sengul aydingun makale - Kocaeli Üniversitesi Ar

Transkript

‹stanbul Tarih Öncesi
Araflt›rmalar›ndan
Tunç Ça¤› Verileri
fiengül G. Ayd›ngün – Volker Heyd
Hakan Öniz – Emre Güldo¤an
Yrd. Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü
(‹TA Projesi Baskan›) – Prof. Dr., Bristol Üniversitesi UK – Yrd. Doç. Dr., Selçuk
Üniversitesi Sualt› Arkeolojisi Anabilim Dal› Baflkan› – Yrd. Doç. Dr., ‹stanbul
Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Prehistorya Anabilim Dal›.
BRONZE AGE FINDS FROM ‹STANBUL PREHISTORIC RESEARCH PROJECT
Abstract
There are still large gaps in Istanbul’s prehistoric chronology. Especially our knowledge covering the
periods of the Early Bronze and Iron Ages is very limited. Finding new evidences to fill this gap is one
of the objectives of our Istanbul Prehistoric Research Project. Fieldworks in the past years provided
data supporting this objective. The flint tools uncovered in Istanbul’s western districts of Avc›larFiruzköy, the handmade burnished potteries identified in Çatalca Ince¤iz and the Da¤yeniceKaratepe/Kartepe caves gives new archaeological insights dating from the Bronze Age to the Iron
Ages. The pottery fragments discovered in the Çatalca region show that the Bronze Age cultures of
the Balkans reached right to the mountainous and forested zones in the west of Istanbul. On the
other hand, the results obtained from the detailed surveys and geophysical studies we carried out in
Silivri-Selimpafla Höyük situated at Istanbul’s Marmara Sea shores, showed that in the Early Bronze
Age the höyük was under the influence of Western Anatolian cultures. Thus the western side of
Istanbul is showing influences from two different spheres. No doubt Istanbul’s western side was part
of the trade route leading from Mesopotamia, over Anatolia to the Balkans which was established
towards the end the Early Bronze Age.
Key Words: ‹stanbul, Early Bronze Age, Çatalca-‹nce¤iz, Da¤yenice-Karatepe Caves, Selimpafla Höyük, Ancient Trade.
Özet
‹stanbul’un tarihsel kronolojisinde büyük boflluklar bulunmaktad›r. Özellikle Erken Tunç ve Demir
Ça¤lar› kapsayan dönemler hakk›ndaki bilgilerimiz oldukça s›n›rl›d›r. ‹stanbul Tarihöncesi Ça¤lar Yüzey Araflt›rmas›’n›n amaçlar› aras›nda bu bofllu¤u dolduracak yeni kan›tlar bulmak vard›r. Yap›lan çal›flmalar projenin amaçlar›n› destekler verler sunmufltur. ‹stanbul’un bat›s›ndaki ilçelerden Avc›larFiruzköy’de ele geçen çakmaktafl› aletler, Çatalca ‹nce¤iz ve Da¤yenice-Karatepe/Kartepe ma¤aralar›nda tespit edilen el yap›m› açk›l› çanak çömlek parçalar› Tunç Ça¤› ile Demir Ça¤lar› aras›na tarihlenecek yeni arkeolojik kan›tlar sunmufltur. Çatalca bölgesinde ele geçen seramik parçalar›, Balkan
Tunç Ça¤› kültürlerinin ‹stanbul’un kuzeybat›s›nda da¤l›k ve ormanl›k bölgelere kadar ulaflt›¤›n› göstermektedir. Di¤er taraftan, ‹stanbul’un Marmara k›y›s›nda yer alan Silivri-Selimpaflahöyük’te yapt›¤›m›z detayl› incelemeler ve jeofizik çal›flmalarda elde edilen sonuçlar ise höyü¤ün Erken Tunç Ça¤›’nda Bat› Anadolu kültürleri etkisi alt›nda kald›¤›n› göstermektedir. ‹ki ayr› kültür bölgesinin etkilerinin
görüldü¤ü ‹stanbul’un bat› yakas› Erken Tunç Ça¤› sonlar›na do¤ru iyice belirginleflen Mezopotamya-Anadolu-Balkanlar aras›ndaki organize ticaretin geçifl rotas› üzerinde olmal›d›r.
Anahtar Kelimeler: ‹stanbul, Erken Tunç Ça¤›, Çatalca ‹nce¤iz, Da¤yenice-Karatepe Ma¤aralar›, Selimpafla Höyük, Antik Ticaret.
21
ARKEOLOJ‹ VE SANAT
|
145: OCAK-N‹SAN 2014
‹
stanbul’un özellikle Erken Tunç ve Erken Demir ça¤lar› aras›ndaki dönemleri kronolojik aç›dan oldukça boflluklarla doludur. Söz
konusu dönemlere ait verileri tespit etmek ve bu dönemlerin
kronolojik boflluklar›n›n doldurulmas›na katk› sa¤lamak amac›yla ‹TA1 projesi ad›yla bilimsel bir proje haz›rlanm›fl, de¤iflik disiplinlerden uluslararas› bir heyet oluflturularak, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› izinleri ile çal›flmalara bafllanm›flt›r (Harita 1).
