Yitirilen ve yeniden kazanılan yerler üzerine

Yitirilen ve Yeniden Kazan›lan Yerler Üzerine:
150
Alternatif G›da Co¤rafyas› ve
Sürdürülebilir Bölgesel
Kalk›nma Üzerine Düflünceler
JOHANNES S.C. WISKERKE
K›rsal Sosyoloji Grubu, Wageningen Üniversitesi, Wageningen, Hollanda
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
Girifl
Murat
Öztürk
Johannes S.C. Wiskwerke’nin çal›flmas›nda tar›m›n geliflmesi, k›sa de¤er zincirleri ve ba¤lant›lar› çerçevesinde;
mekan ile üretim ve tüketim aras›ndaki iliflki, g›da co¤rafyas› ve sürdürülebilir kalk›nma perspektifinden ele al›nmakta. Alternatif g›da co¤rafyalar›n› yitirilen yerlerin yeniden kazan›lmas› olarak adland›ran Wiskwerke, bunun kalk›nma, sa¤l›kl› g›da ve üretici tüketici ba¤lar› gibi çeflitli sonuçlar›na dikkat çekmektedir. Çal›flma, “tar›m-g›da arz
zincirinin sanayileflmesi ve küreselleflmesinin g›day› kendi
sosyo-kültürel ve fiziksel-bölgesel ba¤lam›ndan kopard›¤›
gözleminden yola ç›kmaktad›r”. Bu gözlemlerde, son y›llarda g›da temin ve tüketim sistemlerinde öne ç›kan, üç e¤ilime dikkat çekmektedir.
1. Ba¤lant›lar›n kesilmesi; mal ve hizmet üreticileri ve tedarikçileri ile müflteriler ve tüketiciler aras›ndaki mesafe
aç›lm›fl ve buna ba¤l› olarak, do¤rudan temas ve kiflisel güven kaybolmufl, kaybolan güveni tesis için de ayr›nt›l› üretim yönetmelikleri ile kalite kontrol sistemleri gelifltirilmifltir.
2. Ayr›flma; ürünlerin yerel veya bölgesel özellikleri büyük
ölçüde ortadan kalkm›flt›r.
3. Serbestlefltirme; mal ve hizmet üretici ve tedarikçileri
birbirinden kopmufl, bu alanlardaki faaliyetler ayr› etkinlik
alanlar› olarak flekillenmifltir.
Bu e¤ilimler beraberinde kendi sosyo-kültürel ba¤lam›ndan kopmufl ve sanayileflmifl bu g›da rejiminde g›dalara güvensizlik, çevre kirlenmesi, obezite, kötü beslenmenin yayg›nlaflmas› gibi sorunlara yol açmaktad›r. Wiskwerke, bu
geliflmelere tepki olarak alternatif bir paradigman›n öne ç›-
151
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
k›fl›na iflaret etmekte: alternatif bir g›da co¤rafyas›n›n gelifltirilmesi için de kamusal g›da tedariki ve kentsel g›da
stratejilerine de¤inmektedir. Bu alternatif yaklafl›m entegre, bölgesel tar›m-g›da paradigmas›, baflka deyiflle alternatif g›da co¤rafyas›n›n, tar›msal-s›naî paradigma baflka
deyiflle hiper-modern g›da co¤rafyas› karfl›s›nda belli bafll›
farklar› ile iliflki içinde ele al›nabilir. Bu farklar›n belli bafll›lar›, tüketici g›da harcamalar›nda üretici pay›n›n art›fl›,
yerelleflmifl g›da a¤lar›, geleneksel bitki ve hayvan çeflitlerinin, mevsimsel ve organik ürünlerin üretimi, kiflisel güvene dayal› iliflkiler, yaflam tarz› ve beslenme al›flkanl›klar›na
odaklanma olarak gözlenmektedir. Wiskwerke, Alternatif
g›da a¤lar›, Kamusal G›da Tedarikinde Yer De¤iflimi ve
Kentsel G›da Stratejilerine iliflkin deneyimlerin, ba¤lant›lar›n kesilmesi, ayr›flma ve serbestleflme süreçlerine tepki
niteli¤inde örnekler oldu¤unu göstermektedir. Bu alternatif g›da co¤rafyas› üç süreç taraf›ndan flekillendirilmektedir. Belirli yönleri sürdürülebilir kalk›nma için odak ve bafllang›ç noktalar› haline getirerek önem kazanan bu süreçler flöyledir:
152
1. ‹liflkilendirme (veya yeniden iliflkilendirme): Süreci yönlendiren ve tasarlayan –kamusal ve özel-- çeflitli aktörlerin
ve paydafllar›n birbiriyle iliflkilendirilmesidir.
2. Kaynaflt›rma: Bölgedeki mal ve hizmetlerin kaynaflt›r›lmas›.
3. Efllefltirme: Bölgedeki ekonomik ve ekonomik olmayan
çeflitli etkinliklerin ve rollerin birbirleriyle efllefltirilmesi.
Bu süreçlerden hareketle Wiskwerke, Stirling’den de yararlanarak flu hipotezi ileri sürmektedir; “bu durum, daha
esnek ve sa¤l›kl› bölgelerin, baflka bir deyiflle stres ve floklardan daha az etkilenen yerlerin ortaya ç›kmas›na katk›da
bulunmaktad›r”. Bununla birlikte mekanlar daha sa¤l›kl› ve
esnek olmada farkl› yollar izleyebilir ve bu hedefe varmada
haz›r bir flablon yoktur. Wiskwerke, bu noktadan sonras›
için sürdürülebilir kentsel ve bölgesel g›da düzenlerini gelifltirmek için g›dan›n kent ve bölge planlamas›n›n bir parças› haline getirilmesi, g›da planlamas›, g›da haritalamas›
araflt›rmalar› gibi eylem araflt›rmalar› ve tasar›m etkinlikleri önermektedir.
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
Özet
u çal›flma, tar›m-g›da arz zincirinin sanayileflmesi ve küreselleflmesinin g›day› kendi sosyo-kültürel ve fiziksel-bölgesel ba¤lam›ndan kopard›¤› gözleminden yola ç›kmaktad›r. Son y›llarda, hüküm süren g›da rejiminin ortaya ç›kard›¤› çok yönlü sorunlar giderek daha yayg›n
görülmektedir. Bu sorunlar›n aras›nda tüketicilerin tar›msal-s›naî g›dalara
olan güvensizli¤i, çevresel kirlenme ve obezlikle kötü beslenmenin giderek
yayg›nlaflmas› da yer almaktad›r. Bu çal›flma, tar›msal-s›naî mant›kla ilgili sorunlara tepki olarak alternatif bir paradigman›n ortaya ç›k›fl›n› özetlemekte ve
sergilemektedir. Daha entegre ve bölgesel temelli bir tar›m-g›da yaklafl›m›n›n
sürdürülebilir bölgesel geliflmeyi nas›l destekleyebilece¤i gösterilmektedir.
b
Yitirilen yerler üzerine
2006 y›l› Eylül ay›nda o zamanlar henüz yeni kurulmufl olan Kuzey Limburg Bak›m Grubunun direktörlerinden biri ile görüfltüm. Kendisi bana, sa¤l›k hizmetlerindeki ölçek büyümesinin, Hollanda’n›n bir ili olan Limburg’un kuzeyindeki
g›da ekonomisi üzerinde olan etkilerini anlatt›. Kuzey Limburg Bak›m Grubu
birkaç y›l önce 28 bak›m ve huzur evinin birleflmesiyle oluflmufltu ve o zamana
kadar bu evlerin ço¤u kalanlara kendi mutfaklar›nda haz›rlad›klar› yemekleri
ç›kart›yordu; bunlar malzemelerini yerel g›da tedarikçilerinden al›yorlard›: f›r›nc›, kasap, manav vb gibi. Kuzey Limburg Bak›m Grubu oluflturuldu¤unda ise
maliyet etkinli¤i ad›na çeflitli evlerdeki mutfaklar›n kapat›lmas›na, merkezlerde kalan 2200 kifli ile bak›mlar› kendi evlerinde yap›lan 44 bin kiflinin ço¤u için
‘uydu mutfaklar’ oluflturulmas›na karar verildi. Bugün Limburg grubu ilgili kiflilere hizmet için her y›l 4.000.000 sterlin de¤erinde g›da maddeleri sat›n almaktad›r ve bu miktarla Avrupa ihale mevzuat›na tabidir.
Böylece yerel g›da tedarikçileri ile bak›m kurumlar› aras›ndaki iliflkiler farkl›
bir biçim ald›. Uydu mutfaklar›n ihtiyac› olan et ve ekme¤in miktar› tek bir kasab›n veya f›r›nc›n›n kapasitesini çok afl›yordu. Baflar›l› olabilmeleri, ancak hep
bir araya gelip ortak bir teklif vermeleriyle mümkün olabilirdi. Ne var ki Avrupa’da bu tür tedarik ifllemleri gündeme geldi¤inde, Kuzey Limburg’daki küçük
ve orta boy iflletmelerin (KOB‹) ortak giriflimlerde bulunabileceklerinin herhangi bir iflareti ortada yoktu. Böylece Kuzey Limburg Bak›m Grubunun uydu
mutfaklar› ihtiyaçlar›n› en bafltan ulusal ve uluslararas› düzeylerde ifl yapan ve
Avrupa’daki ihale mevzuat›n› yak›ndan bilen büyük firmalardan temin etme yoluna gitti.
Yerel ölçekte ifl yapan pek çok g›da firmas› aç›s›ndan bunun anlam› bak›m ve
huzur evlerini müflteri olarak kaybetmekti. Böylece bölge ekonomisi milyonlarca Euro’ya varan ifl kay›plar›na u¤rad› ve insanlar da ifllerini yitirdiler. Ancak,
katma de¤er kayb› ve artabilecek ifl imkânlar›ndan yoksun kal›nmas›, bak›m
sektöründeki ölçek büyümesinin tek negatif sonucu de¤ildi. Bak›m ve huzur
evlerindeki yaflam kalitesi üzerinde meydana gelen duygusal etki de olumsuzdu. Örne¤in bu evlerde kalan yafll›lar belirli bir kasab›n sosislerine veya belirli
153
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
bir f›r›n›n tatl›lar›na al›fl›kt›lar. G›da malzemelerinin kayna¤› de¤iflti¤inde bu insanlar al›flt›klar› tatlardan farkl›, kimi zaman da daha tats›z yiyecekleri önlerinde buldular. Bunun psikososyal ve fiziksel sa¤l›k aç›s›ndan olumsuz etkileri
söz konusuydu. Gerçekten de ç›kart›lan yemekler bu insanlar› tatmin etmedi¤inde tabakta yemek b›rak›l›yordu. Oysa az yemenin veya yemeklerde çok seçici olman›n insanlar›, özellikle de yafll›lar› çeflitli rahats›zl›klara karfl› daha
aç›k hale getirdi¤i, flikâyetlerin artt›¤› ve hastal›klar›n daha uzun sürdü¤ü bilinmektedir (Blom, 2004). Demek ki yiyecek temin sisteminde yap›lan de¤ifliklikle elde edilen tasarruf bu kez sa¤l›k bak›m masraflar›n›n artmas›yla elden kaç›yordu.
Kuzey Limburg Bak›m Grubu örne¤i, g›da temin ve tüketim sistemlerinde son
birkaç on y›l içinde ortaya ç›kan egemen e¤ilimi göstermektedir; bu e¤ilim, birbirini karfl›l›kl› pekifltiren üç özelli¤e sahiptir:
154
1. Ba¤lant›lar›n kesilmesi: Maliyet etkinli¤i sa¤lama ad›na tedarik zincirlerinde ölçek büyütülmesi aradaki ba¤lar› gevfletmifl, bir yanda mal ve hizmet üreticileri ve tedarikçileri ile di¤er yanda müflteriler ve tüketiciler aras›ndaki mesafeyi açm›flt›r (Oosterveer, 2007). Pek çok ürün söz konusu oldu¤unda üreticiler ile tüketiciler aras›ndaki iliflkiye anonimli¤in damga vurmas› bugünden
yayg›n bir durumdur (Philips, 2006). Do¤rudan temas ve kiflisel güvenin olmad›¤› bu durumda iliflkilerdeki anonimli¤e bir de bunu telafi etmek üzere ayr›nt›l› üretim yönetmelikleri ile kalite kontrol sistemleri efllik etmektedir, böylece
iliflkiler daha da resmileflmektedir. Gelgelelim, üretim yönetmeliklerinin, kalite kontrol sistemlerinin ve ticari markalar›n yayg›nlaflmas›, tüketicilerin a¤açlar yüzünden art›k orman› görememeleri anlam›na gelmektedir (Vuylsteke et
al., 2004).
