2008 Enerji Raporu - Dünya Enerji Konseyi

Transkript

TÜRKİYE ENERJİ
RAPORU
2007 - 2008
Dünya Enerji Konseyi
Türk Milli Komitesi
Aralık 2008
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu
1
ISSN : 1301-6318
DEK-TMK YAYIN NO : 0009/2009
Baskı : Poyraz Ofset - Tel : (0312) 384 19 42
Bu rapor Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi’ne ait olup rapordan kaynak gösterilmek
şartı ile alıntı yapılabilir. Raporun tamamı ya da bir kısmı izinsiz yayınlanamaz.
2
Dünya Enerji Konseyi
Türk Milli Komitesi
YÖNETİM KURULU
Başkan
: Süreyya Yücel Özden
Temsil Ettiği Kuruluş
Gerçek Kişi
Başkan Yardımcısı : Prof. Dr. H. Mete Şen
İTÜ Rektörlüğü
Genel Sekreter
: Ömer Ünver
Gerçek Kişi
Sayman Üye
: Ülker Aydın
Gerçek Kişi
Üye
: Budak Dilli
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
Üye
: Atilla Gürbüz
EİEİ Genel Müdürlüğü
Üye
: Sefer Bütün
EÜAŞ Genel Müdürlüğü
Üye
: Mustafa Aktaş
TKİ Genel Müdürlüğü
Üye
: Ali Oğuz Türkyılmaz
TMMOB-Makina Mühendisleri Odası
Üye
: Gültekin Türkoğlu
Gerçek Kişi
Üye
: Prof. Dr. A. Orhan Yeşin
Gerçek Kişi
Üye
: A. Necdet Pamir
Gerçek Kişi
DENETİM KURULU
Temsil Ettiği Kuruluş
Başkan
: Dr. Hacı Duran Gökkaya
TETAŞ Genel Müdürlüğü
Üye
: Tülin Keskin
Gerçek Kişi
Üye
: Muzaffer Başaran
Gerçek Kişi
Yayım Hazırlama Komitesi
Başkan : Tülin Keskin
Oğuz Türkyılmaz, Ülker Aydın, Necdet Pamir, Prof. Dr. A. Orhan Yeşin, Çetin Koçak, Hülya Peker, Yasemin
Güleç, Ayşe Yasemin Örücü, Mücella Ersoy
Teşekkür: Raporumuzda kullandığımız Türkiye temel enerji verilerini sağlayan
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Enerji İşleri Genel Müdürlüğü’ne teşekkür ederiz.
3
İÇİNDEKİLER
ÖZET ........................................................................................................................13
1. DÜNYA’DA VE TÜRKİYE’DE 2008 YILINDA ENERJİ KONUSUNDAKİ ÖNEMLİ
GELİŞMELER.................................................................................................................15
2.DÜNYA’YA BAKIŞ.................................................................................................17
2.1 MEVCUT DURUM ..............................................................................................17
2.1.1. Genel. .....................................................................................................17
2.1.2. Dünya Birincil Enerji Tüketimi .................................................................17
o Petrol
o Doğal Gaz
o Kömür
o Nükleer Enerji
o Hidroelektrik Enerji
2.2 DÜNYA ENERJİ SEKTÖRÜNDE BEKLENEN GELİŞMELER ...........................20
2.3 DÜNYA ENERJİ SEKTÖRÜNDE UZUN VADELİ TAHMİNLER..........................24
3. TÜRKİYE ENERJİ SEKTÖRÜ GENEL GÖRÜNÜMÜ ........................................ 28
3.1.TÜRKİYE ENERJİ POLİTİKASI..........................................................................28
3.2. TÜRKİYE ENERJİ ARZ VE TALEBİ ..................................................................29
3.3. KAYNAKLAR BAZINDA ENERJİ .......................................................................34
3.3.1. KÖMÜR ....................................................................................................34
3.3.1.1. Kömür Rezervlerimizin Geliştirlmesi ...............................................35
3.3.1.2. Kömürün Üretim ve Tüketimi ..........................................................35
3.3.1.3. Temiz Kömür Teknolojileri .............................................................. 39
3.3.1.4. Kömür İthalatı ...............................................................................41
3.3.2 PETROL ..................................................................................................41
3.3.2.1. Enerji Sektöründe Petrolün Yeri .....................................................42
3.3.2.2. Petrol Rezervleri .............................................................................42
3.3.2.3. Petrol Üretimi ..................................................................................42
3.3.2.4. Petrol Fiyatları................................................................................ 43
3.3.2.5. Türkiye’nin Petrol İthalat ve İhracatı ............................................ 44
3.3.2.6. Rafineri Ve Dağıtım Faaliyetleri ....................................................45
3.3.2.7. Petrol Ürünleri Dağıtımı .................................................................46
3.3.2.8. Petrol Stokları ................................................................................46
3.4. HAMPETROL BORU HATLARI .........................................................................47
3.5. DOĞAL GAZ .....................................................................................................48
4
3.5.1. Doğal Gazın Üretimi ve Tüketimi ......................................................49
3.5.2. Doğal Gazın Sektörel Kullanımı.........................................................51
3.5.3. Doğal Gaz ve LNG İthalatı ...............................................................51
3.5.4. Doğal Gaz Depoları ..........................................................................54
3.6.DOĞAL GAZ BORU HATLARI ..........................................................................54
3.7 YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARI ........................................................... 59
3.7.1 Hidroelektrik ........................................................................................62
3.7.2 Rüzgâr Enerjisi ................................................................................ 63
3.7.3 Jeotermal Enerji .................................................................................65
3.7.4. Güneş Enerjisi ..................................................................................67
3.7.5. Biyokütle Enerjisi (Biyogaz, Biyoyakıt)...............................................69
3.7.5.1. Biyogaz ........................................................................................69
3.7.5.2. Biyoyakıt ................................................................................... 70
3.8. HİDROJEN ENERJİSİ .....................................................................................71
3.9 NÜKLEER YAKIT VE NÜKLEER ENERJİ .........................................................72
3.9.1. Türkiyenin Uranyum ve Toryum Kaynakları ........................................72
3.9.2. Türkiye’nin Nükleer Reaktör İşletme Deneyimi ...................................73
3.9.3. Nükleer Santral İhaleleri ..................................................................... 73
4. ELEKTRİK ENERJİSİ .........................................................................................75
4.1.Elektrik Üretiminde ve Kurulu Güçteki Gelişmeler .................................75
4.2.Elektrik Üretim Tesislerini Kamu ve Özel Sektör
Kuruluşlarına göre Gelişimi ..................................................................79
4.3.Elektrik Enerjisinin İletim ve Dağıtımı ....................................................80
4.4 .Elektrik Enerjisinin Tüketimi ..................................................................82
5. ENERJİ VERİMLİLİĞİ .........................................................................................85
6. ENERJİ, ÇEVRE VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ..........................................................87
6.1. Politikalar ............................................................................................87
6.2. AB Mevzuat Uyumu Çalışmaları .........................................................88
6.3. İklim Değişikliği ve Enerji Sektörü ....................................................... 89
6.4. İklim Değişikliğinde Uluslararası Politikalar .........................................91
6.5. Enerji Sektörü ile İlişkili Diğer Çevresel Hususlar .................................95
7. ENERJİ PROJEKSİYONLARI ............................................................................96
8. ENERJİ İSTATİSTİKLERİ .................................................................................107
5
TABLOLAR
Tablo 1. Türkiye’nin Ekonomi ve Enerji Göstergeleri ............................................................................... 28
Tablo 2. Birincil Enerji Üretim ve Talebi 2007 ........................................................................................ 30
Tablo 3. Birincil Enerji Kaynakları Üretimi ............................................................................................... 30
Tablo 4. Birincil Enerji Tüketiminin Kaynaklara Dağılımı .......................................................................... 31
Tablo 5. Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Dağılımı ................................................................................. 31
Tablo 6. Enerji Talep –Üretim- İthalat ve İhracatının Gelişimi (Bin TEP) ................................................. 33
Tablo 7. Taşkömürü Üretim ve Tüketim Dengesi (Bin Ton) ...................................................................... 37
Tablo 8. Linyit Üretim ve Tüketim Dengesi(Bin Ton) ................................................................................ 37
Tablo 9. Petrol Üretim- Değerleri ve Tüketim ........................................................................................... 43
Tablo 10. Ülkeler itibariyle Ham Petrol İthalatı ........................................................................................... 45
Tablo 11. Rafineri Kapasiteleri ................................................................................................................... 46
Tablo 12. Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hattı Sistemi ............................................................................. 48
Tablo 13. 2007 Yılı Doğal Gaz Rezervleri (Milyon m3) .............................................................................. 49
Tablo 14. Doğal Gaz Üretim ve Tüketim Dengesi (Milyon m3) ................................................................... 50
Tablo 15. Yıllar İtibarıyla BOTAŞ Doğal Gaz Satış Miktarları (Milyon m3).................................................. 51
Tablo 16. BOTAŞ Doğal Gaz ve LNG Alım Miktarları ................................................................................ 52
Tablo 17. Doğal Gaz ve LNG Alım Anlaşmaları ......................................................................................... 53
Tablo 18. Kontrata Bağlanmış Arz Miktarları (Milyon m3)........................................................................... 53
Tablo 19. Doğal Gaz Talep Tahmin ve Doğal Gaz İhracat Miktarları Sm3 .................................................. 53
Tablo 20. Yenilenebilir Enerji Arz Projeksiyonu-MW ................................................................................ 61
Tablo 21. EPDK ‘dan Alınan Enerji Üretim Lisanslarının Durumu............................................................. 62
Tablo 22. Ekonomik HES Potansiyelinin Proje Durumlarına Göre Dağılımı .............................................. 63
Tablo 23. Türkiye - İyi-Sıradışı Arası Rüzgar Kaynağı 50m ....................................................................... 63
Tablo 24. Jeotermal Enerjinin Mevcut Kullanım Durumu ........................................................................... 66
Tablo 25. Güneş Kolektörleri ile Elde Edilen Enerji Miktarı Tahmini .......................................................... 68
Tablo 26. Hayvansal Atık Potansiyeline Karşılık Gelen Üretilebilecek Biyogaz Miktarı
ve Taşkömürü Eşdeğeri ....................................................................................................... 69
Tablo 27. Hidrojen Üretim Yöntemlerinin Maliyetleri .................................................................................. 72
Tablo 28. Türkiye Kurulu Güç ve Üretimin Yıllar İtibariyle Gelişimi ............................................................ 76
Tablo 29. Türkiye Termik Kurulu Güç ve Üretimin Yıllar İtibariyle gelişimi ................................................. 76
Tablo 30. Elektrik Enerjisi Kurulu Güç- Üretim ve Tüketiminin Gelişimi ..................................................... 77
Tablo 31. 2007 yılı Türkiye Kurulu Gücünün Birincil Enerji Kaynaklarına
Göre Dağılımı ......................................................................................................................... 78
Tablo 32. 2007 yılında İşletmeye Giren Üretim Tesisleri ............................................................................ 79
Tablo 33. 2007 yılında İşletmeden Çıkarılan veya Güç Revizesi Yapılan
Üretim Tesisleri ....................................................................................................................... 79
Tablo 34. Türkiye Kurulu Gücünün Kamu ve Özel Sektör Olarak Gelişimi ................................................ 79
Tablo 35. Türkiye Üretiminin Kamu ve Özel Sektör Olarak Gelişimi ........................................................... 80
Tablo 36. Kurulu Güç ve Üretimin Üretici Kuruluşlara Göre Dağılımı ......................................................... 80
Tablo 37. Yıllar İtibariyle Türkiye Elektrik Enerjisi Tüketimi ........................................................................ 83
Tablo 38. Türkiye Net Tüketimi (MWh) ve Abone Sayısının Sektörel Dağılımı ........................................... 83
Tablo 39. Türkiye Elektrik Enerjisi Üretim – Tüketim ve Kayıpların Yıllar İtibariyle Gelişimi (GWh)............ 84
Tablo 40. Sektörlere Göre Toplam Seragazı Emisyonları
(milyon ton CO2 eşdeğeri) ........................................................................................................ 90
Tablo 41. Birincil Enerji Kaynakları Tüketim Hedefleri (2008-2020) ............................................................ 97
Tablo 42. Birincil Enerji Kaynakları Tüketim Hedefleri (2008-2020) ............................................................ 97
Tablo 43. Genel Enerji Sektörel Talebi (2008-2020) ................................................................................... 98
Tablo 44. Sanayi Sektörü Enerji Tüketimi (2008-2020) ............................................................................. 98
Tablo 45. Konut Sektörü Enerji Tüketimi (2008-2020) ................................................................................ 99
Tablo 46. Elektrik Enerjisi Talebi (2008-2020) ............................................................................................. 99
6
GRAFİKLER
Grafik 1. Dünya Birincil Enerji Tüketimi (1982-2007) ................................................................................ 18
Grafik 2. Alternatif Yakıtlar Fiyat kıyaslaması (1000dolar/varil-gün kapasite) ........................................... 23
Grafik 3. Dünya Birincil enerji Talebi (Referans Senaryo)......................................................................... 24
Grafik 4. Dünya Enerji Fiyatları (nominal) 3 Senaryo .............................................................................. 25
Grafik 5. Dünya Enerji Kaynaklı CO2 Emisyonları (2005-20030 milyar metrik ton) ................................. 27
Grafik 6. Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Dağılımı (1000 TEP) ............................................................. 32
Grafik 7. Birincil Enerji Üretimi ve Tüketiminin Yapısı, 2007 ..................................................................... 32
Grafik 8. Enerji Arz ve Talebin Gelişimi .................................................................................................... 33
Grafik 9. Enerji Fiyatlarının Enerji İthalatına Etkisi (Milyar Dolar) ............................................................. 34
Grafik 10. Linyit Rezervlerinin Kalori Gruplarına Göre Dağılımı ................................................................ 36
Grafik 11. Linyit, Taşkömürü ve Asfaltit Üretimi.......................................................................................... 38
Grafik 12. Toplam Kömür Tüketiminin Sektörel Dağılımı ............................................................................ 38
Grafik 13. Kömür Üretim, İthalat ve Tüketimi .............................................................................................. 41
Grafik 14. 2007 Yılı Sonu İtibariyle Kalan Üretilebilir Petrol Rezervinde Şirketlerin Payı ......................... 42
Grafik 15. Türkiye Ham Petrol Üretimi Gelişimi .......................................................................................... 43
Grafik 16. Brent Petrol Fiyatı (ABD Doları, varil) ........................................................................................ 44
Grafik 17. Türkiye Doğal Gaz Üretimleri ..................................................................................................... 49
Grafik 18. Doğal Gaz Tüketimi.................................................................................................................... 50
Grafik 19. Doğal Gaz Tüketiminin Sektörel Dağılımı .................................................................................. 51
Grafik 20. 2007 Yılı Doğal Gaz İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı............................................................. 52
Grafik 21. Yenilenebilir Enerji Tüketiminin Birincil Enerji Tüketimindeki Payı ............................................. 60
Grafik 22. Elektrik Arzındaki Yenilenebilir Enerji Payı ................................................................................. 60
Grafik 23. Elektrik Üretiminde Kaynakların Payı ......................................................................................... 61
Grafik 24.Türkiye Global Radyasyon Değerleri (kWh/m2-gün) ................................................................... 67
Grafik 25. Elektrik Üretiminin Kaynaklara Dağılımı ..................................................................................... 75
Grafik 26. Türkiye Kurulu Güç ve Üretiminin Yıllar İtibarı ile Değişimi ........................................................ 76
Grafik 27. Türkiye Elektrik Üretiminin Kaynaklar ve Yıllar İtibarı ile Değişimi ............................................ 77
Grafik 28. Elektrik Kurulu Gücünün Kaynaklara Dağılımı .......................................................................... 78
Grafik 29. Enerji Yoğunluğu Değişimi (1998 Sabit fiyatları ile).................................................................... 85
Grafik 30. Enerji Yoğunluğunun Sektörel Değişimi .................................................................................... 86
Grafik 31. Enerji Kaynaklı CO2 Emisyonlarının Sektörlere Göre Dağılımı (2006)....................................... 90
HARİTALAR
Harita 1. Doğu Batı Enerji Koridorunu Oluşturan Petrol ve Doğal Gaz Boru Hatları.................................. 55
Harita 2. Azerbeycan Şah Denizi-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı ............................................................... 56
Harita 3. Mavi Akım Projesi ........................................................................................................................ 57
Harita 4. Trans-Hazar Doğal Gaz Boru Hattı ............................................................................................. 58
Harita 5. Nabucco Projesinin Güzergah ve Termin Programı .................................................................... 59
Harita 6. Türkiye Rüzgar Atlası-Yıllık Rüzgar Dağılım Haritası 70 m ........................................................ 64
Harita 7. Marmara Bölgesindeki Muhtemel Rüzgar Santralları -REPA ...................................................... 64
Harita 8. Jeotermal Rezerv ve Üretim Sahaları Haritası ............................................................................ 65
Harita 9. Türkiye Güneş Haritası................................................................................................................ 68
Harita 10.Türkiye Elektrik Dağıtım Bölgeleri ............................................................................................... 81
7
KISALTMALAR
ETKB
DPT
EPDK
ÖİB
TUİK
MTA
DSİ
EİE
TEİAŞ
TEDAŞ
TKİ
EÜAŞ
GAP
BM (UN)
AB (EU)
OECD
IEA
UCTE
YPK
MAKDEP
BM-İDÇS
STK
DEK / TMK
WEC
UNIDO
HES
PDHES
YİD
Yİ
İHD
BHP
TYHP
EYHP
CCS
CO2-eşdeğer
ÇEP
IPCC
İDÇS
KP
UNDP
UNFCCC
ÇED
AID
Sm3
IGCC
CCP
8
: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
: Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı
: Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu
: Özelleştirme İdaresi Başkanlığı
: Devlet İstatistik Enstitüsü
: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü
: Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü
: Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü
: Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi
: Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi
: Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu
: Elektrik Üretim Anonim Şirketi
: Güneydoğu Anadolu Projesi
: Birleşmiş Milletler
: Avrupa Birliği
: Organization for Economic Cooperation and Development /
Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı
: International Energy Agency
: Union for the Coordination of Transmission of Energy / Elektrik İletimi
Koordinasyon Birliği
: Yüksek Planlama Kurulu
: Mini Enerji Kaynaklarını Değerlendirme Projesi
: Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi
: Sivil Toplum Kuruluşu
: Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi
: World Energy Council
: United Nations Industrial Development Organization
: Hidroelektrik Santral
: Pompa Depolamalı Hidroelektrik Santral
: Yap-İşlet-Devret
: Yap-İşlet
: İşletme Hakkı Devri
: Brüt Hidroelektrik Potansiyel
: Teknik Yapılabilir Hidroelektrik Potansiyel
: Ekonomik Yapılabilir Hidroelektrik Potansiyel
: Carbon Capture and Storage
: CO2 ve CO2 cinsinden diğer sera gazlarının toplamı
: Çevre Eylem Programı
: Intergovernmental Panel on Climate Change
: İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi
: Kyoto Protokolü
: United Nations Development Programme
: United Nations Framework Convention on Climate Change
: Çevresel Etki Değerlendirmesi
: Alt Isıl Değeri
: Standart m3 = 1.05 m3
: Entegre Gazlaştırma Kombine Çevrim (Integrated Gasification
Combined Cycle)
: Carbon Capture Processing-
ENERJø BøRøMLERø
: kilowatt = 103 watt
: Megawatt = 103 kW
: Gigawatt = 103 MW
: Terawatt = 103 GW
: kilowatt – saat (103 watt-saat)
: Gigawatt – saat (106 kWh)
: Terawatt – saat (109 kWh)
: kilogram petrol eúde÷eri
: ton petrol eúde÷eri
: Milyon ton petrol eúde÷eri
kW
MW
GW
TW
kWh
GWh
TWh
Kep
TEP
MTEP
ÇEVRøM KATSAYILARI
Enerji KaynaklarÕnÕn TEP’ e Dönüútürülmesi
1 Ton
1 Ton
1 Ton
1 Ton
1 Ton
1 Ton
1 Ton
1 Ton
103 m3
103 kwh
103kwh
103 kwh
1 Ton
1 Ton
IsÕl
Çevrim KatsayÕsÕ(*)
De÷er
TEP
(kcal/kg)
0,6100
6100
0,3000
3000
0,2000
2000
0,1100
1100
0,4300
4300
0,7000
7000
0,5000
5000
1,0500
10500
0,9100
9100
(**)
0,0860
860
(***)
0,8600
8600
(***)
0,2606
2606
(***)
0,3000
3000
0,2300
2300
Taúkömürü
Linyit (teshin ve sanayi)
Linyit (santral)
Linyit (Elbistan)
Asfaltit
Kok
Briket
Hampetrol
Do÷algaz
Elektrik Enerjisi
Jeotermal Enerji (elektrik)
Nükleer Enerji
Odun
Hayvan ve Bitki ArtÕklarÕ
(*) IsÕl De÷er/10000
(**) kcal/103 m3
(***) kcal/kwh
Ham Petrol Dönüúüm KatsayÕlarÕ
Ton
HAM
PETROL
Ton
Kilolitre
Varil
ABD
galonu
Ton/yÕl
1
1.165
7.33
307.86
-
Kilolitre
0.8581
1
6.2898
264.17
-
Varil
0.1364
0.159
1
42
-
0.00325
0.0038
0.0238
1
-
-
-
-
-
49.8
ABD galonu
Varil/gün
9
10
SUNUŞ
Dünya Enerji Konseyi Türk Millî Komitesi, Türkiye Enerji Sektörü’nün en eski sivil toplum kuruluşu
olarak, 2009 yılında, “60. Kuruluş Yıldönümünü” kutlamaktadır. Sosyal ve ekonomik kalkınmanın
temeli olan enerji sektöründe, teknik, ekonomik, bilimsel ve sosyal nitelikli çalışmalar yapan, görüş ve
önerilerini kamuoyuna sunan, tarafsız ve ülke çıkarlarını özenle gözeten bir kuruluş olarak, Komite’nin
varlığını 60 yıldır sürdürmesi önemli bir başarıdır.
Bu başarının temelini, enerji sektörünün çeşitli konularını, değerli ve deneyimli uzmanlarının çalışmalarıyla
ele alması ve bu çalışmaları raporlar-kitaplar halinde üyelerinin ve ilgili tüm kurum ve kuruluşların
kullanımına sunması oluşturmaktadır. Enerji gibi çok geniş kapsamlı bir sektörün değişik konuları
üzerinde çalışmak ve sonuçlarını raporlar halinde yayınlamak, Ülkemizde, konu hakkında önemli bir
kaynak oluşumu da sağlamaktadır. Biz bu hususu değerli bir hizmet olarak görüyor ve devamlı olması
için gayret sarfediyoruz.
Bu bağlamda, 1980 yılından itibaren, enerji sektörünün, dünyadaki ve Ülkemizdeki gelişmelerini ve
büyüklüklerini izlemek amacıyla hazırlamakta olduğumuz “Türkiye Enerji Raporları”nın 23’üncüsü
olan “2008 Yılı Enerji Raporu”nu sunmaktan mutluluk duyuyoruz.
Bu yayınımızdaki temel verileri bize sağlayan Enerji ve Tabiî Kaynaklar Bakanlığı’na ve tüm
kuruluşlarına, ayrıca, Enerji Raporu Hazırlama Grubu Başkan ve üyelerine, ilgileri, katkıları ve özverili
çalışmaları için teşekkürlerimizi sunuyoruz.
Saygılarımızla.
Süreyya Yücel Özden
Yönetim Kurulu Başkanı
Aralık 2008
11
12
ÖZET
Dünya enerji sistemi, oldukça karmaúÕklaúan ve öngörülerin sürekli alt üst oldu÷u bir dönemi
yaúamaktadÕr. Bu nedenle de, petrol ve do÷al gaz dÕúÕndaki kaynaklara yönelik arayÕúlar yo÷unluk
kazanÕrken, özellikle kömür ve nükleere dönük beklentiler, önceki yÕllara kÕyasla önemli artÕú
göstermiútir. Bu döneme damgasÕnÕ vuran en önemli olay; petrol fiyatlarÕndaki anormal
de÷iúimlerdir. Temmuz 2008’de petrolün varili 147 dolardan iúlem görerek tavan yapmÕú ve
ardÕndan, AralÕk 2008’de 40 dolarÕn altÕna düúerek, önceki tahminleri de alt üst etmiútir.
DünyanÕn üzerinde önemle durdu÷u di÷er bir olgu da fosil yakÕtlarÕn üretim ve tüketimleri sürecinde
atmosfere yayÕlan karbon emisyonlarÕnÕn yol açtÕ÷Õ küresel ÕsÕnma ve iklim de÷iúikli÷inin beklenen
etkileridir. Bu nedenle enerji sektöründe de÷iúim yaratan bir süreci tetikleyen geniú bir küresel tepki
oluúmuútur. 2009 KasÕm’Õnda Kopenhag’da toplanacak olan UluslararasÕ Konferans, 2012 yÕlÕ
sonrasÕ için karbon salÕnÕmlarÕ konusundaki küresel mutabakatÕn sa÷lanabilmesi için, önemli bir
aúama olarak tanÕmlanmaktadÕr. Bu dönemde karbon ticareti, enerji piyasalarÕnÕn yeni ve önemli
bir unsuru olarak öne çÕkarken, temiz kömür yakma teknolojileri, kömürden sÕvÕ yakÕt eldesi, karbon
tutma ve yenilenebilir enerji gibi yeni teknolojilere yatÕrÕmlar, AR-GE destekleri ile verimlilik
yatÕrÕmlarÕnda önemli hareketlenmeler gözlemlenmiútir.
2007 yÕlÕ dünya birincil enerji tüketimi, 11 milyar ton petrol eúde÷eri olarak gerçekleúmiútir. Bunun
3.95 milyar tonu petrol, 2.64 milyar ton petrol eúde÷eri do÷al gaz, 3.18 milyar ton petrol eúde÷eri
kömür, 622 milyon ton petrol eúde÷eri nükleer ve 709 milyon ton petrol eúde÷eri de hidroelektrikle
karúÕlanmÕútÕr Bugüne kadar hidroelektrik dÕúÕnda çok snÕrlÕ kalan yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn
tüketimi önümüzdeki yÕllarda miktar olarak hÕzla artsa da, bu artÕú, toplamdaki payÕnÕn çok yüksek
olmasÕnÕ sa÷layamayacaktÕr.
Dünyada piyasalarÕn serbestleútirilmesi ve piyaslaútÕrÕlmasÕ politika ve uygulamalarÕ sonucunda
kÕsa dönemli karlara odaklanmÕú bir sektör oluúmaktadÕr. Bu ise enerji sektörü için büyük bir sorun
olup, ülkelerin uzun erimli ve stratejik yaklaúÕmlara sahip uygun enerji karÕúÕmlarÕnÕn
oluúturulmasÕndaki en önemli engel olarak ortaya çÕkmaktadÕr.
Dünya enerji talebi, 2007 yÕlÕnda bir önceki yÕla göre azalarak % 2.4 oranÕnda artÕú gösterebilmiútir.
2007 yÕlÕnda baúlayan bu e÷ilim, 2008 yÕlÕnda daha da etkili olmuútur.
Türkiye birincil enerji tüketimi yÕllÕk ortalama %2,8 oranÕnda bir artÕúla 2007 yÕlÕ sonu itibariyle
107.625 milyon ton petrol eúde÷erine, elektrik enerjisi tüketimi ise yÕllÕk %4,6 oranÕnda bir artÕúla
191,6 milyar kwh’e ulaúmÕútÕr.
Türkiye’de kömür ve hidrolik enerji geçmiú yÕllarda oldu÷u gibi yerli üretimde önemli paya sahiptir.
2007 yÕlÕnda, birincil enerji kaynaklarÕ üretiminin kömür %54’ünü, petrol %8 ini, do÷al gaz %3 ünü,
yenilenebilir kaynaklar %17’sini, ticari olmayan yakÕtlar (odun, hayvan ve bitki atÕklarÕ) ise %18’ini
oluúturmaktadÕr.
Kömür, do÷al gaz ve petrol ise enerji tüketiminin önemli bileúenidir. Özellikle do÷al gaz son yÕllarÕn
hÕzla büyüyen enerji kayna÷Õ olarak tüketimde vazgeçilmez bir yere oturmuútur. 2007 yÕlÕnda
do÷algaz enerji tüketiminde %31.5 ile en büyük payÕ alan enerji kayna÷Õ haline gelmiútir. Di÷er
taraftan elektrik enerjisi üretiminde do÷al gazÕn payÕ % 49,6 ‘ya yükselmiútir. Buna karúÕlÕk do÷al
gaz tüketimimizin sadece % 2.4’ ü kendi üretimimiz ile karúÕlanabilmiútir. 2007 yÕlÕnda ulusal
do÷algaz tüketiminin;%56’sÕ elektrik üretiminde, %22’si konutlarda gerçekleúmiú olup, kalan %22’si
de sanayide kullanÕlmÕútÕr.
13
2007 yÕlÕ verilerine göre %30,9 pay ile petrol, enerji tüketimimizde do÷al gazdan sonra en büyük
paya sahiptir. Ancak 33.3 MTEP olan ham petrol ve petrol ürünleri talebimizin yine sadece %6.7’ si
kendi üretimimiz ile karúÕlanabilmiútir.
1990 yÕlÕnda 41,6 MTEP olan nihai enerji tüketimi yÕllÕk ortalama %2,9’luk artÕúla 2004 yÕlÕnda 69,0
MTEP, 2007 yÕlÕnda 82,7 MTEP de÷erine ulaúmÕútÕr .
Yerli kaynaklarÕmÕzdan üretilen enerji miktarÕndaki artÕúÕn enerji talebimizden daha düúük olmasÕ
nedeniyle, net enerji ithalatÕmÕz 1990’daki 28,5 MTEP de÷erinden 2007’de 81.1 MTEP de÷erine
ulaúmÕútÕr. 2007 yÕlÕnda enerji talebimizin sadece %25,5’i yerli kaynaklar (üretim) ile karúÕlanmÕútÕr.
Geçmiú yÕllarda oldu÷u gibi, 2007 yÕlÕnda da baúta do÷al gaz ve petrol olmak üzere, taú kömürü ve
elektrik enerjisi ithalatÕ yapÕlmÕútÕr.
Enerji ithalatÕna 2006 yÕlÕnda 29 milyar dolar ve 2007 yÕlÕnda 33,9 milyar dolar ödenmiútir. Petrol
fiyatlarÕ 2008’de kritik eúik olarak görülen 100 dolar/varilin hayli üzerine çÕkmÕú, 2008 sonunda
tekrar 50 $/varil’in altÕna düúmüútür. Türkiye'nin Gayri Safi Milli HasÕlasÕ 2007 yÕlÕnda 656.8
milyar $ dÕr. AynÕ yÕlda petrol ve do÷al gaz ithalatÕna yaklaúÕk 23 milyar $ ödenerek Gayri Safi Milli
HasÕlamÕzÕn % 3.5 'i petrol ve do÷al gaz dÕúalÕmÕna verilmiútir. Baúka bir deyiúle 2007 yÕlÕndaki
tüm ihracatÕmÕzÕn (107, 3 milyar $) % 21 ,4'ü petrol ve do÷al gaz ithalatÕna ayrÕlmÕútÕr. Toplam
enerji arzÕnda, petrole %30,9 ve do÷al gaza %31,5 oranÕnda ba÷ÕmlÕ olan ülkemizde enerji
sektörünün, ekonomi üzerindeki yo÷un etkisi ve arz güvenli÷i büyük önem taúÕmaktadÕr.
Ortado÷u ve Hazar Bölgesi do÷al gaz rezervlerini Avrupa pazarlarÕna ba÷lamayÕ öngören TürkiyeBulgaristan-Romanya-Macaristan-Avusturya Do÷al Gaz Boru HattÕ (Nabucco) 2007 ve 2008
yÕlÕnda üzerinde en çok konuúulan projelerden birisi olmuútur.Ancak politik nedenlerden dolayÕ
henüz fazla bir ilerleme sa÷lanamamÕútÕr.
Ülkemiz, yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarÕ ile enerji ihtiyacÕnÕn önemli bir kÕsmÕnÕ
karúÕlayabilecek bir potansiyele sahip olmasÕna karúÕn henüz bu kaynaklar mecut potansiyelin çok
altÕnda de÷erlendirilmektedir. Hidro, rüzgar, jeotermal, güneú ve biyokütle ülkemizin kullanÕlan ve
kullanÕlma potansiyeli yüksek yenilenebilir enerji kaynaklarÕdÕr ve kömürden sonra enerji üretiminde
ikinci büyük yerli kaynak olmaya adaydÕr. 2007 yÕlÕnda yenilenebilir enerji kaynaklarÕndan üretilen
enerji miktarÕ 8,47 MTEP mertebesindedir. Bu toplam birincil enerji arzÕmÕzÕn yaklaúÕk % 8 ine
karúÕlÕk gelmektedir. Önümüzdeki yÕllarda da bir çok teúvi÷e ra÷men, yenilenebilir enerji miktar
olarak büyüse de, enerji arzÕndaki oransal payda büyük artÕúlar beklenmemektedir.
2007 ve 2008 yÕllarÕ enerji verimlili÷i politikasÕnda önemli bir hamle yÕlÕ olmuútur. Enerji Verimlili÷i
Kanunu’nu takiben de÷iúik sektörleri kapsayan çok sayÕda yönetmelik çÕkarÕlmÕú, ilk defa sanayi
sektörü ile sÕnÕrlÕ da olsa enerji verimli÷i projeleri desteklenir hale gelmiútir. Ancak halen enerji
yo÷unlu÷u de÷erlerimiz OECD ve AB ortalamasÕnÕn oldukça üstündedir. Bu mevzuat ve yaratÕlan
ortamÕn olumlu katkÕsÕ ile 2020 yÕlÕnda enerji tüketimimizde yaklaúÕk % 15 oranÕnda tasarruf
sa÷lanmasÕ beklenmektedir.
Bu dönemde Türkiye’nin Kyoto Protokoluna taraf olmasÕ konusunda yasal hazÕrlÕklar yapÕlmÕúsa da
üyelikle ilgili presedür ancak 2009 da tamamlanabilmiútir. Taraf olmasÕ sonucunda, önümüzdeki
yÕllarda enerji tüketimini sÕkÕ denetim altÕna almasÕ ve yeniden úekillendirmesi gerekecek olan
Türkiye’nin emisyon artÕúÕ 1990 yÕlÕna göre % 95 civarÕnda olmuútur.
2007 ve 2008 yÕllarÕnÕn di÷er gündem yaratan enerji konusu da Nükleer Enerji øhalesi olmuútur.
Sadece bir firmanÕn teklif vermiú oldu÷u ihale de÷erlendirme süreci halen devam etmektedir.
14
1. DÜNYA’DA VE TÜRKøYE’DE 2008 YILINDA ENERJø KONUSUNDAKø ÖNEMLø GELøùMELER
Dünya
2007 yÕlÕnÕn ikinci yarÕsÕndan itibaren göstergeleri olumsuzlaúan Dünya Enerji PazarÕ, 2008
yÕlÕnÕn son çeyre÷inden itibaren bir kriz ortamÕna girmeye baúladÕ. 2008 Ocak ayÕnda ABD’de
ham petrolün varili 100 dolara alÕcÕ buldu. Giderek artan petrol fiyatlarÕ, Mart 2008 ayÕnda varili
104 dolar, Temmuz 2008’de 147 dolar’a çÕkarak, do÷algaz ve kömür fiyatlarÕnÕn da artmasÕna
neden oldu. Temmuz sonundan itibaren, AB’de ve ABD’de ekonomideki yavaúlamanÕn
hissedilir bir seviyeye inmesinden sonra, ham petrol fiyatlarÕ düúme e÷ilimine girerek, Eylül
2008’de 95 dolar oldu, AralÕk 2008’de ise 38 dolarÕn altÕna indi. Enerji geliúmelerinin anahtarÕnÕ
teúkil eden, petroldeki bu istikrarsÕz durumun ana nedenlerinden biri olarak, ABD ve AB’de
baúlayan finansal krizin enerji sektörüne kaçÕnÕlmaz yansÕmasÕ gösterilebilir. Enerjide arz
güvenirli÷i darbo÷azÕnÕ yaúayan AB ve di÷er büyük ekonomiler için oldu÷u kadar, özellikle
geliúmekte olan ülkeleri de içine alan finansal kriz, enerji yatÕrÕmlarÕnda ertelemelere neden
olacak ve uzun vadeli hedefler daha mütevazi de÷erler içinde kalacaktÕr. Bir taraftan sanayi
üretimi azalÕrken enerji talepleri de azalacak ve enerji alanÕndaki geliúmeler yavaúlayacaktÕr.
Büyük bir sorunlar yuma÷Õ halindeki Dünya’nÕn enerji problemlerinin çözümden giderek
uzaklaúÕldÕ÷Õ ve problemlerin artarak gelecek yÕllara devir edildi÷ini gözlenmektedir.
Bu geliúmeler, Dünya’da refah ve barÕúa ulaúÕlmasÕnda enerji problemlerinin olumsuz etkisinin
daha belirgin görülece÷i bir gelece÷e do÷ru yol aldÕ÷ÕmÕzÕ göstermektedir. Dünya’da artarak
devam edecek olan petrol talebinin, gelecekte karúÕlanmasÕnÕn zor ve petrol fiyatlarÕ dolayÕsÕyla
di÷er fosil yakÕtlarÕn fiyatlarÕnda önemli yükselmeler olaca÷Õ tahmin edilmektedir. Ucuz petrol ve
do÷algaz devrinin kapandÕ÷Õ yetkili a÷Õzlardan dile getirilmektedir. UluslararasÕ petrol
úirketlerinin yeni petrol rezervlerine ulaúmalarÕ giderek zorlaúmakta, petrol üretimi ve arzÕ
giderek ulusal karaktere dönüúmekte ve uluslararasÕ siyasetin bir silahÕ olarak kullanÕlma
imkanÕ artmaktadÕr. Bu durum Dünya’da yeni çatÕúmalar için uygun ortam yaratmasÕ
beklenmektedir.
ùüphesiz fosil yakÕtlardaki fiyat artÕú e÷ilimi zaman içinde sera gazlarÕ emisyonunun artÕúÕnÕ
frenleyecektir. Ancak, enerji ihtiyaçlarÕ nasÕl karúÕlanacaktÕr? Dünya’daki 1,6 milyar insan için
elektrik sa÷lanmamasÕnda, sosyal ve ekonomik refahÕn tesisinde enerji nasÕl destek verecektir?
Enerji dünyasÕnda, özellikle yo÷un olumsuzluklarÕn yaúandÕ÷Õ 2008 yÕlÕnda, gelecek için neler
yapÕlmalÕdÕr? Bu sorgulamanÕn, giderek, daha belirgin úekilde cevaplandÕrÕlmasÕ gerekecektir.
Mevcut geliúmeleri oldu÷u gibi kabul ederek, buna göre artan belirsizlikler içinde politikalar
oluúturmak, enerji problemlerinin çözümü ya da hafifletilmesi için bir yöntem olabilir. Ancak, bu
yaklaúÕm, enerjiye ba÷ÕmlÕ çatÕúmalarÕ ve sosyal rahatsÕzlÕklarÕ önleyemeyecektir. Sürdürülebilir
bir gelecek için yeni fikirlere ve eylem programlarÕna ihtiyaç vardÕr. Dünya barÕúÕnÕ tehdit eden
“enerji trendinin” düzeltilmesi için Dünya Enerji Konseyi (WEC), Birleúmiú Milletler (UN),
Avrupa Birli÷i (AB) gibi uluslararasÕ kuruluúlarÕn ve hükümetlerin yeni misyonlar yüklenmesi
beklenilmelidir.
Türkiye
Dünya’daki ekonomik geliúmeler paralelinde Türkiye’de de ekonomik geliúmeler etkilenmiútir.
2007 yÕlÕnda ve 2008 yÕlÕnÕn ilk yarÕsÕnda, enerji tüketiminde artÕúlar yaúanmÕútÕr. 2006 yÕlÕnda
99,6 milyon TEP olan enerji tüketimimiz, 2007 yÕlÕnda %8 artÕúla, 107,6 milyon TEP’e
ulaúmÕútÕr. Bu artÕú Dünya ülkeleri arasÕnda kayda de÷er bir artÕútÕr. Son beú yÕlda Türkiye’nin
birincil enerji tüketimi %35 oranÕnda artmÕútÕr. 2006 yÕlÕnda 176,2 milyar kwh olan elektrik
tüketimi 2007 yÕlÕnda %7,8 artÕúla 191,6 milyar kwh ulaúmÕútÕr. Son beú yÕlda Türkiye’nin
elektrik enerjisi tüketimi artÕúÕ %43’dür. Bu artÕú da yine Dünya ülkeleri arasÕnda en yüksek
artÕúlardan biridir.
2008 yÕlÕnÕn ilk yarÕsÕnda artÕúlar gösteren elektrik enerjisi talebi, ekonomik geliúmelere paralel
olarak ikinci yarÕdan itibaren artÕú hÕzÕnÕ azaltmÕú ve Ekim ayÕnda, geçen yÕla göre, %-2, KasÕm
ayÕnda %-5 ve AralÕk ayÕnda %-5,5 oranÕnda düúmüútür. 2008 yÕlÕ baúÕnda 203 milyar kwh
15
olaca÷Õ tahmin edilen elektrik üretimi 198 milyar kwh’de kalmÕútÕr. 2009 yÕlÕnÕn ilk aylarÕnda da
devam edece÷i tahmin edilen bu geliúmelerin, Türkiye ekonomisi üzerinde olumsuz etkilerinin
olaca÷Õ düúünülmektedir. Bu olumsuzluklarÕn, elektrik enerjisi talebinde artÕúÕ frenleyece÷i ve
yeterli yatÕrÕm yapÕlmayÕúÕndan dolayÕ 2010 yÕlÕnda ortaya çÕkmasÕ beklenen elektrik enerjisi
krizini birkaç yÕl erteleyece÷i tahmin edilmektedir.
2008 yÕlÕnda enerji konusunda kayda de÷er olaylar aúa÷Õda belirtildi÷i úekilde sÕralanabilir:
2008 yÕlÕnÕn baúlangÕcÕ, elektrik tarifelerine yapÕlan %19,5’lÕk zamla hatÕrlanacaktÕr. EsasÕnda
OECD ortalama elektrik fiyatÕnÕn üzerinde elektrik fiyatlarÕna sahip Türkiye’nin, bu yeni fiyat
artÕúÕ tartÕúma konusu olmuútur. Türkiye’de 2008 yÕlÕnÕn 2. çeyre÷inde sanayide elektrik satÕú
fiyatÕ 12,6 cent/kWh olarak gerçekleúmiútir. AynÕ dönemde, sanayide elektrik satÕú fiyatÕ,
ABD’de 6,6 cent/kWh, Kore’de 5,9 cent/kWh, øsviçre’de 9,7 cent/kWh olmuútur. Bu durum,
sanayiciler arasÕnda, Türkiye’nin endüstriyel üretiminin uluslararasÕ pazarda rekabetçi
olmayaca÷Õ de÷erlendirmesinin yapÕlmasÕna neden olmuú ve bu pahalÕ fiyatlarÕn gözden
geçirilmesi istenmiútir.
2008 yÕlÕnÕn baúlangÕcÕnda øran’dan sa÷lanan do÷algazda kesintilerden dolayÕ sÕkÕntÕlar
yaúanmÕútÕr. øran’daki iklim koúullarÕndan kaynaklandÕ÷Õ ifade edilen ve øran’Õn iç pazarÕnda
tüketilen do÷algazÕn çok yüksek de÷erlerde olmasÕ, gelecekte øran’Õn güvenilir bir do÷algaz
tedarikçisi olup olmayaca÷Õ sorgulamasÕnÕ do÷urmuútur.
2008 yÕlÕ baúÕnda, Nabucco UluslararasÕ Gaz Boru HattÕ ùirketi’ne, Almanya’nÕn büyük enerji
úirketi RWE, 6 ortak olarak katÕlmÕútÕ. AyrÕca Türkiye Elektrik Ticaret Anonim ùirketi (TETAù)
tarafÕndan nükleer enerji santralÕ ile ilgili ihale süreci baúlatÕlmÕútÕr.
MayÕs 2008 ayÕ içinde Petkim Petrokimya Holding A.ù.’deki %51 oranÕndaki kamu hissesinin
satÕú sözleúmesi imzalandÕ. Haziran ayÕnda Türkiye’nin en büyük elektrik üretim projelerinden
olan Afúin-Elbistan C ve D santral ihaleleri için teklif alÕndÕ. Bu önemli ihale Eylül ayÕ içinde
alÕnan bir kararla iptal edildi. Enerji KøT’leri için maliyet bazlÕ fiyatlandÕrma mekanizmasÕ
yürürlü÷e sokuldu. Bunun bir sonucu olarak elektrik fiyatlarÕ konutlarda 22,9 Ykrú/kwh ulaútÕ.
Rusya ile Gürcistan arasÕnda patlak veren siyasi gerginlik çatÕúmaya dönüúünce, Bakü-TiflisErzurum do÷algaz boru hattÕnda sevkiyat durdu. Eylül ayÕ içinde do÷algaz fiyatlarÕnda
konutlarda %4,55 ve sanayide %4,69 oranÕnda ve KasÕm ayÕnda konutlarda tekrar %22,5
sanayide %22 oranÕnda do÷algaz fiyatlarÕnda önemli artÕúlara gidildi. Ekim ayÕnda konutlarda
elektrik fiyatlarÕna yapÕlan üçüncü artÕúla, 1 kwh ortalama 24,68 Ykrú yükseltildi. YÕl içinde
do÷al gazda %82.15 ve elektrikte %56.13 varan artÕúlarla, 2008 yÕlÕ enerji fiyatlarÕnda yüksek
artÕúlarÕn oldu÷u bir yÕl olarak anÕlacaktÕr.
2008 yÕlÕnda 198 milyar kwh ulaúan elektrik tüketiminin 2009 yÕlÕnda 204 milyar kwh’a, aynÕ
úekilde 2008 yÕlÕnda 110 milyon TEP’e ulaútÕ÷Õ tahmin edilen genel enerji tüketiminin, 2009
yÕlÕnda 112 milyon TEP’e ulaúmasÕ beklenmektedir. Hem elektrik, hem de genel enerji
tüketiminde tahmin edilen bu düúük artÕú, yavaúlayan ekonomik geliúmenin bir sonucu olarak
görülmelidir.
2007 yÕlÕnda enerji tüketimimizin ancak %25,5’i yerli üretim imkanlarÕ ile karúÕlanmÕútÕr. Enerji
talebimizin yerli imkanlarla karúÕlanma oranÕ %25’in 2008 ve 2009 yÕlÕnda da aynÕ seviyede
kalaca÷Õ tahmin edilmektedir. Türkiye de 2007 yÕlÕnda yerli kaynaklardan üretilen 27,4 milyon
TEP’in yaklaúÕk %50’i linyitten karúÕlamÕútÕr. 2009 ve onu takip eden yÕllarda yerli enerji
üretimimizin %50’yi aúan bir oranda yine linyitden karúÕlanaca÷Õ tahmin edilmektedir.
Türkiye’nin ithal enerji kaynaklarÕna %75 oranÕndaki ba÷ÕmlÕlÕ÷ÕnÕn azaltÕlabilmesi, uluslararasÕ
iliúkiler, ekonomi ve istihdam açÕsÕndan büyük önem taúÕmaktadÕr.
Dünya’da ve Türkiye’de yaúanan ekonomi ve enerji konusundaki geliúmelerin, enerji
konusunda oluúturulan stratejilerin gözden geçirilmesi ihtiyacÕnÕ do÷urdu÷u bir gerçektir. Bu
16
konuda baúlatÕlan “Enerji Strateji Belgesi” hazÕrlama çalÕúmalarÕ 2008 yÕlÕ sonuna kadar
sonuçlandÕrÕlamamÕútÕr. Ancak, Türkiye’de yaúanan enerji problemlerinin çözümü için yeni
bakÕú açÕlarÕ ve yeni fikirlere ihtiyaç duyulmakta oldu÷u tüm kesimlerce ifade edilmektedir.
2. DÜNYA’YA BAKIù
2.1. MEVCUT DURUM
2.1.1. Genel
Dünya enerji sistemi, oldukça karmaúÕklaúan ve öngörülerin sürekli alt üst oldu÷u bir dönemi
yaúamaktadÕr. Uzun süre; arama ve rafinaj yatÕrÕmlarÕndaki gecikmeler, baúta Irak’Õn iúgali
olmak üzere jeopolitik geliúmeler, finans piyasalarÕnda özellikle bir süre “hedge fonlarÕnÕn”
petrol üzerinde odaklanan spekülatif amaçlÕ faaliyetleri ve dolarÕn di÷er para birimleri
karúÕsÕndaki düúük seyri gibi nedenlerle, maliyetlerin çok üzerinde seyreden petrol ve (ona
ba÷lÕ yükselen) gaz fiyatlarÕ, enerji piyasalarÕnÕ, ola÷andÕúÕ bir sürece süreklemiú durumdadÕr.
Bu nedenle de, özellikle petrol ve do÷al gaz dÕúÕndaki kaynaklara yönelik arayÕúlar yo÷unluk
kazanÕrken, özellikle kömür ve nükleere dönük beklentiler, önceki yÕllara kÕyasla önemli artÕú
göstermiútir. Gene bu süreçte, konvansiyonel olmayan petrol rezervleri, yüksek petrol
fiyatlarÕna ba÷lÕ olarak, konvansiyonel kategoride görülmeye baúlanmÕú ve geliútirilmeleri
yönündeki projeler hÕz kazanmÕútÕr. Buna karúÕn; petrol fiyatlarÕ Temmuz 2008’de varili 147
dolardan iúlem görerek tavan yaparken, AralÕk 2008’de 50 dolarÕn altÕna düúerek, önceki
tahminleri de alt üst etmiútir. ABD’den baúlayarak, küresel ölçekte yaúanan ve etkisinin daha
da artmasÕ beklenen ekonomik durgunluk/kriz ortamÕnda, enerji talebinde de önemli daralma
beklentisi artmaktadÕr.
Enerji piyasalarÕnÕ temelden etkileyen bir di÷er önemli parametre, küresel ÕsÕnma olgusudur. Bu
alanda farklÕ görüúler olmakla birlikte, özellikle fosil yakÕtlarÕn üretim ve tüketimleri sürecinde
atmosfere yayÕlan karbon emisyonlarÕnÕn yol açtÕ÷Õ öne sürülen küresel ÕsÕnma ve iklim
de÷iúikli÷ine karúÕ, geniú bir küresel tepkinin oluútu÷u söylenebilir. Bu tepkiler, Kyoto
Protokolü’nü imzalamamakta direnen ülkelerin yönetimleri üzerinde artan bir baskÕ
oluútururken, bir yandan da fosil yakÕtlar dÕúÕndaki kaynaklara yönelik arayÕúlarÕn bir di÷er
nedenini oluúturmaktadÕr. Karbon ticareti, enerji piyasalarÕnÕn yeni ve önemli bir unsuru olarak
öne çÕkarken, temiz kömür yakma teknolojileri, kömürden sÕvÕ yakÕt eldesi gibi teknolojilere
yatÕrÕmda önemli hareketlenmeler gözlemlenmiútir. 2009 KasÕm’Õnda Kopenhag’da toplanacak
olan UluslararasÕ Konferans, 2012 yÕlÕ sonrasÕ için karbon salÕnÕmlarÕ konusundaki küresel
mutabakatÕn sa÷lanabilmesi için, önemli bir olanak olarak tanÕmlanmaktadÕr.
2.1.2. Dünya Birincil Enerji Tüketimi
2007 yÕlÕ birincil enerji tüketimi, 11,1 milyar ton petrol eúde÷eri olarak gerçekleúmiútir. Bunun
3.95 milyar tonu petrol, 2.64 milyar ton petrol eúde÷eri do÷al gaz, 3.18 milyar ton petrol
eúde÷eri kömür, 622 milyon ton petrol eúde÷eri nükleer ve 709 milyon ton petrol eúde÷eri de
hidroelektrikle karúÕlanmÕútÕr.
17
Grafik 1. Dünya Birincil Enerji Tüketimi (1982-2007)
Kaynak: BP 2008
2006 yÕlÕnda % 2.7 oranÕnda büyüyen dünya enerji talebi, 2007 yÕlÕnda bir önceki yÕla göre
azalarak % 2.4 oranÕnda artÕú gösterebilmiútir. 2007 yÕlÕnda baúlayan bu e÷ilim, 2008 yÕlÕnda
daha da etkili olmuútur. 2009 yÕlÕnda, küresel ölçekte etkisini artarak sürdüren ekonomik kriz
paralelinde, talebin daha da daralmasÕ beklenmektedir. 2007 yÕlÕndaki % 2.4’lük artÕúta,
sürükleyici olan Asya-Pasifik bölgesi olmuútur. Japonya ekonomisinin oldukça mütevazÕ talep
artÕúÕna (% 0.9) karúÕn, OECD dÕúÕ Asya’nÕn (özellikle Çin ve Hindistan) sürükledi÷i bu bölgenin
talep artÕúÕ, 2007’de % 5’in üzerinde gerçekleúmiútir1. Çin’in 2007 yÕlÕ enerji talep artÕúÕ, BP
istatistiklerine göre % 7.7 oranÕnda olmuútur. Hindistan’da bu oran % 6.8 olmuútur. Buna karúÕn
Avrupa’nÕn enerji talebinde % 2.2 oranÕnda gerileme gözlenmiútir.
Petrol
2007 yÕlÕ sonu itibarÕ ile, (BP verilerine göre) dünya üretilebilir ham petrol rezervleri 1237.9
milyar varildir. Bu rezervlerin % 61’i Orta Do÷u bölgesindedir.
2007 yÕlÕnda, petrol tüketimi günde 85.2 milyon varil (yÕlda 3.95 milyar ton) olarak
gerçekleúirken, tüketim artÕúÕ bir önceki yÕla göre % 1.1 artÕú göstermiútir. AB’de % 2.6 talep
daralmasÕ yaúanÕrken, bu daralma oranÕ OECD geneli için binde 9 olarak gerçekleúmiútir. ABD,
2007’de dünya ham petrol tüketiminin % 23.9’unu gerçekleútirirken, bir önceki yÕla göre binde 1
oranÕnda daha az petrol tüketimi gerçekleútirmiútir. Çin ise, dünya petrol tüketiminin % 9.3’ünü
gerçekleútirirken, bir önceki yÕla göre % 4.1 daha fazla petrol tüketmiútir.
AynÕ yÕl için dünya ham petrol üretimi günde 81.5 milyon varil (yÕlda 3.9 milyar ton) olmuútur.
Günde 10.41 milyon varil üreten Suudi Arabistan’Õ, günde 9.98 milyon varille Rusya
Federasyonu izlemiútir. Irak (% 7.3), Kanada (% 3.6), Kazakistan (% 3.9) ve Brezilya gibi
ülkelerin üretimlerinde artÕú; Norveç, Venezuella, Meksika gibi ülkelerde ise önemli oranda
üretim azalmasÕ söz konusu olmuútur. Irak petrol üretimi 2007 yÕlÕnda 2.15 milyon varil/gün
seviyesinde gerçekleúirken, 2000 yÕlÕndaki 2.61 milyon varil/günlük seviyesinin gene de altÕnda
kalmÕútÕr.
