Evaluating Transformation Process In Central Asian Turkic

Eurasian Academy of Sciences Eurasian Business & Economics Journal 2016 Volume:4 S: 100 ‐ 121 Published Online January 2016 (http://busecon.eurasianacademy.org) http://dx.doi.org/10.17740/eas.econ.2016.V4‐07
Evaluating Transformation Process In Central Asian Turkic
Republics In Terms Of Privatization And Economic Freedom On
25th Anniversary Of The Transition
Volkan YURDADOĞ* , Haşim AKÇA** , İlter ÜNLÜKAPLAN*** *
* Çukurova Üniversitesi İ.İ.B.F. Maliye Bölümü ** Çukurova Üniversitesi İ.İ.B.F. Maliye
Bölümü *** Çukurova Üniversitesi İ.İ.B.F. Maliye Bölümü
E-mail: [email protected] *, [email protected] **, ***[email protected]
Copyright © 2016 Volkan YURDADOĞ* , Haşim AKÇA** , İlter ÜNLÜKAPLAN***. This
is an open access article distributed under the Eurasian Academy of Sciences License, which
permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original
work is properly cited.
ABSTRACT
“Transition economies” phrase , covering various countries as well as Caucasus and Central
Asian Turkic Republics, was found its place in the literature by the 1980’s and this
transformation process from the centrally planned economy to market economy was analyzed
with economic and fiscal dimensions. Without any doubt, the transition process of these
countries wouldn’t be easy and exhibits differences, especially for the Central Asian Turkic
Republics, as they were governed under the command economy over many years. Related
studies is put forward the increasing importance and future predictions within this scope.
Two of the most economical and fiscal prosperity indicators of the transition economies are
reconstruction of government and privatization implementations. In this context, after literature
review analyzing the privatization implementations and the level of economic freedom indexes
related to reconstruction of government by many dimensions under seminal international
databases are crucial for that countries.
With this study, after literature review , on the 25th year of the transition of Caucasus and
Central Asian Turkic Republics, in 2016, reconstruction of government and privatization
implementations are examined both in fiscal and economically and will be analyzed by many
dimensions under seminal international databases . Kazakhstan and Azerbaijan are not only
the prosperous countries in this respect but also have outstanding mining and underground
resources. We also reach that the reform process of transition and the prosperity of economic
indicators have not been strongly correlated.
Keywords: Transition economies, privatization,economic freedom, fiscal freedom ,
government spending freedom, economic growth, economic and fiscal performance
JEL Clasifications: P21, H10, O53
E
Eurasian Business & Economics Journal
2016, Volume: 4
101
Geçişin 25. Yılında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Dönüşüm Sürecini
Özelleştirme ve İktisadi Özgürlükler Açısından Değerlendirme 12
Özet
Kafkas ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin de yer aldığı bir çok ülkeyi kapsayan biçimde
kullanılan Geçiş Ekonomileri terimi 1980’li yıllarla birlikte literatürdeki yerini almış ve iktisadi
mali olmak üzere bir çok açıdan planlı ekonomiden piyasa ekonomisine dönüşüm süreci
inceleme altına alınmıştır. Hiç şüphe yok ki uzun yıllar merkezi planlı ekonomik sistemle
yönetilen bu ülkelerin ve özellikle diğerlerine göre daha uzun süre bu sistem anlayışıyla
yönetilen Türk Cumhuriyetleri’nin dönüşüm süreci kolay olmamakta ve farklılıklar
göstermektedir. Bu konuda yapılan çalışmaların azalmakta değil artan önemini koruyan
biçimde gelecek öngörülerini içeren çalışmalar göze çarpmaktadır.
Kafkas ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde geçiş ekonomilerinin iktisadi ve mali başarısını
gösteren en önemli göstergeleri; devletin yeniden yapılandırılması ve özelleştirme
uygulamalarıdır. Bu anlamda bu ülkelerdeki özelleştirme örneklerinin incelenmesi ve devletin
yeniden yapılandırılmasına ilişkin olarak ekonomik özgürlükler endeksinde yerleri önemli birer
göstergedir. Bu çalışmada; literatür incelemesi yapılarak ve ilgili ulusal uluslararası veriler
ışığında analiz edilerek, 2016 yılında bağımsızlıklarının 25. Yılına giren Kafkas ve Orta Asya
Türk Cumhuriyetlerinin özelleştirme uygulamalarını ve ekonomik özgürlükler endeksindeki
ulaştıkları konum incelenerek ekonomik ve mali açıdan başarıları incelenmiştir. Kazakistan ve
Azerbaycan sadece bu uygulamalar açısından diğer geçiş ekonomilerden daha başarılı
gözükmemekte aynı zaman da önemli yer altı zenginlerine de sahip olmaktadır.
Anahtar kelimeler: Geçiş ekonomileri, özelleştirme, ekonomik özgürlük, mali özgürlük, kamu
harcamaları özgürlüğü, ekonomik büyüme, ekonomik ve mali performans
1
Bu çalışma Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje No: 4918 2
Bu çalışma 9-11 Eylül 2015 tarihlerinde Rusya Kazan’da düzenlenen International Conference on Eurasian
Economies 2015 ‘ de sunulan “Geçişin 25. Yılında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Dönüşüm Sürecini
Özelleştirme ve İktisadi Özgürlükler Açısından Değerlendirme” başlıklı bildirinin gözden geçirilmesi
genişletilmesi ve düzenlenmesi ile oluşturulmuştur
102 Geçişin 25. Yılında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Dönüşüm Sürecini Özelleştirme ve İktisadi
Özgürlükler Açısından Değerlendirme
1 Giriş
20. Yüzyıl gerek başlangıç dönemi gerekse bitiş dönemi itibarıyla bakıldığında ekonomik, sosyolojik
ve siyasal yönlerden önemli dönüm noktalarının olduğu bir yüzyıl olarak tarihi süreçde yerini almıştır.
Temelini “Ulusların Zenginliği” isimli eseriyle 1776’da Adam Smith’den alan klasik iktisadi anlayış
çerçevesinde liberal ekonominin egemen olması ve devletin ekonomik hayatda rolünün ve
müdahalesinin minimal ölçüde öngörüldüğü piyasa ekonomisi anlayışı 1930’lara kadar devam etmiştir.
Aslında devletin ekonomik hayatda gerek işletmeci olarak yeralmasının gerekse ağır vergilerle özel
sektörü vergilendirmesinin özel sektör üzerindeki olumsuz etkileri gibi kamu maliyesi ve devletle ilgili
piyasa ekonomisinin temel fikirleri yüzyıllar once İbn-i Haldun!un “Mukaddime” isimli eseri de
incelendiğinde görülebilir.
Büyük bunalım yılları sürecinde 1930’larda Keynes’le birlikte devletin ekonomiye müdahalesinin
öngörülmesiyle birlikte devletin ekonomideki varlığı ve rolü konusunda piyasa başarısızlıkları, devletin
başarısızlıkları gibi teoriler ve ilerleyen süreçteki gelişmeler çerçevesinde devam eden ve edecek olan
bir tartışmadır. Bunun her iki fikir yönünden de en son örneklerini 1980’ler sonrasında ve 2008 krizi
süreciyle birlikte tekrar canlanan bir biçimde görebilmemiz mümkündür.
Yüzyılın başlarındaki önemli olaylardan bir tanesi 1917’deki Şubat Devrimiyle birlikte Çarlık
Rusyasının yıkılması ve Ekim Devrimiyle Bolşeviklerin Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ni
kurmalarıyla piyasa ekonomisi anlayının tam tersi olan merkezi planlı ekonomi anlayışının ve komünist
sistemin ilgili cumhuriyetlerde egemen olduğu bir dönemin başlamasıdır. Keza Çin gibi başka ülkelerde
de aynı merkezi planlı ekonomik anlayışın hüküm sürmesini görmek mümkündür. 1991’de Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin dağılmasıyla cumhuriyetlerin bağımsızlıklarını ilan edip bağımsız
birer devlet haline gelmeleriyle başlayan bir merkezi planlı ekonomik anlayışı yerine piyasa ekonomisi
anlayışına dönüşüm süreci de yüzyılın sonuna damga vuran bir olaydır.
