TÜRKİYEDE ŞEHİRCİLİĞİN TARİHİ_OSMAN

IS T A N B U L
Ü N İV E R SİTE Sİ
HUKUK
FAKÜLTESİ
İKTİSAT VE İÇ T İM A İY A T EN S I İTÜSÛ NEŞRİYATI N... 3
OSMAN KKGİN
İstanbul Vilâyet Mektupçusu
Türkiyede Şehirciliğin Tarihî
İnkişafı
=
CUMHURİYET
GAZETE
VE
İ s t a n b u l
—
MATBAASI
:
1 9 3 6
İç in d e k ile r
Sahile
m
ÖNSÖZ
j
Glri*
BİRİNCİ KISIM
ŞEHİRCİLİKTE FERDİYET SİSTEMİ
I
Ferdi hizmetler vc ferdi müesseseler
‘
Π — Ferdiyetin eseri: İm aret — M edeniyet
ΙΠ — Ferdiyetin usulü: V ak ıf — Tesis
IV — Vakıfların hükûm elleştirilm esi: N ezaret teşk ilâ tı
5-
V
7
— Şehirlerin idare te rzi: ferd i h ak im iyet
İKİNCİ KISIM
T O R K ÎY E D E
A Z L IK L A R IN
H V rR tK B A N E
İD A R E T A R Z I:
İM T İY A Z I
ÜÇÜNCÜ K IS IM
ŞEHİRCİLİKTE CEMİYET SİSTEMİ
I
II
III
IV
V
—
—
—
—
Mahallelerin idare tarzı: Ferdiyetten cem iyete ilk geçiş
Türklyede garp tarzında belediye teşkilatı
Türklyede nahiye teşkilatı
Türkiyede koy idaresi
Belediyeler, köyler ve hususi İdareler birliği
içinde geçen meseleler
içinde geçen adlar
»3
Türkiyede şehirciliğin tarihî
inkişafı
S ö y ltv e o
U tn n b u l V ıL iy r ti M tk ta p ç u a u
Osman tr^ in
İstanbul Ü n iv e r s ite s in in
iç tim a iy a t
sünde b ir k o m ü n , y a n i b e le d iy e c ilik
ve
İk tisa d iy a t
k ü rsü sü n ü n
E nstitü -
k u ru lu şu n u
sevinç v e şükranla karşılarım .
T ü r k şehirlerinin tarih î in k iş a fın d a n bahis o lm a k ü z e r e bu
kürsüde lü tfen v e
te n e z z ü le n b a n a a y r ıla n
inkişafı te m in e y a n y a n
b e le d iy e c iliğ in
ilm i
b ir
k o n fe r a n s ta
s e y r in e
te m a s
o
e t­
m eden g e ç m e ğ i d o ğ ru b u lm a d ım . O n u n için k o n fe r a n s ım a şe­
hirlerden ö n c e şeh irciliğin
d ah a d o ğ ru s u
b e le d iy e c iliğ in
tarih î
inkişafından b a h s e tm e k le b a ş lıy a c a ğ ım .
B ele d iye c ilik C u m h u r iy e t d e v r in d e
ilk ö n c e
1930 da
bir
meslek dersi olarak - fak at m u h ta sa r b ir şek ild e - İstanbul p olis
m ektebine girm iş v e y in e bu s e n e d en itib aren e k le m e su retile
idare hukuku dersinde g ö s te r ilm e k
ü ze re M ü l k i y e
m e k te b in d e
bir m e v k i alm ış, fak at 1936 da Ü n iv e r s it e d e bu k ü r s ü y e k ad ar
çıkm akla v a rlığın ı g ö s te rm iş v e itib arın ı ç o k arttırm ıştır.
S ö z e başlarken
Ü n iv e r s it e n in sa y ın
idare â m ir le r ile d e ­
ğerli p ro fes ö rle rin in bu teşebbüslerini se vin ç v e şükranla karşı­
ladığımı s ö y le m e ğ e c ü r'e t edişim , b e le d iy e c iliğ i ö te d e n b e r i k e n ­
disine m eslek ed in m iş v e d e r m e ç a tm a b ir kaç eser y a z m ış bir
meslek âşıkının b u gü n o m es le ğ in y ü k s e lm iş o ld u ğ u n u g ö r m e k
gibi en b üyük idealine k avu şm u ş olm asın d an ileri g e ld iğ i için bu
cür etim in Ü n ive rs iten in y ü k se k idare v e tedris h e y e tle rile gen ç
dinleyicileri tarafından hoş g ö rü le c e ğ in d e n e m in im .
Polis meslek m ek teb in d e altı seneden beri d e v a m eden tedrisat (B e le d î b ilg ile r ) adında üç senede iki d e fa basılan bir ki-
OtBAA t f P »
b
e «n c memur olduklar, vilâyet ve k *
S 2 2 Î S E - *»■. - - * ■ “ ■■* - k " l—
caftına şüphe bırakmamıştır
Hele bu kurtüde verilen konfeıanalann tw.liriUcafci hakkındaki M il ve tebşir İN beled,ye<.h«, bu kültü, m ü e ..< «*m e tok ·
mAk hu»u»unda ı.tıhdai edilen fajrejrl tahakkuk «■»uJ ? * e J ***
tinden îiyade yanyacafc için bu teşebbuıü b.r d r la daha «İk i»
lamadan geçmek bemm için ımkântır görülmüştür.
K.IUU.I şunu aöyliyrrek mevzua geçmek talerim:
Belediyecilik; bir meılek. bir der· v r nihayet bir ılım olarak
Türkiyede ortaya çıkt|inı Cumhuriyet rejimine ve o rejim i ku·
ranlnm borçludur Bunun devamını ve daha ziyade tekâmül ve
tekemmül etmelini dilerim
Cütlerilen programa güre ben burada beledıyeoliftin umu­
mi tarihini v * rihanşumul inkişafını »tfyliyecek değilim Yalnız
Türk belediyecilığımlrn behtedrceğım ve Turk belediyeciliğinin
de yalnız OtmanUlar devrine kıtaca bit g o t gezdirmekle ıktıla
edeceğim.
Her milletten dnce Orta A ıyad a büyük bir medeniyet kurmu| v * o medeniyeti dünyanın her tarafına yaymış olan Türk
milletinin iıl&mlıktan çok « w e l bir belediye tiılrm ı, bir şehir ku­
ruşu ve onu idare tarzı bulduğunda şüphe yoktur Bunu Tü rk
tarihinin, Türk medrmyrtinın v r tek kebme ile Türk kültürünün
karanlık!· kalmış olan dıfcer bir çok köşelerini açan ve aydınla tan (Turk Tanh. Tetkik Cem iyeti) nm beklenen neşriyatından
yttktıukn rlbcttr uftrentcr£u.
Omuınjı Türkltnnın belfdıye teşkilâtına gelince.
Own.nl, Tu ıklar» «İare tarzlarında e A l Türk tü llerin d en
hAy,‘ ,m;
atnwrklt beraUr bu Urzın en çok gbzr
çarpan .arafmın k ^ . n d e n m \ gellp ^
ll!im
U r m .n k ım n a y n ,o ld u ğ u «oruyo.ur Bütün ula,, taürierTnîn
AiiUn · \*)ı, KüfJı ve M uktettp . . tb, önceki ItlAm
h
u
u
„
w u - u , « U n la t i s
z
«t
·
T w k ir ·* . ■•feiniUtUI t »U r l tnkHth
on dan çıkarılm ış olan fıkha dayanmakta idi Bunun gibi htlcdi-
yey* ait .d a ir k a nu n ve n.zam lanm da y,ne « a tla r ı frrm, 0|„n
vc ( h u b c ) l.ayut (ıh tİM p ) adlanni
fS rd yo ra s.
taşıyan fıkıh kitaplarında
B u devirlerde belediyeleri kimlerin naıtl idare ettiklerini,
şehirciliğin ne turetle inkişaf eylediğim anliyobdmek için ilaha
* w r l belediye itlerinin nelerden ibaret olduğunu Uym vc tahdit
etmek. tonra bu işlerin kimler tarafından nc »uıcllr yapıldığını
araştırmak icap eder Bunu yapmak için de ne Urihln karanlık
aahifelerirw kadar inmek, ne de emtal aramak için Tıırklcrd*n
bafka milletlere başvurmak U/ımılır. Tarihin hangi çağında ve
dünyanın nerelinde bir kay. bir kotaha v#ya bir ş*htr İ M i f i ı et­
mişte bir çok kım »eler orada toplu bir halde yapmakta bulun·
mu|larM o yerlerdeki topluluğa ait bir takım mahalli iflrrın u·
muml ihtiyaçların başgottermiş ve bunlann birer turetle behe*
mehal başarılmam lâzım gelmiş olduğunu bugün bile etrafımıza
şöyle bir g ö » gezdirmekle kolayca anlatı/.
Bu mahalli işler ve umumi ihtiyaçlar her milletin köy ve
belediye kanunlarında gösterilmekte olduğu gibi bixim e»kı \'t
yeni kanunlarımızda da yatılıdır. Y a n lı olmata bile içinde ya·
şadığımız köy. kaanba ve şehirlerde etrafınıza şöyle bir goz gez­
dirmekle. k ö y ihtiyar heyet lerile luuaba ve şehir belediyelerinin
her zaman yapmakta oldukları işleri şöyle bir hatırlamakla bunu
kendiliğinizden bulabilirimiz
İ laydı *ızi yormamak için bah»olunan mahalli işlerle, umu­
m i ihtiyaçların başlı çalan m şöyle biz kaç maddede ben toplıya·
ytm t
.
,
A ydınlık ve temizlik işleri; yenilecek, içilecek ve yakılacak
şeylerinin temini; köprü, Uğun. kaldırım ve umumi hatt inşaat»,
okuma, dinleme, gezinti ve toplantı yerleri lahuti: ha.tah.ne.
<krul*cr*r. lokanta (cışKanr) gibi wfclik. doyum v · içtimai yordim miıeaaeaeUrri yapılm a»!; yabancılar, yolcular r t · * * *
için barınacak yerler ve kolaylıklar g ö rfe ril«n W b M * ·«·"
mülecek yerler ayrılması; halkın zarardan v e te h l
m a tı; halka para ile yardım edecek müeaaeteler vuc
K«
m c «L
%
O o u fl t i t ' *
- '« F S S S S S S
rail şehir halkının sırtına yü kletilm e* u / c r
s x
w b
y - « - m
- .
umumun m - m f^ .n e r * n y . n —
»
v
« " '> « '« > J '
Türkiye te h lttrliiW n u n lii m k „ .f,n , jy . t t k *
içm bunu bm T . M « ~ t u » 1839. 1255 w e i r . * » « < T .n r.m .,1 „„ η , φ
« i l ulmek ijzetc ik.ye ·>Υ·πρ o y l e " U jk lk c lm c * ,
T «n «im .it»n evvelk in » V . biri ( İ r , d , y e l ) d ije r . < « m » l .) ! « " ·
/imattan sonrakine ise (c e m iy e t) ib te m i d em eği m u va fık bulu­
yorum. Şu halde Türkiyede febirtUik m evzuunu uç k ın ın d a tet­
kik etmiş Oİacafc*
Şehirciliğin C ü i, Munıcipe, Com m une adlarile
merhalesi ıreçirdi&inı
uç terakki
bunlardan tnedine v eya şehir den ilen C ite
nin Yunanlılar. serbest veya irntiyaılı şehir denilen M u n icip e ın ;
RomAİıInı v r miışlcrrk idare demlen Com m u ne ün R om alılardan
sonraki hükümetler şamamada tatbik edildiğini v e nihayet I 789
da Fransızların büyük ihtilâlim müteakip bu idarelerin eakiden
haic olduktan kudretler ve aalAhiyctlcr rllrrin den alınarak ancak
ancak hükümetin tayin edeceği hadler dahilinde olm ak v e onun
murakabesine tAbi bulunmak ş.rtıle şehirlere mahalli v e beledi
îtlerde bir·/ serl>eetl verilmiş v r bunun adına belediye M un icipalili denilmiş olduğunu cihan belediye tarihinde görü yoru z.
Bu «on şekli 1769 danbrrı u çok (arkla her hükümet alm ış
olduftu Rİbi yelmiş senedenberi bucc de kabul ve tatbik edilm iş
olduğunu »öylem ek konferansın ana hattını teşkil eder.
Fakat bu neıiceyr v*,m ak için T ü rkıyenin alt. asırlık şrh i,
veya maha İl idaresinin garbın b a h s e ttim d o,t ...tem in d en hangi,
erin, vakU vakit tekabül v r tema. etü*,n i. T m k lc in b elediyeci-
U «k
v , l . r d . 1, beledi
' ° ,U y · * “ ·
T e r t lr r fe yrhlrrOUte T*rU.I U U *»r,
B ahsedeceğim m evzuların çoğu yimdiye kadar y a vuku bu·
iuıuunam if. yahu t «ırası g e lm e m i' olacak ki kimse tarafından i l ­
m ili. to p lu v e m ukayeseli bir tarzda tetkik edilm cm iflir. Tetkik ıllım ın ç oğ u hen ü z basılmamış ve neıredılm em ış vesikalara ve
m ehazlarn istinat etm ektedir.
A c z im i unutarak temas ettiğim bu yüksek mevzulardan do­
layı ten kit v e tcchıl edilm ekten pek o kadar çekinmiyorum Bilâ
kis tenkit edilirsem sevinirim . Çünkü hakikat yıldırımının likit­
lerin çarpi|tnaıından d o la ca ğ ın ı biliyorum
B ilgiler (s a d ır ) dan (s a tır ) a geçm eli ki hetkes taralından
görülsün, ya n lifları düzeltilsin Benim sözlerimdeki ve mııkayesrlerım ed k ı yanli|lan düzeltecek ilim adamlarımıza peşin ola­
rak huzurunuzda tefekkü rlerim i lunuyoram .
Bir d e
yünü
söy liyeyim ki:
Bahsettiğim
müesseseler
asırlardanberi rollerim oynam i|. artık tarihe kanym ıı oldukları
için bunun bunlar üzerinde >rrl>eılçr mün/ıkaşaya hem zemin,
lıetn zatııan müsaittir. If te ben d r bundan istifade edeceğim
B İR İN C İ K IS IM
Şehircilikte Ferdiyet Sistem i
Ç iti
I
F erd i H izm etle r ve Ferdi Müesseseler
O sm an lı T ü rk lerin in T an n m attan önceki belediye sistemi
b etu erı başka yerlerde hulunrnıyocak bir tarzdadır ve ikilik
K as­
tetm ektedir. Y a n i T ü rk iyed e tanzımattan once hükümet, bele­
d iy e işlerini kendi ü zen n e alm ıyarak bu i|lrri görmekte tebaasını
serbest bırakmıy. fakat onları (Islâm o la n ) v e (Islâm olnuyan)
d iy e ik iy e a y ır φ Islâm lann b elediye işlerim ferde. Islâm olmıyaıı·
larınkini cem aate gördürm ü,tur. Cem aate ait işlen ib n ci kısımda tetkik etm ek üzere e v v e lâ Islim larm kınden bahsedeceğim
E v e tl A ta la rım ız Islâmlara v e T ü rk lerr ai. bütün m*h*IH
ifle tı hüküm ete, b eled iyeye v e cemaatlere değı ferd<·· «’
m iy e l v e gayretin e yükletm ifler. yahut fert kendi arz
ı«lrrd en bir v e y a b ir kufini üzenne almi|tır.
(Mflua trfu *
|d „e hukukçuları bu
b e le fl ‘ fieri b ü k ü n ».
J d e » m erk eziye. h»-
-
‘I t
i t
i i i S
t
*
m
*
*
·
-
lâzım «elen ve şimdiye kadar idare hukuka k i».p lan n a g irm e m *
ve bu yükaek kü,.ülerde U h .rd .lm ck »«re fin e ma/har o lm a m ı»
olan hu (erdıyet ..»tem i Üzerinde müaaademzle^ biraz Α » μ Φ /
V e an latm aj· baffcmadan once de ı.t.traden bir nokta üzerine
dikkat güzünüzü ehemmiyetle çekeceğim
Şimdi vereceğım izahatı dinlerken w n la m â n la n fc iyice an
taşılan zararlarından dolayı Cümhunye» hükümetince k aldırıl­
mış v e artık tarihe gömülmüş olan bir çok e*ki v e köhne ferdi
mÜMKMİerimbdn kuruluş, yaşayış ve işe yarayış kiberile once
çok iyi ve faydalı birer »İmi. içtimai. ıkntadi hattâ b edii m ü e.·
MMler olduğunu mÜMadeni/le »öylıyeeeğim ve niçin bozulduk·
lannt, neden dolay» yıkılmağa hak kazandıklarını dn aynı d o ğ ­
ruluk ve Minimıyetle anlatacağım V e bira» e v v e l i.tıtradrn E y ­
lediğim .Üslere burada bir kaç kelime daha ilAve edeceğim . Ben·
ce buna lü/um vardır.
Sözlenni «onuna kadar dinlemedrn yakından tan ım adığım ı
konleıaneçıyı maziye tapar, yemliklerden kaçar, geri fikirli bir
adam telâkki etm em eni» rica edeceğim Senelerdenbcri ürerinde·
çalıştığım bu mevzua müteallik «özlerimi ciltler dotu.u mehazlar
ve veaikotarla i.bat etmek mümkün olduğu için yapılacak itirazlan ve tenkitler, «oğuk kanlılıkla kan lam akta güçlük çekeceğime ıhtımnl vermeyim*
Bir i(lıın B iyal(iy» btr u rih a ye. hele b i, belediye ,.n b e i.,n e
d ‘ bb T i l l '
Λ
’
’ rÜk" k
k ” ' - “ e · herhangi beledİ hır r - t o - e j r l . b „ ^ „ m, i te^k kü lıl old u ju «ıb , .n U ırn .k
lu, b.r rey · b İ Ü ™ « * , feyter
8,1>'
D m .y a d ,
m u .U ı o U . , 1, y il^ , yü ,
.
« y . yu ,d e y f c feıuıdır u U k k i ed .W n .yeee* J g Z , y“ ' , ^
l u l l e d * Vhı/.Oit i » TmrtlU
1
d e y ın r m ullak olarak yüzde yü z fenadır veya iyidir denilemei
v c dcnilm em elidir.
^ ıkılan ve terkedilen her e«k i m ueuetenin Fena cihetleri
bulunduğunda şüphe yoktur V e »on zamanlarda fenalıkları ço·
g e ld iğ i içindi» ki yıkılm ışlardır Fakat bunların hiç olm an a tik
b a ş la y ış a iyi cihetleri olduğunu v e u/un müddet işe yaradıkla­
rını kabul etm ek te ın M İlı bir luueket olur. İşte ben burada hu
ineafı gö»terrnek i*tcr v e «ı/den de bunu beklerim.
• e
B eled iyeyi anlatabilmek için yukanda toplyıp «ıraladığımı/
beledi vazifelerin tetkikine - «u»u/ hayat olamıyacaftı için · e v v e li
•udan başlıyorum . Çtinkii «u : intanların olduğu kadar tehirlerin
de hayatıdır.
Λ ; bir katabaya, bir şehre her yeydetı önce lAzım olan »uyu
etkiden hükümet ve belediyeler değil (f e r t ) getirtirdi. Başka şehirlere gitm eğe ve Araştırmağa haret yok Ittanbul »u te*ı»atı
h u ıu tu n d * T ö rk iy rn in değil, bütün dünya tehirlerinin en hoşında gelir A * ıl tehirden 25 kilom etre u/aklarda yapılmış olan
bentlerden tabii m eyilli ton o* ve. kemerlerle ni»beten m.ıırnUı/
bir «u relte şehre Ret irilen v e yin e bu «uretle şehirde ferdi him­
m etlerle yapılm ış olan binlerce çeşme ve •ehiller de halka para·
•ı/: dağıtılan içm e «uları hep ferdî himmetin ve şah·! teşehhütle·
rin m aluulüdür. Ba/ı çeşme ve »ehillerde «uların karla soğutu­
larak halka ö y le verilm etin ın şart koşulmuş olduğunu da ilâve
edersem *u hu«u«unda «arfedılen himmet ve hirmetın büyüklü·
ğünü dalıa iyi kavram ış olununuz.
İstanbul sulan v e »u teıiaatı hakkında fazla malumat edin­
m ek i»tiyenleTe M ecellei L'muru Belediyenin birinci ve üçüncü
ciltlerindeki yo/ılanm la D oktor C a lib Atanın «ulara mah.u»
S ıh h iye Mecmuası nü«ha»ını te v riye ederim.
Sulardan ve *u tem alın d an bnh»ederken edcı 1 ürklerin ıu
h u ıu ıta hayvanlar.» yaptıkları hizmetleri de hatırlamak lAlim
gelir. Büyük ehil hayvanların «u içmeleri için çeşmelerin yen
laıında yalaklar yaptıkları. .ular akıttıkları gibi, köpek, kedi, ta­
vuk v e kuş gibi küçük .okak hayvanları ıç»n de evlrnn kapı
O MUAD !> ***
dolu bulundurmak», ve bu .uretle bu hayvanla
k ,lt S
Î X
%
U
n
U ıe nb u lıın < _
~
M rtelâ |U l.tanbulun bugün en güzel mimar, eaerlrn araM nd»
« b ltttr i
m u y u .»
A y - o ly .
üçüncü Ahroed ç ijm r v r MbUino garplılar b.jout de I art o lto mane iMİını verm iyorlar mı?
Su ve ku| tedattla «y* bir id etim ir hatıra geldi
O n u da
töyUmcdrn geçm iyeyim Hem binaları »ö d e m e k . b rm d r kuşUn hanndırmak »çıtı .«ça k altlarına. bina duvarlarına yapılan *a ril
kuş yuvaları dn bu .u te»İM tı kadar bugünkü h ayvan ları korum a
kurumunun herhalde takdirini kazanacak bayır v e şefkat i|lerindr ivdir sanırım. Bu türlü ku| yuvalarının
örn eklerin i de e »k i
k*rgir bina duvarlarında ve meselâ Fatihte m illet kütü ph an eıi
ürzrinde görebilirim i»
Bir başkasına geçiyorum:
B; maarif işlerinin, kültür n O n sem lerİn in bütün düny.ul ı
eski ve yrni «amanlatda hükümet v e e k teriyetlr b elediyeler tnrabndan vücude getirilip idare edildiğini »öylemefce hacet var
m ı) Bugün Türkiyede orta mektepten yukarı kültür m iie**eııeierioln hükümet v e ilk mekteplerin de belediyedrn başka b ir şey
Oİmıyan ve günün birinde behemehal yerini b rlrd iy ey e t r r k e d erk olan huıuıi idareler taralından idare olun dufrım ı b lH yo r.u ·
rıur Gerek hükümetin, gerekse h u ıu .i idarelerin bu m ektepleri
itişi. ve Kbııe etmek için her .ene halktan m ilyonlarca v e » , al.
«M k U olduğunu da görü yon u n ıu Bu v e .g iy i tediyede o k u ya ·
cak ^ u f t u oUn. o m,yan. yerli, y b a n c ı h erk e, m u ^ v id ır
llıib u k ı İBtAnbulİA beıabct Tüfkiv^nin
t.
· ..
kQ.0ph.nrlr. S « . k r i » * U
u tm u „ *
■“ >* * ? ΙΤ
ώρ
”
T iU ft lr * * «fk tn u ıtta İ U 4 I U M *u ,
Y a ln ız latanbulda »o n zamanlarda yananlar ve yıkılanlar hin
riç old u ğu halde 178 m edıese. 193 mektep. 147 klitiiphnnr bu­
lunduğunu söylem ek le bu şehrin e*kı kültür müesaeseİRti hak­
kında ibsal bir fık ır verm iş oluyorum
M ed reae; şim diki orta ve lı»e mukabilidir Sübyan mektebi
iıe an am ektebıne v e ılkm rktebın birinci vc ikinci aınıflarına te·
kabUİ eder. M edreselerin tıp. bendete. iU h iyst udu yükaek tı»h»ıl
veren k ıtıın ları d a vardı. Bahsolunan 178 medresede 2J00 oils.
63 dershane. ya n i kont'erana aalonu · çünkü sail d e r· camileıde
verilird i * 17 huıust kütüphane bulunduğunu da iatatiatıkler gû«·
te riyor.
O
zam an ki uaul v r Adet icabı olarak her odada yalnı» bir
talebe yattığın a göre medreselerde 2300 talebeye yatacak yer
gösteriliyord u d em ek olur.
H e r talebenin yiyeceği m ed re »enin
bağb oldu ğu im aretten verild iğin e «ö r e de bu kadar talebenin to·
şeai tem in edilm iş bulunuyordu. Fakat medreaede okuyanlar her­
halde bu kadar değildi, latanbulda e v i. yahut ntleaı veya başka
yatacak y e n olan bir kıaım talebe daha vardı kı kumların sayuı
d a herhalde ötekilerden aşağı d ü ş m e z d i. Son zamanlarda med·
re«e m ü davim leri askerlikten de islıana edildiği için bu müean"
»elere rağbet artarak taleb e»· pek çoğalmıştı. Tedris, ibate ve iaşe
uaullerinin v e askerlikten latıana keyfiyetlerin in iyi ve kütü ci­
hetlerini burada m ünakaşa m rvzuum urdan hariçtir. Bunu tslıın
v e tedris tarilûle uğraşanlar yaparlar.
147 kütü phaneye cem an (2 0 0 .0 0 0 ) e yakın yazma ve n el!.
kitaplar konularak halkın p arm ız iatifadesine terkedilmiş oldu
ğunu da söylersem h izm etin derecesi daha iy i anlaşılmış olur
sanırım
Y « « n · kitaplar v e n efis e « r l e r hususunda »tnnbııl
dünyadaki şehirler araaında b irin ciliği kazanmakta ve dim
m in in pek yerinde olarak g.ptaaim celbetınrktedır
Bir şehirde 147 um um i v e paraaız kütüphane Χ · Ρ ® £ ' "
v e bunlara 200.000 cilt y . r m a kitap koym anın ne j t m A ı o
ğuna dikkat gözü nüzü bir kere dslıa çekmek ve aa . *
^
düşundürebilm ek için l.u n b u l belediyesinin bu y M
bir adım dan bu münasebetle bahaedeceğtm:
O im x* r/Ctn
a
* *
"
tartında belediye i d « e «
u,u J
8 bup
kütüphane açm ak fik n
k w i l o h i w . m b - e d . l m r k « * * ♦ « ...K - n lm ı» v e <i> h * l d ' <>'"■>·"■
J . p in .
.« « Λ
k'“ ? · “ j *
MOOT
| ,v « ,m w m ü » kım ıl r , » '. ·''- · b — b " .ım d ıy . k . d . . J » .
lit* M iledilm if oldufr. K J d . b,. k ü lO p k .n « « k a .r n rd r n b r.,
K ,l,p
w
h u ,u . ,k · - * * »
i.t iW « ,j,c l,,k « j.lm .- m
w
«dilememi» okhi&unu bi.ra.la aoylemekle e .k i ferd i him m etle
c«n iye t halinde çalıpın yeni b e W i te»ebbü.ler ara.tn d*k. I**W.
go/ünürün önündü canlandırmış oldum «anıyorum .
5 o*!eru n
yanlı» anUş.lmamak İçin bira/, daha i » h e d e y im :
Bu kütüphanenin nok»anlan tamamlanarak bir an e v v e l
açılman için Utanbul belediyem · »u küreüden alenen a o y lü y o
rum · h>ç bir himmeti « i r g e m ı y o T
T e m in e çalışanlardan b irin
dünyanın her tarafında föhrett bulunan koca Utanbul a ta n atıka
müremm ve kütüphanemi kurmuş olanlardan muhterem ntrbu*
Hnlil Ethrnıdır. Difteri Cnıveıa.tenin genç ve değerli T ıp tarihi
ProfeeÜriı Doklar Süheyl Onverdır. Bu de&erlı P r o fe ıo r ıkı «en e
içinde yalnız h afit·· Univcraıtede ufak fakat kıym ettar bir T ıp
tarihi kütüphaneai v e ınü/eıi vucude getirmiştir. Burada çalışan*
Ur ara«ınd* karşmırda nöt eoyliyen λακ de bulunuyor. R e ım l
vu lfedcn kopaıabildiğı gününün e.» ax iki üç «aatini bu i|e h a »·
T u \ Vrt b?W ‘ y V crkAoİlc « t t h « A w i Ue tediyat h u .u .ıın da her
türlü kolaylığı vr himayeyi gösterdikleri halde elbıılifple yin e bu
^ k ü tü p h a n e y i halkın ı.tifadeam e açam am aktaki
nıuykmfth itiraf «derim Bir bunu, bu dr kerbiri batlı baairιλ Kî»
ftrt olduğu halde btnannı da kendileri VaornaW L:. 't
j
kendi paralarile trda.lk «trm k «uretıl* bu şehirde · v S e v k i'b e a
• * r gibi u/un bir /aman içindi oUun v . yine velevk k i t
l?
kaç yur cilt e m . ihtiva r u i » . 147 k u tu J T
,
b"
b ü y ü k lü ğ ü n ü ve k a t i n ı |tmd, » u u t T a i - Î ' !
tim. Acaba bu riîm I dr L »
*
t
j
,
" ’n
· Λ η ι η ι ι tanı*
b tttta ,CTden *« « ü r e b û d ^ ım u h a ld e er-
ΗΜ ν ΙΝ Ο IM U Irt.Mrf,
1!
m iy e t halinde o kadar m u vaffak olamadığımıza bit delil midir»
T e tk ik e d c *e r bjr me*eledır.
B u başkasına daha geçiyorum :
C ; b iraz e v v e l »aydınım kültür muessceclcn unumda bu­
lundukları zam anlar için musikiye. edebiyata, spora v p ruhiyata
hizm et eden birer içtim ai, ilm î v c bedeni terbiye miieuesesindeıı
b*şkn bir şey ulm tvan v e yalnız Istanbulda u y ıt ı J00 U Reçen
(h a n ık a h ) lart, tekkeleri de ilâve eder ve btı ıliv e y ı yaparken
bunların dahi hep ferd i teşebbüslerin ve şahsî himmetlerin »cmo·
m i l · vücude getirilm iş »Iduüunu hatırlatırsam iyin v r lıum eliıı
ehem m iyeti v e büyüklüğü d.ıha iyi anlaşılmış olur.
S on zam anlarda ekseriyetle birer tefibelhane, birer alılı’ık·
tırlık melce» halini almış olduğu için Cumhuriyet hükümetinin
kapatm ak m ecburiyetinde kaldığı tekkeleri tarif ederken ağzım*
don çıktın (b irer iç tim ·!, ilm i ve beden! terbiye m U etseem ) tabi­
rine bilm em dikkat ettin iz mı> F.tmedinizse edebiyatla, «azla v j
•özle hattâ bir nevi R ylh m iqu e raksla haftada bir ıkı defa halkın
bedii htalerini, ilm i zevklerini tenmlye eden, yorulmuş ruhlarına
m anevi gıda veren ve A v ro p a lıU n n döner dervişler dedikleri
M ev lev ih a n e letle Kadırihaneler ve Bektafi tekkeleri birer muıi·
ki,
edebiyat
ve
rak·,
yahut
konwrrvatuvardan
ve yahut
şim diki tabirle danz salonundan başka bir şey m idir)
M evlevih a n e terde musiki Afetlerinden ney. kudum. ud, tanbur v e kem an, kadirihanelerde kudum, zil ve te f, beataşi te ·
kelerinde ise hor türlii halk sazları çalınırdı. Mevlrvlhnnelrrde
enderun. yahut şark m u tık ı.ı. bek ta ,i tekkelerinde ıs* Türk,
yahut halk musikisi itibar m evkiinde idi Şu kadar var
ı t«
·■
m en .u plan bu »azlara halkın v e r d i# adlardan ba»ka birer a,I
verirler v e onlara k u d .iyel atfederlerdi. Kamıştan y a p ın ıl) * '
tikli bir (d u d u k ) olan neye M .v le v ile r tarafından
aıyet v e onun lıakkm da söylenen manzum ve ımen,” '
başına bir cilt te^cıl edecek kadar çok tu r
çiften ara (n e k k a re ) dedıklerınr m ev evi er
şen f. ( z i l ) e haille, bir U | k a türlüsüne «a lp ·* * · <»«
olursa mazhar v e küçük oturma nevbe derlerdi
hüyiik
12
(k« m rot·
0 .m « n SalAhaddin Efendiye atfedilen |U f.kra ne kodgüreldir V , nr katlar yerindedır Y < n .k *P ı M evlcrfcaoes.n .n >akınındaki b.r köşkte düğün d ola yı.ıl- bir k.ptı ım m k . trupu g ·
linleırk eftleniyorlarmış Trupun çJ lU ru r... p a tb m if. eğlen ce­
nin tadı kaçmış Trupu idare «den k.ptinm aklına gelımş. A > n l
«let yanlarındaki M evlevften ed e de var. g u itr ..terim demiş '« ·
tekkeye giderek kudümrenbaştdaıı bunun kendisine ariyet ola­
rak verilmesini istemi», fakat kipti aradaki incelıft, k a v m a m a d .·
ğı için islnrken kudum şerif demeyip te çiftenara d e y ip dervişin
taaatubuna dokunmuş, harifı ararlamış (O n a çiftenaro deme/·
let. küdumu şerif derler) demiş vermemiş HattA gidip şeyhe şikAyet bile etmiş Şeyh kudumrenbaşının kıptiye yaptıftt mua­
meleyi bilenmemiş, (n eşelerin i kaçırmıyaydın. v e re y d in ) -femi|.
— Am a efendim kudümü şerife bu çingene çiftenara d i·
yor.
— /ararı yok ; o çingene eline düşerse çiftenara. tekkeye
gelirse yine kutlumu şerif olur demiş Kudüm/cnbaşınıtı kaba·
lifti nilbetınde Şeyhin hakikati olduğu gibi söyleyişi ve ra ra feii
hoş defiıl m i)
(K u dü m ) e şerif denilmesi, yeniçerilerin kazanı şerif dedik·
lerini ve bu münasebetle bit yeniçeri hikâyesini hatırıma getirdi.
Elbette işitmişsinirdir- Yeniçerinin hirisi camide palasını çekmiş
VAiaa hücum etmiş. Söyle hoca demi*. Kazanı şerif mi büyük.
K uran ı şerif m i) Şimdi hoca n<r yap*ın> K aranı şerif elbette bü
yük Görmüyor musun kocaman her şey d eyip kelleyi kurtarmış
Cümhuriyet rejimi hu türlü şeylerden şerafeti kaldırmış ve
•6* hürriyeti ı.e bu mevzuları serbestçe münakaşa im in im b ixvermıştır Mutlakıyet ve taassup devirlerinde bu türlü şevlere
şeralrt izafe rtrniyenlerin başına gelenler, görüyorsunuz Şimdi
her şevi oldu&u gib, görecek v e olduğu gibi s ö y liy « e ft u
I «i Z İ " t L Î T 1Î Ü .Y ?
*
® * n‘Tn*rkah İstanbul»
kadınlı. „ k r k h bir tnıp getirterek şehrin ötesinde,
b e r e d e hır k-ç yenle (O r g ) „ „ v t â>kr,
4,elW„ nm |UM
nağmelerinin yardırmle D a n ·· ryth m iso . d iy t bır takım r.kala,
yapınmış v . rakkaselerle rakkasların e l l e r , k o l u Z
Tnrtl,T4« 5»hWtUl|l» Tuıkl Uluutı
l)
«im lerim muaıkiııin ahengine ga yet gürel uydunışlan ve mani·
dar bazı tavırlar ve edalar almaları herkeain hoşuna gitmişti Bu
ritm ik rnk. garpterı gelen terbiycvl, nıht bir tak* telâkki edılrlljı
için A m a v u tk ö y d s k ı Am erikan kollejinde genç kızlının karşııın·
d a tekrarında da bir mahzur görülmemiş. hattâ ben de orada
»eyretm tştim .
H albuki bu türlü ritmik yanı ahenkli rakılar MevlevMerdî.
K adirilerde. Bektaşllerde v e bılha.aa A le v lin d e de vaıdı. I lattik
dk başlayışta M e v le v lle rin iki erkek birbirine aanlıırak («a m a )
ettiklerini v e aom alan bunun lerkedıldı&ıni Menakıbı Sıpehaa·
lardan öğreniyoruz. Kadirtlerin elele v.-rek halka hulınd· hor.ı
teper gibi mualkinin v e gü rel eealenn yardımile (d evran ) ettifti·
ni görürdük Bektaşllrrin m ünferit rakıları milli Türk oyunların­
dan başka bir şey değildi HattA Bcktaşller tekkelerine rnüakırnt
bile aokmuşlardı A levllerd e l*e erkekle kadının ynnyanrt ve
karşı karşıya yaptıkları takılar, oynadıkları oyunlar tamaınilo
m illi T ü rk oyunları v e havalan idi Y aln ız şu var ki tekke men·
•UpUrı «azların adını deriştirdikleri gibi tekelann kimialne (ıe ·
m a ), kim ieıne (d e v ra n ) ve ktm ıı.ne de (ly in k e m ) demişlerdir
A ra d a k i fark budur.
H e le M e v le v lle ım (ten n u re) dedikleri elb iıe gerek yapılış,
gerek gördüğü hizm et itıbonle rakkaaelerin İntanından başka
b ir ( e y m id ir)
İşte görü lü yor ki halkı bir yere toplamak için t t d t ve aöılü
rokalann onlara heyecan venştnden »ıtıfade rdılnıış ve aa/lar
gü zel *e«Iılen tekkelere aakmak İÇ'" de onUra kud.ıyet ve dini
bir mahiyet verilm ek iatenmiştir. Bu tekkelenn iki türlü hizmet.·
ni daha kaydedebiliriz. Birıaı bugün halk edebiyatının en gü ı.l
örneklerinden «ayd ığım ız yüklerce nefea. kalenden.
deltan gd>. manzum tü .kçr parçalann y a ş «n «..n a v . M I* w »
g e lm e ··n e yardım etm e .,. d * e r i m u ık ın ın üerUmeıirıe on.yal.
oluşudur
Şark mueikiainın üatadlannın en büyükle
tekkelerinden yetişenlerdir diyebiliriz
B u rada b ın u d u ralım ; Y aşadığım ız intikal ve
,u
J b u , » mük-n. bir , o l φ Λ , . T . U . M v , l ^ k r i bu .« .·»
9+
£
T
f a Îr i *
« V demeyim»
lU lU n
V ,,
r a .,
boou™
K
t iW
. '
b ^ » .» ·
Onların k u d .i gördükler. şryfen bu
hürmeualıkttr F t u l bun* mukabd onlaiin d * kazanda. d ijnbdekte. tehe. oeytk «oedükleri f* r .fe t %. k u t l a t ı n .onuna ka­
dar d »«u n ettütoe » t e « W « x kendilerin, ve
dumak utemelen de ilim %e vicdan hurr.yrt.ne kar*, bır h u m *·,
«a lık teUkki edılebdi» Haftnık. içtimaiyat bakımından bu c ««u »letu. ıkmnın d* k.ym rf ve ehemmiyet, vardır Şu Κλ de her ıkı
urmi bubu.nm du|unor«nc hürmet etnwbd.r Sövm ek.
tahkir v * tezy.l etmek mU. Çânkû taaa»up b.r taralb d rgıl. U»
taraflıdır. B'J turlu teylenn kuUiyetlennm h ilA devam e tt^ ın e
Tt- lUaıhay* de e d e c e ğ i»· «naomak ve başkaların. d * inandırmağa
çakm ak M derece koyu bir U u w p »w bu turlu ınam şU nn za ­
manlama w muhillerine r » t c dahi Ηις kir kıym eti v * rh itn m ı·
yel, yoktur denekte öylece k oyu ve kötü b i» taaaauptur,
Bugün b a Kadir it* . Bektaşlknn tekkeler. ve iyrn . c e m im
(Makaımhar) dakındrn farkb bir fe y d elild ir d r m m r »irin le
beraber olur Fakat Kadtrllerin r e y · M evlevilerinkı dr K o n *e >
ratuvarda venlen bir k oa vrd en farklı değildir deraenız aucunuze
iyi ırak etme». I|te bu taaaauptur.
Bunu bin a deha i»ah edeyim:
B a Türkler -Sancağı şeril - denilen » e b e y *» b a bezden başka
bir şrjr olsuyan tanhl b i» yadıglra ••ularca kıym et \ermış ve
hürmet etmışu v « bu «ancak ne zaman çıka/Uı r»a yrd . yaşından
yetmiş yaşına kadar her mıalümanın onun altın » topUnarak ci­
hada. yanı harbe gitme», farıdır itikadında bulunmuşuz HattA
•on u o u n U rd t bu aurrtle bir defa yerinden çdıanlan . Sancag,
|*nf.. Topkap, aaz»>ınu. a n oda·, karşmndakı kapa, önüne di
kılmış ve buraya km u* ayak baamaun diye 1908 mkılkbına k*
4 » ddtden yerde iki .««gu Ju nefere n o *., b e k le m iş ,,, M e ş r ^ l
ınkıUptao »ocu· nelerler kaldmhn.,. fakat hatıra·, kalmak içm
IW tlT ** « · * * . * * » Tl/iki U t M .
u
y e rin * bır ta| konm u|iur S ır a y ı gezenler bu tap kapı onündr
hAlA görürler.
V in e bu turlu itikatlarım ızdan b ırııı de halifenin cihat il&n
e tm en d ir H a life cihat lUn ederoe butun a lim Alemi harbe k o fir
sanılırdı. U m u m i harpte bunu d · gorduk. Fetva çıkarıldı, cihat
ılAn edildi. Fakat telâm A ir m ı yerinden btle kımıldamadı
Şu holde bu türlü ınamylar vakit vakit doğar: urun * »y a
k u a Ü r e t müddet ya fa r. *o n r« ötür. H iç b m tin e hiç bir u m a n
ebedi hayat mukadder değildir. I|te tekke itikatları da btıyledır
ikinci itirazı içtim aiyatçılar yap r aklardır. Onlann da ha*
lunı teslim edenm . Şim di »ey led iğ im su/ler onlarla b il fıkırda
olduğum u gösterirse de bu mühim mevzuda İver ıkı tarafı d i
ten vir etm ek üzere sozu büyük I urk mütefekkiri Z ıy a lio k a ıp «
b ırak ıyoru m ;
. H üküm ler, «en iyet hükümleri. kıym et hükumlcn diye ıkı*
y e ayrılır. Ş e n iy e t hükümleri eşyaya maddi ta b iilerin d en aadı»
alan vaaıflan isnat eder - teker tatlıdır. sulfato acıdır, ateş yakan,
d ed iğim iz » m a n bu hükümlerimi/ birer »eniyet hükmüdür Z ır*
tatlılık tekerin, a a lık »u lf atanın, yakıcılık atefin maddi tabiat in·
d e m evcu ttu r. »Ş u fc y m ukadde·. ıyı. yahut g u « W u - dediğimi*
u m a n bu hüküm lerim i/ birer kıym et hükmüdür. B a « n azariye
cilere Bore fe n iy e t hükum lrn gibi c,yan ın maddi tob.atındcn mdır olduğu için k ıym et hükümleri d e fe n ijrt· hükümleri gibi eş­
yanın maddi tabiatını g o * e r ir H albuki bir çok A v a ld e bit tr y m
maddi haaaolarıle ken diline »e n le n kıym et araaında hiç bir tııM s
m evcut değildir M eaelâ hacerüleavet lalâmıyette çok m u U r* t
bir la ftır. Fm anatı mübareke çok mübarek tamlan muazzez ber
guzardır Fakat bunlann m ubareklığı hacerüle.%edın. yahut
n alı m üborekenin maddi cevherlerinden m ı ilen geliyo r» Şuph
tanın aancağı da çok muazzez.
rebede sancağın du»m anm eline
h ayaılan n ı feda ettikler» çok kere gorulmuftur ^
bu aınğa takılm v, renkh ber kum a,.an
ğın büyük k ıym eti maddi
•anda uzviyetçe bır hayvanın aynidir M
|p.
'
»
bır Kav·*»*
II
■ err
« s
l * » i i t d * n doUy. orad» büyük bir .rccm m ü. büyük
vüeudr gelir Demek ki insan. v m V n kıym et u zviyet rrı dolay
ortıldıt Bır p o * a pulu b u n a büyük bir s e r v e r b*J» oU..*lw F .·
n u .U incinin, kürkle daoulâm n kıym etlerini
J * 1? '
güle değiştiren * hiç şüphe yok bunlann maddi tabıatlerı dr
ft W , Bu ifadelerden anlaşdtyor ki k ıym ei hem f e v M a t a f · · .
Kem de fevkalâde bir rttU y e ttir. G örülü yor k. inm nm en <ok
e h e m m i y e t verdifti «ak ıl·· melekesi yalnız r n ı y e l hüküm Unnde
hâkim olabiliyor, kıymet hükümlerinde hâkim olun hasaasıyetı
mirdir kİ ona ckelbı» d.yoru/
Büyük Fransır filo zo fların , an
Paskal diyor ki .«Kalbin· başka bir aklı »ard ır ki «k im undan
haber· yoktur, kalbimi» dinî. ahlâki. bedii kıym etleri a n to . O n ­
lardan vtel ajbr. Bu veeitlerle saadet içinde yaşat A k lım ı/ ısc
kıymetlen maddi kadrobua sokmafta çalışır A k ıl hu işte m ıı·
vaffok oktmaymca akıl il* kalh aravında gayet şiddetli bır m ii·
rrtdele başlar. Bu mücadele aşandaki üç »u rtlle nihayetlenir:
Y a akıl kalb* galebe çalarak onu istibdadı altına alır, O w ·
man bu akıl sahibi maddeciler gibi bütün kıym etleri inkâr ed ;r
Yahut kalb, akU galip B«l«rek onu tahakkümü altına alır. O
xaman bu kalbin sahihi sırnyun. gibi makulâta hiç ehem m iyet
vermez V e yahut akıl ile kalb; müşterek noktai nazarlar huU*
rak araUımda anlaşırlar ve her iki tarafı da · hiç bir müsaade ve
fedakârlık yapmaksızın · tatmin edici, cami bir sistem vücuda
getirirler- O zaman bu sistemin sahibine (f ilo z o f ) oldu d eriz."
Ziya Cokalpın şu anlatışına göte bu türlü sözler ve tenkit­
ler filozof kulafiile dinlemelidir. O raman itiraza da mahal kal­
maz.
O k atanlar gıhı bir nevi tporcuUrı çatıaı altında tophvan
Okmerdanındaki tekke ile grnış meydanında pehlivanları güleştireo Zeyrekteki pehlivanlar tekkesi bulundukları ramanın birer
Spor, efclrnce v e idman klübü değil midir >
Top. tüfek, tabanca v e bomba g.bl silâhlar çıktıktan sonra
ok kıym ri » e itibardan düşerek okçuluk ta eski şöhretim k ay.
vuiMfluw τ » .nil iMıH»n
n
b etu iif ubilakis beraber yin e millt l*ir tpor olarak okçuluk 40*50
« in e e v v e lin e gelin ciye kndar rağbet görüyotdu. M s tA Ökenin»
tck k eıı um um i harbin »o n u m kadar >».vniftı Şimdi tekke bi·
nnfiı yıkılm ış, yalnu: m in a u ri kalmışın
Tekke mamur ikrıı »e-
nuı'lıatıe denilen «.donunda okun vnyın yilxtaree·». duvarlarını
ııedmıy. « d e l* ■ şimdiki Topkapı mOzerinm salonu gibi bir mü­
z e hnlini almıştı
M uallim M
C evd et in »o n Okçular şeyhi Ahm et Efendiden
naklen verd iği malûmata β'>»β. Okmeydnnındaki Ûkculaı lük*
keşi her « n e mayisin a ltın a «ιιη ύ (H ım ıly a . gü nü ) açılır. A h i
a y inlim yapılırdı. T ek k ed e um um i rei» makamında olaıı ok«u·
hır |cyhi il»· fim di (h â k e m ) denilen (H avacılar) bulunuldu ve
bunlar idman yapanları imtihan ederlerdi, yeni yetirecekleri te*·
vik eylerlerdi Kazananların adı tarih*· ecçirillr. taşlara katılırdı.
I.tanbulun bUyük «pnr meydanı. « e m » bir stadyumu demek olan
O km eydanında gördüğünüz dikili U fla r bunun şahididir. Şiirle»in kaçanan okçular için »öyU dıklsri manzumeler, takdirname»
ler bu tadar ürerinde y a n lıd ır Kazananlara aynea nakdi milkâ
fa l ta verilirdi Şim diki »por meydanlarının. »tadvum lann. oyun­
cuların .ıhhatinin korunm a·», lopun rüzgftr |eV*lîe bedelini faşırm am a., çukur, kuytu v r -.ra fı ağaçlarla ö rtılü yerlerde yapılma■ı ne kadar lAzımsa okçuların *por meydan, d * o « ia t a t e yuk.ek
dort bir tarafı her ruzgAra müsait bir yerde bulunmak farili İşle
okçular için O km eydanının « ç i l m i f olnuuının .elıebi budur
A vru pada hâlâ yalnız a .rl idmanlar değil, okçuluk *»bi tar ilv k a n şm if .porlann da binlerce genç a ia .ı vardır Buım yen.
nesilde .dman zevkin in bu türlü.ü k a fiy y e n inkişaf eim em nl.r
Yurıani.landa b»1e üç bin K n r rv ve lk i idmanlar Umamile .hva
olunmuştur.
.
Şimdi ın u ıf ile düşünelim ; bunun tekkelıgı. dm mOcs»eswı
oluşu nerededir?
Y tn r M
; ...... .. . .
C e v d rtift <Wf.n t t l k a i i r i » * » o * » · 1* " " 1
■k
ςιι|«πη « W i n * ( r . K A >
l.a l»n .n .k Η ' " · ' » “
U - d . ok y m d ü , a „ « k rp bûd-n ( , · . K .k ) J . y
ik
i
.p c U H . i .
“
tü t lu lü ilu b . * „ |m . U . o U n u r » «
kulIandıkUn n y . » . « J . V . » . y n « y w · " » ■ » ·
P
r
O m b ib F ffl*
II
rmı
almadıkça ok atmazUr. <P»r) lermi yodetm edıkçe » f c k f .
bitirin if M T tn o U rd . Şimdiki <por klüplerinde. «B U n la n lâ b o rlara benzet u.uller. Adeti·». tabirler yok mudur?
> ıkanmıyan
•odan i.tiladr rtm ıyen ve klüp reinne. federa.yona hürmet et­
meyip te yan bakan .porcu var mıd,r> OkçuUrm . r*k , .p o jc u U .
Kırın evlerindeki ( v · h ak ) l * v b * « n · mukabil »im di «pot klüple
Irrinde. hattA herke.m y a k a m d a birer l U t a i t bulunmuyor mu *
Pehlivanlar tekke.me gelince
Z eyrektek i V o y n u k Şüca*
attin « im li yanında bulunduğunu tarihi menbnlardan v r kayıtUrdun öğrendiğimiz bu m ü ro ere m aaletei Okçular te k k e ·· k.\dar yajamanıı» 150 »ene e vv el yıkılm ı»tır Yerin de büyük bır
boktan vardı Bu bontan »on zamanlarda Rum potrıkhancitnitı
rlıne geçerek guya Utanbulun »on İmparatoru I i ûnru K o r ta ıv
tinin Türkler taralından Öldürüldüğü yer denilerek boşlanın ku­
yunu (ayazm a) ittihaz edılmıylir Bu ayazm anın tem in etti#ı /a·
rtdatla Yanyada büyük bir Rum m ektebi idare olunm akta idi
Utanbulun ilk kaduı ve ilk belediye rain Na*rettın bocanın to ·
runUrından H ızır Rey ile Türklrnn ilk kıtabiyat ilim i K it ip Ç *
lebi bu tekkenin yanında gömülüdürler T a n b bakımından ve bu
adamların yüzünden bu tekkenin yerini Türk gençliğinin unut·
m ania» lAzımgclir
Bugün he ıhana ı hir klılbr. cem iyete girilmek Utente evvelâ
kaydiye diye bir para verilmek ve K>nra her ay. yahut her »en e
muayyen ve mukannen bu aidat tediye etmek lâzım geldıûıni
biliyorvunuz Atalarımızın açtıkları klüplere girm ek için b ö y le
bir vergi mecburiyeti de yoktu. HattA pek çokUnnda m etnim i
ve iy in günlerinde paratız yemekler bile verilirdi
Bu tefkılAtUrın, bu parauz yayama utullrrınin halkı çalı»mnmefta. tenbellıie «evkettiğinde ,uphr yoktur. Fakat kuvvetli
bir içtimaiyatçımız çıkm ı» oltaydı dinden ziyade dünyaya alt oUn bu müeneseleri a*nle»tıtem rz mıydı >
Bu bah.e devam ederken Muallim M Cevdctin çok iyi tnlkik etm ı» oldııfcu bu m U eueatltf bakkındoki »u »özlerim Ham­
latmadan gcçemıycrrftım Cevdet diyor ki
nSfjn zamanlardaki tereddi».ne bakıp ta tekkelerin daim i
oyU olduğuna hükmetmemelid.r
Dort mevsimden »onbahara
T .r fc ı,.* . VkCrvanm T.rU.1 In k l^ lı
t»
bakarak ilkbaharda d » ortalığı yapraksız. yeşillik li» »anmak doğ­
ru o lm ad ığı gib i kem al zamanlarında tekkeler ruhları çok terbiye
etm iştir. T ek keler eskiden edebiyat, musiki ve tarih ocakları idiH ayatın trtım plarım
dinlendirmek ihtiyacında ulanlar
otaUta
koşarlar N e f i · bîr ahengin şelâleaı altında luhUnnı yıkarlar Te•rllik&r «ö zlerle v e tarihi menkıbelerle yemden canlanırlardı.
Hdaılı tekkeler y e · v e mahrumiyet ile canına kıyacak intanların
yeniden tam ir gördüğü yerlerdi F.n » ığU m türkçe nefesler tekkr
edebiyatından doim uştur. H u »u »tU Anadolu ve R u— linin ru­
hunu terennüm eden *ar erenleri m utlak* bir tekkeye bağlı dt·
ler. o
H er biri başka bır «üretir ruha gıda veıen, HattA doğrudan
doğruya ruha hitap eden tekkelerin, diğer türlülerini »aymağı, ve
anlatmağa lüzum görm üyorum . Bence bütün tekkelerin gaye·!
dınt olm aktan riya d r dü n yevi idi Fakat bunlardan iatifftde -d i·
lemedi
Bu türlü m ur ••«•«elerin dini olmaktan ziyade dünyevi oluş·
(arının bir UbaDnı da (M ıtk in lr f tek k e«i) teşkil eder.
Utküdarda Karacaahmet mezarlığı kenarında. Bağdat cad­
desi ürerinde bır M .tkinler tekke,· vardır. 1927 «enetine kadar
bunun b in a ·, da duruyordu Şimdi d «rt duvar, kalmış. fakM fol o ^ r a f U n . re.İm U r» ve p lin U n mevcut ve mahfuzdur Univer•ite tıp tarihi profesörü Süheyl U nverın bunun hakkında ilml
etüdlefi var B u ra·· cürzam lepre haftalığına tutuUnUr için ya­
pılmış bir m ü e .«r«rd ır Fakat bunun bile adı tekkedir. Bu mflj
r*ae«enin yapılışındaki gaye, o zamanlarda bulaşıcı hır ha.rJı*
telâkki edilen, fakat ilâcı da bulunmıyan cüzzamlıları «rcrıt et·
mek. onların dökük parmaklı ellrrm i. ke.ik burunlu vur İnin·,
miskin ve tenbel y a şa y ^ a n n , halkın gözü önünden uz*kJM«.rmak gibi *ıbhl. içtimai, ineani. hattA medeni hır ıştır
Anadolunun. Rumehnın. Arabutanm her tarafın· germi»
olan Ev»,ya Çelebi hemen her »ehrın e t r a fın * bun Ur j j m b l £
tekke v e y a mahalle bulunduğunu aoykr. Edirne g
b i. S.VA . , ıb t «h .rU - n ie U t M y i i k p b i » '
olduğunu biliyorux.
(H a*** t n * *
MFİİmi· bir trrhleri bulunduğunu v r kend.lennr şüte b<»
O d e v f W e ( r v b ) drnildi*ine 0<** bunlann r * b . «ir o ylr
K v o l a r a k A M âde ibadetleri bile yapam.yan v r n a m a il*»' kıla·
mtyan m u in lerin t o A » » » » * » "
y*p*c*kUnn* ıhtım ·! v tfilm e*
. . . .
..