2. Ayr›flma: Üretimin ve arz›n yeri, birçok ürünün kalitesi ve do¤as› üzerindeki
etkisini zamanla yitirmifltir (Roep & Wiskerke, 2006). Baflka bir deyiflle, ürünlerin yerel veya bölgesel özellikleri büyük ölçüde ortadan kalkm›flt›r. Bu tür bir
özgüllük ve kimlik kayb› ile tüketiciler de aidiyet ve kimlik duyular›n› yitirebilirler. Bu durum bugün giderek mallar ve hizmetlere iliflkin yeni kimlikler veya
imajlar yarat›lmas› yoluyla telafi edilmeye çal›fl›lmaktad›r (Castells, 2004). Burada amaçlanan, bireysellik ve sadakat görünümünü sürdürmek ve tüketicilere özel bir deney yaflad›klar› duygusunu vermektir.
3. Serbestlefltirme: Arz zincirlerindeki ölçek büyümesi ve artan uzmanlaflma
farkl› mal ve hizmet üretici ve tedarikçilerini birbirinden koparm›fl, ayr› etkinlik alanlar› ortaya ç›karm›flt›r. Yiyecek, bak›m, e¤itim ve bofl zaman bir kifli için
birbirinden ayr›lmaz bir bütün olufltururken ve bunlar›n kullan›m› belirli bir
mekân ve zamanla ba¤lant›l› iken, bu mal ve hizmetlerin arz›nda bunun tersi
geçerlidir; sunum, birbirinden ayr› ve uzmanlaflm›fl arz ve tedarik zincirleriyle
gerçekleflmektedir.
Birbiriyle iliflkili bu üç sürecin etkisi, mallar›n ve hizmetlerin giderek birbiriyle
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
mübadele edilebilir, yerlerin de giderek de¤ifltirilebilir hale gelmesidir. Rekabet genel ekonomik ölçütlere dayanmaktad›r ve bunun sonucunda ekonomik
etkinlik kümeleri giderek belirli yerlerde (s›cak noktalarda) yo¤unlaflmakta,
baflka yerler (so¤uk noktalar) ise ya marjinalleflmekte veya marjinalleflme tehdidi alt›nda kalmaktad›r (Marsden, 2006: 2009). Bölgesel ekonominin, yurttafllar›n refah›na ve esenli¤ine katk›da bulunan, dolay›s›yla yaflam kalitelerini güvence alt›na alan pek çok sosyal etkinlikle ilgili önemli göstergelerden biri oldu¤undan, ekonomik geliflmede gerileme yaflam kalitesini olumsuz etkileyebilir (Murdoch, 2006; Lowe & Ward, 2007). Bunun tersi ise her zaman do¤ru de¤ildir; çünkü dünyan›n ekonomik kalk›nmas› çerçevesinde kimi ekonomik büyüme bölgelerinde bölgenin toplumsal ve ekonomik k›r›lganl›¤› artm›flt›r
(Marsden, 2006).
Yukar›da sözü edilen üç süreci –ba¤lant›lar›n kesilmesi, ayr›flma ve serbestleflme—yönlendiren maliyet etkin üretim ilkesi ve bu ilkenin yaratabilece¤i ölçek ekonomileridir. Çelik, tekstil ve binek otomobil gibi kimi sanayilerin gelifliminde bu özellik göze çarpmaktad›r; e¤itim ve sa¤l›k gibi kamu sektörü alanlar›ndaki geliflmeler de bu do¤rultudad›r. Bu arada tar›m ve g›da sektörü de
maliyet etkin üretim ilkesi ve buna efllik eden ölçek ekonomisi kapsam›na girmifltir ve bu süreç genel olarak tar›msal-s›naî modernleflme projesi olarak
kavramsallaflt›r›lm›flt›r (Marsden, 2003; Van der Ploeg, 2003).
Bu proje ilk bafltaki hedefleri aç›s›ndan çok baflar›l› olmufltur: tüketiciler için
düflük fiyatlardan g›da güvenli¤inin sa¤lanmas›. Ancak ayn› proje hoflnutsuzlu¤a, y›k›c› ‘yan etkilere’ ve direnifle de yol açm›flt›r (Van der Ploeg, 2008). Bu çal›flma öncelikle ba¤lant›lar›n kesilmesi, ayr›flma ve serbestleflme süreçlerinin
bafll›ca olumsuz etkilerini ele almaktad›r. Ard›ndan, entegre ve bölgesel g›da
yönetiflim tarz›na dayal› alternatif bir g›da co¤rafyas›n›n ortaya ç›k›fl› özetlenmekte, farkl› Avrupa ülkelerinden çeflitli örneklerle bu tür alternatiflerin benimsedi¤i farkl› mant›klar sergilenmektedir. Entegre bölgesel tar›m-g›da co¤rafyas› akademisyenlerin dikkatini giderek daha fazla çekmektedir. Bugüne
dek bu alandaki bilimsel araflt›rmalar›n ço¤u alternatif g›da a¤lar›na (AGA)
odaklanm›flt›r. Bu makalede, alternatif g›da co¤rafyas›n›n kapsaml› biçimde
kavranabilmesi aç›s›ndan iki boyutun daha eklenmesi gerekti¤ini savunuyorum: 1) kamusal g›da tedariki ve 2) kentsel g›da stratejileri.
Alternatif g›da co¤rafyas›n›n özeti ve ampirik sergilenmesinden sonra bunlar›n
alt›nda yatan süreçleri ve sürdürülebilir bölgesel kalk›nma ile olan etkileflimini ele alaca¤›m. Makale sonuç gözlemleri ile sona ermektedir.
Modern Konvansiyonel Tar›m-G›da Sisteminin Olumsuz Yan›
Yukar›da da de¤inildi¤i gibi, Avrupa’da tar›m-g›da sisteminin savafl sonras›
modernleflmesinde baflar›l› olunmufltur; ancak bu baflar› bir bedel karfl›l›¤›nda sa¤lanm›flt›r. Son y›llarda siyasal ve bilimsel temellerdeki tar›m-g›da tart›flmalar›n› giderek daha fazla etkileyen, savafl sonras› egemen tar›msal kalk›nma modelinin olumsuzluklar›d›r. Bugünkü modern ve küreselleflmifl g›da sis-
155
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
temiyle ilgili sorunlar çok yönlüdür. AB’nin Pazar ve fiyat politikas›yla ilgili bütçesel sorunlara ve AB düzeyindeki fazla üretimin yol açt›¤› çarp›kl›klara (Anonim, 2008) ek olarak afla¤›daki sorunlar günümüzdeki tar›m-g›da dinamiklerinin kavranmas› aç›s›ndan önemlidir:
156
1. Çiftçi aile gelirlerini azalt›c› bas›nç: Son birkaç on y›lda ana ak›m g›da temin
sistemi arz itkili bir zincirden talep itkili bir zincire dönüflmüfltür. Bununla eflzamanl› olarak g›da arz zincirinde güç, ilksel üreticiden, ifllenmifl ve taze tar›m
ürünlerinin pazarlanmas›nda baflat duruma gelen perakendeci sektöre geçmifltir. G›da iflleme sanayindeki ve perakende sektöründeki yo¤unlaflma süreçleriyle birlikte g›da arz zincirleri aras›ndaki ve bunlar›n kendi içlerindeki fiyat rekabeti de k›z›flm›flt›r (Kirwan et al., yay›nlanmak üzere). Bu dinamiklerin
çiftçi aile gelirleri üzerindeki etkisini iki yönden gösterebiliriz. Bunlardan birincisi tar›m üzerindeki maliyet-getiri bask›s›d›r: Ayn› kalan, hatta azalan Brüt
Üretim De¤erine (BÜD) ilksel üretimin artan maliyetleri efllik etmektedir (Van
der Ploeg et al., 2000). ‹kincisi ise g›da arz zincirinde ilksel üreticilerin ast ekonomik konumudur ve bunu da g›da arz zincirinde katma de¤erin eflitsiz da¤›l›m› göstermektedir (Kirwan et al., yak›nda yay›nlanacak). Bu durumun en dramatik örneklerinden biri domuz eti arz zincirinde görülmektedir. Süpermarketteki domuz etinin Euro de¤erini baz alacak olursak, bu de¤erde arz sektörünün (örne¤in hayvan yemi) pay› %30, domuz yetifltiricisinin pay› %6 iken,
mezbahan›n, ay›klay›c›n›n, paketleyicinin ve perakendecilerin paylar› s›ras›yla
%4, %8, %20 ve %24’tür (Hoste et al., 2004). ‹lksel tar›msal üretimin bu iki yönünün tar›m-sanayi kompleksinde entegre olmas› (Goodman & Redclift, 1990)
‘döngüsel etkiyle’ sonuçlanm›flt›r. Baflka bir deyiflle üreticiler, ürün ve iflçi bafl›na üretim maliyetlerini düflürme amac›yla üretim düzeylerini art›rma ve operasyon ölçe¤ini geniflletme yolunda devam etmeye zorlanmaktad›r.
2. Çevresel kirlenme ve ekolojik bozulma: G›da üretiminin bugün de geçerli
olan yo¤un niteli¤i, çevresel kirlenmeye katk› pahas›na gerçekleflmifltir. Verilebilecek örnekler aras›nda yer alt› sular›na nitrat, havaya amonyak kar›flmas›, topraklar›n fosfat doyumuna ulaflmas›, haflere ilaçlar›n›n kal›nt›lar›n›n havaya, topra¤a ve yüzey sular›na kar›flmas› bulunmaktad›r (Van Eerdt & Fong,
1998; Goodlass et al., 2003). Üretimin yo¤unlaflmas› ayn› zamanda tar›msal biyolojik çeflitlilikte dramatik bir azalmaya yol açm›flt›r: Modern besicilik sanayinden ve Yeflil Devrimden kaynaklanan ça¤dafl tar›m uygulamalar› sonucunda
yo¤un bir genetik erozyon yaflanm›fl, çiftçiler taraf›ndan sürdürülüp yerel koflullara uyarlanan çok çeflitli bitki popülasyonu ortadan kalkm›flt›r (Visser,
1998: 2).
Tar›mda modernleflme bunlara ek olarak, do¤al yaflam alanlar›n›n ve tarihselkültürel peyzaj›n tahribi nedeniyle tar›msal olmayan biyolojik çeflitlilikte de kay›plara yol açm›flt›r (Wiskerke, 2004). Dahas›, tafl›mac›l›kta maliyetin düflük olmas› sayesinde g›da üreticileri ve perakendecileri ürünleri ve girdileri art›k küresel ölçekte temin edebilmektedirler (Philips, 2006; Oosterveer, 2007).
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
Baflka bir deyiflle, kentlerde yenilen ortalama bir yemek için gerekli girdilerin
geldikleri yol y›llar geçtikçe önemli ölçüde uzam›flt›r. Sonuçta kentler g›dan›n
temini, sat›n al›nmas› ve tüketilmesi ile ba¤lant›l› çevre sorunlar›yla giderek
daha fazla karfl›laflmaya bafllam›fllard›r. Pothukuchi ve Kaufman’a (1999) göre
g›da maddeleri ve yemek için kiflisel olarak veya ailece yap›lan kent içi yolculuklar toplam kentsel ulafl›m hacmi içinde önemli bir yer tutmaktad›r. Gene ayn› yazarlara göre g›dasal at›klar (paketleme dahil) kentlerdeki evsel, ticari ve
kurumsal toplam at›klar›n üçte birini oluflturmaktad›r.
