Kıbrıs Hukuk Sistemi Çalışması - Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi

1
KIBRIS MAHKEMELERİ
KOORDİNATÖR:
GÖKHAN ŞENGÖR
HAZIRLAYANLAR:
EBRU KAYIMZADE
ÜMMİYE TALAY
CANAN TÜRKMEN
NAZEMİN GELEN
MİLLİ ARŞİV VE ARAŞTIRMA DAİRESİ,
GİRNE.
MART, 2003.
2
ÖNSÖZ
Cemiyet hayatının getirdiği ortak paylaşım ve düzenli yaşama arzusu; bazı kavramların
gelişmesine ve toplumların vazgeçilmezleri arasına girmesine neden olmuştur. Bu vazgeçilmezler,
gelenek-görenek, ahlak kuralları ve yazılı kurallardır. Zaman içinde bu kuralların uygulanması ve
daha iyi işlev görmesi için yasama, yargı ve yürütme organları oluşturulmuştur. Yargı organlarının
icra edildiği yerler mahkemelerdir.
Kıbrıs Mahkemeleri’nin geçmişini Osmanlı Devleti’nin adaya gelişinin ilk yıllarına kadar
götürebilmekteyiz. Osmanlı Devlet’i adayı Venedik işgalinden kurtardıktan kısa bir süre sonra,
1572 de “Kıbrıs Kanunnamesi”ni yayınlayarak adada kendi yargı sistemini kurmaya başladı.
Osmanlı hukuku, örfi ve şer’i hukuka dayandığı için, adada Şer’i Mahkemeler ve Sivil (Nizamiye)
Mahkemeler kuruldu. Yargının başında da kadı adı verilen başhakim ve yardımcıları vardı. Bu
mahkemelerin dışında, Kilise Mahkemeleri ve XIX. yüzyılın sonlarına doğru kurulan Konsolosluk
ve Ticaret Mahkemeleri vardı. Yine bu yüzyılın sonunda bütün davaların istinaflarının görüldüğü
Temyiz Mahkemesi de kurulmuştu.
4 Haziran 1878 Antlaşması gereğince geçici olarak Kıbrıs adasını Osmanlı Devleti’nden
devralan İngilizler de kendi yargı sistemlerini adaya getirmekte gecikmediler. İngilizler, 1879 da
yayınladıkları emirnamelerle yeni bir hukuk sistemi kuracaklarını ilan ettiler.
1881 yılında yapılan çalışmalar sonucunda, 1882 de “Cyprus Court of Justice Order”
(Kıbrıs Mahkemeler Adliyesi Kanunu) yürürlüğe girdi. Antlaşma gereği Şer’i Mahkemeler’in
dışında kalan mahkemeler ilga edilerek, yerine Lefkoşa da toplanan High Court (Yüksek
Mahkeme), kazalarda toplanan District Court (Kaza Mahkemeleri), Assize Court (Gezici
Mahkemeler) ve Magisterial Court (Zabıta Mahkemeleri) adı altında mahkemeler kurdular. Bunun
yanında, küçük hukuk davaları oturumları için ada on altı yargısal alana bölündü ve bu bölgelere
ait köylerde gerçekleştirilecek davalara bakmaları için vali tarafından köy hakimleri (Village
Judge) atandı.
İngiliz İdaresi 1882 yılından sonra yasal değişikliklere devam etti. 1955 yılında ceza
davalarına bakan mahkemelere ek olarak, acil durumlara bakan The Special Court (Özel
Mahkemeler) kurdular. Ayrıca, 1951 yılında Şer’i Mahkemeler’in adı Türk Aile Mahkemesi olarak
değiştirildi.
16 Ağustos 1960 yılında kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti döneminde; Yüksek Anayasa
Mahkemesi, Yüksek Mahkeme ve Alt Mahkemeler kuruldu. 1963 Rum darbesi ile Kıbrıs
Cumhuriyeti’nin yıkılmasından sonra 1967 yılında Geçici Türk Yönetimi kuruldu. Yasama,
3
yürütme ve yargı işleri “Temel Kurallar” uyarınca yürütülmeye başlandı. Bu kurallar
çerçevesinde, yargı işlerinin bağımsız Türk yargıçları tarafından yürütülmesi ve Kıbrıs
Cumhuriyeti Yüksek Anayasa Mahkemesi’nin işlevini üstlenecek bir Yüksek Mahkeme
kurulmasına karar verildi.
K.T.F.D. Döneminde, K.T.F.D. Anayasası, yargının bağımsız yürütülmesi için Yüksek
Adliye Kurulu’nun oluşması hükmünü taşıyordu.
K.T.F.D.’nde en yüksek yargı mercii, bir başkan ve en az dört, en çok beş yargıçtan oluşan
Yüksek Mahkeme’ydi. Yüksek Mahkeme, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay ve Yüksek İdare
Mahkemesi olarak görev yapıyordu.
K.K.T.C. Anayasası’na göre mahkemeler bağımsızdır. K.T.F.D. döneminde oluşturulan
Yüksek Adliye Kurulu varlığını devam ettirmekle birlikte üye sayısı artırılmıştır. Bu dönemde,
Yüksek Mahkeme, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Yüksek İdare Mahkemesi ve Alt Mahkemeler
vardır. Ayrıca, Hukuk Dairesi de bağımsız olarak faaliyetlerini yürütmektedir.