Ekonomik özgürlüğün geçen yüzyıldaki en önemli savunucularından biri olan Hayek, özellikle İkinci Dünya Savaşı’nın istenmeyen sonuçlarının açıklanması noktasında, özgürlüğü insanlığın temel değeri olarak değerlendirmekte ve hükümet müdahalelerinin ve ekonomik planlamaların, bireylerin özgürce ekonomik kararlar vermelerini engellediğini ve hükümetin artan gücünün vatandaşları “köleleştireceğini” ileri sürmektedir. Hayek, ekonomik kaynakları planlı bir biçimde dağıtan hükümet yetkililerinin elinde toplanan siyasi ve ekonomik gücün, bireylerin kendi ekonomik gelişimlerini gerçekleştirebilmeleri açısından çok fazla seçenek ve alan bırakmayacağını belirtmektedir (Acar ve diğerleri, 2014:13). Kafkas ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin de yer aldığı bir çok ülkeyi kapsayan biçimde kullanılan Geçiş Ekonomileri terimi 1980’li yıllarla birlikte literatürdeki yerini almış ve iktisadi mali olmak üzere bir çok açılardan merkezi planlı ekonomiden piyasa ekonomisine dönüşüm süreci inceleme altına alınmıştır. Hiç şüphesiz ki uzun yıllar merkezi planlı ekonomik sistemle yönetilen bu ülkelerin ve özellikle diğerlerine göre daha uzun süre bu sistem anlayışıyla yönetilen Türk Cumhuriyetleri’nin dönüşüm süreci kolay olmamakta ve farklılıklar göstermektedir. Bu konuda yapılan çalışmaların azalmakta değil giderek artan önemini koruyan biçimde gelecek öngörülerini içeren çalışmalar göze çarpmaktadır. Yapılacak olan bu çalışma ile devletin yeniden yapılanma sürecinde dönüşümün 25. yılında Kafkas ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri piyasa ekonomisine geçişin temel saç ayağı olan özelleştirme gibi geçiş göstergeleri ve devletin ekonomideki varlığı açısından mali özgürlük, E
Eurasian Business & Economics Journal
2016, Volume: 4
103
hükümet harcamaları gibi ekonomik özgürlük endeksleriyle incelenerek sonuçları değerlendirilecektir. Literatür incelemesi yapılarak dönüşüm ve özelleştirme süreci, geçiş göstergeleri ve ekonomik özgürlükler endeksleri gerekli yönleriyle ele alınarak incelenecek, ilgili ulusal uluslararası veriler ışığında analiz edilerek ve kamu kesimi dengesi, büyüme gibi ekonomik ve mali açılardan durum değerlendirilecektir. 2 Geçiş Ekonomileri
Geçiş ekonomileri terimi 80’li yıllar sonrasında özellikle yıllarca merkezi planlama sisteminde yönetilen ülkelerin piyasa ekonomisine geçmesiyle yaygın olarak kullanılmaya başlanmış olup, bu ülke ekonomileri serbest piyasa ekonomisine dönüşümü tamamlayamadığı için geçiş ekonomileri olarak adlandırılmaktadırlar (Güler, 2012:53‐54; Yıldız, 2004:539). Bu ülkelerin başlangıç koşullarındaki farklılıklar ve bu ayrıma neden olan temel değişkenler Tablo 1’de de görülebilir (Sachs ve diğerleri, 2000:6; Sakınç; 2005:63‐64). Başlangıç Koşulları
Kategorisi
Fiziksel coğrafya
Temel Değişkenler
Limanlara uzaklık, karaya hapsolmuş nüfus ve ülke, gelişen
ekonomilere yakınlık, doğal kaynakların bolluğu gibi
Makroekonomik değişkenler Gayri safi iç tüketim ve tasarruf, 85-89 GSYİH büyümesi,
enflasyon,kamu gelirleri ve harcamaları, kayıtdışı gelir,
1987-90 bastırılmış enflasyon
Demografi / Sağlık
Çalışan işgücü nüfusu, doğum oranı, nüfus artış hızı, yaşam
süresi, bebek ölüm oranı, yaşam süresi, kamu sağlık
harcamaları, kent ve kırsal nüfus oranı
Ticaret ve ticaret yönelimi
Dış ticaretin GSYİH’ya oranı, CMEA(COMECON)
ülkelerine ihracat
Altyapı
Kaldırımlı yollar, telefon, elektrik tüketimi, hastane yatak
sayısı
Refah
Kişi başı milli gelir, kişi başı televizyon, otomobil, özel
tüketim
Beşeri sermaye
Okullaşma oranı, eğitim endeksi, UNDP insani kalkınma
endeksi
Piyasa ekonomisi geçmişi
Merkezi planlama altında geçen yıllar, ekonomik özgürlük
endeksi, politik haklar endeksi
Fiziksel sermaye
Yerli sabit sermaye yatırımları gibi
Kültür
Müslüman, Hıristiyan ve Ortodoks nüfusun oranı
Politik durum
Savaş durumu, Bölgesel ve etnik çatışmalar gibi
Tablo 1 Başlangıç Koşulları Kategorisi ve Temel Değişkenleri Kaynak: Sachs, ve diğerleri,
2000:6 ve Sakınç, 2005:63-64
Başlangıç koşulları yaklaşımı tipolojisine gore en yaygın kullanılan ayrımlar Sachs ve diğerleri (2000)’ne göre “Doğu Avrupa” ve Eski Sovyetler Birliği” ülkeleri biçiminde olmakla birlikte geçiş ekonomilerinde yer alan ülkeler Havrylyshyn vd.’nin 1998, De Melo, Denizer ve Gelb’in 1996,, 104 Geçişin 25. Yılında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Dönüşüm Sürecini Özelleştirme ve İktisadi
Özgürlükler Açısından Değerlendirme
Szyrmer’in 1998, Dabrowski’nin 1996 ve Sachs,Zinnes ve Eilat’ın 2000’deki yaptıkları çalışmalarda coğrafi yakınlık, liberalizasyon aşaması, geçişin hızı ve kapsamı, geçiş performansı ve küme analizi çerçevesinde gruplandırılabilmeleri sözkonusu olabilmektedir(Gupta ve diğerleri, 2001:11‐12; Sachs ve diğerleri, 2000:11‐12 – Ayrıntılı açıklama için bu iki çalışmaya bakılabilir). Geçiş Ekonomilerinin Politik Olarak Tasnifi (IMF Yaklaşımı) çerçevesinde de dört grupta şu ülkeler yer alır (Arıkan, 2002:210; Yıldız, 2004:539; Güler, 2012:53‐54; Fırat, 2013:254; Ağcakaya, 2009:2; Yaman, 2002, http://www.dtm.gov.tr/ead/dtdergı/ocakozel2002/reform.htm.,07.02.2007 ) :  Avrupa ve Eski Sovyetler Birliği Geçiş Ekonomileri  Merkezi Doğu Avrupa Ülkeleri‐MDA : Arnavutluk, Bulgaristan, Hırvatistan, Çek Cumhuriyeti, FYR Makedonya, Macaristan, Romanya, Slovak Cumhuriyeti ve Slovenya  B)‐Baltık Cumhuriyetleri‐BC: Estonya, Letonya ve Litvanya  C)Türk Cumhuriyetleri ve Bağımsız Devletler Topluluğu‐ BDT : Azerbaycan, Beyaz Rusya, Ermenistan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Ukrayna  D)Asyadaki Geçiş Ekonomileri‐AGE:Çin, Kamboçya, Laos ve Vietnam Bu çalışmada ele alınan Türk Cumhuriyetleri olarak Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan IMF Yaklaşımına gore C grubunda, başlangıç koşulları tipolojisine göre Kafkas ve Orta Asya kümesi içinde yer almaktadır. Azerbaycan her ne kadar Kafkas kümesi içinde yer almakla birlikte bir çok yönden benzerlikleri çerçevesinde çalışmamız içerisinde Orta Asya kümesi içinde değerlendirilecektir (Sachs ve diğerleri, 2000:14‐15). Geçiş sürecinde kavranan gerçeklerden birisi, ülkeler arasındaki başlangıçtaki kurumsal, jeopolitik ve
kültürel benzerliklere rağmen, geçişin başlamasından günümüze çok farklı yönlerde ilerlemiş
olduklarıdır. Bu farklılıklar her şeyden önce uygulanan politikaların bir sonucudur. Bazılarında sürecin
kısa, diğer bazılarında ise uzun ve sıkıntılı sürmesinin en önemli nedenlerinden birisi izlenen geçiş
stratejisi kaynaklıdır (Bal, 2004:158)
Ülkeler arasında farklılıklar görülmekle birlikte, geçiş ekonomileri bazı temel sorunlarla karşı karşıya kalmışlardır (Tandırcıoğlu, 2002:202‐203; Bastırmacı,1998, http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/dtdergı/1ekim98/dogu.htm, 06.03.2007). 1. Ekonominin tamamına yakını kamulaştırılmış, özel mülkiyete çok sınırlı yer verilmiştir. 2. Üretim yapan kamu kuruluşlarının büyük bir kısmı tekelleşmiş, fiyatlar ve yatırım kararları devlet tarafından kontrol edilir hale gelmiş, dışa kapalı, COMECON içi uzmanlaşmaya yönelik ekonomik politikalar izlenmiş, bu da ekonomileri rekabete kapalı yapılar haline getirmiştir. 3. Sosyal güvenlik harcamaları ekonomik faaliyetlerin hacmine gore büyük ölçüde artmış, harcamalar toplumda ortaya çıkabilecek rahatsızlıkları gidermek amacıyla siyasi bir araç olarak kullanılır duruma gelmiştir. E