3. Organoleptik kalite ve çeflitlili¤in kayb›: Yüksek verimli bitki çeflitlerine ve
hayvan ›rklar›na odaklanma, g›da üretim ve iflleme tekniklerinin standartlaflmas›yla birlikte, ayr›ca taze ürünlerin organoleptik kalitesi ve çeflitlili¤inde
çarp›c› bir kayba yol açm›flt›r (Nosi & Zanni, 2004; Cayot, 2007). Bu arada, kat›
g›da hijyen kural ve yönetmeliklerinin g›da iflleme sanayindeki ölçek büyümesiyle (ve küçük ölçekli iflleme birimlerinin ve zanaatkâr tekniklerin ortadan
kalkmas›yla) eflleflmesi sonucunda özel organoleptik niteliklerdeki kay›plar
daha da artm›flt›r (Kirwan et al., yak›nda yay›nlanacak). Organoleptik çeflitlilik,
g›da iflleme sanayi taraf›ndan standart üretim için kat›lan renklendiriciler ve
(yapay) tatlarla art›k giderek daha fazla, zincirin son halkas›yla ilgili bir mesele haline gelmektedir.
4. Tüketicilerin g›da ile ilgili belirsizlik ve güvensizlikleri: Vuylsteke et al. (2004),
k›smen üreticilerle tüketiciler aras›ndaki mesafenin daha da aç›lmas›na ba¤l›
olmak üzere, tüketicilerin ço¤unlu¤unun g›da üretiminin koflullar› ve yöntemlerine iliflkin daha geri bir anlay›fla sahip oldu¤u sonucuna varmaktad›r. Bu durum belirsizli¤e yol açmakta (Berg, 2004), belirsizlik de birçok durumda Avrupa’da ikide bir ortaya ç›kan g›da paniklerine yol açmaktad›r. Bu paniklerin hemen hepsinde büyük ölçekli g›da sektörünün rol oynad›¤› görülmektedir. BSE
ve FMD krizleri yaln›zca et sanayisinin üzerine büyük bir gölge düflürmekle
kalmam›fl, ayn› zamanda modern g›da sisteminin nerede büyük hata yapt›¤›n›n
baflat örneklerini vermifltir. Belirsizli¤i azaltman›n bir yolu, etiketlerin ve damgalar›n inand›r›c›l›¤›n›n sa¤lanmas›d›r. Ne var ki bu da giderek artan say›da etiket ve belge yüzünden bunlar›n inand›r›c›l›¤›, tüketicilerin kafas›n›n daha da
kar›flmas› sonucunda güçleflmektedir (Vuylsteke et al., 2004).
5. Sa¤l›k sorunlar›: Dünya Sa¤l›k Örgütü’ne göre ‘giderek yayg›nlaflan obezlik
salg›n› birçok Avrupa ülkesinde sa¤l›k alan›nda en kayg› verici sorunlardan birini oluflturmaktad›r’ (WHO, 2005:5). Özellikle çocuklar aras›nda fazla kiloluluk
prevalans›n›n artmas› alarm verici boyutlardad›r (Lobstein et al., 2005). Obezlik topluma kifli bafl›na y›lda yüzlerce Euro’ya mal olmaktad›r (Van Baal et al.,
2006) ve sa¤l›k alan›nda y›ll›k harcamalardaki art›fl›n yüzde 25’inden de obezlik sorumludur (Thorpe et al., 2004). Beslenme örüntülerindeki de¤iflim obezli¤in bafll›ca nedenidir. Bununla ayn› anda, malnütrisyon da giderek yayg›nlaflan bir sa¤l›k sorunudur. 1990’l› y›llarda ABD’de evlerde bak›lan yafll›lar›n
%80’in malnütrisyona maruzdu (Pothukuchi & Kaufman, 1999). Birleflik Krall›kta 65 yafl›ndan yukar› olup NHS hastanesine kabul edilen kiflilerin %40’›
157
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
malnütrisyona maruz iken, buna ek bir %20’nin de hastanede kal›fl s›ras›nda
bu duruma gelmesi olas›d›r (Age Concern, 2006). Kendi bafllar›na yemek yeme
sorunlar› olan kiflilere yard›mc› olacak hemflireler ve geriatri çal›flanlar›n›n bu
ifl için yeterli zamanlar› olmamas›, hastanelerdeki ve yafll› bak›m evlerindeki
malnütrisyonun nedenleri aras›ndad›r. Bir baflka neden sa¤l›k sektöründe g›da bütçelerinin yetersiz olmas›d›r ve bu da genellikle tats›z ve besleyici olmayan yemekler ç›kar›lmas›yla sonuçlanmaktad›r. Observer Food Monthly adl› bir
dergide yer alan bir makalenin sunumu ve bafll›¤› bu aç›dan çok fley ifade etmektedir: ‘Hastane yiyecekleri – sizi hasta etmeye yeter. K⤛t hamuru k›vam›nda afl›r› tuzlu bir çorba; sözde bir ‘et’ ile kurumufl püreyi gizlemeye yarayan bir parça da tatl›. Hastalar›n bulup bulabilecekleri bundan m› ibaret?’ (Rayner, 2006). Malnütrisyonun bir baflka ifadesi de ‘besin çölü’ denilen yiyeceklerdeki art›flt›r (Wrigley et al., 2002; Cummins & Macintyre, 2006); baflka bir deyiflle, süpermarketlerin ve bakkal dükkânlar›n›n bulunmad›¤› yoksul kent mahallelerinde onlarca fast food ve at›flt›rma dükkân› bulunmaktad›r. Süpermarketler ve büyük dükkânlar lojistik nedenlerle kentlerin d›fl çevrelerine giderken, bir araba sahibi olmak evde tüketmek üzere taze besin maddeleri bulman›n neredeyse ön koflulu haline gelmifltir (Pothukuchi & Kaufman, 1999). Böylece, dezavantajl› nüfus kesimleri besin de¤eri yüksek g›da maddelerine ulaflmakta güçlük çekmektedir.
158
Rekabet halindeki paradigmalar ve farkl›laflm›fl g›da co¤rafyalar›
G›da ile iliflkili sürdürülebilirlik ve sa¤l›k sorunlar›n›n çok boyutlulu¤u dikkate
al›nd›¤›nda, ortadaki soru bu olumsuz sonuçlar›n nas›l afl›labilece¤i veya bunlardan nas›l kaç›n›labilece¤idir: baflka bir deyiflle, tar›m-g›da sistemi toplumsal, ekonomik ve ekolojik aç›lardan nas›l daha sa¤l›kl› ve sürdürülebilir hale
getirilebilir? Bu sorunun yan›t›nda, pratik, politika ve teori aç›s›ndan temel görüfl ayr›l›klar› bulunmaktad›r. Kabaca söylenirse ortada, iki farkl› g›da co¤rafyas› veren iki farkl› paradigma vard›r (ayr›ca bak›n›z Tablo 1). Bu farkl›l›klar çeflitli sorun analizlerinde ve soruya önerilen yan›tlarda görülebilir:
1. Tar›msal-s›naî paradigma (hipermodern g›da co¤rafyas›): Bu paradigma,
geçti¤imiz on y›llarda bask›n durumda olan tar›m-g›da modernleflmesi sürecinin h›zlanmas› olarak anlafl›lmal›d›r. Bu paradigman›n savunucular›, yukar›da
özetlenen sorunlar›n teknolojik çözümüne yönelik sa¤lam bir inanç tafl›maktad›r. fiöyle ki:
a) ilksel üretimin maliyetini düflürmek için iflgücünden tasarruf sa¤layan teknolojilerle ilksel üretimin ölçe¤inin büyütülmesi,
b) s›f›r emisyonlu besi hayvanc›l›¤›yla et üretiminden,su kültüründen ve enerji
sa¤layan seralarda sebze ve meyve üretiminden oluflan tar›msal-s›naî parklarda g›da üretimi (Veldkamp et al., 2009), c) g›da sanayi taraf›ndan sa¤l›kl› (ya¤
ve kalori oran› düflük, vitaminle zenginlefltirilmifl) g›da maddeleri (ifllevsel g›da) yarat›lmas› (Scrinis, 2007). Hipermodern g›da co¤rafyas›n›n özelli¤i, tar›m-
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
g›da üretim zincirinin sürmekte olan s›naîleflmesi ve küreselleflmesi, g›da üretiminin ve ifllenmesinin ise küresel ölçekte uygulanan üretim, iflleme ve da¤›t›m yönetmelikleri ve kalite güvence sistemleri ile standartlaflt›r›lmas›d›r
(Marsden, 2003). Bununla eflzamanl› olarak hipermodern g›da co¤rafyas› giderek yersizleflmektedir (Sonnino & Marsden, 2006).
2. Entegre ve bölgesel tar›m-g›da paradigmas› (alternatif g›da co¤rafyas›): Bu
paradigmada tipik olan, g›da üretiminin belirli bir bölgenin özgül ve ay›rt edici
özelliklerine s›k›ca içselleflmifl olmas› ve ayr›ca ço¤u durumda do¤a koruma,
peyzaj koruma, k›rsal turizm, bak›m ve e¤itim gibi di¤er bölge ölçekli k›rsal giriflim faaliyetleriyle entegrasyonudur (Wiskerke et al., yak›nda yay›nlanacak).
Entegre ve bölgesel tar›m-g›da paradigmas›, g›da kalitesine iliflkin hayli farkl›laflm›fl bir tan›ma oturur ve bu da ürün yetifltirme sistemlerindeki, örgütsel a¤lardaki, kültürel geleneklerdeki, tüketici tercihlerindeki, kurumsal çerçevelerdeki ve politika deste¤indeki farkl›l›klar› yans›t›r (Renting et al., 2003: 394; Sonnino & Marsden, 2006: 186). Üretim ve tüketim aras›ndaki co¤rafi mesafelerin
k›salmas›, bölgesel düzeyde besin çevrimlerinin oluflmas› ve yerel koflullara
uyarlanm›fl bitki çeflitlerinin ve hayvan ›rklar›n›n kullan›lmas›, g›da ekonomisinde çevresel sürdürülebilirli¤i sa¤lay›c› stratejiler say›lmaktad›r (Nosi &
Zanni, 2004). G›da üretiminin yerel fiziksel koflullara ve sosyo-kültürel geleneklere dayand›r›lmas› da kalite sa¤laman›n ve tüketici güvenini art›rman›n bir
arac› olarak görülmektedir (Wiskerke et al., yak›nda yay›nlanacak). Nihayet, bu
paradigma, daha taze ve daha az iflleme tabi tutulmufl g›da maddelerinin tüketilmesini, bu tüketime de örne¤in geleneksel Akdeniz diyeti gibi sa¤l›kl› diyetin
(Trichopoulou & Vasilopoulou, 2000) ve daha fazla fiziksel hareketlili¤in (Sato,
2000) efllik etmesini önererek, beslenme ile ilgili sa¤l›k sorunlar›na da hayli
farkl› biçimde yaklaflmaktad›r.