Bazı eksikliklerle birlikte; Osmanlı ve İngiliz dönemi kadılarının tutmuş olduğu Şer’i Sicil
ve Zabıt defterleri, 1879 yılından itibaren İngiliz dönemi mahkeme kayıtları, defter ve dosyaları,
ayrıca 1960-1990 yılları arası mahkeme dosyaları 1973 - 1995 yılları arasında Milli Arşiv ve
Araştırma Dairesi’ne gönderilmiştir.
Tarih boyunca farklı idare ve yönetimler görmüş olan Kıbrıs Ada’sı, yargısal alanda da
farklılıklar yaşamıştır. Bu farklı dönemlerin dokümanları, küçük bir miktar Vakıflar İdaresi’nde
bulunmakla beraber, büyük bir kısmı Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi bünyesinde toplanmıştır.
Tarihi ve milli değerinin farkında olan Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi personeli, bu
dokümanların gelecek kuşaklara aktarılması için çalışmaktadır.
Mahkeme dosya ve defterlerinin düzenlenmesi işleminin 2010 yılında tamamlanması
hedeflenmiştir. Düzenleme işleminden sonra, tasnif (bilgisayarda kimlik bilgilerinin kaydı) ve
dublikasyon (sayısal ortama aktarma) işlemlerine başlanacaktır.
Mahkeme dosyalarının ayıklama-düzenlenme aşaması öncesi (2003) Milli Arşiv ve
Araştırma Dairesi personelince hazırlanan bu çalışma, araştırmacıların talebi üzerine internet
ortamında hizmete sunulmasına karar verilmiştir.
Gökhan ŞENGÖR
18.05.2011
4
KIBRIS MAHKEMELERİ
Kıbrıs’taki mahkemeleri üç ana dönem altında inceleyebiliriz. Bunlar;
1. Osmanlı İdaresi dönemi (1570-1878).
2. İngiliz İdaresi dönemi (1878-1960)
3. Kıbrıs Cumhuriyeti ve sonrası dönem (1960-)
Bu dönemlerin açılımı aşağıda verilmektedir:
I.OSMANLI DÖNEMİNDE KIBRIS MAHKEMELERİ
Osmanlı Devleti’nin hukuku, şer’i ve örfi hukuka dayanmaktadır1. Osmanlı Devleti, Kıbrıs
adasını ele geçirdikten sonra, adada idari, mali alanlarda olduğu gibi hukuk alanında da
düzenlemeler yapmıştır.
Kıbrıs Cezīresi Kanunnāmesi, 980/1572 tarihinde hazırlanmış2 ve adli işleri yürütmesi için
adaya kadı ve müftü atanmıştır. Ancak, yaklaşık ilk on yıllık süreç Kadı Sis (Kozan) sancağında
bulunmaktaydı ve o dönemin sicillerine henüz ulaşılamamıştır.
Adlī düzen açısından merkezde, yani Lefkoşa’da hukuki görüş bildirme makamında
bulunan müftü ve şer‘i ve örfi hukuku tatbik etmekle yükümlü başkadı (Molla) vardı. Kazalarda
kadı bazende naibleri görev yapardı. Kadılar görevlerini para karşılığı naiblere devredebilirlerdi.
Hatta bazen Lefkoşa naibliğini büyük mollalardan alan kimseler de bu görevi üçüncü bir şahsa
devredebilmekteydi. Bu görevi vekaleten veya iltizamen ele geçiren naib, topladığı gelirin bir
kısmını İstanbul’daki veya Kıbrıs’taki yetkiyi devreden kişiye gönderirdi.
1
Şer’i hukukun kaynakları:Kur’an, sünnet, icma‘,ve kıyastır. Örfi hukuk : “…idare, ceza, anayasa, mali hukuka dair
bazı meselelerde ve özel hukukla ilgili içtihadi mevzularda, islam hukuku ulul-emr denen halife veya padişaha,
…sınırlı yasama yetkisi tanımıştır. Aslında, İslam hukukunun tālī (sonradan gelen) kaynakları kullanılarak ve örf-ādet
kāideleri esas alınarak, ister zamanın ulul-emri ve isterse müçtehit (din alimi) hukukçular tarafından ortaya konan
hukukī hükümlerin tamamına āded hukuku veya örfī hukuk denmekdedir Ancak Osmanlı hukukundaki kullanılışıyla,
örfi hukuk tabiri, İslam hukukçularının kullandığı “siyaset” “siyaset-i şer‘iye” “kanun”, “yasa” ve benzeri ifadelerle eş
anlamlı hale gelmiş ve manası genişletilmiştir. Osmanlı Hukuku’nda örfī hukuk deyince sadece ādet hukuku değil,şer‘i
hükümlerin kanun tarzında tedvini de dahil olmak üzere, ulul-emre tanınan sınırlı yasama yetkisi çerçevesinde,
mütehassıs İslam hukukçularının içtihad ve fetvalarına da başvurularak ortaya konan hukukī hükümler akla gelmelidir.
” Akgündüz, Ahmed. (1990). Osmanlı Kanunnāmeleri ve Hukuki Tahlilleri. İstanbul . Fey Vakfı Yayınları,49-51
2
Akgündüz, a. g. e. ,636-639
5
A) Osmanlı İdaresinin Sonuna Doğru Kıbrıs’taki Mahkemeler:
1) Nizamiye Mahkemeleri (Hukuk Mahkemeleri): Osmanlı tebaasının medeni işler dışında kalan
anlaşmazlıklarına bakardı.
