yaşayan geleneksel mimari - THBMER

Transkript

Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi
Araştırma ve Uygulama Merkezi (THBMER)
TÜRKİYE’DE 2003 YILINDA
YAŞAYAN
GELENEKSEL MİMARİ
M. Öcal OĞUZ
Ezgi METİN
Fatih MORMENEKŞE
Gazi Üniversitesi THBMER Yayını
GAZİ ÜNİVERSİTESİ TÜRK HALKBİLİMİ
ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ (THBMER) YAYINLARI: 10
© Bu kitabın bütün hakları Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama
Merkezi’ne aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.
Ankara 2007
ISBN 978-975-507-210-4
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ.............................................................................................................. 6
GİRİŞ................................................................................................................. 9
ANA YAPILAR (MESKEN)
Abdullah Özen’e Ait Mesken (Ankara/Çamlıdere-Kargalar)........................................14
Ahmet Gafa’ya Ait Mesken (Kırşehir/Mucur)....................................................................15
Ahmet Salih Eseroğlu’na Ait Konak (Kastamonu/Tosya)..............................................17
Ahmet Sopacıoğlu’na Ait Mesken (Çankırı/Çerkeş).......................................................18
Ali Rıza Tunca’ya Ait Mesken (Safranbolu).........................................................................20
Ali Yılmazlar’ın Konağı (Kırıkkale/Keskin)...........................................................................22
Ayniye Barıönü’ne Ait Mesken (Zonguldak/Çaycuma).................................................23
Ayşe Altay’a Ait Mesken (Kayseri/Gesi-Evreke)................................................................25
Ayşe İlhan’a Ait Mesken (Afyon/Hocalar-Yeşilhisar).......................................................27
Bayram Yücesan’a Ait Mesken (Trabzon/Beşikdüzü).....................................................30
Bülbül Hoca’nın Evi (Bekir Özaşık’a Ait Mesken) (Eskişehir/Odunpazarı)...............32
Cemal Kavuncu’ya Ait Mesken (Ankara/Haymana-Sinanlı).........................................33
Cevat Ağa Konağı (Eskişehir/Sivrihisar)..............................................................................35
Çalapverdi Konağı (Ömer Çalapverdi’ye Ait Mesken) (Sivas/Divriği).......................38
Çavuşoğlu Konağı (Tokat/Niksar).........................................................................................40
Elif Kepikoğlu’na Ait Mesken (Antakya)..............................................................................41
Elmas Alıcı’ya Ait Mesken (Çankırı/Çerkeş).......................................................................43
Emine Tay’a Ait Mesken (Çankırı/Eldivan)..........................................................................45
Eyüp Bozdağ’a Ait Mesken (Mersin/Tarsus)......................................................................48
Ferziye Yıldız’a Ait Mesken (Ankara/Çankara-Karataş)..................................................50
Feyzullah Narlı’ya Ait Mesken (Kahramanmaraş/Pazarcık-Narlı)...............................52
Hacı Haydar Ağa’nın Evi (Perktaş Ailesine Ait Mesken)
(Ankara/Şereflikoçhisar)......................................................................................................54
Hacı Hüseyin Türkoğlu Konağı (Ankara/Beypazarı)........................................................55
Hacı Şeyhoğlu Konağı (Çankırı).............................................................................................56
Hacının Mehmet Ağa’nın Konağı (Ankara/Güdül)..........................................................58
Hasan Çataklı’ya Ait Mesken (Zonguldak/Devrek-Çaydeğirmeni)...........................60
Hatice Kurt’a Ait Mesken (Sakarya/Karaman)..................................................................61
Havva Türkoğlu’na Ait Mesken (Ankara/Çubuk-Kışlacık).............................................63
Hayrettin Olcay’a Ait Mesken (Ankara/Çubuk)................................................................65
Hoca Efendi Konağı (Ankara/Ayaş)......................................................................................67
Türkiye’de 2003 Yılında Yaşayan G eleneksel M imari
Hürü Hanım’a Ait Mesken (Elazığ-Pirinççi)........................................................................69
Hüseyin Demirörs’e Ait Mesken (Kastamonu)..................................................................71
Hüseyin Katırcıoğlu’na Ait Mesken (Bursa/Nilüfer-Hasanağa)...................................73
İbrahim Karakök’e Ait Mesken (Zonguldak/Çaycuma-Kayabaş)...............................74
İbrahim Zorlu’ya Ait Mesken (Ankara/Sincan-Peçenek)...............................................76
İlhan Koman Çiftliği (Edirne)..................................................................................................77
İlyas Baryanık’a Ait Mesken (Ankara/Çubuk-Taşpınar)..................................................78
İsmail Bayrak’a Ait Mesken (Bursa/Cumalıkızık)..............................................................80
Kadir Kaygusuz’a Ait Mesken (Çorum/İskilip)..................................................................82
Karakoçlar Konağı (Ankara/Çubuk)......................................................................................83
Karakurtlar Konağı (Osmaniye).............................................................................................85
Keleşzade Konağı (Ankara/Beypazarı)................................................................................87
Köstekçilerin Evi (Çorum/İskilip)...........................................................................................90
Lütfiye Aykulteli’ye Ait Mesken (İzmir)................................................................................91
Mahmut Şen’e Ait Mesken (Kırşehir/Özbağ).....................................................................92
Mehmet Akdemir’e Ait Mesken (Ankara/Kızılcahamam-Saraç).................................94
Mehmet Aygün’e Ait Mesken (Ankara/Beypazarı)..........................................................96
Mehmet Haydar’a Ait Mesken (Ankara/Nallıhan-Karaköy)..........................................98
Mehmet Ünsal’a Ait Mesken (Ankara/Çubuk)..................................................................100
Mehmet Vural’a Ait Mesken (Kütahya/Simav)..................................................................102
Meliha Çöme’ye Ait Mesken (Bartın)...................................................................................103
Muharrem Özbeyoğlu’na Ait Mesken (Çankırı/Ilgaz-Yazı)...........................................105
Muhsin Bolat’a Ait Mesken (Samsun/Alaçam-Tepebölmesi)......................................107
Muhsin Özcan’a Ait Mesken (Isparta/Keçiborlu-Yenitepe)..........................................108
Mustafa Hanedar’a Ait Mesken (Çankırı/Ilgaz-Mülayim)..............................................110
Muzaffer Ereörnek’e Ait Mesken (Muğla)...........................................................................112
Naile-Esmendar Koyun’a Ait Mesken (Aksaray/Güzelyurt)..........................................114
Nazife Özer’e Ait Mesken (Hatay/Dörtyol-Özerli)............................................................117
Osman Caba’ya Ait Mesken (Ankara/Beypazarı).............................................................119
Osman Özgürler’e Ait Mesken (Afyon/Sandıklı)..............................................................121
Ömer Karakaya’ya Ait Mesken (Kahramanmaraş/Göksun)..........................................123
Pembe Kel’e Ait Mesken (Kayseri/Develi)..........................................................................124
Rabie Akkaya’ya Ait Mesken (Yalova/Armutlu)................................................................126
Ramazan Ertan’a Ait Mesken (Nevşehir/Ürgüp)..............................................................127
Rüstemoğlu Evi (Nevşehir/Ürgüp)........................................................................................129
Satı Yalçın’a Ait Konak (Ankara/Ayaş)..................................................................................130
Satılmış Çakıllı’ya Ait Mesken (Ankara/Kale Semti)........................................................132
Sinan Tekin ve Ailesine Ait Mesken (Tokat/Erbaa-Fındıcak)........................................133
Siyami Acar’a Ait Mesken (Karabük/Yenice-Satuk).........................................................134
Tü r ki ye’d e 2 0 0 3 Yı l ı n d a Yaşayan G eleneksel M imari
Süleyman Uz’a Ait Mesken (Ankara/Beypazarı-Uruş)....................................................136
Şatırlar Konağı (Bolu/Göynük)...............................................................................................137
Şerafettin Memiş’e Ait Mesken (Adapazarı/Poyrazlar)..................................................139
Şevki Avcı’ya Ait Mesken (Adapazarı/ Doğançay-Geyve)............................................140
Şükrü Güller’e Ait Mesken (Sivas/Taşlıcak)........................................................................141
Talip Yanık’a Ait Mesken (İzmir/Tire)....................................................................................144
Tüfekçi Konağı (Ankara/Kalecik)............................................................................................146
Yadigar Gülsu’ya Ait Mesken (Adana).................................................................................147
Yahya Yar’a Ait Mesken (Bolu/Mengen-Akören)..............................................................149
Yenal Şahin’e Ait Mesken (Sivas/İmranlı-Boğanak).........................................................151
Yılmazlar Konağı (Mersin)........................................................................................................152
Yusuf Uzunoğlu’na Ait Mesken (Ankara/Gölbaşı-Gökçehöyük)................................153
YARDIMCI YAPILAR
A- MÜŞTEMİLATLAR
Ahır (Ankara/Bala-Üçem).........................................................................................................155
Ahır (Ankara/Kazan-Bitik)........................................................................................................156
Ahır (Ankara/Sincan).................................................................................................................157
Alpaslan Ailesi’ne Ait Tandır ve Güvercinlik (Ankara/Evren).......................................158
Duman Ailesi’ne Ait Samanlık (Zonguldak/Ereğli-Heybeler)......................................159
Ekmek Evi (Tandır) (Ankara/Kazan-Bitik)............................................................................160
Tandır (Ankara/Çubuk-Ovacık)..............................................................................................161
Tandırlık (Kırşehir/Çiçekdağı-Haydarlı)...............................................................................162
B- GENEL KULLANIMA AÇIK YAPILAR
Çamaşırhane (Ankara/Güdül)................................................................................................163
Çamaşırhane (Çankırı/Eldivan-Gölbahçe).........................................................................164
Ding (Nevşehir/Nar)...................................................................................................................166
Ekmek Fırını (Ankara/Beypazarı-Uruş)................................................................................167
Emine Akyüz’e Ait Değirmen (Ankara/Güdül)..................................................................168
Taş Fırın (Afyon/İhsaniye-Ayazin)..........................................................................................170
Taş Fırın (Zonguldak/Ereğli-Hasbeyler)..............................................................................173
Un Değirmeni (Kırşehir/Kaman-Tatık).................................................................................175
Yunak ve Fırın...............................................................................................................................176
FOTOĞRAFLAR................................................................................................. 177
ÖNSÖZ
Elinizdeki kitap, 2003 yılında Türk Dili ve Edebiyatı 3. sınıf öğrencilerinin, Türk Halkbilimi dersi için, Anadolu’nun farklı yerleşim birimlerinde (köy, kasaba ve kent) yapmış oldukları “Geleneksel Halk Mimarisi”
derleme çalışmalarından yola çıkılarak hazırlanmıştır. Bu çalışma, Somut
Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’nin öngördüğü somut
olmayan kültürel miras envanterinin çıkarılmasına katkı sağlamayı amaçlamaktadır.
Çalışma, projeye katılan öğrencilerin seçtikleri yörelerde halk mimarisi özelliği taşıyan yapıların tespiti, derlenmesi, derlenen bu malzemenin orijinal haline sadık kalarak kitap formatına dönüştürülmesi ve bu
aşamada yeniden metin oluşturulması, oluşturulan metinlerdeki kelime
ve kavramların kaynak kişi ve derleyici bilgileri ile geleneksel halk mimarisi terim ve kavramlarına uygun olup olmadığının ve doğruluğunun tartışılması, metinlerin bağlamlarının görsel açıdan tamamlayıcı nitelikteki
fotoğrafların seçimi ve sıralaması aşamalarından geçerek hazırlanmıştır.
Geleneksel halk mimarisinin, sosyo-kültürel ve halk tekniği açılarından incelenmeye çalışıldığı bu araştırma ile halk mimarisinin ortaya çıkışında, halkın inanç, ahlak, gelenek gibi kültür unsurlarının etkisi olduğu;
halkın teknik olarak kullandığı yöntemleri de coğrafya, iklim ve ekonomik imkânların belirlediği sonucuna ulaşılmaktadır. Geleneksel mimarinin ihtiyaçlar ekseninde geliştiği görülmüştür. Karadeniz Bölgesi’nin kıyı
kesiminde inşa edilen bir geleneksel halk mimarisi örneği, o bölgenin
coğrafya ve iklimine uygun olarak ahşap malzeme seçilerek yapılmıştır.
Ahşap malzemenin bölgedeki ormanlardan temin ediliyor olmasının da
etkisini hatırlatmak gerekir. Orta Anadolu’da Nevşehir-Ürgüp-Göreme
civarındaki evlerde, yörede Erciyes Dağı’nın tüflerinden oluşmuş kayalar
ve bu kayalardan elde edilen taşlar, yöredeki geleneksel halk mimarisinin teknik ve malzeme olarak niteliğini etkilemektedir. Doğu Anadolu’da,
yörenin soğuk iklimine dayanıklı malzeme ve yapım tekniği kullanıldığı,
pencerelerin bu sebepten küçük, duvarlarınsa kalın yapıldığı görülmektedir.
Çalışma teknik ve işlev yönünden “halk mimarisi” sayılabilecek yapıları incelemek üzere kurulmuştur. Farklı yöre ve bölgelerde bulunan yapıların, yöreye has kelime ve anlatımlarında “edebi metin oluşturma” kaygıları gözetilirken, yerel kullanımlar da dikkate alınmıştır. Bu kullanımlar
gerekli görüldüğü yerlerde dipnot ile açıklanmıştır. Dipnotlarda teknik,
malzeme ya da bağlam yönünden aynı, ancak adlandırma yönünden
farklı ifadelerin, değişik yörelerdeki kullanımlarına da gönderme yapılmıştır.
Mimari terimlerin açıklanmasında, farklı kaynaklara ve sözlüklere
başvurulmuş, derleyen ve kaynak kişilerin verdiği bilgilerin tutarlılığı bu
sayede sağlanmıştır.
Çalışmada geçen teknik, malzeme ve bağlam açıklamaları fotoğraflarla desteklenmeye çalışılmış, görsel malzeme metin içerisinde numaralandırılarak çalışmanın sonuna eklenmiştir.
Çalışma öncesinde yapılan literatür taramasında bu çalışmadaki
kadar bölgesel ve teknik açıdan çeşitlilik gösteren ikinci bir çalışmaya
rastlanmamıştır. Bu da çalışmayı, konuya ilgi duyan okuyucular ve halk
mimarisi alanında çalışma yapan araştırmacılar için önemli kılmaktadır.
Yapıların teknik ve işlev yönünden analizinin yapıldığı bu çalışmada,
yapı içinde bulunan “araç-gereç ve eşyalar” ile somut olmayan kültürel
miras kapsamında değerlendirebileceğimiz “uygulama örnekleri” de bulunmaktadır.
Kaynak kişi kimlik bilgileri, yapının adı, yapım yılı, yapının bulunduğu konum, yapım tekniği ve yapının işlevi hakkında bilgiler her bir yapı
örneğinin başında verilmiştir. Yapının özel adının olmadığı örneklerde,
yapının kullanıcıları veya ev sakinlerinin isimleri tercih edilmiştir.(örn:
İsmail BAYRAK’ a ait mesken) Bu şekilde halk mimarisi konusunda araştırma yürütenlerin kaynak kişilere ve kaynağa kolayca ulaşabilmelerine
imkân sağlanmıştır. Kaynağın detaylı adresi verilmemiştir. Ancak Somut
Olmayan Kültürel Miras Müzesi Arşivinde çalışmaların orijinalleri ve her
türlü derleme kaydı saklanmaktadır.
Yapılar, işlevlerine göre (Ana Yapılar, Yardımcı Yapılar, a-Müştemilatlar b-Genel Kullanıma Açık Yapılar) sınıflandırılmıştır. Bu sıralamada
alfabetik sıra ile varsa yapının özel adı, yoksa kullanıcısının adı verilmiş,
yapının bulunduğu yerleşimin adı da belirtilmiştir.
Bu çalışmanın esas sahipleri kuşkusuz Türk Dili ve Edebiyatı lisans
öğrencileridir. Ancak onların sağladığı verilerin kitap formatına dönüştürülmesi editörlük mesaisi gerektirmektedir. Bu da ortak karar ve düşüncelerimizin Türk Halkbilimi Yüksek Lisans öğrencileri Ezgi METİN ve Fatih
MORMENEKŞE tarafından gerçekleştirilmesiyle mümkün olmuştur.
Türk kültürünün zenginliğini sürdüren, geliştiren ve gelecek kuşaklara aktaran Türk halkına, derleme ve yayına hazırlama çalışmalarına katılan öğrencilerime, projeye katkı ve desteğini esirgemeyen herkese, özellikle bu tür çalışmalarımızı her bakımdan destekleyen Gazi Üniversitesi’
ne Rektör Prof. Dr. Kadri YAMAÇ’ ın şahsında teşekkür ederim.
Prof. Dr. M. Öcal OĞUZ
Gazi 2007
GİRİŞ
“El yordamıyla mimarlık”
Geleneksel Türk halk mimarisinin özelliklerini; yapıların usta-çırak
ilişkisi içinde yetişen kişiler tarafından inşa edilmesi, yapı sahibinin inşa
sırasında bizzat çalışması, sofa merkezli olması, coğrafya ve iklime bağlı
olarak malzeme tercihi ile tercih edilen bu malzemenin bölgenin dokusu ile bütünlük sağlaması, yapı sahibinin ve bölgenin ekonomik uğraşılarına göre şekillenişi, bahçe içerisinde bulunması, inanç değerleri, ev
sakinlerinin büyük aile özelliği göstermesi ve buna bağlı olarak yaşam
alanları oluşturması, komşuluk ilişkilerinin şekillendirmesi, kiler ve ambar gibi depolama ihtiyacı duyulan anlayışlar şeklinde sıralayabiliriz. Türk
halk mimari geleneğinde öne çıkan özelliklere, yapıların eğimli arazi üzerine kurulması, ana yapının ve yardımcı yapıların son derece fonksiyonel
olması, sağlamlık ve estetiğin gözetilmesi, ahşap malzemenin ağırlıklı
kullanılmasından dolayı esnek olmaları eklenebilir.
Geleneksel mimarinin kuramsal olarak karşıtlık ilkesi üzerine kurulu
olduğunu öne süren değerlendirmelerin yanı sıra dini anlayış ve kabullerin şekillendirdiği ve etnik-millî kültür bağlamında yaşam tarzının evrimi doğrultusunda şekillendiğini ifade eden çalışmalar da vardır. Ancak
yapılan saha araştırmaları ve incelenen evlerin, bu değerlendirmelerin
tamamına örnek olacak nitelikte yapılar olduğu sonucuna varılmaktadır.
Günümüzde geleneksel mimari niteliği taşıyan yapıların daha çok
kırsalda ve az nüfuslu yerleşimlerde bulunduğunu ve üretimine devam
edildiği; kentlerde bulunan yapıların ise bir kısmının “Eski Eserler Koruma
Kanunu kapsamında” yaşatılmaya çalışıldığı ve yeni halk mimarisi yapılarının üretilmediği bilinmektedir.
Bkz. Ayşen Savaş, “El Yordamıyla Mimarlık: Paralaks, Bilinç, İçgüdü ve Steven Holl”, Steven Holl,
Boyut Yayınları, 2000, s.29-33
İnsanın barınma ihtiyacını karşılayan yapıları, geleneksel halk mimarisi bağlamında değerlendirildiğimizde, bu yapıların barınmanın ötesinde, kültürün şekillendirdiği bir yaşam alanı olduğu görülecektir. Doğanın
verdiklerine karşı, insanın üretimi olarak “kültür”, mimari yapıların şekillenişinde de etkili olmuştur. Ağaç kovuğu ve mağaralardan, taşınabilir
barınaklara, kolay üretilebilir yapılara, malzeme ve teknik açıdan uzun
ömürlü yapılara doğru bir dönüşüm gerçekleşmiştir. Bu dönüşümün,
kültürü oluşturan tüm özellikler ve değerlerden etkilenerek gerçekleştiği de aşikârdır.
Geleneksel halk mimarisini barınma ihtiyacının ötesinde bir bakış
açısıyla değerlendirmek gerekmektedir. Doğan Kuban, Türk şehrinin adsız kahramanları olarak adlandırdığı ev olgusunu, mekân kullanımı ve şekillenmesindeki “ortaklıkların” ortaya çıkardığını belirtir. “Dini imar plânı”
anlayışının da Necdet Sakaoğlu’nun Divriği’de Ev Mimarisi adlı eserine atıf
yapılan çalışmada, kıble faktörünün hayatın her yönüne etkisine değinilmiştir. Ayrıca Türk mimarisinde arsa konumu, mahremiyet ve güvenlik
özelliklerinin de sıralandığı çalışmada, şehirdeki mimarinin oluşumu anlatılmaktadır.
Göçebe geleneğinin geleneksel mimari yapılardaki yansımasını,
otağların konumlandırılması ve merkez-çevre bağlamında değerlendirerek, iç mekân olan sofanın ve sofaya açılan odaların bu geleneği devam
ettirdiği yönündeki görüşler mevcuttur. Bu hali ile sofa, konumu ve işlevi
itibariyle “merkezi yapı”yı temsil eder ve aynı zamanda bir geçiş/servis
alanıdır. Sofaya açılan her bir oda, “otağ”ın etimolojik kökenine yapılan
atıfların yanı sıra birer çekirdek ailenin yaşayabilmesini mümkün kılmaktadır. Her odada bulunan gömme dolaplar ki geleneksel halk mimarisinde vazgeçilmez bir özellik olarak karşımıza çıkar, bu dolaplar içinde
gizlenmiş, mahremiyetin ve içe dönüklüğün odalardaki ifadeleri “abdesthane/gusülhane/banyoluk” yanı sıra ısınmanın sağlandığı “ocaklar”,
odaları çekirdek ailenin yaşadığı küçük birer “ev” konumuna sokmaktadır. Anadolu’nun birçok yerinde odaya ev denilmesinin sebebi de burada
aranmalıdır.
10
KUBAN, Doğan; “Anadolu Kentlerinin Tarihsel Gelişimi Üzerine Gözlemler”, Türk ve İslam Sanatı
Üzerine Denemeler, İstanbul, 1982.
DEMİREL, Dr. Ömer, TUŞ, Muhuddin, GÜRBÜZ Adnan, “Osmanlı Anadolu Ailesinde Ev, Eşya ve
Giyim-Kuşam XVI-XIX yy”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C.II, T.C. Başbakanlık Aile
Araştırma Kurumu Yay.1992, 703–755.
ESİN, Emel; Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, İstanbul, 2006, s.30.
Göçebe geleneğini devam ettirdiği düşünülen bir başka tespit ise,
halk mimarisi yapılarının yazlık ve kışlık kat ya da odalar şeklinde karşımıza çıkmasıdır. Yazlık kat ya da odalar, evin durumuna göre ilk ve üst
katlarda olabileceği gibi tavanlarının yüksekliği de göze çarpar. Bu özellik hava dolaşımını hızlandırarak içerinin serinliğini sağlamaktadır. Buna
karşın pencerelerin küçük, duvarların kalın ve tavanların alçak yapılması
soğuk iklim ve bölgelerin tercihidir.
Geleneksel halk mimarisinin genel özelliklerini sıralarken dinin etkisinden bahsetmiştik. Dini/tasavvufi anlayışın kullanılan malzemeye
yansıması, kalıcı ve gelip geçici özellikte aranabilir. Geleneği, kültürün
kendini koruma refleksi olarak kabul eden Ayvazoğlu, geleneksel mesken
mimarisinde kullanılan dayanıksız malzemenin fâniye ait olmasına karşın,
baki olan/olması gereken mimarinin dini ve sosyal mekânlar olduğu tespitini yabancı bir gezginin görüşünü destekleyerek yapmaktadır. Dinin,
mimari şekillenmeye katkısı olarak yapıların içinde bulunan “kıblegâh”
lar başka birer örnektir.
Geleneksel halk mimarisinin şekillenmesine etki eden bir diğer faktör, suyun yapıların içine kadar taşınabilmiş olmasıdır. Tuvaletin çeşitli sebeplerle yapıların dışında yardımcı yapı olarak inşa edildiği dönemlerde
su ihtiyacının avlu, bahçe gibi özel alanlardaki çeşmelerden ya da sosyal
mekân özelliği de gösteren ortak kullanıma açık çeşmelerden taşınarak
sağlandığı bilinmektedir. Ancak su ve yanı sıra elektriğin yapıların içine
taşınarak hayatı kolaylaştırdığı dönemde, tuvalet yapının içine taşınmış,
mutfak, banyo gibi bölümlerin yapıların şekillenişinde de etkisi olmuştur.
Geleneksel halk mimarisi deyince aklımıza gelenler kuşkusuz konut/
meskendir. Ancak bu kategorideki konutlar yardımcı yapılar ile birlikte
bütün oluştururlar. Fırın, tandır, ocak gibi kimi zaman konutun içinde yer
alan bu yapılar, kimi zaman da yapının dışında ama ulaşımı ve kullanımı
en kolay olacak şekildedir. Ekonomik uğraşın şekillendirdiği ahırlar da
aynı şekilde yapıdan ayrı olabildiği gibi yapının içinde de yer alabilir. Yapının giriş katında bulunan ahırların, konutun ısınmasına katkısının yanı
sıra, hava muhalefetinin fazla olduğu bölge ve iklimlerde insanların hayvanlarına rahatça ulaşabilmesini mümkün kılmaktadır. Hatta evin içinden
yatay kapaklarla kapatılmış merdivenlerle ahıra geçiş sağlanmaktadır.
Elinizdeki çalışmada yer alan örnekler Türkiye ile sınırlıdır. Ancak geleneksel Türk halk mimarisi coğrafi olarak Türkiye’ ye sıkıştırılmamalıdır.
AYVAZOĞLU, Beşir, “İnsan Ev ve Çevre”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C.II, T.C.
Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yay., 1992, 770-785.
11
Hatta bu görüşü daha iddialı bir yaklaşımla değerlendiren çalışmasında
Tayla, Anadolu’ daki bu mimari örneklerine sahip çıkılıp korunmadığı takdirde, Türk mimarisini görmek için Balkanlara gidilmesi gerekebileceğini
ifade etmiştir. Bu bağlamda kültürün siyasi sınırlara sığdırılamayacağı
düşünüldüğünde, geleneksel mimari, Osmanlı coğrafyasında işlev, teknik ve diğer özellikleri ile aranabilecektir.
Sözünü ettiğimiz coğrafyada görülen, geleneksel yapıların Türk evi
olarak tespit edeceğimiz örneklerinde, cumba diye de bilinen çıkmalar
görülür. Çıkmalar evin sokağa açılan parçalarıdır. Aynı zamanda sokağı
üç cepheden görebilen çıkmalar, egemenliğin ifadesi olarak da kabul
edilirken, güvenlik açısından da önemlidirler. Çıkmaların bir başka özelliği ise mahremiyet ihtiyacına göre şekillenişidir. Dışarıdan ızgara kafes ile
evin içinin görülmesi engellenmektedir.
Türk halk mimarisinde, gayr-i Türk ve gayr-i Müslim unsurlarla karşılıklı etkileşimden de bahsedilebilir. Bu etkileşimi mimarinin evrim
çizgisinde izah eden bir çalışmada, 19. yy da batılı etkiden kaynaklanan
şehirleşmede dış denetim söz konusu iken geleneksel yapının kendine özgü
iç denetimi benimsenir tespiti yapılmıştır. Aynı çalışmada ev mimarisinin
anıtsal mimariyi kapsayan bir tarihsel süreçte değerlendirebileceği ifade
edilmiştir. Bu yorum kuramsal olarak mümkün olmakla birlikte, bu çalışma geleneksel mimari örneklerini anıtsal mimarinin dışında kalan, sivil
mimari diye de tanımlanan “halk üretimleri/yapıları” üzerinden yürütüldü. Nitekim anıtsal mimari devlet eli ile gerçekleştirildiğinden, kapsam
ve sınırlılıklarımız dışında kalmıştır.
Tüm bu değerlendirmelerin sonunda mimari üretim gerçekleştirilirken kimi uygulama ve inanışlar (inşaatın temeline kurban kesilmesi,
dua edilmesi vb.), yapıların iç ve dış tasarımlarında kullanılan inanç yansımaları (geyik boynuzu, at nalı, nazarlık vb. asılması), yapı bölümlerinin
işlevlerindeki sayısız örnek ile geleneksel halk mimarisi, somut olmayan
kültürel miras örneği olarak günümüzde yaşamakta, modern kentlerdeki
modern yaşam alanlarına aktarımları da hem kültürel hem sosyal olarak
devam etmektedir.
12
TAYLA, Hüsrev, “ Türk Evlerinin Belgelenmesi”, Türk Halk Mimarisi Sempozyum Bildirileri 5–7 Mart
1990, Konya, Kültür Bakanlığı Yayınları, 201–204.
TANSUĞ, Sezer, “Türk Ev Mimarisin Değişimi ve Gelişme Çizgisi”, Sosyo Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C.II, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, 1992, 756–769.
ANA YAPILAR (MESKEN)
13
Abdullah Özen’e Ait Mesken (Ankara/Çamlıdere-Kargalar)
Derleyen: Ayşe ÖZEN
Derleme Yeri: Ankara/ Çamlıdere-Kargalar Köyü
Kaynak Kişi: Abdullah ÖZEN, 1961, taksi şoförü
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, taş
Yapının Bulunduğu Konum: Bahçe içerisinde
Yapım Yılı: 1940
Yapım Tekniği: İki katlı olan yapının birinci katı taş, ikinci katı ise
ahşaptır. Kanatlı ve ahşap odaların duvarları “kis” denilen toprak ile
sıvanmıştır. Isı yalıtımı için, ahşaplar kimi zaman dik, kimi zaman eğimli
“şamdolma” denilen teknikle yerleştirilmiştir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Alt katında ahır
bulunmaktadır. Birinci kat ahırın üzerine yapılmıştır. Bu katta hayvanların giriş çıkışı için büyükçe kanatlı bir kapı, bunun yanı sıra insanların
giriş çıkışı için küçük bir kapı daha bulunmaktadır. Giriş kısmın hemen
bitişiğinde, evin ustası ve ilk sahibinin çalışma odası olarak yapılmış olan
oda, bugün odunluk olarak kullanılmaktadır. Evin giriş kısmında bir tane
çeşme vardır.
Ahırda biriken hayvan dışkılarını dışarı atmak için yapılmış pencereye “temek” denilmektedir. Yapının tuvaleti üst kattadır. Büyükbaş
hayvanların barınağı “dam”, yem yedikleri kısım ise “ahır” olarak adlandırılmaktadır. Evin çatı kısmında yiyecek kurutabilecek bölüm bulunmaktadır. Bacalar taştan yapılmıştır. Yıpranınca tuğla ile örülerek restore
edilmiştir. Evin içinden direkt dama inilen merdivenler bulunmaktadır.
Merdiven altları odunluk olarak kullanılır.
Yapının birinci katında üç oda, bir tuvalet bulunmaktadır. Odalar
ve tuvaletin açıldığı alan, “hanay” diye adlandırılmaktadır. Hanayda bir
küçük, bir büyük ambar bulunmaktadır. Küçük ambar kiler olarak kullanılmakta, büyük ambara ise ekin vb. mahsullerin konulmaktadır. Oturma odası olarak kullanılan odada 3–4 raflı kısım bulunmaktadır. Önceleri
güğüm, su kapları, helke vs. konulan raflara ihtiyaca göre bugün radyo,
telefon gibi araçlar konulmaktadır. Pencerenin önünde bulunan sedire
“musufa” denilmektedir. Ocak günümüzde işlevini kaybetmiştir. “Çiçeklik” adı verilen vitrin, bunun üzerinde duvar boyunca uzanan raf (sergen) bulunmaktadır. Pencerelerde göze hitap eden süslemeler, oymalar
bulunmaktadır. Her odada pencere vardır.
14
Tü r ki ye’d e 2 0 0 3 Yı l ı n d a Ya şayan G eleneksel M imari
Ahmet Gafa’ya Ait Mesken (Kırşehir/Mucur)
Derleyen: Süleyman ÖZCAN
Derleme Yeri: Kırşehir/Mucur
Kaynak Kişi 1: Ahmet GAFA
Kaynak Kişi 2: Ömer GAFA
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, toprak, saman, su, ahşap
Yapının Bulunduğu konum:Yapım Yılı: 1908
Yapım Tekniği: Yapı kerpiç yığma tekniği ile yapılmıştır. Balçık özelliği olan “kırmızı toprak” tan yapılan kerpiç kullanılmıştır. Tavanlar ise
sırık adı verilen uzun kavakların evin üzerine döşenmesi ve bunun üzerine sap, sazlık konulması, bunların üzerine de su emme kapasitesi güçlü
olan, yağmur sularının mekâna akmasını engelleyen “pişirik” adı verilen
çamurun döşenmesiyle yapılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Evin en alt
kısmında kiler, kömürlük, tandır ve ambar, üst bölümde misafir odası,
yatak odası, banyo ve lavabolar, evin yan kısmında ise ahır ve samanlık
bulunmaktadır.
Evin giriş kapısı ahşaptır ve yeşile boyanmıştır. Evin kapısının yeşil
olmasının sebebi, ev sahibinin hacca gitmiş olduğunun bir göstergesidir.
Evin sol tarafında hayvanların giriş kapısı bulunmaktadır. Bu kapının ayrı olması, hayvanların kokusunun evin içine sızmasının önüne
geçmek içindir. Evin giriş kapısından ileride bulunan kapı evin hayatına
açılır. Ahır ve samanlığa bu kapı aracılığıyla ulaşılır.
Evin kiler bölümünde yazın kurutulmuş sebze, meyve ve turşu reçel
gibi yiyecekler saklanır.
Ambarda ise ürün fazlası ve tohumluk arpa, buğday depolanmaktadır. Tandır bölümünde bir ocak ve taka adı verilen bölümler bulunmaktadır. Takaların içerisine odun vb. malzemeler konulur. Tandırın duvarlarında kazık adı verilen çivi benzeri asacaklar bulunmakta ve bunlara
elek, kalbur gibi gereçler asılmaktadır.
15
Evin üst katına tahta merdivenlerle çıkılır. Merdivenlerin hemen sağ
tarafında oturma odası bulunmaktadır. Bu odada iki tane sedir vardır.
Sabah ve akşam yemekleri bu odada yenilir.
Koridorun biraz ilerisinde misafir odası vardır. Bu odada üç tane
sedir bulunmaktadır. Bu odada yemek sunumu, erkekler için masada,
kadınlar içinse yerde yapılır.
Mutfak ve koridor arasında yatak odası bulunmaktadır. Bu odada
karyola, yüklük ve sedir vardır. Sedirin altında ise hamam ya da banyo
adı verilen bölüm yer almaktadır.
Mutfak düz bir koridor şeklindedir ve burada “sele” adı verilen bir
dolap ve lavabo bulunmaktadır. Mutfağın yanında kiler olarak kullanılan
bir oda bulunmaktadır ve bu oda evin en soğuk bölümüdür. Bu kısımda
tereyağı vb. bozulacak yiyecekler saklanmaktadır.
Mutfakta bulunan kapı ile iç hayat arasında bağlantı kurulmaktadır.
Yemek kokusunun eve sinmemesi için yemekler tandırda pişirilerek
mutfağa getirilmektedir. (F:1)
16
Ahmet Salih Eseroğlu’na Ait Konak (Kastamonu/Tosya)
Derleyen: Sadık Tecelli ŞEN
Derleme Yeri: Kastamonu/Tosya
Kaynak Kişi 1: Ahmet Salih ESEROĞLU, 1965
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, kerpiç
Yapının Bulunduğu konum: Avlu içerisinde yer almaktadır.
Yapım Yılı: 1700–1750 yılları arası bir tarihte yapıldığı tahmin edilmektedir.
Yapım Tekniği: Kolonlar, direkler, tavan, taban ahşap malzeme kullanılarak yapılmıştır. Duvarlar ise kerpiçten yapılmıştır. Konağın hiçbir
yerinde çimento kullanılmamıştır.
Konak, belli bir yüksekliğe kadar “kis” adı verilen toprak üzerine
oturtulmuş, geri kalan kısım ise kerpiçle örülmüştür. Kis kullanılmasının
nedeni depreme karşı dayanıklılığın sağlanmasıdır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır ve üç katlıdır.
Yapının avlu kapısı ve giriş kapısı olmak üzere iki kapısı vardır.
Evin giriş bölümünde geçmişte odunluk olarak kullanılan ancak
günümüzde işlevini kaybetmiş bir bölüm bulunmaktadır. Aynı şekilde
girişte sol bölümde, günümüzde işlevini yitirmiş olan ahır vardır.
Evin birinci katında avluya bakan ahşap balkon bulunmaktadır
ve bu balkonda fırın vardır. Evin tavanları ahşaptır. Birinci ve ikinci katta günümüzde yatak odası, çocuk odası, salon olarak kullanılan odalar,
bununla birlikte her katta, mutfak, tuvalet, lavabo bulunmaktadır. İkinci
katta bulunan mutfağın camının önüne uzun bir sedir yaptırılmıştır.
Evin bütün odalarında gömme dolaplar vardır. Ahşaptan dolapların
bir kısmı elbise dolabı bir kısmı ise yatak dolabı olarak kullanılmaktadır.
Bunlarla birlikte yatak odası olarak kullanılan odalarda “gusül dolabı” adı
verilen banyolar bulunmaktadır. Evde bulunan odaların bazılarının üç
duvarında da cam bulunmaktadır.
17
Ahmet Sopacıoğlu’na Ait Mesken (Çankırı/Çerkeş)
Derleyen: Seda TÜRKOĞLU
Derleme Yeri: Çankırı/Çerkeş- İdris Mah.
Kaynak Kişi 1: Ahmet SOPACIOĞLU, 1956, Çerkeş
Kaynak kişi 2: Cem KARACAOĞLU, Ankara Üniversitesi Öğretim Üyesi
Kaynak kişi 3: Şükrü TARHAN, Bld. Bşk.
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap, demir
Yapının Bulunduğu konum: Yapım Yılı:1893
Yapım Tekniği: Dışı cephe taş, içi ahşaptan yapılan ve kagir adı
verilen teknikle yapılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Ön kısmında
iki tane kapı bulunmaktadır. Kapılar ahşap ve demir sürgülü kilitlidir.
Kapılardan bir tanesinin üzerinde el şeklinde iki tokmak bulunmaktadır.
Bu tokmaklardan beyaz olanı kadınlar tarafından, siyah olanı ise erkekler tarafından kullanılır. Ev sakinleri dışarıdan gelen kişinin erkek veya
kadın olduğunu bu tokmak seslerinden anlamaktadırlar. (F:2)
Yapı üç kat yapılmasına rağmen, 1944 yılında meydana gelen depremde oluşan çatlaklar sonucu üçüncü kat yıkılmıştır. Günümüzde ev iki
katlıdır.
Birinci kat ara kattır ve kışlık olarak kullanılır. Burası günlük hayatın
geçtiği yerdir. Yemek yapılan ve yemek yenilen yer iken, günümüzde
evde yaşayan aile fertlerinin sayısı azaldığından bu kat kiler olarak kullanılmaktadır.
Birinci katta en köşede hamam vardır. Ailenin kalabalık olduğu
dönemde banyo ihtiyacı bu hamamda karşılanmaktadır. Hamamın yeşil
ve üzerinde iki ay ve ortasında bir yıldız işleme bulunan ahşap kapısı
vardır. (F:3)
Evin mutfağı da birinci katta yer almaktadır. Mutfakta ahşap raflar
bulunmakta ve üzerine çeşitli araç-gereçler konulmaktadır. (F:4)
Yazlık adı verilen ikinci katta ise büyük bir salon bulunmaktadır.
Bu salona “hayat” da denilir. Bu bölümde sedir veya “peyke” adı verilen
Kapı tokmaklarının çıkardıkları sese göre, farklı cinsiyet kullanımına bu örnekle renk özelliği
de eklenmiştir.
18
divanlar yer almaktadır. Sedirler pencere önüne gelecek şekilde köşeli
olarak yerleştirilmiştir. Sedirlerin üzeri renkli iplerle işlenmiş yastıklarla
süslenmiştir. Aynı şekilde sedirlerin alt tarafına da dantelli örtüler örtülmüştür. (F:5)
İkinci katta bulunan odaların tamamının kapısı hayata açılmaktadır.
Her odanın kapısında eski döneme ait el yazmaları bulunmaktadır. Odaların tavanları ahşap işlemelidir. Odaların bütün tavanları göbekli olup,
göbekler kök boya ile boyanmıştır.
Evin ikinci katında diğerlerine göre daha geniş olan ve başoda adı
verilen oda bulunmaktadır. Odanın girişinde mağara girişini anımsatan
ahşap küçük bir bölme bulunmaktadır. Bu bölme kış aylarında odun ve
kömür koymak amacıyla yapılmıştır. Odada bulunan divanların üzeri
ince kilimlerle kaplıdır. Bunun yanında divanlarda büyük divan yastıkları
kullanılmıştır. Odanın içerisinde diğer odalara açılan pencereler bulunmaktadır ve bu pencereler işlemeli kalın örtülerle örtülmüştür
Her odada yüklük adı verilen ahşap dolaplar bulunmaktadır. Bu
dolaplardan bir tanesi gusülhane olarak kullanılmaktadır. Bunun dışındaki dolaplara genellikle yatak, yastık, yorgan, gibi eşyalar konulabildiği
gibi yakacak depolanan bölümler de vardır. (F:6) Yüklüklerin kenarlarında “gözgöre” adı verilen ahşaptan küçük bölmeler bulunmaktadır. Buralara sık kullanılan gaz lambaları konulmaktadır. (F.7)
Odalarda bulunan bir diğer bölüm ise “ocaklık” tır. Kenarlarına lamba veya mum koymak için “şinanay” adı verilen yerler bulunmaktadır.
Şinanay: “İdare lambası.” (www.tdk.gov.tr) Bu çalışmada idare lambası ya da mum konulan
raflara verilen ad.
19
Ali Rıza Tunca’ya Ait Mesken (Safranbolu)
Derleyen: Bilgen SARIKAYA
Derleme Yeri: Safranbolu
Kaynak Kişi: Ali Rıza TUNCA, 1957, emekli işçi, Safranbolu-Yörük köyü
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap
Yapının Bulunduğu Konum:Yapım Yılı: Yaklaşık olarak iki yüz elli senelik olduğu tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Yapının temelinde taş kullanılmıştır. Üst katlar ise
ahşap direklerle birbirlerine destek olacak şekilde inşa edilmiştir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapıda başoda
misafirleri ağırlamak için kullanılmaktadır. Yaklaşık olarak 125 yıllık bir
cam küre odayı aydınlatmakta, gündüzleri gelen ışığın yansıyarak odanın aydınlık olmasını sağlamaktadır. Bununla birlikte odada bulunan
herkesin görüntüsü de cam kürede yansımaktadır.(F:8)
Odanın tavan ve duvar süslemelerinde kök boya kullanılmıştır. Kök
boyadan yapılmış kalem işlemeleri ile “maşallah” ve “evin yapılış tarihleri” gibi yazılar yazılmıştır.
Başodadan** bakıldığında dış cephe ve manzara görülmektedir.
Odada bulunan perdelerdeki dantel işlemeler el yapımıdır.
Başodada yüklük, yatak, banyo amaçlı kullanılan birkaç adet dolapta bulunmaktadır. Bunlarla birlikte bu oda da ocak başı, şömine, mangal
ve oturmak için 60-70cm kalınlığında ahşap sedir vardır.
Konağın diğer bir odası ise “yazlık” adı verilen odadır. Bu oda yaz
aylarında çay ve kahve içmek amacıyla kullanılır ve buraya “cumba” adı
da verilmektedir. Bu bölümde kirmen, çeyiz sandığı, eski bir halı ve gramofon ile bir radyo bulunmaktadır.
Yatak odasında ise el yapımı yatak ve beşik, bunlarla birlikte gardırop ve ayna bulunmaktadır.
Mutfakta ise kullanılmayan mutfak malzemeleri bulunmaktadır.
Kalem işlemeleri: Kalemkâr tarafından duvar ve tavanlara fırça ile süs yapılması. Kalemkâr
“nakkaş”.(Hasol, 1998)
** Başoda: Eski Türk evlerindeki en büyük ve en süslü oda. Evin büyüğü burada oturur ve konuklar burada kabul edilirdi.”(Hasol,1998)
20
Çalışma odası adı verilen bölümde ise kütüphane ve aile fotoğrafları bulunmaktadır.
Konağın bir başka odası ise aydınlık odadır. Bu odanın duvarlarında
ve tavanında kökboyası ile boyanmış, kalem işi ile işlenmiş, çiçek desenleri bulunmaktadır. Odada el işlemesi olan kapı tutamağı, oyma dolap
ve perde bulunmaktadır. Oyma dolap yatak ve yorganları koyma amacıyla kullanılmaktadır.
Odada çiçeklik adı verilen ve gaz lambası koymak amacı ile yapılmış bölümler de bulunmaktadır. (F:9)
21
Ali Yılmazlar’ın Konağı (Kırıkkale/Keskin)
Derleyen: Ömer ÖZBEY
Derleme Yeri: Kırıkkale/ Keskin- Bozkurt Mah.
Kaynak Kişi 1: Osman YILMAZ, 1907, Kırıkkale/Keskin, emekli öğretmen
Kaynak Kişi 2: Hatice YILMAZ, 1927, Kırıkkale
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, kerpiç, tuğla
Yapının Bulunduğu Konum: Bahçe içerisinde bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 1879–1890 yıllar
Yapım Tekniği: Çatı, kapılar, pencere çerçeveleri ve zemin ahşap
malzemeden yapılmıştır. Dış kapının demir kilit sistemi, duvarlardan
destek alacak şekildedir.(F:10) Duvarlar kerpiçle örülmüştür. Ancak
sonradan dış cephe tuğla ile örülmüş, beton harç ile sıvanmıştır. Duvar
kalınlıkları 60–70 cm kalınlığındadır. Tavanlar yüksek yapılmış, ilk şeklinde oymalı ahşap pencere çerçeveleri deforme olduğu için değiştirilmiştir. Dış cephe boyası da bugün kırmızı, ilk rengi ise beyazdır.(F:11)
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Bahçe içerisinde olup, bahçede ahır, garaj, tandır, tuvalet, havuz gibi bölümler
bulunmaktadır. Bahçenin ve konağın iki ayrı girişi bulunmaktadır. Büyük
ve küçük diye adlandırılan girişlerden büyük olanı kullanılmamaktadır.
Bahçede bulunan ahır bugün için işlevini yitirmiş, depo olarak kullanılmaktadır. Tandır, kullanılmayan eşyaların ve toplanan meyvenin fazlasının depolandığı yerdir.
Pekmez yaparken üzümlerin ezildiği bahçedeki havuz ve tuvalet de
işlevini kaybetmiş, kullanılamamaktadır.