Tablo 1. Rekabet halindeki tar›m-g›da paradigmalar› ve farkl›laflm›fl g›da
co¤rafyalar›
Ele al›nan sorun/konu
Tar›msal-s›naî paradigma
(hipermodern g›da co¤rafyas›)
Entegre bölgesel tar›m-g›da paradigmas› (alternatif g›da co¤rafyas›)
Birincil üreticilerin
ekonomik konumu
Yo¤un üretim; ölçek ekonomisi
yaklafl›m›; maliyet düflürme
Kapsam ekonomileri yaklafl›m›; tüketici g›da harcamalar›nda üreticinin pay›n›n art›fl›
Çevresel
sürdürülebilirlik
Çevre sorunlar›na teknik çözümler: tar›m-sanayi parklar›, haflere ve hastal›klara dirençli GMO
ürünleri, düflük/s›f›r emisyonlu
hayvan bar›naklar›; g›da ürünlerinin kitlesel da¤›t›m› için ekoetkin sistemler
Yerelleflmifl/bölgeselleflmifl g›da
a¤lar›; bölgesel ölçekte nütriyen
çevrimleri; yerel koflullara uyarlanm›fl geleneksel bitki çeflitleri ve
hayvan ›rklar›; organik veya d›flar›dan girdisi az üretim; mevsimsel
ürünler
>
159
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
Organoleptik kalite ve
çeflitlilik
Zincir sonu çeflitlenme;
Standartlaflt›r›lm›fl ilksel ürün
temelinde g›da sanayi taraf›ndan
oluflturuluyor
Çiftçiler ve/veya küçük ölçekli iflletmeler taraf›ndan oluflturulur;
kalite, bölge /gelenek /do¤ayla
iliflkilidir
Tüketici güveni
Kalite ve güvenlik sistemleri; sanayi ve perakende sat›fl etiket ve
damgalar›; ileriye ve geriye do¤ru izleme
Kiflisel güvene dayal› iliflkiler;
menfle etiketleri konulmas›; saydam g›da arz zincirleri
Sa¤l›k
Besleyicilik: beslenme ac›s›ndan
tasarlanm›fl ifllevsel g›da (vitamin, kalori, protein ve nütriyen
içeren besinler)
Yaflam tarz›na, beslenme biçimine
ve yeme al›flkanl›klar›na odaklanma: daha fazla taze g›da, daha az
haz›r yemek ve ifllenmifl ürünler,
daha fazla fiziksel hareketlilik; organik ürünler
Kaynak: Marsden (2003); Lang & Heasman (2004); Nosi & Zanni (2004); Sonnino &
Marsden (2006); Scrinis (2007).
160
Yukar›da özetlenen iki paradigma ve bunlarla ba¤lant›l› g›da co¤rafyalar› z›t
konumlu Weberyan ideal tipleri and›rmaktad›r. Her iki paradigman›n da ifadeleri pratikte bulunabilmekle birlikte, günümüzdeki g›da sisteminin önemli bir
bölümü, her iki paradigman›n ö¤elerini bir araya getiren melez bir g›da co¤rafyas› olarak anlafl›labilir (Sonnino & Marsden, 2006). Ya da, Storper’in sözleriyle, günümüzün g›da ekonomisi ‘refleksif toplu eylemin aç›mland›¤› çoklu ve
k›smen örtüflen dünyalardan oluflan karmafl›k bir örgütsel paz›l olarak anlafl›labilir’ (1997:255).
Dolay›s›yla alternatif g›da co¤rafyas›n›n— oluflturucu AGA alanlar›, yeri de¤ifltirilmifl kamusal g›da maddeleri tedariki ve kentsel g›da stratejileriyle— özelli¤i, devlet/kamu sektörü, piyasa ve sivil toplum aras›ndaki yeni iliflkilerdir (yönetiflim üçgeni için fiekil 1’e bak›n›z). Burada yeni aktörlere ve aktör kümelerine (kentli tüketici gruplar›, yeni üretici kolektifleri, bölgesel yönetimler, kamu
kurumlar› ve sivil toplum platformlar›) temel roller düflmektedir. Baflka bir deyiflle, oluflum halindeki alternatif g›da co¤rafyas› ayn› zamanda entegre ve bölgesel bir g›da yönetiflim tarz›n›n do¤mas›n› içermekte ve oradan kaynaklanmaktad›r. Bu g›da yönetiflim tarz›, hipermodern g›da co¤rafyas› ile ba¤lant›l›
modelden temelde farkl›l›k göstermektedir. Çünkü hipermodern g›da co¤rafyas› neo-liberal piyasa fundamentalizmine dayanmakta; deregülasyonu, özellefltirmeleri ve devletin devreden çekilmesini savunmakta, bunu da ‘toplumsal
yarar›n, piyasa geçifllerinin uzan›m›n› ve s›kl›¤›n› azamiye ç›kararak’ ve ‘tüm insan faaliyetlerini piyasa alan›na aktararak’ azamiye ç›kar›labilece¤i gerekçesiyle yapmaktad›r (Harvey, 2005:3).
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
fiekil 1. Entegre ve bölgesel g›da yönetiflim tarz›
Arz ve Talep
Bölgesel ekonomi
Yaflam kalitesi
Sa¤l›k
Nakliye
GIDA
Çevre
Piyasada taraf
olarak kamu
sektörü
E
I:
TL
AR
⁄L KEN E
A A R‹/
M
GID ‹C‹LE D‹R
N
‹F
AT KET ‹LE
RN TÜ L‹fiK
‹
TE
E
AL ERL EN)
L
D
‹C‹ EN‹
ET
(Y
ÜR IRI
K
KA
MU
SA
YE
N‹ L GID
DE
A
N
YE TED
A
RL
Efi R‹K‹
T‹R ND
ME E
P‹YASA
‹stihdam
E¤itim
Sosyal içerme
ve sosyal adalet
HÜKÜMET
Tüketici olarak
yurttafl
S‹V‹L TOPLUM
KENTSEL GIDA STRATEJ‹LER‹
G›da politikas› aktörleri olarak
kentler ve kent çevreleri
Alternatif g›da co¤rafyas› ile iliflkili g›da yönetiflim tarz›n›n entegre ve bölgesel
oldu¤unu belirtmifltim. Entegredir, g›dayla do¤rudan veya dolayl› iliflkili çeflitli
konular, sürdürülebilirlik hedefleri ve kamusal alanlar aras›ndaki sinerjileri
birbirine ba¤lay›p yeni sinerjiler yaratmaktad›r (veya böyle bir potansiyele sahiptir). Bölgeselli¤i ise iki aç›dand›r: uzamsal olarak ba¤l› üretici-tüketici iliflkileri (hem özel sektörde hem de kamu sektöründe) arac›l›¤›yla g›da ekonomisinin bölgeselleflmesini temel al›r ve bu bölgeselleflmeye katk›da bulunur; bir
de, bölgesel özelliklerin sonuçlar›n› temel alan bir g›da yönetiflim tarz›d›r. Sözü edilen bölgesel özellikler, toplumsal normlar›, kültürel gelenekleri, karfl›lafl›lan g›da ba¤lant›l› sorunlar›, k›rsal iç kesimin tar›msal yap›s›n› vb içerebilir.
Alternatif g›da a¤lar›
‘Tar›msal-s›naî sistemin krizlere gebe e¤ilimlerine ra¤men basitçe ortadan
kaybolaca¤›n› varsayamayacak’ olmam›za (Sonnino & Marsden, 2006: 195)
karfl›n, AGA’lar›n giderek zemin buldu¤una iliflkin artan kan›tlar vard›r (Mur-
161
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
162
doch et al., 2000; Watts et al., 2005; Sonnino & Marsden, 2006; Morgan et al.,
2007). Bunun iyi bir örne¤ini, Alman süpermarket zinciri Tegut’un Rhöngut et
ürünleri ile yan flirketi Kurhessische Fleischwaren GmbH oluflturmaktad›r
(Schaer et al., 2006). Tegut, halen Almanya’n›n Hessen, Thüringen, Bayeren ve
Nedersaksen federal eyaletlerinde 300 flubesi olan ve y›ll›k cirosu 1 milyar Euro’yu aflan bir aile firmas›d›r (1). Pazar paylar›n› birleflmeler ve fiyat savafllar›
ile art›rmaya çal›flan baflka pek çok süpermarket zincirinin tersine Tegut daha
en bafl›ndan farkl› bir strateji izlemifl, gerek etik gerekse tat aç›s›ndan ayr›ks›,
yüksek kaliteli ürünlere yönelmifltir. Örne¤in Tegut organik Alnatura markas›n›n yarat›lmas›na yard›mc› olmufl, Alnatura da daha sonra ba¤›ms›z bir organik süpermarket zincirine dönüflmüfltür. Herzberger ise bugün Avrupa’n›n en
büyük organik f›r›n› durumundad›r. Tegut’un kalite yaklafl›m›n›n en son örne¤i
Rhöngut markas›n›n yarat›lmas› ve bu marka alt›nda yüksek kalitede et ürünlerinin üretildi¤i yeni bir iflleme biriminin kurulmas›d›r. Rhöngut bir organik
üretim yöntemini yenilikçi ve ayr›ks› bir iflleme yöntemiyle iliflkilendirmektedir.
Daha a盤›, ürünler aç›k havada kurutulan domuz eti ve sosistir ve ürünlerin
iliflkilendirildi¤i köken bölge de etin hem üretildi¤i hem de ifllendi¤i Rhone yöresidir. “Rhöngut” slogan› — Naturgereift in Rhöner Höhenluft (Rhone yöresinin da¤ havas›nda do¤al olgunlaflma sürecinde üretilmifltir – ürünün bölgesel
kimli¤ini, do¤al üretim yöntemini ve sa¤l›kl› üretim ortam›n› simgelemektedir.
Tegut’un bu giriflimi sürdürülebilir bölgesel kalk›nma aç›s›ndan bir dizi olumlu etki yaratm›flt›r. Bir iflleme ünitesinin kurulmas› bölgede say›lar› giderek artan organik et üreticisi çiftçiler için istihdam ve bölgesel pazar yaratm›flt›r. Bu
da, biyolojik çeflitlilikle birlikte peyzaj›n görsel ve ekolojik kalitesinin korunmas›nda olumlu katk›lar sa¤lam›flt›r. Gerçekten de, hayvanc›l›¤›n olmamas› halinde bölgedeki yayg›n meralar –bölgenin geleneksel kültürel peyzaj›—ortadan
kalkacakt›. Ayr›ca, bölgeyi turistler aç›s›ndan çekici k›lan da tam tam›na bu geleneksel kültürel peyzajd›r.
Anlaml› bir baflka öykü de ‹rlanda’n›n West Cook bölgesindendir (O’Reilly,
2001; Sage, 2003). West Cork LEADER Coop Society LTD bu markay› gelifltirerek daha fazla ilerlemeyi, bölgenin daha zay›f kald›¤› hususlar›n ortaya ç›kard›¤› sorunlardan baz›lar›n› çözebilmek için bölgenin güçlü yanlar›ndan yararlanmay› düflünmüfltür (2). Bu strateji bölgeye pek çok yarar getirmifltir: tüketicilerin süreçlere daha fazla dahil olmalar›, yeni g›da ve zanaatkâr ürünlerinin
gelifltirilmesi, yeni hizmetler ve iflletmelerin ortaya ç›kmas›, ekonomik sektörler aras›nda sinerji, artan cirolar ve istihdam olanaklar› gibi. O’Reilly ve di¤erlerine göre (2006) Fuchsia Marka mal ve hizmetlerin toplam de¤eri 2005 y›l›nda 107 milyon Euro idi ve bu toplam›n 69 milyonu bölgede kalm›flt›. Çarpan etkileri sonucunda bu de¤er bölge ekonomisine 89 milyon Euro ve 1.131 tam zamanl› ifl kazand›rm›flt›r.
Daha önce de de¤inildi¤i gibi, oluflum halindeki alternatif g›da co¤rafyas› konusundaki akademik çal›flmalar›n ço¤u AGA’lar boyutuna odaklanmaktad›r
(Renting et al., 2003; Watts et al., 2005). Uzamsal olarak ba¤l› g›da arz zincir-
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
leri hakk›nda çok say›da durum araflt›rmas› yap›lm›flt›r. Bunlar›n aras›nda,
çiftlik dükkânlar› (Ventura & Milone, 2000; Ilbery & May›s, 2005), çiftçi pazarlar› (Kirwan, 2004), kutu sistemleri (Seyfang, 2006) ve topluluk destekli tar›m
(Hinrichs, 2000) ile ilgili olanlar da yer almaktad›r. Ancak, bunlar›n yan› s›ra,
örne¤in PDO ve PGI yönetmelikleriyle korunan uzamsal olarak daha genifl ve
bölgesel özellikleri olan ürünlerle ilgili g›da arz zincirleri (De Roest & Menghi,
2000; Barham, 2003) ile örne¤in organik ürünler ve ‘kaliteli’ g›dalar üretilmesinin (ve ifllenmesinin) alternatif tarzlar› da AGA kapsam›nda yer almaktad›r
(Renting et al., 2003). Zay›f alternatif g›da a¤lar› (örne¤in PDO, PGI, organikler,
‘kalite’ g›dalar) ile güçlü alternatif g›da a¤lar› (temel olarak uzamsal olarak
ba¤l› üretim, iflleme, da¤›t›m ve tüketim a¤lar›) aras›nda Watts ve di¤erleri taraf›ndan (2005) yap›lan ayr›mdan hareketle alternatif g›da co¤rafyas›n›n as›l bileflenini alternatif a¤lar›n oluflturdu¤unu söyleyebiliriz. Bu alternatif a¤larda
ço¤u kez alternatif ürünler üretilse, ifllense, da¤›t›lsa ve tüketilse bile, as›l
önemli olan ürünlerden çok a¤lard›r. AGA’larla ilgili literatürün geliflmesi sonucunda (mükemmel bir literatür taramas› için bak›n›z, Watts et al. (2005))
AGA’larla ilgili zengin bir veri taban› oluflturulmufltur. Bu arada, a¤ dinamikleri, konvansiyonlar, üretici-tüketici ba¤lant›lar›, güç iliflkileri ve paradigma de¤iflimi gibi bafll›klarda da canl› bir teorik veritaban› mevcuttur (bak›n›z e.g. Goodman, 2004; Morgan et al., 2006).