2007-2013 y›llar› aras›nda sürdürülen araflt›rmalarda ‹stanbul’un Avrupa yakas›ndaki Avc›lar, Çatalca, Silivri ilçeleri a¤›rl›kl› olarak taranm›flt›r. Di¤er ilçelerdeki çal›flmalar devam etmektedir. Yap›lan yüzey araflt›rmalar›nda Erken, Orta ve Son
Tunç ile Erken Demir ça¤lar›na ait seramikler, tafl aletler, a¤›rflak, metal kal›plar ve
tak›lar ele geçmifltir. Bu makalede Tunç Ça¤›’na ait veriler üzerinde durulacakt›r.2
Avc›lar- Firuzköy Yar›madas› Tunç Ça¤› Verileri
Küçükçekmece Gölü’nün bat› k›y›s›nda yer alan Firüzköy yar›madas› üzerinde sürdürülen yüzey araflt›rmalar›nda çok fazla miktarda çakmak tafl› alet ve yar› ifllenmifl
ham madde ele geçmifltir. Çakmaktafllar› Alt, Orta ve Epipaleolitik, Çanak Çömleksiz Neolitik ve daha geç döneme tarihlenebilmektedir.3 Bu alet grubu içerisinde yaz›m›z›n konusunu oluflturan Tunç Ça¤›’na tarihleyebildi¤imiz tafl aletlerin malzemesinin bölgenin yerel tafllar› oldu¤u ‹stanbul Üniversitesi Jeoloji Mühendisli¤i
Anabilim Dal› Baflkan› Prof. Dr. Hayrettin Koral ve ayn› anabilim dal›ndan ö¤retim
üyelerinin yapt›¤› incelemelerden anlafl›lmaktad›r. Erken Tunç Ça¤›’na tarihlenebilen aletler daha çok aç›k krem ve üzeri benekli türde sileks kökenlidirler.
Çatalca- ‹nce¤iz ve Da¤yenice Tunç Ça¤› Verileri
‹stanbul’un kuzeybat›s›ndaki ilçelerden Çatalca’n›n kuzeyinde derin bir vadi içinde
yer alan ‹nce¤iz ma¤aralar›n›n üst k›sm›ndaki nekropol alan›nda ve Da¤yenice köyünün kuzeydo¤usundaki da¤l›k ve ormanl›k arazideki, Karatepe ya da Kartepe
olarak tan›nan ma¤aralarda ele geçen monokrom, koyu renkli el yap›m› seramik
Harita 1
22
‹STANBUL TAR‹H ÖNCES‹ ARAfiTIRMALARINDAN TUNÇ ÇA⁄I VER‹LER‹ | fi. G. Ayd›ngün – V. Heyd – H. Öniz – E. Güldo¤an
parçalar›, Erken Tunç Ça¤›’nda bölgenin Balkanlar’›n Ezero kültürünün etkisi alt›nda kald›¤›n› göstermektedir. Da¤yenice köyü s›n›rlar›nda kalan ormanl›k alanda ilk
kez taraf›m›zdan tespit edilen Karatepe Do¤al Ma¤ara grubu ASPEG4 üyeleri ile
de¤erlendirilmifl ve çizimleri yap›lm›flt›r. Befl adet olarak tespit etti¤imiz ma¤aralarda yap›lan incelemelerde, küçük insan gruplar›n›n bu ma¤aralarda k›sa süreli olarak konaklad›klar› ve ma¤ara içinde düzenlemeler yapt›klar› anlafl›lm›flt›r. Ma¤aralar taraf›m›zdan Karatepe 1-5 olarak numaraland›r›larak adland›r›lm›fl ve ASPEG
taraf›ndan Türkiye Ma¤ara Envanteri’ne kaydedilmifltir. “Karatepe 2” olarak numaraland›r›lan en genifl ma¤aran›n girifl a¤z›nda ve genifl salonunda bol miktarda
el yap›m› koyu kahve-gri renkli az piflmifl kaba seramik parçalar› ile yanm›fl büyük
bafl hayvan kemikleri bulunmufltur (Çizim 1, Res. 1-2-3a-3b-4-5-6).
Çizim 1
1
1a
23
4
2
5
3a
3b
6
Silivri-Selimpafla Höyük Tunç Ça¤› Verileri
‹stanbul’un Trakya kesiminde Silivri ilçesi s›n›rlar›nda yer alan Selimpafla Höyük, kuzeyden gelerek Marmara Denizi’ne ulaflan Kavakl›dere’nin denize döküldü¤ü noktan›n bat› yönünde bir yükselti biçiminde kendisini gösterir. Höyü¤ün önünde uzanan kumsal, Kavakl›dere ile 800 m. do¤uda yine Marmara Denizi’ne dökülen Kocadere’nin getirdi¤i alüvyonlarla oluflmufltur. Höyük, ‹stanbul’un bat›s›nda Trakya
kesiminde kalabilmifl son büyük höyük olmas› nedeniyle önem kazanmaktad›r.5
Çevredeki yap›laflmadan geriye kalan k›sm›yla höyük, 300X140 m. boyutlar›nda,
42.000 m2’lik bir alan› kaplamaktad›r. Tepe ve afla¤› kesim olarak iki seviyeli höyü¤ün günümüzdeki en tepe noktas› deniz seviyesinden 15 m. yüksekli¤indedir, bat› yönde 5 m.ye kadar hafif e¤imle höyük seviyesi düflmektedir6 (Google Foto¤raf).