Eurasian Business & Economics Journal
2016, Volume: 4
105
4. Bu sorunların da etkisiyle makroekonomik dengeler bozulmuş, yüksek bütçe açıkları, kontrol edilemez hale gelen ücretler, para arzının sınırsız artışı ve yüksek enflasyon gibi önemlisorunlarla karşılaşılmıştır. Günümüzde özelleştirmeler, merkezi planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş sürecinin temeli olarak kabul edilmektedir. Geçiş ekonomisi ülkelerinde siyasi yapıdaki dönüşümün ekonomik yapıya yansımasının ilk adımı serbest piyasa ekonomisine geçiş ve bu amaçla özelleştirme uygulamalarına başvurularak devlet mülkiyetinde olan işletmelerin özelleştirilmesidir. Bu süreçte tartışma konusu özelleştirmenin biçimi, temposu ve süresidir. Özelleştirmenin başarısı için öncesinde yeniden yapılanma ve kurumsal çerçevenin iyi hazırlanması gerekli koşuldur (Sağlam ve diğerleri, 2014:2; Tandırcıoğlu, 2002:213). 3 Literatür İncelemesi
Çalışma konusu kapsamında piyasa ekonomine geçişin temellerinden biri olan özelleştirme ve ekonomik özgürlük endeksleriyle ilgili gerek geçiş ekonomileri gerekse diğer ülkelerle karşılaştırma içerisinda farklı bağımlı değişkenler çerçevesinde etkileriyle ilgili bir çok ampirik çalışmanın yapıldığı görülmektedir. Yapılan çalışmaların büyük çoğunluğu özellikle ekonomik büyüme konusunda yoğunlaştığı görülmekte, özelleştirmenin mali etkilerini veya mali özgürlükler bağlamında ilişkilerin incelendiği ampirik çalışmalar çok fazla değildir. Geçmişten günümüze özelleştirme ile ilgili yapılan çok sayıda ampirik çalışmanın kullandıkları metodolojiler, ele aldıkları ülkeler, inceledikleri ve ulaştıkları sonuçlarla ilgili bunların gruplandırılarak açıklamaları ve karşılaştırmalı analizleri Kikeri ve Nellis (2002), Megginson ve Netter (2001), Djankow ve Murrel (2002), Havrylyshyn ve McGettigan (1999), Estrin vd. (2009)’ne ait çalışmalarda ayrıntılı bir biçimde görülebilir. Agayev ve Yamak (2009)’ın da aktardığı üzere bazı çalışma sonuçlarına gore gerçekleştirilen dönemdeki olumsuz etki sonrasında yapısal dönüşüm reformlarının büyüme üzerindeki nihai etkileri pozitif olup, fiyat istikrarının sağlanması ve bütçe açıklarının azaltılması büyümeyi pozitif yönde etkilemektedir. 2000 sonrası ekonomik büyüme oranlarının yüksekliğinin nedenleri ile ilgili olarak da Aslund ve Jenish’in 2005’deki çalışma sonuçlarına göre kamu harcamaları ve petrol ihracatı geçiş ekonomilerinde büyüme farklılıklarını açıklayan en önemli değişken olduğunu belirtmektedirler (Agayev ve diğerleri, 2009:185‐186). Yapılan çalışmaların büyük çoğunluğunda özelleştirme ile ekonomik büyüme arasında olumlu ilişki bulunduğu görülmektedir. Erden ve Bolağatoğlu (2015) özelleştirmenin mali etkileri konusunda Barnett’in 2000’deki çalışmasında özelleştirme gelirleri bütçeye transfer edilmesiyle borç servisin veya borçlanmaya ikame olduğu ve kamu harcamaları ve vergi gelirleri üzerinde anlamlı etkinin olmadığını, Jeronimo vd.’nin 2000’deki çalışmasında özelleştirme gelirlerinin bütçe açıklarını düşürdüğü, Katsoulos ve Likoyanni’nin 2002’deki 106 Geçişin 25. Yılında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Dönüşüm Sürecini Özelleştirme ve İktisadi
Özgürlükler Açısından Değerlendirme
çalışmasında ise bütçe açıklarıyla ilişkinin olmadığını ama kamu borcuyla negative ilişkisi olduğu sonucuna ulaştıklarını, kendilerinin ise özelleştirme gelirlerinin borç servisi ve ödünç almada etkisinin olmadığını, harcamalarla pozitif ve gelirlerle negatif ilişkinin olduğunu bulduklarını belirtmektedirler (Erden ve diğerleri, 2015:134). Crivelli (2013)’ göre Davis vd. 2000’de yaptıkları çalışmada özelleştirmenin bütçe dengesi ve gelirlerinin iyileşmesiyle ilgili ampirik destek bulurken aksine Tanzi ve Tsibouris ve Matinez‐
Vazquez ve McNab gibi önde gelenlerin örnek olarak görülebileceği geçiş ekonomilerinde vergi sistemleriyle ilgili yazın özelleştirmenin vergi gelirleri üzerindeki negative etkisini onayladı. Kendi çalışmasında özelleştirmenin değişik vergi kaynakları üzerinde negative etkisinin olduğu ve özelleştirme bütçe dengesinin bozulmasıyla ilgili sonuç bulmuştur (Crivelli, 2013:218‐219). Çatalbaş ve Yıldırım (2008) çalışmalarında Aghion ve Blanchard’ın 1995’deki çalışmasında şok terapinin esas unsurlarından olan hızlı özelleştirmelerin işsizliği arttıracağını belirttiklerini, Dewatripont ve Roland’ın 1995’deki çalışmalarında hızlı özelleştirmelerin siyasi olarak önemli maliyetleri olacağınına değindiklerini, Fischer ve Sahay’ın 2000’de ve Pirtillä’nın 2001’deki çalışmalarında yeniden yapılanmada daha hızlı olan geçiş ekonomilerinin mali gücünün zayıfladığını tespit ettiklerini belirtmektedir (Çatalbaş ve Yıldırım, 2008:137). Sakınç (2005) Pirttilä tarafından yapılan ampirik analizde, büyüme oranının geçiş ekonomilerinin mali dengesi üzerinde olumlu etki yaptığının bulunduğunu ifade etmektedir. Özelleştirme ve yeniden yapılanma politikaları gibi geçiş reformlarının hızı ile mali açıklar arasında negatif bir değişim ilişkisi bulunmuştur. Özelleştirmenin işsizlik ve mali denge üzerindeki etkisi olumsuz bulunurken fiyat liberalizasyonunun ise bütçe dengesi üzerindeki etkisi olumlu bulunmuştur (Sakınç, 2005:74,101). Soyut bir kavram olan ekonomik özgürlüğün ölçülebilir hale gelmesi, son yıllarda bazı kurumların ekonomik özgürlük ve ekonomik özgürlüğün bazı temel unsurlarına ilişkin endeksleri yayınlamasıyla mümkün olmuştur. Bu endekslerin yayınlanması ülkeler arasında ekonomik özgürlüklerin karşılaştırılmasına imkan verirken, aynı zamanda ekonomik özgürlüklerin ekonomik büyüme veya diğer ekonomik büyüklükleri nasıl etkilediğine ilişkin çalışmaların da artmasına yol açmıştır (Tunçsiper ve diğerleri, 2014:29). Geçtiğimiz 15‐20 yıl boyunca, çok sayıda çalışma özellikle ekonomik büyüme ve ekonomik özgürlük arasındaki olası bağlantıyı araştırdı. Bu çalışmaların çoğu, ekonomik büyüme oranına bilhassa toplam ekonomik özgürlük oranı biçiminde ekonomik özgürlüğün güçlü pozitif bir etkisi olduğu sonucunu çıkardı (Cebula ve diğerleri, 2012:141). Ekonomik özgürlüklerle büyüme arasındaki ilişki ve etkiler üzerine yapılan çok sayıda ampirik çalışma ve karşılaştırmalı analizleri Haan (2003), Berggren(2003), Doucaliagos ve Ulubasoğlu (2006) ve Keseljevic (2007) ’e ait çalışmalarda ayrıntılı bir biçimde görülebilir. Yaptıkları bu E
Eurasian Business & Economics Journal
2016, Volume: 4
107
