Elektrik Sektöründe Rekabet Hukukunun Uygulanması

Elektrik Sektöründe Rekabet Hukukunun Uygulanması

Elektrik Sektöründe Rekabet Hukukunun
Uygulanması
(2007)
Ali Ilıcak*
Kör inanç rekabetçi bir pazar yaratmak için yeterli değildir.
Seth Blumsack
Giriş: Düze nlenmiş sektörde rekabet kurallarına olan gereksinim
Ürettiği ürünün fiyatı ve kalitesiyle sanayinin bütün kolları üzerinde önemli etkiler doğuran elektrik
sektörü, son yirmi içinde gerek gelişmiş gerekse gelişmekte olan ülkelerde Dünya Bankası’nın ve
IMF’nin ideolojik desteğiyle hızlı bir biçimde serbestleştirilerek rekabete açılmaya çalışılmaktadır.
Üretim, iletim, dağıtım ve perakende kısımlarının birbirlerinden ayrılarak, bunların bir bölümünün
özel teşebbüsler eliyle yürütüldüğü serbestleşme çalışmalarına , özelleştirmenin diğer “nimetleri” ile
birlikte, rekabetçi piyasaların karar alım mekanizmalarının tüm ekonomi için daha etkin sonuçlar
doğuracağı varsayımı ile büyük beklentiler bağlanmıştır.
Serbestleşmeden beklenen faydaların gerçeğe dönüşebilmesi, sektörün rekabetçi piyasalar aracılığıyla
işleyecek biçimde yeniden düzenlenmesi şartına bağlıdır. Bu kitabın diğer bölümlerinde değinildiği
gibi, elektrik sektörünün maliyet yapısına ilişkin sorunlar nedeniyle, serbestleştirme sürecinin
sonucunda otomatik olarak rekabetçi yapıya geçilememektedir. Bu durum serbestleşmenin rekabetçi
kaygılarla dizayn edilmesini zorunlu kılmaktadır. Örneğin ihale tasarımında, mevcut pazar yapısına
uygun olmayan bir sistemin benimsenmesi, rekabeti değil, danışıklılık sonucu manipüle edilmiş
fiyatları doğuracaktır.
BLUMSACK, ABD elektrik sektörünün yeniden yapılandırılmış ve yeniden yapılandırılmamış
eyaletleri arasında yaptığı karşılaştırmada,
Yeniden yapılandırılan eyaletlerde, fiyatlarda belirgin bir düşüşün olmadığı, faaliyetten doğan
maliyetlerde düşme olmadığını ve termal etkinlik artışı yaşanmadığı,
Zorunlu hizmetlere ilişkin piyasalarda rekabetin olmaması, kullanılmayan iletim hizmeti
kapasitesi için de ücret ödeme gerekliliği, artan belirsizlik nedeniyle finansal maliyetlerin
yükselmesi gibi serbestleşmenin getirdiği maliyet artışlarının olduğu,
Perakende pazarında rekabetin yaratılamadığını,
İletim sisteminin farklı bölgeler arasında elektrik iletimine uygun olarak dizayn edilmemesi
nedeniyle, pazarın tam işlemediği sonuçlarına varmıştır. 1
Daha önceden dikey bütünleşmiş bir biçimde çalışan üretim, iletim ve dağıtım işlevleri birbirlerinden
ayrılıp, üretimin rekabete açılması, toptan elektrik piyasasındaki fiyatın artık piyasa mekanizması ile
İktisatçı, ACTECON.
Seth Blumsack, J. A., Lester Lave (2006). "Lessons from the failure of U.S. Electricity Restructuring." The Electricity
Journal 19(2): 15-32,s.16.