1
BP Statistical Review of World Energy, June 2008
15
18
Brent petrolünün 2006 yÕlÕnda varili ortalama 65.14 dolar olan fiyatÕ, 2007 yÕlÕnda 72.39 dolara
yükselmiútir. West Texas Intermediate petrolünün aynÕ yÕllar için ortalama de÷eri ise 66.02 ve
72.20 dolar olarak gerçekleúmiútir. Petrol fiyatlarÕnÕn uzun süren yüksek seyrinde; rezervlerin
yetersizli÷inin etken oldu÷unu söylemek gerçekçi bir de÷erlendirme olmayacaktÕr. Talep
tarafÕnda ABD, Çin, Hindistan, Brezilya ve bazÕ Orta Do÷u ülkelerinin, öngörülenden yüksek
oluúan ve devam eden petrol tüketimlerinin yanÕsÕra, özellikle OPEC dÕúÕ ülkelerden beklenen
üretim artÕúÕnÕn öngörülen seviyelerde gerçekleúmemesi, fiyatlarÕ yukarÕ do÷ru zorlayan bir
etken olmuútur. Ancak, fiyatlarla maliyet arasÕndaki makasÕ, ola÷andÕúÕ yükselten etkenler
arasÕnda, arama ve rafinaj yatÕrÕmlarÕnda gecikmeler, jeopolitik faktör, borsa spekülasyonlarÕ ve
dolarÕn düúük seyri, çok daha önemli belirleyenler olarak ortaya çÕkmÕútÕr. Geçmiú yÕllarda 6 -7
milyon varil/gün civarÕnda oluúan ek üretim kapasitesinin son yÕllarda 1.5 - 2 milyon varil/gün
düzeyinde seyretmesi, yaklaúÕk 85 milyon varill/gün’lük piyasalarÕ gerekti÷inde
dengeleyebilmede yetersiz kalmÕútÕr. Bu da fiyatlarÕn aúÕrÕ yükselmesinde, bir di÷er etken
olmuútur. Aksine savlara karúÕn, arz tarafÕnda, uzun süredir devam eden yatÕrÕmlar
do÷rultusunda, önemli (fiziki) bir sÕkÕntÕ söz konusu de÷ildir. OPEC’in son dönemde 2 kez kota
azaltmasÕ, gerek OPEC’in önceki yÕllardaki kadar etkili olamamasÕ ve gerekse, resmi kotaya
uyumda tüm üye ülkelerin aynÕ duyarlÕlÕ÷Õ göstermemeleri de, bu kez fiyatlarÕn hÕzlÕ düúüúünü
engelleyememektedir. UluslararasÕ Enerji AjansÕ, AralÕk 2008 de÷erlendirmesinde, 2008 dünya
petrol talebini bir kez daha aúa÷Õ yönde düzeltmiú ve yÕllÕk ortalama talebi 85.8 milyon varil/gün
olarak revize etmiútir. Ajans’Õn 2009 talep tahmini ise 86.3 milyon varil/gündür.
Do÷al Gaz
Dünya üretilebilir gaz rezervi, 2007 sonu itibarÕ ile 177.36 trilyon metreküp olmuútur.
Rezervlerin % 25.2’si Rusya’da, % 15.7’si øran’da ve % 14.4’ü Katar’dadÕr. 2007 yÕlÕ do÷al gaz
tüketimi, bir önceki yÕla göre % 3.1 oranÕnda artarak, 2.92 trilyon metreküp olarak
gerçekleúmiútir. AB’nin tüketiminde bir önceki yÕla göre % 1.6 oranÕnda düúme görülürken,
OECD tüketiminde % 3.3 artÕú gerçekleúmiútir. 2007 yÕlÕnda dünya gaz tüketiminin % 22.6’sÕnÕ
gerçekleútiren ABD’de, bir önceki yÕla göre gaz tüketiminde % 6.5 oranÕnda artÕú olmuútur.
Enerji tüketim profilinde çok düúük oranda gaz tüketen Çin’de 2007 yÕlÕnÕn tüketimi bir önceki
yÕla göre % 19.9 artarken, dünya gaz tüketiminin % 15’ini gerçekleútiren Rusya’da bu artÕú
oranÕ % 1.6 olmuútur.
2007 yÕlÕnda Rusya 607 milyar metreküp (dünya toplam üretiminin % 20.6’sÕ), ABD ise 546
milyar metreküp gaz üretmiútir. Bir di÷er önemli üretici olan øran 111.9 milyar metreküp
üretmiú, ancak tamamÕnÕ tüketmiútir. 2007 yÕlÕnda 652.9 milyar metreküp tüketen ABD, 546
milyar metreküplük üretimine karúÕn gaz ithalatçÕsÕ konumundadÕr. 2007 yÕlÕnda 438.8 milyar
metreküp do÷al gaz tüketen Rusya ise 168 milyar metreküple önemli bir ihracat potansiyeline
sahiptir.
Rusya sadece gaz rezervlerinin yo÷unlu÷u nedeniyle de÷il, Türkmenistan, Özbekistan ve
Kazakistan ile imzaladÕ÷Õ uzun erimli gaz alÕm anlaúmalarÕ sayesinde de, dünya gaz
piyasalarÕnÕn en etkin oyuncusu konumunu giderek pekiútirmektedir. øran, Katar ve Libya’ya da
stratejik iúbirli÷i öneren Rusya, resmen olmasa da, bir “Gaz OPEC’i” oluúturma yolunda, fiilen
önemli mesafe almÕú durumdadÕr.
Kömür
Dünya kömür rezervi, 2007 yÕlÕ sonu itibarÕ ile, 847.5 milyar tondur. 2007 yÕlÕ kömür tüketimi
ise, 3.18 milyar ton petrol eúde÷eri olarak gerçekleúmiútir. Bu miktar, bir önceki yÕla göre %
4.5’lik bir artÕúÕ ifade etmektedir. 2007 yÕlÕ kömür tüketiminin % 41.3’ünü Çin, % 18.1’ini ABD, %
6.5’ini Hindistan, %3’ünü Rusya gerçekleútirmiútir. AB tüketimi 317 milyon ton petrol eúde÷eri
ile, toplamÕn % 10’udur.
Çin, 1.29 milyar ton üretimle, dünya kömür üretiminin % 41.1’ini gerçekleútirirken, ABD dünya
üretiminin % 18.7’sini, Hindistan % 5.8’ini, Rusya ise % 4.7’sini gerçekleútirmiútir.
19
Nükleer Enerji
2007 yÕlÕnda nükleer enerji tüketimi 622 milyon ton petrol eúde÷eri olmuútur. Bu de÷er, bir
önceki yÕla göre % 2’lik bir azalmayÕ ifade etmektedir. Petrol fiyatlarÕnÕn uzun süre yüksek
de÷erlerde seyretmesi nedeniyle, gerek UluslararasÕ Enerji AjansÕ ve gerekse ABD Enerji
BakanlÕ÷Õ tarafÕndan hazÕrlanan senaryolarda, önümüzdeki yÕllarda nükleerin payÕnÕn, önceki
yÕllarda yapÕlan tahminlere kÕyasla, öngörülenden daha fazla artÕú gösterece÷i ifade
edilmekteyse de, 2008 yÕlÕnÕn son çeyre÷inde hÕzla düúme e÷ilimine giren petrol fiyatlarÕ
nedeniyle, bu senaryolarda eskiye dönüú olmasÕ beklenmektedir.
2007 yÕlÕnda, nükleer enerji tüketiminde 2006 yÕlÕna göre AB’de % 5.7, OECD ülkelerinde % 2.9
oranÕnda azalma gözlenirken, eski Sovyet ülkelerinde % 2.6 oranÕnda artÕú görülmüútür. Bu
artÕú oranÕ Çin’de % 2.3, Güney Kore’de % 5.2 olmuútur.
Hidroelektrik Enerji
2007 yÕlÕnda hidroelektrik üretim, bir önceki yÕla göre % 1.7 oranÕnda artarak 709 milyon ton
petrol eúde÷eri olarak gerçekleúmiútir. Bu tüketimde en yüksek payÕ % 15.4 ile Çin alÕrken,
Brezilya (% 11.9), Kanada (% 11.7) ve Norveç (% 4.3) onu takip eden ülkeler olmuútur. Bir
önceki yÕla göre daha düúük kapasite kullanan ülkeler arasÕnda; Yunanistan (- % 49.7), Çek
Cumhuriyeti (- % 23.5), Ukrayna (- % 21.3) ve Türkiye (-% 19.8) sayÕlabilir.
2.2. DÜNYA ENERJø SEKTÖRÜNDE BEKLENEN GELøùMELER
Di÷er kaynaklara yönelik AR-GE ve teknoloji geliútirme çabalarÕndaki yo÷unlu÷a karúÕn, petrol
özellikle ulaútÕrma sektöründeki a÷ÕrlÕklÕ payÕna da paralel olarak, bugün oldu÷u gibi,
önümüzdeki yÕllarda da en çok kullanÕlan enerji kayna÷Õ olma özelli÷ini koruyacaktÕr.
Venezuella, S. Arabistan ve son olarak da Türkmenistan’da yapÕlan yeni keúifler, dünya do÷al
gaz rezervlerini arttÕran umut verici geliúmeler olmuútur. øspatlanmÕú rezerv ömrü, petrole
oranla daha uzun olan do÷al gaz önümüzdeki 2–3 on yÕlda petrolden liderli÷i alacak ve
dünyanÕn en önemli kayna÷Õ olacaktÕr. Ancak bunu sa÷lamak için de üretim ve boru hatlarÕ için
büyük bir yatÕrÕm gerekecektir. Bu büyük yatÕrÕmlarÕn spot alÕm pazarlarÕnda oluúan fiyatlarla
yapÕlmasÕ mümkün de÷ildir. Di÷er taraftan LNG pazarÕ uzak enerji pazarlarÕna enerji ikamesi
imkânÕ verece÷i için yükselen bir pazar olacak ve teknolojideki geliúmeler ve taúÕma
maliyetlerindeki azalma bunu teúvik edecektir. Dünya genelindeki kullanÕmda, do÷al gazÕn en
çok kullanÕldÕ÷Õ sektör, sanayi sektörüdür. Elektrik sektöründe ise, di÷er fosil yakÕtlara göre
daha düúük olan maliyeti ve daha düúük karbon içermesi nedenleriyle, do÷al gazÕn payÕ
artmaktadÕr.
Dünya kömür kaynaklarÕ hem potansiyel açÕsÕndan yeterli olmasÕ ve hem de dünya genelinde
geniú ve dengeli da÷ÕlÕmÕ nedeniyle hakim enerji kaynaklarÕndan birisi olarak, önümüzdeki
yÕllarda da yerini koruyacak, ancak çevresel endiúeleri bir ölçüde de olsa karúÕlayacak yüksek
maliyetli yatÕrÕmlarÕ gündeme getirecektir. AyrÕca sera gazlarÕnÕn en etkini olan CO2 emisyonu
konusu, do÷al gaz kombine çevrim santrallerine kÕyasla oldukça dezavantajlÕ konumda olan
kömürü zorlayacaktÕr.
Bilinen üretilebilir petrol rezervlerinin ömrü 41.6, do÷al gaz rezervlerininki 60.3, kömürünki ise
133 yÕl olarak verilmektedir1 Ancak bu rakamlar, mevcut rezervleri ifade etmektedir. Potansiyel
rezervler, konvansiyonel kategoride yer almayan petrollü kumlar ve di÷er rezervlerin artan
fiyatlar paralelinde konvansiyonel kategoriye dahil edilmesi, geliúen teknolojiyle kurtarÕm
oranlarÕnÕn (recovery factor) artmasÕ, ikincil ve üçüncül kurtarÕm metodlarÕ gibi faktörler dikkate
alÕnÕrsa, fosil yakÕtlarÕn rezerv ömrü çok daha uzundur.
20
Rezervlerin yeterlili÷i açÕsÕndan bir kÕsÕt söz konusu de÷ildir. Sorun, bu kaynaklarÕn aranmasÕ,
bulunmasÕ, geliútirilip kullanÕma hazÕr hale getirilebilmesi sürecinde yapÕlmasÕ gereken
yatÕrÕmlar için yeterli kaynaklarÕn seferber edilip edilemeyece÷i sorununa odaklanmaktadÕr.
Fosil yakÕt kullanÕmÕndan kaynaklandÕ÷Õ öne sürülen karbon emisyonu ve buna ba÷lÕ küresel
ÕsÕnma sorunu, bugün oldu÷u gibi, önümüzdeki yÕllarda da önemli bir tartÕúma konusu olmayÕ
sürdürecektir.
Fosil yakÕtlarÕn kullanÕmÕ nedeniyle oluúan iklim de÷iúikli÷i etkilerini azaltmak için çeúitli
stratejiler geliútirilmektedir. En kÕsa dönemde etkili olabilece÷i beklenen strateji, mevcut ve
yeni santrallarÕn verimlili÷ini arttÕrarak, emisyonlarÕ (CO2) azaltmaktÕr. YakÕn-uzun erimde
uygulanabilecek bir di÷er strateji ise, karbondioksitin “yakalanmasÕ ve depolanmasÕ” (CCS)
yöntemidir. Bu stratejiler, eú zamanlÕ olarak uygulanmalÕdÕr.
Ekim 2008’de ABD’deki MIT akademisyenlerinin yaptÕ÷Õ bir çalÕúmanÕn sonuçlarÕnÕn yer aldÕ÷Õ
raporlarda, küresel ÕsÕnmanÕn fosil yakÕtlardan çok daha fazla oranda (karbon dioksitten 25 kat
fazla) sorumlu oldu÷u öne sürülen metan gazÕnÕn, atmosferde on yÕldÕr sabit seyreden
seviyesinin son bir yÕlda birkaç milyon tondan fazla miktarda kaydedildi÷i belirtildi. ArtÕúÕn, tüm
dünyada homojen biçimde oldu÷u; bir di÷er ifade ile, tek bir ülkenin sorumlu tutulmasÕnÕn
olanaklÕ olmayaca÷Õ da ayrÕca belirtilmiútir. Bu rapor, karbon emisyonlarÕnÕ “masum”
göstermese de, yalnÕzca karbon emisyonlarÕna ve fosil yakÕtlara yo÷unlaúmanÕn, küresel
ÕsÕnmaya çözüm arayÕúlarÕnda, yanlÕú politikalara yönlenmemize neden olabilece÷ine dair bir
saptama olarak algÕlanmalÕdÕr.
UluslararasÕ Enerji AjansÕ (UEA) çalÕúmalarÕ, önümüzdeki 20 yÕlda, fosil yakÕt kullanÕmÕnda
önemli artÕú öngörmektedir. Bu artÕúÕn önemli bölümü, elektrik sektörünün talebinden
kaynaklanmaktadÕr. Bu do÷rultuda, UEA özellikle fosil yakÕtlarla çalÕúan santrallarÕn verimlili÷ini
arttÕrma ve CCS teknolojileri konusunda, gerek bilgi paylaúÕmÕnÕn yaygÕnlaútÕrÕlmasÕ, gerekse
bu faaliyetlerin geliútirilmesi yönünde, etkinliklerini yo÷unlaútÕrmÕú bulunmaktadÕr.
Nükleer santrallardan ticari olarak elektrik üretimi 50 yÕldan beri devam etmektedir. Ekim 2007
itibarÕyla dünyada 31 ülkede ticari olarak iúletilmekte olan 439 nükleer reaktörün toplam
kapasitesi yaklaúÕk 371 GWe tir. Nükleer güç dünya elektrik talebinin yaklaúÕk %16’sÕnÕ
karúÕlamaktadÕr. Fransa elektrik tüketiminin % 79.1’ini, øsveç ve Ukrayna % 46.7’sini, Kore %
37’sini ve Japonya % 27.8’ini nükleerden temin etmektedir. Dünyadaki uranyum hammaddesi
halen mevcut reaktörleri tüm iúletme ömrü boyunca beslemeye yeterlidir. Reaktör güvenli÷i,
atÕklarÕn bertaraf edilmesi ve santrallerin devreden çÕkarÕlmasÕ hala büyük sorun olarak
sektörün önünde durmaktadÕr. Nükleer enerji talebi a÷ÕrlÕklÕ olarak Asya’dan gelmektedir. BatÕ
Avrupa’da ise, Finlandiya’da inúaatÕna 2005 yÕlÕnda baúlanan ve 1600 Mwe gücünde 3. nesil
BasÕnçlÕ Su Reaktör teknolojisi (EPR) ile kurulmakta olan nükleer santralÕn (Olkiluoto 3) daha
önce 2009 olarak açÕklanan ticari iúletmeye alÕnma zamanÕ, úimdiden 3 yÕl gecikme ile 2012
olarak yeniden açÕklanmÕútÕr. Öte yandan, inúaatÕ üstlenen úirketin gecikme ve maliyet artÕúlarÕ
nedeniyle, úimdiden 2.2 milyar avroluk bir uzlaúmazlÕ÷Õ tahkime götürdü÷ü rapor edilmektedir2.
Fransa’da da benzer bir santralÕn (Flamanville) inúaatÕ devam etmektedir. AyrÕca øsveç’te
Oskarshamn nükleer santralÕnÕn modernizasyonu ve Ringhals 4 santralÕnÕn iúletme ömrünün
uzatÕlmasÕ çalÕúmalarÕna baúlanmÕútÕr.
Tüm bu geliúmelere karúÕn, nükleer enerji kullanÕmÕnÕn yarataca÷Õ olasÕ tehlikelere yönelik
kamuoyu kaygÕlarÕ, nükleerin geliúmesinin önünde ciddi bir engel oluúturmaktadÕr. AyrÕca,
nükleer santrallarÕn görece çok yüksek olan ilk yatÕrÕm maliyetleri, öngörülen süreyi çok aúan
tamamlanma süreleri, nihai atÕk sorununun çözümlenememiú olmasÕ gibi nedenler, nükleer
santrallarÕn yaygÕnlaúmasÕnÕ olanaksÕz kÕlan di÷er nedenlerdir. ABD’de Yuka Da÷Õ’nÕn altÕna
inúa edilmesi kararlaútÕrÕlan nihai depoya, hem Cumhuriyetçi hem de Demokrat Nevada
temsilcileri karúÕ çÕkmaktadÕrlar. Bugüne kadar 11 milyar dolar harcanmÕú olan depoya,
tamamlanana kadar 77 milyar dolar harcanmasÕ gerekti÷i belirtilmektedir. Nükleer silahlarÕn
2
http://www.olkiluoto.info/en/13/3/151/
21
yayÕlmasÕ konusu da, küresel ölçekte yaúanan bir di÷er tehdit oldu÷undan, yakÕtÕn sadece
elektrik amaçlÕ de÷il, silah olarak da kullanÕlabilece÷i kaygÕlarÕ, nükleer santral inúasÕ
konusunun önündeki bir di÷er engeli oluúturmaktadÕr.
Yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn birincil enerji tüketimindeki payÕ, önümüzdeki yÕllarda
miktar olarak hÕzla artsa da, bu artÕú, toplamdaki payÕn çok yüksek olmasÕnÕ
sa÷layamayacaktÕr.
Küresel olarak henüz %33’ü kullanÕlan hidroelektrik enerjisi potansiyelinin, elektrikteki payÕ
%17 civarÕndadÕr. Kuzey Amerika’da ve Avrupa’da hemen hemen tamamÕ de÷erlendirilmiú olan
potansiyelin di÷er kÕtalarda de÷erlendirilme oranÕ oldukça düúüktür. Önümüzdeki dönemde
çevresel baskÕlar ve uzun yatÕrÕm süresi nedeniyle bu bölgelerde özellikle büyük kapasitelerin
yapÕlmasÕnda güçlükler do÷uracaktÕr. Hidro dÕúÕndaki di÷er yenilebilir enerji kaynaklarÕnÕn
toplamdaki oranlarÕ ise son derece mütevazÕdÕr. Temiz ve yenilenebilir olan bu kaynaklarÕn
baúlangÕçta devlet deste÷i ile teúvik edilmeleri halinde, orta ve uzun erimde, ülkelerin arz
güvenli÷i ve ekonomileri açÕsÕndan olumlu katkÕlarÕnÕn oldu÷u genel kabul görmektedir.
Biyokütle önümüzdeki dönemde dünyanÕn en önemli ve sürdürülebilir enerji kayna÷Õ olmaya
adaydÕr. Ancak potansiyel statüsünden kaynak statüsüne geçebilmek için modern teknoloji
deste÷i úarttÕr.
Rüzgar, hidroelektrikten sonra bel ba÷lanmÕú olunan ikinci kaynaktÕr. “Offshore” projeleri,
türbin kapasitelerinin büyümesine neden olmuútur. Bugün 5 MW kurulu gücündeki türbinler
pazardadÕr. Ancak elektrik sistemi içinde yüksek rüzgâr potansiyeline (% 20) yer vermiú ülkeler
kesikli üretimin úebekelerindeki yarattÕ÷Õ sistem problemleri nedeniyle sÕkÕntÕ yaúamaktadÕr. Bu
alanda yeni konseptlere ve önlemlere ihtiyaç duyulmaktadÕr.
Jeotermal enerji, %90 kapasiteyle çalÕúabilen ve dünyadaki jeolojik aktivitelerin oldu÷u
bölgelerde yo÷unlaúmÕú baz yük santralleri olarak ciddi avantajlar sa÷lamaktadÕr. Buna karúÕn
global katkÕsÕ oldukça düúüktür.
Alternatif yakÕtlar arasÕnda, “gelece÷in yakÕtÕ” olarak tanÕmlanan hidrojen, do÷ada serbest
halde bulunmamaktadÕr. Bir di÷er ifade ile, di÷er bazÕ maddelerden elde edilmesi
gerekmektedir. Bu nedenle de üretim, depolama, da÷ÕtÕm süreçlerinde ciddi sorunlar söz
konusudur. Büyük ölçekte hidrojen temelli bir enerji ve ulaútÕrma sistemine geçilebilmesi, on
yÕllarla ifade edilen bir süreci gerekli kÕlmaktadÕr. Burada sadece teknik de÷il, ekonomik
engellerin de aúÕlmasÕ gerekmektedir. Bugün için hidrojen, konvansiyonel yakÕtlarla rekabet
edecek konumda de÷ildir. ùirketler, teknoloji geliútirme çabalarÕnÕ sürdürmekte ve hidrojeni
rekabet edebilir düzeye getirmeye çalÕúmaktadÕrlar. Ancak, ulaútÕrmada güvenilir bir yakÕt
olabilmesi için çok köklü dönüúümlere gereksinim vardÕr.
Güneú pili ile elektrik üretimi úu anda dünyadaki en pahalÕ teknoloji olmasÕna ra÷men
maliyetler düúme e÷ilimi göstermektedir. Bununla birlikte çok yönlü avantajlarÕ olup úebekeyle
ba÷lantÕsÕ birçok uygulamanÕn gerçekleúmesini sa÷lamÕútÕr. DünyanÕn de÷iúik bölgelerinde
çevre mevzuatlarÕnÕn bazÕ santrallarÕ cezalandÕrmasÕ veya seçilmiú bazÕ yenilebilirlere büyük
teúvikler verilmesi bazÕ enerji kaynaklarÕnÕn belirli bölgelerde yapay olarak yo÷unlaúmasÕna yol
açmaktadÕr. Bu ise küresel enerji fiyatlarÕ ve yatÕrÕmlarÕ üzerinde olumsuz etki yaratmaktadÕr.
AyrÕca piyasalarÕn serbestleúmesi sonucunda kÕsa dönemli karlara odaklanmÕú bir sektör
oluúmaktadÕr. Bu ise enerji sektörü için büyük bir sorundur. Ülkelerin uzun erimli ve stratejik
yaklaúÕmlara sahip uygun enerji karÕúÕmlarÕnÕ içeren ulusal politikalar geliútirmesi ve
uygulamasÕ zorunludur.
Di÷er alternatif yakÕtlar arasÕnda; biyoyakÕtlar, gazdan sÕvÕ eldesi (Gas-to-Liquids), yakÕt
hücreleri, kömürden sÕvÕ yakÕt eldesi ve bioyakÕttan sÕvÕ eldesi gibi yöntemler sayÕlabilir.
Gazdan sÕvÕ eldesinden, teknolojinin yardÕmÕ ile daha temiz dizel (mazot), LPG ve nafta eldesi
anlaúÕlmalÕdÕr. Dizele yönelik artan talep dikkate alÕndÕ÷Õnda, bu seçenek, hem emisyonlarÕ
19
22
azaltan, hem de daha kolay taúÕnan bir alternatif oluúturmaktadÕr. Ancak tüm alternatiflerin,
petrol ürünlerini özellikle ulaútÕrma sektöründeki kullanÕmda ikame edebilme noktasÕnda, teknik
oldu÷u kadar, ekonomik olarak da aúmasÕ gereken sorunlar vardÕr. Söz konusu alternatif
yakÕtlarÕn, maliyetlerine yönelik, kÕyaslama amaçlÕ bir ABD Enerji BakanlÕ÷Õ tablosu, aúa÷Õda
yer almaktadÕr.
Grafik 2. Alternatif YakÕtlar Fiyat kÕyaslamasÕ (1000dolar/varil-gün kapasite)
Kaynak: EIA Annual Energy Outlook 2006
Dünya nüfusunun halen % 25’i (1,6 milyar insan) modern enerji hizmetlerinden yoksundur. Bu
husus gelecekte küresel gerilimlerin artmasÕ için önemli nedenlerden birisi olabilecektir.
Dünya’da devam eden özelleútirme ve serbestleútirme ve bu amaçla süregelen yasal ve
yapÕsal de÷iúim ve dönüúüm süreci dünya enerji pazarÕnda bugüne kadar olan en büyük
belirsizlik dönemini yaratmÕútÕr. Küresel ekonomik krize paralel olarak yaúanan ve
özelleútirmenin bayraktarlÕ÷ÕnÕ yapan øngiltere ve ABD gibi ülkelerde, batma noktasÕna gelen
özel úirketlerin devlet tarafÕndan “kurtarÕlmasÕnÕ” sa÷layan politikalar, piyasalarda istikrar ve
güvenli÷i sa÷lamak için serbestleútirme ve özelleútirmenin tek ve en etkin yol oldu÷u tezlerini
temelden sarsmÕú durumdadÕr.
Uzun süren yüksek fiyat seyrinden, hÕzla düúük fiyat sürecine giren petrol fiyatlarÕ, 2007 ve
2008 yÕlÕnda yapÕlan (özellikle gelece÷e yönelik tahminlerde) senaryolarÕn da, kökten ve
yeniden de÷erlendirilmelerini zorunlu kÕlacaktÕr. Referans senaryolarda yaklaúÕk 100
dolar/varil’lik bir de÷erin ön kabul olarak alÕnmÕú olmasÕ hususu ile, AralÕk 2008 ortalarÕnda 40
dolar/varil civarÕnda seyreden fiyatlar birlikte dikkate alÕndÕ÷Õnda, özellikle nükleer rönesans
söylemlerinin yeniden de÷erlendirilmesi gündeme gelecektir.
Yüksek büyüme hÕzÕ beklentilerine göre yapÕlan senaryolarÕn, enerji talep tahminlerine olan
do÷rudan yansÕmasÕ da dikkate alÕnarak, talep tahminlerinin de, aúa÷Õ do÷ru revizyonu söz
konusu olacaktÕr.
Belirsizlik ortamÕ; fizibil olan yerli kaynaklara daha çok yatÕrÕm yapÕlmasÕnÕ ve dengeli bir enerji
karÕúÕmÕ için daha dikkatli ve uzun erimli planlarÕn yapÕlmasÕnÕ gerekli kÕlmaktadÕr. Yerli
23
kaynaklar, yenilenebilir enerji ve üretimden tüketime tüm zincirde daha yüksek enerji verimlili÷i,
enerji güvenli÷ini arttÕracaktÕr.
2.3. DÜNYA ENERJø SEKTÖRÜNDE UZUN VADELø BEKLENTøLER
2005 – 2030 yÕllarÕ arasÕnda, (Referans Senaryo’da) dünya enerji talebinin yaklaúÕk % 50
artmasÕ beklenmektedir. Geliúmekte olan OECD dÕúÕ ülkelerde talep artÕúÕnÕn % 84 olarak
gerçekleúece÷i, buna karúÕn OECD ülkelerinde bu artÕúÕn % 19 düzeyinde kalaca÷Õ tahmin
edilmektedir3. Söz konusu dönemde, OECD dÕúÕ ülkelerdeki yÕllÕk ortalama ekonomik büyüme
oranÕnÕn % 5.2, OECD ülkelerinde ise % 2.3 olmasÕ beklenmektedir. OECD dÕúÕ ülkelerin enerji
talebinin, 2008 yÕlÕnda OECD ülkelerinin talebini geçece÷i tahmin edilmektedir. 2030’da, OECD
dÕúÕ ülkelerin talebinin, OECD talebinden % 43 fazla olaca÷Õ öngörülmektedir.
Çin’in enerji tüketiminin 2017’de ABD’yi geçmesi beklenmektedir. 2030’da ise, Çin’in enerji
tüketiminin, ABD’den % 32 fazla olaca÷Õ öngörülmektedir.
Fosil yakÕtlar en az 2030 yÕlÕna kadar enerji sektöründeki hâkimiyetlerini korumaya devam
edecektir. Rezervlerin yeterlili÷i açÕsÕndan önemli bir darbo÷az yoktur. OlasÕ rezervler,
teknolojideki geliúmelere ba÷lÕ kurtarÕm faktörü artÕúlarÕ ve konvansiyonel olmayan kaynaklarÕn
da katkÕsÕ ile, fosil yakÕt rezervleri, önümüzdeki on yÕllarda, yeterli olacaktÕr. Sorun, bu
kaynaklarÕ üretip, kullanÕlÕr hale getirebilmek için gereken yatÕrÕmlarÕn maliyetlerinin
karúÕlanabilmesi sorunudur. UluslararasÕ Enerji AjansÕ’nÕn 2008 sonlarÕnda yayÕnladÕ÷Õ
“Gelece÷e BakÕú” Raporu verilerine göre, 2007 – 2030 yÕllarÕ arasÕnda, küresel ölçekte, toplam
26.3 trilyon dolarlÕk enerji yatÕrÕmÕ gereksinimi vardÕr. Bunun % 52’si elektrik sektörüne, % 24’ü
petrol, % 21’i ise do÷al gaz sektörüne yapÕlacak yatÕrÕmlardÕr.
Grafik 3. Dünya Birincil Enerji Talebi (Referans Senaryo)
Dünya petrol fiyatlarÕnÕn, 2030’lara kadar, görece yüksek bir seyir izlemesi beklenmektedir.
Dönemin (2005 – 2030) ortalarÕna do÷ru sÕvÕ üretimindeki arz artÕúÕ (Azerbaycan, Brezilya,
3
International Energy Outlook 2008 – Özet, Makro Trendler, ABD Enerji BakanlÕ÷Õ
21
24
Kanada, Kazakistan, ABD) ve bunun piyasaya arzÕ nedeniyle, fiyatlarÕn bir miktar rahatlayaca÷Õ
öngörülmektedir. Fakat, son tahlilde, arzÕn genelde kÕsÕtlÕ olaca÷Õ varsayÕlmaktadÕr. ABD Enerji
BakanlÕ÷Õ’nÕn Eylül 2008’de yayÕnladÕ÷Õ International Energy Outlook, 2008 baúlÕklÕ raporda,
2030 yÕlÕna kadar, petrol fiyatlarÕnÕn 3 farklÕ senaryoya göre olasÕ seyri, aúa÷Õdaki úekildeki gibi
verilmektedir. Ancak, önemli bir baúvuru kayna÷Õ olarak kullanÕlan ABD Enerji BakanlÕ÷Õ
raporlarÕnÕn, çok sayÕda parametreye ba÷lÕ olarak de÷iúen petrol fiyatlarÕnÕ tahminde, bir yÕl
içinde bile her ay revizyon yapmasÕna ve son derece geliúkin simülatörler kullanmasÕna karúÕn,
önemli oranda yanÕldÕ÷ÕnÕ da, bir dipnot olarak düúmekte yarar vardÕr.
Grafik 4. Dünya Petrol FiyatlarÕ (nominal) 3 Senaryo
Yüksek petrol fiyatlarÕnÕn sürmesinin, yenilenebilir kaynaklarÕn, paylarÕnÕ en hÕzlÕ arttÕracak olan
kaynaklar olmasÕna neden olaca÷Õ (yÕlda % 2.1) ve yenilenebilir kaynaklarÕ, kömürün izleyece÷i
öngörülmektedir (yÕlda % 2.0).
Her ne kadar petrol, 2030’lara kadar tüketimde en yüksek payÕ almayÕ sürdürecekse de, bu
kayna÷Õn 2005’deki toplam % 37’lik payÕnÕn, 2030’da % 33’e gerilemesi beklenmektedir.
Yüksek petrol fiyatlarÕnÕn devam etmesi durumunda dönemin ileriki yÕllarÕnda talebin daralmasÕ
beklenmektedir. (Not: Bu beklenti, çok daha erken gerçekleúmiú ve 2008 yÕlÕ son çeyre÷inde
ciddi talep daralmalarÕ ve buna ba÷lÕ büyük oranlÕ fiyat düúüúleri görülmüútür.) Bu nedenle,
2030 yÕlÕ sÕvÕ yakÕt talebinde, bir önceki yÕlÕn tahminine göre, % 4 azalma söz konusu olacaktÕr.
Konvansiyonel olmayan kaynaklarÕn (petrollü kumlar, çok a÷Õr petrol, bioyakÕt, kömürden sÕvÕ,
gazdan sÕvÕ), Referans Senaryo’da giderek daha fazla rekabet edebilir konuma gelmeleri
beklenmektedir (hem OPEC, hem de OPEC dÕúÕ kaynaklarda). 2005 yÕlÕnda toplamda günde
sadece 2.5 milyon varil olan konvansiyonel olmayan kaynaklar üretiminin, önemli oranda
artarak, 2030 yÕlÕnda dünya toplam sÕvÕ yakÕt üretiminin % 9’unu karúÕlamasÕ beklenmektedir.
25
Etanol ve biodizel baúta olmak üzere, genelde bioyakÕt üretiminin, özellikle ABD’de önemli artÕú
gösterece÷i öngörülmektedir.
Dünya do÷al gaz tüketiminin 2005 yÕlÕndaki 2.95 trilyon metreküplük seviyesinden, 2030’da
4.47 trilyon metreküpe eriúece÷i tahmin edilmektedir. GazÕn, kullanÕlmasÕ mümkün olan her
ortamda, petrolü ikame etmesi beklenmektedir. Do÷al gazÕn sanayide ve elektrik üretiminde,
önümüzdeki dönemde kilit rol oynamasÕ beklenmektedir. 2030 yÕlÕnda, do÷al gazÕn en çok
kullanÕlaca÷Õ alt sektörün % 43’lük pay ile sanayi alt sektörü olaca÷Õ öngörülmektedir. Elektrik
üretiminde, özellikle daha verimli yakÕt olmasÕ ve daha az karbon yaymasÕ nedeniyle, en çok
tercih edilen yakÕtÕn do÷al gaz olmasÕ beklenmektedir.
Rusya Federasyonu, gerek dünya do÷al gaz rezervlerinin % 25’inden fazlasÕna do÷rudan sahip
olmasÕ ve gerekse Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan’la yaptÕ÷Õ uzun erimli alÕm
anlaúmalarÕ nedeniyle, önemli bir üstünlük sa÷lamÕú durumdadÕr. Bu üstünlük, gerek fiyatlarÕn
belirlenmesinde ve gerekse ekonomik ve dÕú politikada, Rusya’ya önemli avantaj
sa÷lamaktadÕr.
Dünya gaz üretiminde OECD dÕúÕ ülkelerin a÷ÕrlÕ÷ÕnÕn hÕzla artmasÕ ve LNG teknolojilerine ve
projelerine yönelik yatÕrÕmlarÕn ivme kazanmasÕ beklenmektedir. Afrika ve Orta Do÷u
ülkelerinde LNG üretimi a÷ÕrlÕklÕ olmak üzere, gaz üretiminin toplam miktarÕnÕn 2005 – 2030
arasÕnda 595 milyar metreküp artaca÷Õ tahmin edilmektedir. øki bölgenin toplam talep artÕúlarÕ
ise 280 milyar metreküp düzeyinde kalacak ve 315 milyar metreküplük bir ihracat potansiyeli
oluúacaktÕr. OECD dÕúÕ Asya ülkelerinde de önemli miktarda gaz üretim artÕúÕ olacaksa da,
ihracatÕn bölge içinde tüketilmesi beklenmektedir.
Dünya elektrik tüketiminin 2005 yÕlÕndaki 17.3 trilyon kilowatt-saatlik miktarÕndan 2015’de 24.4,
2030’da ise 33.3 trilyon kilowatt-saate eriúece÷i tahmin edilmektedir. Elektrik tüketiminin,
ekonomik büyüme hÕzlarÕna paralel olarak en çok OECD dÕúÕ ülkelerde artmasÕ
beklenmektedir. OECD dÕúÕ ülkelerde 2005 – 2030 arasÕ dönemdeki yÕllÕk elektrik tüketim artÕú
oranÕnÕn, ortalama % 4, OECD ülkelerinde ise yÕlda ortalama % 1.3 oranÕnda gerçekleúece÷i
tahmin edilmektedir. Elektrik üretimindeki artÕúÕn en çok kömür ve do÷al gazla karúÕlanmasÕ
beklenmektedir. Elektrik üretimi amaçlÕ kullanÕmda, kömür kullanÕmÕndaki yÕllÕk artÕú oranÕ %
3.1, gaz içinse % 3.7’dir. Bu öngörüler, yüksek petrol fiyatlarÕnÕn devamÕ varsayÕmÕna ve önemli
kömür kaynaklarÕ olan Çin, ABD ve Hindistan gibi ülkelerin olasÕ tüketim e÷ilimlerine dayalÕdÕr.
2030’a kadar fosil yakÕtlarÕn a÷ÕrlÕ÷ÕnÕn sürece÷i öngörüldü÷ünden, enerji tüketiminden
kaynaklanan karbondioksit salÕnÕmÕnÕn, 2005’deki 28.1 milyon tonluk seviyesinden, 2015’de
34.3, 2030’da ise, 42.3 milyon tona eriúmesi beklenmektedir. 2005 – 2030 arasÕ yÕllÕk ortalama
salÕnÕm artÕúÕnÕn ise % 1.7 olarak gerçekleúece÷i tahmin edilmektedir. 2005’de OECD ile
OECD dÕúÕ ülkelerin enerji kaynaklÕ CO2 emisyon miktarÕ baúabaú iken, 2030 yÕlÕnda OECD
dÕúÕ ülkelerin salÕnÕmlarÕnÕn OECD ülkelerine kÕyasla neredeyse 2 katÕ fazla salÕnÕm yapacaklarÕ
tahmin edilmektedir.
26
Grafik 5. Dünya Enerji KaynaklÕ CO2 EmisyonlarÕ (2005-2030, milyar metrik ton)
x
x
Referans SenaryolarÕn yanÕsÕra, karbon emisyonlarÕnÕ sÕnÕrlayabilecek Alternatif
senaryolar da söz konusudur. UluslararasÕ Enerji AjansÕ ve ABD Enerji BakanlÕ÷Õ’nÕn ve
Dünya Enerji Konseyi gibi kuruluúlarÕn yanÕnda, çeúitli enerji kurum ve kuruluúlarÕnÕn
alternatif senaryolarÕ da vardÕr. Bu senaryolarÕn yaúama geçirilebilmeleri bir yandan
yüksek maliyetli yatÕrÕmlarÕ, bir yandan da uluslararasÕ bir uzlaúmayÕ zorunlu
kÕlmaktadÕr. Ancak, uygulanmalarÕ halinde hem küresel ÕsÕnmanÕn olasÕ olumsuz
etkilerinin önemli oranda geriletilebilmesi, hem de yapÕlacak ilk yatÕrÕmlarÕn, orta ve
uzun erimde, geri alÕnmasÕ ve sonraki maliyetlerin düúürülmesi de olasÕdÕr.
Alternatif senaryo uygulamalarÕ arasÕnda; enerji tüketim profillerinde artan oranda
nükleer kullanÕmÕ, yenilenebilir kaynaklarÕn teúviki suretiyle paylarÕnÕn arttÕrÕlmasÕ,
elektrik üretim ve tüketim alt sektörlerinde verimlili÷in arttÕrÕlmasÕ ve fosil kaynak
kullanÕm süreçlerinde verimlilik artÕúÕnÕn sa÷lanmasÕ gibi hususlar öne çÕkmaktadÕr.
Alternatif politikalarÕn uygulanmasÕ ile, 2030 yÕlÕnda günde 14 milyon varil daha az
petrol tüketilmesinin mümkün olabilece÷i hesaplanmaktadÕr. Söz konusu politikalarÕn
uygulanabilmesi halinde, 2030 yÕlÕnda, Referans Senaryoya kÕyasla, 8 gigaton (% 19)
daha az CO2 emisyonu yayÕlmasÕ söz konusu olabilecektir.
27
Tablo1. Türkiyenin Ekonomi ve Enerji Göstergeleri
AlanÕ
783 562 km2
TarÕmsal alan
35 %
Orman alanÕ
27 %
Nüfus (milyon)
70,586(*)
GSYøH ppp (Milyar $)( satÕn alma gücüne göre)
576.82
GSYøH cari fiyatlarla (Milyar $)
656.8 (*)
Kiúi baúÕna GSYøH ($)
9305
GSYøH Sektörel Da÷ÕlÕmÕ (**)
x
TarÕm
% 11.1
x
sanayi
% 29.7
x
hizmetler
% 60.1
Birincil Enerji (milyon TEP)
107.6 (***)
Elektrik Üretim( TWh)
191.6 (***)
Kurulu Güç (MW)
40 836(***)
Kiúi baúÕna birincil enerji tüketimi (kgoe)
1525 (***)
Kiúi baúÕna elektrik enerjisi tüketimi (kWh-gross)
2692 (***)
Enerji Yo÷unlu÷u(1000$/toe)
Enerji Yo÷unlu÷u (1000$/toe) satÕn alma gücüne göre
0.36(****)
0.16
Kiúi BaúÕna karbon yo÷unlu÷u
4.55 (2006) (*****)
(*)
(**)
(***)
(****)
(*****)
TUøKve DTM
DPT
ETKB KasÕm 2008
IEA Key Energy statistics 2008
Ulusal Bildirim
3.1. TÜRKøYE ENERJø POLøTøKASI
Türkiye’nin Enerji PolitikasÕ, Enerji ve Tabii Kaynaklar BakanlÕ÷Õnca; enerjinin, ekonomik
büyümeyi gerçekleútirecek ve sosyal geliúmeyi destekleyecek úekilde; zamanÕnda, yeterli,
28
güvenilir, rekabet edilebilir fiyatlardan, çevresel etkileri de göz önünde tutularak tüketiciye
sa÷lanmasÕ úeklinde tanÕmlanmaktadÕr.
Bu ba÷lamda, BakanlÕ÷Õn ana enerji politika ve stratejileri:
x Stratejik petrol ve do÷al gaz depolama kapasitesinin arttÕrÕlmasÕ,
x Kaynak ve ülke çeúitlendirilmesi,
x Yerli kaynaklarÕn kullanÕmÕ ve geliútirilmesine öncelik verilmesi,
x FarklÕ teknolojilerin kullanÕmÕ , geliútirilmesi ve yerli üretimin artÕrÕlmasÕ,
x Ülkemizin enerji ticaret merkezi olma potansiyelinden en iyi úekilde yararlanÕlmasÕ,
x Talep yönetiminin etkinleútirilmesi ve verimlili÷in artÕrÕlmasÕ,
x YakÕt esnekli÷inin artÕrÕlmasÕ (üretimde alternatif enerji kayna÷Õ kullanÕmÕna olanak
sa÷lanmasÕ),
x Orta Do÷u ve Hazar petrol ve do÷al gazÕnÕn piyasalara ulaútÕrÕlmasÕ sürecine her
aúamada katÕlÕm sa÷lanmasÕ,
x Enerji sektörünün, iúleyen bir piyasa olarak úeffaflÕ÷Õ ve rekabeti esas alacak
úekilde yapÕlandÕrÕlmasÕ,
x Bölgesel iúbirli÷i projelerine katÕlÕm ve entegrasyon,
x Her aúamada çevresel etkileri göz önünde bulundurmak úeklinde özetlenmektedir.
Bu ilkeler çerçevesinde Avrupa Birli÷i müktesebatÕna uyum ve enerji sektöründe piyasa
mekanizmasÕnÕn oluúturulmasÕna yönelik politikalara öncelik verilmiú ve Elektrik, Do÷al Gaz,
Petrol, LPG PiyasalarÕna iliúkin Piyasa KanunlarÕ yayÕmlanmÕú ve çok sayÕda yasal düzenleme
yapÕlmÕútÕr.
Sektörü düzenlenmek amacÕyla birbiri ardÕna çÕkarÕlan kanunlar ve yeni düzenlemeler úöyledir:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
4628 sayÕlÕ Elektrik PiyasasÕ Kanunu- 3 Mart 2001
4646 sayÕlÕ Do÷al Gaz PiyasasÕ Kanunu-18 Nisan 2001
5015 sayÕlÕ Petrol PiyasasÕ Kanunu - 20AralÕk 2003
Elektrik sektörü Staratejisi (2004)
3213 sayÕlÕ Maden kanununda 5177 sayÕlÕ de÷iúiklik kanunu -5 Haziran 2004
5307 sayÕlÕ SÕvÕlaútÕrÕlmÕú Petrol GazlarÕ (LPG) PiyasasÕ Kanunu- 02 Mart 2005
5346 sayÕlÕ Yenilenebilir Enerji KaynaklarÕnÕn Elektrik Enerjisi Üretimi AmaçlÕ
KullanÕmÕna øliúkin Kanun- 18 MayÕs 2005
8. 5627 sayÕlÕ Enerji Verimlili÷i Kanunu -2 MayÕs 2007
9. Jeotermal Kaynaklar ve Do÷al Mineralli Sular Kanunu- 13 Haziran 2007
10. 5710 SayÕlÕ Nükleer Güç SantrallarÕnÕn KurulmasÕ ve øúletilmesi øle Enerji
SatÕúÕna øliúkin Kanun- 21 KasÕm 2007
Bu düzenlemelerle igili olarak çok sayÕda yönetmelik ve tebli÷ çÕkarÕlmÕútÕr.AyrÕca Enerji
Stratejisinin yenilenmesi için yeni bir Enerji Stratejisi tasla÷Õ hazÕrlanmÕútÕr.
3.2. TÜRKøYE ENERJø ARZ VE TALEBø
Türkiye hemen hemen her çeúit enerji kayna÷Õna sahiptir. Ancak hidrolik ve kömür dÕúÕndaki
bu kaynaklar ülkenin ihtiyacÕnÕ karúÕlayacak seviyede de÷ildir. Kömür ve hidrolik enerji yerli
üretimde önemli pay teúkil etmektedir. Kömür, do÷al gaz ve petrol ise enerji tüketiminin önemli
bileúenidir. Özellikle do÷al gaz son yÕllarÕn hÕzla büyüyen enerji kayna÷Õ olarak tüketimde
vazgeçilmez bir yere oturmuútur. 2007 yÕlÕnda do÷algaz enerji tüketiminde %31.5 ile en büyük
payÕ alan enerji kayna÷Õ haline gelmiútir. Buna karúÕlÕk do÷al gaz tüketimimizin sadece % 2.4’ ü
kendi üretimiz ile karúÕlanabilmiútir.
29
Tablo 2. Birincil Enerji Üretim ve Talebi 2007
(1000 TEP)
Kaynaklar
Birincil Enerji
ynaklar
Üretimi
Üretim
rincil
Enerji
øçindeki payÕ
etimi
% øçindeki
etim
Birincil Enerji
yÕ %
Talebi
rincil Enerji
Talep øçindeki
lebi
payÕ %
lepÜretimin
øçindeki
yÕ %
Talebi
etimin
Talebi
KarúÕlama
rúÕlama
%
OranÕ OranÕ
%
Elektrik
Kömür Odun+Bitki Petrol Do÷algaz Yenilenebilir (øthalat-øhracat)
Elektrik Toplam
(øthalat-
14.797
4.995
2.241
0
Kömür Odun+Bitki
Petrol 827
Do÷algaz 4.592
Yenilenebilir øhracat)
14.797
4.995
53,9
18,2
53,9
18,2
30.909
4.995
30.909
4.995
28,7
4,6
47,9
47,9
100,0
100,0
28,7
4,6
2.241
8,2
8,2
33.310
3,0
3,0
33.953
33.310
30,9
827
33.953
31,5
30,9
31,5
6,76,7
2,4 2,4
16,7
4.592
4.592
4,3
16,7
0,0
0
0,0
-134
4.592
-134
-0,1
4,3
100,0100,0
27.453
Toplam
27.453
100,0
100,0
107.625
107.625
100,0
-0,1
100,0
0,00,0
25,5
25,5
Kaynak:ETKB EøGM KasÕm 2008
Birincil enerji tüketimi yÕllÕk ortalama %2,8 oranÕnda bir artÕúla 2007 yÕlÕ sonu itibariyle 107.625
milyon ton petrol eúde÷erine (MTEP), elektrik enerjisi tüketimi ise yÕllÕk %4,6 oranÕnda bir
artÕúla 191,6 milyar kwh’e ulaúmÕútÕr. 2001 krizinin etkilerinin hafifledi÷i 2003 sonrasÕ dönemde
ise birincil enerji tüketimi yÕllÕk ortalama %5,7, elektrik enerjisi tüketimi ise %6,7 oranÕnda
büyümüútür.2007 yÕlÕnda, birincil enerji kaynaklarÕ üretiminin kömür %54’ünü, petrol %8’ini,
do÷al gaz %3 ‘ünü, yenilenebilir kaynaklar %17’sini, ticari olmayan yakÕtlar (odun, hayvan ve
bitki atÕklarÕ) ise %18’ini oluúturmaktadÕr.
Tablo 3. Birincil Enerji KaynaklarÕ Üretimi
(Orijinal
Birimler))
( j
YILLAR
1990 1995 2000 2001
LLAR
1995
2000
2001
Taúkömürü 1990
(bin ton)
2745 2248 2392 2494
rü (bin ton)
2745
2248
2392
2494
Linyit (bin ton)
44407 52758 60854 59572
(bin ton)
44407
52758
60854
59572
Asfaltit (bin ton)
276
67
22
31
bin ton)
276
67
22
31
Petrol (bin ton)
3717 3516 2749 2551
6
Do÷al
(bin
ton) Gaz (10
3717
3516
2749
2551
m3)
212
182
639
312
6
z (10
m3)
212
182
639
312
Hidrolik+Jeotermal
Jeotermal
(GWh)(*)
23228 35627 30955 24100
35627
30955
24100
Jeoter. IsÕ 23228
(bin TEP)
364
437
648
687
Õ (bin
364
437
648 33 68762
Rüzgar (GWh)
GWh)Güneú bin TEP)
28
143 33 262 62287
in TEP)
28
143
262
287
Odun (bin ton)
17870 18374 16938 16263
Hayvan
(bin
ton)ve Bitki
17870
18374
16938
16263
Art.Art.(bin ton)
8030 6765 5981 5790
e Bitki
BiyoyakÕt 8030
6765
5981
5790
(bin ton)
t (bin ton)
Toplam(bin TEP)
25478 26719 26047 24576
bin TEP)
25478
26719
26047
24576
2002
2003 2004 2005
2002
2003
2004
2319 2059 1946 2170
2319
2059
1946
51660 46168 43709 57708
51660
46168
43709
5
336
722
888
5
336
722
2442 2375 2276 2281
2442
2375
2276
378
561
708
897
378
561
708
2006 2007
2005
2006
2319 2462
2170
2319
61484 72121
57708
61484
782
452,4
888
452,4
2175,5 2134
2281
2175,5
893
907
897
907
33789 35419 46177 39655 44338 36007
33789
730
730
48
48
318
35419
46177
784
811
926
61784 58 81159
39655
898
926
127
59
403
914
898
355
5127
2
12
127
35061 375 58385
420
318
350
375
385
403
15614 14991 14393 13819 13411 12932
15614
14991
14393
13819
13411
5609 5439 5278 5127
4984 4850
5609
5439
5278
4984
2
24282 23783 24332 24549 26580 27453
24282
23783
24332
24549
* 2007 yÕlÕ Hidrolik GWh ve Jeotermal elektrik. (GWh) verileri birlikte verilmiútir.
2008
ETKBGWh
EøGM
* Kaynak:
2007 yÕlÕ
Hidrolik
ve Jeotermal elektrik. (GWh) verileri birlikte verilmiútir.
30
44338
26580
Tablo 4. Birincil Enerji Tüketiminin Kaynaklara Dağılımı
Tablo 4. Birincil(Orijinal
Enerji Tüketiminin
Kaynaklara Da÷ÕlÕmÕ
Birimler)
(Orijinal Birimler)
YILLAR
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Taúkömürü (bin ton)
8191
8548
15525
11176
13830
17535
18904
19421
22798
25388
Linyit (bin ton)
45891
52405
64384
61010
52039
46051
44823
56571
60184
72317
Asfaltit (bin ton)
287
66
22
31
5
336
722
738
602
632
Petrol (bin ton)
22700
27918
31072
29661
29776
30669
31729
31062
31395
32143
3418
6937
15086
16339
17694
21374
22446
27171
31187
36682
23228
35627
30955
24100
33789
35419
46177
39655
44338
36007
364
437
648
687
730
784
811
926
898
914
33
62
48
61
58
59
127
355
Do÷al Gaz
(106 m3)
Hidrolik+ Jeotermal
(GWh)
Jeotermal IsÕ (bin
TEP)
Rüzgar (GWh)
Güneú (bin TEP)
Odun (bin ton)
Hayvan ve Bitki Art.
(bin ton)
28
143
262
287
318
350
375
385
403
420
17870
18374
16938
16263
15614
14991
14393
13819
13411
12932
8030
6765
5981
5790
5609
5439
5278
5127
4984
4850
3791
4579
3588
1158
464
636
573
864
-437
-433
-435
-588
-1144
-1798
-2236
-2422
2
12
Elektrik øthalatÕ (GWh)
176
Elektrik øhracatÕ (GWh)
-907
Biyo YakÕt
-696
(bin ton)
TOPLAM(bin TEP)
52987 63679
80500 75402
78331
83826
87818
91074
99642
107625
Kaynak: 2008 ETKB EøGM
Tablo 5. Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Dağılımı
Tablo 5. Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Da÷ÕlÕmÕ
(Bin
TEP)
(Bin TEP)
Sanayi
Konut
ve
Hizmetler
UlaútÕrma
TarÕm
Enerji DÕúÕ
Net
Çevrim-Enerji
Genel
Enerji
Tüketimi
1990
%
14542 35
1995
%
17372 35
2000
%
24501 40
2004
%
29358 42
2005
%
28084 39
2006
%
30984 40
2007
32371
%
39,2
15358
17596
20058
20252
22923
23726
31
24645
29,8
8723
21 11066 22 12008 20 13907 20 13849 19 14884 19
1956
5
2556
5
3073
5
3314
5
3359
5
3610
5
1031
2
1386
3
1915
3
2174
3
3296
5
4163
5
41611 100 49976 100 61555 100 69005 100 71510 100 77366 100
11377 21 13703 22 18945 24 18814 21 19564 21 22201 22
37
35
17282
3944,8
4430,3
82673
24879
20,9
4,8
5,4
100
12,3
52987
99590
107625
31
63678
80500
33
87818
30
91074
32
Kaynak: ETKB/APKK/PFD ve 2008 ETKB EøGM
120000
100000
120000
80000
100000
60000
80000
40000
60000
20000
40000
20000
0
1990
1995
Sanayi
Konut Ve Hizmetler
0
1990
Sanayi
2000
1995
2000
2004
UlaútÕrma
2004
2005
TarÕm
2006
Enerji DÕúÕ
2005
Çevrim-En
2006
2007
Grafik
Nihai Enerji Tüketiminin
Konut6.Ve Hizmetler
UlaútÕrma Sektörel
TarÕm Da÷ÕlÕmÕ
Enerji(Bin
DÕúÕ TEP) Çevrim-Enerji
1990 yÕlÕnda 41,6 MTEP olan nihai enerji tüketimi yÕllÕk ortalama %2,9’luk artÕúla 2004 yÕlÕnda
69,0 MTEP, 2007 yÕlÕnda 82,7 MTEP de÷erine ulaúmÕútÕr. Bu dönemde nihai enerji tüketim
yapÕsÕndaki önemli de÷iúiklik elektrik ve do÷al gaz tüketiminde olmuútur. 1990 yÕlÕnda nihai
enerji tüketimi içinde do÷al gazÕn payÕ %1,9’dan 2007 yÕlÕnda %.31,5 ’a yükselmiútir. Di÷er
taraftan elektrik enerjisi üretiminde ise do÷al gazÕn payÕ %9,4’den % 49,6 ‘ya yükselmiútir.