incelemelerde genellikle ekonomik özgürlük ve büyümenin arasında pozitif bir ilişkinin olduğu bu çalışmalarda görülebilir. Cebula ve Mixon Jr (2012) çalışmalarında hem vergilendirme hem de harcama yönüyle etkileri araştırmışlar ve azalan mali özgürlüğün ekonomik büyüme oranında azalmaya neden olduğu; ayrıca, aşırı hükümet büyüklüğünden sonuçlanan azalan özgürlüğün de ekonomik büyüme oranında azalmaya neden olduğu sonucunu bulmuşlardır (Cebula ve Mixon Jr, 2012:139‐141). Türker (2009)’in 1996‐2008 dönemine ilişkin yaptığı çalışmada ekonomik özgürlük oranları ile büyüme oranları arasında negatif yönlü bir ilişkinin bulunduğu, ekonomik özgürlükle bağlantılı değişkenlerden kamu harcamaları özgürlüğünün istatiksel olarak anlamsız çıktığı yani ekonomik büyüme üzerinde olumlu veya olumsuz herhangi bir etkisinin olmadığının söylenebileceği ancak mali özgürlük ve büyüme arasında pozitif yönlü bir ilişkinin olduğu; McGee’nin de 2007’deki bir çalışmasında geçiş ekonomilerinin 2007 yılı mali özgürlük endekslerini kullanarak karşılaştırmalı bir analiz yaptığı ve örneğin Kırgızistan’ın mali özgürlük açısından en yüksek oranda çıktığı belirtilmektedir ( Erdem ve diğerleri, 2012:176; Türker, 2009:43‐46). Tunçsiper ve Biçen’de yaptıkları çalışmada literatürdeki ampirik çalışmaların incelendiğinde teoriye uygun olarak ekonomik özgürlüklerin ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilediği sonucuna ulaşıldığı ancak bazı dönemlerde ve bazı ülkelerde özellikle ekonomik özgürlüklerin alt unsurları bazında elde edilen sonuçların anlamsız veya negatif yönlü bulunduğunu belirtmektedirler (Tunçsiper ve diğerleri, 2014:34). 4 Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Özelleştirme Geçiş
Göstergeleri ve Ekonomik Özgürlük Endeksleri Yönüyle
Mali ve Ekonomik Performans
4.1 Araştırmada Kullanılan Yöntem
Geçiş ekonomilerinde dönüşüm sürecinin hangi aşamalarda olduğu ve değişik alanlarda yıllar içerisinde özelleştirme ve devletin yeniden yaılanmasında reformların durumunu görebilmek açısından bu çalışmada kullanacağımız ölçüt EBRD(Avrupa Yatırım ve Kalkınma Bankası) tarafından 1994 yılında geliştirilen geçiş göstergeleridir. Bu göstergeler büyük ölçekli özelleştirme, küçük ölçekli özelleştirme, fiyat liberalizasyonu, ticaret ve döviz sistemi, rekabet politikası bankacılık reform ve faiz oranı serbestliği, hisse senedi piyasası, borsa ve bankacılık dışı kurumlar ve tüm altyapı yatırımları biçiminde olmak üzere işletmeler, piyasalar ve ticaret, finansal piyasal ve altyapı ana başlıklarında yapılan reformları ve performansı görmek üzere geliştirilmiştir. Çalışmamız kapsamında hiç şüphesiz özelleştirme piyasa ekonomisine dönüşümü tek başına sağlamayacak olmakla birlikte, devletin ekonomideki varlığı açısından temel unsurlardan biri olduğundan EBRD geçiş göstergelerinden büyük ölçekli özelleştirme ve 108 Geçişin 25. Yılında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Dönüşüm Sürecini Özelleştirme ve İktisadi
Özgürlükler Açısından Değerlendirme
küçük ölçekli özelleştirme göstergeleri çerçevesinde diğer makro ekonomik göstergelerle birlikte inceleme gerçekleştirilecektir. Kullanılan puanlama sistemi 1 ve 4 arasında temel olarak 1 e yaklaştıkca merkezi planlamadan uzaklaşılamadığı 4’e yaklaştıkça gelişmiş piyasa ekonomisi standartları ve performansının ulaşıldığı bir durumu göstermek üzere oluşturulmuştur. Küçük ölçekli özelleştirme açısından 1 özelleştirmede az gelişmeyi, 4+ olarak ifade edilen 4.33 ise küçük işletmelerde devlet mülkiyetinin olmaması ve gelişmiş sanayi ekonomisi standartları ve performansına ulaşıldığı durumu göstermektedir. Büyük ölçekli özelleştirme açısından da benzer biçimde 1 özel mülkiyetin‐sahipliğin az olmasını, 4 ise devlet mülkiyetindeki işletme ve çiftliklerin %50’sinden fazlasının özelde olduğunu ve bu işletmelerin şirket yönetiminde önemli gelişme olduğu durumu göstermektedir. Bu kapsamda bakıldığında aslında EBRD geçiş göstergelerini piyasa ekonomisine doğru giden bir süreçteki serbestleşmeyi gösteren bir nevi ekonomik özgürlük endeksi gibi düşünebiliriz (EBRD, Transition Reports). Tunçsiper ve Biçen yaptıkları çalışmada ekonomik özgürlüğün farklı biçimlerde tanımlamalarını ele alıp ekonomik özgürlüğe ilişkin olarak yapılan tanımlamalarda dikkati çeken önemli bir noktanın, devletin ekonomideki yeri ve varlığına ilişkin farklı görüşler olup;. ekonomik özgürlüklerin devletin olmadığı değil, devletin toplumdaki bireylere yönelik müdahalelerinin ve düzenlemelerinin en alt düzeyde olmasını ifade ettiğini belirtmektedirler (Tunçsiper ve diğerleri, 2014:28). Çalışmada kullanacağımız ikinci ölçüt de Heritage vakfı tarafından hazırlanarak Wall Steet Journal ile birlikte her yıl yayınlanan Ekonomik Özgürlük Endeksi içindeki 10 özgürlük arasında yer alan ve yine devletin ekonomideki durumunu ve müdahalesini gelirler ve harcamalar yönüyle görebilme açısından mali özgürlük ve kamu harcaması özgürlük endeksleridir. Bu iki özgürlük endeksi bir bütün olarak bakıldığında, ekonomik özgürlükdeki bir alt unsur olarak kamu büyüklüğünü göstermektedir. Burada yapılan puanlama da 0 ile 100 arasındaki puanlama olup, yüksek puan değerleri ilgili özgürlüklerde artışı göstermektedir. Ekonomik özgürlüğü ölçmek üzere Freedom House ve Fraser Enstitüsü tarafından yayınlanan genel kabul gören diğer endeksler de olmakla bilikte Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine ilişkin bilgileri daha geniş bir zaman açısından alabildiğimiz 1995 yılından beri yayınlanan Heritage Vakfı Ekonomik Özgürlük Endeksi verileri kullanılacaktır. İlgili ülkelere ilişkin veriler Azerbaycan dışında 1998 yılından başladığı için 1998den günümüze olan bir zaman diliminde inceleme gerçekleştirilecektir (Sarıgül ve diğerleri, 2013:213; Erdem ve diğerleri, 2012:175; Heritage Foundation Index of Economic Freedom). Ayrıca mali ve ekonomik performansı görebilmek için GSYİH büyüme oranları, enflasyon oranları, GSYİH’nın %’si olarak Kamu Kesimi Dengesi, GSYİH’nın %’si olarak Kamu Harcamaları ele alınan diğer veriler olmuştur. Mali özgürlük endeksi, bireylerin ve işletmelerin, gelirlerini ve servetlerini kendi yarar ve faydaları için muhafaza ve kontrol etmelerine devletin izin vermesi ölçüsünde dolaysız bir E
Eurasian Business & Economics Journal
2016, Volume: 4
109
ölçümdür. Hükümet ekonomik faaliyet üzerine vergileme yoluyla mali yükler yükleyebilir. Hükümetlerin vergileme yoluyla ekonomik faaliyetlere müdahalesi mali özgürlüğü azaltmaktadır. Aslında vergi yükünün bir ölçüsüdür. Mali özgürlüğün ölçümünde hem kişilerin üzerindeki dolaylı ve doğrudan vergi yükü hem de toplam vergi gelirlerinin gayrisafi yurtiçi hasılaya oranını dikkate almaktadır. Hesaplamada gerçek kişilerin tabi olduğu en yüksek vergi oranı, kurumların tabi olduğu en yüksek vergi oranı ve toplam vergi gelirlerinin gayrisafi yurtiçi hasılaya oranı kullanılmaktadır (Sarıgül ve diğerleri, 2013:213; Heritage Foundation Index of Economic Freedom, 2014:82). Kamu harcaması özgürlük endeksi, harcamalar açısından aşırı hükümet büyüklüğü yükünden dolayı bir ekonomideki özgürlük derecesini yansıtmaktadır Hükümetlerin uygulamış oldukları politikalar ve beraberindeki aşırı yükümlülükler ekonomi üzerinde, hem kamu harcamaları hem de kamu gelirleri oluşumu açısından önemli bir husustur. Kamu ağırlıklı bir ekonomi yüksek harcama potansiyeliyle kısa dönemde hızlı büyümeyi sağlayabilmekle birlikte bu durum, kamu harcamaları özgürlüğünün azalması ve ayrıca bu iki ekonomik özgürlükteki azalmaya büyük bütçe açıklarının eşlik etmesiyle, uzun dönemde dışlama yoluyla azalan ekonomik büyüme olması son derece muhtemeldir. Bir ülkede kamunun ekonomi içindeki payı ne kadar az ise ekonomik özgürlük o derece fazla demektir (Cebula ve diğerleri, 2012:140‐141; Sarıgül ve diğerleri, 2013:213; Erdem ve diğerleri, 2012:177). 4.2 Dönüşüm Sürecinde Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin Değerlendirilmesi