*
1
belirlenmesine yol açmaktadır. Kamunun elinde kalacak olan iletim hizmetinin fiyatı, bölgesel elektrik
dağıtıcılarının ticari kararlarını alırken göz önünde bulunduracakları bir değişken olacaktır. Üretim
firmaları kapasitelerinin ne kadarını kullanacaklarını, ne tip santrallere yatırım yaparak değişken
maliyet ve kapasite yapılarını çeşitlendireceklerini, rakiplerinin ve dağıtım şirketlerinin hareketlerine
bakarak kararlaştıracaklardır. Sektördeki karar alma mekanizmalarının işleyişinde gerçekleşecek bu tip
değişikliklerin, “serbest rekabetten beklenen etkinliğin” doğurup doğurmayacağı önceden kestirmek
mümkün gözükmemektedir.
Ancak bu değişikliklerin üretim santrallerinin pazar gücü elde etmelerine ve bu güçlerini kötüye
kullanma olasılığının ortaya çıkmasına neden olacağı kesindir. Yukarıda serbestleşmenin ABD
tecrübesinde toplam refahı artırma amacının başarıya ulaşmadığına ilişkin tespitlerine yer ve rilen
araştırmacılar, bunun ihale sisteminin amaca uygun dizayn edilmemesi, talep tarafının arz tarafı gibi
esnek hareket edememesi, rekabete açılmanın daha önce ödenmeyen iletim, regülasyon gibi
hizmetlerin maliyetini sisteme sokmasına, perakende şirketlerine olan bağımlılığın yatırımların riskini
artırmasına, ve üretim şirketlerinin pazar güçlerini kullanmalarının engellememesine bağlamaktadır.
Elektrik Sektöründe Pazar Gücü
OECD’nin elektrik sektöründeki rekabet sorunları ile ilgili 2002 yılında düzenlenen yuvarlak masa
toplantısında, bu sektörün aşağıdaki nedenlerle pazar gücü kullanımına maruz kalabileceği sonucuna
varılmıştır:
Alıcıların fiyat değişimlerine hemen yanıt verememesinden kaynaklanan, talebin esnek
olmayan yapısı,
Elektriğin pratik bir biçimde depolanma olanağının bulunmaması nedeniyle arz esnekliğinin
de düşük olması,
İletim kapasitesinin sınırlı olması ve altyapının aksayabilir olması,
Üretim kapasitesinin sınırlı olması ve farklı tipteki santrallerin marjinal maliyetleri arasında
farklılıklar bulunması. 2
Ancak “pazar gücü” kavramının ölçümü elektrik endüstrisinde, elektriğin üretimi ve iletimi ile ilgili
fiziksel özelliklerden ötürü, diğer endüstrilerden farklı biçimde yapılmak zorundadır. Bu nedenle pazar
gücü kavramının konvansiyonel tanımı verildikten sonra, bunun elektrik sektöründe ne anlam ifade
ettiği konusuna açıklık kazandırılmaya çalışılacaktır.
Pazar Gücü Nedir?
Pazar gücü, bir firmanın fiyatını önemli bir süre için 3 rekabetçi düzeyin üzerinde belirleyebilme
gücünü ifade eder. Pazar gücü ile ilgili tanımlamalarda, genellikle pazar gücüne sahip firmanın üretim
miktarını kısarak ya da fiyatını artırarak karlı bir biçimde piyasa fiyatını yükseltebilme yeteneği
vurgulanır. 4
Avrupa Birliği’nin telekomünikasyon sektörüne ilişkin düzenlemelerinde “Etkin Pazar Gücü”
kavramının, “hakim durum” kavramına yakın bir biçimde tanımlandığını görmekteyiz. Bu tanıma
2
OECD (2005). "Competition Issues in the Electricity Sector." OECD Journal of Competition Law and Policy 6(4): 81181,s.84.
3
Bir yıldan uzun bir süre.