Yapıya büyük girişten girildiğinde salon ve mutfak göze çarpmaktadır. Mutfakta bulunan banyo erzak depolamak için kullanılmaktadır.
Salona açılan oturma odaları da dayalı döşeli olmasına rağmen kullanılmamaktadır. Bu odalar fazla kullanılmadığından pencereler orijinalliğini
korumuştur.
Yapıya küçük girişten girildiğinde ise geniş bir “mabeyn” ve kömürlük bulunmaktadır. Yapının üst katında salona açılan geniş bir mutfak,
bir misafir odası, bir yatak odası, bir oturma odası, bir banyo ve tuvalet bulunmaktadır. Misafir odasının tavanı süslü, kapısı oymalı ahşaptır.
Misafir odası, oturma odası, yatak odalarında, kapakları süslemeli yüklükler bulunmaktadır. Hemen her odada tavana yakın kısımlarda bölmeler bulunmaktadır. Buralarda eskiden kışlık kavun-karpuz saklanmış,
sonraları evlilik çağındaki kızların çeyizleri saklanmıştır.
22
Ayniye Barıönü’ne Ait Mesken (Zonguldak/Çaycuma)
Derleyen: İlkem ASLAN
Derleme Yeri: Zonguldak/ Çaycuma-İnönü Mah.
Kaynak Kişi 1: Ayniye BARIÖNÜ,1939-Çaycuma
Kaynak Kişi 2: Işık BARIÖNÜ
Kaynak Kişi 3: Songül ODABAŞ, Çaycuma Bld. Mimar
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, tuğla, ocak tuğlası, ahşap
Yapının Bulunduğu konum:Yapım Yılı: 450–500 sene önce yapıldığı tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Yapı yığma tekniği kullanılarak yapılmıştır. Giriş kat
taşlarla, birinci kat taş ve tuğlalarla örülmüştür. Birinci katta orijinal tuğlalar kullanılmakla birlikte dolgu malzemesi olarak günümüzde kalorifer
veya barbekü tuğlası olarak bilinen, ocak tuğlası kullanılmıştır. (F:12)
Taşıyıcı sistem olarak ahşap direkler kullanılmış, evin çatısı ahşap
iskelet üzerine yapılmış ve oluklu kiremitler kullanılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır ve iki katlıdır.
İki ayrı aile yaşayabilecek şekilde yapılmıştır. Evin giriş katı geçmiş yıllarda hayvan barınağı olarak kullanılmış ancak günümüzde bölümlere
ayrılarak dükkân ve kahvehane şekline dönüştürülmüştür. (F:13)
Yapıda zaman içerisinde meydana gelen hasarlar nedeniyle bazı
tamirler yapılmıştır. Evin birinci katında yıkılan duvar briketlerle yeniden
örülmüştür. İkinci kata ise zarar gören bölümler tuğla ve ahşapla tamir
edilmiştir.
Evin dış kapısında herhangi bir kilit sistemi bulunmamaktadır. Kapı
içeriden kapatıldığında “nertek” adı verilen bir odun parçası kapının
arkasına dayandırılmaktadır.(F:14)
Girişin sol tarafında evin içerisine giden merdivenlere açılan ahşap
bir kapı bulunmaktadır. Bu kapıdan içeri girilmeden önce kapının yanındaki duvarda bir boşluk bulunmaktadır. “Niş” adı verilen bu boşluk gaz
lambalarını ve diğer aydınlatma araçlarını koymak için yapılmıştır.
Niş: Bir başka yörede taka adı verilen kısım. “Çoğunun üstü kemerli duvar hücresi.” (Hasol,
1998)
23
Kapıdan içeri girildikten sonra dik merdivenlerle büyük salona çıkılmaktadır ve diğer odalar bu salona açılır. Evin “eyvan” olarak adlandırılan bölümünden merdivenlerle inilmektedir ve eyvan isimi verilen yerlerde halıların üzerinde minderler yer almaktadır.(F:15)
Sofa olarak adlandırılan salonda eski bir beşikten bozularak yapılmış bir vitrin bulunmaktadır. Parçalara ayrılan ve her bir parçası raf olarak kullanılan beşikten oluşan vitrinde şimdiye kadar o evde yaşamış ve
yaşamakta olan ailenin önde gelenlerinin fotoğrafları asılıdır. Ayrıca vitrinde süs eşyaları, kandiller, gümüş tepsiler yer almaktadır.
Bu bölümde küçük bir oda özelliği gösteren ve de önceden bazı
zamanlarda küçük çocukların yataklarının yapıldığı gömme dolaplar
bulunmaktadır
Perdeleri şile bezinden olan ve ahşap zemini muşamba ile döşenmiş olan evin oturma odasında büyük bir divan vardır.
Evde bulunan diğer odalar yatak odası olarak kullanılmaktadır ve
içlerinde divanların yanı sıra giysi dolapları vardır.
Eyvan: Yörede sofaya verilen ad. Bu yapıda sofaya göre dar geçiş alanı.
24
Ayşe Altay’a Ait Mesken (Kayseri/Gesi-Evreke)
Derleyen: Ayşe YALÇIN
Derleme Yeri: Kayseri/Gesi-Evkere Köyü
Kaynak Kişi: Ayşe ALTAY, 1938, okuma yazması yok
Yapının Bulunduğu konum:Yapım Yılı: 1800–1900
Yapım Tekniği: Yonu taşının tarakla taranması ile yapılmıştır.
Yapının işlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. İki katlıdır. Evin
yer aldığı sokakta soku taşı** bulunmaktadır.
Evin iki adet giriş kapısı bulunmaktadır. Kapıların üzerinde eve
gelen kişinin erkek veya kadın olduğunun çıkardığı sesten anlaşılacağı,
erkeklerin büyük, kadınların küçük olanı kullandığı ikişer adet kapı tokmağı bulunmaktadır.
Evin arka kısmında, içinde üzümlerin ezildiği, ezilen üzümlerin
sularının akması için önünde bir delik bulunan “şirane” adı verilen havuz
bulunmaktadır. Üzümler bu delikten alınan su ile büyük ocaklarda kaynatılarak süzülmektedirler. Daha sonra leğenlere konulup pekmez haline getirilmektedir.
Evin bahçesinde bir tane kuyu bulunmaktadır. Geçmişte içme suyu
ihtiyacını da karşılayan ve yaklaşık olarak 6–7 m derinliğinde olan bu
kuyudaki su az olduğundan günümüzde kullanılmamaktadır.
Evin alt katında bir mağara görünümünü andıran ve üç kısımdan
oluşan “tırkız” denilen ahır bulunmaktadır. Ahıra merdivenlerle inilmektedir. Ahırın üst kısımları kemerlidir. Bu bölüme kullanılmayan eşyalar
konulmaktadır. Diğer iki kısım ise duvarla ayrılmıştır. Bu bölümlerden
birine soğan, elma gibi kuru yiyecekler konulmaktadır. En geniş kısımda
ise hayvanlar barınmaktadır.
Evin üst katında bulunan kapılar eskiden “sallık” adı verilen geniş
bir balkona açılmaktadır. Bu balkon oturmak amacıyla kullanılmasının
yanı sıra ceviz ve pestillerin kurutulduğu yerdir.
Yonu taşı: Ülkemizin kimi yerlerinde püskürük tüflere verilen ad (Hasol, 1998)
** Soku taşı: Bulgur yapımında kullanılan, nemli buğdayın dövüldüğü ortası oyuk taş.
25
Evin üst katında iki oda bulunmaktadır. Bu odalardan bir tanesi
yatak odasıdır.
Küçük oda fazla kullanılmamaktadır. Bu odanın bir duvarında minare kabartması bulunmakta ve bu kabartma kıbleyi işaret etmektedir.
Kabartmanın olduğu duvarın hemen yanında ise gömme dolap bulunmaktadır.
26
Ayşe İlhan’a Ait Mesken (Afyon/Hocalar-Yeşilhisar)
Derleyen: Ayşe İLHAN
Derleme Yeri: Afyon\Hocalar-Yeşilhisar-Cumhuriyet Mah. Şafak Sok.
Kaynak Kişi 1: Ayşe İLHAN, Afyon\Sandıklı,1934, okuma yazması yok, ev hanımı
Kaynak Kişi 2: Ali COŞKUN, Afyon\Sandıklı, 1925, ilkokul, inşaat ustası
Kaynak kişi 3: Mehmet İLHAN, Afyon\Sandıklı,1968, üniversite, çiftçi,
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, kerpiç, ağaç
Yapının Bulunduğu konum: Yapım Yılı: 1978
Yapım Tekniği: Yapının temeli 1m derinliğinde kazılmış ve 80cm
genişliğindeki büyük taşlarla duvarlar örülmüştür. Örülen duvarın yüksekliği, evin ve arazinin durumuna göre 3–5 m arasında değişmektedir.
Evin üst kısmında kerpiçler 50cm aralıklarla yapılan çatı ağaçlarının
arasına çamurla birlikte 45 derece eğim ile üst üste konulmuştur. Evin
çatısının üzeri kapatılmadan önce kiremitlerin altına tahta döşenmiştir.
Bu tahtaların üzeri çamurla sıvandıktan sonra çatı kiremitle kapatılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Tek katlı, dört
odalıdır. Evin tavanı “düver” adı verilen çam ağaçlarından olup üzerine
tahta kaplanmıştır.
Evin giriş kapısı demirdir ve üst kısmında cam bulunmaktadır.
Cam bölümün dışa bakan kısmı işlemelerle süslenmiştir. Kapının açılıp
kapanması, kapının koluna bağlanan bir telle sağlanmaktadır.
Evin giriş merdiveninin üzeri teneke ile kapatılmıştır.
Tuvalet kokuyu evin dışında tutabilmek için evin dışına yapılmıştır.
Dış kapıdan içeri girildiğinde sağ tarafta evin avlusuna inen merdivenlerin yatay ahşap bir kapısı bulunmaktadır.(F:16) Avluya evin dışından ve “dambaşın” altından girilen bir kapı daha bulunmaktadır. Burada, samanlığa, odunluğa, dam** ve ambarın bulunduğu kısma açılan
ahşap, “koca kapı” denilen bir kapı vardır. Bu kapıdan içeri girince dört
Dambaş: Yörede geniş balkona verilen ad.
** Dam: Ahır. İncelenen yapıda fonksiyonunu yitirmiş, kışlıkların depolandığı bir bölümdür.
27
bölümden oluşan ambar bulunmaktadır. Bu bölümde odunluk, odunluğun sol bölümünde kümes olarak kullanılan, bazı zamanlarda ise buzağı
ve kuzuların konulduğu tahtadan yapılmış bir bölüm bulunmaktadır.
“Dam üstü” (ambar içindeki odunluğun çatı arası) ise hayvanlar için
kışlık kuru ot, yulaf, odun koymak için kullanılmaktadır.
Samanlık işlev değiştirmiş günümüzde kömür, odun ve çam kozalağı depolanmaktadır. Samanlığa saman koymak için dışarıya açılan bir
pencere bulunmaktadır.
İçeri girildiğinde tam karşıda sağlı sollu tahtadan yapılmış olan
sahanlıklar bulunmaktadır. (F:17) Sahanlığın raflarına tabaklar, alt kısmına ise suyun olmadığı zamanlarda kullanılmak üzere yedek su bulundurmak amacıyla kullanılan güğümler, ibrikler, bidonlar bulunmaktadır. Sahanlığın ilerisinde “abdestlik” adı verilen kısım bulunmaktadır.
Bu bölümün alt kısmı bidon ve güğüm konulmak için boş bırakılmıştır.
Abdest alma, el yüz yıkama amacıyla kullanılan bu bölüm evin lavabosudur.
Evin “dambaş” adı verilen geniş bir balkonu vardır. Dambaş halı
yıkanan, haşhaş kozağı kırılan, haşhaş yıkanan, kışlık besinlerin kurutulduğu yerdir. Bu nedenle geniş yapılmıştır.
Evin üç odasının yanı sıra “ekmek evi” adı verilen ve mutfak olarak
kullanılan oda bulunmaktadır. Her odada ve ekmek evinde “köşkü” ya
da “seki” adı verilen yükselti bulunmaktadır. (F:18) Sekinin bir köşesinde
“kirelik” adı verilen banyo vardır. Kireliğin üzeri kapaklıdır ve pis suyun
akması için bir deliği bulunmaktadır. Duvarlarının sudan etkilenmemesi amacıyla muşamba ile kaplanmıştır. Tabanı beton olduğu için üzerine
oturmak için tahta parçası konulmuştur. Kirelik kullanılmadığı zaman
üzerine kıldan yapılmış “aba” veya “haba” adı verilen örtü serilmektedir. Üzerine yatak ve yorganlar konulmaktadır. Kireliğin yan taraflarında “dolav” adı verilen dolaplar bulunmaktadır. Bunlar ikişer kapaklıdır.
Dolapların içerisine, serin olduğu için yiyecekler konulabilmektedir.
Dolapların üst kısımlarında camlı bir bölme vardır ve bu bölme süs eşyalarını koymak amacıyla kullanılmaktadır.
Odaların kapıları çam ağacından yapılmış, oymalı süslüdür. Kapının
kolu damaklı ve oymalı “zembelek” adı verilen çeşittendir. Kapının arka-
Sahanlık: Terek
28
sında “tırkaz” denilen kilit bulunmaktadır. Kapılar “kalem enserisi” adı
verilen çivi ile kilitlenmektedir.
Kapıların alt kısımlarında soğuktan korunmak ve de içeriye toz girmesini engellemek amacıyla yapılmış 5-10cm arasında yükseklikte eşik
bulunmaktadır.
Odalarda, soğuğa karşı tercihen ahşap küçük pencereler bulunmaktadır.
“Ekmek evi” adı verilen odada ocak bulunmaktadır. Bu ocakta sacın
üzerinde “şibit” denilen yufka ekmeği yapılmaktadır. Ocağın sağında ve
solunda iki adet dolav** bulunmaktadır. Bu dolavlara mutfak eşyaları ve
yiyecekler konulmaktadır. Bunların yanı sıra bozulabilecek yiyeceklerin konulduğu, üst kısmında hava almayı sağlayacak kare şeklinde telli
kısımları olan iki adet tel dolap bulunmaktadır. Dolapların alt kısımları
ise kapaklıdır. İçerisine baklagil konulmaktadır. Ayrıca bu odada üzerinde hamur açılan “senit”ler, hamur teknesi, un çuvalları bulunmaktadır.
Evin içinde çatıya çıkan ahşap bir merdiven bulunmaktadır. Bu
merdivenle çıkılan, çatının bir bölümü olan ve “garadaban***” adı verilen
bölüm ise kiler amaçlı kullanılmaktadır. İçerisine az kullanılan eşyalar,
küpler ve bidonlar konulmaktadır.
Kalem enserisi: Yatay sürgülü, kapıyı duvara sabitleyen kalem şeklindeki demir.
** Dolav: Dolap
*** Garadaban: Kiler
29
Bayram Yücesan’a Ait Mesken (Trabzon/Beşikdüzü)
Derleyen: Funda TURT
Derleme Yeri: Trabzon/ Beşikdüzü-Vardallı Mah.
Kaynak Kişi: Bayram YÜCESAN, 1933, ortaokul terk, emekli işçi
Yapının Bulunduğu Konum:Yapım Yılı: 300 seneden fazla olduğu tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Yerden 70–80 cm derinlikli temele, kara taş döşenmiştir. Bodrum ve ahır payı bırakılmıştır. Evin girişi yer seviyesine yakın
tutulmuştur. Kesme taşlardan örülerek yapılan duvarların üzerine 150
cm’ de bir tahtalar yatay konulmaktadır.** Bu işlem, düzgünlüğü sağlarken, kolonların ve duvarın sağlam olması amacıyla yapılmaktadır.
Duvarların kalınlığı yarım metre kadardır. Yapı meyilli arazi üzerine
kurulmuştur***. Bağdadi denilen, ahşap iskelet arasına taş döşenen teknik ile yapılmıştır. (F:19)
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapının altı
hayvan barınağı/ ahırdır. Ahır; at ve inekler için iki ayrı kısma ayrılmıştır. İnek ahırının zemini ahşaptır. Hayvanların yem yedikleri kısma “bahsi” adı verilir. Ahşap malzemenin duvara dönük çakılarak, duvarla ahşap
arasının yemlik olarak kullanılması amaçlanmıştır. Ahırda atların barındığı kısmın zemini betondur.
Yapının ön ve arka olmak üzere iki kapısı bulunmaktadır. Kapıları
“kemer” denilen taşlardan yarım daire şeklinde örülmüştür. Kapılarda
tahta sürgüler ile kilit sistemi bulunmaktadır. (F:20)
Salon olarak anılan geniş kısmın içinde mutfak da bulunmaktadır.
Buranın zemini “badana ya da ahşana” denilen toprak ile yapılmıştır.
Yumuşak toprağın su ile ıslatılıp düzlenmesi ile yapılmaktadır. Buradan
Kesme taş: Küp veya küpe yakın biçimde olan taş, bütün yüzeyleri projesine göre düzgün ve
geometrik şekilde yontulmuş taş (Hasol,1998)
** Burada sözü edilen tahta diğer çalışmalarda hatıl olarak geçmektedir.
*** Geleneksel Türk halk mimarisinin karakteristik özelliğidir. Meyilli arazi üzerine yapılan konutların, güneş ışığından en fazla istifade gözetilerek, iklim özellikleri de göz önünde bulundurularak pencereler yapılmıştır. Meyilli arazide inşa edilen bu yapılarda, bir diğer yapının
güneşini kesmemesine özen gösterilir.
30
ahıra inilebilmektedir. Ahıra inen merdivenler “kepenk” denilen kapak
ile salondan ayrılmaktadır.(F:21) Tavanlama yapılmadığından, çatı iskeleti yapının içinden görülebilmektedir.
Odalar birbirinden ve salondan ahşap döşemeler, paravanlar ile
ayrılmaktadır. Odaların duvarlarında oyma raflar, ahşap raflar bulunmaktadır. İki odada taşların ayrılması ile duvar kalınlıklarından istifade
edilerek yapılmış gömme hamamlar bulunmaktadır. Hamam denilen
banyoların aydınlığının sağlanması için delikler bulunmaktadır.
Tavanlama: Dış cephesi kiremit vs. ile kapatılan çatının içeriden kapatılması.
31
Bülbül Hoca’nın Evi (Bekir Özaşık’a Ait Mesken) (Eskişehir/Odunpazarı)
Derleyen: Sencer ONAR
Derleme Yeri: Eskişehir\ Odunpazarı
Kaynak Kişi 1: Bekir ÖZAŞIK, Afyon\ Boldavin,1941, emekli memur
Kaynak Kişi 2: Ayşe ÖZAŞIK, Eskişehir,1941, ev hanımı
Kaynak Kişi 3: Celal ÖZDEMİR, Ş.Urfa, 1982, teknisyen
Kaynak Kişi 4: Hakan GÜNDOĞMUŞ, Eskişehir,1980, inşaat mühendisi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, kerpiç, moloz taş, alaturka kiremit
Yapının Bulunduğu konum:Yapım Yılı: 1840-1850’li yıllar arasında yapılmış olduğu tahmin edilmektedir.
Yapım Tekniği: Yapının temeli taşlarla örülmüş, geri kalan kısmı
ise ahşap ve kerpiçle yapılmıştır. Üst katlarda taşıyıcı ahşap iskelet sistemi kullanılmıştır. “Hımış tekniği” adı verilen teknikle yapılmıştır. Çatılar
ahşap olup, alaturka kiremitle örtülüdür.
Evin dört odası ve iki adet sofası bulunmaktadır. Alt kattaki sofadan üst
kattaki sofaya açılan merdivenle katlar birbirine bağlanmıştır. Merdivenin alt boşluğu kiler olarak kullanılmaktadır.
Üst katta yatak ve oturma odaları bulunmaktadır. Bu odaların
tavanları işlemelerle süslenmiştir.
İki oturma odasında da iki ayrı gömme dolap içinde banyo ve şömine bulunmaktadır. Odaların hepsinde gömme dolaplar bulunmaktadır.
Üst sofaya maketler (sedir) yerleştirilmiştir.
Hımış: “Dikme ve payandalardan meydana gelen ahşap çatkı arasına kerpiç ya da tuğla kullanılarak yapılan yapı, dolma yapı.” (Hasol, 1998)
32
Cemal Kavuncu’ya Ait Mesken (Ankara/Haymana-Sinanlı)
Derleyen: Meltem CENGİZ
Derleme Yeri: Ankara/Haymana- Sinanlı Köyü
Kaynak Kişi 1: Cemal KAVUNCU, Sinanlı Köyü, ilkokul, çiftçi
Kaynak Kişi 2: Neriman KAVUNCU
Kaynak kişi 3: Şirin UZUNER, Sinanlı Köyü
Yapıda Kullanılan Malzeme: Çimento, taş, çamur, ahşap,
Yapının Bulunduğu konum: Bahçe içerisinde yer almaktadır.
Yapım Yılı: 1955
Yapım Tekniği: Yapı taşlarla örülerek inşa edilmiştir. Evin yapımında kullanılan taşlar hicri takvime göre 1328 yılında yıkılan bir camiden
alınmıştır. Evin tüm tavanı ahşaptır.
Evin beş odası bulunmaktadır. Evin arka bahçesinde ahır ve tandır evi
vardır.
Ahşap olan tavan, belli aralıklarla dikilen kalaslar üzerine oturtulmuştur. Ahırda, yavru hayvanların belli bir zaman annelerinden ayrı
yaşadıkları “körün” adı verilen bir bölüm bulunmaktadır. (F:22)
Samanlık ise tezek yapılan ve saman depolanan yerdir. Tandır evi
küçük bir kulübe şeklindedir. (F:23) Kerpiçten yapılan bu yapıda ekmek
yapılan tandırla birlikte yemek pişirilen ocak bulunmaktadır.
Tuvalet evin bahçesindedir. Evin alt katında bodrum bulunmaktadır. Bu bölüme eski eşyalar, kazanlar ve diğer mutfak araç-gereçleri
konulur.
Giriş kapısının sağ tarafında tahta raflar bulunan ve mutfak işlevi
gören bir bölüm bulunmaktadır.
Odaların ikisi sağ tarafta, iki tanesi ise sol tarafta yer alır. Misafir
odası olarak kullanılan ve “hura” adı verilen odada içi samanla doldurulmuş, dışı ise duvar halısı ile kaplı olan yastıklarla birlikte, yer minderleri
ile döşenmiş sedirler bulunur. (F:24) Bu odada evin beyi erkek misafirlerini ağırlamaktadır ve eğer evin beyi evde yoksa gelen misafirler içeri
alınmamaktadır.
33
Odaların duvarlarının tümü duvar halılarıyla süslenmiştir ve halılarda hâkim olan renk kırmızıdır.
Misafir odası olarak kullanılan odalarda ve yatak odasında duvar
dolapları bulunur. Evin hanımı bu dolaplara kızı için hazırladığı çeyiz
eşyalarını koymaktadır.
34
Cevat Ağa Konağı (Eskişehir/Sivrihisar)
Derleyen: Halime KOCAKELLE
Derleme Yeri: Eskişehir/ Sivrihisar
Kaynak Kişi 1: Cevat ÖZMEN, 1934, medrese eğitimi, çiftçi
Kaynak Kişi 2: Müberra ÖZMEN, 1934, ilkokul, ev hanımı
Kaynak Kişi 3: Ahmet ATMACA, 1932, medrese eğitimi, gazeteci-yazar
Kaynak Kişi 4: Fikret ASLAN, 1949, yüksek okul, Sivrihisar Belediye Başkanı
Kaynak Kişi 5: Hamdi KARAER, 1959, ortaokul, belediye çalışanı
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, kerpiç, taş
Yapının Bulunduğu Konum: Bahçe içerisinde toplam 750 m² alan üzerinde, üç
sokağın kesiştiği üç sokağı görebilecek bir köşe başında.
Yapım Yılı: 1920 yılından önce yapıldığı tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Yapı “hımış” adı verilen ahşap iskeletin, taş ile desteklendiği, kerpiç ile ahşap aralarının doldurulduğu teknikle inşa edilmiştir. Bodrumdan ikinci kata kadar taş arasına kerpiç döşenmiştir. İkinci
kata kadar olan duvarlar bu sayede kalın ve dayanıklıdır. İkinci katta ise
yalnızca ahşap iskelet ve kerpiç kullanılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Evin yapıldığı
dönemin şartları içerisinde son derece özenilerek inşa edilmiş, süslemesi bol bir yapıdır.
İki kat oturum, bir mahzen, bir hamamın bulunduğu yapının sokağa açılan kapısı çift çıkışlıdır. (F:25) Bu iki merdivenin iki yanındaki pencereler, evin içinden dışarıyı rahatlıkla takip edilmesi düşünülerek yapılmıştır. Sokağa bakan cepheden ev iki katlıdır. Sokak kapısının üstünde,
diğer sokağa bakan cephede ve bahçeye bakan cephede olmak üzere
üç tane çıkma** mevcuttur. (F:26)
Yapı, bir sofaya açılan odalar şeklinde geleneksel mimarinin en
belirgin özelliklerinden birini göstermektedir. Her odada bulunan ahşap
işlemeler ve süslemeler ile göze hitap eden gömme dolaplar, kimisinde
bu dolapların içine gizlenmiş banyolar bulunmaktadır.
Hımış: “Dikme ve payandalardan meydana gelen ahşap çatkı arasına kerpiç ya da tuğla kullanılarak yapılan yapı, dolma yapı.” (Hasol, 1998)
** Çıkma, geleneksel Türk halk mimarisinin öne çıkan özelliklerinden biridir. Çıkmalar, yapının
inşa edildiği arazi/arsaya bağlı olmaksızın yapılır.
35
Yüklük olarak kullanılan dolaplarda ve oturma odası olarak kullanılan odadaki dolapta gündelik, el altında bulunması gereken sofra bezi,
ekmek vb. konulmaktadır. Bu dolap raflıdır.
Odalarda sedirler bulunmaktadır. Sofada bulunan dışa çıkıntıların
önünde de sedirler bulunmaktadır. Buralar keyif için yapılmıştır. Sedirler halı ve kilimlerle kapatılmıştır. Sedirlerin altları da birer dolap vazifesi
görecek şekilde yapılmıştır. Bu sedir altı dolapların kapakları yan taraflarında bulunmaktadır.
Oda kapıları da ahşaptır ve işlemelidir. Kapıların pervazlarında
metalden yapılmış süslü askılıklar bulunmaktadır. Ayrıca kapılarda dikkati çeken bir başka estetik özellik, kapının içeri açıldığında arkasında
bulunan dolabın bir parçasıymış görüntüsü verecek şekilde gömme
dolabı tamamlayacak şekilde yapılmış olmasıdır. (F:27)
Evin giriş katında mahzene inen bir merdiven, yukarı kata çıkılan bir
başka merdiven bulunmaktadır. Üst katın merdiveni, ahşap bir kapakla kapatılabilmektedir. Mahzene inen merdiven ortada, üst kata çıkılan
merdiven de bunun iki yanından devam etmektedir. (F:28) Yukarı çıkılan
merdiven kenarlarında süslü, oymalı metal korkuluklar bulunmaktadır.
Giriş kattaki odalardan biri kiler olarak kullanılmaktadır. Bu odada
yani kilerde bütün duvarı kaplayan bir dolap bulunmaktadır. Kiler dolabının üstünde duvara asılı kaplık adı verilen raflar bulunmaktadır.
Mutfakta tezgâh ve tezgâhta lavabo vardır. Ayrıca yer de bir tane
daha çeşme bulunmaktadır. Bu, tezgâhın sonradan yapıldığını göstermektedir. Tezgâh yapılmış olmasına rağmen yerde bulunan çeşme kaldırılmamıştır.
Geçmişte haremlik olarak kullanılmış olması muhtemel odanın,
küçük penceresinden anlaşılmaktadır. Ancak oda sonraları işlevini
değiştirmiş çocuk odası olarak kullanılmıştır. Bu odanın biri camlı diğeri
camsız iki tane kapısı vardır. Camlı kapı içerideki çocuğun gözlenebilmesi düşünülerek yapılmıştır. Bugün bu oda misafir yatak odası olarak
kullanılmaktadır.
Üst kattaki işlemeli ahşap kemer, evdeki estetik kaygının göstergesidir. Burada sonradan sofanın bölünmesi ile yapılmış bir mutfak vardır.
Evin gelininin oturduğu bu kat, ayrı bir ailenin yaşayabilmesini mümkün
kılmaktadır. Banyosu ve tuvaleti de bulunan bu kattaki tuvalet asri tabir
edilen türdendir. Bu kattaki yatak odalarında da, diğer odalarda bulunan gömme dolaplardan vardır.
36
Bu katta yazları oturmak için kullanılan bir de balkon bulunmaktadır. İkinci katta da birinci kattaki gibi pencere önlerinde bulunan makat
adı verilen sedirler vardır. Bu makatların altları kapaklıdır ve küçük birer
dolap işlevi görür. (F:29) Sofadaki dışa çıkıntı kısmındaki karşılıklı iki
küçük makat, kahve içilirken tercih edilen bir keyif köşesidir. Bu katta da
aşağıdaki gereksiz veya fazla eşyaların konulduğu bir oda mevcuttur.
Yapının tavanları işlemeli, ahşap oymacılığının örnekleri ile kaplıdır.
Altıgen şeklinde işlenmiş avizelikler bulunmaktadır. Üst kattaki odaların kapıları çift işlevlidir. Evin bütün odalarında işlemeli küçük gömme
dolaplar bulunmaktadır. Kapaksız ve küçük bu raflar, ufak tefek eşyalar
için, kitap, radyo vb. eşyaların konulduğu kısımlardır.
Mahzende işlevini devam ettiren su kuyusu, eskiden şarap üretiminde kullanılan fakat bugün için işlevi değişmiş bir şarap havuzu
bulunmaktadır. Mahzenden şıklak ya da maymuncuk adı verilen kilidi
bulunan bir küçük ahşap kapıdan ambara geçilmektedir. Ambar kışlık
erzağın saklandığı bir kiler olarak kullanılır.
Mahzenin tavanında, karşılıklı iki duvar üzerine uzatılan ağaçlar ve
bunların aralarında kamışlar görülmektedir. Bu teknik yörede “astar” olarak bilinmektedir. Isı yalıtımının sağlanabilmesi için tercih edilen bir teknik olduğu bilinmektedir. (F:30)
Mahzenden bahçeye çıkılabilmektedir. Bahçede komşu evin bahçesine açılan bir kapı bulunmaktadır. Bahçenin bir köşesinde hamam
vardır. Hamamın girişinde bir tandır, tandırın tam karşısında tokaç ile
çamaşır yıkanılan bir yıkama taşı bulunur. Hamama ait külhan da buradadır. Hamamın tepesi kubbelidir ve güneş ışığından en iyi şekilde faydalanılması düşünülerek inşa edilmiştir. (F:31)
Bahçenin duvarları bir hayli yüksek yapılmıştır. Bu, evin mahremiyeti ile açıklanabilir. Evin bütün pencereleri dışarıdan süslü demirlerle
kaplıdır.
37
Çalapverdi Konağı (Ömer Çalapverdi’ye Ait Mesken) (Sivas/Divriği)
Derleyen: Ezgi METİN
Derleme Yeri: Sivas/ Divriği
Kaynak Kişi 1: Cemile DEMİRKALE, 1931, inşaat ustası
Kaynak Kişi 2: Ömer ÇALAPVERDİ, 1934, maden emeklisi
Kaynak Kişi 3: İhsan ÇALAPVERDİ, 1949, kimya mühendisi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, kerpiç, ahşap
Yapının Bulunduğu Konum: Bahçe içerisinde yer almaktadır.
Yapım Yılı: 160–170 yıllık olduğu tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Meterist adı verilen teknikle yapılmıştır. Temelinde taş, pencere seviyesine kadar kerpiç malzeme kullanılmıştır. Aralarda
ağaçlar, içerilerde ise kerpiç dolgu kullanılmıştır. Çatıda oluklu kiremit
kullanılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Dış kapısı
ahşaptır ve sokağa açılmaktadır. Ahşap iki kanatlı kapının üzerinde biri
ev ahalisi, diğeri gelen misafirin kullanması için iki ayrı tokmak bulunmaktadır.**
Yapının altı ahır olarak inşa edilmiştir. Eskiden köy ile bağı kopmamış bir yerleşimin, köyden gelen misafirlerinin binek hayvanlarının
gecelik barınağı olarak işlev görmüştür. Tuvalet yapının dışında bulunmaktadır.
İkinci katta bulunan “toyhane” adı verilen iki kısımdan oluşan oda,
düğün, cenaze gibi kalabalık toplantılarda, hane halkının misafirlerinin
kabul edildiği odadır. Burada büyük gömme dolaplar bulunmaktadır.
Toyhanenin ısınması mangal ile sağlanmaktadır. Mangal, odanın ortasında kürsü denilen yüksekçe kısımda bulunur. (F:32) Toyhane de gusülhane adı verilen banyolar bulunmaktadır. Taşıma suyun ısıtılarak kullanıldığı bu gusülhaneler sedirlerde, ahşap kapaklar altında gizlenmiştir.
Aynı şekilde yatak odalarında da gusülhaneler vardır.
Meterist: Ahşap ve kerpiç malzemenin birlikte kullanıldığı bir tekniğin yöreye has adıdır.
** Haremlik-selamlık bir sosyal hayatta iki tane kapı tokmağı bulunmaktadır. Burada ise misafir
ve ev ahalisi için iki ayrı kapı tokmağı karşımıza çıkmaktadır.
38
Üçüncü katın ahşap merdivenlerinin çıktığı alan ayakçak başı denilir. (F:33) Üçüncü kat işlevini tamamen yitirmiştir. Bu katta “yaz odası” adı
verilen boş bir oda vardır. Ağalar yazın bu odada otururlarmış. Buradaki
bir duvarda, çiçeklik ve lambalık denilen, vitrin işlevi gören, oyma işlemeli raflar vardır. Bu duvardaki rafların kapaklı ve dolap şeklinde olanları
“çıbıklıktır.” (F:34) Yaz odasının yanında bulunan 80 cm duvar ile çevirili kış odası ve kahve odaları da bugün kullanılmamaktadır. Kahve odası
zevk-ü sefaya hizmet etmiş olarak geçmişte kalmıştır.
Bu katın üstünde de “yıldız köşk” adı verilen eskiden misafirlerin
ağırlandığı geniş bir oda bulunmaktadır. Bu odanın üç tarafı pencerelerle çevrilidir ve tüm ilçe buradan seyredilebilmektedir. Yaz odasının
tavanları çarkıfelek denilen ahşap oymacılık ve işleme sanatının örneklerini yansıtmaktadır.
Çıbık: Uzun sigara ağızlığı.
39
Çavuşoğlu Konağı (Tokat/Niksar)
Derleyen: Mehmet KILINTAŞ
Derleme Yeri: Tokat/ Niksar
Kaynak Kişi: Ömer ÇAVUŞOĞLU, 1925, esnaf
Yapının Bulunduğu Konum: Avlu içerisinde bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 1885
Yapım Tekniği: Ahşap malzemede çam tercih edilmiştir. Alt kat
zemin kesme taştan yapılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır ve iki katlıdır. 1.
Dünya Savaşı sırasında hastane olarak hizmet vermiştir. Avlu içerisindedir. Avluda ahır ve samanlık bulunmaktadır. Şu anda sadece ikinci katta
oturulmaktadır.
Odalar geçmişte çok fonksiyonlu kullanıma uygun inşa edilmiştir.
Gömme dolaplar, içinde banyoluk ve yüklükler bulunmaktadır. Yapının
tavan ve tabanları ahşaptır. Bu ahşap malzemede çam ağacı tercih edilmiştir ve koruyucu bir boya vb. madde kullanılmamıştır. Tavanlarda kısmen deforme olmuş süslemeler bulunmaktadır.
Üst katta balkon bulunmaktadır. Alt kat salonun zemini kesme taşlardan yapılmıştır. Bu kat kiler olarak kullanılmaktadır. Kullanılmayan
eşyaların konulduğu ardiye işlevi görmektedir.
Birinci katın odalarında ambar vardır. Yapının pencereleri parmaklıklıdır.
40
Elif Kepikoğlu’na Ait Mesken (Antakya)
Derleyen: Eda ŞAHİN
Derleme Yeri: Antakya-Zenginler Mah. Konaltı Cad.
Kaynak Kişi: Elif KEPİKOĞLU, 1972, ortaokul, ev hanımı
Yapının Bulunduğu konum: Bahçe içerisinde bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 130–160 yıllık bir yapı olduğu tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Yapının kapıları ve pencereleri ahşap, diğer bütün
bölümlerinde kesme taş kullanılmıştır. Kesme taş keskiyle düzeltilerek
elde edilir. Yapıda kesme taş kullanılması, ısı yalıtımını sağlamak ve binayı rutubetten korumak sebebiyledir. Duvarlar örülmeden önce taşlar iyi
tutması için çukur kazılır, içine kireç konulur ve kireç bir seneye yakın bir
süre bekletilir. Kireçle keski ile düzeltilirken ortaya çıkan taş parçacıkları karıştırılır, bu karışım duvarların ön kısımları örülürken kullanılır. Arka
tarafı örülürken de uzunun karşılığına kısa, kısa olan taşın karşılığına
uzun taş gelecek şekilde örülme işlemi tamamlanmaktadır.
Duvarlar taş ile örülürken pencere ve kapıların bulunduğu yerlere
dut ağacından yapılmış uzun kalaslar konulmaktadır.
Dar bir sokak kapısından geçildikten sonra “havuş” adı verilen geniş bir
bahçeye açılmaktadır.(F:35) Evin mahremiyetini korumak amacıyla evin
bahçe duvarları oldukça yüksektir. Bahçe zeminine taşlar döşenmiştir.
Yaz ayları çok sıcak geçtiği içinse serinlemek ve bahçeyi yıkamak amacıyla taştan fıskiyeli “bürke**” adı verilen bir havuz bulunmaktadır.(F:36)
Havuzun taşları süslemeli bir yapıya sahiptir.
Havuzun yanı sıra bahçede çeşme bulunmaktadır. Gölgelik yapması
amacıyla nar, zeytin gibi meyveleri olan ağaçlar veya “kayme” adı verilen
asma bitkisi dikilmiştir.
Bu yüksek duvarlarla çevrili geniş avlulu evlerde geçmişte düğünler
ve eğlenceler düzenlenmiştir.
Havuş: Yüksek duvarlarla çevrili avluya verilen ad.
** Bürke: Yörede süs havuzuna verilen ad.
41
Evin alt katında tuvalet, banyo, mutfak ve savaş zamanlarında ev
halkının saklanacağı sığınak olarak yapılmış olan, “hazin” adı verilen
bölüm bulunmaktadır. Yemek kokularının üst katlara gitmesini engellemek amacıyla mutfak alt kata yapılmıştır.
Üst katın giriş bölümünde elbiseleri asmak için kullanılan ve “mahmel ” adı verilen kapaklı bir dolap bulunmaktadır. Bu dolabın alt kısmında ise ayakkabıları koymak amacıyla yapılmış, üzeri örtülü bölüm bulunmaktadır. (F:37)
İlk girişte bulunan oturma odasında eşya koymak amacıyla yapılmış
mahmeller, oturmak amacıyla yapılmış sedirler ve divanlar bulunmaktadır. Üzerlerine el dokuma kilimler serilmiştir.
Oturma odasında yerden az bir yükseklikten itibaren başlayan
büyük, “taka” adı verilen pencereler bulunmaktadır. Pencereler komşuları rahatsız etmemek amacıyla evin bahçesine bakan taraflara konulmuştur ve iyi güneş alması için oldukça büyük yapılmıştır.
Evin yatak odası olarak kullanılan bölümünde mahremiyeti korumak amacıyla hiç pencere konulmamıştır. Yatak odasında kapaklı bir
dolap, bu dolabın üzerinde taş işlemeler bunların yanı sıra küçük bir
banyo bulunmaktadır.
Eskiden misafirlerin ağırlandığı tek katlı yapının giriş kısmında banyo amacıyla kullanılan mermerden yapılmış “eşiklik” adı verilen bölüm
bulunmaktadır.
Misafir odasının pencerelerinin üzerinde bulunan kuşların yuva
yapmaları amacıyla yapılmış küçük pencereciklere ise “kuş takası” adı
verilmektedir.(F:38)
Avluya bakan tarafta güneşten daha fazla yararlanmak amacıyla
pencereler yüksek yapılmıştır.
Mahmel: Yörede gömme dolaba verilen ad.
42
Elmas Alıcı’ya Ait Mesken (Çankırı/Çerkeş)
Derleyen: Nurhan YAZICI
Derleme Yeri: Çankırı/Çerkeş- Taşpınar Cad.
Kaynak Kişi: Elmas ALICI, 1928, Çerkeş\Yumaklı
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kesme taş, kerpiç, ahşap, toprak, kiremit
Yapım Yılı: Yapım Tekniği: Yapının giriş katının zemini beton, ikinci ve üçüncü
katlar ahşaptır. Yapının duvarları, ahşap “çatkı” arası kerpiç dolgu yapılarak oluşturulmuştur. Yapının çatı kısmı ise oluklu kiremitle kaplıdır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Kanatlı giriş
kapısının sokak yüzü sac, içeri bakan kısmı ise ahşaptır. (F:39) Kapıda
tokmak vardır. Arka kısmında ise kapının açılıp kapandığını haber verecek şekilde asılmış bir çan bulunmaktadır. Bununla birlikte kapının üzerinde demir süslemeler bulunmaktadır.
Bahçe kapısı da ahşap ve kanatlıdır. Giriş katta bulunan merdivenin
altında bulunan bir kapı daha vardır ve bu kapı arka bahçeye açılmaktadır.
Evin içerisinde bulunan tüm kapılar ahşaptan ve bitişik yapılmıştır.
(F:40) Ancak başodanın ve balkonun kapıları kanatlı ve camlıdır. (F:41)
Pencereler genellikle ön bahçeye ve yan tarafa bakacak şekilde
tasarlanmıştır. Pencerelerin üst kısımları sabit, alt kısımlar ise açılır yapıya sahiptir. (F:42)
Evin giriş katında hol, kiler ve mutfak evi bulunmaktadır. Kiler, çeşitli erzak saklanan serin bir yerdir. Mutfak evinde ise ocak başı bulunmakta, yemekler bu bölümde pişirilmektedir. Yemek yenilen yer olması ve
de daha sıcak olmasından dolayı günlük hayat genellikle burada geçmektedir.
Evin ikinci katında sofa/hayat, dört oda, tuvalet, banyo bulunmaktadır. Evin hayat kısmında bir sedir bulunmaktadır.
İkinci katta bulunan diğer bir oda ise misafir odasıdır ve bu oda ön
cepheye bakmaktadır. Misafirleri için ayrılan bu odada çok sayıda yatak
Çatkı: “Uç uca birbirine çatılan şeylerin topu.”(Hasol, 1998)
43
ve yorgan divanların üzerine konulmuştur. Misafir odasının karşısında
ise aynı büyüklükte bir yatak odası bulunmakta ve bu odada ön cepheye bakmaktadır.
Aynı katta bulunan diğer iki oda ise arka cepheye bakmaktadır. Bu
odaların birinde bir banyo dolabı bulunmaktadır. İkinci katta arka cepheye bakan tarafta ise bir tuvalet vardır.
Evin üçüncü katına ise ikinci katta bulunan ufak odadaki ahşap
merdivenle çıkılır. (F:43) Bu katta bulunan odada yapımı kapılarla benzerlik gösteren, tahta, kanatlı yüklük dolabı ve yanında sandık bulunmaktadır.
Çatı katında ise kış mevsiminde kullanılmayan, pencereleri arka
bahçeye bakan “başoda” bulunmaktadır. Bu odada pencerelerin önünde
sedir ve köşelik yapılmıştır. Buradan balkonlu odaya geçilmektedir.
Oval bir balkona sahip balkonlu odada çeşitli eşyalar bulunmaktadır ve balkon demir süslemelidir. (F:44)
44
Emine Tay’a Ait Mesken (Çankırı/Eldivan)
Derleyen: Funda İLKÜL
Derleme Yeri: Çankırı/Eldivan
Kaynak Kişi 1: Ali TAY, 1962, Çankırı\Eldivan
Kaynak Kişi 2: Emine TAY, 1933, Çankırı\Eldivan
Kaynak Kişi 3: Hüseyin GÜLSÜM, 1933, Çankırı\Eldivan, inşaat ustası
Kaynak Kişi 4: Mehmet İLKÜL, 1945, Çankırı\Eldivan
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kerpiç, ahşap
Yapım Yılı: 1877
Yapım Tekniği: Ev yapımında kullanılan önemli malzeme çam ağacıdır. Çam ağacı genellikle maddi olanakları iyi olan aileler tarafından
seçilmekte, maddi olanakları zayıf olan aileler ise ev yapımında kavak
ağacı kullanmayı tercih etmektedirler.
Evin genişliğine, kaç odalı olacağına, ahır, samanlık, ambar, tandır
yapımına göre ne kadar kerpiç ve kereste gideceği tespit edildikten sonra evin temeli 60 cm ile 1 m arası taşlarla örülerek yükseltilir. Yapılan bu
işleme “dolgu” adı verilir ve bu işlemin amacı evi yer seviyesinden yükseltmek ve dolayısıyla nemden korumaktır.
Temelin dört tarafı direk dikilmeden kerpiçle örülmüştür. Bu duvarlara “ana duvarlar” adı verilir. Bu duvarlar evi kışın sıcak, yazın ise soğuk
tutmaktadırlar. Ana duvarlar direklerle ayrılır ve bu direklerin arası kerpiçle örülerek odaların duvarları belirlenir. Oda duvarına ise “yeğdene
duvar” ismi verilmektedir.
İkinci kata çıkmak için örülen duvarların üzeri hazırlanan direklerle kapatılır, bu direklere “katni” adı verilmektedir. Katninin üzerine ise
saman ve topraktan oluşan “ırıltım” adı verilen çamur dökülerek “lüğü”
denilen silindir taşla sıkıştırılıp çatlamaması sağlanır. Maddi imkânları
daha yüksek olanlar ise tatlı kireçle mili karıştırarak direklerin üzerine
dökmektedirler. Bu işlemin yapılma nedeni ise evin sıcak tutulmasını
sağlamaktır.
Lüğü: Yörede loğ taşı.
45
Birinci katın bu şekilde tamamlanmasından sonra ikinci katın yapımına geçilmiştir. İkinci katın yapımında da ana duvarlar ve yeğdene
duvarlarla odalar belirlendikten sonra yazlığın yapımına geçilmektedir.
Evin 2m önüne direkler dikilir. Birinci katın üzerini kaplayan direkler uzatılarak bu direklerle birleştirilip, üzeri katnilerle kapatılıp tahtadan taban
yapılarak kullanılır. Önüne ise korunma amacıyla tahtadan parmaklık
yapılmıştır.