Yenilenebilir
4%
Yenilenebilir
17%
Do÷algaz
3%
Köm ür
54%
Petrol
8%
Köm ür
29%
Do÷algaz
31%
Odun+Bitki
5%
Odun+Bitki
18%
Petrol
31%
Üretim
27,4 milyon TEP
øthalat % 75
Tüketim
107,6 milyon TEP
Grafik 7. Birincil Enerji Üretimi ve Tüketiminin YapÕsÕ, 2007
Yerli kaynaklarÕmÕzdan üretilen enerji miktarÕndaki artÕúÕn enerji talebimizden daha düúük
olmasÕ nedeniyle, net enerji ithalatÕmÕz 1990’daki 28,5 MTEP de÷erinden 2007’de 81.1 MTEP
32
de÷erine ulaúmÕútÕr. 2007 yÕlÕnda enerji talebimizin sadece %25,5’i yerli kaynaklar (üretim) ile
karúÕlanmÕútÕr.
120000
100000
80000
TALEP Bin TEP
60000
ARZ Bin TEP
40000
20000
0
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Grafik 8. Enerji Arz ve Talebin Geliúimi
Geçmiú yÕllarda oldu÷u gibi, 2007 yÕlÕnda da baúta do÷al gaz ve petrol olmak üzere, taú
kömürü ve elektrik enerjisi ithalatÕ yapÕlmÕútÕr.
Kömür ithalatlarÕ toplam olarak 14,6 MTEP (%16,7 ), ham petrol ve petrol ürünleri ithalatÕ 38,2
MTEP (%43,6 ), do÷al gaz ithalatÕ 33,2 MTEP (%37,9), elektrik enerjisi ithalatÕ ise 0,08 MTEP
olmuútur.
Tablo 6. Enerji Talep –Üretim- øthalat ve øhracatÕnÕn Geliúimi
(Bin TEP)
1990
1995
2000
2001 2002* 2003
2004
2005
2006
2007
Talep
52987 63679 80501 75403 78354 83826 87818 91362 99590
107625
Üretim*
25656 26749 26156 24681 24324 23783 24332 24549 26802
27453
øthalat
30936 39779 56342 52780 58629 65239 67885 73480 80514
87614
øhracat
2104
1947
1584
2620
3162
4090
4022
5171
6572
6925,5
øhrakiye
355
464
467
624
1233
644
631
628
588
91,71
Net
øthalat
TYÜKO**
(%)
28477 37368 54291 49536 54234 60505 63232 67681 73354 81111,8
48,1
42,0
33,1
32,6
31,0
28,4
27,7
26,9
26,9
25.5
*Rafineri dÕúÕ üretim dahildir.
**TYÜKO: Talebin Yerli Üretimle KarúÕlanma OranÕ
Kaynak: ETKB/APKK/PFD ve 2008 ETKB EøGM
Enerji ithalatÕna 2006 yÕlÕnda 29 milyar dolar ve 2007 yÕlÕnda 33,9 milyar dolar ödenmiútir.
Petrol fiyatlarÕ 2008’de kritik eúik olarak görülen 100 dolar/varilin hayli üzerine çÕkmÕú olup
2008 sonunda tekrar 50 $/varil’in altÕna düúmüútür. Türkiye'nin Gayri Safi Milli HasÕlasÕ 2007
yÕlÕnda 656.8 Milyar $ olup, aynÕ yÕlda petrol ve do÷al gaz ithalatÕna yaklaúÕk 23 Milyar $
ödenerek Gayri Safi Milli HasÕlamÕzÕn % 3.5 'i petrol ve do÷al gaz dÕúalÕmÕna verilmiútir. Baúka
bir deyiúle 2007 yÕlÕndaki tüm ihracatÕmÕzÕn ( 107, 3 Milyar $) % 21 ,4'ü petrol ve do÷al gaz
ithalatÕna ayrÕlmÕútÕr. Toplam enerji arzÕnda, petrole %30,9 ve do÷al gaza %31,5 oranÕnda
33
ba÷ÕmlÕ olan ülkemizde enerji sektörünün, ekonomi üzerindeki yo÷un etkisi ve arz güvenli÷i
büyük önem taúÕmaktadÕr.
Grafik 9. Enerji FiyatlarÕnÕn Enerji øthalatÕna Etkisi (Milyar Dolar)
Kaynak:. Hazine MüsteúarlÕ÷Õ
Grafik 9 da Cari fiyatlarla enerji ithalatÕnÕn sabit fiyalarla da arttÕ÷ÕnÕ göstermektedir. Ancak
enerji fiyatlarÕndaki artÕúÕn enerji ithalat de÷erinin artÕúÕ üzerinde ne denli etkli oldu÷u
görülmektedir.
Türkiye Enerji tüketiminde yüksek bir dÕúa ba÷ÕmlÕlÕk yaúamaktadÕr. Türkiye’de enerji ihtiyacÕnÕn
büyük bir ço÷unlu÷u a÷ÕrlÕklÕ olarak fosil yakÕt kaynaklarÕndan sa÷lanmaktadÕr. ETKB tarafÕndan
yapÕlan uzun vadeli projeksiyonlarda dÕúa ba÷ÕmlÕlÕk oranÕnÕn 2010’da % 71, 2015’de % 68 ve
2020 yÕlÕ için % 70’ler seviyesinde olaca÷Õ tahmin edilmiú olmakla birlikte enerji ithalatÕndaki
artÕú e÷ilimi 2007 yÕlÕnda da sürmüútür.
3.3. KAYNAKLAR BAZINDA ENERJø
3.3.1. KÖMÜR
Ülkemizde 2007 yÕlÕnda üretilen birincil enerjinin %54’ü, 14,8 MTEP ile kömürdür. Ancak
üretilen kömürün toplam birincil enerji tüketimindeki payÕ, do÷al gaza verilen a÷ÕrlÕk nedeniyle,
2000 yÕlÕnda %15,5 iken 2007 yÕlÕnda %13,6 seviyesine gerilemiútir. Bu olumsuz geliúme daha
ziyade ithal edilen ve oldukça pahalÕ olan do÷al gazÕn elektrik üretiminde aúÕrÕ ölçüde
kullanÕlmasÕndan kaynaklanmaktadÕr.
Türkiye’de taúkömürü, linyit ve asfaltit üretilerek tüketilmekte olup, bu kaynaklardan taúkömürü
üretimi bir Kamu øktisadi Devlet Teúekkülü (KøT) olan Türkiye Taúkömürü Kurumu Genel
Müdürlü÷ü(TTK), linyitin önemli bir bölümü yine KøT kuruluúu olan Türkiye Kömür øúletmeler
Kurumu Genel Müdürlü÷ü(TKø) tarafÕndan gerçekleútirilmektedir. Asfaltit üretimi ise ruhsatlarÕ
TKø’ye ait olan sahalarda özel sektör tarafÕndan rödovans karúÕlÕ÷Õ yapÕlmaktadÕr. 2007 yÕlÕnda,
linyit üretiminin %41’i TKø tarafÕndan gerçekleútirilmiútir. Özel sektör 2007 yÕlÕ üretiminin %11’ini
gerçekleútirmiú olup, geri kalan %48’lik üretimi ise Elektrik Üretim A.ù. Genel Müdürlü÷ü
(EÜAù)’a devredilen; iki adet açÕk iúletme (Sivas-Kangal ve Afúin-Elbistan) ile øúletme HakkÕ
Devri modeli çerçevesinde bir adet kapalÕ iúletme (ÇayÕrhan) üretimi yapÕlan sahalarda
yapÕlmÕútÕr.
31
34
3.3.1.1. Kömür Rezervlerimizin Geliútirilmesi*4:
Linyit rezervlerinin ço÷unlu÷u 1967-1990 yÕllarÕ arasÕnda bulunmuútur.
Bu dönemden sonra kapsamlÕ rezerv geliútirme etüt ve sondajlarÕ yapÕlamamÕútÕr. Ancak TKø
tarafÕndan 1999 da yapÕlan çalÕúma ile Afúin-Elbistan HavzasÕndaki sondajlarÕn iúletme
koúullarÕ ve kömür yo÷unlu÷u dikkate alÕnarak yeniden de÷erlendirilmesiyle havzanÕn
ekonomik üretilebilir rezervi 1 milyar ton artmÕútÕr.
Enerjide dÕúa ba÷ÕmlÕlÕ÷ÕmÕzÕn giderek artmasÕ yanÕnda pahalÕ oluúu, yerli kaynaklara daha
fazla yönelmemizi gerektirmiútir. Bu anlayÕúla ‘’Linyit Rezervlerimizin Geliútirilmesi ve Yeni
Sahalarda Linyit AranmasÕ’’ Projesi TKø koordinatörlü÷ünde, teknik olarak MTA’nÕn
öncülü÷ünde ve sorumlulu÷unda, ETø-MADEN, TPAO, EÜAù VE DSø’nin katÕlÕmÕ ile 2005
yÕlÕnda baúlatÕlmÕútÕr. Proje ile baúta MTA, TKø, arúivlerindeki linyit arama raporlarÕ olmak üzere
di÷er kuruluúlarÕn kömürle ilgili verileri de÷erlendirilerek araútÕrÕlacak alanlar belirlenmiútir.
2006 yÕlÕndan sonra Projenin koordinatörlü÷ü de MTA ‘ya verilmiútir. 2005-2011 yÕllarÕ
arasÕndaki dönemde yaklaúÕk 30.000 km² etüt 170.000 m. Sondaj yapÕlmasÕ planlanmÕútÕr.
Bu çalÕúmalar ile Trakya havzasÕnda, Soma havzasÕnda ve KarapÕnar havzasÕnda yeni
kömürler bulunmuú, bilinen sahalarda ise rezerv artÕúlarÕ sa÷lanmÕútÕr.
Özellikle Afúin Elbistan SahasÕnda yapÕlan çalÕúmalar ülkemiz linyit rezervlerine büyük katkÕ
sa÷lamÕútÕr. Sahada toplam derinli÷i 2005 yÕlÕnda 40.000 metreyi, 2006 yÕlÕnda 90.000 metreyi
aúan sondaj yapÕlmÕú olup yaklaúÕk 700 milyon tonluk bir rezerv artÕúÕ sa÷lanmÕútÕr. Afúin
Elbistan sahasÕnda 2007 yÕlÕnda yapÕlan sondaj 40.000 metreyi geçmiú ve MTA ruhsat
alanÕnda da 400 milyon ton üzerinde rezerv artÕúÕ sa÷lanmÕútÕr. TKø’nin yaptÕ÷Õ çalÕúmayla
birlikte HavzanÕn toplam rezevi 5 milyar ton civarÕnda olmaktadÕr.
Trakya HavzasÕnda MTA’ya ait ruhsatlarda 21 milyon ton görünür 63 milyon ton muhtemel 402
milyon ton mümkün olmak üzere toplam 485 milyon ton kömür rezervi bulunmuútur.
KarapÕnar(Konya) HavzasÕndaki MTA ruhsatlarÕnda yapÕlan 16 adet sondaj sonunda 550
milyon ton muhtemel + mümkün rezerv tahmin edilmektedir.
Soma(Manisa ) sahasÕnda 700-900 m derinliklerde 10-30 m arasÕnda de÷iúen kalÕnlÕklarda 100
milyon ton belirlenmiú olup çalÕúmalar devam etmektedir. YukarÕdaki bilgiler çerçevesinde 2007
yÕlÕ sonu itibariyle Türkiye linyit rezervleri yaklaúÕk 11 milyar ton olacaktÕr.
3.3.1.2. Kömürün Üretim ve Tüketimi
Ülkemizdeki en zengin taúkömürü kaynaklarÕ Zonguldak ve çevresinde, Ere÷li'den Amasra'ya
kadar uzanan bir sahil úeridini kaplamakta olup, ayrÕca Toroslar ve DiyarbakÕr dolaylarÕnda da
20 milyon ton civarÕnda rezerv bulundu÷u tahmin edilmektedir. 2007 yÕlÕ sonuna göre toplam
taúkömürü rezervi 1,3 milyar ton civarÕndadÕr.
Yerli kaynaklarÕmÕz içerisinde önemli bir yere sahip olan linyit yataklarÕna ülkemizin hemen
hemen bütün bölgelerinde rastlanmaktadÕr. Bilinen linyit varlÕ÷ÕnÕn en önemlilerini AfúinElbistan, Mu÷la, Soma, Tunçbilek, Seyitömer, Konya, BeypazarÕ ve Sivas havzalarÕ
oluúturmaktadÕr.
Linyit rezervlerimiz alt ÕsÕl de÷erlerine göre kategoriler altÕnda toplandÕ÷Õnda, 1000-1500 kcal/kg
%55, 1500-2000 kcal/kg alt ÕsÕl de÷ere sahip linyitlerimizin %16’lÕk pay aldÕ÷Õ görülmektedir.
Buna göre linyit rezervlerimizin %74’ü düúük alt ÕsÕl de÷ere sahip olup, bunun en büyük
bölümünü 5 milyar ton civarÕndaki Elbistan Linyitleri (Ortalama alt ÕsÕl de÷eri 1100 kcal/kg)
4
ùengüler,ø Türkiye 16.Kömür Kongresi 2008-Zonguldak ve Koçak,Ç, Kürkçü, S.,YÕlmaz S, Türkiye 9.Enerji
Kongresi 2003- østanbul
35
teúkil etmektedir. Kalan %20; 2000-3000, %4; 3000-3500, %2; 3500’in üstü kcal/kg alt ÕsÕl
de÷erli rezervler olarak da÷ÕlmÕútÕr. 2007 yÕlÕ sonuna göre toplam linyit rezervi 11 milyar ton
civarÕndadÕr.
4%
10%
1%
1%
<1000
1001-1500
3%
1501-2000
2001-2500
2501-3000
8%
3001-3500
3501-4500
4500>
15%
58%
Grafik 10. Linyit Rezervlerinin Kalori GruplarÕna Göre Da÷ÕlÕmÕ
Kaynak: (MTA,TKø,EÜAù)
Ülkemizdeki linyitlerin %90'Õ açÕk iúletme, kalanÕ yeraltÕ üretim metoduyla üretilmektedir.
Gerek yeraltÕ ve gerekse yerüstü iúletmelerde modern üretim teknolojilerinin uygulanmasÕ
için çalÕúmalar sürdürülerek üretim verimlerinin yükseltilmesine gayret edilmektedir.
BazÕ teknik ve ekonomik zorluklar nedeniyle, 1980’li yÕllarÕn ortasÕndan itibaren taúkömürü
üretiminde düúüúler gözlenmektedir. 1990 yÕlÕnda 2,7 milyon ton olan taúkömürü üretimi
2007 yÕlÕnda 2,46 milyon ton olarak gerçekleúmiútir. Buna karúÕlÕk yine 1980’li yÕllarÕn
ortasÕnda linyit üretiminde yüksek oranda artÕúlar gözlenmeye baúlanmÕú ve 1990 yÕlÕnda
44,4 milyon ton olan üretim, 1998 yÕlÕnda 65,2 milyon ton’a ulaúmÕútÕr. Bu yÕldan itibaren
linyitten elde edilen elektrik enerjisi üretimine ba÷lÕ olarak santral yakÕt taleplerinin düúmesi
nedeniyle üretimdeki düúüúlerle 2004 yÕlÕnda 43,7 milyon ton olmuútur. 2004 yÕlÕndan sonra
linyit üretimi artarak 2007 yÕlÕnda 72,1 milyon tona ulaúmÕútÕr. 2007 yÕlÕnda üretilen linyitin
ortalama AID 1854 kcal/kg, üretilen taúkömürünün ortalama AID 4423 kcal/kg olurken,
tüketilen taúkömürünün ortalama AID ise 6070 kcal/kg olmuútur. Linyitin ithalatÕ olmadÕ÷Õ
için tüketilen ve üretilen linyitin AID de÷iúmemiútir. 2007 yÕlÕnda üretilen taúkömürünün
ortalama AID 4423 kcal/kg olurken, toplam taúkömürü arzÕnÕn ortalama AID 6070 kcal/kg
olmuútur. øthalatÕ olmadÕ÷Õ için üretilen linyitin ve toplam linyit arzÕnÕn ortalama AID 1854
kcal/kg, dÕr.
Enerji arz güvenirli÷inin sa÷lanmasÕ kapsamÕnda, en önemli yerli kaynaklarÕmÕz olmalarÕ
özelli÷iyle gerek linyit, gerekse taúkömürü üretimlerinin arttÕrÕlmasÕ için ETKB tarafÕndan
çalÕúmalar sürdürülmektedir. Bunun sonucu olan artÕúlar Grafik 11’de görülmektedir.
36
Tablo 7. Taúkömürü Üretim ve Tüketim Dengesi (Bin Ton)
ÜRETøM
øTHALAT
ARZ
ÇEV.EN. SEK.
Santral
Kok FabrikalarÕ
Di÷er
SEK.NøHAø TÜK.
SANAYø
ULAùTIRMA
KONUT/ HøZ.
1990
2745
5557
8191
5444
474
4723
247
2747
1459
13
1275
1995
2248
5941
8548
5508
1246
4182
80
3040
1803
4
1233
2000
2392
12990
15525
6282
2034
4191
57
9244
8529
1
714
2001
2494
8028
11176
5832
2274
3551
7
5344
4548
2005
2170
17360
19421
9517
5259
4218
40
9904
8970
2006
2319
20286
22798
10403
5618
4745
40
12395
11530
2007
2462
22946
25388
10539
5912
4443
184
14849
13984
796
935
865
865
Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TTK
Bu kaynaklarÕn tüketimine bakÕldÕ÷Õnda 1990 yÕlÕnda 8,2 milyon ton olan taúkömürü
tüketiminin yÕllÕk ortalama %7 artÕúla 2007 yÕlÕnda 25,4 milyon ton’a ulaútÕ÷Õ görülmektedir.
Bu miktarÕn yaklaúÕk 18,4 milyon ton’u, demir çelik sektörü dahil olmak üzere sanayi
sektöründe tüketilmiútir. Linyitte ise 1990 yÕlÕnda 45,9 milyon ton olan tüketimin 2007
yÕlÕnda 72,3 milyon ton oldu÷u görülmektedir. 2007 yÕlÕnda linyit arzÕnÕn %73’ü (9,8 MTEP.)
termik santrallarda tüketilmiútir. 2007 yÕlÕnda toplam sektörel nihai enerji
tüketiminin(sanayi+ konut/hizmet.) %19,9’unu (16,9MTEP), toplam enerji arzÕnÕn ise
%28,7'sini (30,9MTEP) kömür oluúturmuútur(Grafik12).
Tablo 8. Linyit Üretim ve Tüketim Dengesi(Bin Ton)
1990
1995
2000
2001
2005
2006
2007
Üretim
44407
52758
60854
59572
57708
61484
72121
øthalat
15
10
11
11
Arz
45891
52405
64384
61010
56571
60184
72317
Çev., En. Sek.
30152
39985
53314
53556
48562
50854
60709
Santral
29884
39815
53312
52785
48319
50584
60536
Di÷er
268
170
2
121
243
270
173
Sektörel Nihai
Tüketim
15739
12420
11070
7454
8009
Sanayi
8470
6013
6144
4871
3202
9330
4021
11608
5006
UlaútÕrma
22
Konut/ Hiz.
7247
6407
4926
2583
4807
5309
6602
29
Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TKø
37
16000
14000
Linyit
12000
(Bin TEP)
10000
Taúkömürü
8000
6000
Asfaltit
4000
2000
0
90 9 94 9 95 9 96 9 97 9 98 9 99 0 00 0 01 0 02 0 03 0 04 0 05 0 06 0 07
19
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
Grafik 11. Linyit, Taúkömürü ve Asfaltit Üretimi
Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TKø,
20000
Çevrim
Sektörü
18000
16000
(Bin TEP)
14000
12000
Sanayi
10000
8000
6000
Konut ve
Hizmetler
4000
2000
20
07
20
06
20
05
20
04
20
03
20
02
20
01
20
00
19
99
19
98
19
97
19
96
19
95
19
94
19
90
0
Grafik 12. Toplam Kömür Tüketiminin Sektörel Da÷ÕlÕmÕ
Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TKø,TTK
38
3.3.1.3. Temiz Kömür Teknolojileri
Daha önce de sözü edildi÷i gibi; kömür kayna÷Õ günümüzde artan enerji talebinin
karúÕlanmasÕnda, di÷er fosil yakÕtlara kÕyasla bollu÷u, istikrarlÕ tedarik koúullarÕ ve fiyat yapÕsÕ
ile en güvenilir enerji kayna÷Õ olup kÕsa ve orta dönemde de bu konumunu sürdürece÷i
beklenmektedir. Ancak kömürün gelece÷i, temiz kömür teknolojilerindeki geliúmelere ba÷lÕdÕr.
Temiz kömür teknolojileri; kömürün hem çevresel olarak kabul edilebilirli÷ini hem de
verimlili÷ini artÕran teknolojiler olarak tanÕmlanmaktadÕr. Böylelikle kömür kullanÕmÕndan
kaynaklanan emisyon ve atÕklar azaltÕlÕp birim ton baúÕna elde edilen enerji miktarÕ artmakta ve
sürdürülebilir bir geliúim için kömürün daha çevre dostu ve verimli kullanÕlabilmesi
hedeflenmektedir. Baúta geliúmiú ülkeler olmak üzere Dünyada esas olarak kömür hazÕrlama
ve iyileútirme teknolojileri, kömür yakma ve gazlaútÕrma teknolojilerini kapsayan dönüúüm
teknolojileri ile CO2 tutma ve depolama teknolojileri alanÕnda temel Ar-Ge, uygulamalÕ Ar-Ge,
demonstrasyon projeleri üzerinde yo÷un çalÕúmalar sürdürülmektedir.
Kömür, açÕk iúletme veya yeraltÕ üretim yöntemleri ile yerüstüne tuvönan (hiçbir iúlem
yapÕlmadan) olarak çÕkartÕlÕr. Kömür hazÕrlama ve iyileútirme teknolojileri; kömürün kullanÕm
amacÕna yönelik olarak kÕrma/ö÷ütme, eleme/boyutlandÕrma, yÕkama ve iyileútirme
iúlemlerinden oluúmaktadÕr. Bu teknolojiler ile kÕsaca üretim sÕrasÕnda kömüre karÕúan
inorganik maddeleri (kül yapÕcÕ mineraller ve pritik kükürt) kömürden ayÕrarak azaltmak, nem ve
kül oranÕnÕ düúürerek kalori de÷erini yükseltmek mümkün olabilmektedir. Dünyada baúta ABD,
Avrupa, Avustralya olmak üzere geliúmiú ülkelerde yaygÕn bir úekilde kullanÕlan bu
teknolojilerin, geliúmekte olan ülkeler ile Rusya’da yaygÕn olmadÕ÷Õ bilinmektedir. Türkiye bu
alanda son yÕllarda bir hamle yapÕp linyit yÕkama kapasitesini 31 Milyon ton/yÕl’a (2007
rakamlarÕ ile Türkiye toplam linyit üretiminin %43’ü) çÕkarmÕú olup bu kapasitenin %77’si TKø ve
özel sektöre açtÕ÷Õ sahalarda kurulan tesislere aittir. AyrÕca kömür yÕkama tesisi ince atÕklarÕnÕn
iyileútirilmesi ve briketlenmesi, kuru kömür iyileútirme yönteminin TKø linyitlerine
uygulanabilirli÷inin araútÕrÕlmasÕ üzerinde Ar-Ge çalÕúmalarÕ yürütülmektedir.
Kömür yakma teknolojilerinde yenilikler daha çok verimlilik artÕrma yönündedir. Halen kömüre
dayalÕ santrallerin %90 dan fazlasÕ toz (pülverize) kömür yakan teknolojiler olup Dünya
verimlilik ortalamasÕ %34 dolayÕndadÕr. Bu teknolojilerde kömür önce yakÕlÕr daha sonra
temizleme iúlemi yapÕlÕr. SOx emisyonlarÕnÕ, %90-97 oranÕnda Baca GazÕ ArÕtma teknolojisi ile;
NOx emisyonlarÕnÕ %90 oranÕnda SCR (Selective Catalytic Reduction) teknolojisi ile; uçucu
madde emisyonlarÕnÕ %99 oranÕnda Elektro Statik Filitreler ile tutmak mümkündür. Pülverize
Kömür Yakma teknolojisinde bitümlü kömüre dayalÕ Nordjylland (Danimarka) ultra super-kritik
santralinde %47 verimlili÷e ulaúÕlmÕútÕr. Ultra super-kritik kazanlarda verimlilik artÕúÕ, ana buhar
basÕncÕ ve sÕcaklÕ÷ÕnÕn artÕrÕlmasÕ ve bu artÕúa dayanÕklÕ malzeme kullanÕlmasÕ ile
sa÷lanmaktadÕr. Linyite dayalÕ yine ultra-super kritik teknoloji ile en yüksek verimlili÷e %43 ile
Niederaussem (Almanya) Santrali’nde ulaúÕlmÕútÕr. Linyit ön kurutma tesisi kurulmasÕ
durumunda bu verimlili÷in %2-3 daha artÕrÕlmasÕ mümkün olabilmektedir.
AkÕúkan Yatak Teknolojisi ile yakma ve temizleme iúlemi birlikte uygulanmaktadÕr.AkÕúkan
yata÷a kireç taúÕ ekleyerek SOx emisyonlarÕnÕn tutulmasÕ mümkün olabilmektedir.
Ülkemizde Çan Termik santrali hariç di÷er tüm santraller %28-%36 arasÕnda de÷iúen
verimlilikle pülverize kömür yakma teknolojisine sahiptir. Çan 18 Mart Termik Santrali %42
verimlikle AkÕúkan yataklÕ teknolojiye sahiptir.
Kömür, asÕrlar boyu elektrik, ÕsÕ, demir ve çelik, çimento üretimi ve di÷er endüstriyel faaliyetler
için ana girdi olarak kullanÕlmÕútÕr. Ancak son yÕllarda artan petrol fiyatlarÕ ülkelerin enerji
güvenli÷ini tehdit etmiú ve baúta büyük kömür rezervine sahip ülkeler olmak üzere bir çok
ülkeyi kömürden alternatif ürünler üretmeye yöneltmiútir. Kömürden alternatif ürünler üretme
teknolojilerinden birisi ise kömürün ve /veya kömür biokütle karÕúÕmlarÕnÕn gazlaútÕrÕlarak
39
sentez gazÕ, elektrik, Hidrojen, sÕvÕ yakÕt, çeúitli kimyasallarÕn üretilmesidir. AslÕnda kömürün
gazlaútÕrÕlmasÕ eski bir teknoloji olup 19.yüzyÕla kadar geriye gitmektedir.
Kömürün gazlaútÕrÕlarak elektrik üretimine yönelik Entegre GazlaútÕrma Kombine Çevrim
kÕsaca IGCC (Integrated Gasification Combined Cycle) teknolojisi üzerinde çalÕúmalar 1970’li
yÕllarda ABD tarafÕndan baúlatÕlmÕútÕr. IGCC santrallerinde yanma öncesi sülfür, cÕva giderme
gibi gaz temizleme iúlemi yapÕlmaktadÕr. Günümüzde Dünyada ikisi ABD, ikisi Avrupa’da
(Ispanya (Puertollano), Hollanda(Nuon Power) olmak üzere verimlilikleri %40-45 arasÕnda
de÷iúen 4 adet IGCC’ye dayalÕ demonstasyon santrali mevcuttur
Son yÕllarda üzerinde yo÷un çalÕúÕlan alanlardan biri CO2 tutma ve depolama teknolojileri
(Carbon Capture and Storage-CCS) alanÕ olup sÕfÕra yakÕn emisyonlu teknolojiler olarak
adlandÕrÕlmaktadÕr. CO2 gazÕnÕn sera gazÕ etkisine baúlÕ olarak iklim de÷iúikli÷i yönünden
CO2’nin tutulup depolanmasÕ veya ayrÕútÕrÕldÕktan sonra proses edilip de÷erlendirilmesi(Carbon
Capture Processing- CCP) büyük önem taúÕmaktadÕr. Bu alanda biri yanma öncesi, ikisi yanma
sonrasÕ olmak üzere üç teknoloji mevcuttur. Yanma öncesi CCS; yukarÕda sözü edilen IGCC
teknoloji ile birlikte ele alÕnmakta ABD’de Futuregen projesi, Almanya’da RWE tarafÕndan
kurulmakta olan linyite dayalÕ 450 MW gücündeki santral olmak üzere birçok ülkede üzerinde
çalÕúÕlmaktadÕr. Ancak IGCC santraline CCS teknolojisi ilavesi, depolanan alanÕn üretim
sahasÕna uzaklÕ÷Õna ve özelli÷ine göre ilave bir yatÕrÕm maliyeti getirmekte ve depolanmasÕnÕn
taúÕdÕ÷Õ risk, yasal çerçeve yoksunlu÷u sorunlarÕ henüz çözümlenebilmiú de÷ildir.
Yanma sonrasÕ CCS teknolojilerinden biri CO2’nin kimyasal çözücüler kullanÕlarak ayrÕútÕrÕlmasÕ
di÷eri ise Oksijen ile Yanma (Oxy-Fuel Combustion) teknolojisidir. Oksijen ile yanma
teknolojisinde hava yerine oksijen ile yanma sa÷lanmakta ve baca gazÕ içindeki CO2 daha
yo÷un oldu÷u için tutulmaya hazÕr (capture ready) hale gelmektedir. Almanya’da 30 MW termik
kapasiteli oksijen ile yanma teknolojisine sahip bir demonstrasyon tesisi tamamlanmÕútÕr. Bu
alanda Türkiye’nin 5 ortak ile içinde yer aldÕ÷Õ bir AB 7.Çerçeve ProgramÕ Projesi, Soma A
Santralinin oksijen ile yanar hale dönüútürülmesini kapsamakta ve AB Komisyonuna sunulmuú
sonuç beklenmektedir.
Güney Afrika’da 1950’li yÕllardan buyana kömürün gazlaútÕrÕlarak sÕvÕ yakÕt ve kimyasallar
üretilmesi ticari olarak gerçekleútirilmektedir. Do÷rudan sÕvÕlaútÕrma yöntemi ile ilk ticari tesis
ise Çin’de iç Mo÷olistan’da 2008 yÕlÕnda faaliyete geçmiútir. ABD, Avustralya, Kanada,
Japonya, Almanya baúta olmak üzere birçok ülkede bu alanda yo÷un Ar-Ge ve demonstrasyon
projeleri üzerinde çalÕúÕlmaktadÕr.
Son yÕllarda ülkemizde linyitlerinin gazlaútÕrma yönünden karakterizasyonu ve gazlaútÕrÕlarak
sentez gazÕ, sÕvÕ yakÕt, çeúitli kimyasallar üretimi konusunda TKø Kurumu öncülü÷ünde ve
çeúitli ulusal / uluslar arasÕ araútÕrma kurumlarÕ ve üniversiteler iúbirli÷inde pilot ölçekli projeler
baúlatÕlmÕútÕr. Bu projeler; ilgili kurum ve kuruluúlarÕn kendi bütçelerinin yanÕ sÕra DPT,
TÜBøTAK tarafÕndan desteklenmektedir.
Ülkemizin en büyük sorunlarÕndan birisi, enerjide dÕúa ba÷ÕmlÕlÕ÷ÕmÕzÕn giderek artmasÕdÕr.
2007 yÕlÕnda enerji talebinin karúÕlanmasÕnda %90 oranÕnda fosil yakÕtlar kullanÕlmÕútÕr. Fosil
kaynaklardan do÷algaz’da 98%, petrolde %94, kömürde 49% oranÕnda dÕúa ba÷ÕmlÕ
durumdayÕz. Yerli enerji kaynaklarÕmÕzdan en fazla kömür kayna÷Õna sahip oldu÷umuz ve bu
kaynaklarÕmÕzÕn daha çok düúük kalori ve yüksek nem ve kül içeri÷ine sahip linyitlerden
oluútu÷u dikkate alÕndÕ÷Õnda kendi kaynaklarÕmÕzÕn özelliklerine uygun verimli, çevre dostu,
ekonomik temiz kömür teknolojilerinin geliútirilmesi, bu alanda yetiúmiú insan gücü ve finans
kaynaklarÕnÕn artÕrÕlmasÕnÕn önemi ortaya çÕkmaktadÕr.
40
3.3.1.4. Kömür øthalatÕ
1990 yÕlÕnda 4,6 MTEP olan toplam kömür ithalatÕ, 2007 yÕlÕnda 16,1 MTEP’ne ulaúmÕútÕr. Bu
ithalatÕn 14,3 MTEP’i (22,9 milyon ton) taúkömürü olup geri kalan bölümünü ise ikincil kömür
olarak adlandÕrÕlan kok ve petrokok oluúturmuútur. 2007 yÕlÕnda itthal edilen taúkömürünün
ortalama AID 6247 kcal/kg dÕr. Taúkömürü ithalatÕnÕn önemli bölümü elektrik santralarÕ ve
sanayi sektörü ihtiyacÕnÕn karúÕlanmasÕ amacÕyla yapÕlmakta olup, 2007 yÕlÕnda ithal edilen
taúkömürünün yaklaúÕk %19’u demir-çelik sanayinde, %18’i elektrik santrallarÕnda tüketilmiútir.
Do÷al gaz tüketiminin son yÕllarda konut sektöründe hÕzla yaygÕnlaúmasÕ nedeniyle ÕsÕnma
amaçlÕ taúkömürü ithalat miktarÕnda artÕú olmamÕútÕr.
35000
30000
(Bin TEP)
25000
20000
15000
10000
5000
0
1990 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Üretim
øthalat
Tüketim
Grafik 13. Kömür Üretim, øthalat ve Tüketimi
Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TKø,TTK
Özellikle çimento sanayi tarafÕndan petro-kok ithalatÕ yapÕlmakta olup, 2007 yÕlÕ ithalatÕ 1,9
milyon ton olarak gerçekleúmiútir. Ortalama AID 7700 kcal/kg olan petrokok ithali çimento ve
bazÕ sanayi sektöründe yerli kömür tüketiminin azalmasÕna neden olmaktadÕr. AyrÕca geliúmiú
ülkelerde kullanÕlmayan kalsine olmamÕú petrokokun ithali toplum sa÷lÕ÷Õ açÕsÕndan son
derece zararlÕ emisyonlarÕn oluúmasÕna sebep olmaktadÕr. Bu sakÕncasÕna karúÕn eúde÷er
kalorili yakÕtlara göre ucuz olmasÕ nedeniyle kalsine olmamÕú petrokokun ithali
engellenememektedir.
3.3.2. PETROL
Petrol günümüz dünya ekonomi ve siyasetinde tartÕúÕlmaz bir öneme sahiptir. KullanÕm
alanÕnÕn yaygÕnlÕ÷Õ arz-talep dengesi içinde bu ürüne ba÷ÕmlÕlÕ÷Õ arttÕrmÕú ve sonuçta petrol,
dünyadaki di÷er enerji kaynaklarÕndan ayrÕlarak stratejik bir konuma gelmiútir. Üretici ve tüketici
ülkeler petrolün bu stratejik önemini kÕsa sürede kavramÕú ve dünyada ekonomik kalkÕnma ve
büyümede petrolün etkisi daha fazla artmÕútÕr.
41
3.3.2.1. Enerji Sektöründe Petrolün Yeri
Türkiye’nin ekonomik kalkÕnmasÕnda temel ihtiyaçlar arasÕnda yer alan enerji kaynaklarÕ
içerisinde petrol, günümüzde yerini ve önemini korumakta ve gelecekte de bunu sürdürece÷i
beklenmektedir. Ekonomide üretimden tüketime kadar pek çok sektörde kullanÕlan petrol ve
ürünleri, ülke enerji ihtiyacÕnÕn çok önemli bir kÕsmÕnÕ karúÕlamaktadÕr.
2007 yÕlÕ verilerine göre %30,9 pay ile petrol, enerji tüketimimizde do÷al gazdan sonra en
büyük paya sahiptir. Ancak 33 310 bin TEP olan ham petrol ve petrol ürünleri talebimizin
sadece %6.7 si yerli üretimle ile karúÕlanabilmiútir.
3.3.2.2. Petrol Rezervi
2007 yÕlÕ sonu itibariyle teorik hesaplamalara göre; Türkiye’ de 979 milyon ton ham petrol
rezervi bulunmaktadÕr. Ancak bu günün koúullarÕna göre toplam rezervin 167 milyon tonu (
%17 ) üretilebilir niteliktedir.
2007 YILI SONU øTøBARøYLE KALAN ÜRETøLEBøLøR PETROL'DE ùøRKETLERøN YÜZDE PAYI
Aladdin & GYP
1%
N.V.Turkse Perenco &
T.P.A.O.
3%
Aladdin & Madison
(Turkey) Inc.
2%
Di÷er - Others**
0%
Toreador & T.P.A.O.
0%
Aladdin & Trans Med.
0%
Petroleum E.M.I. &
Dorchester
4%
Amity Oil & T.P.A.O.
0%
N.V.Turkse Perenco
18%
T.P.A.O.
72%
Grafik 14. 2007 YÕlÕ Sonu øtibariyle Kalan Üretilebilir Petrol Rezervinde ùirketlerin PayÕ
Kaynak PøGM
TPAO ülkemiz üretilebilir petrol rezervlerinin %72’sine sahiptir.
3.3.2.3. Petrol Üretimi
Türkiye’de ham petrolün büyük bir bölümü Güneydo÷u Anadolu bölgesinde üretilmekte olup,
bir miktar üretim de Trakya bölgesinden elde edilmektedir. Halen üretimde kullanÕlan
rezervlerin tükenmesi nedeniyle, yeni rezerv sahalarÕnÕn bulunmamasÕ durumunda önümüzdeki
yÕllarda üretimin giderek düúmesi beklenmektedir.
Yerli üretimin yaklaúÕk % 72’si TPAO, geri kalanÕnÕn büyük bir kÕsmÕ N.V.Turkse Perenco,
Alaaddin Middle East ve Petroleum Exp. Med ùirketi olmak üzere, di÷er Türk ve yabancÕ
firmalar tarafÕndan gerçekleútirilmektedir.Ülkemizde 2007 yÕlÕ AralÕk sonu itibariyle 41 úirket
364,780 km2 alanda 391 adet ruhsat almÕú olup,bunun yarÕsÕ TPAO ve ortak úirketlere,di÷er
yarÕsÕ ise özel sektöre aittir.
42
Petrol tüketiminde ise, ekonomik geliúmeye ba÷lÕ olarak sürekli bir yükselme e÷ilimi
görülmektedir. Türkiye'de yÕlda yaklaúÕk 30 milyon ton civarÕnda ham petrol tüketilmekte ve bu
rakamÕn 2010’da 41 milyon ton’a, 2015’te 50 milyon ton’a 2020’de ise 61 milyon ton’a
ulaúaca÷Õ tahmin edilmektedir. (ETKB)
Türkiye’de petrol üretiminin tüketimi karúÕlama oranÕ, yÕldan yÕla düúme göstererek 1993 yÕlÕnda
% 16 seviyesinden 2007 yÕlÕnda % 6,7’ye düúmüútür. Bu durum petrolde ne denli dÕúa ba÷ÕmlÕ
oldu÷umuzu ortaya koymaktadÕr.
Tablo 9. Petrol Üretim- De÷erleri ve Tüketim
2000
Üretim(Milyon Ton)
2.749
% ArtÕú
-6,38
De÷er(cari,Milyon$) 487,06
%ArtÕú
47,45
Tüketim(Milyon ton) 32.297
Üretim/Tüketim
%
8,5
%ArtÕú
7,2
Üretim/Tüketim %
8,5
Kaynak:PøGM
2001
2002
2.551
2.441
-7,20
-4,31
374,84 375,76
-23,04
0,25
30.936 30.932
-4,28,2
- 7,9
8,2
7,9
2007
2003
2004
2005
2006
2134
2.375
2.275
2.281
2.175
-1,9
-2,70
-4,21
0,02
-4,64
426,88 488,68 625,64 823,30 1.081,5
31,36
13,60
14,88
28,03
31,59
31.806 32.922 32.192 32.551 32143
6,6
2,8 7,5 3,5 6,9 -2,2 7,1 1,1 6,7-1,3
6,6
7,5
6,9
7,1
6,7
Kaynak:PøGM
Türkiye’de petrol üretimi, tüketimin çok az bir bölümünü karúÕlamaktadÕr.Yerli üretim 1990
yÕlÕndan itibaren düúme e÷ilimi göstermiú olup,1990’da 3,9 milyon ton’dan 2007’da 2,13 milyon
ton’a düúmüútür.
YILLAR TÜRKøYE
BAZINDAHAM
TÜRKøYE
HAM
PETROL ÜRETøMø
YILLAR BAZINDA
PETROL
ÜRETøMø
5 000 000 5 000 000
4 500 000 4 500 000
4 000 000 4 000 000
3 500 000 3 500 000
M.TON
M.TON
3 000 000 3 000 000
2 500 000 2 500 000
2 000 000 2 000 000
1 500 000 1 500 000
1 000 000 1 000 000
2005
2003
1999
2005
2001
2007
2003
2001
1997
1999
1995
1997
1993
1995
1991
1993
1989
1991
1987
1989
1985
1987
1983
1985
1981
1983
1979
1981
1977
1979
1975
1977
1973
1971
1975
1969
1973
1967
1971
1965
1969
1965
1942-58
1967
500 000
1942-58
500 000
Grafik 15. Türkiye Ham Petrol Üretimi Geliúimi
Grafik 15. Türkiye Ham Petrol Üretimi Geliúimi
3.3.2.4. Petrol FiyatlarÕ
UluslararasÕ Enerji AjansÕ (IEA) verilerine göre, enflasyona göre ayarlandÕ÷Õnda reel petrol
fiyatlarÕ, 1979 yÕlÕndaki øran øslam Devrimi’nden bir yÕl sonra 1980’de 100 dolar/varil ile en
yüksek seviyeye ulaúmÕútÕr. Ancak daha sonra 20 dolarlara kadar gerileyen petrol fiyatlarÕ 2001
43
yÕlÕndan sonra yükseliú trendine geçmiútir. ABD DolarÕ’nÕn de÷erinin düúük olmasÕ yanÕnda, en
büyük tüketiciler ABD ve Çin’in güçlü petrol talebi, 2007 yÕlÕnÕn baúÕnda 50 dolarÕn altÕnda
bulunan ham petrol fiyatlarÕnÕn yükselmesinde önemli bir rol oynamÕútÕr. Irak’a yÕllardÕr süren
ambargo, savaúÕn ardÕndan halen süren çatÕúmalar ve yeterli yatÕrÕm olmamasÕ nedeniyle
petrol endüstrisinden tam verim alamamasÕ da fiyatlarÕn artmasÕnda etkili olmaktadÕr. AyrÕca,
üretici ülkelerde yaúanan sorunlar ve özellikle dünya petrolünün 3’te birinden fazlasÕnÕ üreten
OPEC’in, fiyat düúüúünü engellemek için 2006’dan sonra üretimi azaltmaya baúlamasÕda petrol
fiyatlarÕnÕn yükselmesini etkileyen nedenler arasÕnda sÕralanabilir. Özellikle hÕzla büyümekte
olan Çin ve Hindistan ekonomilerinin artan enerji talepleri, petrol arzÕnda yasanan (hava
kosullarÕ, teknik sorunlar, kaza vb. nedenler ile) dönemsel aksaklÕklar ve yasanan petrol üreten
ülkelerdeki siyasal veya terör içerikli gelismeler, basta petrol piyasalarÕ olmak üzere 2007
yÕlÕnda da dünya enerji piyasalarÕnÕ yönlendirmeye devam etmistir.
Grafik 16. 2002- 2008 YÕllarÕ ArasÕnda Brent Petrol FiyatÕ (ABD DolarÕ/ varil)
Kaynak:IEA
Bu ve benzeri etkenlerin bir araya gelmesinin yanÕ sÕra dünya petrol arz ve talebi arasÕndaki
dengenin giderek daha daralmasÕ ve ham petrol talebinin daha yüksek kaliteli petrole dogru
yönelmesi petrol fiyatlarÕ üzerindeki baskÕyÕ arttÕrmÕú ve petrol fiyatlarÕnÕn varil basÕna 100 ABD
DolarÕ düzeyini asmasÕna neden olmustur.
2005 yÕlÕnda ortalama varil basÕna yaklasÕk 54 ABD DolarÕ, 2006 yÕlÕnda varil baúÕna ortalama
65,1 ABD DolarÕ olan Brent Ham petrolünün, 2007 yÕlÕnda varil baúÕna ortalamasÕ 72,4 ABD
DolarÕ olarak gerçeklesmistir. Temmuz 2008 ayÕnda varil baúÕna 144,22 ABD DolarÕ ile tarihi
rekoruna ulaúan petrol fiyatlarÕ, A÷ustos ayÕndan itibaren gerilemeye baúlamÕútÕr. Eylül ayÕ ile
birlikte dünya piyasalarÕndaki ekonomik krizinde etkisi ile petrol fiyatlarÕ çok hÕzlÕ bir düúüú içine
girmiú ve 62 ABD DolarÕ düzeyine gerilemiútir. Petrol fiyatlarÕnÕn 2008 yÕlÕ ilk dokuz ay
ortalamasÕ varil baúÕna 112,4 ABD DolarÕ olarak gerçekleúmiútir.
3.3.2.5. Türkiye’nin Petrol øthalat ve øhracatÕ
Son yÕllarda Türkiye’de ithal edilen petrol miktarÕ biraz dalgalanma göstermekle birlikte,
ortalama olarak 23-24 milyon ton dolayÕnda gerçekleúmiútir. Petrol talebi fiyatlara karúÕ esnek
olmayÕp, ithalat de÷eri uluslararasÕ petrol fiyatlarÕyla do÷ru orantÕlÕ olarak de÷iúmektedir.
Petrol tüketiminin %90’ÕnÕ ithal eden ülkemizin 2000 yÕlÕnda 21,1 milyon ton olan ithalatÕ
2007’de 23,5 milyon ton’a yükselmiútir.Geçti÷imiz 8 yÕl içinde petrol ithalat miktarÕ yÕldan yÕla az
44
miktarda de÷iúim göstermesine ra÷men, 2000 yÕlÕnda 4,2 milyar $ olan petrol ithalat faturasÕnÕn
2007 ‘de 11,8 milyar dolara ulaúarak 3’e katlandÕ÷ÕnÕ görülmektedir. 2008 yÕlÕnÕn ilk 4 ayÕnda
ise petrol ithalat faturasÕ 15 milyar $’a ulaúmÕútÕr.
Tablo 10. Ülkeler øtibariyle Hampetrol øthalatÕ
Ülkeler
Iran
Miktar (1000 ton)
Pay (%)
2005
2006
2007
2005
2006
2007
6.887
9.121
8.356
29.4
37.9
35.6
Rusya
7.169
6.871
9.365
30.6
28.6
39.9
Libya
4.540
4.165
612
19.4
17.3
2.6
S.Arabistan
3.494
3.354
3.556
14.9
13.9
15.2
Italya
-
-
447
-
-
1.9
Suriye
324
-
244
1.4
-
1.0
Irak
976
552
865
4.2
2.3
3.7
Toplam
23.390
24.063
23.445
100
100
100
Kaynak:EPDK Petrol PiyasasÕ Sektör Raporu, 2007
Tablo 10’da da görüldü÷ü gibi arz kaynak çeúitlendirmesi giderek zayÕflamÕú olup, günümüzde
en fazla ithalat Rusya ve øran’dan gerçekleútirilmektedir.
KÕsa dönemde, petrol fiyatlarÕnÕn yüksek seviyede seyretmesine ra÷men, alternatif kaynaklarÕn
kÕsÕtlÕ olmasÕ ve taúÕma sektörünün henüz baúka yakÕt alternatifi olmadÕ÷Õ için petrol tüketiminin
artmasÕ beklenmektedir.
3.3.2.6. Rafineri ve Da÷ÕtÕm Faaliyetleri
Türkiye rafinaj sektöründe 2004 yÕlÕna kadar Türkiye Petrol Rafinerileri A.ù (TÜPRAù) ve
Anadolu Tasfiyehanesi A.ù (ATAù) olmak üzere faaliyet gösteren iki kuruluú bulunmaktaydÕ.
Bunlardan, ham petrol iúleme kapasitesi 4.4 milyon ton/yÕl olan ATAù 1962 yÕlÕnda Mobil, Shell
ve BP úirketleri tarafÕndan Mersin'de kurulmuútur. TÜPRAù kamuya ait rafinerilerin bir úirket
çatÕsÕ altÕnda toplanmasÕ amacÕyla 1983 yÕlÕnda kurulmuútur. øzmit, øzmir, KÕrÕkkale ve Batman
olmak üzere TÜPRAù 'Õn dört rafinerisi mevcuttur ve rafinerilerde LPG, nafta, benzin, gazya÷Õ,
motorin, jet yakÕtÕ, kalorifer yakÕtÕ, fuel oil, asfalt, makine ya÷Õ gibi birçok ürün üretilmektedir.
TÜPRAù 'a ait øzmit ve øzmir rafinerilerinin, toplam rafinaj kapasitesinin yaklaúÕk %70'ini elinde
bulundurdu÷u görülmektedir. Buna karúÕn Batman rafinerisi, yalnÕzca %3'lük bir paya sahiptir.
ATAù rafinerisi Türkiye’nin benzin ihtiyacÕnÕn yaklaúÕk %12’lik kÕsmÕnÕ karúÕlamaktaydÕ. Ancak,
Temmuz 2004 yÕlÕnda AB standardlarÕnda ürün üretimi için gerekli yatÕrÕmlarÕ yapmadÕ÷Õndan
kapanmÕú ve tesis sadece büyük bir terminal vazifesi üstlenmiútir. ATAù Rafinerisinin
kapatÕlmasÕ ile Türkiye rafineri kapasitesi TÜPRAù’a ait 4 rafineri ile sÕnÕrlÕ kalmÕútÕr.
4046 sayÕlÕ Kanun hükümleri çerçevesinde ,Türkiye petrol rafinaj sektörünün en büyük
temsilcisi olan TÜPRAù’Õn %51 oranÕndaki hissesi blok olarak ihale yoluyla Koç Grubu
ùirketleri ve Shell ortaklÕ÷Õna satÕlmak suretiyle 6 Nisan 2005 tarihinde özelleútirilmiútir.
2006 yÕlÕ sonuna kadar TÜPRAù 27,6 milyon ton/yÕl hampetrol iúleme kapasitesi ile
faaliyetlerini sürdürmüútür. TÜPRAù 'Õn EPDK ya yaptÕ÷Õ baúvuru sonucunda TÜPRAù'Õn yeni
kapasitesi A÷ustos 2007 de 28,1 milyon tona yükseltilmiútir. øzmir Rafineri kapasitesi 1milyon
ton artÕrÕlarak 11 milyona çÕkarÕlÕrken,øzmit Rafineri kapasitesi de 11,5 milyon tondan 11,0
milyon tona indirilmiútir.
45
Tablo 11. Rafineri Kapasiteleri
øúleme Kapasitesi
Depolama Kapasitesi
Milyon ton/yÕl
Milyon nm3
øzmit Rafinerisi
11
1,95
øzmir Rafinerisi
11
2
KÕrÕkkale Rafinerisi
5
Batman Rafinerisi
1,1
Rafineri
1,25
0,222
Kaynak:TÜPRAù
2007 yÕlÕnda , 23,3 milyon tonu ithal olmak üzere toplam 25,6 milyon ton hampetrol iúlenmiú
olup, 10,5 milyon tonu øzmit, 10,1 milyon tonu øzmir, 3,0 milyon tonu KÕrÕkkale, 0,7 milyon tonu
Batman Rafinerilerinde olmak üzere toplam 24 milyon ton satÕlabilir petrol ürünü üretilmiútir.
AyrÕca 2007 yÕlÕ sonunda øzmit Rafinerisi'ne ba÷lanan Körfez Petrokimya Tesisleri'nde 59,5 bin
ton petrokimya ürünü elde edilmiútir. 2007 yÕlÕnda %91,1 oranÕnda kapasite kullanÕmÕ
gerçekleútirilmiútir.
3.3.2.7. Petrol Ürünleri Da÷ÕtÕmÕ
Türkiye’de faaliyette bulunan toplam 45 da÷ÕtÕcÕ úirketin belli baúlÕ úirketleri olarak BP,
DELTA, POAù, SHELL&TURCAS, TOTAL,OPET, PETLINE, MOIL, AKPET, ALPET,
TURKUAZ’Õ sÕralayabiliriz.2007 yÕlÕnda 15,3 milyon m3 motorin , 3,3 milyon m3 benzin, 2,6
milyon ton fuel oil ve kalorifer satÕúÕ gerçekleútirilmiútir. 2006 yÕlÕ ile mukayese etti÷imizde
benzin tüketiminin %2,9 azaldÕ÷Õ, motorin tüketiminin %8,1 arttÕ÷ÕnÕ, fuel–oil ve kalorifer yakÕtÕ
tüketiminin ise %13,3 azaldÕ÷ÕnÕ görmekteyiz. 2007 yÕlÕnda benzinler, motorinler, gazya÷Õ,
kalorifer yakÕtÕ ve fuel oil’in toplamÕ olarak ifade edilen toplam akaryakÕt tüketimi 2006 yÕlÕna
göre %2,8 oranÕnda artarak yaklaúÕk 18 milyon ton olarak gerçekleúmiútir. (PETDER 2007 Sektör
Raporu).
3.3.2.8. Petrol StoklarÕ
Türkiye, üyesi bulundu÷u UluslararasÕ Enerji AjansÕ (IEA) ile aday statüsünde bulundu÷u
Avrupa Birli÷i düzenlemeleri çerçevesinde; piyasada süreklili÷in sa÷lanmasÕ, kriz veya
ola÷anüstü hallerde risklerin önlenmesi amaçlanmaktadÕr. Bu kapsamda uluslararasÕ
anlaúmalar gere÷i ola÷anüstü hal petrol stoklarÕ ile ilgili yükümlülüklerin ifasÕ amaçlarÕyla bir
önceki yÕl günlük ortalama kullanÕmÕnÕn içindeki net ithalatÕn en az doksan günlük miktarÕ kadar
petrol sto÷u tutulmasÕ gerekmektedir.
Bu kuruluúlara stok durumuyla ilgili bildirimler, IEA’ya Petrol øúleri Genel Müdürlü÷ü (PøGM)
tarafÕndan do÷rudan, AB’ye ise TÜøK kanalÕyla yapÕlmaktadÕr.