Kamusal G›da Tedarikinde Yer De¤iflimi
AGA’lar›n boyutu baflat olarak, özel sektörde üreticilerle tüketiciler aras›nda
oluflan uzamsal olarak ba¤l› yeni iliflkilere göndermede bulunurken, kamusal
g›da tedarikindeki yer de¤ifltirme (Morgan & Sonnino, 2008) bu kez kamu sektörü ile g›da tedarikçileri aras›nda uzamsal olarak ba¤l› yeni iliflkileri beraberinde getirmektedir.
Örnek olarak Cornwall G›da Program› (CFP) verilebilir (Kirwan & Foster, 2006;
Russel, 2007). CFP 1999 y›l›nda Kraliyet Cornwall Hastanesi’nin tedarik müdürünün giriflimi üzerine bafllam›flt›r. Bu yönetici, Cornwall’daki iafle ifllerinin örgütlenme biçimi konusunda birtak›m sorular ortaya atm›flt›: ürünler bölgenin
d›fl›ndan geliyordu ve besin de¤erleri de pek tatmin edici de¤ildi. Yönetici, bölgedeki g›da ürünlerinin kalitesine güveniyordu ve bölgedeki hastane g›da temin
iflleri yoluyla bölgenin ekonomik anlamda marjinalleflme sürecinin tersine
çevrilebilece¤ine inan›yordu.
Yöneticinin inand›¤› bir baflka nokta da, hastanelerin yerel toplulu¤un ayr›lmaz
bir parças› oldu¤u, dolay›s›yla yerel toplulu¤un ve ekonominin sürdürülebilir
geliflmesine katk›da bulunman›n ahlaki bir yükümlülük anlam›na geldi¤iydi.
Vizyonu, Kraliyet Cornish Hastane Vakf›’n›n isteklerine de uyuyordu. Çünkü vak›f g›da maddeleri teminindeki lojisti¤i iyilefltirmek, hastalar›n verilen sandviçlerin Cornwall’dan de¤il de ‹ngiltere’nin kuzeyinden geldi¤i yolundaki sürekli
flikâyetlerine yan›t vermek istiyordu. Sonuçta, hastaneye al›nacak sandviçler
için bölgedeki bir firmayla yeni bir sözleflme yap›ld›. Bunun ard›ndan, hastane-
163
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
ye al›nacak her tür yiyece¤in bölgeden temin edilmesi ve bu konseptin Cornwall’daki tüm hastanelere yayg›nlaflt›r›lmas› ile ilgili bir fizibilite çal›flmas› yap›ld›.
Bu çal›flma, böyle bir perspektifin ancak Cornwall’da merkezi bir g›da üretim
birimi (CFPU) oluflturulmas›yla gerçekleflebilece¤i belirlendi. Bölgedeki g›da
üreticileri ürünlerini ifllenmek üzere CFPU’ya teslim edecekler, hastaneler de
ihtiyaç duyduklar› g›da maddelerini buradan alacaklard›. CFPU’nun yap›m›
2008 y›l›nda tamamland›. Birim halen 28 kifli istihdam etmektedir. ‹nflaat süresinde hastaneler bölgeden temin ettikleri ürünlerin oran›n› art›rmaya bafllad›lar; böylece, hastanelerde ç›kan yemeklerin – k›smen organik k›smen geleneksel—önemli bir bölümü art›k bölge kaynakl› hale gelmiflti. CFP kapsam›nda yaln›zca g›da temin ifli bölgesellefltirilmekle kalmamakta, ayr›ca hastanelerde ç›kart›lan yemeklerin besleyici ve tat de¤eri de art›r›lmakta, gerek hastalar gerekse hastane personeli sa¤l›kl› beslenme konusunda e¤itilmektedir
(Kirwan & Foster, 2006). Russell’a göre (2007:8) CFP’nin bugüne dek elde etti¤i baflar›lar etkileyicidir ve bu performans›n gelecek y›llarda da sürdürülebilirli¤i konusunda umut vermektedir.
164
Yemeklerin yeniden yerellefltirilmesinin baflar›l› tek örne¤i CFP de¤ildir. Londra
Hastane G›da Projesi (3) ve Roma Okullarda G›da Devrimi (Sonnino, 2009) ile di¤er ülkelerdeki okul beslenme programlar› (Morgan & Sonnino, 2008) da kamu
sektörünün g›da zincirinde önemli bir aktör olarak ön plana ç›kt›¤›n› göstermektedir.... Tedarik politikalar› bir ‘kalite ekonomisi’ ortaya ç›karmaktad›r ve bu
ekonomi gerek g›da sisteminde gerekse onun d›fl›nda sürdürülebilir geliflmenin
çevresel, ekonomik ve toplumsal yararlar›n› beraberinde getirme potansiyeline
sahiptir (Sonnino, 2009:426). Özellikle kamu sektörünün herhangi bir ulusal g›da ekonomisinin önemli bir bölümünü temsil etmesi nedeniyle, sa¤l›kl› ve sürdürülebilir topluluklara katk›da bulunma potansiyeli de güçlüdür.
Ancak, Kuzey Limburg Bak›m Grubu örne¤inin de gösterdi¤i gibi, kamu sektöründeki pek çok kurulufl, sa¤l›k, sosyal adalet, bölgesel istihdam ve çevresel
sürdürülebilirlik yönlerini de içeren daha genifl ve daha entegre yaklafl›mlar
yerine daha ziyade dar ve maliyeti esas alan ihale ifllemlerini tercih etmektedir. Morgan’›n (2006:1239) hakl› olarak belirtti¤i gibi, kamusal g›da tedarikinde
yeniden yerelleflme, henüz büyük ölçüde “yararlan›lamayan bir potansiyel olma” durumunu sürdürmektedir.
Kentsel G›da Stratejileri
Alternatif g›da co¤rafyas›n›n üçüncü boyutu, kentsel g›da stratejileri gibi yeni
bir olgu taraf›ndan flekillendirilmektedir. Kuzey Amerika’daki (Lang & Rayner,
2007) ve Avustralya’daki (Schiff, 2007) birçok kent, metropoliten alan ve eyalet
son iki on y›l içinde kendi g›da stratejilerini gelifltirmifl, hatta kentsel g›da stratejisini koordine edip uygulamak üzere g›da politikas› konseyleri kurmufl olsa
bile, Avrupa kentlerinin ve metropoliten alanlar›n›n kendi g›da stratejilerini ge-
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
lifltirip uygulamalar› henüz çok yak›n geçmifle ait bir durumdur. Kentsel g›da
politikalar›n›n özelli¤i (bir giriflim düzeyinde olmak üzere), g›dayla do¤rudan
veya dolayl› ilgili, örne¤in insan sa¤l›¤›nda iyileflme, çevre kalitesi, yaflam kalitesi, istihdam, sosyal adalet ve bütünlük gibi farkl› politika alanlar›n›n ve hedeflerinin birbirleriyle bütünlefltirilmesidir (Lang et al., 2005; Friedmann, 2007;
Lang & Rayner, 2007).
Hollanda’da çeflitli kentler kendi g›da stratejilerini gelifltirmeye bafllam›fllard›r
ya da bu yolun tam efli¤indedirler. ‹lginç olan husus, yaklafl›mlar›n ve bu g›da
stratejilerinin ard›ndaki itici güçlerin sergiledi¤i çeflitliliktir (4). Bu çeflitlili¤i,
Utrecht ve Amsterdam’›n g›da stratejilerinin özetiyle göstermeye çal›flaca¤›m.
Utrecht’in g›da stratejisi 2005 y›l›nda iki çevre HDK’s› taraf›ndan düzenlenen ve
g›da üreticilerinin, dükkânc›lar›n, aflç›lar›n, perakendecilerin, tüketici kurulufllar›n›n, dan›flmanlar›n ve çeflitli HDK’lar›n kat›ld›klar› bir dizi toplant› ile bafllam›flt›r. Bu toplant›lar›n amac›, farkl› paydafllar›n bölgesel bir g›da ekonomisi
oluflturulmas›na verebilecekleri deste¤in belirlenmesi ve g›da ekonomisinin
bölgesellefltirilmesinden beklenen hedeflerin ortaya konulmas›yd›. Belirlenen
hedefler afla¤›dakilerdi (5):
Bölgedeki tar›m›n, bununla birlikte istihdam›n ve peyzaj›n korunmas›;
G›da maddeleri üretenlerle tüketenler aras›ndaki fiziksel ve toplumsal mesafenin en aza indirilmesi;
Utrecht’teki g›da üreticilerinin iç pazarlar›n› ve sat›fl yerlerinin oluflturmas› ve
güçlendirilmesi;
G›da ithalat›n›n azalt›lmas› ve ürünlerde yenilikçili¤in teflvik edilmesi;
Bölgesel ticaretin canland›r›lmas›;
Sürdürülebilir g›da üretiminin ve g›da kalitesinin teflvik edilmesi;
En seçkin olanlardan evsizlere kadar toplumun tüm s›n›flar›na ve kültürlerine bölgesel g›da sa¤lanmas›.
Bir sonraki ad›m ise bu hedeflerin gerçekleflmesine katk›da bulunabilecek
stratejilerin tart›fl›lmas›yd›. Bu tart›flmalar sonucunda “Lekker Utregs” (“Lezzet Utrecht’te”) ad›yla bir kamuoyu bilinçlendirme kampanyas› bafllat›lmas›
karar› al›nd› (6). Kampanyada ilk ad›m, kampanya ad›n› tafl›yan bir logo için yar›flma aç›lmas› idi. Yar›flmada kazanan logo 2006 y›l› A¤ustos ay›nda yap›lan bir
etkinlikle tan›t›ld›ktan sonra, 2006 ve 2007 y›l› güz aylar›nda ‘hasat’ festivalleri,
2007 y›l› bahar›nda da ‘ekim ve dikim’ festivali gerçeklefltirildi. Kent merkezinde gerçeklefltirilen bu etkinlikler en baflta kentli tüketicilerle bölgedeki üreticilerin bir araya gelerek görüfl al›flveriflinde bulunmalar›, bölgesel ürün al›p
satmalar› ve tatmalar› için düzenlenmiflti.