4
Rekabet literatüründe yıkıcı fiyatlama olarak adlandırılan, hakim durumdaki bir firmanın, pazara yeni girişleri önleme
amacıyla fiyatı rekabetçi düzeyin altına indirmesi de pazar gücü kullanımı örneğidir.
göre, etkin pazar gücüne sahip bir firma tek başına ya da diğerleri ile birlikte rakiplerinden,
müşterilerinden ve nihayet tüketicilerden bağımsız olarak hareket etmeye muktedirdir. 5
Yukarıda italik ile verdiğimiz iki unsur; önemli bir süre için ve karlı olarak fiyatı yükseltebilme gücü,
bir elektrik üreticisi söz konusu olduğunda, başka sektörlerden çok farklı değerlendirilmeyi
gerektirmektedir. Örneğin bir elektrik üreticisinin, santralini kapattığında fiyatların yükselmesine
neden olduğunu varsayalım. bu durumun üretici için karlı olup olmadığını anlayabilmek için,
üreticinin başka santrallerinin olup olmadığına ve bu santraller in elektriğinin hangi şartlarla piyasaya
verildiğini sorgulamak gerekmektedir. Eğer diğer santraller, eksik kalan piyasa talebine hemen yanıt
verip denkleştirme piyasasında yüksek fiyattan elektrik satabiliyorlarsa, ilk santrali kapatmak karlı
olabilir. Bu örnek, pazar gücü kullanabilmek için diğer sektörlerde aranan asgari bir yıl gibi bir süre
yerine, birkaç aylık bir süreyi yeterli addetmemize yol açmaktadır.
Bu noktada ortaya çıkan başka bir özgün durum ise, santrali kapatmanın pazar gücünü kullanma
amacıyla mı yoksa zorunlu olarak mı yapıldığıdır. Santraller arıza nedeniyle ya da bakım için devre
dışı bırakılabilmektedirler. Ancak santralin devre dışı kalmasının belirgin bir biçimde fiyatların
yükseldiği döneme denk düşmesi istatistiki yöntemlerle ölçülebilmektedir.6
İhalelerle ilgili aşağıdaki alt bölümde açıklanacağı gibi, ülkemizde elektrik piyasasının esas olarak
üretici ve dağıtıcı arasında yapılacak temin anlaşmaları ile temizlenmesi beklenmekle birlikte, elektrik
talebinin arzın çok üzerinde ya da altında olması, piyasanın yük alma ya da yük atma ihaleleri ile
temizlenmesi gereğini ortaya çıkarmaktadır.
Toptan elektrik piyasalarının bu şekilde talep baskısı ile şekillenmesi, fiyatların yerel ve bölgesel hava
koşulları (örneğin yüksek sıcaklıklar ya da fırtına), santrallerin planlanmamış biçimde faaliyet dışı
kalmaları, iletimdeki sınırlamalar, üretim kapasitesinin pazar koşulları nedeniyle faaliyet dışı
bırakılması vb. değişkenlerden aşırı etkilenerek, kısa süre içinde anormal miktarlarda artmasına yol
açacaktır. İlk üç neden sistemin fiziksel özelliklerinden kaynaklanmakla birlikte, sonuncu unsur fiyatın
ve cironun artması için yapılmış stratejik bir firma davranışıdır. 7
Pazar gücü kullanılarak rekabetin engellenmesi, 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında
Kanun’un 6.maddesi uyarınca yasaktır. Maddenin lafzında “hakim durumun kötüye kullanılması”
ifadesi geçmekte ve bu eylem yasaklamaktadır. Ancak pazar gücü olarak yukarıda tanımladığımız
durum, hukuki bir kavram olan hakim durumdan farklı bir şey değildir. Rekabet Kanunu uyarınca
Rekabet Kurumu, hakim durumunu kötüye kullanan teşebbüsler hakkında kendiliğinden, ihbar, şikayet
ya da Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın talebi üzerine harekete geçer. Yaklaşık bir ile bir buçuk yıl arası
bir vakit gerektiren soruşturma süreci sonunda, ilgili teşebbüsün hakim durumunu kötüye kullandığı
tespit edilirse, bir önceki mali yılda oluşan cirosunun %10’una kadar idari para cezasına çarptırılır.