2003 yÕlÕnda yürürlü÷e giren Petrol PiyasasÕ Kanunu Petrol PiyasasÕ Kanunu ile ola÷anüstü
durumlar için asgari 90 günlük stok tutulmasÕ hususu düzenlenmiútir. Ulusal petrol sto÷u,
rafineri, akaryakÕt ve LPG da÷ÕtÕcÕ lisansÕ sahiplerinin ikmal etti÷i günlük ortalama ürün
miktarÕnÕn minimum yirmi katÕnÕ kendi depolarÕnda veya lisanslÕ depolama tesislerinde topluca
veya statülerine göre ayrÕ ayrÕ bulundurma yükümlülü÷ü ile sa÷lanÕr. AyrÕca, bir tüketim
tesisinde her bir cins üründen yÕlda 20.000 ton ve üzeri akaryakÕt kullanan serbest kullanÕcÕlar,
46
tüketimlerinin onbeú günlük kÕsmÕnÕ karúÕlayacak miktarda kendi depolarÕnda stok bulundurmak
mecburiyetindedir Ulusal petrol sto÷unun tamamlayÕcÕ kÕsmÕ rafinericiler tarafÕndan tutulur ve
tamamlayÕcÕ kÕsmÕn edinilmesi nedeniyle oluúabilecek kaynak ihtiyacÕ, finansman giderleri ve
bu kÕsÕm stoklarÕn depolama ve idame maliyeti, tüketici fiyatlarÕna ilâve edilen (Kurul
tarafÕndan azami 10 ABD Dolar/ton'a kadar belirlenir.) ve rafinericilerin kullanÕmÕnda kalan
gelirler ile karúÕlanÕr.
Türkiyenin AB’ye iliúkin yol haritasÕnda, ilk etapta 2009 yÕlÕ sonuna kadar Ulusal Petrol Stok
AjansÕ’nÕn kurulmasÕna yönelik tesis ve bilgi iúlem sistemi çalÕúmalarÕnÕn tamamlanmasÕ ve
ajansÕn kuruluú iúlemlerinin gerçekleútirilmesi hususu yer almaktadÕr. Bu çerçevede petrol
piyasasÕnda arz güvenli÷inin sa÷lanmasÕ amacÕyla kamu ve özel sektörün elindeki mevcut
petrol stoklarÕnÕ düzenlemeye dönük ''Ulusal Petrol Stok AjansÕ'' kurulmasÕna iliúkin kanun
tasla÷Õ çalÕúmalarÕ sürdürülmektedir.
3.4. HAMPETROL BORU HATLARI
Gelecek 25 yÕl içerisinde yaklaúÕk %50 oranÕnda artmasÕ beklenen dünya enerji tüketiminin
büyük bir bölümünün içinde bulundu÷umuz bölgeden karúÕlanaca÷Õ öngörülmektedir. Dünya
petrol ve do÷al gaz rezervinin yaklaúÕk %75’i Orta Do÷u, Avrupa, Rusya ve Orta Asya
ülkelerinde bulunmaktadÕr. Orta Asya’daki rezervler dünya enerji talebini karúÕlamada önemli
bir alternatif kaynak olarak ortaya çÕkmaktadÕr. Türkiye, gerek co÷rafi, gerekse jeopolitik
konumu ile Orta Do÷u ve Orta Asya’nÕn üretiminin dünya pazarlarÕna ulaúmasÕnda hem bir
köprü hem de bir terminal olma özelli÷ini taúÕmaktadÕr.
Batman - Dörtyol Ham Petrol Boru HattÕ
Batman ve çevresinden çÕkarÕlan ham petrolü tüketim noktalarÕna ulaútÕrmak üzere 4 Ocak
1967 tarihinde Türkiye Petrolleri Anonim OrtaklÕ÷Õ tarafÕndan iúletmeye açÕlan bu hattÕn
mülkiyeti, 10 ùubat 1984 tarihinde BOTAù'a devredilmiútir. YÕllÕk taúÕma kapasitesi 3.5 milyon
ton olan boru hattÕnÕn uzunlu÷u ise 511 km.'dir. 2007 yÕlÕnda, Batman-Dörtyol Ham Petrol Boru
HattÕ ile taúÕnan ham petrol miktarÕ 10.147 bin varildir.
Ceyhan - KÕrÕkkale Ham Petrol Boru HattÕ
KÕrÕkkale Rafinerisi ham petrol ihtiyacÕnÕ karúÕlayan bu boru hattÕ, Türkiye Petrolleri Anonim
OrtaklÕ÷Õ'ndan Ekim 1983 tarihinde devralÕnmÕú olup, Eylül 1986 tarihinde iúletmeye açÕlmÕútÕr.
448 km. uzunlu÷undaki hattÕn yÕllÕk taúÕma kapasitesi ise 5 milyon ton'dur. Ceyhan Deniz
Terminali'nden baúlayarak, KÕrÕkkale Rafinerisi'nde son bulan boru hattÕ üzerinde 2 pompa
istasyonu, 1 pig istasyonu ve 1 adet da÷ÕtÕm terminali mevcuttur. Ceyhan-KÕrÕkkale Ham Petrol
Boru HattÕ ile 2007 yÕlÕnda 23.003 bin varil ham petrol taúÕnmÕútÕr.
ùelmo - Batman Ham Petrol Boru HattÕ
ùelmo sahasÕnda üretilen ham petrolü Batman Terminali'ne taúÕyan boru hattÕnÕn uzunlu÷u 42
km. olup, yÕllÕk taúÕma kapasitesi 800.000 ton'dur. ùelmo-Batman Ham Petrol Boru HattÕ ile
2007 yÕlÕnda 507 bin varil ham petrol taúÕnmÕútÕr.
Irak-Türkiye HamPetrol Boru HattÕ
Irak - Türkiye Ham Petrol Boru HattÕ Sistemi, Irak'Õn Kerkük ve di÷er üretim sahalarÕndan elde
edilen ham petrolü Ceyhan (YumurtalÕk) terminali'ne ulaútÕrmaktadÕr. 35 milyon ton yÕllÕk taúÕma
kapasitesine sahip bulunan sözkonusu boru hattÕ, 1976 yÕlÕnda iúletmeye alÕnmÕú ve ilk tanker
yüklemesi 25 MayÕs 1977'de gerçekleútirilmiútir.
1983 yÕlÕnda baúlayÕp, 1984 yÕlÕnda tamamlanan I. Tevsi Projesi ile hattÕn kapasitesi 46.5
milyon ton/yÕl'a yükseltilmiútir. I. Boru HattÕ'na paralel olan ve 1987 yÕlÕnda iúletmeye alÕnan II.
Boru HattÕ ile de yÕllÕk taúÕma kapasitesi 70.9 milyon ton'a ulaúmÕútÕr.
47
Tablo 12. Irak - Türkiye Ham Petrol Boru HattÕ Sistemi
IRAK
TÜRKøYE
TOPLAM
I.HAT
345
641
986 km.
II.HAT
234
656
890 km.
TOPLAM
579
1.297
1.876 km.
Kaynak:BOTAù
Körfez Krizi sÕrasÕnda Birleúmiú Milletler'in (BM) Irak'a uyguladÕ÷Õ ambargo nedeniyle A÷ustos
1990'da iúletmeye kapatÕlan Irak-Türkiye Ham Petrol Boru HattÕ, BM'nin 14 Nisan 1995 tarih ve
986 sayÕlÕ kararÕna istinaden, 16 AralÕk 1996 tarihinde, sÕnÕrlÕ petrol sevkiyatÕ için tekrar
iúletmeye alÕnmÕú olup, altÕúar aylÕk dönemler itibariyle petrol sevkiyatÕna devam edilmektedir.
Birleúmiú Milletler tarafÕndan Irak'a verilen izinler do÷rultusunda 2007 yÕlÕnda Irak-Türkiye Ham
Petrol Boru HattÕ ile taúÕnan ham petrol miktarÕ 39,833 bin varildir
Bakü_Tiflis Ceyhan Hampetrol Boru HattÕ
Hazar Bölgesinde ve özellikle Azerbaycan ACG (Azeri-ÇÕralÕ-Güneúli) Projesinden üretilen
petrolü dünya pazarlarÕna taúÕmayÕ hedefleyen projede; Bakü’den baúlayÕp, Tiflis yakÕnlarÕndan
geçerek, Ceyhan’da sona eren, 42”/46”/34” çapÕnda, 50 milyon ton/yÕl kapasiteli, 1.768 km
uzunlu÷undaki boru hattÕnÕn birinci faz inúaatÕ 2006 yÕlÕ ilk yarÕsÕnda bitirilerek 3 Haziran 2006
tarihinde Ceyhan’dan ilk tankerin yüklenmesi gerçekleútirilmiútir.
2006 yÕlÕnda 57 milyon varil, 2007 yÕlÕnda ise 211,2 milyon varil hampetrol taúÕmasÕ
gerçekleútirilmiútir.
3.5. DOöAL GAZ
Ülkemizde petrol ve do÷al gaz arama ve üretim çalÕúmalarÕ TPAO ve özel sektör tarafÕndan
yürütülmektedir. BOTAù 15 A÷ustos 1974 tarihinde Irak petrolünün Ceyhan’a taúÕnmasÕnÕ
gerçekleútirmek üzere, Türkiye Petrolleri Anonim OrtaklÕ÷Õ’na (TPAO) Ba÷lÕ OrtaklÕk olarak
kurulmuútur. 9 ùubat 1990 tarih ve 397 sayÕlÕ Do÷al GazÕn KullanÕmÕ ile ilgili Kanun Hükmünde
Kararname ile do÷al gazÕn ithali, da÷ÕtÕmÕ (úehir içi da÷ÕtÕmÕ hariç), satÕúÕ ve
fiyatlandÕrÕlmasÕnda tekel konumuna getirilen BOTAù’Õn bu konumu, 2 MayÕs 2001 tarihinde
yasalaúan 4646 sayÕlÕ Do÷al Gaz PiyasasÕ Kanunu ile sona ermiútir.
Türkiye’de do÷algazÕn varlÕ÷Õ 1970 yÕlÕnda Hamitabat ve Kumrular do÷al gaz sahasÕnda TPAO
tarafÕndan yapÕlan keúifle tesbit edilmiú ve 1976 yÕlÕnda PÕnarhisar Çimento FabrikasÕ’nda
kullanÕlmaya baúlanmÕútÕr.1975 yÕlÕnda ise Mardin Çamurlu sahasÕnda bulunan do÷algaz, 1982
yÕlÕnda Mardin Çimento FabrikasÕ’na satÕlmÕútÕr. Böylece ülkemizde ilk defa do÷al gaz
kullanÕmÕna baúlanmÕútÕr. 18 Eylül 1984 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti ile Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri Birli÷i Hükümeti arasÕnda do÷al gaz nakline iliúkin bir anlaúmanÕn imzalanmasÕ
ile do÷al gaz ithalatÕ ilk kez ülkemizin gündemine girmiútir. Enerji arz kaynaklarÕnÕn
çeúitlendirilmesi amacÕyla 14 ùubat 1986’da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birli÷i ile
imzalanan, yÕlda 6 milyar m³ gaz alÕmÕna yönelik bir anlaúma yapÕlmÕútÕr.
Do÷algaz úehiriçi evsel ve ticari olarak ilk kez 1988’de Ankara’da kullanÕlmaya baúlanmÕú 1992
yÕlÕnda Istanbul’da, Bursa’da, Eskiúehir’de, Izmit’te kullanÕlmasÕ ile do÷algaz pazarÕ
geniúlemiútir. 2007 yÕlÕ sonu itibarÕ ile 54 ilde do÷al gaz kullanÕlmakta olup 2009 yÕlÕ sonunda
do÷algazÕn tüm illerde kullanÕlmasÕ planlanmaktadÕr.
Türkiye’nin do÷al gaz kullanÕmÕ 1987’de 735 milyon m3 olarak gerçekleúmiú olup,yÕllar itibariyle
büyük bir artÕú göstererek 2007 yÕlÕnda; 35,8 milyar m3 ithalat ve 0,893 milyar m3 yerli üretimle
36,7 milyar m3’e ulaúmÕútÕr.
48
Türkiye’nin üretilebilir kalan Do÷al Gaz Rezervleri 2007 yÕlÕ sonu itibarÕ ile 7 373 milyon m3 dür.
Bu rezervlerin üretici úirketler itibari ile da÷ÕlÕmÕ Tablo 13 de verilmektedir.
3
Tablo13
13..2007
2007 YÕlÕ
YÕlÕ Do÷al
Do÷al Gaz
mm
) 3)
Tablo
GazRezervleri
Rezervleri(milyon
(milyon
Kalan
Kalan
Rezervuardaki % Üretilebilir % Kümülatif %
Rezervuardaki % Üretilebilir % Kümülatif % Üretilebilir
Gaz (*)
Pay
Gaz
Pay
Üretim
Pay
Üretilebilir
Gaz (*)
Pay
Gaz
Pay
Üretim
Pay Gaz
Gaz
ùirketler
ùirketler
T.P.A.O.
11 127
49
8 369
49
7 065
74
N.V.Turkse Perenco
4 654
4 654
21
3 258
19
206
2
Amity
Oil ønt. &
T.P.A.O
T.P.A.O
Thrace Basin
1 689
1 689
7
1 305
8
937
10
1 939
9
1 786
11
928
10
Thrace
Basin
Thrace
Basin &
1 939
Pinnacle
Turkey
Thrace
Basin
&
Toreador.&
Pinnacle
Turkey
T.P.A.O.&Stratic
Toreador.&
Amity Oil ønt.
T.P.A.O.&Stratic
2 197
10
2 197
10
11
22 612
1000
T.P.A.O.
11 127
N.V.Turkse Perenco
Amity Oil ønt. &
996
996
11
Amity
Oil ønt.
Toplam
49
8 369
21
3 258
7
1 305
9
1 786
4
888
4
888
1 318
1 318
0
11
7 065
19
206
8
937
11
928
5
8
0
339
5
339
85
8
85
11 100 0
16 933
(*) Āspatlanm×Ă, muhtemel ve mümkün
rezervler
Toplam
22 612
16 933
100 toplam×d×r
(*)
49
9 560
9 560
100
4
74
2
10
10
1
0
4
1
1 304
1 304
3 052
3 052
367
367
857
857
549
549
1 233
1 233
11
100 0
7 373 11
100
7 373
Āspatlanm×Ă, muhtemel ve mümkün rezervler toplam×d×r
3.5.1. Do÷al GazÕn Üretimi ve Tüketimi
2007 yÕlÕnda toplam birincil enerji arzÕnÕn %31,6’sÕnÕ do÷al gaz oluúturmuú, toplam do÷al gaz
arzÕnÕn ise %51,7’si elektrik santrallerinde tüketilmiútir. Do÷al gazÕn nihai tüketimi de hÕzla
artarak 2007 yÕlÕnda 36,7 milyar m3 ’e ulaúmÕútÕr
Ülkemizde 2007 yÕlÕnda toplam 893 milyar m3 do÷algaz üretilmiú olup ,bunun %47’sine karúÕlÕk
gelen 422 milyar m3’ü TPAO tarafÕndan gerçekleútirilmiútir.
1000
900
800
700
600
milyon m3
500
400
300
200
100
0
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Grafik 17. Türkiye Do÷al Gaz Üretimleri
Kaynak: PøGM
49
40000
35000
30000
25000
milyon m3 20000
15000
10000
5000
0
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Grafik 18. Do÷al Gaz Tüketimi
Tablo 14. Do÷al Gaz Üretim ve Tüketim Dengesi (Milyon m3)
1990 1995
1990 1995
retim
Üretim
212
212
2001
2001
639
312
2003
2003
2004
2004
2005
2005
2006
2006
2007
20
rz Arz
Santral
antral
2556 3602
3602 9495
12666
15757
1703517035
20051 200
2556
9495 10523
10523 10538
1053812459
12459
12666
15757
øç Tüketim
ve KayÕp
Tüketim
ve KayÕp
Tüketim
haiNihai
Tüketim
Sanayi
813
UlaútÕrma
aútÕrma
Konut ve Hizm.
onut ve Hizm.
00
862
862
813
anayi
639
49
49
312
2002
2002
378 561561 708 708 897 897907 907
893
893
3257
14821 16368
16368 17326
1732620823
20823
21797
26947
3257 6859
6859 14821
21797
26947
3074230742
35833 358
3418
15086 16339
16339 17694
1769421374
21374
22446
27488
3418 6937
6937 15086
22446
27488
3131331313
36682 366
halat
øthalat
182
182
2000
2000
99
378
280
280 246246 8
8
6
6 6
6 52
52
3335 5592
3335
5592
5807
1427214272
15982 159
5807 6876
6876 8669
8669977297721172511725
2341 2314
2913
3962
4792
5385
5882
1
4
4
4
4
4
5
993
3274
2890
2341 2314
1
993
4
3274
2913
4
2890
3962
4
2910
2910
7044
8022
4792
5385
5882
7044
802
4
4
5
5
201
3873
4383
3873
5838
4383
5
7223
5838
201
7751
7223
775
Kaynak: ETKB/APKK/PFD, BOTAù, TPAO
Ülkemizde toplam birincil enerji tüketiminde 2006 yÕlÕnda %28,5 olan do÷al gazÕn payÕ 2007
yÕlÕnda %31,56 olarak gerçekleúmiútir.
2007 yÕlÕnda ülkemizde 35,8 milyar m3 ‘ü ithalat, 0,9 milyar m3’ü yerli üretim olmak üzere
toplam 36,7 milyar m3 do÷al gaz tüketilmiútir.
50
Türkiye’de do÷algaz a÷ÕrlÕklÕ olarak elektrik üretiminde kullanÕlmaktadÕr.Sanayide gerçekleúen
yüksek kapasite kullanÕm oranlarÕ ve yeni yatÕrÕmlar ve buna ba÷lÕ olarak artan elektrik talebi,
sanayi ve elektrik santrallerinde tüketilen do÷algaz miktarlarÕnÕ ciddi oranlarda artÕrmaya
devam etmektedir. AyrÕca, do÷algaz iletim ve da÷ÕtÕm a÷larÕnÕn yaygÕnlaúmasÕyla konut
kesiminde de ciddi talep artÕúÕ meydana gelmiútir.
Tablo 15. YÕllar øtibarÕyla BOTAù Do÷al Gaz SatÕú MiktarlarÕ (Milyon m3)
Elektrik
2003
2004
2005
2006
2007
2008
13.513
13.226
15.435
16.642
19.658
20.013
Gübre
469
528
594
157
27
Konut
3.944
4.463
5.843
7.259
7.836
8.033
Sanayi
Toplam
3.012
3.892
4.993
6.435
7.569
7.951
20.938
22.108
26.865
30.493
35.064
36.024
2007 yÕlÕnda ulusal do÷algaz tüketiminin;%56’sÕ elektrik üretiminde, %22’si konutlarda
gerçekleúmiú olup, kalan %22’side sanayide kullanÕlmÕútÕr( Grafik 19).
Sanayi
22%
Konut
22%
Elektrik
56%
Gübre
0%
Grafik 19. Do÷al Gaz Tüketiminin Sektörel Da÷ÕlÕmÕ,2008
Kaynak: BOTAù
Elektrik üretimininde do÷al gazÕn payÕ yÕllar içinde artarak 2007 yÕlÕnda % 49.6’ya ulaúmÕútÕr.
Do÷al gaz Avrupa’da elektrik üretiminde do÷al gaz kullanÕmÕnda ilk üç sÕrayÕ % 57,7 ile
Hollanda , % 49,1 ile øtalya ve Türkiye paylaúmaktadÕr. Hollanda do÷al gaz satmaktadÕr ve
øtalya ihtiyacÕnÕn neredeyse üçte birini kendisi üretmektedir. Türkiye ise 2007 yÕlÕnda ihtiyacÕnÕn
sadece %2.4 ünü üretebilmiútir. øthal bir enerji kayna÷Õ olan do÷al gazÕn elektrik enerjisi
üretimi içindeki payÕnÕn bu denli yükselmesi rasyonel de÷ildir ve enerji güvenli÷i açÕsÕndan
sakÕncalÕdÕr.
3.5.3. Do÷al Gaz ve LNG øthalatÕ
Türkiye do÷al gazÕ esas olarak Rusya, Iran ve Azerbeycan’dan boru hatlarÕyla,Cezayir ve
Nijerya’dan sÕvÕlaútÕrÕlmÕú (LNG)olarak deniz yoluyla satÕn almaktadÕr. AyrÕca MÕsÕr ve
Türkmenistan ile do÷algaz temini için anlaúmalar yapmÕútÕr.
51
2007 yÕlÕ sonu itibariyle Rusya Federasyonu'ndan ;13,8 Milyar cm³ , Mavi AkÕm kapsamÕnda
9,3 Milyar m³, Nijerya'dan; 1,4 Milyar cm³ ve Cezayir'den; 4.2 Milyar cm³ ve øran'dan 6,1 Milyar
cm³ olmak üzere, toplam 36,5 Milyar cm³ do÷al gaz ithal edilmiú olup, do÷al gaz satÕú miktarÕ
35 Milyar Cm³ olmuútur. 1987 yÕlÕnda Rusya Federasyonu ile baúlatÕlan ilk anlaúmayÕ do÷al
gazÕn tüketiminin artmasÕna paralel olarak Rusya Mavi AkÕm, øran boru hattÕ ile Cezayir ve
Nijerya ile LNG anlaúmalarÕ takip etmiútir. 1998 yÕlÕnda LNG ithalatÕnÕn toplam do÷al gaz
ithalatÕ içinde %36 olan payÕ 2007 yÕlÕnda %16’ya düúmüútür.
Nijerya
4%
Cezayir
12%
Rusya
Fedarasyonu
37%
Spot LNG
0%
Azerbaycan
4%
øran
17%
Rusya Fed. Mavi
AkÕm
26%
Grafik 20. 2007 YÕlÕ Do÷al Gaz øthalatÕnÕn Ülkelere göre Da÷ÕlÕmÕ
Tablo 16. BOTAù Do÷al Gaz ve LNG AlÕm MiktarlarÕ
(Milyon m3)
Rusya
Federas
Rusya øran
YÕllar yonu
Federas
øran
YÕllar
yonu
2003
11.422
2003
11.422
2004
11.106
2004
11.106
20052005 12.857
12.857
20062006 12.246
12.246
20072007 13.799
13.799
2008*
2008*11.170
11.170
* Ekim itibariyle
3.520
3.520
3.558
3.558
4.322
4.322
5.691
5.691
6.158
6.158
3.370
3.370
Rusya
Fed.
Rusya
Fed.
Mavi
Mavi
AkÕm
AkÕm
1.252
1.252
3.238
3.238
4.969
4.969
7.403
7.403
9.346
9.346
8.258
8.258
Azerbaycan
Azerbaycan
-
--1.279
1.279
3.820
3.820
Nijerya
Nijerya
1.126
1.126
1.034
1.034
1.030
1.030
1.118
1.118
1.420
1.420
958
958
Cezayir
Cezayir
3.867
3.867
3.237
3.237
3.851
3.851
4.203
4.203
4.277
4.277
3.553
3.553
Spot
Toplam
Spot LNG
Toplam
LNG
-
21.188
21.188
22.174
22.174
- 27.02827.028
30.741
80 80 30.741
36.450
170 17036.450
31.469
339 33931.469
* Ekim
itibariyle
Kaynak
: BOTAS
Kaynak : BOTAS
Türkiye’de do÷al gaz tüketim tahminlerine göre;tüketimin 2010 yÕlÕnda 42.6 milyar m³; 2015
yÕlÕnda 56 milyar m³ ,2020 yÕlÕnda 59.3 milyar m3 mertebesine ulaúmasÕ beklenmektedir.
Sözkonusu tüketim tahminleri Botaú’Õn kontrata ba÷lÕ alÕmlarÕ ile karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda 2011
yÕlÕndan itibaren açÕk olaca÷Õ görülmektedir.
52
Tablo 17 . Do÷al Gaz ve LNG AlÕm AnlaúmalarÕ
Miktar
Miktar
(Plato)
(Plato)
(Milyar
(Milyar
3 3
/yÕl)
mm
/yÕl)
66
44
1.2
1.2
1010
Mevcut
Mevcut
Anlaúmalar
Anlaúmalar
Rus.
Fed.
(BatÕ)
Rus.
Fed.
(BatÕ)
Cezayir
(LNG)
Cezayir
(LNG)
Nijerya
(LNG)
Nijerya
(LNG)
ran
øran
Rus.
Fed.
Rus.
Fed.
Karadeniz)
(Karadeniz)
Rus.
Fed.
(BatÕ)
Rus.
Fed.
(BatÕ)
Türkmenistan
Türkmenistan
Azerbaycan
Azerbaycan
ømzalanma
ømzalanmaTarihi
Tarihi
Süre
Süre
(YÕl)
(YÕl)
14
14ùubat
ùubat1986
1986
14
14Nisan
Nisan1988
1988
99KasÕm
KasÕm1995
1995
88A÷ustos
A÷ustos1996
1996
25
25
20
20
22
22
25
25
1616
15
15AralÕk
AralÕk1997
1997
25
25
88
1616
6.6
6.6
18
18ùubat
ùubat1998
1998
21MayÕs
MayÕs1999
1999
21
12Mart
Mart2001
2001
12
23
23
30
30
15
15
Tahmini
Tahmini
Bitiú
Bitiú yÕlÕ
yÕlÕ
Durumu
Durumu
2011
2011
2013
2013
2020
2020
2025
2025
2028
2028
Devrede
Devrede
Devrede
Devrede
Devrede
2021
2021
Devrede
Belirsiz
Devrede
Devrede
2007
2007
Kaynak : BOTAS
Kaynak : BOTAS
Tablo 18 . Kontrata Ba÷lanmÕú Arz MiktarlarÕ (Milyon m3)
YÕllar
2007
YÕllar
2007
Rusya
Federasyonu
Rusya
Federasyonu
1. LNG(M.Ere÷lisi)
1. LNG(M.Ere÷lisi)
Cezayir
Cezayir
1. LNG(M.Ere÷lisi)
1. LNG(M.Ere÷lisi)
Nijerya
Nijerya
ran
øran
Rusya
Fed.
Rusya
Fed.
ølave)(BatÕ)
(ølave)(BatÕ)
Rusya
Fed.
Rusya
Fed.
(Karadeniz
HattÕ)
Karadeniz
HattÕ)
Türkmenistan
Türkmenistan
(*)(*)
Azerbaycan
Azerbaycan
(**)(**)
3 3)
Toplam
Arz
(Sm
)
Toplam
Arz
(Sm
2008
2008
2009
2010
2015
2020
2009
2010
2015
2020
6000
6000
6000
6000
6000
6000
6000
6000
00
00
4444
4444
4444
4444
4444
4444
4444
4444
00
00
1338
1338
1338
1338
1338
1338
1338
1338
1338
1338
1338
1338
9556
9556
9556
9556
9556
9556
9556
9556
9556
9556
9556
9556
8000
8000
8000
8000
8000
8000
8000
8000
8000
8000
8000
8000
10000
10000
12000
12000
14000
14000
16000
16000
16000
16000
16000
16000
00
2000
2000
00
3000
3000
0
5000
5000
00
6600
6600
00
6600
6600
00
6600
6600
40638
40638
43587
43587
47519
47519
51058
51058
40791
40791
40791
40791
(*)Do÷al gaz alÕmÕ belirsizli÷ini korumaktadÕr.
(*)Do÷al gaz alÕmÕ belirsizli÷ini korumaktadÕr.
(**) YÕllÕk kontrat miktarlarÕ gaz teslimatlarÕnÕn baúlangÕç tarihine göre de÷iúebilecektir.
(**) YÕllÕk kontrat miktarlarÕ gaz teslimatlarÕnÕn baúlangÕç tarihine göre de÷iúebilecektir.
Kaynak:
BOTAù
Kaynak:
BOTAù
Tablo 19. Do÷al Gaz Talep Tahmin ve Do÷al Gaz øhracat MiktarlarÕ
(Milyon Sm³)
2008
2009
2010
2015
2020
2025
Türkiye Do÷al Gaz
37.533 40.903 43.806 56.183 65.867 70.546
Talep MiktarlarÕ
Do÷al Gaz øhracat
492
737
737
737
737
0
MiktarlarÕ(Yunanistan)
Toplam Do÷al Gaz
38.025 41.640 44.543 56.920 66.604 70.546
Talep MiktarlarÕ
2030
76.378
0
76.378
Kaynak: BOTAù
53
3.5.4. Do÷al Gaz DepolarÕ
Enerji tüketiminde do÷al gaza, do÷al gazda da büyük ölçüde Rusya’ya ba÷ÕmlÕ hale gelen
Türkiye, acil ihtiyaçta devreye girecek Kuzey Marmara ve De÷irmenköy depolama tesislerine
sahiptir. Kuzey Marmara ve De÷irmenköy YeraltÕ Do÷al Gaz Depolama Projesi TPAO ile
BOTAù arasÕnda imzalanan 21 Temmuz 1999 tarihli anlaúma kapsamÕnda 13 Nisan 2007
tarihi itibariyle tesislerde ticari operasyon niteli÷inde enjeksiyon çalÕúmalarÕna baúlanmÕú ve
KasÕm 2007 tarihine kadar enjeksiyon aktiviteleri devam ettirilmiútir. KasÕm 2007 itibariyle ise
depolanan gazÕn geri üretimine baúlanmÕútÕr. Tesislerden mevcut kapasiteleri dahilinde azami
12 milyon Sm3/gün enjeksiyon ve 15 milyon Sm3/gün geri üretim yapÕlabilmektedir.
Böylece, TPAO tarafÕndan iúletilecek olan ve toplam 1,6 milyar m3 gaz depolama kapasitesine
sahip, Türkiye’nin biri denizde, di÷eri karada ilk yeraltÕ gaz depolama projesi gerçekleútirilmiútir.
2001 yÕlÕnda yürürlü÷e giren Do÷al Gaz PiyasasÕ Kanunu’nda do÷al gaz depolama gereklili÷i
de yer almaktadÕr. Geliúmiú ülkelerde yÕllÕk tüketimin en az % 10’unun depolandÕ÷Õ, bazÕ
ülkelerde ise bu oranÕn %20-25 lere ulaútÕ÷Õ göz önüne alÕndÕ÷Õnda, günümüzde asgari 2,5
milyar m3’lük do÷al gaz deposuna ihtiyacÕmÕz oldu÷u söylenebilir. Bu itibarla ülkede halen
hemen hemen tamamÕ ithal edilen do÷al gazÕn, mevsimsel, günlük ve saatlik taleplerini
düzenlemek ve önümüzdeki yÕllarda ortaya çÕkacak olan do÷al gaz arz açÕ÷Õna çözüm getirmek
üzere bir di÷er depolama projesi olan ve yÕlda, 1,5 milyar m3 do÷al gaz depolama kapasitesine
sahip olacak Tuz Gölü Depolama Projesi de gündemdedir. Proje, Dünya BankasÕ’ndan temin
edilen 325 milyon dolarlÕk krediyle gerçekleútirilecektir. Öte yandan TPAO mevcut Silivri Do÷al
Gaz Depolma Tesisinin kapasitesini 3 milyar m3/yÕl çÕkarmaya yönelik yatÕrÕm planlarÕ
yapmaktadÕr.
SÕvÕlaútÕrÕlmÕú Do÷al Gaz (LNG) øthal Terminali
Türkiye de di÷er bazÕ do÷algaz ithal eden ülkeler gibi do÷algaz arz kaynaklarÕnÕn
çeúitlendirilmesi, arz güvenli÷inin ve arz esnekli÷inin arttÕrÕlmasÕ için hem baz yük tesisi olarak
çalÕútÕrmak hem de ihtiyaç duyuldu÷unda pik düúürücü olarak devreye sokulmak üzere
Marmara Ere÷lisi’ne, platoda 5.5 milyar m3 do÷algaz verebilen tesislerini 1990-1995 yÕllarÕ
arasÕnda inúa etmiútir.
Depolama tesisine -161 C0 deki sÕvÕ do÷al gaz, deniz yolundan kreojenik tanklÕ tankerlerle
gelmekte ve terminaldeki her biri 85.000m3 hacimli 3 adet küresel tankta muhafaza edilmekte
ve Botaú Ana øletim HattÕna buharlaútÕrÕldÕktan sonra saatte 685.000 m3 debi ile basÕlmaktadÕr.
Sistemin kapasitesi halen yÕllÕk 5.2 milyar m3 dür. Tesislere alÕm anlaúmalarÕ uyarÕnca Cezayir
ve Nijerya dan ikmal yapÕlmaktadÕr.
Yeni bir LNG tesisi de øzmir Alia÷a’da özel sektörce 2004 yÕlÕnda bitirilmiú olup 10 milyar m3
do÷al gaz gazlaútÕrma kapasitesindedir.
3.6. DOöAL GAZ BORU HATLARI
Türkiye,enerji uzmanlarÕ tarafÕndan dünyanÕn en hÕzlÕ geliúen on pazarÕndan biri olarak
gösterilmektedir. Ekonomik büyüme ve sÕnÕrlÕ do÷al kaynaklar,ülkemizin enerji ithali gereksimini
arttÕrmaktadÕr. Türkiye stratejik konumu gere÷i Ortado÷u ve Hazar Denizi do÷algaz üretim
alanlarÕ ile Avrupa tüketim pazarÕ arasÕnda köprüdür. 2007 yÕlÕ sonu itibariyle
Türkiye’de(uluslararasÕ ve yerel) boru hattÕ uzunlu÷u toplam 9798 km.’ye ulaúmÕútÕr.
UluslararasÕ Boru HatlarÕ
Do÷al gaz tüketimi, talebi ve ticaretinin 2020 yÕlÕna kadar hÕzla geniúleyece÷i beklenmektedir.
Türkiye do÷u-batÕ koridoru ile tamamlayÕcÕ nitelikteki güney-kuzey-batÕ koridorlarÕ ile petrol ve
do÷al gazda etkin bir enerji terminali olma potansiyeline sahiptir. Jeopolitik açÕdan Türkiye'nin
boru hatlarÕ için stratejik bir geçiú ülkesi ve aynÕ zamanda dinamik ve geliúmekte olan
54
ekonomisiyle büyük bir enerji pazarÕ olmasÕ, Türkiye'ye Do÷u-BatÕ ve Kuzey-Güney enerji
koridorlarÕnda Akdeniz Ceyhan petrol ve LNG ihraç tesisleriyle bir terminal olma imkanÕ da
vermektedir.
Harita 1. Do÷u BatÕ Enerji Koridorunu Oluúturan Petrol ve Do÷al Gaz Boru HatlarÕ
Bu kapsamda geliútirilen belli baúlÕ projeler aúa÷Õda özetlenmiútir.
Rusya Federasyonu - Türkiye Do÷al Gaz Boru HattÕ (Rusya BatÕ)
1984 yÕlÕnda imzalanan anlaúma ile Rusya Federasyonu-Türkiye BatÕ Do÷al Gaz Boru HattÕ,
ülkemize Bulgaristan sÕnÕrÕndaki Malkoçlar'dan girmekte ve Hamitabat, AmbarlÕ, østanbul, øzmit,
Bursa, Eskiúehir güzergahÕnÕ takip ederek Ankaraya ulaúmaktadÕr. 36 inc çapÕnda ve 75 bar
iúletme basÕnca göre dizayn edilen 842 km. uzunlu÷undaki bu boru hattÕ üzerinde KÕrklareli,
Pendik, Eskiúehir, AmbarlÕ ve Bursa'da kompresör istasyonlarÕ, Malkoçlar'da ana ölçüm
istasyonu ve pig tesisine sahip bulunmaktadÕr. øki yerde iki adet 30 inçlik boru hattÕ ile Marmara
denizini geçen boru hattÕndan 1987 yÕlÕndan itibaren do÷al gaz kullanmaya baúlÕyan
Türkiye’de, platoda 4.5 milyar m3 do÷al gaz alÕmÕ, müteakip senelerde 6 milyar m3’e
yükseltilmiútir. Takip eden yÕllarda do÷al gazÕn ülke sathÕna yaygÕnlaútÕrÕlmasÕ projesi
kapsamÕnda muhtelif branúman hatlarÕ ile iletim hatlarÕ inúa edilerek østanbul ve Ankara’dan
sonra ilk etapta Bursa, Eskiúehir, AdapazarÕ ve øzmit’e gaz verilmiútir. Bugün EPDK tarafÕndan
ihale edilen projelerle ço÷unlu÷u øl olan toplam 53 yerleúim biriminde ana hattan branúman
iletim ana boru hatlarÕ, basÕnç düúürme ve ölçme istasyonlarÕ ile HDPE ile da÷ÕtÕm úebekeleri
inúa edilmektedir. Do÷al gazÕn elektrik enerjisinde yo÷un kullanÕmÕ ile artan talebi karúÕlamak
üzere Rusya ile ilave bir anlaúma sonucu bugün BatÕ hattÕndan alÕnacak arz kapasitesi 14 5
milyar m3’e yükseltilmiú ve bir yandan BalÕkesir ve øzmir’e ulaúÕlÕrken di÷er yandan
Çanakkale’ye gidilmiútir.
55
øran-Türkiye Do÷algaz Boru HattÕ
1998 yÕlÕnda imzalanan ve yÕlda 10 milyar m3 do÷al gaz alÕmÕnÕ öngören anlaúmaya dayanarak
Do÷ubayazÕt ‘tan Ankara’ya kadar uzanan 48-40 inç çapÕnda ve toplam 850 km uzunlu÷unda
bir boru hattÕ olup 2001-2003 yÕllarÕ arasÕnda inúa edilerek hizmete verilmiútir.
Bu boru hattÕndan güney branúmanÕ Seydiúehir, Konya, Isparta üzerinden Afyon, Denizli
tarikiyle AydÕn’a giderken di÷er yandan da Antalyaya uzanmÕútÕr. Güney illeri beslemek
amacÕyla bu ana hattan Sivas’ta alÕnan branúmanla, Malatya, Maraú, Gaziantep, Adana,
Mersin ve civarÕna do÷al gaz verilmiútir. Boru hattÕ üzerinde birisi müesses di÷erleri inúa
halinde 2 kompresör istasyonu ile gaz basÕnçlandÕrÕlacak ve böylece Orta Karadeniz bölgesi
Giresun, Trabzon, Ordu, Gümüúhane ve Bayburt illerine de do÷al gaz verilmesi sa÷lanacaktÕr.
Bu bölgelerdeki yapÕm çalÕúmalarÕ büyük bir hÕzla devam etmektedir.
Öte yanda, øran’Õn Basra Körfezindeki Pars do÷al gaz sahalarÕnÕn bir bölümünde Türkiye’nin
TPAO eliyle üretim tesisleri kurmasÕ, yÕlda 20 milyar m3 gaz çÕkarmasÕ ve bu gazÕn bir
bölümünün Türkiye’nin ihtiyaçlarÕ için kullanÕlmasÕ ve büyük bir bölümünün Avrupa’ya ihracÕna
yönelik olarak Türkiye ile øran arasÕnda görüúmeler sürmektedir. Bu yatÕrÕmÕn tutarÕ yaklaúÕk 3
milyar dolar olarak tahmin edilmektedir. Gerçekleúmesi halinde bu proje, Nabucco boru hattÕ
için de önemli bir gaz arz kayna÷Õ oluúturacaktÕr. Son olarak gündeme gelen yeni bir proje, øran
gazÕnÕn Selanik (Yunanistan), Arnavutluk, Adriyatik Deniz Geçiúi üzerinden øtalya’ya
ulaúmasÕnÕ öngören øsviçreli EGL firmasÕnÕn destekledi÷i Trans Adriyatik Boru HattÕ projesidir
(TransAdriatic Pipeline-TAP).
Azerbaycan ùahdenizi -Türkiye Do÷algaz Boru HattÕ
Bu proje Azerbaycan'Õn Hazar Denizi içindeki ùah Denizi lokasyonunda 1 trilyon m³ olarak
tahmin edilen do÷al gaz rezervini Türkiye'ye ulaútÕrmayÕ amaçlamaktadÕr. Türkiye-Azerbaycan
ve Gürcistan arasÕnda 12 Mart 2001 tarihinde imzalanan proje, ilk etapta 2 milyar m³ ve ikinci
etapta 6,6 milyar m³ kapasiteli olarak planlanmÕútÕr. HattÕn ba÷lantÕ noktasÕ olan Erzurum'a 225
km'lik bir hat inúa edilmiú ve 3 Temmuz 2007 tarihinde ilk sevkÕyat Erzurum'a ulaúmÕútÕr.
Harita 2. Azerbaycan ùahdenizi -Türkiye Do÷algaz Boru HattÕ
Bu proje sadece Türkiye’nin yurtiçi gaz talebinin karúÕlanmasÕ açÕsÕndan de÷il, Avrupa
Birli÷i’nin hÕzla artan gaz ihtiyacÕnÕn bir kÕsmÕnÕn karúÕlanmasÕ açÕsÕndan da önem taúÕmaktadÕr.
Bu proje iki büyük projenin (Nabucco ve Trans-Hazar) gerçekleúme ihtimalini artÕrmÕútÕr.
56
Mavi AkÕm Do÷algaz Boru HattÕ (Rusya Do÷u)
Mavi AkÕm projesi, Ankara ile Moskova arasÕnda 1997 yÕlÕnda imzalanan anlaúmaya göre, 25
yÕl süreyle, Türkiye’nin Rusya’dan yÕlda 16 milyar metre küp do÷algaz satÕn almasÕnÕ
öngörmektedir.
Harita 3. Mavi AkÕm Projesi
Mavi AkÕm Rusya'dan Türkiye'ye do÷al gaz nakletmek için Karadeniz geçiúli büyük boru
hattÕdÕr. Boru hattÕ merkezi Hollanda olan Rus Gazprom ve øtalyan ENI ortaklÕ÷Õyla kurulan
Blue Stream Pipeline B.V. tarafÕndan inúa edilmiútir. Gazprom boru hattÕnÕn Rus topraklarÕnda
kalan bölümünün iúletmesini üstenmiú olup Türk topraklarÕnda bulunan bölümün iúletmesi ise
Türk enerji úirketi BOTAù tarafÕndan gerçekleútirilmektedir. Mavi AkÕm hattÕnÕn uzunlu÷u 1200
kilometredir. Bunun yaklaúÕk 380 kilometresi, Karadeniz’in altÕndan geçmektedir ve Deniz
altÕndaki boru hattÕ, 2.140 metre derinlikle, yeryüzünün en derindeki boru hattÕdÕr . HattÕn
yapÕmÕnÕ, øtalyan ENø úirketi gerçekleútirmiútir.
YÕllÕk 16 milyar metre küp kapasiteli boru hattÕndan Türkiye, 2002 yÕlÕ sonundan bu yana gaz
almaktadÕr.
Türkiye-Yunanistan Do÷algaz Boru HattÕ
Bu hat, Bursa Karacabey mevkiinde batÕ ana hattÕndan 30 inç çapÕnda bir boru ile
ba÷landÕktan sonra Çanakkale bo÷azÕnÕ 17 km’lik bir geçiú sonrasÕ toplam karada 197 km kat
ederek Yunan sÕnÕrÕna varmakta ve oradan Gümülcine’ye uzanmaktadÕr. ølk yÕllarda 0.75 milyar
m3 gaz nakledecek hat önümüzdeki yÕllarda Adriyatik üzerinden øtalya’ya uzatÕlarak 7 milyar m3
do÷al gaz beslemesi ile Avrupa Birli÷ine alternatif bir arz kayna÷Õ olma özelli÷ini kazanacaktÕr.
Halen bir miktar arz fazlalÕ÷ÕnÕ da amorti edebilir mahiyette olan boru hattÕ, 2007 yÕlÕ itibariyle
Yunanistan’a do÷al gaz sevkine baúlamÕútÕr.
MÕsÕr-Türkiye Do÷al Gaz Boru HattÕ Projesi
Do÷al gaz arz kaynaklarÕnÕn çeúitlendirilmesi ve do÷al gaz açÕ÷ÕnÕn bir kÕsmÕnÕn da MÕsÕr’dan
sa÷lanacak gaz ile karúÕlanmasÕ amacÕyla MÕsÕr-Türkiye Do÷al Gaz Boru HattÕ Projesi
gerçekleútirilmiútir. Proje kapsamÕna 17 Mart 2004’te MÕsÕr ile Türkiye arasÕnda MÕsÕr Do÷al
Gaz ùirketi EGAS ile BOTAù’Õn yer aldÕ÷Õ Türkiye’ye gaz ithalatÕ ve Avrupa’ya gaz iletimi
hususlarÕna iliúkin çerçeve anlaúmasÕ imzalanmÕútÕr. Söz konusu anlaúmaya göre MÕsÕr’Õn
Türkiye’ye yÕlda 2-4 milyar m3;Türkiye üzerinden Avrupa pazarlarÕna ise 2-6 milyar m3 gaz
ihraç etmesi öngörülmüútür.
57
Irak- Türkiye Do÷al Gaz Boru HattÕ Projesi
Proje; Irak'ta bulunan do÷al gaz sahalarÕnÕn geliútirilerek, üretilecek olan gazÕn bir boru hattÕ ile
Türkiye'ye getirilmesi amacÕ ile geliútirilmiútir. TPAO-TEKFEN-BOTAù úirketlerince oluúturulan
bir grup tarafÕndan yapÕlan çalÕúmalar neticesinde 1996 yÕlÕnda Ankara’da, T.C. Enerji ve Tabii
Kaynaklar BakanlÕ÷Õ ile Irak Cumhuriyeti Petrol BakanlÕ÷Õ arasÕnda imzalanan anlaúmalar ile
proje baúlatÕlmÕútÕr. Irak’Õn Kuzey Do÷usu’nda yer alan do÷al gaz sahalarÕnÕ kapsayan Proje,
saha geliútirme, üretim, gaz iúleme ve boru hattÕ yapÕmÕ iúlemlerinden oluúan “entegre” bir
projedir. Bu proje ile Irak’Õn beú sahasÕnda üretilecek yÕllÕk 10 Milyar m3 gazÕn bir boru hattÕyla
Türkiye’ye taúÕnmasÕ amaçlanmaktadÕr.
Birleúmiú Milletler (BM) yaptÕrÕmlarÕ nedeniyle Proje’nin gerçekleúmesine yönelik
hedeflerimizde birtakÕm gecikmeler meydana gelmiú, yatÕrÕm aúamasÕna geçilememiú ve bu
nedenle görüúmeler kesintiye u÷ramÕútÕr.
Trans-Hazar Do÷al Gaz Boru HattÕ Projesi:
1998 tarihinde, Türkiye ve Türkmenistan Devlet BaúkanlarÕ tarafÕndan Hazar geçiúli
Türkmenistan-Türkiye-Avrupa Do÷al Gaz Boru HattÕ Projesi'nin gerçekleútirilmesine yönelik bir
Çerçeve AnlaúmasÕ imzalanmÕútÕr. Anlaúma’ya göre; 30 Milyar m3 Türkmen gazÕnÕn 16 Milyar
m3'ü Türkiye'ye, 14 Milyar m3'ü Avrupa'ya taúÕnacaktÕr. Boru hattÕ uzunlu÷u 1641 km olarak
öngörülmekte ve 3–4 milyar dolara mal olmasÕ beklenmektedir.
21 MayÕs 1999 tarihinde, BOTAù ve Türkmenistan hidrokarbon kaynaklarÕnÕn kullanÕmÕ için
Türkmenistan Devlet BaúkanÕ nezdinde yetkilendirilmiú mercii arasÕnda, 16 Milyar m3 do÷al gaz
alÕmÕ için 30 yÕl süreli Do÷al Gaz AlÕm-SatÕm AnlaúmasÕ imzalanmÕútÕr.
Harita 4. Trans-Hazar Do÷al Gaz Boru HattÕ
Ancak bu projenin önündeki en önemli engel Hazar'Õn hukuki statüsü sorunudur
Nabuco Do÷al Gaz Boru HattÕ
Ortado÷u ve Hazar Bölgesi do÷al gaz rezervlerini Avrupa pazarlarÕna ba÷lamayÕ öngören
Türkiye-Bulgaristan-Romanya-Macaristan-Avusturya Do÷al Gaz Boru HattÕ (Nabucco) ile ilk
etapta güzergah üzerindeki ülkelerin gaz ihtiyacÕnÕn karúÕlanmasÕ, takip eden yÕllarda ise
Avusturya'nÕn Avrupa'da önemli bir do÷al gaz da÷ÕtÕm noktasÕ olma özelli÷inden de
faydalanÕlarak di÷er ülkelerin gaz taleplerindeki geliúmelere göre BatÕ Avrupa'ya ulaúÕlmasÕ
58
amaçlanmaktadÕr. YaklaúÕk uzunlu÷unun 3.300 km, kapasitesinin ise 25,5-31 milyar m3/yÕl
olmasÕ, 2012 yÕlÕnda ilk kapasite ile devreye alÕnmasÕ planlanmaktadÕr.
Boru hattÕ güzergahÕnÕn planlanan yaklaúÕk uzunlu÷u úu úekildedir :Toplam Nabucco Boru HattÕ
Uzunlu÷u ,Besleme HatlarÕ Hariç-Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Avusturya ): 2.841 km ve
Besleme HatlarÕ- Gürcistan sÕnÕrÕ-Horasan ve øran sÕnÕrÕ - Horasan Dahil: 3.282 km dir.
Türkiyedeki boru uzunlu÷u 1.998 km dir.
Mevcut úartlara bakÕldÕ÷Õnda, Azerbaycan ùah Deniz, Türkmenistan ve di÷er Trans-Hazar
kaynaklarÕ ile øran gazÕnÕn taúÕnmasÕ öngörülmektedir. Uzun vadede Irak ve Suriye üzerinden
MÕsÕr gaz kayna÷Õ baúta olmak üzere di÷er çevreleyen kaynaklardan da gaz taúÕnmasÕ
planlanmaktadÕr.
Harita 5. Nabucco Projesinin Güzergah ve Termin ProgramÕ
Bu hattÕn Erzurum (BTE) ve Türkiye-øran do÷al gaz hattÕyla beslenece÷i düúünülmektedir.
bununla birlikte, düúünce aúamasÕnda olan Trans-Kafkas Do÷al gaz hattÕyla da birleútirilmesi
olasÕlÕ÷Õ da mevcuttur. AyrÕca Nabucco hattÕ, AB'nin Trans-Avrupa Enerji hattÕnÕn bir parçasÕ
olarak da öngörülmektedir. Nabucco projesinin yürütülmesi için BOTAù (Türkiye), OMV
(Avusturya), MOL (Macaristan), Transgaz (Romanya), Bulgargaz (Bulgaristan) arasÕnda
Nabucco UluslararasÕ Gas HattÕ (Nabucco Gas Pipeline International GmbH) iútiraki % 20
ortaklÕkla 2004'te Viyana'da kurulmuútur. OrtaklÕ÷a son olarak Alman RWE firma katÕlmÕú olup,
Gaz de France gibi yeni katÕlma istekleri de olmaktadÕr.
3.7. YENøLENEBøLøR ENERJø KAYNAKLARI
Ülkemiz, yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarÕ ile enerji ihtiyacÕnÕn önemli bir kÕsmÕnÕ
karúÕlayabilecek bir potansiyele sahip olmasÕna karúÕn henüz bu kaynaklar mecut potansiyelin
çok altÕnda de÷erlendirilmektedir.
Türkiye önemli miktarda yenilenebilir enerji kaynaklarÕ potansiyeline sahiptir. Hidrolik, rüzgar,
jeotermal, güneú ve biyokütle ülkemizin kullanÕlan ve kullanÕlma potansiyeli yüksek yenilenebilir
59
enerji kaynaklarÕdÕr ve kömürden sonra enerji üretimi için ikinci büyük yerli kaynaktÕr. 2007
yÕlÕnda yenilenebilir enerji kaynaklarÕndan üretilen enerji miktarÕ 8,47 MTEP mertebesindedir.
Bu toplam birincil enerji arzÕmÕzÕn yaklaúÕk % 8 ine karúÕlÕk gelmektedir.
Ülkemiz yenilenebilir enerji arzÕ a÷ÕrlÕklÕ olarak hidrolik kaynaklar ve biyokütleden (odun, bitki ve
hayvan artÕklarÕ) üretilmektedir. Biyokütlenin payÕ yenilenebilir enerji arzÕmÕzÕn % 47 sini
oluúturmaktadÕr. Bu oranÕn tamamÕna yakÕnÕ ticari olmayan yakÕtlardan olan ve konut
ÕsÕtÕlmasÕnda kullanÕlan odun ve hayvan artÕklarÕdÕr. Geri kalan yenilenebilir enerji arzÕ ise a÷ÕrlÕklÕ
olarak hidrolik kayanaklardan elde edilmektedir. ùimdilik rüzgar ve güneú enerjilerinin payÕ çok küçük
olsa bile yakÕn gelecekte hÕzla artmasÕ beklenmektedir. Ülkemizde büyük potansiyele sahip
jeotermal, rüzgar ve güneú gibi yerli kaynaklarÕmÕz úimdiye kadar sistematik olarak
geliútirilmemiútir. 2007 yÕlÕnda bu üç kayna÷ÕmÕzÕn toplam birincil enerji arzÕ içindeki payÕ
sadece %1.5-2 civarÕndadÕr.
D.Gaz
33%
Odun+
ArtÕklar
4%
Yenilenebilir
Kaynaklar
8%
8.47
MTEP
Petrol
31%
T.Kömürü
14%
BioyakÕtlar
0.%
Hidrolik+
Jeotermal
3%
Rüzgar
0.%
Di÷er IsÕ+
Jeotermal IsÕ
1%
Linyit
13%
P.kok
1%
Güneú
0.%
Grafik 21. Yenilenebilir Enerji Tüketiminin Birincil Enerji Tüketimindeki PayÕ
Kaynak: ETKB
TWh
Bu kaynaklarÕmÕzÕn kullanÕmÕnÕn hÕzla geliútirilmesi beklentisine karúÕn 2030 yÕlÕnda bile birincil
enerji arzÕmÕza ancak %5 oranÕnda bir katkÕ yapmasÕ söz konusu olacaktÕr. Son yÕllarda elektrik
üretiminde yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn payÕnda ciddi bir artÕú görülmemektedir.
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
Elektrik Enerjisi
Yenilenebilir Elektrik
1990
60
1995
2000
2005
2006
2007
Rüzgar
0 .%
Hidro+
Jeotermal
19%
Taú Kömürü
8%
Linyit
20%
Petrol
3%
Do÷al Gaz
50%
Grafik 23. Elektrik Üretiminde KaynaklarÕn PayÕ
Elektrik enerjisi üretiminde yenilenebilir enerjinin payÕ 2006 yÕlÕnda %26 mertebesinde olmuú
ancak bu pay 2007 yÕlÕnda % 19 mertebesine gerilemiútir. Ancak Elektrik enerjisi kurulu güç
elektrik üretiminin geliúiminde yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn payÕnÕn hÕzla artÕrÕlmasÕ
beklenmektedir. Bu konuda yapÕlan öngörüler aúa÷Õdaki tabloda özetlenmiútir.
Tablo 20. Yenilenebilir Enerji Arz Projeksiyonu-MW
2008
2009
2010
2011
2012
2013 Toplam
121,4
578
2.396 2.633
1.354
1.134 8216
Rüzgar
483
361
1.041
1.885 3770
Geotermal
45
7,5
Hidro
Bio-kütle
Güneú
TOPLAM
9,5
62
124
8
10
10
12.110
Kaynak:EøE
2020 yÕlÕnda 15 000 MW hidro ve 10 000 MW rüzgar ve güneú kurulu gücünün ulusal
úebekeye ba÷lanmasÕ hedeflenmektedir. øthalat ba÷ÕmlÕlÕ÷ÕnÕ azaltabilmek, enerji arzÕ
güvenli÷ini sa÷layabilmek ve sera gazÕ salÕnÕmlarÕnÕ düúürebilmek için ülke enerji dengesinde
yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn payÕnÕn artÕrÕlmasÕna önem verilmelidir.
Ülkemiz açÕsÕndan yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn ulaúmÕú oldu÷u potansiyel, içinde
bulunulan enerji darbo÷azÕnÕn aúÕlmasÕ, ithal kaynaklara olan ba÷ÕmlÕlÕ÷Õn azaltÕlmasÕ ve döviz
kaybÕnÕn önlenmesi için önemli bir kaynaktÕr.