E vlty· Çelebi cü/Amlıl*rU ı*k k *k n n A *n h tk lfd e rk e n rl.vor
nTurıkiAm ü m e fehtr hanemde bir tekkedir
^ Ü m lr m ı··
kinler anda « k i n olun nefir ile »eçim rlrr ^ h,r * ,,Hİr ” r
haber «İm m derhal u n » verm eyip tekkelerine götürürler
,
lv
tene fcyan ve israftan oUun bic d h l e n t l k f . »
MUktnlrrin **çınm r«. için vakıBar ta h .l. edilm t, olmakla
b n »b «t balkın bit çok neaiı ve »adakalar. da olurdu Halkın -n.ı·
kinlnlr trina» rtmrden aadaUU nm vermeleri İçin tekke k ap ılı­
nın yanında btr rartro yük*ekh*ir>dr ve tepelrrınde b iırr çukur
bulunan 7-fl tn* dikilm eli Paralar hu çukurlara konulur, mikkin·
l«r gelip alırdı
Şu ırahat goıtnrlr kı bura»· · tedavi yapılmadığı için · bir
haxtanr bile deiil, olaa ol »a bır (darulArr/e) dır Daha doğrusu
bir (tecrithane) dır Fakat trkke aalal
Btıralaıa Irkkc adı ve «uru verilmen, işlerine bakan adam.»
|*yb denilm e· ve bu »üretir. dini ve ubrrvl bir mahiyet at f«idil·
■urtl halkın merhamet ve fetkat hiatini gıcıklamak içindir Y o k ­
ça bunda ibadet vr rıyaret makaadı yoktur ki tckkr drnıl.m
Bir Uykaaına daha geçiyorum
Ç : l»UfÜn yabancılarla ekalliyetlerden aarfı n a r » , hüku·
met. Ικ-1'ihye, ovkal » r hutuıl »dair hattâ üniversite «ıb i t>rj
muhtelif menlin halktan aldıkları sergilerle yapmak v r idarr
etmekle meU ul oldukUn. fakat bir türlü hakiki ıhtiy»cı kar*·-
T w t l t » * > > U n a (U Tuifcl İ M * ·* ·
n
hyam adikU n hastanelerle di£er içtimai »ardım mürsseselenni de
r « ı u m a n la rd a kainden ( f r r t ) yap«r ve bu türlü m lV iM srU l*
(b im arh a n c) *dı verilirdi
M illiyet v r din farkı gu/rtilmeksuin herkesin bu sıhhi ve
içtim a! m üem esrUre kabul edilmesini. (ilm iynt vo am eliy«t) ts
m iilrb ittti· nltun da b a n ·» din v r milletten olursa olsun onun
brkimtiKT tayın edilmesini. çarftda et bulunmana av eti alına·
rok hattaUrn yedirilmesini. hastaların sarU v r sözle eftlendirÜm r«ın i. yahut diftrr bir anlatıya gore musiki ilr frdavl edilmrU·
rini 7-θ a«tr r v v r l dünyada hrr milletten öner Türklrrin trthlk
r im if olduğunu vakfiyelerden hayretle anlıyoru» v r haftsda nut·
a y y ro günlerde ayakta v * rvlerındr tedavi olunmak istıyrn Sai­
ka bu mürssrselerden mrecanrn iUç verildiğini dr eftreniyorur
Y a tn ır Türklrrin ve T ü rk iyenin değil, dünyanın m büyük
seyyahlarından olan E vliya Celebinin zamanından 250 *enr on t»
Edırnrdeki Beyazıt bimarbsnrsini gezdifr raman eserin* k a y
d e tti# gbrgü. bilgi v r düşüncelerini okursanız milli duysuUrt·
nunn daha yüksekliğini gürmttf olununuz T a v .iy e ederim
Utanbul üniversitesinin T ıp taribı Profesörü Doktor Şubeyi
U n verın ujrtın zamandanberi yapt-$ı trtkıklerin (D irim ) adında*
ki tıbbi mecmuanın b a ay bayında çıkan nüshasında neyredJen
kısmına haktti}tmiz ram an mılAdl on befinrı asırdan zam anım ı*·
kadar - son devirlerde, bilhassa Tanzımaltan itibaren hükümet,
belediye ve evk afça yapılmıy oU n bir kaç müessese ut i» ıuı «d il­
mek yartile - l.tanbulda 49 bunarbane yapdnuy olduftunu
yoruz Bu ıur bir bim m rt mrdir>
(B ım a r) ba.ta demek eldu*una göre, bil müessesenin bu*
günkü mukabili (hastahane) dır. Son zamanUrda bu m iıes·*·*»
let o kadar b a k a n a bır bale gelmiytir kı ancak erlerde muhafara edilem ıyen akıl v r sinir hastaUrına melce olmuy ve bim«ı »■·
biri dr halk dilinde (tım a r) a çevrilerek (timarhane) yanı drti·
ler hastanesi adını almıştır. A .k e r l bahanelerde luntab-kıcılen
HAİİ (tım a rc ı) denilmesi bu ram anUnn ve bu mUes.eselerın
M İlH İlf,
I
n
Doktor Süheyl ü n v e r . UtanbulU baraber Anado u ve
melide Selçuk v r Osman oiu lları tarafından .e k il on a»·
I i r# *
η
°u b w
r
, "
■•■"tzί 2Τ Λ * -»·—
ir it
bulunun h - u n e le r i» 1932 .rn e.i U u tU ilk W rin . | fc - Utrlip
·
|rn ,u C»lvelini mukayeae «çın okuyorum
Β ·«Ιι bulunduğu yer
Hükûmrl
Belediye
Evkaf
Akallıyetlet
Yabancılar
H uıu ıl
6091
Rır başkauna d ab » geçiyorum
D . bir şehrin fakır balkım veya difardan o şehre gelen yok·
»ul V* yabancı kimwWri bir yer buluneıya kadar banndırmak ve
bir iş tulununcıy» kadar yedirmek ve girm ek, bugün belediye­
lerden brklenen tşletdend». Ona şüphe yok. Fakat hemen cacfle
•oyliyeyim ki Türkiye belediyelerinin nı>beten en zengini olan
Utanbul belediyealnin bile bu işi goırcek değil tek bir m û fu e ·
••ui. tek biı odatı dahi yoktur Hemen (d arü laceze), şimdiki ta·
birle (yok«ulUr yurdu) hatırımıza gelmetin Onun yapılış ve
açılışındaki m akul » « gaye başkadır O rau yabancılar İçin değil,
yerli Utanbul balkı ile ana yurdunu terkederek muhaceret *urctile İrfanbuU gelmiş yerlileşmiş oUnUra rruıhtuatut.
Halbuki ferdi himmetUı ve ferdi teşebbuder kıym et ve
revaçta bulunduğu eak'ı zamanUtda y a lım lrtanbulda (ta p b an e)
adı »enlen » e bu lUılü işlere yarıyen 20 kadar mûe.ıaear Vardı
Hemen b « hüyûk «aınıiu yanuvda bir (ta p h a n ») bulunuldu. I ··
tanbuU gelen fftkiı MryyahWr, g .rip k im ile r . yok .u l adamlar
T tirtl,r4. VhUrlhttu Twtkl
buralarda yalarlar. kalkarUr ve yanıbaşlanndokt imaretlerde tie
karınlarını parrulz doyururlardı
Sizin için hemen görülme»!
mümkün olun Beyazıt u p h a n rıı o camiin iki yanındaki çıkınlı·
Inrdtr. Bunu F.vliya Çelebinin izahından anlıyoruz Bu kımınlar
»om od a n «rad ak i duvarlar kaldırılarak camir ilave olunmuştur.
T&b Fnrıça takat ve kuvvet nıanoJina geldiğine yote ne
»ü retir oluru» oUun aç kalmış, k a vvrtten düşmüş. zayıflamıy
kim seler buralarda yiyip içip kuvvetlenm ekte idi MutlA Evliya
Çelebinin bu m üeM r**lerde (ta vh a n e) dr dediğini dîtfüneıek
tavlanmakta idi diyebdirız
Tnphanrlerr be n ziyrn biz dr (hantarbıl) Irr vardı Butılıu·
dan ancak bır tanesinin I »küdurda BaUKm i*krlr«iniJe diin du
vArln çevrilm iş bir aruııını biliyor vr. gülüyoruz. Uzun bit yol*
dnıı gelip U tan buL geçerrk paratı kalmıyanUr. yahut İftanbUİ*
dan Anfedoluy» gid ecrl fnkir yoleuU r burada lUebilulUh. yani
par.m z yatarlar ve kervan İteklerlcrdi Bu m ü r«»r*e»rU rr (pata·
•ız o te l) de diyebiliriz
Bır ba ikasına dalın geçiyorum
E ; ıkı üç *rn r e vv el Utanbul belediyecinin
yalnız kendi
memurlarına parauz değil. lakat dığrr lokantaUra nubetle daba
UCU / y rm rk verm ek K»n b«r (m em urlar lok a n ta··) açtığın. vr
çok hayırlı trfkiliktUr.m«zdan b in ·, o b n K ızılay Cemiyetinin dr
yalnız, ilk m ekteplerde g ıd a m kalan çocukların o da bır kumınn
ancak kış m ev.ım lerm d r ve «buml değil. ara..ra gundr bır dr a
para··/ birer knp « t a k çorba verdiğin · gazetelnrdr okuyoruz
r
hepim iz bu te»rb b ü «lrr· alkışlıyoruz Umumî harp içinde yutt
K ızıla y Kuruntunun (aşh an e) d iye açtığı m u e .»«e lrrd r her gün
yüzlerce fakır halka, dul kadmUra. yetim v r ok«(ı* çocuklara,
aaker ailelerine yem ekler verdiğini de hAlA şükranU hatırlıyoruz
Fakat .»te gorüluyor k. bu turlu yardunUr ancak «kın tıl. zaman
\μ6λ. yahut rouAyyetı v r mahdut kım tclrt ^ kl11
>AR|lü|ufl
Halbuki rakı zamanlarda k.m ve ne kadar olur·.»
*
n
mUracaat edenlere guııde bır değil, iki defa 1κ>1 3 «° ^ '
^
(im a re t) .Ünden m u»»*e*eUrden yalnız lelenbuld· _ o o i n m
d. A »h an e. yahut yem ek vernn ye» demek oUn bu - d * » · * ·
r i » < t - ~ > * ■ ·« '* » ' -
l“ ' Uld“ ‘
m u U U S »!' bulduğunuzu U k * m . d . . . “ * ” « " · £ j
lu», .unu hatırlatayım ki. y .ln u f i ü n ıv *ı,ıte n ta « * u/*k 300
n J r «ovm in d # bu m û e .*~ U «d e n b r , «nne bulundufianu *ö>
Icrtcm kalan (1 3 ) inin şu koca l.u n b u l K .n mu Ι ο Ι γ Λ ι bır »
İtam olmadıkına · « de manırnm/ u n in tn H ele b a n k td .ı, .
.mm I,«m m şu pencereden gord u ^ n ü / o n ü n ü *U k ,J V -y M itU .
d,grinin arkanızdaki Süleymamyedr. »kûncu.ünûn Şrhradeba.
fir.rln. d0rdüocüıünün U lelıd e. beşınriaınin .»e Nuruoıınnnı» ede
olduğunu haber vermekle «i* buradan çıktıktan «OMU yerlrru ıı
ve binalarım b i l e t goiü n iiıle guımcutfi temin eder ve e ık i Ur
yem teşeM»ü»let «taundaki m ukayeıeyi kolaylaştırmış olurum
Beynnt imaretinin yennde bugün umumi kütüphane var­
ılır Hu Rcnif lalonlarda şimdiki o k u m · m »*·» ve koltuklun ye­
rim)* «inceleri yemek m â ıU n ve lılu m lc k ri bulunuyordu. 3üleymaniye İmaretinin btr kıım » »imdi Turk · lılâm m üceti vr
di^er kı»mı kitabeler müresi ittihat olunmuştur. l.lAm muteai
koridorunda imaretin de#ırmentaşt halâ durmaktadır. Nuruoımn
niye imaretinin yerinde bir ςιηι fabrikan açılm>>Ur
Şch n d*
imareti liman şimdi evkaf idaıe.inın ambarıdır Y a ln ıt İJklelı
imareti eıki balını muhafara ediyor ve yine » k i n «ıh ı fakir hal­
ka yemek pişirip yediriyor. Böyle bır ianen d* üıkudarda var­
dır.
İşte imaretler de beji (« id i himmetlerin, şahıi teşehhütlerin
malimiu.iur Şimdi terkcdılrn binalardan bile faydalı «m ette ı*·
tlfade ediliyor
Umumi harp r.naım da şehrin bu çok yerlerinde yemekler
pişirtilerek o .rintlerdeki fakir, yokıul k im ile r e , a.kcr ailelerine
verilmelindeki büyük himmet düşünülerek bir daha bu «ib ı u·
ırıııml felâketler vukuunda ı.tılade edilmek ürere kalan imaretlerın botulmıyarak aynen muhataran lifim (e lm e t m ı» Başka
bfı işe la h ıiı oiunt* bile ocak ve Mircnnın boıulmamaaı iyi olur.
T w t l i r * V h l f f l H ·- TirtVl
B ır başkaıın* daha ergiyorum :
F ; bugün belediyelerden beklenen tıbbi mezarlık. m rl tu·
valeI Mİonu. park ve umumi bahçe gibi balkın »ıhhatıne yarı»·
d ığı niabclte şehrin güzelleşmesine de yardımı dokunmakta olan
m üe« (etelerin de hep ferdi himmetlet. şahit hizmetler olarak
meydanı» getirildiğini bilmem ki lekrar etmeğe hacet vaı m»>
E ve» U tiınauz olarak butun T liık iy e şehirlerinin dört bir
tarafını hatifi en iyi yerlerin» kaplıyan mezarlıklar hep ferdin
ölülere p a rın / tabaU ettiği yerlerdir. Mezar hldar kanunla Ev­
kaftan alınıp belediyeye devredildiği zaman. belediye hungitine
el a ttiıe karşıcına bir tapu veya (em ettııklr efrattan bin çıktı
Me/arlann ferdin e »eri olduğuna bundan başka delil mi i*te rainiz> HattA m aliye kayıtlannda tarla görülen bu yerlere «ahipItrinin vergi verdikleri d<- hayretle gorülüd Anlaşılan buralar
insan ekden birer tarla imı|! Zavallı belediyeler bu işte de Inki•arı hayale uğradılar. Cumhuriyet hükümetinin bir kanunla bu­
nu halledeceğinde şüphe edileme*.
D ah a·! var Y a », kış >eşitliğim muhafaza eden ve ayni *amanda mezarlıklardaki fena kokulan gideren ulıı »elvi ağaçl/ırı
bile otolara l»ep fert tarafından dikilmişti». Evvelleri umumi me­
zarlıklarda birer de fidanlık vardı k im nereye bır ölü *dm*r*e
beş tarafınn da bir oelvi dikmek u«ul ve taamül halini almıştı
N e güzel, ne »ıhbi. ne medeni hımnv-t v » hizmet değil mi >
Bugün ağaç bayramı adı venlen ve hükümetle belediye teşkılAn elele vererek. hattA mektep çocuklarından bile irtifade cı
betine gidilerek yapılan teşçir. y · " · « * ·< Ι « ^ α .iyn etin l ne kadar
takdir edıyoraak e.k ılerin bu Adet ve hizmetlerini de o
hayret ve takdirle anmak bizim için bir medeniyet ve - ğ lık borcu olmalıdır
,
H e le bır vakfckz l.tanbulda m y ı » 1400 zü geçtiği g * * * "
hemen hep., ferdin hrmmetıle vücude grimış OİW, m o t ^ r t n
yanında bir o kadar umumi helAnın yeni tabrle tuvalet «lonunun
yapılm ış olduğunu biliyor ve görüyoruz.
- η » ı.u »b «u r w , * . « r
Ttirklertn bu if* v rfd ik k n ehemmiyeti * * hımror
Ou m a L rtt»
i*
da vr tiyatrolarda hÜt umumi h e li v · b ^ r b o l n ,
u ,u lu r ^ ^ !u n m ^ ^
L u m T w S ^
^
^
M
görüyorsunuz ki frrnk .eyynhın -fonnın »uyu
*km Be « h h i hismetlere v r himmetlere »ehrin ötesinde b e m in d e
h i l i g ö rülm v , hıılkın * r,m r,> n r. h a v » a lm a s ın . v r ^ n m ^ r
trrkedilmi* olan namazgAh. çayır ve koru g ib i u m u m i g rzm tı
yerlerini dr ilAvr edersek r .k i « m a n l a » * u m u m i park vr bobçel«rin dr hükümet v r hrlrdiyree d r*il. halk taraf.nd an y a p ıl» ,.,
olduğunu görüyoruz. V e lirfrn d . v r Ç ırp K · çayırları. P afahabçe
vr B uyıikdnr çayırlan vr ağaçlıktan Hrp bu kohıldrndır.
Bir başka»ına d e h · geçiyorum:
G . bu saydıklarımdan b afk « ferilrr hatıra. Hay a lr grlm iyecrk
bir çok bftldt w sıhhi i»lrri dr üzrrlrrinr alm ı»lardır
Bunu m ü­
teaddit misalleri» tryıt etmek mümkündür. Fnkat kıaa kesm ek
için yahnr çok r o l r n u n görülen bır tanrs.ndrn bahaederrgim .
Mesatt bugün yırtlnrr tükûrmrk b elediye zabıta talim atnnmr.ılr yunak rdılmiy olduğu gibi nilelrr nras.ndn evlerde v î
muallimler tarafından mektrpb-rdr hiç olm azsa çocukları» bu
nun («malığı türlü vesilelerle anlatılmaktadır. V erem le m ucedel»
c «n iyet i gibi hunııl tefrkküUerın sırası grld ık çr rnakalrlrr. rise·
Irlrr vr konir ramlarla ve hıfnssıhha müzesinin Ue müteaddit
tablolarla halk» bu kötü Adetten vazgeçirm eğe ç a lılığ ın ı bıliyonıg Hattâ belediyenin »on romanlarda bir çok yerlerde sokaklar*
dop'dığı kaldırımlar uzenne (yerlcrr tü ku rm ryin iz) yazısının
vaiıiırılmıy oldğunu bile görüyoruz
Sutlr, nas.hatlr. hal tâ c*za trhdıdılr bu kötü huyun »nUnıt
geçıleın.yucğin. anl.yan r.k i Türklrr paralar taba.» v r adamlar
tayin rd et'k bunları arkalarında bııer kap ıçındr kül olduğu baU
de sokak wkak gezdirir, nrrrdf tükürük v e U ig a m g ö rü lü m
üzerlerine bir mıklaz kul s*rprn*k suntıfe. yarn ameli b.r tarzda
ta m mazarratının tehdidim, h m , de gt u r batan çirkinlik ve iğrrnçhğın ortadan kaikmaa.ru U m ln «derlerdi Külün b „ derm eye
T * * ' ; · * * b i/ r im · T u t u laU M ii
r
kadar antiseptik olduğunu o zamanlarda unlayıp bundan i*tilnd“
cihetine giirn rjji taktuden o<iz olduğum kadar o p i· (eylerin u *
tünü ö ıtm e k k yapılan « h h i. hattA bedii v e binnctice held· biz·
m etin büyüklüğünü ölçecek t o r bulmaktaki aczimi d* buranı·
nuxda itira f edenm .
Bir bafkaaina daha geçiyorum ;
H ; patanın iktisadi. içtimai. Hattâ dini iflerde oynadığı rolü
«■»ki T ü rk ler, kooperatiflerin, türlü türlü şirketlerin ve banka·
lann adı ifitilm e m if olduğu zamanlarda takdir ederek (avarız
.ıkçr » i ) denilen yardım a n d ık la rın ı v r ehvrn faizll ikraz mues•eaelrrini vücude gelirml^lerdir
FjkidfTi Halkın etrafında toplandığı.
ç«>vre*ınde oturduğu
her mabedm. yahut her mahallenin bir (avarız akçesi (andığı)
vardı. Bu sandığın »erm ayriin i Hükümet v r belediye değil. bir
daha «e r i almamak v e maddi hiç bir menfaat gözetmemek ü/ere
fertler verirdi. V e rilen paralar hllei j e t t y · usulde tıemalandınla·
rak faizinden bir miktarı mahalle iflerine. mabedin ihtiyaçlarına
•atfedildiği gibi bır k ı.m ı il* de mahalledeki fakiıleıe. dullara,
yoksullara, yetim lere ve k im »e.izlere yardımlarda bulunuhııdu
Şim di az çok bu i,ler. gorm ektr olan K ızılay vr Çocukları
Rairgeme K u n ım u v e D a r ü f K ^ ^ ' ' * » ’ * rd' n Turk O kııtm .
kurumu gib i M y »·· 1“ *Hn b*| parmağına bile jretifemıyen y « *
dim cem iyetlerine mukah.l e-kiden Her mahallede bunlardan ya­
nı . v e r i* akçe.i »andığından birer tane bulunuşu alal.r.m .zm buyük şefkat v c yardım duygularını g ö m m e k itilwnle takdire μ Ζ ·
değil midir>
.
T ü rk iyede ilk d efa olarak 1285 (1 8 6 9 ) da evkafın uzennden bu v a zife -h n ıp belediyeye verilm i,tir Bunu tn. «anhlr « T
redılm if olaıı bir nizamnameden anlıyoıuz Acaba >«·.
bun ton Haddim bulduğu o tarihlerde dm, but m û m ^
Kİare telâkki edilen evkafın fau le ve pan. ıkrazıfe
dinle ve dini m u * .s ~ e ile kabd, .eld ° l j d , r k- - »
........
ilen geliyo r > HaJbuki yine o ta r ih le r * · * » »
hile. , e r iy e u.uhle pekAU ikraz ve
^
b a,. i l k i , lu x al a. y a p ı^ r U n h Bu tetkike değer bu m
^
On
•Λ
Çünkü durup dururken
d iliğ in d e n
belediyeye
u
* ü f ‘"
e v k a fın
gördüğü
v e r ilm e m iş tir .
ifle »d e n
Bdbaa»a
o
h ıç b u ... k e n ­
d e ft e r d e .
Yine bu tarihlerde b ü tü n « n n i cem iy etlerin i» birer y a rd ım
« n d . l i bulunmakla b e t t i r M n ' . l ve ticaretin. dub a üerfjre g ö ­
türmek U t İyen mahalle aekeneıne o mahallenin a v a n s « n d n
ğından ehven faule ıkrasatta bulunulur t e I h, »u ıetlr halka b u
r.naf İMnknıı mahiyetinde iklimden de yanlım cd.lird.
1930 da belediye kanununun neşrinden •om a Ankarada açılan
ve I üık.ye belediyeleri varidatının yüsde beşın. kendirine (m u
emmen) b.r »r tm ty * olmak .were hükümet » e kanun kuvxet.le
almakta bulunan (Belediyeler B * n L ı.ı) «İr bu ferdi v r giiyricrulif
trşelıbtiı aralındaki mukayeseyi muhterem dinleyicilere b.rok.·
yanım
Yalnıs f.ı kadarım »«yh yey.m ki Belediyeler Bankan kendi
koyduiıu hı**r m.hetinde para almak i*tiyen belediyelere bile bu
palayı faule vermektedir. ÜU|ünülur*e buguıı bunun ikafka tu ,·
tünü de olanııyarağı için bankayı ma/ur görmek Usım gelir.
Bilmem dikkat etlini» mı> Bira» evvel ağlım dan bir (h llei
fer'iye) tabiri çıktı Şenatlr hile arasında ne münaaebet var di­
yecektim/
Hakkımı var
Isah «deyim .
V e tözün «ıratı ıtelrııifken faizin d in im e ve rejhnlerce.
ne suret·
lr telâkki ve na.ıl tatbik edilmiş olduğuna dair de
bu kaç
•Üs Kiyliyeyim. Pek ucun taf.ılA'a mev/u ve /aman müsait d e ­
ğil Mutuhaımlar bunun lehinde de. aleyhinde de çok *o r toylernışleniir Bugün mikurı a/ almak ş.»rtilr İai/in lu/umunu taadlk Hmiyen kırme yok gibidir. UlAmıyetm de noktaı nazarı böyle
olduğunu iddia ve müdafaa edenler ckaik de*.ld«r.
Benim burada abyUmrk Utediğun şudur: UU m iyet faizi
menettiği halde «imdi .oyled.ğ.m Bibı b.r çok ki/melerin hayır ve
**vaP kMt'1· vakfettikleri paraların faule,ile dini birer m u c e . *
olan camilerin idare olunmM,. yetm,|r , r . duUara yine .e*.,p ve
hay,, ka.tıle bu fa u b rk youbm edilmekte bulunma., .di B un»
»öyle de ifade edebilirim Hocalar halka k a,r fa.ri haram rc
evk. idarelerinde c a p , cay., k i » m u .m elr.. yapa.U , ve bunda
günah tanıttıktan halde kendiler, m u allel*,,!*, m ahkem elide,
T «r U r r fe V h m *u,m t u l l » t»kHJ>>
dine m ugayir bır cıhei görmezlerdi Bakınız bunu nasıl yapaıU·
v e ııc »m etle tevil ederlerdi?
M ecelâ bır adam * bır »efte müride lir 1(1 lir» ıkın# rdılrtek«r
ve bunun bir »enelık faır» bir lira tu U u ak»· onaya bır eşya. İmi
kitap, yahut cepteki M al çıkarılarak Şu «iteli I I liraya nlır mı·
■ın? denilirdi. Alacaklı e v r il cevabını verine* m a I bir
an için kendisine tealim edilir, lakat derhal; t>u « mmIİ baııa hediye
eder m ı»m > Sunime maruz kalırdı
V r tabiidir ki saat hemen
muktı/r iade olunurdu. V r gûya «enedr bır lira hıızle IU lirn
istikra/ edılmiy drgıl. 11 liraya bır »ant alınmış, bunun hediye
ed ilm e·· içlen m e·· ü/erine hediye edılmi| v e g e n terılmtytir İşle
bocaların (hulleı fe r 'iy e ). balkın da çok yerinde bir tabir oturak
(h ile· je r 'ıy e ) dedikleri budur G û ya böyle yapmakla alman laı*
h e lil bir bale getirilm iş uluyor Fakat şe naile bilenin bir nrayıı
getirilm eli de pek acayip bir (e y oluyor.
Şehirlerin im an, yollann y a p ılm a ». »an*at ve ticaretin iler­
leme#!. hükümetin, ordunun, donanmanın kuvvetlenm e·! için
para bulmanın lurumunu mkiu rdecek bu devirde kım »r yokluı
»anının. V e bu tftrlii paraların da ancak faizle bulunacağı da
mıılum bir hakikattir. Fakat bu böyle olmakla herabor yttktrk
ve ağır faı/m iyi bır şey olduğunu iddia edecek dünyada ne bir
din. ne bir rejim, ne de bır hükümet olacağına da ihtimal verme·
yini*. O rtaya yeni bir rejim atan A lm an H iller bile 20 inci mede­
niyet a«nnda faizin katdınhnaamı ve İnç olmozaa hi»*edılmi)ecek
dereceye kadar indirılme«tni programına kuymuytur. Bütün hü­
kümetler gibi T ü rk iye Cumhuriyeti de faizin miktanııı a/alfmaja
çalıştığını biliyor ve görüyoruz
İşte duılenndn yapmak utcdlkleıı budur. Hıri»lıyanlıkta
dahi ilk romanlarda fa u . haram Myılnu|tı. Yahudiliğin bunu
na»ıl düşündüğünü bilmiyorum Dinleri haı.ım aayaa bile onlur
bundan çoktan v.\zgcçmi| olacaklar kı hıriatiyanlık v · ulAııılık
Alemlerinde fair haram «ayıldığı devirlerde Yahudıler bu t f üre'·
Irrıne almıylaıdı Buğun hutuu dünyadaki mail mûe*«e»e rın
Yahudılrrin elinde oluşunun «ebebı budur. UUnuyrtın
* J
uğraymış. yahut onu tamamen veya kümen menetmiş » a,A*
roüradcm» ^
«iilım
ar.S K rt : » - £ “ ■·*· •«■rintti/
Bu b a b ım a daha f^ iy o ıu m
| bu mitaller. daha boyleec u tttıp ««leb d i../ Faka» bun
rf.n
nc Mimin, ne * konierantın mev/uu mutnıttır.
Y ıln .r »unlan .liv e edeyim ki: Bugunkd belediyelerin m beti.
|»,l. ı»le,imlen oUn lan/ıiat.
»emuhk. tenvirat y * u « y a n ­
lık ifteri bile bn<e »erdi te*ebbu.lerle h a in in d i M e trik b eıke»
ev.nin veye dükkânının önünü «ilip •Optirerek çöplerin. Bo«urup
demir dökmek veyo doktürmrkle mükellefli. Bundaki roılu k
onl*|.hn.f « Α κ Λ ki yine f m fl olmnk ö ıe r * «>n /«inanlarda ve
niflMİâ tmı/ifat ifini helediyentn uterine aldsftı 1285 ( 1 8 % ) tn·
lihtnr kadı.» U unbold» (ç o p çıkm an) eınah diye bir «ın ıf halk
peydi» oUiak bir »ok tebeplerden doU yı herketin h iu * t yaptım *·
dıft» bu i(i para mukabilinde nnUr garıırletdı. Ya|h tiU n bu llu U ı
(çöp çıhuram) avarenin t bilk hahzaUntıda »aklarlar ve unların
kaba Mtleıinin taklidin. yaparUıd».
Evlıya Çelebi d t çopliik »ubaşıtı. yahu» (T a b ir m b a fi) dan
Uhardeıken bu n n alııt garip kıyafetlerinden re çıtlifnı* tur/l»·
ı.ndan da utun uradı ya malûma» vermekledir.
Yalnız Beyanı meydanı gibi umumi yerler ayda ıkı ve Λ » ·
meydan. - 'imdik· Sultanahmet parkı · gibi daha büyükleri de
»e.ıifda iki deia ferde defcil. angaıyr «uretile ve /«bıtn kuvve»ile
lılin ı olnuyanlara t» cemaate lemületlitdırdi Bu utulun iyilik
veya kötülüğünü buıoda münakafi mev/uumurdan hariçtir
Tenvirata telince. G rcdcri yalat vaktinden tnnnt »okakta
bulunmak v r y . evinden »o k .R , ç.kmak nkiden /ab.ta bakım ın·
ilan en çok ya.·k edilen hır i|li Fevkalâde mecburiyet dolayı.de
çıkmak itt.yenler, içinde· mum yakıUn bir feneri tafimak ve bu
•utrlle geçecek toka*. lert kcndiıi tenvir etmek me<bunyetınde
idi. Denilebilir ki o jam anUıd- be# «ece »o k «k ta ıd · böyleee birer
fener alayı lerıip olunurdu
T m r t fir * -Wbfrrflain Tırttu In lH ifi
It
Petrolün. hava gazin in . elek triğin olm adifti r*k i ramonlnrda tenviratın bundan başka türlümü dc olam azdı.
Bu devirlerde en «ık tesadüf edilen zabıta v a k a la r ı: Het>
hangi bir adam ın geceleri fen erci* g e d i ğ i görülerek karakola
götürülm ek v e karakulda «la ceza olarak « b a b a kadar ktilhnn·
İn,da an gatyed e v e tem izlik işlerinde çalıştırılm ak v e aabahUyltt
erkenden külhanda kirlenen p i· k ıy a fetile ev.n e gitm ek Üzere
» o k a * * aalıvenlerok halka le ,h ir edilm ek idi H alk .okakta erkenden b öy le p i· k ıya fetle k im i görü r·*· onun o gece külhanda g e c c
ledıgm , anlardı. D ilim izd ek i (K ü lh a n b e y i)
tabili dr bu teşhir
•uretile cezalandırm a devrin in y e d iğ in d ir.
H ayır, şefkat v e imar m akaatlarlle yapılan m ües.eselerdan
bahsedilirken bunlar arasında büyük bir yer a lm a ·· lAzını gelen
(k ö p rü ) leri ihmal edem ezdim Şehir v r k a s a U la n n k in d en ve
ya pek yakınından akan cofk u n v e taşkın »uların üzerinden ın
■anlanıı. HattA hayvanların yorulm adan, boğulm adan rahatça
geçm elerini tem in ederrk bir e » e , bırakm ak, hayır «ev e n le r için,
rif giızel. ne bulunm az bır veailal HattA bu, yollara kaldırım
yapm akları da mühim. Çünkü k a ld ırım .if yo ld a yürünebilir. Fakat »u üzerinden k olay geçilem ez.
UlAm ıyetın naşiri (yo lla rd a n insanlara eza vererek şeyleri
kaldırmak imandan bir parçadır) dem iş İşte bu tavsiyeye göre
bir çok dindar adamlar m em leketin her t.ıralm da yollar, kaldırım ­
lar yaptıkları gibi au üzerinden geçen yoldan başka b ir şey olmtyan yüzlerce r a b elki de binlerce büyü k v r küçük kArgir köp­
rüleri de yapmışlardır. Bu köprüler arasında barıları · C c «ri Mus­
tafa paşa. Cesri Ergene. U zu n k öp rü · gibileri adlarını buldukları
kasabat.ıra bile verm işleıdır. K öprü lerin bayır maksodilr yapıl­
d ı* ını ııhat ιςιη axjrlen Arıadoluda v r R u m l U t dolaştıracak dcftiJtm 1252 ( I β 3 0) da, y t n i tam y ü * tr.nr onec bu feh ird f ilk
defu Galata il t Ittanbulu birbirine bağlamak için yapılan tahta
koptu bılr hukûrnrtr. vak fa v e y a b rlrd ıy c y r bır Irat, bir vergi
matrahı ol.ıt.ık drtfil, halka \\umct ve Hayır maktadıle yapdm if·
tır. Bunu L ü tfü tarihinin |u · k o p n ivıı in yada n «ata/ · M ftn n * ·
ahaliye tuhulet götterm ek olmaama rorbnî zinhar kiın#*d*n bir
akçr atınmıyarak meccanen f* ltp geçoMjUtı UAn edikti v r adııu
«M uin frctt»
η
(hayratiye) deruUtu H knu *ü,trrmektedı». Son «tu ıta n !*» *■>
|inciye k=da, l«»nbu> da «W » 1 oUufttt W d f ^
mUrU'
riyc. toprak ba»lı. P*km aı f « adlarla çc-.ıp W f d*Jd· » p a ,‘
alınma»! botokim ilk yepdışUnnd» gâretıkn m*kâ»Üaıdan el
bette uıaktır.
Bütün bu ferdi teşebbüslere burada a n k tılm .» « u n »üre<ck olan liftim m kaWum» a M d' 4* r ****!' * * W * y « M * ™ · dr
ılÂvr ederek ve but.Uıtn da bir derrcey»· kadar fetde yaptırıldıi.m «oyhyeiek bu kıeımda ao/lemne nihayet veririm
Stue ilk btt|kd»«ım »iradi» ferdijet «ta m ım ın bılha»»a bo yük»ak künıilde Univet»it«ı Prı>fe*orkn tarafından tetkike değer bir
kıymeti olduğuna Işaıet etmiştim. H *r şeyin hakkını verebdm n
uliiınk için Cniv«r»itenin c»ki profesörlerinden büiainin, büyük
Türk mütefekkiri Zıya Cûkolpm bu m evıu etrafında yaftU r
)Arınış oldufcunu bdlhara Kuçuk mecmuada uoıdufcUnı için ha­
ber vcmınklıjım Uutım tjeliı
Gökalp I9İÖ arnektinc doftru Y e n i Mecmua ile ncşıelliûı
yıuılaıda bu mcvıuu içtimaiyat bakımından tetkik ederek nfert
yok. cemiyet vat. Sen. ben yok u ı. bu varır·· vecireami ortaya
Atmış, farbın ilerleyişinin ancak cemiyet «ayetinde olduğunu vr
bııım gerıleyişıtnuin dr ferdiyetten den grldı£ını ittirerek b ir­
deki lerdl teşebbüsleri v* ferdi m ûrue»elcn tenkit etini* v r intı·
kal dev relerinde mutlaka ferdiyetten şahuyete v * en *onra ce­
miyete (rfdeceitn ı iten »urmüştü.
Gökalp ieıdıyet hakkında bu tiırlu kat‘ 1 fikirler yürütürken
Ilırım ferdi mûr»*e»eletimirı. vakıl usulümüru yakından tetkike
vakit bulamamış oldufcunu taaoedlyon.m Vakit bulmuş olaavdı
bu bUyük edtm boylr »yU m .yecek ti Nitekim yııw bu aıralaıdo
vakıf hakkındak. kanaatkr.n.n de »şaft. yukarı buna benrediğini
Ve kapalı olduğunu bira» sonra tafsıUtılr anlatacağım
BctrJwi *e»*ln kı Gfckalp bu fıkrmde »onuna kadar durma­
mış. tetkıkat ** laubbttfclltu ikrktûkçr ferdiyet hokkındakı «o
rüş ve anlayışı a « çok d eftm ış. hattk çok ık .lrro ı, olduğunu
TuktrrAr VM rrtnct» T.rOU la * * . . ,
1922 de K ü tü k Mecmua (» a y ı 2 3) Ur (Um um culuk) başlığı al
tında çıkan yozum dan anlıyoruz. Cûkalp orada diyor k>
C em iyet, fer tir «den mürekkeptir Cemiyetin ay m a beyni,
go/u. kulağı. ellen almadığı w;.n kendi menfaatlerini garup diı
şünrmc/ V e menfaatine uy «un işleri kendi kendine yapanı·*
Cem iyetin menfaatlerile mazarratlarını gören v e düşünen ve
nıazarratUnnı defederek menfaatlerini celbe çalışanlar da ancak
onun terekkübüne dahil bulunan fertler olabilir Fakat her fert
bu umumi işlerle. »ırf cem iyetin faydaaı kin uğraşıyor m u )
Fertlerin yaşayışına dikkat cderaek görürüz ki bir çokları
yalnız kendi işİerilr uğraşıyorlar. Um unıl işlere hiç dlAka gö rtf»·
iniyorlar. VAkıa bu fertlerin kendi işlerini iyi yapmaları da cemi
yet ıçm faydalıdır. Fakat yalnız bu hu*u»I İşlerin gorıılmral kâfi
drğıld.r. Um um i işlerin de düzgün r e kttM im iz yapılman İA»
»im dir O halde bu (h u ıu acıı) iuaanUrdan başka (um um cu) in
unlan* da ihtiyaç vardır
1— U m um ! işlerle aırf şahaı menfaatleri için uğraşanlardı·
M eaeU ya ln u maaş almak içü» memur, yahut iktiwdl imtiyazlar
koparmak için m ebuı utanlar
2— Goatenş ve tefahür Mikaaıle aiyatl mevkilere göz di­
kenler.
3— Rıyaaet aevdaıı ve iktidar hıraıle »ıyaaetr atılanlar.
Bu uç çeşit fertler her rw kadar umumi işlerle uğıoşırlaıaa
«la aırf cem iyetin faydaaı için uğraşmazlar. Bu çalıf mıılaıın mu­
harriki ferdi ıhtırmalar olduğu için cemiyetin caaılı menfaatleri
y in r ihmal edilerek yalnız bazı /ahiri menfaatlerinin teminine
çalışmak olur. O halde umuuıl işlerin içtimai menfaate uygun
bır lar/da yapılmaaı için başka turlu fertler Uzımdır Ö yle fertler
kı bunlar hem umumi işlere büyük alAka göalermeli. hem de bu
alAkaları. ne şahaî menfaatten, ne m evki hitamdan ve ne da tefu
hür hittm den doğmuş olmamalı Bu aUkanm menbelan yaltwz
milli, vatani, içtimai mefkûreler olmalıdır. Yani bu
umu
m i işlerde lamamile gar astız. menfaalaız. eııvel»*# v r ba» ·»«
malıdırlar işte bu aeciyeye malık fertlerin umumi
err
belledikleri allk aya (um um culuk) denilir I r a n ··* * ' '
itada Eaprit publique tabinni kullanırlar.
4Hm» n Ü i* a
- , * - ~
leke,», istibdat, tahakküm . tegallüp * b . fe y k r y ^ * »
Garbın |«,ktan faik,. garp milletlerinde umumculuk ruhu
nun kuvvetli olma«ıdır W
* M
milletler « n M i d · <U bu « ·
eiyenin bUba*M Türklerde kuvve,li olduğunu » o , u yon w
lurk
milletinin « . i » b ........ * * « t t <
*
"
.
«
T T
cu b k ruhunun kuvveti, bulunma., «a y r ..n d «h r T ü A le r bugün
bu sebep «aye.indedu ki demokratik teşkılAla - h . p m,İli bu
devle, vöcude *e,itebildiler r»
Ziya Gökalpm mUtaleoM b u ,»d . bitti
Go,u| ve d il'u n U f
İtibanle arada fark yok Yalnız benim anlayıp ta anlatam adığım
hakikatle,! Zıya Cûkalp kendı.ine b a · oU n kuvvetli mantık v e
giuel İfade ile ilmi bir »ekılde o,taya k o y u y o r l|te o kadar.
Son »Öc olarak diyebilirim kı Z ıy a G u lu lp ,
uınumculu·
•dini varmakla beraber yına ferdiyetçiliği müdafaa ediyor.
U
FE R D İYE TİN ESERİ: İM A R E T · M E D E N İY E T
C ıte
S Ü Z uzamış olmakla beraber bu «ırada «im a ret* tabirin­
den bah««ditm rue hem mevnıumu/u noktan bırakmış, hem
yukarıda «ayılan maddeleri toparUyamamış hem de Türklerın
şehirleri ima, «ahaatndaki huauııyetlrrıni ve faaliyetlerini »o y ·
İrmemiş olacağıma «çin bu eksiği tamamlamış olmak üzere
müsaadenizle «im aret» hakkında da birkaç «o * »oylıyelım :
Umumi belediye tarihinde bit cite tabirine te«*d ü f edilir.
Yunanlıların Kadı olan bu tabirin medeni hakların m enşei an­
latılırken hukukta ve ın u n toplulukları «ayılırken içtimaiyatta
da bahıl seçer. Ben burada cit* hm hukuki v e içtimai la tifle n ir
uğraşarak değilim Onun yalnız imar «ahaıındkaı hizmetini
mevzuu bahaedecck * · iniklerin ümran ve medeniyet hu»u«urı·
daki hizmetlarini anlatacağım:
Garplılar CUA y i: hemen hemen «u tabitletle «etrafında
«ur. en yüka«k (epesinde kal*. otta.ind* büyük mabet ve bu
Vfc*rUU*»· T .,ih l takt^lı
H
nun çevretın d e ç a ş ıtı. p u * n v r mrydanı bulunan k au b a» diyr
tarif ederler.
Kasabanın difarııında y a fiy a n Kalkın ibadet için
oraya
gelm eğe mecbur olufu. duymanın tecavüzüne uğradıkları ra
man tur içine v e k aleye tıkınmaları, ellerindeki ham maddeleri
»atm ak. kendilerine tuzumu olan mamul etyayı almak için dr
yin e buraya b * f vurm olan kaaabaya bu ehemmiyeti vernüf v ·
bu ta rifi doğurm uftur l|te bence cite nin
mından en doğru tarifi budur.
belediyecilik
bakı­
C ite nın dilim izde mukabili «M e d in e » veya «b eld e» dır
Araplar M rd in eyi «m u h it v r mahdut ve muayyen |ol ntek&ne
denilir ki kuttan v r tukkAnının içtima ve ıkarrırtlerile mütec»
tir o la » yanı um mn eterleri vucude gele Beldeyi tarif için de
«etraftan m ûtahayyız v r m ü tem eyyu ve mııteayyın olan (yanı
m eıelA bir turla a y ıılm ı« bulunan) her k ıt’ai arza helrlr ıtUk
olunur" diyorlar
Bazı A rab İrgatları katabanın büyüğüne
«m e d in e » küçüğüne «b e ld e » diyorlar.
Araplarla garplıların cit* ılr M edineye
serdikleri
mana
aralında ben hiç fark gortnöyorum
Fakat bazınızın her
iki tarif araıında birdenbire bu benzeyişi bulamadığınızı tah­
m in ediyorum Bu lereddudUnıizU gidermek için ıılAm tarihi
nin bir »ahiieeinı açıyorum : Bılıyoruıunuz kı UlAmiyrt nefiri·
nin M ekkedrn kaçıp «Yearib® kaaahaıına gelerek oroıını ken­
d ilin e m erkez ittihaz ettiği zaman dum anlarının tecavüzün­
den korunmak için Iranlı Setmanın t a v fiy w il· katabanın etra
im a bir §ur {e v ir m ıt v r k a lıb a idinde hem mabet, hem hükü­
met daıreti. hem ıkroetgâh olm ak u *rrr bır de mercit yapnuf”
tı V e o U rıhlen itibaren de Yearib kaealıa·! nMedınrttıl retııl··
adın· almıştı
H iç »ü pbe y o k kı çok y f w ı i | » e
>e r
" γλΑ^
hakikati bulmak için en »on AiabU tana gelmi» olan Selman;
teh irlerü ı etra fın a tur y a p ıld ığ ın ı Iranda v e B ızantia
ve bunu M u h am m cde ta v w y e etn .ı,t,
K0" " 1'»
Bunun üzerine^Ar­
tanda ilk d e fa biz kasabanın etrafın ı ıu r ile çeviren M t a t f
natırı old u ğu n a v e bir k a - b a y ı bu .u retle mıara medenı>et
o u u ii r i p ·
»*
nıldığine göre Araplara bu h u .u m tik m edeniyeti Muhammedm ögretm i» olduğu »oylenebılir.
Yunanlılar cite hanemde kalanlara «rnetek>
RutnalıUr
«b « W
dedikleri mb Araplar d - M edine haricindeki badıye-de
y*n i çöllerde y a y a n l a r * «b e d e v i· derlerdi
F renkle*
d t f d®
oturanlara. c iK Hakkından u tıf«d e edenle*e ctoyen d * d » * !« »
uıbı Araplar da Medinada oturanla*· «m ed en i* derlerdi C ıv ı·
lııatıon
medeniyet k e lim e * Ç it i den alırım ı» olduğum, gore
tnrdenlyet «eKİrlitik demek oU ca*ı gibi dilim izde M edine y e ­
rinde «*eH ir» tubinnı kullanılmakta bulunduğum un gore de
bı/ım «te h irli· ve «k o y lu * tabirlerimi/ medeni. bedevi muka·
İMİı olm uv olur.
Bır konferant * in birar fa/la i M k k l edileceğini tahmin
ettiğim bu Uahatı verm ece mecbur olu fu m : T drklerin tehircı
lık ve imA» »ahaunda orta y* çıkarmış oldukları · imaret · labiri·
nin v·· imaret »isteminin turn f renkler in C ila ·ι vr
A r a p lin n
M edineıı mukabili olduğunu libat %* U *h «çındır. Şimdi bunu
birkaç m in i il« teyit edeyim :
Bilmem hiç eG ebre* ye uHttnıt m ı) C ıttin ı/»e orada knn.·
banın en h&kim bir tepesinde Çoban Mustafa Paşa adında bin
ai tarafından vncude getirilmiş buyuk bır ümran eteti gormuştunu/dur Ortada böyük bu rami. dort bir tarafında bimarhane, tabhanr. aşhane. medreae. kütüphane.
kervansaray, ha­
mam. han «o to l» tekke ve mektep gibi müeaseselerın v r en n i­
hayet vakıfın abcdl UtıratgJkhı olan türbesinin dirilmiş olduğu­
nu elbette gormüşsûnürdür,
İşte bu »ayılan binalar katabanın bır çok medeni, sıhhi ve
ilmi ihtiyaçlarını tcU fiye yaradıkları gibi aynı ramnda orada,
o çol ortasında. ufak tefek tahta binalar arasında bır mamure
vücude getirmiş. oratını medenileştirmiş oldukları için h ryrti
mecmuasına da «im aret» denilir.
T ıitk tehirleri arasında niçin G ebreyi sore /emin v e m ev­
zu ittihaz ettim ) Onu da anlatayım:
G ebre. Istanhuldan Anadolu içenlerine. Arabııtana. A frikava. Orta Asyaya. Kinde hatta U fa k Şarka giden buyuk
T n r tlı.4. ( · Μ η · | Ι · T »UM takHtf.
kervan y o lu n u n h « i i w W i i . Ş im diki m ı nakil vnaıtnlarırnn de­
ğil h alta arabanın b ık ı (İrm ediği zamanlatda ve hayvanlafU
nakliyat yapılan, krnvnlrLa yolculuk edilen devirlerde Istonhuldan «aUıhleyın k alkan y o k u lar öğleyi «Kartal» d a ve Keçeyi
■Gebre» de geçirirlerdi, v** yine hu »urelle Izmıtten kalkan yol­
cular da ö ğley in Derbentle ve geceleyin Gebrede bulunmak
m c b u n > rltn d e idiler.
I
ler gun yüzlerce yolcunun gelip konduğu bu kaMİMtda
çektikleri »ıkıntıyı gören Çolıan Mustafa Paşa Mısır valiliğinde
edindiği serveti burasının imarına ve insanlığa hı/mete u r l et·
mi| ve baha olunan aıhhl ve içtimai muesseaelerı bu makaadla
yapıni|tır Burası içtimaiyat bakımından olduğu kadar »ehııcı·
lik ve turizm noktasından «la görülecek. gezilecek ve K'tkık edılece bir yerdir. T avsiye ederim.
Anadoluda böyle kaaalta içinde veya yakınında olmıyarak
bıU ki» çal ve o va ortalarımla da b u takım ımaıetler vardır, ço­
ğu «Sultanhanı» adını alan bu lunalar bir değil birkaç kervanı
• bittabi hayvnlarile birlikte
ve yüzlerce solcuyu İçine alıp
barındıracak, ve koruyacak genişlikledir. Müstahkem bır kale
manzarası gösteren bu binaUnn tunç kapılan kapandığı zaman
dışarıdan vaki olacak bır baskının te»ııi de olamaz Binanın ı·
çinde bir çok dükkAnlar. su tesisatı hattA mabet vardır
Haçlı seferleri sıralarında bunları görüp memlekrtlrrıne
dönen Avrupalılann aultanhanlarım örnek ittihaır edecek ‘ G o­
tik* mimari tarzının bundan çıktığı ila iddia olunmaktadır.
Şayet içinizde G ebzeyi görmemiş olanlar varsa oraya ka
■iar gitmeğe zahmet etmeeinler. Köprüden geçerken Süleymanıyeye veya Fatihe doğru bakacak olurlarsa etrafındaki alçak
ve tahta binalar oltasında kale gibi buer abidenin, bsrer ümran
eaerinin yukselmı» olduğunu görürler. Merak ederek yanlarımı
gidip bunları birer birer tetkik edecek olurlrs* Cebzedekınden
daha geniş Ç a p ta hır mamure «le. bir imaret ile karşılaşmış o J İar. Yanı ortada gökleri tırmalıyan zarif minarelerde u«» 1
mabet, onun etrafında orta, lise »e yüksek tahsil viren tne »e»e
••Üniversite·, bımarhane «b a şta b a n ·· taphnne *ıdaru
parasız o tel», aşhane, kervansaray hamam, han. ara*ta ‘ **” *
m l etmek üzere orada yat maktada
D e h ·.· var: M m c U Fatih imaretinde bır de kurşun d o
kümhanesi gördüğümü* ..b i E d .m «M û ikinci Beyazıt ıma.eiınde bir mum dökümhanesi vardır Bu lurlu m ü e s s ir le r .m »
retlerin hepsinde yoktur Kur,un dökümhane., hu binaların .·
tlamrı nu.mur.yel.nr en çok hirmet eden kur,un o ld u «u Κ ·η
prk lu/umlu bir m Üe-ese olduğu kader e»k . devirlerin en lıelh başlı tenvir vaattMi olan mumun da yin e bu ım aretlrrdr y a ­
pılmakta olman her halde takdire değer bir n*ir.
Bır de imaretleri tc*kıl eden m ües*r.elrr mahalli ihtiyaç­
la r· ve lüzumlara gore azaltılır v e çoğaltılır yahul müesseseler
drn bir kısmına ötekilerden fazla ehem m iyet verilir. M es eli
İkinci Beyazıt lıtanbuldaki imareti yaparken en İn.yük ehrm
miyeti tam ir ve aşhaneye verdiği ve h ıM ıt ıiM yapm adığı hal­
de i4 86 da ahalinin rican ürerine Edım ede yaptırdığı imaret·
ir rn büyük ehemmiyeti Hattahaneye vermiş. camı ve aşhaneyı ikinci dereceye btrakmiftir. Bu ha»tahane hakkında mimar
Sedad Çetıntaşın Cumhuriyet garetesinin 8 Nıtnn 1936 tarihli
miılıasında çok değerli bir m akale·· ve hastaharıenin plânı ve
relovesi vardır, okunmağa ve iftihar etmeğe değer
Şu halde o tirada Edırnenın en buyuk ihtiyacı bımarhane
yani hartalıaoe iml| ki böyle yapılımdir
l»*e bu tesisatın heyeti mecmuasına Türkler «u n aret» denuflrrdir. İmaretlerin şu variyetleri cil*. M edıneye lamam ile
tekabül etmektedir Bu takdirde imareti medeniyet mukabili
olarak ta alabılırr. Şehirlerin harap binaları ortasında bunlar bi­
rer ümran, birer medeniyet eterinden başka bir »ey midir > Bu
gün bile Türk medeniyeti. T ü ık mimarisi diye bunları göster­
miyor muyıı/) Tarifte eksik kalan yalnır «urlardır Fakat ima
reller.n dört bir tarafındaki duvarlarla muarram binaların «sur*
hırtlan farlu var m ıdır)
T t o u r ·* . v k M m
V in u U t m r ,
İmaret mefhumuna dahil olan bımarhane. medre·*. tab
hane. kutüphanr ve ayhancler hakkında bundan birat evvel icap ettiği kader izahat vermiştim Bunu tamamlamak için ka­
lan kııım ları hakkında da bir kaç »ox »oy İçmek Ιλη m gelir: l·
maret m efhum una dahil olan hamamın bir yehir halkı, hueuııle
uzaktan gelen bir yabancı için nekadar lüsumlu bir m lırM n r
olduğunu iıah a hacet yoktur, onu geçiyorum. Burada ehem­
m iyetle ıi/rrındc durulacak m u r iK ie araıtalar ve kapalı çaı·
yılardır Baheolunan imaretlerin etrafını luılrm ek, halkı ve btnnetıce alıy veriyi oraya çekmek için bepei bir çırpıda. Inr yüaeklıkte yapılan «ıra dükkânlara «arasta» dendir. Faraça ârâtlent
Stulem ek. te ıy in etm ek manaıı nadir Bundan alınan aıa ılr
d u ıgü n . biteviye binalara dendir Suleymamyedekı dokm rtılr,
ve yine oradaki Tiryak ı çaryııı. Şehradebayındakı e«kı Direk·
ler eratı. Sultanahmetteki hâlâ bu adı tayıyan lıarap «ıra dük­
kânlar birer araatadır V# her biri bir çeyit eanafa mnlmutur
Fdırnetle Selim iye ram ii yanındaki A li Paya çaryııı da oranın
erattandır Fakat yalnız Türkiye yehirlen orantıda değil belkı dünyadaki araetalann ve kapalı çaıyılann en büyüğü ve en
çok tetkike değeri olanı Beyarıtla Nunıotm aniye aralındaki · Bü·
yük çaryı» dır Bu hepini/,n gördüğü ve bildiği bir yer olduğu
için aorü u/atmıyarak yalnız bunun tokaklon. dükkânları ve
banlan hakkında İhta! bir kaç rakam vermekle iktifa edeceğim
Büyük çaryıda 67 aokak. 3.000 dükkân, kapM çaryıya α·
çılır ve çaryıdan «a yılır I 3 büvük han vardır. Fürkiyenın kara ve
vilâyet m rfkr/ı o Lan b an
kaaabolarında bile hu kadar bina
yoktur Ankarada I 340 - 1924 te yapılan emlâk tahririnde ya­
nlan binaların « y i » 6.000 «1, Şu halde hu çaryı bayh b-»me»k i A n k a ranın ya n ım ı teykil etmektedir, lyle bu dükAAnlar
da. bu hanUr da hep B e va iit camii yanındaki a r a » t a la « f c f .
ven le ile haber vereyim kı Utanbu 1da y.ne hovUçaryı mahiyetin
<lr u m 468 büyük eaki han vardır Ve/ır hanı. Valde han, ,ıb
len adeta bire, kaaabodır V . içlennde camileri bile Viüdr .B u
Ilımların her b ira i bir türlü - n et ve ticarete
becı hanı. Kurkçu hanı veoaııe gibi Gerek a ı* » l· '
dükkânlar. gerek çaryı denilen ü*tu kapalı dukkâolar. ge
.
omu·
it
ım >
hanlar hep imaretler. y^atm ak için vucud*
a k *.tk n ü r. Bu takd.rde TurkJer Krn. « « a ıe t
£
f,
r.pılan imaretleri yaşatmak * * « onU' * ,r* ' T*
*
mrkle « Μ
* ! ‘ " * · ηη* β * " '1 • A * M U ,,■,tί‘ Π, ' lm^U',,ί,, d ''
^ T a e ıd a r U n n . büyük vezirlerin yaptıkları imaretleri V M ·1*
mak kin kudretli r r kuvvetli zamanbnnda memleketin U r t ·
rafında vurude getirdikler. iratları ve ikaılan . d M » v r ümran
«rtle tm i .ay.p dftkmeğe lu-m mevzuumuz hem z a m * ı m u *.·
,ı değildir Yafam ufak btr kawba olan Geb/odrk. imaret dMa·
yı.ılr Çoban M m llıla Potanın yaptıkların. e»>*termrk. bu »ite
kullıımtıvı memurların kadrnaıınu kaydetmekle ötekiler bak
kında da bir fikir vrr.lmif olur »anının:
1 — Gebze İmareti Memurları
*unH
IftM fft
K ilt* J
•
M
•
m
k iıA .
4
2
g u tıd r 2 fk ^ *
El
·
f iım e k
>
İ
ı
·
t m e t « t k »| m ın
»
2
·
tf
•
1
·
<2)
Im e ftt U O m k i M
»
2»CT>
•
>
mem uru
Kem âl.
•
.