Jeofizik sonuçlar›,7 höyü¤ün tepe k›sm›nda do¤u yönde denizle birleflen Kavakl›24
dere yönünde, 2 m.lik bir sur ya da çevre duvar› ile çevrili yukar› ve afla¤› yerleflime
benzeyen bir yerleflim biçimine8 sahip olabilece¤ini göstermifltir (Heyd vd. 2010).
Yukar› yerleflmede bitiflik düzende trapez biçimli dörtgen yap›lardan oluflan, muhtemelen kerpiç ya da tafltan, birkaç odal› yap›lar›n arkadan radyal biçimde sur ya
da çevre duvar›na do¤ru düzenlenmifl oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Höyü¤ün bu haliyle Erken Tunç Ça¤›’n›n “Anadolu Yerleflim Plan›” özelliklerini gösterdi¤i san›lmaktad›r.9
2009 y›l› araflt›rmalar›m›z s›ras›nda Selimpafla Höyü¤ün karaya bakan k›sm›nda ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi taraf›ndan Kavakl›dere üzerine bir köprü çal›flmas›na
bafllanm›fl ve kaz›lan alandaki kesitten höyü¤ün günümüzdeki zemin seviyesi alt›ndaki topra¤›n katmanlaflmas› izlenebilmifltir. Katmanlar aras›ndaki kültür topra¤›
seviyeleri iki kez denizel dolgu göstermifltir. Marmara Denizi’ndeki k›y› seviyelerinin bir kaçkez de¤iflti¤i kesitlerde aç›kça görülebilmektedir. Kaz› çal›flmalar› -3,5 m.
seviyede bir ahflap köprü kal›nt›s›n› da ortaya ç›karm›flt›r (Res. 7). Kavakl›dere ile
höyük geçiflini sa¤lad›¤› san›lan ahflap köprü kal›nt›lar› üzerinde Peter Kuniholm
ekibi taraf›ndan yap›lan dendrokronolojik çal›flmalarda halka say›s› yetersiz geldi¤inden tarihleme yap›lamam›flt›r. Belediye iflçileri birkaç y›l önce höyü¤ün kara k›sm›ndan geçen yolda altyap› çal›flmas› yaparken bu ahflap köprü kal›nt›s› ile ayn› seviyede büyük küpler içinde insan iskeletlerine rastlad›klar›n› ve kepçeler ile bulgular›n denize döküldü¤ünü belirtmifllerdir.
Yapt›¤›m›z incelemelerde a¤›rl›kl› olarak Geç Kalkolitik-Erken Tunç Ça¤› yerleflimi
oldu¤u anlafl›lan Selimpafla Höyü¤ün Marmara’ya dökülen bir nehrin kenar›nda
denize aç›k biçimde kurulmufl olmas›, Eski Ça¤ deniz ticareti için özel olarak bölgenin seçildi¤ini gösterir. Höyü¤ün üzerinde toplanan seramik parçalar›n›n en erkeni Geç Kalkolitik-ETÇ I, en geç olanlar› ise Yunan Klasik Ça¤lar›na aittir. Tarih Öncesi döneme gruplanan çanak çömlekler iki grubu oluflturur.
Birinci Grup; koyu renkli açk›l› olup Bat› Anadolu’nun “Kumtepe IB” evresinin seramikleri ile benzerlikler göstermektedir (Res. 8). Birkaç parça yiv kaz›mal› ve içi
beyaz boyal› seramik parças› Bat› Anadolu Troia I-Yortan grubunu and›rmaktad›r.
Ezero-Vinça kültürlerine benzeyen birkaç seramik parças› di¤erlerine göre oldukça
yabancd›r ve az›nl›kta kalmaktad›r.
‹kinci grup; el yap›m› metal oksitli turuncu-k›rm›z› astarl› açk›l› büyük ve genifl yay25
7
van Troia II’nin A1 tabaklar›n› and›rmaktad›r. Bu tabaklar›n A2 olarak adland›r›lan
a¤›r dönen çarkta k›rm›z› astarl› olarak üretilmifl olanlar›na ait parçalar da ele geçmifltir. Ayn› tabaklar›n h›zl› çarkta üretilmifl aç›k k›rm›z› devetüyü/ grimsi alacal›
parçalar› da mevcuttur (Res. 9-10-10a). Çark yap›mlar›n›n a¤›z kenarlar› daha fazla
belirginlefltirilmifltir. Devetüyü renkli yatay bir kulp parças› da ETÇ sonlar›na do¤26
9
8
10a
10
11
12
ru ortaya ç›kan yatay ilmik kulplu parçalara benzemektedir (Res.11). Seramik buluntular aras›nda gri renkli çark yap›m› bir flifle parças› da dikkat çekmektedir
(Res.12).
Orta Tunç Ça¤›’na tarihlenebilen çark yap›m›, çok ince ve iyi piflmifl yüksek boyunlu gri seramikler az miktarda ele geçmifltir.
Di¤er Buluntular
Bir adet bikonkav biçimli piflmifl toprak a¤›rflak parças› ve bir adet tafltan yass› balta ve havaneli ile bronz küpe parças›, tafltan metal tel kal›b› (Res.13) Erken Tunç
Ça¤lar›na tarihlenmektedir. Höyük, Tunç Ça¤› boyunca Anadolu, Balkanlar, Avrupa aras›ndaki iliflkileri daha yak›ndan anlamam›z› sa¤layacak eksik bilgileri tamam27
13
layacak çok önemli bilgilere sahip bir arfliv niteli¤indedir.