Özellikle güneú, jeotermal ve rüzgar kaynaklarÕndan enerji elde etmek için gerekli üretim ve
ekipmanlarÕn büyük bir ço÷unlu÷unun ülkemizde üretimi imkanÕ vardÕr. E÷er ülkemizde AR-GE
çalÕúmalarÕna gerekli kaynak ayrÕlÕr, uygulamaya yönelik üniversite-ilgili meslek odalarÕ-sanayi
iúbirli÷i sa÷lanÕr ve bu konuda özellikle ulusal, kamusal çÕkarlarÕ gözeten bir enerji programÕ
uygulanabilirse; ülkemiz gerek ulusal kaynaklarÕ gerek insan gücü gerekse yetiúmiú ve
deneyimli mühendis yapÕsÕyla gerekli teknolojik hamleyi yapabilecek alt yapÕya sahiptir.
61
Tablo 21. EPDK ‘dan alÕnan Enerji Üretim LisanslarÕnÕn Durumu
Baúvuru AúamasÕ
Inceleme
De÷erlendirme
YakÕt / Kaynak
Adet
Kurulu
Güç
(MW)
Adet
Kurulu
Güç
(MW)
TERMøK
TOPLAM
22
11.020,5
44
19.786,4
Do÷al Gaz
14
7.022,3
22
øthal Kömür
6
3.874,0
16
Linyit
1
30,6
Fuel Oil
1
93,6
Uygun Bulma
Lisans Verildi
TOPLAM
PROJE
ADEDø
KURULU
GÜÇ
TOPLAMI
(MW)
Kurulu
Güç
(MW)
Adet
Kurulu
Güç
(MW)
351
6.526,9
272
17.909,7
351
55.243,5
8.337,5
217
2.312,6
173
8.872,4
217
26.544,9
10.062,7
36
3.908,3
10
5.079,0
36
22.923,9
32
306,0
30
1.649,6
32
1.986,2
Adet
2
54,0
44
41
1.268,9
44
1.416,5
Di÷er Kömür
3
832,2
7
4
478,9
7
1.311,1
Taúkömürü
1
500,0
3
2
51,3
3
551,3
Asfaltit
1
1
413,3
1
413,3
Nafta
5
5
47,7
5
47,7
Di÷er Termik
3
3
29,2
3
29,2
LPG
3
3
19,5
3
19,5
HøDROLøK
86
3.065,5
130
2.421,7
817
3.749,7
441
12.679,6
817
21.916,5
DøöER
YENøLENEBøLøR
TOPLAM
8
79,9
753
77.032,2
893
1.160,7
113
3.432,7
893
81.705,4
Rüzgâr
6
75,2
752
77.028,6
867
1.156,7
91
3.274,0
867
81.534,4
6
6
94,4
6
94,4
7
6
40,1
7
44,1
10
8
17,6
10
21,8
Jeotermal
Çöp GazÕ
1
4,0
Biyogaz
1
0,7
1
3,6
Biyokütle
Genel Toplam
116
14.165,9
927
99.240,3
3
4,0
2
6,6
3
10,6
2061
11.437,3
826
34.022,0
2061
158.865,4
Kaynak: TEBA BÜLTENø 29.12. 2008
3.7.1. Hidroelektrik
Türkiye’nin brüt hidroelektrik potansiyeli 433 milyar kWh/yÕl, teknik hidroelektrik potansiyeli 216
milyar kWh/yÕl, ekonomik potansiyeli ise 150 milyar kWh/yÕl dÕr. Ekonomik potansiyelin, yeni
projelerle birlikte önümüzdeki yÕllar daha da artÕú göstererek yaklaúÕk 170 milyar kWh/yÕl’a
ulaúaca÷Õ tahmin edilmektedir. Türkiye teknik potansiyelinin %22’si,ekonomik yapÕlabilir
hidroelektrik potansiyelinin ise %32’si ancak de÷erlendirilmiú bulunmaktadÕr.
2007 yÕlÕ sonu itibariyle Türkiye’de øúletmede olan HES lerin toplam kurulu gücü 13 394,4 MW,
bu ise Türkiye kurulu gücünün % 33 ünü oluúturmuútur. 2007 yÕlÕnda 31,5 MW gücünde ilave
potansiyel devreye alÕnabilmiútir(EPDK).
62
Tablo 22. Ekonomik HES Potansiyelinin Proje DurumlarÕna Göre Da÷ÕlÕmÕ
(Haziran 2007)
Proje Durumu
Proje
K.Güç
Ort. Üretim
Oran (%)
SayÕsÕ
(MW)
(GWh/yÕl)
øúletmede
148
13 306
47 590
32
ønúa Halinde
158
6 564
23 620
16
Proje
977
22 260
79 177
52
1 283
42 480
150 387
100
Toplam
Kaynak:A. TUTUù
Herhangi bir nehirde bir kesitten enerjisi alÕnmadan geçen su ülke ekonomisi açÕsÕndan
kayÕptÕr. Türkiye geliútiremedi÷i hidroelektrik potansiyelden dolayÕ,170 milyar kWh elektrik
üretim kapasitesinin halen yalnÕz 47.6 milyar kWh’lik bölümünü kullanabildi÷i için, her yÕl
yaklaúÕk 122.4 milyar kWh enerji üretebilece÷i suyu enerjisini almadan denizlere göndermekte
ve bu yüzden, birim kWh baúÕna 0.06 US cent hesabÕyla her yÕl 7-8 milyar ABD$’Õ
kaybetmektedir.
Di÷er taraftan hidrolik enerji do÷al koúullara ve ya÷Õúlara çok ba÷ÕmlÕdÕr. 2006 yÕlÕnda mevcut
13 062.7 MW kurulu gücündeki HES’lerden 44 244.2 GWh enerji üetilmiúken bu üretim 2007
yÕlÕnda 13 394.9 MW kurulu güçteki tesislerden 35 850.8 GWh te düúmüútür. Pik yüklerin ve
de÷iúken karekterli di÷er yenileblir enerji üretiminin sistem dengesini sa÷lamada en de÷erli
üretim tipi olan Hidroelektrik santarallarÕn hÕzla tamamlanmasÕ ve pompa depolamalÕ
santrallarÕn da Türkiye enerji sisteminde yer almasÕ gereklidir. Pompa depolamalÕ santrallarla
ilgili olarak
EøE Genel Müdürlü÷ünde baúlatÕlmÕú olan çalÕúmalar desteklenmeli ve
geliútirilmektedir.
3.7.2. Rüzgâr Enerjisi
Ülkemizde bugünkü teknik koúullarda ortalama 7 m/s hÕzda, yÕlda 2.500 saat kullanma süresi
ile kurulabilecek ekonomik rüzgar potansiyeli EøE tarafÕndan hazÕrlanan Türkiye Rüzgâr Enerjisi
Potansiyel AtlasÕ (REPA) da 48.000 MW yani 120 milyar KWh düzeyinde olarak
hesaplanmÕútÕr.
REPA, Türkiye rüzgâr kaynaklarÕnÕn karakteristiklerini ve da÷ÕlÕmÕnÕ belirlemek amacÕyla EøE
tarafÕndan 2006 yÕlÕnda üretilmiútir. Bu atlasta verilen detaylÕ rüzgâr kayna÷Õ haritalarÕ ve di÷er
bilgiler rüzgâr enerjisinden elektrik üretimine aday bölgelerin belirlenmesinde kullanÕlabilecek
bir alt yapÕ sa÷lamaktadÕr.
Tablo 23. Türkiye - øyi-SÕradÕúÕ ArasÕ Rüzgar Kayna÷Õ 50m4
Rüzgar
Kaynak
Derecesi
Orta
3
50 m’de
Rüzgar
Gücü
2
Yo÷.(W/m )
300-400
øyi
4
400 – 500
Harika
5
500 – 600
7.5-8.0
2 598.86
0.35
12 994.32
Mükemmel
6
600 – 800
8.0- 9.0
1 079.98
0.15
5 399.92
SÕradÕúÕ
7
> 800
> 9.0
39.17
0.01
195.84
26 351.28
3.57
131 756.40
Toplam
Rüzgar
SÕnÕfÕ
Toplam
Alan
2
(km )
RüzgarlÕ
Arazi
Yüzdesi
Toplam
Kurulu Güç
(MW)
50 m’de
Rüzgar HÕzÕ
(m/s)
6.5-7.0
16 781.39
2.27
83 906
7.0-7.5
5 851.87
0.79
29 259.36
44Dr. Yüksel Malkoç, Türkiye Rüzgar Enerjisi øhtiyacÕnÕn KarúÕlanmasÕnda Rüzgar Enerjisinin Yeri, IV. Yeni ve Yenilenebilir Enerji
KaynaklarÕ Sempozyumu, 23-24 KasÕm 2007 Kayseri
63
Harita 6. Türkiye Rüzgar AtlasÕ-YÕllÕk Rüzgar Da÷ÕlÕm HaritasÕ 70 m
Kaynak:EøE
Türkiye rüzgâr enerji potansiyeli, rüzgâr sÕnÕfÕ iyi ile sÕra dÕúÕ arasÕnda 47,849.44 MW olarak
belirlenmiútir. Bu araziler Türkiye toplamÕnÕn %1.30’una denk gelmektedir. Orta ile sÕra dÕúÕ
arasÕ rüzgâr sÕnÕfÕna ait rüzgârlÕ arazilere bakÕldÕ÷Õnda ise 131,756.40 MW’lÕk rüzgâr enerjisi
potansiyelini bulundu÷u ve toplam rüzgârlÕ arazinin alanÕnÕn ise Türkiye’nin %3.57 ’si oldu÷u
görülmüútür.
Harita 7. Marmara Bölgesindeki Muhtemel Rüzgar SantrallarÕ -REPA
Kaynak: EøE
Türkiye, Avrupa’da rüzgâr enerjisi potansiyeli bakÕmÕndan en zengin ülkelerden birisidir. Üç
tarafÕ denizlerle çevrili olan ve yaklaúÕk 3500 km kÕyÕ úeridi olan Türkiye’de özellikle Marmara
kÕyÕ úeridi ve Ege kÕyÕ úeridi ile sürekli ve düzenli rüzgâr almaktadÕr
Türkiye’de halihazÕrda úebeke ba÷lantÕlÕ rüzgâr santralarÕnÕn toplam kurulu gücü 146.25 MW
ulaúmÕú olup 2007 de 355 GWh enerji üretmiútir. 2007 de toplam 76,4 MW rüzgar santralÕ
devreye alÕnmÕútÕr(EPDK).
64
BunlarÕn yanÕ sÕra inúaatÕ süren 276.9 MW ve tedarik anlaúmasÕ yapÕlan 579.7 MW rüzgâr
santrali mevcuttur. Elektrik PiyasasÕ Düzenleme Kurumu tarafÕndan bu güne kadar toplam
kurulu gücü 2126 MW olan 58 adet rüzgâr santraline lisans verilmiú, toplam kurulu gücü 533
MW olan 13 adet santralin lisansÕ ise sona erdirilmiútir. 1 KasÕm 2007 tarihinde, yalnÕzca tek bir
gün süreyle kabul edilen, 78 000 MW büyüklü÷ündeki rüzgâr santral lisans baúvurularÕ ile
inceleme ve de÷erlendirmede olan rüzgar projeleri toplam gücü 84 674 MW’a ulaúmÕútÕr.
Rüzgara dayalÕ elektrik üretim baúvurularÕna iliúkin belirtilen rakamlar, aynÕ kayna÷Õn elektrik
amaçlÕ kullanÕmÕna iliúkin olarak yapÕlan birden fazla baúvuruyu da içermektedir.
3.7.3. Jeotermal Enerji (IsÕ, Elektrik)
Dünyada jeotermal elektrik üretiminde ilk 5 ülke sÕralamasÕ, ABD, Filipinler, øtalya, Meksika ve
Endonezya úeklindedir. Dünya jeotermal ÕsÕ ve kaplÕca uygulamalarÕndaki ilk 5 ülke sÕralamasÕ
ise Çin, øsveç, ABD, øzlanda ve Türkiye biçimindedir.
Türkiye’nin jeotermal brüt teorik ÕsÕ potansiyelinin 31.500 MW, kullanÕlabilir ÕsÕ potansiyelinin
de 3.524 MW oldu÷u belirtilmektedir.Toplam jeotermal elektrik potansiyeli 2000 MW’dir.
1962 yÕlÕnda MTA tarafÕndan bir sÕcak su envanter çalÕúmasÕ olarak baúlatÕlan Türkiye’nin
jeotermal enerji araútÕrmasÕ ile bugün toplam 600’den fazla termal kaynak (sÕcak ve mineralli
su kayna÷Õ) bilgisine ulaúÕlmÕútÕr.
Harita 8. Jeotermal Rezerv ve Üretim SahalarÕ HaritasÕ
2005 yÕlÕ sonu itibariyle MTA tarafÕndan yapÕlan jeotermal sondaj de÷erlendirmelerine göre
muhtemel potansiyelin 2924 MW ‘Õ görünür potansiyel olarak kesinleúmiútir. Türkiyedeki do÷al
sÕcak su çÕkÕúlarÕnÕn 600 MWt olan potansiyelide bu rakama dahil edildi÷inde toplam görünür
jeotermal potansiyelimiz 3524MWt ‘e ulaúmaktadÕr. Ülkemizdeki jeotermal kaynaklarÕn % 95’i
ÕsÕtmaya uygun sÕcaklÕkta olup (400C’nin üzerinde toplam 140 adet jeotermal alan) ço÷unlukla
BatÕ, KuzeybatÕ ve Orta Anadolu’da bulunmaktadÕr. Türkiye’nin toplam jeotermal ÕsÕ ve elektrik
potansiyeli; 5 milyon konut ÕsÕtma eúde÷eri veya 150 bin dönüm sera ÕsÕtmasÕ, 1 milyonun
üzerinde kaplÕca yatak kapasitesi, 29 milyar $/yÕl fuel-oil eúde÷eri (30 milyon ton/yÕl), 30 milyar
m3/yÕl do÷al gaz eúde÷erindedir.
Türkiye’nin toplam jeotermal elektrik potansiyeli 2000 MWe dir. 2013 yÕlÕ jeotermal elektrik
üretim hedefi 550 MWe kurulu güç ve 4 milyar Kwh elektrik üretimidir.
65
Tablo 24 . Jeotermal Enerjinin Mevcut KullanÕm Durumu
DEöERLENDøRME
Jeotermal Merkezi IsÕtma
(ùehir, Konut, Termal Tesis, Sera v.b.)
1
KAPASøTE
117 Bin Konut Eúde÷eri
(983 MWt)
(Dokuz Eylül Üniversitesi Kampusü+Balçova+NarlÕdere 24.000 Konut Eúde÷eri, Gönen 3400 Konut,
Simav 5000 Konut, KÕrúehir 1900 Konut, KÕzÕlcahamam 2500 Konut, Afyon 4500 Konut, KozaklÕ 1200
Konut, SandÕklÕ 3600/5000 Konut, Diyadin 150 Konut, Salihli 4100/24000 konut, Sarayköy 1500 konut,
Edremit 2000/7500, SarÕkaya 180/2000 konut jeotermal merkezi ÕsÕtma sistemine ilave termal tesis ve
1.000 dönüm sera ÕsÕtmasÕ (ùanlÕurfa, Dikili, Balçova vb)
KaplÕca KullanÕmÕ
Toplam IsÕ KullanÕmÕ
Elektrik Üretimi
Karbondioksit Üretimi
215 KaplÕca
(402 MWt) (YÕlda 10 Milyon Kiúi)
1385 MWt
(1 Milyon ton/yÕl petrol (kalorifer yakÕtÕ) karúÕlÕ÷Õ 1.4
Milyar YTL/YÕl, 2007 itibariyle)
20 MWe (Denizli – KÕzÕldere) iúletiliyor
48 MWe kapasiteli Germencik Jeotermal Elektrik
Santrali yatÕrÕmÕnÕn çalÕúmalarÕ devam
etmektedir.
AydÕn SalavatlÕ da 167 ° C ile yaklaúÕk 10 MWe
Binary Cycle santrali iúletilmektedir.
KÕzÕldere Jeotermal Santralinin atÕ÷Õ olan 140 °C
‘lik jeotermal sudan 6,85 MWe kapasiteli
jeotermal santrali kurulmaktadÕr.
7,5/22 MWe Çanakkale-Tuzla jeotermal santrali
proje aúamasÕndadÕr.
10 MWe Simav Jeotermal Jeotermal Elektrik
Üretim Santrali proje aúamasÕndadÕr. 10/20 MWe
Seferihisar Jeotermal Elektrik Santrali, sondaj,
geliútirme ve proje aúamasÕndadÕr.
120 Bin Ton/yÕl
Kaynak: Türkiye Jeotermal Derne÷i
Jeotermal enerji, do÷rudan kullanÕm alanlarÕnda, teknolojik açÕdan yatÕrÕmlarÕn % 90’Õ yerli
makina ve teçhizat tarafÕndan karúÕlanabilecek bir düzeye ulaúmÕútÕr. DolayÕsÕyla elektrik dÕúÕ
uygulamalarda ulusal teknoloji kolaylÕkla geliútirilebilir durumdadÕr.
Türkiye’deki jeotermal enerji kaynaklarÕnÕn tümüne yakÕnÕnÕn düúük-entalpili (akÕúkan
sÕcaklÕklarÕ 160 °C’den küçük), olmasÕ, kaynaklarÕn de÷erlendirilmesinde endüstriyel proses
ÕsÕsÕ ve konut ÕsÕtmasÕna yönelinmesi gere÷ini ortaya çÕkarmaktadÕr. Türkiye’nin gelecek
yÕllardaki enerji gereksinimleri dikkate alÕndÕ÷Õnda jeotermal enerjinin tek baúÕna çözüm
olmayaca÷Õ; fakat enerji sorununda tamamlayÕcÕ bir rol oynayaca÷Õ açÕktÕr. Devletin ve özel
yatÕrÕmcÕlarÕn jeotermal kaynaklarÕn son derece çekici oldu÷u konut ÕsÕtmasÕ ve proses ÕsÕsÕ gibi
kullanÕmlara yatÕrÕm yapmasÕ, ülke ekonomisine katkÕda bulunacak, hava kirlili÷ini
azaltacaktÕr.
Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlü÷ü (MTA), 2007 Haziran ayÕnda yürürlü÷e giren
Jeotermal YasasÕ ve AralÕk ayÕnda yürürlü÷e giren yönetmeli÷i kapsamÕnda elektrik üretimi
amaçlÕ altÕ jeotermal sahayÕ özel sektörün kullanÕmÕna açmÕútÕr.. SÕcaklÕklarÕ 213°C’ye kadar
de÷iúen aralÕklarda olan bu altÕ sahada, 110 MWe (megavat elektrik) kurulu gücünde yaklaúÕk
1 milyar kWh elektrik üretilmesi planlanmaktadÕr. Bu sahalar ;
66
– AydÕn Merkez - Köúk - Umutlu - Serçeköy
– AydÕn - Sultanhisar - Atça
– AydÕn - Germencik - Bozköy - Çamur
– AydÕn -Sultanhisar
– Manisa - Salih li - Caferbeyli
– Manisa - Alaúehir - KavaklÕdere.
Jeotermal sahalarÕdÕr.
3.7.4. Güneú Enerjisi
Türkiye güneú kuúa÷Õ içerisinde bulunan bir ülkedir. Bu nedenle güneú enerjisi kazancÕ
açÕsÕndan zengindir. Türkiye günlük ortalama güneúlenme süresi 3,75 (AralÕk ayÕ)-11,31
(Temmuz ayÕ) saat arasÕnda de÷iúirken, Global Radyasyon De÷eri (kWh/m2-gün) 6,57
(Haziran) ile 1,59 (AralÕk ayÕ) de÷iúmektedir.
Ülkemiz, co÷rafî konumu sebebiyle sahip oldu÷u güneú enerjisi potansiyeli açÕsÕndan bir çok
ülkeye göre úanslÕ durumdadÕr. Türkiye’nin ortalama yÕllÕk toplam güneúlenme süresinin 2640
saat (günlük toplam 7,2 saat), ortalama toplam ÕúÕnÕm úiddeti 1311 KWh/m²-yÕl (günlük toplam
3,6 KWh/m²) oldu÷u tespit edilmiútir.
Ülkemizde yÕllÕk ortalama toplam güneú ÕúÕnÕmÕnÕn en küçük ve en büyük de÷erleri sÕrasÕ ile
1.120 KWh/m2-yÕl ile Karadeniz Bölgesinde, 1.460 KWh/m2-yÕl ile Güneydo÷u Anadolu
Bölgesinde gerçekleúmektedir.
Grafik 24.Türkiye Global Radyasyon De÷erleri (kWh/ m²-gün)
Kaynak: EøE-GEPA
EøE tarafÕndan yayÕnlanan Güneú Enerjisi Potansiyel AtlasÕ’na göre, Türkiye’nin yÕllÕk güneú
enerjisi Teknik Potansiyeli yaklaúÕk 405 milyar kWh (DNI> 1800 kwh/m2-yÕl) ve Ekonomik
Potansiyeli yaklaúÕk 131milyar kWh (DNI> 2000 kwh/m2-yÕl) dÕr.
67
Harita 9. Türkiye Güneú HaritasÕ
Kaynak: EøE GEPA
Bu ÕúÕnÕm úiddetleri ile Türkiye’nin, Güneydo÷u ve Akdeniz bölgeleri içinde kalan ve
yüzölçümünün % 17’sini kapsayan bölümünde, güneúli su ÕsÕtÕcÕlarÕnÕn yÕl boyunca tam
kapasite ile çalÕúabilmektedir. Türkiye yüzölçümünün % 63’ünü kapsayan bölümde ise, güneúli
su ÕsÕtÕcÕlarÕnÕn yÕl boyunca çalÕúma oranÕ % 90 ve ülkenin % 94’ünü kapsayan bir bölümdeki
çalÕúma oranÕ ise, % 80’dir. Türkiye’nin hemen hemen her yerinde, güneúli su ÕsÕtÕcÕlarÕnÕn yÕlÕn
% 70’i kadar bir sürede tam randÕmanla çalÕúabilmektedir.Bu sebeple özellikle Güney ve Ege
kÕyÕlarÕ baúta olmak üzere bütün bölgelerde güneú enerjisi kolektörleri halen yo÷un olarak sÕcak
su elde etmek amacÕyla kullanÕlmaktadÕr. AyrÕca bazÕ endüstriyel uygulamalar, hacim ÕsÕtma
uygulamalarÕ (güneú mimarisi) ile elektrik üretiminde fotovoltaik pillerin kullanÕmÕ da
yaygÕnlaúmaktadÕr.
Güneú kollektörleri kullanÕlarak elde edilen ÕsÕ enerjisinin birincil enerji tüketimine katkÕsÕnÕn
yÕllara göre de÷iúimi, Tablo 25 de gösterilmiútir. Türkiye’de, büyük ço÷unlu÷u Akdeniz, Ege ve
Güney Do÷u Anadolu bölgelerinde olmak üzere, 3 – 3.5 milyon konutta güneú kollektörü
bulunmaktadÕr Bu toplayÕcÕlarÕn tümü 18 milyon m2 ‘dir ve EøE verilerine göre 2007 de üretilen
enerji miktarÕ 420 bin ton eúde÷eri petrolün üstündedir.
Tablo 25. Güneú Kolektörleri ile Elde Edilen
Enerji MiktarÕ Tahmini
YÕl
Güneú Enerjisi üretimi
(bin TEP)
1998
210
1999
236
2000
262
2001
290
2004
375
2007
420
Kaynak:(EøE )
68
Güneúten elektrik üretimi ise 1000 kW kurulu güç ile pilot uygulamalar seviyesindedir. ùu anda
3000 dolar olan kW maliyetinin 1500 dolar’a düúmesi durumunda ülkemizde de güneúten
elektrik üretimi uygulamalarÕ yaygÕnlaúabilecektir.
Güneú enerjisi gibi yenilenebilir enerji kullanÕmlarÕna ülke enerji politikalarÕnda yer verilmesi,
enerji dÕú alÕmlarÕnÕ azaltabilece÷i gibi fosil yakÕtlardan kaynaklanan çevre kirlili÷inin
azaltÕlmasÕnÕ da sa÷layacaktÕr.
3.7.5. Biyokütle Enerjisi
Türkiye’nin biyokütle, biyogaz ve biyoyakÕt enerji kapasiteleri de ciddi potansiyellere sahiptir.
Biyokütle yeni-yenilenebilir enerji kaynaklarÕ içinde ciddi bir teknik potansiyele sahiptir. Ana
bileúenleri karbo-hidrat bileúikleri olan bitkisel ve hayvansal kökenli tüm maddeler “Biyokütle
Enerji Kayna÷Õ”, bu kaynaklardan üretilen enerji ise “Biyokütle Enerjisi” olarak
tanÕmlanmaktadÕr.
Türkiye’de toplam arazinin sadece % 33,1’i iúlenmektedir. øúlenmeyen arazi içinde tarÕma
uygun % 3’lük bir alan mevcuttur. Bu alanÕn enerji tarÕmÕnda kullanÕlmasÕ, kota kapsamÕndan
çÕkarÕlan ürünler (tütün, úeker pancarÕ gibi) yerine de enerji amaçlÕ tarÕm (úeker pancarÕ, tatlÕ
sorgum, miskantus, kanola, aspir, C4 bitkileri ekimi gibi) yapÕlmasÕ, tarÕm kesimine yön
verecek, istihdam yaratacak ve ulusal geliri artÕracaktÕr.Bugün AB’de úeker üretimine kota
getirilse de úeker pancarÕnÕn üretimi kÕsÕtlanmamakta, tam tersine biyoyakÕt üretimine dönük
úeker pancarÕ üretimi hektar baúÕna 45 € ile desteklenmektedir GAP, YeúilÕrmak Havza Projesi
gibi projeler kapsamÕnda biyokütle enerji teknolojisi plan ve uygulamalarÕ mutlaka yer almalÕdÕr.
Ülkemiz enerji ormancÕlÕ÷Õna uygun (kavak, sö÷üt, kÕzÕla÷aç, okaliptüs, akasya gibi hÕzlÕ
büyüyen a÷açlar) 4 milyar hektar devlet orman alanÕna sahiptir. Söz konusu alan uygun
planlamalar dahilinde, modern enerji ormancÕlÕ÷Õnda de÷erlendirilmeli ve bu a÷açlarÕn yakacak
olarak kesimi önlenmelidir. YapÕlan hesaplamalar, 1 milyon hektar alana kurulacak enerji
ormanlarÕndan yÕlda yaklaúÕk 7 milyon ton biyokütle enerji kayna÷Õ elde edilebilece÷ini
göstermektedir.. Bu miktar yaklaúÕk 30 milyon varil ham petrole eúde÷erdir.
3.7.5.1. Biyogaz
Ülkemizde 65.000 ton/gün miktarÕnda çöp çÕkmaktadÕr. Çöplerin düzenli depolama ile elektrik
eldesinde de÷erlendirilmesi de göz ardÕ edilmemelidir. Türkiye için en önemli biyoyakÕt
seçeneklerinden biri biyogaz’dÕr. AB’de son yÕllarda biyogaz üretimine önemli destekler
sa÷lanmakta ve do÷al gaz niteli÷inde elde edilecek biyogazÕn tüm sektörlerde (ulaútÕrma,
elektrik üretimi, sanayi, konutlar vb) kullanÕmÕ hedeflenmektedir.
Türkiye’de hayvansal atÕklarÕn biyogaz üretiminde de÷erlendirilmesi ile, fermantör içi sÕcaklÕ÷Õn
38 °C olmasÕ ve optimum fermantör sÕcaklÕ÷Õnda çalÕúÕlmasÕ durumunda bu potansiyelin 2,2-3,3
milyar m3/yÕl arasÕnda olmasÕ teorik olarak mümkün görünmektedir. Bu da 2,4 milyon ton taú
kömürü eúde÷eri bir enerjiye karúÕlÕk gelmektedir.
Tablo 26. Hayvansal AtÕk Potansiyeline KarúÕlÕk Gelen Üretilebilecek
Biyogaz MiktarÕ ve Taúkömürü Eúde÷eri5
Hayvan Cinsi
SÕ÷Õr
Koyun-Keçi
Tavuk-Hindi
Toplam
5
Biyogaz MiktarÕ
(m3/yÕl)
994.860.000,00
1.901.500.000,00
487.020.906,00
3.383.380.906
Taú Kömürü
Eúde÷eri
(Ton/yÕl)
710.613,00
1.358.215,00
347.871,00
2.416.699,00
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar BakanlÕ÷Õ (ETKB) – www.enerji.gov.tr
66
69
Biyogaz tesislerinin yanÕ sÕra, úebeke ile ba÷lantÕlÕ çalÕúan “çöp termik santralleri” ile elektrik
üretimi sa÷lanabilmektedir. Biyoelektrik üretimi için de÷erlendirilebilecek atÕk potansiyelinin
ülkemizde mevcut oldu÷u bilinmektedir. 2003 genel enerji dengesi içerisinde 14.991 bin ton
odun, 5.439 bin ton hayvansal-bitkisel atÕk arzÕ olmuútur. 2006 yÕlÕ genel enerji dengesinde ise
13411 bin ton odun, 4984 bin ton hayvansal ve bitkisel atÕk arzÕ bulunmaktadÕr. Bunun yanÕ
sÕra ortalama de÷erlerle yÕlda 15 milyon ton evsel atÕk, 20 milyon ton belediye atÕ÷Õ da
oluúmaktadÕr.
Dünyadaki arÕtma tesisleri bünyesinde biyogaz üretimi de yaygÕndÕr. Türkiye’deki arÕtma
tesislerinde biyogaz üretimine iliúkin en güzel örnek, Ankara Su ve Kanalizasyon ødaresi Genel
Müdürlü÷ü (ASKø) AtÕk Su ArÕtma Tesisi’dir. 4 milyon nüfusa hizmet vermek üzere 2000
YÕlÕ’nda iúletmeye açÕlan tesis, Avrupa’nÕn en iyi tesislerinden biri olup, 2025 YÕlÕ’na kadar 6
milyon nüfusa hizmet verecek kapasiteye geniúletilecektir. Tesiste bulunan her biri 1650 KW
kapasiteli iki elektrik jeneratörü, biyogazÕ elektrik enerjisine çevirmektedir. Elde edilen elektrik
enerjisi, tesisin yÕlÕk enerji ihtiyacÕnÕn yaklaúÕk % 80’ini karúÕlamaktadÕr.
østanbul Su ve Kanalizasyon ødaresi Genel Müdürlü÷ü (øSKø) bünyesinde bulunan Tuzla AtÕksu
Biyolojik ArÕtma Tesisi’nde bulunan anaerobik çamur çürütme ünitesinden elde edilen ve günlük
ortalama 600-1000 m3 hacminde olan biyogaz, tanklarÕn ve tesis içinde bulunan idarî binalarÕn
ÕsÕtÕlmasÕnda kullanÕlmaktadÕr
Türkiye’de son zamanlarda organik atÕk, biyokütle ve biyogazdan enerji elde edilmesine
yönelik kamu ve özel sektör yatÕrÕmlarÕ artmaya baúlamÕútÕr. Öncelikle Büyükúehir Belediyeleri
çöp atÕklarÕnÕn çözümüne yönelik atÕk yakma ve enerji üretim tesisleri kurmaya baúlamÕúlardÕr.
Türkiye’de yaklaúÕk 65.000 ton/gün miktarÕnda çöp çÕkmaktadÕr. Çöplerin düzenli
depolanmasÕnÕn önemi gözardÕ edilmemelidir. Ancak çöplerin düzenli depolandÕ÷Õ belediye
sayÕsÕ sÕnÕrlÕ olsa da, bazÕ belediyeler çöp alanlarÕnda açÕ÷a çÕkan metan gazÕndan elektrik
üretmektedir.
Türkiye’de ilk lisanslÕ atÕk bertaraf tesisi olan øZAYDAù, yÕllÕk 35.000 ton tÕbbî atÕk
kullanmaktadÕr. Tesis 5,2 MW elektrik üretim kapasitesine sahiptir. Üretilen enerjinin 1,3 MW’Õ
tesis ihtiyacÕnÕ karúÕlamak için kullanÕlmakta, kalan kÕsmÕ ise ulusal sisteme satÕlmaktadÕr.
3.7.5.2. BiyoyakÕt
BiyoyakÕtlar petrol ürünlerine alternatif olan, daha temiz çevre ve iklimlerin korunmasÕna
katkÕda bulunan ve tarÕmsal iú hacminde geniúleme yaratacak yenilenebilir enerji
seçenekleridir.
Ülkemizde úeker pancarÕ tarÕmÕna yönelik biyoetanol üretim potansiyeli 2-2,5 milyon ton
civarÕnda olup bu de÷er 2007 benzin tüketimimizin % 60-70’Õ kadardÕr. Ülkemizde biyoetanolün
benzinle harmanlanan %2’lik kÕsmÕ ÖTV’den muaftÕr ve bu miktar ancak 80-90 milyon litre
biyoetanol tüketimini gerektirmektedir. Ancak bu miktar biyoetanolün Türkiye’deki geliúimi için
yeterli görülmemektedir. Çünkü mevcut durumda kurulu biyoetanol üretim kapasitesimiz
yaklaúÕk 160 milyon litredir. Bununla birlikte ülkemizde benzine biyoetanol harmanlanmasÕ
zorunlu de÷ildir. Pek çok ülkede oldu÷u gibi ülkemizde de biyoetanol kullanÕmÕ zorunlu olmalÕ
ve ÖTV muafiyeti %2’den %5’e çÕkartÕlmalÕdÕr
Biyodizel, kanola (kolza), ayçiçe÷i, soya, aspir, pamuk gibi ya÷lÕ tohum bitkilerinden elde edilen
motorine eúde÷er bir yakÕttÕr. AtÕk bitkisel ya÷lar ve hayvansal ya÷lar da, biyodizel hammaddesi
olarak kullanÕlabilir. Ancak halihazÕrda AB’inde ve ülkemizde geçerli olan TS EN 14214
StandardÕnÕn gereklerini kanola ya÷Õndan elde edilen biyodizel karúÕlamaktadÕr. Bununla birlikte
bilimsel çevreler farklÕ hammaddelerden paçal yapÕlarak da standartlardaki de÷erlerin
tutturulabilece÷ini belirtmektedirler.
Biyodizel petrol içermez; fakat saf olarak veya her oranda petrol kökenli motorine karÕútÕrÕlarak
motorinin kullanÕldÕ÷Õ her yerde yakÕt olarak kullanÕlabilir. Biyodizel yerli kaynaklarla ve yerli
sanayi tesislerinde üretilebilir. AyrÕca, küçük ölçekli ve yöresel üretim de mümkündür. 2003
yÕlÕndan itibaren sektördeki yasal boúlu÷un da bir sonucu olarak yatÕrÕmcÕlar tarafÕndan
67
70
plansÕz–programsÕz, de÷iúik kapasitelerde pek çok biyodizel tesisi kurulmuú ve sayÕlarÕ 250
civarÕna ulaúan bu tesislerin kurulu kapasitesi 2,3 milyon tona ulaúmÕútÕr. Ancak 2004 yÕlÕndan
sonra adÕm adÕm yapÕlan yasal düzenlemelerle biyodizel üretimi, ulaúÕm sektörü için TS EN
14214, ÕsÕnma sektörü için TS EN 14213 standartlarÕna uygun olarak ve EPDK’dan alÕnan
iúleme lisansÕna sahip tesislerde yapÕlmaktadÕr.
Sulanabilir pancar ekim alanlarÕnda münavebe bitkisi olarak kanola ekilmesi sonucu 4’lü ekim
sistemine göre 800 000 bin hektar alanÕn 500 000 bin hektarÕnÕn kanola ekimi için kullanÕlmasÕ
durumunda yÕllÕk 500 bin ton biyodizel üretim potansiyeli vardÕr. AyrÕca Elektrik øúleri Etüt
ødaresi Genel Müdürlü÷ü’nün yaptÕ÷Õ analizler sonucu, tarÕma elveriúli oldu÷u halde
kullanÕlmayan tarÕm arazileri esas alÕnarak 2.000.000 ha. arazide ekilecek ya÷lÕ tohumlu
bitkilerden 1,5 milyon ton biyodizel üretilebilece÷i ve 54.000 kiúiye istihdam sa÷lanabilece÷i de
tahmin edilmektedir. Bu kapasite 2006 yÕlÕndaki dizel tüketimi olan 14.2 milyon tonun %11’i
düzeyindedir. Bu üretim aynÕ zamanda 2,8 milyon ton karbondioksit tasarrufunu da
beraberinde getirmektedir.
3.8. HøDROJEN ENERJøSø
Hidrojen evrende en fazla bulunan ve do÷adaki en basit atom yapÕsÕna sahip elementtir.
Hidrojen çok hafif bir gaz olup, yo÷unlu÷u havanÕn 1/14'ü, do÷al gazÕn ise, 1/9'u kadardÕr.
Atmosfer basÕncÕnda -253 °C 'ye so÷utuldu÷unda sÕvÕ hale gelen hidrojenin yo÷unlu÷u ise
benzinin 1/10'u kadar olmaktadÕr.
Hidrojen en verimli yakÕttÕr. Ortalama olarak, fosil yakÕtlardan %26 daha verimlidir. Hidrojen
bilinen tüm yakÕtlar içerisinde birim kütle baúÕna en yüksek enerji içeri÷ine sahiptir. 1 kg
hidrojen 2.1 kg do÷al gaz veya 2.8 kg Petrolun sahip oldu÷u enerjiye sahiptir.. Ancak birim
enerji baúÕna hacmi yüksektir. Hidrojen gazÕnÕn ÕsÕl de÷eri, metre küp baúÕna yaklaúÕk 12 Mega
Joule olarak verilmektedir.
Hidrojen çevre problemlerine tek çözüm olarak gösterilmekte ve ülkeleri fosil yakÕtlardan
kurtarabilecek “ba÷ÕmsÕzlÕk yakÕtÕ” olarak da adlandÕrÕlmaktadÕr.
Dünya Hidrojen Enerjisi Konseyi BaúkanÕ olan ve aynÕ zamanda da Miami Üniversitesi’nde
“Temiz Enerji AraútÕrmalarÕ Enstitüsü”nün baúkanlÕ÷ÕnÕ yapmakta olan Prof. Dr. T. Nejat
Veziro÷lu, 1974 yÕlÕnda organizasyonunu üstlendi÷i “Hidrojen Ekonomisi Miami Enerji
KonferansÕ’nda (THEME) fosil yakÕtlarÕn tükenmesine ve bunlarÕn yakÕt olarak kullanÕmÕnÕn
çevreye verdi÷i zararlarÕn önlenmesine çözüm olarak “Hidrojen Ekonomisi / Hidrojen Enerji
Sistemi” fikrini ortaya atmÕútÕr.
“Birleúmiú Milletler UluslararasÕ Hidrojen Enerjisi teknolojileri Merkezi’nin (ICHET) østanbul’da
kurulmasÕ ile ilgili olarak Enerji ve Tabii Kaynaklar BakanlÕ÷Õ ile 2003 te imzalanmÕútÕr. ICHET
MayÕs 2004 de faaliyete geçmiú olup, Türkiye’de ve DünyanÕn bir çok ülkesinde baúlattÕ÷Õ pilot
projelerle çalÕúmalarÕna devam etmektedir. AyrÕca Merkez, Türkiye’de organize etti÷i çeúitli
demonstrasyon projeleriyle hidrojen enerjisi konusunda Türkiye’yi lider ülke konumuna taúÕmak
için çeúitli sanayi kuruluúlarÕyla ortak çalÕúmalar yapmaktadÕr. Bunlar arasÕnda THY, TEMSA,
TPAO ile Atatürk HavaalanÕnda otobüs projesi, Demirer Holding, BOS, Çukurova holding ve
Ünilever ùirketi ile rüzgardan elde edilecek hidrojenin fabrika içinde fork lift çalÕútÕrmada ve
margarin yapÕmÕnda kullanÕlmasÕ, Ankara’da bir hastanede hidrojen ve oksijen üretilerek
hidrojenin ambulansta yakÕt olarak kullanÕlmasÕ gibi bir çok proje üzerindeki çalÕúmalar devam
etmektedir.
TÜBøTAK-MAM Enerji Enstitüsünün AB 6. Çerçeve ProgramÕna yönelik yürüttü÷ü
HYPROSTORE “Hidrojen Teknolojileri Mükemmeliyet Merkezi” projesi, AB tarafÕndan
desteklenmektedir. AyrÕca Bo÷aziçi Üniversitesi, østanbul Teknik Üniversitesi, Ortado÷u Teknik
Üniversitesi, SabancÕ Üniversitesi ve bazÕ endüstriyel kurumlarda de PEM üzerine araútÕrmalar
yapÕlmaktadÕr. Bir çok araútÕrma merkezinde yapÕlan araútÕrmalarla hidrojen enerjisinin
71
maliyetlerinin düúürülmesi mümkün olacaktÕr. Tablo 27 de hidrojenin üretim yöntemlerinin
maliyet karúÕlaútÕrÕlmasÕ verilmektedir.
Tablo 27. Hidrojen Üretim Yöntemlerinin Maliyetleri
Hidrojen Üretim Yöntemi
$/GJ
Kömür/Gaz/Petrol
3-5
Do÷algaz- CO2
8-10
Kömür - CO2
10-13
Biyokütle gazlaútÕma
12-18
Nükleer enerji
15-20
Rüzgar (KÕyÕ)
15-25
Rüzgar (Deniz)
20-30
Güneú
25-50
Kaynak: The Economist, Mart 2003
3.9. NÜKLEER KAYNAKLAR VE NÜKLEER ENERJø
Nükleer enerjinin radyoizotop uygulamalarÕ yanÕnda en çok tartÕúÕlan uygulamasÕ , nükleer güç
santrallarÕnda elektrik enerjisi üretilmesidir. Nükleer enerji, uluslararasÕ ve ulusal düzeyde
güvenilir kuruluúlarca (UluslararasÕ Atom Enerjisi AjansÕ ve Türkiye Atom Enerjisi Kurumu )
denetlenen tek enerji türüdür.
Nükleer santrallardan ticari olarak elektrik üretimi 1950'li yÕllarda baúlamÕútÕr. 2008 yÕlÕ sonu
itibarÕyla dünyada 31 ülkede iúletilmekte olan 439 nükleer güç reaktörün toplam kapasitesi
yaklaúÕk 372 000 MWe tir. Nükleer güç dünya elektrik talebinin yaklaúÕk %16'sÕnÕ
karúÕlamaktadÕr. Fransa’da elektri÷in yüzde 78 ’i, øsveç’de yüzde 52’si, Almanya’da yüzde 32’si,
Japonya’da yüzde 29’u, øspanya’da yüzde 23’ü, ABD’de yüzde 20’si, øngiltere’de yüzde 19’u
nükleer santrallerde üretilmektedir. Halen iúletilmekte olan ticari reaktörler yakÕtÕndaki
Uranyum-235 çekirde÷inin parçalanmasÕna dayanan reaktörlerdir.
Fransa ‘da 1996-1999 yÕllarÕ arasÕnda 1560 MWe‘lÕk dört yeni nükleer santral ile Japonya’da
2005 yÕlÕnda 1304 MWe‘lÕk bir nükleer santral iúletmeye alÕnmÕútÕr. Halen Finlandiya’da
1600 MWe‘lÕk , Japonya’da 866 MWe‘lÕk , Romanya’da 655 MWe‘lÕk yeni nükleer santrallar
inúa edilmekte, Amerika Birleúik Devletleri’nde mevcut nükleer santrallarÕn teknolojik ömrü
uzatÕlmaktadÕr.
3.9.1. Türkiyenin Uranyum ve Toryum KaynaklarÕ
Do÷ada bulunan Uranyum % 99.3 Uranyum-238 ve % 0.7 Uranyum-235 izotoplarÕnÕn
karÕúÕmÕdÕr. Türkiye’nin toplam görünür Uranyum rezervi yaklaúÕk 9 000 tondur ( U3O8 ). Bu
miktar 1500 MW gücündeki bir nükleer santralin 30 yÕllÕk yakÕt ihtiyacÕnÕ karúÕlayabilir.
Bulundu÷u yerler: Manisa-Salihli-KöprübaúÕ, Uúak-FakÕlÕ, Çanakkale-AyvacÕk, Giresunùebinkarahisar, AydÕn-KoçarlÕ-Küçükçavdar ve Yozgat-Sorgun’ dur. Türkiye’de henüz ticari
amaçlÕ uranyum cevheri çÕkartÕlmasÕ, iúletilmesi ve sarÕ pasta üretimi yoktur. MTA’nÕn
KöprübaúÕ ve FakÕlÕ cevherini iúletmek için 1974-1982 yÕllarÕ arasÕnda kurdu÷u pilot tesiste
1200 kg kadar sarÕ pasta üretilmiútir.
72
Do÷al Uranyum içindeki Uranyum-235 izotopu oranÕnÕn % 0.7 nin üzerine çÕkartÕlmasÕyla
zenginleútirilmiú yakÕt elde edilir. Bir nükleer reaktörün yakÕtÕnda bulunan U-235 çekirdeklerinin
yavaúlatÕlmÕú serbest nötronlarla fisyon reaksiyonuna girmesiyle yo÷un enerji açÕ÷a çÕkar.
Zenginleútirilmiú Uranyum yakÕt ile birlikte hafif su (H2 O) yavaúlatÕcÕ (moderatör) ve aynÕ
zamanda so÷utucu olarak kullanÕlÕr. YakÕtÕn do÷al Uranyum olmasÕ halinde a÷Õr suyun
(Dötoryum oksit - D2 O) yavaúlatÕcÕ ve so÷utucu akÕúkan olarak kullanÕlmasÕ gerekir.
Do÷al Uranyum yakÕt teknolojisi yurdumuzda bilinen ve uygulanan bir teknolojidir. YÕllarca
MTA ‘da baúarÕyla yürütülen çalÕúmalar, Türkiye Atom Enerjisi Kurumuna ba÷lÕ østanbulÇekmece Nükleer AraútÕrma ve E÷itim Merkezi’nde 1977 yÕlÕnda kurulan Nükleer YakÕt
Teknolojisi Bölümünde sürdürülmektedir.
Uranyum konsantresinden baúlayarak sinterlenmiú yakÕt peleti yapÕmÕna kadar olan aúamalarÕ
kapsayan bir Nükleer YakÕt Pilot Tesisi, Merkez elemanlarÕnÕn tasarÕmÕ ve imkanlarÕ ile 198586 yÕllarÕnda kurulmuútur. Bugün gelinen noktada, Uranyum konsantresi saflaútÕrÕlmasÕndan
itibaren güç reaktörleri için UO2 pelet spesifikasyonlarÕna uygun olarak pilot çapta seramik
yakÕt peleti üretiminde deneyim kazanÕlmÕútÕr.
Do÷ada Th O2 olarak bulunan ve Eskiúehir-Sivrihisar-BeylikahÕr’da 380 000 ton görünür
rezervi oldu÷u bilinen Toryum elementi Türkiye için oldukça önemli bir yeraltÕ zenginli÷idir.
Toryum-232 bir nükleer yakÕt de÷ildir, ancak reaktörde yavaúlatÕlmÕú nötronlarla reaksiyona
girerek nükleer yakÕt olarak kullanÕlabilecek Uranyum-233 izotopunun oluúumunu sa÷lar. Bu
nedenle gelecekte ülkemizde kurulmasÕ planlanan nükleer santrallar için Toryum katkÕlÕ
Uranyum yakÕt tasarÕmÕ mutlaka de÷erlendirilmelidir.
3.9.2. Türkiye’nin Nükleer Reaktör øúletme Deneyimi
Türkiye’nin 47 yÕllÕk nükleer reaktör iúletme deneyimi vardÕr. Çekmece Nükleer AraútÕrma ve
E÷itim Merkezi’nde kurulan ve 1962 yÕlÕnda iúletmeye alÕnan 1 MWth ÕsÕl gücünde havuz tipi
araútÕrma reaktörü (TR-1), daha sonra 5 MWth ÕsÕl gücüne çÕkartÕlarak (TR-2) 1981’de yeniden
iúletmeye alÕnmÕútÕr. øTÜ Nükleer Enerji Enstitüsü’nde (úimdiki Enerji Enstitüsü) kurulan 250
kWth ÕsÕl gücündeki TRIGA MARK II araútÕrma reaktörü ise yurdumuzdaki ilk ve tek üniversite
reaktörüdür.
3.9.3. Nükleer Santral øhaleleri
Türkiye’nin nükleer enerji santralÕ kurulmasÕ ile ilgili politikasÕ , uzun yÕllara yayÕlmÕú, sürekli ve
sebatlÕ bir politikadÕr. ølk giriúim 1960 lÕ yÕllarda Elektrik øúleri Etüd ødaresi bünyesinde
baúlatÕlan bir nükleer santral projesidir. ABD, øspanya ve øsviçreli danÕúman kuruluúlara
yaptÕrÕlan bir inceleme sonucunda 400 MWe gücünde do÷al Uranyum yakÕtlÕ ve basÕnçlÕ a÷Õr
su moderatörlü bir reaktör kurulmasÕ öngörülmüútür.Ancak 1970 yÕlÕnda Türkiye Elektrik
Kurumu’nun kurulmasÕndan sonra bu projeye devam edilmemiútir.
Türkiye Elektrik Kurumu bünyesinde 1972 yÕlÕnda kurulan Nükleer Santraller Dairesi güçlü bir
uzman kadrosu , üst düzeyde bilgi ve deneyim birikimi ile baúarÕlÕ çalÕúmalar yapmÕútÕr. ølk
aúamada nükleer santral yer seçimi yapÕlmÕú, Mersin’de Silifke civarÕndaki Akkuyu uygun
görülmüú, 1976 yÕlÕnda Atom Enerjisi Komisyonu’ndan yer lisansÕ alÕnmÕútÕr. AynÕ yÕl ihaleye
çÕkÕlmÕú, úartname hazÕrlÕklarÕ ve tekliflerin de÷erlendirilmesi sürecinde øsviçreli ve FransÕz
firmalardan oluúan bir konsorsiyumun danÕúmanlÕ÷Õndan yararlanÕlmÕútÕr. ASEA-ATOM (øsveç)
firmasÕ ile yapÕlan müzakereler iki yÕl kadar sürmüú, ancak finasman sorunlarÕ nedeniyle bu
nükleer santral kurma giriúimi de 1979 yÕlÕnda durdurulmuútur.
1982 yÕlÕnda üçüncü nükleer santral kurma giriúiminde , Akkuyu’da 665 MWe ve 990 MWe ‘lÕk
iki, Sinop’ta 1185 MWe’lÕk bir santral kurulmasÕ amaçlanmÕútÕr. øhale açÕlmadan AECL
(Kanada/ A÷Õrsu-do÷al Uranyum CANDU reaktörü), Siemens-KWU (Almanya/ BasÕnçlÕ su-
73
zenginleútirilmiú Uranium PWR reaktörü) ve General Electric (ABD/Kaynar su-zenginleútirilmiú
Uranium BWR reaktörü ) firmalarÕndan teklif istenilmiú ve görüúmelere baúlanÕlmÕútÕr.
General Electric firmasÕ, kendisine santral sahasÕ olarak Akkuyu yerine Sinop gösterildi÷inden
görüúmelerden çekilmiútir. AECL ve Siemens-KWU ile pazarlÕk görüúmelerinde olumlu bir
sonuca yaklaúÕlÕrken, zamanÕn Hükümeti, anahtar teslimi esasÕna göre alÕnan tekliflerin, yapiúlet-devret esasÕna dönüútürülmesini úart koúunca Siemens-KWU da 1984 yÕlÕnda
görüúmelerden çekilmiútir. Geriye kalan AECL firmasÕ ile anlaúmaya varÕlmak üzere iken, bir
yandan Hükümetin kömür santrallarÕna a÷ÕrlÕk vermeye baúlamasÕ, di÷er yandan da Kanada
hükümetinin yap-iúlet-devret yöntemini benimsememesi nedeniyle 1986 yÕlÕnda AECL ile
yapÕlan görüúmeler sonlandÕrÕlmÕútÕr.
1986 yÕlÕnda Ukrayna- Kiew yakÕnlarÕndaki Çernobil nükleer santralÕnda meydana gelen
korkunç kaza, tüm dünyada oldu÷u gibi yurdumuzda da nükleer enerjiye karúÕ olumsuz
görüúlerin artmasÕna neden olmuú, bunun sonucunda 1988 yÕlÕnda TEK Nükleer Santraller
Dairesi kapatÕlarak, çok sayÕda yetiúmiú nükleer enerji uzmanÕ da÷ÕlmÕú, kimisi baúka alanlara
kaymÕú, kimisi de yurt dÕúÕna giderek mesle÷ini sürdürmüútür.
Dördüncü nükleer santral giriúimi 1996 da ihale açÕlarak yapÕlmÕútÕr. Türkiye Elektrik A.ù
bünyesinde yeniden kurulan Nükleer Santraller Dairesi elemanlarÕ yanÕnda, Türk ve yabancÕ
danÕúmanlarÕn deste÷i ile hazÕrlanan úartname ve tekliflerin de÷erlendirilmesi aúamalarÕ 19972000 yÕllarÕ arasÕnda sürdürülmüútür. AECL (Kanada), NP (Siemens –Almanya ile FramatomeFransa) ve WESTINGHOUSE- MITSUBISHI (Japonya ) firmalarÕndan alÕnan teklifler; iki ya da
dört adet 670 MWe ’lÕk, bir veya iki adet 1482 MWe’lÕk ve bir adet 1218 MWe ’lÕk projelere
aittir. Tekliflerin de÷erlendirilmesi tamamlanmasÕna ra÷men, zamanÕn Hükümet ihaleyi iptal
etmiútir.
Halen içinde bulundu÷umuz zaman diliminde Türkiye’nin beúinci nükleer santral kurma giriúimi
baúlatÕlmÕútÕr. Bu kez önceki giriúimlerden farklÕ bir yaklaúÕm sergilenmektedir. Öncelikle
gerekli yasal altyapÕnÕn oluúturulmasÕ için bazÕ adÕmlar atÕlmÕútÕr. 21 KasÕm 2007 tarihinde
yürülü÷e giren 5710 sayÕlÕ “ Nükleer güç Santrallerinin KurulmasÕ ve øúletilmesi ile Enerji
SatÕúÕna øliúkin Kanun “ ile enerji plan ve politikalarÕna uygun biçimde, elektrik enerjisi üretimi
gerçekleútirecek nükleer güç santrallarÕnÕn kurulmasÕ, iúletilmesi ve enerji satÕúÕna iliúkin usul
ve esaslar belirlenmiútir. 19 Mart 2008 de yürürlü÷e giren “Nükleer Güç Santrallerinin
KurulmasÕ ve øúletilmesi ile Enerji SatÕúÕna øliúkin Kanun KapsamÕnda YapÕlacak YarÕúma ve
Sözleúmeye øliúkin Usul ve Esaslar ile Teúvikler HakkÕnda Yönetmelik “ ‘in amacÕ; 5710 sayÕlÕ
Nükleer Güç SantrallarÕnÕn KurulmasÕ ve øúletilmesi ile Enerji SatÕúÕna øliúkin Kanuna göre
yapÕlacak nükleer güç santrallarÕ için yarÕúmaya katÕlacaklarda aranacak úartlar, úirketin seçimi,
yer tahsisi, lisans bedeli, altyapÕya yönelik teúvikler, seçim süreci, yakÕt temini, üretim
kapasitesi, alÕnacak enerjinin miktarÕ, süresi, enerji birim fiyatÕnÕ oluúturma ve yapÕlacak
yarÕúma ile sözleúmeye iliúkin usul ve esaslarÕ belirlemektir. Türkiye Atom Enerjisi Kurumu da
nükleer santralleri kuracak ve iúletecek olan firmalarÕn sa÷lamasÕ gereken ölçütleri belirlemiútir.