4 et »
•
Iff >
6
»
·
·
»
Bufcrfey 4 4 | m
•
2
»
•
1
β
Y «|
U iU fi
»
2
·
•
)
»
lm % d kıttfnrvrutu
»
·
K b # ytk ejrt"
•
Im âief kKıruiA bek.e* ·
1
β
·
»
S ·ft » i
•
S
S
An»
D <*«r
•
10 * k ç ·
»1li · Κ ·
I*ıtWK
TeH kene »^pwruca-
r* *
•U 12 )
Im e rti «d ııım iM
F.k inekçi
2—
IfT.âl·! f t f k l
ayık k
E a k ife h ir İ m a r e t i M r m u ı l a n
m ı ı l r 5 »k < «
(U m ie 2 «k «,e
V flu lk a tt
4
ı
İ m * ı* ı
K B ttd
S
e
lltk»eek«t m iıiem e<lt
A k ıttı
2
·
M u t ir e
Ταινιιπιΐζΐ
1
·
u *k
T * M ı«n e ^ f U l f a M İ
2
·
N ash
lif m iri m utem edi
S
t
Κ Λ ιψ
D # | ın n w
kuru. ıuu
İM irM m
m
um
»
S3
t* H tır «n ı
•
4
>
e
?
.
1
·
10
»
Kâine mı
•
f
s
»
)
»
T-r\lf».k-
t u iw
»t
Mekteple* Teşkilât « e 1ak»t«*lı
rnMİlım
C « l ı * · m «k»eb·
«İlimi
* " » * · J *V<^
KumetıhiMravd* *·mektebi mu­
kele
allimi
·
K a il·** İ m » ··* » ·» )
»
£>kı»*Hı»
mektebi
*
*
*
*
·
F_*iiK*u>
mektebi
muallimi
K a lia * ( nu.avmt)
ν> 7* * * Λ m eku l*
I
·
·
4 akt»
I «
mıiilIıiDİ
*
4 ı
K a il··
»
I
·
4 — G e b îe Cem ii Teşkilât ve T » l » u « l ı
r*rul* 10 λΙ < «
10 >
•
llaltp
İmam
V e ıı
[ ) f f i v u r u Κλ<λ
M in in i
M iU m İa < * )
V a « i oku) 41»
(2 )
Karvdıkı
Aşır e k ır r·*
»
•
s
•
•
10
10
»
»
s
»
I k *.
2 ·
!» * ·
}
a
t
»
•
1
·
N o k ta »
*ı*«J » 2 » i t »
1 ·
Μ«η Κ *Π ·* fi.ululm ·
%
»
S *«H ·
·
A
*
B *h vvM
·
«A
•
»
t )» U | « ı
·
2
·
TU fbed.»
*
İr · ·
Sûpurikil ( 2 )
·
K ap *.
KenWe ».aka! ( 2 )
»
■
Su p U
*
%
l
2 .)
>*
2
·
·
·
S - F-»kişehi* Cunii ve U.nikah. Teşkilât v * Tah.uat.
lUnıkah te ».
*>»"·** I » ak<a
lU tıp
*
«°
»
İman·
*
,Λ
*
M u m u . ( 4 ) ri>w** W 2 » « t *
Haiu. kıi»up
*
4
*
Muamf
Ka>ytım <2)
Κ.ηΗ,Ιί.
5J|»urofû
to p u
Supunıcü
junrU 2 « k i·
2 »·»·
2 .
2 ·
2 ·
I »
& _ G e b / r M cd rea e.i T e ş k ili t ve Toh.İMtı
M O * ·*
M||(t
fuwle 50 ak*.
·
> a
H a l» , ku i.p
·
J
·
K apaa
·
2
»
topürû'Ü
« - « » · ' *k<*
I J Wyl» «lebe >t·* ·*«·
trem eklen «*· verili.)
Own m i t f f i a
7 — İm aretin U m u m i Id *re Teşkilât v e T a h its a li
İmaret n a jın
Mütevelli
günde 10 ak*a
a
40
a
Kfctip
Rucnamc* katibi
*
►
10
VVkılharc
»
e
Vekilharç k ltlb i
btaobuhU ki
«kar·
>
5
Ur cabiai
Akarla» kftıtbi
a
*
5 9
»
günde S eke»
5 »
·
Tamirat kAtibi
Filibe akarları rab iti »
KAtibi
10
»
»
·
Ahu** «karlan eabıu »
SrUnik akarları ca
»
kAtibi
YcnifcKir
abirU vi
»
c-KiUn ( 2 )
PırıvAtli
âkuvUrı
•
cıbıM
P i i i t m II
5
5|cr»
5
a
a
bm *m ·
U n cebi»!
*
3
Süvari u b i ( 2 )
K un klı drfeirm tnl*·
>
5 fer*
»
5
ri
kAtibi
3
ft
D onul* cabU*
î
i
»
Edirne ıık a ?Atı
t
biti V# kAlibı
•
Y io * r.dırn· embut
5
p
•
5
•
4
*3.4.5
ca·
b iti
»
Katibi
>
5 ft
SaUııik
ve karıklı
d ’ ftinıırnUrı cabin gilniU 4 akça
M uhatebr kAtibi
N ukut k Âiılıı
C » h ı t tıukuiu mu·
ir v fllıii
S
C ^bce akarU ıı kAtibi »
Pıravadi
akarları
3
•
»
gurıd t 5 akc«
K divnt Kem h ın c iıi
►
a
M ııtrm rt ( 3 )
A U r l ı r Umirriftl
PıVAilr m n ir m fî
•
ft
ft
t
i
•
A
ft
A
3
ft
ft
ft
10
ft
3
5
Şu urahattan anlatılır kı G rb/e « ıb ı ufak bır kaaahad/tki
imareti yapmak v e yayatmak ίςιη Çobnn M u ttafa P a t » : Utan·
buldu. Edirncde, Selânıkte.
Eakijebirde. Filibcde,
Silntrede.
Geb/ede. Deni/llde. Padcede. Piravmltdc ıradlar v e akaretler
yapmak aurctilr hrm oiul.mnin imarına çalıymış h em d e titrek
G e b ttd tlti imareti, «erek Fakıyehirde. Utanbulda. Kütahyoda.
Eaki H i «ardaki mektep, tekye ve kütüphaneyi idare için t r m ın
15 talebe dr birlikte «1 5 5 a atlama i f hıılrnuy ve |(ündelik ver·
miytir
Ru adamlara bir ıjunde. bir ayda, bir *e »*d e verd iği a y lı­
ğın hcaabını yapmadın» A t* u edenler yapabilirler Y a lım »u
katlarını aoyliyeyını k il V e rd iğ i gündelikler « U ak;adan b a f
liy a n k « 5 0 * akçay.» kadar çıkmaktadır. Bunlar arasında en
y ü k v k maum «tü n d e elli akça» rnudem t v e ondan aonra ken·
Iıwtl*«4r V*.İnrtıtlı, T*rth
Jtaklit
41
di sülâlesinden gelen m ütevelli igü n d e 40 okça»
almaktadır.
Ç ob an M u ştala Paşa müderrisi m ütevelliye takdim ve tercih
etm ek le ilm in kıym etini yükselmiştir.
İm aret tabirinin cite mukabili olduğunu ve bır yerde top­
lu bir halde yapılan bu türlü binaların heyeti mecmuasına de­
n ildiğin i izah v e ısbat edebildim sanırım. Anadoluda. in Salçık
oğu lla rı zam anındanberi yapılım ı olan imaretlerin son zaman­
larda neşrolunan kitabeleri dr bunu gösterir. Meselâ Divrikteki
meşhur cam iin kitabesinde:
,iu 4 i
j
»- .
J J }
L'J'.-*— eu S j't
i j ,i
·'
V e A m a s y a Dorüşş ifasının kitabesinde:
. . . « '• • i 'J i i · J « /*
4
J
iT j U '. U ^ i ' j » /
Kastam onu Marıstnni kitabesin,ir
- J * - ''r M
» O 'jU 'J ' -A* ·** ·'*· ·'*’ *
Sıvasta Ş ifa iye müessesçi kitabesinde
j
j- <
^ j '* -
i'·- ·'- -
ibareleri gibi
Kastam onuda lla tu n Sultanın türbesi kitabesi
j-i**- j f » «/«' ı w 'J 'w *
V
*-M ***
İle yin e Kastam onudaki R ü la i tekkesi kıl*^>rei:
gösteriyor ki imaret tabiri tekkelcıe
ve m ezarlar»
hile teşmil
edilmiştir.
t
O snıanlı TUrkleri de aynı yolu takip etmişlerdir
M e s e li Beva/ıt camiinin cümle kapısı üzerindeki kitabenin
yüc oUnba «mi v, tıuwı*ı ,<lk.A .1.0 bu
W '·
d i» manasına gelen
» V ,* V > * * - »
ibaresi d r bunu teyit edrr
— / ·
H ü k ü m d a r ın
«im areti A m in » ve «im aret.
^
Fakat b a n v iA K y k r H tetkde «deeek 0 ' urM" '
Urda bu mânanın oldukça daralnlmı* ve ancak u W » »
^ " te'··
„ fc*.
ο » ·μ
tm m
v n n » , . y ik y «n c k pi,,nhp d « . u U o τ ο n O « « . n . «U n n ,'! » I ·
duşunu « o m d u m » H *lk . * I * k.1 d J » d - ™ l u « k . n « k
kendi karnının doyduğu ><*« unJ,<* dcmı» vp ,U ‘ ,
/et ve medeni tesisattaki yüksek maksat ve gaye
*?'
B'« « ,<ÎP
(m id e) ye intikal etm i»tiı:
Fatihin Türkçe vakfiyesinde «cam i » m f «v a n n d a «W. ..
II imaret ve ziyafothaneı p öın im el bina buyurdular denildik­
ten birkaç Mlır sonra *bu buk’ai le u ltrm ıı birine imaret değer»·
ne (UrûMİfa tesmiye buyurdular» denilmesi »s il va k fiyeye v r
ı>
verilen tarihi malûmata uym a» Bu; kelim eyi balkın o suretle
kullandığını güren mütercimin ona bu şekli verm elin d en iler»
gelir
Bır daha tekrar edeyim kı imaret; aşhane dernek d elild ir.
Tabirin lügat mAnası da asla bunu ifade etme/
Bir de « k i vakfiyelerden ıneselA Ftihin — bu va k fiyeyi
Topkapı müzrsi müdürü Thsin 193$ senesinde foto · lito ile
lıtanbulda Almanca bit mukaddime ile bastırmi|tır. O kunm a·
nt/ lâzımdır — Vakfiyesinden yemek v r misafirlik meselesinin
rantının föyle olduğunu anlıyoruz
«B ir fehirden diğerine gelen misafirlerin üç «ü n de imare­
tin tabhanetinde yatıp kalkması, imaretin m utlağından yedirilip içirilmesi ve hayvanının imaretin ahırında «kervansarayın­
d a» yatırılıp doyurulması fakat üç günden fıu b misafirlik olamiyacnğı için ondan sonra »rrbest bırakılması
ilk konulan
kaidelerdendir
Fakat git gide gelen misafirler ihmal edılm ı». yahut vakıf
kbteal a a f » düftükçe o türlülerine bakılmaz, kendilerine yeraek, hayvanlarımı yıyccek verdirilme* otmuy v *
mutbaktan
vâkıfın şartı veçhile tunun bunun evine kadar yem ek gömJerile? r *·
·
dı«andan müracaat eden
fakbleıin karnını doyurmak keyfiyeti kaim.,t,r ki imaretler
Uvvrdıldtğı tarihe kadar hal hu merkezde idi
Bunun masamstım ve U lk . ne deteee tenbelUğe sevk etlıfcuıi de evvele* »oyİetniftmı.
Bu belise müteallik son M , olarak sizi medeniyet ve estet'k bakımından çok sevindirecek b.r «e y daha haber vereyim
I t f k i r t * · V t o u m · T ttiM k u t h
»■
i
Bir im areti te fk d eden binaların mamuriyetine ne dcıe<r
itina «d ild iğ im gösterir bir kayda Fatıl» vakfiyesinde
tesadüf ediyoru z
Bu va k fiyed e rnumlrnç ,u
ir^ L i-w W ' 0İ i ^ U l İ/fJ· S av e V* — S
• t i * v 1-
hayretin
*UJı •’ i *
»y* · « · / ; ) f
t ^ ·^ · J ·
/ ·
f
#. X W · J P «<*.··
y
ibarelerinden
unlıyoruz kı birisi uç, dinen ılu. dirhem
gün·
delikli* ıkı adam imaret kadrosuna konularak bunlara unnretın
duvMilanna çocuklar ve ta ife tarafından bit y a n ye/Jİımf. bır
irs im yapılrm ı i*e tem izlettirilm ek να/ifesi tevdi olunmu|tıu
Bir «e h li imar etm ek, yapılan imareti iyi muhafaza eylemek
hususunda bu kadar ince Vo bedii dü?unen medeni bir rnılİBlr
mensup olm akla iftihar eden/
Şim di insaf ile dOfünelinı
Şu tarihi .rahatı dinledikten sonra
T tirkler im a m değildir diyenleri göğsünüz
m ez m isin iz> Bizden e w i l k i Bizanslıların
damladır
kabararak reddet­
yaptıkları da mey*
l|tc A yasofya n ın binasından bnfka etrafında ne gibi
içtim ai, sıhhi vc bedii m ü esseslen va rd ır) V e Istanbulda Bi·
zanslılann
A y a so fya d a n K»|kn
hangi büyük ewtri
vardır)
Türkler. A nadolu ya. K ıım eh ye ve bılhasaa Istanbula gelmekle
kendilerinden e vv elk i m illetlere
m edeniyet eserleri bırakm alardır.
nazaran daha çok Umren ve
Şehirlen. kasabaları
hattA
k öyleri baltan b a f j medenî. İlmî ve sıhhi binalarla «Uelr·»»»·®!··»'
«lir d ıyin iz v e biç korkm ayınız. tekzibe ugremozsını*
Çünku
yurdumuzun her küfesinde. her bucağında bunun ta f kesilmlf
delilleri. ısbatUn vardır. E lverir k ı cahil v r kıym et bilmez ellere
(•tınlan kırdırmıyalım
T ü r k Tarih i Tetkik Cemiyetinin arzusu
veçhile de üzerlerinde hangi harflerle olursa olsun bir yazı, bır
k ıtıh r. b ir cesim veya n a k if görülen bir U f parçasını b il» zıyaa
uğratmıyahm
G e n ç lik te n T ü r k m edeniyeti ν * T ürk
n a m ın a b u h izm e t b e k le n il ve gençlerim ize
tw biliriis
ιι »- μ ·)ι «'
b u h ıu U *l* «>'*r
Ill
F E R D İY E T İN U S U L Ü : V A K I F - T E S İS
Buraya kadar belki k.rk d efa te k r a r la d ım ferd i tejeb b ü .
v r ferdi hirmrt gib, tabiilerin hemen « y h y e y im k«
« e d m » kan un da, m e c e lle d e m u k a b il.
» i . ) d ır
Yukarıdaki
izahatı verdikten
(Vakıf). £ « · « » *
*om a
b e le d iy e «ia tem i Kaştan baş* va k ıf U iu lile
«T d rk le n n
id a re d e n
(leea M
»balettir
A t t ı k bir mahrur kalmaz.
H cp fe rd e m a l edden beledi m üe**e*elen yapanlar ura
d e n m e k te
undo btt çok hükümdarlar bulunduğunu hatırlayarak bunların
hükûmrt nam ve he«abına yapıldığı zannedılm etın Y a ln ız hü­
kü m darlar deftil. onların katılan, oğullan ve kızları dn btı tü r­
lü mtteatıraeleri >n p a rla rd ı Fakat A d la rın d a n d »
anlaşılacağı
Bibi hükümdarlar bile bu m öe«»e*elerı hayır v e şefkat d ııygıı
>u ve ilme muhabbet hitaile kendi nam v e haaaplantıa olarak
kendi tahiiaatlanndan yaparlardı.
Şimdiye kadar iyi bir tarifi yapılamami| olan
(V a k f)ın
nc demek olduğunu açık v r kat'I bir auiette ben de nah etm ı
yeceğim. hatta edetniyecrğitn. Y a ln ız ga yetin e işaret ederek
diyeceğim ki. v a k ıf; zannedildiği gibi dini ve u h rrvl bır m ürtteae değil, dünyevî v e beledi bir teşekküldür,
Vakfın münhatıran ahtet v e aevap düşünceailr mı, m alı­
nı mÜMdeıreden kutlatmak endişeaıle tni, yok «a kendilinden
torna yelecek çocuklarına bır geçinetek bırakmak kayguaılr
mı yapılmakta olduğunu, yahut vak ıf yapmak itinde bunların
her üçünün de amil olup ilmadığını burada münakaşa edecek
dei-ılım Bu urun «üter ve faydan da yoktur. A n ca k tunu d e­
mekle iktifa edeceğim ki, vakhn yalnııt malını m u u d e rr korku»ilr yapıldığını iddia etmek en aşağı I 300 aeneden beri dün­
yadan ndalrt ve hakkaniyetin kalkmış olduğunu
aöylem rkle
bitdlr Vakfın yalnız kendi çocuklarına bir geçinecek bırakm Jt kayguaılr yapıldığını ileti «ütm ek de bu kadar m illi v e beledl cart hıtakun rtki T ü ık lrri küçültmek v e onlara iftira et­
mektir. Çoban Muttafa Paşanın (C e b r e ) de yaptığı imareti
yaşatmak ve >daıe etmek ifin çalışan, m ıklan an I 55 kışı era­
tında vâkıfın aüUleıinden ancak bir tek adam,
bit m ütevelli
I
Î.Utram · Twlkl lakH
tr.
tl
görünm ektedir ve oru» verilen gündeliğin de müdrrntten ton·
ra geld iğin i v a k fiy e ·» b iz r öğretm ektedir Tacdarların vakfiye­
lerim le ı*e bu. y e n i tulâledcn m ütevelli de yoktur.
Şu Kaide kala kula üçüncü «ık kabr ki. o da kayır ve *-·
v a p düşüncelidir. M ilyon larca intanın, binlerce ıen r
utifaılr
edeceği bir v e y a bir kaç m ü rttete yaptığından ötürü u ğ ikin
bir h a * d u ym a ğı v e ölünce de kendi kannatine göre hır sevap
v e y a m ükâfat beklem eği o türlü adamlardan ne/etmeğe hak­
kımı/ var m ıdır?
Z ıy a C ö k a lp 'ın dördüncü bu tebep alarak
nbabanın bıraktığı m allan çocuklarının »atm am an için vakf
ed ild iğin i·· ileri tü rm etı d r doğru değildir, indi rnutaleodır. İlende
bu m evzu a trkrar gelecek ve onu i*bat edeceğim.
Bununla
bir v a k ıf
beraber her ne
m ü ettrted en em ek tız.
şekilde olurta oUun
yapılan
zahmeteix · hitlahi parnaı/ ·
olarak halk istifade ettiği için belediyecilik bakımından vak ıf
u tu l'i. çok iyi. çok intanl bir tUtem dir diyebiliri*.
Şim di yerli yahut yabancı hır «en gin çıkıpta m etett bin
yataklı bir aanatoryoın yapıp Utanbul belediyetine; bu kaç
m ilyo n garp atarını hnvi bir kütüphane açıp Utanbul ünlve.r»teaınr · bunlun idare edecek İra»! ve akarlarile birlikte · hediye
eter yu dakikada d u yacağın ı» m innrt v r fükran hiçleri ne i*e
r tk i hayır v e ilim adam larım ızın ναριρ hıraktıklan Iwledl ve
içtimai m u ettetelrn n de üzerinizde o tetiri bırakacağına emi
nim
Ute v a k ıf aıateminin en güzel, en faydalı ciheti bütün hu
b -lrd l hizm etlerin hükümete, b elediyeye ve halka yük olm *
dan ferdler tarafından yapiltnMR v e halkın da bunlardan para■tz iıtıfad e rtmeeidir. Çünkü ne hükümet, n r de belrdiy* mrarlS
o zamanlarda (m e d r e te ) drnilen bir mektep, n r de yin e o zaman­
larda (B im a rh a n e) denilen bır hastanenin yapılm atı ve idare
edılm eti için o n para verm ediği gibi, bu türlü beledi müeaaeae(erin yapılm atı ve idare edllmrai buranında
(v e r g i) namlte
d e halktan bu para alınmazdı
Bu müroteeelrrı yapanlar
hem onlann ya p ılı», hem idare m atm flannı. hem dr bunle»
idare edecek memurların aylıklarım temin edecrk inat ve
İmi de öncedrn hatırlarlardı
Oubaa lifU l
4*
B u n lard an ba>ka bu * i*te m in ç o k b ü y ü k ik i faid ea i daha
vard ı. B ir is i; y a p ıla n bu b a y ır, ş e fk a t, sıhhat v e iliın r n ü r u e '
• e le rin i y a şa tm a k v e o n la ra v a rid a t b u lm a k için
ö len in d e b eris in d e k i h am a r a z iy i iş le tm e k ;
m e m le k e tin
şehir v e kasabalar-
d a k i boş a r»a la rd a arastalar. h an lar, çarşılar v e d ü k k â n la r yapmaV a u re lile o ra la rın ın im a rın a ç a lış m a k . B u nu b u tu n tafsilâtilc b ira z e v v e l a rze ttim . D iğ e r i; bu m ü esaeseleri
id a re y e v e
ira tların ı to p la y ıp oarfa k en d isin d en aonra en b ü y ü k e v lâ d ın ı
„ ır m u r
s ln ıe k « ıır e t ilr h em daha can d a n , d ah a y a k ın d a n id a ­
re le r im te m in e tm e k , h em d e ö ld ü k te n aon ra ço c u k la rın a , to ­
ru n la rın a ge ç in e c e k bir iş b ıra k m a k . B u n u d a şim di ızo h e d e ­
c e ğ im :
( M ü t e v e l l i ) d en ile n bu ço cu k la r v e y a to ru n la r v a k ıf » b i b i ­
n in en b ü y ü k e v lâ d ı o lm a k v e o ö lü n c e y e r in e o n d a n son ra
yaşça b ü yü k e v lâ d ı g e ç m e k şart idi.
B a b a n ın im a ret için y a p tır ıp b ıra k tığ ı irot v e ak orların g e ­
lirin i to p la y a n
m ü te v e llile r o
p aradan k en d i g e ç in e c e ğ i d e re ­
ced e iatiinde e ttiğ i f l b i Y ‘ nr hu p ata d a n v a k fın ıd a te m a ıtn fi­
ni te m in v e te s v iy e k e y f iy e t i d e m ü te v e lliy e aiddi. Y a n i, ne
h ü k ü m et ne d e b e le d iy e bu ad a m la ra gö rd ü k leri b ele d i işten
d o la y ı b ir a y lık v e r m e z v e bu tü rlü b e le d i işleri g ö rd ü rm ek için
b ir m em u r ordusu b ek lem ezd i. B ir a z e v v e l b a h settiğim Ç ob an
M u s ta fa P a şa im a re ti m em u r kad rocu n u b ir daha h atırlam a n ı­
zı rica ederim .
H e r h a n g i bir v a k fı t e m
e d e n y a n i b ir b ele d i m u e n n e
k u ran o n u n idaresi v e d ü n ya n ın »o n u n a kadar y a ş a m a ·! v e iyi
y o ld a g it m e ·! için d e b ir ta k ım n iza m lar v e şartlar k orla rd ı
Bu
n iza m la rla şartların to p lu b ir h ald e y a z ılı bulun duğu vesik a ya
( v a k f i y e ) d en ilir.
. ,
V a k fiy e le r . c «k » zam an ın n oter d e fte r i d em e k olan kadıtık . y a n i m«hk< m e .ic illin e g e ç m e k le k a tiy e , v e «“ " “ ".y e t.
tim alırdı. K u ıu ln n b eled i m üesoesen.n n atıl idare
°
tHin için ne tü rlü m a .ra fla r ya p ıla ca ğı, bu m Ü eM rsede kaç
d a m ne .u re tla çalışacağı, ne işler g ö re c e ğ i, bunlara ne kadar
m a M v e r ile c e ğ i v e bu maaşların n erelerden alınacak gelirlerle
o lu n a c a ğ ı v e n ih ayet bu m ü e.sesed en kim ler,n ne su-
iw t lr ·*
V h t n iW it a T ırU ıl
re tle p a ra tiz istifa d e e d e ce *i bir takım kayıtlar v e »artlar ihrri
•ü rtilerek u run u zad ıya v a k fiy e le re yazılırdı.
Su ı ı · t im ale, çalm aya, çırpm aya m eydan v e »ebcp kalma­
m ak için d r v a k fı idare edeceklerin yiyecekleri. giyecekleri ve
otu racak ları «e y le r v e y e rle r b ol b ol tem in edilm ekle beraber ne
kadar k ıt ıl» * . ne kadar •u ıııtım a l y a p ı l » yine m ü eu etenin iyi ıyli·
y e b ilm e a i için d iğ er «artlar ve m alzem eler de çok gem » tutulur·
du. B ir im aret v a k fıy e e ı tan zim edilirken vâk ıfla kâtibi aratın·
d a cere ya n ed en kazana a ğ zın a kadar pirinç doldurup doldur­
m a m ak bakkındakı tarih i v a k a v e y a fıkra çok
( B u fık ra d in leyicilere an la tılm ıştır).
manidardır.
G ö re c e k le ri « h h i , içtim ai, b edii v r ik tııad l hizm otlrre bak ılıçta v a k fiy e le r birer huautl b elediye kanunundan, yahut um u m i b ele d ıy r kanununun birer h u tu tl fatıllarından bayka bir
» e y d eğild ir.
liu t u t i birer b elediye kanunu v eya o kanunun
bir fa ili »ayd ığım ı/ v a k fiyelerin maddeleri, yani vâkıfın k oy­
duğu şartlar
- -ı ya n ı vâk ıfın «artı şariuı n aııı,
A lla h ın to zu g ib i telâkki edilir, en zalim , en nıüatebit tacidarlar
b ile bunun bir h arfin i değiştirem ezlerdi.
V a k fiy e le r in teyit edici
m addi d eğ il. m a n evi idi.
k u v ve tle n v e cezaî
V a k fiy rle rın »onuna
hükümleri
mukaddet ki­
taplardan a lın m a bir takım A lla h v e Peygam b er tözleri yazılır,
v a k fiy e y i b ozm ak , konulan »artlara riayet etm em ek iıteyenler
bu tö zlerin m a n e v i teairlerile korkutulur v e nihayet (beddua)
edilirdi. Y ıld ırım ın v a k fıy r tin d e «o n ıle n »u fıkralar müddeayı
te v id için a lın m ı»tır. « K im ki m ü tevelli ola ebrdıddulıur vef•tuhtır itidal v e ittibdal (v e l e v ilâ hayrın bivechin m a ) utulünd e v e e v ta fın d a ta ğyir v e ta h rif etm eye V e taarruz edip medhal d egü rm eye v e şöylek ım m ulûkden bir m elik veya hükkâm·
dan b ir hâkim v e y a nüvaptan biz n aip v e y a mütevellilerdim bir
m ü tevelli ta ğ y ire ve tebdile m ü bo»efct "d e A lla h hazretinün vr
arnmei m elâıke v e cem ıı na»in leayın ı anın üzerine ula.* Bu
tehditlerden korkularak v a k ıf m ü ettcaelrrın bozulmama··™·şeklinin d eğişm em elin e ne kadar hizm et edıldiüme buğum· a
dar kalan v e ayakta duran binalar tay ketdm ış birer »a ıit >r eı
Burada akla gelebilir V a k fiyele rin böyle değişmez oluyu
Om u · In t o
memleket »çın. halk * i » U ideli m i olm u,«ur. * « a ı b m.? Onu
da söyleyeyim:
A ; faydalı olmuştur. Ç u n k u iç tim a i. · · n a i v r b e d ii n e k a ­
dar iftihar edebildiğimiz m iUi m u e ste te le rim ı*
v r Abideleri­
mi/ varma ancak b u korku ve şarta riayet » y e t in d e
b u g iın e
kadar mevcudiyetlerini m u hıfı/A edebilmişlerdir B it W W *n n
taşına dokunmağı. bır olunun kemıkletmı verinden k ım ıld a t ­
mağı günah ve aynı zamanda vâkıfın a r / u » u n a m u h a le fe t ta ­
yan bir titrem Niyetinde bugün bi/ mezarlıklardaki kitabelerden tarihimizin karanlıkta kaim i· bir çok köşelerini aydınlat*·
biliyoruz. A y n ı zamanda bugün#· kadar haille bırakılmış olan
binlerce metro murabbaı «ra/iye sahip ve yine bu » y e d e bu­
ğun her işe yarayan binlerce medrete. m ektep cam ı ve kuttip*
hane binaıına malık bulunuyoruz. Bu bunu, bir de y o l açmak
etki bır yolu genişletmek park, mektep ve taıre yapmak için
bir çok tarihi binaların, âbidelerin, mezar taşlarının yıkılıp kı­
rıldığını goz onune getiririm iz bunları yapan ve bugüne ka­
dar muhafaza eden atalarımızla şimdiki hükümet ve belediye
memurlarımızdan hangilerinin tarihe, Türklü&e daha ziyade
hizmeti olduğunu takdirde gıiçlük çekm ezim iz
Tarihi binaların v e hangi yazı ile oluraa ol tun kitabelerle
her türlü tana t eterlerinin kınlmıyarak. bozulnııyarak muha­
faza edilm e·! hakkında Başbakanlıkla Kuttur ve İç Bakanlıkla­
rının şu ton günlerde vilâyetlere gönderdikleri U r kaç muhım
tebliği hatırlıyorum Hele bulundukları muhitte bu türlü etki
eterlen tetkik ve mulıafazaya öğretmenleri teşvik etm e«ını şu
vesile ile burada anmafcı ve Cumhuriyet hükümetine teşekkür
etmeği ile lıemrnle beraber hrpinızın bır vicdan borcu bildiği­
nize eminim. Söz buraya kadar uzamışken Tü rk Tarihi Tetkik
Kurumunun şu beyannamesini huzurunuzda okumadan g e v
meyi ınünaııp görmedim Beyannamede demliyor kı
«Yurttaş: Türk toprağının üttü ve altı değerli antikiteler,
anıtlar ve tarihi eterlerle doludur Bunlar Türk uluıunun dün­
yada ilk kültürü kurduftunu, ulusumuzun başka uluılara kül­
tür üzerliği ettiğim bütün acuna Ulutarak şahitlerdir Innanlık
kültürünün kuruluşunda, gelişmelinde ve ilerleyişinde Turk
I
t i r t l r ·* V M n A t·· tu tu lA M t·
ulufunun yaratıcı «erliğ in i i M t m n bu ata andaçlarım lamı·
makla (T ü rk tarihi) m konım uf oluru/ Yurtta» ı Ulu cumhur
ba»kaııım ız (A ta tü rk ) un jrike o n d rılıjı altında (Türk tarihk)
ni başlangıçtan bavlıyarak incelemekte olan v r (T ü rk Tarihi)
nin etkıliğinl. genişliğini v r yükaeklığuıi bUtUn dünyaya la
nıtmaağ (alıyan (T ü rk tarih kurumu) hötün çalışmalarında
tarihi eaerlere «Uyanmaktadır
Bu earrlcr hepımırin uhıtal,
müşterek malımı/dır Onun için bu eaerleri kırılmaktan, harap
olmaktan, ynhancı illere ve ellere geçmekten
Türk için uluaal bit ödevdir.
korumak her
Yıırddaş. bu ödevi canla. ba»la yerine getirmeğe Çalif.
Tarihi eaerlcr bulur, böyle eaerlenn yerlerini görür vrya i»itiraen İmi eaerlenn »unun bunun eline geçmoune meydan ver­
meden müzelere »-e hükümet adamlarına haber ver. Kendi ken­
dine uaulaüz ve tarih devirlerini altu«t edecek toprak k a n a m d a
bulunma. Böylelikle define arayacağım diye bular ağın eaerlırr
ru* »ana ne de tarihe yarar Sana atalardan kaimi» vrya eline
geçmia olan tarihi ea^rlett de bayağı «Here kaptırma
Bütün
buıtlan uluaal kurumlara vermek kut»al amacın olaun *
B . Zararlı olmuştur Çünkü yukarıda «aydığım a ferdi
m üe.*e«eler raman geçtikçe bozulmuştur. M emtlk »on .«ular­
da bdha«*a garb memleketlerinde mezarlıklar »e h » dı*erıaına
çıkarılmı» oldukUrı halde b ad e (v ik ıf.n fartına riayet ve olüyc
hürmet ed eceğiz) diye bunlar »ehır ıçeriainde. mahalle arala­
rında. evlerin biti»i£indr ha kim ur bir tarzda bırakılnrnk birer
tüprûntüluk. birer aefalet yu va ·· haline getirilmiştir.
Vine aon aaırlarda h ılh a ··* garpta hıutahaneler tfeıek bi·
na. gerek tedavi uaulu ıtıbanle jrenıleştuildıklen haMe bizim
bımarhaneler (v ik ıfın »artları beyledir, deliler zincirle bairlane·
çaktır) denilerek olduftu g ib i bırakılnıı» ve bundan dolayıdır
k i evlerde tedavuı ve muhafaza·! güç olan delilerden başka O ·
ralara ba» vuran kalmamıştır.
Y İ M *on «u rlard a b>!haa*a garpla
,
,
k.
h ilâ O k i/ ö 'd ve K am -
br.çtekıler g ıb. - e«kı m ed re sle r birer aarl «"ektrbe ^
™*
m ı». tedri» u«ullerı de yenile»!ırilm i»
iken bixdekiWr <»
a r r u .u m u h a fa z a edilm elidir. reaun U t t a harita m e d r e s e g
O vun b ıtt
re m e z) diye bu müesseseler yen i ilim lere, fen lerr karşı gö zlrri
kapalı bir bnlde bırakılmışlardır.
Y in e »on asırlarda bilhassa garpta b elediyeler bir yandan
fakir balkı parasız yedirecek müesseseler viıcude getirm ek, ber
türlü yiyecek v e içecek maddelerini bollaştırm ak huvuslannda
bin bir liirlü çarelere. içtim ai ve iktisadı tedbirlere ba» vurur·
ken vaktile bizde bu v a z ife y i pek alâ v e daha geniş m ikyasta
gören imaretler idaresizlikten, bakım sızlıktan e k fi v e hamur
bir (fo d la ) ile »ulu bir çorbayı pek çereziz kalan v e kerhen ka­
pılarına baş vurnn bır kıtım dilenci
vam etmişlerdir.
v b
fakirlere verm eğe d e­
Y in e «on asırlarda bilhassa garpta, fennin terakkileri ve
kesiflen sayesinde belediyeler ta sfiye edilm em iş bir «u yu n in ·
tunlar üzerinde yaptığı tetirleri anlayarak içilecek »u lan k i r
lenmeden vo bululmadan dem ir borularla ta zyik li bir surette
şehirlere getirip yalnız çeşm elerde d eğil, herkesin evin de, hat­
tı» odasında akıtm ağa başlamışken v e bizde de hiç olm ozaa im ­
tiyaz v e İnhisar suretinde bu İş bir takım şirketlere verilerek
turumu ve faydası ghzo görünür bir hale getirilm işken öte ta­
rafta sokaklarda lAğımlar yanından
mezarlıklarda ölüler ara­
sından geçen bulanık, mikroptu v a k ıf suların halka içirilm esi·
n » devam edilmiş v e bunun ıslahına teşebbüs eden l>elediyelere v r şirketlere senelerce müşkül&t gösterilm ekten Itaşka bir
şey yapılmamıştır.
V ak tıU başka türlüleri olm adığı için adından da anlaşı­
lacağı gibi balkı m uayyen saatlerde bir noktaya toplam ak İt­
e r e hnr mahallede yapılm ış olan (c a m i) lerden son zamanlar­
da yananların, yıkılanların v r çevresinde d evam edecek ıılAm
cemaati kalmamış olanların yerlerine başka binalar yapılarak
bunların gelirlerinin cemaatin diğer hnyır İşlerine aarfı icabederkerı bilhassa (için de allaha secde edilen y e tle r hususiyete
kalbedılırm erUr) diye h a li
B eyoğlu. G alata, Eminönü gibi
tnprnğın vc emlAkın kıym etli olduğu yerlerde yüzlerce ram i
y a arsa, ya harabe halinde · dört bey katlı k&rgif v e azametli
binala rarasında olduğu gibi bırakılmıştır
Isirti».* VklnJijm Ι,,Λ Ι !Kktafl
u
Bu m iM İlrıı daha ziyade M yip dökmekte b it fayda gor·
medifctm için bu kadarla iktifa ediyorum Buraya kadar verdi­
ğim û a h a tı dinledikten t o n u « k h m n . «caba hem v&kıfm (art­
larını yerm e getirm ek. hrxn de aarın ve ılmm yeni uaullrrııü
kabul ve tatbik çim ek mumkun olam a* nuydı) auıhrun gelec e iin i talimin ediyorum Ş üp h e ·** olurdu, iy i ve «ü<el niyeti·
düşünmek »art ile biç te lif edilrm iyen 19 olur m ıı)
Ben telif edilemeyişin kabahatim hep tofta zihniyetinde,
hükümetin m utUkiyet »eklinde ve hepimden fa*la olarak .ia
tan/ımattan aonra açılan, hukuk, m ülkiye ve nüvap yahut ka­
dılık m ektepleri gibi yükack kültür mıır«n!*elt»rinde (.ıhVAmı
e v k a f) derıin i okutan müderrulerde bulurum
Bu r.uler vftkıf
•iâtemine dini ve kutni birer mahiyet ntf ve ivııfede urnr ederek
bunların dünyaya ait İçtimaî, aıhhi v r binnetice brlrdl hirer
m Ö e««e«e olduğunu, ramanın değirm enle vek ıf Itakkındoki hü­
kümlerin de. hntta merciin de ıt g u m r ıi Uzım gelece&ı fikirle**
rını o rta y * atıp o zamanki hükümet» v · o hükümetin talih iyel·
far d a im i olan F.vkaf nezaretini yenilip* tefrik ve ıcbnr eyle*
m rm ifter, hele va k ıf mUetir*eferın atıl tabibi belediye olduğu·
nu ve oraya devri toıbedcceftini akıllarına U le getirmemitler·
dir.
Bah*etti$im hocalar tarafından bu mekteplerde ukunmnk
llzr.tt yn zılm if ve ba»jJmif olan altı kadar (ahkâmül evkaf fer·
h ı)
kîtaplannı oku n an ız İddialarımla hükümlerimde beni
haklı bulununuz. Bu eterlerin ilki olan Ornrr Hilm i Efendinin
(ith afü l ah U f fi a h k im il e v k a f) ı frantı/raya da tem im e ve
neşrolunmuftur.
Huğun bir çok garplıların yalrue kendi memleketlerinde
deftıt. Türkiye de dahil olduğu halde dünyanın her yerinde
mektep, haıtahane. darüUcrze ve kütüphane gibi müettetelcr
yApırıaları ve onları idare edecek paralar vermeleri o memle­
kette tervetin çoklusundan ileri geJdijrini anlam ıysak Ve b«n·
netıce intaniye! v e şefkat hıttının arttığını takdir etroıye<*k
k im »* yoktur tanınm
Bunların gıı/rttıklerı tıyaal
me% zuumuzdan hariçtir. Ben tonuna bakanm. Türklrnn bun·
lard pin U t i f . f e
k ilid ir
S i y i a h r tia i h b k û ,n «
dü»ün»ün v r elbette dûfiinur
Krallık v e imparatorluk olm ak ü z r ı* cem an yirm iye yn
kın ufuk büyük hükümetin topraklarım kılıç k u vvrtıle. kültür
U.tünlüğıle alını». Kaadan l i t t · , v r H in d denirler, .ah,İletm e.
Viyana kapılarından A d en e. Som atfye kadar r .k i dünyanın uç
k ıt a m d a ve en güzel yerlerinde hüküm »ürm ûş, at oyn atım »
olan a ta la rım ı*» »im diki garplılar g.bi idnrede ve «»k e llik t e o l­
duğu kadar hayır, »elkat ilim v e içtim ai m uavenet Iflrn n de
de çok yük*ek roller oynadığına v e .ervet ve refah içinde bututtuklarına hükmetmekte bir dakika tereddin etm eyın ir İm ­
paratorluğun her k oK tin d e. en Ücra noktatında bu refahın. bu
intaniyete hi/met h in in in fışkırttığı binlerce kArgir,
kubbeli
ve kur»uıılu binaların - diğer hürmetlerinden baçka · yehir s e
kalabalarımızın imarı lıuıu ıunda ya p m ı» oldu klaıı h izm eti kuÇÜk v e eh em m iyct.il »ayabilir m ıyir> Mele »u latanbulda ne
kadnr ara*ta. ne kadar kapalı çar»». kaç e »k i han v e tum anı
var «e hulâan r .k i romanlarda bavdan ba»a tahtadan yapılm ak­
ta otan h u .u .l binalardan v r e v in d e n maada ne kadar kAiK<r
bina bulunuyorsa hepnnırı yapılan im aretlere
üat tem ini ve
ayni ramanda »ehri tezyin v · imar dü»U ncr»ile yapıldığın ı te »
Um etmıyccek aranırda bir ferd olduğuna ihtimal verm iyorum .
Utanbul gibi. F.dırne gibi, Burwi gibi T ü rk lü ğe
a.ırlarca
merkez olmak » e h lin i koranm ı» ob»n »rhirlerde »m idiye kadar
.aydığım binaları ve m ûr.K-M İrri şöyle bir taıafa bırakıraantr
g e n d e T ü rk mımnri.i. Türk »anatı. T ü rk m edeniyeti
namına
ne gürebilırvlniz?
inhitat devrinden iiıltaıen teık ede ede geri çekil m ı» oldu·
ğumuc bu koca impaıatorluk aroxi.m de bıraktığım ız bu türlü
binalar h a li hısım için burr m edeniyet &bide.i olarak dum ur
yortar tm> Y Q l elli »ene işgalimiz ve idaremiz altında b\ılunan
i P r . t r ) yİ. bir o kadar «enedm brridır trık ettığim iz halde orada
bırakmış olduğumuz bu türlü m ü e..r»e !rr b llirm i.in iz Macartatta TürkU r araaındakı kardeşliği ne kadar kuvvetlendirm ekte­
dir. H ele Pevteyr gidipte yahut oradan geçerken
(G ü lb ab a)
tü rb em i ziyarrt etmeyen ve ziyaret « İ l iğ i ramanda · · · r.k ı
I«vtljr4# KfUrtll|İB Tuttü
Türklüğü, onun ar.ιηιΠ v r rahamet devirlerini
bir T ü ık la u v v u r edebilir mininiz?
to
hatırİAmıynn
Su belde bu türlü « e r l e r i muhafara etmek, bir taşına bile
dokunmam ık. batta, başkalarının dokunmanın» da ninni ol­
mak T ü ık m edeniyeti. Tü rk tarihi için g ü l ününde tutularak
um delerden b iriıin olm ak lir im gelm e* mi?
U n u tm ayım * ki. bu mûetaeseleri ilk yapanlar ürerine çi*·
« i çizilmesine. resim yapılmalına. b ü lİM tur kondurulmnema
bile ra/ı dttğUllerdi. Bunu bira* e vv el söylemiştim. B il timdi
yıkılın am aıın ı istiyorur Arada ne büyük (ark ver. Gençliğin
dikkat «o ru n u bu nokta ürerine bır dalıa çekmeği bır milli
kültür ve vicdan borcu bıbrim.
l-*y ık bir hükümetin Üniversitelinde verilen hır kını irrantta ma/mm çoğu dini ve aynı ramanda kohnr v e mtıKufa/akâr bır takım ınüesıetelerim ve onları temsil eden vakfı b ö y ­
le methedip durmak doğru mudur > diyv belki ba*ı kımaelerin
hatırına (m ukadder bır aual) gelebilir.
E v v e li şunu söyleyeyim ki. bahaettiğün mUc»ır<cleıin
dinden ziyade dünyaya ait «eyler olduğunu ve vakfiyelerin hu­
şu »! birer belediye kanunundan başka bir şey olmadığını şim­
d iye kadar verdiğim uahatla ısbat ettim sanırım.
Saniyen liy ık lık m edeniyet aleyhtarlığı, içtimai muave­
net düşmanlığı, hayır aevmemerhk demek değildir
Dılhaata
T ü rk iy e Cum huriyet hükümetim bundan tensik ederim Benim
bu aoalerimr de hacet y o k Simdi resmi bir veeikadan okuyaca­
ğım fıkralar bu ış<le liy ık cumhuriyet hükümetinin vakfın gör­
düğü hayırlı hırm etler huausunda benim töylcdıklerıındsn çok
yüktek. çok harareti» rnutalcalarla onu Kamutaya ksdar gutflr·
m ü f olduğunu gorecektim*.
1926 da medeni kanunun neşrinden sonra *»k. vskıllar
hakkında mülaleası alınmak ürere 1929 »enraındr hükûmstç»
Isviçreden Leman adında bır mutehaasıa «etırtılm ı» »e bu mütshaıaıta bir iiy ih a harulatdmıştı. MUtehoaau e\kal lıakfcın.ta
da umumi bir rapor vermiş ise de bu rapor »cşredılıtnmır olduğu için mundericatı hakkında moaleaef bir ( V
cak yine mütehaMisa tanım ı ettirilen kanun Ikyhau bır <o«
O u n j* τ η *
o»
ItomwyonUfden v .
Vekilleri Heyetince K am utay·
.evkedd.rken
' " ^ 7
y a »»«n
' ^
» »
mucibe marb.tn.md., okuduğumuz a»a*.dak» J ^ t k k J S
m\ıtrha*fiıın. hem Cumhuriyet hükümetinin * r W J u k k ir v U k ·
S Ü la in m
go*termr.k. mukadder « * tam bir c e v -p o mnk ve nihayet benim .orlrnmJ teyit v e ta k v ,,* etmek ttifasriU
»on
derecede ehemmiyeti vardır.
Marbatada deniliyor ki:
«M a fcn t kanunumuzun v u i i o kanunda Uauler hakkında
bir laid mevcut .ket, neden dolay* e.k i v a k ı f l a » « m ayrıca b.r
kanun yupdmaima lüzum «urdu ve 0 »m an lı devrinin m illi
hayatı ezen ve milletin medeniyet yolunda d erlem cin e enıjel oUn ananelerini bir hamlede yıkarken bu noktada niçin dutdu
ve neden dü»ündü>
Çünkü onda b e n lin d e n ve »çtımal varlığından eaer gör*
du Mukadde· yurdunun her tarafına »erpilm i» abidelerinin
kubbe ve duvarUrmda kendi dehaıının, haatahanelrnndr. köp­
rülerindi·. çeymclennde, »rbdlrnndt Türk hayırhahlık ve cö ­
mertliğinin inceliğini vr büyüklüğünü *e*di.
InkArı kabil değildir ki. bu haurnatın ıbzalinde ibadet Ua*dı
da mür««ır bır Jimıl idi İJkkin mutlak ve tamam bir Amd drğd.
E l » böyle olaaydı aynı akidryi tapyan memleketlerde olduğu
Bibi Türk vakıfları da ibadete m ahtu* v r munhatu kalırdı MemIrJtrlekctimizde mevcut vakıflarla aalnttir ki Türkün fıtratın·
dakı «Feragati n r l·» vr «gayrendiflik· hııleri bu dar çerçeve
içinde mah«ur kalmamı» ve ayni ramamla içtimai traanudü te­
min rdrıı v · irfan v * fazilet duygularını tenmiye eyliyrn mek·
tejı, ıı*d r«**. hattan#. yol. koptu. k en «n t*ra y. mİMİirhanr.
imaret. çr*m* ve dahi, nelerle teylı U tan alı. yaUklanrvdaı. ta­
yan n#hı»l«r gibi, ııırmlrketın hat tarafını kaplamı»tır.
Malını mrneup olduğu cemiyetin hayrına, refahına brzIrtm.k bugün »çm dr «m yuk**k medeniyet m ü değil mulir>
O ».οπή fıtıatında m«kmıs v r mrvcut olduğunu Türk aaıılat.
ca evvel bu eaerletlr abat «ttL
Uta onların huvünkü yükaek eorü*hl v * d n »n ftkül» evlAdmı İni nokta dUfundûrmu» \m kıymetli yadıgiılon n ya** ma·
t . u t . n * vk i..m <u . i t r i u UıtİMiı
M
»m ı tem in i (in ayrvca esatlar koymaya bu kudıi düfünüt <^>k
olmuştur
M em leketim izin vakıflarını tetkik içm bilhatıa celbedilen
garbın namdar hukuku medemy* miatlarından M o»yA l.rman
dalı! bu parlak hakikate ve bu basiretli harekele kain duydufcu
takdir heyecanını »amım iyetle itiraf ve raporuna da dercetmrk
«ııretılr ııhatı ınaaf «tm ıttıı
Zam an ve muhitin aeyyiatmdan o /amanda ve o muhitle
mevcut rn kavi mueaıraclrrm dr ut çok müteeaıir olmalan in»
kâr edileme* hır hakikattir. Bu itibarla Türkün bu bergürar ha·
M nalı da Otm anlı »ultaundan kurtulamadı ve tâbi tutulduğu
ucııllerin toplu v « müdevven olmaman le ıv irti kadılara hile­
ler icadına meydan vererek o tükenme* »eıvetın epeyce bir
lu«m ı heder oldu Y in e çok »ülue »ay.indir ki. o y.t^ma vr) tah­
rip devirlerinde Türkün temi* ve ati! kanını damarlarında ta·
«ıy «n İ 0 . babalarının. dedelerinin yadigârı olan bu âbidelere
kudretinin yettiği kadar el »ürdüımrdi ve artık büyük inkılâp­
la tamamen malına w h ip olan millet kalan »ervete de kudretli
elini koyanık ve yaptığı kanunlarla o »eTveti yemlik edinenler­
den temi*li>erek nurlu ve »uurlu «vlâllanm •ineeınde ycüjtlren darülfünunların», ruhunu yüluclteeek. içtimai bünyelini
kuvvetlendirecek m ue*»e»ele»ioe yardıma ko»lu ki. inkılâbım urdan beri yapılan evkaf bütçe kanunları bunun parlak ve » e
refli bir tahididir.
P ıo lrtu r M ö «y ö Leman'ın da kemali hayret ve takdir ile
Miylcdiğî Veçhile vak ıf mUcMeatel bird»· yani Türklerdr oklu­
ğu kadar rıhanm hiç bir yerinde bu kadar »ümullü
Ulu ecdadımır cami ve m o d tlerd en bavlıyarak mekteple»,
medreeeler. kütüphaneler. haatahaneUt. imaretler. d«A b efl»·
tında hanlar. kârvan»*reyİM ; köylerde ve ka«balarda rıtıtafır
haneler, köprüler, yollar ve kalrler yapmiflar. «-n ImyÜk »eh »'
tere vannrıya kadnr bütün koy ve ka.abal.ım .ut'um. ^
mifler. etillerin âradııu. borçlu mahpu.Unn taldUint * û ‘
W» in teehutim. lah.dde bulunan fa k » çocuklum « * · £
mektep ihtiyaçlarının teminini dutunmtiflet ve huaUr ıç
yük vakıflar vücude getirmelerdir.
O tm tf *> !«■
f# l
,
. e^ViW edilin** görülür k i: Β */ιΙ*π η ·
Bunların v a k fı)·*r n
da m u i i u l f f ^ » kurt·
.
.
m evcut ve m « h « u »
o Im
bile
M y ü k haâSâkrmdan l>»ıi olan
«k -r fy -ı
£ „
....... .......
u i k u û 1^ .
m—
t
"
?
» ,u '·
F . k * Çok l— o fc W ~ * > k İ bu k « l « buyuk d u , u „ ~ .
| „ k bu k . L V ... v . .Ümullu b., .u ,e ..r . ~ - u . rA -n v .k .fU .
u I
.A..e.tilık v r dü»ün«e«i*Iık neticem olarak rnabv v r hrU o lm u , gibidir. Bunda büyük. <ok buyuk b.r Amil Hr v a la fU ·
„ „ tewiline o k*dar e b «n m iy .t v r ,ilm r tn r « v e y.rrn, .en e e v ­
veline gelinciye k-da, v»k .fU r k m bir «h ü km i M b .,y e t * bde
kahul edilmemelidir Böyle b.r e « .
kabul e d ilm e m e d ir kı.
vakılları mütevellilerin malı haline getirm i» ve çoğu **ra y bem
değim olan mütevelliler bunları doğrudan doğru ya v e bel
hangt bu »tbeple bun* m ttfiifa k olamazlarda bir yolunu bula·
lak mahkemeden miiwwde »tıhaalıle yem işler. v a k ıfla rı bugünkü «ayık lı lude getirmişlerdir *
Utr Cumhuriyet hükümetinin
Vakıf hakkmdakı
tıoktaı
naran; ne kadar doğru. ne kadar liberal v e ne derece b ıt * ı« f * ·
t\r d rjıl mİ)
IV
Vakıfların hükûmetlrştınlmr»i; Nezaret teşkilâtı
«Vakfın munhaman ahret ve w v a p duşüncraıle mi. malı·
nt müıodercden kurtarmak endişeaile mi. yokna kendisinden
•onra (elecek çocuklarına bit geçineerk bırakmak kayguafl*
mı yapılmakta olduğu» nun henüz kat'l Mir ette halledilm em i»
bulunduğunu bira* evvel .öylem i, ve kendi kanaatimi de »U·
ve etmiştim,
·.
H" . B*
* * her ne makvatln olu t m ol.u n »unu bı·
•>,,a,0,^u*un Kin zamanlarında v e tanzım at* d o*
u MUM ha.pl,,, durmuş, ticaret azalmış, halta yabancılar eline
£ » > « «Idugu
haJkta eakia, * b i K lvr1 He k alm am ı,: bır de
l
la <Ί Γ Γ ΐ
Γ . Wûwde"
kalkmış v r hepim den la l
oıarak bunlardan m û tee.«,rn hayır ve şefkat hialer» gevşe·
TfcrtiM *· V M n a ı ı t Twait lı^ .u r·
m ir olduğu »çın bu tarihlerden ιο π η attık yeni imaretin ın«a
v e yen i vakıflar »cet· edilmemekle beraber idatr «islikten. balum·
•ırlıktan v e hir çoklarının Italian ya)ıanr.ılara btraktığıınır l o t ­
alarda kaim if olmakdan dolayı e»ki imaıetler dahi «e falete ve
mahrumiyete dûytnûf ve kendılenndcn lıeklenen «h h i, içtimai
v * ilmi v a lilile r i görem M bi» hale gelmı»lerdır
Bu vaziyet kat «tunda kalan hükümet o r imana kadar
ferdi tefebbüalerle. ayrı ayrı niramlaıla vâkıfların evlâdı tarai imlan görülen vazifeleri kendi liretine almağa meebut kalını*
ve hu n ite d e evk afı (fe rd iy e t) ten tıkatıp (hükümet) e inliluıl ettirmek makaadıle 1252 (1 6 3 6 ) «la. yani tam y ö l »ene ev·
vel (E v k a f N ezareti) ni te»kd etmiftir.
Bu nezaretin te»ekkulunden »onra vaptığı yahut yapama­
dığı işleri burada »ayıp dökecek değdim
(E vkaf Nezaretinin
Tanhçei Tevekkülü) adındaki kitap « ili bu bapta tenvir ede·
İtilir.
Y aln ız «unu eoylemek Urun gelir ki 1271 (I 6 J 6 ) de I»
tanbulda G a ip tarzında bu belediye teıkilAtı yapıldığı ve vakıl
illerinin a«ıl »ahip ve ınetcii belediyeler olduğu halde bu işler o·
na verilm ıyerek beledıyrnın yanı bajinda ikinci bir belediye de­
mek olan evk af nezaretinin yatamaaına da müaaade edilmiş·
tir Bu variyet 1324 (I9 Ö H ) •enenme kadar boylece devem edip
«itti O tarihte Türkiyede mutlakıyet ve i.fb d a t tejırnl yıkılatak şartlı hükümet u.ulu talb.ka başlandıktan »onra lıatıra Ke­
len ve baylanan, fakat çoğu ba*arılarnıyan yenilikler arannda
r v k a f ifle r ir u le
d e
b ır k ım ıld a m a o ld u ğ u n u g ö r ü y o r u z
Şehırıdığın inkişafı tarihinde <ok muhun «ördüğüm bu
kımıldanmıya »ebep olanlar ve aynı ramanda ulah».
tiıilmevı. mertiinin ve mahallinin değtft irilmen B»bı hu»u»Urd·
fikirler ve mütalâalar dermryan edenler hakkında da izah*
itaıına m «b u rı> e t «örülmüştür.
_
^
.
E .I ü.1 iJ*ı< n w l W l.n U . İ İ » I— 1' . S*ÜS..b* î 5 İ 3 . İ İ Î
ilk adımı atm ı» olduğunu her «eyden
l ı UI ev
olarak aöylemek lâ ru n ««lır «M em aliki OemMjjj /
.
kafin .uretı ıdate.. hakkında U r . mu.alial. h-v;
lığı altında 1324 (1 9 0 6 ) de ne«ırtm »f olduğu .1 « * h f
Outuuu t r p »
.1 cdrkn takdim değer bir
Umail Sıtkı bey diyor
«Vnktf illerinin teşevvüş ve lerrbxiibd*
kalmasının vp
hayrat ve m ebcm ta bakılmamasının en mühim aebebi; e vk a f
nunmnameıinm işin şekil ve mahiyetinin hakiki icaplnnna uy·
mama*) ve mrrkr^yet urulıiııün tam bir kuvvetle tatbıkde ehalııle şahit tetebbu* hialerinin imha olunmaaıdır.