Çatıda oluklu kiremitler kullanılmıştır.
Evlerin çatılarının altı çeşitli eşyaların konulabilmesi amacıyla boş
bırakılmıştır.
Evlerin iç ve dış boyaları genellikle beyaz renktedir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Hem aile mahremiyetini korumak hem de düzenli bir görünüm sağlamak amacıyla
yapılan avlu kısmında, ahşap malzemeden yapılmış tek veya çift kanatlı kapılar bulunmaktadır. Dış kapının üzerine ahşap kapıyı yağmurdan
korumak ve güzel bir görüntü sağlamak için çatı yapılmıştır. (F:45)
Evin su ihtiyacını karşılamak amacıyla avlu içerisine çeşme ve
hemen onun önüne bir oluk yapılmıştır. Bu oluk özellikle ahıra yakın
kısma yapılmıştır. (F:46) Oluğa yakın yerde bulunan ahırın ortasında bir
direk yer almaktadır. Bu direk, ahırın tavanı yapılırken “kolonların” üzerine boylu boyunca direkler uzatılmasıyla yapılmıştır. Tavanın sağlam
olup çökmemesi için de kolonun altına bir direk dikilmesi gerekmektedir.
Avlunun sol ana duvarında çatıyla kapatılarak yapılan ve “ kuruluk”
adı verilen korunaklı bir kısım yer almaktadır. (F:47) Kuruluk yağmurdan vb. doğa şartlarından korunması gereken eşyaların yanı sıra, kışın
yakmak üzere istiflenen odunlar, kuru çam dalları vb. muhafaza etmeye
yaramaktadır.
Samanlığın yanı sıra buğday, arpa, yulaf gibi tarım ürünlerini saklamak amacıyla avlunun iç kısmına bir de ambar yapılmıştır. (F:48) Ambar,
çam ağacından yapılmıştır. Dayanıklılığı ve içine su geçirmemesi, ağaçlar birbirine geçirilerek sağlanmıştır. Dört-beş gözlü olabilmektedir.
Aşağı katta yer alan yapılardan biri de tandır evidir. Tandır evinde
tahtadan yapılmış iki tane ambar bulunmaktadır. Bunlardan birine ekin,
Kolon: Betonarme sütuna verilen ad
46
diğerine ise un konulmaktadır. Tandır evinde ise sadece yufka ekmek
yapılmaktadır.
Evde bir tanesi aşağıda olmak üzere yedi tane oda bulunmaktadır.
İkinci katta bulunan odalara ahşap merdivenlerle çıkılmaktadır. Alt katta bulunan oda aile üyelerinin ortaklaşa kullandıkları odadır. Üst katta
bulunan odalar ise yatak odaları olarak kullanılmaktadır. Geçmişte ailenin erkek çocukları evlendikten sonra yine aileleriyle birlikte yaşadığından yazlıkta bulunan odalar iç içe açılmayan birbirinden bağımsız tasarlanmıştır.
Ev yapımında kullanılan arta kalan tahtaları değerlendirmek amacıyla odaların pencereleri birden fazla bölmeden oluşmaktadır.
Aşağı katta bulunan odanın içerisinde “ocaklık” denilen bölüm yer
almaktadır. Buna “davlumbaz baca” adı da verilmektedir. Bu bölüm kışın
ısınma amacıyla kullanılmasının yanı sıra ekmek, gözleme, bazlama yapmak amacıyla da kullanılmaktadır. Ocaklığın içinde bulunan ve üzerinde
ekmek pişirilen sacın konulduğu “kedilik” adı verilen taşlar bulunmaktadır. (F:49) Bu taşlara kedilik denmesinin sebebi ise; kışın dışarıda üşüyen
kedilerin ısınmak için bu taşların üzerinde yatmalarıdır.
Ocağın hemen yanında yüklük bulunmakta bu yüklüğün hemen
altında ise “çarıklık” adı verilen bir oyuk bulunmaktadır.
Ocağın sol tarafında ise “helkir” adı verilen bir bölme bulunmaktadır. Bu bölme geçmişte bebeklerin belendiği toprağı koymak amacıyla
yapılmıştır. Günümüzde ise gelinlik sandığı konulmaktadır.
Oda içerisinde “sergen” adı verilen tahtadan yapılmış bir raf ve
duvar oyularak yapılmış “suluk” adı verilen iki gözlü bölmeler bulunmaktadır. Bu bölme sürahi, bardak, tas konulmak amacıyla kullanılmaktadır. Suluğun yanında tahta kapaklı, içerisinde birkaç raf bulunan dolap
vardır. Dolabın yanında duvar içersinde yapılmış “hamamlık” adı verilen
bölüm yer almaktadır. Bu yapının üzerinde alüminyum, bakır, çinkodan
yapılan, üzerinde yemek yenilen “musandere” adı verilen sinilerin konulduğu kısım yer almaktadır. (F:50)
47
Eyüp Bozdağ’a Ait Mesken (Mersin/Tarsus)
Derleyen: Harun BOZDAĞ
Derleme Yeri: Mersin/Tarsus
Kaynak Kişi 1: Eyüp BOZDAĞ, 1938, Diyarbakır-Şinto
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, zift, çimento
Yapım Yılı: 1970
Yapım Tekniği: Betonarme yapım tekniği kullanılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır, iki katlıdır.
Bahçe içerisinde yer alır. Evin ön bahçesine avlu, arka bahçesine arsa
denilmektedir. Evin ön bahçesinde dut, arka bahçesinde ise çok sayıda
incir ağacı vardır. Evin ön tarafında büyük bir giriş kapısı bulunmaktadır.
Ancak yük vb. malzemeler taşınmayacaksa, büyük kapının içerisinden
açılan küçük kapı kullanılmaktadır. Giriş ve çıkışların sağlandığı bu kapıya ise “enik” adı verilmektedir. (F:51) Bu kapı türüne Şanlıurfa’da daha
çok rastlanmasına rağmen, Şanlıurfa’dan Tarsus’a taşınmış olan Bozdağ
ailesiyle bu kapı yapısı, Tarsus’a da gelmiş bulunmaktadır.
Evin ön bahçesinde mutfak vardır. Günümüzde mutfak olarak kullanılan yapı daha önceden ev olarak kullanılmıştır. Bu nedenle yapının
içerisinde banyo ve arada perde gerilmiş bir oda bulunmaktadır.
Evin arka bahçesinde daha önce iş yeri olarak kullanılmış ancak
günümüzde depo olarak kullanılan bir yer, ahır, tandır ve tuvalet bulunmaktadır.
Evin arkasında bulunan tandır adlı yapı Siirt’ten gelen komşuları
tarafından yapılmıştır. Tandırın tavan kısmında bir delik bulunmaktadır.
Bu delik soba ağzı şeklindedir ve soba ağzı işlevi görmektedir. Tandırda
yakılacak malzeme bu delikten atılmaktadır. Duvarları tamamen ısınan
tandırın duvarlarına yapıştırılmakta ve pişirilmektedir. (F:52)
Arka bahçede kullanılan bir diğer bölüm ise ahırdır. Evin ilk yapıldığı ve hayvancılıkla uğraşıldığı zamanlarda inşa edilmiştir. Günümüzde
eski eşyaların ve yakacak olarak kullanılan malzemenin depolandığı yer
olarak kullanılmaktadır.
48
Evin alt katında dört oda vardır. Odaların büyüklükleri hemen
hemen aynıdır. Arkada kalan odalar yatak odası olarak kullanılmaktadır. Bu odalarda yatak, yorgan, battaniyelerin üst üste yığıldığı bölmeler
bulunmaktadır.
Ön tarafta bulunan odaların biri televizyon odası diğeri ise misafir
odası olarak kullanılmaktadır. Misafir odası ve televizyon odası arasında
arkada bulunan yatak odalarına geçiş için bir hol vardır.
Evin ikinci katı ise kullanılmamaktadır.
49
Ferziye Yıldız’a Ait Mesken (Ankara/Çankara-Karataş)
Derleyen: Hülya SELVİ
Derleme Yeri: Ankara/ Çankaya-Karataş Köyü
Kaynak Kişi: Ferziye YILDIZ, 1937
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kireç, ahşap
Yapının Bulunduğu Konum: Yapım Yılı: Yetmiş yıllık bir yapı olduğu tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Kerpiç malzeme kullanılarak yapılmıştır. Evin tavanı
ise ahşap malzeme arasına kamışlar konularak yapılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapıdan
bağımsız olarak tandır ve iki adet ahır bulunmaktadır.
Evin giriş bölümü mutfak olarak kullanılmaktadır. Zemini önceden
toprak olmasına rağmen günümüzde betonla kaplanmıştır. Bu bölüme
kış aylarında su ve ayakkabılar konulur.
Bu bölümde tezgâh, ocak, küçük bir raf bulunmaktadır. Duvarlarda
ise çeşitli mutfak araç gereçleri asılıdır.
Önceden mutfak olarak kullanılan kısım, günümüzde kullanılmayan eşyaların konulduğu yer olarak kullanılır. Bu bölümün küçük bir
penceresi ve evin arkasına açılan ancak artık kullanılmayan bir kapısı
bulunmaktadır. Kış aylarında bu bölüm ev halkı tarafından banyo olarak
kullanılmaktadır.
Salon adı verilen oda kış aylarında misafirlerin ağırlandığı, akşamları ise evin sahibesi ve iki torunun yatak odası olarak kullandığı bölümdür.
Salonun tek penceresi vardır. Bununla birlikte salonda divanlar
bulunmaktadır. Pencerenin tam karşısında ise yerde minderler ve duvara dayalı yastıklar bulunmaktadır.
Yatak odası adı verilen oda ise evin oğlu ve gelini tarafından kullanılır. Bu odada üçer adet divan, yüklük ve çeşitli yiyeceklerin konulduğu
gömme dolap bulunmaktadır.
Evin bir diğer odası misafirleri ağırlamak için kullanılmaktadır.
Ancak bu oda kış aylarında kullanılmamaktadır. Odada gömme bir
dolap, duvarında ise asılı bir halı bulunmaktadır.
50
Tandır evin arka kısmında bulunmaktadır. İki bölüme ayrılan tandırın ilk bölümünde ekmek pişirilmekte, ikinci bölümünde tandır içerisinde kullanılan araç-gereçler ve çeşitli yiyecekler muhafaza edilmektedir.
Tandırın önünde bir çeşme bulunmaktadır. Evin içerisinde su akmadığı için evin su ihtiyacı bu çeşmeden karşılanmaktadır.
Eve ait iki adet ahır bulunmaktadır. Ahırın biri kuzular ve keçiler,
diğeri ise koyunlar içindir. Ahırların içinde hayvanların yem yiyebilmeleri için yapılmış oluklar bulunmaktadır.
51
Feyzullah Narlı’ya Ait Mesken (Kahramanmaraş/Pazarcık-Narlı)
Derleyen: Burak TELLİ
Derleme Yeri: Kahramanmaraş/Pazarcık- Narlı Köyü
Kaynak Kişi 1: Feyzullah NARLI, 1953, ilkokul, nakliyeci
Kaynak Kişi 2: Sultan NARLI, 1953, okuma yazması yok
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, kerpiç, çamur ve ahşap
Yapım Yılı: 1940–1945
Yapım Tekniği: Yapının kurulacağı alana temel kazıldıktan sonra,
taştan duvarlar örülmüştür. Taşlar evin ambar ve ahır seviyesini geçtikten sonra iskele denilen, evin ayakta durmasını sağlayan, odaların ortalarına gelecek şekilde direkler dikilmiştir. Duvarlar belirli bir seviyeye
geldiğinde örülen taşların üzerine tahtalar uzatılmıştır. Buna “gor” adı
verilir. Gorların üzerine tekrar taş örülmeye devam edilmiştir. (F:53)
Duvarlar arasına dikilen direklerin üzerine de hatıllar** uzatılmıştır.
Hatılların üzerine ağaçlar yatay konulmuştur. Buna mertek*** adı verilir.
Mertek çatının en alt kısmını oluşturmaktadır. Bunun üzerine sırasıyla, tahta parçaları, çapgı denilen ağaç çalıları, kurumuş otlar ve çamur
döşenmektedir. Bu çamur loğ taşı denilen silindir ile sıkıştırılmakta ve
düzlenmektedir. (F:54)
Yapının duvarları taş ile örülmüştür. Taşlar çamurla sıvanmıştır.
Alt kat ahır ve ambardan oluşmaktadır. Ahır ikiye bölünmüş durumdadır. Bir kısmı samanlık olarak kullanılmaktadır. Burada samanın içeri
taşınması için dışarıya açılan pencere vardır. Yine ambarla ahır arasında
bir pencere bulunmaktadır.
Gor: Başka yörelerde “hatıl” denilen ahşap.
** Hatıl: “Yığma veya hımış yapıda ağırlığı dağıtmak ve duvarların düşey doğrultudaki çatlamalarını önlemek için duvarın içine yatay olarak boydan boya uzatılan ahşap.”(Hasol, 1998) Bu
çalışmada kaynak kişi bilgilerine göre, merteği taşıyan yatay uzatılmış ahşaplar hatıl olarak
adlandırılmıştır.
*** Mertek: “Ahşap çatıda mahyadan oluklara kadar uzanıp örtüden gelen yükleri taşıyan ve
aşıklara ileten, çoğu 3/10, 5/10, 5/12 cm kesitli ağaçlara verilen ad.” (Hasol, 1998) Bu çalışmada kaynak kişinin verdiği bilgilere göre mertek, çatıyı oluşturan iskeletteki zemine paralel
yatay ahşaplar için kullanılan addır.
52
Üst katta ise oturma odası olarak kullanılan “evlik” adı verilen oda,
orta oda ve dış oda bulunmaktadır. Evlikte bulunan ocaklık ısınma
amaçlı yapılmıştır. Ancak bu işlevini yitirmiş, fazla eşyaların konulduğu
bir yer haline gelmiştir. Evlik aynı zamanda mutfak olarak da kullanılmaktadır. Ocaklığın yanında bulunan betondan yapılmış cağ denilen
kısım, lavabo olarak kullanılmaktadır. Evlik denilen bu odada yüklük de
vardır.
Orta oda denilen yer yatak odasıdır. Orta odada bulunan cağa
hamamlık denilmektedir. Banyo işlevi görmektedir. Hamamlığın üst
tarafında bulunan küçük oyuk, evin inşasından kalma, basamak olarak
kullanılan yerdir. Burada bulunan büyük oyuk ise sabunluk olarak kullanılmaktadır. Duvardaki bir başka oyuk da “taga” adı verilen ufak tefek
eşyaların konulduğu raf amaçlı oyuktur.
Dış oda ise misafir odası olarak kullanılmaktadır. Taga misafir odasının duvarında da bulunmaktadır.
53
Hacı Haydar Ağa’nın Evi (Perktaş Ailesine Ait Mesken/Taşlı Ev)
(Ankara/Şereflikoçhisar)
Derleyen: Dilşat GÜVEN
Derleme Yeri: Şereflikoçhisar/ Büyükkışla Köyü
Kaynak Kişi: Yaşar PERKTAŞ, 1947, ev hanımı, ilkokul
Yapıda Kullanılan Malzeme: Moloz taş, balçık
Yapının Bulunduğu Konum: Avlu içinde yer almaktadır.
Yapım Yılı: 150 yıllık olduğu tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Molozlar çekiçle yontularak dikdörtgen şekli verilmiş, duvarlar balçıkla örülmüştür. Pencereler demir parmaklıklıdır. Pencere demirlerinde “S” ve “göz” şekilli süslemeler bulunmaktadır.(F:55)
Çatısı kiremittir. Duvarlar üzerine 5’e 10 ağaçların üzerine hasırlar serilmiştir. Saman ve topraktan çamur yapılmıştır. En üste çorak toprak serilmiştir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır ve tek katlıdır.
Dış kapı salondan açılmaktadır. Salonun tavanı nakışlı, işlemeli, süslüdür.
Bu tavan “tekne tavan**” grubuna girmektedir ve orijinali korunmuştur.
(F:56) Salona açılan odalardan biri geleneksel ürünler sergilemek için
kullanılmaktadır. Bu oda ikiye bölünmüş olmakla birlikte kapısı yoktur.
Sonradan yapılan bu oda yatak odasıdır. “Dolaplı oda” diye adlandırılan
oda ise misafir odasıdır.
Avluda bulunan tandır bakımsızdır. Yanına tek oda yapılmış, burada
hayvanların ot, saman vb. yiyecekleri stoklanmaktadır.
Evin önüne Hacı Haydar Ağa tarafından diktirilen, üzerinde kiril alfabesine benzeyen yazı
bulunan taştan dolayı bu adla da anılır.
** Tekne tavan: “Eski ahşap tavanlarda kenar ile orta bölüm arasında düzey farkı olabilir ve tavanın ortası girgin olabilir; bu şekildeki tavanlara tekne tavan denir.” (Hasol, 1998)
54
Hacı Hüseyin Türkoğlu Konağı (Ankara/Beypazarı)
Derleyen: Belma YAĞMUR
Derleme Yeri: Ankara/ Beypazarı- Cumhuriyet Mah.
Kaynak Kişi 1: Ahmet TÜRKOĞLU, ilkokul, muhtar
Kaynak Kişi 2: Zafer POYRAZ, mimar
Yapıda Kullanılan Malzeme: Tekke kireci, ahşap, taş
Yapım Yılı: 100–150 sene önce yapıldığı tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Zemin taş, duvarlar ahşap iskelet üzerine kerpiç
dolgu sistemi ile yapılmıştır. Tekke kireci sıva olarak kullanılmıştır. “Dökme” adı verilen teknik ile inşa edilmiştir. Çam ve ardıç ağacından ahşap
malzeme kullanılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapının içerisine ahşap bahçe kapısından girilmektedir. İki katlıdır. Bahçeden meskene taş merdivenler ile çıkılmaktadır. Burada alt ve üst kata girilecek ayrı
kapılar vardır. Üç odası bulunan alt kat genellikle, misafirleri ağırlamak
amacıyla kullanılmaktadır. Bu kattaki odalardan birinde ahşap gömme
dolap vardır.
Üst kata ahşap merdivenler ile çıkılır. Sofa ve buraya açılan dört
adet yatak odası, tuvalet ve mutfağın bulunduğu katta odalar, birer
çekirdek aile yaşayacak şekilde tasarlanmıştır. Gömme dolap içerisinde
banyolar bulunmaktadır. Odalarda geniş ve duvar boyu uzanan sedirler
vardır. Bu sedirler gerektiğinde yatak olarak kullanılmaktadır.
Yapının pencereleri ahşap malzemedendir. Altı bölmeli camlı ve iki
kanatlıdır.
Konağın yanında bulunan bahçedeki ahır, işlevini yitirmiştir. İki
bölümden oluşan ahır, günümüzde depo olarak kullanılmaktadır.
Yapının zemini mahzendir. Buranın duvarları ve zemini taştır. Serin
olduğu için bozulabilecek kışlık erzak burada muhafaza edilmektedir.
Mahzenin üzeri 1m kalınlığında toprak ile kapatılmıştır. Yapının bu kısmında toprak kullanılmasının bir sebebi de yapıda çıkabilecek yangından mahzende bulunan malzemeleri korumaktır. Mahzenin penceresi
bulunmamaktadır. Demir kapısı vardır.
55
Hacı Şeyhoğlu Konağı (Çankırı)
Derleyen: Ayşegül ATAK
Derleme Yeri: Çankırı- Alibey Mah. Su Deposu Cad.
Kaynak Kişi 1: Mehmet ŞAHAN, 1976, Çankırı, işçi
Kaynak Kişi 2: Zeki AKAY, 1933, Çankırı
Yapının Bulunduğu konum: Dar bir sokakta bahçe içinde yer almaktadır.
Yapım Tekniği: Konağın temelinde kireç taşı ve gönye ile yontularak elde edilen korgun taşı kullanılmıştır. Kireç taşları “tonku” adı verilen
dibeklerde dövülerek ezilir, sonra eleme işleminden geçirilmektedir.
Temel, kazı işleminden sonra korgun taşıyla örülmektedir. Duvarlar
örülürken toprak çiviyi tutmadığından, çivinin çakılabilmesi için pencere ve kapı yanlarında takoz kullanılmaktadır. Harçla birlikte takozlarda
kapatılmaktadır.
Evlerin dış yüzeyi ısı yalıtımını sağlayabilmek amacıyla kerpiçle
sıvanmıştır. Konak güneş ışığından daha fazla istifade edecek şekilde
güney cepheye bakmaktadır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Konağın dış
yüzeyinde odalar öne doğru çıkıntılıdır. Bu çıkıntıya “sundurma” adı
verilmektedir.
Pencere sayısı oldukça fazla olan konakta, pencereler aşağıdan
yukarıya doğru sürgülüdür. Günümüzde kaldırılmış ancak geçmişte
“nişabak” adı verilen ahşap çıta veya demirler bulunmaktadır. Bu sayede
içerinin dışarıdan görünmesi engellenir. Konağın girişinde “hol” adı verilen uzun bir ara bulunmaktadır. Odaların bazılarına içeriden, bazılarına
ise avludaki merdivenlerden çıkılmaktadır.
Konak 16 odadan oluşmaktadır ve evin en büyük odaları yaren
sohbetlerinin yapıldığı odalardır. Bunların yanı sıra her odada anahtarının evin en büyüğünde bulunduğu buzdolabı vazifesi de gören kiler
ve gusülhane bulunmaktadır. Bazı odalarda bunların yanı sıra kadınların
yufka yaptıkları “ocaklık” adı verilen bölüm de bulunmaktadır.
Korgun: Yörede bulunur, sert olmasından dolayı tercihen yapının temelinde kullanılır.
56
Girişteki salon, yörede “şahnici” diye de adlandırılan, yaren sohbetlerinin yapıldığı selamlık odasıdır. Günümüzde vitrin işlevi gören, sağ ve
sol yanında iki tane yüklük, lambalık bulunan, televizyon vb. eşyaların
konulduğu, kemerli, oymalı, işlemeli, ahşap, duvarı büyük oranda kaplayan bir dolap bulunmaktadır. (F:57)
“Genç odası” olarak adlandırılan oda ise kayınvalide ve kayınbabaya aittir. Odanın duvarlarında bulunan, sergen adı verilen raflara bakır
tencere ve süs eşyaları asılmıştır. Odada “mahatlık” adı da verilen sedir
bulunmaktadır. Evin gelini bu sedire çeyizinden işlemeler, örtüler sermiştir. Bu odanın içinde aynı zamanda “namazlık” denilen bir bölüm
bulunmaktadır. Bu oda da evin büyükleri günlerini burada geçirmekte,
bayramda misafirlerini burada ağırlamaktadır.
Odaların tavanları yüksek, tavanla duvarın kesiştiği yer kavislidir. Bu
yazın hava hareketliliği ile serinlik sağlar.
Odaların tavanları süslemelidir. Tavanların göbek adı verilen orta
kısmında asılı olan çengeller gaz lambasını asmak için kullanılır. (F:58)
Gaz lambalarının günümüzde kullanılmaması bu çengellerin işlevini
yitirmesine yol açmıştır.
57
Hacının Mehmet Ağa’nın Konağı (Ankara/Güdül)
Derleyen: Mine KOCAGÖZ
Derleme Yeri: Ankara/Güdül
Kaynak Kişi 1: Fatma GÜRKAN, 1919, ilkokul
Kaynak Kişi 2: Ferruh GÜRKAN
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, kerpiç, ahşap (çam)
Yapının Bulunduğu Konum: Çıkmaz sokakta, bahçe içerisinde bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 130–140 yıllık
Yapım Tekniği: Duvarlar yaklaşık 1 m genişliğinde kerpiç malzeme
kullanılarak örülmüştür. (F:59)
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapıldığı günden beri kullanılan konağın ana kapısı sürgü denilen demir yardımı ile
kilitlenmektedir. (F:60) Kapı tokmakları sökülmüş yerine zil takılmıştır.
Kapının anahtarı da, sadece ev ahalisinin bildiği kapının üstünde bir
köşeye saklanmaktadır. Eve gelen kişi anahtarı buradan alıp kapıyı açabilmektedir.
Yapıya girildiğinde karanlık ve soğuk avlu denilen geniş alandan
içeri geçilir. Samanlık ve hayvan barınağı olarak kullanılan ahıra buradan
girilebilir. Samanlığın dışarıdan saman vs. atılan pencerelerine temek
denilmektedir. Evin üst katlarına çıkan bir de ahşap merdiven bulunur.
Küçükbaş hayvanlara, ahırda değil bu avluda bakılır.
Avlunun hemen üzerindeki kat ve onun üzerindeki kat ayrı daireler
şeklinde kullanılmaktadır. Avlunun üzerindeki katta ikinci kuşak konak
sakini oturmaktadır. Bu kata ait mutfak, banyo vs. bulunmaktadır.
İkinci kata girildiğindeki geniş salona “çardak” denilmektedir. Salon
olarak kullanılmaktadır. Çardakta bir de ambar bulunur. (F:61) Isınma
soba ile sağlanır.
Kapıların üzerinde bulunan halkalar çocuklara salıncak, beşik yapmak içindir. Odalardaki raflarda süs eşyaları bulunmaktadır. Tavandaki
halkalar da aydınlatma araçlarının asılması için kullanılmıştır.
Yapının pencereleri oldukça fazladır. Dışarıdan demirle muhafaza
edilmeye çalışılmıştır. Bir odada bulunan ocak ve üzerindeki raflar kaldı-
58
rılmıştır. İşlevini tamamladığı düşüncesi ile kaldırılan banyo bugün yüklük olarak kullanılmaktadır.
Yapının en üst katı artık kullanılmamaktadır. Bu kat da alt katlar gibi
tüm ihtiyaçları karşılayacak şekilde yapılmıştır. Ancak bakımsızlıktan yıpranmış durumdadır.
59
Hasan Çataklı’ya Ait Mesken (Zonguldak/Devrek-Çaydeğirmeni)
Derleyen: Serdar ALKOL
Derleme Yeri: Zonguldak/ Devrek- Çaydeğirmeni Beldesi
Kaynak Kişi 1: Hasan ÇATAKLI
Kaynak Kişi 2: Sefer ÇATAKLI
Kaynak Kişi 3: İlyas ÇATAKLI
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ateş tuğlası, ahşap (çam, köknar, meşe)
Yapının Bulunduğu Konum: Yapım Yılı: 1921 yılında yapılmış, 1938 yılında ilaveler yapılarak genişletilmiş
Yapım Tekniği: Yapı “dizeme” usulü ile yapılmıştır. Evin bozulmasını
önlemek amacıyla temel direkler taş üzerine oturtulmuştur. Dış cephede kullanılan tahtalar çivi ya da herhangi bir yapıştırıcı kullanılmadan
dizilmiştir. Bu dizilişe “fitilleme” denilmektedir. Tahtaların birleştirilecek
kısımları bıçkı ile yontup üst üste konulmasıdır. Çatıda kullanılan kiremit
kısa, oval şeklindedir. Bu sayede su hızla akmaktadır Dış cephenin sıvasız olması ekonomik yetersizliktendir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapının altında ahır bulunmaktadır. Ahırın sıcaklığının evi ısıtması düşünülerek bu
şekilde yapılmıştır. Bölgedeki diğer evlerde de aynı şekilde meskenin
altında ahır yapılmıştır. Evlerin ön cephesi güneye, arka cephesi kuzeye
bakmaktadır. Ahır kuzeye bakan taraftadır.
Dört odası bulunan yapıda odalar salona açılmaktadır. Salon
genellikle yazın oturmak için kullanılmaktadır. Bu kısmın tavanı yoktur.
Kiremit ve iskeletler görülebilmektedir. Bu kısım ayrıca arpa, mısır gibi
tahılların kurutulduğu bir alandır. Her oda bir aile yaşayacak şekilde
yapılmıştır. Her odanın ocak ve banyo ihtiyacını karşılayacak bölümleri
bulunmaktadır. Salonun tam tersine diğer odaların tavanları alçak, pencereleri küçüktür. Sıcaklığı korumak için bu şekilde yapılmıştır.
Evin giriş bölümünde un, buğday vb. saklamak için “herkil**” denilen ahşap sandıklar bulunmaktadır. Evde ayrıca mutfak yoktur. Giriş kısmın bir bölümü mutfak olarak kullanılmaktadır.
Fitilleme: Bilinen adı geçme tekniği.
** Herkil: Bir başka yörede kilere verilen ad.
60
Hatice Kurt’a Ait Mesken (Sakarya/Karaman)
Derleyen: Kübra ESENOĞLU
Derleme Yeri: Sakarya-Karaman Köyü
Kaynak Kişi: Hatice KURT, 1962, Sakarya
Yapıda Kullanılan Malzeme: Tuğla, taş, ahşap, kiremit
Yapının Bulunduğu konum: Etrafında tarlalar bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 1953
Yapım Tekniği: Yapının yan ve arka tarafları kaba sıvasızdır. Evin
arka tarafındaki ekleme bölüm yığma tuğladan yapılmıştır. (F:62)
Evin ilk katı moloz taş, ikinci katı ise tuğladır. İkinci katın tuğlaları
arasına düzenli olarak tahtalar yerleştirilmiştir.
Evin çatı kısmında ahşap iskelet üzerine kiremitler dizilmiş, kenarlarında oluk bulunmaktadır.
Odaların tavanları suntadan yapılmış, sunta tavana çıtalarla çakılmıştır.
Evin yan tarafında bulunan fırın ise kerpiç harcı ile sıvanarak yapılmış, fırının üstünde ise tahtadan desteklerle yapılmış bir tente bulunmaktadır.
Yapının İşlevi: Yapı meskendir ve iki katlıdır. Evin üst katı kullanılmamaktadır. Alt ve üst katlarda dörder olmak üzere sekiz odası vardır.
Evin yukarı katında ve alt katında iki kanatlı gri renkli kapılar bulunmaktadır.
Evin hemen yanında fırın bulunmaktadır. Sarı çamurdan sıvanarak
yapılan fırın halen kullanılmaktadır.
İkinci kata çıkabilmek amacıyla dışarıdan balkonla birleştirilmiş,
korkuluksuz ve ön tarafa bakan balkon vardır.
Giriş kapısının tam karşısında tuvalet ve banyoya açılan bir kapı
bulunmaktadır.
Evin arka tarafına sonradan tuvalet ve banyo eklenmiştir.
İlk katın girişinde bir hol vardır, odalar bu hole açılmaktadır. Girişte sol tarafta ebeveyn yatak odası bulunmaktadır. Odanın sol tarafında
61
bir elbise dolabı, kapının arka tarafında yüklük ve camın önünde ise bir
karyola vardır.
Bu odanın yanında evin erkek çocuklarının yattığı oda bulunmaktadır. Aynı zamanda gündüzleri bu odada misafirler ağırlanmaktadır. Odanın sağ ve sol kenarlarında karşılıklı iki sedir bulunur. Camların önünde
ise yan yana iki tekli koltuk ve camlı vitrin bulunmaktadır. Vitrinin içerisinde misafir geldiğinde kullanılmak üzere konulmuş tabaklar, süs eşyaları ve Kur’an-ı Kerim bulunmaktadır.
Misafir odasının karşısında ise küçük bir mutfak bulunmaktadır.
Mutfağın içerisinde tahta bir dolabın yanı sıra buzdolabı ve altı kişilik bir
masa vardır.
Mutfağın tezgâhı mermerden yapılmış ve duvarlarına kalebodur
döşenmiştir.
Mutfağın yan tarafında giriş kapısının sağında ise oturma odası
bulunmaktadır. Bu oda, gündüz misafir ağırlanan, gece ise kız çocuklarının yatak odası olarak kullanılan bir odadır.
Üst kat sedir, kanepe ve kuru yiyeceklerin bulunduğu bir ardiyedir.
Bu oda, zaman zaman evin büyük oğlu tarafından arkadaş toplantıları
için de kullanılmaktadır.
62
Havva Türkoğlu’na Ait Mesken (Ankara/Çubuk-Kışlacık)
Derleyen: Mehtap AL
Derleme Yeri: Ankara/Çubuk-Kışlacık Köyü
Kaynak Kişi 1: Hava TÜRKOĞLU, 1939-Altınova
Kaynak Kişi 2: Selim TABAK, 1944, Fevziye Köyü
Yapının Bulunduğu konum: Yapım Yılı: 1923
Yapım Tekniği: Evin temeli kazıldıktan sonra, temele büyük taşlar
oturtulmuştur. Daha sonra duvarlar kerpiç harcı ile 1–2 m arası yüksekliğe kadar örülmüştür. 1–2 metre örüldükten sonra bir iki gün beklenmiş
ve üzerine “bir ana, bir kuzu (bir büyük bir küçük)” adı verilen teknikle
kerpiç örülmüştür. Birinci katın bitiminde çam ağacından elde edilen
ağaçlar 50 cm aralıklarla dizilerek ahşap iskelet oluşturulmuştur.
İkinci kat çıktıktan sonra tekrar çam ağaçları ile 50 cm arayla ikinci katın iskeleti yapılmıştır. Üzerlerine tahtalar çakılmıştır. Bu tahtaların
üzerine karton, kâğıt gibi malzemeler döşenmiş ve ardından kerpiç
hamuru ile sıvanmıştır. Çatı ise çam veya kavak ağacı kullanarak yapılmıştır.
Geçmişte çatıların üzerine yuvarlak oluklu kiremitler kullanılırmış.
Bu kiremitler bulunamadığı takdirde çorak tuzlu topraktan dam yapılırmış.
Evin iç sıvası ve dış sıvası kerpiç çamuru ile sıvanmıştır. Kapı ve pencereler tercihen çam ağacından yapılmıştır.
Birinci ve ikinci katın arasındaki ahşap iskelet, kontrplak ile kapatılmıştır.
(F:63)
Evin girişi olan birinci katta; hol, salon, mutfak, tuvalet ve sokağa
açılan kapı vardır. Genellikle evlerin bodrum katında bulunan ve depolama işlevi gören dolap, bu yapıda giriş katta bulunmakta ve “odunluk”
adı verilen bu dolabın içerisine yakacak ve bunun yanı sıra çeşitli araçgereçler konulmaktadır.
Çorak: “Toprak damlara çekilen su geçirmez bir çeşit killi toprak.” (Hasol, 1998)
63
Girişin hemen sol tarafında bulunan ve salon adı verilen oda eskiden evin büyüklerine ait olmakla birlikte, yatak odası işlevi de görmüştür. Günümüzde ise oturma odası olarak kullanılmaktadır. Odada gömme dolap bulunmaktadır ve üç bölümden oluşur.
Odanın sol tarafında bulunan küçük dolap kitaplık olarak kullanılır.
Özellikle evin büyüklerinden kalan kitaplar bu dolapta saklanmaktadır.
Bu dolabın yanında bulunan ve “hamamlık” adı verilen tek kapılı dolap
ise banyodur. Yüklük işlevi gören dolapta küçük bir pencere bulunur.
Odanın sağ tarafında başka bir çift kapılı yüklük bulunmaktadır.
Salonun hemen karşısında mutfak vardır. Kuru yiyeceklerin nemden korunduğu kiler adı verilen bir dolap da bulunmaktadır.
Buzdolabının kullanılmadığı dönemlerde et, ineğin iç yağıyla karıştırılıp dondurularak asılır ve buna da “teker” adı verilirmiş. Etin dışındaki
yiyecekler ise “astar” adı verilen yere asılarak korunurmuş.
İkinci kata ahşap merdivenlerle çıkılır. İkinci katta sağlı sollu iki oda
arasında bulunan, geniş bir alanı kaplayan ve dışarıya doğru çıkıntı oluşturan sofa vardır. Önceden iki eltinin yatak odası olarak kullanılan karşılıklı iki oda, günümüzde farklı işlevler üstlenmiştir. Bu odalardan biri ev
sahibinin gelininin yatak odası olarak kullanılmakta, bir diğeri ise misafir
odası olarak kullanılmaktadır. Misafir odasında bulunan kitaplık şeklinde
yapılmış raflı dolapta kitaplar saklanmaktadır.
Odalarda genellikle ahşap malzemeden yapılmış, üstüne halı serilmiş, işlemeli örtülerle örtülmüş yastıklar bulunan sedirler vardır. Sedirlerin olmadığı odalara ise duvarları boydan boya saran yer minderleri ve
arkasına yaslanmak için halı yastıkları konulmuştur. (F:64)
64
Hayrettin Olcay’a Ait Mesken (Ankara/Çubuk)
Derleyen: Emine BEYAZITOĞLU
Derleme Yeri: Ankara/Çubuk
Kaynak Kişi 1: Hayrettin OLCAY, 1939- Çubuk
Kaynak kişi 2: Zekiye OLCAY, 1944- Çubuk
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kerpiç, Toprak, Taş, Soyma, Balçık, Hızar, Kiremit
Yapının Bulunduğu Konum:Yapım Yılı: 1924–1925
Yapım Tekniği: Evin temel kısmı 70–80 cm derinliğinde kazılmıştır.
Kazılan kısım büyük taşlarla dengeli bir şekilde doldurulmuştur. Temel,
taşlarla doldurulduktan sonra duvarlar pencere altına kadar taşlarla
yükseltilmiştir. Daha sonra duvarın üzerine tesviyeler yapılarak kerpiçlerin taşlar üzerine sağlam ve dengeli bir şekilde oturtulması sağlanmıştır. Evin alt kat duvarları istenilen yüksekliğe ulaşılıncaya kadar kerpiçle
örülmüştür. Belirli seviyeye gelince soyma adı verilen uzun ve düzgün
kavak ya da çam ağacından yapılmış olan tahtalar duvarlar üzerine karşılıklı olarak uzatılmıştır. Alt katın tavanı üst katın zemini bu ahşap malzeme ile yapılmıştır. Bu işlemin arkasından ikinci katın duvarları kerpiçle
örülmeye devam edilmiştir. Örülme esnasında balçık kullanılmıştır. Üst
katın örülme işlemi de bittikten sonra evin çatısı kapatılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Üç kısımdan
meydan gelmiş olan evin ana bölümünde, ev sakinlerinin yaşamlarını
sürdürdükleri bölüm yer almaktadır. Evin ikinci kısmında yapının sağında bulunan büyük ve küçükbaş hayvanların barındığı ahır bulunmaktadır. Evin sol tarafında ise önceden köy tandırı olarak kullanılan ancak
günümüzde bir ailenin yaşamını sürdürdüğü mekân bulunmaktadır.
Girişteki hole hayat adı verilir. Yörede “ayşene” denilen aşhane yani
mutfak bölümü hayata açılır. Oldukça geniş olan mutfağın bir duvarında
yemek pişirmek, süt kaynatmak, bulaşık suyu ısıtmak vb. amacıyla kullanılan odun ocağı bir diğer duvarında ise gömme dolap bulunmaktadır.
Mutfağın karşısında ise, geniş ve gömme dolaplarla döşeli, başoda
veya diğer adıyla büyük oda bulunmaktadır. Ev sahibinden edinilen bil-
65
gilere göre babasından kalma bir alışkanlık olarak cam kenarında kahve
içmenin zevkini yaşamak için sedirler cam kenarına paralel uzatılmıştır.
Büyük oda adı verilen odanın tam ortasında üst kattaki odaların
ağırlık merkezi görevini üstlenen bir direk bulunmaktadır. (F:65)
Sedirlerin karşısında ise özenle işlenmiş olan tahta gömme dolaplar
bulunmaktadır. Bu dolaplardan iki tanesi yüklük olarak kullanılmaktadır.
Tek kapılı dolaba hamamlık adı verilmektedir.
Yüklüklerden birine sandık ve bu sandığın üzerine yatak ve yorganlar, diğer yüklüğe ise kullanılmayan eşyalar konulmuştur. Yüklükler evin
yapıldığı dönemlerde kullanılan yer yatakları için yapılmıştır.
Evin bir üst kısmına ise hayat adı verilen alandan dar ve dik merdivenlerle çıkılmaktadır. Merdivenlerin kenarında bulunan ve yöre ağzıyla
“drabzan” adı verilen korkuluklar oymacılık sanatı kullanılarak süslenmiştir. Merdivenin bittiği yerde tuvalet bulunmaktadır. Bu kısımdan sonra
yine aynı şekilde merdivenlerle ikinci kata çıkılmaktadır.
Merdivenlerin alt kısımları kiler olarak kullanılmakta ve buralarda
turşu, pekmez gibi yiyecekler saklanmaktadır.
Bu bölümden bir üst katta girişteki boşluğa benzeyen ve “sofa” adı
verilen bölüm yer almaktadır. Sofanın yola bakan kısmında bir çıkıntı yer
almaktadır. Cumba adı verilen bu çıkıntının önünde iki cam bulunmakta
ve camların altında duvara boydan boya monte edilmiş bir sedir bulunmaktadır. Bu bölüm evin, özellikle yaz aylarında kullanılan bölümüdür
ve üç oda bulunmaktadır. Bu odaların her üçü de yatak odası işlevi görmektedir. Odalarda aşağı kattaki salondakine benzer yüklükler, küçük
banyolar ve odayı kullananların özel eşyalarını koymaları için yapılmış
olan kilitli “doğrama” dolaplar bulunmaktadır. Oda kapısının hemen
yan tarafında süs eşyalarının ve lambaların konulması için yapılmış raflar bulunmaktadır.
Üst katta bulunan ve iç sofa adı verilen bölüm ise aile fertleri tarafından yaz aylarında oturulmak amacıyla yapılmıştır.
Doğrama: “Bir yapının kapı, pencere, yerli dolap gibi parçaları.” (Hasol, 1998)
66
Hoca Efendi Konağı (Mümine Sözcan’a Ait Mesken) (Ankara/Ayaş)
Derleyen: Belgin AKIŞ
Derleme Yeri: Ankara/ Ayaş- Hacı Recep Mah.
Kaynak Kişi 1: Mümine SÖZCAN, 1955, ev hanımı
Kaynak Kişi 2: Ahmet GÜLHAN, 1943, inşaat ustası
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap, kireç, yumurta akı, keçi ve deve kılları
Yapının Bulunduğu Konum:
Yapım Yılı: 150 yıldan fazla olduğu tahmin ediliyor
Yapım Tekniği: Yapı yığma tekniği ile yapılmıştır. Duvarlar temelden toprak seviyesine kadar taş, toprak seviyesinden sonra kerpiç ile
örülmüştür. Taş ile örülen alt kısma “horosan” adı verilmektedir. Bu,
yumurta akı ile keçi ve devenin boyun kısımlarındaki uzun kılların karışımı ile elde edilen harca verilen addır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Giriş ve giriş
üstü bir kattan oluşmaktadır. Çift kanatlı ahşap kapıdan “hayat**” ya da
“avlu” denilen kısma girilir. Bu tip yapılara, avlunun içeride olmasından
dolayı “iç sofalı” ya da “karnıyarık” da denilmektedir. (F:66) Hayatın zemini betondur. Tavanları ahşap, süslemesiz ve sadedir. Kapılar ahşap ve
eşiklidir. Yapının ön cephesi çıkmalıdır. Çıkmanın olduğu kısımda pencere sayısı, gün ışığından faydalanmak için fazla tutulmuştur.
Hayat; ahır, döküt odası, tuvalet ve banyo kısımlarının da açıldığı
yerdir. Ahır, samanlığı da içinde barındıran “L” şeklinde tasarlanmıştır. Bu
kısım bugün işlev değiştirmiştir, odunluk olarak kullanılmaktadır. Ahırın
“tömek” adı verilen dışarıya açılan küçük bir ahşap kapısı ve pencereleri
bulunmaktadır. Döküt odası, kullanılmayan eşyaların konulduğu depo
işlevi görmektedir. Günümüzde işlev değiştirmiş olan bu odada eskiden
evin büyüğü hafız kimliği ile talebe okutmuş, ders vermiştir. Buradaki
ocaklık, tandır işlevini devam ettirmektedir.
Hayattan “divanhane” adı verilen birinci katın salonuna, ahşap ve
kenarları korkuluklu bir merdiven ile çıkılmaktadır. Beş oda ve mut Horasan: Bir yapım tekniği olarak kullanılan bu terim, bu yapıda bahse mevzu teknikle yapılan kısmın tanımlanması için kullanılmıştır.
** Hayat: Avlu, sofa vb. geniş ve rahat mekânlara, mecazi olarak “hayat bulmak” anlamında verilen addır.
67
fak divanhaneye açılmaktadır. Divanhane “sündürme” adı verilen tek
basamak şeklinde yükseltili bir kısım ile geçiş alanı olan ikinci kısımdan
oluşmaktadır. (F:67) Sündürme kısmı dışa doğru çıkıntı yapmaktadır. Bu
çıkıntıya “çıkma” denilmektedir. İçeriden üç cepheye sahip olan çıkma,
sokağın seyrini gelen gidenin kolaylıkla görülebilmesini de sağlamaktadır. Divanhane oturma odası olarak kullanılmaktadır.
Divanhaneye açılan beş odadan dördünde yüklük** bulunmaktadır.
Yüklükler üç bölümden oluşur. Yatak-yorganların konulduğu kısım, elbise dolabı olarak kullanılan kısım ve hamamlık. Yatak odası olarak kullanılan odalardan birinin özel adı “Arap odası***” dır.
Misafir odası olarak kullanılan odadaki yüklüğün orta kısmı camlı
ve raflıdır. Bu hali ile vitrin işlevi görmektedir.
Kiler odası olarak adlandırılan oda işlev değiştirmiş, yatak ve yorganların konulduğu bir oda olmuştur.
Divanhanede pencereler önünde duvar boyunca uzanan sedirler
bulunmaktadır. Divanhane daha çok yazın kullanılır. Kışın odalardan
birine soba kurulmaktadır. Bu soba kurulan oda yemek yenilen, yatılan
çok işlevli bir oda haline gelmektedir.
Sündürme: Bir teknik adı olarak yapının dışında cumba olarak bilinen çıkıntıdır. Çıkma diye
de adlandırılır. Yapının içinden ise, divanhanenin ayrılmış iki kısmından dış cephe tarafıdır.
** Yüklük: Geleneksel Türk Halk mimarisinde özellikle yatak yorgan gibi eşyaların istiflendiği,
gerektiğinde kullanılmayan eşyaların konulduğu, elbise dolabı olarak da kullanılabilen dolaptır. Bu yapıda yüklüğün bir bölümü banyoluktur.
*** Arap odası: Bu oda ile ilgili, “yüzü görünmeyen siyah giyimli bir kadın süzülerek bu odadan çıkmış ve karşı evin avlusuna girmiştir. Bundan sonra bu evin sakinleri fakirleşmiş, diğer evin sakinleri zenginleşmiştir” şeklinde bir anlatı vardır. Yörede “arabı uyanmak, arabı tutmak” gibi
deyimlerin, zenginliğin elde edilmesi için kullanıldığı, bunun kaynağının da bu anlatı olduğu
bilinmektedir.