Selimpafla’n›n Tunç Ça¤lar› boyunca Karadeniz’e aç›lmak isteyen deniz tüccarlar›na güvenli bir liman/ bar›nak, aktarma
yeri konumunda olmas› höyü¤ü, bu dönemin anahtar bir yerleflmesi yapmaktad›r. Selimpafla Höyük, Bo¤azlardan geçerek Karadeniz ve Ege aras›nda ticaret yapan denizciler yan›nda Güneydo¤u Avrupa ve Trakya’dan gelen kara ticaretinin
deniz yoluyla buluflup, di¤er bölgelere
ulaflmas›n› sa¤layacak kavflak konumuyla bölgeler aras›nda önemli bir rol üstlenmifl olmal›d›r.
Selimpafla Höyü¤ün, Tunç Ça¤lar› boyunca K›rklareli- Kanl›geçit’in Balkanlar ve
Trakya ile Anadolu ve Yak›n Do¤u ba¤lant›s›n› sa¤layan liman› olabilece¤i belirtilmektedir (Özdo¤an/Parzinger 2012: 276-277; Özdo¤an 2011: 221). Höyük üzerinde ele geçen metal oksitli k›rm›z› astarl› tabak parçalar› ve di¤er seramik buluntular ile jeofizik sonuçlar höyü¤ün, Marmara Bölgesi’nde Çanakkale-TroiaII/III; (Korfmann 2001: 347-354) ve K›rklareli-Kanl›geçit (Özdo¤an/Parzinger 2012: 276-277.)
yerleflmeleri ile paralel bir dönemde yerleflilmifl oldu¤una iflaret etmektedir. Özdo¤an’›n önerdi¤i biçimde Erken Tunç Ça¤›’n›n sonlar›nda Istranca Da¤lar›’nda yer
alan alt›n ve bak›r yata¤›na ulaflmak ve uzak noktalararas› ticareti sa¤lamak amac›yla Troia II/III, ün bir kolonisi biçiminde kuruldu¤u düflünülen (Özdo¤an 2011:
221.) Kanl›geçit’in, ticari ürünlerinin Selimpafla üzerinden Troia ve de Karadeniz ile
Ege dünyas›na aktar›lm›fl olmas› akla yatk›n gelmektedir. Selimpafla’n›n kuzeybat›s›nda yaklafl›k 120 km uzakl›kta yer alan Kanl›geçit’in, ‹stanbul Bo¤az›’na ulaflaca¤› en düzgün ve aktif hat, günümüzde de ana yol olarak kullan›lan P›narhisar, Saray, Çerkezköy, Selimpafla hatt›d›r (Harita 2). ‹ki yerleflim aras›ndaki karayolu mesafesi yaya olarak yaklafl›k dört günlük bir süreyi kapsar. Kanl›geçit’ten SelimpaHarita 2
28
fla’ya ulaflt›ktan sonra Eski Ça¤lar için en h›zl› ve ucuz ulafl›m yolu, deniz yolculu¤u
bafllayabilmektedir. Bu sayede Turan Efe’nin önerdi¤i gibi Erken Tunç Ça¤› III’te
Suriye-Kilikya’dan bafllayan ve ‹ç Bat› Anadolu üzerinden Marmara’n›n güney k›y›s›na ulaflan örgütlü bir ticaretin yürütüldü¤ü “Büyük Kervan Yolu”10 ile kesiflen
uzak mesafeli ticaretin denizle bulufltu¤u önemli bir aktarma merkezi olarak rol alm›fl olabilir.
Selimpafla Höyük, Marmara k›y›s›nda Silivri yak›nlar›nda K›nal›–Kanall› Köprü (K›l›ç
2008), Çanakkale Karaa¤açtepe (Özbek 2008a-b) ile beraber Anadolu k›rm›z› astarl› ve çark yap›m› çanak çömle¤e sahip üç merkezden birisidir. ‹lginç bir flekilde, Kuzeybat› Anadolu’dan Güneydo¤u Avrupa’ya geçiflteki anahtar nokta olmas› gereken, ‹stanbul’un Bo¤az çevresi, k›rm›z› astarl› çanak çömlek örneklerini ç›karmam›flt›r. Dönmez taraf›ndan Arkeoloji Müzesi koleksiyonlar›ndan tan›t›lan seramikler koyu renkli el yap›m› olanlard›r (Dönmez 2006). Akla yak›n gelen bir baflka olas›l›k ise iki k›tay› birbirine ba¤layacak bir köprü görevi görecek olan ‹stanbul Bo¤az›’n›n kuzeyinin daha çok Karadeniz sahil kesimlerine yönelmifl olmas›, dolay›s›yla
da Selimpafla ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, tamamen baflka farkl› özellikler göstermesidir
(Efe 2004:27-37). Selimpafla, M.Ö. 3. binin ikinci yar›s›nda Çanakkale Bo¤az› ve Troya ile yak›n iliflkiler göstermektedir.