Mart 2007’de Lekker Utregs kampanya ekibi bölgede g›da maddeleri alan›nda
faaliyet gösteren giriflimciler (çiftçiler, g›da maddeleri imalatç›lar›, aflç›lar, perakendeciler vb) için bir toplant› düzenledi. Amaçlanan, toplant›ya kat›lanlar›
g›da sistemini bölgesellefltirmenin potansiyelleri konusunda bilgilendirmek
(bu alanda kimi baflar›l› örnekleri vererek) ve bölgesel ürünler üreterek, iflle-
165
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
166
yerek, satarak veya sunarak Lekker Utregs’e aktif biçimde katk›da bulunmaya
istekli olup olmad›klar›n› ö¤renmekti. Toplant›ya kat›lan birçok giriflimci kat›lmaya istekli oldu¤unu belirtti. Bu da gösteriyordu ki, kampanya sayesinde çiftçiler, g›da maddeleri üreticileri, dükkânc›lar ve aflç›lar aras›nda yeni ticari iliflkiler flekillenmeye bafllam›flt›. Bu arada, 2007 y›l›nda yurttafllarla çiftçiler aras›nda iliflki kurulmas›na yönelik yeni bir giriflim bafllat›ld›: Çitçi yurttafl› ar›yor
günleri. Kent sakinlerine bir gün bir çiftlikte kalarak yap›lacak ifllere yard›mc›
olma f›rsat› tan›nd›; ancak bu arada bir rehber eflli¤inde tar›m iflletmesini de
gezeceklerdi. Üreticilerle tüketicileri buluflturmay› hedefleyen çeflitli etkinliklerin baflar›s›, Lekker Utregs giriflimcilerine bir sonraki ad›m› atma zaman›n›n
geldi¤ini gösterdi. Nisan 2008’de “Bölge masada” etkinli¤i gerçeklefltirildi. Bu
etkinlikte bölgenin en tan›nm›fl lokantalar›ndan Karel V’›n bafl aflç›s› taraf›ndan
haz›rlanan ve bölgesel ürünlerden yap›lm›fl yiyecekler sunuldu. Bu yeme¤e gelen önemli kifliler aras›nda Utrecht belediye baflkan yard›mc›s›, Utrecht kent
konseyi baflkan yard›mc›s› (7) ve k›rsal kalk›nma ile bölge planlamas›ndan sorumlu il yönetim kurulu üyeleri bulunuyordu. Yemekten amaçlanan, bu üst düzey görevlileri Lekker Utregs hakk›nda bilgilendirmek ve ortaya konulan hedeflere yönelik desteklerini almakt›. Bu sonuca 14 Kas›m 2008 tarihinde bir niyet mektubuyla ulafl›ld›. Niyet mektubunun alt›nda Tar›m, Do¤a ve G›da Kalitesi Bakanl›¤›’n›n, Utrecht ‹li yönetim kurulunun, Utrecht kent meclisinin ve Utrecht Belediyesi’nin imzalar› bulunuyordu. Bu dört yönetim kademesi birlikte
flu aç›klamay› yap›yorlard›: Lekker Utregs’in topluma yararlar›n› kabul ediyoruz ve di¤er kamu kurumlar›, giriflimciler ve HDK’larla iflbirli¤i halinde hedeflerine katk›da bulunma kararl›l›¤›nday›z. Hep birlikte çaba göstererek, gerek
mevcut gerek yeni gelifltirilecek politikalar›, giriflimleri ve etkinlikleri birlefltirip bütünlefltirecek ve böylece daha sa¤l›kl› bir yaflam tarz› ad›na g›da zincirini
bölgesellefltirip yeflillendirece¤iz.(8)
Niyet beyan› ayn› gün imzaland› ve Lekker Utregs Yeflil Kat›l›m Ortakl›¤› Toplulu¤u kuruldu. Bu topluluk, 43 paydafl (kifliler ve kolektifler olarak) aras›ndaki
iflbirli¤inden oluflmaktayd› ve aralar›nda Utrecht’te g›da ekonomisinin bölgesellefltirilmesine katk›da bulunmak isteyen çiftçiler, dükkânc›lar, lokantalar,
dan›flmanlar ve HDK’lar yer al›yordu. Bu paydafllar, örne¤in çiftçi pazarlar›, yiyecek tatma etkinlikleri, “çiftçi yurttafl› ar›yor” günleri gibi baflar›l› faaliyetleri
sürdürme, ancak bunlarla birlikte baflka etkinlikler de gelifltirme niyetindeydiler. Bu yeni etkinlikler aras›nda yerel bir gazetede yiyecek-içecek sayfas› bafllat›lmas› ve Utrecht’in yoksul mahallelerinde farkl› etnik gruplar için Lekker
Utregs yiyecekleri servis edilmesi de yer almaktayd›.
“Proeftuin Amsterdam” ad›n› tafl›yan Amsterdam g›da stratejisi (9) Haziran
2007’de imzalanan bir sözleflme ile bafllad›. Sözleflme’nin taraflar› Amsterdam
ve Zaanstad belediyeleri, Kuzey Hollanda ili yönetimi (Amsterdam’›n da yer ald›¤› il) ve Tar›m, Do¤a ve G›da Kalitesi Bakanl›¤› idi (10). Lekker Utregs’in Amsterdam g›da stratejisinden farkl› olarak bu giriflim, Londra g›da stratejisinden
esinlenen Amsterdam belediye baflkan yard›mc›s›n›n ilk ve en önemli siyasal
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
giriflimiydi (11). Proeftuin Amsterdam, Amsterdam’da ve çevresinde afla¤›daki
hedeflere yönelik politikalar›, giriflimleri ve etkinlikleri bir arada yürütmektedir
(Vermeulen, 2007):
Bir yandan çevresel etkileri asgari düzeyde tutarken di¤er yandan herkese
do¤al olarak yetifltirilmifl ve tercihen yerel g›da maddeleri temin edilmesi;
Sa¤l›kl› yeme al›flkanl›klar›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›;
Kentli tüketicilerin talepleri ile çevredeki k›rsal kesimden gelecek g›da maddeleri arz› aras›nda denge oluflturulmas›;
Amsterdam’›n çevresindeki tar›msal peyzaj›n korunmas›.
Proeftuin Amsterdam bu hedefleri gerçeklefltirmek için, mevcut ve henüz yeni
ortaya ç›kan giriflimlerin h›zland›r›c›s›, kamusal ve özel taraflar aras›ndaki yeni ittifaklar›n kolaylaflt›r›c›s› ve yeni giriflimlerin bafllat›c›s› olarak rol oynamay› amaçlamaktad›r. Kimi giriflimler (mevcut, oluflum halinde veya yeni), Lekker
Utregs kampanyas›n›n bir parças› olarak bafllat›lm›flt›r: örne¤in çiftçi pazarlar› ve sembolik g›da festivalleri gibi. Proeftuin Amsterdam’›n belirledi¤i hedeflere kimi örnekler afla¤›da verilmektedir (Vermeulen, 2007):
Tüm yerel okul, hastane, belediye kantini ve günlük pazarlarda do¤al ve tercihen yerel ürünlerin bulundurulmas›;
Kentin hemen civar›ndaki tar›m›n uzun dönemde de korunmas›;
Yeni okullarda mutfak imkân ve malzemeleri;
Her ilkokulun yak›nlar›nda çal›fl›lacak bir bahçe bulunmas›;
Perakendecilerde ve günlük pazarlarda do¤al ve yerel ürünler için ifllem kolayl›klar› sa¤lanmas›;
Üretim yeri ile tüketici noktas› aras›ndaki mesafenin k›salt›lmas› ve temiz
nakliye ile daha düflük emisyon;
Okul müfredat›nda yaflam tarz› ve yeme al›flkanl›klar›na da yer verilmesi.
Utrecht ve Amsterdam’dakilere benzer kentsel g›da stratejilerinin flu noktalara iflaret etti¤i düflünülmektedir:
...g›da sistemlerinin çevresel ve sa¤l›kla ilgili yönlerinin kent çevresindeki
alanlar›n korunmas›yla iliflkilendirilmesi... Bu tür bölgesel g›da stratejileri, de¤iflen küresel g›da pazarlar› ve nüfus hareketleri aç›s›ndan Avrupa’n›n yüz yüze gelece¤i sorunlar›n çözümünde yard›mc› olabilecektir (12).
Yeniden Kazan›lan Yerler Üzerine
Önceki bölümlerde verilen örnekler aç›kça ba¤lant›lar›n kesilmesi, ayr›flma ve
serbestleflme süreçlerine tepki niteli¤indedir. Son on y›l içinde Avrupa’da ve
ötesinde ortaya ç›kan say›s›z giriflimle birlikte (bak›n›z e.g. Van der Ploeg et al.,
167
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
2002; Roep & Wiskerke, 2006; Van Veenhuizen, 2006; Morgan & Sonnino, 2008),
alternatif bir g›da co¤rafyas›n›n ve bununla ba¤lant›l› entegre ve bölgesel g›da
yönetiflim tarz›n›n ortaya ç›k›p geliflmekte oldu¤u art›k inkâr edilemez bir hale
gelmifltir. Tüm örnekler, flu veya bu ölçüde, g›dan›n salt bir meta veya kalori,
besin, vitamin, protein vb tafl›y›c›s› olman›n çok ötesinde oldu¤unu ortaya koymaktad›r. G›da, farkl› kamusal alanlar› ve politika hedeflerini birbirine ba¤layan bütünlefltirici bir kavramd›r. Ayr›ca bu örnekler g›daya entegre ve bölgesel
bir yaklafl›m›n, sürdürülebilir bölgesel kalk›nmaya kat›kta bulunabilece¤ini
göstermektedir: bölge ekonomisinde artan net katma de¤er, kentsel ve/veya
bölgesel g›da ekonomisinde daha fazla istihdam, kentin k›rsal beslenme alan›n›n korunmas›, üretim yeri ile tüketim yeri aras›ndaki mesafenin ve CO2 emisyonlar›n›n azalmas›, g›da sistemine daha fazla güven duyulmas› ve aç›k kapat›c› sosyal sermayede art›fl (Roep & Wiskerke, 2006).
Ba¤lant›lar›n kesilmesi, ayr›flma ve serbestleflme süreçlerine tepki olarak alternatif g›da co¤rafyas›n›n birbirini karfl›l›kl› olarak pekifltiren üç süreç taraf›ndan flekillendirildi¤i söylenebilir:
168
1. ‹liflkilendirme (veya yeniden iliflkilendirme): Burada söz konusu olan, süreci yönlendiren ve tasarlayan –kamusal ve özel-çeflitli aktörlerin ve paydafllar›n
birbiriyle iliflkilendirilmesidir. Böylece ortaya yak›n bölgesel a¤lar –küçük veya
büyük, sektörler içi veya sektörler aras›—ç›kmaktad›r. Birbiriyle ba¤lant›l› olan
bu a¤lar sürecin tümüne ivme kazand›rmaktad›r (Wallner et al., 1996). Fuchsia Markalar›, Cornwall G›da Program›, Lekker Utregs ve Proeftuin Amsterdam,
kamu sektörü ile özel sektör, farkl› ekonomik alanlarda (tar›m, g›da sunumu,
turizm, el zanaatlar›) faal giriflimciler aras›ndaki ba¤lant›lar›n önemini aç›kça
göstermektedir. Bu tür a¤lar bölgenin sosyal sermayesi, dolay›s›yla da bölge
ekonomisinin itici gücüdür (Hudson, 1999).
2. Kaynaflt›rma: Bölgedeki mal ve hizmetlerin kaynaflt›r›lmas›. Bu, herhangi
bir yerel yönetimin g›dan›n üretildi¤i yer ile tüketildi¤i yer aras›ndaki mesafeyi k›saltma arzusunun sonucu olabilir. Ancak, bunun ötesinde daha genifl ba¤lant›lar da olabilir; örne¤in, bir kamu sektörü kuruluflunun bölge ekonomisinde kendine sa¤lam bir yer edinmesi gibi. Kamu kesimine ait yemek masalar›nda yerel ürünlerin pay›n›n art›r›lmas›, bir kamu sektörü kuruluflunun bölgesel toplulu¤un ve ekonominin bir parças› haline gelmesinin arac›d›r. Nihayet, birçok alternatif g›da a¤› belirli bir bölgenin kendine özgü yan›n›n de¤erlendirilmesine dayanmaktad›r; bu özel yan, sosyo-kültürel, tarihsel-kültürel
özelliklerle ilgili olabilece¤i gibi peyzaj iliflkili baflka özellikler de söz konusu
olabilir. Böylelikle bölge ayr›ks› ve kendine özgü ürünlerin üretilmesi için zemin oluflturmakta, bölgenin içsel geliflme potansiyelinden yararlanarak daha
fazla katma de¤erin bölgede kalmas›n›n imkânlar›n› yaratmaktad›r (Roep &
Wiskerke, 2006).