Şekil 1 ile Şekil 6 arası sırasıyla Orta Asya Türk Cumhuriyetleri için Özelleştirme Geçiş Göstergeleri‐Kamu Dengesi ‐Büyüme İlişkisi; Şekil 13’de ise. Bağımsızlıklarını kazanmaları ve Bağımsız Devletler Topluğu bünyesine dahil oldukları başlangıç yıllarında ortaya çıkan olumsuz ekonomik ve mali tablo 6 ülke için de aynıdır. 1993
1994
1995
1996
1997
Azerbaycan
1129,0 1664,0 489,0
19,7
3,5
Kazakistan
1662,3 1892,0 176,3
39,1
17,4
Kırgızistan
772,4
180,7 43,5
31,9
23,4
Tacikistan
2195,0 350,0 612,5
418,4 88,0
Türkmenistan
3102
1748,0 1005,3
992,4 83,7
Özbekistan
534,2
1568,3 304,6
43,1
70,9
Tablo 2 Hiperenflasyon (%) Kaynak: EBRD Transition Reports , değişik yıllar; IMF World
Economic Outlook Database, October 2015 yararlanılarak tarafımızca oluşturulmuştur
110 Geçişin 25. Yılında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Dönüşüm Sürecini Özelleştirme ve İktisadi
Özgürlükler Açısından Değerlendirme
Bu yıllarda Tablo 2’de de görüleceği üzere 2000’li seviyelere çıkan hiperenflasyon dönemi yaşanmış olup, Şekil 1’de geçiş başlangıcındaki hiperenflasyon dönemleri hariç 1998 sonrası enflasyon oranları görülmektedir. Şekil 1 Enflasyon (%) Kaynak: EBRD Transition Reports ,değişik yıllar; IMF World Economic Outlook Database, October 2015 yararlanılarak tarafımızca oluşturulmuştur Şekil 2 ile Şekil 7 arası sırasıyla Orta Asya Türk Cumhuriyetleri için Özelleştirme Geçiş Göstergeleri‐Kamu Dengesi ‐Büyüme İlişkisi incelendiğinde negatif yüksek büyüme oranları ve kamu kesimi dengesi açısından özellikle ciddi kamu geliri azalışıyla birlikte yüksek açıkların olduğu bir süreç göze çarpmaktadır. Dönüşüm sürecinde Türk Cumhuriyetlerinde beliren ortak sorunlar olarak; a) başlangıç sürecinde GSYİH’daki ciddi düşmeler, b) nitelikli fakat verimlilik artışıyla ilgisiz işgücü stoku, c) aşırı fiziksel sermaye yatırımları, d) mali ve ticari faaliyetlerde ve tüketiciye olan hizmetlerde gerileme olması, e) ülkeler arası ticari ilişkilerdeki birbirlerine bağımlılığın yüksek olması, f) karaborsanın yaygınlığı ve döviz kuru sistemlerinde ikili fiyat uygulaması, g) hiyerarşik yapıdaki merkezi devlet sisteminin çökmesi ile ortaya çıkan güçsüz ve iyi örgütlenmemiş ulus devletler, h) piyasa ekonomisi deneyiminden ve kültüründen uzak olan bir neslin var olması ekonomik ve mali performansdaki etkenler açısından belirtilebilir (Sakınç, 2005:136). E
Eurasian Business & Economics Journal
2016, Volume: 4
111
Şekil 2 Azerbaycan EBRD Özelleştirme Geçiş Göstergeleri-Kamu Dengesi-Büyüme İlişkisi Kaynak: EBRD Transition Reports
and country assesments , değişik yıllar; IMF World Economic Outlook Database, October 2015
Şekil 3 Kazakistan EBRD Özelleştirme Geçiş Göstergeleri-Kamu Dengesi-Büyüme İlişkisi Kaynak: EBRD Transition Reports
and country assesments, değişik yıllar; IMF World Economic Outlook Database, October 2015
112 Geçişin 25. Yılında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Dönüşüm Sürecini Özelleştirme ve İktisadi
Özgürlükler Açısından Değerlendirme
Şekil 4 Kırgızistan EBRD Özelleştirme Geçiş Göstergeleri-Kamu Dengesi-Büyüme İlişkisi Kaynak: EBRD Transition Reports
and country assesments, değişik yıllar; IMF World Economic Outlook Database, October 2015
Şekil 5 Tacikistan EBRD Özelleştirme Geçiş Göstergeleri-Kamu Dengesi -Büyüme İlişkisi Kaynak: EBRD Transition Reports
and country assesments, değişik yıllar; IMF World Economic Outlook Database, October 2015
E
Eurasian Business & Economics Journal
2016, Volume: 4
113
Şekil 6 Türkmenistan EBRD Özelleştirme Geçiş Göstergeleri-Kamu Dengesi -Büyüme İlişkisi Kaynak: EBRD Transition
Reports and country assesments , değişik yıllar; IMF World Economic Outlook Database, October 2015
Şekil 7 Özbekistan EBRD Özelleştirme Geçiş Göstergeleri-Kamu Dengesi -Büyüme İlişkisi Kaynak: EBRD Transition Reports
and country assesments , değişik yıllar; IMF World Economic Outlook Database, October 2015
Şekil 2-7 için Kamu Kesimi Dengesi: (% GSYİH), Kamu Harcamaları: (% GSYİH), BÖöz:Büyük ölçekli özelleştirme, KÖöz:
Küçük ölçekli özelleştirme, Kaynak: EBRD Transition Reports and country assessments ,değişik yıllar; IMF World Economic Outlook
Database, October 2015 yararlanılarak tarafımızca oluşturulmuştur
114 Geçişin 25. Yılında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Dönüşüm Sürecini Özelleştirme ve İktisadi
Özgürlükler Açısından Değerlendirme
Tablo 3’de Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde EBRD özelleştirme göstergeleri olarak büyük ölçekli özelleştirme ve küçük ölçekli özelleştirme açısından dönüşüm sürecindeki gelişim ve durum ve Tablo 4’de ise 2005 yılında bu ülkelerdeki özelleştirilen işletmelerin sayısal verileri görülmektedir. Tablo 3 EBRD Özelleştirme Göstergeleri (BÖÖz.: Büyük Ölçekli Özelleştirme KÖÖz.:
Küçük Ölçekli Özelleştirme) Kaynak: EBRD Transition Reports, değişik yıllar yararlanılarak
tarafımızca oluşturulmuştur
Ülkeler
Azerbaycan
Kazakistan
Kırgızistan
Tacikistan
Türkmenistan
Özbekistan
Toplam İşletme
Sayısı
43 484
40 527
26 951
12 051
34 002
14 253
Büyük
2 698
8 125
12 467
1 628
6 800
2 653
Orta
10 560
16 356
9 672
2 967
17 156
6 350
Küçük
30 226
16 049
4 812
7 456
10 046
5 250
Yabancılara
Satılan İşletme
Sayısı
314
256
95
2
35
87
Borsada Kayıtlı
İşletme Sayısı
2 535
1 245
893
463
1 244
Tablo 4 Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Özelleştirilen İşletmeler, 2005 Kaynak: Ganmet, 2006. “Geçiş Ekonomilerinde Özelleştirme Uygulamaları ve Değerlendirilmesi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara yararlanılarak tarafımızca oluşturulmuştur 75 yıl gibi diğer ülkelere gore çok daha uzun süre merkezi planlamada olup piyasa ekonomisiyle tanışmayan bu ülkeler reform programlarını ve özellikle özelleştirmeyi uygulamaya başlamışlardır. Gerek Tablo 3 ve Tablo 4 gerekse Şekil 2‐7 arası grafikler incelendiğinde büyük ölçekli özelleştirme ve küçük ölçekli özelleştirme olarak özelleştirme göstergelerinde de artışlarla bu durum görülebilir. Kırgızistan başta olmak üzere Kazakistan, Azerbaycan ve Tacikistan’ın küçük ölçekli özelleştirmede geçişin ilk dönemlerinden itibaren hızlı ve olumlu bir biçimde alınıp satılabilir mülkiyet hakları ile küçük şirketlerin tamamen özelleştirilmesinin tamamlandığı görülmektedir. Ancak büyük ölçekli özelleştirme açısından Kırgızistan dışında E
Eurasian Business & Economics Journal
2016, Volume: 4
115