68
Hürü Hanım’a Ait Mesken (Elazığ-Pirinççi)
Derleyen: Ümit AKAGÜNDÜZ
Derleme Yeri: Elazığ-Pirinççi Köyü
Kaynak Kişi: Hürü Hanım, 1950
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kerpiç
Yapının Bulunduğu Konum:Yapım Yılı: 1976
Yapım Tekniği: Ahşap iskelet arasına kerpiç döşenmiş, çamur ile
sıvanmıştır. Çatının orjinal eski hali “cısır” denilen toprak çatıdır. Daha
sonra ahşap “ters tavan” yöntemi ile yenilenmiş ve çatının dış cephesinde kiremit kullanılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Altı hayvan
barınağı, üstü ise evdir. Demir merdivenle ulaşılan birinci katın girişi
küçük bir balkon şeklindedir. Yapının üst katı, salon ve buraya açılan üç
odadan oluşmaktadır. Giriş salondandır ve salon oturmak için de kullanılmaktadır. Bu kısımda bulunan divanların birinin altında, alt kattaki
ahıra inen zemine paralel ahşap kapaklı, ahşap merdiven bulunmaktadır. Merdiven girişi divanın altındaki konumu ile gizli bir geçit görünümü vermektedir. Bu geçiş bugün işlevini yitirmiş durumdadır.
Dışarıya açılan kapı ve pencerelere, dış taraftan tel elek çekilmek
sureti ile sinek vb. haşerelerden korunmaya çalışılmıştır.
Banyoya mutfaktan geçilmektedir. Banyo ayrı bir oda gibidir. Banyoya geçilirken salon kısmında ahıra geçişi sağlayan gizli bölmeye benzer bir ahşap kapak bulunmaktadır. Buranın içi odunluk olarak kullanılmaktadır. Banyoda bulunan ocak, mutfak ocağı işlevini görmektedir. Bu
hali ile ocak ve mutfak birbirini tamamlar niteliktedir.
Banyonun hemen yanındaki oda yatak odası olarak kullanılmaktadır. Buradaki yatak odası ile bitişiğindeki oda arasındaki duvarda servis amaçlı küçük bir pencere bulunmaktadır. Evin muhtelif yerlerinde
duvarlara gömülü küçük dolaplar bulunmaktadır. Bunlar kilitlenebilme
özelliğine sahiptir. Özel evrak ve eşyaların muhafaza edildiği yerlerdir.
Girişte bulunan uzun ve derinlemesine girinti ayakkabılık olarak
kullanılmaktadır.
69
Yapının arka tarafında balkon bulunmaktadır. Balkonda birçok ev
işinin kolay yapılabilmesi düşünülmüş, buraya su çekilmiştir. Tuvalet de
bu balkondadır. İki katlı olan tuvalet, erkekler ve bayanlar için ayrı ayrıdır. Balkondan ahşap bir merdivenle çatı kısmına çıkılabilmektedir. Yine
ahşap bir merdivenle alt kata inilebilmektedir. Burada üzüm işlenmesinde kullanılan “çark” adı verilen küçük bir havuzcuk vardır. Bu havuza
akan bir çeşme bulunmaktadır. Bu küçük havuzcuk, pekmez yapımında üzüm ve dut gibi meyvelerin ezildiği yerdir. Yapının bu alt kısmında
bir de ocak vardır. Ocağın yanında yakılacak ahşap malzeme, tezek vs
bulunmaktadır.
Duvarda tavukların yumurtlaması için folluklar vardır. Burada işlevini yitirmiş bir ahır ve kiler olarak kullanılan kısımda, işlevini yitirmiş bir
üzüm çarkı daha bulunmaktadır.
70
Hüseyin Demirörs’e Ait Mesken (Kastamonu)
Derleyen: Esin KAYABAŞI
Derleme Yeri: Kastamonu- Saraçlar Mah.
Kaynak Kişi 1: Hüseyin DEMİRÖRS, 1939
Kaynak Kişi 2: Aliye DEMİRÖRS, Kastamonu
Kaynak Kişi 3: Ziya YEŞİL, Kastamonu
Kaynak Kişi 4: Bilge YEŞİL, Kastamonu
Yapım Yılı: Yüz sene önce yapıldığı tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Konak ismi verilen ev, ahşap mimari tekniğiyle
yapılmıştır. Evin temeline koyulan taşların oymalı kısmına ahşap direkler, sütun şeklinde oturtulmuştur. Bu şekilde binanın temeli yapılmıştır.
Geri kalan kısım için ahşap malzeme kullanılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Büyük bir
konak şeklinde yapılmış olan ev, bahçeden bakıldığında dört, sokaktan
bakıldığında ise üç katlı görünmektedir.
Bahçeden görülen giriş katta ahır ve samanlık vardır. Bahçeden ahıra ve samanlığa geçişi sağlayan bir kapı bulunmaktadır. Bu kapının yanı
sıra ahır ve samanlığa evin birinci katından da geçiş vardır.
Bahçede önceden oluk olarak kullanılan kısımda havuz yer almaktadır. Önceden oluğa su gelmesini sağlayan baraj kuruduğu için oluğa
günümüzde küçük bir havuz yapılmıştır.
Havuz dışında bahçede bir kulübe bulunmaktadır. Bu kulübenin
içinde ocak ve etli ekmek, kavurma yapmak için kullanılan araç gereçler
vardır.
Bahçede bulunan bir diğer kapı ise eve açılır. Evin diğer katlarına
ulaşım buradan sağlandığı gibi ikinci kattan sokağa doğrudan açılan bir
kapı daha bulunmaktadır.
Konağın birinci katında iki oda vardır.
İkinci katta ise mutfak, bir salon ve bir oda bulunmaktadır. Bu
mekânların tavanlarında oymalı kenar işlemeleri ve göbek adı verilen
71
süslemeler bulunmaktadır. İkinci katta çardak vardır. Üstü kapalı olan
çardağın yan tarafı balkon şeklindedir ve bahçeye bakmaktadır. Günümüzde fonksiyonunu yitirmiş olan “çardak”, eskiden hanımların börek
açtıkları, baklava yaptıkları, bakliyat kuruttukları bir mekândır. (F:68)
Çardak, günümüzde kullanılmayan eşyaların konulduğu bir yer haline
gelmiştir.
Üçüncü kata ise oyma işlemeli bir merdivenle çıkılmaktadır. Üst katta bir yatak odası ve bir misafir odası bulunmaktadır.
Odalarda bulunan dolap kulpları sedeftir. (F:69) Geçmişte banyo
olarak da kullanılan dolap bölmelerine günümüzde kullanılmayan eşyalar konulmakta veya bu bölmeler yüklük olarak kullanılmaktadır. Günümüzde bu banyoların yerini, banyo kazanı kullanılmış yeni tarz banyolar
almıştır.
72
Hüseyin Katırcıoğlu’na Ait Mesken (Bursa/Nilüfer-Hasanağa)
Derleyen: Ersin CANKURTARAN
Derleme Yeri: Bursa/ Nilüfer- Hasanağa Köyü
Kaynak Kişi: Hüseyin KATIRCIOĞLU, 1926, ilkokul
Yapım Yılı: 120 yıl önce yapıldığı tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Yapının ortasına ağırlığın büyük kısmını taşıyan
“divan direği ya da dip direği” denilen direk dikilmiştir. Kiriş adı verilen
salma ağaçlar çakılmıştır. Ardından duvarla bağlantısı “çember direği”
denilen direkle sağlanarak çatı oluşturulmuştur. (F:70) Duvarlar kerpiçle doldurulmadan önce “payanda” ağaçları çakılmış ve duvarlar kerpiç
ile doldurulmuştur. (F:71) Çatı da kerpiç ile doldurulmuştur. Bu şekildeki
çatılara “dolma çatı**” adı verilmektedir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır ve iki katlıdır. Yüksek duvarlarla çevre ile bağlantısı kesilmiş bir bahçe içerisinde
bulunmaktadır. Bahçenin girişinde odunluk, ahır ve topraktan yapılmış
bir de fırın bulunmaktadır. (F:72)
Birinci kat mutfak ve bir sofadan oluşmaktadır. Mutfak genişçedir
ve fonksiyoneldir. Günün büyük bir kısmı burada geçmektedir.
Üst kattaki sofa oturma odası işlevi görmektedir. Diğer iki oda yatak
odası, bir diğeri de misafir odası olarak kullanılmaktadır. Gömme dolaplar ve yüklükler, misafir odası hariç banyoluk her iki odada da bulunmaktadır.
Payanda: “Düşey bir taşıyıcı; bir duvarı pekiştirmek için eğik olarak vurulan destek.”(Hasol,
1998)
** Dolma çatı: Çatıda kerpiç kullanılarak yapıldığından bu ad verilir.
73
İbrahim Karakök’e Ait Mesken (Zonguldak/Çaycuma-Kayabaş)
Derleyen: Nazif KARAKÖK
Derleme Yeri: Zonguldak/ Çaycuma- Kayabaş Köyü
Kaynak Kişi: Recep KARAKÖK, 1960
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, toprak tuğla (ateş tuğlası), oluklu kiremit
Yapım Tekniği: Temel 1,5 m derinliğinde kazılmış, taşlarla örülmüştür. Taş duvarların üzerine kayın ağacından hatıllar döşenmiştir. “Kertme”
adı verilen yöntemle birbirini destekleyerek bağlanmıştır. (F:73) Ahşap
malzeme ağırlıklı olarak kullanılmıştır. Üst katta kot farkı bulunmaktadır.
Burası arka cepheye bakmaktadır ve tuğla örülerek inşa edilmiştir. Hatıllarda çivi kullanılmamış ahşap direkler ile desteklenmiştir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapının alt
katına “sayat” denilir. Burada iki tane ahır (dam), odunluk ve “herkil”
denilen kiler kısımları bulunmaktadır. Damların birinde büyükbaş hayvan, diğerinde kümes hayvanları beslenmektedir. Buraların zemini;
temizliğin kolaylığı düşünülerek düzeltilmiş, taş ile döşenmiştir. Damlarda oluk adı verilen yemlikler bulunmaktadır. Bu alt kısım aynı zamanda
ardiye işlevi görmektedir.
Odun, inşaat araç-gereçleri ve malzemeleri, tarım araç-gereçleri vs.
sayatta bulunmaktadır. Herkilde tohumluklar muhafaza edilmektedir.
“Ara yer” denilen uzun koridorun tamamı ahşaptır ve “sedirlik” denilen odaya açılmaktadır. Alt kattaki küçük ahşap odalara “kasnak” adı
verilmektedir. Sedirliğin her iki tarafı balkon olan, yazın kullanılan bir
bölümdür. (F:74) Buradaki balkonlarda ve sedirlik ile birleşen köşelerdeki hatılların çıkıntılarında kışlık yiyecekler kurutulmaktadır. Döşemeye
paralel uzanan hatıllara çocuklar için salıncak kurulabilmektedir.
Kasnak odaların birinde ocaklık bulunduğundan ekmek-yemek
burada yapılmaktadır. Ocaklık, büyük taşların oyulması ile elde edilmiştir. (F:75) Soba bacaları bu ocaklıkların bacalarına bağlanmıştır. Ocaklığın yanında gömme dolap içinde abdestlik denilen banyo bulunmakta-
74
dır. Bu kısım ve tuvalet dışarıya “çıkma” şeklindedir ve alttan hatıllar ile
desteklenmiştir. (F:76)
Odalarda yüklükler bulunmaktadır.
Odalarda lambalık denilen süslemeli ahşap sergenler bulunmaktadır. Kapıların üstünde bulunan sergen denilen raflar da ufak-tefek eşyaların konulduğu kısımlardır.
Evin içinde üst katı kuvvetlendirmek için direkler dikilmiştir.
Bahçede ahırdaki hayvan dışkısının temekten atıldığı “kemberelik”
adı verilen kısım vardır. (F:77) Kemberekliğin etrafı tel ile çevrilmiştir.
Tavuklar burada eşelenmektedir. Bir de köpek kulübesi bulunmaktadır.
Yapının pencereleri yukarı doğru sıyrılarak açılmaktadır.
75
İbrahim Zorlu’ya Ait Mesken (Ankara/Sincan-Peçenek)
Derleyen: Zeynep GÖNÜLTAŞ
Derleme Yeri: Ankara/ Sincan-Peçenek Köyü
Kaynak Kişi 1: İbrahim ZORLU, 1951, ilkokul, çiftçi
Kaynak Kişi 2: Sabiha ZORLU, 1952, ilkokul, çiftçi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, kamış, kerpiç
Yapının Bulunduğu Konum: Yapım Yılı: 1950
Yapım Tekniği: Yapının tabanı taş ile döşenmiş, tavan kısmı ise
ahşap malzemeden yapılmıştır. Duvarlar arasına uzatılan ağaçların aralarına kamış serilmiştir. (F:78) Duvarlar kerpiç ve çamur kullanılarak örülmüştür.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Etrafında
kümes, ahır, samanlık gibi bölümlerin bulunduğu bir köy evidir. Tek katlı meskenin giriş kısmı sağlı sollu ikiye bölünmüş durumdadır. Bir taraf,
suyun evin imarından çok sonra getirilmesinden sonra kurulmuş mutfak kısmı, diğer taraf ise ayakkabılık ve vestiyer işlevi gören kısımdan
oluşmaktadır. İki odalı evin tandır ve kileri ev içindedir. Ekmek yapımı ve
yemek pişirme, “aşene” adı verilen tandır kısmında gerçekleştirilmektedir
Oturma odasında yemek yenilmekte ve oturulmaktadır. Duvarların
kalınlıkları, pencere önlerindeki genişliklerden anlaşılmaktadır. Yatak
odasındaki gömme dolaplardan biri banyodur. Yüklük odanın uygun bir
köşesinde oluşturulmuştur.
Kümes ve ağıl evin dışında ama her an buralara gelecek şekilde
yakınında inşa edilmiştir. Ağıl geçmişte küçükbaş hayvan barınağı olarak kullanılmasına rağmen bugün ambar olarak kullanılmaktadır. Evin
ve ahırın etrafında bulunan büyük taşlar, üzerlerine tuz dökülüp hayvanların bu tuzları yalamaları için kullanılmakta iken bugün herhangi
bir işlevleri bulunmamaktadır.
76
İlhan Koman Çiftliği (Edirne)
Derleyen: Zeynep SEYHAN
Derleme Yeri: Edirne
Kaynak Kişi 1: Gönül KOMAN
Kaynak Kişi 2: Bahar KOMAN
Yapının Bulunduğu Konum: Bahçe içerisinde bir çiftlik evi
Yapım Yılı: 19.yy sonları
Yapım Tekniği: Bağdadi yapı diye bilinen teknikle yapılmıştır. Yapı
solunum yapan bir şekilde inşa edilmiştir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Bir çiftlik evidir.
Ermeni bir aile tarafından yapılmıştır. Ekonomik uğraşıların geleneksel
mimariyi etkilediği bu yapıda da görülebilmektedir. Yapının ilk sahiplerinin ipekböcekçiliği ile uğraştıklarından evin üstünde bunun için L şeklinde iki ayrı böceklik bulunmaktadır. Evin bugünkü sahipleri bu böceklikleri kullanmamışlardır.
Yapının ana giriş kapısı kullanılmamaktadır. Arka kapı kullanılmaktadır. Isınmak için kalorifer sistemi kurulmuş ama sobadan da hâlâ vazgeçilmemiştir.
Yapı günümüz kullanım koşullarına göre yeniden düzenlenmiştir.
Pencereler değiştirilmiş, mutfak yeniden inşa edilmiştir.
Kültür bakanlığına İlhan Koman Müzesi yapılmak için başvurulmuş, kimi görüşmeler yapılmış, ancak çeşitli sebeplerden dolayı gerçekleştirilememiştir. Adı ile anılan kişinin heykeltıraş olması ve eserlerinin
de burada sergilenecek olması dolayısıyla bu istenmiş ancak mümkün
olmamıştır.
77
İlyas Baryanık’a Ait Mesken (Ankara/Çubuk-Taşpınar)
Derleyen: Reviye EREN
Derleme Yeri: Ankara/Çubuk-Taşpınar Köyü
Kaynak Kişi 1: İlyas BARYANIK, 1920, Taşpınar Köyü, çiftçi-usta
Kaynak Kişi 2: Zehra AKKAN, 1954, Taşpınar Köyü, ev hanımı
Kaynak Kişi 3: Hamdiye AKKAN,1945, Taşpınar Köyü, ev hanımı
Kaynak Kişi 4: Abdullah EREN, 1950, Taşpınar Köyü, inşaat mühendisi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kerpiç, ahşap, toprak, taş,
Yapım Yılı: 150 senelik bir yapı olduğu tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Kerpiç yığma tekniği kullanılarak, “ok” adı verilen
sütunlarla bölünen duvarların araları kerpiç doldurularak yapılmıştır.
Evin alt katında taş malzeme kullanılmıştır. Belli bir seviyeye kadar örülen taş duvarın üzerine sütunlar konularak yapılmıştır. Sütun olarak kullanılan ağaç seçiminde çam ve kavak ağaçları kullanılmıştır.
Evin tavan kısmında ise “çorak” adı verilen ayrı bir toprak cinsi kullanılmış ve “mertek” adı verilen ağaçlar yerleştirilmiştir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Dışarıya büyük
bir kapı açılmaktadır. Bu kapının büyük olmasının sebebi, ahır olan evin
alt katına rahatça girilebilmesini mümkün kılmaktır.
Evin giriş kısmında ahır, ambar ve evin çıkış kısmını birleştiren avlu
bulunmaktadır. Avlunun bir diğer özelliği ise avlunun duvarlarına tavukların yumurtlaması için yapılmış folluklardır. Evin ahır kısmında ise yine
tavuklar için yapılmış olan ve “döneklik” adı verilen etrafı çevrili bir alan
vardır.
Evin diğer bir bölümünü ise ambar oluşturmaktadır. Alabileceği
ekin miktarının fazla olması için ambar yapımında derinliğe ve yüksekliğe önem verilmektedir. Ambarın içerisinde birçok tarım aleti de vardır.
Bunlarla birlikte kışlık yiyecekler, baklagiller bozulmaması için ambarda
saklanır.
Evin içeriye giriş kısmında ise hol bulunur. Evin içerisindeki birçok
bölüme geçiş buradan sağlanmaktadır.
78
Geçmişte evin mutfak bölümünde tahtadan nakışları olan ocak,
günümüzde işlevini yitirmiştir. Ocakların yanı sıra mutfakta raflar bulunmaktadır.
Evin mevcut odalarında dolap şeklinde bulunan bölmeler geçmiş
dönemlerde banyo olarak kullanılmıştır. Evin odalarında kapaklı sedirlere gizlenmiş zemini banyoluklar bulunmaktadır.
Evin balkon şeklinde olan ve “kaş” adı verilen bölümü ise bulgur
sermek amacıyla kullanılmaktadır.
79
İsmail Bayrak’a Ait Mesken (Bursa/Cumalıkızık)
Derleyen: Abdullah ŞAHİN
Derleme Yeri: Bursa/ Cumalıkızık-Eğrek Sok.
Kaynak Kişi: İsmail BAYRAK, 1932, Cumalıkızık
Yapıda Kullanılan Malzeme: Moloz taş, ahşap, kerpiç
Yapının Bulunduğu Konum: Yapım Yılı: 600 yıllık olduğu tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Yapının, ahşap (kestane ağacı) hatıllar üzerine
kurulan iskelet araları kerpiç ile doldurulmuş ve sıvanmıştır. Birinci katta
payandalar ile çıkmalar yapılmıştır. (F:79) Pencereler ahşap ve kafeslidir.
Kullanılan çiviler el yapımı dövme çivilerdir. Bağdadi arasında kerpiç ve
çamur sıva kullanılmıştır. Çatılarda tavan yapılmamıştır. Bu sayede kirişler, dikmeler ve çapraz çatılar rahatlıkla görülebilmektedir. (F:80)
Yapının İşlevi: Yapı, mesken olarak kullanılmaktadır. Dış kapı
kanatlı ve ahşaptır. Bu kapının üzerine yarım daire şeklinde pencere
konulmuştur. Kapının girişindeki kısma “hayat” adı verilmektedir. Dış
kapının üzerindeki yarım daire şeklindeki pencere, hayatın aydınlık
olmasını sağlamaktadır. (F:81) Hayat gündelik işlerin yapıldığı, günün
büyük kısmının geçtiği alandır. Mutfak buradadır ve tarım ürünleri burada depolanmaktadır. Odun da hayatta bulunan odunluk kısmına istiflenmektedir. Zemin geniş ve yassı taş ile döşenmiştir. Yapıyı taşıyan ana
ahşap direkler hayatta açıkta ve görülebilir durumdadır. Burada bulunan
ahşap küçük bir kapı “açık hayat” denilen arka bahçeye açılır.
Ahşap merdivenler ile hayattan birinci kata çıkılabilmektedir. Birinci
katta oturma odası ve yatak odası bulunmaktadır. Bununla birlikte çıkmalı** büyük salon bulunmaktadır. Oturma için kullanılan duvar boyunca “L” şeklinde uzanan sedirlere “seki” adı verilmektedir.
Çıkmalı büyük odadan ikinci kata yine bir ahşap merdiven ile çıkılır.
Burada “çıkmalı” bir büyük salon bulunmaktadır. Bu kat genellikle misa Bağdadi: Ahşaba çakılan çıtaların üstüne sıva vurularak elde edilen duvar tekniğidir. Bu çıtalar sayesinde sıva harcı yüzeye tutunabilir. Günümüzde çıtaların yerini tel kafes ve örgüler
almıştır.
** Çıkma: Yörede eli böğründe olarak adlandırılır.
80
firlerin ağırlandığı kattır. Burada kışlıklar da kurutulmaktadır. Duvarlarda
“lambalık” adı verilen bölümler yer almaktadır.
Yapının iç kapıları ahşap, tek kanatlı ve eşiklidir. Pencereler boyuna,
dikdörtgen ve çift kanatlıdır. Sokağa bakan pencerelerin kafesli olması evin mahremiyetini sağlamak içindir. Bu şekilde dışarıdan evin içi
görünmemektedir. (F:79)
Çatıdaki saçakların dışa doğru olması, kar ve yağmur sularının dış
cepheye zarar vermesini engeller.(F:79)
81
Kadir Kaygusuz’a Ait Mesken (Çorum/İskilip)
Derleyen: Selim DEMİREL
Derleme Yeri: Çorum/ İskilip
Kaynak Kişi: Kadir KAYGUSUZ, 1935, Çorum, ilkokul, emekli
Yapıda Kullanılan Malzeme: Çam ağacı, kerpiç, tatlı kireç, taş
Yapının Bulunduğu Konum: Yapım Yılı:Yapım Tekniği: İskilip’te genel olarak evler “isketoz ya da dizeme”
adı verilen usul ile yapılmaktadır. Bu teknikte, temellerin çürümemesi ve
uzun yıllar sağlam kalabilmesi için taş temeller atılmaktadır. Bu temellerin üzerine “tapan” adı verilen çam ağacından elde edilen ahşap, yatay
olarak uzatılmaktadır. Tapanın üzerine dikey ve hafifçe yatay “payanda”
denilen ağaçlar uzatılmaktadır. Payandaların arası kerpiç ile örülerek
duvarlar meydana getirilmektedir. (F:82)
Bu tekniğe göre birden fazla kat çıkılacaksa, katlar arasına “tapan”
atılmaktadır. Tapanların üzerine bir taraftan diğer tarafa karşılıklı “kırma”
diye adlandırılan ağaçlar uzatılmaktadır. Kırmaların üzerine düzgün tahtalar döşenmektedir. Bu tahtaların üzeri de toprak harç ile sıvanmaktadır. Bunun üzerine tekrar tahta döşenmektedir.
Evin çatısı arka cepheye meyilli yapılmaktadır. Bunun sebebi yağmur ve kar sularının evin önüne değil de arkasına dökülmesini sağlamak içindir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapının birinci
katı her türlü eşyanın konulması amacıyla kullanılmaktadır. Bir anlamda
depo işlevi görmektedir.
İkinci katta salon ve salona açılan diğer odalar bulunmaktadır. Isınma salondan yapıldığında diğer odalar buradan ısıtılabilir. Mutfak en
dipte, kuytudadır. Mutfağın serin olması tercih edilmektedir. Mutfakta
bulunan “bıçaklık” adı verilen raf sistemi, kap kacağın konulması içindir
ve kapaksızdır, sade bir örtü ile estetize edilmiştir. (F:83)
Diğer odalar güneş ışığından daha fazla yararlanabilmek amacıyla ön cepheye bakmaktadır. Her odada yüklük ve dolap içinde “terece”
denilen banyolar bulunmaktadır. Ayrıca ocak bulunması da bu odaların,
birer çekirdek ailenin yaşayabilmesi gözetilerek yapıldığını göstermektedir.
82
Karakoçlar Konağı (Ankara/Çubuk)
Derleyen: Hale Nur AKGÜL
Derleme Yeri: ANKARA/Çubuk-Yıldırım Eyci Köyü
Kaynak Kişi 1: Hidayet KARAKOÇ, 1939, Çubuk
Kaynak Kişi 2: Kadriye KARAKOÇ, 1938, Çubuk
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, çamur, kereste
Yapım Yılı: 1903
Yapım Tekniği: Karakoçlar Konağı, bir taş mimari örneğidir. Konak
400 m2, duvarların kalınlığı ise 80 m’ dir. Konağın duvarları çamur yardımıyla taşla örülmüştür. Konağın “miğfer” adı verilen giriş kısmında taş ve
kereste kullanılmıştır. Evin çatı kısmında ise kereste kullanılmıştır.
1970 yılında konak tamir ettirilmiştir.
Konağın ağıl adı verilen çitlerle çevrilmiş geniş bir bahçesi bulunmaktadır. Ön tarafta odunluk, arka tarafta ise samanlık, ahır ve küllük adı verilen ve hayvan atıklarının bulunduğu bölüm yer almaktadır. Bu bölümde küllük adı verilen hayvan atıkları bekletilmektedir. Hayvan atıkları
önemli bir gübre kaynağıdır. Bu atıkların arka taraftaki bölümde bekletilme sebebi evin çevresinin kötü görünmesini ve kokmasını önlemek
içindir.
Evin en alt kısmında iki kapısı olan ahır vardır. Ahırda tavukların
yumurtalarını bırakmaları için yapılmış “holluklar” bulunmaktadır. Ahırda harmanda kullanılan çeşitli aletlerin yanı sıra ahıra ulaşımı kolaylaştırmak amacıyla yapılmış, “peleg” adı verilen merdivenli kapaklı bir geçit
yer almaktadır. Peleg adı verilen bu kapaklı bölme sayesinde ev sahibi
dışarıya çıkmadan hayvanları kontrol edebilmekte ve aşağıda duran
yoğurt peynir gibi malzemeleri yukarıya çıkarabilmektedir. (F:84)
Karakoçlar konağı on üç oda ve dört antre ve bir karanlık odadan oluşmaktadır. Evin giriş kapısına cümle kapısı adı verilmektedir ve
“mabeyn” adı verilen merdivenlerle çıkılmaktadır. Evin en geniş yeridir.
Burada yemek yenildikten sonra ise misafirler kendilerine ayrılan odalarında ağırlanmaktadır. Odalarda sedirler bulunmaktadır. Yemek odası
83
ve misafir odalarında keresteden yapılmış olan sedirlerin üst kapakları
kaldırılarak banyo olarak kullanılabilmektedir.
Misafir kabul odasında “kör pencere” adı verilen çeşitli eşyaların
konulduğu bölüm bulunmaktadır.(F:85) Misafir odasının yanında bulunan odaya ise “aş evi” veya “cümle odası” adı verilmektedir. Bu odalar çok
fazla misafir geldiğinde yatak odası olarak da kullanılabilmektedir.
Odalarda duvarların altına çivi çakılarak oluşturulmuş vestiyere
benzeyen bölümler ve çeşitli eşyalar konulması amacıyla yapılmış köşeli
raflar vardır.
Evin diğer girişinde yatak odası ve misafir odası olarak kullanılmak
üzere iki oda bulunmaktadır. Bu girişin karşısında bulunan koridorda ise
üç oda bulunmaktadır. Bu odalardan birisi “kiler odası” veya “dikiş odası” olarak adlandırılmaktadır.(F:86) Bu oda, hem ev ahalisinin yetiştirdiği
meyve ve sebzelerin hem de evde kullanılan geleneksel eşyaların konduğu odadır. Bu odada dikiş makinesi, elek, peyniri tenekeye basmaya
yarayan “peynir küsküsü” heybeler ve çeşitli meyveler bulunmaktadır.
Evde eski, kullanılmayan eşyaların yanı sıra balta, kırklık gibi eşyaların da konulduğu odaya karanlık oda ismi verilmektedir.
“Hamur Odası”nda ekmek, bazlama, yoğurt, salça, tarhana gibi
malzemelerin yapılıp saklandığı bir diğer oda bulunmaktadır. Bu odanın
yanı sıra soğan patates gibi ürünlerin saklandığı ayrı bir kiler odası da
bulunmaktadır.
Evin her odasında banyo olarak da kullanılabilen sedirler dışında,
ayrı bir banyo da bulunmaktadır. Buraya “abdesthane” de denilir.
84
Karakurtlar Konağı (Osmaniye)
Derleyen: Serdar KARAKURT
Derleme Yeri: Osmaniye
Kaynak Kişi 1: Turan KARAKURT, 54 yaşında üniversite, emekli;
Kaynak Kişi 2: Emine KARAKURT, 55, ortaokul;
Kaynak Kişi 3: Berrin BAZ, 40, üniversite, anaokulu öğretmeni;
Kaynak Kişi 4: Ali BOZDOĞAN, 55, lise, emekli.
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ateş tuğlası, taş ve ahşap
Yapının Bulunduğu Konum: Portakal, hurma, turunç, limon, asma ağaçlarının
bulunduğu bir avlu (bahçe) içerisinde bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 1950
Yapım Tekniği: Yapı kısmen betonarme, kısmen ahşaptır. Ahşap
olan kısımlar zaman içerisinde yıprandığından betonla restore edilmiştir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yüksek duvarlı bir bahçe içerisindedir. Alt katında caddeye bakan tarafta işyerleri (üç
ayrı mağaza) bulunmaktadır. Bahçede daha önceleri ev olarak kullanılmış, şimdilerde depo işlevi gören iki odalı müstakil bir yapı bulunmaktadır. Ayrıca bu bahçede bir de odunluk bulunmaktadır.
Yapıya daha önce ahşap olan, betonla yenilenmiş bir merdivenle
çıkılmaktadır. Merdiven genişçe bir terasa çıkmaktadır. Terasın üstünü
asma ağacının yaprakları kapatmıştır. Yapının üçüncü katı 17 sene önce
yapılmıştır. Betonarme olan bu yapı, esas yapının mimari özelliğini göstermemektedir. Bu kısmın yapımında çinko ve ahşap kullanılmıştır.
Toplam dört odası bulunan ikinci kattaki esas bölümün tüm odaları
aynı salona açılmaktadır. Yüklük adı verilen kısıma erzak, yatak, yorgan
vb. eşyalar konulmaktadır. Buranın dış cepheye penceresi yoktur. Tabanı
ahşap olan yüklüğün içeri bakan bir penceresi bulunmaktadır. Yüklüğün
bir duvarında gömme kütüphane bulunmaktadır.
Salonun haremlik kısmı mevcuttur. Burada bayan misafirlerin ağırlandığı bilinmektedir. Haremliğin salona bakan bir penceresi mevcut
olup, selamlık kısmı da salon olarak kullanılmaktadır.
85
Yatak odasının pencerelerinin dış cephesinde panjur bulunmaktadır. Bu panjurlar dışarıdan içerinin görünmesini engellemek için
yapılmıştır. Yatak odasının bir duvarında da yüklükteki gibi gömme bir
kütüphane bulunmaktadır.
Yapının mutfağında tüp gaz bulunmadığı dönemlerde kullanılan
bir ocak bulunmaktadır. Mutfağın banyoya bakan tarafında ve yüksekte, “tahtaboş” denilen bir tür kiler bulunmaktadır. Kışlık erzak burada
muhafaza edilmektedir.
Tahtabaş: “Eskiden damın düz bir bölümü ki çoğu çamaşır sermeye yarar ve çinko bulunurdu.
Arap evlerinde bir yüzü iç avluya açılan oda.” (Hasol, 1998)
86
Keleşzade Konağı (Ankara/Beypazarı)
Derleyen: Rakibe GİRGİN
Derleme Yeri: Ankara/Beypazarı- Dağısalı Sok.
Kaynak Kişi 1: Güngör GÜREL, 1966, yüksek okul, inşaat teknikeri
Kaynak Kişi 2: Osman ARLI, 1945, üniversite, mimar
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap, kerpiç
Yapının Bulunduğu Konum:Yapım Yılı: 150 yıllık olduğu tahmin ediliyor
Yapım Tekniği: Yapının zemin katı taş, üst katları ahşap iskelet içine ahşap ve kerpiç dolgu kullanılarak yapılmıştır. Kuzey cephe kerpiç
dolgudur. Ocaklı duvarlar kerpiçtir. Bölme duvarlar bağdadi yapılmıştır.
Zemin katta kullanılan yapıyı üzerinde tutan taşlar 90 cm kalınlığındadır ve el ile şekillendirilmiştir. Taşlar horasan harcı” denilen yumurta
akı katılarak elde edilmiş harçla dizilmiştir.
İkinci ve üçüncü katlarda ahşap “dizemeler” kullanılmıştır. Üzeri
yumurta akı katılmış acı kireçle sıvanmıştır. (F:87)
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Zemin kat
mahzendir. Burada odunluk, tahıl ambarı, erzak saklama çukuru, ocaklık, kara fırın, kiler ve çamaşırhane bulunmaktadır. Mahzene evin arka
kısmında bulunan kapıdan girilebilmektedir. Mahzende tercihen kullanılan çam, gürgen, meşe, kestane türü ağaçlardan elde edilen ahşap
kiriş ve sütunlar görülebilmektedir.
Ön cephede evin girişi bulunmaktadır. Çift yönlü merdiven ve
kanatlı ahşap kapıdan girilir. Kapının üzerindeki tokmak günümüze
kadar ulaşabilmiştir. (F:88) Kapının orijinal anahtar deliği kapatılmış,
yerine bugün kullanılan küçük anahtara ait kilit takılmıştır. (F:89)
Pencereler işlemeli demirlidir. Evin dış kapısı, ip yardımıyla makaralı
bir mekanizma ile açılabilmektedir. Kapı “oyma” ve “kakma**” tekniği ile
işlenmiştir ve süslüdür. Evin bu giriş katından mahzene inilebilmektedir.
Horosan harcı: “Eskiden pişmiş tuğla ve kiremit parçalarının tokmakla dövülüp toz haline
getirilmesinden sonra bir elekten geçirilerek elde edilen ince tozun kireç ve suyla karıştırılmasıyla yapılan harç.”(Hasol, 1998)
** Kakma tekniği: “Levhalara arkadan kakılıp vurularak yapılan resim. Üzerinde açılan yuvalara
gümüş, altın, sedef gibi maddeler kakılıp oturtularak yapılan süsleme işi.”(Hasol, 1998)
87
İkinci kat sofa ve buraya açılan odalardan oluşur. Sofanın ve odaların tabanları ve tavanları ahşaptır. Tavanlar çıtalıdır. Bu kattaki sofanın
balkonu vardır. Pencereleri “giyotin”, pencere, kapı ve çıkmalarda ahşap
işlemeler bulunmaktadır. Bu katta oturma odasının ve yatak odasının
dışında mutfak ve tuvalet vardır. Mutfaktaki ocaklığın yerini elektrikli
fırın almıştır. Fayanstan yapılmış tezgâh, yerdeki taş bulaşık yıkama yerine tercih edilir.
Üçüncü kat da ikinci kata benzemektedir. Burada guşgana (kuş
konağı) adı verilen kısımlar vardır. Tavanları ince işçilikle süslenmiş olan
guşganada kışlıklar kurutulur. Bütün odalarda ahşap gömme dolap
bulunmaktadır. Bunların kimi yüklük, kimi banyodur. Bu ahşap dolaplar
işlemeli ve gösterişlidir.
Bu katta ayrıca çatıya geçişi sağlayan “bahsi” adı verilen kısım vardır.
Burası aynı zamanda kullanılmayan eşyaların konulduğu yerdir.
Konağın dışında “sebil” denilen çeşme vardır. Taştan yapılmış sebil
herkesin kullanımına açıktır. (F:90)
Sebil: “Genellikle camilere bitişik özel bir biçimde yapılmış karşılık beklemeden hayır için
içme suyu dağıtılan taş yapı.” (www.tdk.gov.tr)
88
Köstekçilerin Evi (Ali Galip Köstekçi Evi) (Çorum/İskilip)
Derleyen: Canan UĞURDAĞ
Derleme Yeri: Çorum/ İskilip
Kaynak Kişi 1: Hüseyin KARTAL, 1956, İskilip, memur (HEM Mdr. Yard.)
Kaynak Kişi 2: Safiye UMUTLU, ev hanımı
Yapım Yılı: 1918
Yapım Tekniği: Ahşap iskeletlidir, kerpiç dolgu tekniği kullanılarak
yapılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Zemin katta
biri kiler olarak kullanılan diğeri “mağaza” denilen iki oda bulunmaktadır. Mağaza kışlık işlevini yitirmiş bir odadır.
Yapının sokağa açılan kapısı haricinde, avlu içerisinden iki ayrı giriş
bulunmaktadır. Sokağa açılan kapıdan girildiğindeki katta geniş bir sofa
ve buraya açılan dört tane oda bulunmaktadır. Bu odalardan biri misafir odası olarak kullanılır. Sofaya açılan odaların bir diğeri de içinde ocak
bulunan ve ekmek odası olarak adlandırılan odadır.
Yapının içinden üst katlara ahşap merdivenler ile çıkılmaktadır. İkinci ve üçüncü katta sokağa doğru bir çıkıntı mevcuttur. Bu çıkıntıya cumba adı verilmektedir. Mutfak ikinci katta bulunmaktadır. Birinci kattaki
ekmek odası yufka, ekmek vb. yapımında kullanılan odadır. İkinci katın
tavanları ahşap bezemedir. İkinci katın odaları da yatak odası, oturma
odası olarak kullanılmaktadır ve işlevlerine göre döşenmişlerdir.
Üçüncü kata yine ahşap merdivenle çıkılmaktadır. Bu kat kullanılmamaktadır. Bu kattaki odalar da, ikinci katın odalarına benzemektedir.
Tavanlar süslü, odalarda yüklük olarak kullanılmış dolaplarla, sergen
adı verilen kap-kacak konulan dolaplar bulunmaktadır. Ocaklık denilen
kısımların yan taraflarında “medine” denilen işlemeli süslü raflar, aydınlatma araçlarının konulduğu yerler bulunmaktadır.
Üçüncü katın odaları boş olduğu için sedirlerin yapısı daha net
görülebilmektedir. (F:91) Yapının sedirleri ahşaptır ve açıldığında ranza
Medine: Başka yörelerde çiçeklik, lambalık olarak da adlandırılır.
89
olarak kullanılabilmektedir. “Sohbet odası”, “Ethem Efendi”nin odası gibi
özel adları olan odalar bulunmaktadır. Bu kattan çatıya çıkılabilmektedir. Çatıya açılan kapak “kapandı” diye adlandırılmaktadır.
Bu yapının odaları da çekirdek ailelerin yaşayabilmesi düşünülerek
yapılmıştır.
Avluda ambar, ahır, bağ ocağı ya da şirevet denilen üzüm kaynatılan, pekmez yapılan bölümler bulunmaktadır.
90
Lütfiye Aykulteli’ye Ait Mesken (İzmir)
Derleyen: Zühre BOSNALI
Derleme Yeri: İZMİR
Kaynak Kişi 1: Lütfiye AYKULTELİ, 1955, lise mezunu, mahalle muhtar azası
Kaynak Kişi 2: Ahmet KARACA, 1956, ilkokul, şoför
Kaynak Kişi 3: Gökhan KABOĞLU, 1975, üniversite, inşaat mühendisi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, kerpiç, tuğla
Yapının Bulunduğu Konum: Yapım Yılı: 90–100 sene önce yapıldığı tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği:Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır ve iki katlıdır.
Ahşap bir kapıdan girilen yapının giriş kısmına “taşlık” denilmektedir. Bu
kısma zemini taş olduğundan bu ad verilmiştir. Girişin altında bodrum
bulunmaktadır. Burada önceleri yakacak depolanırken, bugün oturulabilir duruma getirilmiş ve kiraya verilmiştir.
Taşlık kısmında divan bulunmaktadır. Bu da taşlığın oturma amaçlı kullanıldığını göstermektedir. Haremlik ve selamlık denilen bölümler
taşlığa açılmaktadır.
Mutfak, günümüzde işlevini yitirmiştir. Mutfak olarak kullanılan
kısım yapıya sonradan ilave edilmiş başka bir odadır. Üst kata ahşap bir
merdiven ile çıkılır. Bu merdiven mutfak olarak kullanılan odanın hemen
yanındadır. Bu ahşap merdivenin altı kiler işlevi görmektedir.
Üst katın tavan yüksekliği ve kapı boyu yükseklikleri alt kata nispeten daha fazladır. Üst katın odalarının açıldığı salon “sofu” diye adlandırılmaktadır.
Misafir odası, çocuk odası, yatak odası sofuya açılmaktadır. Misafir
odası olarak kullanılan oda cumbaya açılır. Cumbanın eskiden kafesli
ve paravanlı olmasının sebebi hanımların rahatça, etraftan görülmeden
dışarıyı seyredebilmelerini sağlamaktır. Bugün bu kafes ve paravanlar
kaldırılmıştır.
Çocuk odası boş ve işlevini yitirmiş durumdadır. Yatak odası olarak
kullanılan odada, tuvalet ve banyo bulunmaktadır. Bu oda terasa açılmaktadır. Teras deniz manzaralıdır. Terasın zemini taş döşenmiştir.
Yapının pencereleri dışarıdan kanatlı kapaklıdır.
91
Mahmut Şen’e Ait Mesken (Kırşehir/Özbağ)
Derleyen: Resul ŞEN
Derleme Yeri: Kırşehir/ Özbağ
Kaynak Kişi: Mahmut ŞEN, 1957, Kırşehir\Özbağ
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, kerpiç, tuğla, ahşap
Yapının Bulunduğu konum: Bahçe içerisinde yer almaktadır. (F:92)
Yapım Yılı: 1948
Yapım Tekniği: Kerpiç malzeme kullanılarak yapılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapının avludan bahçeye açılan küçük bir kapısı vardır. Aynı zamanda evin, avludan sokağa açılan büyük bir “çatal kapısı” bulunmaktadır. Kapının üzeri
küçük kavak dalları ve onun da üzerine tahıl sapları atılıp, üzeri çamurla
sıvanarak yapılan “bişirik” le örtülmüştür. Kapı evin avlusuna araç girecek şekilde yapılmıştır. Avlu duvarı küçük taşlarla yapılmıştır. Duvarın
üzerinde kıyılmış ağaç dalları ile iç içe geçmiş olan 30 cm yüksekliğinde
toprak bir tabaka bulunmaktadır. Avluda samanlık, odunluk ve musluk
bulunmaktadır.
Giriş kapısının açma mekanizması zembereklidir. Giriş kapısından
başlayan, sonradan betonla yapılmış olan tek basamaklı bir merdiven
bulunmaktadır.
Zemin katta odaların arasında geçişi sağlayan “mabeyn” adı verilen
bölüm, “kayıt damı” ve kiler bulunmaktadır. Kayıt damında un ambarı
bulunmaktadır. Bununla birlikte bu bölümde “tuluk odası” da vardır. Bu
bölümde peynir, çökelek, tereyağı yapılmaktadır. Kilerde ise kışlık yiyecekler saklanır.
Evin yedi adet odası bulunmaktadır. Kalabalık aile daha sonradan
çeşitli sebeplerle dağıldığından, dört oda kullanılmamaktadır. Bu odaların arasında geçişi sağlayan “mabeyn” adı verilen bölüm ise yazın serin
olduğu için oturma odası işlevi görmektedir. (F:93)
Biri kuzey, diğeri güney cephesine bakmak üzere evin iki adet balkonu vardır. Bu balkonlardan biri çok dar olduğundan diğeri çamaşır
asmak ve biber kurutmak amacıyla kullanılmaktadır. Balkonda su ısıtmak, yemek yapmak amacıyla kullanılan ocak bulunur.
92
Yapının kuzey cephesindeki dar balkonun köşesinde tuvalet vardır
ve bu balkon sadece tuvalete giden yol işlevi görmektedir.
Düğün ve bayramlarda kullanılan ve “büyük oda” adı verilen odada
iki adet pencere bulunur. Biri doğuya diğeri ise güneye bakar. Odanın
tavan kısmı “hezen” denilen ağaçların altına çakılan, esnek ve yumuşak
bir ağaç ürünü olan “drolit” ile kaplanmıştır. Bu odada da duvarı boydan
boya kaplayan bir sedir vardır. Yerde ise içleri yün doldurulmuş minderler, minderlerin üzerinde ise yastıkları kullanılmaktadır.
Odada duvara gömülmüş ve yatak koymak amacıyla kullanılan
kapaksız yüklük bulunmaktadır.
Karanlık oda yatak odası olarak kullanılmaktadır. Bu odada banyo
yapmak ve abdest almak amacıyla kullanılan betondan yapılmış “çağ”
vardır. Bunlarla birlikte yatak koymak amacıyla kullanılan yüklükler ve
elbise koymak amacıyla yapılmış gömme dolap şeklinde elbise dolapları bulunmaktadır.
Küçük odada kıymetli eşyaları, dini kitapları koymak için kullanılan
gömme, kilitli ahşap bir dolap vardır.
Evin mutfağında mutfak araç-gereçlerini koymak amacıyla kullanılan bir terek ve sonradan eklenmiş bir lavabo bulunmaktadır. Zemin
kısmı ise betondur.
Hezen: “Sopa, değnek, dal.” (www.tdk.gov.tr)
93
Mehmet Akdemir’e Ait Mesken (Ankara/Kızılcahamam-Saraç)
Derleyen: Başak PERÇİN
Derleme Yeri: Ankara/ Kızılcahamam-Saraç Köyü
Kaynak Kişi 1: Mehmet AKDEMİR, 1963, lise, çiftçi
Kaynak Kişi 2: Hatice AKDEMİR, 1937, ilkokul, ev hanımı
Kaynak Kişi 3: Ahmet AKDEMİR, 1933, ilkokul, çiftçi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Toprak, briket, kerpiç
Yapım Tekniği: Yapının dış cephesinde soğuğu önlemek için toprak, kömür tozu ve katran tortusunun sıkıştırılıp basınçla elde edilen briket, çamur ve saman kullanılmıştır.