3. Efllefltirme: Bölgedeki ekonomik ve ekonomik olmayan çeflitli etkinliklerin
ve rollerin birbirleriyle efllefltirilmesi. Bu, yaln›zca söz konusu etkinlikleri ve
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
rolleri güçlendirmekle kalmamakta, ayn› zamanda bölgesel ölçekte (Courtney
et al. 2006) tutarl›l›k ve sinerji yaratmaktad›r (Brunori & Rossi, 2000). Bölgede
ekonomik olan ve olmayan (kamusal ve özel) farkl› etkinlikler aras›nda sinerji
yarat›lmas›, Hollanda’da gelifltirilen ve uygulanan kentsel g›da stratejilerinin
farkl› ifadeleri aç›s›ndan tipiktir: sa¤l›k sorunlar›nda azalma, kentlerin daha
yeflil olmas›, gençlerin e¤itimi, bölgesel g›da ekonomisinin canland›r›lmas› ve
kent-k›r iliflkilerinin güçlendirilmesi. Sonuçta tüm bunlar bölgede daha yüksek
yaflam standard›na ve yaflam kalitesine ulafl›lmas›n› sa¤layacakt›r.
Sonuç Yorumlar›
Ortaya ç›kmakta olan alternatif g›da co¤rafyas›n› oluflturan süreçler (iliflkilendirme, kaynaflt›rma ve efllefltirme) süreçleri, belirli yerleri sürdürülebilir kalk›nma için odak ve bafllang›ç noktalar› haline getirerek önem kazanmaktad›r.
Hipotezim ise flöyledir: Bu durum, daha esnek ve sa¤l›kl› bölgelerin, baflka bir
deyiflle stres ve floklardan daha az etkilenen yerlerin ortaya ç›kmas›na katk›da
bulunmaktad›r (Stirling, 2008). Burada vurgulanmas› gereken önemli nokta,
mekânlar›n daha sa¤l›kl› ve esnek olmada farkl› yollar izleyebilecekleri, esnek
ve sa¤l›kl› bölgelerin toplumsal ve maddi konfigürasyonunun zamana ve mekâna göre farkl› biçimler alabilece¤idir (Murdoch, 2006; Lowe & Ward, 2007).
Baflka bir deyiflle, ne uyumlu ve sa¤l›kl› bir bölge, ne de buna nas›l ulafl›labilece¤ine iliflkin ortada haz›r bir flablon yoktur.
Ancak bu söylenen, etkililik ve sürdürülebilirlik aç›s›ndan farkl› geliflim yörüngeleri aras›nda hiçbir fark olmayaca¤› anlam›na gelmez. Örne¤in, Utrecht’in
sivil toplum kurulufllar› taraf›ndan afla¤›dan yukar›ya bafllat›lan yaklafl›m›,
Amsterdam’›n siyasal ve bir ölçüde daha yukar›dan afla¤›ya yaklafl›m›na göre
uzun vadede daha etkili ve sürdürülebilir olacak m›d›r? Her iki yörünge de daha esnek ve sa¤l›kl› bölgeler yarat›lmas› aç›s›ndan ayn› yeterlilikte midir?
Kentsel g›da politikalar›n›n etkileri ve kentsel g›da stratejileri gelifltirilmesinde
ve uygulanmas›nda en etkili yollar konusunda henüz pek az fley bilinmektedir
ve bu durum da söz konusu alanda karfl›laflt›rmal› araflt›rmalar yap›lmas›n›
gerektirmektedir. Bu araflt›rmalar, halk sa¤l›¤› üzerindeki etkiler, istihdam
olanaklar›n›n yarat›lmas›, toplumsal d›fllanm›fll›¤›n azalt›lmas›, kentin yeflillendirilmesi gibi bafll›klar› ele almal›d›r. Kentsel g›da politikalar›n›n, ivedilikle
karfl›laflt›rmalar yap›lmas› gereken bir baflka yönü de, yönetimin farkl› kademeleri aras›ndaki etkileflimin nas›l düzenlenece¤i, ayr›ca kent veya bölgesel
yönetim, piyasa taraflar› ve sivil toplum kurulufllar› aras›ndaki etkileflimin nas›l ele al›naca¤›d›r (Derkzen & Wiskerke, 2009).
Akademisyenler daha sürdürülebilir kentsel ve bölgesel g›da düzenlerine katk›da bulunmak istiyorlarsa kentsel ve bölgesel g›da dinamiklerinin daha iyi
kavranmas› mutlaka gereklidir. Bu da en baflta, g›day› kent ve bölge planlamas›n›n bir konusu haline getirmeyi gerektirir. Pothukuchi ve Kaufman’›n
(2000) hakl› olarak iflaret ettikleri gibi, g›da sistemi araflt›rma, uygulama ve
e¤itim planlamas›nda hep kör nokta olarak kalm›flt›r. G›da planlamas› nosyo-
169
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
nundan kalkarak ve g›da haritalamas› araflt›rmas›n› temel alarak (Pothukuchi,
2004) bir dizi eylem araflt›rmas› ve tasar›m etkinli¤i gerçeklefltirilebilir. Bu
kapsamda yap›labilecek ifller aras›nda flunlar da yer almaktad›r: g›da arz› ve
eriflimi sorunlar›na g›da kümeleri gibi lojistik çözümler gelifltirilmesi (Morley
et al., 2008); kentsel ve bölgesel g›da sisteminin sürdürülebilirlik performans›n›n de¤erlendirilmesine ve izlenmesine yönelik ölçüt ve yöntemlerin hayata
geçirilmesi ve daha sürdürülebilir g›da sistemlerine ulafl›lmas› için kent ve
bölge yönetimlerine kullan›lacak araçlar gelifltirilmesi. Bunlar›n yan› s›ra,
kentsel tar›m›n uzamsal ve sosyal olarak entegre hale gelece¤i yeni yerleflim
alanlar›n›n tasar›m› ve inflas› da bu kapsamda yer alabilir. Bu da yeni kentlilik
(Katz, 1994) ile topluluk g›da planlamas› (Pothukuchi, 2004) aras›nda yarar
sa¤lama potansiyeli tafl›yan bir kaynaflmay› beraberinde getirebilir.
Notlar
170
1. http://www.tegut.de/ueberuns/fakteninzahlen.php (eriflim 20 Eylül 2007).
2. http://www.westcorkleader.ie/ (eriflim 24 Eylül 2007).
3. Bak›n›z http://www.sustainweb.org/page.php?id_97 (eriflim 10 May›s 2009).
4. Bir araflt›rmac›, denetçi veya dan›flman olarak Amsterdam, Utrecht ve Tilburg g›da stratejilerinin, ayr›ca Rotterdam ve Lahey’deki tar›m projelerinin
hep içinde oldum, bugün de içindeyim. Sunulan örnekler ve daha ayr›nt›l› biçimde tart›fl›lanlar (örne¤in Utrecht ve Amsterdam) büyük ölçüde kiflisel deneyimlere dayanmaktad›r.
5. Çevrildi¤i kaynak:
http://www.lekkerutregs.nl/images/Doelen%20%20criteria%20en%20afbakening.doc.pdf (eriflim 23 May›s 2009).
6. ‘Lekker’ lezzetli anlam›na gelirken ‘Utreg’ ise ‘Utrecht’ için kullan›lan argo
sözcüktür.
7. Kent bölgesine Utricht kenti belediyesi ile çevredeki sekiz belediye dahildir.
8. Niyet beyan›n›n 2’inci paragraf›ndaki ilk iki cümlenin çevirisi bana aittir:
http://www.lekkerutregs.nl/ images/imagesmarike/intentieverklaring.pdf (eriflim 24 May›s 2009).
9. “Proeftuin” sözcü¤ünün çeflitli anlamlar› vard›r: test bahçesi, tat bahçesi
veya deney sahas›. Amsterdam g›da stratejisi söz konusu oldu¤unda bu karfl›l›klar›n hepsi geçerlidir.
10. Bak›n›z:
http://www.proeftuin.amsterdam.nl/aspx/download.aspx?file_/contents/pages/100532/agendaproeftuinamsterdam.pdf (eriflim 15 May›s 2009).
11. Bak›n›z http://www.london.gov.uk/mayor/health/food/docs/food-strategy.pdf (eriflim 11 May›s 2009).
12. Bak›n›z
http://www.proeftuin.amsterdam.nl/aspx/download.aspx?file_/contents/pages/100532/case_study_ amsterdam_food_strategy.pdf (eriflim 15 May›s
2009).
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
REFERANSLAR
Age Concern (2006) Hungry to be Heard: The Scandal of Malnourished Older People in Hospital (London: Age Concern England).
Anonymous (2008) The Peri Urban Dimension of the CAP: An Event Organised by the PURPLE Network (Building of the Committee of the Regions, Brussels, 22 May›s 2008) (The Hague: Publications of the Province of South-Holland).
Barham, E. (2003) Translating terroir: The global challenge of French AOC labeling, Journal
of Rural Studies, 19(1), pp. 127–138.
Berg, L. (2004) Trust in food in the age of mad cow disease: A comparative study of consumers’ evaluation of food safety in Belgium, Britain and Norway, Appetite, 42(1), pp. 21–32.
Blom, J. (2004) Sterke relatie voeding en gezondheid ouderen: Afscheid prof. Wija van Staveren, Voedingsmagazine: tijdschrift voor artsen en die¨tisten, 17(5), pp. 9–10 &18.
Brunori, G. & Rossi, A. (2000) Synergy and coherence: Some insights from wine routes in
Tuscany, Sociologia Ruralis, 40(4), pp. 409–423.
Castells, M. (2004) The Power of Identity (2. bas›m) (Oxford: Blackwell Publishing).
Cayot, N. (2007) Sensory quality of traditional foods, Food Chemistry, 102(2), pp. 445–453.
Courtney, P., Hill, G. & Roberts, D. (2006) The role of natural heritage in rural development:
An analysis of economic linkages in Scotland, Journal of Rural Studies, 22(4), pp. 469–484.
Cummins, S. & Macintyre, S. (2006) Food environments and obesity—neighbourhood or nation? International Journal of Epidemiology, 35(1), pp. 100–104.
Derkzen, P. H. M. & Wiskerke, J. S. C. (2009) Alternative Geographies of Food: Food as an
Integrative Link in the Governance Triangle. Paper Presented at the AFHVS/ASFS Conference ‘Informing Possibilities for the
Future of Food and Agriculture’, Penn Stater Conference Center, Pennsylvania, May›s.
De Roest, K. & Menghi, A. (2000) Reconsidering ‘traditional’ food: The case of Parmigiano
Reggiano cheese, Sociologia Ruralis, 40(4), pp. 439–451.
Friedmann, H. (2007) Scaling up: Bringing public institutions and food service corporations
into the project for a local, sustainable food system in Ontario, Agriculture and Human Values, 24(3), pp. 389–398.
Goodlass, G., Halberg, N. & Verschuur, G. (2003) Input output accounting systems in the European community — an appraisal of their usefulness in raising awareness of environmental
problems, European Journal of Agronomy, 20(4), pp. 17–24.
Goodman, D. (2004) Rural Europe redux? Reflections on alternative agro-food networks and
paradigm change, Sociologia Ruralis, 44(1), pp. 3–16.
Goodman, D. & Redclift, M. (1990) The farm crisis and the food system: Some reflections on
the new agenda, in T. Marsden & J. Little (Eds) Political, Social and Economic Perspectives
on the International Food System, pp. 19–35 (Aldershot: Avebury).
Harvey, D. (2005) A Brief History of Neo-Liberalism (Oxford: Oxford University Press).
171
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
Hinrichs, C. C. (2000) Embeddedness and local food systems: Notes on two types of direct
agricultural market, Journal of Rural Studies, 16(3), pp. 295–303.
Hoste, R., Bondt, N. & Ingenbleek, P. T. M. (Ed.) (2004) Visie op de varkenskolom, Wetenschapswinkel Wageningen UR Rapport 207 (Wageningen: Wetenschapswinkel WUR).
Hudson, R. (1999) What makes economically successful regions in Europe successful? Implications for transferring success from west to east, EGRG Working Paper 99/01 (Durham:
University of Durham, Centre for European Studies of Territorial Development).
Ilbery, B. & Maye, D. (2005) Food supply chains and sustainability: Evidence from specialist
food producers in the Scottish-English borders, Land Use Policy, 22(4), pp. 331–344.