2) Şer’i Mahkemeler (Şer’iat Mahkemeleri): Müslüman halkın evlenme, boşanma ve miras
meselelerini ve bu meselelerden doğan anlaşmazlıklarına bakardı.
3) Kilise Mahkemeleri: Müslüman olmayan halkın evlenme boşanma, miras meselelerini ve bu
meselelerden doğan anlaşmazlıklarına bakardı.
4) Ticaret Mahkemeleri: Osmanlı tebası ile yabancılar arasındaki ticaret ihtilaflarına bakardı.
Tanzimat’tan sonra teşekkül eden Ticaret Mahkemeleri, Osmanlı Mahkemelerinin özel bir dalıydı.
Larnaka’da buna benzer bir Ticaret Mahkemesi vardı. Bu mahkemenin 4 Türk ve 2 Hıristiyan
üyesi olup kazanın en yüksek rütbeli bir memurunun başkanlığında toplanıyordu. Bu mahkemenin
almış olduğu kararların tatbikinden sorumlu olan İcra Cemiyeti adında ayrı bir daire mevcuttu. (M.
Zeka, 1971:183)
5) Konsolosluk Mahkemeleri: Konsolosluğun temsil ettiği devlet tebası ile Osmanlı arasındaki
ticaret konuları dışında kalan olayları görürlerdi. 3
Kıbrıs’ta Türk İdaresi döneminde konsoloslar, yabancı bir ülkenin temsilcileri olarak çeşitli
ayrıcalıklardan yararlanmaktaydılar. Statüleri en üst düzeyde olup rütbe olarak Beylerbeyi’ne eşit
sayılırdı.
Konsolosların adadaki kendi vatandaşlarını yargılama yetkileri vardı.
Konsoloslar, adada bulunan bir başka ülkenin vatandaşlarıyla kendi vatandaşları arasındaki
uyuşmazlıklara da bakma yetkisine sahipti.
Bir yabancı konsolosluğun korumasına sığınan bir Osmanlı vatandaşı, ilgili konsolosun izni
olmadan hükümet makamlarınca bile alınıp yargı önüne çıkarılamazdı. O kişilerin
yargılanmasını sadece o konsolosluk yapabilirdi.
Konsolosların Avrupalılara evlenme sertifikası verme yetkisi de vardı.
Konsoloslar, padişahın yargı organı dışında hiçbir mahkemede yargılanamayacaktı.
(Gazioğlu, 1994:293-295)
1864 yılında çıkarılan “Vilayet Nizamnamesi” adlı kanunla, Kıbrıs adası dahil bütün
vilayetlerde Nizamiye Mahkemeleri kuruldu. Bu mahkemeler:
1. Deavi Mahkemeleri : İlk Başvurulan Mahkeme,
3
Karal,Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Ankara 1999, s. 342;M. Zeka (1971:182)
6
2. İstinaf Mahkemeleri: İki kademeli olan bu mahkemelerin üst kademesine Divan-ı Temyiz, alt
kademesine Meclis-i Temyiz denilmekteydi. Bu mahkemelere mensup hâkimlerin İstanbul’daki
hukuk okulundan mezun olmaları gerekiyordu.
Osmanlı idaresinin sonlarına doğru Kıbrıs’ta Temyiz Mahkemeleri kuruldu.
Bunlar
Lefkoşa Kadısı başkanlığında, iki Türk ve iki Hıristiyan üyeden oluşuyordu. Bütün kazalarda Kaza
Kadıları veya vekillerinin başkanlığında eşit sayıda Türk ve Hıristiyan üyelerden kurulu Deavī
Mahkemeleri bulunuyordu.
Bu mahkemeler ancak üç yıla kadar hapislik cezası gerektiren cinaî suçları yargılama
yetkisine sahiptiler. Temyiz Mahkemeleri ise şimdiki Ağır Ceza Mahkemesi tarafından görülen
davalara bakmakla ve kaza Mahkemelerinden yapılan istinafları incelemekle görevliydi. Temyiz
Mahkemelerinde çözülemeyen davalar Yüksek Adli Kurula sevk edilirdi. 4
Osmanlı Devleti 4 Haziran 1878’de Kıbrıs’ı İngiltere devletine geçici olarak
devretmesinden sonra yukarıda ifade ettiğimiz mahkemelerden anlaşma gereği sadece Şer’i
Mahkemeler varlığını devam ettirdi. Diğer mahkemeler 1882 de yürürlüğe giren Kıbrıs
Mahkemeler Adliyesi Kanunu ile kaldırıldı.5 Bu mahkemelerde tutulan kayıtlar defter şeklindeydi
ve bunlara “Şer’iyye Sicili” denmektedir. Kayıtlar kadıdan kadıya geçmezdi. Yeni atanan kadı eski
kadının gözetimde eski kayıtları inceler ve görevine başlardı.
Kıbrıs’ta tutulan defterler Vakıflar İdaresi, Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, T.C.
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü ve vatandaşların elinde bulunmaktadır.