M ak «artım ın
iıah «delim t
Harınrı evkaf ne k m teşkil edilm iştir) I lay »at v e meberratın idare ve devamı mamuriyeti makaadile değil m i) Ru vaxife
cMien kime aittir) Hır kaaabanm. bir kariyenin yahut bir ma·
hallenin camii, meacidı. r*^nır*ı bulunm a*·* veya mevcut olan
me»dt v » çeşmen harap oluran unlan yapmak. tam ir etmek
kimin vaatleridir) S»ıph«*.r ki orada tekin olan ahalinin YokM milyonlarca mrbanii hayriveyı doğrudan doğruya idare et­
mek. hadrmaainin vaaaif v * muayyenatını vermek, harap olanlartnl tamir etmek hükümetin borcu değildir. Eaaten ahaliye
ait olon şu va/iiryi - şimdiye k *d»r olduğu gibi · kendilenndrn
Hükûmeto tahmil
nıblllu Ilımda da kuvrei
flu I
Γ * . L İta ^
daj. Baıta. Trahhu garp
yelerine vanncıya kadar
etmek ahalinin her hu.u.ta
olduğu
trt«bbiJ*iyı»m i kırdıktan başka BağΊ
A
al ·
t ibı u*ak VİUyatUrin nahiye ve karibütün v i b M > U j . La:_ l _____
l . ılb J tnkl»4lı
B u ı itler vardı ki · umuru za b ta , hariciye v e adliye gibi ön len hükümet yapar. E fradı m illet. vekilleri vatıtasıle hükü­
m etin « m a t ın ı murakals* rd rr B azı iyler de vnrdıı · umutu
b elediye v e M İre gib i * bunlar ahaliye aittir Hüküm etin vazife•i oUa olsa um umun m enfaatlerini korumak için bunion neraret altında bulundurm aktır lfte e v k a f da bu kabildendir. Mü*
« ( • r u t ı d in iye v e h ayriyey i doğrudan doğruya devirt idate et­
m em eli. hüküm etin v a z ife tı bır nezaretten ılmrrl kalmalıdır.»
E v k a f hakkındaki e «a » fikrin i |U tü relle iıülâıa et m i» olan
Um aıl Sıtkı, hunun için bricik <aıe olm ak y u m
1293 kanunu
rM iın n 111 inci maddecinde lıahsi geçen cemaat meclielennın
tcfk ilı ile akallıyetlerın ki dibi bir (h ayratı itl& m iye) idarecinin
kurutmacını tek lif edıyur %e d iyo r kı
Şu e » » » vu r ve tatbik
edilince gerek payitahtta, «erek vilayetlerde evk af munmelâtı
doğrudan doğru ya hu i|!e alâkadar olan ahalinin gayretleri ve
ya ln ız · yin e ahalinin ıntihabile tayin edllm ctl m uvafık olan ·
bir memurun m etaiti ile çok *ade bir utul altında cereyan e~
deerğinden D ahiliye. M aliye nezaretleri kadar cetim bir nezaret te jk ıl eden v e feh rl binlerce tiranın beyhude sarfile beraber
halkın m uam elâtını «atip v e i^kâl etm ekten ha|ka bir fnldetl
Iforülm iyen hazinei evk afın •eyk.il&tı hazırasına da ihtiyaç kal­
m ayıp belki payitahtta v e tafrada tejekk ü l edecek cemsnt mec­
lislerinin muamelâtını gayet muktedir, faal bir kaç m iifettlf
m arifetlle tefti».«tı cid d iye v e nezareti m ütem adiye altında bt»·
lundurmak v e bilcüm le eem n eîi ’ faniye m ecliılerınce bir merk eri um um î olm ak ü zerr Utanbulda bir m U dirii umuminin id.ıreti altında muamelâtı mazbut ve m unUsam ve icabı zaruriyeti kadar memurdun bürekkrp bir (h ayratı UlAmiye idaretl)
tenkili husulü matlûba kifayet ed er.»
E vk af teşkilâtı hakkm dakı fikrin i da bu suretle ortaya a·
tan I m m O Sıtkı, bu yeni le fk d itın faidelerınl «ekiz noktada
tophyarak ayrıca izah ediyorsa da fazla tafail&ttan çekinerek
onlardan bahsetmiyorum
12 İkinci T e ırin 1324 ( I 9 ö « ) de yazıp b a n im »* M u g u
ntalenın I»ayına «M e ç im meb'utana bir tuhfeı naçiz»
Ϊ
1
de k oym u f olmasına rağmen lım ail Sıtkmm tekliflerinin s»rr
OUMB f e f f ·
hükümetçe, «erek m e b u w n m eclis,nce
«
telâkki
lAatın « « i r i olm ut olacak k, I I
^ tu tl^ m Ü ta -
” 7 3^
.
M ert ■ > -? I
'
ian h ,n d c
...
M ııırh H alil H am di H am ade P · * ™ e v k e *.
diğini v r 9 K ân u n u evvel 1325 (1 9 0 9 ) U r ih m e k a d a r 9 a> ne
zarrtte çahfU ğm ı gorü yoru r
Bu » U n bır m üddet M ı « r ovknf
mutrllftıncU bulunmuş v r rannedıldiğne gore orada b a »
ı«lâ ·
hm yapmış olm ası O rm anlı evk afın ı ıslâh için d e bu m akam a
getirilmesine bir sebep tenkil edebilir.
Hamade patanın evk a fta b ııa k m ı* oldu ğu
it'. n erarrtin
b a » « k i teykilAtını kaldırarak yerlerine bir takını yen i m üdür­
lükler ve memurluktan ihdas etm etı v r her hirisi içm hususî
talimatlar ve emirler ta n »m v e n rşrcvlem e», olm uştur
Bu r a ­
tın e vk a f hakkındaki esa, fikirlerini 80 »a h ife kadar tutan bir
batma lAyihndan öğrenebiliri*.
E vkafın ıılAhını
ürere Üç geyde» »ören
«N a k it, vakit \ c serbesti» icraat olm ak
H am ade pa«a lâyih au n d a
yapm ış o l ­
duğu bütün talimatlar v e v e rm if olduğu b ilcü m le em irler ve
beyannameler toplu bir halde bulunduğu g ib i ileride yapıtm asını Uuavvur v e tavsiye ettiği tedbirlere d e te m a · etm ekted ir.
T a v ·İy e ettiği tedbirlerin baylıcaaı; istibdat y a p ılm a n
ve
akarat bankan tesisidir. H am ade paya; B o ğa ziçi hariç oldu ğu
lınlde İstanbul. Galata, v r B eyoğlu ile ü tk ü d a r v e K a d ık ö y g i­
bi (ehrin meskûn kıum lannda 36 m ilyo n arşın rm ırah kıı v a ­
k ıf a r a » tahmin ederek bunun behrr a n ın m urabbaını vasati
olarak 20 kuruttan hesap ile ıttibdal yapıld ığı taktirde en a ta ­
ğı 7.500.000 altun para alınacağı fikrini ortaya atmi|tır
Kutnuda paya: E vkafın gaıpedilm iş bır çok
haklarını atattırdığı tirada hükümete ve hazmci hastaya intikal etm iy o*
lan vakıfların iadesini istemi», kulalar v a k ıf a r a » üüerine y .v
p llm if olduğu için bunların ve H aliçteki köprüler iki b a tta v a ­
k ıf toprak üzerine Utma. ettikleH için koptu lerın de e v k a fa
devri uıbl garip v e m üfrit ıddıaJarda bulunmuştur
Hmnada patadan ton ,a b i, sene içinde yan, 9 KAnunu1325 d m 9 K anunu evvel 1326 y a kadar e v k a fa Belen üç n a » -
J
lu r k ljr * · * Μ
ν
Μ 0 » T a lik i U k H .lt
rın ıslahat hakkında e*4ftlı bır »e y ya p tığın ı görem iyoru z. A n ·
cak 9 K â n u n e v v e l
1326 (1 9 1 0 )
d a nezarete tayin
olunan
H n y ri e fe n d in in e v k a fta oldu kça b u varlık goaterm iy olduğunu
b ırak tığı eserlerden an lıyo ru z.
H a y r ı E fe n d in in
I l.ım ade Paşanın m uakkibi
olduğunda
yüphe y o k tu r. B u nu n la beral>rr nezarete gcldtj(i «am a n e vk a ­
fın y e n ile ttir ilm e ·» ne «u retle m um kun olacağına dair bir çok
k ıın te lc tın B ik irle rin i M>rmuf oldu ğu n u da A y a n Reiai Sait p«yanın v e rd iğ i
1 1 H a zira n
1 327 tarihli cevaptan
ogren iyorur.
Sait paşa g ib i fa rk ı da garbı da iy i tetk ik etmi|. çok okum u* ve
»e k iz d e fa «adaret m e v k iin e çıkm ıy olnn lwr zatın evk a fın ıelAhı halikındaki fik rin i herkemn merakin öğren m ek ııtiye c eğin ·
d e |üphe yo k tu r. M uıutadenızle bir kaç k elim e ile ona da tenin·
e d e y im : Sait paya d iy o r k i:
•
K an u n u eaanınin 1 1 I inci m add eti m ucibince her kazada
cem aat m eclialeri teykil o lu n ta bu hAl m uam elâtı v a k fıy e i i»·
lâ m iyen in
m erk eziyet ah valin den tecridini m u cip olacakındım
v e b ir d e e v k a f n ezaretin d e bulunacak zeva tın v a zife i •■Üyele­
rin in aiyaaiyatı um urniyei v ü k elâ y a pek tc teallûk ed rm rın e*i
v e k ab in e ile beraber tebdillerin e m aha! bu lu n m am a·!
mülâ­
h azalarına m u kabil h e y ‘eti vü k elâya dahil olm am alarında hu­
ku ku e v k a fın u y a n etın e m ü teallik m eaoınin yimdıki gibi m ü ··
m ir o la m a m a ·! m ahzuru m elh uz bulunduğundan m ahfuziyetl
m aktad a ait ta sa vvu ra !! a liy ele rın ın b eya n ile o yoldaki ınülA·
ha/atı nri/anem istifaar b u yu ru lu yor.
M alû m u A lileri old u ğu ü zere hukuku liyM İycleirin e malik
olan m illetlerd e b izza t idareı um ur hakkı m evcu t ve hâkim iye­
ti m illiy o dahi buna m üatenit o lu p y a ln ız b in n e f» ıdareal kubil
o lm ıya n um ur alâtarıku n n iyab e m ıin tclıa p
v e y a m an»up bu­
lunan ze v a ta m evdu v e taaarrufut v e m u am elâtı M İt t i*e biz­
zat alâkadnrana aittir.
B en i n evin e m uuvenet
için
turuku
m u h telifed en h a n giıin i i*ter*e anı in tih ap etm ekte v e Un*tın
em ri idarevini icabı halinde m ünaaip gü receği
va«ıtaya tevdi
etm ek te m adam kı her keain haklu vardır. Idarei
evkafta Ha
hüküm etin tavassutunu kabule m ecburiyet yoktur
Bu kaide­
nin m ünellcm o lm ad ığı zam anlarda bile bizde ·β π »abık evaaı·
(H o u a Ç ıtla
«I
Una katlar te v liy etleri m akam ı saltanata ait r v k a fı edatın m üjtesna olm ak ü zere e v k a fı ta n ed e ashabının «urutu mahsusasıno gö re idaresinde m ü tevellilerin m u htariyeti k â m ild e n v a r idi.
Şim di bakayasını görd ü ğü m ü z v e mndum v e m ü şerrefi harap
olanlarına a y n ı teessüfle b a k tığım ız
e n va i m üesıcsatı hayriye
o m uhtariyet zam anlarında vücude gelm iş idi
İd a m
hazıra
ealnfı d evletlerin d en H asip paya m erhum un asrı vükelâsına k a­
bul ettirdiği muhdesattandu.
Bir taraftan kaide v e d ig r r taraftan r tla fın e v k a fı sahip
vo m ü tevellileri ihtiyarlarına terle etm elerin d eki
fa id r düşü­
nüldüğü g ib i b eyan buyrulan m erk eziyet usulü ki e vk a fın ida­
resini erkânı hüküm etten bir n azın n idaresinde cem etm ektır
Buna lüzum g o rü n m eyip ga yeti kanun esaside mestur olduğu
üzere v a k ıf işlerini cem aat m eclislerine verm ek lâ/ırn geliyor
lâ k ın e/ m iıın m a ziyed e teksiri e v k a fta usulu
müsaderenin
v e em va li v a k fiy e y i m ıistakım ane idarede mahneitıı ahlâkın te
•iratı a zim eti var idi.
M üsaderenin m e rfu iy rti tesisatı v a k fiy e
fikirlerin i tahdit
elm iş v e tahavvü lü ahlâk iar m ü tevellilere»! auiittimal&tı münΙϊς olmuştur.
G e rek payitahtta, «e r e k vilâyetlerd e m ebanii v a k fiy e rrsim v e plânlarının ruyet ve tetk ik ile m ım arhırım ızın rksentin
d e görülen içtihodatı aakim eye bedel fenne müstenit ve
m akbul olan tarzı m im ariye göre binalar yaptırılm ası ve tam i­
ratın asıllarile m ütenasip bulunması v e m asarifi k eşfiyen in telk ik ıle indellüzum tadili hususlarına v r husuıatı saıroye merci
alm ak üzere e v k a f nezaretinin ipkası fikrin:· iştirak ederim. Fa­
kat vilâyetlerde e vk a f müdürlerinin nezarete v o ııta i m ü nferi­
de! icraiye olm alarından ı*r yalnız v e li veyahut voli ve muta­
sarrıf m erkezlerinde değil, her kozada birer cem aati lelâmıye
m e d iıi teşkil olunsa h «n ı he» mahalde evk a fın hüsnü idaresi
daha ziyad e tem in olunmuş, hem d « kanunu esasının buna m ü­
teallik ahkâm ı bilâistitne in faz olunm uş olur. Bu meclislerin
azasım i · * ikinci derecede b i» intihapla tayin etm ek lâzım gelir
«a ln ın d a y ım .
E v k a f nezaretinde bulunacak zaün h ey'eti vükelâya
\
da-
T«r\JM
«>V
fciM
Ü
H
Mlulfcı U
ku.t.
htl edılm e»i hususunda beyan buyurulan esbap şayanı teslim­
dir H a r a m evk afa dmt olun levayihi kanuniyeyi mecliıi mebumu v e Ayanda müdafaa edecek »at kabine Azasından bulu­
nura* haabelhal tesiri başka otur.
Sair hükümati mesrutada mtlessesatı hayrıvc devam tietediyenin ve vuruhuhırrr ait hutusat dahiliye nezaretinde bu­
lunan m uaveneti umumiye müdürünün idaraainde bulunuyor­
lar A w w ı atıkai ne fi»»· · ki maabidi methure ile kıymeti fenni­
y e ve tarıhiyeleri olan merakid ve aair tnebani o nevidendirler
anlar da sanayii n efiıe nezaretındedırler Eğer düveli meşru u d a teaısatı h ayliye için heyeti vükelAya dahil bır nazırı mahm a olmamaaı bizde evkaf nr/.ıret.nl kabine erkanından addet­
meğe maııi görülüyor iae evkaf nezaretinin diğer bır nezareti
dahi deruhte r lm r ti kabildir Şu »üretir kı, idaıei m e iM ıiy e
İtayı memleketlerde dahi emsali olduğu gibi idareı adliyeden
tefrik edilerek Me/ahip nezareti veyahut mrmalıkı Oa man iye
de arazinin kı«m ı aramı arazıt m e v k u f· bulunman medarı müna«ebe« ittihaz olunarak Defterıhakanl nezareti evkaf nezareti
ile birleştirilebilir.*
Sait Paşa'nin vak ıf meaeleaini ne dererr ehemmiyetle kavramış, fakat ayn i zamanda mutadı veçhile ne kadar Uıtiklı ve
idareli bir tekilde fıkır yürütmüş olduğunu göçüyorsunuz. Y a ­
ni dem ek işlerim k i. Sait Paşa evkafın bir belediye işi olduğu
nu medeni m emleketlere Inyaaen açıkça »oylemiş ve kanunu
esasiye dayanarak cemaat tenkiline lüzum göstermiş, ayni za­
manda garp memleketlerinde evk af nezareti olmadığını «eyle­
mekle beraber H ayri Efendinin arnııunu tatmin için Türkiye­
de başka bü nezaretle m r w li
Mezahıp veya Defterihakani
gib i - birlikte E vkaf nezaretinin bulunmasına da taraftar gö­
rünmüştür
10
kânunuevvel 1326 (1 9 1 0 ) da Evkaf nezaretine gatı
n lrn H ayrı efendi Sait Paşanın tavaiyelerinden bıruı
» *
ğer bir nazetelle hatta ondan yüksek olan ŞayhülUUml.kU
birlikte bu makamda 25 nısan 1332 (1 9 1 6 ) tarihine kadjr al­
tı .tene kalarak bir çok imar ve lıayır işlanne muvaffak o u
M
o o u ı rxft»
Hamade Paşanın tavaıye ettiği gibi umumî olm am akla be­
raber <müata8nen anha olan v e harap bulunan m U n U vak i.·
ye ile mttarete a.t va k ıf artalar nakille iatipdal edilerek yem den
miieaaeeetaı hayriye ve ilm iye inşatı v e m a a r ifi da.melerının
tem in i» için 19 m a y ı· 1327 lan h lı kanunu çıkartarak bu b i­
yede yııkanda bohtetliğitn harap camderin. e «k ı mekteplerin
yıkık medreaeleıın ve fazla görülen imaretlerin yerlerine e v ­
kaf için iratlar ve akarlar yapınm ağa ba|ladı Fakat yık tığı b i­
naların birer e«inı de daha mükemmel tü relle o türlü tnüea·
M irlere ihtiyacı olan ba|lu» yerlerde yapm ağı ihmal etm edi
Bunu bir mital ile e»'ü n ü x ü n önünde canlandırmak ιςιη
bir dakika dördüncü vakıf han binaamı hatırlamanızı nca edr
ceğim Y irm i aene e vv el bunun yerinde bir imaret, bir ilk
mektep, bir de çeşme de tebil bulunuyordu. E vkaf ıdarr.ı e v
velA çeşme ile aebdı daha tenlıa bir yere. A lem d a r caddra.ne
v · parkın kanıtındaki Z e yn ep Sultan cam ii k o jn in r naklet­
tirdi Suadiyrde atrl bir ilk m ektep yaptırarak ona yıkılan m ek­
tebin adını verdi. A y n ı ramanda o aemtin m ektrp ıbtıt.ıcı da
tatmin «dilm iş oldu. Bunlardan kalan a n a y a da gördüğünü*
o kocaman dördüncü vak ıf han bm a.ı yaptm ldı. Bu »ııretle ita! ve akar olarak yaptırılan ve aynı «amanda şehrin imarına
da yanyan hanların ve apartmanların «a y ıtı beti buldu lle p »i
vrn i ve k irs ir olmak şartile uc *lk mektep. ıkı medro»e. bır kadı
mektebi, bir talebe yurdu, dürt camı. 100 yataklı bır haıtalıanr.
bir tüıbe (M ahm ut Şevket Paşa için ) hiç münaaebetı olmadığı
halde, (jtkudardan K ıtıklıya kadar 4.5 kilometrelik tramvay
haltı yaptırıldı E vkaf memurlan ilr hattatlar ve vaı/ler için birer
mrktep. münhattran nadir itUm eaerletini baamak
için bır
matbaa v · n efi» itlâm eterlerini toplayıp «aklamak Kİn d " bır
m ürr açıldı Bır de evkaf banka·· yapmak için bağıllığa başn
dı. Banka binan po«lahanenın arkaıında A şır efendi caddeeındrki etki mektep binan yerme yapılacaktı
Beledi ve um ranl olan bu işlet yanında ilmi l**»ı tetebh u tln e de «itişildi I90ft dr ılk defa rv k a fla vax.fr ve t.U h i
yel. yani itlAhal m e v rau b ah · olduğu «ırada vakıf kütüphane
leruı maarife devri kararl»»l.nlm tf v r ovle yaptlmtflı. Hayrı
Tirt*7+4# * «fc lr r * f* ı T u tu Ufcnu.
efendi kutûpluoeleri maariften gen alarak kitapların umumi
bir fihristini yaptırmağa başladı BcnaUnnı tamir ettirdi. Ufak
tefek bir çok kütüphaneleri binası müsait olan yerlere topladı
Okuyanlar için mükemmel m alılar \e koltuklar yaptırdı Fa­
tihteki millet kütüphaneci de A li Emıri rfendinin \akfettigi
10,000 den fayla kitapla beraber bu tirada yine evkafça acildi
Tanıım attanben vakıftan mUnderis mektepler maarife
gedmekte idi. H ayrı efendi ilk tahsil ile orta, liae ve metlrme*
tülmütehassısın Adile yüksek tahsili d t ihtiva etmek ve diniyat
v e lisaniyat ile beraber maarif mekteplerinde okunan asri i·
lırnien ve fenlen de okutmak iı/ere etki medreseleri birer ley­
li mektep haline koydu.
Bu türelle devletin ıkı
te bilhaaaa evkafta mektep
/a yani mahkeme trşkıUtı
ve terakki firkatinin dikkat
maarif nezareti olmuş oluyordu İt­
ve medrese ve meşihatte hakkıka·
bulunuşu asrilenmek ıstiyen ittiha
guyttnu İn i ıkı daire uıenne çeki­
yordu
1 )32 (1 9 1 6 ) da toplanan İttihat v · Terakki kongre·· bu
meselelerle çok yakından ve ehemmiyetle mefgul oldu. Evkaf­
ta. meşihatta, mülki idarede v# adliye tefkıUtlannda bir çok ye­
nilikler yapmak ıttedi Fırkayı bu türlü yemliklere ««ökeden
Z ıya C okalp tdı Ziyanın ilen uırduiü tejkıUt ve ıtliha! kon­
grede de murahhaslar arasında husutl bir surette münakat»s ve
müzakere edildiği gibi gixli beyannamelerle fırlu* men.upUrına
bildiriliyor ve aynı yamanda cemiyetin resmi nefir vatıtatı o·
tan Tanın gayetesıle yine onun tarafından bır makaleler silsile­
si halinde halka iUn v e tnah eddiyordu
Yapılm ak islenilen yenilikler pek eaaalı olduğu için ak*
sülAmelden de kolkuluyordu R unun Kmdır ki yayıldığın Ίλη
bahsettiğim giylı beyannamrdr «m u h aliflrrim ın n vr belham
hu devletin bedhahı lıulunan bir takım münafıklar (vaM H I
k a /a ) meselesini mahakim ı Şf i y****
dgası suretinde tafsır
rtW rklcri v « ı t oUbd.r. h«.h*« %e TrrAkkının h « d e v l r t i ^
mite bi» iftUm devleti halin*
<-!.»«.«. tor <<>k W
lıllrtl# *»h .f ıkrn lıu if l. r . v · *n e h i l rtUnUrın M e
_
e»fcı fiıphe*4* »*e de ehli ic*v.tr h * bif «üretir tnrv<Un
tH a u In to
m rk v a zife m iz olduğu için İhvanı cem iyetim izin bu huıutta
m ütehnuır davranm a»! v e halkı ten vir v e irşat rtm e*i lâzım ­
d ır» deniliyordu.
1332 kongresinde verilen karalar şunlardır:
| —
Meşihatı u lâm iye teşkilâtının neşri diyanete v e ılâyi
Ul&miyete bit am om ıha hadım olacak »urette te v »ı v e UtikmaUnr v e m edam in bu mnkıat dahilinde ıilâhına dair kanunna­
me tanzim i tek lif olunacaktır.
2 — Meşihatı Ulâmiyenin v rz a ıfı dıniyeainc m uktazı olup doğrudan doğruya id a m ın ı deruhte rdeceği muha«*a*atm
evkaf nezareti tarafından meşihatı ı*lâın ıycye ıtaaı ve m u ru *»atı dıniyede müttahdem
memurların me|ihali müşarüntleyhacc n aip ve azıl e d ilm e ·· zım nında
kanunnamaler tanzimi
teklif olunacaktır.
3 —
K u v ve i kazaıye munhaaıren adliye nezaretine rnev-
dudur. Binaenaleyh bilcümle teşkilâtı kazaiyenin adliye neza­
retine rapt ve ilhakı için kanun teklif olunacaktır.
4 — Teşkilâtı m ülkiye adetleri tezyit edilm ek üzere vılJ*·
yet ve k am \ r nahiye namlarile şahviyeti hükm iyeyi lıaiz o l­
mak üzere bir veya müteaddit karyelerden teşkil edilecektir
5 — Vahdeti ıdaıenın temim »çın evk af nezaretine m er­
but bulunan mekâtibi umumiye, m aaanfı devlet butçeainden
teaviye olunmak üzere m aarif nezaretine nakledilecektir. D o ğ ­
rudan doğruya mutevellilrri tarafından idare olunan mekâtibi
vakfiye m tkâtıbi huıunyeden madut olmakla
bu hükümden
mUıteanadıı,
Z iy a Ç okalp Tanınle neşrettiği dokuz makalede bu be*
maddeyi etrafile şerh v r U «b etm ekte idi. Bu makalelerde b*lh a ··.· şu cümleler dikkat gözün* çarpıyordu:
«A d liy e nezareti (um uru k aza lye) nozazeti olduğu için
alslûmum teşkilâtı kazaiyenm mezkûr nezarete rapt ve ilhakı
lâzım olduğu gibi meşihatı ıılâm iy* de (um uru d ıyn m ve) nezareU olduğu »çin alelümum müeMeaatı dinivenın idaresi de
mrşihati ulyaya terdi olunmak lâzımdır _
T a ıtltrd r «rfcJMU»»ln T a rtı! Uktt*(ı
Um uru d iy e n i}* : »tiV.vln! v e ibtdat namile iki kttımdır.
labdrtler her mahalde eda edilmekle beraber, cemaatle
icrau iktira edenler bılh«*au cemilerde eda edilir
İtikatların
ruhlarda IMMİ v r şeraiti ibadatın talimi ya ilim tarıkıle yahut
hal turikiledir. İlm in m erken U İım ı medreseler, halın mektep
ierb iy e»i tekkelerdir. Binaenaleyh (cam i, medrete ve tekke)
meşihatı Ulâm ıyenin »darr edeceği üç mühim müraaearı id i·
mıycdır
Şim diye kadar bu müc·— MiUli idare eden evk af nr/arrti
idi E vk af nezareti lıir n evi (m a liy e
nezareti)
olduğundan
bunların ya ln u ciheti maddiye v » maliyecini tnnnm rdelnlı
yordu Ciheti ilm iye ve tctbiyirviyeai mühmel kahyordu Bu
müe*#*4*lerin idare*i rnrşihatı ieU m ıyeyr intikul etmekle umu­
ru ruhuniyede yeniden bir inkişaf ve intıram hueııle gelecek­
tir .*
Bu kararlar ve bu rvşrıyat ûzenne hükümet kanunları de­
ğiştirerek evk a fı meşihattan ayırdı. »er'I mahkemeleri aılliyeye
devretti v e H ayri efendi de bu icm ali kanaatine muhalif gör­
düğü için » » i f a edip çekildi Eaaeen cihan lıarbı de olanca «id·
d e til· devam ediyordu Bu takdirce nezarette kalaa d » ımaıat
namına bir yey yapamıyacaktı N'etekim kendilinden «onra hu
makama getirilenler de bir şey yapamadılar.
Harbin m ağlûbiyetle neticelenm işi ve İttihat ve Terakki
fık ra m ın hükümetten çekilm r*i üzerine yerine geçen Hürri­
yet ve ItiU f fırkoaı ilk i| olarak vine bu meselelerle ufrreşmıyı»
başladı ve ilk hamlede şer‘ 11 mahkemelerin edlıyedrrı aynlıp
yine meşihata raptma teşebbüs etti Z iy a Gükalptn hakkı var­
dı Şer’ I mahkemelerin tekrar meşihata batflanmaıi için neşn»lunnn kanunun eıbabı mucibe mazbatasında · vuran FJmalılı
Ham dı efendidir · bithaııa şu cümleler dikkati çekeri
·.. . nihayet mahakimi (e riye büabutün rrfedllmek ί· ,ΓΠ'*'
di ve bunu temin için evvelem irde adliye nezaretine r»P<J 'J*'
(U ı ttfiildı....
Fikri ınkiUp bütün m*hakim. «bat»
dinî ernstf?
makamı m etıhattm ayrılmakta ahkAmı tabifei
9 *
i m p itm en ıbka. manen ilgaya girifti
ÎP
A y n ı « m a n d a din v e »eriati iJ A m için m e m le k e tte « i l
den b a »k » hiç bir k u v v e » te y id iy e dahi b ıra k m ıyo rd u .
Bunu
Franaa dahi yn p m am ıçti···-*
, .
. . . . .
Halbuki Z iy a G ö k a lp m e fih e tm v e e v k a fın 13 i l d en wanra aldığı »ek li d e aonralan b e ğ e n m rr olm uştu
A n la | ila n
1332
de bu m ü n eetelere verilm ek iatrnılen »e k il bir tecrü b e m a h i­
yetinde im i*. B irdrnbire daha ilen «ıd iln ıe * c k o rk u lu y o rm ııç
• Sonraları bir çok tclkinat v e n eşriyatta
daha l>ulundu. M eyi-
hat, medreae. üniveraite. e vk a f, kadın v e aile m eacleleri hnk
kında bu Tü rk m ü tefekkirin in n e l«r d ü fiın d u g ü n u b ize
de beatırdıtfı Y e n i H ayat
adındaki m an zu m eaeri
Bunlardan va k fa v e m evzu lu n u za taallûk «d e n
1918
gö a teriyo r.
ikiaini a y n e n
okuyacağım.
Vakrf
H n vekil »m buda »alıl hükümet V ar kanunu. memullan
b u K ·*·
Bu divanda daftiyamar bir hıım n Mırakıhı
bir
iilUniin
pantaa·
Ni<ın bitmem dirilerin
verilim? DtagiaUri
ütülerin
ebne>
Nedim bttyte bir(du rt)em ıı vettlmi» Yunimwyi aeven
bu Turk ılın*
Baba d «nü» t «Otlum «»U r bu mah Vakfedeyim kalım damı «oyumda
Çalıymaıın »oyumun hiç bır dalı Yayatınlar hep nimeti#, doyum da'·
Ou fikirden dojımuf bulun vakıfUı Yapmıy halkı tevekkiilcij. kaderci
ManaaUra d»nmUy bulun u k d l ı ı
K i beklerler
ahıreUen
h a b o ıı
laUntiyel
imrenirken ruhbandan
Vakıf ona
rahiplik·
ofcreimi,
Harabrleı mahrum kalmıy ümrandan Imareiler
fe.ıbell.jti
drntml.
En a«ımti bir milleti bu bid at
Küıtıı» böyle iradoai/
kölurum
Buı dervi, yaparı defcıl lank*! Ban tekkede mUryit; vakfı (örfin im
Bittç» Rslıjp
Bır devletin olmaj
iki harneaı Bin
evkaf
utekıı.
b r .y t u lr .ia l
Mwlia(ım U r
ın r ııu iiy a t
mmtti İki
but<«
edilemez
t 'l t h ı a l
Ya her * «kıt bır hn«Mİ biıl(«du tv k a l adlı
bir h a r m · b u l u n m a »
Bu
b ü tç e le r
rvaHı; e y ·
v „d u
M ebuaaftd* artık t a a d ık o l u n m a .
Yahut
daıüı vakıfla m·
yaptı», V aiıfelrt
h ep
huU m el
iyidir
Ueyftilmal.
evkaf —
Y „ ^ » û n d e Od devlet birletir
Hem vakfın y a t viUy. ı. Im m e * Evkaf anık
bir n e » „ ., kalamar
Henı d . yokken * U y .,i Ummntl B . * . n i m
Mu
topM„ , İM M J
Λ *
> «..
d«*t«l aU r.kM k
mutUka
vakıf bunu .J e t
Dvn.tmeh
Y *k *. onu
hum U k
, * „ U||
,,,
v.k.Mar
^ U f.
T tu fcJy«*r 9 «M rtlH «1 e Tartfcl In k lta lı
1)0 Z i y a ü o k a lp 'ın v a k ıf hakkındaki
dur. H alb u k i Z ıy a
ikinci kanaati l»u·
bu kanaatinde de durınam iftır. O n u hıra/
•onra an latm ak ü zere daha e v v e l burada tnahıh edilecek m ü ­
him bir n okta g ö rü y o ru m
V a k ıf team içn şim diye kadar
üç
m u h te lif n a za riye oldu ğu n u ön celeri »o ylem iş ve bunlar üzerinde h a y lic e durm uştum . Z iy a G ö k a lp bır dördüncü nazariye
daha o rta y a a tıy o r ki o da (e v lâ d ın ken d ü in r kalan m alı antnınmnaı için babanın daha yaşarken o m alı
H u * o z ilk d efa olarak Z iya d a n işitiliyor
v a k fe tm e ··) dir.
Bilm em tetkike
ve
m ünakaşaya d eğer m i> Buraya kadnr verm iş olduğum m ü del­
lel v e ta rih i izahat bu dordunr u na/ariyenın varid olm adığını,
hatta o la m ıy a ca ğın ı gösterm iştir ».mirim
Z iy a G o k o lp in bu m anzum ede (v a k ıf. ım hıyaye verilm e
İld ir) d ed iğin i gö rü yo ru z
Daha e v v e l, yani 1332 de T ü rk iy e ­
d e n ah iye teşkilâtına lu/um goftterdiğinı de biraz e v v e l «Öylem iştim
N a h iy e burada kom ün m ukabili, yani belediyedir
Fa­
kat e v v e lc e «ey led im , bunun b ö y le olduğunu, bizim idarecile
rim iz bir türlü kabul etm ek iatemesüer. N a h iy eyi m ülki tak«im attan «aym ak ta iarar ederler.
V a k fın n ereye v erileceğin i
1918 de oldukça
tereddütle
aöylıyen . ya n i y a n ah iyeye yahut hüküm ete diye iki yer g ö *·
teren G ö k a lp 1922 d e v e Cu m huriyet devrinde »on fikrin i ba­
k ın ız b eled iy e lehine ne kadar açıkça «o y liy o r
D iyo r k i:
« T ü r k k ö y le ri biror kom ü n olduğu halde m aattee«*üf şe­
hirler hen ü z kom ü n m ahiyetine girem em iştir. Halbuki A v r u ·
pada kom ün hayatı iptida şehirlerde başlamış, «onra Şehirler­
den k ö y lere aırayet etm iştir.
Ş im d iy e kadar T ü rk iy e d e şehirlerin birer kom ün haline
giren ırm eai «ebepaiz d eğild i H e r şehirde Franaızların (C o m m u ruıutc) adını verdikleri m ezhebi cem aatler vardı. H e r
cemaat
huaual vok ıfla rıle dint bir kom ün hayatı yaşıyordu. Zaten ce­
maat dem ek dint bir kom ün demektir. İşte bu dini kom ünlerin
biri birinden m ü«takil bütçeler*, m ekteplere, hantahanelere.
im aretlere malık o lm a ··, hepainin hirden müşterek birşehir ha­
y a tı yaşam alın a mani oluyordu. F ilvak i her şehirde kanunun
O t fr u I n * ·
11
vücude «etirdi*. bir beW i v e te*k ilit. m n cu H u F * l » l c e m i ­
lerin hu.u.l hayailar, tehrin hakiki bit belde (c it e ) olm au n *
man, oluyordu H iç bir »ehirde baltz, I.tanb u ld ab ile tom mana*
«lie Kir belediyenin vurude gelm om o.i bundan dolayıdır.
Meaelâ Utanbulu ele alalan Su b e n d e l e r i , ç e r"*·!»·». »*»«■
teller, hulâaa belediyeye t a a llû k eden ne k a d a r te ., . l e r vara*
hep evkafa yanı c e m a a t l e r e «itti Şehrem anelilr F.vkaf nezareti
ve patrikhaneler amamda mücadeleler hiç ek«ık olm azdı Sair
««hirlerde de belediye ile V a k ı f l a r ve c e m a a t l e r a r o . ı n d a aynı u *·
rftfm A İA r m e v c u t t u
O
U k U tehirlerin bitrr b e lle haline »irm e lin i, hrr tehir­
de bir b o U ijft . bır komün lemmîdünün uyanm alını tem in için
ne yapmalı) Bunun yegâne çare.l vak ıflaıın m ürakabe.ini b e­
lediyelere tevdi etmektir.
Vakıflar birer muayyen hizmetin vilayeti lu».»a tarafından
dan için vazedilmiştir. V akıflara ait vilâyeti h a t a y ı haiz olan
kimaelere (m ü tevelli) namı verilir.
M ü tevelliler;
vakıfların
müdürü olmakla beraber vilâyeti âmmenin murakaİK-.i altında*
dırlar Fakat vilâyeti âmmenin Üç d efeee.i vardır D evlet V i ­
lâyet.
Nahiye
Mütevelliler, vilâyeti
âmmenin bu
Üç
derecenndetı hangiainin mürakaheti
altında
bulunm alı)
Devletin murakabe bryeti olan
Büyük
Millet
Mecliai
her kaaabanın h ıı.u .t vakıflarile uğraşamaz VilAvet yahut L iv a
mediaı umumilen dc her kabalaya ait vakıflarla m efgu l oLımaz
Vakıfları mürakabe edecek vilâyet Ammenin vakıflara »on derç­
çe yakın olma*. lâzımdır. Bu en yakın vilâyeti âmme daire.i
ı»e (nahiye m eclııi) dir. Şehirlerde nahiyeye (B e le d iy e ) namı
verilir. O halde vakıf illeri halta bütün cemaat m ew leleri te ­
hirlerde belediyelerin, köylerde d » nahiye meclt.lerintn müra­
kabe.. altına konulmalıdır Fikrimize göre evk afı mülhaka
metrutun lehlerine tarfolunmak ürere yine mütevellileri tara*
hndan idare olunmalı. Fakat bu mütevellilerin
mürakabe.i
evkaf müdrriyetinden alınarak b e le d iy e c e , nahiyelere tevdi
edilmelidir Evkafı marbutanm idaıcal İ m doğrudan doğruya
tehirlerde belediyelere. köyUrde nahiye m etb.lrrıne ait ulmah
dır. Vakıflann yalnız vilâyeti iınm e.in, d e d ir m e k t e n ibaret
t »r «l? * 4 · <Mftlrrilt|Mı T ıK U U a t«r ,
olan b a ııık ilip w y fu n d t hem belediye. Vırm dr v tk ıl ifUrt
k an ık lık ta n kurtulur. Çünkü e v v e li belediyeye ait olması Ih
/imgelen tu bendim . çeşmeler. baıtalıanrler. ımaıette» ilAlt...
um um iyetle belediyenin eline ergmiş olur. 5*niyerı belediye­
nin yahut nahiyenin mıınte.hap bır meçim bulunduğundan iş
ler doğrudan doğruya Kalkın murakabe·· altına Reçınış olur
H alkçılık utulunde be» tş balkın müntehap vekilleri tarafındım
idare yahut murakabe olunmalıdır.
H ü lâ«a«l memleketim i/d* şehirlerin bnkıki bırrr belediye
m ahiyetini alabilme·* için y e ğ in e çare vakıfların mUrakahctını
nahiyelere tevdi etm ekti».*
Tü rkiyede hükümet şekli Cumhuriyete çevrildikten »onra dini b i» m lietM W aayılan evkaf ıdare»ırwle de m aili bır i*lAhat yapılacağını, h a tu bu idarenin bütbütiin kaldırılacağını
Herke» biliyordu Y a ln u kabineye dalıil bir neraret olan bu I·
dare umumi müdürlüğe tahvil edilip idare·} evvelA meşihatın
yerine geçen fetiy® vekâletine bağlanmıştı I .Ayıklık e»a»ları
kabul edilip şeriye vekAletı kaldmldıktan ve yerine diyanet ille­
ri rciaUğı ıhda· edildikten »onra da ıdareei haş vekAlete verilmiş­
ti. Bu yen i şekilde evkaf 1 2 - 1 3 »ene daha yaşadı
Fakat bu müddet e»natında tedricen bi» çok vakıf %a»ife·
teri evk af »dareainden alınıp çoğu tabiî «ahıbi olan belediyeye
verildi. MeaelA 1926 da va k ıf «u ta^Mtının belediyeye devri
kabul edildi 1930 tarihli belediye karnimle mezarlıklar, nama!·
gAhlar. çayırla». «e y ir yerleri belediyelere devrolundu 1924 de
tevhidi tedrİMt kanununun ne|ti ve tekkelerle medreselerin
kaldınlmn»ı hakkındaki kanunla da mrdretele». tekkeler ve
eıbyan mektepleri hu»u»î idarelere · !»tanbulda belediyeye · kü­
tüphanelerle tarihi kıym eti olan türbeler maarife. ha»uhanclrr
Sıhhiye VekAletıne. ferağ ve intikallerden atman vakıf hatılatı
M âliyeye verildi
Bununla be»abe» evkafa bi» türliı «on ve kat*l »eJd. ven·
(emiyordu. Bunda en büyük Amil bû.bütün kaldırılma* ve va»ife ıin in iradlanle. akarlarile birlikte beledi veler* devtf »>**
ruubah» olm alıydı
.
.
Acaba A vru pa dan getirilen mÜteba.M. vaz.vetı na*ı jt·»»·
dü> Neler teklif e tti» O da evvelkiler gibi belediyenin h*kk,m
IH
m
A
Aİr#u
tctlim elti m i) Hakikaten merak edilecek b a
m evzu ve tam
yrinde lorulatak bir aual.
Hemen «öylıyeluu kı lav*;reli m uteha·*;· da
vakıfların
belediyeye ««diyetini itiraf ve kabul etmışiıt. Fakat o da Sa,t
Pu}& p bi derhal tücu ederek belediyeye verilm eyip e y n bır
idarenin teşkiline luıum goetermıştir. Belediyeye biışcy ver­
memek için onun bu türlü işlere kabiliyet r e ehliyeti olmadığı,
nnaılna verilenleri de yönüne tözüne bulaMudığı be· zaman
■öylenıfdi. Gariptir ki laviçrelı mutehaana ta «elir ifelme/ bızirn beledıyelerimi/ııı bu belini öirreniverrmş O da Sait Paşa
filıi ihtiyatlı ıdarri kelAm etmiştir T ın/im etliği layihanın e ··
babı rounbe ına/İMtMinda bakınız nrler söylüyor
«E*kı hukuk cari iken te n i edilmiş olan vakıflar ilga ve
bunların emvalim, badema telinlerin lernyı maktedını temin edecak olan nahiyelere tavdı etmek şüpheıi* ıııctelenin en baaıt
aurti halli olurdu
Vakıf mallaıınm idateıi memnunıyetbalıı olman itibarile
bu tedbir şayanı tavaiya değildir Halbuki evkafın ıdareaı ma·
kamatı Ammeye merbut olman itibarile halihazır •iıteminın
tadilini mucip olmıyotak Mirrtte memnuniyetle kunjr«ıtxdur.
Ihından başka »on zamanlarda yapılan tecrübeler yukarıda
mevzuubaha oldu&u aurette hareket etmeûi katiyen teşvik et*
memek'edir I9.»6 tarihli bir kanun ile Evkafa ait ·.» tevzii
hidematı onUra müteallik bütün mallarla b e v liy e le re veya he­
yet, ıhtiyareUre tevdi edildi Bu naklin netken olarak bugün
m™ 1'
*··ίπ»«Ι edilmiş olduğundan tamamle
•ayı olmu.lard.r Jayaru teeaaüf olan bu keyfiyet onunde biUmübaUe, denilebilir ki vakıf mallan en iy. .ure.te evkafın
eller, amanda mulıafaz. edilmektedir. Zikredilen leerübedeh u r f ı n u » şunu demeye mahal vardır ki eğer VoJri kanu­
nun kuvveti, hır sebep otnMrf.r. vakıflar üıerm e el atarsa e,han M İ ı ı r ı ı u , menafu Amme için tem ler d.d*. etmek arzuau
şüphen* ilelebet felre uğramı* olacaktır.·
j
»
J?î
t*
' ,kan 2762
dan il»beı*n
n u n w * ,« kanunla şu aozleri karsınız-
euvb ~
evkal .dareıi
ü k eI
tü^
n
15 * * * » * »de
«
kolduılmadiysc
İMtt/ttf» VMrrtUtta Ta>Uıl l.kla.I,
mall hır nıüeocete haline ıretııildı Şimdi yalın/ mabedlere ev­
kafça bakılmaktadır. Fakat butun dünyada olduğu gibi Tütkiyede d«- kabul ettiğim iz U»rp medeni kanununa göre mabedin*
rin mercii dr belediyelerdir Cumhuriyet hükûmrti yakın /aman­
da layıklık icabı olarak bır halk m ü m c ıt ıı olan mahedleıı d*
belediyelere devrettiği «ro d a bunları idare ve imar için vakfın
akar ve ııadlannı birlikte vermek »uıelile belediyelerin fakiı
bütçelerini kabartacağında füphe yoktur
Buraya kadar, ilmi, mantıki ve tarifti bir tam la müdafaa
v * ı»hat ettiğim i »andığım evkafın belediyeden ıbarri olduğu
fikrini evkafçılann kabul ve tealim edeceğine ihtimal vermem
Ancak heı yeyin bır istianen olaraftı gibt evkaf mettuıHan «ıa•ındn da ilk defa bu mevzuu ortaya alan Sıtkı beyin fikrini ıon
olarak yine bir evkaf memurunun da kabul ve taçtık etıniy ol·
duğunu «lavaya bır delil olaıak afiytemekle ayni ramanda W»
kadirfinmlık göstermek itlerim.
Şimdi lıtanbulun Galata ve Beyoğlu cihetlerinin evkaf müdiri bulunan Abdulhalım Bakinin 1935 «ene»! Urnir panayırı
münavebenle «E v k a f yünelkral» ödde batdırrmt ve ziyaretçile­
re dağıtm iı olduğu çok küçük bir broyuıdr görülen su cüzleri
btlhacms kuyde değer
«E v k a fı iyice tanımamı* alanlar vakıflarla elirbanilSn» ara
■nida belki bir munaoebet bulamazlar Türk vakıflan tamamtle
tü rben » Almaçlardan doğm u» bır varlıktır Uzun acırlar cenıt
yellerinin ihtiyacı olan yollar, köprüler, »ehillerin «uları,
toplantı yerleri, hamamlar, hactahaneler. kımcecızler ve du»·
kunler için bakım veya barınma ytınları, yaz ve kı« wğtnaklan,
açlara ekmek ve «ivak çoıba veren «oyaal tejkiUtile veluflar
buBuııkü «urbanızın* ırı rcacı olmuftur *
Ifte benim dc buraya kadar «eylemek, unlatmak »e müda­
faa etmek ıct<d.ğım İm i idi. «İntakı haki, drnilebilwek oUn l*J
ifadeden »onra artık bu nwvzuda tüyliyecek m i kalmadı, dav.
ı«hai oldu diyebilirim·
Biraz evvel b a lc ılığ ım kanunda bir de « M ü
•itte «it lucım var Bu tacfıye i»4 mali bir m m * * " lacöarıar
m
Q*m*M
r^ft·
fethettikleri arariyi kendi öx mülkler, bıleıek bunU n halka k i­
raya vrn nifler vc aldıkları kiralan - ki tım dıki em lâk vcıjp aın ·
den U fk a bir κ -y değildir - yaptıkları imaretlere talw i. etm işler­
dir. M eıelâ Utanbulun Galata.
Şişli ve Beyoğlu
cihetindeki
topraklan Fatihin oğlu ikinci Beyastt kendi imaretine v a k f,
yani tahaıa rtm if. A şağı yukarı 500 •encdeııberi orada oturan­
lar Beyandın kiracılıdırlar
tavile) vardır.
E vkaf
I|te tam yerinde
ııtılahlarından bir
(Ic a te ı
b if tabir Şim di bu
kanun
bfiyle be* ylix «ene tüten u/uıı kiracılımı kaldırarak herkeai
doğrudan doğruya mal ve müDuahibi yapm ak iatiyor. Fakat
bej yüz aerıedenben verilen kıra kâfi gArülmemiş olacak ki.
bundan aonıa tşliyecek yirmi aenelitfi daha beş taksitte alınıp
nihayet on ırn e içinde (v a k ıf ıdatrmi) T ıırk iy rd e büıbütün
kaldırılacaktır Şu lıalde bu günkü yem e vk a f idaresi on «en e
dalıa yaladıktan aonm ebediyen tarihe karışacaktır. Bu b iıim
mevıuumusa dolaymle tem a· ettiği için hu kadar ûrahatla ik­
tifa ediyorum.
Ancak junu ilâve «-deyim ki: Hamade paşanın tahminine
|lite i» tibda I yahut taafıyr aonunda evkafın eline geçecek p a­
ra bu Rünkü rayiçle 75.000.000 lira tutar. H albuki taafıyc netiçetinde alınacak bedel ton yirm i aenelık « v k a f v -ro l.id ir
c«k demektir.
V
Şehirlerin idare U r a : Ferdi hakimiyet
T an rım attan once şehirlerin idareeı tarn da
(Ferdiyet)
Ö terine kurulmuştu ( K a d ı) d en il™ memur şehrin mülki, be
ledl ve adli işlerinde m ünferit hır hekim «dı A n ıp dilinde
(
| cem aat mnnatına da geldiğine «o r e bundan yapıldıfct*
nı ran r»;ttığım
( — | tabın ; bır cemaatın, bir topluluğun
başına geçm ek, onları idare etmek onlar ürerinde hakim ol·
rak aralarındaki davaları keaip atmak gthi rn.inal.irt hair olmak
lirırngelir. Bu itibarla kadı; rria yani cemaat ba|i veya Kakım
dem ek olur
E v e t; tunrimattan önce tehirlerin idare tinde tek batına
hüküm aiirrn v e bınnetice hükümet ıjın ı de. belediye vazifele­
rin) de m ünferiden giıren, rabıtaya am irlik eden v# aynı ra
manda adaleti tatbik eyleyen bir ferd bir tek memur vardı. O
da ( K a d ı) idi.
K ad ılık teşluUtı b ir Türklere A r a p - Itl&mlardan geçml*
tir. C arci Z eydan ın m edeniyeti lalim ıye tarihinden öğreniyo*
rur k i: halk amamda çıkan ihtilafların halline mahaua memu­
riyet demek olan (K a r a ) pek etkidir. Çünkü ın u n ta ilk var*
lığından itibaren kendıaılr d iğerlen aratınıfcı çıkan ıhtiUflan hal
ve faal edecek d iğ er bir çata ihtiyaçtan mdatağnı olmamıştır.
Kabilelerin kadrlan onların en akıllıları ve büyükleri idiler.
Bunlar avn ı rnmamia o kabilelerin hükümdarları ve amirleri
idiler. Bır ınaan akıl ve kuvvetçe m u m lu olunca kabilcainin
h ıkım ı \v kndın keaılrtek kobıle araıınd/ı lelıaddut ede o dava­
ları hal ve faılederdi Bodavet devnnde bulunan biltun ınaan·
lann halı böyle idi. Araplar dahi cahkltye rmanlannda ♦> holde
idiler. A k ıl ve nüfuz ile teferrüt eden büyüklere ve akıllılara
davalarını azlederlerdi İdamlıktan e vv el bu kabil kadılardan
bir çok ratlar iftihar etmişti
(alim lik ta kadılık ışını ilk d eia ürerine alan bttrat horretı
_
Muhnmmet
“
dir. Bu κ
£
S
ρ·
* Î l ^
r, i
* l!>
,2
. ..«-İm halifeler bu v a z ife y i deruhKtlftİBİe cUhtl v a zife le r cüm lesinden-
İ K
İ ·
.·
n »
«W
d rru lıtf c d « l < r v r Iwifkalnrinft
i t î Î « E
f Î * -
s -**** «
■·-
w t‘ o «.W .k Ç.
* " , k h‘u ' ' ' ' " " k" i,,d' “ 7 k v , l i ' r '·
|r rdr L d . l e n n e ve k ik te n halkın d * ^ « r . m g ö im e k * m uıah«O · memurini Utihdtnuna mecbur o lm u jh d ır.
Bu
y o ld a me-
murlar (kedılnr) tayin rden elk W i f e ( O m r ı ) dır.
UUmtıfcın ilk zamanlarında kadının v a z .ie .i b asım lar nra■ındn çıkan davalan <0ıüp halletmekten ibaret .d.
D ah a «o n ra
halifelerin sair İtlerle meşgul olm aların* m ebnı hnl v r m e v k i
iculuna gtirr kadılar *aır bır takım ulerle d e u ğ ra tm a ğ a U | la d ıInr. Kadıların görecekleri vazifelere m ecnunlar,
y e tim le r ve
müflislerden ve sefahat erbabından mahcur olan lara ait e m v a ­
le. isUmlann vasiyetnameleri, vakılhm . v e lile rin b u lu n m a d ığı
rjmanlaıda dul kadınların
evlendirilm esi itlerin e
b ak ılm ak
Kilıl mlidumonUnn hukuku u m um iyetin in
hüsnü c ery a n ın ı
«emin rtmek varıfeleri ılAve olundu. Daha som aları
yo lla r
ve yapılar ijltri, fahitlerin tezkiyesi, erbabı v u k u fu n v r n a ip ­
lerin hallerini tahkik de kadılara ait v a zife le r a ra ıın a g ird i. V r
daha sonralan altın %e gumuçun ayanna, ö lçü lerle
doğruluğuna bakmak tyeriıti de aldılar
tartıların
Bu suretle k ad ılık me­
muriyeti ion derecede geniş ve «o k v a zife leri h avi b ir m e m u ­
riyet oldu Y in e anlatılıyor ki bu m em uriyet her au rd a ayru g e ­
r ilik t e ve rhemmiyettr olm ayıp d evlrtlerin deft.f m rs ile k a d ı­
ların vazifeleri de artaı veya eksilildi.
£2
l.lAm memleket (erinde h ü k ü m * A r a p o lm ıya n la ra
U
«
W
t » h m ·,
w t „
rf. v l
„
inti-
n
Γ ? * U k “ ’ '< ·—
«m i,.i* * * **tıld i# ı u m a n o ra t b ir a la y
d · trhıin
.«)T „
y i h b j
i r
" " 1' · ' ?
« * «
« ·» > » ·«
ou„
(b-
nuınUnlıı U d .U , f c w U n h S ^ ^ ı f "
kİ “ Î T
Davacılar kadıların y a n a n a * I Λ
" T * " " 1· » ‘ « « “ 'k i d .
haleıtirirlerdi.
davalarını anlatırlar v e
I*
T u/kh r <1* f * U n « I U t e T e rth l l a i l u f i
0 »m a n li d evleti Araplardan
ziyad e bir i«lâm
hüküm eti
olduğu »çin kadılık teşkilâtını olduğu gib i d eğil hatta daha faz*
la*ıle alm ıştı Burmadaki Y e ş il v e Y U d in m cam ilerinin yepilışlart*
nin cam ilerde dava corccek bir »ek ıld r oluşa dn bunu gösterir
K ad ılık tejkiUitı bu »uretle bütün ıslam elem in de kabul
ve tatbik edildiği gib i yedi asır kadar is lim lerin büküm »urm üş
oldukları İspanyada A rap lar orayı terk ettikten tonra dabl de­
vam e tm i» olduğunu Larutu n 19 uncu « u r dıksiyonerının kornün
madd-sinde lapanyolLıra ait olan şu fıkralardan anlıyoru z:
«u p a n y a d a kom ünlerin y a n lı b i» kanunu olm adığı halde
kom ünler kendi kendilerini idare ederlerdi. K etırü lîu a bir be­
lediye meclisinin m uavenetıle her »e n r yen iden ıntıhop edilen
A lca ld e zabite, adliye, m aliye velhasıl kom ünün bütün illerin i
görürdü
H üküm eti m erk eziye a ık e ri v e »iy a tt bır vali tarafın*
dan temaıl edilir. Fakat İm m em ur idareye ve kanunların tatbi­
kine filen müdahele etm ezdi ®
lyte görü lü yor ki Ispanyollar bile Arapların kadılık teşkilAtını olduğu ııb i alarak uzun müddet yaşatmışlar hatta Arap*
la ıın (
)
kelim esini bile (A a lc a ld )
d iye «y n e n dillerine
alıp bu k elim eyi değiştirm eğe bile lüzum gö rm em elerd ir
gün bile Upanyada belediye rehine (A a lc a ld ) d en ilm eli
Bu
bu
m üddeaya delildi». H ulA »a O w n in h idaresinde kadı hem mülk,
yahut idari hem a d il yahut kaza! hem de beledi yahut mahalli
iktidar v e »alAhiyeti üzerinde îoplıyan bir memurdu
Daha a*
{ik c a u tenzim attan e v v e l hükümet işler» d e belediye i|leri de
udi] hakim lik te bir tek adamın üzerinde bulunabilirdi Ş airle­
rin:
K adı ola d a vd a , muhzir dahi şahit
O l mahkemenin hükmüne derler mi adalet?
Beyrti bu tarzdaki hakim liğin prk te iy i olm adığın ı gü »teren
vesikalardandır K a d ıı
hükümet
tarafından
m uayyen
bir
m üddetle bir v e y a bir kç »ene için tayin olunur. G ittiği yerde
müddeti bitince bırakıp Utanbula gelir biraz «onra buradan
başka bir şehre gönderilirdi.