Sonuç
‹stanbul Tarih Öncesi Ça¤lar Yüzey Araflt›rmas› kapsam›nda tespit etti¤imiz Erken
Tunç Ça¤›’na tarihlenebilen seramikler ve buluntu yerleri, Avrupa’n›n güneydo¤usu ile (Eski Trakya, günümüz Bulgaristan’›, Balkan Da¤lar›’n›n güneyi, Kuzey Yunanistan, Nestos Irma¤›n›n do¤usu (Yunan Trakyas› ve Türkiye Trakyas›) ile karfl›laflt›rd›¤›m›zda; M.Ö. Orta/Geç 4. biinden M.Ö. 3. bin ortalar›na kadar olan dönemde
ortaya kafa kar›flt›ran bir görünüm ç›kmaktad›r. Bir tarafta ‹stanbul ve Çanakkale
Bo¤azlar›n›n her iki taraf›nda da paylafl›lan koyu renkli el yap›m› bir seramik toplulu¤u bulunmaktad›r. Bu “Çanak-Çömlek Birli¤i” muhtemelen bölgenin Neolitikleflmesinden beri türünün ilk örne¤ini oluflturmaktad›r. Örne¤in en ikonik kap tipi
olan ve de kaz›s› yap›lan ya da yüzey araflt›rmalar›nda tespit edilen arkeolojik alanlarda en çok karfl›lafl›lan koyu yüzlü, içe dönük kal›nlaflt›r›lm›fl a¤›zl› çanaklara (Georgiev vd. 1979; Bertemes 1998; Frirdich 1997; Sar› 2009) bak›ld›¤›nda bu ba¤lant›
flüphesiz M.Ö. 3. binin içlerine kadar devam etmektedir. Ancak bu yak›nl›k ne bilinen az say›daki yerleflimlerdeki yap›sal özellikler aç›s›ndan veya bu dönemin gömülerinde ne de maddi olarak dönemin maden eflyalar›nda görülebilmektedir (Nikolova 1999: 287; Efe/Fidan 2006). Asl›na bak›l›rsa her iki bölge kültürel aç›dan son
derece farkl› yollar izlemifltir. Güneydo¤u Avrupa M.Ö. 3100/3050 y›l›nda bafllayarak Yamnaya insanlar›n›n s›zma bölgesinin do¤al bir parças› haline gelmifl ve 3. binin ilk çeyre¤i boyunca etkili olmufltur (Heyd 2011). Onunla birlikte Ezero A Kültürü de kendini Trakya ovalar›nda yerlefltirmifltir (Georgiev vd. 1979; Schwenzer
2005). Bu geliflime belki de nüfus yo¤unlaflmas›n›n ve ekonomik yeniden yap›lanman›n ilk ad›mlar› olarak bak›labilecekse de, yerleflimler ortalama boyda ve organizasyonda kalm›fl ve mütevaz› bir sosyal geliflmifllik seviyesi ortaya ç›km›flt›r. Bu devirde ne göz dolduran mezar gömüleri, ne zengin hazine gömütleri ne de basit bir
saç tokas›n›n ötesinde de¤erli metal nesneler vard›r (Alexandrov 2009). M.Ö. 3.
binin ilk çeyre¤inde Güneydo¤u Avrupa’da Yamnaya hâlâ bask›nd›r. Bu durumda,
tar›mla geçinen, höyüklerde yerleflik Ezero A ve B1 kültürü ile hayvanlar› ile göçerlik yapan ve genifl otlaklarda yaflayan Yamnaya aras›nda bir çeflit de¤ifl tokufl siste29
mi, bir çeflit symbiotik bir denge olabilece¤i hayal edilebilir. Fakat ikinci çeyrekte,
Yamnaya kurgan ve gömüleri say›ca h›zla azal›rken ve Ezero höyükleri hem yerel,
hem de bölgesel olarak genifllerken durum de¤iflir.
M.Ö. 3. bin Güneydo¤u Avrupa’da hâlâ göreceli olarak-orta seviyeli bir sosyal ve
ekonomik karmafl›kl›kta ve bir ölçüde Kuzey Pontik kaynakl› göçebelerin daha a¤›r
bast›¤› fleklinde tan›mlansa da, M.Ö. 2400 - 2000 tarihleri aras›ndaki dönem karmafl›kl›kta ve bölgenin çok daha büyük bir ticaret ve de¤ifl tokufl a¤›na dahil olmas›nda, patlarcas›na bir geliflme göstermifltir. Ayr›ca ortaya yepyeni depas’lar, tankart’lar, ilmik kulplu kaseler, fincanlar, çark yap›m› tabaklar, insize pyksis’ler, kesik
gaga a¤›zl› testiler, süzgeçler, Suriye flifleleri gibi kap türleri yan›nda kalayl› bak›rdan bronzlar, hilal biçimli baltalar, süs baltalar, k›vr›k sapl› hançerler, madeni hazineler, topuz bafll›, gözlü i¤neler, kurflun figürinlerin tafl kal›plar› ve kurflun figürinler, ayak biçimli mühürler yan›nda Uzak Do¤u’dan yar› k›ymetli tafllardan statü
ve süs objeleri ve prestij nesneleri ortaya ç›km›flt›r.