II. İNGİLİZ DÖNEMİNDE KIBRIS MAHKEMELERİ
A.Yapılan Değişiklikler:
Adada İngiliz idaresinin başlamasıyla birlikte İngiltere Hükümeti 1879 yılında
Emirnameler (Ordinance) adı altında nizamnameler sunarak Kıbrıs’ta yeni bir hukuk sistemi
geliştirmeye başladı. Buna göre Yüksek Mahkeme (High Court) adı altında bir mahkeme
kurulacak, adada yaşayan halkın hukuk ve ceza davalarına bakacak ve bu mahkemelerde İngiliz
yasaları uygulanılacaktır.
Kira antlaşması gereği, Müslüman halkı ilgilendiren davalara Osmanlı yasalarını
uygulamak koşuluyla Dava Mahkemelerinde (Deavi Courts) bakılmaya devam edildi. Ancak
İngiliz yönetimi bu mahkemelerde alınan kararların sağlıklı olmadığını belirtmekteydi. Bunun
4
5
M. Zeka,a. g. e. ,182-183
Kıbrıs Mahkemeleri Adliyesi Kanunu,2. madde
7
nedenini de, kadıların din eğitimi almış olmalarına rağmen ona eşlik eden üyelerin, halkın seçtiği
eğitimsiz kişilerden olmasına bağlıyorlardı.
1881 yılında alınan kararla adanın tamamına hükmedecek yeni ve kalıcı bir hukuk
sisteminin hazırlanmasına karar verildi.
Bundan sonra adada İngiliz yasaları uygulanacaktı.
“High Court” veya “Supreme Court” adı altında kurulan Yüksek Mahkemeler’de adada yaşayan
bütün halk, Müslüman veya Hıristiyan olduğuna bakılmaksızın yargılanacaktır. Kazalarda kurulan
“District Court” yani Kaza Mahkemeleri’nde ise sınırlı sayıda hukuk ve ceza davalarına
bakılacaktır.
Kaza Mahkemeleri’nde Müslümanlarla ilgili olan davalara, İngiliz yargıç başkanlığında bir
Müslüman ve bir de Hıristiyan üye eşlik ederdi. Hıristiyanlarla ilgili davalarda ise yargıç oturumu
tek başına gerçekleştirirdi.
1881 yılında yapılan bu çalışmalar bir sonraki yıl, “Cyprus Court of Justice Order,
1882” Kıbrıs Mahkemeler Adliyesi Kanunu adı altında yürürlüğe girdi. Bu kanunnamenin ikinci
maddesine göre Şer’i mahkemeler hariç adada mevcut bulunan Temyiz mahkemeleri de dahil
olmak üzere bütün mahkemeler ilga edildi.
Yerine Lefkoşa’da toplanan Yüksek Mahkeme,
kazalarda toplanan Kaza Mahkemeleri, Gezici Mahkemeler (Assize Court) ve Zabıta Mahkemeleri
(Magisterial Court) kurulmuştur. Bunun yanında küçük hukuk davaları oturumları için ada on altı
yargısal alana bölünerek bu bölgelere ait köylerde gerçekleştirilecek davalar için vali tarafından
köy hâkimleri atanmıştır.
Şer’i Mahkemeler varlıklarını devam ettirmekle birlikte, yeniden yapılandırılarak
yenilenmesine ve bu mahkemelere başkanlık edecek olan Kadı’nın valinin emri ile İstanbul’dan
getirilmesine karar verildi. Bu kişi Kıbrıs Kadısı olarak atanacak ve Lefkoşa’da ikamet edecektir.
Diğer üç kadı ise Lefkoşa, Larnaka ve Limasol’da ayrı olarak hizmet verecektir. 6
İngilizler ada yönetimini ele geçirdikten kısa bir süre sonra da Konsolosluk Mahkemelerine
son verdiler (11 Ekim 1878). 7
Bütün bu değişikliklerle birlikte 1882 kanunnamesinin yirmi üçüncü maddesine göre
gerekli görüldüğü halde ilga edilmiş olan önceki kanunlar yani Osmanlı kanunları kullanılacaktır.
İngiliz hükümeti zaman zaman Osmanlı kanunlarından istifade etmiştir.
6
Geniş bilgi için bk. ,1882 Muhakeme-i Adliyesi Kanunu, (Çev. Apisoghom Üticiyan),Lefkoşa 1883,Hükümet
matbası.
7
Zia,Nasim,Kıbrıs’ın İngiltere’ye Geçişi ve Adada Kurulan İngiliz İdaresi,Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri
Kongresi,(14-19 Nisan 1969),Türk Heyeti Tebliğleri,Ankara1971. TKAE yayını,s. 86
8
İngiliz Hükümeti 1882 den sonra 1883, 1902, 1908, 1909, 1910, 1917, 1921 ve 1927
yılında mahkemeler ile ilgili yasal düzenlemeler yapmıştır. 1955 yılında da ceza davalarına bakan
mahkemelere ek olarak, acil durumlara bakan The Special Court (Özel Mahkemeler) kurmuştur.
B.Mahkemeler:
1.Yüksek Mahkeme (Supreme Court veya High Court): Yüksek Komiser, Yüksek Mahkeme
başkanı ve komiser yardımcılarından oluşan Yüksek Mahkeme’de ceza ve hukuk davalarına
bakılırdı. Bu mahkemedeki yargı ve yönetim işlemleri, yargıdan sorumlu Komiser tarafından
yapılmaktaydı. Yüksek Mahkeme Lefkoşa’da toplanırdı.