Soğuktan korunmak amacıyla evin pencereleri küçük yapılmıştır.
Evin dış cephesi taş; zemin döşemesi, tavan, kapı ve pencere takımları
ahşap malzemeden yapılmıştır.
Yapının işlevi: Mesken olarak kullanılmakta olan yapı, arka tarafında bulunan bir başka evle birleştirilmiş ve eğimli bir zemine kurulmuştur. İki ev arasında ortak kullanılan samanlık vardır. Yine bu eğime
uygun olarak ev, yerden yaklaşık 1,5 m yükseklikte bulunmaktadır. 1,5
metrelik boşluk iki bölüme ayrılmıştır. Bu bölümün bir tarafı ahır, diğer
tarafı ise odunluk olarak kullanılmaktadır.
Hayvanlar geceleri ve soğuk havalarda ahırda tutulur. Evin giriş kısmında bulunan ve sokakla bağlantıyı sağlayan merdivenin alt kısmında
bir odunluk daha bulunmaktadır.
Daha önce evin iç kısmında bulunan tuvalet ve banyo günümüzde
evin dışına alınmıştır ve etrafı tahta sütunlarla çevrilmiştir.
Evin iç kısmında giriş kapısının yanında bulunan küçük pencere
oyuğu, ayakkabılık olarak kullanılmaktadır.
Odalarda bulunan duvarlardaki oyuklar dolap olarak kullanılmaktadır, örtü ile gizlenmiştir.
Evin bir bölümü hem yatak odası hem de mutfak olarak kullanılmaktadır. Burada ısınmayı ve yemek pişirmeyi sağlayan bir ocak bulun-
94
maktadır. Ocağın iki yanında duvara oyularak yapılmış olan dolaplar
bulunmaktadır. Ocağın yan duvarına tespih asabilmek amacıyla çivi
çakılmıştır.
Evin kiler olarak kullanılan bölümünde duvara monte edilmiş raflar,
mutfak araç gereçleri için tasarlanmıştır.
Odalardaki sedirler ahşaptır. Yine oturma odasında yüklük olarak
kullanılan bir bölüm bulunmaktadır. Buranın yan tarafında tahtadan
yapılmış küçük camlı bir dolap bulunmaktadır. Dolabın arkasında ise
askılık yer almaktadır.
95
Mehmet Aygün’e Ait Mesken (Ankara/Beypazarı)
Derleyen: Hüseyin AKÇA
Derleme Yeri: Ankara/ Beypazarı-Rüstem Paşa Mah.
Kaynak Kişi 1: Ayşe Dudu AKÇA, 1945
Kaynak Kişi 2: Mehmet AYGÜN, 1930
Kaynak Kişi 3: Mustafa TEKİN, 1931
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, çamur
Yapım Yılı: 100 sene önce yapıldığı tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Hımıs adı verilen içi çamurla dolu ahşap kalıplar
dışardan kireçle sıvanmıştır. Meşe ağacının tercih edildiği “mesedek”
adı verilen ahşap direklerin üzerine kurulmuştur. Mesedeklerin üzerine
“hatıl” denilen yatay ahşaplar yerleştirilmektedir. Tavana ısı yalıtımını
sağlamak için “harpıç” atılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Bahçe ve avlu
olarak adlandırılan iki ayrı açık alanın içindedir. Buraya ahşap bir kapıdan girilir. Bu kapının üzerinde “çörten” adı verilen kapının güneş ve
yağmurdan korunmasını sağlayan sacdan korumalık vardır. (F:94) Ahşap
kapının “erezi” denilen kilidi bulunmaktadır. Bahçenin duvarı harç kullanılmadan taşların dizilmesi ile yapılmıştır. Bu duvara “torç” denilmektedir. (F:95) Bahçede bulunan su kuyusu eskiden evin tüm su ihtiyacını
karşılarken, günümüzde bahçe sulanması için kullanılmaktadır.
Yapının çatısı Osmanlı kiremidi diye bilinen oluklu kiremit ile
döşenmiştir. Yapının altında avluya bakan iki tane mağara bulunmaktadır. Geçmişte her türlü yiyeceğin, halı, kilim vb. eşyaların fazlasının
muhafazası için kullanılan mağaralar bugün sadece odun-kömürlük olarak kullanılmaktadır. Bahçede ayrıca tahıl ambarı bulunmaktadır.
Yapı iki katlıdır. Yapının tamamında ahşap malzeme kullanılmıştır.
Üst kata çıkıldığında, yazlık adı verilen bütün odaların açıldığı kısma ulaşılır. Burada balkon (çıkartma) ve “kuşkona(kuş konağı)” adı verilen en
üstteki tek odalı kısma da geçilmektedir. Kuş konağı adı verilen kısım Harpıç: Yörede kerpice verilen ad.
96
da kışlıklar kurutulmaktadır. Geçmişte evin en küçük erkek çocuğu da
burada kalabilmekteymiş.
Tüm odalarda ahşap gömme dolaplar bulunmaktadır. Bunların kimi
gömme dolap, kimi gusülhane denilen banyolardır. Bu banyolar artık
kullanılmayan eşyaların konulduğu yerler olmuştur. Her odada kara
ocak bulunur.
Mutfak ve tuvaletin odalardan uzakta yapılmasının sebebi kokudan korunmak içindir. Tuvalet ve mutfağa açılan koridora “yörüdüm” adı
verilmektedir.
Yapının tavanları işlemeli ve oymalı süslerle çevrilmiştir. Duvarlarda
gömmeli lambalık denilen boşluklar da süslemelidir ve vitrin işlevi görmektedir.
Odalarda oturmak amacıyla sedirler bulunmaktadır. Sedirlerin üzerine minder serilip oturulmaktadır.
97
Mehmet Haydar’a Ait Mesken (Ankara/Nallıhan-Karaköy)
Derleyen: Hilal AYDIN
Derleme Yeri: Ankara/ Nallıhan- Karaköy Köyü
Kaynak Kişi 1: Mehmet HAYDAR, 1931, ilkokul
Kaynak Kişi 2: Nurhan HAYDAR, 1935, ilkokul
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, tuğla, beton ve ahşap
Yapım Yılı: 200 senelik olduğu tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Zemin kat ve birinci kat duvarları taş, ikinci kat
duvarları tuğladan yapılmıştır. İkinci kat sonradan çıkılmıştır. Tuğlaların
arasına “hatıl” konulmuştur. Duvarların kalınlığı 80 cm civarındadır.(F:96)
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır ve geniş bir
avlu içerisinde bulunur. Taş duvarlar ile çevrili avlu, ahşap ve kanatlı bir kapı ile sokağa açılmaktadır. Avlunun zemini topraktır, ancak yer
yer beton dökülmüş ve taş döşenmiştir. (F:97) Avluda tahıl ürünlerinin
depolandığı ahşaptan yapılmış büyükçe bir ambar ile mesken sahibinin
ve kısmen köylünün ihtiyacına cevap veren demirci dükkânı diye adlandırılan atölye bulunmaktadır. Yine avlunun bir başka köşesinde odunluk
ve kışlık yiyeceklerin saklandığı kiler bulunmaktadır. Avlunun duvarları
boyunca içe doğru yapılmış yarım çatı, hayvanlar için gölgelik, traktör
vb. tarım araç-gereçleri içinse doğanın olumsuz şartlarından korunmak
içindir. Avluda ayrıca kümes bulunur.
Yapının mesken kısmı iki katlıdır. Avluya bakan zemin kat, önceleri
ahır ve samanlık olarak kullanıldığından zemin topraktır. Ahır ve samanlık avlu içerisinde başka bir tarafa taşınmıştır. Zemin kata beton dökülmüştür. İhtiyaç olduğundan evin ikinci katı çıkılmıştır.
Tuvalet zemin kattadır ve fayans kullanılmıştır. Yapının tamamının
tavanları ahşaptır. Birinci kata da ahşap bir merdivenle çıkılmaktadır.
Zeminde avluya açılan ve birinci katta aynı maksatla bitişik eve geçilebilen ahşap kapılar bulunmaktadır. “Yolluk” olarak adlandırılan bölüm
evin terasına açılırken, buradan bitişik ev ile birleşmektedir.(F:98) Teras
da sonradan yapılmıştır ve betonarmedir.
Yapıda mutfak olarak bitişik eve açılan oda kullanılmaktadır. Yapı-
98
nın kendi mutfağı olmasına rağmen yemek kokusunu biraz olsun azaltabilmek için bu yol tercih edilmektedir. Bu mutfağın tavan ve tabanı
ahşaptır. Burada bulunan taş ocak halen kullanılmaktadır. Bu ocağın iki
yanında küçük birer gömme dolap bulunmaktadır. Ocağın bir tarafında bulunan dolap ise banyoluktur. Buranın duvarlarında geçmişte para
saklanan, üzeri alçı ile kapatılmış oyuklar bulunmaktadır.(F:99) Bu mutfak-oda da olduğu gibi evin diğer kısımlarında da soba ile ısınılmaktadır. Mutfak olduğu halde oturma odası olarak kullanılan odada bulunan
banyoluğa artık çamaşır makinesi konulmaktadır. Buranın tabanı ahşap
iken beton yapılmış, tavandaki halkalar ise geçmişte salıncak, beşik kurmak amacıyla kullanılmıştır.
Birinci katın ara bölümünden ikinci kata ahşap merdivenler ile çıkılmaktadır. Burada alt kattaki oturma odasının üzerine denk gelen “tavan”
adı verilen bir dolap bulunmaktadır. Bu dolap bugün için işlevini yitirmiştir.
İkinci katın tabanı ahşaptır ve muşamba kaplıdır. Balkon olarak
adlandırılan cumba bulunmaktadır. Bu kat birinci kata göre daha az kullanılmaktadır. Yatak odaları da bu katta bulunur.
99
Mehmet Ünsal’a Ait Mesken (Ankara/Çubuk),
Derleyen: Burçin KÖKNEL
Derleme Yeri: Ankara/ Çubuk- Yavuz Selim Mah.
Kaynak Kişi 1: Mehmet ÜNSAL, 1954, ortaokul, memur
Kaynak Kişi 2: Zeynep ÜNSAL, 1917, ilkokul, ev hanımı
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kerpiç, ahşap
Yapım Yılı: 85–90 yıl önce yapıldığı tahmin edilmektedir.
Yapım Tekniği: Kazılan temele büyük taşlar döşenmiştir. Bu taşlar
harçla sıvanmıştır. Yapı, içerisine önceden belirlenen sayıdaki kadar oda
yerleştirilmesi hedeflenerek inşa edilmiştir.
Yapının İşlevi: Yapı, mesken olarak kullanılmaktadır. Giriş kat,
birinci kat ve çatı odası denilen bölümden oluşmaktadır. Girişte ahşap
ile çevrilmiş tuvalet ve yanı başında çeşme bulunmaktadır. (F:100) Giriş
kapısının kilidine bağlanan ip, üst kata çekilmiştir. Böylelikle yukarıdan
kapının rahatça açılması sağlanmıştır. Çatı odasının özel adı “Leylek
Odası” dır. Bu ad, gökyüzüne yakınlığın ifadesi olarak kullanılmaktadır.
Leylek odası eskiden yemek yenilen oda iken bugün bu işlevini kaybetmiştir. Pencerelerin önündeki sedirler, dışarıyı seyredebilecek şekilde
yerleştirilmiştir.
Yapının genelinin tavan ve tabanları ahşaptır. Bazı odalarda beşik
bağlamak için tavanlarda halkalara rastlanır. (F:101) Birinci kattan
çatı odasına ahşap bir merdivenle çıkılmaktadır. Birinci katta dört oda
bulunmakta, her biri ihtiyaca göre yatak odası, oturma odası olarak kullanılabilmektedir. Birden fazla çekirdek ailenin yaşayabilmesi düşünülerek yapıldığından, her odada ayrı gömme dolaplar bulunmaktadır. Bu
dolaplar yüklük ve banyoluk olarak işlev görecek şekilde yapılmıştır.
Yatak odasında gömme dolap banyoluk olarak kullanılırken, üzerindeki raflı bölüm de yatak-yorgan konulabilmesi içindir.
Duvarlarda hafif ya da derin girinti ve oyuklar bulunmaktadır. Bun Geleneksel Türk halk mimarisinin karakteristik özelliğidir. Hedeflenen sayı kadar oda, arsa
üzerine sığdırılmak suretiyle yapı inşa edilir.
100
lar raflı ve vitrin işlevi görecek şekildedir. Ayrıca bu girintiler, kıble yönünü gösterir şekilde yapılmıştır. (F:102)
Mutfak duvarlarında bulunan girintiler raf amaçlı olup, kap-kacak
koymak amacıyla yapılmıştır. Yerde bulunan ocağa, tüp gaz ile çalışan
ocak yerleştirilmiştir. Mutfağın kapı arkası erzak konulabilecek şekilde
bir nevi kiler işlevi görmektedir.
Yapının ahşap merdivenlerinin korkulukları süslemelidir. Merdivenlerin altları kullanılmayan eşyaların konulduğu ve kiler işlevi gören
kısımlardır.
101
Mehmet Vural’a Ait Mesken (Kütahya/Simav)
Derleyen: Fatih SERT
Derleme Yeri: Kütahya/Simav
Kaynak Kişi: Mehmet VURAL, 1932, ilkokul, çiftçi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, toprak, taş, kerpiç, tuğla, beton
Yapım Tekniği: Yarı ahşap yarı toprak bir yapıdır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapıya ahşap
merdivenler ile çıkılır. “Hanıy” adı verilen salona açılan odalar, mutfak,
tuvalet burada bulunmaktadır. Hanıyın dışarıya bakan dört adet penceresi vardır. Pencerelerin önünde duvar boyunca uzanan oturaklara
“maked**” adı verilmektedir. Maked, ahşap iskelet üzerine kilim örtülerek
kullanılır.
Yapının kapılarının üzerinde ahşap kandillikler vardır. Zemin ahşaptır. Dolap işlevi gören kısım fazla eşyaların konulduğu yerdir. Kapağı
yoktur, perde ile gizlenmiştir.
Odalar hanıya açılmaktadır. Misafir odası olarak kullanılan oda,
konumu itibariyle güneş ışığından daha fazla yararlanmaktadır. İki cepheden dışarıya bakan oda her iki taraftan da güneş almaktadır. Bütün
odalarda gömme dolap bulunmaktadır. Bu ahşap gömme dolaplar yüklük ve banyoluk işlevi görmektedir. Dolapların yanında ocaklar, kandillikler, aydınlatma araçlarının konulduğu raflar vardır. Günümüzde aydınlatma elektrik, ısınma ise soba ile sağlanmaktadır.
Bugün işlevini yitirmiş olan ahşap balkona “yüksek hanıy” adı verilir
ve yüksek hanıy köy meydanını görecek şekilde inşa edilmiştir. Kalabalık
misafirlere eskiden burada yemek verilirmiş.
Mutfak ve tuvalet yapıya sonradan eklenmiş kısımlardır. Tuğla ve
beton ile günümüz yapı teknikleri kullanılarak inşa edilmiştir. Mutfak
tezgâhı da günümüz tekniği ile yapılmıştır. Ahşap raflar kap-kacak koymak için kullanılmaktadır. Tel dolap ihtiyaca göre yiyeceklerin muhafaza edildiği bir eşya olarak mutfakta bulunmaktadır. Dışarıda “terslik” adı
verilen kısım, hayvan pisliklerinin biriktirildiği yerdir. Buraya bakan pencereden yemek atıkları ve çöp atılmaktadır.
Hanıy: Başka yörelerde hayat, sofa vb. günümüz salonuna verilen ad.
** Maked: Makat, divan, sedir vb. için yörede kullanılan ad.
102
Meliha Çöme’ye Ait Mesken (Bartın)
Derleyen: Bilal TEZCAN
Derleme Yeri: Bartın- Asma Cad.
Kaynak Kişi: Meliha ÇÖME, 1943, ilkokul, ev hanımı
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap, keten ipi, kafesli tel
Yapının Bulunduğu konum: Ev bahçe içerisinde bulunmaktadır.
Yapım Yılı: Yüz sene önce yapıldığı tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Yapı “yarı kargir” adı verilen yapı türüne bir örnektir. Ev temelden zemin katına kadar taş örülerek yükseltilmiş, yükseltilen
zemininin üzerine büyük ağaç direkler konulmuş ve bu direklerin üzerine ahşap malzeme ile tamamlanmıştır. (F:103)
Evin çatısı kiremitle kapatılmış ve evin iç kısmındaki çatı bölümü
sıva ile örtülmüştür. Sıva kalitesini arttırmak için keten ipi dövülerek
sıvanın içine karıştırılmıştır. Evin balkonu ve bazı kısımları da çıtalar yardımıyla süslenmiştir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Zemin katında
küçük bir odunluk bulunan yapının ön avlusuna sokak kapısından girdikten sonra yaklaşık on basamaklı bir merdivenle çıkılmaktadır.
İki katlı olan ev, günümüzde merdiven kısmından ikiye bölünerek
kiraya verilmiştir. Birinci kata çift taraflı bir merdivenle çıkılmaktadır.
İkinci kata evin sol tarafında bulunan kapıdan giriş yapılmaktadır ve bu
girişte ahşap döner bir merdiven bulunmaktadır.
Evin en büyük odası olan ve giriş kapısının da bulunduğu sofaya,
evin alt katında bulunan döner bir merdivenle çıkılmaktadır. Evin ısıtılması da sofa kısmında bulunan soba ile sağlanmaktadır.
Sofadan açılan iki kanatlı bir kapı ile içeri girilen misafir odası kare
şeklindedir ve evin sol tarafında bulunmaktadır. Misafir odasında iki
kanatlı, dört adet pencere bulunmaktadır. Misafir odasının tavan işlemeleri diğer odaların işlemelerinden farklıdır. Misafir odası yalnızca misafir
geldiğinde oturulan bir odadır ve ev ahalisi gündelik hayatta oturmak
için sofayı kullanmaktadır.
Kâgir: “Taş ve tuğla kullanılarak yapılan yapıdır.” Yarı kâgir ise “bir bölümü ahşap bir bölümü
kâgir olan yapıdır.”(Hasol, 1998,) Terimin yörede kullanılan biçimi “kargir” dir.
103
Yatak odasına sofadan açılan iki kanatlı kapı ile girilmektedir. Yatak
odasında iki kanatlı, dört adet pencere bulunmaktadır. Burada bir ebeveyn yatağı ve hemen yanında bir adet çocuk yatağı bulunmaktadır.
Evin arka kısmında ise mutfak bulunmaktadır. Mutfakta üç tanesi iki
kanatlı, bir tanesi tek kanatlı olmak üzere dört adet pencere bulunmaktadır. Mutfakta taş ocak bulunmasına rağmen, günümüzde bu ocak kullanılmamaktadır. (F:104)
Evin tuvalet ve banyosu bir aradadır ve banyonun tavanında çatıya
çıkış için kapak bulunmaktadır.
Evin balkon kısmı yola bakan taraftadır ve üst kısmına küçük çıtalar
çakılarak kemerlerle süslemeler yapılmıştır. Demir parmaklıklarla çevrilmiş olan balkona uğur getirmesi amacıyla geyik boynuzu asılmıştır.
Türk mitolojisinde geyik, geyik boynuzu sıkça karşılaşılan bir motiftir. Nazara karşı koruması,
uğur getirmesi amacıyla, türbe ve ocaklarda sağaltım için kullanıldığı görülür.
104
Muharrem Özbeyoğlu’na Ait Mesken (Çankırı/Ilgaz-Yazı)
Derleyen: Haşim Arda SİNDEL
Derleme Yeri: Çankırı/ Ilgaz-Yazı Köyü
Kaynak Kişi 1: Muharrem ÖZBEYOĞLU, 1930
Kaynak Kişi 2: Semiha ÖZBEYOĞLU, 1939
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, toprak, kerpiç, ahşap
Yapım Yılı: 1952
Yapım Tekniği: Yapı yığma tekniği ile yapılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Köydeki diğer
evler gibi birbirinin mahremiyeti gözetilerek yapılmıştır. Diğer evin
güneşini engellememek önemsenmiştir. Genişçe bir bahçe içerisinde
bulunan yapı, sahibinin ve bölgenin ekonomik uğraşılarına cevap verecek şekildedir.
Evin yazlık ve kışlık için tercih edilen kısımları bulunmaktadır. Buralar kısmen de olsa işlevini devam ettirmektedir. Evin altında ahır, samanlık, ambar bulunmaktadır. Ambarın ön tarafında iki oda vardır. Hayat
denilen salon ve dört odadan oluşan üst katta bir de tuvalet bulunmaktadır.
Odalardan birinin adı “yapacak”tır. Bunun nedeni duvarlarının sıvasının hâlâ yapılmamış olmasındandır. Yapıda muhtelif yerlerde bulunan
sergen denilen raflar araç gereç koyabilmek içindir. (F:105)
Dip oda adı verilen odaya aynı zamanda banyolu oda da denilmektedir. Bu odada banyo dolap içinde bulunmaktadır.
Kaş ev, evin ön cephesindedir. Günlük kullanım için tercih edilen bu
odada soba ve sedir bulunmaktadır. Sedirlerin genişçe yapılması, gerektiğinde yatak olarak da kullanılabilmesindendir.
Ocaklı oda ise mutfaktır. Ocaklı oda diye anılmasının sebebi ise ocağın burada bulunmasındandır. Ocağın hemen yanında ocakta yakılacak
odunların konulduğu bir dolap vardır.
Hayat, ev ahalisinin hayata açılımıdır. Bu durum çocuklar için de
geçerlidir. Burada bulunan salıncak çocuklar için de bir hayat alanı oluşturmaktadır. (F:106)
105
Yapıda bulunan merdivenlere yörede “basak” denilir. Basak üstü
denilen uzantılar ise hayatı pratikleştirmek için, hemen el altında olması
gereken, tepsi, sini, kap, kacak koymak için yapılmıştır. (F:107) “Tamek”
adı verilen duvarlardaki boşluklar, aydınlatma gereçlerinin konulduğu
yerlerdir. (F:108) Bazı odaların duvarlarında duvar halıları asılıdır. (F:109)
Köyde su ihtiyacı hâlâ köyün ortasındaki çeşmeden sağlanmaktadır. Yine burada bulunan çamaşırhanede köy kadınları çamaşırlarını
yıkamaktadır. Bu iki yapı, köy sosyal hayatı içerisinde ortak kullanımını
devam ettirmektedir.
106
Muhsin Bolat’a Ait Mesken (Samsun/Alaçam-Tepebölmesi)
Derleyen: Samime BOLAT
Derleme Yeri: Samsun/ Alaçam- Tepebölmesi Köyü
Kaynak Kişi 1: Muhsin BOLAT,1935, okuma-yazması var, çiftçi
Kaynak Kişi 2: Feride BOLAT, 1930, okuma-yazması yok, ev hanımı
Yapıda Kullanılan Malzeme: Tamamı ahşap (tercihen pelit, kayın, çam ağaçları
kullanılmıştır.)
Yapının Bulunduğu Konum:Yapım Yılı: 1966’da restore edilerek bugünkü şekli verilmiştir.
Yapım Tekniği: Yapının tamamı ahşaptan inşa edildiği için, çatı da
“soyma” adı verilen bir teknikle ahşaptan yapılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Giriş ve bir kattan oluşmaktadır. Yapı, alt katı hayvan barınağı olan ahır, üst katı mesken olan tipik bir Karadeniz köy evidir. (F:110)
Ahır ve meskenin giriş kapıları ayrıdır. Meskene “basak” adı verilen
ahşap merdivenlerden çıkılır. Bu merdivenlerin boşluğunun üstü, kiler
işlevi görmektedir. Bütün odaların birleştiği geniş alana salon denilir.
Geçmişte ev nüfusunun artması ile ilave odalar yapılmıştır.
Mutfakta yer ocağı bulunmaktadır. Mutfak diğer odalara göre daha
işlevseldir. Kışın oturma odası hatta yatılabilir bir oda olarak da kullanılmaktadır.
Oturma odası ihtiyaca göre selamlık olarak kullanılabilmektedir.
Oturma odasında ısınma amacı ile kullanılan yer ocağı kaldırılmış, yerini
soba almıştır. Odalarda gömme dolaplar bulunmaktadır. Oturma odasında bulunan beşik işlevini devam ettirmektedir. (F:111)
Yapının pencerelerinin küçük yapılmasının en önemli nedeni ısı
kaybını en aza indirmektir.
Yatak odasının banyo ve tuvaleti ayrıdır. Bu oda sonradan eklenen
odalardan biridir.
Günümüzde yöredeki ahşap evler yerini betonarme evlere bırakmıştır.
Soyma: “Kontrplak yapmak için tomruğu makinede bir eksen etrafında ve bir bıçak önünde
çevirerek yaklaşık olarak 1 mm kalınlığında yapraklar elde etme.” (Hasol, 1998)
107
Muhsin Özcan’a Ait Mesken (Isparta/Keçiborlu-Yenitepe)
Derleyen: Hakan ÖZCAN
Derleme Yeri: Isparta/Keçiborlu/Yenitepe Köyü
Kaynak Kişi: Muhsin ÖZCAN, 1940, çiftçi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap, kerpiç, sac
Yapının Bulunduğu konum: Avlu içerisinde bulunmaktadır.
Yapım Yılı: Yaklaşık olarak 50 yıllık bir yapıdır.
Yapım Tekniği: Yapının temeli taştır ve evin her köşesine “iskeyet”
adı verilen ağaç gövdeleri dikilmiştir. Bu iskeyetlerin arası kerpiçle doldurulmuş ve evin yan duvarları oluşturulmuştur.
Yapının tabanı ve tavanında ahşap malzeme kullanılmıştır. Tabandan tavana kadar uzanan 10x15cm çapında tahta kirişler kullanılmıştır.
Bu kirişlerin üzerine 10 cm eninde tahtalar yerleştirilerek tavan yapılmıştır.
Kerpiç duvarlar, beyaz topraktan elde edilen çamurla sıvanmıştır.
Evin dış cephesi yağmur ve kar sularının duvarlara zarar vermesini önlemek için sac ile kaplanmıştır.
Ayrıca, evin avlu kısmında taştan yapılmış, girişi yarım daire olan
fırın bulunmaktadır. Taş düzlüğün üzerine konan yarım küre biçiminde
bir yükseltinin etrafında hazırlanan çamur, el yordamıyla yapıştırılır, gövde arzu edilen kalınlığa ulaştırılınca çamur gövdenin üzerindeki pürüzler temizlenir. İçeride kalan yükselti fırının gövdesine destek vazifesi
görmektedir. Sonra fırın kurumaya bırakılmaktadır. Gövde kuruyunca
içerdeki yuvarlak yığın çıkartılır. Fırına kapak olarak fırının girişine uygun
teneke parçaları kullanılır. (F:112)
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapının avlu
girişi doğu cephesindendir. Buraya büyük bir tahta kapıdan girilir. Kapının üzerinde kapıyı örtecek küçük bir çatı bulunmaktadır.
Avlu kapısından girilince sol tarafta bir samanlık vardır. Sağ tarafta ise avlunun bir kısmı çatı ile örtülmüştür. Bu çatının altındaki boşluk,
odunluk olarak kullanılır. Burası iki cephesi açık bir depo niteliğindedir.
Bu depodaki bir kapı ile kuzey cephedeki küçük bahçeye geçilir.
108
Sol tarafta samanlığın yanından büyük bahçeye geçilmektedir.
Tuvalet bahçe içerisindedir.
Avlu kapısından içeriye girişte iki kapı ile karşılaşılmaktadır. Doğuya
bakan kapıdan eve girilir, güneye bakan kapı ise ahır kapısıdır.
Bina zemin kat ve üzerine bir kat çıkılarak yapılmıştır. Zemin kat
ahırdır.
Giriş kapısından tahta merdivenle çıkıldığında karşıda mutfak
bulunmaktadır. Mutfak, salona sonradan tahtadan bir iç duvar eklenmesi ile oluşturulmuştur.
Mutfağın da içinde bulunduğu salonda üç kapı vardır. Bu kapılardan birinin açıldığı oda kiler olarak kullanılmaktadır. Odada sol tarafta
duvarı baştanbaşa kaplayan ahşap bir dolap vardır.
Salonda bulunan diğer kapı ise hem oturma odası hem de misafir
odası olarak kullanılan odaya açılır. Bu oda da diğer odadakine benzer
bir dolap bulunmaktadır.
Salondaki üçüncü kapı ise günümüzde kullanılmayan bir odaya
açılmaktadır. İki adet pencere ve ahşap dolaplar bulunan bu odada “sergen” adı verilen küçük eşyaların konulduğu tahta bir raf bulunmaktadır.
Yenitepe köy evlerinin vazgeçilmez bir parçası olan fırında ise kuru
ağaç dalları, kuru çalı, kuru gül bitkisi yakılmaktadır. Isındığından emin
olunan fırının içi süpürgeyle süpürülmektedir. Bu süpürge uzun bir
sopanın ucuna bağlanmış, mısır bitkisinin tanelerini örten yapraklardan
imal edilmiştir. Bu yapraklı kısım ıslatılarak fırının içerisindeki közler ve
küller temizlenmektedir. Bu işlemlerden sonra fırın “macur ekmeği” adı
verilen ekmekleri pişirmeye hazır hale gelmektedir.
109
Mustafa Hanedar’a Ait Mesken (Çankırı/Ilgaz-Mülayim)
Derleyen: Yücel ÜNLÜ
Derleme Yeri: Çankırı\ Ilgaz\ Yenice\Mülayim Köyü
Kaynak Kişi 1: Mustafa HANEDAR, 1942, Yenice-Mülayim
Kaynak Kişi 2: Sultan HANEDAR, 1945, Yenice-Mülayim
Kaynak Kişi 3: Gönül KÜÇÜKBAŞ, 1978, Yenice-Mülayim
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, kerpiç, toprak, çamur
Yapının Bulunduğu konum:Yapım Yılı: Seksen yıllık bir yapı olduğu tahmin edilmektedir.
Yapım Tekniği: Yapı ahşap çatkı ve kerpiç dolgu tekniği kullanılarak yapılmıştır. Yapının inşasında keresteler kullanılmıştır. Kerestelerin
üzerindeki sıva küçük çıtalarla desteklenmiştir. Duvarların yüzeyi alçı ve
kireç karışımı harç ile sıvanmıştır ve bu sıva yaklaşık 2 cm kalınlığındadır.
Tavanlar ve kirişler sağlam kerestelerle desteklenmişlerdir.
Evin yapımında toprak ve çamur dolguya yer verilmemiştir. Evin
güney cephesi kireç ile sıvanmıştır. Evin çatısı alaturka oluklu kiremit ile
örtülmüştür ve çatıda iki tane baca bulunmaktadır.
Yapının İşlevi: Dış cepheden bakıldığında evin birbirine bitişik iki
yapıdan oluştuğu görülür. Evin güney cephesinde dört adet pencere
ve balkon çıkıntısı vardır. Evin doğu cephesinde bir adet ahşap pencere
bulunmakta ve bu pencerenin kanatları içe doğru açılmaktadır. Pencerenin üst kısmında üç tane cam bölmeden oluşan kısım bulunmaktadır.
Evin kuzey cephesinde iki adet, ön cephesinde ise dört adet pencere vardır. Bu pencerelerden üç tanesi ahşaptır.(F:113)
Evin asıl giriş kapısının arkasında bir çan asılıdır ve kapı dışarıdan
açıldığında çan ses çıkararak ev halkına birinin geldiğini haber vermektedir.
Evin avluya açılan kapıları ahşaptır. İki kanadı olan bu kapının
kanatları içeri doğru açılmaktadır. Kapının yanında odun koymak için
yapılmış bir bölüm bulunmaktadır.
Kapıdan girince ilk olarak karşımıza odunluk ve ahır çıkmaktadır.
Odunluk ve ahırın bulunduğu bu bölüme “avlu” adı verilmektedir.
110
Avlunun sol tarafında bulunan iki basamağın sonunda dar ve kısa
bir koridor ve bu koridorda iki kapı bulunmaktadır. Bu kapılardan karşı
tarafta bulunan kapı, ev sahibinin ağabeyine ait, diğeri ise ambar kapısıdır. Ambar gözlere ayrılmıştır ve her hububat ayrı gözlere konulmaktadır.
Merdivenlerin sol tarafında “hayat” adı verilen kısım yer almaktadır.
Hayat oturmak veya misafir ağırlamak amacıyla kullanılmaktadır. Hayatta çiçeklik adı verilen ahşap vitrin ve dolap işlevi gören kısım bulunmaktadır. El işçiliği ile yapılmış olan bu bölüme bakır bir sahan konulmuştur.
(F:114)
İki penceresi olan hayatta bulunan çiçekliğin yan tarafında çatıya
çıkan bir kapı vardır ve çiçekliğe gaz lambası asılmıştır.
Hayattaki oturma yerlerine “sedir” adı verilmektedir. Bu sedirler
ahşaptır ve kapaklı değildir.
Hayatın, diğer odaların tavanı ve evin bütün kapıları ahşaptır. Bütün
kapıların ön yüzeyinde işlemeler ve üst kısımlarında taraça biçiminde
tasarlanmış el işlemeleri bulunmaktadır. (F:115)
Hayatın karşısındaki odanın girişinde, içeri giren kişinin içeri girer
girmez içeridekiler tarafından görülmesini engelleyen, genç kızların ve
gelinlerin görünmeden hizmet etmelerini sağlayan “selamlık” adı verilen
bir çıkıntı bulunmaktadır.
Selamlığın yanında ekmek pişirmek için kullanılan ocaklık, ocağın yanında odunların konulduğu tahta bir bölme bulunmaktadır. Bu
bölmenin üzerinde ise yatakların konulduğu “yüklük” yer almaktadır.
(F:116)
Odanın tavanında, geçmiş zamanlarda ayrı bir bölüm olarak yer
almayan mutfak malzemelerinin konulduğu “sergen” adı verilen bölme
bulunmaktadır.
Odada üzeri kapatılarak oturma köşesi olarak kullanılan, içi kireçle
sıvanmış, perdeli banyoluk vardır.
Koridorun sonunda sağda tuvalet bulunmaktadır. Ayrıca koridorda
kapaklı bir malzeme dolabı bulunmaktadır
Mutfak hayatın yanında yer almaktadır ve mutfakta raflar bulunmaktadır.
111
Muzaffer Ereörnek’e Ait Mesken (Muğla)
Derleyen: Seçil KINACI
Derleme Yeri: Muğla
Kaynak Kişi 1: Muzaffer EREÖRNEK, 1933
Kaynak Kişi 2: Akif ÇELİK, 1932
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap
Yapım Tekniği: Yığma taş olan yapının kimi yerlerinde taş bloklar arasında kiremit kırıkları da kullanılmıştır. (F:117) Bu teknik eski rum
evlerinin yapımında uygulanan bir teknik olmakla birlikte, yörede varlıklı olmanın da ifadesi sayılır. Bütün duvarlar, avlu duvarları kum ve
kireçten yapılan harçla bağlanmıştır. Çatıda oluklu kiremit kullanılmıştır.
Avlu giriş kapısı ile diğer eklenti kısımlarının üzeri kiremitle örtülüdür.
Muğla’nın sembolü kabul edilen karakteristik “bacaların” kendine özgü
şapkası alaturka kiremitten yapılmıştır. (F:118) Çatının duvarı aşan kısmı saçak olarak adlandırılmakta ve çatı ile duvar arasını “etek tavanlar”
kapatmaktadır. Etek tavanlarda işçilik ön plana çıkmaktadır.(F:119)
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yüksek duvarlarla sokaktan koparılmış yapı, avlu (hayat) içinde bulunmaktadır. Dış
cephe köşeleri yuvarlatılmıştır. (F:120) Dış cephe temizliği son derece
önemsenmektedir. Her yıl badana yapılmaktadır. Bu işlem yöre deyimi ile “ayranlanmaktır”. Avlu, yılın yedi sekiz ayı boyunca yaşanabilecek şekilde yer yer “kayrak taşı” ile kaplı, havuzlu iç bahçe biçimindedir.
Avluda tuvalet, kümes, büyük ocaklı bir oda bulunmaktadır. Evin mutfak
ve banyosu avlu içinde ve eve bitişik eklenti şeklindedir.
Avluda asma, zeytin, erik, incir ağaçları ile gül ve şimşir bulunmaktadır. Süs için yapılan havuz, bugün işlev değiştirmiş bahçenin sulanmasında kullanılmaktadır. (F:121)
Evin sofası avluya bakan ön cephededir. Açık olan sofa şeffaf naylon ile kapatılmıştır. (F:122) Sofada bir abdestlik bulunmaktadır. Sofadan
sokağa çıkılabilmektedir. İkinci katta cumbalı bir başka sofa bulunmaktadır.
112
Ahşap olan zemin, temizliğinin kolay olmasından dolayı muşamba
ile kaplanmıştır. Pencereler ahşap ve kanatlıdır.
Oturma odası soba ile ısıtılmaktadır. (F:123) Misafir odasında bütün
duvarı kaplayan dolaplar bulunmaktadır. Cumbalı oda bahçe tarafına
yani ön cepheye bakar. (F:124)
113
Naile-Esmender Koyun’a Ait Mesken (Aksaray/Güzelyurt)
Derleyen: Aykut KOYUN
Derleme Yeri: Aksaray\ Güzelyurt
Kaynak Kişi 1: Mevlüt KARAER, 1955, serbest meslek
Kaynak Kişi 2: Esmender KOYUN,1955, serbest meslek
Kaynak kişi 3: Naile KOYUN,1938, ev hanımı
Kaynak Kişi 4: Gülizar KOYUN, 1961, ev hanımı
Kaynak Kişi 5: Seyran SÖKMEN,1961, ev hanımı
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kesme taş, moloz taş, toprak, ahşap
Yapım Tekniği: Kağil adı verilen teknikle yapılmıştır. Kesme taş,
moloz taş, toprak ve ahşaptan yapılmış kemerli bir evdir.
Yapım tarzında “dilatasyon sistemi” kullanılmıştır. Bu sisteme göre;
çok katlı ve özellikle enine olan binalarda çatlama ve kırılmaları önlemek amacıyla 3m’de bir kalınlığı 10 cm, eni 25–30 cm olacak şekilde iki
kalın kalas evin etrafında dolandırılmaktadır. Böylece binanın çatlaması
önlenmekte ve depreme karşı önlem alınmaktadır.
Evin yapımında “akustik yalıtım” kullanılmıştır. Böylece evin yazın
serin, kışın sıcak olması sağlanmaktadır. Bu, “şırlaz” adı verilen sulu
çamurun, moloz ve kesme taşın arasına dökülmesi ve yalçın taşlarla
sıkıştırılması ile sağlanmaktadır.
Evin birinci katında hayvanların barınması için ahır, samanlık ve yem
odaları bulunmaktadır. Bu mekânların tavanları kesme taştan yapılmış
kemerdir. Ahırda hayvanların yem ve saman yemesi için kullanılan kesme taştan yapılmış altı tane “havt” bulunmaktadır.
İkinci katta ise üç oda, bir kiler, bir mutfak, iç içe geçmiş iki bağımsız bölüm bulunmaktadır. Her odanın içinde banyo vardır.
Evin giriş kısmı hem ön hem de arka cepheden yola bakmaktadır.
Arka cephenin yola bakan kısmında büyük, çatal açılımlı, bir tarafı sabit
Diğer yörelerde hatıl denilmektedir.
114
kalan, bir tarafı açılan, üzeri kemerli bir kapı bulunmaktadır. Bu kapıya
“cümle giriş kapısı” adı verilmektedir.
Cümle giriş kapısından içeri girişte, geniş bir avlu bulunmaktadır.
Avlunun etrafında 2m yüksekliğinde, sokakla evin bağlantısını kesen
duvarlar vardır.
Avlu içerisinde kesme taştan yapılmış, kemer yapı şeklinde fırınlar
bulunmaktadır. Bu fırınların yapımında kullanılan taşlar; ısıya dayanıklı
taştır. Taşlar Manastır Vadisi denilen vadiden özel izin alınarak çıkarılmaktadır. Fırınlar iki kısımdan oluşmaktadır. Alt kısımda ateş yakılmaktadır. Üst kısmın ortasında ise 30–40 cm çapında bir delik bulunmaktadır.
(F:125) Yörenin “çörek” adını verdiği ekmekler bu fırınlarda pişmektedir.
Evin ön cephesinde iki adet sütun gözükmektedir. Sütunların yanlarında evin aydınlık olmasını sağlamak amacıyla pencereler bulunmaktadır. Bu sütunlu alandan çatal açılımlı kapı ile bir diğer alana geçilmektedir. Kapının üzerinde ise bir motif içerisinde “Maşallah bu evi yaptırana, bu evde oturana, sene 1900” şeklinde evin yapılış tarihi ve bu evi
yaptırana ve evde oturana iyi dilekler yazılıdır. (F:126)
Evin ikinci bölümünde bir salon, salona açılan sağlı sollu iki oda,
mutfak ve kiler bulunmaktadır. Salona bir tarafı sabit diğer tarafı açılabilen bir kapıdan geçilmektedir.
Evin bütün odalarının tavanlarında kesme taştan yapılmış kemerler
bulunmakta ve bu kemerlerin altında geometrik motifler yer almaktadır.
(F:127) Bu kemerlerin altında duvarlara oyulmuş ve sembolik motiflerle
süslenmiş, süt vb. şeyleri saklamak amacıyla kullanılan bölüm bulunmaktadır. Bu bölüme “taka” adı verilmektedir. (F:127)
Anlatıya göre, evde yaşayan yılanın kuyruğu, ev sahibi tarafından
taşla ezilir. Yılan da ev sahibinden öcünü almak için zehrini süte akıtır.
Sütü çocuğuna içeren kadının çocuğu ölür. Aklı başına gelen ev sahibi
yılanla dost olmak ister. Yılan da “ben de bu kuyruk acısı sende de evlat
acısı oldukça biz senle dost olamayız” der. Yörede anlatılan bu efsaneden etkilenen ev sahibesi de sütlerini yılanların rahat görmesi için takalara koyar.
Odaların camlara yakın kısımlarında yerden yüksek sedirler bulunmaktadır. Bu sedirlerin üzerleri halı yastıkları ve yaygılarla döşenmiştir.
Çatal açılımlı kapı: Kanatlı kapı diye de bilinir. Günlük kullanımında tek tarafı, ihtiyaç duyulduğunda iki tarafı da açılabilir.
115
Odaların içerisinde kurtlanmaması ve çürümemesi için havası alınmış dolaplar bulunmaktadır. Dolapların hepsi kemerli, gömme dolaplı
ve banyolu yapılardır. Bu dolapların içerisinde misafir geldiğinde kullanmak üzere yatak, yorgan ve yastıklar bulunmaktadır.
“Kayıt Evi” adı da verilen kilerde duvarın içerisine gömülmüş tahta
raflar bulunmaktadır. Kiler oldukça serindir.
Şiralık adı verilen bölüm ise üzümlerin ezildiği yerdir. Ezilen üzümlerin suyu şıralığın altındaki küpte birikir. Belli bir süre bekletilen şıralar
süzülerek tavalara alınır. Pekmez toprağı dökülür, börtlenmesi** beklenir.
Kaynatılarak küplere alınır.
Kilerin tam karşısında, avluya bakan kısımda mutfak vardır. Mutfağın yemek servisinin yapılabilmesi, ekmek hamurunun fırına daha kolay
taşınabilmesi için ayrı iki bölüme açılan kapısı bulunmaktadır. Mutfakta,
odalarda bulunan gömme dolaplardan vardır.
Evde bir diğer bölüm ise ısınma amacıyla kullanılan “tandır”dır. Tandır çatlamayan taştan veya ateş tuğlasından yapılmıştır. 60cm çapında
ve 60cm derinliğindedir. “Küfle” adı verilen bölümde ateşin közlenmesi
için tandırdan 2-3m geriye, aşağı yukarı 10cm çapında bir çukur yapılmıştır. Tandırdaki ateş bittikten sonra “kürsü” adı verilen dört ayaklı bir
ahşap masa tandırın üzerine konulmaktadır. Bu kürsünün dört tarafı bir
kilim ve örtüyle kapatılarak, insanların bu örtünün altında ısınmaları
sağlanmaktadır. Ancak bu tandırlar günümüzde betonla kapatılmıştır.
Özel bir teknikle ahşap malzemenin havası alınarak elde edilen tahtalardan yapılır.
** Börtlenmek: Tortunun dibe çöküp, suyun üstte kalması.
116
Nazife Özer’e Ait Mesken (Hatay/Dörtyol-Özerli)
Derleyen: Belgin HELLİ
Derleme Yeri: Hatay/ Dörtyol-Özerli Kasabası
Kaynak Kişi 1: Nazife ÖZER, 80, okuma-yazması yok, ev hanımı
Kaynak Kişi 2: Hilmi ÖZER, 15, lise öğrencisi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap, beton sıva
Yapının Bulunduğu Konum: Bahçe içerisinde, dört cepheli, sokağa direkt açılan
kapısı da mevcuttur.
Yapım Yılı: 20. yy başlarında yapıldığı tahmin ediliyor
Yapım Tekniği: Yığma taş tekniği** kullanılarak inşa edilmiştir.
Döşeme ve çatı gibi yatay taşıyıcı sistemlerin yükleri, dış ve iç duvarlar
tarafından yükü temele nakledecek şekilde yapılmıştır. Yapıldığı dönemin modern tekniği ile beton sıva kullanılmıştır. Giriş ve giriş üstü bağdadi teknikle yapılmış, giriş taş ile örülmüştür.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır ve bahçe içerisindedir. Giriş kat ambar olarak kullanılmış, günümüzde işlevini yitirmiştir. Ambar, buğday ve yemlik arpanın ayrı ayrı depolanması için, iki
kısımdan oluşmaktadır.
Giriş kattaki ahşap kapı direkt dışarıya açılmaktadır. Dört cepheli olan yapının her cephesinde pencere vardır. Girişin üzerindeki katta
cumba ve balkon bulunmaktadır. Giriş katta bulunan kilere kullanılmayan eşyalar koyulur. Tavanlar ahşap, zemin betondur. Giriş katta pencere
bulunmamaktadır. Ambarın dışarıya açılan kanatlı ahşap kapısı vardır.
Giriş katın bahçeye açılan bir kapısı, bahçede soku taşı ve işlevini
yitirmiş su kuyusu ile işlevini yitirmiş bir de ahır bulunmaktadır.
Yukarı katlara iki taraftan, demir parmaklıklı korkulukları olan ahşap
merdivenlerle çıkılmaktadır.
Tuvalet banyo zeminleri taş, dışarıya çıkıntılı şekilde yapılmıştır.