Ceza, gerekçeli kararın teşebbüse tebliğ edilmesinden 3 ay sonra muaccel hale gelir, temyiz makamı
olan Danıştay’da karara karşı dava açmak cezanın ödenmesini durdurmaz. 8
5
European Council Directive 2002/21/EC of 7 M arch 2002 on a common regulatory framework for electronic
communications networks and services (Framework Directive) Official Journal of the European Communities.
6
Paul Twomey, R. G., K.Neuhoff, D.Newbery (2005). "A Review of M onitoring M arket Power: The Possible Roles of
TSO's in M onitoring for M arket Power Issues in Congested Transmission Systems." Center for Energy and Environmental
Policy Research 05-002WP, s.6.
7
Hudson, R. (2000). "Analysis Of Uniform And Discriminatory Price Auctions In Restructured Electricity M arkets."
http://certs.lbl.gov/pdf/ornl-pricing.pdf. s.2.
8
Rekabet Kanunu ve uygulaması hakkında ayrıntılı bilgi almak için bkz. Aslan, Y. (2005). Rekabet Hukuku. Bursa, Ekin
Kitapevi.
Elektrik Sektöründe Pazar Gücünün Ölçülmesi
Elektrik piyasalarının serbestleşmeye başlaması ve bu piyasalarda rekabet ihlallerinin ortaya çıkmaya
başlamasıyla birlikte, geleneksel ilgili pazar ve pazar gücü ölçüm kriterlerinin elektrik sektörü için
geçerli olmadığı birçok araştırmacı tarafından öne sürülmeye başlanmıştır. 9 Yazarlar, ilgili pazarın
tespiti için SSNIP testinin 10 , yoğunlaşma ölçüsünün belirlenmesi için HHI 11 değerlerinin
kullanılmasının, iletim ağının serbestleştirildikten sonra başka ülkeler ve başka bölgelerden anında
erişime açılarak karmaşıklaşması ve sektörün kendine özgü nitelikleri nedeniyle, elektrik sektörü için
anlamlı olmadığını belirtmektedir.
Ekonominin diğer sektörlerinden farklı olarak, toptan elektrik piyasasında pazar gücünün, firmanın
pazar payı ile ilişkisi oldukça zayıftır. Bu piyasada pazar gücünü belirleyen en önemli değişkenler,
belirli bir anda sistemdeki talebin üretim miktarının ne kadar üzerine çıktığı, sistemdeki yedek
kapasite ve bu kapasitenin üretim firmaları arasında ne şekilde dağıldığıdır. 12
Elektrik üreticilerinin kapasite sınırlarının bulunması, endüstri arz eğrisinin kesikli bir şekil almasına
neden olmaktadır. Birbirlerinden farklı kapasite ve maliyet yapılarına sahip 4 elektrik santralinin
pazarda bulunduğu bir örneği inceleyelim. İlk santral 10$ marjinal maliyet ile üretim yapsın ve 100
Megavat (MW) kapasiteye sahip olsun. İkinci ve üçüncü santraller için marjinal maliyet ve kapasite
rakamları 15’er dolar ve 60 MW, son santral için de 30$ ve 80 MW olsun. Talep ve arz eğrilerinin
kesiştiği noktada dengeye gelecek olan bu pazarda, talebin aşağıdaki grafikteki gibi konumlanması
halinde, fiyat bütün üreticilerin arz etmeye hazır olduğu fiyatın üzerinde olacaktır. Dikkat çekilmek
istenen nokta, marjinal maliyetlerin üzerinde oluşan bu yüksek fiyatın (25$) hiçbir firmanın pazar
gücü kullanımına da dayanmamasıdır. 13
9
Bkz. Rajat Deb, R. M ., S.Deb "Transmission Capacity and M arket Contestabilit y in the M idwest Interconnect."LCG
Consulting Report.