aynı şeyi söylemek mümkün değildir. Ayrıca burada özelleştirmeye karar vererek bununla ilgili yasal düzenlemeleri yapmaları ve özelleştirmeye başlangıç yılı itibarıyla gelişim incelendiğinde başlangıçta özellikle doğal kaynak zenginliği dışında benzer koşullara sahip bu ülkelerin birbirlerinden farklı biçimde ve hızda uygulamaları da görülmektedir. Mali istikrar ve açıklar açısından duruma bakıldığında geçişin başlangıç yıllarındaki durgunluğun yanısıra, finansal krizler, bölgesel silahlı mücadele ve karışıklıklar ve kamu harcamalarının kısa zamanda azaltılamaması ya da politik gerekçelerden dolayı artması ile ilişkilidir. Bu ülkelerin piyasa sistemine yönelme aşamasında en dikkat çekici olan gelişme negatif yönlü olan büyüme sürecidir. Geçiş dönemi durgunluğu, büyüme ile önemli sorunlar yaşandığı döneme denk gelmiştir. Balcılar 2002’deki çalışmasında bu dönemin, geçiş sürecinin başlangıç koşullarının farklılığına bağlı olarak ortalama 3‐ 10 yıl arasında değiştiğinin gözlemlendiğini belirtmektedir. Daha sonraki yıllarda mali sürdürülebilirlikteki gelişme ve kamu kesimi açıklarındaki azalma özellikle 1990’ların sonlarında başlayan kamu harcama indirim programları ve kamu vergi gelirlerindeki iyileştirmelerle ilişkilidir. Özellikle Azerbaycan ve Kazakistan gibi hızlı büyümenin yaşandığı ülkelerde milli gelirle bağlantılı gelir artışlarının yanısıra, fiyat düzeylerinde yükselmelerin neden olduğu artışlar da kamu vergi gelirlerinin iyileşmesine yardımcı olmuştur (Bal ve diğerleri, 2015:125; Çevik, 2010:88‐89). Kamu iktisadi teşebbüslerinin özelleştirilmesinin, hükümetin mali pozisyonunda önemli etkiler oluşturacağında kuşku yoktur. KİTlerin özelleştirilmesiyle bu işletmelere doğru transferlerin ve dolayısıyla harcama sorumluğunun azalması; bir çok ülkenin daha fazla özelleştirmeyi planlarken bütçe dengesi üzerindeki olası etkisiyle ilgili önemli endişelerinin giderilmesinde ilaç etkisi görmüştür. Ancak, vergi tabanının küçülebilmesi ve bazı ekonomik sektörlere genellikle sağlanan özel vergi uygulamalarının bütçe çıktılarının kötüleşmesine katkısı gibi, özelleştirmeyle birlikte önemli ölçüde bozulabilecek özellikle vergi gelirlerinin tahsilatı açısından gelir yönüne çok dikkat edilmemektedir (Crivelli, 2013:217‐218). Geçiş ekonomilerinin geneli açısından bakıldığında özelleştirme adeta yeniden dağıtım işlevi görmüş, gelir dağılımının amaçlananın dışında şekillenmesinde belirleyici bir rol üstlenmiştir. Özelleştirmeyle beklenen en önemli amaçlardan birisi servetin tabana yayılması iken, özellikle Orta AsyaTürk Cumhuriyetlerinde seçilen özelleştirme yöntemleri ve çeşitli yolsuzluklar bu ülkelerde servetin belirli kişilerde toplanmasına ve gelir dağılımının bozulmasına neden olmuştur. Özellikle 1992 yılında IMF'in önerdiği şok terapi özelleştirme programı özelleştirilen kurumların büyük ölçüde eski yöneticilerine devredilmesi biçiminde olmuştur. Bu biçimde bir an önce yapılan özelleştirme uygulamaları amaç yönünden başarısızlığa uğramış ve yolsuzluklar fazlasıyla artış göstermiştir. Ekonomide kamunun ağırlıklı rolünü azalmak ve piyasa ekonomisini işletmek için özelleştirme uygulamalarına devam edilmesi gerekmektedir. Ancak bununla birlikte özelleştirme uygulamalarının özelleştirmeden beklenen amaçlara hizmet edecek biçimde gerçekleştirilmesi gerekir. Bunun için de bir taraftan özelleştirme için ülke koşullarına en uygun yöntem ve zaman seçilirken, diğer taraftan destekleyici reform 116 Geçişin 25. Yılında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Dönüşüm Sürecini Özelleştirme ve İktisadi
Özgürlükler Açısından Değerlendirme
politikalarıyla özelleştirmenin başarılı olması sağlanmalıdır. Bunlar sağlanmadığı takdirde yaşanan sorunlar artarak devam edecektir (Yıldız, 2004:547). Tacikistan ve Kırgızistan gibi düşük gelir düzeylerindeki ülkelerde gelir artışlarına ve harcama indirim programlarına rağmen kamu harcamalarında kısmi artışlar nedeniyle kamu kesimi dengesinde iyileşmeler kısmi yaşanmıştır. Bu ülkeler 1990’ların ortalarında oldukça yüksek oranda bütçe açıkları yaşayan ülkeler olup, vergi gelirlerinde ortaya çıkan artış büyük ölçüde mallar ve hizmetlerden alınan dolaylı vergi gelirlerindeki artıştan dolayı olmuştur. Özellikle 1990’ların ikinci yarısından itibaren, KDV’nin geçiş ekonomilerinde uygulanmaya başlaması bu ülkelerde ortaya çıkan genel vergi artışının önemli unsurlarından biri olmuştur (Çevik, 2010:94). Mali uyumlaştırma birçok ülkede kamu harcamalarının azaltılması ile sağlanmışsa da Azerbaycan, Kazakistan gibi hızlı büyüyen bazı ülkelerde 2000’lerin ortalarından sonra kamu harcamalarında belirli ölçülerde artış görülür. Tacikistan ve Kırgızistan gibi düşük gelir düzeylerindeki ülkeler, doğal kaynaklar ve ihracat açısından da dezavantajlı durumda olduklarından kamu kesimi açıkları ve borçların sürdürülebilirliği açısından halen sorunludurlar. Ayrıca Orta Asya Türk Cumhuriyetleri için beliren bir başka problem vergi sisteminin kurumsallaşmasındaki problemler ve kamu gelirlerinin yetersizliği olarak gözükmektedir (Çevik, 2010: 98). Geçiş ekonomilerinde vergi geliri, liberalizasyon (serbestleştirme), özelleştirme ve istikrar reformlarının uygulanmasının erken aşamalarında özellikle etkilenmiştir. Geçiş dönemi öncesi vergi sisteminin yapısının bir sonucu olarak, özelleştirme üç temel nedene dayanarak vergi tahsilatı gelirlerinde önemli bir düşüşle sonuçlandı: (i) geleneksel vergi matrahlarında düşüş, (ii) vergi idaresinin kapasitesinde kötüleşme ve (iii) vergi muafiyetleri ve yatırımları çekmek için diğer vergi teşviklerinin geniş ölçüde yaygınlaşması. Vergi idaresinin kapasite olarak yetersizliğiyle yeni döneme hazır olamaması vergi kaçırma ihtimallerini artırdığı açıktır (Crivelli, 2013:218)). Sudan çıkan balık misali Sovyetlerin gerek mali gerekse her yönden tamamen birbiriyle bağlantılı ve tek başlarına bir şey yapamayacakları bir merkezi planlama anlayışı çerçevesinde bu durum ortaya çıkmıştır. Sovyetlerden gelen mali yardımların kesilmesi ve önceden KİTlerin verdiği sosyal güvenlik harcamalarının bütçeden karşılanması da özellikle bütçe açığı yönünde bu ülkelerde ciddi sıkıntı doğurmuştur. Şekil 8 ile Şekil 13 arası ise ekonomik özgürlükler ve büyüme ilişkisi görülmektedir. E
Eurasian Business & Economics Journal
2016, Volume: 4
117
Şekil 8 Azerbaycan Ekonomik Özgürlükler Endeksleri Şekil 9 Kazakistan Ekonomik Özgürlükler Endeksleri
Şekil 10Kırgızistan Ekonomik Özgürlükler Endeksleri
Şekil 11 Tacikistan Ekonomik Özgürlükler Endeksleri
Şekil 12 Türkmenistan Ekonomik Özgürlükler Endeksleri Şekil 13Özbekistan Ekonomik Özgürlükler Endeksleri
Şekil 8-13 için MÖ:Mali Özgürlük KH:Kamu Harcamaları Özgürlüğü EÖ:Ekonomik Özgürlük
BO: GSYİH Büyüme Oranı% Kaynak: Heritage Foundation Index of Economic Freedom, değişik yıllar; IMF World Economic
Outlook Database, October 2015, Erdem ve diğerleri, 2012 yararlanılarak tarafımızca oluşturulmuştur