(H o ttA t i c i n
O em an lı T ü rklerinin bu id aie tarzı
b ik ettikleri b eled iye d ile m in e b en zrr
A lm a n la n n halâ tat­
B u ğun A lm a n y a d a be­
led iye re iıleri o n ik i »en e kadar uzayan m u a y y e n bir m üddetle
tayin olunurlar, o m üddet o şehirde b ite r » ·
tem dit ederler v r
icabedcr*e reİti o şehrden kaldırıp ba*ka b u şehrr göndererek
m em u riyeti k ayd i hayat şartılr d e uzatılır. O e n a n lı idaresinde
kadı n r hüküm etten, ne b elediyed en maaş a lm az bil&kis kendi
■i hüküm ete para verird i
K ad ılar B ittik le ri şehirlerde k en d ile ­
rine tahsis olunan arpalıklarla, davarlardan aldıkları harçlarla
v r kapı altı hasılatlarile geçin irlerd i. O sm a n lı kabdlllftl bir çok
cihetlerden In g iliz b eled iy e reisliğin e d r ben/er Şim di b ılr m gil·
terede m e»elA Loıtdrada b e lr d iy r r e n i a y lık alm az ancak m as­
rafları verilir. B e lrd iy r reisi L o n d ra lım S ıti d rn ılrn lusm ı d ah i­
linde » b i t a n ı n am iri. S en pol kilisesinin em in i. şehir m â liyesi­
nin m urakıbı v e şehrin b a » hakim i, cin ayet m ahkem esinin son
azası, hatta L o n d ra lim an ın am iralidir.
A ra p la n n v e islAm lann
kadılık teşkilâtın ın
bu suretle
garbın rn m u trrâkki m illetler in kin e ben zed iğin e ta k ılırsa bun·
U n n hcptının nıenşrı R om n hukuku olm ak g ib i bır f e y aklı· tfr
lir. Bu tetkike defter b ir m ev/u du r E f U b l bunu yapm alıdır
K ad ı
şim diki
hukuki
tabirle
a d liye
işlerinde
(H â k im i
m ü n fe rit) idi. Y a n ın d a ne m u avinleri no istişare edecek arka
d ajları ( a z a ) ne d e halkın hukukunu m üdafaa edecek müddet
um um i yoktu. T o m manasile hakim i m ünferit.
K ad ın ın b elediyecilik
iş şim di belediye
cephesinde en çok m eşgul
zabıtasının bakm akta
olduğu esna!
olduğu
tjleri
narh yahut azam i fiya t k ey fiy e tle ri idi. K ethüdalarını esnaf
kendileri aralanndan seçerler fakat kadı m em u riyetin i tasdik
etm eden kethüda iş görem ezdi. E snafın «ra la n n d * çıkan ihtilâflan kadı hal v r faslrderdı B eled iye tenbih v e ya sa k la rın · a y ·
k ın hal v e hareketleri görülenleri kadı cezalandırırdı
cnıle<ek v r içilecek şeylerin bolluğuna v z ucuzluğuna, bunların
Hükümetin a m irlerin · v e konulan narha u ygu ıı surette satılıp
•atılm adığına kadı bakardı Bu türlü işlerde de kadı fikrinde ve
icraatında tam bir iıtik U l tabibi idi K adının yanında (M u h ·
I u t ' 1' Ί ' ν ^ Λ Λ ί » · Tü llü bıkHUı
teaip) yahut (Ih tııa p a i:* ·») denilen bit belediye memuru bu­
lunur « e bunun maiyetinde de 56 belediye zabıtan memuru
çabfirdı. K adının etnafa veıd iği («la la r ı halka ve ctnafa bu
memurlar tatbik ederdi Şu lıa ld · kadı belediye j..hiiA»mın da
am iri dem ekti. K ad ı at ültünde
tık a r ve ihtisap a*.\n 5b kııtlık
«ık tık çareyi pazarı teftişe·
maiyettir birlikte Kedinin rl·
kâbında giderdi- K aili te lli» «ırannda çarşıda kabahatli bir et
naf görae derhal tokrtk ortaaına yatırıp falaka drğnekle ıhtııap
ağa tına dbğtürtür. ektik veya homur rkmek çıkaran lıımnla·
n fırın t e ıg ih ı ü/crinde kulaklarından çivilediği de olurdu.
Y a lıt ur iki k ıtım eanafa Kadı doğrudan doğruya Ini tar/da cera
verem e/di: biri ba|ina ye til «arık «aran v r emir denilen kim•eler. diğeri y e n le r i olduklan halde çar»ıda etnaflık eden t o f
balar idi. Emirler. tanklarının delâlet ettiği κ»»1*·»1«1ηβ hor·
meten »okak oıtann da değil kapalı yerlırrde ce/alandınlır fa­
kat yeniçerilere bunlar da yapılam ayıp ağalarına teılim edilir
di Y en içeri ağatı da bu türlü e tn a fı «uçlannm drrecerine gör»
y a R u m eli hioartna h ep te n im yahut Kilidilbolıir luıletine «<m·
(krirdi.
Bira/ p vvrl kadılık
to k iU îm u » iılam lur*
RomalıtaıtUn
g e ç m i» olduğunu lannrttıûım i •oylem ittım , Bu /anmmı kuvvetlı go ıterecek bi» dehle me»hur Frann/ coğrafyacttı U ı*rreklü ıte teaadü/ ediyoruz E lırerek lü ·:
farktaki Koma hükü­
m etinin »ehir idaretı tam n dan l*ah**derken tarif ettiği »e h e ­
m ini mütlümanhktaki kadıdan bafka bir te y değildir (>»nuınlı
Türkleri A roplardan kadılık v r Bı/an»hlardan »tıhremınliii
teşkilâtını alm ı* v e tatbik etm i» olmukla beraber rtnaf ifhrınr
bakmayı fehremınleTİne verm eyip kadıların luennde bırakmı*·
lardır.
Celâl Nurının (R u m v e B u a m ) adındaki eterinde FJırerekluttrn naklen dem liyor kı:
«H ü k ü m e t: »anayı· kendi tarafından
takim ınhıtar loncalanna tefrik etm eğe muk.rd,» o U u .
hk m em uriyet haline geldi. L oacela ım en »> ·
m ini İdi. Bu memur imparator namına har***·»*
^
««nayl
«Hnun Γ ιγ λ
11
erbabını t « v * i f v e muJuureratı tebliğ v e m ücazatı ta yin le
k elleftı
mu-
Ibtidaî m addeleri satın ahr. usulü im alın» kararlaştırır.
ItAr v e y e vm iy ele ri tayin ederdi- Bu şehrem ini herkese »erb e»
lii tecessü· hakkını da verm işti
T a k i itler yolu n d a gitsin.
Musnderei em val, sakal v e
hnpi*
B ib i
»ç ın
tirat ed ilm e·*,
kırbaç,
adî cezalara san'at* icra edem em ek ukubeti d e ılA-
v e olunınuytu ·<
||te b izd e bu işleri 1271 senesin* kadar kadılar
görm ü ş
ve ancak o tarihten »onra kadılardan alın ıp şeh rem ın lerine v e ·
rilm lftir. K adıların v e şehrem inlerinin
gedik v e narh
tıpkı B izan ılılar zam anında oldu ğu gib i karışdığını
işlerine
da b iliyo -
ru ı.
Utanbul gibi buyuk tehirlerde bir d eğ il birden ziy a d e K a ­
dı bulunurdu- Eski kitaplarda v e ga zetelerd e b u (D ersia d et v e
biUdı selAse) k lişeıin e ratt gelirsin iz
D ersia d et;
Utanbulun
•urları içindeki k u m », bilâdı selAseden birisi E yü p, difteri G a ­
lata · B eyoğlu, üçüncü Ü sküdar idi
İşte Utanbulun bu dört
bölüğünde birer ( K a d ı ) bulunurdu. Bunlar arasında U tanbu­
lun «u r içine tesadüf eden k adılığı ötekilerden ü»tün »a y ıla ­
rak onu diğerlerinden eyırt etm ek »çın (U ta n b u l e fe n d u ı) dr
nıtirdı
Kadıların bulundukları kazalar ayrıca n ah iyelere;
nahi­
yeler mahallelere taksim olunm uş v e nahiyelerin beşin e (N a ıp )lr r mahallelerin batına (İm a m ) iar tayin edilm işti
yalnız Utanbul «uru içinde 13 nahiye teşkil olunm uştu
M c*elA
N a ip ­
ler bulundukları mıntakada kadının. ırııanılar da naibin m u a­
v in i idiler
Bunların da oldukta
hakkt kazaları vardı
Matta
Kaparı denilen hallerde bile kadının birer naibi bulunurdu.
idi
V a k ıf işlerinin mürakıbi. m ütevellilerin a m in de kadılar
M ü tevellilerin m em uriyetlerini hüküm ete iza feten kadıla­
rın ta*dik e tm e ·· lâzım «rlırd i M ütevellilerin hesaplannı go*
ren, onlar* vaxife>e. vAkıflann şartlannı hakkile ifaya davet
«den . d in le m e z ·· v e yapmazsa axil edip ynnne bafkasını tayin
eden Kadı idi Bir m ü tevellinin: vâ k ıfın tan ların ı iy i yapm adı·
ğt halktan b ir i·! tarafından ihbar ve şık&vet edıl*e K adı onu
T u r fc ltf* . » « h l r r M d · t » ı k ı U k t , . ı.
d inler v e m ü te ve lliy i *o « r u > * çekerd». Şikâyete·
mr.naup olmasa b ile dinlerdi. V e icabını yapardı.
M
uU m dinme
O vm on lı ülkeatnde kadılık te fk ılitı U n iım a t devrine k a­
dar devanı etti. T a n zım a tt* 1255 ( 1 6 3 9 ) Ownanli hükümeti
garplılaşm ak ıatıyrrek idarede m erkeziyet u*uhınü Utbik et­
tiği v e latanbulda nezaretler v eya v e k ilrtle r yaptığı «ırada mer­
kezden v d iy e tle r e valiler v e karalara da kaymakamlar gondercrek kadıların gördüğü m ülk! işleri kaymakamlara vcrm if. ve
a/ »o n ra ad liye te fk ılitı yaparak adli ifleri de kadılardan almış,
1271 de garbı taklıden ilk belediye tefk ıl olunduğu Birada be­
ledi v a zife leri de Şehirem inlerıne verip Kadının üzerinde yal­
nız n ık ih . talak, vaaıyel. mıraa gibi aile hukukuna ve alıkim ı
tah şiyeye taallûk eden işler b ıra k m ışı Cumhuriyet devrinde
iar bunlar da alınıp ad liyeye verilm ekle ıtlârn duny.tamda I 350
•ene kadar yaşamış olan bu teşk ilit rbedıyyrn tarihe kan|rni|
oldu.
İK İN C İ K IS IM
T ü rk iye d e allık ların idare tarzı: patrikhaneler imtiyazı
(C on un un aute)
Oam anlı Türklerinin tanzımattan önceki belediye M a t e m in in
b en zen başka yerde bulunmryacak bır tarzda olduğunu ve iki·
Iık gonterroektr bulunduğunu yani Tü rkiyede tanzımattan e v·
v e l hüküm et; belediye i l l e r i n i kendi üzenne almıyarak bu işlerı görm ekte ta boasını «erbe*t bırakmış fakat onları ıaUm o·
lan ve talim olm ıyan d iye ik iy e ayırıp ulâm lann belediye ille­
rini ferd e; ialim olm ıyanlartnkini cemaate gördürmüş olduğu·
nu e v v e lc e »ö y le m i» ve ferd i hizmetleri*» ferdi müeaaeaeleri ve
bunların eaerıle uaulünü anlatm ı» ve en nihayet ferdiyeti trmaıl
eden va k ıf üzerinde haylice durmuştum. Şimdi azlıkların ıdar*
tarzından bah*ede<eğim
Hır bakıma göre Türkiyede Commune idaresi h<nt vardır
Kem yoktur dıyeceicr.
BnLıUcak olurM d ilim i* · y a n b flık i· (n ah iye)
*
Om m W ·
r i l m i f v c id&t* t A k ıım A t ım ıs d a
Λλ M f m i f ocn^cicnb^ri
garptck in ın aksine olara k ya n lış talb<k
e d ilm iş o la n
o y !r< c
kom ün
tabirinde bir topluluk, b ır cem iy e*, bir cem aat m a iu u i; ferd iy e t
d e ise tek lik v e tek başına i «
görü ş m efh u m u v erd ir.
E v v e li
istirdaden bir n o k ta y ı arzed eyim .
F r a n s ız c a C o m m u n n c d ilim ize
A r a p k em u au : n a h iyeyi
n ah iye
d iy e ç e v rılm iftir
ken ar, canip, taraf, k oş·· ta m u d a t e f ­
t ir v e izah eder. Bu tabirlere g ö r e n a h iy e ; v ilâ y e t
v e y a kara
m erk ezi olan fe h ir v e kasabaların k en ar v e y e «icra k ü felerin d ek i
k ö y le re v e y e rle re d en ilm ek liz ım g e liy o r
N a h iy e tabiri
yen i
d eğild ir. U tanbulun a lın d ığı tarih ten b eri k u lla n ıld ığın ı g ö rü ·
y o ıu r
T a o zam an larda şehir d ört k a d ılığ a ; k ad ılıklar nahiye­
lere. n ah iyeler d e m ahallelere
ay rılm ıştı
«in ıd ik i Fatih. E m in ön ü k a z ıla n
M r»cl.'t
Utanbulun
ya n i »u rla r f in d e k i k a m ın ­
d a 13 n ah iye bulunduğunu b iraz e v v e l a ö y le m iftiin . Şu halde
o /atılanlarda şehrin bir köşesi. b ir ta ra fı m anasında olm ak üzere
ön celeri bu tabir kullanılm ıştır.
Fakat bu gü n kü
m ü lk ! v e idari taksim atın
ilk kadem esi
d em ek olan v e ( K o y ) den büyü k ( K a z a ) dan kuçuk bulunan
idar! c ü z ü tam m e ( N a h i y e ) d em ek d oğru olam az K om ü n d en
avru palılan rı kast ettik leri m ana ile b izim teşkilatım ızda y e ld i­
ğ im iz m ana ara.ın d a b ü yü k fark v e rd ir. G arp lılar bugünkü b e ­
le d iy e y e d e kom ü n d iyo rla r. Y a h u t başka türlü « ö y le y i,le garpte k o m ü n ; b eled iy e teşkitûtmdan » y ı l ı r . M ü lk i trfk ilâ tta n deiU .
O ted en b eri bu n oktayı ya zıla rım d a ilen sürerek kom ün
ΐςίη d ilim izd e daha u ygu n bir
k elim e bulunm asını
S on zam anlarda kom ün yerin e (K a m u n )
i»terdim .
d en m e ğ e başlandı·
B ö y le d en ilm e lin in m ünasebetlerini v e sebeplerini dğrenem ediftim K in bir şey söylem eğe lüzum görm ü yoru m
Fakat aşağıda v ere c eğim izahattan anlaşılacaktır ki
I ur·
k iy ed e ten zim ata kadar hem kom ün, daha doğrusu C om m u n au·
t i teşkilâtı, hem ferd iyet sistemi tatbik e d ilm iş tir İşte bu lü rk iy e y e mahsus bir ayrılıktır.
Ul&m o lm ıya n T ü rk tebaasının b eled iye sistem ini anlat*
r u fu »*
4* Μ μ
μ
< μι
t
. » « ıi U h ^ t i,
m ağa boşlamadan e v v e l; maholli tdarrde bu türlü b»r ikiliğin
neden dolayı ıh d a · edilm iş olduğunu izah etmek Urundu. V »
bundan e v v e l d e kotnun hangi tarihte ne için ve nerelerde t*
şekkül etn u f olduğuna, ne k *d *r yaşadığına. »onu ııereyr «anlı
itina. v e bu günkü belediyelerle ne gibi münaaebrtl*TÎ. rabıtalın
ve b e n z e y ifle fi bulunduğun* kiM tn tema* edilmek
iraheder
B ö yle yapılıoaraa bu te/in m üdafaan güç o lw A ji να Türk be­
lediye ««te m in in k ıym et ve ehem m iyeti anlaşılamıyacağı için
bunlar hakkında bir kaç «o * «öylem ek mecburiyetinde bulun­
duğum u an lıyoru m :
R om alıların barbar dedikleri »arktan (e le n milletler K o ­
m a ülke«ini iatiU ettikleri /aman İtalya yarım adaıının cenu­
bundaki dağlık yerlerle A d riya tik denizi kenannda
ve ndalar
ü/erinde bulunan tehirleri * e k an alıla rı işgal edememişlerdi.
Bir de şimali ItAİyada m ü ıtevlilerın rutmündrrı kaçan ve onla­
ra b oyu n eğm ek i*tem ıyen
bir kı*ım halk
şimdi Venedik
şehrinin bulunduğu yerde. ( P o ) nehrinin denize döküldüğü
noktaya gelerek orada k öyler te*ia
edip y rtleım işleıd i
Bu
k öyler v e ka«aİMİar · R om a imparatorluğu yıkılmış, mu*tevlileri d e r * « « e n tanımamakta bulunmuş oldukları için
hüküm ete tabi değillerdi K endi başlarına kalmışlardı
hiç bir
116 ada u/crınde kurutmuş otan bu tar/ köyler MilAdın
697 inci «m enin de birleterek müşterek hir idare te«t« rtmtglrr
v e kendi taraflarından *cçilm if. ( T o } ) adı verilen bir Ivışbuğun
ıdare*i altında
toplanmışlardı. Oam anlı tarihinde
(V en ed ik
C u m h u riyet!) adını tafiyan bu b ırleıik kuvvetlerle Türkler a·
•ularca münasebette bulunmuşlardır
(C e n e v e ) dr teşekkül
eden kom ünle d e T ürklerin m ü n**ebelleri, harpleri p*k çok·
tur. dılimı/de halk «rau n d a r d ti m erlrrden bah*edilifkcn (Cin evızd rn k alm a ) d en ilm e·! bundan ileri gelir. Y a n ı e*kı Türkler şim diki Italyanlara. yahut e*ki Rom alılara (C e n e v iı) di·
yorlardı.
Daluı
ş e h ir le r d e
m a h a lli
şimali Itnlyadakı (M ila n o )
g i b i h r lli. başlı
i»trm e z hakim iyetim t a n ı d ı k t a n
e »ü «l* v lilfH *
«o n ra
ia t e r
id a r e d e
k e n d ile r in i
»e rb e a t
h ır a k tık la n ıu
y ««'
v e beledi işlerine karışmadıklarını görünce bu fütlu işlen kan·
M
O t » * * Cjt İb
·Γ
,η η Ι
rcü e on d M j ,
î T ,Ü ,' r , ' k t n ida" ^
t » 5İ - n , , k , d , . V e bu
da V e r d ik
d erecem d e
« . b e r t v e m ü ,,„ U
o lm a k la b e ra b e r - m ü ,,e r e k b ir id are tr fe k k u l etrn i, oluyordu
K o m ü n ü n b ir u m u m i m e r li.i. b ir reisi. iki konsülü yani iri­
l i »a n is i, b ir icra k o m it e «i y a n i d a im i en cü m en i vard ı. Ş rh ırd r »n*
k ın o lu n la r s ın ıf fa rk ı (fö / fttlm e k s iriıı şrh ir m t d iiin e » n
K ç j.
m in e i f t İrak e d e r v e k e n d ile ri d e s u o la b ilirlerd i Yunanlılarsa
ç i t i v e R o m a lıla r ın m u n ic ip e id a relerin d e oldufcu gib i «ehir ida­
re si y a ln ız asalet v e p a p a · s ın ıfla rın ın elin d e değildi.
Ş e h r i m ü d a fa a v a z i f e » d r »e k r n r r in in hrpsin c birden dü­
ş e rd i. Y a n ı n sk erlik ş e re fin d e n istisna rd ilm iy k ım te yoktu.
K o m ü n m e c lis in in h ak kı k aza sı da vardı. V e tabiidir kı şeh ir idaren i iç in h alk ta n b ir v e r g i d e alırdı.
A rad an
çok
r a fın a y a y ıld ığ ı
İs p a n y a y a .
geçm ed en
g ib i e sk i
In g iît e r e y e
kom ün
R om a
ve
teşkilâtı llnlyantn her ta­
ü lkesin den olan
A i m a riy a y a
de
fran eaya
geçti.
I
b u tr îk iU U y e r d e v i t i l d i k ç e araların d ak i b e n za y i» n i.b eti aza­
lıy o r . te ş e k k ü ld e n kast v e g a y e d e a z ç o k fark husule geliyordu
M e s e l i F r a n s ız k o m ü n le r i zu lm u
i.tibd ad» yıkm ak
d£=
le y i b ü tü n d ü n y a y a ılAn etm ı?lcrdt.
o,
tkT tu r.;X "^
6 „ m u v a ff a k o lm u ,la ıd ı
F ra n *e n ın
STS*
m ctal-L«tlertn d en
-
*■*.. - Λ-, c^ k k ü l eden F U w t o k »
*w »M «
mö „ l«i:
' “ L İÜ
W r «.n ,n
^
p >«>>· ve » ·
i)c Iİ g ü l ü m * * g
e »n .ı( c em iy et! bu
«—
« r
tr.rii*le «*> °
„
T u n · : * * » . k i n m tirn l u t t l ln l« w (.
fa ik
ile
F U n d ir a r a s ın d a k i
v e İk i y ü z d e n
g e ç in m e k
t ic a r e t
m a J u a d ıU
v «
m u U k «tı
1e »e k k ü l
k o la y la »tıu n «k
e tm iş in d i.
En ahenkli, rn ryi komün Ingıltrrrdr tc»ekkül e d e n d ir .
Burada avdet tını file pnpatUr ve avam aran mi* diğer m e m ­
le k ellen ir olduğu kadar geçım ıı/lık v e bu bitlerinden »Ik&yat
görü lm ediği gibi papat « m ıfil· de hükümdar anıtında dıger
yerlerde olduğu
d ereced e
açıklık gâıülmıyordu
H a Im bu memlekette
millet mcclitine *v *m kmnaratı
«C h aın bre d e · C o m m u n e·» denildiğini goriiyoru »
D iy e b ilir » kı komünlerin bazdannda idare -Venedik ve Cıneve gibi - gem i mücehhirlerinin. diğer bil kıtım ltaly*n «cimlerin»
de tacirlerin ve •ermayrdarlann, Flandırda etnnfın. Frantad·
halk tahakatınm. ttpanyada »övalyelerin v r atalet »mıhnın
A lm an yad * i · » - Tabir d o iru gürülürte · nakliye komisyoncu(arının elinde idi.
K om ü n ; feh ir halkı tarafından aeçilen mcclia a«a «ılc o
m r r li· içinden »»çilen bir rrı» idarecinde bulunmak ve bulun·
duklan »eh il idarede *erhe*t olmak itibarile cumhuriyet reji*
m inr benzeree de aralarında fark vardır. Cumhuriyet rejimin­
de yin e b öy le *eçim uaulile idare mevcut olmakla beraber mec·
lia ile reiai mem leketi idare huauaunda h arkl hiç htr kuvvatın
te*iri altında değildir. Kom ünlerde ı*r veh-.vki UÜM ol*un. ve·
levki gevmek buluntun, harici btr kuvvetin hakimiyeti vc «etiri
vardır. M etelA R om a imparatorluğu yıkılmakla beraber onun
miratına konanlar. R om a
imparatoru
unvanını fanyan*
U r ektik değildi A lm an imparatorları gibi
Um um i Harpten
•onra. d ağılm a ya kadar A v u ttu r)·* imparatorunun Unvanları*
ııın b iri·· de: (M ukadde* Rom a İm paratoru) d e jıl mıydl>
Kom ünler üretlerindeki
hakimiyet İn gin i
gev|*mkl*ri
veya bütbütün attıktan ram an krallık veya cumhuriyet »eklin­
d e müatakil bir hükümete inkdAp ederler. 1776 da Amerık*
komünlerinin (V a »in g to n ) un un a>-ak olnUMÛİ» Ingılider·
kat»ı kazandıkları ittıkU l bunu götterdiği gibi Ι7θ9 d* P*ri»
komününün çıkarttığı m efhur iht dilden ιοηια F « n » * d · *****'
kül eden hükümet »«killeri de bunu gotterir- Bu «ün Amerika-
Oh
m iî
E re ta
dn Miyim 52 y i bulan cum hurl hüküm etlerin birleşmesinden hu­
sule gelen hüküm et çekim in adı Cum m onw ealth'dir. Bunu es­
kiden d ilim ize (C c m n h iri M ıitteh ı İn A m e r ik a ) d iye çevirm iş­
tik. Ş im d i (A m e r ik n HiTİeşık D e vle tle ri C u m h u riyeti) d iy o ru z
K o m ü n len n vak it vak it ihtilâller çÖtarlajnk hüküm etleri
d evird ik lerin i gö ren Frannı/lnr 1789 dan »o n ra bu adı bu gün­
kü b eled iy e işlerde uğratm ak v e l i j f i ı l em eller
v e tem ayüller
g ö ze tm em e k şartile b eled iy e M u n icip ality yerinde kullanmağa
başladıktan gib i o zam ana kodnr Fran gın ın ancak )
4 yü z şehir
v e kasabasında bulunan bu teşkilâtı m em leketin her köşesine
teşm il ettiler. M eselâ bu nüıı FrAnsada 44.000 kom ün yani beled iy e vardır. D ö rt m ily o n nüfualıı P an s şehrinin belediye siste­
m in e kom ü n denildifti g ib i 4,000 nüfuslu küçük bir kasabanın
b ele d iy e İdaresine d e bu ad verilir. V e Franaa bir tek belediye
kanunile idare olunur. t )ç şehri bu kam ım la İkizi istisnai ahkâ­
mı» tubi olm nk şartilc
Ş im d i tarih i b ilgilerim ize şöyle bır geçit resmi yaptıracak
oluraak G a rb i R oram an ın inkırazından 1.000 sene aonre yine
şarktan
gelen
bir
k avim
(T ü r k le r )
tarafından yduUn
Ş arki R o m a imparntorlufcumın r tk i le b ^ ln n cLı k iim rn 1 tirk
h a k im iyetin i iatem iyeıek U u n btlldan garbe v e billıass.» İtalyay a hicret etm işler, kısm en de T ü rk l-rin hakim iyet v e tabiiyet,nı kabul eyled ik lerin d en bunlara (R a iy y e ) adı v e r ilm iş
B iraz e v v e l arlıklan n idnre tarzından bahsederken bunun
kom ü n m u kabili oldu ğunu söylem iştim
Halbuki C arpja tat­
bik edilen kom ünde sın ıf farkı y o k .ıı Sehnn
birlin in iştirak hakkı tanınm ıştı. T u rkivedok, azlıkların .idare
tarzında sınıf farkı d a «Ö zetilm iş oldu fcuo· g « r e bunu b.r i
kundan e i t i y e de b e n t t e b iliriz Yahut ,o y le de d iye U lu fe
T ü r k iy e d e azlıklar kendı aralannda kom ün, hükümet U lu n u n ·
j _ _ cite h ayatı yaşadılar
ce
Bufoda
Bunu biraz l/ah edeyim
****
k“
MCA
—
*
tU%i><*< v ıu r t tkim Tutkl lrAİMi,
rın çocuklarını halta yerli halktan avam demlen Utah .«h*
nn idareline kandırmazlardı Şehirlilik hakkını yahut Ç it i hu­
kukundan »atıfade k eyfiyeti ancak hükümdar ve eileaı ile -aa*
let v e papa· «ı m llarına murıhaurdı
Şimdi medeni hak denlim C M haklarımn batltcalaıı tun­
lardı ( I ) hUkümet, millet ve tehir idaresine. umumî toplantı.
Ura iftırak edebilmek yani (memur, hakim, a.ker. meh'u», 1».
lediyr a/.iAi intihap etmek » e olabilmek) ( 2 ) evlenmek ( ) )
mal,kemeye müracaatla hakkını ıhkak edebilmek. ( 4 ) mala ve
mülke w h ip olabilmek gibi. Ifte bugün tabii ve maani eorulen
bu haklar Yunanlılar «am anındı b b »ebir halkının hepamo bir
den verilm eyip bir kıtını hu (taklardan mahrum edilirlerdi.
Aradan bir kaç bin »ene veçm if olman im rajmen Orman­
lı Türklen tamamıle Yunanlılar derrceaınde olmamakla heralıer Turk ve ı.lAm olmıyan tebaalarını «aydığım hakların (nr
kısmından mahrum ettiler. Met<-!ı milletin ve tehrin idareline,
yurdun müdafaasına anlan kanttırmadılar. memur ve «»ker yapmadılar. Şu kadar var kı kendi atalarımla evlenmek hu■uıunda onları artbeat bırakuUr. hatta bu cvlenmeterden do­
lacak davaları yine kendi aralarında hal ve faalctmek için re*
itlerinin hakki kazaaını tanıdılar. Fakat »er’ I yani devletin re·*
mi mahkemesine muracantlr Jıkakı hık etmek huauıunda i··
Umla talim olmıyan ar.wında fark sû/etmediler. Halbuki Yunan­
lılar bir yerlinin d elileli olmnkaırm yabancılara ve ecirlere bu
hakk» vemırmitltm li. Mala, mıilke «ah ip olmak huıuıunda i»·
lAmla iılim olmıyan araıında ayrılık yoktu Bu medeniyet ve
inaanlık tarihinde bir terakkidir Ona fuphe yok. fakat Oaman*
Iıla/oda bu eaatm idamlıktan geçmi|ti V e ıılAmıyet bunun için
(
. - , , ) diiatutunu oltaya koymu|tu.
Yalntx et Imınek huıuıunda â»l\m olanlarla olmıynnlar
aratında ufak hır fark *ö*etlludı. O da. Tinkler. talimler arlık­
lardan k u Alırlar, fakal unlara kız vernu-eJeni»
Bunu uU m ıyef için bir ktıaur telikki »rJealer bilinebilir
fakat bunun aebebı;
Turklerin menıtıp «IduUan dinin
vkdan hürriyetine nayet etm eni arlıkların menaop oldukları
O
ım
aa 1
11 m
d in lerin ise etm em esid ir. Y a n iis lâ m la r a ld ık latı k ızla ra esk i d in ­
lerin i m u h a fa za y a m ii*a a d e eder v e zo rla m u »lü m a n y a p m a k
ile m e z le r d i. Ç ü n k ü
(J -.J 'J . ' / · ' i )
bir n astu . F a k a t a zlık la r
k en d i d in lerin e g ir m iy e n le rle e vle n c m $ zle rd ı. Y a n i iıir K u m .
b ir E rm en i, b ir Y a h u d i K atta K a to lik b ir P ro testa n k ızın ı o rto ·
d o k * ya p m a d ık ça nikâh ed em ezd i. N e re d e kaldı ki ialâmt alabiU in. işte bu u fa k fark bun dan ileri gelird i.
Sıranı g elm işk en •û y le m e d e n g e ç m iy e y im : R u m p atrik h a­
ne*! ta n zım a tta n »o n ra b ir knt daha yırnararak bu e v le n m e , b o ­
şanm a ve
m eselelerin d e o za m a n k i h ü k ü m eti 4 0 sene
u ğ ra ş tırm ış !». S İ hhiti b e y i Y a n k o V itin o # 'u n
· üçü ncü
Yova·
k im e fe n d i h a zretlerin in izh ar b u yu rd u k la rı arzu ü z e r in e » y a z ­
d ığ ın ı s ö y le d iğ i « i m t i y a z a »
m e zh e b ıy e
hakkın da m ütalâa:» a*
dtn daki e te rd e verdimi izah attan a n lıy o ru z ki
P atrik h an e n i­
kâhı tera iri d ın iy rd e n ad v c d in i te rb iy e n in b eşik ten baylnma·
tın ı fa rz b ilere k ş er'l v e n iza m i m a h k em eleri
bu işe karıştır­
m ak U tem em iş. h ü k ü m et ise nikâh v e talâka karışm am akla b e­
raber n a fa k a v e hadane m eselelerin in k e n d itın e ait olacağında
itrar etm iştir.
Hu k itap ta d e n iliy o r k i:
(itlû ın iy e t tc )
taaddüdü z c v c a t d iğ e rin d e
cei va h id e e ta t i ü zerin e
*>münakâhat birinde
(h r iftiy a n lık ta )
m eb n i oldu kları gib i
zev·
nikâh hırında
h em en ukudu « i r e g ib i bir a k il v e d iğ erin d e « e m em u rin i diniyen in tu k d iıin e m uhtaç b ir m u am ele o lu p akdi
nikâh ancak
bu tıık d i· ile ta m a m iyet k etb etm iş bulunur, (t a h ıfe - 3 7 )
Ş eriatı ialâm iye ahkâm ınca nikâh : ukudu «aire gib i icap
v e knbul ile ak d olu n m akta old u ğu halde şeriatı lıe v iy e bu bap­
ta icap v e kabulü k â fi g ö rm e y ip bervechirneşruh nikâhı terairi
d in iy e d ere c etin e ita ! edecek bazı duaların dahi ok u n m n ıı
ve
b a zı m e re tim in icra e d ilm e ti tu retile o te zv ic in k li*ece takdis
ed ilm esin i şart k ılm ıytu . Ş eriatı m ezk û re ahkâm ınca bir h irııtıyan b ir k a n y ı kendi k en dine te z v iç ed e m e z v e etm ez, k lite k en ­
d ilin e o k a rıy ı te/viç ed rr. M ü treh h ll bır h ıristiyan zevcenini rey»
h o d ile ta tlik edem ez. K lit e o karı ile «»lan nikâhını feth etm rh
| v l ı « r nikâhı fethetm ezse. z » v ç v e y a zevcen in v e fa tın a kadaı ni­
kâh b a k i kalır v e ze v c e y n mukad«J*t b ild ik leri bu nikâhın huk·
TurtJ>Mİ, f«fclR*l|M ı Τ μ Λ Ι InkiMh
tl
m ile b ilim lerin e k ayd ı hayatla m erbut v e m ukayyet adtkıluıut
ra k ba^kaule t e t e v v ü f
(»a h ife - 2 6 )
H ristiyan lardan k atolıklerle etm eni m erzehplennde bulu·
nanlarca f* »h i nikâh katiyen
c a i»
değildir. Ruın v · »Iclûmum
o ttod oks m ezh ebin d e fe th i nikâh i m h t i caiz ise de esbabı fesh
pek mahdut olu p nikâhın ademi feth i fesihten ziyade makbul
bilindiğinden m uam elâtı feahijrr sırasında mecal tai ruhaniyece
fevkalâd e n.'»l>ı dikkat v e ihtiyatı teenni edilmektedir. (Sahi*
fe · 1 9)
V a n k o V ıtin o s
bu «û ılr r ı
a lim
fakihler.rıdcn
tercüm esinden ald ığı (u hüküm lerde de teyit ediyor
Tahlavl
»M u atn r·
lâtın (işerin e nikâhın takdim i İbadata ekrep olduğuna mehilidir
H a ttâ nikâha ve nikâhın m uttem il olduğu nafaka tahsiline ve
evlâdü ayal terbiyelerine ihtifal n afile ibadetler İçin tahnlll ve
inrivadan afdnldir. Nikâh m inverhin ibadet ve minveehln mua­
meledir. M eta lih i diniye v e d fln yeviy eyi raüftemildir u (Sahi·
fe - 3 3 )
İşte bu turlu to »le re vt» hu tütlü içtihadlara istinaden nafa­
k a v e hadnne m e le k le rin in dr TMtrikh-ine'crce rtiycîi İİeH sil·
rulmuyee de buna m ukabil meşıhati ıtlâm ıye v e furay» devlet:
«h ıriatiyan U ra munakâh.M hakktnd*kı
ahtânıı f i * iy e '''· yplnt*
birinci kıama dahil olan m eıaıtin feriati I seviyece tesviyeeinu
müsaade olunup ikinci kısm ına dahil olanla: îfin miıaaade edil
m cm ittir. Binaenaleyh akit v * feahi nikâh a*bı mesail pat­
rikhaneye ait ise d e nafaka v e hadane mesaili gibi ikinci luama
dahil olan huşu tat patrikhanenin salâhiyeti haricinde kalıp bu
k ıtım hususat hakkın d ik i ahkâm umuru d im yeviyeye nit snir ahkâmı *eriatı ıtlâ m iye mısıllu bılâ tefrik din v e mezhep u·
m um ta b ii O troa n iyey e jüm ulu olm ak lâ n m p rlır.» F erin d e
ianvr etm iştir. Fnkat m u va ffak o lm u f mudur bilememi
!«te goruyorsunuxya. nelerle uğni}tlm i|
Bır bunu bir d »
Cum huriyet d evlin d ek i evlen m e v e bofanına i»lerimn kayiuix
v e farttıa belediyelere %* Cum huriyet mahkemelerine totikaua*
m ukayese e d rtsen if k alrdılen m e »a fr hakkında U»f f 'l " ' edııımı#
olu n u n u z Y in e Y a n k o V ıtinyosun kitabından öğren·) o n u ı
< > '» * *
p n tn k h n n c n in d e
rü yet
» r jia
o lu n q p m e c li.i
ruhaninin
o lU p ta k .
k a r a r la n p a tr ik h a n e c e ic ra v e icraiu xJan im tin a edim
m in in h a p e in c m a h s u . p a trik h a n e d e b ir d e
o ld u ğ u n u o l z a m a n a
y e t iş ip re y ü lA y in
mahkû-
hapiahaae m evcut
«ö rm ü ş otan
ihtiyar,
lo r ım ız ın h a t ır ın d a d ır .» ( S a h if e · A(\)
B u h ü k ü m e t iç in d e h ü k ü m et d e ğ il d e nedir >
N e i*e « ö / ü m ü z c d e v e m e d e lim :
G n r p v e şark k o m ü n le ri oranındaki (arklar «ö y le c e m u it»’
y e n e li b ir ş e k ild e a rıla ş ıld ık ta n
«o m .» şim di biraz. da a/lıkların
b i z e m a h t U · id a re fe k ille r in d e n b a h «e d r b ilir iz .
ö n c c v e r ile n
bunun için ilıt
n m a n n n m e le ri g ü zd en geçirm ek lâzım dır. Fatihin
K u m la r a v e r d iğ i a m a n n a m e v e y a
im tiyazn a m en in m etni
*·
to n b u l y a n g ın la r ın ın b irin d e y a n m ış old u ğu için tamam ılr m r
«lin e
m u tta li
d e ğ iliz .
A n c a k tarih lerden
"
m c n b n la rın d n n U tifa d e e tm iş o la n H am m er.
b a z , m a lû m a t v e rm e k te d .r. H n m m e r d iy o r k,
J J J E
b u £ ^ U w
M ehm et Sam k »
N a d y o . d a h i d e n ile n p atrik
t ir a k e d e n
o lm ıy a n
a z m ik ta rd a
m e m u r la rın
>
fe ■
m u h a fa z a e tm e le r ,n ı » t e d ı
davet
ile
' « U t , haiz
m u ta n ta n
k a t e tm e le r in » e m r e y
^
muka<WeJ
^
Son . p j l f ^
" υ 'Γ
«Jetler,
β | Λ β Λ β | bır ziyafete
U n u ı ye
d o ·» * " '
« y n U c a ğ ı zam an eline k ı y
^
. pA<|||ahın en ıju/
in
i n d i r t * vkjr^m iiw
In k ier·
k&in m ü k e l l e f w a y p o t r ik e ik a m e t g â h o ld u Padifah kendisine
şahımın t a a r r u z u n d a n m e s u n iy e im t rnutaxammm b if be·
τ ά X g ö n d e r d i.
B r r a t t a f u n l a r yazılı mIi: · Kim se patrike tohak·
kiim etn>c*m. kim olursa olsun hiç bir km ur kenduinr ilifmetin. kendisi v r m aiyetim le bulunan büyük pnp.dar her liirltl
umumi hizm etlerden müebbrden m uaf u lu m # y i imi bu berat
R u m la rı 9u ϋς im tiyazı temin eyliyordu: «K lişeleri camiye
tahvil edılmıyecektir. l/dıvaç v r definleri. win adetleri Hum
k lik t i usul v r kaidelerine e<ıre etkisi tııbi yapılacaktır»
Fatihin yine o günlerde G alat* ahalisine
verdigt Aman-
rmmrnıtı fıtrin i bu buruşta <Uha r iy a le tafıılAh muhtevi oldu·
gu için onu da gojrden m ir v lim Ham m erin ifadesine güre orada
deniliyor kı
elyevm idarrı hükümetime gerdrndadei inki·
yat olan k&ffei memalikte m er'i olduğu veçhile Galata ahalisine kanunlarını ve serbestliklerini bırakıyorum . Galata srkene*
«i mallarını, evlerini· mağazalarını. Ushçelerini. değirmenlerini,
•eline ve sandallarını, ticaretlerini, rrvce ve evUdlannı istedik­
leri gibi idare etmek u/ere muhafaza eyliyeceklerdır
Ancak
tabu itaatımda bulunan rnemahki sairrdr olduğu gibi haraç ile
m ü krllef bulunacaklardır Π 11 kanunlar ve adetler bu günden
itibaren \* müebbeden bakı kalacaktır. Ben onlan kendi şah­
tım eibi himaye v e müdafaa edecr£im Belde sekerini klişede
dualarını muhafaza edeceklerdir Dmırnı/ı kalnıl etmeleri için
a t b cebir go srcrılm iyecrk tir.·
Bosnodakı İJUin papaaİarıruı bini fetihte Sultan Mefınıed
Sani tarafından verilen ım tiyarın ibkası haklımdaki hüküm dr
bu «ırada ehem m iyetle zikre d e ^ r bir kıym eti haildir. Bu veilluı dort parçadır. Bırı Fatihin papaklara verdiği fermftn lürefJ
olup Bosna kadısı tarafından atlına mutabık olduğu tastık e*
dılmiştir. 124* de teyit ve tekit rdılrn mezkûr suret bodur
«B en kı Sultan Mehmed Hanım Cümle avam v t havasa
m a lu m ola k ı ifb u darendeg&n fe rm an ı h ü m a y u n Bosna tü h ·
b a n la rın a m erıdı inayetim *uhura g r lü p b u y u rd u m k ı
m e/bur·
İar* v e klişelerine kimse m im ve ım ı/j!ıını olnuyıp Ü ıtiy ·!*»
Oww W ·
m
m e m le ke tim d e d u r a l a , V e k * u p * d e n lc r ^
**"
^ G e lu p biznu b » >
m em leketim izde
«ηηα
h a v f«
-m an-
- k in
olup
klişelerine mutemekk.n olalar. V e yuce. yuce harret.m den
verirlerimden v e küllerimden v e riy a la r ım d a n v e ccm .. mem*
leketim h a lk tm U k ir n * m eibu rrlere d e h I v e laarru*■ ™ P « '
citmeyeler Ketvdule.e ve canlarma ve mallarına v e k l^ le t .m r
*e dalu yabandan h a m memleke-..m»r* odem « d u lle r u e >e
o iu a rih M edrnn ki ><ui. * o * ü yaratan p * . v e , d i« ir h .k ·
kıçun ve m uıhaf hakkıçun ve ulu peysam berim ir hakkıçun \e
yU* yirm i ddrt bin peyeam berlrr hakkıçun v e k o ja n d if c » k ı­
lıç hakkıçun bu .varılanlara biç bir fert m uhalefet e tm ıy e madam
ki bunlar benim emtıtne muti ve munkat o lJ w . Şü>le b ile ti».
Tahriren fi 2A M a y ı·
(T ü rk iye ve ta n ı ima t ) adında bir e«er ya rm ış olan A n ·
kelhart der ki «B un » patrikhane»! fetihten «o n ra nail olduğu
hukuk «ayetinde hakikaten hükümet içinde
hüküm et idi- N e
teşkilâtı ipUdaıyeıinın bir »uretı garibede tah rif ve tebdil e ·
dilmiş oldufcu inkâr edllem erdı Şark ortodok* m ezhebindeki
hittiıyanların u * ve namuıu, M rvet ve «am anı, hürriyeti şah·
«iye*i. hürriyeti vicdanı hiç bir kontrole tabi olmadan - Utan­
bul ld i««ıi teninin elinde id. Patrik ortodok»ları nefi v e hapi»
cetalanna mahkûm ediyotdu ve vergi alıyordu Pm kopotlan aril
ediyor, afatca ve ».im âr eibi iki mühim vasıtayı ıu i iatimnl edi­
yor. Mektepler tçın teHrm.it programlan yapıyor, elh an ] b«r çok
cihetlerden medeni, ve «iya*i hayata taallûk eden vazifelerin
hini ifaamda hiç bir kayda tâbi bulunmuyordu. F a rla olarak
hükümet patrihjıanenîn arzularının icra m evkiine VMBm tem in
için muavenet* mecbur idi. o
Vine Ankelluırd 1Bİ6 fermanından
tonra arlıklar
ıcin
yapılan nizamnamelerden bahtederken onun e «a t maddeletıni
yöylrcr hulA«a ediyor·, «kayd ı bayat »attıle intihap edilen patri·
kin tnemuııyetı babıâlite tavdık olunut Patrik millete ait um u·
m doğrudan doğruya Babtab U« rüyet eder
Y a t » , her «en e
t « d » t edilmek ure.r* on iki metropol il! en mu tekken olan (S en ·
r*rV.>*Ar VMr<at|1n TsslM İK U n i,
« n o t ) y e m ruhani m eelu ahkâmı me*hehinin muhafsıasınn ve
ruhani inzibata nezaret eder
Um ura mexhebiyede ruhnnl
mealise mukabil olm ak ö te re cismanl λ ιλ Αλ n mürekkep bif
(M illi m eclis) m evcuttur ki hem bir heyeti adliye hem b il mecİUİ istışnri bumıetim »o ru r
Bu meclie mekteplere, kütüphane·
leıe. hastahanelere v e m i reye memur olup metrnpolıtlıanK
mahakım ı hukukiyesde ihtiyar meclisleri tamimdim
verilen
hükümleri istm afen tetkik eder.
R uhani v e m illi meclisler tarafından müntrhap ava d » hür
meslekler, ticaret, «anayı v r saire mensuplan arasından tefrik
edilen zevattan m ürekkep olan (U m u m i m eclis) dahi cemaata
ait ehem m iyetli meselelerin cum leıını tetkik ve müxnkrreeyler.
Erm eni cemaatine ait ııtaam nam e; patrikin ruhani ren
sıfatdr haiz olduğu imtıy.-ulara halel «rrm enıekie İMiraber m ·
lAhıyetım dort yü z aradan mürekkep bir umumi meclis ile tah·
dit ve tekyit etmiştir T eşkili sureti v e azasının intihap ta m
cihetile hakiki bır mebusan heyetini andıran bu umumi meclis
adi iflertn görülmesini an dortazadan mürekkep bır ruhnnl
m edia ile yirm i azadan mürekkep bir cısmanl meclise tevdi ve
idare, m aliye, m aarif, adliye ışlerile meygul olmak u/ere muh­
te lif kom isyonlar tayin eder. M uhtelif işlerin idaresi bu iki
maclıa azasından m ürekkep bir meclise aittir Bu meclis muvak­
katen toplanır.
M ü sevl cem aatının esas
m/anmamesıne göre millet rei­
sine m uavenet etm ek ü/ere bin ahkâmı mrzhebiyeyî tatbike
memur bir nevi ruhani mahkeme dikeri bir idare meclisi ve sulh
mahkemesi vazifesin i gören iki meclis vardır.
A nkelhanTın hulâsa olarak baksetti^i bu tefkilAtlur her ne
kadar tanzımattan sonra nizamname halinde neşrolmu» im* de
bunlar dürt asırdanberı tatbik olunan şeklin madde halini alma­
sından bayka bir şey değildir.
O sm aıılı padişahları, ve onların paşaları »ehlide kalan­
lar kifayet etm ıyorm uş gibi »<>"«· fethettikleri yerlerdeki RumL n . Sırpları, v e Ertnenilen de kafde kafile Isianbula getırıyotUrdı. M eselâ 1461 de Fatih M ehmet; Trabmnu « a p t * » ·!· « ·
0 «
m
Crftn
bu |*W nM û Rum îann bütün » d c . i r
halkım l.t.n b u b .e lirip G .U m > » v „ f e , t „ d .
” '^ . Γ
147» i t C . J İ
Ahn,M
K ıran ı O ım -n b Û İ W - A A « Φ
•■■■“ i " ^ Ih* ·
„ K ınm V , K rf< d ,n 40.000 E n » » i » l l » t lik .» y r l « r t bunL.
„ „ bi, kıımtıM U n k « - n . 4 . B ,U . . . . . . n d » v e d * . U . k »m ın ,
<ln kendi adını alan Gedikpa*n »em im de u k in etti . 4 M» da Λ avux Selim ; Çaldıran h icrin d en dönerken « ır k vilâyetlerinden
40,000 kadar Ermeniyi e v ir ip Sam atya taınflannda oturttu
1520 dc Kanuni Süleym an. Subutanı fethettiği vakit Belgrat
ohalitini oradan Utanbula g e lilip kı»m en Y cdık u le ile îo p k a ·
pı afatındaki »ahaya v · kıtmen d » o »itada mimar Sinen ta­
rafından tevaian ve tU vetrn yaptlm if olan Bendler.n muhafa·
raıı için Bbyükder* ü.tundr t e m olunan köye yrrlcftırdt. \'e
o köy ile yakınındaki orman Belgrat adını aldı. Tü rkiyede ve
lıtanbulda bu türlü hüınü kabullen itilenler Oem anlı ulkeune
lm*krt diyarlardan d » geliyorlardı M c n U 1492 de lıpaiıyada
»on It llim »ebri olan Gırnata lıpanyollartn eline «eçtikten »onra
oradan bir çok A ra p · itlim alıab Utanbula geldijo ve getirildi­
ği gibi bunlarla birlikte bi» çok ta Yabudi geliyordu. T op lu bir
halde gelen Yabudıler BaJattj». H »»k ö y d e , O rtaköyde. Kurguncukta yerleftiriliyorUtdi
Bt/am lıUr zamanında
lıtanbulda
(K a ra it) denlen bir lu»ım Yabudılet de vardı Bunlar fim dıkı
M ı»ır Çarşıoı ile Y en i caminm bulunduğu yellerde oturuyorlar­
dı Utanbula Irandan, Anadoludan tetin len Turkler. Araplar
vr Acem ler derhal buradaki Türklerle kaynattıkları gibi En·
dtilü»ten jalen v * Galataya y e tiş tirile n Araplar da bir batın
■onra Türkleştiler. Fakat RumUr E rm em in kendi dillerim,
an'aıınlrtrım olduğu gibi muhafaza ettiler H ele (»panyadan ko·
ğulmu» olan Yabudıler kendi dilleri olm ıvan i*panyolcayı bile
bugüne lutdar m uheiar* ettiler.
Oamanlı Türklerinin Utanbula v e Tu rk iyeye Tu rk
ve
i»lim olmıyan umutlan getirm elinde nüfu» çoğalmaktan tiyade ha»ıa * c af»W* *· teUkki ettikleri aan'at ve ticareti onlara
g örd ürm ek fik ri de vardır B ilıyaru ı k i Rom alılar v e onların
torunUrı v e muakkipleri olan B ira»»lılar «an at ve ticareti »a-
T a t t y ·* ·
gn v c h a in layortar
Tıpkı Rom alılar gibi
hakimi daha açık ça »
eokrelık. hakimlik ve
lu O .1 I k k W
*7
vrkunU n eiirlete. kolelete gordurürlerdı.
T u rk · » U m umuru memleketin Fatihi,
efendui olduğu için hu unaur memurluk,
h ar· ifU n n i ürerine alarak hırfet vr tan'·
alla uğrafm ağa hiç vakit bulamıyor hem de hu itleri nitratları­
na konduğu RornahUr ve Bt/anılılat gibi küçük ve Ivakir wore
tek onu Türkün gayri umurlara bırakıyorlardı
Arapça da (h ır fe t) ir yanı tan atla uğratanlara (H a r ıl) dank
dıfcını bdıyoru* Halbuki bit Turklet bu kelimeyi etnal ve tan
atkâr rnarıaıına değil hakareti, a,ağıl.ğı go.terır btr yerde kul
lanıynru* Bu da goıterıyor kı atalarımı* da Romalılar v r Bı·
ianthiar gibi tan atı ve ticareti aMK‘hk bir m gormütler vr al » İ ı »aydıkları T ü tk olm ıyan unturlara gotdürmüflerdır.
Ifte bu vrtıkalat ve tanhl ı/ahnt göetenynt kı Türkıyed*
azlıklara tıpkı Italyada okluğu g.M malıalll ve m illi .flerde
aerbeıtl verilm it yani hükümet onların dillerine, dinlerin· ya­
ni kİ itelerine, havrolonna. mekteplerine, mahkemelerine ha··
tahanelrrıne. medeni hallerine yan. evlenme, bo,anma doğum,
ölüm ,
gibi uleıine kan|mamıt· hattA
bunlan
lürklerden
itlAmlordan ayrı yerlerde otunnağa. ayrı kıya­
fette
germ eğe
mecbur
tutmuş,
orduya,
hükümet
dairetine tokm am ı,. ba.Ur.na kendi araUnndan g e ç e k le r , bır
adamı getirmelerine ve bu adamın kendi yanına bır kaç « '
kâhvtı almatına mutaade etrm» ve bundan dolayıdır kı eaU
R om a tebaatmı yine kendi cinnetinden b inim i ba»lanna getire­
vr
rek mahalli, m illi » e dinî idlerinde hür Urakmuiardır
İstanbul Fatihinin bir Rum pap*»ım b eya i bit at* hindi·
terek ve eline de oletı imparatorun hükümdarlık alâmeti olan a*
Mamı veretek patrikhane ıttıha/ edilen kiliteye kadar huıuıl
E m . » * ] . ' '. V ehu JiU î* J r veliliğini
rıkhanr im liy u ·... « . » r . U n .W li> «< le r. V"»d. i ·
Z -
k u k u d e d ığ ım u i*te b udur
. Λ _ Β|1_,Ι..|*
M a h a lli ve m 011 iflerde M-rbe* o lm ak « X « » d *
Etm .n.ler kendi d i l l i n i ve dinletin, Y-huddare de
CHouo C fftn
ligi ve koğuldukkn lepanyadan getirdiklrri U p a n y o k a y ı b e . a-
n r muhafata ettiler. K ilim lerini. havralarını. m ekteplerin i. ha»tahanclertni. mecarlannı kendileri yaptılar, kendileri id a ır e t­
tiler. Kendi cemaatlarına ait ı*lerde kaz-a Hakkına w h ip old u k ­
tan rçin patrikhanelerle hahamhanelerin
verd iği ilâm ı
kabul
vp infaza mecburdu Bu MVedrdır ki Tü rk hakim iyeti r a ’ fa düfünce bu papallar · fuıricin teşvikine de gü ven m ek aayeainde
kendi milletlerine ön ayak olarak kom ün yani (C e m a a t) teş­
kilâtından Romanya. Yunan. Sırp. Bulgar. K aradağ ilâ
miiıtakıl hükümetleri çıkardılar
gib i
Bu hüküm etleri patukhanele-
lin ve papakların doğurduğunun bır d elili de B u lgarların pat·
rikhaııedcn ayrılarak (E k »ar ha n e ) y i m i · etm eleri v e ondan
•onra Kümelide yer yer »y a n la r çıkılarak
v e harici bir devle-
lin de himayeainı temin rderek T u rk hakim iyetinden kurtulm a·
landır. Bu hükümetler t e e » ü . edeıken ve ettikten »onra idare­
lerine intikal eden Tu rk v e it lim
um urlarına yaptıkları k a t·
hamlar, tfkencelor v e «u lü m ler tüyler ürpertecek derecededir
Bir çoklannda Türk v e mu»lüman kalm am ıştır bile T ü rk lerm
lıe.» « u r evvel kendilerine yapm alan lân m geh rken ya p m a m ı* ol*
■lukları şeyleri
tatbik ettiler
arlıklar yirm inci m edeniyet
aın n d a lam am ıle
Bılha**a Yunan iatiklâli «m m o d a R um ların yap­
tıktan itleri (aftıU tıle öğrenm ek i.tiyen ler Şanı rade v e C evdet
tarihlerinden i.t.fade edebilirler.
Sathi olm ak v e
acele yarıl-
m aki» heraber Behçet K âm .nin < tard „m ,rde Rum lar, patrikhane ve Yunanlılık. Utanbul 1341 O rh an ıyc m atbaa.,* başlı4ı alımda neşretmiş olduğu ıki form alık
bir « » a le d e
l.tan b u l
Rumların,n l.lanhuid» tatb.k etmek i.led ikleri le th ı, v e imha
Ü
J
S
•onu V . ™
r-to
T
k "
d? ' 1
i . , " '»
Z t
i c . t * * , . Bu O n iver*
« '" » i »
W l ‘ ,,r * " b "
«■"
***
) A ir . Rıhtım a tik ayak baM n ifg.ıl kuv-
T ^ k .,.4 , VM nflltta M lIU tnkııafı
vet terini bu papasın ne »ur etle karşıladığını gotleren tablo ve
d iğ er m ezalim vesikaları Utanbul likilâp müresindedir. Patrikhanelerin ve ruhani reislerin T ü rklere
kar*» takındıkları rol
b ö y le olduğunu tarih anlattığı gibi en «on Rum patriklerintleri birinin Balkan harbi «ıralarında Figoro gazetesi muha­
birine «ö y le m i* oldu ğu »ö zle r de bunu gösterir.
F iga ro gazetesinin. K ân u n u evvel 1912 tarihli nüshasında
çıkan v e m uhabir D e*anla patrik 13 üncü Y u vakım arasında
geç m ı* olan bir kon u fm ada d en iliyor ki:
cB en biçare bir rahipten bayka bir »e y değilim . Fair olmuş
bir k oyu n «Urüeünün zavallı çobanıyım
C u m an l hiç bir ikti­
darım yok tu r. Canım tehlikeli, m evkiim müşküldür. H er daki­
ka ırkım a, m ezhebim e, m illetim e yabancı olan bır kuvvetin ka*
ra ku|l ahkâm ına tabiim. S eleflerim in tarihini, çektiklerini, u b i
oldukları k e y fi m uam eleleri, can çekişm elerim ı » pekâlâ bilir•iniz.