Katz, P. (1994) The New Urbanism: Toward an Architecture of Community (New York:
McGraw Hill).
Kirwan, J. (2004) Alternative strategies in the UK agro-food system: Interrogating the alterity of farmers’ markets, Sociologia Ruralis, 44(4), pp. 395–415.
Kirwan, J. & Foster, C. (2006) Public sector food procurement through partnerships: The
Cornwall Food Programme, in D. Roep & J. S. C. Wiskerke (Eds) Nourishing Networks: Fourteen Lessons about Creating Sustainable Food Supply Chains, pp. 155–164 (Doetinchem: Reed Business Information).
Kirwan, J., Slee, R. W., Foster, C. & Wiskerke, J. S. C. (yak›nda yay›nlanacak) Dynamics and
diversity in food supply chains across Europe, in J. S. C. Wiskerke, G. van Huylenbroeck & J.
Kirwan (Eds) Sustaining Food Supply Chains: Grounded Perspectives on the Dynamics and
Impact of New Modes of Food Provision, Chapter 1 (London: Ashgate Publishers).
172
Lang, T. & Heasman, M. (2004) Food Wars: The Global Battle for Mouths, Minds, and Markets (London: Earthscan).
Lang, T. & Rayner, G. (2007) Overcoming policy cacophony on obesity: An ecological public
health framework for policymakers, Obesity Reviews, 8(1), pp. 165–181.
Lang, T., Rayner, G., Rayner, M., Barling, D. & Millstone, E. (2005) Policy councils on food,
nutrition and physical activity: The UK as a case study, Public Health Nutrition, 8(1), pp. 11–19.
Lobstein, T., Rigby, N. & Leach, R. (2005) Obesity in Europe – Briefing Paper for the EU Platform on Diet, Physical Activity and Health (London: International Obesity Task Force).
Lowe, P. & Ward, N. (2007) Sustainable rural economies: Some lessons from the English
experience, Sustainable Development, 15(5), pp. 307–317.
Marsden, T. K. (2003) The Condition of Rural Sustainability (Assen: Royal Van Gorcum).
Marsden, T. K. (2006) Denial or diversity? Creating new spaces for sustainable development,
Journal of Environmental Policy and Planning, 8(2), pp. 183–198.
Marsden, T. K. (2009) Mobilities, vulnerabilities and sustainabilities: Exploring pathways
from denial to sustainable rural development, Sociologia Ruralis, 49(2), pp. 113–131.
386 J.S.C. Wiskerke Downloaded By: [Wageningen UR Library] At: 10:44 12 April 2010
Morgan, K. (2006) School food and the public domain: The politics of the public plate, Political Quarterly, 77(3), pp. 379–387.
Morgan, K., Marsden, T. K. & Murdoch, J. (2006) Worlds of Food: Place, Power, and Provenance in the Food Chain (Oxford: Oxford University Press).
Morgan, K. & Murdoch, J. (2000) Organic vs. conventional agriculture: Knowledge, power
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
and innovation in the food chain, Geoforum, 31(2), pp. 159–173.
Morgan, K. & Sonnino, R. (2008) The School Food Revolution: Public Food and the Challenge of Sustainable Development (London: Earthscan).
Morley, A., Morgan, S. & Morgan, K. (2008) Food Hubs: The ‘Missing Middle’ of the Local Food Infrastructure? (Cardiff: BRASS Centre).
Murdoch, J. (2006) Networking rurality: Emergent complexity in the countryside, in P. Cloke, T. Marsen &
P. Mooney (Eds) Handbook of Rural Studies, pp. 171–184 (London: Sage Publications).
Murdoch, J., Marsden, T. K. & Banks, J. (2000) Quality, nature & embeddedness: Some theoretical considerations in the context of the food sector, Economic Geography, 76(2), pp.
107–125.
Nosi, C. & Zanni, L. (2004) Moving from “typical products” to “food-related services”: The
slow food case as a new business paradigm, British Food Journal, 106(10/11), pp. 779–792.
Oosterveer, P. (2007) Global Governance of Food Production and Consumption: Issues and
Challenges (Cheltenham: Edward Elgar Publishing).
O’Reilly, S. (2001) Fuchsia Brands Ltd: A Case Study of Networking among the Food Producer Members (Cork: University College Cork).
O’Reilly, S., Moloney, R. & O’Connor, D. (2006) The West Cork Regional Branding Initiative.
Fuchsia Brands Ltd. – An Economic Impact Study (Cork: University College Cork & Dublin:
University College Dublin).
Philips, L. (2006) Food and globalization, Annual Review of Anthropology, 35, pp. 37–57.
Pothukuchi, K. (2004) Community food assessment: A first step in planning for community
food security, Journal of Planning Education and Research, 23, pp. 356–377.
Pothukuchi, K. & Kaufman, J. L. (1999) Placing the food system on the urban agenda: The
role of municipal institutions in food systems planning, Agriculture and Human Values, 16(2),
pp. 213–224.
Pothukuchi, K. & Kaufman, J. L. (2000) The food system: A stranger to the planning field, Journal of the American Planning Association, 66(2), pp. 113–124.
Rayner, J. (2006) Hospital food -it’s enough to make you sick, Observer Food Monthly, Sunday 24 Eylül 2006. Available at http://www.guardian.co.uk/society/2006/sep/24/hospitals.health (eriflim 18 May›s 2009).
Renting, H., Marsden, T. K. & Banks, J. (2003) Understanding alternative food networks:
Exploring the role of short food supply chains in rural development, Environment and Planning, 35(3), pp. 393–411.
Roep, D. & Wiskerke, J. S. C. (2006) Nourishing Networks: Fourteen Lessons about Creating Sustainable Food Supply Chains (Doetinchem: Reed Business Information).
Russel, C. (2007) A Fresh Approach to Hospital Food: The Cornwall Food Programme, Pioneering Tasty, Healthier and Environmentally Friendly Hospital Meals (Bristol: Soil Association).
Sage, C. (2003) Social embeddedness and relations of regard: Alternative ‘good food’ networks in south-west Ireland, Journal of Rural Studies, 19(1), pp. 47–60.
Sato, Y. (2000) Diabetes and life-styles: Role of physical exercise for primary prevention, Bri-
173
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
tish Journal of Nutrition, 84 – Supplement 2, pp. S187–S190.
Schaer, B., Knickel, K. & Strauch, C. (2006) Tegut supermarket and Rho¨ngut meat processing: Regional embedding as a marketing strategy, in D. Roep & J. S. C. Wiskerke (Eds) Nourishing Networks: Fourteen Lessons about Creating Sustainable Food Supply Chains, pp.
123–134 (Doetinchem: Reed Business Information).
Schiff, R. (2007) Food Policy Councils: An Examination of Organisational Structure, Process,
and Contribution to Alternative Food Movements (Perth: Murdoch University – Institute for
Sustainability and Technology Policy).
Scrinis, G. (2007) From techno-corporate food to alternative agri-food movements, Local
Global, 4, pp. 112–140.
Seyfang, G. (2006) Ecological citizenship and sustainable consumption: Examining local organic food networks, Journal of Rural Studies, 22(4), pp. 383–395.
Sonnino, R. (2009) Quality food, public procurement and sustainable development: The
school meal revolution in Rome, Environment and Planning A, 41(2), pp. 425–440.
Sonnino, R. & Marsden, T. K. (2006) Beyond the divide: Rethinking relationships between alternative and conventional food networks in Europe, Journal of Economic Geography, 6(2), pp.
181–199.
Stirling, A. (2008) Resilience in rural development: Some key concepts and challenges in policies for sustainability. Keynote Lecture at the ‘Rural Potentials for Regional Development’
Conference, Vienna, Ministry of Agriculture, 27 November.
174
Storper, M. (1997) Regional economies as relational assets, in R. Lee & J. Wills (Eds) Geographies of Economies, pp. 248–258 (London: Edward Arnold).
Thorpe, K. E., Florence, C. S., Howard, D. H. & Joski, P. (2004) The impact of obesity on rising medical spending,
Health Affairs, W4, pp. 480–486, Available at http://content.healthaffairs.org/cgi/reprint/hlthaff.w4.
480v1.pdf (eriflim 22 May›s 2009).
Trichopoulou, A. & Vasilopoulou, E. (2000) Mediterranean diet and longevity, British Journal
of Nutrition,84 – Supplement 2, pp. S205–S209.
Van Baal, P. H. M., Heijink, R., Hoogenveen, R. T. & Van Polder, J. J. (2006) Zorgkosten van
Ongezond Gedrag, Zorg voor Euro’s 3 (Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu).
Van der Ploeg, J. D. (2003) The Virtual Farmer -Past, Present and Future of the Dutch Peasantry (Assen: Royal Van Gorcum).
Van der Ploeg, J. D. (2008) The New Peasantries -Struggles for Autonomy and Sustainability in an Era of Empire and Globalization (London: Earthscan).
Van der Ploeg, J. D., Long, A. & Banks, J. (2002) Living Countrysides – Rural Development
Processes in
Europe: The State of the Art (Doetinchem: Elsevier Bedrijfsinformatie).
Van der Ploeg, J. D., Renting, H., Brunori, G., Knickel, K., Mannion, J., Marsden, T., De Roest, K., SevillaGuzma´n, E. & Ventura, F. (2000) Rural development: From practices and policies towards theory, Sociologia Ruralis, 40(4), pp. 391–408.
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
Van Eerdt, M. M. & Fong, P. K. N. (1998) The monitoring of nitrogen surpluses from agriculture, Environmental Pollution, 102 – Supplement 1, pp. 227–233.
Van Veenhuizen, R. (2006) Cities Farming for the Future -Urban Agriculture for Green and
Productive Cities (Leusden: RUAF Foundation).
Veldkamp, A., Van Altvorst, A. C., Eweg, R., Jacobsen, E., Van Kleef, A., Van Latesteijn, H.,
Mager, S.,
Mommaas, H., Smeets, P. J. A. M., Spaans, L. & Van Trijp, J. C. M. (2009) Triggering transitions towards sustainable development of the Dutch agricultural sector: TransForum’s approach, Agronomy for Sustainable Development, 29(1), pp. 87–96.
Ventura, F. & Milone, P. (2000) Theory and practice of multi-product farms: Farm butcheries in Umbria, Sociologia Ruralis, 40(4), pp. 452–465.
Vermeulen, P. (2007) A food strategy for the Amsterdam region. Presentation at the CEMR
Event ‘Renewal of Urban–Rural Relationships: The Key role of Food, Brussels, Council of European Municipalities and Regions, 12 June.
Visser, B. (1998) Effects of biotechnology on agro-biodiversity, Biotechnology and Development Monitor, 35, pp. 2–7.
Vuylsteke, A., Vackier, I., Verbeke, W. & Van Huylenbroeck, G. (2004) Desk Study on Consumer Behaviour Towards Sustainable Food Products – Synthesis Report (SUS-CHAIN Deliverable 11) (Ghent: Ghent University – Department of Agricultural Economics).
Wallner, H. P., Narodoslawsky, M. & Moser, F. (1996) Islands of sustainability: A bottom-up
approach towards sustainable development, Environment and Planning A, 28(10), pp.
1763–1778.
Watts, D. C. H., Ilbery, B. & Maye, D. (2005) Making reconnections in agro-food geography:
Alternative systems of food provision, Progress in Human Geography, 29(1), pp. 22–40.
WHO (2005) European Strategy for Child and Adolescent Health and Development (Copenhagen: World Health Organization – Regional Office for Europe).
Wiskerke, J. S. C. (2004) Rural sociology in the Netherlands: Past, present and future, Agrarwirtschaft und Agrarsoziologie, 2(4), pp. 39–62.
Wiskerke, J. S. C., Van Huylenbroeck, G. & Kirwan, J. (yak›nda yay›nlanacak) Sustaining Food Supply Chains: Grounded Perspectives on the Dynamics and Impact of New Modes of Food Provision (London: Ashgate Publishers).
Wrigley, N., Warm, D., Margetts, B. & Whelan, A. (2002) Assessing the impact of improved
retail access on diet in a ‘Food Desert’: A preliminary report, Urban Studies, 39(11), pp.
2061–2082.
175