(F:128)
Atatürk Hatay’a geldiğinde bu evde konaklamıştır. Bu durum yörelilerin eve ayrı bir önem
atfetmelerine neden olmuştur.
** Yığma taş tekniği: Taşları ve ya tuğlaları, taşıyıcı olacak şekilde üst üste koyarak harçla bağlayarak yapılan teknik (Hasol,1998)
117
Yapının pencerelerinin iç tarafında duvar kalınlığından kaynaklanan “pencere eşiği” denilen genişlikleri bulunmaktadır. Pencereler düşey
sürmeli ve dışarıdan parmaklıklıdır. Kapılar ahşaptır.
Mutfakta evye yüksekliğinde tezgâh işlevi gören kara taş vardır. Bu
evyenin hizasında kiler bulunmaktadır. Mutfakta ahşap terekler ve raflar
ile yerde de ocak bulunmaktadır.
Yatak odalarının zeminleri ahşaptır. Yatak odalarında yüklük bulunmaktadır. Yüklük içinde “taş oyma” adı verilen çerçeve şeklinde estetik
kaygı gözetilerek yapılmış içine ayna yerleştirilmiş bir kısım bulunmaktadır. (F:129)
Çatı katı da denilen ikinci kat, işlevini yitirmiştir.
118
Osman Caba’ya Ait Mesken (Ankara/Beypazarı)
Derleyen: ESMA KUZU
Derleme Yeri: Ankara/Beypazarı- Rüstem Paşa Mah.
Kaynak Kişi 1: Mansur YAVAŞ, Bld. Bşk.
Kaynak Kişi 2: Sadettin ÇEVİK,1943, Beypazarı-Boyalı Köyü, inşaat ustası
Kaynak kişi 3: Mevlüde CABA
Kaynak Kişi 4: Nuran CABA
Kaynak Kişi 5: Hatice ÇEVİK
Kaynak Kişi 6: Osman CABA, 1932, Bolu-Kıbrısçık, emekli
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kireç, ahşap, taş
Yapım Yılı:1880
Yapım Tekniği: Zemin katına kadar taşla örülüdür. Çatısı ise alaturka kiremitle döşenmiştir.
Evin yapımında tatlı kireç kullanılmıştır. Tatlı kireç kullanılmasının
nedeni, ahşabı koruması ve bu şekilde evlerin uzun ömürlü olmasını
sağlamaktır.
Tatlı kirecin ahşap dizmelerle birleştirilerek oluşturulmasına “çam
dolma” adı verilmektedir. Çam dolmanın sağlamlığı tahtayla vurularak
anlaşılabilir. Bu teknikte her türlü çam kullanılmamaktadır. Bu nedenle
çam dolma yapımında kuz çamı kullanılmaktadır.
Ahşap bir yapıdır. Evin bahçesinde kuyu ve tulumba bulunmaktadır.
(F:130) Günümüzde kuyudaki su, dinamo ile çekilmektedir. Evin en alt
katında mahzen ve ambarlar bulunmaktadır. Ancak günümüzde ambar
bozularak oda yapılmıştır. Bununla birlikte aşağı katta hayvanların barınması için “dam” adı verilen ahır bulunmaktadır. Günümüzde bu bölüme
kullanılmayan eşyalar koyulmaktadır.
Evin dam girişi ile birlikte iki giriş kapısı bulunmaktadır.
Günümüzde evin birinci katı ev sahibi tarafından kullanılmamaktadır. Ev sahipleri ikinci katta oturmaktadır.
Çam dolma tekniği: Kuz çamı kullanılarak elde edilen ahşap malzemenin ortası boş bırakılarak tatlı kireç kullanılan teknik. Ortada boş bırakılan kısım ısı ve ses yalıtımı sağlar.
119
Evin ikinci katında üç oda, diğer katında ise iki oda bulunmaktadır. Bütün odalarda dolapların yanı sıra eskiden banyo olarak kullanılan
“gusülhane dolabı” adı verilen dolaplar bulunmaktadır. Günümüzde bu
dolaplar, çamaşır, kıyafet, yatak koymak amacıyla kullanılmaktadır. Odalarda oturmak amacı ile yapılmış tahta sedirlerin yanı sıra günümüzde
kullanılan somya ve kanepeler de bulunmaktadır.
Mutfak bölümünde ise taş fırın vardır ve bu bölümde ekmek yapılmaktadır.
Evin en üst katında ise “kuşkona” veya “guşgona” adı verilen bölüm
bulunmaktadır. Günümüzde çok fazla kullanılmamaktadır. Eskiden bu
bölüm; mumbar** kurutmak için ve bu amaçla kullanılmadığı zamanlarda misafirlerin yazın oturması için kullanılmıştır. Kuş konağı yukarıda
olduğu için ve kullanım amacından dolayı iyi korunmakta, kedi, köpek
gibi hayvanlar kolaylıkla buraya çıkamamaktadırlar.
Gusülhane dolabı: Bazı yörede hamamlık, banyoluk adı verilen gömme dolap içerisindeki
küçük banyo.
** Mumbar: Hayvan bağırsağı.
120
Osman Özgürler’e Ait Mesken (Afyon/Sandıklı)
Derleyen: Hesna ÖZGÜRLER
Derleme Yeri: Afyon/ Sandıklı
Kaynak Kişi 1: Osman ÖZGÜRLER, 1931, inşaat ustası;
Kaynak Kişi 2: Emine TÜRKER, 43 yaşında;
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, kerpiç, çamur, ahşap
Yapının Bulunduğu Konum: Avlu içinde bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 1955
Yapım Tekniği: Ev yapımına temel kazılarak başlanmış, sonra bir
kat taş, bir kat çamur ile kazılan temel bir metre kadar doldurulmuştur.
Üstüne hatıl denilen ahşap bağlantı kurulmuştur. Köşelere ahşap direkler dikilmiş, odaların taksimi yapılmıştır. Bu direklerin araları kerpiçlerle
doldurulmuştur. Kerpiç; duvar ve çatı için ayrı üretilmektedir. Çatı kerpiçleri daha küçüktür. Bu evin yapımında 4000 civarında kerpiç kullanılmıştır. Duvarlar kerpiçle örme işi bittikten sonra, sıvanmıştır.
Yapının tavanları günümüzde kontrplaktır. Daha önce ise muşamba
kullanılmıştır. Giriş tavanı ağaçtır. (F:131) Evin girişinde bulunan abdestlik denilen lavabo ve tuvalet kara taş adı verilen taştan yapılmıştır.
Bir bahçe içerisindedir. Bahçede meyve ağaçları bulunmaktadır. Ev bahçenin orta kısmına konuşlandırıldığından bahçe ön ve arka olarak iki
kısma ayrılmış durumdadır.
Avluda odunluk, kümes ve tuvalet bulunmaktadır. Yapının içinde
ayrıca tuvalet yoktur. Odunluğun yanında bulunan havuz, zeytincilikle
uğraşıldığı dönemlerde zeytinlerin bekletildiği yerdir.
Arka bahçede fırın bulunmaktadır. Bu fırın mahallelinin ortak kullanımına açıktır. Ekmek ve hamur işleri bu fırında yapılmaktadır. Fırın
ateşi alttan yanmaktadır. Ekmek pişirilen kısımda ateş yakılmamaktadır.
(F:132)
Yapının iki yerinde çeşme bulunmaktadır. Abdestlik denilen birinci
çeşme evin girişindedir. Diğer çeşme ise mutfaktadır.
Yapının alt katında bir oda ve mutfak bulunmaktadır. Mutfağın
121
yanındaki bu oda günün büyük bölümünün geçtiği yerdir. Bu işlevinden dolayı “dur evi (durulan ev)” olarak adlandırılmıştır.
Mutfakta bulunan telli dolap, kuru bakliyat, kahvaltılık vb. yiyeceklerin muhafaza edildiği yerdir. Kap kacağın konulduğu tereğe ise
“sahanlık” denilir.
Her oda, evin çocuklarının ayrı birer aile olacakları düşünülerek
yapılmıştır. Bu sebepten her odada, bir gömme dolap, bir maket (sedir)
bulunmaktadır. Her maketin köşede bir kısmında banyo yapılacak yer
vardır. Ahşaptan yapılan bu maketlerin altları da kullanılmayan eşyaların konulabileceği şekilde yapılmıştır. Yatak odalarında bulunan maketler biraz daha genişçedir ve bunlara “seki” adı verilmektedir. Her odanın
bacasının altında tek kat baca gaşı denilen raflar bulunmaktadır. Saat,
aydınlatma gereçleri vb. buralara konulmaktadır.
Geleneksel halk mimarisinin ev iç dizayn örneği olarak duvarlara
asılan aile fotoğrafları ve duvar halısı, üst kattaki odada görülebilmektedir. (F:133)
Soba ile ısınılan evde kuzune, fonksiyonelliği açısından tercih edilmektedir. Evin bazı odalarında ahşap kemerler bulunmaktadır. Bunlar
estetik görüntü düşünülerek yapılmıştır.
Üst kata çıkılan ahşap merdivenin tavan kısmında “tabla” denilen
yerde yine kışlıklar muhafaza edilir. Üst kattaki odalar “yazla” denilen
sofalara açılır. Yazın serin olduğu için burası oturma odası olarak kullanılmaktadır. Her kapının önünde bulunan eşik, hava hareketliliğini, dolayısıyla odanın soğumasını engellemek amacıyla yapılmıştır. Her odanın
penceresi bulunmaktadır.
Evin balkonu vardır. Bu balkonun zemini kara betondur. Korkuluğu
ise ahşaptır.
122
Ömer Karakaya’ya Ait Mesken (Kahramanmaraş/Göksun)
Derleyen: Fatma DEMİRDELEN
Derleme Yeri ve Tarihi: Kahramanmaraş/ Göksun- Çardak Köyü
Kaynak Kişi: Ömer KARAKAYA, 1957, ilkokul, çiftçi-nakliyat
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, toprak, kerpiç, ahşap
Yapım Tekniği: Duvarlar taş ile örülmüş ve çamur ile sıvanmıştır.
Çatı kamalak ve mezle ağaçları ile yapılmıştır.
Yapının giriş katı ahır, samanlık ve ambar gibi bölümlerden oluşmaktadır.
Üst kat iki oda ve bunların açıldığı sofa adı verilen giriş kısmından
oluşmaktadır. Oturma odası olarak kullanılan oda aynı zamanda yatak
odası olarak da kullanılmaktadır. Bu odanın bir köşesinde hafif yüksekçe
“cağ” denilen zemini kara taş, banyo yapılabilen, lavabo olarak kullanılabilen bir kısım bulunmaktadır. (F:134) Kişisel temizlik ihtiyaçları taşıma
ve ısıtma su ile sağlanmaktadır. Tuvalet yapının dışındadır. “İskele” denilen duvardaki oyuk, aydınlatma araçlarının konulduğu yerdir. (F:135)
Evlik adı verilen diğer oda da yüklüğün bulunduğu ve mutfak olarak kullanılan odadır. (F:136) Bu odanın kapısının üzerinde ahşaptan
yapılmış raf, ayakkabılık olarak kullanılmaktadır.
Sufa** adı verilen giriş kısmı açıktır. (F:137)Burada ocaklık bulunmaktadır. Tavanı toprak olan yapının üzerinde “loğ taşı” bulunmaktadır.
Bu silindir taş çatının zeminini sıkılaştırmak ve düzlemek için kullanılır.
Alt katta bulunan ahır iki kısımdır. Biri küçükbaş diğeri büyükbaş
hayvanlar içindir. Samanlık ve ambar kısmı da ayrıdır. Ahır aynı zamanda
odunluk olarak kullanılmaktadır. Ambar kısmında ahşap sandık biçiminde “buğday ambarı” denilen bir dolap bulunmaktadır. Kışlık arpa- buğday bu dolapta muhafaza edilmektedir.
Kamalak: Çukurova (Akdeniz) yöresinde sedir ağacına verilen ad.
** Sufa: Merdivenle çıkılan, evin girişindeki balkon kısmı.
123
Pembe Kel’e Ait Mesken (Kayseri/Develi)
Derleyen: Gözde Hasret BARUTÇU
Derleme Yeri: Kayseri/Develi
Kaynak Kişi 1: Pembe KEL, 1938, Yukarı Develi
Kaynak Kişi 2: Ramazan SÜRGER, Yukarı Develi Kopçullu Mahalle Muhtarı
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, çamur, ahşap
Yapının Bulunduğu konum:Yapım Yılı: Yüz yıllık bir yapı olduğu tahmin edilmektedir.
Yapım Tekniği: Yapı taş yığma tekniği kullanılarak yapılmıştır. Yapıda “çingi taşı”, daha yumuşak olduğu için yapının süslemelerinde ise
“yongu taşı” kullanılmıştır.
Dikdörtgen şeklinde olan çingi taşları üst üste konularak aralarına
“helik” adı verilen küçük taş parçaları yerleştirilmiştir. Bu işlemden sonra, samanla karıştırılarak oluşturulan şerbet kıvamındaki çamur bu taşların üzerine dökülmüştür. Bu şekilde evin duvarları oluşturulduktan sonra; evin tavanı, küçük ve incelerine “mağ”, büyük olanlarına “hezen” adı
verilen kerestelerle yapılmıştır. Kerestelerin üzeri su kamışı ile örtüldükten sonra katı çamur ve toprak, kamışların üzerine dökülmüştür. Toprak
atıldıktan sonra “ yuvak**” adı verilen taşla dam biçimlendirilmiştir.
Evin giriş kapısı avluya açılır. Avluda, yukarı kata çıkılan merdiven ve
“ekmek evi” adı verilen kısım vardır.
Avluya samanlık, ahır ve kış evi denilen mutfak kapısı açılmaktadır. Mutfak iki kısımdır. Mutfağın ilk kısmında havuz biçiminde olan ve
üzümlerin çiğnenerek pekmez yapıldığı “şirana” vardır. Bununla birlikte
bu bölümde ocağın konulduğu “aşırmalar***”, mutfak araçlarının konulduğu “terek” adı verilen raflar bulunmaktadır.
Helik: “Duvar örülürken büyük taşların arasına yerleştirilen küçük taşlar.”(Hasol, 1998)
** Yuvak: Loğ taşının yöredeki adı.
*** Aşırma: “Sıralanmış kirişleri birbirine tutturmak için konulan uzun ağaç.” (Hasol, 1998) Yapıda
bu uzun ağaç raf olarak işlev görmektedir.
124
Mutfağın ikinci kısmını oluşturan ve “gayta evi” adı verilen bölümde ise yaz için hazırlanan yiyecekler, yufkalar bulunmaktadır ve küpler
içinde çeşitli yiyecekler saklanmaktadır.
Gayta evinde duvara gömülü olan “taka” adı verilen dolaplarla ocak
ve “çağ” adı verilen banyo yapmak amacıyla kullanılan bir bölüm de yer
almaktadır.
Ahırın üst kısmında hayvanların yiyeceklerinin saklandığı yere “çardak” denilir. Ahırın yan tarafında “pinnik” adı verilen kümes bulunmaktadır.
“Kurutmalık” adı verilen bölümde yazın yiyecekler kurutularak kışa
hazırlanmaktadır.
Avluda bulunan samanlıkta ise yakacak olarak kullanılan tezek ile
hayvanlara yem olarak verilen saman bulunur.
Avludan merdivenlerle çıkılan kısımda büyük oda ve küçük oda
bulunur. Büyük oda erkek misafirleri ağırlamak amacıyla kullanılmaktadır. Kadınlar genellikle mutfak kısmında oturmaktadırlar. Küçük oda
günlük oturma odası olarak kullanılmaktadır. Her iki odada “çağ” adı
verilen, banyo yapmak ve abdest almak için kullanılan bir bölüm yer
almaktadır. Büyük odayı çağ kısmından ayıran tahtalara “tırabzan” adı
verilmektedir.
Odaların tavanlarında ahşap oymacılığı ile yapılmış süslemeler
bulunmaktadır.
Odalarda duvara gömülü “taka” adı verilen raflı dolaplar ve duvara
gömülü yüklükler vardır.
Odaların bulunduğu ve “kahve ocağı” adı verilen antre kısmından
küçük bir merdivenle dama çıkılmaktadır.
Damda çardak adı verilen bölümde hayvanların yiyeceği yoncalar
saklanır. Misafir odasının dama yakın olması nedeniyle tuvalet dama
yapılmıştır. Ancak, bu yörede tuvalet genellikle samanlığın yanında
bulunmaktadır.
Gayta: Mutfağın iki kısmından biri. Kiler işlevi gören kısım.
125
Rabie Akkaya’ya Ait Mesken (Yalova/Armutlu)
Derleyen: Melike ARIK
Derleme Yeri: Yalova/Armutlu
Kaynak Kişi 1: Ali Faruk ERKAL, zeytin tarımı ile uğraşıyor
Kaynak Kişi 2: Rabie AKKAYA, 1928
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kerpiç, taş, ahşap
Yapının Bulunduğu Konum:Yapım Yılı: Yapım Tekniği: Yarı kâgir, beton kolonlar yerine kızılçam ağaçlarının tercih edildiği hatıl adı verilen ahşap direkler üzerine oturtulmuştur.
(F:138-139)
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmakta, kapısı sokağa
açılmaktadır. Evin arka kısmında bulunan bahçe güneş görmediği için
bitki yetiştirilememiş, buraya “dam” adı verilen hayvan barınağı yapılmıştır.
Evin girişinde, alçakta bir çeşme bulunmaktadır.(F:140) Giriş kısmı
kullanılmayan eşyaların konulduğu bir depo işlevi görmektedir. Zeytincilikte kullanılan araç-gereçler de bu geniş giriş kısmındadır. Buradan
arkada bulunan bahçeye açılan bir ahşap kapı vardır.
Bu kısımdan ahşap merdivenlerle üst katlara çıkılır. Merdivenlerin
hemen yanında bulunan girişte, oturma odası ve mutfak bulunur. Evin
en çok kullanılan, en işlevli odasıdır. Ahşap tavanlı bu odada duvara
monte edilmiş raflar vardır. Aydınlanma araçları, radyo vb. konulur. Burada kap-kacak, terek de muhafaza edilmektedir.
Oturma odasının hemen karşısından ahşap merdivenlerle üst kata
çıkılmaktadır. Banyo ve tuvalet üst kattadır. Buradaki odalar ihtiyaca
göre oturma odası, gelen misafir için yatak odası olarak kullanılabilmektedir. Duvar boyu sedirler bulunur.
Bir üst kata da ahşap merdivenler ile çıkılır. Buradan üçüncü kata
çıkılırken arka bahçeye açılan bir ahşap kapı daha bulunmaktadır.(F:141)
Bu kat genel olarak kullanılmayan eşyaların konulduğu yerdir. Üçüncü
katta gömme dolap içinde bir banyo vardır.
126
Ramazan ve Mesude Ertan’a Ait Mesken (Nevşehir/Ürgüp)
Derleyen: Hazal ÖZCAN
Derleme Yeri: Nevşehir/ Ürgüp- Cemil Köyü-Aşağı Eğlence Mah.
Kaynak Kişi 1: Ramazan ERTAN, 1942, inşaat ustası ve aynı zamanda turist rehberi
Kaynak Kişi 2: Mesude ERTAN 1942, ev hanımı
Kaynak Kişi 3: Hamide ERTAN (ikinci kuşak) 1910, ev hanımı
Kaynak Kişi 4: Bahattin ERTAN 1958, ilkokul, inşaat ustası
Kaynak Kişi 5:Ali Duran EKEN 1946 Çorum, emekli
Yapıda Kullanılan Malzeme: Yöreye has yeraltından çıkarılan Ürgüp taşı diye
bilinen taş, ahşap, çamur. Ürgüp taşı, her biri aynı standartta yontularak
elde edilmektedir. Taş yeraltından ilk çıktığında yumuşaktır ve şekil vermeye
uygundur. Güneşi gördükçe sertleşir.
Yapının Bulunduğu Konum: Bahçe içerisinde yer almaktadır. Bahçede ahır,
samanlık, tavuk kümesi bulunmaktadır.
Yapım Yılı:100 sene olduğu tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Kemerli diye adlandırılan bir teknikle yapılmıştır.
Demir yerine ahşap iskele üzerine inşa edilmiştir. Normal ve kapaklı diye
sınıflandırılan iki çeşit kemer kullanılmıştır. Kapaklı kemer, taşların birinin yüksek, birinin alçak dizilmesi ile yapılmıştır. Bu kemerler daire ya da
yarım ay şeklinde demir kalıplar yardımıyla örülmüştür. Demir kullanılmadığı zaman “izen” adı verilen kütükler yardımıyla kalıp oluşturularak,
yapım gerçekleştirilmiştir. Bu izenler sayesinde kurulan iskele ile taşlar
dizilmiş, dizim işi bittiğinde hemen izenler kaldırılmıştır. Ayrıca kemeri
oluşturan taşların uç kısımlarında süslemeler bulunmaktadır.
Evin duvarları 200 cm civarındadır. Duvarların kalın olması evin
konuşlandığı alanda çok yer kaplamasına sebep olmuştur.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapının oturma odasının bir köşesinde yükselti bulunmaktadır. Bu yükseltinin yapının eski sahipleri tarafından banyo ihtiyacını karşılamak için yapıldığı
anlaşılmaktadır. Bugün işlevini yitirmiş durumdadır. Yapının odalarının
Kemerli teknikte yapılan kemerlerde sıva kullanılmaz. Bu teknikte kemerler, tamamen taşların sıkıştırılması ile oluşturulur.
127
muhtelif yerlerinde gömme dolaplar bulunmaktadır. Bu dolaplar da
bugün kullanılmamaktadır.
Yine duvarların muhtelif yerlerinde küçük girintiler vardır. Bunlar
seki diye adlandırılmakta ve raf olarak kullanılmaktadır.
Yapının her odasında ayrı bir aile oturacağı düşünülerek tasarımı
yapılmıştır. Bu sebeple her odada soba ya da ocak bulunmaktadır.
Yapının bazı pencerelerinin dış cepheden yoldan yüksek kalacak
şekilde yapılmış olması güvenlik kaygısı sebebiyledir.
128
Rüstemoğlu Evi (Nevşehir/Ürgüp)
Derleyen: Hakan YAZICI
Derleme Yeri: Nevşehir/ Ürgüp- Dere Mah.
Kaynak Kişi 1: Nuri EROĞLU
Kaynak Kişi 2: İbrahim BOZ
Kaynak Kişi 3: Halil YAZICI
Yapıda Kullanılan Malzeme: Volkanik tüflerden oluşan taşlar.
Yapının Bulunduğu Konum: Hayat (avlu) içerisinde
Yapım Yılı: Yapım Tekniği: Kaya üzerine inşa edilmiştir. Bir kısmı kaya oyularak
yapılan yapının bir cephesi yine bu kayalardan elde edilen taşlarla örülmüştür.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapıya büyükbaş ve küçükbaş hayvanların giriş çıkışını kolaylaştıracak büyükçe bir
kapıdan girilmektedir. Kapının orijinali ahşaptır, ancak bugün kullanılan
kapı demirden yapılmıştır. Hayatta, kerpiçten yapılmış bir tuvalet vardır.
Kayaya oyularak yapılmış bir ahır da evin altında bulunmaktadır. Ahırın
bitişiğinde kışlıkların saklandığı yine kayaya oyulmuş bir yer vardır.
Yapı iki katlıdır. Alt kat kışın, üst kat yazın tercih edilmektedir. Pencereler demirli ve çıkıntılıdır.
Yapının hayata açılan ahşap kanatlı bir kapısı bulunmaktadır. Girişte, zemini taş bir “mabeyn” bulunmaktadır. Giriş kat haremlik ve selamlık adlı iki odadan oluşmaktadır. Üst kata çıkan merdivenler taştır. Bu
merdivenlerin altı “kayıtlık” adı verilen kilerdir. Haremlik ve selamlık diye
adlandırılan odaların tavanları ve zeminleri ahşaptır. Gömme dolaplar
yüklük ve banyoluk olarak işlev görmektedir. Her iki odada da ocaklık ve
sedir bulunmaktadır.
Yazlık olarak kullanılan üst katın haremlik ve selamlık odaları da alt
katın özelliklerini taşır. Ahşap kapılar ve tavan işlemelidir. Üst katın sofası balkona açılır. Balkonun zemininin orijinali bozulmuş, betonarmeye
dönüştürülmüştür.
Yapının alt katı oturma amaçlı kullanılmamaktadır. Üst kat kullanılmaktadır ve bu üst kata da betonarme tuvalet, banyo ve mutfak sonradan eklenmiştir.
Mabeyn: “Eski konaklarda harem ile selamlık arasında yer alan ve hem harem hem de selamlık olarak kullanılabilen oda veya daire.”(Hasol, 1998)
129
Satı Yalçın’a Ait Konak (Ankara/Ayaş)
Derleyen: Gönenç İKİNCİ
Derleme Yeri: Ankara/Ayaş
Kaynak Kişi 1: Yılmaz BAŞTÜRK, 1965, Ayaş, yapı ustası
Kaynak Kişi 2: Satı YALÇIN,1959, Ayaş, ev hanımı
Kaynak kişi 3: Halil GÖZÜTOK,1932, otomobil tamircisi
Yapım Tekniği: Yapı su basmanına kadar taş döşenmiş, yığma tekniği kullanılmıştır. Pencereler, cumba altı süsleri, cephelerin birleşme
yerleri, çatının aşağıdan görünen iç kısımları ahşaptır. Geri kalan kısımlar ise kerpiçten yapılmıştır.
Zemin kat ve birinci katı kullanılmaktadır.
Evin zemin katında odunluk ve ahır vardır. Merdivenlerden ikinci
kata çıkarken arka tarafta gömme pencereler bulunmaktadır.(F:142)
Evin ikinci katında tandır odası, mutfak, kış odası ve bir de gelin
odası bulunmaktadır. Bu bölümdeki “sandık odası” adı verilen kısım ise
günümüzde tuvalet ve banyo olarak kullanılmaktadır.
Mutfakta yemeklerin pişirilmesi için kullanılan bir ocak, kapların
konulması amacıyla yapılmış oyma raflar ve bulaşık yıkamak amacıyla
kullanılan bir lavabo bulunmaktadır. Bunlarla birlikte mutfağın merdiven altına bakan bir penceresi bulunmaktadır. Mutfağın devamı niteliğinde olan alçak tavanlı oda da ise tandır ocağı bulunmaktadır. Bunların
yanı sıra bazlama yapımında kullanılan demirden yapılmış “bisleyeç” ve
bazlamayı çevirmek için kullanılan “yaslağaç” adı verilen aletler de kullanılmaktadır.
Evin orta katında kolay ısınması nedeniyle eskiden kış odası olarak
kullanılan oturma odası bulunmaktadır.
Su basmanı: Bir inşaatın temelinin hemen üstünde, 20cm’den daha yüksek ve toprak zeminin
üstünde kalan kısmı (www.gamextreme.org)
130
Gelin odası ise günümüzde yatak odası olarak kullanılmaktadır.
Isınma açısından elverişli olmaması nedeniyle günümüzde üçüncü
kat kullanılmamaktadır. Merdiven başında yer alan, ceviz oynanan, mısır
patlatılan, kavurga yenilen kısma ise “sahanlık” adı verilmektedir. Günümüzde bu kısımda reçeller saklanmaktadır.
Ortadaki geniş alanda bulunan oturma salonu adı verilen, eskiden
misafirlerin ağırlandığı mekânda ise tahtadan yapılmış, üzerine döşeklerin konulduğu oturma yerleri bulunmaktadır. Günümüzde ise bu kısımda ev sahibi tarafından tarhana kurutulmaktadır.
Üçüncü katın pencereleri yüksek yapılmıştır. Bu katta kiler bulunur.
Bu kattaki diğer bir oda ise yeni evlenen çocukların oturduğu ahşap
dolapları olan, üzeri desenli yüklükleri bulunan, gaz lambası koymak
için kullanılan raf ve oymalı tavanı olan gelin odasıdır. Geçmişte tahta
yüklüklerin ortasında bulunan kenarları süslü oyma olan kısma ayna
asılırmış.
131
Satılmış Çakıllı’ya Ait Mesken (Ankara/Kale Semti)
Derleyen: Aliye MAMIK
Derleme Yeri: Ankara- Kale Semti
Kaynak Kişi 1: Satılmış ÇAKILLI, 1930-Ankara\Ayaş, bakkal
Kaynak kişi 2: Hacer SATILMIŞ, 1931-Bolu\Gerede, ev hanımı
Kaynak Kişi 3: Osman ŞAHİN, 1941-Kırşehir\Kaman, çiftçi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kerpiç, taş, toprak, saman
Yapının Bulunduğu konum: Avlu içerisinde bulunmaktadır.
Yapım Yılı: Cumhuriyet’in ilk yıllarında yapıldığı tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Temelden belli bir seviyeye kadar taş, üzerine de
kerpiç dizilerek inşa edilmiştir. Duvarların alt kısımlarının taş örülmesinin sebebi, yağmur ve kar suyu gibi dış etkenlere karşı dayanıklı olmasını sağlamak içindir. Duvarlar dıştan taş, içeriden kerpiç kullanılarak
yapılmıştır.
Kerpiç “tezkire” ya da “gemi” adı verilen ağaçtan yapılmış kalıpların
içerisine, toprak, su ve saman karışımından elde edilen harç doldurup
kurutulması ile elde edilir.
Yapının işlevi: Dar bir alandan geçilerek girilen avluda iki ev bulunmaktadır. Avlunun ortasında bulunan çeşme iki ev tarafından ortak kullanılmaktadır.
Evin alt kısmında önceden kümes olarak kullanılan bir bölüm ve bir
kömürlük bulunmaktadır.
Eve tahta merdivenlerden çıkılmaktadır. Dört oda ve mutfaktan
meydana gelen evin iki odası kiraya verilmiştir.
Kapının hemen girişinde küçük bir mutfak bulunmaktadır. Evin iki
odasından biri oturma odası diğeri ise yatak odası olarak kullanılmaktadır.
Oturma odası soba ile ısıtılmaktadır. Ayrıca odada “sergenlik” adı
verilen bölümün üzerine süs eşyaları konulmuştur.
Yatak odasındaki pencereler, oturma odasındakilerden farklı olarak
“gömme pencere”(F:143) şeklinde yapılmıştır. Oturma odasında köşeli
bir divan bulunmaktadır.
Sergenlik: Duvara monte edilmiş ahşap raf.
132
Sinan Tekin ve Ailesine Ait Mesken (Tokat/Erbaa-Fındıcak)
Derleyen: Aslı TEKİN
Derleme Yeri: Tokat/ Erbaa- Fındıcak Köyü
Kaynak Kişi: Sinan TEKİN, 1978
Yapının Bulunduğu Konum: Yapım Yılı: 1940’ lı yıllarda restore edildiği bilinmektedir.
Yapım Tekniği: Ahşap iskelet ve bu iskelet arasına kerpiç ve toprak
doldurularak yapılmıştır.
Yapının İşlevi: Mesken olarak kullanılmaktadır. Giriş kısmına
“hayat” adı verilmektedir. Bu kattaki diğer odalar hayata açılır. Eve girilmeden önce gerekli temizliğin kolaylıkla yapılabilmesi için hayatta “cağ”
adı verilen çeşme ve taşı bulunmaktadır.
Mutfak günün büyük bir bölümünün geçirildiği yerdir. Pencerenin hemen önünde duvar boyunca uzanan “mahat” adı verilen ahşap
sedir bulunmaktadır. Mahat içi sandık şeklinde ve kapaklıdır. Kullanılmayan eşyaların konulduğu, odun istiflenen yerdir. Mutfakta bulunan
yüksek cağ, tezgâh olarak kullanılmaktadır. Mutfaktaki ocağa “varcah”
denilmektedir.(F:144) Varcah işlevini kuzineye devretmiştir.
Tavana kadar yükselen gömme dolap yüklük olarak kullanılmaktadır. Oturma odasında da varcah bulunmaktadır. Varcahın ağız kısmının
üstündeki çıkıntı, raf işlevi görmektedir. Duvarda ahşap askılıklar bulunmaktadır.
Yatak odası olarak kullanılan odalarda cağ ve tabandan tavana
yüksek ahşap dolaplar vardır. Her bir oda çekirdek aile yaşamına uygun
tasarlanmıştır.
Yapı içerisinde ortak kullanılan bir banyo bulunmaktadır. Odalardaki banyolara göre daha geniştir. Bu özelliği çamaşırın da burada yıkanabilmesini sağlamaktadır.
Önceleri evin dışında olan tuvalet yapı ile birleştirilmiş, evin içine
alınmıştır.
Evin üst katına ahşap merdivenle çıkılmaktadır. Bu kat misafirler içindir. Tek odalı bu katta, elbise dolabı ve banyoluk olarak da cağ
bulunmaktadır.
Yapının ahşap olan tavanlarının pervazları süslemelidir.(F:145)
133
Siyami Acar’a Ait Mesken (Karabük/Yenice-Satuk)
Derleyen: Sezgin KARAGÜL
Derleme Yeri: KARABÜK/Yenice-Satuk köyü
Kaynak Kişi 1: Siyami ACAR, 1941, Satuk köyü
Kaynak Kişi 2: Hatice ACAR, 1943, Satuk Köyü, okuma-yazması yok, ev hanımı
Kaynak Kişi 3: Mehmet KARAGÜL,1928, Satuk Köyü, emekli
Kaynak Kişi 4: Cemal ACAR, 1924, Satuk Köyü
Kaynak Kişi 5: Ali OVALI, 1960, Karabük, lise, orman muhafaza memuru
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, taş, kerpiç tuğla
Yapının Bulunduğu konum:Yapım Yılı:1977
Yapım Tekniği: Yapı kenarlardaki üst üste konmuş üç taşın ve sonradan dikilen beton direklerin üzerine oturtulmuştur. Bu direkler, kalın
kalaslarla birleştirilmiş, bu kalasların üzerine çam veya köknar ağacından yapılmış tahtalar dizilmiştir.
Evin yapımında “geçme veya çatma” denilen teknik kullanılmıştır.
Bu teknikte tahtaların uçları birbirine geçecek şekilde hazırlanmıştır.
Tahtaların bir kenarına delik açılmış, diğer kenarına “dübek” adı verilen
çivi şeklinde çıkıntı yapılmıştır. Tahtaları birleştirme işlemi bu şekilde
yapılmaktadır. Bu tekniğin en önemli özelliği yapım sırasında çivi kullanılmamasıdır.
Evin taş direklerle yükseltilme nedeni tahtaların yerle temasının
kesilerek çürümesini engellemektir.
Evin ön ve yan cepheleri daha sonradan betonla kapatılmış, arka
cephe ise biraz içerden olmakla birlikte kerpiç tuğla ile örülmüştür.
Ahşap giriş kapısı büyük ve kanatlı kapıdır. Kapının iki tarafında ayakkabı koymak için yapılmış yüksek raflar vardır.
Evin ön tarafında kömürlük ve çeşitli malzemeleri koymak için
yapılmış bir bölüm bulunmaktadır. Malzeme koymak için yapılan bölüme büyük tencereler, kazan ve “sacak” vb. araç-gereç konulmaktadır.
Evin arka tarafında ise papatya çiçeği ve dörtgen şeklinde yapılmış
134
tuvalet, banyo havalandırmaları bulunmaktadır. Bunun yanı sıra evin ilk
yapıldığı yıllarda evlerde su olmadığından ve su çeşmeden getirildiğinden eve giriş çıkışı kolaylaştırmak amacıyla yapılmış ahşap merdivenler
bulunmaktadır.
Evin birinci katında salon, iki oda, mutfak, kiler, ikinci kata çıkan
merdivenin olduğu bir oda, tuvalet ve banyo bulunmaktadır.
Girişte evin merkezi konumunda olan odalara, tuvalete, banyoya
diğer odalara geçişin yapıldığı bir salon bulunmaktadır. Bu salon genellikle cenaze, düğün, bayram gibi kalabalık günlerde kullanılır. Böyle
günlerde üst katta erkekler alt katta kadınlar ağırlanır ve bu salonda
yemek yenilir. Salona bitişik olan ve herhangi bir bölme ile ayrılmamış
taştan yapılmış bir lavabo bulunmaktadır. Bu taş lavabo evde bulunan
iki tuvaletin arasına yapılmıştır ve lavabonun uçları salonun kenarlarına
tutturulan kalaslar üzerine konulmuştur.
Odalardan biri günlük oturma odası olarak kullanılmaktadır. Odanın içi kontrplak ile kaplanmıştır. Bunun nedeni eve soğuk girmesini
engellemektir. Odanın tavanına yakın bir yükseklikte raf bulunmaktadır.
Bu raflara çocukların ulaşamaması için tarım ilaçları, sinek ilaçları, fare
zehirleri konulmaktadır.
Mutfak bölümünde ise taştan yapılmış bir ocak vardır. Üzerinde
yemek veya ekmek pişirilen ocağın aynısından üst katta da bulunmaktadır. Her iki ocak da aynı hizada yapılmış ve dumanın aynı yerden çıkması sağlanmıştır. Ocağın her iki tarafında dolaplar bulunmaktadır.
Evin diğer bir bölümü ise kiler görevi görmektedir ve üst kata çıkan
merdiven bu odanın içindedir. Merdivenin altındaki bölümde mısır,
değirmen taşı ile öğütülerek un elde edilmektedir.
Evin üst katında ise bir salon ve lavabo bulunmaktadır. Salonda
sedirler ve çatıya çıkabilmek için sedirin üzerine konulmuş ahşap bir
merdiven bulunmaktadır.
Günümüzde üst kat çok fazla kullanılmamaktadır. Odaların yalnızca
bir tanesinde eşya vardır. Bayram günlerinde ev sahibinin çocuklarının
gelip kalmaları durumunda kullanılmak üzere hazırlanmış odada, iki
divan ve bir sandık vardır. Odada kullanılır durumda olan bir de banyo
bulunmaktadır.
Üst katta bulunan diğer oda ise boş bırakılmıştır. Bu oda çocuklar
için yapılmıştır. Ancak günümüzde bir nevi kiler işlevi görmektedir.
135
Süleyman Uz’a Ait Mesken (Ankara/Beypazarı-Uruş)
Derleyen: Arzu UÇAR
Derleme Yeri: Ankara/ Beypazarı- Uruş
Kaynak Kişi 1: Süleyman UZ, 1936, ilkokul, çiftçi
Kaynak Kişi 2: Emine UZ, 1939, ilkokul, ev hanımı
Yapım Tekniği: Ahşap kalıpların arasına çamur doldurularak yapılmıştır. Giriş katın tabanı toprak, üst katlarınki ise ahşaptır. Çatı çinko
kaplanmıştır.
Yapının İşlevi: Mesken olarak kullanılan yapı giriş hariç iki katlıdır.
Bahçede meyve ağaçları, çeşme, kümes ve kömürlük bulunmaktadır.
Giriş kat, ahır ve samanlık olarak kullanılmaktadır. Evin giriş katından sokağa açılan kapısı vardır.
Birinci kata ahşap merdivenler ile çıkılmaktadır. Merdivenlerin iyi bir
işçilik örneği olduğu anlaşılan ahşap korkulukları bulunmaktadır. Birinci kata çıkan merdivenler oturma odası olarak da kullanılan “hayat” adı
verilen geniş alana açılmaktadır. Burada duvar boyunca uzanan sedirler
vardır. Ahşap duvarda “ambar” adı verilen un, şeker vb. gıda maddelerinin depolandığı bir bölüm bulunmaktadır. (F:146) Hemen her odada
gömme dolap vardır. Ayrıca duvara oyulmuş ocaklar bulunmaktadır.
Günümüzde ocaklar işlevlerini yitirmiştir.
Mutfakta, kap-kacak duvara monte edilmiş raflarda, yiyecekler ise
tel dolapta** saklanmaktadır. (F:147)
Yapının tüm tabanı ahşaptır. Tuvalet ve banyonun ahşap tabanlarına sonradan beton dökülmüştür. Lavabo olarak kullanılan kısım taştır.
Üçüncü kattaki odalardan biri, fazla eşyaların konulduğu odadır. Bu
kata ait mutfak, banyo, tuvalet bulunmaktadır. Bu katta evin gelini, yani
bir başka çekirdek aile yaşamaktadır. Yapının tamamı soba ile ısıtılmaktadır.
Ambar: Bu yapıda, un, şeker vb. gıda maddelerini nem ve güneş ışığından koruyacak şekilde,
ahşap duvara gömme dolap şeklinde yapılmıştır.
** Tel dolap: Ön yüzdeki kapaklı kısım telli, diğer yüzleri ahşaptır. İçine, yiyecek ve mutfak araçgereçleri konulmaktadır.
136
Şatırlar Konağı (Bolu/Göynük)
Derleyen: Şule ÇELİK
Derleme Yeri: Bolu/Göynük
Kaynak Kişi 1: Mehmet ERDEM, 1935, ilkokul, emekli
Kaynak Kişi 2: Şengil ERDEM, 1935, ilkokul, emekli
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, kiremit, çamur, çivi
Yapının Bulunduğu Konum: Avlu (hayat) içerisinde bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 200–250 yıllık olduğu tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Ağırlık olarak ahşap malzeme kullanılmıştır. Bunda kuşkusuz bölgede çam ormanlarının bulunması etkendir. Çıra denilen çam ağacının özü kolon olarak kullanılmıştır. Ağaçlar çapraz olarak
“çingen dövmesi” denilen özel bir çivi ile çakılmıştır. “Kıtık” adı verilen
saman ve çamurdan elde edilen harçla dolgu yapılmıştır. Sağlam olması
açısından kıtık yıllarca bekletilebilmektedir. Kapılarda “kullep” adı verilen
menteşe işlevi gören malzemeler kullanılmıştır.
Çatı “kırma” çatı türünde olup, üzerleri kiremitle örtülüdür. Yamaçlara yapılan evler, birbirinin üzerinden ileriye bakması gözetilerek yapılmıştır. Böyle yapılarak evlerin mahremiyeti sağlanmıştır.
Genişçe bir sofa ve buraya açılan dört odadan oluşan birinci katta ayrıca
sofanın dış kısmında iki tane abdestlik bulunmaktadır.
Yaz odası olarak yapılmış odada ocak vardır. Bu odada ve evin
genelinde dolaplar duvara oyulmuş ve bazılarında raf sistemi kurulmuştur. Bu şekilde inşa edilmesinin sebeplerinden biri, deprem sırasında
dolapların sabitliği sağlayarak yıkılmayacak olmasıdır.
Tavanlardaki işlemeler estetik ve göz zevki düşünülerek yapılmıştır.
Diğer odalarda gömme dolaplar mevcuttur. Elbise dolabı, yüklük işlevi
görmektedir.
Kış odası adı verilen odada bulunan ocağın iki yanında gömme
dolaplar içerisinde banyolar vardır. Ocakta ısıtılan su hemen bu dolap
içindeki banyolarda soğumadan kullanılabilmektedir.
Alt katı üst kata bağlayan merdivenin başındaki kapak, kiracı var-
137
ken ses yalıtımı düşünülerek yapılmıştır. Bu katın zeminleri gerektiği
gibi korunamadığı için yıpranmış ve parke döşenmiştir.
Alt kattaki pencerelerin güney cepheli olanları alçak, kuzey cepheli
olanları ise güney cepheli olanlara göre daha yüksektir. Bunun yanı sıra
yapıda pencerelerin çokluğu dikkat çekmektedir. İpek böcekçiliği yapıldığı dönemlerde güneş ışığından daha fazla yararlanabilmek amacıyla
sayıca fazla yapılan pencereler aynı zamanda zenginliğin de ifadesidir.
En altta ahır bulunmaktadır. Burada evin temelini tutan kolonlar
görülebilir. Ahıra evin arkasından bir giriş daha vardır.
138
Şerafettin Memiş’e Ait Mesken (Adapazarı/Poyrazlar)
Derleyen: Esin TUTSAK
Derleme Yeri: Adapazarı/Poyrazlar Köyü
Kaynak Kişi 1: Berra MEMİŞ, 1928, ev hanımı
Kaynak Kişi 2: Şerafettin MEMİŞ, 1923, çiftçi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, kerpiç, tuğla, ahşap, toprak
Yapının Bulunduğu konum:
Yapım Yılı: 1928
Yapım Tekniği: Yapının taşıyıcı sistemi ahşaptır, dolgu malzemesi
ise kerpiç ve tuğla kullanılarak yapılmıştır.
Yapının dış kapısının önünde çamura basmadan eve girebilmek amacıyla konulmuş mermer bir taş bulunmaktadır.
Evin girişindeki geniş alanın zemini betondur ve buraya alt katta
bulunan, kiler, banyo, mutfak, oturma odası açılmaktadır.
Zemini beton olan banyoda su ısıtma amacıyla kullanılan kazanlı
soba bulunmaktadır.(F:148)
Oturma odası olarak kullanılan odanın zemininde beton; kapı, pencere ve tavan kısımlarında ahşap malzeme kullanılmıştır. Günün en çok
vakit geçirilen odası oturma odası olduğundan soba buradadır. Oturma
odasında günümüzde kullanılan kanepeler bulunmaktadır.
Evin bir üst katına ahşap merdivenlerle çıkılmaktadır. Bu katta geniş
bir alan bulunmakta ve bu alan salon işlevi görmektedir. Zemini ve tavanı ahşap olan bu odaya üç ayrı odanın kapısı açılmaktadır. Odalardan
biri üç adet yatağın bulunduğu yatak odasıdır ve misafirler için kullanılır. Diğer iki odadan biri çocuk yatak odasıdır.
Bu katta bulunan son oda ise “gelin odası” adı verilen ve içinde
ahşap gömme dolap ve banyo bulunan odadır. Bu oda da ısınma amaçlı
kullanılan bir soba bulunmaktadır.
139
Şevki Avcı’ya Ait Mesken (Adapazarı/ Doğançay-Geyve)
Derleyen: Elif ÇETİNKAYA
Derleme Yeri: Adapazarı/ Geyve-Doğançay
Kaynak Kişi 1: Şevki AVCI, 1922, Doğançay, ilkokul
Kaynak Kişi 2: Sabiha AVCI, 1927, Doğançay, ev hanımı
Kaynak Kişi 3: Sercan AVCI,1979, üniversite öğrencisi
Yapının Bulunduğu Konum: Evin önünden batıyı doğuya bağlayan önemli
demir yollarından Adapazarı-İstanbul-Ankara hattı geçmekte, arka tarafından
ise Sakarya nehri akmaktadır.
Yapım Yılı: Yüz seneden fazla olduğu tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Yapının temeli 40cm derinliğinde ve 60cm genişliğinde taşlarla örülmüş kara duvardan oluşmaktadır.
Yapının bazı bölümlerinde “geçme” ve “çakma yöntemi**” kullanılmıştır. İki taraflı olarak çakılan ve kestane ağacından elde edilen malzemelerin arasına dolgu yapılmış, bazı bölümlerde ise taş malzeme kullanılmıştır. Yapının sıvaları, kerpiçle yapılmıştır. Fakat günümüzde yıkılan
mutfağın yerine yapılan mutfak sıvası betondur.