Butun bu felâketlere rağm en onlar nevm it olmadılar. On
ların m ezara yaklaıtıkları vakit - kı bende şimdi kendilerini ta
kip ediyoru m · verdikleri en ton nasılıatler hristıyanlan trrgibe
dair idi. Binaenaleyh ben de istikbalden eminim. Ben bir fikir
v e g a y e y i tem sil ediyoru m
İşte maddi
aczim e rağmen
batla
büyük v e n ih ayeU iz bir k u vvet veren bu fikirdir. Fikir ergeç
em rivak i denilen vahşete galebe edecektir.
M an evî kuvvetler
m ağlûp edilem ezler. Bu fik re biç bir şey h a*·· gelem ez. Bu fi­
kir zıhayattır. b izi dort aeırdarıberi vik a ye eden budur. Bizim
k urtulm am ın m tijdeliyecek olan yakın fecrin ilk
parlayışım
ölm eden e v v e l görecek olursam kndım i bahtiyar «aya rım .·
If te Fatihin atifeti, işte onun neticesi, işte Türkiyede ko­
mün idaresi.
H üküm et içinde bır hükümet
oU n patrikhanelerin biri
ruhanî, d iğeri cısm ani iki meclisi ve bundan ıntıhabile milletin
başına geçen v e patrik demlen bir de reisi vardı. Patriklerin
kapı kâbyaU rı. hüküm etle temas edecek vek illen v e memurla­
rı. tercem anları olduğu gıb« hükümetin resmi v e dinî bayram­
larında nezaket icabı tebrik merasimine iştirak «den Rum
O U B M IjJ tU
£
ek İ v
^
n n Î U * ! U*
*'Ld ,1 > C,Ierin »uh an l reiate n n e x e t tle C e n v e k en d . n am ın a asaleten
R u m ca b,r nutuk
• o y le r v e
rik h n n en .n
( U g o f e t ) d e m le n h alta h ü k ü m etten n yh k alan pat
Rum
te rc em a m d a bunu t ü r b e y e ç e v i r d i .
R um
b » m e m le k e tten , b af k a b.r d ev let
n r,-
p M r ik , a d e .n
d in d e n « e le n
fe v k a la d e b ir m u rah h a. g ib i p a d ifa h in
na k a b u l e d il,r v e tü rk çe b ild ifti halde hüküm dara
o
1 *0 Γ» ς β n u tu k
.ö y le m e * ,
kendi d ılile .ö y le r d i
huzuru­
hürm eten
Z e v a li,
tü rk çe h ü k ü m d a rın h u zu ru n da b .le bu derece tahkir edilirdi
A k a lliy e t lc r d e n
y a ln ız
v e kom ün
h alin d e
id a ıe
olunanlardan
F .rm en ilrrin h evea leri k u n ık la n n d a k a lm if. iki üç defa
U y a n v c ih tilâ l ç ık a rm ış o ld u k ta n v c u m u m i
harpte orduyu
ark a d a n v u rm a k u tc d ik le r i lıa ld e m u v a ffa k olam am ışlaıdır
İşte bu tü rlü fik irle rle d ö rt b e » aaır bealenen v e M%ıne rcialer v r m eclia ler ta ra fın d a n idare o lu n a n a k a lliy etle r T ü rk iy e ­
d e ta m a m ile g a rp trk ı k o m ü n lerin rolü n ü oyn am ışlar hükümet
iç in d e h ü k ü m et »e k lin d e
rahatça v e acrbe.tçc y a »a m ı»la r; d il­
le rin i. d in le rin i m ü ca teaclerin i m u h a fa za etm işler v e aonunda
d a g a y e le r in e erm işlerd ir.
C a r p t e k i k o m ü n id areleri y a ln ız , bulundukları »eh irlere kan vm n k ta v e o n la rı id are e tm e k te o ld u k la rı halde b ird ek i patrik­
h a n eler n ü fu z v e h a k im iy e tle rin i bütün T ü r k iy e şehirlerine teş­
m il e ttirm iş le r, k en d i m ille tle rin in işlerin i b ir elden bir tek m er­
k e z d e n idare s a lâ h iye tim alm ak la m illetlerin e h izm eti dalıa um u m ileş tırm ışle rd i
Bu au retle p atrik ler T ü rk iy e d e h em en he­
m e n e * k i R o m a v e B ızan a im p ara torla rı rolünü oynam ışlardır.
A l i paşan ın «a d a retin d e
E rm e n ıle re v erile n im tiyaz.
E r­
m e n i m ille t m ecliai teşk ilâ tı b e ad eta m u tla k ıyetle idare olunan
b il
m e m le k e tte azlık la rd a n b ir kıam ının m rm lrk e tin her tara­
fın d a n Belen m urahhaalarla k en d i k en d ilerin i cu m h u r! bır « a l i ­
d e id a re d e n b a şk a h ır f r y m id ır> . V ilâ y e t m erk ezlerin d ek i E t­
m e n i p ap aala n n a (M u ra h h a a a ) d en ilm e *, bu teşkilâttan
ka
m adır.
D ik e rle rin i b ilm em fak at b en ce F a tih in ik i büyü k halatı
v a r d ır :
T a r t ljr ·* V h rn iW m TuıK ı 1-k^.r,
B in d ; Tu rk ic» Utanbul* geldikleri
um un (« 5 7 · 1453)
iskolAıtik IctJrİMl uıulü iflâ ı etmiş. R on ew n * başlamış
oldu­
ğu Kaide Fatih ; U a n b u ld a yen i yaptırdığı medrcıelerde ııkolâ ıtığ i diriltm iş v e bu medreselerin A li Kttfçu ve »aire gibi ho<Mİarını «a rp te ıı değil **rktan. O ıta A«yadan getirtmişti.
İk in ci*·. 697 tarihinde ilk ön e* Venedikte U»*lamış olan
kom ün idareci Utanbulun fethi »ıralarında garbın her tarafın­
da rolünün oyn arın ı artık ta rih · karışmış olduğu halde Fatih:
T ü rk iyede patrikhane te fk iU tilr bunu da yemden diriltmişti.
Yapılacak şey >'■ «ılık la r ı kâinden memleketten çıkarmak
ki ken diline b öyle bîr fikir i*ııad edildiğini me<ellei umuru İ m*·
tediyede yazm ıştım . · yahut o tarihlerde pek te itiraza uğramı·
yacağı nin onları z o r lt Tûrklerin dinine tokmaktı Rıı devirler­
d e m illiyetin tenkilinde din pek mûhiın bır amil olduğunda
şüphe yoktur.
Rıınlnrdan birincilini iıl&miyetin nadiri; ıkincitini onun hali­
fe *· Ö m er yapm ıştı Ma/ret■ M uham m et; kendiline tabi olmıyan M edine yakınındaki Reni Kurey-ze ve Beni Nazır kabile­
lerini oralardan uzaklaştırdığı gibi Ö m er de ulam olmıyanlan
bütün H icaz kıtaıırıdan çıkartmıştı
T ü rk tocıdan Fatih; bu i>te Muhammetten
hamm et görünm üş yahut frenkçe
ziyade M u­
bir tabirle kraldan
ziyade
kral taraftarı olm am alıydı
Fatihin bu hataunı torunu Y a v u z anlamış. taıhıhine ça­
lışmış ite de ona da feyh u liılA m lan Zenbilli A B efendi ıııuni
olmuştur Y a v u z ; e v v e li patrikhaneden başlamak iıtemiş. Fa­
tihin verdiği beratı görm ek iıtem iş yanmı| demişler, v r bir ih­
tiyar Yeniçerinin şahitliğil* böyle bir ferman verildiğine Yavu­
zu ikna etmişlerdir.
C evd et paşanın bir A lm an mühtedi*ine yazdığı mok»up·
tan v e Nam ık K em alin evrakı perişanından bğremynroz kı:
Y n v u * hristiyanların Türkiyedeki çokluğunu göz önüne geti­
rerek bunların ileride devletin başına birer beti olacağım «·» ft
m ı» v r buna m eydan verm emek için klııelerirü kapatmak. »*·'
O v m aii E rg in
p a tla rın ı m e m le k e tte n
ç ık a rtm a k , ç o c u k la rın ı
ıslâm
m e k te p le ­
rin e a lm a k , h u lâsa h ris tiy a n la n ceb ren m ü slü m an ya p m a k i*te m iş i»e d e Z e n b illi A l i e fe n d i:
—
M adem
k i a n la r ra iv e ti
kabul etm işlerd ir.
d in îm izin
iktİEaaıncn a n la rın can . ır z v e m n lların ı k en d i can. ıt r v e m a l­
la r ım ız g ib i m u h a fa z a y a
b o rç lu y u z . A n la r a c e b ir etm ek e*as
d in e d o k u n u r .» d e m i» v e ya p tırm a m ıştır.
I f t e bu işte d e Z e n b illi A l i e fe n d i M u h a m m ette n
ziy a d e
M e h m e t gö rü n m ü ş tü r. Bu iki h ala d a n birim T ü r k le r i m a a rifte
v e m üâbet ilim le ri Ö ğre n m e k te
d ört c « r u^ri b ıraktı,
ö tr k iti
ilk h ızd a b ir a « r iç in d e a ld ık la rı y e rle ri n ih a y e t d ört a m
w>nrn
p a trik h a n e le r «»yen in d i* e *k i s a h ip le rin e g e r i verd ird i
T a r ih te n ib ret alan T ü r k iy e d e k i m eşru ti h ü k ü m et; U m u ­
m i H a r p için d e E rm c n ile re . C u m h u riy e t H ü k ü m e ti ι « - UtiklAl
h arb i « r a u n d a R u m la ra b a h s e ttiğ im m u a m e le y i ta tb ik e tm ek le
h em islA m iyet n a ş irile o n u n h a life s in in b aşlad ığı iyi 14 asır son ­
ra ta m a m la m ış h em d e g a rp h ü k ü m etle rin in d ittik leri m ed en i
sa yıla n y o ld a n (fitm iş v e F a tih in hatasını d ört asır son ra tashih
etm iştir.
İşte gö rü yo rn u n u z ki T ü r k iy e d e de k om ü n id a r e ·· olm uş
g a rp te k i n e tic e y i v e rm iş v e ta b iid ir k i tarih m u tat olan seyrin i
şaşırm am ıştır.
Ş im d i C u m h u riy e t h ü k ü m etin in a zlık la r
m eselesi
■ında n için bu k adar titiz d a v ra n d ığın ı h u ıu u le L o za n d a
knrş·
p a t­
rik h a n eler im tiy a z ı için neden a ylarca m ü ca d elelerd e bu lu n du ­
ğu n u ta k d ir ed ersin iz san ın m .
Ü Ç Ü N C Ü K IS IM
Şehircilikte cem iyet aiatemi
M unicipality ve Commune
I
M ah allelerin idare U r a :
Ferdiyetten cem iyete ilk geçUi
Üç kum .» a y ırm ış olduğum u/ konferansın birinci kıımında fer·
d iyeti v e on un eterlerde uıulünü ve idare İaremi »öylem iş ve
ikinci k ıım ın d a da ferdiyetten üatıin f.tkat turnemde cem iyet­
le aayılam ıyan ( A z lık la r ) m
m iftirn.
şeklini ve idare tarzını
göater-
Şim di burada bu iki k ıtm a d « az çok benriyen ve cem iye­
te geçiş huauıunda bir banamak teşkil eden mahallelerden, on­
ların idare tarzından ve d ola yııile camilerden, cemaattan hnfta
tatilinden batta ibadet zannıle Yapılan toplantılardan baluedeceftirn.
Ejıki O am ank ıdareaınde mülki, belrdl ve adil teşkilâtın
ilk baaamağını mahalleler teşkil ede» Nahiyeler bundnn; kaza­
lar da nahiyelerden »onra gelir. A ralan n da derece, aalâhiyel
v e teşkilât itibarile farklar vardır
Kazaları kadılar, nahiyeleri
naipler idare ettikleri gib i mahalleleri de (İm a m ) İar idare e*
derlerdi. İm a m ; A r a p dilinde ö n e düşen, y o l goateren ve başa
geçen g ib i manalara gelir.
İm am lık teşkilâtı buğun m üıtehaae haline gelmiş olmakla
beralıer am larca T ü rk ve i«lâm camiaaında mühim roller oy­
namış bir m em uriyet olduğu için burada onu larih ve içtimai­
yat (»akımından tetkik edeceğiz.
İm am lıktan v e mahalleden bahsederken daha <mce (cam i)
in akla gelmcmcein*) im kân yoklur. C a m i;
mal»allenin ıd«re
m erk ezi v e im am lann karargâhı idi. K en d ilin e verilen arapçe
addan da anlaşılır ki cam ı; (hallu to p lıya n ) yahut (halkın top­
lantı y e r i) manaaııu» gelir. Şu lıalde cam ı, her hen*· b,r
'
daki halkı m u ayyen vakitlerde bir yere toplıyarak onları
r e
rile lanıştırm ak. bu v e r il* ile dini, d ü n yevi işlerini görmek aynı
O m u n I τ ι>η
zam an da bu toplantıdan istifa d e ed erek h ü k ü m etin e m irle rin ­
den. netlilerinden on ları haberdar etm ek hususlarında işe yarıyan bir içtim ai m üen«e»edır. d iy e ta r if ed e b iliri*.
C a m ileri de fe rt yapar.
İdare m asrafların ı, ta m ira tın ı.
i-
mnm v e sairenin a y lık la rın ı d a v in e fert tem in ederdi. H ü k ü ­
m et v e y a b ele d iy e bütçesinden ne cam i y a p ılır ne d e m üstahdim in ine a y lık verilirdi.
Şehir tarihile v e to p lan tı ile alâkası b u lu n d u ğu için v e sı­
rası gelm işken «ö y liy e y im :
Istanbulda k ah veler v e k ıraath an eler d e bu ca m i te ş k ilâ ­
tı v e ibadet yü zü n d en «ç ılrn iftır.
N a m a z v a k itle rin d e n
rvvrl
cam iye gelen faakt k a p u ın ı kapalı bulan lar yahu t ıkı n am az a ·
rasındaki va k ti ge çirm ek
ıstıyen lerin bir m ü ddet o tu rm ası v r
beklem esi için ilk o n e r her ca m ım ya n ın d a b irer y e r tahsis e d il­
m iş v e hicretin on u n cu asrında Y r m r n d e r ı k a h v e g e lin c e bura­
larda k ah ve içilm esi âd et h alin e g e lm ifti. V e o n d a n d o la y ıd ır ki
adına kah veh an e denm iştir, k a h v e le r d e n a m a z v a k tin e kadar
halkı o ya la m a k için bilhasa akaşm la
ya tsı arasında
ham azs-
nam e, battal g a zi v e saire g ib i hlk k itap ları oku n u r, m eddahlar
v e u z şairleri buralarda halk m asallarını, Kalk şiirlerin i
lerler v e halk m usikisini terennü m
ed erlerd i. D ah a
söy­
sonraları
g a ze te çıkınca on dan d a istifa d e cih etin e g id ilm iş v r k ah velerin
biraz bü yü kçelerin e kıraathane d en ilm e *i d e bundan ileri g e l­
m iştir. K a ra g ö z, h okkabaz, orta oyu n u g ib i m illi o y u n la r
da
yin e bu k ah ve v e kıraathanelerde oyn an ırd ı.
I'atih , Şehzade. M ahm utpaşa cam ileri a v lu la rın d a k i
kah veler yakın zam an a kadar halkla d o lu p b ocalıyord u
sıra
Aya-
»o fy a n ın karşısındaki sıra k ah veler 1911. F a tih ca m ii içnideki*
ler 1918, «cn elerin d e yandılar. Ş e h z a d e m i sıra k a h ve le r y ık ­
tırıldı S ü leym a n iyed ek i tiryak i çarşısı o ca m iin sıra k a h veleri­
dir. Y e n i cam i içindekiler d e hala durm aktadır
H u lâsa
cam i ile k a h v e ; birisi daha ziy a d e dint, ö te k i da-
ha ziy a d e d ü n y e v i olm ak ü zere halk toplantısına ya rıy a n v e b i­
ri d iğerin i tam am lıyan b irer içtim a! müessese idiler.
B ir cam i etra fın d a toplanan halka o cam iin (c e m a a t ) ı de-
V h lr r iin ı· T ı ı f t ı lo U ».r,
nilırdi. Bütün dinler. bütUn rejim ler
topluluğa
kıym et v » e-
h em m iyet verd ik leri, onu tergip v e teşvik ettikleri gibi UlAmiy e l te bittabi bu k u vvetten i»tıf«<i<ryı ihmal etmemiştir
Bu
gü nkü balk e v le ri bu makaatla teşekkül etm iyor ve bu
gayeyi
gü ze tm iyo r m u? Cu m huriyet hükümeti köylere vanncıya kadar toplan tı için um umu m eydanlar. pıuklar ve »inemalar aç­
tırm ıyo r v e radyolar k oyru d m ıyor m u )
Eaki d ev rin toplan tı yerlerin in başlıcalanndan olan tekke­
lerin halkı ninelerine çek m ek için tatbik ettikleri uıullerı. »a r­
dan. (ö zd e n . rakutan edebiyattan ne suretle ıttıfadr ettiklerini
e v v e lc e ucun u/adıva an U tm iftım . Y in e o devrin toplantı yer­
lerinden olan cam ilerdeki g a y ey i d e fim di i/ah edeceğim.
T op la n tıla rı cazip bır hale getirm ek için yerine ve «amamı
go re m u htelif ııaullere müracaat edilm iştir Bu da pek tabiidir.
D inin ilk d evirlerin d e; ilm in terakki etmemiş, fikirlerin α·
çılmarnıy olduğu zam anlarda bu türlü toplantılann ancak dini
fa ıd e ıi vardır «nnnedılır yahut bu türlü içtimalara dini hır ma­
h iyet atfolunurdu H albuki bu toplantılann faideaı dinî olm ak­
tan ziy a d e d ü n y e v i v e idari idi Bunun ürerinde bira* duraca­
ğ ım :
D inin naşiri topluluğu, cemaatı teşvik etmiş, topluluktan
faid e geleceğin i. ittihatatn. to z v e m efkûre
birliğinden kuvvet
d oğacağın ı takdir etm iş olduğu içm halkı bir noktaya toplıya*
rak onları her zam an toplu bir halde bulundurarak aralarında
ülfet v e m üvaneaet huıulünu tem in etm ek, yaşayış, geçm if u•ullr.rıni ö ğ re tm e k ; daha a ç ık ça ·· birbirıle tanıştırmak i«temiş·
tir. Burada vin e bir Utitrat yapm ak mecburiyetinde olduğumu
zannediyorum .
Belediyenin dinle, cem aatle ve ibadet y tr le r ili hatta iba­
d e t şekillerile ne münaoebeti v a rd ır» dem eyiniz, »yi hatırımda
d eğ il galiba (M ir a b o ) nun « L a m unidpalite e ı l U b u *
,fU *
«o cia l·· denildiğine yanı belediyeler içtimai balerin c *»»ı olduju·
na v e m edeni kanuna göre - e v k a f idarelinin
rağm en - m abetlere merci olarak buğun b e le d ıy «l« 9°* *’
olduğuna v e din u c içtım aiyatçılarca en büyük bu K***1"
( H a u Inrtn
tW
» M »ayıldığına gore hur ve Iftyik ü n i*er*ıten ın içtim aiyat e n .·
titüıümfe verilen belediyeciliğe ait bu k o n fe ra m ta hu m evzu|«m M U · edilmeden geçmek e*a»en d oğru o U m a rd ı.
Şu holde belediyeciliğin tarihi inkişafı an latılırken dolayı■İle onun zımnında dahil bulunan cam ilerden, to p lan tı yerle­
rinden ve ibadet tekillerinden ve bu gü n k o n fe r a n · d ed iğim iz
hitabe ve hutbelerden de hah*e zaruret vardır.
Bunlar dinin ahrete müteallik vicdanî ciheti d eğ il dünya­
ya «it tatbiki şekillendir
Birinciline b elediyeler
karışm az
Bu
h«l.ı hükümet but<e«indrn aylık «U n v e hüküm et m em uru olan
diynnrt işleri memurUrının vazifelidir. İkinci şekli tan zim ve
idare ite belediyelere aittir Fakat ben burada ya ln ız bunların
târihi wyrini v r dini zannedilen u ıııllerin i v e bu toplantılar­
dan evvelce edilnü» oUn iıtifad elen ■ öyliyeceğim , Fakat halen
v » atıyen edilecek iıtifode cihetlerine te m a · edecek d eğilim . O
diyabet işlerine «ittir.
B ır·»
evel
din
naşirinin
etmiş oldufunu •oyletnlştim.
vik
«
te
ve tehdide
n»!\
müracaat
cem aata
d eva m ı
teş­
Fakat bunu
yaparken
etm em i»
ya n i halkı
mut·
M m (im,deı namaz kılacaktır d iye zorlam arnıştır. Ş c r i tabulurla .oylıyeyım : Cemaata devam ı farz v e va cip dereceleri*
nr p a rm a m ı, .ünnet mertebe,inde bırakm ıştır v e b ö y le yap·
ak l· öa çok iy. hareket etm işti, Fıkıh kitaplarında deniliyor
η . ζ « Γ Χ ' η Î 7 ! Î P M T h lk m M ηΛχηα’
b U n l w " • “ ntU
yı ö ğ r e n m e r i m " η ! ? * ^ <Λ^ ίη *l*m den n «m a z kılm *
U r .7 1 1 ™
\
* " *
" f i l e l e r d e m e K .f
mUtda t o p U n a r l T u ' İ i r i Î t ' n tm e · vefc,dw * n d · k o m şu la r oCemiden cemaatten b e k U rtli
Uf*W
U B ,***n U r * ■»*·
d - o lm ^ U b e X V S : * ’
f " *
f-kıhU r - çerçeve
'« t ,
boyla toM rriyorbu.
•«•en iU d r* İÇm U h t i T ^ , "
m İ temine yanye«*k
- «W .,
******
,
d in,n
bira*
E'
1 ol* n vak itlerde bu Ϊ *
etkence i„ n e
«üçü·
«ka». ortalık «ydm lenm od.n^ , M.K' n
° ,m * e'
* in
°
wnnden kalkmağa m ecburiyetini .abeh ne·
T M * İ 1 ·* V W r t fld t İM Ik l lokkMtl
m u in in vaklile ta n ın etmek ı»temtytır. Hatta denilebilir kı naTuny vakitleri a d e t a çaliftna. dinlenme ve uyku laatkrini tanzim
için lettip olunmufa beıucr.
Bugün bütün medenî milletler köylüyü, ameleyi ve mek­
tep talebe «m ı etkenden ı| bayma « mektefc* »evkedehllmek
için tüllü türlü knııunlar. nı/umlar. ve talimatlar neyreylemiyot.
erken iyine v e mektebine gideceklere ucu* tarifeli nokıl va»ıtaIntı tayin ve
t a h » u e tm iy o r la r
m ı)
Ö y le y e kadar çulcun bır tn»»nın kendi»! de v r ııçakjtm*
y o r · · ) Hayvanı A » yorulacağı. Utirahatr ve yemeğe ihtiyacı
bulunacağı »üph eıu dir Herkese m isin e «cırnağı. I»ayvan*
merhamet etm eği tatbik ve kabul ettirmek öyle kolay teylerden değildir. Bu, o devirlerde ancak din korku.u ile ve ibadet
teklinde temin olunabilmiş ve bunun için raval vaktin ·
yani
«aat 1 2 ye bir ibadet daha getirilmi|tir.
Bu gün d* bütün medeni alemde tam reval vaktinde ya
bir düdiık y a bir top »etile tehirlerde bütün i»l«t ve daireler
tatil edilm ekle ve her k e · yem eğe ve istirahat· davet olunmak­
ta bulunduğunu biliyor ve gorüyorur İşte dinde ibadet pctde»!
altında bunu yapmak i»temi»tır.
Ikındı »le akşam * ıa»t getirilen ıbftdetkr ve toplantılar
vaktin darlığı ha»ebıle msbeten daha k ı » /ainanUra ..k „t.ııl·
m ı» ve y at». - yat ü.tü - ibadeti de mümkün olduğu kadar erken yapılarak halkın «b a h le y in erken kalkab.lmen k»n
m m akyamdan bir. iki »aat »onraya getirilmiştir.
Y in e bu gun butun medeni alemde - mu»n». »eh '
,r l'
a in bır lustin « u - « « a olmak ürere - KsUun erken k * * £
Kin . . k . n >
- > » < » <«m,n
k ü n o ld u ğ u kadar tahdit o lu n m a k ta d ır
r » , F * ' >» > · » " j g
H atta »on /«
bu usul birde d » kabul edilerek
v e eğlence yerler, k m en » n kapanma »a.ller.
g « * - t 23 de her ke»in evine
ti,. B ira, « n r . yüu· bu m evru ürerinde
l|te ıb -fctten ve ıl-d e t v.k .t ermden bu
l.m m olduğu gtbi .ünün »on ı W e t ı ^
^
|(ttfaKUier
^
0*m*m i n »
ΓΠΛΠΙ
crmMtr dooerek: -e y c e m « t dağılmayım/.
hükümetin
π vardır, »«md. .oyiıyecefcm der. o »tur, nah.yeden kendirin*
emn
mı
tebliğ rdılmıj · « onları aynen halka .oylcrd ı v c bu »uretle
TM!
dr ibadet için yapılan toplantıdan hükümete* idare
ıtıbarılr
*
ııtıfadr »emin olunurdu.
Ganrtenın. id gm im telefonun. radyonun malûm olmadı-
i l rtki devirlerde hükümet her türlü em irlerini vc nehileri·
nı ancak bu T M ta ile ayni lamanda fcb îin her noktaıınn b it ­
ilen bildirimi olurdu Çünkü jr*t«ı μ π ι μ ι vaktin de her mahal­
lenin bütün eıkeklerinin camide toplu bulunduğunu
bilir v r
her raman bu topluluğu temine (alınırdı.
Cünde be» vakitten başka haftada bir «u n Cunın günleri
hâl*· vaktinde btlhataa büyük camilerde yapılan um um i toplan
Ularda konferanstan, hitabeden ba«ka bir k > olm ıyan
(H u t ­
be) vaaıtaıılc de hükümet balkıt dilediği yrkılde aiyaai v c içti­
mai telkinlerde bulunabilirdi. Çünkü hatip hüküm etin m em u ­
ru idi. Fakat Katipler halkın dılıle onlara bitap etm edikleri için
•onulan aynca küttüler ibda, edilerek nama/dan .on ra b.r
lakım Um te Ur hutbede toylenen to/leri oralarda halka kendi
A lıl* m m «Aetinût.
h i t a ^ l 'İ ^ T ®
m e f, 1
T
v - « k . ver'w ■ ^
° Uh'Wi* i M * her k e. hatip olama/, yani
r
n
,C ç,k4ma' dl
l
H atipleri ancak hükû-
***** b f' ,a,İ ve,,rd '· $ ‘ n>dı vaizlere
Hu.be vr h ıu L V m e ^ rtrbe0,m)Van,.n « ü *
8‘b ‘
jrfae buna gelmek ür.re
j
,Ç' n bİr“ · ° ηΓ*
Bu
.
ı...
*on ,m c devun •diyoru m .
"»·y» vr cemaat* d£v*m *d*nW ^ h l " ' *M İdelrti 6e νΛΐύι ° *
ywde oturanlar Urbirl#„„,
, 7 * “ m y · her BÜn Aynİ
« • »İ M »İm im ,
' · · * “ ·■ w » <* n - —
ıw
•ıkıntı»ı vardır diye » U ,* .·
* mul,aİ1» Kır hattaiıûı veya
••rdı Her maballmın h,r
*^ rf l«ft halini Katırını aorarevvelcr «ö y le m i^ ,*,, |#lr
“ kçen tandıft·) olduğunu
“ odıklan yardım «Jetlrrdı Bû T * "*“ n ,u ‘ °**n mahalleye bu
va m ucreiı bulunmayın · .
V«ni luuulitf· vaP
« W » ! » „ t u„ . ,m . „
„„u ..
T -r ti’ .S. ««kltrMcto T m Ulİ
ceb in i cam iye getirmek, cemaata devam ettirmek hakkını ve
»alâhiyetini haı/dı
Bira/ evvel söylemiştim: dinin naşiri bu işte cebri * * toru
anla tatbik etmemiş iken e»kı devrin hukukçuları demek ulan
fakıhler «m ü k ellef; cemaatı o/Urü olmaksızın trrkedemer Bır
şehir balkı ozürsu* olarak cemaati teıkrderlerse bunlara canın
ata geltnelen emrolunur: kabul ve imtisal ederlerse febiluı
(•İtmedikleri taktirde kat (olunurlar» demişlerdir Osmanlı şnyhıılıslAmlanndan biri*inin de «cemaata devam
etmiyen lıir
muslüman hakkında ne ya p ılır?» sunime karşı· «e v i başına y ı­
k ılır» diye fetva vermiş olduğunu biliyoruz Bu; fakihlerın de­
diği şekilde öldürmekten daha fecidir Bunda hem ölüm, hem
de ailesinin barınacağı biricik evinin basına yıkılması vardır
İşte gnrulüyor ki bu işte de imamlar, hocalar ve fakihleı
«kraldan » y a d e kral taraftarı» olmuşlar ve «Mehmetlen ziya­
de M ehm et» görünmüşlerdir
Halbuki cam iye gelmıyenlere yani toplantılara iştirak et·
mıyetılere tatbik edilen bu muamele dinin eaasına da uygun de·
gıldır. Baştan aşağı /ulum ve utıpdattir Çünkü dinin naşiri
.V U V j
»J ·
düsturunu ortaya atarak müslü·
mantıkta papa» teşkilâtını kalnıl etmemişken ya*aş yavaş fa­
kat hristiyanlığa nisbetle hafif ve ta y if bir şekiM· bu teşkılAt
İslâmiyet e eırmiş ve ibadet şekillen ve vakitleri hocaların elin­
de bir tehdit vasıtası olmuştur
İbadet için mutlaka camiye gelmek *art olmadığını. A l­
lahla kul aratınn kimsenin giremiyeceğıni evde, yolda. I0™*·
iMgda. hahçede hulâsa nerede olursa olsun orada ibadet edile­
bileceğini. ve ibadetin malûm olan şekillerinde ban istisnai
hallerde tadilât ve terkiyat yapılarak roese-lA *»k * ü*tu ve
yan yatarken halıfce bsşırıı eğmek, otururken h afifi» belHu
biikmek suıetile yanı rükû edilmeksizin nam** ktlıiM İ»!·**»1·
ni; ve Kaytanlı. kayıkla ve hıttab. diğer nalul va».ud*“
*'
derken de bu surette ibadet olunabileceğini dmm naşrrı U t W
v e tU n ctm »| tir
O m uab D
cü
u»
|f te bütün bunlar hocalar v e fa k ih lerce b ilm e n f i l e r d e n
iken cemaatı bahane ederek halk, c a m iy c g e tir m e k
için turlu
türlü tehditler ve cezalar tatbik e d ılm if olm a sı d ,n in e s w U e , na
«irinin M U iiie n a « l te lif edilebilir?
Bütün dinler hakkında bir şey »ö y liy e m e n ı.
leketimizde saliklerı bulunan sem a vî d in le rd en
fa k a t m e m ­
M u s e v ilik
ile
İM Vİfikt· ibadet için ınabede gelm ek v e p a p a sla h a h a m ın d e lâ ­
letini i «temek zaruridir M u sevilikte o n ki?i b ir a rn y a g e lm e d e n
( 9 ki|i var v ir de sen o n ) d iy e sokaktan g e ç e n le n ç e v ir m e d e n
ibadet edilemediği gibi İsevilikte d c ibadet için k a la b a lığ a v e k ı­
yafet huıusunda gö sten je lüzum vardır. Y in e İs e v ilik t e d o ğ a n
bir çocuk pap,ı»ın lütuf ve d clâletile v a ftiz e d ilm e d e n
yanlığa kabul edilem ediği gibi ölen bır ad am p a p a s
mrrse toprağa bile göm ü lem ez
h riıti*
e lin i sür-
C enazeni o rta d a k alır.
Sem avi dinlerden iıl&m lıkta ise bu za ru re t v e
m e c b u ri­
yetlerin hiç birisi meselâ değil m u slıim an lardun b ayk a d in lr r r
m rnnip olanlardan doğan çocukların b ile r * - Y i > . j . J * » y
düıturıle müslüman olarak d oğu lu n u kabul ed er.
Hulâsa bu dinde ibadet ıç.n m u tlaka c a m iy e
«m
g itm e k lâ-
olmadığı gibi cemaatla n am a , k ılm a k ta v e c e m a a tın çok
tr 111H \ ı
İ T
u ı k
Î n
ΙΓ mccbur‘ yet
T
i t
^
8<**etmez. D in n oyiri
V*
olacağın ı k en d isi ö y le
-r ’ 0y,rm ek,ff U ' ab"
Ç m k imam ο Ι η , ^ ΐ / Ϊ Γ Γ
m i« hatta bu iki kif Uik
y«n t yedi
bi, t9 cu t.
n am a zın
—
yapaü<· h" ‘ ·
b İrİ,İn ın b i n u ö n c RC"
.
Î * d* ‘
“ k “b ,, r t c * inÎ
b m * ,run " b i y y i m ü m e y y it
olmasına bile cevaz verm iytİr* ^
uelmiyeıılorin evlerini b l ! ^ *
öldürecek drterrde . d d , ! HZ**
istibdat ve mutUkıvrtin ( ., ° * lcfln ^ t
veyahu t
c *b ren c a m iy e
b ir k öle
sokm ak,
»»»»e tile e n k a z ı altında
d in i b ır e m ird e n ziyad e
birşey değildir. Idazl m frbn 1
b ** m e m u r iy e tte n b afka
‘ an ı* t ifade ederek hûkûmr-r ^ ' 0
° * du 4 u n u. y a n i to p lu lu k ·
»«tifade edilm ek l»tenıldıfr,n,n cn" ^ r ,,t u v e n eb ile rin i teb liğden
« v v e k e s ö y le m iıt.
tim
T»fcl,r«* ».M r.·»*». Tm IU |„kv*.(,
A ıırla rd a n b e ri yerleym ıy vc kökleymiy
ananelere.
„ .„ U
lerc v r ibadet yekıllerine aykırı zannedilecek olan eözlerimin uy.
İr a lm a d ığ ın ın anlaşılm ası içm bira* daha ,* * !«,» y e m e k met
b u riyetin i h issediyoru m :
C em a a ta d e v a m vicd an i iti» ibadet olaaydı biç yüpheaır um u m ! olu rdu v e istisnan bulunu·. u/Jı Bakını* lıktlı kitaplanuda
k im le re m ecb u riye» tahm il olunuyor vc kimim Uliana ed iliyo r)
A yakıda »a y a c a ğ ım
16 o * r ii to n devrin en müteyeni Alimlerin­
d en H a H c ı Z ih n i efen d in in eski liselerde okunan (KitabüıaaMit)
ından a lıy o ru m :
I — Ş iddetli ya ğm u r, 2 — Şiddetli »ottuk veya «ırak, 3 —
Ş iddetli rü/gAr. ·♦ —
Z i f i r ! karanlık, 5 — Yoru m eğe
manı o·
lacak d rıe c e d e çam ur
Naaıl bu lu yorau r.u /) Bu bey ö zü r bugütı bile hepim in en
sevdiğim i/, en çok a r a ı ettiğim i/ bir toplantıya, bir konsere. bir
k on feran aa gitm ek ten bi/i a lık o ym a * m ı) lyte din de lıunUıı ö*ü r aaym ıy. bu g ib i bollerde cem aata v e cam iye giU niyeııleıi nin·
/ur görm ü ytü r
6 —
Buna d iyec e k y o k .
K ö rlü k . 7 —
olm ak . 9 —
İh tiyarlık. 8 —
K ö tü rü m olm ak, 10 —
Bir eli, bir ayaüı kesik
M eflû ç ve inmeli bulun­
mak. I I — Maata olm ak.
lyte bunlar da cem aatı terketm rk için gayet tabii ürürler
aayılnııytır. Buna da bir d iyeceğin i/ yo k değil m i) Bu vasıfları
h a ı* olan ların c e m a a u faydaları d eğil bilAkia /ararları vardır
12 — · B ir yere gitm ek için
I3 —
yolculuk ha/ırlığı
yapmnk.
Bir hastaya bakm ağa m ecbur olmak.
Bunlar da g e y e t tabif. ga yet makul özürleridir.
Camiye
gid eceğim d iy e yolun dan kalm ak, treni, vapuru kaçırmak el­
b ette doğru olama/ V e cam iye gid eceğim d iy e b if haatayı teh­
lik eye halta ölü m e m arur bırakm ak iae asla tecviz edileme*.
15
— C a m iye gitm ek le
yolda bmainin
önüne Ç'l*»·
rak canına v e m alına kıyacağından korkm ak,
16 — Borcun­
dan d ola yı yakaU n ıp hapse atılacağından korkmak
B ö y le b ır o * r u o la n ı oe k a d a r z o rU a a n ı* dıyan {ikan»**
ib a d e tle m ü k e lle f o ls u n , o y le d e ğ il m ı )
1
, 7 __ İlm i
J
U
»
»>ir m ü n . k « W >
* *
ω
—
«
«
m to a W y ,
-
k , ilr m ^
*'
l m cam ivr «i.m c k fe m ih n .n , k J m . k k o r k u .u
Bu .o n i l i ( * » * A>
lüvoı ki ruKon S. d « ı o U „ hc, Kan8 , b i, m ü n » ^
>" η Λ ·
S »™ ·
vr
f „ i ™ b d e r f » 8 . İ » . . o l»n K « h n n «. b ır y e m · * , k o ( , r m M U J,
bile cemanla tercih ed iliyor. C e m iy e « it m e k . c e m a a tla
kılmak dini bir iaruret o lta yd ı ö te k i
16 ö z ü r d e n
v «z
nam az
g e çe lim
bu ton ik iıi makul önürlerdcn ta y ılır m ı id i?
Şu taytfafrm on te k i* m adde g ö ıte r ir k i c a m ile r e toplan ış
dinden ziyade dünyaya «ittir. Çünlcu d in in e m r e t t iğ i ibadetin
nerelerde ne ıuretle yapılacağını b ira * e v v e l a n la t m ış ım .
Camilerde toplanışın y a lın * C u m a « ü n ü n e
t e t a d iif edeni
din naşiri tarafından ötekilerden fa rk lı tu tu la ra k b u : fa r z d ere ­
celinde göıterilm ıy yani o gü n n a m a z v a k tin d e h a lk ın
itini,
gücünü terkederek behem hal ca m id e to p la n ıp h ita b e d in le m e ­
lin i dini bir m ecburiyet olarak kabul e tm iy tir. M a tta C u m a gü ­
nü namaz vakti i|i; gücü
terk etm ek itla m
a le m in d e o kadar
kökleşmiş bir id et. o kadar ta ğlam bir a k id e
h a lin e
gelm iş*
tir ki. hemen hepim iz e vim izd e tam o v a k itle r d e b ir i f ya p a rk en
yahut bırili bir dikiş dikerken öteden ih tiy a r n n n e le rim iz . nine­
lerimiz «ıelA vaktidir, iyi bırak» d iy e h atırlatır, c e m a a t cam iden
çıkıncıya kadar işe el lürdurm ez
MiiMMebetı v r Mra*ı geld iği için »ö y le m e d e n
g e ç m ıy c y im :
ımı» koyduftu m ecburiyet y a lm z nam az v a k t i b ir. b ir buçuk
em a il or
^ ' "ı
k « r l Z
T
ϊ
Κ
ϊ
r,m
en
TÂ , n r ^
ttA t'
r i ,ki ■ * n
<l«i.-lrrinm ilL ,
o ld u ğu için n a m a zd a n tonra
, T " " "
m e ş g u l o lu rla rd ı. E r
^
- * ·» «
o lm «d ıiın d «n
hüküm et
Imı/kvnata <lo6rtı */. . . .
-
Tü,k " * ■ * « ·
5
I u n »r 4 * v u r t u t t u T w it * Ir U ^ f»
m
m ek teb i d em ek olan m edreselerde u e salı «u n u ia Iİİ yaptludi
V c o gü n u u
d e n ir » okutulm azdı Y a ln ız arzu edenlere pro*
ram h aricin d e «k o ltu k ·, denilen bazı yardım cı der*ler Roıtcriltrdi
S a lı gü nü tatil yapm aktaki ım ye; talebenin o gün kutup
hanelere g id ip h afta içinde okuyacağı d elile ri kitaplardan ittin
ta ctrııcai. h u ıu ıi itlerin i Korrııc·! ve mc«el& çamaşırlarını yıka·
rnaaı için k en d ilerin e bir vakit
bırakmaktır. Fakat Salı
m e d rcıe lerin tatili Kalk ara»ında ya n lı» ve
h u ıu lü n e M'lıep oldu
«Salt
günü
fena bir akidenin
«allam rr denilerek o gün
bir işe
b a lla n m a z v c «e te re çıkılm azd ı ya n i «alı, ·ο& υικυζιι «ayılıldı,
bu
fik ir T iirk le re K um lardan gcrçmiştır
Çünkü Kurulur S a­
lı gü nü m atem tutarlar, bir işe ellerin i «lirm ezlerdı Sebebi: I»·
tarıbulun bır S alı günü T tırk ler tarafından fetolunuşudur. Türk*
ler d e b ilm iyerek o gü n R u m ların matem ine İştirak ederlerdi
T ilrk le r b ö y le lu lın ı. fa «lım bilm iyerek köhne B ira m ın birçok
k ötü adetlerini.
m a n a ıız inanışlarını
almışlardır.
Türbelere
m u m «d a m a k v e oralarda mum ynkmak bu türlü kötü Biranı
adetlerindcndir.
T a n zim a tta n «o n ra hüküm et daireleri, hükümet m ektep­
leri C u m a g iin lc rı tatil yapm akla beraber T iırk ten
l>o*ka un-
•urlarla « i n a t v c ticaretle u iroşan her u n ıf halk
o gün dük­
kânlarını açarak y in e işlerile güçlerde
ticaretleri!·
«an’at ve
uğraşırlardı. V e azlıkların m ektepleri de o «ü n tedrı-ata de­
v a m ederlerdi T a til ih tiya cım hrı.tiyanlar dinleri icabı olarak
Pardır
vc
m u ttv ile r ite C u r o A f t n i giiniı U t b l k v e telifi ederleı*
di.
Şu halde C u m h u riyet d evrin den e v v e l Türkiyedr lu fto ·
d a üç tatil günü vardı dem ek olur
Rir mem lekette haftada ÜÇ
«ü n ü boşa geçirm ek Rİbi b ilh a »»a ticaret alem i için pek A*ı
olan bir m ah ru m kaldırmak v e din farkı
mİ bir tatil günü y -p m a k üzere 1924 te çıkarılan
T J
h a fta k i·
kanunu C u m ayı iılAm olan, olm ıyan y e rli v e yabanc.
halk için - pek az U ti.n a l.rla - um um i tatil « u n u o l a r a t a
ti. Bununla beraber bir mahzur daha kalmıştı
lerin in tatil günü ile T ürklerınkı «ra .ın d * yine bır *y
^
O ı B I B E /rtB
ttl
Bunun a r a r b r t en çok ticaret alem in de. hanka m u a m e le le rin ­
d e güm rük işlerinde g ö z e çarp ıyo rd u
Bunu d * k a ld ırm a k İçin
1935 d e çıkıınlrtn tatil v e b ayram g ü n le ri k a n o n u >le lü r k iy e de hafta tatili günü C u m adan P a ra n » ç ev rild i
V e C u m a ıt e »
günü «ant 13 den başlam ak v e 36 *aat « i r m e k
ü zere bar bu
çuk süne çıkarıldı
Daha »onra bu da k â fi g ö rü lm ed i A le la d e g ü n le rd e d e b ir kı
mm ejn n flar v e tacirlerle o yu n v e e ğ len c e y e rle ri için K atta »#çılerin yayma, iyine v e c in » n e g ö re kadın, e rk rk çalığın a v e <1 ίη
lenm e saatleri ta yin in e m ecb u riyet h a » l
dinlerin koym uş olduktan
oldu . C ö r ü lü y o r
m ecb u ri ta tilleri « e r i
kı
h ü k ü m etler
red d eğil bılAkia te ry it ve teym ıl e d iy o rla r v e bir bu çu k aaati
bir buçuk güne kadıır çıkarıyorlar. Bu »o n ta til »e k lin i g a rp te
ilk önce In gilizler tatbik etm işlerdir.
Cu m huriyet hüküm eti ta til gü nü n ü C u m a d a n
P a ra rn ç e ­
virm ekle bunun d ini bir m ecb u riyetten v e b ir ib a d ette n z iy a ­
de bedeni v e ruhi b ir ihtiyaç o ldu ğu n u g ö lle r m iş K atta o (tün
halkın germ en , to z m a » , eğlen m esi v e ye m e si, içm esi için İAzım gelcn tedbirlerin ah n m an n ı b e le d iy e le re
etmiytir.
te k lif v e
ta h m il
Bir de dinler tatil ya p m ıyan ları günahla, m a n e v i c e z a la r ­
la tehdit ederken hüküm etler
daKa ileri gid erek
d ü n y a y a ait
olan bu iyte maddi cezalar tatbik etm işlerdir. M es elA ta til gü nü
dükk&n nçanlardnn bey lirndan 1 0 0 lira ya k adar c e z a a lın m a ­
sını ve bu cezanın belediyen in ö te k i varid atın a k a rıy tırılm ıy a rak münhauran U til günü halkın istifad e
yere »arfedılm csini de yan koym uşlardır
lyte bu tatil k e y fiy e ti
ziyade dünyaya v . halkın
allûk etmektedir.
e d e c e ğ i b ir iye. b ir
g ö .te riy o r k i C u m a t o p la n t ı» d in d en
m h en v e bed en en
« t ifa d e a in e ta ­
Cum a nam azının ibadetten ziy a d e d ü n y a y a « . t o la n id a ­
ri. içtim a! bir toplantı olduğunu gösteren d elille rd e n b irisi onunla m ü kellef tutulanların â y e t l e r i d iğ er, n am a zın kılınacağ, yer v e kasaba üçücü.ü irn ıam k e y fiy e tid ir
vak lt , 0 P U m ı * » > y u k a ııd a «a y d ığ ım
18 ö zü r
T v * J j « 4 r *<U rtıU 4 t» T e rtw Ι·Μ *»| ι
lift
C u m a top lan ıyı ıçm d r a y n en m akbul v e m uteber olm akla be ra·
ber k ad ınların . k ö le le rin y a n i ya k ın zam ana kadar m edeni hak­
larına sah ip o lm ıy a n la rın ya b u t bayka türlü b if anlatıyla m em ­
lek etin
idarecinde sözü v e re y i bulun m ıyan ların . siyasete
ve
id a reye a k ılla n e rtn iye n k ö y lü le rin , on bey «im d e n tu m üddet­
le b ir yehinJe otu racak m iu ıftrlerin v e yabancıların v e tabiidir
k i çocu k la rın C u m a top lan tısın a iştirakten istisna edilm iy
o l­
d u k ların ı g ö rü y o ru z .
C u m a to p la n tın u m u m i v e vicd an i bir ibadet o lta y d ı d i·
j e r insanlar g ib i A lla h ın kulu ο Ιλ π k ö le le r v e bir m illetin o q d *
s ek izim teykil ed en k ö y lü le r v e y in e bir m illetin yarısın ı teykil
eden kadınlar bundan istisna e d ilir m iy d i?
T u tk ıy e n ın
16 m ily o n nüfusundan
II
m ilyo n u
k ö y lü ­
dür. k alan l»ey m ilyo n u n d ö rtte üçü kadın, çocuk v e o n »e k i»
ö zü rd en
(7
iU
1 2 ) y e kadar ö zü rleri haı/ olan
kıtnteletdır.
B u nlar d a ç ık a n lır u C u m a ile m ü k e lle f o lan lar 16 m ilyon d a
bir m ily o n b ile tu tm az.
Şu halde fa k ıh le n n y a n i İslâm h u kukçulan n ın k oydu kla
n k a id elere g ö r e : ancak sıhhati yerin d e, gen ç. dinç, a k lı bayın­
da. iyi yo lu n d a , k arn ı to k , « m ı pek v e v a k ti b o l olan
kim se­
le r m ah za d ü n ya ya v e ahrete ait b ilg ile rin i artırm ak. rulıUrına
gıd a bulm ak
için C u m a top lan tısın a gitm e k le
m ü kelleftirler
Y a ln ız bu tü rlü ad am lard ır ki ö ğre n d ik lerin i hayatta tatbik ed eb ilirler v e baykalarına d a ettireb ilirler. B u gün her hangi bir
serbest k on fera n sa g itm e k
istîyen lerd en d e
bunlardan bayka
e v s a f aran ır m ı } Bu e v s a fı h aiz ad am lar ise 1/16 y a verd ir ya
y o k tu r.
B —
C u m a n am azı haftada b ir u m u m i toplan tı olduğu
için bu ancak yehirlerde v e yeh irlerinde
çok halk
alabilecek
b ü yü k cam ilerin d e yapılabilir, onun için C u m a nama/ı yehirlere v e b ü yü k cam ilere hasredilip teh irlerd ek i küçük
canıifer
v e m escid lerle k ö y cam ileri bundan hariç tutulmuytu. Şu hal­
d e isl&m hukukuna gö re yehir n ereye denilir, e v v e lâ
onu bil­
m ek lâzım geiir.
F akih ler
ya n i eski hukukçular yehri yöyle tarif ederler
O tau n I>1*0
İl*
.«h i.
oU n
içinde em i,.. * Λ Μ * v e . ® f »
Hu u r i f i bu^üuk.i .İm i J ile ^
„,h ir
içinde hüküm etin em rini v e n eh ym . to tb ık edecek y « -
Z
.
k “ d " ■“ * "
k ° lu , » k =
n e m in . em ü le, vereeek . neh yilerde h u lu n n c.k v . I .
v ry e
kaymnkem İ Ü » büyük b i, m ü lkiye —
· » « “ " « “ Λ Λ ,Ι.
onlnnn dini illerin i e ü rm e ie memur h „ m ü f t ü . . ! ve f o l k « r a
„ „ d . k i n i » U n H .I ve f u l . « f a k l i t«lb ik edecek
m a h k e m e .,,
mahkeme rei.i olan kadı ayni zam anda b ele d iy en in
olduğu .Çin bittabi · b eled iye.,
bulunan y e ıd ir .»
d r n m ın
d iy e b ilir i»
Bilincin hoşunuza gitti m »>. Ben »eh rin bu türlü ta rif,n . fen a
bulmuyorum. Şehrin niçin b ö y le ta rif edild .ğ.n . v e n r .ç.n an ­
cak bu türlü te*kilAt, olan ka.abalardn top lan tı y a p ıld ığ ın ı u/un uzadıya izaha hacet gorm iyoru m
Y ü z le rc e . b in le rc e h a l­
kın her hanın bir makaatla bir y e re top lan ışı b ir in zib at iyidir,
bir adliye iyidir. K ö y le re v a n n cıya kadar z a b it · v e a d liy e te fkilAtını try mil eden hüküm et henüz d ü n ya ya g e lm e m iştir aa
ııının
Şu halde toplantılar, her zam an e ö z ön ü n d e
tu tm ak,
ona güre tedbir alm ak hakkını haiz olan b ir h ü kü m et b u n u a n ­
cak zabitaaı ve adliyeai bulunan, te ftiş i v e m u rakabeai k o la y
olan tehirlere hn.retm iştir diyeb iliriz.
C —
Iznıam : H itabe aöylenecek. hutbe irnd e d ile ce k v e
bugünkü m ana.ile k o n frın n . verilecek yerin k ap ısın ın her k e·
•e açık olmaaı yani her k etin oraya «erbeatçe g ir m iy e m ezu n
bulunmaaiıjır
Kapıaı kapalı bir cam ide, difartd an k im a eyi k a ·
ImiI etm iven bir evde, bir konakta,
b ir m ek tep te, b ir
kışlada
hatta bir sarayda mahdut ve m u ayyen tahtalara »ö y le n e n h ita ­
beler. okunan hutbeler fakihlerce m akbul d eğild ir, ca iz d eğ ild ir.
Dikkat ediniz fakıhlrr yataktır dem iyorlar, ca iz d e ğ ild ir d iy o r ­
lar. O zaman ancak b ö y lr (Ö ylenebilirdi. bunun ne d e m e k o l ­
duğunu iyi «nlıvabılrneniz için bugünkü m e vzu a t v e ueullerle
mukayrae ed eyim : b oğ u n de hüküm etten izin alm ad an v e top^
İn nacak yer Imber »erilm ed en
hiç bir top lan tı
y a p ıla b iliy o r
m*
« . H b » gtbt »ehrin um um ! m eydan lan n da g o z ön ü n d e yapılacak «nplantılan bile halk vukuundan 24 « a t ö n c e en hüyu k m ü lk iye memuruna habe, verm ek m e c b u r i s i n d e
d eğ il
T iirtı» '*» Vhln-m *i« Tarihi t a U u lı
m
m idir > İzin alm adan g iz li yapılan toplan tıları h ü kü m et takıp
ed ip onlar» d a ğ ıtm ıy o r, o n la rı c eza la n d ırm ıyo r m u )
nadirinin d r yahu t on a iza fe te n bu usulleri koyun
İçte din
fa k ilılerin
d e C u m ad an kanıtlan v e C u m a hutbesini M yd ıû ım k ayıtlar ve
narthu altın a k o y u yla n b u n d an başka bir f r y defciklir
G ö rü lü y o r k i « e r e k C u m a top lan tıları, «e r e k b ııtb e oku n ·
m a tı g e r e lu e bu n lar için k on u lan tartlar v e usuller e «k i v e y e ­
ni bütün m e d e n î
a le m d e kabul v r
tatbik olu n an
yeylerdir.
Bu ndan d o la y ı d in i m u a h e z e y r h a k k ım ız yo k tu r. Fakat ncaba
bundan h ak kile is tifa d e r d ılm i» m id ir ) E d ilm em iştir d iyrceftim
e d ilm e m e lin in d r «e b e b i ik id ir:
B irU i. söy len en h ita b rlrrin halk d ililr deftiI, ya b a n cı b ir d il­
le o l m A iı . difteri
•ö ylen m iy
bu ya b a n cı «ö r le r in d r bir kaç y ü z te n e e v v e l
k lije lrrd e n ibaret bulun m asıdır.
Bunun ne d em ek
o ldu ğu n u f ö y le b ir m iaalle izah e d e b ilirim :
G ü n ü n b irin d e ü n iv ersite
k o n fe r a n · salon u n da
m eselâ
b ir M acar a lim in in T ü r k iy e h ak kın d a bir k o n fe r a n · v e r e c e ğ i­
ni ga ze te lerd e oku rsu n u z
S ıh h a tin iz ye rin d e
hiç b ir ö zrü n ü z
y o k . v a k tin i* d e m ü sait. istifa d e e d e y im d iy e o gü n evin izd en
kalkar, salona gelirsin iz.
M a c a r â lim i k o n fera n sa baylar, k en d i d ilile b ir saat kadar
b ir te y le r söyler, d ik k at ederain iz hiç bir |ey a n la m a n ın ız. A n ­
cak aöz araaında b e j o n T ü rk yrh ri ile bey o n T ü r k adı geçer.
Bunların ne için v r n e m ü n a se b rtlr g e ç tiğ in i bir türlü kestire­
m ezsin iz. Ç ü n k ü mncarca b ilm iyo rs u n u z K o n feru n s ı fö y le b öy­
le d in le r gib i olursunuz. Bu «ırad a m acurca ile türkçe araaında
iyittıftiniz v e y a oku du ftunu z y a k ın lığ ı v e M acarların
ISO sene
T ü rk h a k im iye ti altın da bulunduğunu dü yü n errk kendi kendi­
n ize bazı k elim eler arasında m üyabrhet v c m ü na«ebetler de ararsın ız
M es rlâ « ö z araaında
(H e tu )
türkçe ( y e d i ) y r b en zetirsin iz. ( K a p ı )
kelim esi
geçm iy bunu
(a lm a ) ( ç o k ) gibi «öz
ler iyi t İrs in iz bunlun d a ö y le c e tu rk çedek i (k a p ı) ya. (e h n a ) >'a
v e ( ç o k ) a b en zetirsin iz
lyte o kadar.
D etken
kon frra n·
biter « i z d e sen ıy bir n e fe » alırsınız. Bir iki dakika
T ü rk tarafın dan o k on feran s tü rk çe olarak aynen tekrar
m c fe
O zam an m « l i n = m uttali o lu m r n u i
ve i k t . ^ i
fein n i TQrkiyanin T f c . A
M e ğ e r k on -
in k ,,.,i,n . J » m , .