Yüksek Mahkemede görülen ceza davalarında genelde adam öldürme, başkasının hayatını
tehlikeye atma, tecavüz, hırsızlık ve kundakçılık gibi davalardı.
Yüksek Mahkemede her türlü hukuk davası ile ilgili dilekçe ve diğer işlemler de
görülmekteydi. Hukuk davalarının konuları arasında mal, para, emlak, iflas, aile ve veraset
davaları gibi konular yer almaktaydı. Ayrıca Kaza ve Gezici Mahkemelerin İstinaflarına da
bakardı. Yüksek Mahkeme 1 Aralık 1879-1880 yılları arasında 582 hukuk ve 386 ceza davasına
bakmıştır.
2. Kaza Mahkemesi (District Court):Bütün kazalarda kurulan bu mahkemelerde bir başkan iki
de yardımcı hâkim olmak üzere toplam üç hakim görev yapmaktaydı. Bu hâkimlerden biri Türk
diğeri Rum idi8. Kaza Mahkemeleri’nde sınırsız sayıda hukuk davasına ve cezası üç yıla kadar
olan ceza davalarına bakılmaktaydı. Ayrıca Köy Hâkimleri’nin kaza mahkemesi yönünde sadır
olan davaları inceleyip ayırırlardı. Davalar ilk defa Kaza Mahkemesi’nde görülürdü.9 Kaza
Mahkemeleri’nde alınan kararlara yapılan itirazlar, Lefkoşa’da bulunan Yüksek Mahkeme’ye
gönderilirdi.
3. Zabıta Mahkemeleri (Magesterial Courts) :Her kazada kurulan ve sınırlı sayıda ağır ceza
davasına bakan mahkemelerdir. Oturumlar, tek bir kaza mahkemesi yargıcıyla veya iki yargıcın
kaza mahkemesi yargıcı olmadan oturumu gerçekleştirmesiyle yapılırdı. Bu mahkemelerde
ahlaksızlık, hırsızlık, tecavüz, cinayet gibi davalara bakılmaktaydı.
8
9
1882 Kıbrıs Mahkemeleri Adliyesi Kanunu, 5. madde
A. g. e. ,46. madde
9
4. Gezici Mahkemeler (Assize Courts) :Yılın belli zamanlarında, altı kazada toplanan, sınırsız
sayıda hukuk ve sınırlı sayıda ceza davalarına bakan mahkemelerdir. Mahkeme, Yüksek Mahkeme
Yargıcı başkanlığında bir veya daha fazla yargıç veya sadece Kaza Mahkemesi başyargıcı
başkanlığında toplanırdı.
5. Köy Hakimleri (Village Judges):Küçük hukuk davalar için, köy hakimleri
başkanlığında toplanan mahkemelerdir. Bu davalar için ada 16 yargısal alana bölünmüştür. Bu
alanlar; Leonarisso (Ziyamet), Lefkoniko (Geçitkale), Famagusta (Mağusa), Kyrenia (Girne),
Morphou (Güzelyurt), Nicosia (Lefkoşa), Pera, Lefka (Lefke), Khrysokhou (Hrisofu), Ktima
(Kasaba), Kelokedara (Celocera), Kilani (Gilan), Limassol (Limasol), Lefkara, Larnaka ve merkez
yani Lefkoşa’dır.10
Köy hâkimleri 3 liradan fazla olmayan davalara bakarlardı. Köy hâkimlerinin sayısını ve
görev dağılımını Yüksek Komiser belirlerdi.11 Köy Hakimleri bazı durumlarda Kaza
Mahkemesi’nden hüküm verilmiş gibi icra yetkisine sahipti. 12
6)Şer‘i Mahkemeler (Mahkemeh-i Sheri):Diğer mahkemelerle aynı düzeyde çalışan fakat
yalnızca Müslümanlara ait sınırlı sayıda dini konularla (evlenme, boşanma, nafaka ve miras vs. )
ilgili davalara bakılan mahkemelerdir. Bu mahkemeler kadılar tarafından yönetilirdi. 1878
antlaşması gereği kadılar önceleri İstanbul’dan atanmakta iken, daha sonra Kıbrıs valisinin
öngördüğü kişiyi, İstanbul onaylıyordu. Bu mahkemelerin kayıtlarına zabıt denmekteydi.
C.Mahkemelerde Görev Yapan Yargıçların Dağılımı
Yüksek Mahkeme:İki yargıç, başyargıç ve yargıç yardımcısı
Kaza Mahkemesi:Başkan ve iki üye (Müslüman ve Hıristiyan)
Gezici Mahkeme:Bir veya iki yüksek mahkeme yargıcı
Magesterial Court:Kaza mahkemesi başkanı veya iki yargıç
10
The Cprus Gazette,nr.104,31 Mart 1883,s288-290.
A. g. e. ,. 28. madde
12
Kıbrıs Kavanin-i ve Nizamatı,1885,94. madde,s. 28
11
10
III.1960 VE SONRASI TÜRK MAHKEMELERİ
16 Ağustos 1960 yılında kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti anayasasına göre; Yüksek Anayasa
Mahkemesi, Yüksek Mahkeme ve Alt Mahkemeler kurulacaktır.