Kanun ve Yönetmelik uyarÕnca, Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt A.ù ( TETAù ) MersinAkkuyu'da kurulmasÕ planlanan nükleer santralÕn inúaatÕ ve iúletimi için açÕlan ihale sürecini 24
Mart 2008 tarihi itibariyle baúlatmÕú, 24 Eylül 2008 son teklif tarihi olarak belirlenmiútir. TETAù
en geç 2020 yÕlÕna kadar iúletmeye alÕnacak 3000-5000 MWe kapasitedeki santrallarda
üretilecek elektri÷i 2030 yÕlÕna kadar satÕn almayÕ taahhüt etmektedir.
Yerli ve yabancÕ 13 yatÕrÕmcÕ firmanÕn ihale úartnamesini almasÕna ra÷men, 25 Eylül 2008
tarihinde gerçekleútirilen ihaleye yalnÕzca Atomstroyexport-Inter Rao ( Rusya Federasyonu )
ile Park Teknik (Ciner Holding) Ortak Giriúim Grubu teklif vermiútir.
74
4. ELEKTRøK ENERJøSø
4.1. Elektrik Üretiminde ve Kurulu Güçteki Geliúmeler
2007 yÕlÕnda, 191,6 milyar kwh elektrik enerjisi üretimi, 0,9 milyar kwh ithalat, 2,4 milyar kwh
ihracat yapÕlmÕú ve 190,1 milyar kwh olan ülke tüketimi talebi karúÕlanmÕútÕr. Buna göre, kiúi
baúÕna düúen brüt tüketim 2692 kwh olmuútur
AynÕ yÕl Türkiye elektrik enerjisi üretiminin % 80,9’luk kÕsmÕ termik santrallerden; %18,7’lik
kÕsmÕ hidroelektrik santrallerden sa÷lanmÕú olup, rüzgar ve di÷er yenilenebilir enerji
kaynaklarÕna dayalÕ santrallerin toplam üretime katkÕsÕ %0,4 olarak gerçekleúmiútir. 2007
yÕlÕnda gerçekleútirilen elektrik enerjisi üretiminin %18,7’si hidrolik, %49,6’sÕ do÷al gaz, %27,8’i
kömür, %3,4’ü sÕvÕ yakÕtlÕ santrallardan sa÷lanmÕútÕr.
Hidrolik +
Jeotermal
19%
Do÷al Gaz
50%
Rüzgar
0.%
Taú Kömürü
8%
Linyit
20%
Petrol
3%
Grafik 25. Elektrik Üretiminin Kaynaklara Da÷ÕlÕmÕ
2007 yÕlÕnda Türkiye toplam elektrik enerjisi üretiminin %48,3’lük kÕsmÕ EÜAù ve ba÷lÕ
ortaklÕklarÕ bünyesindeki üretim tesislerinden sa÷lanmÕútÕr. Di÷er üretim tesislerinin 2007
yÕlÕnda üretime katkÕlarÕ sÕrasÕyla úöyledir: Yap øúlet modeli kapsamÕndaki santraller %23,6;
üretim lisansÕ bulunan özel sektöre ait santraller %9,6; otoprodüktörler ve otoprodüktör gruplarÕ
%8,4; Yap øúlet Devret modeli kapsamÕndaki santraller %7,5; øúletme HakkÕ Devri modeli
kapsamÕndaki santraller %2,2; ve mobil santraller %0,4. 2007 yÕlÕnda Türkiye toplam elektrik
enerjisi üretiminin %33,2’si mevcut sözleúmesi bulunan üretim tesislerinden, %48,8’i kamu
mülkiyetindeki üretim tesislerinden sa÷lanmÕútÕr.
.
Türkiye elektrik sisteminin kurulu gücü 2007 de 40835,7 MW olmuútur. Kurulu gücün 27271,6
MW (%66,7) termik, 13564,1 MW’Õ (%33,3) hidrolik ve yenilenebilir kaynaklardan oluúmaktadÕr.
2008 de ise kurulu güç 41 717,49 MW ‘e ulaúmÕútÕr. Kurulu gücün 27 503,84 MW termik (%66),
14 213,65 MW (%34) ise hidrolik ve di÷er yenilebilir kaynaklardan oluúmaktadÕr.
Kurulu güç ve üretimin yÕllar itibariyle geliúimi Tablo 28 de görülmektedir.
75
Raporun Elektrik Bölümündeki Deøiûiklik
y
Geliúimi
øtibariyle Geliúimi
250000
45000
45000
40000
40000
35000
35000
30000
30000
25000
25000
20000
20000
15000
15000
10000
10000
5000
5000
0
200000
180000
160000
150000
140000
Üretim 120000
100000
100000
(GWh)
80000
60000
50000
40000
20000
0 0
1990 1995 2000 2001 2005 2006 2007
07
20
06
20
07
20
06
05
20
05
20
01
20
01
20
00
20
00
20
19
95
20
19
19
19
90
20
08
08
20
07
20
06
20
05
20
01
20
00
20
95
19
90
19
90
0
95
Üretim (GWh)
K u ru
lu G ü ç (M W )
Kurulu Güç (MW)
200000
Grafik 26. Türkiye Kurulu Güç ve Üretiminin YÕllar øtibarÕ ile De÷iúimi
Tablo
TürkiyeKurulu
KuruluGüç
Güçve
veÜretimin
Üretimin YÕllar
YÕllar øtibariyle
Tablo
28.28.Türkiye
øtibariyleGeliúimi
Geliúimi
KuruluGüç
Güç
(MW)
Kurulu
(MW)
Jeoter.
ArtÜí
Jeoter.
ArtÜí
YÜllar
Termik Hidrolik
+Rüz
Toplam
YÜllar
Termik
Hidrolik
+Rüz
Toplam
%%
1990
9535.8
6764.3
17.5
16317.6
3.2
1990
9535.8
6764.3
17.5
16317.6
3.2
1995* 11074.0
9862.8
17.5
20954.3
0,5
1995* 11074.0
9862.8
17.5
20954.3
0,5
2000* 16052.5 11175.2
36.4
27264.1
4,4
2000* 16052.5 11175.2
36.4
27264.1
4,4
2001 16623.1 11672.9
36.4
28332.4
3.9
2001 16623.1 11672.9
36.4
28332.4
3.9
2005* 25902.3 12906.1
35.1
38843.5
6,6
2005*
6,6
200625902.3
27420.212906.1
13062.7 35.1
81.9 38843.5
40564.8
4.4
2006200727420.2
4.4
27271.613062.7
13394.9 81.9
169.2 40564.8
40835.7
0.7
2007200827271.6
0.7
27503.813394.9
13837.6 169.2
376.1 40835.7
41717.5
2.2
2008
13837.6yÕllÕk 376.1
41717.5
2.2
*ArtÕú27503.8
oranÕ hesaplanÕrken
artÕú esas alÕnmÕútÕr.
Termik
Termik
34314.9
34314.9
50620.5
50620.5
93934.2
93934.2
98562.8
98562.8
122242.3
122242.3
131835.1
131835.1
155196.2
155196.2
163793
163793
Üretim
Üretim (GWh)
(GWh)
Jeoter.
Jeoter.
Hidrolik
+Rüz
Hidrolik
+Rüz
23148.0
80.1
23148.0
80.1
35540.9
86.0
35540.9
86.0
30878.5
108.9
30878.5
108.9
24009.9
152.0
24009.9
152.0
39560.5
153.4
39560.5
153.4
44244.2
220.5
44244.2
220.5
35850.8
511.1
35850.8
511.1
32769
1585
32769
1585
Toplam
Toplam
57543.0
57543.0
86247.4
86247.4
124921.6
124921.6
122724.7
122724.7
161956.2
161956.2
176299.8
176299.8
191558.1
191558.1
198057
198057
ArtÜí
ArtÜí
%
%
10.6
10.6
10,1
10,1
7,3
7,3
-1.8
-1.8
7,5
8.97,5
8.78.9
3.48.7
3.4
*ArtÕú oranÕ hesaplanÕrken yÕllÕk artÕú esas alÕnmÕútÕr.
Kaynak:TEøAù
Kaynak:TEøAù
Tablo 29. Türkiye Termik Kurulu Güç Ve Üretimin YÕllar øtibariyle Geliúimi
(Kömür,Petrol
ve Do÷algaz
SantralarÕ)
Tablo 29. Türkiye Termik
Kurulu Güç
Ve Üretimin
YÕllar øtibariyle Geliúimi
Kurulu
Güç (MW)
(Kömür,Petrol
ve Do÷algaz SantralarÕ)Üretim (GWh)
YÜllar T.Köm. Linyit
Kurulu Petrol
Güç (MW)D.Gaz
331.8 Linyit
4896.2 Petrol
2098.0 D.Gaz
2210
YÜllar1990T.Köm.
326.44896.2
6047.92098.0
1353.1
2883.9
19901995 331.8
2210
480.06047.9
6508.91353.1
1995.8 2883.9
7044.0
19952000 326.4
480.0 6510.7 2455.3
7153.5
20002001 480.0
6508.9 1995.8
7044.0
2005 1986.0 7130.8 2960.7 13789.5
2001
480.0 6510.7 2455.3
7153.5
2006 1986.0 8210.8 2396.5 14330.6
2005 1986.0 7130.8 2960.7 13789.5
2007 1986.0 8211.4 2000.2 14576.4
2006 1986.0 8210.8 2396.5 14330.6
2007Kaynak:TEøAù
1986.0 8211.4 2000.2 14576.4
Toplam
T.Köm.
9535.8
Toplam
10611.3
9535.8
16028.7
10611.3
16599.5
16028.7
25867.0
16599.5
26923.9
25867.0
26774.0
26923.9
26774.0
620.8
T.Köm.
2232.1
620.8
3819.0
2232.1
4046.0
3819.0
13246.2
4046.0
14216.6
13246.2
15136.2
14216.6
15136.2
Linyit Üretim
Petrol(GWh)D.gaz
19560.5
3941.7
Linyit
Petrol 10192.3
D.gaz
25814.8 5772.0
19560.5
3941.7 16579.3
10192.3
34367.3 9310.8
25814.8
5772.0 46216.9
16579.3
34371.5 10366.2 49549.2
34367.3
9310.8 46216.9
29946.3 5482.5 73444.9
34371.5 10366.2 49549.2
32432.9 4340.4 80691.2
29946.3 5482.5 73444.9
38294.8 6526.8 95024.8
32432.9
38294.8
4340.4
6526.8
80691.2
95024.8
Toplam
34314.9
Toplam
50398.2
34314.9
93714.0
50398.2
98332.9
93714.0
122119.9
98332.9
131681.1
122119.9
154982.6
131681.1
154982.6
Kaynak:TEøAù
Termik santrallarÕn kurulu güç ve üretimlerindeki geliúimlerin analizini yapacak olursak
bugünkü gelinen yüksek maliyetli elektri÷in nedenide ortaya çÕkacaktÕr. 2007 yÕlÕ de÷erlerine
göre Do÷algaz santrallarÕnÕn üretimi 95025 GWh olup toplam üretimin yaklaúÕk %50 sini
oluúturmaktadÕr. Bu de÷eriyle do÷algaz santralarÕnÕn üretimi 2000 yÕlÕna göre %106 artarken
toplam elektrik üretimimiz ise % 53 artmÕútÕr. AynÕ zaman aralÕ÷Õnda Linyit SantralarÕnÕn elektrik
üretimi ise ancak %11 artmÕútÕr.
73
76
80
70
60
50
40
30
20
10
19
70
19
71
19
72
19
73
19
74
19
75
19
76
19
77
19
78
19
79
19
80
19
81
19
82
19
83
19
84
19
85
19
86
19
87
19
88
19
89
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
0
20 6
07
*
0
LøNYøT
MOTORøN
LPG
TAùKÖMÜRÜ +øTHAL KÖMÜR
FUEL-OøL
NAFTA
DOöAL GAZ
Grafik 27. Türkiye Elektrik Üretiminin Kaynaklar ve YÕllar øtibarÕ ile De÷iúimi
Kaynak:TEøAù
Grafik 26 ve Tablo 28 den görülece÷i üzere kurulu güçte önemli bir artÕú olmamasÕna ra÷men
üretimde artÕú sa÷lanmÕútÕr. Bu artÕú sanrallarÕn rehablitasyonu ve özel sektör santrallerinin
daha yüksek kapasitede çalÕútÕrÕlmasÕ ile sa÷lanabilmiútir.
Tablo 30. Elektrik Enerjisi Kurulu Güç- Üretim ve Tüketiminin Geliúimi
Üretim
(GWh)
øthalat
(GWh)
øhracat
(GWh)
Brüt
Arz
(GWh)
ArtÕú (%)
Net Tüketim
(GWh)
ArtÕú (%)
Kiúi
Baú.
Net
Tük.
(kWh)
Kiúi
Baú.
Brüt
Tük.(kWh)
1990
1995
2000
2001
2005
2006
2007
57543
86247
124922
122725
161956
176300
191558
3791
4579
636
573
864
176
907
696
437
433
1798
2236
2422
56812
85551
128276
126871
160794
174637
190000
8,5
8,3
-1,1
7,2
8,6
8,8
67394
98296
97070
130263
142216
155135
7,6
7,8
-1,2
7,5
9,1
9,1
834
1092
1449
1416
1808
1961
2198
1012
1386
1891
1851
2231
2393
2692
46820
Kaynak:TEøAù
77
Tablo 31. 2007 yÕlÕ Türkiye Kurulu Gücünün Birincil
Enerji KaynaklarÕna Göre Da÷ÕlÕmÕ
TEK
YAKITLI
TAùKÖMÜRÜ (*)
øTHAL KÖMÜR
LøNYøT
FUEL-OøL
MOTORøN
LPG
NAFTA
DOöAL GAZ
YENøLENEBøLøR + ATIK
MW
1986
0
8211.4
1772.4
206.4
0
21.4
11647.4
42.7
TOPLAM
23887.6
(*) øthal Kömür santrallarÕ dahil
(**) KatÕ+D.Gaz yakÕtlÕ santrallar dahil
ÇOK YAKITLI
MW
KATI+SIVI (**)
471
SIVI+D.GAZ
2913
KATI+D.GAZ
0
TOPLAM
3384
TERMøK
HøDROLøK
JEOTH. + RÜZGAR
27271.6
13394.9
169.2
GENEL TOPLAM
40835.7
Kaynak: TEøAù
HøDROLøK
33%
JEOTERMAL
0.%
RÜZGAR
0.%
TAùKÖMÜRÜ (*)
5%
LøNYøT
20%
FUEL-OøL
4%
KATI+D.GAZ
0.%
MOTORøN
1%
(Çok YakÕtlÕ)
SIVI+D.GAZ
7%
(Çok YakÕtlÕ)
KATI+SIVI
1%
+ ATIK
YENøLENEBøLøR
0.%
DOöAL GAZ
29%
Grafik 28. Elektrik Kurulu Gücünün Kaynaklara Göre Da÷ÕlÕmÕ
1983 sonunda toplam kurulu gücün;%29,5’i linyit ve taúkömürü, %23,7’si fuel-oil, motorin çok
yakÕtlÕ, %46,7’si hidrolik santrallardan oluúmuú iken 2007 sonunda bu da÷ÕlÕmÕn %25,0’Õ linyit
ve taúkömürü, %13,0’Õ fueloil, motorin, çok yakÕtlÕ, %33’ü hidrolik ve jeotermal, %29’u do÷al
gaz santrallarÕndan oluúmaktadÕr.
2007 yÕlÕnda iúletmeye giren ve devreden çÕkan elektrik santrallarÕnÕn listesi aúa÷Õda verilmiútir.
78
Tablo 32. 2007 yÕlÕnda øúletmeye Giren Üretim Tesisleri
Kuruluú AdÕ
Kurulu Güç (MW)
Otoprodüktör
Serbest Üretim ùti.
Termik Toplam
Jeoter.+Rüzgar Top.
EÜAS
Hidrolik Toplam
Genel Toplam
144.6
490.9
635.6
87.3
87.3
300.6
36.1
336.7
1,059.60
Tablo 33. 2007 yÕlÕnda øúletmeden ÇÕkarÕlan veya
Güç Revizesi YapÕlan Üretim Tesisleri
Kuruluú AdÕ
Otoprodüktör
Mobil
Termik Toplam
Otoprodüktör
Hidrolik Toplam
Genel Toplam
Kurulu Güç (MW)
-183.2
-462.3
-138.8
-784.3
-4.6
-4.6
-788.9
4.2. Elektrik Üretim Tesislerinin Kamu ve Özel Sektör KuruluúlarÕna Göre Geliúimi
Türkiye elektrik enerjisi üretiminde kamu kurumlarÕnÕn yanÕ sÕra özel sektör kuruluúlarÕ da yer
almÕútÕr. Her ne kadar Türkiye’de özelleútirme kavramÕ 1984 yÕlÕnda 3096 sayÕlÕ yasanÕn
yürürlü÷e girmesi ile güncel hale geldiyse de bu tarihin daha öncesinde elektrik üretiminde
ÇEAù ve KEPEZ gibi imtiyazlÕ özel úirketler yer almÕútÕr. 1990 yÕlÕndan 2007 yÕlÕ sonuna kadar
kurulu güç Tablo 34 de gösterilmektedir.
Tablo 34. Türkiye Kurulu Gücünün Kamu ve Özel Sektör Olarak Geliúimi (MW)
KAMU
SANTRALLARI
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Termik
8264,2
9650,6
11274,6
10954,6
10949,6
10803,1
10794,9
11474,9
12539,9
12554,9
Hidrolik
6465,1
9207,6
9977,3
10108,7
10108,7
10990,2
10994,7
11109,7
11176
11461,6
ÖZEL SANTRALLAR
Toplam
14729,3
18858,2
21251,9
21063,3
21058,3
21793,3
21789,6
22584,6
23715,9
24016,5
Pay
(%)
90,3
90,0
77,9
74,3
66,1
61,2
59,2
58,1
58,6
58,8
Termik Hidrolik Toplam
1289,1
299,2
1588,3
1440,9
655,2
2096,1
4795,4 1216,8
6012,2
5680 1589,1
7269,1
8636,4 2151,1 10787,5
12186,3 1607,4 13793,7
13364,8 1669,6 15034,4
14442,4 1816,5 16258,9
14825,2 1960,7 16785,9
14888,2 2079,6 16967,8
TÜRKøYE TOPLAMI
Pay
(%)
9,7
10,0
22,1
25,7
33,9
38,8
40,8
41,9
41,4
41,6
Termik
Hidrolik Topla
9553,3
6764,3 1631
11091,5
9862,8 2095
16070 11194,1 2726
16634,6 11697,8 2833
19586 12259,8 3184
22989,4 12597,6
355
24159,7 12664,3
368
25917,3 12926,2 3884
27380,1 13121,7 4050
27294,5 13541,2 4083
79
1984 yÕlÕnda kurulu gücün içinde %85 olan kamu kesimi payÕ, 2007 yÕlÕnda %58,6’ya
düúmüútür. Kamu santrallarÕnÕn kurulu güç ve üretim miktarlarÕ 1984 yÕlÕna göre 2007 yÕlÕnda
yaklaúÕk 3,5 kat büyümüútür. Buna karúÕlÕk özel sektör santrallarÕnÕn toplam kurulu gücü aynÕ
dönemde yaklaúÕk 13 kat, toplam üretim miktarÕ ise yaklaúÕk 25 kat büyümüútür. Özellikle 1998
yÕlÕndan sonra YøD, Yø ve øHD modeli kapsamÕnda özel sektörün elektrik üretiminde a÷ÕrlÕklÕ
olarak termik kapasite ile yer almasÕ ve bu kapasitelerin üretimlerine satÕn alma garantisi
verilmesi büyümedeki farklÕlÕ÷Õn birincil nedenidir.
1984 yÕlÕnda elektrik enerjisi üretimi içinde %87 olan kamu kesimi payÕ, 1990 yÕlÕnda % %91.9
a çÕkmÕ ve dada sonra gittikçe azalarak 2007 yÕlÕnda %48’e düúmüútür.
Tablo 35. Türkiye Üretiminin Kamu ve Özel Sektör Olarak Geliúimi (Gwh)
KAMU SANTRALLARI
KAMU SANTRALLARI
Termik
Hidrolik Toplam
Termik
ÖZEL SANTRALLAR
Pay
(%)Pay
Hidrolik Toplam
(%)
30.698,0
22.156,0
52.854,0
1990 30.698,0
22.156,0
52.854,091,991,9
1995 45.090,0
33.105,0
78.195,090,790,7
45.090,0
33.105,0
78.195,0
2000 65.462,0
27.772,0
93.234,074,674,6
65.462,0
27.772,0
93.234,0
2001 65.954,0
20.409,0
86.363,070,470,4
65.954,0
20.409,0
86.363,0
2002 51.028,0 26.304,0 77.332,0 59,8
51.028,0 26.304,0 77.332,0 59,8
2003 33.070,0 30.027,0 63.097,0 44,9
33.070,0
30.027,0
63.097,0
2004 27.349,0
40.669,0
68.018,044,945,1
27.349,0
40.669,0
68.018,0
2005 38.416,0
35.046,0
73.462,045,145,4
2006 46.037,0
38.679,0
84.716,045,448,1
38.416,0
35.046,0
73.462,0
2007 61.347,0
30.980,0
92.327,048,148,2
46.037,0
38.679,0
84.716,0
61.347,0 30.980,0 92.327,0 48,2
TÜRKøYE TOPLAM
ÖZEL SANTRALLAR
Termik
Termik
TÜRKøYE TOPLAMI
Pay
Hidrolik Toplam Pay(%)
Termik
Hidrolik T
Hidrolik Toplam
(%)
Termik
Hidrolik Toplam
3697,3
3697,3
5616,9
5616,9
28.547,4
28.547,4
32.698,8
32.698,8
44.639,5
44.639,5
72.119,8
72.119,8
77.208,2
77.208,2
83.920,6
86.292,4
83.920,6
94.005,0
86.292,4
94.005,0
Ü
991,5
991,5
2435,6
2435,6
3.140,2
3.140,2
3.663,5
3.663,5
7.427,9
7.427,9
5.363,8
5.363,8
5.472,9
5.472,9
4.573,7
5.691,4
4.573,7
5.226,0
5.691,4
5.226,0
4.688,8 8,1 8,1 34.395,3
34.395,3
23.147,5
4.688,8
23.147,5
57.542,857
8.052,5
35.540,6
86.247,586
8.052,5 9,3 9,3 50.706,9
50.706,9
35.540,6
31.687,6
30.912,2
124.921,6
31.687,6 25,425,4 94.009,4
94.009,4
30.912,2
12
36.362,3
24.072,5
122.725,3
36.362,3 29,629,6 98.652,8
98.652,8
24.072,5
12
52.067,4 40,2
95.667,5 33.731,9 129.399,4
52.067,4 40,2
95.667,5 33.731,9 12
77.483,6 55,1
105.189,8 35.390,8 140.580,6
77.483,6 54,955,1104.557,2
105.189,8
35.390,8
14
82.681,1
46.141,9
150.699,1
82.681,1 54,654,9122.336,6
104.557,2
46.141,9
15
88.494,3
39.619,7
161.956,3
91.983,8
44.370,4
176.299,5
88.494,3 52,254,6131.929,1
122.336,6
39.619,7
16
99.231,0
36.206,0
191.558,0
91.983,8 51,852,2155.352,0
131.929,1
44.370,4
17
99.231,0
51,8
155.352,0
Ü
Tablo 36. Kurulu Güç ve Üretimin Üretici Kuruluúlara Göre Da÷ÕlÕmÕ
(2007)
ÜRETøM
EÜAù
EÜAù'a BAöLI
ORTAKLIKLAR
KURULU GÜÇ
(GWh)
(%)
(MW)
(%)
73839,2
18488,2
38,5
9,7
20041,2
3834
49,1
9,4
MOBøL
797,3
0,4
262,7
0,6
OTOP+ÜRTùøRK
+øHD+ADÜAù
98433,4
51,4
16697,8
40,9
TOPLAM
191558
100,0
40835,7
100,0
KAMU*
92327,4
48,2
23875,2
58,5
ÖZEL
99230,7
51,8
16960,5
41,5
TOPLAM
191558
100,0
40835,7
100,0
*Mobil dahil
80
36.206,0 19
4.3. Elektrik Enerjisinin øletim ve Da÷ÕtÕmÕ
Elektrik sistemimizdeki iletim kayÕplarÕ uluslararasÕ performans de÷erlerine uygun olarak %33,5 düzeyindedir.
Ülkemizde 33 kV, 15,8 kV, 10,5 kV, 6,3 kV, 3,3 kV ve 0,4 kV’luk elektrik enerjisi sistemleri
elektrik Da÷ÕtÕm Sistemleri olarak anÕlmaktadÕr ve da÷ÕtÕm hatlarÕnÕn toplam uzunlu÷u 2007 yÕlÕ
itibarÕ ile 922 bin km dir.
Strateji Belgesi’ne göre Türkiye’nin elektrik da÷ÕtÕm úebekesi 21 da÷ÕtÕm bölgesine bölünmüú
ve bunlardan 20’sinin sahibi olan TEDAù özelleútirme programÕna alÕnmÕútÕr. Özelleútirme
programÕna alÕnan bölgelerin her birinde anonim úirket statüsünde da÷ÕtÕm úirketi kurulmuútur.
Harita 10. Türkiye Elektrik Da÷ÕtÕm Bölgeleri
Türkiye Cumhuriyeti BaúbakanlÕk Özelleútirme ødaresi BaúkanlÕ÷Õ (“ÖøB”), kamuya ait elektrik
da÷ÕtÕm úirketi Türkiye Elektrik Da÷ÕtÕm A.ù. (“TEDAù”)’nin özelleútirilmesi sürecini baúlatmÕútÕr.
Bu çerçevede, ÖøB, aúa÷Õda isimleri verilen bölgelerde faaliyet gösteren úirketlerin
özelleútirmesine karar vererek, özelleútirmeleri tamamlamak üzere gerekli iúlemleri
yürütmektedir.
_ Bölge 3: Aras Elektrik
_ Bölge 8: Meram Elektrik
_ Bölge 9: Baúkent Elektrik
_ Bölge 15: Sakarya Elektrik
Da÷ÕtÕm bölgelerinin özelleútirilmesinde øúletme HakkÕ Devri (øHD)’ne dayalÕ Hisse
SatÕú Modeli uygulanmaktadÕr
81
Özelleútirme ødaresi, da÷ÕtÕm özelleútirmesinin gerekçelerini aúa÷Õdaki gibi belirtmektedir;

VarlÕklarÕn verimli iúletilmesi, maliyetlerin düúürülmesi
Elektrik enerjisi arz güvenli÷inin sa÷lanmasÕ ve arz kalitesinin artÕrÕlmasÕ
KayÕp/kaçak da azaltma sa÷lanmasÕ
Yenileme ve geniúleme yatÕrÕmlarÕnÕn özel sektör tarafÕndan yapÕlmasÕ
Rekabet sonucu sa÷lanan faydalarÕn tüketicilere yansÕtÕlmasÕ
Görüldü÷ü üzere da÷ÕtÕmÕn özelleútirilmesi sonucunda sistemdeki da÷ÕtÕm kayÕplarÕnÕn
azalaca÷Õ öngörülmektedir.
Da÷ÕtÕm sistemimiz gerek teknik eksiklikler ve gerekse kaçak kullanÕm nedeniyle ülkemizdeki
en yüksek kayÕp noktalarÕndan biridir. 2007 yÕlÕnda brüt úatÕú hasÕlatÕnÕn 15 milyar YTL oldu÷u
düúünüldü÷üne kayÕp kaça÷Õ de÷erinin yÕllÕk en az 1,5 milyar dolar ve üzerinde oldu÷u tahmin
edilmektedir. Bu sebepten dolayÕ enerji sektörünün çözmek için odaklanmasÕ gereken baúlÕca
problemlerden birisidir.
Türkiye Da÷ÕtÕm sistemi kayÕplarÕ uluslararasÕ Standard de÷erleri toplam %9 olup ,2007 itibarÕ
ile ülkemizde %14.5 seviyesindedir. Tablo 37’te santral iç ihtiyaçlarÕnÕ, iletim ve da÷ÕtÕm
kayÕplarÕnÕn yÕllar itibariyle geliúimi gösterilmiútir.
Da÷ÕtÕmdaki kayÕp ve kaçaklarlarla ilgili olarak TEDAù tarafÕndan hazÕrlanmÕú verilerde oransal
olarak Güneydo÷udaki bir çok ilin yüksek oransal kayÕplarÕ da baú sÕralarda oldu÷unu ve
büyükúehirlerimizin miktar olarak ilk 25 içinde oldu÷unu göstermektedir. Oldukça yüksek olan
bu kayÕplar uluslararasÕ düzeyde kabul edilebilir seviyede de de÷ildir.
4.4. Elektrik Enerjisinin Tüketimi
Her türlü ekonomik faaliyetin temel girdisi olan elektrik enerjisinin kullanÕm alanÕnÕn artmasÕ
elektrik enerjisine olan talebi de arttÕrmaktadÕr. Günümüzde ülkelerin geliúmiúli÷i kiúi baúÕna
elektrik tüketimi ile ölçülmektedir ve elektrik de keúfedildi÷i günden beri dünyanÕn kaderi
üzerinde önemli bir role sahiptir. Bütün dünyada hÕzla artan elektrik enerjisi talebine karúÕn
talebin karúÕlanabilmesinde büyük sÕkÕntÕlar yaúanmaktadÕr. Türkiye’de kiúi baúÕna elektrik
tüketimi dünya ülkeleriyle kÕyaslandÕ÷Õnda çok da yüksek de÷ildir. Türkiye’de yÕlda 2198 kWh
olan kiúi baúÕna elektrik tüketimi ABD’de 13 250, Yunanistan’da 5 50 ve Almanya’da 6 900
kWh tir.
Ekonomik alanda ve sanayideki gelisme, artan nüfus, sehirlesme ve altyapÕ yatÕrÕmlarÕ
sonucunda yÕllar itibariyle düzenli olarak artan elektrik tüketimi 1970 yÕlÕnda 8 milyar 623 milyon
kWh iken, 1980 yÕlÕnda 24 milyar 616,5 milyon kWh'ye, 1990 yÕlÕnda 56 milyar 820 milyon
kWh'e, 2000 yÕlÕnda 98 milyar 296 milyon kWh'ye, 2005 yÕlÕnda 130 milyar 263 milyon kWh'ye,
,2007 yÕlÕnda ise 155 milyar 135 milyon kWh'ye ulaúmÕútÕr.
Tablo 37’de verilen elektrik enerjisi tüketiminin sektörel tüketimi incelendi÷inde;yÕldan yÕla artÕú
gösteren sanayi sektörü tüketiminin toplam elektrik enerjisi tüketimindeki payÕnÕn 1990 yÕlÕnda
% 62 ‘den 2000’de % 50’ye, 2007’de ise %48 oranÕna indi÷i görülmektedir. Resmi daire enerji
tüketimi payÕ ise % 3.1 ten % 4.5 e yükselmiútir
82
Tablo 37. YÕllar øtibariyle Türkiye Elektrik Enerjisi Tüketimi
(GWh)
YÕllar
Mesken
Köy
Ticaret
Resmi
Daire
Sanayi
Genel
AydÕnlatma
Di÷er
Toplam
1 231,4
3 193,4
46 820,0
1990
9 059,8
1995
14 492,5
4 195,2
3 011,6
38 007,4
3 105,9
4 581,2
67 393,9
2000
23 887,6
9 339,4
4 107,9
48 841,7
4 557,7
7 561,4
98 295,7
2001
23 557,3
9 907,8
4 370,0
46 989,0
4 888,2
7 357,7
97 070,0
2005
30 935,0
18 543,8
4 662,7
62 294,2
4 143,0
9 684,1
130 262,8
2006
34 466,0
20 256,4
6 044,8
68 026,7
3 950,4 10 326,2
143 070,5
2007
36 475,8
23 141,2
6 933,2
73 794,5
4 052,6 10 737,9
155 135,3
102,5
2 557,8
1 463,3
29 211,8
NOT: 1984 YÕlÕndan itibaren 2705 sayÕlÕ yasa ile köyler Da÷ÕtÕm Müesseselerine devir olunmaya baúlamÕú ve devredilen köylerin
aboneleri tüketim koduna göre bireysel aboneli÷e dönüútürülmüútür
Kaynak: www.tedaú.gov.tr
2007 yÕlÕnda tüketilen toplam 155 milyar MWh enerjinin; yaklaúÕk 25 milyon mesken abonesi
% 23,5’unu,4 milyon ticarethane %14,9’unu, sanayi grubu % 47,6’sÕnÕ,resmi daireler % 4,5’
unu mesken, genel aydÕnlatma grubu % 4,3’ ünü, tarÕmsal sulama aboneleri %2,6’sÕnÕ,di÷er
abone gruplarÕ ise % 4,3’ünü tüketmektedir.
Tablo 38. Türkiye Net Tüketimi (MWh) ve Abone SayÕsÕnÕn Sektörel Da÷ÕlÕmÕ
Resmi
TarÕmsaL
Genel
Resmi
TarÕmsaL
Genel
MeskenMeskenTicaret
Daire
Sanayi
Sulama AydÕnlat.
AydÕnlat. Di÷erDi÷er ToplamTo
Ticaret
Daire
Sanayi
Sulama
m Tüketim
36 475 825
161
6 933
182182 7373
794
110541
541 4 052
4 052
627 369
155
36 47523
82514123
141 161
6 933
794540
540 4
4 110
642642 6 6276 369
155 135
26013
e 24
681 455
735 969
287287 348
161
416
097
178
501 07630 024 30
Abone
24 6813455
3 735 969163 163
348
161
416 097
178
073073 501 076
11802
YÕlÕ Türkiye
Nüfusu
007 YÕlÕ 2007
Türkiye
Nüfusu
70
586
256
Kiúi
BaúÕna
Düúen
Net
Tüketim
(kWh)
2
198
70 586 256 Kiúi BaúÕna Düúen Net Tüketim (kWh)
21
(TÜøK)
83
84
57543,0
60246,3
67342,2
73807,5
78321,7
86247,4
94861,7
103295,8
111022,4
116439,9
124921,6
122724,7
129399,5
140580,5
150698,3
161956,2
176299,8
191558,1
ARTIù
%
10,6
4,7
11,8
9,6
6,1
10,1
10,0
8,9
7,5
4,9
7,3
-1,8
5,4
8,6
7,2
7,5
8,9
8,7
3311,4
3655,2
4237,3
3943,1
4539,1
4388,8
4777,3
5050,2
5523,2
5738,0
6224,0
6472,6
5672,7
5332,2
5632,6
6487,1
6756,7
8218,4
5,8
6,1
6,3
5,3
5,8
5,1
5,0
4,9
5,0
4,9
5,0
5,3
4,4
3,8
3,7
4,0
3,8
4,3
%
øÇ øHTøYAÇ
54231,6
56591,1
63104,9
69864,4
73782,6
81858,6
90084,4
98245,6
105499,2
110701,9
118697,6
116252,1
123726,8
135248,3
145065,7
155469,1
169543,1
183339,7
NET
ÜRETøM
175,5
759,4
188,8
212,9
31,4
0
270,1
2492,3
3298,5
2330,3
3791,3
4579,4
3588,2
1158,0
463,5
635,9
573,2
864,3
øTHALAT
54407,1
57350,5
63293,7
70077,3
73814,0
81858,6
90354,5
100737,9
108797,7
113032,2
122488,9
120831,5
127315,0
136406,3
145529,2
156105,0
170116,3
184204,0
ùEBEKEYE
VERøLEN
øLETøM
1787,2
1437,8
1342,9
1634,9
1800,3
2034,9
2461,7
2935,5
3337,1
2985,1
3181,8
3374,4
3440,7
3330,7
3422,8
3695,3
4543,8
4523,0
%
3,3
2,5
2,1
2,3
2,4
2,5
2,7
2,9
3,1
2,6
2,6
2,8
2,7
2,4
2,4
2,4
2,7
2,5
DAöITIM
4893,1
6123,4
7651,9
8616,7
10042,7
11733,9
13393,1
15646,4
17457,8
18559,9
20574,1
19954,3
20491,2
20722,0
19820,2
20348,7
19245,4
22123,6
ùEBEKE KAYBI
%
9,0
10,7
12,1
12,3
13,6
14,3
14,8
15,5
16,0
16,4
16,8
16,5
16,1
15,2
13,6
13,0
11,3
12,0
TOPLAM
6680,3
7561,2
8994,8
10251,6
11843,0
13768,8
15854,8
18581,9
20794,9
21545,0
23755,9
23328,7
23931,9
24052,7
23243,0
24044,0
23789,2
26646,6
%
12,3
13,2
14,2
14,6
16,0
16,8
17,5
18,4
19,1
19,1
19,4
19,3
18,8
17,6
16,0
15,4
14,0
14,5
906,8
506,4
314,2
588,7
570,1
695,9
343,1
271,0
298,2
285,3
437,3
432,8
435,1
587,6
1144,3
1798,1
2235,7
2422,2
øHRACAT
1)ùebekeye verilen= Net Üretim+øthalat
2) øhracat, sÕnÕrda teslim esasÕna göre yapÕldÕ÷Õndan, ihracat ile ilgili úebeke kaybÕ iletim kaybÕnÕn içinde yer almaktadÕr.
Kaynak: Elektrik Üretim – øletim østatistikleri 2007 TEøAù APK
YILLAR
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
BRÜT ÜRETøM
Tablo 39. Türkiye Elektrik Enerjisi Üretim – Tüketim ve KayÕplarÕn YÕllar øtibariyle Geliúimi (GWh)
46820,0
49282,9
53984,7
59237,0
61400,9
67393,9
74156,6
81885,0
87704,6
91201,9
98295,7
97070,0
102948,0
111766,0
121141,9
130262,9
144091,4
155135,2
ARTIù
%
8,6
5,3
9,5
9,7
3,7
9,8
10,0
10,4
7,1
4,0
7,8
-1,2
6,1
8,6
8,4
7,5
10,6
7,7
NET TÜKETøM
5. ENERJø VERøMLøLøöø
Enerji Verimlili÷i, harcanan her birim enerjinin daha fazla hizmet ve ürüne dönüúmesidir.
Tasarruf edilen enerji,
küçük boyutlu, ama kümülatifte oldukça önemli olarak de÷erlendirilebilecek oran ve
miktarda
bir çok noktadan aynÕ anda hÕzla geri kazanÕlabilecek
daha küçük boyutlu çok sayÕda yatÕrÕmcÕya yayÕlmÕú yatÕrÕmlarla elde edilebilecek
bir enerji kayna÷ÕdÕr.
Çeúitli analizler ve karúÕlaútÕrma çalÕúmalarÕ, ülkemizdeki üretim ve hizmet sektöründeki
ekonomik faaliyetler ve yaúam standardÕ için harcanan enerjinin azaltÕlabilmesinde ciddi boyutta
potansiyelin varlÕ÷Õ konusunda önemli bir mesaj vermektedir. Türkiye’de enerji yo÷unlu÷u
de÷erleri AB ile karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda iki katÕdÕr ve AB nin geliúmiú ülkelerindeki gibi yÕllar bazÕnda
görülür bir düúme trendi gösterememiútir.
140,0
140,0
GSYøH Index
120,0
Birincil Enerji Tüketimi Index
GSYøH Index
120,0
EnerjiEnerji
yo÷unlu÷u
indexi
Birincil
Tüketimi
Index
100,0
Enerji yo÷unlu÷u indexi
100,0
80,0
80,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
1998
1999 Yo÷unlu÷u
2000 2001 2002De÷iúimi
2003 2004 2005
2006
2007 fiyatlarÕ ile)
Grafik 29.1998
Enerji
(1998
Sabit
Grafik 29. Enerji Yo÷unlu÷u De÷iúimi (1998 Sabit fiyatlarÕ ile)
Grafik 29. Enerji Yo÷unlu÷u De÷iúimi (1998 Sabit fiyatlarÕ ile)
Kaynak: TKeskin
85
Grafik 30. Enerji Yo÷unlu÷unun Sektörel De÷iúimi
Kaynak: EøE
Üretimde ve günlük yaúamda enerji yo÷unlu÷unun düúürülmesi; tüm enerji zincirinde verimlili÷in
artÕrÕlmasÕ, iletim ve da÷ÕtÕmda kayÕp-kaçaklarÕn azaltÕlmasÕ, üretimde verimlilik artÕrÕcÕ
teknolojilerin uygulanmasÕ, binalarÕn rehabilitasyonu, verimli elektrikli ev aletleri ve ofis
cihazlarÕnÕn tercih edilmesi ve ilgili bütün taraflarÕn e÷itilmesi ve bilinçlendirilmesi gibi çalÕúmalar
ile sa÷lanabilecektir
Toplam nihai enerji tüketimi en yüksek tüketim payÕna ve enerji tasarruf potansiyeline sahip
olmalarÕndan dolayÕ sanayi ve bina ve hizmet sektörleri enerji verimlili÷i çalÕúmalarÕnda öncelikli
sektörlerdir.
Enerji yo÷unlu÷u yüksek, kiúi baúÕna enerji tüketimi düúük olan ülkemizde yapÕlacak etkin talep
yönetimi çalÕúmalarÕnÕn da katkÕsÕ ile bir yandan kiúi baúÕna enerji tüketimi artÕrÕlmalÕ bir yandan
da enerji yo÷unlu÷u azaltÕlmalÕdÕr.
Son yÕllarda, enerji sektöründe arz tarafÕ yönetimi politikalarÕnÕn yanÕsÕra, talep yönetimi ve
enerji verimlili÷ini arz kayna÷Õ olarak görülmesi konusunda bazÕ insiyatifler harekete geçmeye
baúlamÕútÕr. Bu anlayÕú de÷iúiminin en önemli göstergesi, 2007 yÕlÕnda yürürlü÷e giren Enerji
Verimlili÷i Kanunudur.
2 MayÕs 2007 tarihli 5627 sayÕlÕ Enerji Verimlili÷i Kanunu, sanayide, binalarda, ulaúÕmda ve
enerji sektöründe, yükümlülükler, destekler ve bilinçlendirme etkinlikleri getiren kanun, AB’nin
ilgili direktifleri ile de uyum isa÷lamayÕ amaçlamaktadÕr.2008 yÕlÕ Enerji Verimlili÷i yÕlÕ ilan edilmiú
ve aúa÷Õdaki yönetmelikler yürürlü÷e konulmuútur;
Sanayi ve Ticaret BakanlÕ÷Õ tarafÕndan, “TanÕtma ve Kullanma KÕlavuzu Uygulama
EsaslarÕna Dair Yönetmelikte De÷iúiklik YapÕlmasÕ HakkÕnda Yönetmelik” (08/10/2007
Tarihli ve 26667 SayÕlÕ Resmî Gazete)
BayÕndÕrlÕk ve øskan BakanlÕ÷Õ tarafÕndan, “Merkezi IsÕtma ve SÕhhi SÕcak Su
Sistemlerinde IsÕnma ve SÕhhi SÕcak Su Giderlerinin PaylaútÕrÕlmasÕna øliúkin yönetmelik”
(14/04/2008 Tarihli ve 26847 SayÕlÕ 1.Mükerrer Resmî Gazete)
86
UlaútÕrma BakanlÕ÷Õ tarafÕndan, “UlaúÕmda Enerji Verimlili÷inin ArtÕrÕlmasÕna øliúkin Usul
ve Esaslar HakkÕnda Yönetmelik” (09/06/2008 Tarihli ve 26901 SayÕlÕ Resmî Gazete)
KOSGEB tarafÕndan, “Küçük ve Orta Büyüklükteki øúletmelerde Enerji Verimlili÷i E÷itim,
Etüt ve DanÕúmanlÕk Hizmetlerinin Desteklenmesi HakkÕnda Yönetmelik”
(18/10/2008 Tarihli ve 27028 SayÕlÕ Resmî Gazete)
ETKB tarafÕndan, “Enerji KaynaklarÕnÕn ve Enerjinin KullanÕmÕnda Verimlili÷inin
ArtÕrÕlmasÕna Dair Yönetmelik” (25/10/2008 tarihli ve 27035 sayÕlÕ Resmî Gazete)
BayÕndÕrlÕk Ve øskan BakanlÕ÷Õ tarafÕndan “Binalarda Enerji PerformansÕ Yönetmeli÷i” (5
AralÕk 2008 tarihinde yayÕnlanmÕútÕr)
5627 sayÕlÕ Enerji Verimlili÷i Kanunu’nun ikincil mevzuat çalÕúmalarÕ kapsamÕnda yürürlü÷e
giren “Enerji KaynaklarÕnÕn ve Enerjinin KullanÕmÕnda Verimlili÷inin ArtÕrÕlmasÕna Dair
Yönetmelik” ile birlikte; üniversitelerin ve meslek odalarÕnÕn yetkilendirilmesi, úirketlerin
yetkilendirilmesi, verimlilik artÕrÕcÕ proje destekleri ve gönüllü anlaúmalarla sanayide enerji
verimlili÷inin iyileútirilmesi konularÕndaki uygulamalar 2009 yÕlÕnda baúlatÕlacaktÕr.
Sanayi ve bina sektöründe enerji yönetimi uygulamalarÕ kapsamÕnda EøE bünyesinde enerji
yöneticileri e÷itimleri gerçekleútirilmektedir. Enerji yöneticilerinin sertifikalandÕrÕlmasÕ
kapsamÕnda; endüstriyel iúletmelerdeki enerji yöneticilerine yönelik e÷itimler 1997, bina
sektörüne yönelik e÷itimler ise 2006 yÕlÕndan bu yana devam etmektedir. Bugüne kadar sanayi
sektöründe 1018, bina sektöründe 241 enerji yöneticisinin e÷itimi gerçekleútirilmiútir
.
2009 yÕlÕnda sanayi sektöründe 200, bina sektöründe ise 262’nin üzerinde kursiyer e÷itilmesi
planlanmÕútÕr. Sanayi ve bina sektöründe oluúturulan enerji yönetimi uygulamalarÕ kapsamÕnda
enerji yöneticilerinin sertifikalandÕrÕlmasÕna yönelik yürütülen enerji verimlili÷i e÷itimlerinin
kapsamÕ 2009 yÕlÕndan itibaren Makine ve Elektrik Mühendisleri OdalarÕ ile üniversiteler ve
“Enerji Verimlili÷i DanÕúmanlÕk ùirketleri”ni de içerecek úekilde geniúletilecektir.
Bugüne kadar yapÕlan çalÕúmalarla ortaya konan %15’lik elektrik tasarruf potansiyeli geri
kazanÕldÕ÷Õnda; 6,5 milyar YTL’lÕk do÷al gazlÕ santral yatÕrÕmÕ önlenebilece÷i gibi do÷al gaz ithal
giderlerinde yÕlda 3,0 milyar USD’lÕk bir azalma da sa÷lanabilir. AyrÕca binalarÕn ve iúletmelerin
ÕsÕtÕlmasÕnda ve so÷utulmasÕnda %35 ve ulaúÕmda %15 tasarruf sa÷landÕ÷Õnda ülkemiz petrol
ve do÷al gaz ithal giderlerinde yÕlda 1,4 milyar USD’lÕk azalma söz konusudur.
YapÕlan çalÕúmalar 2020 yÕlÕndaki 222 milyon TEP olarak gerçekleúmesi beklenen birincil enerji
talebini %15 azaltabilecek bir potansiyele sahip oldu÷umuzu ortaya koymaktadÕr. Bu
potansiyelin, 2005 fiyatlarÕ ile yÕlda yaklaúÕk 16,5 milyar YTL’lÕk tüketim tasarrufuna eú de÷er
oldu÷u hesaplanmaktadÕr.6
6. ENERJø, ÇEVRE VE øKLøM DEöøùøKLøöø
6.1. Politikalar
2006 yÕlÕnda güncellenen Çevre Kanunun amaç maddesi, “bütün canlÕlarÕn ortak varlÕ÷Õ olan
çevrenin, sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir kalkÕnma ilkeleri do÷rultusunda korunmasÕnÕ
sa÷lamak” olarak belirlenmiútir. Kanunla, kirlilik kontrolü” kavramÕ yerine “kirlili÷in kayna÷Õnda
önlenmesi” kavramÕ ön planda tutulmakta, üretim ve tüketim kaynaklÕ atÕklarÕn minimuma
indirilmesi, faaliyetlerde iyi teknik ve teknolojilerin kullanÕlmasÕ, enerjinin verimli kullanÕlmasÕ,
izleme-denetim sisteminin etkin uygulanmasÕ ve kirleten öder prensibi ve önceden önlem alma
yaklaúÕmÕ gibi temel prensiplerin politika ve uygulamalarÕmÕza yansÕtÕlmasÕ hedeflenmiútir.
Son yÕllarda halkÕn sosyo-ekonomik düzeyinin yükselmesine paralel olarak çevre konusu tüm
karar mekanizmalarÕnda vazgeçilmez bir parametre olarak yerini almaya baúlamÕútÕr.
6
EøE
84
87
Avrupa Birli÷i’nin 17 AralÕk 2004 tarihinde Türkiye ile müzakerelerin baúlatÕlmasÕ kararÕnÕ
müteakip AB çevre müktesebatÕna uyum sa÷lanmasÕ ve mevzuatÕn etkin bir úekilde
uygulanmasÕ amacÕyla bir dizi çalÕúma baúlatÕlmÕútÕr. AB müktesebatÕ içerisinde çevre baúlÕ÷Õ
Hava Kalitesi, AtÕk Yönetimi, Do÷al kaynaklarÕn Yönetimi, Endüstriyel Kirlili÷in Kontrolü,
Kimyasallar, Gürültü ve Su Yönetimi olmak üzere 8 sektörden oluúmaktadÕr. Bu baúlÕklarÕn tümü
enerji sektörünü bir úekilde kapsamaktadÕr.
Ülkemizin çevre konusundaki stratejisinin belirlenmesi amacÕyla Çevre ve Orman BakanlÕ÷Õ
koordinasyonunda, ülkenin tüm ilgili bakanlÕk, kurum ve kuruluúlarÕn katÕlÕmÕ ile, 2007-2023
yÕllarÕnÕ kapsayan AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi(UÇES) kalkÕnma planlarÕ ve yÕllÕk
programlara uygun úekilde hazÕrlanarak 2006 yÕlÕnda yayÕnlanmÕútÕr. UÇES ülkemizin ekonomik
ve sosyal úartlarÕnÕ dikkate alarak sa÷lÕklÕ, yaúanabilir bir çevre oluúturmayÕ ve bu do÷rultuda
ulusal çevre mevzuatÕmÕzÕn AB çevre müktesebatÕ ile uyumlulaútÕrÕlmasÕnÕ, uygulanmasÕnÕ,
uygulamanÕn izlenmesini ve denetlenmesini amaçlamaktadÕr. Finansman stratejisini de içeren
ve enerji sektörü dahil olmak üzere tüm sektörleri içeren UÇES ile çevre politikalarÕnÕn ekonomik
ve sosyal politikalara entegrasyonu sa÷lanmasÕ, çevre korumaya iliúkin ekonomik araçlardan
yararlanÕlmasÕ, gerekli teúviklerin sa÷lanmasÕ hedeflenmektedir. UÇES ùubat 2007 tarihinde
Yüksek Planlama Kurulu tarafÕndan onaylanmÕútÕr.
BM øklim De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesine 2004 yÕlÕnda katÕlan Türkiye, o tarihten itibaren
enerji-iklim de÷iúikli÷i politikalarÕnÕn entegrasyonuna baúlamÕú, sosyo-ekonomik koúullarÕ benzer
olan di÷er ülkelerin aksine uluslararasÕ alanda ve BM kapsamÕnda mali destek almamasÕna
ra÷men baúta enerji verimlili÷i ve yenilenebilir enerji olmak üzere birçok alanda önlemler
almÕútÕr.
Çevresel hususlarÕn sektörel politikalara entegrasyonunun sürdürülebilir kalkÕnma için önemli bir
faktör olmasÕ da dikkate alÕnarak, ülke kalkÕnmasÕnda önemli rol oynayan enerjiye olan talebin
karúÕlanmasÕnda çevresel etkilerin en aza indirilmesi için çaba sarfedilmekte, gerekli çalÕúmalar
ve yatÕrÕmlarÕn yapÕldÕ÷Õ gözlemektedir.
6.2. AB Mevzuat Uyumu ÇalÕúmalarÕ
UÇES’in hazÕrlanmasÕ öncesinde, çÕktÕlarÕ UÇES’e temel teúkil etmek üzere, AB kaynaklarÕ ile iki
proje gerçekleútirilmiútir. Bu projeler “Entegre UyumlaútÕrma Stratejisi Projesi” ve “Yüksek
Maliyetli Çevre YatÕrÕmlarÕnÕn PlanlanmasÕ Projesi”dir. “Entegre UyumlaútÕrma Stratejisi
Projesi”nde AB müktesebatÕna uyum ile ilgili olarak finansman stratejisi de dahil olmak üzere, bir
strateji ve eylem planÕnÕn oluúturulmasÕ amaçlanmÕútÕr. “Yüksek Maliyetli Çevre YatÕrÕmlarÕnÕn
PlanlanmasÕ Projesi”nin amacÕ ise mevzuat uyumu a÷Õr yatÕrÕm gerektiren direktifler için
finansman ihtiyacÕnÕn ve finansman araçlarÕnÕn belirlenmesi ve yatÕrÕm için mekanizma
geliútirilmesidir. 2006 yÕlÕnda yayÕmlanan AB Entegre Uyum Stratejisi belgesinde çevre alanÕnda
genel çevre hizmetlerini sa÷lamaya yönelik yatÕrÕm ihtiyacÕ 59 milyar Avro olarak
öngörülmektedir. Kamu sa÷lÕ÷ÕnÕ do÷rudan etkileyen atÕk ve su sektörü yatÕrÕmÕ ise 45 milyar
Avro olarak hesaplanmÕútÕr. KatÕlÕm Öncesi YardÕm AracÕ ProgramÕ(IPA) da dahil olmak üzere
AB’nin sa÷ladÕ÷Õ kaynaklardan yeterli miktarda faydalanabilmemiz halinde, bu miktarÕn yaklaúÕk
%22’lik kÕsmÕnÕn AB fonlarÕ ile karúÕlanabilece÷i tahmin edilmektedir. KasÕm 2003–KasÕm 2005
tarihlerinde sürdürülmüú olan projede yer alan direktiflerden birisi de Büyük Yakma Tesisleri
(Large Combustion Plants-LCP) Direktifidir. IsÕl kapasitesi 50 MW ve üzerinde olan yakma
tesislerinde emisyonlar için sÕnÕr de÷erlerin verildi÷i bu direktife uyum a÷Õr çevre yatÕrÕmlarÕ
gerektirmekte olup, enerji sektöründe yer alan en önemli direktiflerden biridir. Söz konusu
“Yüksek Maliyetli Çevre YatÕrÕmlarÕnÕn PlanlanmasÕ Projesi” sonuçlarÕna göre, Direktif
kapsamÕna giren Türkiye’deki mevcut tüm yakma tesisleri için gerekli finansman ihtiyacÕ, projede
çalÕúÕlan de÷iúik senaryolara göre, 1.53 - 1.88 milyar euro olarak tahmin edilmiútir. Söz konusu
mevcut tesislerin önemli bir kÕsmÕ EÜAù Genel Müdürlü÷ü tarafÕndan iúletilmekte olan termik
santrallardÕr. Mevcut tesislerin direktife uyum sa÷lamalarÕ úüphesiz uzun yÕllar alacak ve elektrik
fiyatlarÕna ek maliyetler getirecektir.