http://www.energyonline.com/Reports/ViewReport.aspx?ReportID=55&Transmission_capacity_and_market_contest ability_i
n_the_M idwest_Interconnect
10
SSNIP Testi: (Small but significant non-transitory increase in price) Kullanımının neredeyse imkansız olması nedeniyle
eleştirilen ilgili pazar tanımlama yöntemi. ÇETİNKAYA (s.12) testi şu şekilde tanımlamaktadır: “SSNIP testine göre, tekel
olduğu varsayılan bir teşebbüsün, belli bir ürünün fiyatında küçük, önemli ve kalıcı bir artış uygulaması 10, tüketicilerin başka
ürünlere yönelmelerine yol açıyorsa ve bu durum sonucunda da yapılan fiyat artışı kârlı olmuyorsa, firmanın ürettiği ürünle
tüketicilerin yöneldiği ürünler aynı ürün pazarında yer alıyor demektir. Bu bağlamda, bir ilgili ürün pazarının SSNIP testinin
koşullarını sağlayan bütün ürünleri kapsadığı söylenebilir. Bu şekilde tespit edilen ürün pazarı, söz konusu ürünle en iyi
şekilde ikame edilebilen diğer bütün rakip ürünleri içerirken, pazarı olduğundan geniş gösterecek hiçbir ürünü de
kapsamayacaktır.” (İlgili pazar kavramına birleşmelerin kontrolü bölümünde değinilecektir.)
Herfhindahl-Hirschman Endeksi. Pazardaki firmaların paylarının karesinin toplamına eşittir. Bu şekilde firmaların pazar
payları kendi payları ile çarpılarak ağırlıklandırılmaktadır. Amerikan Adalet Bakanlığı ve Federal Ticaret Komisyonu’nun
Yatay Birleşme Rehberinde, bir birleşme ya da devralmanın pazar yapısında yaratacağı etki bu endeks ile ölçülmektedir. Eğer
birleşme sonrasında endeks rakamı 1000 ile 1800 arasında oluşuyor ve birleşme endeksi 100 puandan fazla artırıyorsa ya da
1800’ün üzerinde bir endeks rakamı, birleşme ile 50 puandan fazla artıyorsa rekabet otoritesi işlemi incelemeye almaktadır.
Türkiye’deki sektörler incelendiğinde, bu rakamların anlamlı eşikler olarak alınabilmek için ne kadar düşük kaldığı
görülecektir.
12
Seth Blumsack, s.18.
13
Biggar, D. (2005). "Competition Issues in Electricity Sector." OECD Journal of Competition Law and Policy 6(4): 92162,s.102-103.
11
Şekil 1: Kapasitesi sınırlı santrallerden türetilen kesikli arz eğrisi
Bu yüzden pazarın yapısı ile performansı arasındaki bağlantı kopmakta ve pazardaki firmaların
büyüklük dağılımı ve pazarın yoğunlaşması hakkında fikir veren HHI endeksinin, pazarın eksik
rekabet piyasalarına benzer şekilde hareket edip etmediğine dair bilgi verme gücü ortadan
kalkmaktadır.
Pazardaki üreticilerin bir kısmının kapasitelerinin tamamını, bazı büyük üreticilerin ise sadece bir
kısmını kullandığı gerçekçi bir örneği düşünelim. Kapasitelerinin tamamını kullanan küçük santraller
artık talebin yükselmesi nedeniyle artan fiyata tepki veremeyecektir. Bu nedenle veri talep düzeyinde
kapasite sınırına uzak olan büyük santraller kendi aralarında rekabet edecek, toplam talepten
küçüklerin üretim miktarının çıkarıldığı bir artık (residual) talep eğrisi ile karşı karşıya olacaklardır.
Bu durum, ilgili pazarın sadece zaman değil (peak time olup olmama) talebin miktarının da dikkate
alınarak tespit edilmesi gerekliliğini doğurmaktadır. 14 Düşük talep düzeylerinde pazar rekabetçiyken,
talep miktarı küçük santrallerin üretim kapasitelerinin tamamını kullanmalarına neden olacak düzeyin
üzerine çıktığında, pazar büyük santrallere kalmaktadır. Bu nedenle BIGGAR aşağıdaki şekilde
düzeltilmiş bir HHI endeksinin kullanılmasını önermektedir. 15
14
15
Ibid. s.109.