Yüksek Anayasa Mahkemesi: Tarafsız bir yargıç başkanlığında bir Türk yargıç ve bir
Rum yargıçtan oluşur. Yüksek Anayasa Mahkemesi’nin yargıçları, Cumhurbaşkanı ve
Cumhurbaşkanı Yardımcısı tarafından müştereken atanır.
Yüksek
Anayasa
Mahkemesi
Cumhurbaşkanı
ve
başvurularını incelediği gibi kişilerin başvurularını da inceler.
Cumhurbaşkanı
Yardımcısının
13
Yüksek Adalet Mahkemesi: İki Rum, bir Türk ve bir de tarafsız yargıçtan oluşur.
Mahkemenin başkanı olan tarafsız yargıç iki oya sahipti. Bundan maksat; eşit olmayan Türk ve
Rum üyeler arasında tarafsız bir denge sağlamak olduğu anlaşılmaktadır.
Yüksek Adalet Mahkemesi Kıbrıs Cumhuriyeti’nin en yüksek istinaf mahkemesiydi.
Alt Mahkemeler: Hukuk ve ceza davalarına bakan bu mahkemeler dava ve davacılarına
göre yalnız Türk veya yalnız Rum hakim veya hakimlerinden oluşan mahkemelerdir. Bu
mahkemeler Temsilciler Meclisi tarafından geçirilen yasaları uyguladığı gibi, ahvali şahsiye ve
dini konular dışında, ilgili Cemaat Meclisinin yaptığı yasaları da uygulama yetkisine sahipti.14
1963 Rum darbesi ile Kıbrıs Cumhuriyeti’nin yıkılmasından uzun bir müddet sonra 1967
de Geçici Türk Yönetimi kuruldu. Yasama, yürütme ve yargı işleri Temel Kurallar uyarınca
yürütülmeye başlandı. Bu kurallar çerçevesinde yargı işlerinin bağımsız Türk yargıçları tarafından
yürütülmesi ve Kıbrıs Cumhuriyeti Yüksek Anayasa Mahkemesi’nin işlevini üstlenecek bir yüksek
mahkeme kurulmasına karar verildi.
K.T.F.D. Dönemi Yargı Sistemi: K.T.F.D. Anayasası yargının bağımsız yürütülmesi için
Yüksek Adliye Kurulu’nu kurdu. Buna göre Yüksek Adliye Kurulu, Yüksek Mahkeme’nin
Başkan, üyeleri ve Alt Mahkemelerin yargıçları ile ilgili tüm konularda tek başına karar verme
yetkisine sahip olacaktır.
K.T.F.D.’nde en yüksek yargı mercii, bir başkan ve en az dört, en çok beş yargıçtan oluşan
Yüksek Mahkeme’dir. Yüksek Mahkeme, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay ve Yüksek İdare
Mahkemesi olarak görev yapar.
13
14
Yolak,Seyit,1571’den Günümüze Kıbrıs Türk Yönetimleri,Lefkoşa 1989,KKTC ME veKB.yayınları,s.51
Yolak,a.g.e.,s.52-54
11
K.K.T.C. Dönemi Yargı Sistemi: KKTC Anayasası’na göre mahkemeler bağımsızdır.
KTFD’i döneminde oluşturulan Yüksek Adliye Kurulu varlığını devam ettirmekle birlikte üye
sayısı artırılmıştır. Yeni duruma göre Yüksek Adliye Kurulu şu üyelerden oluşur: Yüksek
Mahkeme’nin başkan ve yargıçları; Cumhurbaşkanı’nın atayacağı bir üye; Cumhuriyet Meclisi’nin
atayacağı bir üye; Cumhuriyet Başsavcısı ve Barolar Birliği’nin seçeceği bir üye. Yüksek Adliye
Kurulu’nun Başkanı, Yüksek Mahkeme başkanıdır.
Yüksek Mahkeme: Bir başkan ve yedi yargıçtan oluşur. Anayasa Mahkemesi, Yüce Divan,
Yargıtay ve Yüksek İdare Mahkemesi görevlerini yapar. Başkan ve dört yargıç ile toplanarak
Anayasa Mahkemesi görevini yapar. Yüksek Mahkemeye en son atanan iki yargıç, yedek yargıç
olarak görev yapar.
Yüksek Mahkeme, başkan ve iki yargıç ile veya sadece üç yargıç ile toplanarak Yargıtay
veya bir veya üç yargıç ile Yüksek İdare Mahkemesi olarak görev yapar.
Anayasa Mahkemesi: Anayasa, yasalar ve Mahkeme Tüzüğü kurallarında gösterilen tüm
konularda kesin olarak karar verme yetkisine sahiptir. Anayasa Mahkemesi Yüce Divan olarak da
görev yapmaktadır.
Yargıtay: Yüksek Mahkeme Yargıtay görevini de yürütür. Yargıtay, devletin en yüksek
istinaf mahkemesidir.
Yüksek İdare Mahkemesi: Yüksek Mahkeme, Yüksek İdare Mahkemesi olarak görev
yaparken, Anayasanın kendisine verdiği yargı yetkisini kullanır. Buna göre; Yüksek İdare
Mahkemesi, yürütsel veya yönetsel bir yetki kullanan herhangi bir organ, makam veya kişinin bir
kararının, işlemin veya ihmalinin, yasalara aykırı olup olmadığını, söz konusu organ veya makam
veya kişiye verilen yetkiyi aşmak veya kötüye kullanmak suretiyle yapılan şikâyetleri ve kendisine
yapılan başvuru hakkında kesin karar verme yetkisine sahiptir.