Bu mallar›n ve insanlar›n bölgeye akmas›ndaki esas itici güç hiç flüphesiz geliflkin bir
de¤ifl tokufl ve organize olmufl bir ticarettir. Do¤al olarak, o güne kadar dünyan›n
gördü¤ü en büyük de¤ifl tokufl a¤›n›n da zirveye ç›kt›¤› tarihlere denk gelmesi tesadüf de¤ildir. O zamanlar en az›ndan bin y›ldan beridir tamamen flehirleflmifl Güney
Mezopotamya’da merkezi olan bu ticaret a¤› bir tarafta Bat› Hindistan, di¤er tarafta Anadolu ve Güney Avrupa, ayr›ca Orta Asya’dan da önemli alanlar› içine almaktad›r (Rahmstorf 2006; 2011a; 2011b). Bu ticaret a¤›n›n Anadolu ve Ege sahillerinde
ortaya ç›kard›¤› sosyal ve ekonomik anlamdaki etkileri son y›llarda Anadolu Ticaret
A¤› (fiaho¤lu 2005) ve Büyük Kervan Yolu (Efe 2004, 2007; Efe/Ay- Efe 2001; 2007)
tan›mlamalar› ile yay›mlanm›flt›r. Her iki çal›flmada da Kanl›geçit ve Türkiye Trakya’s› tart›flmalar›n›n kapsam›na al›nm›fl olmas›na ra¤men Avrupa’n›n en güneydo¤u
Harita 3: Anadolu Ticaret A¤›, V. fiaho¤lu, “The Anatolian Trade Network and the Izmir Region
During the Early Bronze Age”. Oxford Journal of Archaeology, 2005, 24, no.4: 339-361.
30
ucu olan ‹stanbul’un bu ticaret a¤›n›n ne kadar parças› oldu¤undan veri azl›¤›ndan
olsa gerek söz edilmemifltir (Harita 3-4). Korfmann taraf›ndan ETÇ dönemine ait
Balkanlar ile Mezopotamya aras›ndaki ticari al›flverifl ürünlerinin da¤›l›m›n›n ele
al›nd›¤› çal›flmada (Korfmann 2001) da ‹stanbul’un bulundu¤u bölge aç›k kalm›flt›r
(Harita-5). Bu durumun yeni verilerle gözden geçirilmesi gerekmektedir. ‹stanbul
Tarih Öncesi Araflt›rmalar› projesi bu amaçla çal›flmalar›na devam etmektedir.
Harita 4: Büyük Kervan Yolu, T. Efe. “The Theories of the ‘Great Caravan Route’ between Cilicia and Troy: The
Early Bronze Age III in Inland Western Anatolia”. Anatolian Studies, 2007, 57: 47-64.
Harita 5: Depas’lar, Tankart’lar, çömlekçi çark›nda üretilmifl tabaklar ve Suriye fliflelerinin yay›l›m alan› haritas›,
M. Korfmann,Troia Düfl ve Gerçek Troia, ‹stanbul 2001, s. 363.
31
NOTLAR
1. ‹TA projesi (‹stanbul Tarih Öncesi Ça¤lar Arkeolojik Araflt›rmalar›). ‹TA projesi,
1980’li y›llarda ‹stanbul’u da kapsayan, Mehmet Özdo¤an baflkanl›¤›nda yürütülen
“Do¤u Marmara Bölgesi” Araflt›rmalar› projesi s›ras›nda ele al›nd›ktan uzun bir süre sonra bafllayan ilk çal›flmad›r. Kocaeli Üniversitesi baflkanl›¤›nda, Bristol, ‹stanbul,
Madrid Autonoma, Dan Hagen, Bryn Mawr üniversitelerinden bilim insanlar›n›n kat›l›m›yla çal›flmalar devam etmektedir.
2. ‹stanbul’un Erken Demir Ça¤›’na ait veriler Arkeoloji Sanat Dergisi’nin 142. say›s›nda “ Erken Demir Ça¤da ‹stanbul Bo¤az› Üzerinden Trak/Frig Kavimlerinin Anadolu’ya Geçifline Dair ilk Bulgular” bafll›kl› makalemizle tan›t›lm›flt›r.
3. Tafl aletlerimizin tarihlemesinde ve s›n›flanmas›nda Prof. Dr. Mehmet Özdo¤an,
Prof. Dr. Nur Balkan Atl›, Prof. Dr. Kozlowski, Doç. Dr. Jesus Gil Fuensanta’n›n görüflleri al›nm›flt›r. Kendilerine teflekkür ederiz.
4. ASPEG Anadolu Speleoloji Grubu Derne¤i’nden Hakan E¤ilmez, Dr. Mark Metin
Albukrek, Gülflen Küçükali, ‹lker Gürbüz, Gülhun Gürbüz, Dr. Emre Kuruçay›rl›
araflt›rmalar›m›zda aktif olarak görev yapm›fllard›r.
5. ‹lk olarak D.H. French taraf›ndan 1960’l› y›llarda yap›lan yüzey araflt›rmas› s›ras›nda saptanm›flt›r (French 1965: 34-39). Daha sonra Mehmet Özdo¤an’›n Trakya
Araflt›rmalar› çerçevesinde birkaç kez ziyaret edilmifltir (Özdo¤an 1983:21-58). ‹TA
projesi kapsam›nda da fi. Ayd›ngün baflkanl›¤›nda 2007-2008-2009 y›llar›nda tekrar
incelenmifltir.
6. Höyük arazi sahiplerince sürekli olarak tahrip edilerek küçültülmektedir. Kepçe
ile yap›lan tahribat›n belgesi ‹stanbul I. Numaral› Koruma Kuruluna sunulmufltur.
Ayr›ca, höyü¤ün tepesine 2009 y›l›nda bir helikopter pisti yap›lm›flt›r. Giriflimlerimiz sonucunda tahribatlar engellenmifltir. Ancak, bu geliflmeler sonucunda arazi
sahipleri höyükte çal›flmam›za izin vermemifllerdir. Her y›l araflt›rma ekibimiz höyü¤ü uzaktan kontrol ederek tahribat›n daha fazlalaflmamas› için kontrol alt›nda tutmaktad›r.