88
AdÕ geçen Direktifte, tesislerin ÕsÕl güçlerine lisans alma tarihlerine, kalan iúletme sürelerine,
kullanÕlan yakÕt tiplerine ve yakÕt karakteristiklerine göre SO2, NOX, toz emisyonlarÕ için farklÕ
emisyon limit de÷erleri verilmekte olup, ülkemiz mevzuatÕnda yer alan limit de÷erlerden daha
sÕkÕ de÷erlerdir. Bu direktife yönelik olarak AB eúleútirme (twinning) projesi kapsamÕnda
uyumlaútÕrma çalÕúmalarÕ devam etmekte olup, taslak yönetmelik hazÕrlanmÕútÕr. Taslak direktifte
mevcut tesisler için uyum sürecinin 2017 olarak belirlenmesine karúÕlÕk, AB süreç içerisinde
direktifte güncellemeye gitmiú, direktifte yer alan parametrelere ilave parametreler getirilmiú ve
direktifin kapsamÕ geniúletilmiútir. Bu kapsamda, eski tesislerde yüksek maliyetli yatÕrÕm
gerektiren bu direktife iliúkin olarak, müzakere sürecinde bazÕ esnekliklerin tanÕnmasÕnÕ
sa÷lamak üzere, mevcut tesislerde tesis bazÕnda incelemeler yapÕlmasÕ yoluyla, kalan
ömürlerinin ve yÕllÕk iúletme sürelerinin belirlenmesinde yarar görülmektedir.
A÷Õr çevre yatÕrÕmÕ gerektiren ve enerji sektörünü de yakÕndan ilgilendiren di÷er bir direktif de
“Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol Direktifi (Integrated Pollution Prevention and Control-IPPC)”
direktifidir. Çevresel izinler için bir çerçeve oluúturan ve çevrenin korunmasÕ için mevcut en iyi
tekniklerin uygulanmasÕnÕ öngören bu direktif de enerji sektörünü yakÕndan ilgilendirmekte olup,
ÕsÕl kapasitesi 50 MW ve üzerinde olan yakma tesislerini kapsamaktadÕr. IPPC direktifinin
Türkiye’de uyumlaútÕrÕlmasÕnÕ ve uygulanabilmesini sa÷lamak için gerekli insan kapasitesini
oluúturmak, uygulamada olabilecek sÕkÕntÕlarÕ belirlemek ve sorunlara çözüm bulmayÕ
amaçlayan çalÕúmalara 2001 yÕlÕnda baúlanmÕútÕr. Bu kapsamda, 2004 yÕlÕnda “Entegre Kirlilik
Önleme ve Kontrol Direktifinin (IPPC-96/61/EC) øç Mevzuata KazandÕrÕlmasÕnda ønsan
KaynaklarÕ AçÕsÕndan Kapasite ArtÕrÕmÕ” projesi tamamlanmÕú, 2006 yÕlÕnda ise “Türkiye’de IPPC
Yönergesinin UygulanmasÕ” projesi baúlatÕlmÕútÕr.
Türkiye’nin AB üyeli÷inin söz konusu olmasÕnÕ takiben, 3 Ekim 2005 tarihi itibariyle resmen
AB'ye katÕlÕm müzakerelerine baúlanmÕútÕr. AB MüktesebatÕ içinde, çevre çok önemli bir yer
tutmakta olup, oldukça kapsamlÕdÕr. Di÷er önemli bir husus da, çevre müktesebatÕna uyum
maliyetinin çok yüksek olmasÕ ve bu alanda çok fazla faaliyet gerekece÷inden, çevre faslÕ
müzakere sürecinin en zorlu fasÕllardan biri olaca÷Õ öngörülmektedir. Tarama süreci 2006
yÕlÕnda tamamlanmÕútÕr. YakÕn bir zamanda çevre faslÕnÕn müzakerelere açÕlmasÕ
beklenmemektedir.
Mevzuat uyum çalÕúmalarÕnda, AB üyeli÷inin uzun bir süreç alaca÷Õ ve zorlu bir yol olaca÷Õ
dikkate alÕnarak, ülkemizin kÕsÕtlÕ mali kaynaklarÕ, öncelikleri, kalkÕnmasÕ için enerji gereksinimi,
v.b. unsurlarÕn göz önünde tutulmasÕ ve kurumlar arasÕ konsensus sa÷lanmasÕ müzakere
sürecinde ülke çÕkarlarÕnÕn korunabilmesi açÕsÕndan önem arz etmektedir. AyrÕca, AB açÕsÕndan
sadece ka÷Õt üzerinde mevzuat uyumlaútÕrÕlmasÕnÕn yeterli olmadÕ÷Õ, aynÕ zamanda
uygulanmasÕnÕn da önemli oldu÷u unutulmamalÕdÕr. Di÷er taraftan, ülkenin koúullarÕnÕn gerçekçi
bir úekilde anlaúÕlmasÕ ve do÷ru bir úekilde aktarÕlabilmesi ve bazÕ esnekliklerin tanÕnmasÕnÕn
sa÷lanabilmesi için, enerji sektörü de dahil olmak üzere tüm sektörlerde mevcut durumun tespit
edilmesine ve uyum stratejilerinin belirlenmesine yönelik gerekli çalÕúmalarÕn yapÕlmasÕ da
müzakere süreci açÕsÕndan di÷er önemli hususlardÕr. Sürece tüm ilgili Kurum ve KuruluúlarÕn
katÕlÕm sa÷lamasÕ, uygulanabilir çözümler üretebilmek açÕsÕndan önem arz etmektedir.
6.3. øklim De÷iúikli÷i ve Enerji Sektörü
Birleúmiú Milletler tarafÕndan yayÕnlanan raporlara ve istatistiki verilere göre, Türkiye øklim
De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesinin Ek-I listesinde yer alan geliúmiú ülkelerin 1990-2006 yÕllarÕ
arasÕndaki CO2-eúde÷er (CO2 ve CO2 cinsinden di÷er sera gazlarÕnÕn toplamÕ) olarak ifade
edilen sera gazÕ emisyonlarÕ %95 artÕúla, birinci sÕradadÕr. Bu dünyada emisyonlarÕnÕ en çok
artÕran ülke oldu÷u anlamÕna gelmemekte, aksine ekonomik olarak belirli bir refah düzeyine
ulaúmÕú OECD ülkelerine göre önemli bir artÕú gösterdi÷i manasÕna gelmektedir. Ülkemiz, zaten
sürecin baúÕndan beri geliúmekte olan bir ülke oldu÷unu ve Sözleúme kapsamÕnda yanlÕú
89
listelerde bulundu÷unu ifade etmektedir, görülen göreceli yüksek emisyon artÕúlarÕ ise bu
durumun en somut sonucudur.
Türkiye’nin, sera gazlarÕ artÕú oranÕnda Ek-I ülkeleri arasÕnda ön planda yer almasÕna karúÕlÕk,
ülkemizin toplam sera gazÕ emisyonlarÕ miktar olarak düúük seviyededir. Sera gazlarÕ, çeúitli
sektörlerden ve faaliyetlerden kaynaklanmakla birlikte, enerji-iliúkin faaliyetlerin sorumluluk payÕ
önemli ölçüdedir. Ülkemiz verilerine göre, 2006 yÕlÕ için, enerjiye yönelik faaliyetlerden
kaynaklanan sera gazlarÕ %78’lik bir orana sahiptir. Sera gazlarÕ içinde ise üzerinde en fazla
üzerinde durulan CO2 emisyonlarÕdÕr. CO2 fosil yakÕtlarÕn kullanÕmÕndan büyük miktarlarda
atmosfere verilmektedir. Türkiye verilerine göre, yakÕt tüketimi kaynaklÕ CO2 emisyonlarÕnÕn
toplam CO2 içindeki payÕ %92’dir.
Tablo 40 . Sektörlere Göre Toplam SeragazÕ EmisyonlarÕ (milyon ton CO2 eúde÷eri)
Enerji
Endüstriyel
Prosesler
TarÕm
AtÕk
TOPLAM
1990 yÕlÕna göre
artÕú oranÕ %
1990
132.13
13.07
1995
160.79
21.64
2000
212.55
22.23
2005
241.45
25.39
2006
258.21
27.13
18.47
6.93
17.97
20.31
16.13
29.04
15.82
29.75
16.37
30.06
170.06
220.72
279.96
312.36
331.76
-
29.9
64.6
83.7
95
Di÷er Sektörler
16%
Çevrim ve Enerji
Sektörü
37%
UlaútÕrma
17%
Sanayi
30%
Grafik 31. Enerji KaynaklÕ CO2 EmisyonlarÕnÕn Sektörlere Göre Da÷ÕlÕmÕ (2006)
Kaynak: BMøDÇS Türkiye Ulusal Sera GazÕ Envanteri Bildirimi, 2008
Enerji sektöründe sera gazÕ emisyonlardan en fazla sorumlu olan elektrik enerjisi sektörüdür.
Grafik 6’da, 2006 yÕlÕ için karbondioksit emisyonlarÕnÕn sektörel da÷ÕlÕmÕ verilmektedir. 1990
yÕlÕnda enerji kaynaklÕ emisyonlarÕn sektörel da÷ÕlÕmÕnda elektrik enerjisinin payÕ %27 iken, bu
pay önemli bir artÕú göstermiú ve úekilde de görüldü÷ü gibi 2006 yÕlÕnda %37’ye ulaúmÕú ve en
fazla sorumlu olan bir sektör olarak yerini almÕútÕr.
90
Sektöre, göstergeler açÕsÕndan da bakÕlmasÕnda yarar görülmektedir. Türkiye 1990-2004
verilerine bakÕldÕ÷Õndan, elektrik üretiminin %162 ile ülkenin kalkÕnma hÕzÕndan daha büyük
oranda artÕú gösterdi÷i görülmektedir. Buna ba÷lÕ olarak, elektrik sektöründen kaynaklanan
emisyonlarda da artÕú olmakla birlikte, bu artÕú %132 ile daha düúük bir orandadÕr. Bu husus,
elektrik sektörü sera gazÕ emisyon yo÷unlu÷unda (KgCO2-eúde÷er/KWh) %11 oranÕnda azalma
olmasÕndan kaynaklanmaktadÕr.
Enerji sektörü sera gazlarÕ açÕsÕndan önemli bir sektör olmasÕnÕn yanÕ sÕra, iklim de÷iúikli÷inin
sonuçlarÕndan da etkilenecek sektörlerden biridir. Türkiye, iklim de÷iúikli÷inden etkilenme
duyarlÕlÕ÷Õna sahip ülkeler arasÕnda yer almakta olup, günümüzde ilk iúaretlerinin de görüldü÷ü
gibi, baúta kuraklÕk olmak üzere, sorunlar yaúayacaktÕr. Atmosferde ortalama sÕcaklÕ÷Õn artmasÕ
ile birlikte, kurak ve yarÕ kurak alanlarda ya÷ÕúlarÕn azalmasÕna ve kuraklÕ÷Õn artmasÕna neden
olmaktadÕr. Ya÷ÕúlarÕn azalmasÕ, aynÕ zamanda ortalama hava sÕcaklÕ÷Õ artÕúÕna ba÷lÕ olarak
buharlaúmanÕn artmasÕ su kaynaklarÕnÕ da olumsuz yönde etkileyecektir. Su kaynaklarÕndaki
azalma, hidrolik santrallarda su gelirlerindeki düúüúe, dolayÕsÕyla hidroelektrik enerjisi üretiminde
azalmaya ve zaman içinde hidrolik potansiyelde de azalmaya neden olabilecektir. AyrÕca, ya÷Õú
rejimlerindeki de÷iúimler nedeniyle oluúabilecek seller de hidrolik santraller açÕsÕndan bir baúka
risk oluúturabilecektir. Ülkemizin elektrik enerjisi üretiminde hidrolik üretimin yaklaúÕk 1/3’lük bir
paya sahip olmasÕ ve henüz önemli ölçüde kullanÕlmamÕú hidrolik potansiyelimizin bulunmasÕ
gelecekte yaúanacak sorunlara karúÕ úimdiden hazÕrlÕklÕ olmamÕzÕ ve bu konuda gerekli
çalÕúmalarÕn yapÕlmasÕnÕ zorunlu kÕlmaktadÕr.
Di÷er taraftan, ortalama sÕcaklÕ÷Õn artmasÕ, yaz döneminde so÷utma sistemlerinin daha fazla
çalÕúmasÕna ve elektrik tüketiminin artmasÕna neden olacaktÕr. Elektrik enerjisi sektöründe, risk
yaratabilecek di÷er bir husus da termik santrallarÕn so÷utma suyu sÕcaklÕ÷Õnda olabilecek
artÕúlardÕr. Bu artÕúlar nedeniyle, yaz döneminde, termik santrallarÕn kapasitelerinde düúme
görülebilecektir.
Elektrik enerjisi sektörünün iklim de÷iúikli÷inden etkilenecek bir sektör olmasÕ nedeniyle,
sektörde muhtemel riskler ve belirsizlikler konusunda, özellikle su kaynaklarÕndaki olasÕ
de÷iúiklikler ile ilgili olarak çalÕúmalar yapÕlmasÕ ileriye dönük hedefler ve planlamalar açÕsÕndan
önemli olacaktÕr.
6.4. øklim De÷iúikli÷inde UluslararasÕ Politikalar
øklim de÷iúikli÷i bugün dünyada karúÕlaútÕ÷ÕmÕz küresel ölçekte en büyük kalkÕnma sorunlarÕndan
birisi olarak kabul edilmektedir. Ülkelerin sosyo-ekonomik kalkÕnmalarÕnÕn önündeki en büyük
tehditlerinden birisi olan iklim de÷iúikli÷i sektörler üstü yapÕsÕ ile enerji, ulaútÕrma, tarÕm, gÕda, su
kaynaklarÕ, çevre ve sa÷lÕk gibi ekonominin tüm sektörlerinde yeniden düzenleme ve önlemlerin
alÕnmasÕnÕ gerektirmektedir. Düúük karbon ekonomisine geçiú süreci birçok ülkede çok uzun
yÕllardÕr yürütülmektedir. Sera gazlarÕ arasÕnda en önemlisi olan CO2 emisyonlarÕnÕn fosil
yakÕtlarÕn kullanÕlmasÕndan kaynaklanmasÕ enerji sektörünü odak noktasÕ haline getirmektedir.
Bahsedilen bu gerçek, bugün gelinen noktada, Danimarka’da 2007 yÕlÕnda “øklim ve Enerji
BakanlÕ÷Õ”nÕn, øngiltere’de ise 2008 yÕlÕnda “Enerji ve øklim De÷iúikli÷i BakanlÕ÷ÕnÕn” kurulmasÕ ile
kendini göstermiútir.
Ülkemiz iklim de÷iúikli÷i politikalarÕnda Sözleúme’nin temel ilkeleri olan; “iklim sisteminin eúitlik
temelinde, ortak fakat farklÕ sorumluluk alanÕna uygun olarak korunmasÕ, iklim de÷iúikli÷inden
etkilenecek olan geliúme yolundaki ülkelerin ihtiyaç ve özel úartlarÕnÕn dikkate alÕnmasÕ, iklim
de÷iúikli÷inin önlenmesi için alÕnacak tedbirlerin etkin ve en az maliyetle yapÕlmasÕ, sürdürülebilir
kalkÕnmanÕn desteklenmesi ve alÕnacak politika ve önlemlerin ulusal kalkÕnma programlarÕna
yansÕtÕlmasÕ hususlarÕna büyük önem vermektedir.
Türkiye, 1992 yÕlÕnda Ekonomik øúbirli÷i ve KalkÕnma Örgütü (OECD) üyesi olmasÕ ve
müzakereleri iyi takip edememesi nedeniyle geliúmiú ülkelerle birlikte Birleúmiú Milletler øklim
91
De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesi’nin (BMøDÇS) hem EK-I hem de EK-II listelerinde yer almÕútÕr.
Ülkemiz, mevcut iklim rejimini desteklemekle birlikte Sözleúme kapsamÕnda yanlÕú konumda
bulunmasÕndan dolayÕ, Sözleúme’yi ve Protokol’ünü onaylayamamÕútÕr. Sözleúmedeki haksÕz
konumundan dolayÕ Sözleúmeye taraf olmayan Türkiye, bu konumunu de÷iútirmek üzere verdi÷i
mücadele ancak bir ölçüde baúarÕlÕ olabilmiú, ve haksÕz konum düzeltilememiútir. Ancak
Ülkemiz yine de, Türkiye’nin isminin EK-II’den silinece÷i ve Sözleúme taraflarÕnÕ Türkiye’nin özel
úartlarÕnÕ tanÕmaya davet eden bir kararÕ müteakip 2004 yÕlÕnda Sözleúmeye taraf olmuútur.
Müzakerelerde bugüne kadar söz konusu 26/COP7 sayÕlÕ kararÕn herhangi bir olumlu etkisi
gözlenmemiútir. Birçok Sözleúme tarafÕnca sayÕsÕz COP (Taraflar KonferansÕ) kararlarÕndan
birisi olarak; di÷er bazÕ kesimlerce ise önemli bir karar olarak de÷erlendirilen kararÕn, 2012
sonrasÕ döneme iliúkin tartÕúmalarda Ülkemiz tarafÕndan sÕk sÕk atÕfta bulunulmasÕ gereken bir
karardÕr.
Kyoto Protokolü ve SonrasÕ
Türkiye BMøDÇS’ye kÕsa bir süre önce taraf olmasÕna karúÕlÕk henüz Kyoto Protokolünü
imzalamÕútÕr ancak Protokolün ülkelerin emisyon azaltÕm ve finansman taahhütlerinin bulundu÷u
Ek-B listesinde de yer almamaktadÕr. Bu nedenle, Türkiye’nin Protokol açÕsÕndan herhangi bir
yükümlülü÷e sahip olmadÕ÷Õ gibi, Kyoto Protokolü ile getirilen mekanizmalarÕnÕn
uygulanmasÕnda da yer almayacaktÕr. Konuya iliúkin olarak, eksik veya yanlÕú bilgilenmeler
nedeniyle, Türkiye KP’ye taraf olmadÕ÷Õ halde, bazÕ firmalar bu mekanizmalarÕn uygulanmasÕnda
yer almak istemiúler, bu giriúimlerde baúarÕlÕ olamamÕúlardÕr.
Kyoto Protokolü’nün I. Uygulama dönemi olan 2008-2012 sürecine iliúkin çalÕúmalar
tamamlanmÕú, süreç devam etmektedir. Ülkemiz bu aúamada Protokol’e taraf olsa bile herhangi
bir Esneklik MekanizmasÕndan faydalanmasÕ mümkün de÷ildir. Bunun 3 ana nedeni vardÕr,
öncelikle ülkemiz Protokol’ün EK-B listesinde yer almadÕ÷Õndan ve bir azaltÕm yükümlülü÷ü
olmadÕ÷Õndan EK-I ülkeleri ile beraber CDM (Temiz KalkÕnma MekanizmasÕ) veya ETS
(Emisyon Ticareti yapamayacaktÕr, ikincisi süreç baúlamÕútÕr ve böyle kompleks bir sürece
katÕlabilmek için gerekli çalÕúma ve yapÕlanmalarÕn yapÕlmasÕ için yeterli zaman yoktur.
Üçüncüsü ise, ülkemiz süreç içerisinde geliúmekte olan bir ülke oldu÷unu ifade etmektedir, yani
ülkemiz, EK-I dÕúÕ ülkelerin koúullarÕnda Protokole taraf olmak istemektedir. Bunun en önemli
sonucu ise, EK-I dÕúÕ/geliúmekte olan ülkelerin CDM projelerine ev sahipli÷i yapmasÕ ve emisyon
ticareti sistemini ülkelerinde uygulamamalarÕdÕr.
Bu kapsamda ülkemizin önceli÷i 2012 sonrasÕ döneme odaklanmak olmalÕdÕr. Geçmiúte
yaúanan olumsuz tecrübelerin gelecek yÕllarda da yaúanmamasÕ ve ülkemizin adil koúullar
altÕnda 2012 sonrasÕ döneme katÕlÕm sa÷lamasÕ son derece önemlidir.
Ülkemizin sistemde adil bir úekilde yerini alabilmesi için temel göstergelerinin di÷er ülkelerle
karúÕlaútÕrÕlmasÕ gereklidir. Bu karúÕlaútÕrmalar göstermektedir ki, ülkemizin tüm göstergeleri
geliúmekte olan ülkelerle benzerlik göstermekte, deyim yerindeyse Ülkemize münhasÕr
“geliúmekte olan EK-I ülkesi” tanÕmÕna yol açmaktadÕr.
Bu kapsamda ülkemiz 2012 sonrasÕ için multiparametre yöntemiyle oluúturulacak bir endeks
yoluyla tüm ülke sÕnÕflandÕrmalarÕnÕn yeniden yapÕlmasÕnÕ, ve Kyoto Protokolünden daha uzun
sürecek, dolayÕsÕyla ülkeler için daha zor olacak yeni dönemde, daha esnek ve dinamik bir
sistem kurulmasÕnÕ savunmaktadÕr. Yeni sistemde kullanÕlmasÕ zorunlu olan parametrelerden
bazÕlarÕ ise kiúi baúÕ GSMH, kiúi baúÕ emisyon üretimi, elektrik, enerji tüketimleri, tarihi ve
gelecek dönem kümülatif emisyon sorumlulu÷u, insani kalkÕnma endeksi, nüfus artÕú hÕzÕ,
karbon yo÷unlu÷u, dÕúborç ve dÕúa ba÷ÕmlÕlÕk vb. olabilecektir.
Ülkemizi di÷er EK-I veya OECD ülkelerinden ayÕran en önemli özel úartÕ kiúi baúÕ gayrisafi milli
hasÕlasÕnÕn ortalamalarÕn dörtte biri civarÕnda olmasÕdÕr. Bu de÷er, ekonomik güç olarak bu
ülkelerin aynÕ listede bulunmasÕnÕn gerçek durumu yansÕtmadÕ÷ÕnÕn göstergesidir.
92
Türkiye’nin 2006 yÕlÕ kiúi baúÕ sera gazÕ emisyonu de÷eri 4.55 ton CO2 eúde÷erdir. Avrupa
Birli÷ine üye 27 ülkenin 2006 yÕlÕ kiúi baúÕ sera gazÕ emisyon miktarÕ ortalamasÕ 10.4 olarak
gerçekleúmiútir. Di÷er yandan, Türkiye, kiúi baúÕ sera gazÕ emisyonlarÕ açÕsÕndan, Birleúmiú
Milletler øklim De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesi Ek–I ülkelerinin tamamÕndan, ayrÕca Meksika,
Brezilya, Güney Kore ve Arjantin gibi ekonomileri hÕzla geliúmekte olan ve ekonomik yapÕlarÕ
bize çok benzeyen Ek–I dÕúÕ ülkelerden de daha düúük bir de÷ere sahiptir
Ülkemizin son onyÕllarda gerçekleútirdi÷i ekonomik büyüme ve nüfus artÕúÕna ra÷men, kiúi baúÕ
enerji ve elektrik tüketimi, tüm Ek–1 ülkeleri ve birçok Ek-I DÕúÕ ülkeden daha düúüktür. Ülkemiz,
son yÕllarda önemli ekonomik büyüme kaydetmiú olup, önümüzdeki yÕllarda da büyümesini
sürdürmesi beklenmektedir. Ekonomik geliúmiúlik bakÕmÕndan di÷er OECD ülkelerinden oldukça
geride olan ülkemizin enerji talebinin, ekonomide beklenen büyüme ve 2020 yÕlÕna kadar
nüfusta görülecek %20’lik artÕúla daha da artmasÕ beklenmektedir. Bu durum kaçÕnÕlmaz olarak
emsiyonlarÕmÕzda artÕúa neden olacaktÕr. Enerji ve elektrik sektörlerinde büyüme ve nüfus artÕúÕ
kaynaklÕ olarak beklenen talep artÕúÕ, ülkemiz için önemli miktarda yatÕrÕm gücü gerektirmektedir.
Gayrisafi yurtiçi hâsÕla baúÕna sera gazÕ emisyonu de÷erleri Sözleúme tarafÕ ülkelerle
karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda, ülkemiz ekonomisinin karbon yo÷unlu÷unun Ek–I ülkelerinin ortalamasÕna
yakÕn oldu÷u görülmekle birlikte, bu de÷erin OECD ve UEA tarafÕndan kullanÕlan satÕn alma
gücü paritesi metoduna göre hesaplandÕ÷Õnda birçok EK-I ülkesinden daha etkin bir ekonomiye
sahip oldu÷umuz gözlenmektedir.
Di÷er yandan, ülkemizde enerji alanÕnda önemli bir arz güvenli÷i ve dÕúa ba÷ÕmlÕlÕk sorunu
yaúanmaktadÕr. 2007 yÕlÕ itibarÕyla %74.5 seviyelerine ulaúmÕú olan dÕúa ba÷ÕmlÕlÕ÷ÕmÕz, petrol ve
do÷algaz gibi kritik öneme sahip kaynaklarda %90’larÕn üzerindedir. Ülkemizde yerel enerji
üretimi için mevcut bulunan kömür ve yenilenebilir kaynaklarÕn kullanÕmÕnÕn önceliklendirilmesi
çalÕúmalarÕ devam etmektedir.
Ülkemizde 1990-2005 yÕllarÕ arasÕnda toplam faiz ödemeleri ortalamasÕ kamu harcamalarÕnÕn
%30’una yakÕndÕr. Bu oran ile Türkiye, hem Ek–I Ülkelerinden hem de neredeyse tüm Ek–I dÕúÕ
ülkelerinden daha fazla bir yük altÕndadÕr. Türkiye’nin faiz ödemelerinin yüksek olmasÕ, ülkemizin
rekabet edebilirli÷ini zorlaútÕrmakta ve ülke ekonomisinin etkilenebilirli÷ini artÕrmaktadÕr.
WRI de÷erlerine göre, kümülatif sera gazÕ emisyonu de÷erleri (1890-2002) incelendi÷inde
ülkemizin binde dört olan tarihi sorumlulu÷u ile ABD(%30), AB(%26,5), Rusya(%8.1),
Japonya(%4.1) gibi tüm EK-I ülkelerinden ve Meksika (%1), Güney Kore(0.8), Hindistan(%2.2),
Çin(%7.6) gibi bir çok geliúmekte olan ülkeden çok daha az miktarda emisyon salÕmÕna neden
oldu÷u görülmektedir. 2020 yÕlÕnda ise, sadece bugünkü önlemlerle devam etti÷imiz durumda
bile, kiúi baúÕ emisyonlarÕmÕzÕn 8 ton/kiúi civarÕnda olaca÷Õ, dolayÕsÕyla gelecek dönemde de
iklim de÷iúikli÷inden sorunlu ülkeler listesinde ilk 30 ülke içerisinde bulunmayaca÷ÕmÕz
görülmektedir.
Birleúmiú Milletler KalkÕnma ProgramÕ tarafÕndan oluúturulmuú olan ve uluslararasÕ alanda
ülkelerin sosyo-ekonomik geliúmiúli÷ini gösteren, ønsani KalkÕnma Raporu 2006 yÕlÕ endeks
de÷erlerine göre Ülkemiz 177 ülke arasÕnda 84. sÕrada yer almaktadÕr. Ülkemiz, bu parametre
kullanÕldÕ÷Õnda da tüm EK-I ve EK-I ülkelerinin yanÕ sÕra BMøDÇS kapsamÕnda hem mali
yardÕmlardan faydalanan hem de ekonomileri hÕzla geliúmekte olan birçok Ek–I dÕúÕ ülkenin
insani kalkÕnmÕúlÕk seviyesinden daha düúük bir yerde oldu÷u görülmektedir. Bu durum da
göstermektedir ki, Ülkemizin önünde sosyo-ekonomik alanda çözmesi gereken birçok hayati
sorun bulunmaktadÕr.
øklim De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesi’ne Yönelik ÇalÕúmalar
øklim de÷iúikli÷inde çok büyük etkisi olmayan ülkemiz, Sözleúme kapsamÕndaki yükümlülüklerini
yerine getirmektedir. Ülkemizde, özellikle enerji alanÕnda görülmektedir ki, iklim de÷iúikli÷ine
karúÕ alÕnan önlemler aynÕ zamanda enerji arz güvenli÷ine de hizmet etmektedir.
93
Ülkemiz BMøDCS kapsamÕnda Ulusal Sera GazlarÕ Envanteri ve Raporunu yÕllÕk olarak
hazÕrlamaktadÕr. 2007 yÕlÕnda ise ilk Ulusal Bildirimini BMøDÇS’ye sunmuútur. BMøDÇS
tarafÕndan ilk ülke içi gözden geçirme toplantÕlarÕ 2008 Ekim ayÕnda 2 hafta süreyle
gerçekleútirilmiútir ve konuya iliúkin BM raporu 2009’un ilk aylarÕnda yayÕmlanacaktÕr. Bilindi÷i
üzere Sözleúme veya Protokolü kapsamÕnda yükümlülüklerini do÷ru úekilde yerine getirmeyen
ülkeler “Compliance Commitee”ye bildirilmekte ve çeúitli yaptÕrÕmlarla karúÕlaúmaktadÕrlar.
Örne÷in Yunanistan, yeterli bir emisyon envanteri sistemi kuramadÕ÷Õ için KP esneklik
mekanizmalarÕndan men edilmiútir.
Son Geliúmeler
Taraflar KonferansÕ sonucunda, 2006 yÕlÕndan itibaren devam etmekte olan 2012 sonrasÕna
iliúkin müzakerelerin, resmi olarak Sözleúme (AWGLCA) ve Protokol (AWG) kapsamÕnda iki ana
hat üzerinde devam etmesine karar verilmiútir. Oluúturulan çalÕúma grubunun amacÕnÕ
tanÕmlayan ve tüm Taraflarca kabul edilen Bali Eylem PlanÕ ile azaltÕm konusunda tüm geliúmiú
ülkelerin, ulusal úartlardaki farklÕlÕklarÕ dikkate alÕnarak, sayÕsallaútÕrÕlmÕú emisyon
azaltÕm/sÕnÕrlama hedefi gibi ölçülebilir, raporlanabilir ve do÷rulanabilir, ulusal olarak
uygulanabilir azaltÕm taahhütleri üstlenmeleri üzerinde anlaúÕlmÕútÕr. Kyoto Protokolü
kapsamÕnda yürütülen ve EK-I ülkelerinin grup olarak %25-40 emisyon azaltÕmÕ hedefini içeren
müzakereler sadece Kyoto Protokolü‘ne taraf EK-I ülkelerini kapsamakta olup, Ülkemiz ilk
dönemde Kyoto Protokolü’ne taraf olmadÕ÷Õndan bu sürece dahil olamamÕútÕr. Ancak, Kyoto
Protokolü’nün ikinci uygulama dönemine yönelik çalÕúmalar úimdiden baúlamÕú olup, yakÕn
zamanda ikinci döneme ait hükümlerin netleúmesi ve belirlenmesi gerekmektedir. Türkiye ulusal
ve uluslararasÕ ortamlarda 2012 sonrasÕ sistemde yerini almak istedi÷ini birçok defa dile
getirmiútir. Ancak, ileri dönemde verilecek herhangi bir taahhüdün ülkemiz gerçeklerine uygun
olarak úekillendirilmesi ve sosyo-ekonomik etki analizlerinin yapÕlmÕú olarak belirlenmesi son
derece önemlidir.
2012 sonrasÕnÕn úekillendirilmesi çalÕúmalarÕnda en çok tartÕúÕlan konularÕn baúÕnda Sözleúme
ekleri gelmektedir, çünkü Sözleúme ekleri günümüz gerçeklerini yansÕtmamaktadÕr. Bu hata
sadece Türkiye dÕúÕnda, bazÕ geliúmekte olan ülke olarak tanÕmlanmÕú, ancak geçen zaman
içerisinde ekonomik geliúmiúli÷i birçok EK-I ülkesini geçmiú olan di÷er bazÕ ülkeler söz konusu
oldu÷unda da anlaúÕlmaktadÕr. Gelece÷e yönelik hedeflere mevcut Sözleúme ekleriyle
gidilmesinin mümkün olmayaca÷Õ açÕkça görülmektedir.
Ülkemiz, Çevre ve Orman BakanÕ baúkanlÕ÷Õnda 26 MayÕs 2008 tarihinde gerçekleútirilen øklim
De÷iúikli÷i Koordinasyon Kurulu toplantÕsÕnda, Kyoto Protokolü’ne taraf olmanÕn uygun
bulundu÷una iliúkin kararÕ Kurul üyelerinden 4’ünün çekince metinleri not edilerek alÕnmÕútÕr. Söz
konusu karar sonrasÕ, konu TBMM Çevre, AB ve DÕúiúleri komisyonlarÕnda görüúülmüú, olumlu
görüúle Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kuruluna sevk edilmiú ve ùubat 2009 da Genel
Kurulda onaylanmÕútÕr.
Türkiye, BMøDÇS sürecinde “geliúmekte” olan bir ülke oldu÷unu ifade etmektedir, nitekim
yukarÕda da bahsedildi÷i üzere, Ülkemizin tüm göstergeleri geliúmekte olan ülkeler ile benzer
yapÕ göstermektedir. Bilindi÷i üzere, geliúmekte olan ülkelerin hiç birisinde emisyon ticareti
sistemi uygulanmamaktadÕr. Bunun iki ana nedeni vardÕr. Birincisi, Sözleúmenin temel
prensiplerinden birisi olan, ülkelerin sürece sorumluluklarÕ ölçüsünde katkÕ yapmalarÕdÕr, yani
iklim de÷iúikli÷ine sebep olmuú olan geliúmiú ülkelerin mali yükü fazla önlemleri almakla ve
geliúmekte olan ülkelere de destek olmakla sorumlu olmalarÕdÕr. Di÷er sebep ise, emisyon
ticareti sisteminin temelde bir cap and trade sistemi olmasÕ, yani belirli bir sektörde de olsa
toplam emisyonlara üst limit konulmasÕ, tesislere sÕnÕr konulmasÕ esasÕna dayanmaktadÕr.
Sanayi ve elektrik üretim tesislerinin emisyon azaltmasÕ üç yolla olabilecektir, birincisi üretimi
azaltmak, ikincisi üretime aynen devam edip di÷er tesislerden emisyon hakkÕ satÕn almak ya da
daha yeni teknolojilere yatÕrÕm yapmak olacaktÕr. Tüm bu seçenekler, zaten çevre mevzuatÕ ve
artan enerji fiyatlarÕ nedeniyle rekabet sorunu yaúayan sanayimize önemli yük getirebilecektir.
94
Di÷er yandan, böyle bir sistemin ülkemizde uygulanmasÕ için kayÕt, kontrol, izleme ve denetim
mekanizmalarÕnÕ da içeren önemli miktarda idari ve teknik yapÕlanma gerekecektir.
Di÷er yandan ülkemizde 2007 yÕlÕndan itibaren “gönüllü karbon piyasalarÕ” geliúmeye baúlamÕú,
bu alandaki proje sayÕsÕ 30’un üzerine çÕkmÕútÕr. Özellikle rüzgar enerjisi alanÕnda yürütülen
projelerden sa÷lanan karbon azaltÕmlarÕ, Kyoto Protokolü kapsamÕnda oluúturulmuú piyasalarÕn
çok altÕnda de÷erlerle satÕlmaktadÕr, ancak EK-I listesinde yer alan Ülkemiz için bugün
kullanÕlabilecek tek alternatiftir. Ülkemizdeki proje potansiyelinin yüksek olmasÕ nedeniyle
gönüllü emisyon piyasalarÕnÕ düzenlemeye yönelik mevzuat çalÕúmalarÕ baúlatÕlmÕútÕr.
Ülkemizde yapÕlan çalÕúmalar göstermektedir ki, Ülkemizin gerek iklim de÷iúikli÷inin etkilerine
uyum çalÕúmalarÕnÕ sürdürmesi, gerekse etkilerini azaltÕcÕ önlemleri almasÕ, ekonomimize önemli
miktarda yük getirmektedir. Geliúmesini henüz tamamlayamamÕú ve iklim de÷iúikli÷inden
tarihsel açÕdan bakÕldÕ÷Õnda en az sorumlu ülkelerden birisi olan ülkemiz için, söz konusu
maliyetlerin kÕsÕtlÕ bütçemizden karúÕlanmasÕnÕn zor oldu÷u görülmektedir. Bu ba÷lamda,
ülkemiz her ne kadar Ek–I listesinde yer alsa da, sera gazÕ emisyon azaltma yükümlülü÷ü almÕú
olan di÷er Ek–I ülkeleri gibi herhangi bir taahhüt altÕna girmesi mümkün görülmemektedir.
2012 sonrasÕ süreçte, daha dinamik bir sistemin oluúturulmasÕ beklenmekte ve bazÕ geliúmekte
olan ülkelerin, geliúmiú ülkeler tarafÕndan gerekli mali kaynaklar sa÷landÕ÷Õ durumda, bazÕ
gönüllü taahhütler alabileceklerini ifade ettikleri bilinmektedir. Ülkemizin 2012 sonrasÕ dönemde
yerini do÷ru alabilmesi önemlidir ve geliúmekte olan bir ülke olarak yükümlülüklerimizi yerine
getirirken ihtiyaç duyaca÷ÕmÕz finansmanÕn BMøDÇS rejimi tarafÕndan karúÕlanmasÕ gerekli
olacaktÕr. Aksi takdirde geliúmesini henüz tamamlayamamÕú ülkemizin ilgili maliyetleri kendi
özkaynaklarÕ ile karúÕlamasÕ durumuyla karúÕ karúÕya kalÕnabilecektir. Bu durumda, insani
kalkÕnma endeksi oldukça düúük olan ve önünde birçok çevre yatÕrÕmÕ bekleyen ülkemizin sÕnÕrlÕ
kaynaklarÕnÕ iklim de÷iúikli÷ine yönlendirmesi söz konusu olabilecektir. Bu kapsamda gelecek
dönemin, BMøDÇS fonlarÕndan yararlanabilme ve hatta Temiz KalkÕnma MekanizmasÕnda ise
faydalanÕcÕ ülke konumuna getirilmemizi sa÷layacak úekilde biçimlendirilmesi uluslararasÕ
sürece katkÕ yapabilmemiz için önemli bir husus olarak görülmektedir.
6.5. Enerji Sektörü ile øliúkili Di÷er Çevresel Hususlar
Enerjiye yönelik tüm faaliyetler çevreyi olumsuz yönde etkilemekte ve önlem alÕnmasÕnÕ
gerektirmektedir. Elektrik enerjisi üretiminde, yerli linyit kullanan mevcut termik santrallarda,
baúta hava kirlili÷i olmak üzere, çevresel sorunlar yaúanmaktadÕr. Ülkemiz linyitlerinin ÕsÕl
de÷erleri düúük, kül ve kükürt oranlarÕ yüksek olmasÕ nedeniyle, bu tür santrallarda çevre
mevzuatÕnda verilen emisyon sÕnÕr de÷erlerine uyulmasÕ için SO2 emisyonlarÕ açÕsÕndan baca
gazÕ desülfürizasyon (BGD) tesislerinin kurulmasÕ ve toz emisyonlarÕ açÕsÕndan elektrofiltre
verimlerinin artÕrÕlmasÕ gerekmektedir. BazÕ eski santrallara BGD tesisi kurulmuú olmakla birlikte
hala BGD tesisi olmayan santrallar bulunmaktadÕr. Yata÷an ve Yeniköy Termik SantrallarÕnda
ise BGD tesislerinin yapÕmÕ, yüklenici firma ile yaúanan sorunlar ve tahkim davalarÕ nedeniyle,
uzun bir süre tamamlanamamÕútÕr. Daha sonra, Yata÷an BGD tesisinin tamamlanmasÕ için Lurgi
Lentjes AG/GÜRøù Konsorsiyumu ve Yeniköy BGD için ise Lurgi Lentjes AG/PASøNER
Konsorsiyumu ile 07.02.2007 tarihinde anlaúma imzalanmÕútÕr.
Yeni yapÕlan santrallar BGD tesisi ile birlikte kurulmakta olup, SO2 emisyonlarÕ mevzuatta
verilen sÕnÕr de÷erlerin altÕnda kalmaktadÕr. Buna örnek olarak, Afúin-Elbistan B Termik SantralÕ
(4x360 MW) verilebilir. Linyitlerin ülkemizin önemli bir enerji kayna÷Õ olmasÕ nedeniyle, enerji
üretiminde özellikle elektrik enerjisi üretiminde de÷erlendirilmesine devam edilmesi
kaçÕnÕlmazdÕr. Bu nedenle, yapÕlmasÕ planlanan linyite dayalÕ termik santrallar için ticarileúmiú,
çevre dostu, geliúmiú ve yüksek verimli teknolojilerin uygulanmasÕ önem arz etmektedir. Buna
bir örnek olarak akÕúkan yataklÕ yakma teknolojisine sahip olan 18 Mart Çan Termik SantralÕ
gösterilebilir. Bu teknoloji ile BGD tesisi kurulmaksÕzÕn kazana kireç taúÕ verilmek suretiyle SO2
emisyonlarÕ mevzuatta verilen sÕnÕr de÷erlerin altÕnda kalmaktadÕr. AyrÕca, verimli ve geliúmiú
teknolojilerin uygulanmasÕ bir taraftan kaynak israfÕnÕ önlerken, di÷er taraftan üretilen/tüketilen
92
95
birim enerji baúÕna atÕklarÕn azalmasÕna neden olmakta ve dolayÕsÕyla çevresel sorunlarÕn
çözümünde önemli olmaktadÕr.
AyrÕca, bazÕ eski santrallarda elektrofiltre verimliliklerinin düúük olmasÕ nedeniyle, toz
emisyonlarÕ da sÕnÕr de÷erlerin üstünde olup, toz emisyonlarÕnÕ düúürmek üzere, bazÕ
elektrofiltre rehabilitasyon çalÕúmalarÕ sürdürülmektedir.
Enerji verimlili÷inin sa÷lanmasÕ, gerek enerji üretiminde gerekse talep tarafÕnÕn yönetimi (DSM)
ile çevresel hususlar açÕsÕndan da önem arz etmektedir. Verimlili÷in artÕrÕlmasÕ bir yandan tüm
atÕklarda azalma sa÷lamakta olup, özellikle iklim de÷iúikli÷i sorununda sera gazlarÕnÕn
azaltÕlmasÕ açÕsÕndan en maliyet-etkin çözümlerden biridir. Bu husus ayrÕca, yürütülen bir proje
sonuçlarÕnda da açÕkça belirlenmiútir. øklim De÷iúikli÷i çalÕúmalarÕna yönelik olarak “ølk Ulusal
Bildirim”de yer almak üzere, enerji sektöründe sera gazÕ azaltÕm senaryolarÕnÕn oluúturulmasÕna
yönelik bu proje UNDP deste÷i ve GEF finansmanÕ ile, Argonne Ulusal LaboratuvarÕ (ABD)
danÕúmanlÕ÷Õnda, Enerji ve Tabii Kaynaklar BakanlÕ÷Õ, Elektrik Üretim A.ù., (EÜAù) Türkiye
Elektrik øletim A.ù. (TEøAù) iúbirli÷i içinde gerçekleútirilmiútir. Projede, çalÕúÕlan senaryolar için
sera gazÕ azaltÕmlarÕ ve maliyetleri çÕkarÕlmÕú ve emisyon azaltÕmÕnda en maliyet etkin
senaryonun talep tarafÕ yönetiminde enerji verimlili÷inin sa÷lanmasÕ oldu÷u görülmüútür. AyrÕca,
kaynak israfÕnÕn önlenmesinden dolayÕ mali açÕdan da yapÕlan yatÕrÕmlar kÕsa sürede amorti
etmektedir. Bu nedenlerle, ivedilikle verimlilik sa÷layan çözümlerin üzerine gidilmesi ve bu
alanlara yatÕrÕm yapÕlmasÕ yüksek enerji verimlili÷i potansiyeline sahip olan ülkemiz yararÕna
olacaktÕr.
Yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn kullanÕmÕnÕn artÕrÕlmasÕ çevresel sorunlarÕn azaltÕlmasÕ
açÕsÕndan önem arz etmektedir. “Yenilenebilir Enerji KaynaklarÕnÕn Elektrik Enerjisi Üretimi
AmaçlÕ KullanÕmÕna øliúkin Kanun” 2005 yÕlÕnda yürürlü÷e girmiútir. Yenilenebilir Enerji
KaynaklarÕna iliúkin bazÕ teúvikleri içeren ve özel sektörün de yatÕrÕm yapmasÕna olanak tanÕyan
bu kanunla birlikte, çevre dostu olan ve özellikle sera gazlarÕnÕn azaltÕlmasÕna katkÕda bulunan
bu tür kaynaklarÕn kullanÕmÕnÕn yaygÕnlaúmasÕ beklenmektedir. Ancak, yenilenebilir enerji
kaynaklarÕnÕn sanayileúme sürecinde olan ülkemizde hÕzla artan enerji ihtiyacÕnÕn
karúÕlanmasÕnda yeterli olamayaca÷Õ da unutulmamalÕdÕr.
7. ENERJø PROJEKSøYONLARI
Ülkemizin uzun dönem enerji talebini belirlemek üzere ETKB tarafÕndan yapÕlan talep
projeksiyonu çalÕúma sonuçlarÕna göre;
¾ Genel enerji talebimizin 2010 yÕlÕnda 126 MTEP’e, 2020 yÕlÕnda ise 222 MTEP e
ulaúmasÕ beklenmektedir.
¾ 2007 yÕlÕ sonu itibariyle 191,6 milyar kWh olarak gerçekleúen brüt elektrik enerjisi
talebinin 2010 ve 2020 yÕllarÕnda sÕrasÕyla yüksek senaryoda 242 milyar kWh ve 499
milyar kWh, düúük senaryoda ise 216 milyar kWh ve 406 milyar kWh civarÕnda olmasÕ
beklenmektedir. 2020 yÕlÕnda kurulu gücün yüksek senaryoya göre 96.000 MW, düúük
senaryoya göre ise 80.000 MW civarÕnda olmasÕ beklenmektedir.
Gelecekteki elektrik enerjisi talebinin en uygun kompozisyonla ve enerji politikalarÕna uyumlu bir
úekilde karúÕlanabilmesi için yapÕlan uzun dönem elektrik enerjisi üretim planlama çalÕúmalarÕ;
gelecekteki talebin karúÕlanmasÕ için mevcut ve inúa halinde olan tesislere ilave olarak, 2020
yÕlÕna kadar yüksek senaryoya göre yaklaúÕk 56.500 MW’lÕk düúük senaryoya göre ise 40.500
MW’lÕk yeni yatÕrÕm yapÕlmasÕ gerekti÷ini ortaya koymaktadÕr. Planlama çalÕúmalarÕnda öncelikle
yerli kaynaklarÕmÕzÕn tam olarak de÷erlendirilmesi hedeflenmiú olup; 2012 yÕlÕndan itibaren
devreye girmek üzere de yaklaúÕk 5.000 MW toplam kurulu gücünde nükleer santral yapÕlmasÕ
öngörülmektedir. Nükleer santral yapÕlmadÕ÷Õ takdirde yerine ihtiyaç olan gücü karúÕlayacak
baúka alternatiflerin oluúturulmasÕ gerekmektedir.
93
96
Tablo 41. Birincil Enerji KaynaklarÕ Tüketim Hedefleri (2008-2020)
(Bin TEP)
YILLAR
LñNYñT
2008
16974
2009
2010
17672
2011
18001
2012
2013
20131
2014
21565
2015
TAìKÖMÜRÜ
LñNYñT
ASFALTñT
PETROL
JEOTERMAL
ELEKTRñK
DOïALGAZJEOTERMAL
HñDROLñK
JEOTERMALISI
RÜZGAR
GÜNEì
ELEKTRñK
NÜKLEER ELEKTRñK
ñTHALñNET
ASFALTñT
PETROL DOïALGAZ HñDROLñK
ELEKTRñK
JEOTERMALISI RÜZGAR GÜNEì NÜKLEER
13113
16974 301
36923 32295 4678
330
1442
361
460
36923
3229539316
4678349323304692 330
1442 1588361 391
460 475
17672 301
18001 301
39316
3493241184
4692371923304903 330
1588 1750391 421
475 495
301
14747
17282
301
18315
301
19456 301
41184
3719242784
4903403973305177
330
1750
1928
421
450
495 515
42784 40397 5177
301
44511 41274 5646
330
301
46458 43107 6172
41274
5646
330
301
48372 43794 6673
4310750420
6172447473307060
301
330
1928
330
2124
330
2339
330
2124
450
2339
480
2575
511
2836
480
515
511
536
541
558
571
536 2743
558 2743
2743
580 5486
27438229
605
22778
2016 301
29165
2017 301
32482
24190
48372
4379452160
6673459833307491
25600 301
27233 301
50420
4474754335
7060469363307948
25600
2019
27233
2020
29374
30813
52160
30813
54335
32044
56510
58688
2575
330
330
2836
330
3122
330
541
3122
3437
571
3784
601
4165
580
601
631
605
661
650
691
54868229 839
650
697
82298229 1398
748 8229
1398
8229
839
803 8229
1398
36825
301
41685
301
48156
301
301
32044 301
20131
21565
44511
22778
46458
24190
29374 301
56510 48378 8421
45983 7491
330
301
58688 50263 8932
46936 7948
330
301
60918 51536 9419
48378 8421
330
50263 8932
330
60918 51536 9419
3437
330
3784
4165
330
3256
3194
3256
3134
3194
3075
1009 133982
1034
126274
3319 1009
986
965
986
945
965
926
142861
133982
150890
142861
160211
150890
170154
3134
3075 945
909
3075 926
892
3075
160211
178455
187923
170154
198911
178455
210236
3075 877
3075 909
3075 863
697 8229
1398
3075 892
721
862 8229
1398
3075 850
748 8229
1398
3075 877
803 8229
1398
3075 863
631
4584
661
691
4584
ODUN BñTKñART.
TOPLAM
3669 1087 111633
1087
111633
1059 119026
1034 126274
1059
119026
3669
3523
3383
3523
3319
3383
19456 301
2018
20543
22647
301
24702
301
26864
ñTHALñNET
HAYVANVE
ODUN HAYVAN
BñTKñART.VE TOPLAM
721
862
8229
1398
3075 850
187923
198911
210236
222424
222424
Tablo 42. Birincil Enerji KaynaklarÕ Tüketim Hedefleri(2008-2020)
(Orjinal Birimler)
ÖMÜRÜ
YILLAR
Ton)
2008
42009
42010
92011
2012
TAìKÖMÜRÜ
LøNYøT
(Bin
Ton)
(Bin Ton)
HAYVAN
DOïAL
ELEKTRñK
VE BñTKñ
DOöAL
JEOTERMAL
LñNYñT
ASFALTñT PETROL
GAZ
HñDROLñK JEOTERMAL JEOTERMAL
ISI RÜZGAR
GÜNEì
NÜKLEER ñTHALñ NET
ODUNELEKTRøK
ART.
ASFALTøT
JEOTERMAL
NÜKLEER
øTHALø
NET
GÜNEù (GWh)
(Bin Ton)
(BinPETROL
Ton) (Bin Ton)GAZ
(106 m3) HøDROLøK
(GWh)
(Bin TEP)
(Bin TEP) ISI (GWh) RÜZGAR
(Bin TEP)
(GWh)
(Bin Ton)
(Bin Ton)
(Bin Ton)
22194
98630
24884
101488
98630
29049
101488
30735
102705
(Bin Ton) (106 m3)
700
35689
36863
(GWh)
54395
(Bin TEP)
384
(Bin TEP)
1442
700
102705
700
113932
700
35689
700
3805736863
39915 54395
54557
700
3987239915
42624 54557
57009
38057
700
41411
46305
60196
39872
42624
57009
384
384
384
384
384
700
384
2339
384
1928
5938
5238
558
4493
11062
4389
10527
10853
4287
10527
10648
4194
700
151659
700
162701
700
174559
700
191189
43070
700
4679647305
50251
700
4877449463
51357
44954
700
50433
52801
46796 50251
700
52542
53905
48774
700
5464651357
55594
65651
77590
82095
71770
87102
77590
92415
82095
97916
384
384
384
384
384
384
384
384
2124
6287
2836 2339
6636
3122
6985
2575
3437
7334
3784 2836
7684
5587
580
605
5938
650
6287
697
6636
748
536
31579
558
31579
580
31579
605
31579
10527
10447
10250
10527
9750
10250
21052
16250
10250
31579
16250
10250
82019
32020
69329
162701
80399
174559
202334
700
209733
700
700
5675552801
57817 87102
103865
50433
700
58911
59300
109524
52542
53905
92415
384
384
384
8033
3122
4584
8382
3437
803
6985
862
7334
31579
650
31579
697
16250
384
4165
4725
11275
119233
44727
130382
48478
140657
53933
151659
61094
2575
536
(GWh)
4605
42014
22015
2016
4
2017
72018
384
5587
12231
11743
41411
46305
60196
700
44954
49463
71770
384
2124
(GWh)
130382
140657
65651
(Bin TEP)
460
475
495
37812
41174
47305
(GWh)
460
4192
475
495
4541
515
4890
119233
113932
43070
4192
1442
4541
1750 1588
4890
1928
5238
1750
1588
34374
52013
700
384
515
21052
4108
4026
3952
3878
3813
10250 9750
3752
31579
16250
10250
3696
31579
16250
97
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Tablo 43. Genel Enerji Sektörel Talebi (2008-2020)
Tablo 43. Genel Enerji Sektörel Talebi (2008-2020)
(Bin
(BinTep)
TEP)
TOPLAM
NøHAø
ENERJø
TALEBø
ÇEVRøM
SEKTÖRÜ
TOPLAM
BøRøNCøL
ENERJø
TALEBø
Køùø BAùINA
TÜKETøM
kep/kiúi
ULAùTIRMA
TARIM
ENERJø
DIùI
25720
27300
29019
17700
18790
19915
3985
4170
4370
2387
2451
2513
88100
93600
99402
23533
25426
26872
111633
119026
126274
1472
1543
1609
46353
49270
52056
54766
57633
30800
32650
34500
36450
38507
21100
22370
23700
25100
26541
4571
4775
4988
5210
5443
2576
2640
2706
2774
2844
105400
111705
117950
124300
130968
28582
31156
32940
35911
39186
133982
142861
150890
160211
170154
1687
1777
1855
1946
2042
2016
2017
2018
2019
60991
64842
69144
73795
40400
42150
43900
45700
28000
29480
31000
32500
5690
5943
6203
6475
2915
2988
3063
3140
137996
145403
153310
161610
40459
42520
45601
48626
178455
187923
198911
210236
2119
2209
2314
2420
2020
78732
47549
34039
6753
3219
170292
52132
222424
2534
YILLAR
SANAYø(*)
2008
2009
2010
38308
40889
43585
2011
2012
2013
2014
2015
KONUT
44. Sanayi
Sektörü
Enerji
Tüketimi (Orjinal
Birimler)
(2008-2020)
Tablo 44.Tablo
Sanayi
Sektörü
Enerji
Tüketimi
(Orjinal
Birimler)
(2008-2020)
YILLAR
98
METALURJøK
KOK
TAùKÖMÜRÜ
(BøN TON)
(Bin Ton)
LøNYøT
(Bin Ton)
ASFALTøT
(Bin Ton)
PETROL*
(Bin Ton)
DOöAL
GAZ
6
3
(10 m )
GÜNEù
(Bin TEP)
ELEKTRøK*
(GWh)
TOPLAM
(Bin TEP)
2008
2009
2010
3828
4014
4209
10055
12345
14241
6176
6186
7096
500
500
500
8659
8806
8975
12547
12758
12955
155
160
165
83558
91823
100882
38308
40889
43585
2011
2012
2013
2014
2015
4433
4670
4919
5182
5459
16494
18857
20973
22882
24894
7106
7116
7126
7136
7146
500
500
500
500
500
9180
9391
9601
9822
10046
13157
13399
13580
13770
13963
170
176
183
189
195
110665
120786
131682
142853
154940
46353
49270
52056
54766
57633
2016
2017
2018
2019
5802
6166
6553
6965
27416
30622
34322
38591
7156
7166
7176
7186
500
500
500
500
10295
10541
10793
11052
14160
14362
14569
14781
210
217
228
243
168110
182087
197431
212438
60991
64842
69144
73795
2020
7403
42788
8096
500
11318
15000
257
227767
78732
Tablo 45. Konut Sektörü Enerji Tüketimi (2008-2020)
(Orijinal Birimler)
YILLAR
HAYVAN
JEOTERMAL
VE BøTKø
DOöAL
ISI
ODUN
ART.