Alt Mahkemeler: Yüksek Mahkeme tarafından kullanılan yargı yetkisi dışında kalan, yargı
yetkisi Alt Mahkemelerce ve ihtisas mahkemeleri tarafından kullanılır. Bu tür mahkemelerin
kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişleri ve yargılama usulleri yasa ile yapılan düzenlemelere göre
yürütülür.
Hukuk Dairesi: Bağımsız bir statüye sahiptir. Başkanı Başsavcı olup onun yokluğunda
yardımcısı ona vekalet eder.15
15
Yolak,a.g.e.,s.127-129
12
IV. MAHKEMEDE GÖREVLİ OLAN MEMURLAR
a) Mahkeme Mukayyidi: Kanunlara uygun olarak hâkimlerin mahkeme hukuku yönünde vermiş
oldukları emirleri düzenli bir şekilde kaydedecek. Celpname, mahkemelerde görüşülen davalar,
emirnameler ile emirnamelerin çıkışına ve bütün emirlerin ve hükümlerin kaydını yapacak.Ayrıca
yapılan bütün mahkeme işlerinin kaydını,mahkemeye ifası lazım gelen yahut ifa olunan harç ve bir
suçtan dolayı verilen paraların kaydı ve bunlar için mahkemede bulunan deftere kaydedilecek ve
muhasebesini Mal Sandığı Dairesi’ne teslim edecek. (1882:170. mad. )
b) Masraf Memuru: Her bir mahkeme mukayyidi adı geçen kanuna ve hükümlere uygun olarak
mensup olduğu mahkeme yahut mahkemenin Takdir Masraf Memuru bulunarak dava vekillerinin
talep olunan masrafı, dava ücretini tarif ve ne kadar para alınacağını icra etme yetkisine haiz
olacaktır. Ancak hangi dava olursa olsun ne kadar masraf alınacağını mahkeme tayin edecektir.
(1882:171. mad. )
c) İcra Memuru: İcra memurunun vazifesi ise mensup olduğu kaza dahilindeki hakimler
tarafından sadır olan ilanlar ve emirnameleri bizzat yahut memurları vasıtasıyla alarak, hükümleri
yürütme ve o konudaki icraatı yerine getirmektir. İcra memuruna Şerif de denilmekteydi.
(1882:172)
d) Mübaşir ve Muhzırlar: Her bir muhzır (İlgilileri mahkemeye çağırmaya, götürmeye memur
olan kimse) ve mübaşirin vazifesi: Mahkemede hazır bulunmak ve mahkemeden sadır olup gerek
doğrudan doğruya gerekse icra memuru tarafından kendisine teslim olunan emirnameleri tebliğ
etmek ve mahkemede düzeni korumak, iyi halin muhafazasını sağlamak. Mahkemeye başkanlık
eden hâkim tarafından belirtilen görevleri yerine getirmek. (1882:173. mad. )
e) Tercümanlar
f) Katipler
13
g) Hukuk Müşaviri (Assessor): Hukuk müşavirleri mali değeri 200 şilin veya üzeri olan para, mal
ve diğer emlakler ile ilgili davalara bakardı.
V. MAHKEME KAYITLARI
1)Defterler:
a)Dava Defterleri (Cause Book) : Dava defteri her kazada kayıt memurunun tuttuğu kayıtları
anlatır. Dava defterlerine kayıt yapılırken; davanın açıldığı yıl, dava konusu ve gerekli notlar
kaydedilir.
b)Emirler Defteri (Orders Book): Kayıt memuru “Orders Book-Emirler Defteri”adı altında bir
defter tutardı. Her mahkemenin emirnameleri kaydettiği ayrı bir defteri bulunur ve emirnameler,
kayıt memuru tarafından alfabetik olarak o defterlere kaydedilirdi.
c)Celpnameler: Açılan her dava, davacının başvurusu üzerine celpname yolu ile davalı kişiye
bildirilir. Yazılan bir celpname, yazıldığı tarihten itibaren on iki ay geçerliliğini korur. Davalı
olarak adı geçen kişi eğer celpnameyi almış ise davacı on iki ayın sonunda celpnamenin
yenilenmesi için mahkemeye yeniden başvurur. Yenilenen celpname mahkemeye ait mühürle
yeniden mühürlenir ve kayıt memuru tarafından celpnamenin üzerine yenilendiğine dair not
yazılır. Yenilenen celpname üstündeki bilgilerin aynısını taşımak suretiyle yürürlüğe girer.
2)Milli Arşive İntikal Eden Mahkeme Kayıtları:
a)Şer’iyye Sicilleri: Şer’i Mahkemeler’de Kadılar veya Naibler tarafından tutulan kayıtlardan
oluşan bu defterlerden, Milli Arşiv’de 31 adet vardır16. Bu defterlerin bir kısmı sicil başlığı
altında, bir kısmı da zābıt adı altında toplanmıştır. Bu sicillerin dışında Vakıflar İdaresi’nde
bulunan 54 sicil defterden 41 tanesinin fotokopileri Milli Arşiv’e intikal etmiştir. Evkaf
16
Milli Arşiv’de tasnif çalışmaları devam ettiği için şer’i sicil ve zabıt defterleri için verdiğimiz rakamın değişeceği
düşüncesindeyiz.