7. Selimpafla Höyük’te Bristol Üniversitesi’nden Prof. Dr. Volker Heyd ve Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi’nden Doç. Dr. Ça¤lar Yalç›ner 2007-2008 y›llar› aras›nda jeofizik ve jeoradar çal›flmalar›n› yürütmüfllerdir (Heyd vd. 2010: 553-569). Yrd.
Doç. Dr. Emre Güldo¤an yüzey taramas› am›fl; Yrd. Doç. Dr. Hakan Öniz ise höyü¤ün deniz ve nehir iliflkisini incelemifltir (Ayd›ngün vd. 2010:273-288). Yap›lan çal›flmalarda höyü¤ün yukar› ve afla¤› seviyelerindeki de¤ifliklikler üzerinde durulmufltur.
8. Kentleflme süreci içinde afla¤› ve yukar› yerleflme ayr›m›n›n basit bir örne¤i ETÇ
I’de Karatafl Semayük’te görülmüfl (Mellink 1965: 245-248), ETÇ II’den sonra bu ayr›m daha da belirginleflmifltir.
9. “Anadolu Yerleflim Plan›” terimi (Anatolisches Siedlungsschema) ilk kez M. Korfmann taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Bu plan tipi en iyi biçimde Demircihöyük’ten bilinir
(Korfmann 1983:222 vd, fig.343). Pulur-Sakyol, Karatafl-Semayük, Karao¤lan’dan
daha sonra, Bat› Anadolu’da yap›lan Küllüoba, Seyitömer, Keçiçay›r›, Badema¤ac›,
Hac›lar Büyük Höyük kaz›lar› bu plan tipinin daha çok ‹ç Bat› Anadolu’ya özgü olabilece¤ini gösterdi¤inden terimin “‹ç Bat› Anadolu Yerleflim Modeli” olarak kullan›lmas› önerilmektedir (Fidan 2012: 30).
10. Bu tez 1988 y›l›ndan beri T. Efe taraf›ndan savunulagelmifltir (Efe 1988).
32
KAYNAKÇA
Alexandrov 2009, S. Alexandrov. “Ukrashenija za kosa ot zlato i spevro prez bronzovata epocha v Severna Bulgaria (Gold and silver hair-rings from Bronze Age
north Bulgaria)”, Arheologija (Sofia), no. 1-2: 5-18.
Ayd›ngün – Güldo¤an – Heyd 2010, fi. Ayd›ngün, E. Güldo¤an and V. Heyd. “2008
y›l› ‹stanbul Tarih Öncesi Ça¤lar Yüzey Araflt›rmas›”, 27. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, 3, 273-288.
Bertemes 1998, F. Bertemes. “Der mittelbronzezeitliche Kultgraben von Drama
und seine kulturhistorische Stellung in SE Europa”, Archäologisches Nachrichtenblatt 3, no.4: 322-330.
Dönmez 2006, fi. Dönmez. “The Prehistory of the Istanbul Region: A Survey”, Ancient Near Eastern Studies 43: 239-264.
Efe/Ay-Efe 2001, T. Efe. D.fi.M.Ay-Efe. “Küllüoba: ‹ç Kuzeybat› Anadolu’da bir ‹lk
Tunç Ça¤› Kenti:1996-2000 Y›llar› Aras›nda Yap›lan Kaz› Çal›flmalar›n›n Genel Bir
De¤erlendirmesi”, Tüba-Ar, 4, 43-78.
Efe/Ay-Efe 2007,
T.Efe. and D.fi.M.Ay-Efe. “The Küllüoba Excavations and
the Cultural/Political Development of Western Anatolia Before the Second Millennium B.C”, (Do¤an-Alparslan M. – Alparslan, M. – H. Peker, Eds.) V‹TA/HAYAT. Belk›s Dinçol ve Ali Dinçol’ a Arma¤an, 251-268.
Efe 1988, Demircihüyük, Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978, III, 2. Die
Keramik 2 C: Die Frühbronzezeitliche Keramik der Jüngeren Phasen (ab Phase H).
Philipp von Zabern, Mainz am Rhein,
Efe 2004, T. Efe. “Yassikaya, an Early Bronze Age Site near Heraclea Pontica (Kdz
Ere¤li) on the Black Sea Coast”. B. Hänsel and E. Studeníková (eds.), Zwischen Karpaten und Ägäis. Neolithikum und Ältere Bronzezeit. Gedenkschrift für V. Nĕmejcová-Pavúková (Studia Honoria 21): 27-37. Rahden/Westf.: Leidorf.
Efe 2007, T. Efe. “The Theories of the ‘Great Caravan Route’ between Cilicia and
Troy: The Early Bronze Age III in Inland Western Anatolia”. Anatolian Studies, 57:
47-64.
Efe – Fidan 2006, T. Efe – E.Fidan. “Pre-Middle Bronze metal objects from inland
western Anatolia: a typological and chronological evaluation”. Anatolia Antiqua,
14: 15-43.
Fidan 2012, E. Fidan. “Küllüoba ‹lk Tunç Ça¤› Mimarisi”, Masrop, 1-44.