Dış cephe tamamen ahşaptır. Evin etrafını çevreleyen ve bahçesini içine
alan bir avlu bulunmaktadır. Avlu, yaklaşık yarım metre boyunda duvar
ve bu duvarın üzerine çakılan tahta çitler yoluyla yapılmıştır. Evin bahçesi düzenli ve çiçeklerle doludur. Evin ön bahçesinde büyük bir ıhlamur
ağacı bulunmaktadır.
Evin arkasında, eve bitişik olan ağaçtan yapılmış bir odunluk bulunmaktadır.
Evin giriş kapısının önünde, bir gölgelik bulunmaktadır. Gölgelik
ağaçtan yapılmış ve üzeri kiremit ile kapatılmıştır. Evin iki cephesi pencereli, diğer iki cephesi penceresizdir. Evin üst katında dokuz adet pencere
bulunmaktadır. Bu pencerelerin sekiz tanesinin eni dar, boyu uzundur.
Bir tanesinin ise eni geniş, boyu küçüktür. Evin alt katında dört adet pencere bulunmaktadır.
Geçme: “Lehim, kaynak veya çakma işlemlerinden yararlanmaksızın, gerektiğinde sökülebilecek şekilde parçaları birbirine takıp kenetleme.”(Hasol,1998)
** Çakma: “Vurup çakarak yapılmış bezeme işi, bunun çukurlusuna dişi çakma, kabartmalısına
da erkek çakma denir.”(Hasol, 1998)
140
Evin üst katındaki her iki pencere altında, pencerelerin çerçevesiyle aynı renkte ahşap süslemeler bulunmaktadır. Evin dış cephesinde, bir
tane yola bakan tarafta, bir tane de evin girişine bakan tarafta çıkmalar
vardır. Çıkmalar evin üst kat odalarının, alt kat odalarına oranla daha büyük olmasını sağlamıştır.
Evin giriş kapısı ahşaptır. Giriş kapısının arkasında demir bir askılık
bulunmaktadır. Evin girişindeki merdiven ahşaptır. Merdivenin altı, dolap şeklinde kapatılmış, kuru erzakların konulduğu kiler olarak kullanılmaktadır. Kilerin kapısının yanında tuvalet ve banyo bulunmaktadır.
Evin girişinde büyük bir sofa ve bu sofada evin üst katına çıkılmasını
sağlayan ve tamamen ahşaptan yapılmış bir merdiven bulunmaktadır.
Evin birinci katında bulunan mutfak ve oturma odasının kapıları sofaya
açılır. Sofanın sağında bulunan ve oturma odası olarak kullanılan odanın
kapısı ahşaptır ve kilidi demirdir. Ayrıca kapıda demir bir zincir vardır. Bu
zincir kapının demir kilitle kapatılmak istenmediği zaman ve kapının açılmasını önlemek amacıyla kullanılmaktadır. Bu oda eskiden iki ayrı oda
iken, günümüzde tek bir oda haline getirilmiştir.
Sofanın solunda bulunan oda mutfaktır. Mutfak yalnızca yemek yenilecek yer olarak kullanılmamaktadır. Odada koltuklar ve divan bulunmaktadır. Bu oda yemek yeme ve oturma odası olarak kullanmaktadır.
Merdivenle yukarı çıkarken duvarda cam kapaklı bir dolap bulunmaktadır ve dolabın içindeki raflarda süs eşyaları vardır.
Üst katta da küçük bir sofa vardır. Evin ikinci katında büyük bir solon, salonun hemen yanında küçük bir yatak odası ve evin kullanılmayan
eşyalarının konulduğu, tavan arası görünümünde bir küçük oda daha
bulunmaktadır.
Salonda dört tane büyük pencere bulunmaktadır. Evin pencereleri,
evin ilk yapıldığı tarihten beri kullanılmaktadır, yalnızca zaman içerisinde
çürüyen birkaç tahta değiştirilmiştir. Camlar yukarı sürgülüdür ve bir demir kanca ile açık durması sağlanmıştır.
Salonun yanındaki küçük oda yatak odası olarak kullanılmakla beraber odada bir demir divan ve giysilerin koyulduğu dolap bulunmaktadır.
Bu katta bulunan ve kullanılmayan eşyaların konulduğu oda ise 1967
depreminden sonra eklenmiştir.
Çıkma, geleneksel Türk halk mimarisinin öne çıkan özelliklerinden biridir. Çıkmalar, yapının
inşa edildiği arazi/arsaya bağlı olmaksızın yapılır.
141
Şükrü Güller’e Ait Mesken (Sivas/Taşlıcak)
Derleyen: Sevim AYDEŞ
Derleme Yeri: Sivas/ Taşlıcak Köyü
Kaynak Kişi 1: Menevşe GÜLLER
Kaynak Kişi 2: Tuğba GÜLLER
Kaynak Kişi 3: Saniye GÜLLER
Kaynak Kişi 4: Gülizar GÜLLER
Kaynak kişi 5: Hikmet BOYUNEĞMEZ
Kaynak kişi 6: Ahmet BOYUNEĞMEZ
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap, kerpiç, kireç
Yapım Tekniği: Yapı kaya içinde yer almaktadır ve taş temel üzerine ahşap ve kerpiç örgüden inşa edilmiştir. Dış duvarlar çamur, iç duvarlar tatlı kireç ile sıvalıdır. Konuk odasının taş ve ahşaptan taşıyıcı duvarları dış cephede çamur ile sıvanmıştır. Tavanı ahşap hatıllar üzerine işlemeli, ortası göbeklidir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Tek katlı olmasına rağmen, evin birbirine bağlı pek çok bölümü bulunmaktadır. Eve
girildiğinde, ilk olarak ”tandır evi “ görülür. Bu bölümün diğer bir adı da
“ocaklıktır”. Ocaklık “yuha” adı verilen ekmeğin ve diğer hamur işi ürünlerin pişirilmesi amacıyla kullanılmaktadır
Ocaklığın hemen karşısında konuk odası yer alır. Oda, yaşlılar ve
gençlerin ayrı oturmalarını sağlamak amacıyla ahşap sütunlarla ikiye
ayrılmıştır. Bu oda da köy sohbetleri yapılmaktadır. Yaşlılar, kısmının
tavanı sekizgen içerisinde dairesel bir yapıya sahip olup, bunun dışında kalan dikdörtgen tavan devam etmektedir. Konuk odası, iç mekân
ön kısmında dört, yanda ise üç ahşap sütunla iki bölüme ayrılmıştır. Asıl
giriş kapısının tam karşısına gelen gençler bölümünde iki adet aydınlatma penceresi yer almaktadır.
Siyah, yeşil, kırmızı boyalarla duvarlara çeşitli resimler yapılmıştır.
Bu resimler içerisinde Sultan Ahmet Camii, karasaban, top arabası ve
vapur resimleri de yer almaktadır. Ancak bu resimler bugün silinmeye
142
yüz tutmuş bir durumdadır. (F:149) Resimlerin duvara yapılma nedeni;
ev sahibinin anlatımıyla “süs, rençberin zenaati ney? Çiftlik ya, Adem Aleyhisselam çiftçiydi bizde onun zürriyetindenik” şeklinde açıklanmıştır.
Konuk odasının girişinde sağ tarafta “suluk” adı verilen bir bölüm
bulunmaktadır. Eskiden bu bölüme büyük çam bardakla su konulup, bu
oda da toplanan cemaate “meşrep” adı verilen bakır bir bardakla dağıtılırmış. Çam bardak kullanılmasının sebebi çamın suyu serin ve temiz
tutmasından kaynaklanmaktadır.
Odada kıbleyi gösteren, iki tarafında şamdanlık bulunan kıblegâh
vardır. (F:150) Konuk odasında, sol tarafta alçıdan yapılmış bir ocaklık
bulunmaktadır. Ancak ocaklık günümüzde işlevini yitirmiştir. Ocak kısmı
alçıyla kapatılmıştır. Onun yerine daha fazla ısı vermesi için, odanın tam
ortasına soba kurulmuştur. Konuk odasına sonradan “cağlık” adı verilen
banyo olarak kullanılan ufak bir bölüm yapılmıştır.
Konuk odasının hemen yan tarafında “evlik” “içeri evlik” veya ”işlik”
adı verilen mutfak kısmı bulunmaktadır. Bu bölümde duvara asılı gözer,
kalbur, su gözeri, tahıl gözeri, elek bulunmaktadır. Ayrıca “herke” adı
verilen bakır kaplar ve süt makinesi de evlikte yer almaktadır. İçeri evlikten açılan bir kapıyla ahır ve ağıl bölümlerine geçilmektedir. Ağılda
küçükbaş hayvanlar, ahırda büyükbaş hayvanlar barınmaktadır. Ahırın
içinde ”davarlık”, “analık”, “danalık”, “buzağılık”, “kuzuluk”, “keçilik”, “tar”
gibi pek çok bölüm yer almaktadır.
Ahırın en dış kısmına “çevirme” adı verilmektedir. Yazın koyunlar
burada sağılmaktadır. Çevirmenin içinde “samanlık” vardır. Kes, yonca,
sap gibi bitkiler burada saklanmaktadır. Ahırın ortasından bir merdivenle “çatı” kısmına çıkılmaktadır. Çatıda kışlık yakacaklar, buğdayların
konulduğu seklen çuvalları, turşu küpleri, hayvanların yemleri ve kullanılmayan bazı eşyalar bulunmaktadır.
Çatıdan açılan bir kapıyla patos çekilen “harmanlık” adı verilen
düzlüğe çıkılmaktadır. Harmanlığın yan tarafında evin “yazlık” bölümü
bulunmaktadır. Yazlık ev bir sofa, iki küçük oda ve bir mutfaktan oluşmaktadır. Yazlık odanın çıkışında sol tarafta “motor damı” adı verilen
garaj vazifesi gören bölüm bulunmaktadır.
Cağlık: Cağ.
143
Talip Yanık’a Ait Mesken (İzmir/Tire)
Derleyen: Tuğçe ÇULHAOĞLU
Derleme Yeri: İzmir/ Tire
Kaynak Kişi 1: Macide YANIK, Tire, 1952, ortaokul, ev hanımı (evin bugünkü sakinleri)
Kaynak Kişi 2: Belgin DEMİRCİOĞLU, Tire, 1943, lise, ev hanımı (evin ilk sahiplerinin torunu)
Yapıda Kullanılan Malzeme:Yapının Bulunduğu Konum: Avlu içerisinde bulunmaktadır.
Yapım Tekniği: Yapı yığma tekniği ile yapılmıştır. Avlunun duvarları
“kırma taşlarla” örülmüştür. Yapının iç duvarları ahşap “karkas sistemi**”
ile yapılmıştır. (F:151) Tavanlar ahşaptır. Tapu belgesinde kâgir yapı diye
tanımlanmıştır. Üstü “örtü sistemi” dilme diye adlandırılan ahşap kolon
ve kirişler kullanılmıştır. Burada kestane ağacı kullanılmıştır. Çapraz
döşenen ağaçların aralarına saman ve çamurdan elde edilen harç yardımıyla taş ve tuğlalar dizilmiştir.
Avlunun zeminine “kayrak***” denilen taşlar döşenmiştir. (F:152) Bu
taşların özelliği suyu emmesidir. Bu sayede serinlik elde edilmektedir.
Yapı restorasyon görmemiştir.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapının sokağa
bakan kısmı diğer evlerin mahremiyetine saygı gösterecek şekilde inşa
edilmiştir. Yapının bulunduğu konum eğimli zemin üzerindedir. Evler
aşağı eğimli tarafa bakmaktadır. Arka bahçede bulunan ve komşu evin
bahçesine açılan kapı bugün kullanılmamaktadır. (F:153)
Arka bahçede bulunan iki yapı, iki ayrı ailenin barınmasını sağlayacak şekildedir. Kuzeydeki yapıda aile büyükleri, güneydeki yapıda ise
gelinler yaşamıştır. Bugün ise kuzeydeki yapı fazla eşyaların depolandığı
yerdir.
Kırma taş: “Kırılmış ve elekten geçirilmiş taş kırığı.” ( Hasol,1998)
** Karkas: “Kolon-kiriş sistemindeki taşıyıcı ögelerin hepsine verilen ad, iskelet” (Hasol, 1998)
*** Kayrak: Duvar kaplaması, barbekü, şömine, iç mekân kaplamaları gibi dekoratif amaçlarla,
yaya yolları, binek araç yolları, kelebek duvar yapımı, park ve bahçe düzenlemeleri, havuz
kenarları, bina su basmanları gibi yerlerde kullanılan taş cinsi.
144
Avluda bulunan su deposuna hazne denilir. Suyun kısıtlı olduğu
zamanlarda yapılan bu depo bugün kullanılmamaktadır.
Kuzeydeki yapının sonradan yapılan bir mutfağı bulunmaktadır. Bu
mutfağın yanında bir de tuvalet bulunmaktadır. Mutfağın haricinde bir
tane daha mutfak vardır. Bugüne sadece ocağı ulaşmıştır, kullanılmamaktadır.
Evin su ihtiyacı bahçedeki haznenin haricinde, komşudan gelen su
aktarımı ile de karşılanmıştır. Buradan da su aşağı komşuya ulaşmaktadır. Kırmızı “künkten” bir boru ile bu su dolaşımı sağlanmıştır. Ancak
bugün kullanılmamaktadır.
Bahçede kahve öğütülmesi için kullanılmış bir dibek ve “yuvka taşı”
denilen dilek taşı bulunmaktadır. Arka bahçede bir de kümes vardır.
Sokağa cephesi olan yapı iki katlıdır. Alt katın girişi, sokaktan sağlanmaktadır. Üst katın girişi de avlu içindedir. Bu katta bulunan hayatın orijinali etrafı açık balkon şeklinde iken bugün etrafı kapatılmıştır.
(F:154)
Yapıda çete korkusundan saklanma dolabı, gözetleme yapabilmek
için mavzer deliği ve kapı emniyetlerini sağlamak için demirler bulunmaktadır. (F:155)
Avluya cephesi olan yapı da iki katlıdır. Zemin katında kiler ve dış
sofa bulunmaktadır. Sofada abdestlik bulunmaktadır. Burada sandık
odası diye adlandırılan bir oda ve doğum, sünnet odaları diye adlandırılan odalar bulunmaktadır.
Sofada bulunan dolaptan tuvalet ve gusülhane diye adlandırılan
banyoya geçiş vardır.
Künk: “Betondan ya da topraktan yapılan pis su borusu.” (Hasol,1998)
145
Tüfekçi Konağı (Ankara/Kalecik)
Derleyen: Gözde TANIR
Derleme Yeri: Ankara/ Kalecik-Ahi Kemal Mah.
Kaynak Kişi 1: Ali MADEN, 1965, sınıf öğretmeni
Kaynak Kişi 2: Yusuf ÇORAKÇI, 1935, marangoz
Kaynak Kişi 3: Bedriye ÇORAKÇI, 1938, ev hanımı
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, kerpiç, taş
Yapının Bulunduğu Konum: Bahçe içerisinde yer almaktadır. Aynı zamanda bahçede “Kazancı Baba Türbesi” bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 120 yıllık olduğu tahmin ediliyor
Yapım Tekniği: Ahşap yapı tekniği ile yapılmıştır. Duvarlar kerpiçle
örülmüştür.(F:156)
Dış kapısı ahşap ve kanatlıdır. Bu kapıdan “sofa” ya girilir. Sofada bir çeşme, tuvalet ve ahıra açılan kapı vardır.
Ahır bugün işlev değiştirmiştir ve yakacakların depolandığı yer olarak kullanılmaktadır.
Üst katlara çıkılan merdivenler ahşaptır. Korkulukları işlemelidir.
Yörede mutfağa “kiler” denilir. Kiler birinci katta bulunmaktadır.(F:157)
Mutfağa açılan karanlık bir oda vardır. Kışlıklar burada muhafaza edilir.
Oturma odası kış mevsiminde kullanılır. Odada birbirini kesen
sedirler bulunmaktadır. Odanın iki tane küçük penceresi vardır. Bu katta
yatak odası olarak da kullanılan bir oda daha bulunmaktadır. Yatak odasında yüklük adı verilen gömme dolap vardır.
Bir üst kata ahşap merdivenle çıkılır. İki kat arasında yüklük ve üzerlik bulunmaktadır. (F:158) Üçüncü kat yazlık mekândır ve yörede “sineklik” adı verilir. (F:159) Kışın eşyalar buradan çıkartılır. Yani sineklik kışları
işlevsizdir. Yazlık olmasının en belirgin özelliklerinden biri pencerelerinin
geniş ve sayısının fazla olmasıdır. Bu kattaki odalardan sadece biri kışın
çamaşır kurutmak için kullanılmaktadır.
Geçmişte ocaklık ile ısıtılan yapıda artık soba kullanılmaktadır.
146
Yadigar Gülsu’ya Ait Mesken (Adana)
Derleyen: Edibe AKÇAY
Derleme Yeri: Adana-Tepebağ Mah.
Kaynak Kişi 1: Yadigar GÜLSU, 1903, Adana, ev hanımı
Kaynak Kişi 2: Mehmet OKUMUŞOĞLU, 1978, öğrenci
Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, toprak ve çinko
Yapının Bulunduğu konum:Yapım Yılı: 150–160 yıllık bir yapı olduğu tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Yapı, toprak ve suyun karışımıyla elde edilen harç
ve tahtadan yapılmış iskeletin üzerine sıvanarak inşa edilmiştir.
Ev inşa edilirken ahşap bir iskelet yapılmıştır. Daha sonra duvarlar
kerpiç ile örülmüştür. Kerpiçler dışarıdan görülmeyecek şekilde evin dışı
sıvanmıştır. Evin içi ise yine ahşaptır. İç sıva yapılmamıştır.(F:160) Ahşap,
toprak kullanımıyla yapılan duvarlardan sonra evin çatısı yapılmıştır.
Evin çatısının tamamında çinko kullanılmıştır. (F:161) Çinko çatı, evin
duvarlarının yağmur ve güneşten korunması amacıyla duvarları aşacak
şekilde yapılmıştır. Öne doğru çıkan çinkoların çökmesini engellemek
amacıyla ahşaptan direkler kullanılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Salon, misafir
odası, yatak odası, mutfak, banyo, tuvalet, merdiven dairesi ve merdiven
altında bulunan kiler, ardiye denilen depo görevi gören bölümden oluşmaktadır. Merdiven dairesi salona açılır.
Misafir odası, yatak odası ve mutfak salona açılır. Misafir odasında
ve salonda ahşap sandalyeler ve üzerlerinde el yapımı minderler, küçük
bir ahşap dolap, sehpa ve divan bulunmaktadır. Ayrıca bu odalarda
divan bulunmaktadır. Bu divanlar yapıldığı dönemin eşya zevkini yansıtmasının yanında, altında bulunan çekmeceleri, rafları ve kapaklı bölümleri ile divan çok fonksiyonludur. (F:162) Misafir odasında, bu mobilyaların dışında bir yüklük ve gömme dolap bulunmaktadır. Bu yüklük ve
gömme dolap ev sahibesi tarafından giysilerin, bohçaların, fazla eşyaların muhafaza edildiği yerler olarak kullanılmaktadırlar. Ancak bu odadaki yüklüğün işlevi zamanla değişerek tablo gibi süs eşyalarının konulduğu bir yer olmuştur.
147
Yatak odasında da misafir odasında bulunan yüklük ve gömme
dolaplardan bulunmaktadır. Yatak odasında bulunan yüklük, işlevine uygun olarak yorgan ve döşeklerin konulduğu alan olarak kullanılmaktadır. Bu alanda bulunan döşek ve yorganlar ev sahibesi tarafından
yapılmıştır. Yüklükte bulunan yorgan ve döşeklerin görünmesini engellemek amacıyla yüklük perde ile kapatılmıştır. Gömme dolaplar da tıpkı misafir odasındaki gömme dolaplar gibi bohça, giysi ve fazla eşyaları
muhafaza etmek için kullanılmaktadırlar.
Misafir ve yatak odalarındaki gömme dolaplar, yüklükler, kapı ve
pencereler yine evin geneline hakim olan ahşaptan yapılmıştır. Gömme
dolapların, kilit yerlerine o dönemde kullanılan mandalları vardır.
Mutfağın içinde banyo bulunmaktadır. Bu durum evin yapıldığı döneme ait bir özellik değildir. Alan darlığından kaynaklanmaktadır. Bunun dışında mutfakta bulunan ve günümüzdeki adı gibi mutfak
dolabı olarak adlandırılan dolaplar, et tahtası, üzerinde ekmek, yufka,
bazlamalar, gözlemeler yapılan hamur tahtası, kaşıklar gibi birçok araçgereç bulunmaktadır. Ayrıca mutfakta, çorba yapımı için kullanılmakta
olan bakırdan yapılmış ve “seğen” adı verilen bir kap bulunmaktadır. Taş
ocakların evlerden kalkmasına rağmen seğen ve bunun gibi bakırdan
yapılmış birçok kabın kullanımı hâlâ devam etmektedir.
Kullanımı sırasında kimsenin dikkatini çekmemek ve ev ahalisine
görünmemek amacıyla tuvalet, evin dışında bulunmaktadır. Tuvaletin
evden ayrı yapılması dolayısıyla çatıdan ayrı küçük bir damı vardır. Tuvaletin önünde bulunan dar merdivenlerle bu dama çıkılabilmektedir.
148
Yahya Yar’a Ait Mesken (Bolu/Mengen-Akören)
Derleyen: Oğuz Osman KARAKÜTÜK
Derleme Yeri: BOLU/ Mengen- Akören Köyü
Kaynak Kişi: Yahya YAR,1928
Yapım Yılı: 1940
Yapım Tekniği: Ahşap malzeme kullanılarak yapılmıştır. Evin temelinin dört köşesine büyük kütükler yerleştirilmiştir. Ev zeminden 20–30
cm yükseltilmiş ve böylece evin alt kısmının nem ve rutubetinin yapıya
zarar vermesi engellenmiştir. Evin çatısı iki yüzeyli, eğimli ve simetriktir.
Çatının tepe kısmı evin orta kısmına diktir. Sonradan evin kuzey cephesi
metal bir tente ile kaplanarak kış aylarında soğuğa karşı önlem alınmaya çalışılmıştır.
Evin duvar yapısında “dikme” ve “çarmık” sistemi kullanılmıştır. Evin
ahşap iskeletini, dikmeler sayıca artarak yandan desteklemiş ve köşebentler dik üçgen oluşturan dikmelerle desteklenmiştir. Bu şekilde yapı
hem sağlam hem de estetik bir hal almıştır.
Evin ikinci katına kadar yükseltilmiş, yağmur sularının dışarıya doğru akarak evin duvarının ıslanmasını engelleyen kısma “kaklık**” adı verilmektedir. Ahşaptan yapılmış ve hafif eğimli olan kaklık, aynı zamanda
kışlık meyve, sebze ve diğer yiyeceklerin kurutulduğu balkon ihtiyacını
da karşılamaktadır.
Evin ilk katında önceden hayvanların barındığı günümüzde ise
yakacak malzemenin konulduğu bir bölüm ve tarım araçlarının konulduğu başka bir bölüm yer almaktadır. Evin alt katında bu bölümlerden
başka ikinci kata çıkmak için kullanılan “siyat” adı verilen avlu kapısı ve
giriş kapısı bulunmaktadır. Siyat kapısı alt kattaki bölümlere geçiş için
kullanılmaktadır. Giriş kapısından sonra ise dar bir koridor bulunmakta Dikme: “Genellikle düşey taşıyıcı direk, ahşap yapılarda pencere ve kapı yanlarına dikilen direklerden her biri.” (Hasol, 1998)
** Kaklık: “Kaya ve ağaç oyuklarında su birikintisi” (www.tdk.gov.tr) Yapıda bu kısım burada biriken su birikintisinden adını almış.
149
dır. Koridorun devamında “basak” adı verilen merdivenlerden çıkılarak
“öğün” denilen odaların kapılarının açıldığı salona gelinmektedir. Odalar yapılan işlere göre “aş odası”(mutfak), gelin odası, kiler (depo), ambar
gibi farklı isimler almaktadır.
Odaların kullanım amaçlarında çok büyük farklılıklar görülmemektedir. Bütün odalar yeme, oturma ve yatma ihtiyaçlarına cevap verebilecek özeliktedirler. Odaların hepsinde sedirler bulunmaktadır. Oda duvarlarında ise yüklükler bulunmakta ve bu yüklüklerden biri gusülhane olarak kullanılmaktadır. Oda duvarlarının birinde ocak bulunmaktadır ve iki
yanında lamba veya kandil koymak amacıyla yapılmış boşluklar vardır.
Odalarda, yatak yorgan koymak için yapılan dolapların yanı sıra, “sergen” adı verilen, çam ağacından yapılmış, odayı çepeçevre dolaşan raflar bulunmaktadır. Her odada ısınma ihtiyacını karşılamak amaçlı soba
bulunmaktadır.
Kapılarda, ocak başlarında, tavanlarda ahşap işlemeciliğinden
yararlanılmıştır.
150
Yenal Şahin’e Ait Mesken (Sivas/İmranlı-Boğanak)
Derleyen: Soner KARAMAN
Derleme Yeri: SİVAS/İmranlı-Boğanak Köyü
Kaynak Kişi: Yenal ŞAHİN, 1968, Boğanak Köyü
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, saman, çamur, ahşap
Yapım Yılı: 1960
Yapım Tekniği: Yapı taşla örülerek kerpiç çamuru ile sıvanmıştır.
Evin taban kısımlarının yapımında çamur, tavan kısımlarının yapımında ise kontrplak kullanılmıştır. Taban kısmı daha sonradan değiştirilerek
beton döşenmiştir. Yapının çatısında sac kullanılmıştır.(F:163)
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Bahçesinde
tuvalet ve banyo bulunmaktadır. Ahır ise evin alt katında bulunmaktadır. Ahırın çatısında, çok sağlam ve çabuk çürümeyen bir ağaç olduğundan ardıç ağacı kullanılmıştır.
Evin iç kısmında büyük salon adı verilen bölümde, mutfak, mutfağın yanında ise ekmek ve yemek pişirmek amacıyla kullanılan ocaklık
adı verilen bölüm bulunmaktadır. Mutfak olarak kullanılan kısımda tahta bir vitrin vardır. Bu bölüm evin diğer odalarına göre daha serin olduğu için yaz aylarında oturma odası olarak kullanılmaktadır.
Önceden ambar olarak kullanılan, ancak daha sonradan misafir
odasına çevrilen bölüm, diğer bölümlere göre daha sıcak olduğundan,
kış aylarında oturmak amacıyla kullanılmaktadır.
Evin kilerinde ahşap bir vitrin bulunmakta ve bu vitrinde kullanılmayan eşyalar saklanmaktadır.
Evin ahşap malzeme kullanılarak yapılmış bir balkonu bulunmaktadır.
151
Yılmazlar Konağı (Mersin)
Derleyen: Dilek BEDEN
Derleme Yeri: Mersin- Karaduvar Mah.
Kaynak Kişi: Zeynep YILMAZ, 1983
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, toprak
Yapının Bulunduğu Konum: Denize çok yakın ve bahçe içerisinde bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 1930
Yapım Tekniği: Kaynak kişiden edinilen bilgiye göre, yapının içinde
kolon ve demir kullanılmamış, dış cephesinde demir ve kolon kullanılarak inşa edilmiştir. (F:164)
Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Evde üçüncü
ve ikinci kuşaktan toplam üç aile birlikte yaşamaktadır. Aile evin yapıldığı tarihte pamuk tarımı ile uğraşmaktaymış. Üretilen pamuğun satılmak
üzere paketlendiği ve ambar olarak adlandırılan yer, evin altındadır. Evin
bahçe kısmında yirmi sene öncesine kadar kullanılan banyo ve tuvalet
bulunmaktadır. Bugün kullanılan banyo ve tuvalet evin içinden geçilecek şekilde yeniden yapılmıştır.
Evin bahçe kısmında “tandır” adı verilen ekmek pişirilen fırın/ocak
bulunmaktadır. Tandır hâlâ kullanılmakta, ekmek bu tandırda pişirilmektedir. Ambarın yanında bulunan oda, pişirilen ekmeklerin uzun süre
saklanabilmesi için kullanılmaktadır.
Evin giriş kısmında mutfak ve yanında bugün kiler olarak kullanılan
oda, bir süre yatak odası olarak kullanılmıştır. Dört odanın açıldığı geniş
salon, yemek yeme ve oturma amacıyla kullanılmaktadır.
Yörede tavanının ahşap malzeme ile yapılmış olmasından dolayı “Beyt” diye de anılmaktadır.
152
Yusuf Uzunoğlu’na Ait Mesken (Ankara/Gölbaşı-Gökçehöyük)
Derleyen: Burçak KAYA
Derleme Yeri: Ankara/Gölbaşına 17 km uzaklıkta Gökçehöyük
Kaynak Kişi 1: Kerim TEKCAN, 1948, emekli öğretmen
Kaynak Kişi 2: Hatice UZUNOĞLU, Romanya, 1926
Kaynak Kişi 3: Yusuf UZUNOĞLU, 1958, tekniker
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kerpiç, ahşap, tuğla
Yapının Bulunduğu Konum: Bahçe içerisinde yer almaktadır.
Yapım Yılı: 1933
Yapım Tekniği: Çatı oluklu kiremittir.
Yapının İşlevi: İki ailenin oturacağı şekilde sırt sırta yapılan evlerin
biri önde, diğeri arkada olmak üzere iki girişi bulunmaktadır. Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Bahçe kısmında iki evin ortak kullanabileceği yemek pişirme ve ekmek yapma amacı ile kullanılan tandır bulunmaktadır. Bununla birlikte tandır, ortasına yerleştirilen üçayaktan oluşan
bir ızgaranın içinde odun veya tezek yakılarak ısınma amacı ile de kullanılmaktadır.
Evin giriş kısmında ise mutfak ve salon işlevi gören bir oda vardır.
153
YARDIMCI YAPILAR
154
A- MÜŞTEMİLATLAR
Ahır (Ankara/Bala-Üçem)
Derleyen: Özlem Pınar ÖZALP
Derleme Yeri: Ankara/ Bala-Üçem Köyü
Kaynak Kişi: İsmet ÇALIŞ, 1941, Bala
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kerpiç, çamur, ağaç, toprak, şorak
Yapım Tekniği: Yapının duvarlarında kerpiç malzeme kullanılmıştır. Ahırın iç kısmının zemini topraktan, tavan kısmı ise kavak ağacından
yapılmıştır. Kavak ağacının üzerine “mertek” denilen odunlar yerleştirilmiştir.
Yapının iskelet kısmını ayakta tutmak amacıyla, ahırın tam orta kısmında direk vardır.
Yapının İşlevi: Ahır olarak kullanılan yapı iki bölümden oluşmaktadır. Tavalık adı verilen bölüm, hayvanları parlatmak ve tımarlamak amacıyla kullanılan gerbe ve kaşağı adı verilen eşyaların konulduğu duvardaki oyuktur.(F:165)
“Hatıl**” veya oluk adı verilen bölüm ise hayvanların yem yedikleri
oluklardır. (F:166)
Tavalık: Diğer yörelerde “taka” olarak bilinmektedir.
** Hatıl: Yörede hayvanların yem yediği oluklara verilen addır.
155
Ahır (Ankara/Kazan-Bitik)
Derleyen: Bahar CANALAN
Derleme Yeri: Ankara/ Kazan- Bitik Köyü
Kaynak Kişi: Şefika TÜRKSEVER
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kerpiç (kaş)
Yapının Bulunduğu Konum: Yapım Yılı: 1930–1940
Yapım Tekniği: Kerpiç, yörede kaş olarak adlandırılmaktadır. Dış
ve iç cephe kerpiç hamuru ile sıvanmıştır. Yapının tavan kısmı, karşılıklı duvarlara uzatılmış ağaçlar ve bunların üzerine döşenmiş kamışlarla
örtülmüştür. Bunların üstü de toprakla kapatılmıştır. Kamış suyun aşağı
geçmesini engellemekte ve toprağı tutmaktadır.
Yapının İşlevi: Yapı hayvan barınağı olarak kullanılmaktadır. İki
kısımdan oluşur. Diğerine göre daha küçük olan kısım buzağılar içindir.
Bu kısımda buzağılar iki –üç ay kadar kalmaktadır. Yapı içerisinde hayvanların yem yedikleri “ahur” diye adlandırılan, duvar boyunca uzanan
yemlik bulunmaktadır. “Goluk” adı verilen kısımda hayvanların su içtikleri teknedir. “Temek” adı verilen pencereden hayvan dışkıları dışarı atılmaktadır. (F: 167)
156
Ahır (Ankara/Sincan)
Derleyen: Umut AZAKLI
Derleme Yeri: Ankara/ Sincan- Mülk Köyü
Kaynak Kişi: Fatma YANAR, 1940, okuma-yazması var
Yapının Bulunduğu Konum: Mesken olarak kullanılan yapının bitişiğinde bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 1962
Yapım Tekniği: Temeli taşlardan yapılan yapının taş kısmının üzeri kerpiç ile örülmüştür. Zemin, yapının inşasında taş iken, 1976 yılında
beton dökülmüştür. Hayvanların yemlikleri ve “oluk” adı verilen diz hizasındaki kısımlar, yapının ilk yapıldığında ahşap iken sonradan beton ile
yenilenmiştir.
Yapının tavanı yapılırken söğüt ve kavak ağaçları kullanılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı hayvan barınağı olarak kullanılmaktadır. İçinde
iki kısım bulunmaktadır. Biri buzağılık, diğeri samanlık olan bu kısımlar
tahtalar ile ayrılmıştır.
157
Alpaslan Ailesi’ne Ait Tandır ve Güvercinlik (Ankara/Evren)
Derleyen: Yasemen ÖZTÜRK
Derleme Yeri: Ankara/ Evren
Kaynak Kişi 1: Cemal ALPASLAN, 1948, ortaokul, memur
Kaynak Kişi 2: Nazlı ALPASLAN, 1948, ilkokul, memur
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kiremit, kerpiç, ahşap
Yapının Bulunduğu Konum: Ait olduğu meskenin avlusunda yer almaktadır.
Yapım Yılı: 1982
Yapım Tekniği: Bir metre derinliğinde, 60 cm çapında çukur açılmıştır. Tandırın bacası dumanı iyi çekmesi için, üçgen ve geniş olarak
yapılmıştır. Çatısı kiremittir. Çatının altı kerpiç hamuru ve ahşap malzemeden yapılmıştır.
Yapının İşlevi: Ekmek ve yemek pişirmek için kullanılmaktadır.
Ahşaptan yapılmış bir kapısı bir de penceresi bulunmaktadır.
Tandır damının yanında aynı malzeme ve teknikle yapılmış güvercinlik bulunmaktadır. Güvercinliğin içinde ahşap kuş yuvaları, yemlik
ve suluklar bulunmaktadır. Hobi amaçlı yapılan bu güvercin besleme,
zaman zaman ekonomik katkı da sağlayabilmektedir.
158
Duman Ailesi’ne Ait Samanlık (Zonguldak/Ereğli-Heybeler)
Derleyen: Yakup GÜLER
Derleme Yeri: Zonguldak/ Ereğli- Hasbeyler Köyü
Kaynak Kişi: Hayrettin KARADAĞ, 1933, okuma yazması var (yapının ustasının
oğlu)
Yapının Bulunduğu Konum: Harman yerine yakın bir konumda bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 1905
Yapım Tekniği: Ormandan kesilen ağaçlar, dal ve budakları kesilip
düzenlendikten sonra bıçkı yardımı ile uçlarına “çindi” denilen oyuklar
açılır ve açılan çindiklerle tahtalar birbirlerine üst üste geçirilmektedir.
Üst üste geçirilen tahtalar “çingene çivi” ile 15–20 cm boyunda dört
köşeli çiviler kullanılmaktadır. Yapının yapıldığı dönemde bu çivileri çingeneler ürettiğinden bu adla anılmaktadır.
Yapının İşlevi: Yapı samanlık olarak kullanılmaktadır. Hayvanların kış aylarında tüketeceği yemlerin yaz aylarında depolandığı yerdir.
(F:168)
Tercihen harman yerine yakın bir konumda inşa edilmektedir. Harman sonunda ortaya çıkan sapların, kurutularak, kolayca taşınıp depolandığı yerdir. Bu sebeple harman yerine yakın olması düşünülmüştür.
Samanlık içerden eğimli yapılmaktadır. Bu eğim içeride hacmi arttırmaktadır ve böylelikle daha fazla saman depolanabilmektedir.
159
Ekmek Evi (Tandır) (Ankara/Kazan-Bitik)
Derleyen: Elif GÖKKAYA
Derleme Yeri: Ankara/ Kazan- Bitik Köyü
Kaynak Kişi 1: Mustafa BAŞAYAR, 1966, ortaokul, çiftçi
Kaynak Kişi 2: Ayten BAŞAYAR, 1969, ortaokul, ev hanımı
Kaynak Kişi 3: Satı BAŞAYAR, 1964, ilkokul, ev hanımı
Yapıda Kullanılan Malzeme: Briket, saman, toprak, alüminyum levha
Yapının Bulunduğu Konum:Yapım Yılı: 1970’ li yıllar
Yapım Tekniği: Yapı yığma tekniği ile inşa edilmiştir. Yarım diz
boyu kazılan temelin üzerine beton dökülmüştür. Bu temel tek katlı bir
yapıyı kaldırabilecek güçtedir. Briketlerle duvarlar örülmüştür. Briketlerin arasında harç kullanılmıştır. Çatı seviyesine kadar briket örülmüştür.
İki duvara 10’ a 10 denilen tahtalar uzatılmıştır. Kalasların aralarına ince
tahta parçaları döşenmiştir. Üzeri saman, toprak ve sudan elde edilen
“harpiç” ile sıvanmaktadır. Çatı ayrıca alüminyum levhalarla kaplanmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı tandır olarak kullanılmaktadır. Ekmek, gözleme, yufka vb. hamur işlerinin hazırlanıp pişirildiği kısım ve kiler bölümü olmak üzere iki bölümdür. Kiler kışlık erzağın saklandığı, tandır da
ekmek yapımında kullanılan malzemelerin bulunduğu kısımdır.
İçinde ocaktan/tandırdan adını alan kısım ve kışın ısınmak için bir
de soba bulunmaktadır. Tandırı yakmak için saçgı (samanın irisi), gezel
(kuru ağaç yaprağı) gibi yakacaklar kullanılmaktadır. Tandır kısmı biraz
çukurcadır. Bu çukurlukta ateş yakılır. Yanan ateşin üzerine sac yerleştirilip ekmek vb. bu sacın üzerinde pişirilir.(F:169)
Tandırın temizliği her ekmek yapımından sonra yapılmaktadır. Tandır çukurunun kenarları tuğla ile örülmüştür. Yuvarlak olarak yapılan
tandırın dibinde havalanmayı sağlaması için iki adet tuğla yerleştirilmiştir. Yanan ateşin sönmemesi için bu tuğlanın deliklerinin tıkanmamasına
özen gösterilmektedir.
Harpiç: Yörede kerpiçe verilen ad.
160
Tandır (Ankara/Çubuk-Ovacık)
Derleyen: Buket GÜN
Derleme Yeri: Ankara/ Çubuk- Ovacık Köyü
Kaynak Kişi 1: Zade GÜN, 58, ilkokul, ev hanımı
Kaynak Kişi 2: Ergül GÜN, 65, ilkokul, çiftçi
Kaynak Kişi 3: Halil GÜN, 38, ilkokul, çiftçi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Killi toprak, kerpiç taşı, ateş tuğlası, ahşap
Yapının Bulunduğu Konum: Köyün merkezinde bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 1913
Yapım Tekniği: Yapıda kullanılan kerpiç; killi toprak, saman ve su
ile elde edilmiş, zemin taş döşenmiştir. Duvarlar kerpiçtir. Killi toprak ile
sıvanmıştır. Tavan söğüt ağacından elde edilen ahşap ile kapatılmıştır.
Fırının içi 6-7cm kalınlığındaki ateş tuğlaları ile örülmüştür. Ağız kısmı
dar, iç kısmı geniş yarım daire şeklindedir.
Yapının İşlevi: Yapı tandır olarak adlandırılıp fırın olarak kullanılmaktadır. Ekmek ve yemek pişirilmektedir. Yapı köyün ortak kullanımına
açık bir fırındır. Fırını kullanan kişi, yaptığı yiyeceklerin bir kısmını “fırın
hakkı” olarak fırın sahibine bırakmaktadır. (F:170)
161
Tandırlık (Kırşehir/Çiçekdağı-Haydarlı)
Derleyen: Osman AKTAŞ
Derleme Yeri: Kırşehir/ Çiçekdağı Haydarlı Köyü
Kaynak Kişi 1: Fadime AKTAŞ, 1954, ilkokul, ev hanımı
Kaynak Kişi 2: İkbal AKTAŞ, 1913, okuma-yazması yok, ev hanımı
Kaynak Kişi 3: Zeynep AKTAŞ, 1923, okuma-yazması yok, ev hanımı
Kaynak Kişi 4: Zafer AKTAŞ, 1963, ortaokul, beyaz eşya servisi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kerpiç, taş, yuvarlama (dam için kullanılan ağaç)
Yapının Bulunduğu Konum: Yapım Yılı: 1939–1940
Yapım Tekniği: “Karabayır taşı” adı verilen düz taşlarla örülmüştür.
Kerpiç, birçok yerde destek olarak kullanılmıştır. Ana kısımlar yuvarlak
taşlarla hazırlanıp üstüne düz ve kenarlı karabayır taşları kullanılmak
suretiyle duvarlar örülmüştür.
Ahşap direkler hem damın yapımında hem de yapının girişindeki
tavan kısmının ve içerideki bazı bölümlerin desteklenmesinde kullanılmıştır. Dam, yuvarlamaların belli bir düzene göre yerleştirilmesinden
sonra üzerine “cerek” atılmasıyla yapılmıştır. Onun üzerine “yılgın**” ve
saman ile toprak karışımı, en üste de çorak toprak serilmiştir. Çorak toprak su geçirmeyen özelliğe sahiptir.
Yapının İşlevi: Yapı tandır olarak kullanılmaktadır. İki büyük depo,
bir ambar, tandırdan oluşan ve tandırlık adı verilen yapı, mesken olarak
inşa edilmiştir. Yakın tarihte buranın yanına bir başka mesken yapılarak
eski mesken yapısı farklı amaçlar için kullanılmaya başlanmıştır.
Yapı çok amaçlı kullanılmaktadır. Ekmek yapımı, kışlık hazırlanması,
çamaşır yıkanması, cenaze suyu kaynatmak gibi birçok işlevi bulunur.
Cerek: Yörede, ince, küçük ağaç dallarına verilen ad.
** Yılgın: Yörede Delice Irmağı kıyısından toplanarak dam yapımında kullanılır.
162
B- GENEL KULLANIMA AÇIK YAPILAR
Çamaşırhane (Ankara/Güdül)
Derleyen: Çiğdem ŞENTÜRK
Derleme Yeri: Ankara/ Güdül
Kaynak Kişi 1: Nurşen YILDIRIM, 1950, ilkokul, ev hanımı
Kaynak Kişi 2: Emin AKYÜZ, 1955, ilkokul, çiftçi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, tuğla, beton harcı
Yapının Bulunduğu Konum: Yapım Yılı: 1920’li yıllarda yapıldığı tahmin ediliyor.
Yapım Tekniği: Temel üstü duvar yüksekliğinin yarısına kadar taş
yığma, üst kısım tuğla ile örülmüş betonarme tekniği kullanılarak yapılmıştır. Çatısı kiremittir.
Yapının İşlevi: Ortak kullanım alanı olarak yapılmış yapı, kazanların
kaynatıldığı ocak kısmı, çamaşır yıkama yeri, çeşme, çamaşır kurutma
yeri olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır.
Yapı, ortasından dere geçen, çamaşır yıkanabilecek büyük taşların bulunduğu doğal ortamı içine alacak şekilde inşa edilmiştir. Buraya
bir de çeşme yapılmıştır. Sağlam yapılmadığından deforme olmuş ve
1980’li yıllarda duvarların alt kısımları taş, üst kısımları tuğla ile tekrar
örülerek bugünkü şekli verilmiştir.
Zemin beton dökülerek yapılmış, pis suyun akacağı kanallar bırakılmıştır. Çatıya gerilen çamaşır iplerinde çamaşırlar kurutulmaktadır. Gün
ışığından faydalanabilmek için bir tane pencere bırakılmıştır.
Çamaşırhane günümüzde sadece yün ve halı gibi evde, makinede
yıkanması güç ya da mümkün olmayan eşyaların yıkandığı yerdir.
Yığma taş tekniği: “Taşları veya tuğlaları taşıyıcı olacak şekilde üst üste koyup harçla bağlayarak yapma. Ahşap malzeme ile yapılan yığma tekniğinde çivi kullanılmaz, tahta ve kütükler
bindirme yolu ile örülür.” (Hasol, 1998)
163
Çamaşırhane ve Fırın (Çankırı/Eldivan-Gölbahçe)
Derleyen: Duygu BALİ
Derleme Yeri: Çankırı\Eldivan-Gölbahçe
Kaynak Kişi 1: Enise KARASULAR, Eldivan
Kaynak Kişi 2: Mustafa SERT, 1936,Eldivan
Kaynak Kişi 3: Şakir ŞAHİN, 1938, Eldivan, şoför
Yapım Yılı: Kaynak Kişi 4:Emine DEMİRBİLEK, 1943, Eldivan
Kaynak Kişi 5: Gülbeyaz DEMİRBİLEK, 1952, Eldivan
Kaynak Kişi 6: Hüseyin GÜLSÜM, 1933, Eldivan, emekli inşaat ustası
Yapıda Kullanılan Malzeme: Kerpiç, toprak, taş, soyma, balçık, hızar, kiremit
Yapının Bulunduğu Konum:Yapım Yılı: 26 yıldır kullanılmaktadır.
Çamaşırhanenin Yapım Tekniği: Yapının temeli kazıldıktan sonra
duvarları taşlarla örülmüştür. Yapının çatısı ahşap malzeme kullanılarak
yapılmış ve çatının üzerine kiremit döşenmiştir. Çamaşırhanenin havadar olması için çatı, yapının duvarları üzerine, ahşap direklerle oturtulmuştur. (F:171)
Yapının İşlevi: Çamaşırhanenin önünde, kadınların çamaşır yıkamak için kullanacakları suyu aldıkları oluk ve oluğun kenarında maşrapa
bulunmaktadır. Bununla birlikte hayvanların su içebilmesi ve ekinlerin
yıkanması için yalak da bulunmaktadır. (F:171)
Çamaşırhanenin iç kısmında ise kazanla su kaynatılabilmesi için
ocak bulunmaktadır. Çamaşırhanenin içerisinde suyun sürekli akışını
sağlayan bir oluk bulunmaktadır. Buradan akan su ile çamaşırlar kazanlarda kaynatılmaktadır. Çamaşırlar 20–30 cm yüksekliğinde taşlar üzerinde sabun ve kil kullanılarak ve tokaçla dövülerek yıkanmaktadır.