Ibid. s.111.
Bu formülde, s kapasite sınırı olmayan firmaların pazar payını, n kapasite sınırı olmayan firma
sayısını, s ise kapasitesi sınırlı bütün firmaların toplam pazar payını göstermektedir. BIGGAR verdiği
örneklerde, kapasite sınırı sorununun bulunduğu piyasalarda düzeltilmiş HHI’ın, firmaların marjinal
maliyetlerinin üzerinde fiyatlama yapabilme gücünü 16 doğru yansıttığını göstermektedir.
Elektrik sektöründe, enerji fiyatının oluşumu sadece pazardaki yoğunlaşmaya bağlanamamaktadır;
aşağıdaki şekilde gösterilen birçok değişken, elektrik piyasasındaki birçok hizmetin fiyatını
etkilemektedir. Dolayısıyla hem pazar gücünün kullanılması durumunda, hem de sonraki bölümde
inceleyeceğimiz birleşme ve devralmaların kontrolünde, sadece pazar paylarına ve yoğunlaşma
oranlarına dayalı değerlendirmeler hatalı sonuçlara neden olacaktır.
Şekil 2: Elektrik Sektöründe fiyatın oluşumu 17
Arz Talep Dengesi
Forward Fiyatlar
Spot Fiyatlar
Gerçek ZamanForward Piyasalar
Gerçek Zamanlı
Future Fiyatlar
Fiyatlar
Psikoloji
Pazar
Gücü
forward
Yan Hizmet
Fiyatları
Kapasite Fiyatları
Ortalama Kar
Emisyon izinleri
Fiziksel Özellikler
Santrallerin
çeşitliliği
İletim
Kısıtları
Yakıt
Fiyatları
(Spark Spread)
Tüketim
Yapısı
Opsiyon Fiyatları
Kuruluş yeri
farklılıkları
Emisyon
Limitleri
Pazar Etkileşimleri
Pazar Yapısı
Diğer Faktörler
Enerji
Deregülasyo
n Durumu
Hava
Kapasite
Bağlı
Maliyetler
Hidroloji
Yan
Hizmetler
Pazar
Kuralları
Yük Artışı
Pazara Giriş
İkili İşlemler
Teknoloji
16
17
Literatürde Lerner Endeksi olarak anılmaktadır.
Deb’ten alınmıştır.
Elektrik Sektöründe Birleşme ve Devralmaların Kontrolü
Rekabet Kanunu’nun 7.maddesi teşebbüslerin “hakim durum oluşturacak ya da mevcut bir hakim
durumu güçlendirmeye yönelik olarak… ülkenin bütünü yahut bir kısmında herhangi bir mal veya
hizmet piyasasındaki rekabetin önemli ölçüde azaltılması sonucunu doğuracak şekilde” birleşmelerini,
birbirlerini devralmalarını ya da ortak girişim kurmalarını yasaklamaktadır. Aynı Kanun’un
11.maddesi uyarınca, Rekabet Kurulu’nun 1997/1 sayılı Tebliği’nde belirtilen ilgili pazardaki 20
milyon YTL.’lik ciro ve %25’lik pazar payı eşiğini aşan işlemlerin geçerlilik kazanabilmesi için
Rekabet Kurulu’na bildirilmesi zorunludur.