Şekil 8‐13’de kamunun büyüklüğü alt başlıkları olarak mali özgürlükler ve kamu harcamaları özgürlüğü açısından bakıldığında 2000’li yıllarda Azerbaycan’a gore Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’da artışlar olduğu özellikle bu iki göstergede Türkmenistan açısndan artışlar dikkat çekici olmakla birlikte; genel ekonomik özgürlük açısından da bakıldığında Türkmenistan ve Özbekistan’la ilgili bu söylediklerimizin tam tersi ilgili özgürlük değeri açından baskı altında olarak tanımlanabilecek bir durum görülmektedir. Geçiş süreci başlangıcından 2010 lara 118 Geçişin 25. Yılında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Dönüşüm Sürecini Özelleştirme ve İktisadi
Özgürlükler Açısından Değerlendirme
gelindiğinde Özbekistan’da %45ler, Türkmenistan’da % 25ler, Tacikistan’da % 55ler, Kırgızistan’da %75ler, Kazakistan’da %65ler ve Azerbaycan’da % 75ler düzeyinde GSYİH’da özel sektör payını belirtmek gerekir (EBRD, Transition Reports). Özbekistan ve Türkmenistan açısından bu açıdan da olumsuzluk görülmektedir. Ancak daha önceki şekillerle birlikte Şekil 8 ile Şekil 13 arası gösterge ve endeksler mali ve ekonomik durumlar ve ilişkiler açısından incelendiğinde gerek büyüme ilişkisi açısından gerekse kamu kesimi açıkları açısından Erdem ve Türker (2012)’in de çalışmalarında belirttiği gibi uzun dönemli çok anlamlı bir ilişkinin olduğunu da söylemek mümkün değildir (Erdem ve diğerleri, 2012:181). Ekonomik özgürlük açısından, mali özgürlük endeksinde ifadesini bulan vergilendirme önemli unsurlardan bir tanesidir. Her hükümet harcamalarını finanse edebilmek için gelir elde etmek zorundadır. Ancak yüksek vergi oranlarının toplumdaki bireylerin vergi sonrası gelirlerini düşürmesi ve dolayısıyla seçim ve özgürlüğü azaltmasıyla vergileme oranı arttıkça, ekonomik özgürlük azalmaktadır. Vergilerin yanısıra hükümet harcamaları ve regülasyonlar da kişisel seçim, gönüllü mübadele ve piyasa eşgüdümünün yerini aldığında, ekonomik özgürlük azalmaktadır. (Acar ve diğerleri, 2014:19). Mali özgürlük ve enflasyon artışı arasında güçlü bir ilişki bulunmuştur. Özelleştirme ve dış ticaretin serbestleşmesi sonucunda kısa dönemde fiyat istikrarı bozulmuş; uzun dönemde ise serbestleşme ile enflasyon arasında negatif bir ilişki ortaya çıkmıştır. Serbestleşme sürecinin başında etkin piyasa kurumlarının ve serbest girişimin yokluğu, piyasalarda fiyatların artışına neden olmuştur. Reform sürecinde başarılı olan ülkelerde fiyat artışları orta ve uzun dönemde kontrol altına alınabilmiştir (Sakınç, 2005:122). Piyasa ekonomisine dönüşüm sürecinde reformların en ciddi olumsuz etkileri mali alanda ortaya çıkmış olup, mali alanda ortaya çıkan dengesizliklerin başında bütçe açıkları gelmektedir (Sakınç, 2005:82). Reform süreci bakımından geçiş ekonomilerine bakılacak olunursa, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin reform sürecini henüz tamamlamadığı görülmektedir. Ancak ilgili ülkelerde özelleştirme göstergelerinde, mali özgürlüklerde, ekonomik özgürlüklerde ve ekonomik büyüme oranlarında bir artış ve kamu kesimi dengesinde iyileşmeler olduğu görülmektedir. Sistemin şokları atlatılmaya başlanmıştır. Değerlendirmeleri yaparken bu ülkelere ilişkin dış olumsuz şokları da unutmamak gerekir. Özelleştirme ve ekonomik özgürlüklerle ilgili şekiller de incelendiğinde, Türk Cumhuriyetleri'nden özellikle Kazakistan ve Kırgızistan'ın özelleştirme ve ekonomik özgürlükler gibi ekonomik reformlarda diğer cumhuriyetlerden daha önde olduğu, Azerbaycan'ın da bu cumhuriyetlerle aynı kategoride yer almakla birlikte, Özbekistan ve Türkmenistan'ın çok istekli bir reform programı takip etmedikleri göze çarpmaktadır. Ancak başlangıç koşulları açısından diğer Türk Cumhuriyetleri arasında avantajlı bir durumda olan, reformlarını aşamalı olarak ve geciktirerek uygulayan Özbekistan şaşırtıcı bir biçimde ilk başlarda olumlu bir ekonomik performans ve sürdürülebilir bir büyüme gerçekleştirmiştir. Piyasa ekonomisine geçiş sürecinde ortaya çıkan başarısızlıkların nedenleri olarak; a) üzerinde anlaşmaya varılan ve benimsenen bir ekonomik reform stratejisine sahip olumaması; b) E
Eurasian Business & Economics Journal
2016, Volume: 4
119
reformların amaçlarının net olarak tanımlanmaması; c) yapısal uyum politikaları ve diğer mali ve parasal politikalar arasında bir uyum olmaması belirtilebilir (Sakınç, 2005:136‐137; Yaman, 2002, http://www.dtm.gov.tr/ead/dtdergı/ocakozel2002/reform.htm.,07.02.2007). Burada değerlendirmeler açısından bir noktayı özellikle belirtmek gerekir. Taş (2008) çalışmasında Özbekistan’la ilgili inceleme açısından geçiş döneminin başlangıcında durgunluğun şiddeti ve iyileşmenin hızlılığı açısından diğer ülkelere göre olumlu olan olan gelişmenin dikkat çekici olduğunu, ancak ilgili rakamların ihtiyatla karşılanması gerektiğini ayrıca verilerin yetersizliği ve resmi verilerin güvenilirliğindeki şüphe nedeniyle Özbekistan’ı salt bu temel ekonomik ve mali göstergeler itibarıyla değerlendirmenin zorluk taşıdığını belirtmektedir (Taş, 2008:481). 5 Sonuç
İncelemeye başlarken gruplandırmanın başlangıç koşulları çerçevesinde yapıldığı belirtilmiştir. Değerlendirme aşamasına geldiğimizde bu ülkelerin gerek kendi aralarındaki gerekse diğer ülkelerle olan başlangıç farklılıklarının uygulanan aşamaların ekonomik ve mali performans üzerinde etkili olduğunu gözönünde tutmak gerekmektedir. Gösterge ve endeksler mali ve ekonomik durumlar ve ilişkiler açısından incelendiğinde gerek büyüme ilişkisi açısından gerekse kamu kesimi açıkları açısından Erdem ve Türker (2012)’in ve diğerlerinin çalışmalarında belirttiği gibi uzun dönemli çok anlamlı bir ilişkinin olduğunu söylemek mümkün değildir. Bu ülkeler açısından genel bir değerlendirme yapılacak olursa her ne kadar ülkeler bakımından özelleştirme ve devletin büyüklüğü, ekonomik özgürlükler ve ekonomik mali performans ve benimsenen reform stratejileri açısından farklılıklar olsa ve uzun dönemli anlamlı ilişkiler olmasa da 2010 larda Özbekistan %45ler, Türkmenistan % 25ler,Tacikistan % 55ler, Kırgızistan %75ler, Kazakistan %65ler Azerbaycan % 75ler düzeyinde GSYİH da özel sektör payını belirtmek gerekir. Başlangıç koşulları, endeksler, ekonomik ve mali yapı çerçevesinde de özellikle 2000’li yıllarda doğal kaynak zenginliği enerjiyle bağlantılı olarak Kazakistan ve Azerbaycan ile şaşırtıcı biçimde 90’larda Özbekistan dikkat çekmekle birlikte özellikle sosyal yapıdaki bozulmalara dikkat edilmesini ve bundan sonraki süreçte dengesizliklerin olmaması ve iyi yönetim çerçevesinde hareket edilmesi gerekmektedir. 120 Geçişin 25. Yılında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Dönüşüm Sürecini Özelleştirme ve İktisadi
Özgürlükler Açısından Değerlendirme
REFERENCES
















Acar, M. ve Bilir, H., 2014. “Ekonomik Özgürlükler ve Türk Dünyası –Rapor-“, Ed: Murat
Yılmaz, Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi İnceleme-Araştırma
Dizisi; Yayın No: 17, Ankara
Ağayev, S. ve Yamak, N., 2009. “Bağımsız Devletler Topluluğu Ülkelerinde Ekonomik
Büyümenin Belirleyicileri”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 23(4),
p.179-204
Ağcakaya, S., 2009. “Geçiş Ekonomilerinden Orta Asya Türk Cumhuriyetleri'nde Bütçe
Yönetimi ve Mali Dsiplin Sorunu”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı 16, Nisan.