Saylinn K h ir «H o r, o r . d » yen i y . p . l « n ( » b n l u l . r d o U y t .lle „ t çiyorrnU{. I , in iğ im · He, on T ü rk » d , d . T ü r k iy e d e
« n » y , ve
iktiftâdiysıtın ilcrlrm câinr h irm et c d m lr r in adı ım if. M etli, hnkikaten yedi. k «p ı hakikaten b ird ek i kapı. v e d o la y t.ilc h u k ıV
mel k on »# i. almn da b irdeki elm a Im if. A m a ıv a . g ü m ü fb n n e
ve malatya elmalarının çoklusundan fakat bunlardan
k n k L ile
iıtifnde edilem ediğinden beh tcd iliyorm u ? T A H bir y a b a n c ı -ili
minin m em lekerim irde yaptıftı tetkikat n eticesin d e r id e e tt& i
malûmattan iatifade eden in iz. Fakat kendi ken d in i/e re n d e m ·
ki bu konfernna türkçeye tercüm e e d ile e e k m if n e d iy e b ir sant
anlaınndı&ım bir dilde bunu dinledim , durdum d era in iz v e g e ­
çen vaktinim «u n u n u ö y le deftil ml>
İşte etkiden a u n ileıd e okunun hutbeler y a n i v e rile n konforanda, da hemen hem en b ö y le idi
H a tip , T ü rk ü n arılam .»-
dıfcı bir dille arapça bir »e y le r »ö yler. M ek k e, M e d in e g ib i b ir
kaç mukaddes «ehir adı ile iaU m lıgın yaytlm aaın da v e yukael
metinde hirm etleri dokunm uş beş o n fahaın adın ı «ö y le r . V e
tegnnni ile yâni »arkı »ö y le r gib i bir m nkam la bir fe y le r daha
okuduktan aonra minberden inerdi. Bundan n e anlardım/. > V e
ne iatifade ederdiniz? H iç
H albu ki bu hutbe k en d i
obaydı ve günün ihtiyaçlarını»
v e m eaelelen n e
d ilim izd e
te m a · eder
mevzularda bulunmadaydı elbette iatifade ederdiniz.
H em en »unu «ey lem e k lâzım g e lir ki ialâm a le m in d e bu
tan da hutbe okunu«u y a ln u
T ü rk lerin bulun duğu
m ünhaerdı. M m U ahaliai arapça
b ılm iyen
y e rle re
H in d ia ta n
g ib i
kıt atarda hutbeler halkın anlıyaeaih d ille «ö y le n ird i
H H utbelerin m illi dil ile. türkçe .ö y len m e a ın , C u m h u riy e t
d e y in e » e Cum huriyet repm İne m edyu n u z L â y ik bir h ü k ü ­
m et,,, dm i »1n · k an ftp k a n f.rn .y a c a *. öteden ber, E y le n ip d u ­
rur. H u tben in bir din
olm ayıp
b ilâ k i. d ü n y a t«i
old u ğu n u
Jim dıye kadar verd iğim U a h .tU Ubat ettim ta n ıy o ru m
Faka,
o y le de o Im y â n , lâyik hüküm et din i, i ne k a n «ry o r d e n il,- bibunun en
m uknl. en
gü zel «r v a b .n l
e ra n m tü rk çe
m i.
arapça m ı o lm a s ı m eselesin d e A ta tü r k
v e rm iş tir v e dem iytir
k i: «C u m h u r iy e t r e jim i d in e d e ğ il d ile k a r ttır .» ne k adar d o ğ ­
ru d e ğ il m i> E v e t T ü r k iy e d e h u tb eler y â n i k o n fera n sla r v e o
k o n fera n sa d a v e t d e m e k olu n ezan la r T ü rk ü n 6 * d ilile
olur.
İtte o kadar.
B u ra y a k ad ar v e r d iğ im
iza h a tın taassup v e
kârlar ü zerin d e k a fi d ere c ed e tesir y a p m a d ığ ın a
m u h a fa za ­
kniliın. O n ­
lar hu s ö z le r le c a m id en , cem a a tta n h alk ın soğu tu lm a k isten il­
d iğ in d e n b ah sed ecek lerd ir.
Bunun
c e v a b ın ı T ü r k iy e C u m h u ­
riy e ti d iy a n e t ifle r i re is liğ i h e y e ti m ü fa v e r e
azasın dan A k s e ·
k ili A h m e t H a m d ın in v e rm e s i o n la rı iskAt ed ecek tir- Ç ü n k ü en
s a lâ h iy e lta r za ttır, v e hu g ü n d e re s m ! v a z ife s i budur. A h m e t
H a m d ı « A s k e r e d in d e r s le r i» a d ile y a z ıp b a stırd ığı eserd o d i­
y o r k i:
c B e t v a k it n a m a z fa rzd ır. A m m a o n la rı her h ald e cem aa tle k ılm a k fa r z d e ğ ild ir. S S ü n ettir.
İnsan b e f v a k it n am a zı
e v d e d e k ılar, d a ğ d a d a. y a ln ız d a k ılar, c em a a tla d a k ıla r, b e y i
d e k ılar, p ata sı da, u ta ğ ı d a kılnr. e fe n d is i d e h e p ıirıe borçtur.
L â k in C u m a n am a zı b ö y le d e ğ il, on u m u tla k a c em a a tla kılm ak
fa rz d ır. H e m
d e b a fk a c em a a ta benzem e/.. N a m a zd a n
evvel
bir hutbe o k u m a k ta fa rz d ır. D e m e k
o lu y o r k i C u m a çok e-
h e m iy e tli, ç o k
B ir m ü slü m aıı
m ü b a rek b ir gü n d ü r.
m azsa bu m ü b a rek g ü n d e olsu n c a m ii te r ife g id ip
hiç o l­
cem aatla
n am az k ılm a lı, k u ra n v e h u tbe d in le m e lid ir. Bu h er m ütlüm an
için b orçtu r. H e r m ü slü m an C u m a gü n ü n ü b ayra m g e liy o r gi*
bı k aryıla m alı, o gü n
y ık a n ıp te m iz le n m e li, te m iz esvaplarını
g iy m e li, b ayk ala n n ı rahatsız ed e ce k k o k u lu fe y le r
yem em eli
te rte m iz gü l g ib i o lu p c a m iy e k o fm a lı, insan b ö y le
yaparsa
hiç o lm a zsa h a fta d a n h a fta y a y ü reğ in in p a n silinir.
Bir m a­
halle. bir k ö y b e j k ö y h alkı h aftada b ir k erre birbirlerUr konu­
lu p g ö rü ş ü rle r.»
A c a b a bu s özler d e b ah settiğim adam ları ikna edem er m i)
V aln ı/ tu n u ilâ v e e d e y im k i: « a r p lisanlarından bm *«nı bden.
bir çok k ıy m e tli k itap lar y u m ı j olan bu d eğerli e lim im ·* C o»
m a n am a zı
ve
hutbe hakkın da ben im burada ileri
sü rd ü ğü m
Ο ιβ α Ifftt
bugünkü ttlik k iy . «
« « r ii,U d , . . « « d ,
h . . b .ld c derin il·.
mınden daha <ok * M * d e etmi| olurduk
Gelelim mahallelerin
v r imamların itlaf i
hizm etlerine
imamlar dinî bir v a z ife y i if* > * m rm ur o W ttk k n kadar
„ lr r i dr gördükleri Kin her iki kuvvet v r kudretten
idari
istifade
ederek hulk üzerinde İMİpdatlannı yürütmüşlerdir
Hükümet azlıkların papealanna v e rm i» olduğu
haklann
ve salâhiyetlerin bir kısmını muhalif imamlarına da verm işti.
İmamlar: doğum. ölüm, evlenm e, bofunm a ve nakli
m rkiin
gibi nüfus muamelelerini takip ederler, m edeni hal k a yıtla rı­
nı ve itilirim i »ularlar ve 1254 senesine
gelin ciye kadar olu
gömme izinnamesi verirlerdi. Yu ni eskiden im am lar beledıyelerın nüfus ve evlendirm e memurlukları
v a zife lerin i v e
defni
emval i|lerini yaparlardı
İmamlar ;zahıtn i|ine de karılırlar m ahallen içinde olu p
bitenden mesul tutulurlar, hele ahlAk zabıtasına çok e h e m m i­
yet verirlerdi
Meskenlerin tAurruzdan
m asuniyetinin
tanın-
manıi| olduğu o devirlerde imamlar uhlük zabitası mem uru «ı
faille evleri basarlar mahallelerinde fuhu|Ia mücadele ederler­
di. Mahalle halkı uranındaki ufak tefek nizalan v e gürültüleri
sulhen hul ve fasletmek iy* dr iniAmlara vrrılm iyti
İm am lar
mnhallelerinde adetu bir sulh hakimi rolünü oynıyorlardı
N e hükümet v e ne de belediye bu işleri gördürm ek için
imamlara bir te y verm ezlerdi
İmamlar mahalle halkının v e re ­
cekleri ılmUhaber harçlarile. cenaze ücretlerde, iakat paralanle ve nihayet camiyi yapanın bırakmış olduğu tahsisatla g e ç i­
nirlerdi İmamların halktım alacakları pranın m u ayyen
bir
haddi, bir tarifesi yoktu. Bu mahallelinin servetine, içtim ai
m evkine göre deği|ir. aıtar v e eksilirdi
Halkın bütün ı«]cri camilerde v e onun hatim indeki bina
Inrda görüldüğü için ne hükümet nr de belediye bina kırası da
vermezlerdi.
HulAsa imamlar mahallelerinde birer m ünferit
hakim,
birer müstebit am ir idiler. H alkı istedikleri gibi idare v c istis
mar ederlerdi V e çok kerre de zulüm ve. şiddet gösterirlerdi
t nrV>w4r
, U0U
ili
Ton /ım ata
d oğru »mamW in
rulmünden
t tft
t
I LI
I ·
Γ Λ
nu U IU * < * * " * io ce
UlAm o lm ıya n * * l» k U n n mahale . ^ n m l , „ fi uh 0 „ l 4nn ıh-
İtλλAf ftA ·μ t4t M .a■ «kA.
^
ft ila â»
^
tiyar h eyet. rr.«ın e -K o c a ba,,m. denilirdi
Bu m im a.rVtl,
L ü tfü tarihinde denilir ki 1245 (1 8 2 0 ) d , Deraeade» vr BiUdı
Mİ&M ahuhi /ilk Γιm .ep ti »iril edilerek mtııur vc ubur ιςίη İni
biki
icabeden u.ulün tamamii icran
zımnında her mahaleye
ev-
v e l v e «an i olarak lki|er muhtar tayin kılınmiftı Utanbul ahaliai m ahallelere k o y kâhyan dikildi Yakında talyanr· defterleri
de gelecek d ry ü gü ftü ğü etmişlerdin*
!*te 1245 (1 6 2 9 )
da ha|lıyan bu tefkilAt
Türkiyedeki
bir kaç a n ilik ferd i mahalle idaren Matemini ceralyaÜcyHmıit
oluyordu
T ü rk iy e d e hüküm et «ekli m eırutiyete
çevnldiklrn aonra
im am lar ya va ş, yııvay v r cumhuriyet devrinde büabütün ma*
halle iğlerine bakm aktım urakla|tınlmakla beraber yine muh­
tar v e ih tiyar h ey eti »ıfa tıle mahnlle tilerine
karılmaktan var
Kepiyorlardı.
1933 d e çıkarılan üç maddelik bir kanunla «belediye teş­
kilatı olan yerlerd e mahalle muhtarlıkları ve ihtiyar
ri* kaldırıldı
heyetle­
Bu kanunun bir maddrainde «muhtarlarla
İhtı-
y e r heyetlerin in
görecekleri iflerin ve ı/erlerinde bulunan
hakların v e »al&hiyetlerin yerine ve işine güre belediyeye, ra·
bitaya v e d iğer dairelere verileceği»
gö n en im i· olduiu
*>"
bunun tatbikatını ihtiva etm ek tütere yine ayni « n e içinde i/
maddelik bir mxam name yapılarak orada muhtarların
iflerin nerelere verileceği ve kimler tarifinden
lA zım jeleceği birer birer fö»trrilm i| ve bu turetl*
kittu da tarihin karanlık aahıfelerine gÖmülınûltür.
*
u
T iı rki yede G a rp tarzında b eled iy e teşkilatı
1854 (1 2 7 1 ) den 1930 aeneaine k adar »8 3 6 da le y k il olunan E v k a f N ezareti gö rm ek te olduğu b ele d iy e Ι,Ιη η η . o ld u k ,,
intizam a ltın . alm ı,. f-k a t esn af .»lerin c b ak m ağa m em u r e d ılc r
ve 1826 (1 2 4 2 ) tarihinde teşkil olu n an (Ih tıa a p N e z a r e t i)
za ­
m an geçtikçe A d et, bir M a liy e N e za reti h alin i alarak e .n a f „ le rini İhmal etm eğe başlamıştı.
E km eten başka »e y le rd e n narh
hemen Hemen kaldırılm ış olduğu iç.n y a ln ız narh Ifle n n e lw kftn kad.hk teşkilâtı da âdeta d .ğer b ele d iy e işlerde alu ka.in i
ke.m ıştı
Belediyenin hiç g ö riilm ıy e n v e aahıpaiz
k alan işler, te­
mizlik. tenvirat, kaldırım v e lâğım işleri idi. İşte g a ip ta rzın d a
yeni belediye usulünün kabul v e tatbik ed ilm esin e d e bu dört
esnalı belediye işinin yo k lu ğu v e ihm al edilişi aebep olm uştu
Ş ö ylr ki:
1852 (1 2 6 9 ) . 1853 (1 2 7 0 ) »e n d e r in d e
v e K ın m
muharebeni esnasında Utanbula m ü ttefik sıfa tile In g iliz, F ra n ·
tu ve İtalyan
askerlerde zabitleri g e lerek burada
b ir m iiddet
oturmuş olm aları Utanbulun e v v e lc e garpla başlam ış olan Ih tı·
U t v c tcm a.ın ı bir kat daha arttırm ış v e k ü m e n d e m ü tte fik le rin
gösterdikleri lüzum ve yaptıkları ta sfiy e üzerine g a rp m e m le k e t­
lerinde olduğu gibi b elediye teşkiline h evca ve teşehbüs o lu n ­
muştu.
Utanbulun vc d o la y ııile bütün T ü rk iy e şehir v e k asabala­
rının o tarihlerde, hattâ daha .on raları b eled iy ecilik itib arile ne
hal d*· bulunduğunu izalı etm ek uzun aürrcek Bunn hacet te yo k
Şimdi söyliyeceğim cüm le bir kaç y ü z aahife ya zın ın y e rin i tu ­
tacak kadar mühimdir. 1864 (1 2 8 4 ) tr y e n i bundan 7 0 »en e
e v v e l Utanbula gelm iş olan T e o fil G o ty e ilm in d e b ir
aeyy.ıhının o raman
görülen
F ran aız
(D e b u ) g a z e t e m e y a z d ığ ı b ir m ektu pta
«Y ü rü y e ce k kaldınm , binecek araba, rahat ed ecek o tel,
yem ek yenilecek lokanta, m u h a t ı m a «e s ile c e k .o k a lt olsa tabiatin verm iş olduğu küî.cI m anrara v e iy i havadan bir seyy a h isti*
İade edebilir.n rümleal o zam anki v a z iy e ti izaha k â fid ir. 1876
(1 2 9 3 ) tc lıtAnbul.ı
oU n M arki/ S «lz b o r i o r.ım rn fthşap
In r tlv d r « tlu n m * * Târihi bAHUı
—
f||
olan K a r a k ö y k ü p ,«.ü n ü araba ,le g e ç n * e » v r köprüdeki «ah.
baların çürü klü ğün ü . bun lan n aralarından den.,in Koründû«üm>
h issettiği /Am an:
-Bu k ö p rü y e tahammül eden bir halk her türlü
te y y ia tı id a reye
m ü teham m il bulunur.» » 6 ,ünü
k en d in i alam am i|tır.
sfcyUmekt n
I?te ga rb ın m ü tem rd d ın v r mnmur «ehbknitukyı kalkıp I»
lan bula v e T ü r k ıy e y e gelen ler burada kendi memleketleri dere·
ersin d e o lm a sa b ılr a z çok bir um ren esen görmeyince, yahut
g e ze c e k . ya ta ca k
v « v iy e c r k yerleri
bulam ayınca
bu halleri
T ü r k lr r in k .-ıb iliyttsizliğin r v e hissizliftine veriyorlar ve bu »a n ­
d a m ü talralar yü rü tü yo rla r
Şu hakle belediyalrrin mevcudiyeti,
le h irtrrin im a rı v e k o n fo r den ilen her türlfı istirahat lebeplerinin
ihzar r d ılm if b u lu n m a n hüküm eti de. belediyeyi de ve binnetica
T ü rk m ille tin i d e yaban cılara k a rp yükseltecek iflcrdrndir
B i­
n aen aleyh b e le d iy e le ri k u vvetlen dirm ek , onları him aye rdetrk
im ara tr| v ik e tm e k h ü kü m etin en uuzel bir icraatı utabilir.
İstanbul 1864 v e 1876 danberi bu noksanların çnjpımı te·
Jâfi e«m i| o ld u ğu için bu acyyah lan n sözlerini yimdi mübalağa
sayarsın ız
F o k a » b u gü n
T ü r k iy r n ın bazı
büyük te h irin i bile
A fa ğ ı y u k a rı U tan b u lu n 18 6 4 ve 1876 daki variyetlerine ben·
/er m i )
S e y y a h ın 7 0 sen e ö n c e ze m m e ttiğ i köprü bugün bile L'n·
kapanı ile A z a p k a p ı arasında halâ duru yor m u ) Utanbul şeh·
ri ü zerin d en bu le k e y i kaldıracak ancak A ta tü rk
ya p ılm a sıd ır
köprülünün
N ih a y et b ir sen e içinde Utalbul Belrdiyesi buna
da m u v a ffa k olacak v e bu kara le k e yi sileerktir.
1920 ( 1 3 3 6 ) d a h ü kü m et m e rk e z i ittihaz olunan Ankara·
nin o za m an k i b ele d i v a z iy e t i d e b ö y lr deftil m iy d i) Y a n i A n ·
karada ne o tel, ne lokanta, ne y o l, ne hükümet binaları, n* de
oturulacak bir e v hulâsa k o n fo r nam ına hiç bir |ey olmadıkını
biliyorsu nuz. C u m h u riy e t hüküm etinin 1920 denberı yorulmak
b ilm ez b ir çah fm u kla v e m ilyo n la r ia r file Arıkarayi herhangi ■» '
garp hüküm et m e rk ezi haline getirm esi sayesinde buğun Ankara
üm ran ve k o n fo r v e bilhassa kârgir. m untazam t e buyuk Itü u·
m el daireleri h uıu su nda Utanbulu çok geçın ittif diyebiliri·*
Iu
f n lt a l o d e v ir lr r d r l . u n b u l d . « » Φ b e W j y k n u m . t in u l'i
lip l. lb t k « f e c k ,~ u n ,v > r , l u . k i r , y o k | . b i .d. H u k O m c . - t e l » ,
Z Z , Ϊ β Η » k . n , ^ . l c U n n b o ld » *
*
">“ k u " »| “ P
'
« « b ı k » , - vuku( . c n » U m .. r ,b . b m d . n ·. ,nU.
İ L lid r n
rrkkrp olmnk ii/eir btr (K o .n i.y o ·. n.ün...pal) Ir jk 'l « » t ™
bu k om i.yon . lurk^r (Intu am , K b ·' k om u yon u ) »d . « n l m l * . !
,789 ,h„UUndrn » n . n l...n b „ U b lo * . v . i l * , « m i . » U „
b „ F r.n .ır «iletinden ( A l , o n )
..mende U n .,İr HevrUik,
l·.»·
m .nto, C e n y iıb ° «1 - M .*.d ,ç 0 h ” " " * ^ T . V L v " c k T
Kimlrrııtdr , . y n B »»lım Türk l r b « . . v e fer d .
mck
binin ilk me.unl.rından H rk .m h .,, S J ıh t lr n d l t a k ™ » ) » ,
mrmur ed.lm i,·. Kom Uyon . '· « belediyrm n « « . p b eled iyeW ,
tartında te 'U U u ı». kemin n ı»«m v r tnlim elUnnı yapıp bükü,
m rlr takdim rdrrrklrrdı D olt « n r < .| φ ιη konrnyonun 1 -lrd ıy .
teşkilâtında ilk iş olarak hüküm ete ta va iye ettikler» »unlar idi:
1—
Kaldırımların, lâğım v e au yolların ın yapılm an .
2—
Sokakların tem iılenm eai.
3— Sokakların tenviri.
4— Sokakların mümkün olduğu kadar fen işletilm eai.
5 — Bir muhaaebe teşkilâtı yapılmaat.
6 — Bu işleri görm ek ürere halktan b eled iye için bir v erg i
alınnuuı.
7—
Belediye kanun ve nizam larını tatbıka
kom iayon un
memur edilmesi.
Bu kom iayon toplandığı zam an Utanbulda hır de (Ş e h r e ­
m aneti) teşkil olunınu|tu Şehrem anetinin v a zife a i: Eanaf işine
bakmak ve bazı şeylere narh koym ak idi. Şeh ıem an etin de eanaf
ve ahalinin ileri gelenlerinden m ürekkep b ir (Ş eh ir M e c liti) bu·
lunacaktı.
1854 (1 2 7 1 ) den 1857 (1 2 7 4 ) aenram r kadar ne Şehre­
maneti. n r de kom ıayon raaalı hiç bir iş gorm efte m u v a ffa k ola*
modı. Eaaaen değil bütün T ü rk iyrn in . hattâ latanbulun b ile h eı
tarafında birden garpta olduğu şekilde yen i b « b eled iy e teşkı·
lâtı yapm ağa imkân yoktu. Buna bir çare v r teşkilâta bir n»ukaddimr olm ak üzere 1857 (1 2 7 4 ) w n e tin d e U t a n b u l u n G alata
v c Beyoğlu cihetler.nde b.r (Nürounc daire·.) ^ddı Bu dairenin
kanununu vc tefkUiUm yine l.tanbuld. bulunan ecnebiler. y».
hut c c ncb.lcr gib. Avrupada y.fom if. K« , p lUnUnnı oğrenmi,
Bayrı mü·!«mir r yapm.flard. Haiti, on »ene kadar dairenin mu
h abciot vr mütolentı türkçe de birlikte fnıntırca cereyan etmbtlr.
|vte Türkiye belediyelerinin Franıut u.ulunb taklit etmeler. bu
/am anda bu »uretle bajlarniftu. Bu igte de ailen Krnnu/ olan
(A ly o n ) »ın t'-ıiri olduğu ftipheairdir
O
za m an k i hüküm eti bu yolda belediye tcfkiline »evke·
den m ecb u riyet bir d ereceye
kadar ecnebilere h o f
görünmek
v r bir if, bir yen ilik ya p ılıy o r gib i gösterm ekten ileri geldiği yu
«çünkü D evleti A liy e
bedhfthln·
n ; Saltanatı S erıiye bir »e y yapm ıyor v r paytahtın
ifad elerin den de a n la tılıyor
trryin ve
ı»lnhı hakkında bile him m et olun m ıyor yollu bir takım ekil/ip
n efre tm e k te v e d ev a ıri belediyenin fiile uclemiycceği lâkırdı·
l.uını dahi m eyd an a atm akta olduklarından y ı nrulık bu yolda
ga yreti filiy r go tterilm ea ı
· E vvela niçin Bcyoğhından batla·
m id iyim v e g a y ri m ü »lım lerle ecnrhilerin neden dolayı belediye
itlerin e k arıştırıld ığın ı tomrimat dairelin in m ıubetennde görü­
len «u fıkralardan ö ğ re n iy o ru z ; «yap ılacak fe y her nr i»e bü­
tün U tonbulda birden yapılm ak muğalnta. v r tekellilflU olnra*
ğınılan (a ltın c ı d a ir e ) iftih ar olunan B eyoğlu ve Cırlatadu aktı­
ralı k etıre v c rb n iy c i m utena bulunduğu mîeMlft aahip ve mu­
kim olanların e k »r r i«i dahi b ö y le
hınuuıtı memaliki «ürede
B orm ü f v c a n la m ı· v r o cih e te nhınacak mnarafa mukabil ken­
dilerinden alınacak akçenin ıtn»ı bir v.t/ifei »ahdıa olduğunu bi­
len adam lardan olduklarından bu ı«e modan ballanılıp
oraca
hiîtnü n u m u n e·! her tarafa anlatıldıktan »oı.ra tamim edilme»i
m ünasip gib i m ıita lra olunduğu
Y in r o mnrbatada b eled iy e iflr rin r ecnebilerin iflirakl de
»ö y le İZAh edilm ektedir « b ir de her m em lekette böyle iflerdr
butunnıak hukuku b eled iy e iktizasından olarak bu dahi Mİıild
m em leket olan devlet trh aaim a m a h *u · i« r de heit !İe*-fCt|f*lı
olan yerlerde umurtl b eled iy ed e »e k rn e l fehiıdeıı «jUn rv'
nebilerin dahi müşareketi kabul kılındığı muhakkak olduğ» ' 1
dan.... V c B eyo ğlu v e G alata d m etin d e rnukim olanların r ^
O tu n a L/cin
riai d a h i Icboi ecncbvyeden bulunduklarından
k en dileri bütün
bütün m an ln h a tA v u k u fsu z b ırakılm ak nam ünaaİp o lm a m a sile
ya ln ız c em iy etin y a p ıp v e e d ip te d evletin kabul v e tasdiki ili.
•ine m uallâk olacak n izam atı eaatiyeai m ü zakereeın de bu lu n ­
m ak ü zere anlardan dahi b i» kop k ifi ta yın e d ilm e ·! m ünasip
olup. ..M
B izd e ilk d efa b eled iy e tenkilinde d ık o k ir d e « e r b ir cil · :
dc b ele d iy e r e iii v r azatın ın intihapla m ı. na»plu m ı olduğunu
b ilm ek tir
B a lu e ttig im
m azbatada bunun hakkın da d a ?u fık
ralnrı o k u y o ru z:
«...
M m allh i b eled iy e için t r fk il olu n an id are;
mahallât
a halicinin intıhnbile ta yin olu n m ak k aıd eı u m u m iye ık tı*e«ın dan o lu p en d o «r u y o l dahi bu i»e d e b i/ cr uaulen birden bire
buralara g id ilm e k m ünaaip olarnıj-acaftından bundan
zarla y a ln ız b iı d airen in iyiııd<* bulunacak
« a r fin ·
m e c lı» a/aaının vr
m üdürünün o l dnıre ahaliainden o lm a k ü zere devirtme intihap
v e ta yin o lu n m a »ı sureti daha m u v a fık ı hal görü ldü ğü n den ni*
za m ııa m ei m ezk û r ile »a y in olu n an idareı b eled iy ed e bu knidr
e » a · tutularak »a lla n a lı »e n iy r n in u *u lii â lly e «in e te v fik i m a»
lahat e d ilm iş tir.....
M u tla k ıy etle idare olunan bir h ü k û m etçr bundan bft|l:a
türlü b ir şey d e yapılam azdı.
N ü m u n e ılu irc«in in b ir m ecliei· bir m üdürü v e lü/uınu ka·
dar m em uru vard ı. O n »en ed en b eri U tanbulda otu ran v e daire
dahilinde 1 0 0 0 liralık em lâk i bulunan »e k iz ki|i hüküm etçe üç
•en e m üddetle b eled iy e m eclisine aza ta yın olunurdu
Bunlardan
başka yin e o n »en ed en b eri Utanbulda otu ran v e daire dahilinde
k a m ın ın v e y a yakın akrnba*ının üzerinde 3.000 liralık em lâk
bulunan ecnebilerden dört kişi dr b eled iy e m e clu in e m üşavir Λ/η
ta yin edilirdi. D airen in rnim aıı. m ü h en d in v e d ok toru n ı c c l i ·"
ta b iî azneından idiler. M üdür do hüküm etçe tayin olunurdu
ıV
ire y e m üdür olacak /atın a ra d erecelin d e em lâk »nhibı olm -ı »1
lâzım id i v e müdürün frannızca b ilm eti şarttı
Utanbulda ilk
>c*
Ic d iy e m üdürü h ariciye teşkilâtçısı K â m il B eydir.
N ü m u n e dairevi o zam an m cvcut olan Şehrem anetıne dcû'1·
T *rU r*4 * V h ln illfİn Tariki luktun
resi on »ene J tv a m eden tecrübe devresinde b it çok iyi ve gu*el
iyler ya p tı: M c a d i dairenin kadastrosunu yaptırttı. Şehrin içindelil g a y ri mushrn m ezarlıklarını kısmen olsun yehir haricine
kaldırın. O rada ga yri m ftslim ler için sıhhi v e sari m e­
zarlıklar yaptırttı, iki b elediye bahçesi tefti· etti. Frengili haslalarla sokaklarda biribirinı yarahyanları v eya kazaya duçar olan·
lan ted avi için ıkı hastaluıne açtı. Y o lla n geniylettl. katılırını döyeti. Iıtğımlar ya p tırtl. sokaklnrı havagazı ile tenvir elti. Kârgir
bir b eled iy e b in an yaptırttı, ve daire dahilinde kargır iııyoatı leyv ik etti.
Tü rkiyede ilk d efa ga rp tarzında b elediye tef kilinin d ev.
lelın resm i tarihçisi v e bittabi yam anın en m ü n evver v e en vu ­
kuflu bir adam ı dem ek olan vak ’ a n ü v i» L u tfi E fen di tarafından
ne tarzda telâkki edilm iy v e tarihe ne suretle geçırılm iy olduğunu
merak ederek bu zatın henüz busılmamıy olan tarihinin dokuzun·
cu cildini arattım , buldum. O rada yu »ö zleri yazm aktadır:
«İstan bul ile bilâdı srlAsr d rva ir b eled iyeye taksim olundu
G alata ile Beyoftlu altıncı daire ittihaz olunarak ol havalinin ek ­
ser ahalisi d e v a m lıelediyen in lüzum ve mtıhaasenatına ve A v ­
rupa usulüne v â k ıf olduklarından d evairi »a ireyc rnısal olmak
doğrudan d oğru ya Sadaret makam ına merbuttu. Nümune dai*
üzere iptida oradan baylanılarak icabı hale yuru olundu. Hariciye
teşrifatçısı fu a t Paya kayn ı K âb il b ey bu altıncı daireye miidür
oldu H am dolsun d evairi saire ahalisinde o kadar malûmat olm a­
dığından daireleri dahilinde fuhuyhaneler ve kumarhaneler gibi
m enhiyatın itiyndile altıncı daireden örnek almalıdır. ··
R e »m i tarihçinin m edeni v e asri bir m ü e»ıe »e olan belediye*
y i bu tarzda anlaması %*e tarihe b öy le geçirmesi hayrete yayun d eğil m id ir)
Asırlarca uğrayitdığı halde bir türlü m en 'i mümkün olmıyan
fuhyu m uayen bir yere hasrederek \χ ».iliklerini sık sık mua­
yen e ettirerek bu yüzden frenginin önüne geçmek İMiyen bele­
d iyey i fuhuyhane v e kumarhane açıyor veya tejvtk ediyor di)'*
»urıhe yazm ak en h a fif bir tâbir ile yalancılıktan ve i/riredan
bayka bir yey değildir.
0«α*
m
c t , Λ* ha » v a d r h a y « ‘ ve ,ce* ,ü f c ,m rm cl,d ‘ r A «*c U e
oWuJu K a l^ b u g ü n b O e ^ H . be-
« 0 J 5 k b .; » « « - « " *
S
S
h
İ bif « ö d e bokn„>,.n. fa k », m u n o v r ,
Lr rk.rtu'fi— —— ^M i t
E r
b .W iy e l« .«
d o i< i ,d u « d
C U m h u r ıy c t
» in d » bir fayda beklenmemelidir.
Beyojtlunda Iccrûbr edilen yen. belediye « « 1 0 1866 ( 1285)
*n e .m d e Utanbulun her tarafında t a l l A «d ilm e k ı.lrm ld , ve
Utanbul o., dört belediye da.re.ine u k » im olunarak Ş e h ır m M tl - Numune daırr.i de dahil olduğu halde - bu dairelere merci
gııtterildi »»e de h.ç bir yrrde e « . l ı bir it yapılam adı
1 2 AS ( Iftb.H) belediye niramnameainc « ö r e te »k il olunacak
on dort dairede ahali Urafından inlıbap edılm i| 8 * 1 2 a/adan mü­
rekkep bir belediye meçini bulunacak ve her dairenin aza ara·
»ınd^n M<ılmi| bir de reifti olacaktı Belediyelerin van » dairelerin
merkezi vc meıcıı o l»n Şehremanetinde dahi bu belediyelerden
Kondeıiletek bir rriı ile Uç aradan v e on dört daire için cem^n
56 kişiden mürekkep bir (C em iyeti U m u m iy e ) bulunacaktı Bu
C «ım y«tı Umumıyeden b»|ka yine Şehrem anetinde o r a ·! hükü­
met Urafından m etli» hark inden intihap ve tayin r d ilm if altı kiytlik Bır (M ecliıı F.mnnet) olacaktı
Belediye m rdiıınc u a olabilmek için »enede 5000 k a n ıt
v * r jı verecek em lik* u h ıp ve malik bulunmak Uurımdı
’l ani
şehrin idare·inde yalnır emlAk tabipler i » ö t »oyliycbılırJerdı. Em·
l;.kı nlnuyan vatandadır bu haktan mahrum idiler.
I 6 M (1285) t e « İS76 (1 2 9 3 ) »enceıne kadar bu ««-♦kilAttan da iıtifadr edilemedi ve Utanbulda B eyoğlundan başka bir
Vrrd- r M,lı belediye teşkilatı yapılamadı ve ya|atılam *dı. Bitta­
bi bu b eW iytU .d eo üçe, „ Λ ^ lm e d ığ ı ,çın Şehrem anrtinde de
(i emıyetî Umumiye)
toplanan,adı
—
...................
«upiAiuımaaı.
I I ! ? 7Î
<*r hükümetin tekli M eşrutiyete tahvil vc
d
e
f.
M
ee
lU
m
e
b
.„
„ n toplandığı
«aman o
m ccli.ten yin
e 4
ilk» °dctl â I , Γ T m , ·,,ΒΛη
«opUfHİîfcı
tamun
o rneclitten
Yinr
c
\—
â
_
® T *.
U b r b i yatnı» ItUnbuU d * * n ItU nU ıU U n b » vk * T ü rk iye
v t k M ibaU ııtu mAhtu. olmok iu t t * iki b rltd iy r kanunu Ç^U
T«u%irt* «.k u ta *» tunu Uu^rı
U·
'8 7 6 (1 2 9 3 ) k jn u m . f c
1868 (1 285)
pek ar l-rk verdir \ ·Ιη ./ I 8 6 B nuamname» l.tanbulu on don
U W i y e daıreaine taktım etm if iken Ιβ76 kanunu ParUi taklit
ederek |ehn yirm i daireye a y ırm ı*!. Bu de belediyeye ere ola
erklen n v e r e le r i miktarını 250 kuruşa indirmişi Yani hûkûmete »enede 250 kuruf v erg i verecek, emUkı olmıyan kimte şehrin
idareaırıde »öz aah ib i değildi.
Bu kanunların Türkiyenin teşrii hayatında buyuk kıymet
ve ehem m iyeti vardır Y a n i Türkiyede mutlakıyet rejimi kal­
dırılarak dk d e fe M illet M eclui toplandığı raman her fry den
<>nce bir b elediye kanunu yapılmak düşünülmüş ve ilk teşrii
m erin de dürt a y çalışılarak ancak İni kanunlar ortaya çıkarıl­
mıştır B elediye tarihinde ehemmiyeti olduğu kadar Türk teş­
ri v e idare »ahaaında da deÛeri bulunan lıu hadise hakkında
O sm enlı M eb ’ usan M eclisinin rabıt tende*inin 20 Teşriniev­
vel 1325 şayiamda görülen şu irahat bilhassa hururunurda ok u rm ağa değer
·< 1293 senesi haziranının yedinci günü tatili mürakerai
etm if olan ilk M ılet Mecliaı Umumisinin dört aylık mesaisin*
dair m eb'utanda kıraet edilen nutka nararan o vakit Meclisi
Um um inin gördüğü işler ( 1 β ) e beliğ oluyoree da bunlar rneyanında m em leketçe şayanı iatifade olan ve mevkii tatbike
varolurum ne tay iri mesai Dersiadet ile vilâyet belediye kanun­
larına münhasır olup mevadı saire arirai teşeküriye ve em ulı
mürakerat v e muhaberattan ibaret idi.*
Kanunun n e ş re d ild i· K M »çinde Osmenlı · Rw« harbinin
çıkması üretine bu kanun da tatbik edilemedi
»ene tereddüt­
ten .onra nihayet 187* f 1 2 % ) da latanbul on belediye dairrs.Of
taksim edildi Dairelerden müntahep belediye mecliai. mflntahap
»ekler, Şehremunrtinden de münfahap aradan mürekkep (Cem­
iyeti Uum ryei B eled iye) kaldırfıldı Cem iyeti Umumiyet Bele­
diyenin if ini görm ek ürere eratı hükümet tarafından
(M eelial E m an et) lurakıldı. O n belediyeye hüküm*!
maaşlı hirer müdür tayin olundu
^
190A (1 3 2 4 ) lenetm e kadar Utanbulda b e l e d i nu
rarrda idare edildi
(H m »
t»
tons /1324) de ikinci defa m eşrutiyet iU n olunduRu zam an
»876 M >9 3 ) belediye kanunu tekrar «atbık e d ilm e ğ e b « , land..
Iıunbul. b ek d ,y.
J *™ > b ' W l ^
2 3 - « n l d . . H e d ei-ed . o » A . * » J * » m u -ek k e p ve
k . „ 1,1, meçti· toplendı· Bu m e c l» « « n d . n
b .rn . o d . . r e y . . r „
l.yln edildi Met dâirenin re... ile iki « a » · S eh rrm a n c.m d e to p ­
lanarak 64 aradan .baıel olan (C e tn tv e ü U tn u m ly e i B e le d iy e )
y j teşkil etliler
Fakat tfle* yine arnı ed ild i*· «ıV . yü rü m ü yo rd u
1 ter daire
kendirini hududu dahilinde m uitakil bir b eled iy e telAkkı ediyor,
varidatı as olan belediye
difterinden m u aven et
g ö re m İy ordu
H.ttA daırelrı mercileri olan Şchrem anetinc b ile m u aven et et·
memece. verilen emirleri dinlememejVp başladılar Eaaarn bu tarz­
da bir belediye tefkdAtı · şimdiki Berlin JeşkilA.ı mOate.«na olmak
u/ere · dünyanın hiç bir yerinde yoktu
P a t i· nüm une i.tihar
edilmiş olduğu ve Parı.te de yirm i b eled iye ju b e ei bıılundujru
halde o belediyelerin Utanhuldaki gib i a v n m e e li.le ri v r müntahap »ciılari yoktur.
1912 (1 3 2 8 ) de ne«rolunan bir kanun ile bu fa v d a »·/ te*·
kilit kaldınldı Utanbul (Ş eh rem aneti) nam ı altında b ir trk be
ledıye d aim i addedildi v r bu bir irk b eled iye d a ire .i doku/ şu­
beye aynldt Her (uheve hükümet tarafından maaşlı birer m ü­
dür tayin nlımdu. D oktu şube dahilinde halk tarafından intihap
Mun-n altışar asadan ceman 54 kişi Şehrem anetindr toplanarak
iM îr ? T ™ ıV ,i un’ 'yeÎ
T· ’ '» Μ
v t ,nJ «u ,rt,r
*
, ^ "'• "u n d a k i ademi m erk rriyet y e rin e bu « ’ fer de
..kı »ur m erkesiy* u.ulü tatbik edilm ece b a ,l«n d ,
I|«e 3 Nitan l<>30 u,ih|i ,i„,d ık i b eled iye kanunu ta.bık
0 J u e4 2 d u
Mm* n Ull,nbul
bu tek ild e idarr
»ncunatian avvtlki Ornınnlı | *,kiU ıı.ıd a Utanbulda oldu­
Im rLtjm U HhtrrtUttm
l u lh l lakı*»r.
Ul
ğu gib i vilâyetlerd e d e b elediye işleri birinci derecede kadılarla
muhtesıpler tarafından görülürdü. Y in e Istanbulda olduğu gibi
T ü rk iyen in bazı (e h ille rin d e (Şebrtrtninı) m evcut olrnukla ln-raber bir ktamında da şehir nAıbı, şehir kâhyası, Şeyhülbrlet ( M ı ­
sırd a ) k i m
(m u h ta r ), çöplük subaşısı (tem izlik m em u ıu ) gibi
m em urlar d.» vardı
Şehir kâhyaları · kı bunlara ayan ve e fra t ta drnıllr · büyük
v e dikerleri küçük şehirlerde bulunurdu. Bu m em u riyetin
ilk
başlangıçta v c ıg ı tahsilatında. ahali ile hükümet arasında
bil
vasıta olm aktan başka bir şey değildi H üküm et memurları halk·
tan alacağı v e rg iy i v e m em leket m asraflarını halka tevzi ve tah­
sil d efterlerim tan/im eylem ek için bunlarla münasebette bulun·
m a in mecbur idiler. K âhyalar v e kizirler ise bu işlen memleketin
ileri gelenleri ile görüşerek onlarla birlikte yaparlardı. Bınaena·
leyh bu m em urlar bu gib i işlerde halkın vekili ve mUntahabı ve
hüküm etle halk arasında biricik vasıta idiler Kâhyalar ve kizirler
m em leketlerinin en zenginlerinden ve nüfuz ve haysiyet sahibi
olduklarındım sonraları bulundukları vrrlerd e valilerr v r müsellim lrre büyük m enfaatler tem in etm işler ve ayni /amanda da
kendilerine v oy vo d a lık v r m ütesellindik gibi m em uriyetler edin­
mişlerdi. Bu suretle k u vvet v e nüfuzları çoğalınca ve resmt salA·
h iyetleri artınca halka rulüm ve cefaları v e hükümet İşlerine ka­
rışmaları da o nisbette artm ıştır Bundan dolayıdır ki hükümet
vak it vak it kanunlar, nizam lar v e tenbihler neşri ile bunlann in­
tihabı suretlerini, m em uriyetlerinin tandık i tarzlarını ve salAhi·
yellerin in derecesini tayin ve tahdide mecbur olmuştur· Velha­
sıl şehir kAhyalıftı v eya Ayanlık, yahut eşraflık şehirle v « bilhassa
halk ile münasebeti bulunan bir hizm et. hattA ahalinin müdahale
v r ıntıhahıle tayin olunan ilk m em uriyet olduğunu tarihlerimiz­
d en arılıyoruz H er ne kadar başlıca işleri hükümetin (aneemeatın ) yani toptan ve bir kalem olarak istedı&ı vergiyi halkın ser»
vethm nin derecesine ve içtim ai m evkilerine göre onlara /»dal»»
dairesinde damıtıp toplamaktan ibaret ise de hükümet hu hakkı
ve bu salAhıyeti şehir kAhyalanna verm ekle daha doğrusu alιλΙ·
bu hakkı hükümetten almakla hürriyete ve intihap usnlün* def*
ru büyiik bir odm» atılmış oldu Zaten garp memleket t
·
hürriyetle meşrutiyet ve cumhunyctin ba,Uniaci
·
yanmaa, bu gibi beledi .alâhiyetlerin
^
*
«unu gördüğümüz cihetle şehir kâhyalarına . i n S v î
göre birer müntahap (belediye reı.i) göz,lc U knrtok L'
k>*
m ı, oluruz. Şeh.r kâhyalarının halktan aylık veya
ğın» »öylem eğe lüzum yoktur. Gûya bu işleri Dara»,
i»
öylece halim ve hükümete karşı böbürleniılcrdi. Hal£Li bT **
b ile I ürkiyenin ötesinde berisinde bulunan ve âyan. e jra f
a ğ a a d ın ı ta n ıy a n bu türlü adamların halka hizmet görüye^
d i y e n a ı ı l k e n d i mcnfatlarıuı temin eliklerini ve ne derece »oygunculuk vc zulüm yaptıklurını biliyoruz. Cumhuriyet hüküme­
t i b ilh a s s a f a r k vilâyetlerinde ahaliyi bunların zulm ünden kur·
t a r m a k iç in ç o k ciddi tedbirler a lm ıy . hattâ bir çoklarını yerlerin­
d e n , y u r t l a r ı n d a n k a l d ı r ı p garp vilâyetlerine gctirmi|tır.
J
y^
1870
(1 2 8 7 )
»e n e tm e
g e lin c iy e
k a d a r lıtanbu ldan b â fb
T ü r k ı y e n ı n ş e h ir v e k a la b a la r ın d a g a r p ta rzın d a belediye tefkJ
e d ild i ğ i n e d a ir k a y ı t v e m a lû m a t a te s a d ü f c d e m ıy o r u ı
Bu ürik­
te n e ş r o lu n a n Id a r c i U m u m ı y c ı V i l â y e t n iza m n a m esin in yedimi
fa s lın d a « v a l i . m u t a s a r r ıf v e k a y m a k a m m a k a m olan h e r je
v c k a o a b a d a u m u r u b e l e d i y e iç in b ır m e c lis , b ele d i
b u m e c l i . b ir r e » , v e b i r m u a v in le a lt ı a z a d a n
M ü h e n d ia
ve
m e m l e k e t ta b ib i m e c lis in a z a y 1
.
OjyoJ·
d e n i l m e k t e is e d e h ü k ü m e t m e r k e z i o la n
lu n d a ıı b a ş k a y e r d e b e le d iy e U * k ü
l
b u n a m u v a f fa k o lu n a m a d ığ ı ş u p h e »ız d »r
o
­
bdediys t « f
d a n b a ş k a T ü r k iy e şeh ir v e k a s a b * arın d a dah,
k ilû tı 1 8 7 6 ( 1 2 9 3 ) te n .o n r a y a p ılm ış tır-
^
1 8 7 6 ( 1 2 9 3 ) l e v ilâ y a t b e le d iy e le r . «
r e k b u k a n u n a g ö r e h e r şeh ir v c
Ve I * ''" * JJ*
içio *Q frt>h «P
k aan b iin ın b ü y ü k lü ğ ü n e g o r e d o
^
d a n o n ik iy e k a d a r a za d a n m ü re k k e p
^
M rm |rke
cn k v e h e r ik i .e n e d e a z a n .n y a r»»»
,1e m ü h e n d is i v c b a y ta r, m e c lu m m
h *û m
^
f
a r a o lu ^
^
T u r t I ı » J » V h i r r O . ı . n T i r t h l t ıü ıl* * f ı
ma
<fc (C e m iy e tÎ B e le d iy e ) vard ı. C e m iy e ti B e le d iy e U taubuldaki
gib i o lm a y ıp hüküm et işlerin e b ak an m ecliai idare eza sı ile bele­
d iy e m ecli»i azasın in birleşm esin d en teşekkü l eder v c »en e d e iki
d efa toplanırdı C e m iy e ti B e led iy e n in h irin ci top lan ırın d a geçen
•enenin heeah» tetk ik v e tasdik e d ilir, ik in c ilim le b ele d iy en in g e ­
lecek »en ek » bütçem ya p ılırd ı. U tanbulun b eled iy e teşkilatı ile
T ü rk iy e n in d iğ e r şehir v e k asabalarının b e le d iy e teykilatı a ra tın ·
dakı başlıca fa rk aran ın intihup uaulünde v e C e m iy e ti B e l'd iy * ·
nin teşekkü lündcdir
B ir d e v ila y e tle rd e C e m iy e ti B eled iyelerin
m ercii M c d is i U m u m li V ılA y e t tdı. 1909 ( 1 3 2 5 ) sennainr krtdnr
Utanbulda v ilâ y e t v e m ecliaı u m u ın l teşkilâtı y a p ılm ış o lm a d ığ ı
için burada C e m iy e ti U m u m iy e t B e le d iy e dulta m ü stak il v e bil*
h a · · * bütçe tan zim in d e v c s a rfiy a tta daha serbest idi.
1930 dan e v v e lk i b ele d iy ele rd en bah sederken A n k a r a fe h ·
rinin C ü m h u riyct h ü kü m etin e m e rk e z o ld u k tan son ra orndn tntbik olunan y e n i b ele d iy e usulünü d » z ik re tm e k lâzım d ır.
16
Şulıat 1924 ( 1 3 4 0 ) tarih in de neşrolunan b ir k an u n ile
A n k a ra d a Utanbul Ş h rem an etin in v a z ife v e salâh iyetlerin i h aiz
v e Utanbul Ş ehrem nnetınce tatbik e d ilm e k te olan kanunlar, n i­
zam lar. talim atlar v e kararlardan A n k a r a y a u y g u n olan ları tat­
bik etm ek ü zere bir (Ş e h r e m a n e ti)
teykil olu n m u ştu . A n k a ra
belediyesi hüküm etçe rn an u ıp bir Ş eh re m in i v e 24 azadan ınü·
reltkep bır (C e m iy e ti U m u m iy e i B e le d iy e ) tarafın dan idare e ·
dilirdi A n k ara d a m ü ntah iplık v a s fın ı h a iz h e r k e · b e le d ıv e aza.Bina rey vereb ilird i A n k a ra b e le d iy e teşkilâtı için U tan bu l be­
le d iy e n v e l.tan b u l b eled iy e kanunu ö rn ek alın m a k la beraber
barı hususiyetler v e fark lar d a go sterilm iytı. M e s e lâ :
-j
,A Î * î 2 bu M e C e m iy e ti U m u m iy e t B e le d iy e y e a za intihap
edenlerin 1 0 0 v r aza intihap olu n acak ların 2 50 kuruş v e rg i v e r ­
m eler. İstanbul b eled iy e kanunu icabından old u ö u h ald e A n k ara
>Ç»n vergr k ayd ı kaldırılm ıytı.
»», B)
Ş eh rem an eti b ü tçesi; C e m iy e ti U m u m iye i Be
»M ıy en .n kabulü v , Şeh rem in in in tasdiki ile k a t iy e t kesbederek
l* icra m e v k iin e konulabttdi&i tuıldr A n k a ra
t h m ıa M
i
m
bütçesini D A İ l i y . V A İ b i i n t a U « S b n . * « » « « ■ * » '
“
■ C ) U u n bu l C im iy d i U m urm yei B eled iye,, Ş «h .e n ,.n i d .
dahil oldu ju Knltle büyüle. k ü (ü k b û tin
^ ! ° Τ “
lunrime. m M ,t « r a ı - y i n . « U S i y . H U b ülün düjü b -ld e A n k , , „
Şehıcm ınilr Şehremaneti « k in in in m «M .m Ujrtn hnkkı hu k » ·
nunl. D d ıiliy e V e k lk lin e « « i l m i , t i r
Ç ) Utanbul belediye kanunundaki intihap m üddeti A n k a ra
için yarıya indirilmiştir.
D ) Utanbul Ş e h r e m a n e ti k a n u n e n h u tu tî b .r t a b ii* trşkiUt. yapmak Hakkın, hai/ .d.
1912 (1 3 2 8 ) d e b e le d iy e /ah ıta..·
nin Utanbulda p o lip e d e r u h d e olunacağına dair bir k a n u n çıkanldı ite de bir türlü latbik edilememişti. H alb u k i A n k a ra b e l e ­
diye kanununda Ankara belediye rabıtan va rifeein in p o l i t y ifa
olunacağı tatrılı edilmiş ve tatbik olunmuştur.
I|te. Ankara Şehremaneti yanı Belediyende Ulnnbul beledi·
yetinin ve difcer T ü rk iye Belediyelerinin teşkilâtlan araıın daki
rtatlı farklar bunlardır.
Görülüyor ki Ankarada yen i teşkil olunan şehrem aneti d a ­
ha ziyade merkeziyete doğru gitm iş D ah iliye V ek a letin in »u l·
t,.«I nltına daha çok düşmüştür.
Türkiyede belediyenin en ton aldığı şekil 3 Nisan 1930 ta*
rihli ve 1560 numaralı kanunda götterilm iştir. Bu kan un ; «akıt
Oırnanb hükümetinde me|rutiyetin ikinci defa ılâm ndanberi yn*
ptlııııuı ittenilen. fakat bır türlü yapılam ıyan lüzum lu kanunlar·
dandır. Türkiyede hükümet şekli Cum huriyete in kılâp ettikten
•onra yine bir an evvel çıkarılm an arzu rd ild iği ve bir çok p ro ­
jeler. lâyihalar v r teklifler yapıldığı halde ancak 1930 »en e.in d e
nrşredileb tim iştir.
Yen i kanunun tantım ınde etk i teşkilâtlarım ı* v e bunların
» k a t cihetleri gasden kaçı utmadığı gibi gArp belediyelerinin h e­
men hepti tetkik edıhrırk onlardan da ittifade olunmu|tur.
9 fatlı v * 165 maddeyi ihtiva eden bu kanunun bir konferantın çerçevelim · girm etin d · fnıdr görülen
cihellannden
huU»Mf*n b,ıh*cdeccijr;m.
1u rtlM .it V M n tllc ta r . n h i lo k t^ r.
T ü rk iy e d e ilk ih dasm danben kA bu l edilen b eled iye sisteminin esas itibarile F ra n sız usulü oldu ğu n u söylem iştim . M itinle
kelin her tarafın ın b ir tek kanunla idare edilm esin in v e G ir d iy e
a zo lığ ı ile reisliğin m u a y y e n v r m ahdut bir m üddetli· oluşunun
bu usul »çin e n başlı esas oldu «u n u do b iliy o r u z İşte b izim y e n i
kanunum uzda bu esaalar d ah ilin de ya p ılm ış o lm ak la beraber her m illet b eled iyesin d e o ld u ğu g ib i · tatbikat
v e teferruatta
F ra n sız uaulünden a y rıld ığ ı cih etler d e vardır. Bu ayrılıklurın
bır kıam ını izah ed eceğim .
Y e n i b ele d iy e kanunu b e le d iy e y i ş ö y le ta rif ed er:
«•B eled iye, b e l d e n i n
ve
b e ld e
s a k ü d e n n in
m a h a lli
m a h i­
yette m ü ş t e r e k v e m e d e n i i h t i y a ç !* n n ı t a n z i m v e t e sv iy e ile m ü ­
kellef h ü k m i bir şah aiy ettir».
(M a d d e :
I).
Bu tarifin şim d iy e kadar bir koç d e fa b ah settiğim a ' e
m ü·
nıaıp v e kom ü n için g ö rd ü ğü m ü z ta rifelerd en çok farkı o'nm dıftı
g ib i 1789 dan sonra ga rp ta teşekül eden d iğ er m illetlerin b ele d i­
yelerin in g ö rm e k te oldu kları m a h a lli v e beledi v a z ife le ri ifad e
için kullanılan tâbirlerden d e eaas itib arile a y rılığ ı y o k tu r. Hut»
t « biraz sonra bah sed eceğim k o y kanunu nda ( k o y )
de h em en h em en b öy led ir
T ü rk iy e d e her şehir v e kasabada
ün tarifi
m u tlaka b eled iy e teşkil
edilm e/ H erh a n gi bir şehir v e kasabada b ele d iy e teşkil ed ıleb il·
m ek için nüfuaunun 2 0 0 0 d en yulcan olm ası şarttır
2 0 0 0 den
•şa ğı nüfusu olan y erlerd e k ö y kanunu tatbik edilir. Fakat herb '.r * f W r Vey* k* M b a · * * * * * v « y - ***** m erk ezi iae nüfusu
* 0 0 0 e baliğ olm asa bile orada b eled iy e teşkili bu k an u n » göre
m ecburidir Y a n ı nerede vali v e k aym akam otu n yorsa nüfusu
v e le v k ı bir kaç y ü z kişiden ibaret olsu n orada b eled iye teşkilâtı
yapılm ak kanunî bir m ecburiyettir.
T ü r k iy e d e bilhassa Şark
v ilâ y rtlrrın d e kaza m erk ezi oldu ğu halde 30 - 4 0 n ü fu ılu ve y »·
30 · 40 Um varidattı kasabalar bulunm aktadır ve kanun « gibi
y «ıle r d e dahi b eled iye teşkilini m ecburi kılm aktadır. Şayet ara­
nan evsafta b eled iye reisi olarak kim se bulunm azsa hükümet hu
'a z i f e y i ilâve auretile kaym akam lara gördürür.
O u n *» I n *
IM
. . v,
v e b a d a bır tek b e le d iy e b u l u n u r .
Türkiyede b e r ş e h '*
u - M rkrde y inr o b u
-4,)0 0 ϋ
Fakat n ü fu iu 60.000 ı s e ç e "
in ,
ı . w
^ « .E
X
-u
tek b elediye
U tan bu lu n
n . o - A .1 ı « w ^
«
T o X
oölo du
.
b i. * k « ■ * » ■
Ir
10
* ·.
b e le d iy e m in id . ·
o l m a n la . ı i· » « J ı l b ı d ı ı l , · ,
\ .n ı tncak bu i>
j.
f t . , k . »e b i.d .
vahut bulundufttı r b r e ıtflrlı
|r , Fakat belde .inin İçinde oturan, bulunan. iU fiğ ıo la n her şahı*
b *d .y e n in kanuna, n ia m w
l«h n ,»..
n m .t.n ,.
hükümlerin, mimak. y.pnuık. h . , ( . . Ucre. «
e n , , ·! . ......
a ld . t l.n m v e ,,
mekle mükelleftir. (M adde 1 4).