İlgili pazar
Bir birleşme veya devralmanın pazardaki rekabet üzerindeki etkisi değerlendirilirken, öncelikle
etkileyeceği pazarın sınırları çizilir. Rekabet şartlarının homojen olduğu, alıcılar tarafından fiyat,
kalite, kulanım amacı gibi özellikleri bakımından birbirleriyle ikame edilebilir ürün ya da ürünlere
ilgili ürün pazarı; etki doğurduğu coğrafi bölgeye de ilgili coğrafi pazar adı verilir. 18 Bu iki unsurdan
oluşan ilgili pazarda rekabetin birleşmeden olumsuz etkilenip etkilenmeyeceği, rekabet otoritesinin
yaklaşımına göre, ya pazar yapısı, ya da pazarın fiyat, miktar, danışıklılık olasılığı vb. performans
göstergeleri üzerindeki etkisine göre değerlendirilmektedir. Dolayısıyla ilgili pazarın sınırlarının ne
şekilde çizildiği, birleşmenin izin alıp almaması kararı üzerinde belirleyicidir. Pazar gücünün
kullanılıp kullanılmadığı değerlendirilirken yine öncelikle ilgili pazarın tespit edilmesi gerekir.
İlgili ürün pazarı, birleşme ya da devralma işleminin taraflarının faaliyetlerinden yola çıkılarak tespit
edilir. Yani bir elektrik santrali sahibi başka bir santrali satın alıyorsa, tanımlanacak olan pazar elektrik
üretimine ilişkin olacaktır. İki bölgesel elektrik dağıtıcısının birleşmesi işleminde ise ürün pazarı ilk
bakışta elektrik dağıtımı hizmeti olarak tanımlanır.
Rekabet Kurumu 1.Dairesi’nin TEDAŞ’ın özelleştirilmesi ile ilgili olarak hazırladığı 27.5.2005 tarihli
görüşünde, ilgili ürün pazarlarını elektrik dağıtım hizmeti ile perakende elektrik satışı ve hizmet i
olarak iki ürün pazarı tanımlamıştır. İlgili coğrafi pazar ise her bir dağıtım bölgesi ayrı bir oluşturacak
şekilde tespit edilmiştir. Ancak yeni piyasa tasarımı hayata geçince ve birleşme devralma işlemleri
karmaşıklaştıkça ilgili pazarın tanımlanması da güçleşecektir.
İletim hizmetinin kapasitesinin sınırlı olması nedeniyle belirli mevsim ve saatlerde sıkışıklıkların
meydana gelmesi, sistemin enterkonnekte yapısı hakkında şüphelere yol açabilecek ve ülkenin iki ayrı
ucundaki iki santralin birbirine rakip olduğu varsayımını geçersiz hale getirecektir. Bu şekilde sadece
dağıtım için değil, üretim hizmetleri için de bölgesel pazarların tanımlanması gerekecektir. Yukarıdaki
pazar gücünün ölçülmesine ilişkin bölümde açıklandığı üzere, bu pazarlar sadece günün farklı saatleri,
yılın farklı mevsimlerine göre değil, talebin farklı düzeylerine göre de çoğaltılabilir.
Yine elektrik santralleri ile dağıtıcılar ve serbest müşteriler ile yapılan sözleşmelerde birim fiyatların
bölgeler arasında belirgin farklılıklar göstermesi, üretim için tanımlanan pazarın bölgesel bazda
tanımlanmasını gerektirecek bir nedendir. Yük alma/atma pazarlarında, büyük santraller ile küçükler
arasında davranışsal farklılıkların belirmesi, bu pazarların ilgili pazar tespitinde hesaba katılmasına
neden olacaktır.
Yukarıda sayılanlar gibi başka birçok nedenden dolayı ilgili pazarın tespiti elektrik sektöründe kolayca
sonuçlandırılacak bir tartışma değildir. MOSS, son yıllarda ABD’de gerçekleşen yoğun elektrik
İlgili pazar kavramı ile ilgili ayrıntılı bir çalışma için bkz. Çetinkaya, M . (2003). İlgili Pazar Kavramı ve İlgili Pazar
Tanımında Kullanılan Nicel Teknikler. Ankara, Rekabet Kurumu Yayınları.