Frirdich 1997, “Pinnacle E4/5 – Die Keramik der Periode Troia II im Vergleich”, Studia Troica 7: 111-258.
French 1965, “Recent Archaeological Research in Turkey- Surface Finds from Various Sites”. Anatolian Studies 15, 1965, 34-39.
Georgiev – Merpert – Katincharov – Dimitrov 1979, G.I. Georgiev – N.J.Merpert –
R.V.Katincharov – D.G.Dimitrov, Ezero. Rannobronzovoto selishte. Sofia: Bulgarian
Academy of Science.
Heyd – Ayd›ngün – Güldo¤an 2010, V. Heyd – fi. Ayd›ngün – E.Güldo¤an. Geophysical Applications for ITA 2008: The Example of Selimpafla Höyük, 25. Arkeometri Sonuçlar› Toplant›s›, 553- 569.
Heyd, 2011, V. Heyd, Yamnaya burials and tumuli west of the Black Sea. In S. Mül33
ler- Celka – E. Borgna (eds.), Ancestral Landscapes: Burial mounds in the Copper
and Bronze Ages (Travaux de la Maison de l’Orient et de la Méditerranée 61): 536555. Lyon: Maison de l’Orient et de la Méditerranée.
K›l›ç 2008, S. K›l›ç. “The Early Bronze Age Pottery in Northwest Turkey in Light of
Results of a Survey around the Marmara Sea”, H. Erkanal, H. Hauptmann, V. fiaho¤lu and R. Tuncel (eds.), The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early
Bronze Age (Research Center for Maritime Archaeology (ANKÜSAM) Publication
1), 275-283.
Korfmann 2001, M. Korfmann. “Tarih Öncesi Yerleflim Yeri, Hisarl›k Tepesi En Alttan üste Do¤ru” Troai’n›n On kenti”, Düfl ve Gerçek Troia, 347-354.
Korfmann 1983, M.Korfmann. Demircihüyük. Die Ergebnisse der Ausgrabungen
1975-1978.Vol.I. Demircihüyük I:Architektur, Stratigraphie und Befunde, Mainz.
Mellink 1965, M. Mellink, “Excavations at Karatafl-Semayük in Lycia”, 1964. American Journal of Archaeology. 69(3), 241-251.
Nikolova 1999, L. Nikolova. The Balkans in Later Prehistory (BAR International Series 791). Oxford: Archaeopress.
Özdo¤an 1983, M. Özdo¤an. “Trakya’da Tarihöncesi Araflt›rmalar›n Bugünkü Durumu ve Baz› Sorunlar”, Güney-Do¤u Avrupa Araflt›rmalar› Dergisi 10/11, 21-58.
Özdo¤an 2011, M. Özdo¤an. “Kanl›geçit”, ArkeoAtlas, 01, 220-221.
Özdo¤an/Parzinger 2012, M.Özdo¤an – H. Parzinger. Die frühbronzezeitliche Siedlung
von Kanl›geçit bei K›rklareli, Studien im Thrakien-Marmara-Raum 3, Verlag Phillip von
Zabern, Mainz.
Özbek 2008a, O. Özbek. Trakya Güneyinde Prehistorik Dönem Araflt›rmalar. Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 129: 1-12. (2008)
Özbek 2008b, O. Özbek. “Gelibolu Yar›madas› Güneyindeki baz› höyüklerin son
araflt›rmalar ›fl›¤›nda yeniden de¤erlendirilmesi” Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 127:
1-14.
Rahmstorf 2006, L. Rahmstorf. Zur Ausbreitung vorderasiatischer Innovationen in
die frühbronzezeitliche Ägäis. Praehistorische Zeitschrift 81, no.1: 49-96.
Rahmstorf 2011a, L. Rahmstorf. “Re-integrating ‘Diffusion’: the Spread of Innovations among the Neolithic and Bronze Age Societies of Europe and the Near East”,
T. Wilkinson, S. Sherratt and J. Bennet (eds.), Interweaving Worlds. Systemic Interactions in Eurasia, 7th to 1st Millennia BC. Papers from a conference in memory
of Professor Andrew Sherratt: 100-119. Oxford: Oxbow.
Rahmstorf 2001b, L. Rahmstorf. “Mass für Mass. Indikatoren für Kulturkontakte im
3. Jahrtausend”, Lebenswelten, 144-153.
Sar› 2009, D. Sar›. “Late EB II pottery recovered in complex II of Küllüoba”. Anatolia Antiqua 17: 89-132.
Schwenzer 2005, S. Schwenzer. “Zum Beginn der Frühbronzezeit in Bulgarien”, B.
Horejs, R. Jung, E. Kaiser and B. Terzan (eds.), Interpretationsraum Bronzezeit.
Bernhard Hänsel von seinen Schülern gewidmet (Universitätsforschungen zur
prähistorischen Archäologie 121): 181-189. Rahden/Westf.: Leidorf.
fiaho¤lu 2005, V. fiaho¤lu, “The Anatolian Trade Network and the Izmir Region
During the Early Bronze Age”. Oxford Journal of Archaeology 24, no.4: 339-361.
34

sengul aydingun makale - Kocaeli Üniversitesi Ar

Transkript

Benzer belgeler

ttb`nin sayg›nl›¤›! ve birinci basamak hekimli¤i

Ocak 2004 - Bilim Teknik

Proenamel Antipas

Hoşçakal demeden yeniden merhaba

II - Radyo Merhaba