Arıkan, Z., 2002. “Geçiş Ekonomilerinde Mali Disiplin”, Küreselleşme ve Geçiş
Ekonomileri Uluslararası Sempozyumu, Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi
Yayınları:29, Kongre Dizisi:3, 02-04 Mayıs 2002, Bişkek- Kırgızistan
Bal H.,2004. "Geçiş Ekonomilerinde Ekonomik Büyüme Ve Dış Finansman", Türkiye
Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,p.155-172, 2004
Bal H., Algan N.ve Manga M., 2015. "Geçiş Ekonomilerinde Ekonomik Büyüme
Farklılıkları", Çukurova Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, cilt.19,
ss.123-142
Bastırmacı, A., 1998. “Doğu Avrupa Ülkelerinde Özelleştirme Süreci”,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/dtdergı/1ekim98/dogu.htm , 06.03.2007
Berggren, N. (2003). The benefits of economic freedom: a survey. The Independent
Review, 8(2), 193-21, , http://ssrn.com/abstract=1177787 , 23.06.2015
Çatalbas, N. ve Yıldırım, Z., 2008. "Geçiş Ekonomilerinde Bütçe Açıklarının Nedenleri:
Polonya ve Kırgızistan Örneği", Sosyoekonomi .7, p.133-156
Cebula, R.J. ve F.G.Mixon Jr, 2012. “The Impact of Fiscal and Other Economic Freedoms
on Economic Growth An Empirical Analysis”, Journal of International Development, 27,
p. 133–143
Crivelli, E., 2013. “Fiscal Impact of Privatization Revisited: The Role of Tax Revenues in
Transition Economies”, Economic Systems, 37(2), 217–32.
Çevik, S., 2010. “Geçiş Ekonomilerinde Kamu Maliyesi ve Mali Sistem Reformları”,
Avrasya Etüdleri, TİKA, Sayı: 37, Ankara, p. 77-100
Djankov, S. and Murrell, P.. (2002). “Enterprise Restructuring in Transition: A Quantitative
Survey”, Journal of Economic Literature, 40(3), 739–792. Retrieved from
http://www.jstor.org/stable/3217109, 24.06.2015.
Doucouliagos, C. and Ulubasoglu, M.A., 2006. “Economic Freedom and Economic
Growth: Does Specification Make A Difference?”, European Journal of Political Economy,
22(1), p. 60-81, http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S017626800500042X ,
23.06.2015
Erdem, E. ve Türker, O., 2012. “Orta Asya Cumhuriyetlerinde Ekonomik Serbestlik ve
Büyüme İlişkisi ”, International Conference On Eurasıan Economies, 2012, Beykent
Üniversity, Kyrgyzstan –Turkey Manas University Turan University, Almaty- Kazakistan
, 11-13 October 2012, 175-182.
Erden,L. ve Bolahatoğlu, N., 2015. “Fiscal Responses to Privatisation in Transition
Economies an Empirical Assessment”, Journal of International Development, 27, p.133–
143
E
Eurasian Business & Economics Journal
2016, Volume: 4
121

















Estrin, S., Hanousek, J., Kočenda, E. and Svejnar, J., 2009. “The Effects of Privatization
and Ownership in Transition Economies”, Journal of Economic Literature, 47(3), 699–
728. Retrieved from http://www.jstor.org/stable/27739983, 28.04.2015
Fırat, E., 2013. “Geçiş Ekonomilerinde Liberalleşme Çabaları ve Kobilerin Önemi”,
International Economic and Law Symposium (UEHSJUNE 2013), p.252-263.
Ganmet, D., 2006. “Geçiş Ekonomilerinde Özelleştirme Uygulamaları ve
Değerlendirilmesi”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi/Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ankara
Güler, E., 2012. “Geçiş Ekonomileri ve Yeni Kurumsal İktisat’ın Yeniden Yükselişi”,
Doğuş Üniversitesi Dergisi, 13(1), p.52-68.
Gupta, S., Leruth, L., de Mello, L., & Chakravarti, S.,2001., “ Transition Economies: How
Appropriate is the Size and Scope of Government&quest”, IMF Working Paper, wp 1/55,
p.1-44.
De Haan, J., 2003. “Economic freedom: editor's introduction”, European Journal of
Political
Economy, 19(3),
395-403,
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0176268003000065, 23.06.2015
Havrylyshnyn, O. and McGettigan, D., 1999. “ Privatization in Transition Countries: A
Sampling of the Literature”, Internatıonal Monetary Found European II Department,
Working Paper:99/ 6.
Keseljevic, A., 2007. “Indexes of economic freedom–An outline and open issues”, Zbornik
radova Ekonomskog fakulteta u Rijeci, časopis za ekonomsku teoriju i praksu-Proceedings
of Rijeka Faculty of Economics, Journal of Economics and Business, 25(2), 223-243,
http://ssrn.com/abstract=2269570, 23.06.2015
Kikeri, S. and Nellis, J., 2002.” Privatization in Competitive Sectors: The Record to Date”,
World Bank Policy Research Working Paper No. 2860, http://ssrn.com/abstract=636224 ,
29.03.2007
Megginson, W. L. and Netter, J.M., 2001. "From State to Market: A Survey of Empirical
Studies on Privatization", Journal of Economic Literature, 39(2): 321-389,
http://ssrn.com/abstract=262311, 19.03.2007
Sachs, J., Clifford, Z. and Yair, E., 2000. “Patterns and Determinants of Economic Reform
in Transition Economies: 1990-1998”, CAER II - Discussion Paper, 61, Vol.I, February
Sağlam, N. ve Ocak, M., 2014. “Geçiş Ekonomilerinde Özelleştirme”, 14. International
Conference On Eurasian Economies
Sakınç, S., 2005. “Geçiş Ekonomileri ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Ekonomik
Reformlar”, Emek Matbaacılık, Manisa.
Sarıgül, H., Özer, A. ve Akbaş, H., 2013. “Ekonomik Serbestliklerin Bağımsız Devletler
Topluluğu Ülkelerindeki Yabancı Banka Yatırımlarına Etkisi”, International Economic and
Law Symposium (UEHSJUNE 2013), p.212-217.
Tandırcıoğlu, H., 2002. “Geçiş Ekonomilerinde Özelleştirme”, Dokuz Eylül Üniversitesi
Sosyal
Bilimler
Enstitüsü
Dergisi,
4(3),
p.198-226.,
http://www.sbe.deu.edu.tr/Yayınlar/dergi/2002sayi 3PDF/tandircioglu.pdf., 06.02.2007
Taş, S., 2008. ”Özbekistan Ekonomisi”, Geçiş Ekonomileri, Ed. Seyhan TAŞ, İbrahim
ÖRNEK ve Metin YILDIRIM, Ekin Kitabevi, Bursa
Tunçsiper, B. ve Biçen, Ö. F., 2014. “Ekonomik Özgürlükler ve Ekonomik Büyüme
Arasındaki İlişkinin Panel Regresyon Yöntemiyle İncelenmesi”, Eskişehir Osmangazi
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 9(2)
122 Geçişin 25. Yılında Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Dönüşüm Sürecini Özelleştirme ve İktisadi
Özgürlükler Açısından Değerlendirme






Türker, O., 2009. “Ekonomik Liberalizasyon ve Ekonomik Buyume ilişkisi: Panel Veri
Analizi”, Uluslararasi Davraz Kongresi, Suleyman Demirel Universitesi, Isparta, 24-27
Eylül
Yaman, Ş., 2002.”Türk Cumhuriyetleri’nde Ekonomik Reformların On Yılı”, Dış Ticaret
Dergisi,
Ocak, Ankara,. http://www.dtm.gov.tr/ead/dtdergı/ocakozel2002/reform.htm.,
07.02.2007
Yıldız, H., 2004. "Geçiş Ekonomilerinde Dönüşüm Süreci ve Mali Reformlar”, Proceeding
of the First International Manas University Conference in Economics on the “Recent
Economic Development and Problem in the Transition Economics”" ,Kyrgyz-Turkish
Manas University Deparment of Public Finance, 23-24 Eylül, ,Bishkek-Kryryzstan, p. 537553
EBRD, Transition Reports and country assesments, değişik yıllar,
http://www.ebrd.com/news/publications/transition-report/ebrd-transition-report201516.html , www.ebrd.com/downloads/research/transition/TR...pdf (.. ilgili yıllar)
Heritage Foundation Index of Economic Freedom, değişik yıllar,
http://www.heritage.org/index/download ,
http://www.heritage.org/index/explore?view=by-region-country-year
IMF World Economic Outlook Database October 2015,
https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/index.aspx ,