ELEKTRøK TOPLAM
TAùKÖMÜRÜ BRøKET
LøNYøT ASFALTøT PETROL
GAZ
GÜNEù
(Bin TEP)
(Bin Ton) (Bin Ton)
(GWh)
(Bin TEP)
(Bin Ton)
(BøN TON) (Bin Ton) (Bin Ton) (Bin Ton) (106 m3) (Bin TEP)
2008
2009
2010
1881
2050
4084
160
160
160
3805
3830
3855
200
200
200
2557
2552
2548
7869
8826
8594
305
315
330
1442
1588
1750
12231
11743
11275
4725
4605
4493
79050
86250
94093
25720
27300
29019
2011
2012
2013
2014
2015
3249
4255
5282
6419
7679
160
160
160
160
160
3880
3905
3930
3955
3980
200
200
200
200
200
2545
2542
2540
2539
2539
10158
10466
10696
10887
11087
345
360
375
391
410
1928
2124
2339
2575
2836
11062
10853
10648
10447
10250
4389
4287
4194
4108
4026
102900
112500
122500
133000
143430
30800
32650
34500
36450
38507
2016
2017
2018
2019
8531
9069
9534
9938
160
160
160
160
4005
4030
4055
4080
200
200
200
200
2539
2541
2543
2546
11296
11512
11739
11975
440
480
520
560
3122
3437
3784
4165
10250
10250
10250
10250
3952
3878
3813
3752
153600
163800
174000
184700
40400
42150
43900
45700
2020
10342
160
4105
200
2550
12224
605
4584
10250
3696
195302 47549
Ülkemiz elektrik talebinde önümüzdeki yÕllarda ortalama artÕúÕn yÕllÕk yüzde 7-8 düzeylerinde olaca÷Õ
dikkate alÕndÕ÷Õnda, arz-talep dengesine iliúkin olarak yürütülen çalÕúmalar 2009-2010 yÕllarÕndan sonra
devreye girecek yeni kapasiteye ihtiyaç olaca÷ÕnÕ göstermektedir
Tablo 46. Elektrik Enerjisi Talebi (2008-2020)
(GWh)
YILLAR
BRÜT
TALEP
NET
TALEP
SANAYø*
KONUT
ULAùTIRMA TARIM
Køùø BAùINA
TÜKETøM kep/kiúi
(Brüt)
2008
2009
2010
206400 168600 83558 79050
223500 184400 91823 86250
242020 201652 100882 94093
1377
1507
1651
4615
4820
5026
2722
2897
3085
2011
2012
2013
2014
2015
262000
283500
306100
330300
356200
220600
240700
262000
284100
307071
110665
120786
131682
142853
154940
102900
112500
122500
133000
143430
1810
1982
2168
2372
2593
5225
5432
5650
5875
6108
3299
3527
3763
4011
4274
2016
2017
2018
2019
383000
410700
439600
469500
330900
355600
381700
408000
168110
182087
197431
212438
153600
163800
174000
184700
2835
3100
3388
3703
6356
6613
6881
7159
4548
4827
5114
5405
2020
499490 434565 227767 195302
4047
7449
5692
(*) Rafineri talebi dahildir.
Not: 2008 yÕlÕ de÷erlerinin tamamÕ tahminidir.
99
SONUÇ VE ÖNERİLER:
Türkiye, enerji alanında gittikçe daralan bir tünelde yol almaktadır. Enerjide dışa bağımlılık
giderek artmaktadır.2007 yılında %25.5 olan yerli üretimin payının çok fazla değişmeyeceği
ve bugüne değin izlenen politikaların sürdürülmesi halinde, ülkemizin enerji alanında dışa
bağımlığının artarak süreceği söylenebilir.2008 yıl sonuna kadar EPDK’ya yapılan 426 adet
26 554.80 MW gücündeki doğal gaz yakıtlı, 68 adet 22 923.90 MW gücündeki ithal kömür
yakıtlı santral başvurusu, enerjide dışa bağımlılığın daha da artacağını teyit etmektedir.
Ülkemizin 2008 sonu kurulu gücü olan 41 717.49 MW’nin %118.6’sı oranında yeni ithal
kömür ve doğal gaz santralleri başvuruları,özel olarak elektrik üretiminde ve genel olarak
enerji üretiminde,dışa bağımlılığın hangi noktalara varabileceğini göstermektedir.
Dışa bağımlılığın bu denli yüksek olduğu ülkemizde, 2007’de doğal gaz üretimi 893 milyon
m3 ve ithalat 35 883 milyon m3 olmuş ve yerli üretim 36 682 milyon m3’lük arzın yalnızca
%2.43’ünü karşılayabilmiştir. TPAO’nun Akçakoca açıklarında gaz bulduğu kuyuların
tamamının önümüzdeki yıllarda devreye alınmasıyla; yerli üretim yılık 1 milyar m3’ü ancak
geçebilecektir. EPDK’nın, 2009 yılı tüketim tahmininin 35 milyar m3,BOTAŞ’ın doğal gaz
tüketim tahminlerin 2010 için 43 801 milyon m3, 2020 için 65 867 milyon m3 ve 2030 için 76
378 milyon m3 olduğu göz önüne alındığına, üretim 1-1.5 milyar m3’e ulaşsa bile, yerli doğal
gaz üretiminin payının toplam tüketim içinde payının çok sınırlı kalacağı açıktır.
2007 yılı yerli petrol üretimi 2.134 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.2000-2004 ve 2005-2007
dönemlerinde petrol üretiminde sürekli bir azalma olduğu dikkate alındığında,2008 petrol
üretimi kesin rakamlarının da,2007 yılı üretim düzeyinde gerçekleştiği tahmin edilebilir.2007
yılı petrol tüketimi 32.417 milyon ton olmuştur.Yerli üretimin toplam tüketim içindeki payı
2007’de %6.6 oranında kalmıştır.
Doğal gazın ikame edici etkisi nedeniyle,ülkemizde son yıllarda petrol tüketimi kayda değer
bir artış göstermemektedir.Bu nedenle, petrolde % 93 oranındaki dışa bağımlılığın süreceği,
öte yanda, yeni doğal gaz yakıtlı santral projeleri nedeniyle, önümüzdeki yıllarda ciddi
talep artışlarının olacağı ve doğal gazda bugün % 97 olan dışa bağımlılık oranının; daha
da artacağını söylemek mümkündür.
Ülkemizde 2007 yılında üretilen birincil enerjinin %54’ü,14.8 MTEP ile yerli kömürdür. Ancak
kömürün birincil enerji tüketimindeki payı,doğal gaza verilen ağırlık nedeniyle,2000 yılında
%15.5 iken 2007 yılında %13.6 seviyesine gerilemiştir.
1990 yılında 2.745 milyon ton olan yerli taş kömürü üretimi,2000 yılında 2.392 milyon tona
gerilemiş,2007 yılında ise küçük bir artışla 2.462 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.Oysa taş
kömür ithalatı 1990’da 5.557 milyon ton iken, 2007 yılında %304.82’lik artışla 22.496 milyon
tona ulaşmıştır.EPDK’ya lisans için başvuran ithal taş kömür yakıtlı santrallerin kurulu gücünün
22 923 MW olduğu göz önüne alındığında;önümüzdeki yıllarda taş kömürü ithalatının çok
daha fazla artacağı görülmektedir.
Ülkemizde linyit üretimi artmaktadır.1990’da 44.407 bin ton, 2000’de 60.854 milyon ton olan
linyit üretimi, 2007’de 72.121 milyon tona ulaşmıştır.Mevcut kurulu güce ek olarak 10.000
100
MW kapasitede santral kurulmasına yeterli kapasitede olan linyit potansiyelinin tamamının
değerlendirilmesi halinde;mevcut eğilimler ile yıllık linyit üretimi, bugünkü 71.1 milyon ton
düzeyinin iki katından fazlasına, 150 milyon tona yükseleceği düşünülmektedir.
Son çalışmalarla yılda 170 milyar kWh elektrik üretim kapasitesine sahip olduğu tahmin
edilen Türkiye hidroelektrik potansiyelinin 47 milyar kWh’lik bölümü işletmede, 21 milyar
kWh’lik kısmı ise yatırım aşamasındadır.Ülkemizin 2008 elektrik üretiminin yarısından fazla
bir kapasite olan 102 milyar kWh’lik kısım ise değerlendirmeyi beklemektedir.
48.000 MW’lik rüzgara dayalı elektrik üretim kapasitesinin, EİE verilerine göre işletmede olan
bölümü 333.35 MW,inşa halindeki bölümü ise 142.80 MW’dir.Türbin tedarik sözleşmeleri
imzalanan projelerin toplamı ise 1 070 MW’ye varmaktadır.Lisans verilen bütün projelerin
toplamının 3 274 MW,başvurusu uygun bulunan projelerin ise 1 156.70 MW olduğu göz
önüne alındığında, 48 000 MW’lik kapasitenin %90 nı halen değerlendirmeyi beklediği
görülmektedir.
Halihazırdaki kapasitesi 500 MW olarak hesap edilen, yeni sondajlarla 2 000 MW’ye çıkması
beklenen jeotermale dayalı elektrik üretim kapasitesine karşılık lisans alan yatırımların kurulu
gücü yalnızca 94.4 MW’dir.
EİE tarafından yapılan çalışmalarda, teknik kapasitesi 405 milyar kWh,ekonomik potansiyeli
131 milyar kWh olarak tahmin edilen,güneşe dayalı elektrik üretim kapasitesi de bütünüyle
değerlendirilmeyi beklemektedir.
Bütün bu veriler ve Raporumuz, Türkiye de enerjide dışa bağımlılığı azaltacak yerli ve
yenilenebilir enerji kaynaklarının varlığını işaret etmektedir. Komitemizin yayınladığı çeşitli
raporlarda da ifade edildiği üzere daha etkin ve sürdürülebilir enerji sektörü için aşağıda
sıraladığımız önerileri bir kez daha hatırlatıyoruz:
ÖNERİLER:
1. Enerjiden yararlanmak çağdaş bir insan hakkıdır. Bu nedenle, enerjinin tüm
tüketicilere yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve sürdürülebilir bir şekilde
sunulması enerji politikasının temel amacıdır. ETKB, ülke, halk ve kamu çıkarları
doğrultusunda temel stratejileri ve politikaları geliştirmek ve uygulamakla
yükümlüdür. Politika ve planlamalar tüm elemanları ve faaliyetleri ile nihai olarak bu
amacı hedeflemelidir.
2. Enerji arzında; kaynak çeşidi ve kaynak ülke açısından yaratılmış olan bağımlılıkların,
ekonomik ve politik riskleri minimumda tutacak şekilde dengede tutacak bir
politika izlenmeli, ağırlık yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarına verilmelidir.
ETKB tarafından arz güvenliği için gerekli önlemler alınmalı ve kriz durumları için
uygulanabilir acil eylem planları hazırlanmalıdır. Enerji verimliliği potansiyeli bir
enerji arz kaynağı olarak ele alınarak “önce verimlilik daha sonra yeni enerji arzı”
politikası uygulamaya konulmalıdır.
101
3. Türkiye Kyoto ya taraf olmuştur. Bundan sonra, Türkiye’nin, takip eden süreçlerde
bazı sorumlulukları alması ve taahhütler vermesi gerekecektir. Enerji planlamaları
artık eskisi gibi sadece ihtiyaca göre yapılamayacak ve en düşük karbon
komposizyonu ile üretim söz konusu olacaktır. Bu nedenle ithal kömür ve fosil
yakıtlı elektrik üretim lisansları, yerli fosil kaynaklarımıza temiz teknolojilerle öncelik
vermek üzere tekrar gözden geçirilmelidir.
4. Benimsenen piyasa modeli ne olursa olsun, enerji sektörünün gerek stratejik önemi
gerekse kaynakların rasyonel kullanımı açısından düzenleme, planlama, eşgüdüm
ve denetleme faaliyetlerinin koordinasyonu için merkezi bir yapıya ihtiyacı vardır.
Bu çerçevede enerji sektöründe yapılacak yeni yatırımların lisanslanması, teknik
açıdan denetlenmesi ve gerekli yatırım ihalelerinin yapılması da dahil olmak üzere
ETKB’nin yukarıda belirtilen asli görevlerini ifa etmesi; EPDK’nın ise oluşturulmakta
olduğu olan enerji piyasalarındaki düzenleme ve denetimler ile müteakip yaptırımları
belirleyen hakem rolüne dönmesi daha gerçekçi bir yapı olarak düşünülmektedir. Bu
bağlamda enerji sektöründeki kamu kuruluşlarının küçültülmesi, bölünmesi kararları
gözden geçirilmeli ve mevcut kamu kuruluşları etkinleştirilmeli ve güçlendirilmelidir.
Bu kapsamda; doğal gaz ve petrol arama, üretim, iletim, rafinaj, dağıtım ve satış
faaliyetlerinin entegre bir yapı içinde sürdürülmesi için BOTAŞ ve TPAO, Türkiye
Petrol ve Doğal Gaz Kurumu bünyesinde; elektrik üretim, iletim, dağıtım faaliyetleri
bütünlük içinde olması için de, EÜAŞ, TEİAŞ, TEDAŞ, TETAŞ, eskiden olduğu
gibi Türkiye Elektrik Kurumu(TEK) bünyesinde birleştirilmesinin uygun olabileceği
düşünülmektedir.
5. Dünyada bu kadar geniş bir faaliyet alanına sahip ilk ve halen tek düzenleyici kurul
olma özelliğine sahip olan EPDK’nın işlevsel, yapısal ve kadrosal açıdan yeniden
düzenlenmesinde yarar görülmektedir. EPDK, hali hazırda hem lisans vermekte
hem de kural koyucu, denetleyici ve yargılayıcı bir durumda bulunmaktadır. Bir çok
batılı ülkede de halen tartışılmakta olan bu durumun, bir an önce gözden geçirilerek
düzeltilmesi zorunludur. Bu bağlamda EPDK’nın görevinin esas itibari ile idari ve
mali denetleme alanında yoğunlaşması daha uygun olacaktır.
6. Özel sektör tarafından yapılan enerji yatırımlarını kamusal çıkarları gözeten bir
anlayışla mali denetimin yanı sıra teknik olarak ta denetlenmesine imkân veren
düzenlemeler bir an önce yürürlüğe konmalıdır. EPDK, lisans verdiği santrallerin
yapım çalışmalarının öngörülen süre içinde sonuçlanıp sonuçlanmadığını
çok yakından izlemeli, lisans alıp gerçekleştirmeyen yatırımcıların lisansı iptal
edilmelidir.
7. Strateji belgelerinin hazırlık çalışmalarında, strateji, politika ve önceliklerin tartışılıp,
yeniden belirleneceği, toplumun tüm kesimlerinin ve konunun tüm taraflarının
görüşlerini ifade edebileceği geniş katılımlı bir “enerji platform”u oluşturulmalıdır.
üniversiteler, bilimsel araştırma kurumları, meslek odaları ve uzman derneklerinin
katılım ve katkıları sağlanmalıdır.
8. ETKB bünyesinde, bu platformla eşgüdüm içinde olacak bir “ULUSAL ENERJİ
102
STRATEJİ MERKEZİ” kurulmalı veya hali hazırdaki benzer birimleri bu görev için
etkinleştirilmeli ve güçlendirilmelidir. Bu Merkezde hazırlanacak kısa, orta ve uzun
vadeli projeksiyonların gerçekleştirilmesi ve ETKB’nın arz güvenliğini ve sürdürülebilir
enerji politikalarının hayata geçirilmesi için enerji vergilerinin ve enerji yatırımlarına
yapılacak teşviklerin açık bir şekilde belirlenmesi ve kamu yatırımlarının yanı sıra,
lisans alan özel sektör yatırımlarının gerçekleştirilmesi için gerekli takip ve yaptırım
mekanizmalarının kurulması gerekmektedir.
9. Kamusal planlama, kamusal üretim ve yerli kaynak kullanımını göz ardı eden
özelleştirme politikaları gözden geçirilmeli, kamunun eli kolu bağlanmamalı ve
kamu eliyle de yatırımlar yapılabilmelidir.
10. TEİAŞ tarafından hazırlanan 2007-2016 dönemini kapsayan “Türkiye Elektrik
Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasite Projeksiyon (2007-2016) Çalışması” yenilenebilir
enerji kaynaklarının tam olarak değerlendirilmesini hedeflememekte, yenilenebilir
enerjiye dayalı üretim yatırımlarının düşük kapasitede tesisini öngörmektedir. Yerli
ve yenilenebilir enerjiye dayalı elektrik ve yakıt üretim hedefleri kısa-orta-uzun vadeli
olarak belirlenmelidir
11. Enerji yatırımlarına lisans verilirken, ulusal ve kamusal çıkarları gözeten ve
toplumsal yararı esas alarak hazırlanmış olan Enerji Talep ve Yatırım Tahminlerini
esas alınmalı, ithal kömür ve doğal gaz yakıtlı yeni santral projeleri, elektrik enerjisi
üretimi içinde ithal kaynakların payının düşürülmesini öngören hedef ve politikalara
uygun olmalıdır.
12. Yetişmiş ve nitelikli insan gücümüz özelleştirme uygulamaları ve politik müdahalelerle
tasfiye edilmemelidir. Enerjinin üretimi ve yönetiminde en temel unsur olan insan
kaynağımızın eğitimi, istihdamı, ücreti v.b. konular enerji politikalarının temeli
olmalıdır.
13. Enerji açısından dışa bağımlı olan ülkemizde enerjinin verimli ve etkin kullanımı
ulusal politika haline getirilmelidir. Öngörülen tasarruf hedeflerine ulaşmak için,
gerekli uygulamalar bir an önce yürürlüğe konulmalıdır. Enerji yoğunluğu bugünkü
0.38’den OECD üyesi ülkeler ortalaması olan 0.2 düzeyine düşürülmesi için
planlama yapılmalıdır.
14. ETKB’nin Doğal Gaz Strateji Belgesinin oluşturulması yönündeki girişimleri olumlu
bir gelişmedir. Benzer bir biçimde, diğer enerji sektörleri olan petrol, kömür, hidrolik,
jeotermal, rüzgar, güneş, biyoyakıt vb. için de Strateji Belgeleri hazırlanmalıdır.
Daha sonra bütün bu alt sektör strateji belgelerini dikkate alan Türkiye Enerji Strateji
Belgesi oluşturulmalıdır.
15. Doğal gazın kentlerde ve sanayide kullanımının yaygınlaşmasının yanı sıra, yeni
tesis edilecek santrallerde yakıt olarak kullanılmasıyla, doğal gaz talebinin daha da
artacağı tahmin edilmektedir. Doğal gaz tüketim artışındaki en büyük etken, elektrik
enerjisi üretiminin yaygın bir biçimde doğal gaza dayandırılmasıdır. Elektrik üretimi
içinde doğal gazın payı bugünkü %50’lerden kademeli olarak önce %40’lara,daha
103
sonra %30’lara ve nihai olarak %25’ler düzeyine mutlaka düşürülmelidir. Elektrik
üretiminde hidroliğin payının %25, kömür ve doğal gazın payının %60, rüzgarjeotermal-güneş-biyoyakıt-vb. yenilenebilir enerji kaynaklarının payının %15
olmasını hedefleyen politikalar uygulanmalıdır.
16. Genel olarak enerji yatırımlarda, özel olarak elektrik enerjisi üretim yatırımlarında
çevreye zarar verilmemesi temel bir ilke olmalıdır. Kömür yakıtlı santrallerde akışkan
yataklı teknolojiler kullanılmalı, mevcut santrallerde baca gazı arıtma tesisleri
ve elektro filtreler ivedilikle kurulmalıdır. Hidrolik santral ve regülatör yapımında
da çevrenin korunması esas olmalı baraj yerlerinin seçiminde su altında kalacak
bölgelerin, tarihi eser ve kültürel varlıklar içermemesine özen gösterilmelidir
17. Termik santrallerimizde gerekli bakım, onarım, iyileştirme, kapasite artırımı çalışmaları
hızla sonuçlandırılmalı ve atıl durumdaki kapasiteler devreye alınmalı, kömüre dayalı
termik santrallerin teknik verimleri ve emre amadeliği yükseltilmelidir.
18. Hidroelektrik, yerli ve yenilenebilir bir kaynak olarak stratejik özelliği ile enerji
alanındaki bağımlılığı azaltacaktır. Türkiye’nin önemli, temiz ve yenilenebilir enerji
kaynağı olan hidroelektriğin, yukarıda açıklanan karakteristik ve faydaları da göz
önüne alınarak bir an önce geliştirilmesi ve bu amaçla yeni HES’lerin yapımına destek
verilmesi, teşvik edilmesi gerekmektedir. Kamunun devam eden hidrolik santraller
projelerinin gerekli kaynaklar aktarılarak hızla sonuçlandırılması sağlanmalıdır.
19. Mevcut sulama amaçlı barajların rezervuarlarında mevcut bulunan küçük HES
potansiyeli değerlendirilmelidir.İşletmede olan barajlarda enerji üretebilme imkanları
araştırılmalıdır.
20. Rüzgar enerjisi potansiyelinin tamamından yararlanılması amacıyla teknik ve
ekonomik sorunları, çözümleri ve yol haritalarını ortaya koyan bir Rüzgar Enerjisi
Stratejisi Planı en kısa sürede hazırlanmalıdır. 48.000 MW kapasitenin devreye
girmesine çalışılmalıdır. Şebekeye bağlanma ve sistem dengesi konusundaki
sorunlar teknik olarak incelenmeli, bu konudaki problemler gerekirse AR-GE
destekleri ile çözümlenmelidir.
21. Jeotermal kaynaklı elektrik üretimi için mevcut 500 MW kapasite değerlendirilmelidir.
Jeotermal su kaynakları değerlendirilerek on binlerce evin jeotermal sıcak su ile
ısıtılması sağlanmalıdır. Jeotermal kaynakların yoğun kentsel yerleşkelerin bölgesel
ısıtılmasında öncelikle kullanılması için ek önlemler alınmalıdır.
22. Konutlarda tüketilen enerjinin % 80’i ısınmaya harcanmaktadır. Bu nedenle güneş
mimarisi önemsenerek uygulanmalı, öncelikle büyük şehirlerden başlanarak yeni
yapılmakta olan binalarda yönlendirme ve yalıtıma büyük önem verilmeli, fazla
bir ek maliyet getirmeden % 30’lara varan ısı kazancı sağlayan mimari özellikler
kullanılmalıdır. Bu konuda ilgili meslek odaları ile işbirliği yapılarak bilinçlendirme
kampanyaları düzenlenmelidir.
104
23. Bol güneş alan ülkemizde güneş kolektörlerinin Bakanlığın ekonomik olarak
yapılabilir bulduğu bölgelerdeki tüm binalarda kullanımının zorunlu hale getirilmesi
ve desteklenmesi ile binaların sıcak su ve ısıtma ihtiyacının önemli bir bölümü güneş
enerjisi ile karşılanmalıdır.
24. Güneş enerjisinden yararlanma konusunda teşvik edici politika oluşturulmalı,
önümüzdeki yıllarda kuruluş maliyetleri düşeceği tahmin edilen fotovoltaik pillerin
(PV) yerli üretimi için sektördeki gelişmeler izlenerek AR-GE çalışmalarına hız
verilmelidir.
25. Petrol ithalatını azaltacak, yerli yağlı tohum tarımını geliştirecek, kırsal kesimin sosyo
ekonomik yapısını ve yerel sanayi olumlu yönde etkileyecek yerli biyo yakıt üretimi
ve kullanımı biyolojik çeşitliliğimize zarar vermeyecek şekilde desteklenmelidir.
Türkiye’de taşımacılıkta ve askeri taşıtlarda kullanılan biyodizel veya dizel-biyodizel
karışımı yakıtın üretimi ve kullanımı çeşitli yasal teşviklerle desteklenmelidir.
26. Odun ile ısınmanın yaygın olduğu ülkemizde ormanların kurtarılması ve öz enerji
ikamesi için enerji ormanları uygulamaları enerji politikası çerçevesinde gündeme
getirilmelidir.
27. Enerji santralleri konusunda ülkemize uygun teknoloji geliştirilmeli, projelendirme
ve tasarım konularına destek verilmelidir. Ülkemizde yeterli ve donanımlı teknik
eleman ve iş gücü bulunmasına rağmen projelendirme ve tasarım konularında
yabancı firmalara büyük bedeller ödendiği, özellikle hidroelektrik enerji santrallerinin
elektromekanik teçhizat bedeli olan % 18 ile % 26 arası bir bedelin proje ve tasarım
ücreti olarak yabancı firmalara ödendiği ve enerji yatırımlarındaki rakamlara göre
bu tutarların milyarlarca dolara ulaştığı dikkate alınarak,bu durumun aşılması için
üniversite ve sanayi işbirliği ile proje-tasarım konularında çalışılmalı, gerekli mali
destek devlet tarafından sağlanmalı, yatırımlarda yerli sanayinin oranı artırılmalıdır.
105
106
ENERJİ
İSTATİSTİKLERİ
107
108
109
1970
1975
1980
1985
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
36
456
558
523
276
139
213
86
0
67
34
29
23
29
22
31
5
336
722
888
452,4
782
4573
4813
3598
3605
2745
2762
2830
2789
2839
2248
2441
2513
2156
1990
2392
2494
2319
2059
1946
2170
2319
2462
YEARS
5782
9150
14469
35869
44407
43207
48388
45685
51533
52758
53888
57387
65204
65019
60854
59572
51660
46168
43709
57708
61484
72121
LIGNITE ASPHALTITE
(k ton)
(k ton)
HARD COAL
(k ton)
ASFALTøT
(kton)
LøNYøT
(kton)
TAùKÖMÜRÜ
(kton)
YILLAR
3542
3095
2330
2110
3717
4451
4281
3892
3687
3516
3500
3457
3224
2940
2749
2551
2442
2375
2276
2281
2175,5
2134
OIL
(k ton)
PETROL
(kton)
HøDROLøK+
JEOTERMAL
(GWh)
JEOTERMAL
ISI
(ktep)
23
68
212
203
198
200
200
182
206
253
565
731
639
312
378
561
708
897
907
893
3033
5904
11348
12051
23228
22764
26638
34029
30665
35627
40559
39899
42314
34759
30955
24100
33789
35419
46177
39655
44338
36007
23
56
60
232
364
365
388
400
415
437
471
531
582
618
648
687
730
784
811
926
898
914
GEOTHERMAL
NATURAL
HYDRO+
GEOTHERMAL
HEAT
GAS
6
(ktoe)
(GWh)
(10 m3)
DOöAL
GAZ
(106 m3)
6
21
33
62
48
61
58
59
127
355
WIND
(GWh)
RÜZGAR
(GWh)
BøRøNCøL ENERJø KAYNAKLARI ÜRETøMø
PRIMARY ENERGY PRODUCTION
(Orjinal Birimler) (Original Units)
28
41
60
88
129
143
159
179
210
236
262
287
318
350
375
385
403
420
SOLAR
(ktoe)
GÜNEù
(ktep)
12816
14562
15765
17368
17870
17970
18070
18171
18272
18374
18374
18374
18374
17642
16938
16263
15614
14991
14393
13819
13411
12932
WOOD
(k ton)
ODUN
(kton)
2
12
BIOFUELS
(k ton)
ANIMAL
AND
VEGETAL
WASTE
(k ton)
9253
10495
12839
11039
8030
7918
7772
7377
7074
6765
6666
6575
6396
6184
5981
5790
5609
5439
5278
5127
4984
4850
BøYOYAKIT
(kton)
HAYVAN
VE BøTKø
ART.
(kton)
110
TAìKÖMÜRÜ
(kton)
YILLAR HARD COAL
YEARS
(k ton)
1970 4727
1971 4651
1972 4638
1973 4595
1974 5031
1975 4959
1976 5005
1977 5057
1978 4696
1979 4898
1980 4630
1981 4522
1982 5044
1983 5336
1984 5678
1985 6189
1986 6545
1987 7220
1988 7525
1989 6825
1990 8191
1991 8824
1992 8841
1993 8544
1994 8192
1995 8548
1996 10892
1997 12537
1998 13146
1999 11362
2000 15525
2001 11176
2002 13830
2003 17535
2004 18904
2005 19421
2006 22798
2007 25388
LñNYñT
(kton)
LIGNITE
(k ton)
5772
6376
7355
7642
8188
8973
10998
11675
13235
13882
15243
16179
17716
20663
25632
34767
42354
40653
33080
47557
45891
48851
50659
46086
51178
52405
54961
59474
64504
64049
64384
61010
52039
46051
44823
56571
60184
72317
ASFALTñT
(kton)
ASPHALTITE
(k ton)
36
23
168
290
394
456
443
434
297
203
558
560
861
750
225
523
607
631
624
409
287
139
197
102
0
66
34
29
23
29
22
31
5
336
722
738
602
632
PETROL
(kton)
OIL
(k ton)
7579
8819
10215
11995
12132
13503
14992
17230
17010
14796
15309
15090
16127
16705
16990
17270
18688
21239
21302
21732
22700
22113
23660
27074
25859
27918
29604
29176
29022
28862
31072
29661
29776
30669
31729
31062
31395
32143
15
18
22
34
23
16
45
8
40
68
457
735
1225
3162
3418
4205
4612
5088
5408
6937
8114
10072
10648
12902
15086
16339
17694
21374
22446
27171
31187
36682
DOïAL
GAZ
(106 m3)
NATURAL
GAS
(106 m3)
HñDROLñK+
JEOTERMAL
(GWh)
HYDRO+
GEOTHERMAL
(GWh)
3033
2610
3204
2603
3356
5904
8375
8572
9335
10289
11348
12616
14167
11343
13448
12051
11917
18676
29018
18003
23228
22764
26638
34029
30665
35627
40559
39899
42314
34759
30955
24100
33789
35419
46177
39655
44338
36007
JEOTERMAL
ISI
(ktep)
GEOTHERMAL
HEAT
(ktoe)
23
38
38
48
50
56
58
58
60
60
60
60
82
100
178
232
304
324
340
342
364
365
388
400
415
437
471
531
582
618
648
687
730
784
811
926
898
914
HAYVAN
VE BñTKñ
ART.
(kton)
ANIMAL
RÜZGAR GÜNEì ODUN
AND
(GWh)
(ktep) (kton) VEGETAL
WIND
SOLAR WOOD
WASTE
(GWh)
(ktoe) (k ton)
(k ton)
12816 9253
12189 9316
13503 9514
13847 9807
14500 10088
14562 10495
14734 11002
14989 11276
15248 11750
15506 12258
15765 12839
16023 12689
16760 12607
17086 12748
17256 11978
17368 11039
5
17570 11343
10
17693 11059
13
17711 10987
19
17815 10885
28
17870 8030
41
17970 7918
60
18070 7772
88
18171 7377
129
18272 7074
143
18374 6765
159
18374 6666
179
18374 6575
6
210
18374 6396
21
236
17642 6184
33
262
16938 5981
62
287
16263 5790
48
318
15614 5609
61
350
14991 5439
58
375
14393 5278
59
385
13819 5127
127
403
13411 4984
355
420
12932 4850
BøRøNCøL ENERJø KAYNAKLARI TÜKETøMø
PRIMARY ENERGY CONSUMPTION
(Orjinal Birimler) (Original Units)
270
2492
3299
2330
3791
4579
3588
1158
464
636
573
864
96
332
492
621
1044
1341
1616
1773
2221
2653
2142
777
572
381
559
176
759
189
213
31
ELEKTRñK
ñTHALATI
(GWh)
ELECTRICITY
IMPORT
(GWh)
-907
-506
-314
-589
-570
-696
-343
-271
-298
-285
-437
-433
-435
-588
-1144
-1798
-2236
-2422
ELEKTRñK
ñHRACATI
(GWh)
ELECTRICITY
EXPORT
(GWh)
2
12
BñYOYAKIT
(kton)
BIOFUELS
(k ton)
111
TAì
KÖMÜRÜ
HARD COAL
2790
2830
2831
2832
3029
2936
2826
2687
2620
2471
2195
2422
2445
2159
2216
2199
2151
2111
2212
2027
2080
1827
1727
1722
1636
1319
1382
1347
1143
1030
1060
1145
1047
1132
1081
1184
1348
1089
ILLAR
YEARS
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
13372
1735
1867
2203
2326
2506
2745
3004
3269
4057
3343
3738
4271
4652
5378
6498
8212
8949
9827
8603
10564
9524
9117
10299
9790
10471
10735
10899
11759
12792
12242
11418
11124
10311
9501
9141
9648
11545
LñNYñT
LIGNITE
336
15
10
72
124
169
196
190
187
128
87
240
241
370
323
97
225
261
271
268
179
119
60
92
37
0
29
15
12
10
12
9
13
2
144
310
382
195
ASFALTñT
ASPHAL.
2241
3719
3625
3557
3687
3474
3250
2725
2849
2873
2973
2447
2481
2450
2313
2191
2216
2513
2762
2692
3020
3903
4674
4495
4087
3871
3692
3675
3630
3385
3087
2886
2679
2564
2494
2390
2395
2284
PETROL
OIL
827
0
0
0
0
0
0
14
16
20
31
21
15
41
7
36
62
416
270
90
158
193
185
180
182
182
166
187
230
514
665
581
284
344
511
644
816
839
DOïAL
GAZ
NATURAL
GAS
3217
261
224
276
224
289
508
720
737
803
885
976
1085
1218
975
1174
1041
1059
1651
2548
1597
2060
2020
2345
2987
2698
3130
3553
3496
3705
3052
2721
2142
2987
3115
4043
3483
3886
HñDROLñK+
JEOTERMAL
HYDRO+
GEOTHERMAL
914
23
38
38
48
50
56
58
58
60
60
60
60
82
100
178
232
304
324
340
342
364
365
388
400
415
437
471
531
582
618
648
687
730
784
811
926
898
JEOTERMAL
ISI
GEOTHERMAL
HEAT
31
1
2
3
5
4
5
5
5
11
RÜZGAR
WIND
420
5
10
13
19
28
41
60
88
129
143
159
179
210
236
262
287
318
350
375
385
403
GÜNEì
SOLAR
BøRøNCøL ENERJø KAYNAKLARI ÜRETøMø(BøN TEP)
PRIMARY ENERGY PRODUCTION((ktoe)
3880
3845
3657
4051
4154
4350
4369
4420
4497
4574
4652
4730
4807
5028
5126
5177
5210
5271
5308
5313
5345
5361
5391
5421
5451
5482
5512
5512
5512
5512
5293
5081
4879
4684
4497
4318
4146
4023
ODUN
WOOD
1116
2128
2143
2188
2256
2320
2414
2530
2593
2703
2819
2953
2918
2900
2932
2755
2539
2609
2544
2527
2504
1847
1821
1788
1697
1627
1556
1533
1512
1471
1422
1376
1332
1290
1251
1214
1179
1146
HAYVAN VE BñTKñ
ART.
ANIMAL AND
VEGETAL WASTE
11
2
BñYO YAKIT
BIOFUELS
27453
14516
14393
15216
15650
16188
16473
16488
16893
17838
17321
17358
18299
19186
19313
20322
21935
23537
25077
24607
25754
25478
25501
26794
26441
26511
26719
27386
28209
29324
27659
26047
24576
24282
23783
24332
24549
26580
TOPLAM
TOTAL
112
11188
14721
15411
2006
2007
272
259
ASFALTñT
ASPHAL.
15
10
72
125
169
196
190
187
128
87
240
241
370
323
97
225
261
271
268
176
123
60
85
44
0
28
15
13
10
12
9
13
2
144
310
317
33310
32551
PETROL
OIL
7958
9260
10726
12595
12739
14178
15742
18092
17861
15536
16074
15845
16933
17540
17840
18134
19622
22301
22590
22865
23901
23315
24865
28412
27142
29324
30939
30515
30349
30138
32297
30936
30932
31806
32922
32192
33953
28867
DOïAL GAZ
NATURAL
GAS
0
0
0
0
0
0
14
16
20
31
21
15
41
7
36
62
416
669
1115
2878
3110
3827
4197
4630
4921
6313
7384
9165
9690
11741
13728
14868
16102
19450
20426
24726
Not: Toplama ikincil kömür stoklarÜ ve ithalatlarÜ dahil edilmiítir.
13444
LñNYñT
LIGNITE
1732
1913
2207
2293
2456
2692
2960
3119
3491
3570
3970
4181
4616
5294
6408
7933
8879
9189
7932
10207
9765
10572
10743
9918
10331
10605
11187
12317
12631
12314
12519
11429
10435
9471
9450
9326
ILLAR
YEARS
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
TAì
KÖMÜRÜ
HARD
COAL
2883
2837
2829
2803
3069
3025
3053
3085
2865
2988
2824
2758
3077
3255
3464
3775
3992
4404
5204
4722
6150
6501
6243
5834
5512
5905
7401
8452
8921
7708
9933
7011
8836
11201
12326
12514
3217
3886
HñDROLñK+
JEOTERMAL
HYDRO+
GEOTHERMAL
261
224
276
224
289
508
720
737
803
885
976
1085
1218
975
1174
1041
1059
1651
2548
1597
2060
2020
2345
2987
2698
3130
3553
3496
3705
3052
2721
2142
2987
3115
4043
3483
914
898
JEOTERMAL
ISI
GEOTHERMAL
HEAT
23
38
38
48
50
56
58
58
60
60
60
60
82
100
178
232
304
324
340
342
364
365
388
400
415
437
471
531
582
618
648
687
730
784
811
926
31
11
420
403
3880
4023
1116
1146
HAYVAN
VE BñTKñ
ART.
ANIMAL
AND
RÜZGAR GÜNEì ODUN VEGETAL
WASTE
WIND
SOLAR WOOD
3845
2128
3657
2143
4051
2188
4154
2256
4350
2320
4369
2414
4420
2530
4497
2593
4574
2703
4652
2819
4730
2953
4807
2918
5028
2900
5126
2932
5177
2755
5210
2539
5
5271
2609
10
5308
2544
13
5313
2527
19
5345
2504
28
5361
1847
41
5391
1821
60
5421
1788
88
5451
1697
129
5482
1627
143
5512
1556
159
5512
1533
179
5512
1512
1
210
5512
1471
2
236
5293
1422
3
262
5081
1376
5
287
4879
1332
4
318
4684
1290
5
350
4497
1251
5
375
4318
1214
5
385
4146
1179
BøRøNCøL ENERJø KAYNAKLARI TÜKETøMø(BøN TEP)
PRIMARY ENERGY CONSUMPTION (ktoe)
11
2
BñYO
YAKIT
BIOFUELS
-134
-143
8
29
42
53
90
115
139
152
191
228
184
67
49
33
48
-63
22
-11
-32
-46
-60
-6
191
258
176
288
357
271
49
-58
-100
NET ELEKT.
ñTHALATI
NET
ELECTRICITY
IMPORT
107625
99642
TOPLAM
TOTAL
18872
20088
22411
24512
25535
27437
29695
32454
32571
30708
31973
32049
34388
35697
37425
39399
42472
46883
47910
50705
52987
54278
56684
60265
59127
63679
69862
73779
74709
74275
80500
75402
78331
83826
87818
91074
SEKTÖREL ENERJø TÜKETøMø
SECTORAL ENERGY CONSUMPTION
Bin TEP (Thousand toe)
YILLAR
KONUT
SANAYñ
ULAìTIRMA
TARIM
ENERJñ
DIìI
NñHAñ ENERJñ
TÜKETñMñ
ÇEVRñM
SEKTÖRÜ
TOPLAM
ENERJñ
TÜKETñMñ
1970
1975
1980
1985
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
8656
11099
12833
14438
15358
15915
16714
16934
16333
17596
18466
19704
19278
18978
20058
18122
18463
19634
20252
22923
23677
4122
6286
7955
9779
14542
15181
15454
16333
15272
17372
20050
21790
21555
19873
24501
21324
24782
27777
29358
28084
30996
3208
5148
5230
6195
8723
8304
8545
10419
9907
11066
11778
11339
10760
11351
12008
12000
11405
12395
13907
13849
14994
510
695
963
1506
1956
1976
1994
2450
2480
2555
2713
2823
2827
2923
3073
2964
3030
3086
3314
3359
3610
344
517
527
812
1031
1203
1450
1743
1349
1386
1644
1788
2272
1881
1915
1638
1806
2098
2174
3296
4163
16840
23745
27508
32730
41611
42579
44158
47879
45341
49976
54650
57444
56692
55006
61555
56048
59486
64990
69005
71510
77440
2031
3693
4465
6669
11377
11698
12526
12386
13786
13703
15212
16335
18017
19269
18945
19354
18845
18836
18814
19564
22201
18871
27437
31973
39399
52987
54278
56684
60265
59127
63678
69862
73779
74709
74275
80500
75402
78331
83826
87818
91074
99642
2007
24645
32444
17282
3945
4430
82746
24879
107625
113
114
KarayollarÕ
Di÷er Sektörler
Konut ve Hizmetler
TarÕm
Enerji DÕúÕ
Elektrik Enerjisi
Üretimi (GWh)
Kurulu Güç
Kapasitesi (MW)
Demir Çelik
Kimya-Petrokimya
Petrokimya Feedstock
Gübre
Çimento
ùeker
DemirdÕúÕ Metaller
Di÷er Sanayi
UlaútÕrma
DemiryollarÕ
DenizyollarÕ
HavayollarÕ
Boru HatlarÕ
Yerli Üretim (+)
øthalat (+)
øhracat (-)
øhrakiye (-)
Stok De÷iúimi (+/-)
østatistik Hata (+/-)
Birincil Enerji ArzÕ
Çevrim ve Enerji
Sektörü
Elektrik SantrallarÕ
Kok FabrikalarÕ
Briket
Petrol Rafinerileri
øç Tüketim ve KayÕp
Toplam Nihai Enerji
Tüketimi
Sektörler ToplamÕ
Sanayi Tüketimi
196
72317
-60709
-60536
-20
25388
-10539
-5912
-4443
0
62
62
0
62
62
62
62
0
0
(B.Ton)
12739
12739
0
12739
12739
-193
-193
12932
12932
(B.Ton)
3000
4850
4850
0
4850
4850
0
4850
4850
(B.Ton)
2300
213,7
26
26
1471
0
42
364
0
1877
1877
1877
0
1877
-67
0
1944
(B.Ton)
4770
42,7
8211,4
455,0
505
505
126
0
0
36
78
277
0
3400
3816
3816
3790
3335
3335
481
39
0
442
(B.Ton)
7700
15136,2 38294,8
6602
6602
2917
0
1513
547
632
632
126
0
632
-150
782
Kok
7000
1986,0
865
865
2666
13
163
10848
0
29
11608
11608
5006
14849
14849
13984
293
-121
-184
-52
72121
0
2462
22946
(B.Ton)
(B.Ton)
(B.Ton)
Asfaltit
BøRøM
Linyit
4300
T.Köm.
ISIL DEöER (Kcal/kg)
11
7759
7759
190
1
994
0
0
92
72
4042
2822
201
15982
15982
8022
-597
-52
-20700
-20051
893
35833
31
0
-13
0
36682
(106Sm3)
2000,2 14576,4
6526,8 95024,8
13594
4999
1602
3397
4615
141
25
754
5
22
61
22
1651
16116
132
498
1891
28411
28411
2681
-10
-1435
-1200
-3732
-1087
2134
37060
6576
93
-341
-41
32143
(B.Ton)
9256
13417,8
36006,7
-36007
-36007
36007
36007
(GWh)
12
12
12
12
0
12
0
12
(B.Ton)
8850
146,3
355,1
-355
-355
355
355
(GWh)
860
2007 YILI GENEL ENERJø DENGESø
(Orjinal Birimler)
P.Kok Briket Odun H.Bit.Art. Petrol Do÷algaz Hid+Jeo BioyakÕt Rüzgar
40835,7
191558,1
79372
74391
4981
3036
44924
936
936
195
5475
15477
4595
154102
154102
73795
-1033
-34865
155660
191558
-1558
864
2422
(GWh)
860
Elektrik
914
914
899
134
1946
1946
1032
1032
1032
914
914
(B.TEP)
Di÷er
IsÕ
294
294
126
420
420
126
420
420
(B.TEP)
10000
Jeo.IsÕ Güneú
115
8925
6-11.2008 ETKB EøGM
(Milyon kiúi)
Nüfus
0
455
Fert BaúÕna
Elk.
Tüketimi
70,586 kep/k.
Tüketimi kwh/k.
Net: 2198
53645
10695
38295
8211
7601
7601
15136
1986
3822
3822
Elektrik Enerjisi Üretimi (GWh)
Kurulu Güç Kapasitesi (MW)
0
0
5277
1760
3516
4430
6527
2000
46
46
136
24
810
5
21
62
21
1638
2718
29430
29430
1883
1883
3310
228
153
8011
2556
11
14301
21902
21902
-10
-1485
-1351
-3880
-1035
518
518
217
217
0
3822
3822
-137
-14002
-12966
-903
4
2241
38233
6689
92
-367
-16
33310
Di÷er Sektörler
Konut ve Hizmetler
TarÕm
Enerji DÕúÕ
280
1133
1445
1445
1445
3880
-58
-58
-28
0
35904
19793
16140
Toplam
K.Yak. Petrol
137
507
14347
54
0
25
55
194
2380
2653
2699
2699
0
1445
-52
1497
3880
Odun
DemiryollarÕ
DenizyollarÕ
KarayollarÕ
962
574
195
54
272
272
2335
28
2363
337
27
309
P.kok
17005
1603
8
98
6521
11
1742
8407
176
3624
8925
3624
-25
0
272
-65
336
økincil
Asfaltit Kömür
UlaútÕrma
Demir Çelik
Kimya-Petrokimya
Petrokimya Feedstock
Gübre
Çimento
ùeker
DemirdÕúÕ Metaller
Di÷er Sanayi
Sektörler ToplamÕ
Sanayi Tüketimi
Toplam Nihai Enerji
Tüketimi
-6486
-3137
-3237
-112
13444
-9820
-9771
15411
-24
72
13372
0
Linyit
-12
1089
14334
Yerli Üretim (+)
øthalat (+)
øhracat (-)
øhrakiye (-)
Stok De÷iúimi (+/-)
østatistik Hata (+/-)
Birincil Enerji ArzÕ
Çevrim ve Enerji Sektörü
Elektrik SantrallarÕ
Kok FabrikalarÕ
Briket
Petrol Rafinerileri
øç Tüketim ve KayÕp
T.Köm.
0
11
11
0
11
11
0
11
0
11
BioyakÕt
355
146
0
0
0
0
0
-31
-31
31
31
Rüzgar
GSMH Büyüme HÕzÕ:
36007
13418
0
0
0
0
0
-3217
-3217
3217
3217
Hid+Jeo
Brüt: 2692
95025
14576
7678
7678
10
186
1
982
0
0
91
71
3991
2786
7921
15784
15784
-552
-48
-18168
-17567
827
33167
29
0
-12
0
33953
D.Gaz
2007 YILI GENEL ENERJø DENGESø
(Bin Ton Petrol Eúde÷eri)
914
914
0
899
134
1032
1946
1946
1032
1032
914
914
Jeo.IsÕ
Di÷er IsÕ
GSYH Büyüme HÕzÕ:
5,0
191558
40836
6826
6398
428
80
80
261
3863
17
471
1331
395
6346
13253
13253
-89
-2998
13387
16474
-134
0
74
208
Elektrik
420
294
294
0
126
126
420
420
0
4,5
28590
24645
3945
4430
217
507
14368
17282
4157
1412
810
22
3893
361
4425
17324
32444
82746
82746
-24879
-17310
-903
-6
-2126
-4535
27453
87614
6926
92
-408
-16
107625
Güneú Toplam
420
116
DOKAY, Çevre Mühendisli¤i konular›nda
ulusal ve uluslararas› alanlarda faaliyet göstermektedir.
Öveçler 4. Cad. No: 140/A
06460 Dikmen / Ankara
Tel: (312) 475 71 31
Faks: (312) 475 71 30
www.dokay.info.tr
Engin saha deneyimi, son teknoloji cihazlara sahip laboratuvar› ve güçlü
akademik insan kayna¤› ile DOKAY
“Inogen Environmental Alliance” kuruluÁunun
Türkiye’deki küresel a¤ orta¤›d›r.
120 ülkede proje yürüten Inogen, 90’dan fazla ofisinde
3000’i aÁk›n uzman› ile faaliyet göstermektedir.
Ulusal ve uluslararas› önemli kuruluÁlara hizmet vermekte olan DOKAY:
• Çevre Yönetimi • Kamuoyu Bilgilendirme Çal›Ámalar› • Sosyal Etki De¤erlendirme Çal›Ámalar› • Yer Seçimi ve Güzergah Etütleri •
Planlama ve Fizibilite Çal›Ámalar› • Co¤rafi Bilgi Sistemleri • ‹zin ve Lisans Alma Çal›Ámalar› • Mevcut Çevresel Durum Tespitleri •
Karasal ve Denizsel Ekoloji • Çevresel Modelleme • Çevresel Ölçüm, ‹zleme ve Kontrolü • Çevresel Risk Analizleri • Çevresel
Sorumluluk Maliyet Analizleri • Çevresel Etki De¤erlendirmesi • Do¤aya Yeniden Kazand›rma Planlar› çal›Ámalar› ile hizmet vermekte
olan uluslararas› kalite belgelerine sahip bir kuruluÁtur.
Akredite DOKAY Çevre Laboratuvar×:
• Numune Alma • At×ksu Analizleri • Emisyon Ölçümleri • Hava Kalitesi • Gürültü Ölçümleri • Mikrobiyoloji Analizleri
konular×nda geniÁ bir yelpazede müÁterilerine analiz hizmeti sunmaktad×r.
• (BOTAÀ International Ltd.); Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt› Projesi Çevresel ‹zleme Çal›Ámalar›
• (‹SKEN ‹skenderun Enerji Üretim ve Ticaret A.À.); Sugözü ve AYES Enerji Santrallar› Çevresel Dan›Ámanl›k ve ‹zleme Çal›Ámalar›
• (ENKA Enerji Üretim A.À.); Adapazar›, Gebze, ‹zmir ve Alia¤a Santrallar› Çevresel Dan›Ámanl›k ve ‹zleme Çal›Ámalar›
• (ENERJ‹SA Enerji Üretim A.À.); Hidroelektrik, Rüzgar ve Termik Santral Projeleri Sosyal-Çevresel Dan›Ámanl›k ve ‹zleme Çal›Ámalar›
• (SANKO Enerji Üretim San. Tic. A.À.); Hidroelektrik ve Rüzgar Santral› Projeleri Sosyal- Çevresel Dan›Ámanl›k ve ‹zleme Çal›Ámalar›
• (ÇALIK Enerji Da¤›t›m Sanayi ve Ticaret A.À.); Ceyhan Rafinerisi ve Petrokimya Tesisi Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti
• (ZORLU Enerji Elektrik Üretim A.À.); Bahçe Rüzgar Santral› Projesi Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti
• (GDF SUEZ - MIMAG-SAMKO Enerji Teknolojileri A.À.); Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti
• (GDF SUEZ – BAYM‹NA Enerji A.À.); Ankara Do¤al Gaz Kombine Çevrim Santral› Çevresel ‹zleme Çal›Ámalar›
• (C‹NER Grubu); Çay›rhan ve Silopi Santrallar› Mühendislik, Çevresel Dan›Ámanl›k ve ‹zleme Çal›Ámalar›
• (AKKÖY Enerji A.À.); Akköy I ve II Hidroelektrik Santral› Projeleri Çevresel Dan›Ámanl›k ve ‹zleme Çal›Ámalar›
• (AKFEN Enerji Üretim ve Ticaret A.À.); Mersin Do¤algaz Kombine Çevrim Santral› Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti
• (GENEL ENERJ‹ A.À.); Taq Taq Petrol Sahas› ve Rafinerisi Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri
• (PETOIL A.À.); Bina Bawi ve Shakal Petrol Sahalar› Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri
• (PERENCO Middle East Ltd.); Sindi-Amedi Petrol Sahas› Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti
• (CONVEX Ltd.); Ad›yaman Termik Santral› Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri
• (E.ON Kraftwerke GmbH); Yer Seçimi Çal›Ámas›
• (DELTA Environmental Consultants Inc.); Tuzla Grace Çimento Katk› Malzemesi Üretim Tesisi Çevresel Sorumluluk Maliyet Analizi
• (WSP Environmental Ltd.); Adidas Çorlu ve Aksaray Tesisleri Çevresel Sorumluluk Maliyet Analizi
• (Dolphin Capital Partners); Çevresel Sorumluluk Maliyet Analizi
• (GDF SUEZ – STDE); UlaÁ›m Altyap›s› Planlama ve GAP Bölgesi TaÁk›n Risk De¤erlendirme Çal›Ámalar› (AB destekli)
• (EIB European Investment Bank); Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri
• (CFCU Central Finance and Contracts Unit); NevÁehir ve Tokat At›ksu Ar›tma Tesisi ‹hale De¤erlendirme (AB destekli)
• (CFCU Central Finance and Contracts Unit); Meriç Deltas› KuÁ ‹zleme Çal›Ámalar› (AB destekli)
• (ILF Mühendislik Ltd. Àti.); Kuzey Irak Boru Hatt› Güzergah Belirleme Çal›Ámalar›
• (OSD Pty Ltd.); Kerkük Boru Hatt› Güzergah Belirleme Çal›Ámalar›
• (MWH Montgomery Watson Harza); Dubai "Lost City" ve "International City" Projeleri Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri
• (ERM Environmental Resources Management); SMAP-III Akdeniz K›sa-Orta Vadeli Çevre Eylem Program› Dan›Ámanl›k Hizmetleri
• (YÜKSEL Proje Uluslararas› A.À.); Ankara-‹stanbul ve Ankara-Konya H›zl› Tren Projeleri Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri
• (GSGM Gençlik ve Spor Genel Müdürlü¤ü); 2011 Erzurum Universiad Oyunlar› Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti
• (DLH ‹nÁaat› Genel Müdürlü¤ü); ‹stanbul Bo¤az› Karayolu Bo¤az Tüp Geçit Projesi Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti
• (TOYOTA Otomotiv Sanayi T.A.À.); Bacagaz› Emisyon, Hava Kalitesi Modelleme ve Ölçüm Çal›Ámalar›
• (GOODYEAR Lastikleri T.A.À.); ‹ç Ortam Gürültü, Gaz Ölçüm ve Ayl›k At›ksu Analizleri
• (KBB Körfez Belediyeler Birli¤i); Kat› At›k Projesi Mühendislik ve Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri
• (BaÁkent Organize Sanayi Bölgesi); At›ksu Ar›tma Tesisi Mühendislik ve Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri
• (T.C. BaÁbakanl›k Proje Uygulama Birimi); Camili-1 Deprem Konutlar› Projesi (Dünya Bankas› Destekli)
• (Marmaris Liman›, Albatros Marina, Sun Marina); Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri
• (Anadoluray ve Bursaray Hafif Rayl› Toplu TaÁ›ma Sistemleri); Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri
• (Kayseri, Konya ve Artvin-Rize Kat› At›k Yönetim Projeleri); Mühendislik Hizmetleri (AB Destekli)
117
118
119
120

2008 Enerji Raporu - Dünya Enerji Konseyi

Transkript

Benzer belgeler

enerj nn devler , turoge 2009 z rves nde bulu şuyor - Ite

Yaşasın Bilim Ve Aydınlanma (Darwin 200 Yaşında)

TESPAM Hazar Raporu 05 2016

2. ULUSLARARASI ENERJİ ARENASI

Dubai`den Triatlon`a destek

Yenilenebilir Enerjiler ve Alternatif Sistemler