Bir şehirde oturup ta o şehir belediyesinin kanunlarını, ni·
tamlarını, emirlerini, tenhthlerini dinlememek, İstediği v e rg iy i
vennemek olma*. Y erli, yabancı b erk e· bu em irleri d in lem eğe
ve belediye vergilini vermeğe mecburdurlar. ^ abant dar!;» ecn e·
biler yalnız intihaba, yanı belediyenin »dareeinp iştirak e d e m e z­
ler. Bunu bira? daha irab ιςίη diyebiliri/ ki m eselâ Utanbulda ya*
pılan veya açılan bir lıaıtnhanenin mavrnfını Utanbulda oturan*
iar verdıffi ιςιη o hattahaneden yalnız Utanbul balkı iatifade edrr
Türk iyenin başka bır şehrinden gelen bir hasta, yahut Ί ürk iye
haricinden gelen bir ecnebi bu haıtahanede ancak parn ile y a ta ­
bilir. Belediye ve idarei huıuıiyenın paraııle yapılan v e idare
edilen mektepler de böyle olduğu gibi Utanbul D arü b ıccze»i da
lıi yalnız o şehrin fakirim le muhaceret «üretilir g e lip Utanbulda
yerleşenlere nıahtuıtur. Binaenaleyh he* T ü rk ancak n ü fu » ku*
tilğiine yerli olarak yazıldığı beldenin hemşehriaidir H em şeh ri·
lerin belediye işlerinde reye, intihaba, b elediye idareaine utirMs*
ve belediye idarraının devamlı yardımlarından i»tifa d e y e haklan
vardır. (M adde 13)
Türkiye belediye makinelini işletenler:
1—
Brlediye m tcUıij 2 * Belediye encümeni*. 3 * B elediye
m · . ; 4 . Belediye rria m uavinleri: S · B eled iye b aşâm irleri; 6 -
T » * * * *
T ir tW
tm k lş U ı
lif
İstanbul gib i şubeler* ayrılm ış o U n büyü k şehirlerde şube mü-
dürteri.
Şim di bunlar hakkında v c b llb « » ıa b eled iy e in tlh abatın a da*
ir U t u iıah a t v ere c eğ in i:
1
Belediye m e d u i: Belediye mreliaine arA olm ak Veya
b elediye m ecliaina a *a İntihap e lm e k b i» takım şartlara tAbidir.
E v v e lA ; B eled iye m eclisin e ar·» intihap etm ek için;
1—
2—
T ü ık olm ak.
İntihaptan e v v e l o şehir v r y a kaaabada r ıı a r altı a y ·
danberı otu rdu ğu nu iabat elm ek .
5—
4—
18 yaşını b itirm iş olm ak,
Afcır h e p i· cer.«.aile m ah k û m olm am ak ,
5—
H ıdernatı Am m eden m em n u bulunm am ak.
6—
H ı r « î l ı k . d olan dırıcılık, e m n iy e ti auiiatim ali
h ayaıycti
b ora n
»u çlarla
i llâ · ve
m ah k û m b u lu n m a m a k ...
şarttır.
S a n iy e n : B e led iye m e c lu in o aota in tih ap olu n m a k için :
1—
T ü rk olm ak.
2—
İntihaptan e r v e l bulun duğu şehir v e y a kasabada en
a t altı ayd a n b eri otu rm u ş o ldu ğu n u isbat etm ek.
J—
H ıd cm o tı Am m eden m ahcur olm am ak .
4—
25 yaşın ı b itirm iş olm ak ,
5—
T ü rk çe o k u r y a za r olm ak .
6—
A * a intihap eden lerd en aranan v e yu k a rıd a 4. 5 ve
6 ıncı fıkralarda gösterilen suçlardan birlsile m ahkûm
olm am ak
7—
B e le d iy e y e ait b ir iş için oııu n ln m u k a ve le ya p m ış, yu*
hut taahhüde girişm iş v e y a m u k a ve le ya p a n v e taah­
hüde girişenlerin k e fili v e şeriki olm a m a k , v e yahut bu
gib i işlerden b e le d iy e y e borcu b u lu n m a m a k ... lArınıdır.
A r a intihap eden lerle aza in tih ap olu n acak olanlarda ura·
non şartlar arasındaki farklar yu k a rıd a k i fık ra la ra ! birblrile mu*
kayeaeaesinden anlaşılır. T ü r k iy e b eled iyelerin in garp hükümet
terinin tatbik etm ek te oldu kları uaullerc h an gi noktalarda ben/e-
OMR*» LrftP
IΛ
dıfiini v e hangi noktalarda aynldığm ı burada uaha kalkılmak
urun sürecektir. Y m t kanunda aza intihap edenlerle a z * olacaklor lutkkında barı İstisnalar da vardır. M e s e li silah altında bulu­
nan askerler. jandarmalar. zabitler. polisler, askeri memurlar,
belediyeye ara intihabına ıçt.rak edem ezler v e kendileri d e * * »
olamazlar. Bılûmıım devlet m em uılarile. bilum um
belediye
memur ve müstahdemleri m em uriyetleri d a ire m d e k i belediye
meclisine intihap olunamazlar. (M a d d e 2 i )
Mebuslarla vilâyetlerde encümeni daim i araları bu vazifeler
üzerlerinde bulundukça belediyeye aza olam azlar. Y .n e bunun
gibi belediye meclisinde ara iken mebus olan v e y a daim i encü­
men azalırına intihap edilen kimse dahi b elediye aralığından ıs.
tifaya mecburdur.
Hır de hısım, akraba, m eseli b a l » de oğu l. dam at ile kayın·
peder, ve kardeşler aynı mecliste bulunmazlar B oyln U n intihap
olunmuşlar ise en çok rey alanlar kalır, difteri çekilir (M ad de:
2 6 2 7 ).
Türkiyede belediye meclislerine « r a olacakların adedi şehir
ve kasabaların nüfusuna g ü l · feabit v e tahdit olunmuştur. V e
bunun nısbeti kanunun 21 inci maddesinde y a z ılı dit Bu madde
y e gbre umum nüfusu
3000 e kadar olan kasabalarda
I 2 ve
10 0 .0 0 0 den yukarı nüfuslu kasabalarda aza adedi nihayet 60
olur
Bundan fazla olam az Y a ln ız Istanbulda müstesna olarak
az.ı adedi 6 Θ e çıkabilir.
Belediyenin esaslı işlerini ahalinin intihap e ttiğ i bu meclis
görür ve en mühim işi olan belediye bütçesini bu m eclis yapar
vc belediyenin sarfiyatını yine bu mec-hs tetkik v e tasdik eder
Belediye meclisi şubat, nisan ve teşrinisani ayları bafJftda
olmak üzere K n ed e üç defa toplanır. Bu toplanm alardan birisin·
de gelerek senenin bütçesi yapılır. V e bu toplanm anın müd­
deti 30 gündür. Diğerinde geçen senenin
m asrafı tetkik
ve
tasdik edilir. Uçüncüsunde diğer belediye işleri görüşülür. Π'·»
sonraki toplantılann müddetlen 15 er gündür. Şayet
butçem attaf tntkikatı ve sair işler bu m üddetler içinde bitm ezse va­
li 15 er günü geçm em ek üzere bu m üddetleri uzatabilir. Fakai
Τ·Λί>·* <*MılW
W*"«»* lnk,,‘"
tcbebint «1* D ahiliye V ekâletin e b ildirm eğe mecburdur. F e v kalade mühim ve müstacel bir i« çıkarma b elediye reialnin y a ­
rılı daveti veya atadan uçte hırının eababı m ucıbeli talep v r
teklifi üzerine. yahut doğrudan doğru ya valinin d a v r lıle bele
diye m etlin fevkalâde olarak ta toplanabilir Fevk alâde
top ·
lanm aUıda davete sebep olan ış ne n e o işten başkası görüşü­
lemez. V e bu sebeplerle bu davetlerin halicinde b eled iye m a ­
lan kendiliklerinden gelip
toplanam azla» Ih ılb u k i
K am u tay
davet
vaki
olmadan
teşkilâtı
esasiye
kanununda
yittih yıınlerdr meaelâ Teşriniaani iptidasında
ken diliğin den to p ­
lanır. V e K am u tay bi» siyaset yeridir H e »
rneb'ua inlediği
tarzda siyasi kanatleıini söy lıyeb ıli»
L â k in b eled iy e m eclisle·
rinde rır b öyle davet va k i olm adan toplanm ak hakkı
vardır,
ne de siyasi kanaatlerini ad yliy* b ilm ek salâhiyeti, Y a n i b e le ­
diye meclisi açık ve gizli toplanm alarda siyasiyata dair m ılz a ·
keratla iştigal v eya siyasi tem enniler izlıar edem e/.
53 _ _ fıkra 4 ).
(M a d d e
Belediye a/alan 4 «en e için intihap olunurlar.
B elediye relilerin in intihabı:
B eled iye reu i
m e d ia açan
aranndan intihap olunabildığı gibi m eclis haricinden, fakat a ·
za olmak n fa lın ı haiz olanlar arasından da yin e m eclisçe Intı·
hap olunabilir. Bundan başka İcra V e k ille ri H e y e tin c e «ö r ü le ­
cek lü/um ii/erine teabıt olunacak b a zı vilAyet m erkezlerinin
belediye reisleri de oranın b eled iye m eclisince d eğil. D ah iliye
Vekâletince intihap v e tayin olunur. Şim diki halde bu anlâhi·
yrt yalnız A n k ara b elediye reisi için istimnl edilm iştir. A n k ara
belediye reisim A n k a ra b elediye m eclisi d eğil. D ah iliye V e k â ­
let i intihap etmiştir
V ine kanunun 94 üncü m addesinin «*D^ fıkrasına flöre
hükümet isterse \ alileri v e kaym akam ları da bulundukları şehir v e kasabaların b elediye
reisliğine tayin edebilir
Şimdi
A n k ara belediye reisi oranın valisi olduğu gibi, latanbuld* ia*
*F*İr»da ayrıca i/ah edileceği üzere vali a y n i /amanda İstanbul
*diyeam in reisi ise de A n k ara ile İstanbul araaında
fark vardır.
biraz
O · mân M
t«>
ı
Reiriik müddeti azalık müddeti gib i ■* »enedir.
b u ka belediye
R rı.tc n
yine kendi .«alarm dan bir *ene m üddetle
iki reiı vekili intihap ederler. R e .· bulunmadığı
zam anlarda
İm vekillerden birisi m eelııe riya ıe! eder. R ied eru ı m em u riye­
ti vilâyet merkezi olmıyan yerlerde, yani kazalarda
valinin
totdikile ve vilâyet merkezlerinde D ahiliye V ek ilin in in h a.» v e
Rri»ieumburun ta*dıkile olur.
Görülüyor ki Türkiye belediyeleri reis intihabı l.u .u .ıın d a
her milletin belediye lefkilâtından dalın gem » tutulnıuftur G arpta tatbik edildiği h»lde Türkiyede kabul ed iln ıem if olan ya ln ız
bir u»ul kalmiftır. O da Am erika u»ulüdür Am erıkndn - bıllm »«a
büyük (ehillerde · belediye rei»ı Arayı um um iye lie doğrudan
doğruya
Ahali
tarafından intihap
olunduğunu b iliyo ru z
l»te
birde rkıik olan yalnız bu uıuldür.
Türkiyede belediye reiıliği fahri değildir. ücretlidir. H at*
ta 70.000 den ziyade nüfuılu olan jehir v r k a »»b a la n n b eled i­
ye azaltın hnkı huzur dahi alırlar
verilmez.
D iğerlerinde azayn bır |ey
Belediye meclitlerinin müzakereleri açıktır. H e r k e · dinliyebılir. Fakat gizli münıkeıe yapmaca da meeliam hakkı vardır
Ancak m eeli· gizli müzakereyi en büyük m ü lkiye m em uruna
bildirmeğe mecburdur. En büyük m ülkiye mem uru « iz li to p ­
lantılara bizzat girip dinlemek hakkını haiz olduğu gib i yerin e
kil» memur da gönderebilir. Toplantılar ve m üzakereler,
«ç ık
olıun, gu ll oltun. her ikilinde de verilen kararların hulâsalarım
belediye reni rn büyük mülkiye memuruna bildirm eğe v e beleıyr knpıtırta aımak «m etile de halkı haberdar etm eğe mecbur­
dur. Bunun »ebeplerinden hırı., belediyelerin kanunlar haricin*
d r işlerle ve bÜhaıa .iy a ^ tle u ğ r a la m a la r ın ı temindir.
Belediye m e ç im d e i n olduğu halde, o m e, iiı.n açık v e
g u li toplantıInrında h u lu n .m ıya ck re .d e , ve azalar da vardır.
Meaelft mukavele U . alâkada, olduğu i,lerde. kendirinin v e y a ­
hu. akrabasının taaarufu elnnda bulunan em lâkin ı.tim lAkı. ki*
lalannıaıı veya «m n alın m a » müzakere edilirken bu i,lerde
«lâka., olan a z . m ecll.te bulunamaz D aim i encümen azalar.
TurtJjri» ««hiftdicuı Tk
riJü
Ut
da husu«î »urette alâkadar oldukları m eselelerin
encüm ende
müzakeresinde bulunam azlar Bir de geçen «en en in hesapları
m üzakere ed ild iği /«m m » b eled iye re in m üııakcrata iştirak ede
m ez. R eiş v ek ili m uxakerati idare eder
D aim i en cü m en : H e r b eled iyed e m eclis içtim a etm ed iği
jam an latda b elediye işlerini gu rm rk b o t t reis ile intihap o lu ­
nacak aralardan m ü rekkep bir d aim i encüm en bulunur. Dniınl
enenm en azalarının m iid detı I senedir. F.ıtcümrn a/nlığı fahri
değildir. ücretlidir. E ncü m en in g ö re c e ğ i işlet b ele d iy e kanunu­
nun 8 3 üncü m addesinde y a n lıd ır. B e led iye başâm irlcr. k en d i­
lerine oit işlerde rey «ahlbi olm ak üzere en cü m en d e b u lu .n b ilirler. (M a d d e 77 - 7 8 ).
Şim diki b elediyeler k öylerd e, «itelerd e, m ünisiplcrde
ve
kom ünlerde olduğu gib i bir d ereceye kadar hüküm et içinde h ü ­
kümet
d e lild irle r.
Ş im d iki
b eled iy eler
ancak
K a m u ta y ın
tan «im ettiği kanun v e hüküm etin ya p tığı nizam larda gösterilen
hudut dahilinde kendilerine bırakılan mnhûlll işleri görü rler
İşte b elediyelerin kanunlar
v e n izam lara m ü sten it
bazı
hakları v e salâhiyetleri oldu ğu gib i her h akkın k a r c ın d a bir de
v a zife bulunmak esas k a le le r d e n old u ğu için b ele d iy ele rin hükûmete ve bulundukları şehir v e katoba halkına karşı yapm akla
m ü kellef oklukları bir çok v a z ife le ri de vardır.
Kanun v e nizam larla b eled iy elere verilen v a zife le rin yapıl
m a., birinci derecede paraya b ağlı old u ğu için b eled iy eler buUmduklar, şehır v e k a «ab ala , a h a lis in d e , hüküm et vergisin den
başka - y . o v e rg iy e ,a m suret,le. yahu t y a ln ız b e le d iy e y e rnahΓ
" '" 1 1 ,
* ln" k ^ k ı m
h . , « oldu kları g ib i bele-
L
\ x * t l rr€T *,CJ,,Î '** Üa‘ « d I teşebbüslere girişm eğe de
m exundnrlar NJe^lA k en d ' şehır v e k a s a b a lın d a tram vay, otove
^
* * * ' vaajtalan işletm ek, elek trik , havagazı
fabrikan r f Î yepn,a.k · ^
î eİ f '
Vy
künü
drnd.r
d eğ u m e n . ekm ek ve b „ r
v e ucu/ «atarak mü-
' T * * ' " T * * " buU rak
y“ ·
‘ « W , yelere v erile n haklardan v e salâhiyetler.
um
İ 19
B u . . . . d . e n ir i W W i r .
„ d > L b b ü . l . , U ırm in ~ l.p halkm
“ d y ,W d ,ı
S
Î
t a jiW
V „ B> y u k u m ,
ω
„
,k ».
b a h n ,»» b,
HattA bu nokta, nazoıdandır k, W e n t . «
“ » '* » ·
b on U rl. hem halka. b = n k « d W » ·> «■ *■ ■
d iy e le r d e v a r d ır .
.................................
Bundan , v « l « k a h a n U h ^ f e - k - n d ,
huıuat m d t ^ b b i J e K
■ »!,
» y U f r m » , ıb ,
» b u t v lk , n .r , ,,
y »,.,.i.
fim di m «.n < -n yem ek verm ek . u , „ . l . halk t « n b j I h * alı,tır,IL
» e k im .e y r bedava . a < Ι Λ » »
Λ - F*>“ ' t a W - H ' ' t a .
n . mukabil halka ueu, . r trm U y i y « e k * . > J «r k h ·, trm ın c
d ttlet Λ . . Ι v . fenni l ~ i — l yaparak l-m ir . b ol v r çok « u ı bı,
.uyu ya ln ıf « m l i n e v . m ab.IW .in r d e j.l, K a tli r v ın r kadar
tim ler Kara ve deniz nakliye vasıtaları i»leterek «K a lın ın ucuzve rahatta »eKnn Kir taralından, d iğer ta raim a çabucak gitmetini temin ederler vc Kütün bu te»eb b ü .leri k e n d i·» yaparak
bunlardan huıule gelecek ufak tefek kazancı da y in e o »eh ir v «
kauıbnnın diğer ihtiyaçlarına »arfederler
Bu »ayılan »eyleri Utanbulda k u v ve tli bir b eled iy e b u lu n ­
madığı. daha doğrum belediyenin kıym et vc e h e m m iy eti tnkdır
edilmediği zamanlarla hükümet yabancı »irk ctlere im tiy a z •li­
retinde verm if ve yaptırm iftır. Fakat »«k e tle r in im tiy a zı bitince
bunlar »ehre intikal edecektir HattA »im d i bile bu »irk etle r »eh re
hasılatlarından birer hi»ae verm ektedirler l» le her » e y i b e d a v a
temin eden vakıfla bu iktisat atlın daki b eled iy eler arM in da
ItcırUlen farklar bunlardır.
Bunlardan ba»ka belediyelerin diğer bazı hakları daha v a r­
dır. MeselA hükümetin Utediğı bir »ey in y a p ılm a ·!, yeh u t iste­
mediği bir »eyin yapılm am a·! için K am u tayca kanun
ve
hükümetçe nizam ve talimat ne»ir v e teb liğ ed ild iği gib i beledi­
yeler de hükmü yalnız kendi feh ir v e kasabalarına münhasır
olm ak üzere belediye tembih v e yasakları koyab ilirler. H ü k ü ­
met kanun v e nizama riayet etm iyen leri cezalan dırdığı g ib i be­
lediyeler de kendi tembih ve y<at.»kİAtını dinlerniyenlerden cein
alırlar, ticaretten m enedeıler. hattA hapsettirtirler.
Zaten belediyeler ilk b a »U yı»ta ufak m ıkyaata bır hükû-
T w t t r t * | «Μ Τ Τ ***Ι· T .rifc i InkM.r.
lit
m et d eğ il m iy d i > Ş im d i ise nncftk bu kndar sa la h iye tle ri Witling
ur.
B e le d iy e
u fa k
hüküm ete
nıt
yellerd en
istifade
m ik ya sta
b a zı
b ir
im tiy a zla rd a n ,
e tm e le ri tabiidir.
hüküm et
haklardan
olu n ca
vc
y in r
salâhı
M es elâ b e le d iy e le rin
»·
mt ge tirm iy en v e k en d i »»R aileri altındı» b u lu n an hİnnlnrt hllkftm et d a ireleri g ib i v e rg id e n istisna ed ilir. Fiuna ın ııkn b ıl b e le d i·
yeler d e h ü k ü m ete v e u m u m a nıt b in alardan te m iz lik v e te n v i·
mt vergıaı alm azlar. B e le d iy e v e rg ile rin e , b e le d iy e n in akar o l·
m ıya n e m v a l v e eşyasın a h ü k ü m etin e m v a l v e eyyam g ib i haciz
kon m az.
Bunlara y a n ı halktan a ld ığ ı v p .fjile r r v e k en d isin e v e rile n
ticaret haklarına, v erg id e n ve h a c ird en istisn a ya m u k a b il b ele
d iyelerin y a ln ız o şehir v e kasaba seken esin in istifa d esi için y a p ­
m ağa m ecbur old u ğu bir çok işler v e v a z ife le r v a rd ır
Bunlnt
b eled iye kanununun 15 inci m add esin de 7 6 fık ra d a to p la n m ış ­
tır B eled iyen in bu 76 fık ra d a sayılan y ü z le rc e v a z ife s in i burada
tekrar e tm e ce eserin h acm i m üsait d eğ ild ir. Bu v a z ife le r i k o n u ·
nun m etninden ok u m ak lâzım dır.
K an u n bütün b e le d iy e le r için b ir ise d e bu 7 6 fık ra d a sa·
yılan v a z ife le ri h er b e le d iy e ta m am en y a p m a k la m ü k e lle f d e ğ il·
dır. Bunlar kanunda kısım k ısım a y rılm ıştır. B ir k ısm ı m e cb u ­
ridir. H e r b ele d iy e o n ları ta m am en y a p m a k la m ü k e lle ftir.
B.r
kısm ı ih tiya rid ir O n la r, d a y a ln ız v a rid a tı ç o k o la n b e le d iy e le r
yapacaktır.
Kanunun
16 m a
m add esin de h an gi v a z ife le r i ne
kadar bin hra varid at, olan b e le d iy e le rin y a p m a ğ a m ecb u r oldukU rı bırer b u er gösten lm iştir. M e s e l* bunlardan en lü zum lu
v e b eled iy elerin en esasi, v a z ife le r i o la n b ir k ısm ın ı va rid a tı nr
« Χ
' ΐ . ™ " , · h: '
b ,h ' ~ k * 1
w » k ·™ » » '
• n d . l i 50.000 I i i x W
b ıı k ı.m ın ı v . r i r f , , , 2 0 0 .0 0 0 liradan v r
bır k ..n .,„ , <u varidatı 5 00.000 l „ a d . „
oU n
V -p m .ğ a m ecburdurlar B ununla beraber b ele d iy e tiyatrosu ve
•■nema., b eled iy e o teli v e gazin osu , ya p m a k v e İdare etm ek hu.s u n d a kanun hiç b ir b e le d ıy e y , z o r la m ıy o r . K anunun 5 0 0 .0 0 0
-rodan U , U , v . rid . „ olan b e le d iy e le r d e n ya p ılm a ·.... bsklediğ.
f<> »erden b.r kaç tanesini m isal olarak .O ylÎyeyim
uı
o — i■ W *
Halk win Ηβ,αρ»—
- okumfidanlıktan. «ocuk b«hçeler.. oyun ν \
vapmak. belediye koruUr. yetiştirmek. yetim W e ace/ehane.
b e r h a n e . lrbh.rh.ne. mtan ve hayvan hattahanelrrı. do*um
ve cmrumc evle,, y ^ m - k l e*len<e y e r le ». pU,lar n y.tro .
■ınrmn otel. gax.no. halk müze... hayvanat ve nebat*, bahçele­
ri, bur fab rika», «.* u k h a v . mahxenleri. tu.hanrlrr. fak., eı ş.
Çin ya(> evleri, halk için şelkat v · m m i Mndrklan yapm ak:
belediye memurları. yap. kalfalar, ve muhteh m e.lek erbabı .·
Çin kor*Ur. derde,. mektepler, umumi ve « h h i çam u »rhan ele,
açmak «& * Burada bu tay.Un « l i f t l e r i tamamen den.lecck d e­
recede yapım ı olm ıı»n«U n dolay. Utanbulun T ü rk .yc belediyele
ri amamdaki mütlenna mevkiini trtylemeden geçem ıyeeeğı/
(lu tu «t idare de beraber varidatı 1 0 - 1 2 m ilyon liraya çıkan I»
innbııl b elediye» kanunda tayıUn meeburl v a k fe le r i hemen tamamen ve ihtiyari olanları da pek a n m üttetna olm ak üxer* k ıt
men yapmıştır Şimdiye kadar yapamadığı hayvanat, nebata,
bahçeleri. ataMyom. umumi çama*uhane. m uhtelif mralek crlv»·
hı için kurtlar, dertler, ve mektepler »İh» şeylerdir H albuki bun
İar da tamamile yapılmamış ta yıU m aı Çünkü Utanbulda otedenbe.rı bunlardan bir çoklan huautl teşehhütler v e hutual termayvlerle vücude getirılmitlerdir. H a tti diyebiliri/ ki Utanbul
belediye» kanunda ya n lı olmıyan. yahut pek ehem m iyet atfe
dılmıyen d ije r bi» çok şeyleri daha yapmıştır. MeteU» Türkün
M a ltık in Atatürk U tık lil harbi için Anadolu ya geçm eden e vv el
vatanın kurtuluşunu içinde düşündüğü e v belediyece talin alına­
rak orada bugunkü büyük inkılAbı gelecek netle gortrrecek bir
inkılftb murctı açmış; Utanbul halkının m uhtelif aaırUrda yap­
mış ve kullanmış olduğu her türlü e ş y .. k ıya fet, v e tan'at eaer
lerinı ihtiva etmek i« e r e bir halk m ü r e » vücude getirm iş: şarka
vb bilhaata Turkıyeye ve Utanbula müteallik her Utandan teri·
hl. »lyaaî ve içtimai eterlerle her turlu gaeete. mecmua. talı».m e
ve em tali eterleri ainetırıde topUyan bir halk kütüphanetı te »i»
etmiş, (« r k m u »k lıin ın U ın d ılr m u h a fa r .» ve ga ip mutikıainm
memleketimizde terakk i» için kontcrva.uvar denilen nıuııki
mektebi ile b ir şehir bandotu mektebi açmış, bir şehir tiye»·
fu r tlM * f i * * « I *
-
ια
InâKfAfı
-
o
L
" :
'ΰ ι Γ 'π ί β Ϊ o U n «o cu k U rtın barındırm ak. oyala m ak v e yed irm ek
ic.n «o cu k bekim e vle ri M * · e tm »». hattâ fid a n lık . m e y v a bahçeÎ J h i r m a t b ·.·
y a p m .f old u ğu
«»b i T ü rk ıy e n m ilk
beled iy T m e c m u a n , d - y in e U tan bu l b eled iyesi
m u n tazam an ç .·
karmak ve seneden « n e y e terakki ettirm ek fe r e İin » k a za n m ift.r.
Utanbulda h u .u .i teşebbüslerle m u bteU f y e rle rd e v u c ıd e
ge lin im i» bir çok plâjlar v e stad yom U r m evcu t o lm ak la b e r .b e »
Utanbul belediyesinin «laha g e m * m ik yasta bu ıkı « h h i . tr r b iy e v l
v e «a rt müesaeselerı vücude ge tirm e k ü zere
bu lu n d u ğu n u da
»im dtdcn a iy liy e b ilim
Utanbulun b elediye teşkilâtı bazı n oktaU rda d ı j r r T ü r k iy e
sehır v r kasabalarının b eled iye teşkilâtından a y rıd ır
ö tr d e n b e r i
Utanbul b elediye id a reli T ü rk iy e n in d iğ e r »eh ir v e k — b o lım ndan a y n bir idareye, bata a y n b ir kanuna tâbidir. Esasen G a r p ·
U
ber
m em leketin
hüküm et
m erk ezleri
ve
b ü yü k
»r-
hırlerı belediye te»küatı itibarile as çok d iğerlerin d en « y n d ır . İşle
gerek G a rp belediyelerine, gerek U tanbulun m azisin e v e tarihine
temas eden bu srbrplrd en d o U y ı yen i b eled iy e kanununa d a Is­
tanbul için ayrı bır fasıl ilâve oluııarak bu |ehrin idare sistem i
hükümetçe diğerlerinden bafk.» ahkâm a tâbi tutulm uytur. 3 ni
san 1030 tarihli b elediye kanununun 8 in ci faslında S m addede
goatrrilm tf oU n bu hususiyet (u n lardır:
T ü rk iyede mahalli idlerle uğratan üç müessese oldu ğu n u
bilirsiniz Dunlardan b iri*· e v k a ftı O ; m e vk iin i b e le d iy e y e ter*
ketti. İkincisi hususi idaredir.
Hususî İdarelerin ilk m ektep
v e dispanser ya p m a k
ve
idsre etmek, bazı içtimai m u aven rtlerd e bulun m ak v e nihayet
Jtoyl*r v r kasabalar araundaki votları v e k öp rü leri yapm ak g i­
bi iflrrlr Ufttoftıftmı b ilirim i*. H alb u k i bu lü r lıi iflr r bütün dünyada belediyeler verilm iftir.
ll
T <fal,iîf* d e
Utanbulda
da b elediyelerin
bu
hakJu tcılım edilerek hususi idare b a » kayıtlar v e a r tla r la beW i y · de bırle|tirılmi|tir.
İV
14·
Belediyenin u n
. . . -*Ltm ûliınd«n. garbın m ü te ra k k i memι
.
^
g ö rü n ü y o r ki y e k in
lekelerindeki « η μ η ^ "
»
«
*
t u ls e k ve ıH* o ^
n
,d*,r ler b alediy rlrrfe bırlaşdun ^ru n
Ί *
be
.« .ta d .
o U u i a g ,b .
Türkiyede her şehir ve k a * A « i a bır h ü k ü m e t . w r o e m
idare yani belediye bulunacaktır
Eve. Utanbulda belediye .le vdâyvtın h u « . l .derea, b .r le ,t,„ l
B ü iy o m m t» ki id e™ umumiye, vilâyet kanunun» «e k e
X t l r r d e hu.u .1 id âfiate φ Λ «örm ek ürere b, , um um i v d â
mittir
y tl rnediti. bir de daimi encümen « r d ı r Bu m ed.ale bu encümenin beşlice vazifeleri vilâyet dahilindeki · b .lleb . şehir harı·
cindeki · yollen. köprüler, yaptırmak; b e » aıhhl ve içtim ai m u ·
avetvellerde bulumnnk ve ilk tcdrıaatı .dere etm ektir. Halbuki
bu gibi v arifelerin «erp le belediyelere bırakılmış olduğunu b*b·
yotur lyte Türkiyede ilk defe Utanbulda v ilâ yet um um i mrclııı ı)e cemiyeti umumiyei belediye birleştirilerek ikisine m uke·
bil bir (Utanbul Umumi M e d iıi) teşkil olunmuştur. G e rek bu
media, «etek bu m ediıin daimi encümeni, hem b elediye kanu­
nunda belediyeye, hem de. vilâyetler idare*, kanununda vilâyetin
huauaî idareline eit ijleri birden görmektedir- Utanbul um um î
mediainin 68 eratı vardır. Bu azanın 60 ı belediye hududu da­
hilindeki şehirden ve 8 ı belediye hududu haricinde kelen kaza·
Urdan intihap olunur.
Daimi encümenin de 8 nrnıı vardır Bunun 6 tı belediye
buda dahilindeki tehirden müntehep ar.ıd.ın. ikini belediye hu­
dudu haricîndeki kainlerden gelen etelerden intihap olunur, la*
tenbul belediye teşkilâtı bir dereceye keder Paria b elediye teşki­
lâtına da benrene de aralanndaki (ark aşikârdır. D ah a ziyad Iatokholm belediyeainr benrer. M eaeli Utanbulda da v e li ayni
ramimde belediye idai ite de Utanbul valiti um um i m ediae riya
•et ve reye iştirak « d · , Bir de Utanbul um um i m ediai Paria
umumî mecliai gibi şehre ait işlerde e y n v e vilâyete ait işlerde
ayn olarak tnplanamar Yani Utanbul umumi mecliaine m eseli
Şikden gelen bir a ıa dahi Utanbul şehrine v e bilfarz şehrin
elektrik işlerine da.r »ö r aoyliyebilir. Utanbul itin belediye ka·
ur
nununda bit huıuaıyet dalia vardı». Iitanbul t>elediye«in«U haş·
âmir denilen belediye erkânı, yani yaw. heaap, «ılıhat ve (en
i|leri müdürleri kendilerine ait hunıaatta daimi r netimetuie aıa
»ıfatıle bulunurlar ve reye iştirak ederler.
Bıta* e vv el Türkiyede belediye tcialennin intihap ve tâyin­
lerinden bah»olunurken Utanbul ile Ankara belediye tenlikleri
bu şehirlerin valilerine verilmiş ite de yine aralarında fark ol·
duftunu •üylcmişltm. E vet varil kanun Ankarada vilâyetten
başka b il de belediye bulunmatını ve o belediyenin ayn bir re i«
olmaaını kabul etmiş; hu»u«î idareyi de yine dıftcr vilâyetler
gibi Ankara vilâyetinde ve umumi mecliıin murakabe·! altında
bırakmıştır. Utanbulda iae ayn bir belediye v a im da ayn bir
belediye reiei yoktur. Hükümet iatea* de belediyeye ayrı bir rai·
tayin edem ej Çünkü kanunda yeri yoktur. Utanbulda vali olan
hükümet memuru aynı /amanda bir lıalk ıdaıeaı oUn belediye·
nin de tenidir
Utanbulun Türkıyenin difcer tehirlerine, hattâ Ank araya
hiç benrcm ıyen bır huauaiyeti dnlıa vardır O da bu şehir dahi·
linde kara teşkilâtının yapılmış olmawdirlatanbul: 1 0 kaymakamlık* ve aynı »amanda belediye ka­
nununun 1 0 uncu maddeaile verilen aalâhiyete binaen hudut·
U n bu kaymakamlıkUrın hududUnna ve ilimlerine tatabuk et
mek u/ere 10 belediye şubetine ayrılmıştır Bu şubeler yahut
kaymakamtıkUr nahiyelere v * nahiyeler mahallelere ayrılmış·
Urdır.
t t
Nahiyelerde hükümet tarafından man«up bir müdür bulu­
nur. M erke* nahiyelerinin işleri ekaeriyetle kaymakamlar tam
fından görülür Y a ln u Eminönü. Fatih ve Bayofttu merke* n »
hiyelerinde aynca müdürler vardır. V e bunUr "rrkcrlerr!- ·> ·
makamlara muavenet etmektedirler
Vahiye mOdfltUri h
met memuru olmakla beraber bulunduklar,
ni de görürle» ve »abı.anın âmiridirler, fakat nahiye m
nin kaymakamlar gibi hakkı kararı tamnmamı»tır
U
M
W» « k İ M
.
A P
«·> '
yenin de reiri olduftu gibi kaymakamlar da · b *W >
O m * n Ergi®
14*
94
ü n c il o w M « W n
„un 1 « uncu m<
(D )
W < ~ .n *
i · » ^
"
‘
b u lu ^ . u k -
|Ubc»inın reı»ı. yan» müdürü
U n W y « IK' ~
Kfikûmet memuru olan k aym a k a m ·
addedılmifler v * u *u ,r r
ube,i mudurlüfcü birleştib kb Halk memurluğu
v a «ife «n i
rilmt|tir-
u (> l u
u iıc , , UtUr V . İ İ
j ! Pl ! l
" T l r m lu u « Kem de b c lt d iy · bu b in »d « * e bir ntnd»
t Ü
r t r ^ W . » lu , U , , . f « «
,
T
: Ur.
uyudular. Yan» «am birleştirme de*üdır A m ir bır »k ^
akü­
me, teykılâtile. belediye teşkilât, b u lejt.n lcrrk b.r «ek m akine
haline getirilmemiştir
Bugünkü teşkilât b.r d e d e y e kadar I tanbulun kadılar urafından idare olunduğu «a m a n ı hatırlatır.
Şimdi belediye şubeti müdurlitfü v u ife a in i idari v e « A l vacifelerine llAvc .uretde gören kaymakamların y a ln ı* beledi .u çlalda hakkı ka*a*ı dahi kabul edılmi| olmaatna gö re benzetişte
hata olmaaa gerektir.
Ill
Türkiyede nahiye teşkilâtı
TUrkıyedeki bütün belediye teşkilâtlanndan bahtolunurken
nahiye denilen ve eaaven beledi bir teşkilât obın »darl v e m ülki
takaimat hakkında da bır kaç *o/ töylem ek icap eder. (N a h iy e )
tabirinin bizde yanlış olarak garptaki (K o m ü n ) · m ukabil alın ·
dı$ını evvelce toyUmiytim. 1864 (1 2 8 1 ) tarihli te ş k ilin v ilâ yet
nizamname*! mülkî taknmat aıraıında karadan aonm nahiyeden
bahtetmiy olduğu için 1857 (1 2 * 2 ) de yani O sm an lı ülketinde
meşrutiyetin ilânından ve belediye kanunlannm neşrinden bir
tene evvel b it (İdarei Nevalıi n izam n am en ) neşrolunmuştu Bu
nizamnameye g ir e «her kazanın mülhakatından olan k ariye ve
Çiftlikler kurp ve civar ve raünaaebrtlerine g ö r* nahiye daireti
namıle bir kaç daiıeyc takttım olunarak» 2 0 0 kadar e v i olan k ö y
veya mahallenin v * yahut bir kaç k ö y ile bir kaç mahalle bir araya
getirilerek buralarda bulunan her 2 0 0 e v in bu nahiye dairotı
addedilm e·! münaaip görülmüştür H er nahiyede muntahap bir
Τ « Λ Ι , γ4« V W r r flll»· TsftM teSi^r,
müdür v e y in * müntalıap 4 . β «za d aη mürekkep bit meclis buluruurak ve aynca b if de ihtiyar meclisi olacaktı Fakat bu m u m ·
turnenin tam am ıle tatbik edilmediği veya edilemediği anlayiliyor.
H ele müntahap nahiye meclisi htç ter kkul etmemiştir dıyebili.
rim.
Şu halde 1930 belediye kanunu neytedıhnrden evvel T ü r­
kiyede 4 kanunla a y n a y n u»ule ve idareye tfcbi 4 türlü belediye
vardı dem ek olur. H albuki sakıt Osmanlı hükümetinin ilk baylayifta Fran tic belediye usulünü kabul «rtmiy olduğunu ve hu
uaule göre bütün memleketin bir tek kanunla idare edilegeldiğini
e vvelce görmüştük F ğer nahiyeden »onra Türkiyede bir de ke·
rtye yani k ö y taksimat v e teykilâtı mevcut olduğunu söylersek
o zam an Tü rkiyede belediye kanunUn adedinin beye baliğ oldu·
ğunu iddia edebiliriz.
IV
Türkiyede k öy idaresi
K o y idaresi belediyelerin ilk derecesi olduğu i<in bundan
da balısa lüzum vardır:
B elediye kanununun nufusu 2000 «im yukan »ehir v »
kasabalarda tatbik olunduğunu biliyorsunuz Bu miktardan a*
yağı nüfusa malik olan yerler k öy «ayılır ve burnUrda köy ka­
nunu tatbik olunur. K ö y kanunu 18 Mart 1340 tanhinde ney
redilmiytir. Bu kanun belediye kanununun ufak bir örneğıdtf.
Şu halde k öy idaresi küçük mikyasta bir belediye idaresi de­
m ektir Zaten hükümet ve belediye teklinin k öy idarelinden
çıkmış olduğunu ve k ö y idaresinde başlangıçta belediye de hfr
kümelin birleşmiş olduğunu biliyoruz K o y kanunu (k ö y ) ü
fö y le ta n f eder:
«C a m i, mektep, otlak, yaylak, baltalık gibi orta
bulunan v e toplu veya dağınık evlerde oturan ΜίΜβΙβτ. w |.
bahçe v e tarlalarıle birlikte b i, köy tenkil ederle.s Bu; U g t o
tarifidir. K ö y id a d in in değil K ö y idaresini tanf * « "
kadar komün ve belediye h ^ ın d a .öylem i* o ld u ğ u » "
buna da tatbik edebiliriz K öylerde feh i» v . kasabalardaki De-
I
Oh · · · W
İH
»
lediye meclisine mukabil bir (ih tiya r m e ç !...) v e belediye reiaine mukabil bir (m u h ta r )) bulunur.
İhtiyar meclisinin « u ı ı köyün büyüklüğüne küçüklüğüne,
nüfusunun a llığın a ve çokluğuna göte 8 ile 1 2 araaında d eğd ir.
Muhtan ihtiyar meclis» kendi aralarından iki aene »çın aeçer·
ler. Muhtar param hürmet etm e* G eçineceğini k öylü verir
Köyün imamı ile muallimi ihtiyar meclisinin tabii ozaamdan
dırlar. İhtiyar meclisini »eçm ek hakkın» h ai* olan köylülere
(K ö y derneği) denilir. İhtiyar meclıai ile muhtarın
göreceği
işler köy kanununda yanlıdır. Bunları kanunun m etninden okumak IAzımdır
Kanunda
ya n lı »ilerin bir
k»»m » - b elediye
kanununda olduğu gibi · mecburidir. Y a n i bu gibileri hükümet
ihtiyar meclisi vasjtasile köylü ye zorla yaptırtılır v e bir kıam»
ihtiyaridir. Yani köylünün ifteğın e
bağlıdır M ecburi
olan
illeri köylü yapamaxsa ihtiyar meclisi k öylü ye ceza verir. leteğ* bağlı olan i|lerde c e ıa yoktur. Fakat »eteğe b ağlı olan iş ­
lerden basılarının yapılmalını köylünün yansından la/tası la­
ter ve en bUyük mülkiye memurunun yan» yerin e göre vali ve
kaymakamın muvafakatini de alırlarsa o türlü i|lerin d e k ö y ­
lüler için yapılması mecburi olur v e yapm ıyana ihtiyar meclisi
ceıa verir. Bu i|ler kaaaba ve tehirlerde belediye kanununun
yapılmasını istediği |eylenn ufak
mikyasta birer
örneğidir.
Yani yollar, kaldırımlar, temizlik ve tenvirat yapm ak; k ö y e »u
getirm ek; muhtar v e ihtiyar meclisi için k ö y odası v e y o lc u ­
larla misafirler için konuk odası; cami, mektep yapm ak; k öy
İçin ortaklama korucu, sığırtmaç v e çoban tutmak . *ib i le y le r ­
dir. Yapılm a.» köylünün isteğine bağlı olan te y le f de belediye
kanununun varidat, 5.000 iU 500.000 liradan yukan olan beedıyelerm yapm a*. mecbur oldukları 1 *1 *,· b en rer M eaeU
köyde hamam, çama,„|,k. değirm e*, porar v e ç a m yerleri yapmak; ak ak lara ta, dö»emek yani kald.nm yapm ak; m erarl,·
e,r" im · d,V>' t < * m * k
; yollara ağaç d ik m ek ; k öyü n tar-
U ve bahçelerini suUnuk için uşaktan su getirm ek; ziraat için
pulluk v r harman v · ticaret için peynir v e y . ğ m akineler, al­
m ak; k öy için »yi cinaten boğa. . y r r, t*ke v . k oç getirtm ek:
7
i » » , ı.>VTl
11)
e vle ri ah u lardan a y n yapm ak ve te rn * txitmak ve
mak... Ribi şeylerdir.
U lW a .
B eled iyelerin hüküm etten a y n v e l i l e r i olduğu gıbi köy.
lerin de y in e h ü k ü m d e n a y n yalnız kendilerine m ah.u. gelbler vardır. Fakat k ö y le rd e işler paradan ziyade butun k ö y
Jü em ece ile çah ştm iarak p a ra m yine kendilerine yaptmlır.
Ş eyet bu i*l<*r »çin p araya ihtiyaç ha*ıl oluıau o pam ihtiyar
m eclisinin kararile k ö y lü d en »alm a »uretile
toplanu
Snlma
dem ek »e n g in e v e fak ire gö re bir nısbet d a im in d e para almak
dem ektir.
İh tiyar m e d U le r ile m uhtarlara belediyelere verildiği gibi
hnkkı k aza da verilm i|tir. K ö y lerd e belediye ile hükümet işle·
ri b irletm iş old u ğu n d an k öylü ler araaında çıkan
ufak
tefek
niza v e d a v a la rı ih tiyar m eclisi görü r v e ekseriyetle cexadan z i­
yade k ö y lü arasında sulh ile işi bitirir. 50 liraya kadar
para
d avalan n ı h alletm ek te ih tiyar mecliainin aalAhiyeti dhilindedir.
Bundan fa zla pora davasın ı v e küçük büyük suçlan nahiye ve
kaza m e rk ezin d e k i m ah k em eler
görürler, ihtiyar
meclisince
verilen kararlar k a fid ir . İstinaf, te m yizi yoktu».
K ö y ü n husual za b ıta teşkiU tı da vardır. Bunlara korucu
denilir. K o ru c u la r k ö y lü n ü n ırzın ı, canını v e malını korumakla
m ü k elleftirler. K o ru c u la n n
ü n iform aları vardır v e *lA h taşı*
m ağa m ezu n d u rlar. S ilâh lan m n cinsi harp silihındandır.
T ü r k iy e C u m lıu rijie tı tabiiyetin de bulunmıyan getek *a*
h ııla r ge re k ş a h ı· h ü km ü nde bulunan cem iyetler ve şirketler
köylerd e arazi v r e m lo k »a h ib i olam azlar. (M a d d e 8 7 )
E cn ebi ta b iiy etin d e o lan lar k öy d e oturabilmek için Dahi­
liye V e k â le tin d e n
rem i
tc x k err alacaklardır. Bu tezkerelerin
verilip v e rilm e m e s i v e otu rm a m üddetlerinin a x a lu ln va n ' Γ·’ Λ
u z a tılm a » k e y fiy e t i D a h iliy e V e k â letin e aittir
(M adde 8 8 )
V
B e le d iy e le r, k ö y le r v e h u *u .î idareler birliği
3
N i»a n 1930 tarih li b ele d iy e kanunu
**n u nlarda g ü rü lm iy en bir y e n iliğ i ihtiva etmekt
ir-
O
un*nr r f t »
1&S
h - 1-d iv r le r v e buralardaki h u .u .ı .d a rrle r b it ir e r e k
o l » " v - f c k r i n h i, v e y .
b i,
S
m i| « k
v r m u ,, ,, e k
,e .,...l«
...... V . . İ 8 . 1 0 k oy. b eled,>c v e y , h u ,u „
S
S
v .H d .. U
k
lıep»inin M M c
id . r e
« W
e d e c e * rn e .e U bu,_
h „V k ,r„
b,r
mek. eb, .
»Hu, bir h L u lu u ,. vnparlnr « y . h e p . » , m b .rd rn i f n „ , „ v .
L k bir y o l i n , . ed e,İr, V t y . k i l o m e t r e l e r u « k . . m
, M „ koy.
|er v r kasabaların i l t i f a t rd e b ıle c rğ ı b.r »u y u g e tirirle r. »U lb u ki boy İr b.r bitlik o l m a d a zam an larda bu k o y . b e le d iy e v e y a
h u iu fl idareden yaln ı* b ir... bu m fle w e v d e r i v e y a bu .» 1er. tek
başına yapama*. Çünkü bunlara bir d e ğ il. b .r ç o k « m e le r in vatidatını lahlri· e t»e yin e yetişem e*. H a lb u k i h e p ti b ir a ra y a g e l *
ve ma*rafı
oralannda ta k .im e U rle r İm i g.b . ş e y le re p e k â lâ m u .
vaffnk olurlar. t«te yen. kanun bu m u v a ffa k iy e ti le m ın için b.r
takım ahkâm koymuştur.
Kanuna göre birliğin bir n izam n am esi o la ca k , b .r m e c li»i.
hit rncUmenı v e bir d r reini bulunacaktır. Bu m nkaatla birleşen
köy. kftMiba ve şehirlerin en m ttnarip o la n b ir ı»ı b irlik için m er­
k e* ittihojr olunur. Birlik m oclUi 4 »en e için a r a ıı o n u m d a n birılini tr i» intihap eder
B itliğe dahil k oy, b elediye v r hunuıı id a reler y a ln ı*
vilâyet dahilinde i»rler birlik rem n in
vııliıı tarafından tatdık edilir.
m e m u riy e ti
bir
o v ilâ y e tin
Y e rle ri b ir kaç v ilâ y e t e tcaadü f
e d iy o r·* rei.in m em uriyeti D a h ilc e V e k ilin in ta ed ik ilr m u teber
olur. Birliğin bir de müşterek b ü tç e ·! bu lu n acaktır
Y en i belediye kanunundaki h itlık teyk .li tn rrin i b e lr d iy r lr r in
ba»lanK.cında gördüğüm ü* k öyd en hüküm et
fik rin in n a .il ç ık ­
tığ ın » benzetebiliri*. Y ftni e v v e lâ tevekkü l eden b ir k o y «o n ra
İar. hakimiyetini etrafa teşmil ederek bu id areden h ü k ü m et fikri
n a «l çıkmış v e ayni g a m a n *
m ahalli işlere
b a k m a k ü *etr
bit de belediye teşkil olunm uş i«e b u gü n kü k ö y . b e le d iy r
hutun idareler m evcut olm akla beraber b u n U r.n
vr
içinde d o l.·
hu.u . 1 v e m ahalli m ahiyette birlik teşkil e d ilm e .i d r ö y le d ir
Bunu b ira* daha ı*ah edebilm ek için d iy e lim k i: M e s e li Utanbulda oldukça m ükem m el te ş k ilitile b in a n
m üaait. i.trn ild .ğ ·
T w tlr * 4* Vthl»ci*i*»n TftHM l<*H*r,
kadar m ü telıu M »* v e m u allim bulunabilir bir san atlar mektebi
vardır. B u nu n m a sra fın ı
Utanbul b elediyesi
bütçenin husust
jdarr k ıtm ın d a n v e rm ek te d ir. Bundan dolayıd ır ki bu m ektebe
y a ln ız İstanbullu o la n çocu k lar alınabilir. B ır d e meaclA A m u y a d a b ö y le b ir »a n ’ a tla r m ek teb i oldu ğu n u (arzedelim
Bu mek-
tebe an cak aan'at ö ğ re n m e k ü zere A m u syad a 20. yahut 30 ço­
cu k ra ğb et g ö s te riy o r. 3 0 çocu k için bır o kadar da muallim v r
h ad em e m a sra fı ih tiya r o lu n u y o r. H a lb u k i A m a s y a b ele d iy e·!,
ya h u t hususi idaresi İstanbul b ele d iy es i v e hususi Ular eslin b ir­
leyerek v e an layarak h er »e n e bütçesin d en 30 çocuk için ayıraca·
ğ ı b ir p a ra y ı U tan b u la g ö n d e ril v e çocu k ta n buradaki saıt'atlnr
m ek teb in d e ok u tu rsa h e m 30 çocu k için büyü k b ir k ü lfetten v e
m asra ftan k u rtu lm u ş o lu r, h em d e o çocu k lar daha iy i bir m ek­
tep te d ah a m ü tehassıs m u a llim ler v e ustalardan okum uş olur­
la r
M ü ş te rek b ir h asta h a n eyi d e «a n 'a tla r m ekteb in e kıyas ed e­
b ilir v e b u n d ak i fa y d a y ı ta k d ir edersiniz.
İşte b en im T ü r k iy e b e le d iy e le rin in tarih î seyri v e tckâm U·
lü h ak ın da s ö y liy e c e k le r im b u n lard an ibarettir.
İÇİNDE GEÇEN MESELELER
(Alfahr
A r z u la r
A lım c ı d a ire
A »hane ( im a r e t )
A n k a r a belediye*! r e
Ş e h re m a n e ti
A llık la r ı n id a re a l
A v a ra a k c u ı
A v a m vakfiye·»
30
125
23
133
83
108
27
13»
135
128
137
Mİ
130
28
138
151
30
39
Camiler
103
Cemaat ve cem aatla İbadet 110
Cuma u t lll
113 115
D a im i en cü m en
141
E
Cv* a i n e ıa r e t l U f k l U t ı
F * ix m ** cle 4 l lU lk m iy e t t e )
K a t illin O a la t a lü a r a « m a n nam ezl
F a t ih in B o a n a p a p a z la r ın a
em annam eal
F a ir m e a e la ıl ( U lA m ly e tte )
F e r t ve fe r d iy e t u z u lü
F e r t m l. c e m iy e t m l?
2tt
03
03
20
5 /8
32
H
B
B e le d iy e n in U r i f i
B e le d iy e n in v a z if e le r i
B e le d iye d a ir e le r i te n k ili
B e le d iy e ye a z a in t ih a b ı
B e le d iy e le rin h ak lan ve
A alâh lye U e rt
Belediye reu lerin m in tih abı
Belediyeler banksuu
Belediye m edial
Belediyeler, köyler ve h u ­
su si İdareler blrllftl
Bimnrhaneler
Btiyuk çoru
aıraeile)
58
H lle l l e r ’ly e
H u ftu z c u lu k
H u tb e ( t u r k ç e d e n b a « k a
d ild e )
28
33
117
I
120
İ h t iy a r h e y e ti t e j k llA t ı
81
FTıtLıap afra.ii
la t a n b u l b e le d iy e le » k lia t ın ın d it e r le r in d e n a jr r ıld ıftı n o k t a la r
145
İ m a m la r ve im a m lık
120
İm a re t
34/23
la n la ro
110
K a d ılık
77
K a ld ır ım in ş a a t ı
31
K a h v e ve k ır a a t h a n e n in İlk
aç ılım ı
104
Ka»a
77
K o c a ba*ı (m u h ta r)
121
K o m a n t e ık llA t ı ( g a r p t a )
88
K r tp r u in ş a a t ı
31
K ü lh a n b e y i tA b lrt
31
İM
8
K tttO p h *n *ler
K « r K U itıl
149
Sancakı |«Πί
14
7
S o l# l« rt
ş
I
Kuı yu valın
31
U iım iniaatı
Manlinnukutluk raıtfr»t
Medeni?*
M *l*n l hakların *****
M *dro*ier
MekUpîar
U yarlıklar
MııkınİfT tckkui
IBttnt
Uuîıtnıp
Muhtar taıUUtt
Mutavrilt
hukukçularına enn-ı
İM
43
34
İt
1
m
B
M
10
im
M
120
4*
Ş fh ir K â h m ı
T
T a p h a n rU r (e »k i yokau llar
yurdu)
T a n ılfA t (te m ttllk l * l « r l )
T en vira t l|lcr|
T eh cir (U U m U k U l
n
İO
30
101
4fl
T rU a <v a k ıf)
T t U u lr r
T o p la n tı (iç t im a i
N
Kahiy» u tk u iu
S t»»h moMiunl (tn m tlyaıılıkta)
Numıın» d a im i ıB eyoilondai
j Ift
124/1311
Ş tltrtm u n rU
M
MabaJelenn Idaml
Şehremini
1 M / 1 3 * / ])]
Şehrin tartfl (telle:,
11
ne
u
MS
M
İH
24
Umumi hcl&lar
Umumi m c d iı ( B e l e d i r ··
Ifrû e l
Umumcoluk
P *:rık h a n rlrr im tiy a zı
ıs ·
33
O /M
V
o*
m*r«lam
Okçuluk n »koular ukkeu
17
17
P
Pftiar tatili
Pehlivanlar tıkkrü
Hali UUi!
Vakit
44
V a k tıy »
48
V lU yet V* kA M baiar beleû lm »
ısı
111
IB
IIS
Y
Yalaklar l h a y va n la rın au
Icmaai iç in )
Y e ri*»* tükürm ek
7
ti
İÇİNDE
geçen adlar
( A lf a b e
* ıra * ile )
A
F
AtnluUuiÜm Baki.
A h m et Et (K u iç u la r
1»
A h m et P a *a (O e d lk ).
A li Γ λ » λ
A it E m tri E f .
A li K u K u .
A lyon.
im
17
M
100
fî
101
m
H U
A n g elh a rt.
51/11*
A tatü rk.
Ρ » μ (K e tc c lM â a ),
Uf
O
O a l &4İM
(4
H
IU1U Ktrm.
Hama*· l*M*
Hamdl Kİ iD R u lU i),
Hamdı Et lAkaekUl».
ıo
Μ/Μ/ΊΙ
OV
11#
H am m rr.
01
B eh çet K ftm l.
n /H M /H
B eyazıt t V c ll» İ L
31 / «
O ry ;u ıt « Y ıld ır ım ı l.
c
G erd el (M u a llim »,
C o d e t Pa*4.
CeiAl Kati.
M
»Urmanoa,
B
17/İ t
• e / ıo t
Sİ
lU ıip
İM
! ’* » *
M
ILiyr! 11 (Çeyhülu·
U m ),
M/*5/#7/ÎO
Hızır Bey (Utanbu) luUuı), II
Hırucı'.ûnuu.
Hitler.
39
I
l»nı»U Sıtkı Bey,
Μ/βΙ/74
ç
İM
Çam lç.
D
09
ü*Un
K a m il B .
KâUp çel"*.
* »*
„
SSS» I-** "
L
E
EÜmeklU».
K
81
«*i| y * ç * u w .
»/ «.»
( Λ nil en Ltr hrr.rt) II
«4
M » 4 .'t 7 '1 0 l/ 1 0 J
Unuuı
W ıin »t .
» ,J·
j|, j7/:4
İM
Saltebort,
Sedat Ç c u n u » t M im ar).
M
Maftm.ıt Ş * « Ift P**»
Î S S S
o.
Sinan «Mimar».
10*
R’i lfvm An ( K in y ttl).
Matdltıo lU’-unıUi.
M u»U l» P M *
/ â | r« l/ 4 ·
12M*
105
iço han).
M ıtfrd ıç.
Mirabo
M
M
S elin i»*» (F a n tD .
» /« '»
m
Silim (ftw ).
«o
S iT «n «r ·
w ' 9m
9
çanı u d e .
M
N
101
M im ik K 'm a i.
T a tu ln ( T o p lu p ı mitte»)
MıldUrU).
O
T f o t ll Gotjre.
0*m»n e a U h U tm tt
13
ö
V*»>n«ıon.
ti
P
ıe
P a â ta l
R
İte n i**
Π
î l /101
S)
O n set ( B U U · ) .
Ö m e r H ilm i
121
Y a n k o V ltino».
Yuvaktm .
Y o rg l H a ra U m b o (Uk
p a trik )
M / fl
vow
22
124
S ilt P a«a (A ra n m i l ) . β 'Μ / 1 4
ttalkh Uf ıK fk ttn b a ıı).
134
Z M ib U ll A li B f .
l ®'
Z lb n l T.t (H a c ı).
£
Z iy a OOkalp,
I S / H / M - H *·
y
p
v tm / w m n i