Çamaşırhane içerisine yapılmış, kare şeklindeki havuz içerisinde, oluktan akan su ile çamaşırlar durulanmaktadır. Bu işlemden sonra
çamaşırlar çamaşırhanenin içinde bulunan teller üzerine asılarak kurutulur.
Fırının Yapım Tekniği: Topraklık adı da verilen fırının, 3m genişliğinde ve 1 m yüksekliğinde bir çevre örülerek dış hatları belirlenmiştir.
164
Belirlenen yapının içerisine çakıl taşları ve kum doldurulmaktadır. Daha
sonra üzerine tekrar kum serpilir. Kum üzerine fırının sıcaklığını hemen
kaybetmemesi amacıyla 300kg’ın üzerinde tuz serilmektedir. Tuz serildikten sonra üzerine ateş tuğlası döşenmekte ve etrafı merkez genişliği
2,5m olan kara tuğlalarla örülmektedir.
Bu işlemler tamamlandıktan sonra fırının çatısı çamurla sıvanarak
kapatılmıştır. Baca dışarıda bırakılmıştır.
Fırının ön kısmına ise kapak yapılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı ekmek pişirmek amacıyla kullanılmaktadır.
Ekmek pişirmek isteyen kişiler evlerinde yoğurdukları hamurları “el sıyıran” adı verilen araçla bölerek beze haline getirmektedirler. Bu hamur
bezeleri, tahtadan yapılmış teknelere konularak, fırının yanması için
gerekli olan odun da alınarak fırına gelinmektedir. Hamurlar fırında dikdörtgen şeklinde tahtadan yapılmış olan yaslağaç üzerinde, yöre halkının “oklağaç” ismi verdikleri oklava ile açılmaktadırlar.
Getirilen odunlarla fırın yakılmadan önce, fırın sahibi tarafından
ucuna bez bağlanarak yapılmış sürge ile fırını temizlemektedir. Pişirilmek üzere olan hamurlar bu işlemden sonra “bikleğeç” adı verilen tahta
küreklerle fırına yerleştirilmektedir. Çeşidine göre her ekmeğin pişme
süresi farklı zaman dilimlerini kapsamaktadır.
Kışın hamur kabarmadığından fırın, ekmek yapımı için genellikle
yaz aylarında kullanılmaktadır. Bu nedenle kış aylarında genellikle yufka
ve çeşitli hamur işleri yapılmaktadır
165
Ding (Nevşehir/Nar)
Derleyen: Gülsen KAYISLI
Derleme Yeri: Nevşehir- Nar Kasabası
Kaynak Kişi 1: Fuat KAYGISIZ
Kaynak Kişi 2: Zeliha EDALI
Kaynak Kişi 3: Süleyman EDALI
Kaynak Kişi 4: Kadriye AĞIRTAŞ
Kaynak Kişi 5: Fatih ERDOĞMUŞ
Kaynak Kişi 6: Asım EKİZ
Kaynak Kişi 7: Cemil ŞAHİN
Yapıda Kullanılan Malzeme: Adını içinde kullanılan araçtan alan ding adlı bu
bölümde ve caminin yapımında yörede sarı taş diye bilinen malzeme kullanılmıştır. Odada bulunan ding ise cingi taş diye adlandırılan sert ve gözenekli
taştan elde edilmiştir.
Yapının Bulunduğu Konum: Dini ve sosyal bir müessesenin altında, kayaya oyulmuş (üç duvarı kaya) bir cephesi taşla örülmüş olan bir oda.(F:172)
Yapım Yılı: 1935 yılında ikinci kat yapılmış, 1980 yılında restore edilmiştir.
Yapım Tekniği: Bölgede (Alacaşar-Karacaşar) cingi diye adlandırılan sert taşın, tekerlek şeklinde yuvarlatılması ile elde edilmiştir. Yere
oturtulmuş birinci kısım bir metre çapında bir metre yüksekliğindeki
üzeri kanal şeklinde hafif oyuk taştır. Bunun üzerinde 2 m çapında dik
şekilde yerleştirilmiş ikinci kısım vardır. Bu ikinci kısım yerde sabit taşın
üzerinde dönecek şekilde yerleştirilmiştir. Bunu döndürmek için ahşaptan 3,5 metre uzunluğunda bir kol bulunmaktadır. Bir buçuk metre
çapında, 30 cm kalınlığında olan ding, bir ila buçuk ton arası ağırlıktadır.
Caminin restorasyonu sırasında, bilye ile çalışacak bir düzenek kurulmuş, böylelikle mekanizmanın çalışması daha rahat hale getirilmiştir.
(F:173)
Yapının İşlevi: Yapı bulgur yapımında kullanılmaktadır. Burada
kasaba halkı tarafından bulgur yapılır.**
İsaoğlu Camii’ nin altında, ekonomik ve sosyal işlevi olan bölüm.
** Bilinen adı ile seten.
166
Ekmek Fırını (Ankara/Beypazarı-Uruş)
Derleyen: Lale METE
Derleme Yeri: Ankara/ Beypazarı- Uruş
Kaynak Kişi 1: Meliha ŞENTÜRK, 1933, okuma-yazması var, ev hanımı
Kaynak Kişi 2: Muzaffer BÜYÜKGEDİK, 1981, ilkokul, marangoz
Kaynak Kişi 3: Nurol UZ, 1963, ilkokul, ev hanımı
Yapıda Kullanılan Malzeme: Çamur, tuğla
Yapım Yılı: 1970
Yapım Tekniği: Dikmen adı verilen bölgeden getirilen topraktan
elde edilen çamur yardımıyla tuğlalar örülmüştür.
Yapının İşlevi: Yapı, fırın olarak kullanılmaktadır. Ekmek pişirilen, yemek yapılan yerdir. Yapının içerisinde bir ocak bir de fırın vardır.
(F:174) Bunlardan büyük olanı delikli ekmek diye bilinen ekmeğin pişirilmesinde, diğeri daha küçük (bazlama vs.) hamur işlerinin ve yemeklerin pişirilmesinde kullanılan ocaklardır.(F:175) Ocakların kullanılmadığı
zamanlarda kapatılan demir kapakları vardır.
Ocağın ön kısmındaki çıkıntıya seki denilir. Yapının pencereleri
ahşap parmaklıklıdır.
Yörede her eylül ayında “Kapama Şöleni” adı verilen, bütün köyün
davet edildiği bir etkinlik düzenlenmektedir. Bu etkinlik adını kapama
adı verilen yöreye has yemekten alır. (F:176)
Tüm nahiyede on bir adet vardır.
167
Emine Akyüz’e Ait Değirmen (Ankara/Güdül)
Derleyen: Gözde GÖÇMEN
Derleme Yeri: Ankara/Güdül
Kaynak Kişi: Emin AKYÜZ,1955, ilkokul, çiftçi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap, kerpiç
Yapının Bulunduğu konum: Güdül merkezden uzakta bir su kuyunun yanında
bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 1900
Yapım Tekniği: Taş yığma tekniği ile örülen duvarların arasına
ahşap malzeme konularak, duvarlar kerpiçle desteklenmiş ve sıvanmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı değirmen olarak kullanılmaktadır. İki bölümden oluşur. Yapının dış bölümünde tarhanalık unun ve bulgurun kabuğundan soyulması için ayrı bir dibek değirmeni bulunmaktadır. Dibek
değirmeninin yanında ise savurma sistemi vardır.
Dibeğin içerisindeki tenekeden yapılmış kapak yardımıyla, öğütülen buğday ve bulgurlar dışarı çıkarılmaktadır. Dibek değirmeni yanında bulunan savurma sisteminin uzun bir borusu vardır. Borunun altında
bulunan kısım, tozundan ve kepeğinden ayrılan temiz bulguru dökmeye yarar. Bu işlem; borunun üst kısmından ayrıştırılmamış bulgur döküldüğünde, alt kısmındaki makinenin hava üflemesiyle bulgurun yarıktan
aşağı düşmesi, toz ve kepeğin borunun yukarı kısmındaki taş bölmede
kalmasıyla gerçekleşmektedir.
Değirmenin ikinci bölümünde ise öğütmeye hazırlık, öğütme,
çuvallama ve kırma kısımları bulunmaktadır.
Değirmenin içerisinde buğdayın öğütmeye hazır hale getirebilmesi
için kullanılan, selektör, yıkama makinesi, kurutma makinesi, dinlendirme teknesi vardır.
Selektörün buğdayı ayrıştırabilmesi için değirmenin içerisine açılmış olan çukura buğday boşaltılmaktadır. Boşaltılan buğday, helezonlar
ile yukarı doğru çekilerek selektöre çıkarılmaktadır. Buğdayın içerisinde
bulunan taşlar ve olgunlaşmamış taneler selektörde elenmektedir.
Eleme işlemi bittikten sonra yine helezonlar yardımı ile buğday
168
önce yıkama daha sonra ise kurutma makinesine alınmaktadır. Bu işlemlerden sonra buğday dinlenmeye bırakılır. Buğday dinlenme teknesinden alındıktan sonra öğütme işlemine geçilir.
Öğütme işlemi iki makine ile gerçekleştirilir ve bu makinelerin içerisinde buğdayı öğüten iki büyük taş bulunmaktadır. Bu işlemden sonra
buğday çuvallama işlemi için ipek eleklere alınmaktadır ve makinenin
altına yerleştirilen çuvallara elekten geçen un doldurulmaktadır.
Değirmenin kırma adı verilen bölümünde ise hayvanların yiyecek
ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla çeşitli işlemler yapılmaktadır. Kırma
makinesinin üstünden boşaltılan ürün çuvallara doldurulmaktadır.
169
Taş Fırın (Afyon/İhsaniye-Ayazin)
Derleyen: Tolga SEVİNÇ
Derleme Yeri: Afyon/İhsaniye- Ayazin
Kaynak Kişi: Davut ŞEN, 1974
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, tuğla, çamur, toprak, su, saman, kireç
Yapım Tekniği: Yapının dışı tuğladan, ekmek pişirilen yer taştandır.
(F:177) Fırın yapılırken öncelikle fırının yapılacağı yüzey temizlenmiştir.
Daha sonra fırının yapımında kullanılacak taşlar hazır hale getirilmiştir.
İlk önce fırının alt bölümü yani fırın taşı yapılmıştır. Alt bölüm yapıldıktan sonra üst bölümde ekmekler pişirileceği için temiz bir yüzey elde
etmek gerekmektedir. Üst bölümde taşlar çizilen daire planına uygun
olarak örülmüştür. Bu işlem gerçekleştikten sonra içinin sıvanması için
çamur hazır hale getirilmiştir.
Ekmeğin pişirildiği taşa; fırın taşı denilmektedir. Bu taşlar, Ayazin
ocaklarına ait, özel idareden kiralanmış bir bölgeden elde edilmektedir. Bu taş ısıyı çok çabuk ilettiği ve uzun süre muhafaza ettiği için kullanılmaktadır. Fırın taşının ortasında bir delik bulunmaktadır. 30x30
kare kesitinde olan bu delik, alevin fırının üstüne vurmasını sağlamaktadır. Altında ateş yakılmakta ve fırının üzeri kızgınlaştırılmaktadır. Fırının dumanı evin yüksekliğinden iki metre daha yükseklikteki tuğladan
yapılmış bir bacayla dışarı iletilmektedir.
Yapının İşlevi: Fırın olarak kullanılan yapıda “yazmalı yuva” denilen bir bölüm bulunmaktadır. Hamur evde yoğrulup fırına getirildikten
sonra bu yazmalı yuva denen bölümde ekmek şeklinde yazılmaktadır.
Fırının işlek bir fırın olması nedeniyle ve ekmeklerin karışmasını engellemek amacıyla Ayazin halk fırınında iki tane yazmalı yuva bulunmaktadır.
Bu yazmalı yuvaların birinin üstünden eve gidilebilen bir bölüm bulunmaktadır. Ayrıca fırının önünde taştan oyulmuş bir yalak bulunmaktadır.
Bu yalağın içine su doldurarak fırının temizlenmesi için kullanılacak su
temin edilmektedir. Fırıncı fırını temizleyeceği zaman yalağın deliğini
tıkayarak su birikmesini sağlamaktadır. İşi bittikten sonra deliği açar ve
pis su kanalizasyona gider.
170
Ayazin halk fırını bir şahsın malı olmasına rağmen kasabada herkes
ekmeğini pişirebilir. Fırını kullanacak kişiler, fırın sahibi ile diyalog kurup
sıra almaktadırlar. Fırın sahibi fırını kullananlardan maddi ve manevi
hiçbir şey talep etmez. Fırını kullananlar sadece fırın sahibine pay bırakmaktadırlar. Bu payın herhangi bir ölçütü yoktur. Gönüllerinden ne
koparsa verirler. Fırını kullananlar, bu payı “bu taşın hakkıdır” diye vermektedirler. Yani fırını yapan kişinin emeğinin karşılığı olarak verirler.
Fırının kesin bir açılış-kapanış saati yoktur. Fırın sahibinden izin alınması koşuluyla akşam 10:30–11:00’a kadar kullanılabilir. Sabahleyin de
sabah ezanından sonra kullanıma açılabilir. Ancak daha öncede belirtildiği gibi fırın sahibinin onayı olması gerekmektedir. Çünkü fırın eve
bitişiktir ve yangın gibi hadiselerin olması mümkündür. Fırın sahibinin
bu tip tehlikelere karşı önceden önlemini alması için fırın, onun bilgisi
dâhilinde kullanılmaktadır.
Fırına sağ ayakla girilmeye dikkat edilmekte ve fırına girilirken ve
ekmek fırına sürülürken besmele çekilmektedir.
Fırına farklı kişiler tarafından getirilen ekmeklerin karışmaması için
hanımlar, parmaklarıyla iz yapmaktadırlar. Örneğin; üç aile geldi. Üçü de
on beşer ekmek yaptıracak, Ailelerden biri tek parmağını, öbür diğeri de
üç parmağını hamura gömerek ekmeklerin karışmasını önlemektedirler. Dinlenen hamur tahtalarla ekmek küreğinin üzerine konulmaktadır.
Ekmekler, ekmek küreği ile fırına sürülmektedir. Ekmeğin iyi pişmesi için
zaman zaman ekmek küreği ile çevrilmektedir. Kasabalılar genellikle
büyük, daire şeklinde, ortası şişkin ekmekler yapmayı tercih etmektedirler. Ekmeğin bayatlamaması için içine haşlanmış ve rendelenmiş ekmek
konulmaktadır. Böylece ekmeğin bir hafta boyunca taze kalması sağlanmaktadır. Fırını kullanan herkes kendi yakacağını kendi getirmektedir.
Fırın sahibi sadece sabahları fırını ısıtmakla yükümlüdür.
Daha sonraki saatlerde fırının sıcaklığı kullananlar tarafından ayarlanmaktadır. Fırında yakacak olarak odun kullanılmaktadır.
Fırın sahibi fırının genel temizliğini sabah açıldığı ve akşam kapandığı zaman yapmaktadır. Ekmeklerin yazıldığı yerdeki örtüler haftada
2–3 kez değiştirilmektedir. Fırının içinin temizliği ise bir değneğin ucuna
bağlanan ıslak bezle yapılır. Bu yapılırken fırının içine girilmez. Dışardan
değnekle yapılmaktadır.
Fırında ekmekten başka; güveç, balık, baklava, keşkek, gölle, kabak
ve pancar gibi yemeklerde yapılabilir.
171
Ayazin halkının günlük besin ihtiyacını karşılayan en önemli yiyecek fırında yapılan bükmelerdir. Bükmelerde hamurdan yapılmaktadır.
Hamuru, ekmek hamuru gibi yoğrulur. El büyüklüğündeki hamurlar
yassılaştırılarak içerisine patates, yoğurt, peynir, mercimek, ıspanak gibi
malzemeler konularak çeşitleri hazırlanmaktadır.
Bükmeler sini şeklindeki büyük tepsilerde fırına sürülerek pişirilmektedir. Fırında yapılan börek çeşitleri kışın daha fazladır. Çünkü kasabalı yazın zamanın büyük bir bölümünü tarlada geçirmek zorundadır.
Kışın eli boşalan kadınlar, çeşitli ve güzel yemekler yapacak zamanı
bulabilirler. Fırın ramazanda geceleri de açıktır ve sahurluk yemekler
burada yapılır.
Fırında iki tane ekmek küreği bulunmaktadır. Bu kürekler yaklaşık
olarak 2 cm uzunluğundadır ve tahtadandır. Çam ağacından yapılmaktadır. Küreğin ucuna söğütten, 40cm eninde 60cm uzunluğunda bir sap
yapılmaktadır. Ekmek fırınına sürülürken bu saptan yararlanılmaktadır.
Bunların dışında fırında 60-70cm uzunluğunda; 50cm genişliğinde
çamdan yapılmış yastırgaç denilen bir alet bulunmaktadır. Yastırgacın
bir tarafının tam ortasına, onun rahat taşınabilmesi için bir sap yapılmaktadır. Bunun büyüklüğü tam bir el kadardır. Acil ekmek gerektiği
zaman yastırgacın üzerinde hamur yoğrulabilmektedir.
Fırında 3 kova su bulunmaktadır: Biri kadınların hamurlu ellerini
yıkaması içindir, diğeri fırını silerken kullanılan su, öbürü de içilen sudur.
Ayrıca fırını silmek için kullanılan bir bez vardır. Bu bez temiz olmak
koşuluyla eski giysilerden de yapılabilmektedir. Ama bu bezin kalın
olmasına dikkat edilmektedir. Bu bez 1,5m civarındaki bir söğüt ağacının ucuna iple bağlanmaktadır.
172
Taş Fırın (Zonguldak/Ereğli-Hasbeyler)
Derleyen: Nuri ÇAKIR
Derleme Yeri: Zonguldak/Ereğli-Hasbeyler köyü
Kaynak Kişi 1: Muzaffer ÜNAL, 1928, Hasbeyler Köyü
Kaynak Kişi 2: Havva ÇAKIR, 1920, Hasbeyler köyü
Yapıda Kullanılan Malzeme: Çakıl, ırmak taşı, ak toprak, ateş kiremidi, kayın ağacı
Yapının Bulunduğu konum:Yapım Yılı: 1850–1860 yılları arasında yapıldığı tahmin edilmektedir.
Yapım Tekniği: Irmak kenarından çakıl ve ırmak taşları, ormandan
ise kayın ağacı temin edilmiştir. İlk olarak çamur haline getirilen toprak,
özel kalıplara dökülerek pişirilmiştir. Bu işlemden sonra ateş tuğlası ve
ateş kiremidi yapılmıştır.
Fırının yapılacağı yer düzleştirilmiştir. Irmaktan getirilen taşlar, “ak
toprak” ve çimento ile örülmeye başlanmıştır. (F:178) Fırının dış kısmı
belli bir seviyeye kadar (1–1,5 m) taşlarla örülmüştür. Daha sonra ak toprak ile ateş tuğlası tabana döşenmiştir. Döşeme işinden sonra fırının iç
kenarları ak toprak ve ateş tuğlası ile kemer şeklinde örülmüştür. Örülme işleminde ak toprağın kullanılmasının nedeni, ak toprağın ısıya karşı
dayanıklı olmasındandır.
Örme işi bittikten sonra sağlam olması ve yapıma uygun olduğu
için kayın ağacı kullanılarak fırının üst kısmı örtülmüştür. Yapımında taş
kullanıldığı için bu fırına “taş fırın” da denilir.
Yapının İşlevi: Yapı fırın olarak kullanılmaktadır. (F:179) Fırın bir aile
tarafından yaptırılmıştır, köyün orta yerindedir ve köylünün ortak kullanımına açıktır. Fırına ekmek koyan aile fırın sahibine pişen ekmekten
birkaç tane vermektedir. Fırın yaklaşık olarak 40–50 arası ekmek almaktadır. Fırına ekmek, genellikle bayram ve düğünlerde konulmaktadır.
Karışıklığı önlemek amacıyla fırına ekmek koyan aileler köyde bulunan
diğer ailelere haber vermektedirler.
Fırın yapılırken içine ekmek sürülebilmesi için ön tarafı açık bırakılmıştır. Açık bırakılan bu bölme ekmek pişerken bir sac kapakla kapatılmaktadır.
Ak toprak: Evlerin ısı ve su yalıtımını sağlamak amacıyla badana, sıva ve çatı kaplamada kullanılan topraktır.
173
Fırının sağ tarafında ise “temek” adı verilen küçük bir baca bulunmaktadır.
Fırının ön tarafında sol üst kenarda küçük bir oyuk bulunmaktadır.
Aydınlatmayı sağlamak için buraya geçmişte kandil konulurmuş.
Ekmek yapımı dışında fırının değişik işlevleri bulunmaktadır. Günümüzde olmasa da geçmişte fırına mısır, “taşut” (elma), bazı zamanlarda
da “kömeç” (börek) konulurmuş.
Elmalar küçük dilimler halinde kesilir, fırına atılır ve fırında iyice
kurutulurmuş. Kuruyan bu elma dilimlerinden de kış aylarında “Höbbülü” adı verilen yemek yapılırmış. Mısır değirmende öğütmek için kurutulurmuş.
Daha önceki çalışmalarda yer alan yörelerde, ahırdan hayvan pisliğinin dışarı atıldığı, dışarıdan samanlığa saman atılan küçük pencerelere temek/tamek denilmişti.
174
Un Değirmeni (Kırşehir/Kaman-Tatık)
Derleyen: Nurten AKÇA
Derleme Yeri: Kırşehir/ Kaman-Tatık Köyü
Kaynak Kişi: Mustafa GÜNGÖR, 1960, ilköğretim, çiftçi
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, kerpiç
Yapının Bulunduğu Konum: Bir çay kenarında bulunmaktadır.
Yapım Yılı: 1970
Yapım Tekniği: Taş ve kerpiç kullanılarak inşa edilmiştir. Çatısı kiremitle kapatılmıştır.
Yapının İşlevi: Yapı un değirmeni olarak kullanılmaktadır. İçinde
değirmen makinesi vardır. Ambar ve öğütme işinin yapıldığı iki kısım
mevcuttur.
Ambarın bir iç, bir de dış kapısı vardır. Öğütülen ürün iç kapıdan
ambara taşınır, dış kapı ürünü kolayca dışarı çıkarılabilmek için büyük
yapılmıştır.
Makinelerin bulunduğu kısım da üç bölümden oluşur. Birinci
bölümde buğday öğütülüp un elde edilir. İkinci bölümde bulgur elde
edilir. Üçüncü bölümde ise hayvanlara yem olarak arpa kırılır. Bu bölümler herhangi bir şeyle ayrılmamıştır. Aynı oda içerisindedir.
Yapının dışında iki ayrı havuz/derince bölümler bulunmaktadır.
Bunlardan biri bulgurun nemlendirilmesi için diğeri kırılan arpanın
konulması için kullanılır.
175
Yunak ve Fırın
Derleyen: Ferhat ÖZMEN
Derleme Yeri: –
Kaynak Kişi 1: Meryem UĞUR,1923, okuma-yazması yok
Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap, çamur, saman, su, toprak
Yapının Bulunduğu konum: Su kenarında bulunmaktadır.
Yapım Yılı: Yapım Tekniği: Yapının duvarları düzgünleştirilmiş taşla örülmüştür. Taşların arasında çamur kullanılmıştır. Ahşap malzeme olarak kalın
ve dayanıklı olan meşe, çam, gürgen gibi ağaçlar kullanılmıştır. Çatıda
kullanılan bu ahşap malzemenin üzeri ince oduncuklarla kapatılmıştır. Oduncukların üzerine su geçirmez bir örtü örtülmüş, bunun üzerine kum serpilip çiğnenmiştir. Serilen kum sıkıştırılmıştır. Bu çatı/dama
‘demiste’ denir. Yunağın duvarı çift sıra taşla örülmüştür.
Yapının İşlevi: Yapı yunak olarak kullanılmaktadır. Yunağın en
önemli işlevi, köylünün temizlik ihtiyacını karşılamaktır. Yunağın demistesi çok amaçlı kullanılmaktadır. Yıkanan elbiseler, burada iplerde kurutulmaktadır.
Yunağa gidileceği akşam bütün hazırlıklar yapılmaktadır. Suyu ısıtmak için kazan ve odun, yıkanacak kirli elbiseler, eğer gece kalınacaksa
gaz lambası at arabasına yüklenir.
Giysilerin temizlenmesi için kil ve tokaç kullanılır.
176
FOTOĞRAFLAR
Fotoğraf 1: Yemek pişirilen
tandır.
Fotoğraf 2: Yapının iki ayrı kapısından biri ve kapı tokmakları.
Fotoğraf 3: Yapının içinde
bulunan hamamın kapısı ve
kabartma süslemeler.
177
Fotoğraf 4: Mutfakta
bulunan ahşap raflar.
Fotoğraf 5: Dantelli
örtüler, minderler
serilmiş sedir ve ortada
mangal görülüyor.
Fotoğraf 6: Üstü yüklük olan dolabın altı
yakacak depolanan
kısımdır.
178
Fotoğraf 7: Gözgöre denilen ahşap raflar.
Fotoğraf 8: Gün ışığını odaya dağıtarak
yansıtan ve ayna işlevi gören küre. Ahşap
tavanla pervazlar arasında duvar süsleri
görülmektedir. Bu süslemede kullanılan
renkler kök boyadan elde edilmektedir.
Fotoğraf 9: Çiçeklik adı verilen, vitrin
işlevi gören ahşap bölüm. Duvarlarda
kök boya ile yapılan kalem işi süslemeler görülmektedir.
179
Fotoğraf 10: Duvardan desteklenen
demir kilit sistemi.
Fotoğraf 11: Kırmızı
renkli cephe.
Fotoğraf 12: Giriş
katın duvarlarının
taş ve briket, üst
katın ise tuğla ve
tahtalardan oluştuğu görülmekte.
180
Fotoğraf 13: Yapının
ön cepheden görünüşü. İş yeri olarak
kullanılan kısım geçmişte hayvan barınağı
olarak işlev görmüş.
Fotoğraf 14: Nertek, duvara
dayalı duran ahşap kapının
arkasına direnç olacak şekilde yerleştirilerek kilit işlevi
görür.
Fotoğraf 15: Eyvan,
diğer odalar eyvana
açılıyor. Sofaya göre
biraz daha dar geleneksel halk mimarisinin iç dekorasyonunda yer minderi olarak
karşımıza çıkan yer
oturumları görülmekte.
181
Fotoğraf 16: Avluya inen
ahşap merdiven ve yatay
kapağı.
Fotoğraf 17: Sahanlık adı
verilen raf/terek.
Fotoğraf 18: Köşkü/seki denilen yükselti. İçinde kirelik denilen banyoluk bulunmaktadır.
Sedir olarak kullanılmaktadır.
182
Fotoğraf 19: Bağdadi
yapı örneği: Taş ve
ahşap iskelet ile
pencerelerin dışa
açılan kapakları.
Fotoğraf 20: Kapının
sürgülü kilit sistemi.
Fotoğraf 21: Salondan ahıra inen merdivenler ve kepenk.
183
Fotoğraf 22: Ahır ve
hayvanların yemliği.
Fotoğraf 23: Tandır evi.
Fotoğraf 24: Geleneksel Türk halk mimarisinin iç dekorasyon
örneği. Sedir, yastıkların üzerinde danteller
ve duvar halısı.
184
Fotoğraf 25: Çift
çıkışlı sokak kapısı.
Fotoğraf 26: Her iki cephede
bulunan çıkmalar ve çıkmaların altında destek sağlayan
payandalar.
Fotoğraf 27: Gömme dolap ve
vitrin işlevi gören ahşap duvar,
açıldığında bu kısmın parçası
gibi bütünlük oluşturan kapı.
185
Fotoğraf 28: Ortada
bulunan kapak mahzene inen merdivenin
iki yanından yukarı
çıkılan merdivenler
çift taraftan.
Fotoğraf 29: Makatın altındaki küçük
dolap.
Fotoğraf 30: Yörede
astar diye bilinen
tavanlama tekniği.
Ahşap iskelet ve
kamışlar görülmektedir.
186
Fotoğraf 31: Yapının müştemilatı
hamam ve kubbesi. Kubbedeki
deliklerden gün ışığı sürekli hamamın içindedir.
Fotoğraf 32: Toyhane, kürsü
odanın orta kısmındadır.
Fotoğraf 33: Ayakçakbaşı,
üçüncü kata çıkan merdivenler. Yazlık oda bu kattadır.
187
Fotoğraf 34: Duvarda
kabartmalı süslü raflar
ve çıbıklık.
Fotoğraf 35: Havuş
adı verilen bahçe.
Zeminde kesme
taşlar.
Fotoğraf 36: Yörede
bürke denilen süs
havuzu.
188
Fotoğraf 37: Yörede mahmal denilen
küçük gömme dolap, altında ayakkabılık işlevi gören kısım perde ile
gizlenmiş.
Fotoğraf 38: Duvarın
üst kısmındaki kuş
takaları.
Fotoğraf 39: Kapının
dışarıdan görünüşü.
Yüzeyi sac kaplanmış.
Kapının içeriden görünüşü. Üzerindeki yarım
daire pencere içerinin
aydınlanması için.
189
Fotoğraf 40: Birbirine bitişik
oda kapıları.
Fotoğraf 41: Kanatlı ve camlı kapı örneği.
190
pencereleri ve kısmen
dış görünüşü.
Fotoğraf 43: Üçüncü kata çıkan
ahşap merdiven.
Fotoğraf 44: Üst kattaki
oval balkon.
191
Fotoğraf 45: Ahşap
dış kapı ve çatı.
Fotoğraf 46: Ahıra
yakın yapılan su
oluğu.
Fotoğraf 47: Kuruluk.
192
Fotoğraf 48: Çeşitli
tahıl ürünlerinin
muhafaza edildiği
ambar.
Fotoğraf 49: Ocaklık,
kedilik, sac.
Fotoğraf 50: Hamamlık
ve musandere.
193
Fotoğraf 51: Enik adı verilen giriş
kapısı. İhtiyaca göre her iki yandaki kısımlar açılarak kapı genişletilebilmektedir.
Fotoğraf 52: Tandır.
194
Fotoğraf 53: Duvarı yatay olarak
ikiye bölen “gor”.
Fotoğraf 54: Loğ taşı ve toprak dam.
Fotoğraf 55: Farklı motiflerin bulunduğu
pencere demiri.
195
Fotoğraf 56: Tekne tavan.
Fotoğraf 57: Vitrin işlevi
gören, yüklük ve lambalık
bulunan, duvarı boydan
boya kaplayan kemerli,
oymalı, işlemi ahşap dolap.
196
Fotoğraf 58: Tavandaki
göbekte gaz lambası
asılan çengel.
Fotoğraf 59: Konağın
dışarıdan genel görünüşü.
Fotoğraf 60: Sürgü
ile kilitlenen kapı.
197
Fotoğraf 61: Çardakta bulunan
ambar.
Fotoğraf 62: Yapının avludan genel görünüşü. Geleneksel halk mimarisinin
dekorasyonunun parçası
saksı çiçekleri basamaklarda görülüyor. Girişte bulunan geniş balkon kısmında
ise çamaşır kurutuluyor.
Fotoğraf 63: İki kat
arasında ahşap iskelet
arasına kontrplak ile
tavanlama yapılmıştır.
198
Fotoğraf 64: Geleneksel
Türk halk mimarisinin
oturumu sedir. Duvarda
uzanan ahşap askılık
görülmekte.
Fotoğraf 65: Büyük oda ve ortasında bulunan direk. Üst katın
ağırlığını taşıyan bu direk çeşitli
nesneler ile süslenmiş.
Fotoğraf 66: İç sofa/
karnıyarık diye bilinen içi alan. Katlara
çıkan ahşap merdiven, dışarı açılan
kapı görülmektedir.
199
Fotoğraf 67: Divanhane diye adlandırılan
sofa/hayat. İki kısımdan oluşmaktadır. Tek
basamaklı yükseltili
kısım koltuk ve sedirin
yükselti farkından
anlaşılabilmektedir.
Fotoğraf 68: Çardak.
Kimi yörelerde dış
sofa diye bilinen
balkon.
Fotoğraf 69: Dolap
kapağı ve sedef kulpları.
Eskiden banyoluk olarak
da kullanılan dolaplar,
günümüzde yüklük olarak işlev görmektedir.
200
Fotoğraf 70: Çatıyı
taşıyan, karşılıklı
duvarları birbirine
bağlayan çember
direği. Çatı iskeleti
de rahatlıkla görülebilmekte.
Fotoğraf 71: Bahçe
içerisinden yapının
genel görüntüsü.
Giriş kat taş, üst
kat ahşap ve kerpiç
olan bu yapı yarı
kâgir örneğidir.
Yapının ahşap iskeleti de görülebilmektedir.
Fotoğraf 72: Fırın
201
Fotoğraf 73: Kertme
denilen yöntem ile desteklenmiş.
Fotoğraf 74: Sedirliğin
yanındaki balkon.
Fotoğraf 75: Ahşap evin
içine büyük taşlardan oyularak elde edilen ocak.
202
Fotoğraf 76: Dışa çıkıntı
banyo. Alttan payandalar ile desteklenmiş.
Yörede payandalar hatıl
olarak adlandırılmış.
Fotoğraf 77: Hayvan
atıklarının kembereliğe
atıldığı temek ve ahırın
içinden bir kesit.
iskelet üzerine
kamışların uzatıldığı,
tavanlama yapılmış
bir tavan.
203
Fotoğraf 79: Yapının dış cepheden görünüşü. Çıkmalar köşebent payandalar üzerine
oturtulmuştur. Ahşap kafesli pencereler ve
kat aralarındaki hatıllar. Çatı saçakları dışa
doğrudur.
Fotoğraf 80: Tavan yapılmamış, çatının içeriden görünüşü. Dikme, kiriş ve çapraz çatkılar
rahatlıkla görülebilmekte.
Fotoğraf 81: Dış kapının üzerindeki yarım daire biçiminde pencere, hayatın aydınlanmasını sağlarken estetik tüm inceliği ile göz önüne serilmiş.
204
Fotoğraf 82: İsketon/dizeme adı verilen teknik
ile yapılmış bu yapıda, diğer örneklerde hatıl
denilen yatay ahşaba tapan denilmektedir.
Fotoğraf 84: Yapının içinden ahıra açılan
peleg adı verilen geçit. İşlevini günümüzde
de devam ettirmektedir.
Fotoğraf 83: Bıçaklık denilen terek ve örtüsü.
Fotoğraf 85: Kör pencere adı verilen küçük
gömme dolaplar.
205
Fotoğraf 86: Kiler
odası ve dikiş odası
diye adlandırılan oda.
Fotoğraf 87: Sıvası dökülmüş ahşap dizemeler görülmekte.
Fotoğraf 88: Kapı tokmağı günümüze
kadar ulaşabilmeyi başarmıştır.
Fotoğraf 89: Kapı kilidi.
Fotoğraf 90: Sebil.
206
Fotoğraf 91: Çıplak odada bulunan ahşap sedir.
Yüklük banyoluk kısım.
Fotoğraf 92: Yapının bahçeden genel görünüşü.
207
Fotoğraf 93: Odaların
açıldığı mabeyn, bir
geçiş alanıdır.
Fotoğraf 94: Bahçe kapısının üzerindeki
sacdan korunak. Evin dışarıdan genel
görünümü ve taş bahçe duvarı.
Fotoğraf 95: Torç adı verilen,
harçsız, sıvasız bahçe duvarı.
208
Fotoğraf 96: Zemin kat
taş duvar, üstü tuğla ile
örülmüştür. Yatay ahşap
hatıllar ve dikmeler
rahatlıkla görülebilmektedir.
Fotoğraf 97: Avlu,
içeriden giriş kapısı.
Fotoğraf 98: Yolluk
adı verilen komşu
iki evi birleştiren
geçiş ve teras/geniş
balkon.
209
Fotoğraf 99: Küçük gömme dolap (kör pencere), kurutmak için duvara asılmış biberler ve
biberlerin hemen yanındaki daire oyuk para saklanılan yerdir. Buraya küp içinde para saklanır ve üzeri alçı ile kapatılır.
Fotoğraf 100: Tuvalet ve yanıbaşında bulunan
çeşme. Kimi yörelerde cağ denilir.
210
Fotoğraf 101: Tavanda bulunan, beşik ve
salıncak bağlanan halka.
Fotoğraf 102: Kıble yönünde
duvarda hafif oyuk.
Fotoğraf 103: Zemin
kata kadar taş, üst
tarafı ahşap, yarı
kâgir yapı tekniği
örneği.
211
Fotoğraf 104: Eski taş ocağın içine LPG ocağı
yerleştirilmiş.
Fotoğraf 105: Ahşap duvarda bulunan sergen
adlı raflar.
Fotoğraf 106: Çocuklar için hazırlanmış salıncak ev içinde bulunmakta.
212
Fotoğraf 107: Basak üzerinde bulunan raf.
Fotoğraf 108: Tamek adı verilen aydınlatma araçlarının
konulduğu üçgen oyuk.
duvar üzerinde asılı,
geyik motifli duvar
halısı. Geleneksel halk
dekorasyonunun öne
çıkan bir kullanımı.
213
Fotoğraf 110: Altı
ahır, üstü ev olan
tipik Karadeniz
köy yapısı. Tamamı
ahşap malzemeden
yapılmış.
Fotoğraf 111: Oturma
odasında bulunan
beşik.
avlusunda bulunan
fırın. Geleneksel halk
mimarisi ana yapının
çevresindeki yardımcı
yapılar (müştemilat) ile
bütünlük oluşturur.
214
Fotoğraf 113: Ahşap ve içe
açılan pencereler.
Fotoğraf 114: Çiçeklik
adı verilen ahşap vitrin
ve dolap. Üzerinde geyik
boynuzu da görülmekte.
Fotoğraf 115: Ahşap kapılar ve taraça denilen işlemeli pervazlar.
Fotoğraf 116: Yüklük ve odun koyulan küçük
dolap.
215
Fotoğraf 117: Bahçe içerisinde bulunan yapının
Fotoğraf 118: Muğla’ya özgü
baca ve yapının arka cephesi.
216
Fotoğraf 119: Çatı
ve etek tavanlar.
Fotoğraf 120: Yapının dış cephe
köşelerinden biri yuvarlatılmış.
Köşe keskinliği kalkmış. Ayranlanmış dış cephe ve Muğla
sokaklarından bir kesit.
217
Fotoğraf 121: Süs havuzu
bahçe sulanmasında kullanılmakta.
Fotoğraf 122: Şeffaf naylon
ile kapatılmış açık sofa,
içindeki saksı çiçekleri ile
kış bahçesini andırıyor.
Fotoğraf 123: Soba ile ısıtılan
oturma odası ve sedir.
218
Fotoğraf 124: Cumbanın içeriden görünüşü.
Fotoğraf 125: Fırın
Fotoğraf 126: Kapının üzerindeki Rumca yazı. Yapan
ustanın adının yazılması yapının imzası kabul edilmektedir.
219
duvarlarında bulunan
kabartma motifler.
Kapaklı kısım “taka”
denilen küçük gömme
dolap ya da kör pencere.
Fotoğraf 128: Payandalar ile desteklenmiş, dışa çıkıntı
şeklinde tuvalet ve
banyo.
Fotoğraf 129: Yüklük
içindeki “taş oyma”.
İçinde ayna bulunuyor.
220
Fotoğraf 130: Bahçede bulunan
tulumba ile su ihtiyacı giderilmektedir.
Suyun evlerin içine taşınabilmesi, halk
mimarisinin şekillenişinde etkilidir.
Örneğin tuvaletlerin ev içine girmesi
bu sayededir.
tavan.
Fotoğraf 132: Fırın.
221
Fotoğraf 133: Geleneksel halk mimarisinin
ev dekorasyon örneği.
Duvar halısı ve aile
fotoğraflarının asıldığı
duvar.
Fotoğraf 134: Taşıma
su ile lavabo ve banyo olarak kullanılabilen çağ.
Fotoğraf 135: Aydınlatma araçlarının konulduğu iskele denilen kör
pencere.
222
Fotoğraf 136: Evlik adı
verilen mutfakta yüklük
bulunmaktadır.
Fotoğraf 137: Çamaşır
asılı olan kısım sufa.
Yapının taş ve kerpiç
ile örülen, çamur ile
sıvalı duvarlar ve hatıllar
görülmekte.
Fotoğraf 138: Yapının genel görünüşü.
Yıkılmış kısım diğer kardeşin evidir.
223
Fotoğraf 139: Çatı iskeleti. Yapının iskeleti de
aynı ahşap malzeme ile kurulmuştur.
Fotoğraf 140: Evin girişinde bulunan çeşme.
Birçok yörede “cağ” adı ile bilinmektedir.
Fotoğraf 141: Üst kata çıkılan ahşap merdiven
ve arka bahçeye açılan ahşap kapı.
Fotoğraf 142: Gömme pencereler.
224
Fotoğraf 143: Gömme
pencere.
Fotoğraf 144: Varcah
denilen ocak.
Fotoğraf 145: Ahşap tavanlar
ve pervazların süsleri.
225
duvarda bulunan
ambar.
Fotoğraf 147: Tel dolap.
Fotoğraf 148: Beton zeminli banyo
içindeki banyo kazanı.
226
Fotoğraf 149: Yapının iç
duvarların çizilmiş resimler.
Fotoğraf 150: İki yanında şamdanlık bulunan kıblegâh.
227
karkas sistemi ile
yapılmış yapıya örnek.
Fotoğraf 152: Avlu
zeminindeki kayrak
taşlar.
Fotoğraf 153: Bugün kullanılmayan komşu evin bahçesine açılan kapı.
228
Fotoğraf 154: Balkon şeklinde hayat. Odaların bir kısmı hayata açılmakta. Hayat bahçeye
bakıyor.
Fotoğraf 155: Saklanma dolabı ve geçit.
229
Fotoğraf 156: Kerpiç duvarlar.
Köşelerde bulunan pencereler iki
cepheyi görebilmeyi sağlıyor. Alt
katın köşesi içeride kalmış, üst kat
dışa çıkmıştır.
Fotoğraf 157: Kiler denilen
mutfaktaki terek.
230
Fotoğraf 158: İki kat
arasında bulunan
yüklük ve duvarda asılı
üzerlik.
Fotoğraf 159: Kışın işlevini yitiren yazlık oda,
sineklik. Kışın çamaşır
serilen ipler görülmekte.
duvar. Yapının içi sıvasızdır.
231
Fotoğraf 161: Çinko çatı.
Yapının yukarıdan kısmî
görünüşü.
Fotoğraf 162: Altı
raflı, çekmeceli
ahşap divan.
Fotoğraf 163: Çatı
tamamen sac kullanılarak yapılmış. Yapının
genel görünüşü.
232
Fotoğraf 164: Yılmazlar Konağı’nın
dışarıdan genel
görünüşü.
Fotoğraf 165: Tavalık,
çeşitli araç-gerecin
konulduğu duvar
oyuğu.
Fotoğraf 166: Hatıl
denilen yemlik.
233
Fotoğraf 167: Temek.
Fotoğraf 168: Samanlık.
Fotoğraf 169: Yanan
tandır, yakılan saçgı, pişirilmeye hazır
hamurlar görülmektedir.
234
Fotoğraf 170: “Fırın
hakkı” bırakılan kör
pencere.
Fotoğraf 171: İçerinin
havadar olması için çatı
yüksek yapılmıştır. Yapının önünde bulunan
“yalak” görülmekte.
Fotoğraf 172: Caminin
altında bulunan “ding”.
235
Fotoğraf 173: Yaygın ve bilinen
adı Seten olan ding. İnsan
gücü ile çalışmaktadır.
Fotoğraf 174: Yapıda bulunan fırın. Bu fırının yanısıra
bir de ocak bulunmaktadır.
236
Fotoğraf 175: Yapıda
bulunan ocak.
Fotoğraf 176: Kapama şenlikleri için pişirilen “kapama”
yemeği.
237
Fotoğraf 177: Taş fırın.
Fotoğraf 178: Ak toprağın elde edildiği arazi.
Fotoğraf 179: Fırının
238
KAYNAKÇA
Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul:
Yapı-Endüstri Yayınları,1998.
2. www.tdk.gov.tr
3. www.gamextreme.org.
1.
239
YAYINA HAZIRLAYANLAR
M. Öcal OĞUZ, Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi öğretim üyesi. Lisansını, 1984 yılında KTÜ Fatih Eğitim Fakültesi Türk Dili
ve Edebiyatı Bölümü’nde tamamladı. Yüksek Lisans (1987) ve doktorasını (1991) Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde yaptı.
1992 yılında Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Anabilim Dalı’na yardımcı doçent olarak atandı. 1995 yılında
doçent oldu. 2002 yılında profesör olarak Gazi Üniversitesi’ne geçti. Halen Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi müdürlüğünü ve Türk Halkbilimi Bölüm başkanlığını sürdüren Oğuz, Millî
Folklor dergisinin 1989 yılından bu yana editörüdür. UNESCO Türkiye Millî Komisyonu Yönetim Kurulu ve UNESCO Somut Olmayan
Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi Hükümetler Arası Komitesi
üyesidir.
Ezgi METİN, 2005 yılında Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünden mezun olmuştur. Aynı yıl
Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halkbilimi Bölümünde yüksek lisans öğrenimine başlamıştır. Halen, bu programda
öğrenimine devam etmektedir.
Fatih MORMENEKŞE, 2004 yılında Ankara Üniversite Dil ve
Tarih Coğrafya Fakültesi Halkbilim bölümünden “Merzifon’ da
(Amasya) Halk Hekimliği, Geleneksel Beslenme ve Hamamlar”
konulu tezi ile lisans eğitimini tamamladı. Aynı yıl Gazi Üniversitesi
Türk Halkbilimi yüksek lisans programına kayıt yaptırdı. “2004 Yılında Çorum’dan Derlenen Temel Fıkraları” adlı çalışmanın editörlüğünü M. Öcal OĞUZ ile yaptı. Halen Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi
yüksek lisans programında öğrenimine devam etmektedir.
240

yaşayan geleneksel mimari - THBMER

Transkript

Benzer belgeler

HAYATA ANLAM KATAN DETAYLAR

Filfix AHŞAP TUTKALI

Kiehl-Holzöl

Kiehl-Eco-Refresher

RESTORASYON RAPORU I. YAPI KİMLİK BİLGİLERİ • Adı

GİRİŞ VERANDASI Evin ana giriş kapısına ulaştıran ve