14
Dairesi’nde toplam 54 şer’i sicil defteri olduğu bilinmekle birlikte tasnif çalışmaları tam olarak
neticelenmediği için bu rakam kesin değildir.
Milli Arşiv’de bulunan ve 1693-1695 yıllarını kapsayan şer’i sicil defteri Jakob
Merkelbach tarafından doktora tezi olarak çalışılmıştır. Yine Yakın Doğu Üniversitesi
tarafından altı sicil defteri Yüksek Lisans tezi olarak transkrip ettirilmiştir.
b)Defterler: 1883 yılından itibaren başlayan bu defterlerin adedi hakkında kesin bir bilgimiz
yoktur. Tasnif aşamasında olan mahkeme defterlerinin bir kısmı Milli Arşiv’e ulaşmamıştır.
Örneğin: Mağusa Bölgesi’nin defterleri Mağusa Kaza Mahkemesi’ndedir.
c)Dosyalar: 1879 yılından itibaren tutulan mahkeme dosyaları bazı eksikliklerle birlikte Milli
Arşiv’e intikal etmiştir. Kaba tasnifi biten bu dosyaların 1985 yılına kadar olanlar Milli
Arşiv’dedir. Girne Bölgesinin uygun yeri olmadığı için 1991 yılına kadar olan mahkeme
dosyaları Milli Arşiv’e intikal etmiştir.
EK-1
1885 ve 1905 YILINDA GÖREV ALAN HAKİMLERİN LİSTESİ
A.1885 Yılında Görev Alan Hakimlerin Listesi
Lefkoşa; Yüksek Mahkeme:
Sir Elliot C. Bavill = Baş Yargıç (Chief Justice)
W. J. Smith Esg = Yargıç Yardımcısı (Puisne Judge)
Lefkoşa Kaza Mahkemesi:
Captain M. B. Seager
Sofoclis Lissandrides
Ahmed İzzed Efendi
İzzed Efendi
Köy Hakimleri:
Panayotakis Saripoglu: Morphou
Spiros Hobbas: Pera
Ömer Namık Efendi: Lefke
15
Limasol Kaza Mahkemesi:
J. P. Middleton Esg.
D. Rossides
Hakkı Efendi
Köy Hakimleri:
Stylianos Macridis: Kilan
Petros Mancaster: Kalohorio
Baf Kaza Mahkemesi:
W. Reith Esg.
Cleoboulos Michaelides
Hacı Kufi Efendi
Köy Hakimleri:
Aristidis Michaelides
Ali Nihat Efendi
Larnaka Kaza Mahkemesi:
C. G. Walpole Esg.
Hasan Hilmi Müftizade Efendi
Cleovoulos Crambi
Köy Hakimleri:
M. Yeronymides
Girne;Kaza Mahkemesi:
P. G. Templer Esg.
Hüseyin Zekayi Efendi
Theochari Mitzi
B.1905 Yılında Görevli olan Hakimler:
Lefkoşa ;Yüksek Mahkeme:
Başkan :Sir Joseph Turner Hutchinson
Yardımcı Hakim Charles Robert Tyser
16
Lefkoşa;Kaza Mahkemesi:
Başkan Frederick Hardyman Parker
Yargıç (Rum) :Theochari Mitzis
Yargıç (Türk) :Ahmed İzzet
Larnaka ;Kaza Mahkemesi:
Başkan:Thomas Wogstoffe Haycraft
Yargıç (Rum):Cleobulo L. Cramby
Yargıç (Türk):Hasan Hilmi
Limasol;Kaza Mahkemesi
Başkan:John Richard Holmes
Yargıç (Rum):Ioannes Economides
Yargıç (Türk):Mehmed Atta
Magosa;Kaza Mahkemesi:
Başkan:John Cochrane Macaskie
Yargıç (Rum):Stiliano Macrides
Yargıç (Türk):Ahmed Vassif Barutcuzade
Baf ;Kaza Mahkemesi:
Başkan :Allan Lenox Conynghom Stuart
Yargıç (Rum):John Karemphylaki
Yargıç (Türk):Mehmed Sami
Girne; Kaza Mahkemesi:
Başkan:Stanley Fisher
Yargıç (Rum):Polycarpos Christopoulos
Yargıç (Türk):Abdullah Nadir Bodamyalızade
C.1883 Yılında Atanan Kadılar (16 Ağustos 1883):
Ahmet Neshat Efendi, Kıbrıs Kadısı ve Lefkoşa Kadısı
Hüseyin hüsnü Efendi,Lefkoşa ve Girne Kadısı
Ahmet Hulusi Efendi, Magosa ve Larnaka Kadısı
17
Esseyyid Abdurrahman Efendi,Limasol ve Baf Kadısı
1905 te Şer’i Mahkemelerde Görevde Bulunan Kadılar
Kıbrıs Kadısı, Osman Nuri Efendi
Lefkoşa ve Girne Kadısı,Hacı Hafız Ziai Efendi
Magosa ve Larnaka Kadısı,Ahmet Hulusi
Limasol ve Baf Kadısı, Esseyyid Niyazi Efendi
1905 Yılında Hakim Atanan Köyler:
1) Leonarrisso
2).lefkoniko
3).Morphou
4).Nicosia
5).Lefka
6).Khrysokhou
7).Kelokhoro
8).Kilan
9).Lefkera
10).Paleokhorio