18
birleşmelerinde ilgili pazar tanımını sorunlu gördüğü işlemleri ve tartışmalı konuları aşağıdaki tabloda
özetlemektedir:19
Tablo 1: ABD’de Pazar Tanımı sorunlu Elektrik Birleşmeleri
Taraflar
Baltimore Gas & Electric ve
Potomac Electric
Tarih /Bölge
1997
İhtilaflı Konular
Coğrafi pazar tanımında iletim kısıtı hesaplaması;
kapasitenin ölçülmesi
Orta - Atlantik
Delmarva Power & Light ve
Atlantic Energy
Nevada Power ve Sierra Pacific
1998
Orta - Atlantik
1999
Batı
Northern States Power ve New
Centuries Energy
Carolina Power & Light ve Florida
Progress
2000
Ortabatı
2000
Güney
Ürün pazarı tanımında zamanla farklılaşan talebin
dikkate alınmaması
Coğrafi pazar tanımında iletim elverişliliğinin
ölçülmesi
Birleşme sonucunda pazarın yoğunlaşmasının
PUHCA (Kamu Hizmeti Holding Şirketi Kanunu)
uyarınca gerekli olan üreticilerin
entegrasyonundan ayrı değerlendirilmesi
İletim elverişliliğinin ölçülmesi, iletimin
paylaştırılması ve coğrafi pazar tanımı içindeki
piyasa fiyatları
Tablodan da görüleceği üzere özellikle, iletim hizmetinin belirli vakitlerde aksaması nedeniyle coğrafi
pazarın dar tanımlanması (ya da tanımlanmaması) tartışma konusu olmaktadır.
AB Komisyonu, 2003 ve 2004 yıllarında elektrik sektöründe yaptığı birleşme ve devralma
incelemelerinde, ilgili coğrafi pazarı ulusal pazarlarla sınırlayarak tanımlamakla birlikte, sınır aşan bir
pazar tanımının hangi hallerde ortaya çıkacağını bu kararları inceleyerek kestirmek mümkündür.
İlgili coğrafi pazar belirlenirken,
ülkedeki tüketimin %10’unun altında bir enterkonnekte kapasitesinin ulusal sınırlardan daha
geniş bir pazar tanımlamak için yetersiz olduğu, %25’in üzerine çıkan bir kapasiteninse yeterli
olduğu,
iletimde %25 oranındaki bir sıkışıklığın ulusal sınırları aşan bir pazar tanımlamak için fazla
olduğu, bununla birlikte %5’lik bir oranın kabul edilebilir olduğu,
%10’dan fazla fiyat farklılıklarının geniş pazar tanımlamak için yeterli olduğu
kriterleri geçmiş kararlardan çıkartılabilir. 20 Ancak VANDEZANDE bu kriterlere göre yapılan ölçüm
ve yorumların şeffaflıktan uzak olduğu eleştirisini yapmaktadır.21
19
M oss, D. (2005). "Electricity M ergers, Economic Analysis, and Consistency : Why FERC Needs to Change its Approach."
American Antitrust Institute Working Paper 04-02, s.13.
20
M .2947 Verbund/Energie Allianz (2003), M .3268 Sydkraft/Graninge (2003), M .3440 ENI/EDP/GDP (2004).
ABD örneğini inceleyen araştırmacılar, ilgili ürün pazarları belirlenirken, üzerinde durulması gereken
pazarlar olarak kısa vadeli kapasite, uzun vadeli kapasite ve kısa vadede anlaşma ile bağlanarak
satılmak zorunda olmayan elektrik (non-firm energy) üzerinde durmaktadır. 22
Birleşme ve Devralmaların değerlendirilmesi
Avrupa Topluluğu ölçeğinde meydana gelen birleşme ve devralmaların değerlendirilmesine ilişkin
usul ve esasları belirleyen ve 1989 yılında yayımlanan 4064/89 sayılı AT tüzüğü, 139/2004 sayılı
tüzük ile yenilendiğinde, “hakim durum testi” olarak adlandırılan değerlendirme kriterinin yerine
“rekabet testi” 23 kriterini benimsenmiştir. 4054 sayılı Rekabet Kanunu’nun 7.maddesinde de yerini
bulan hakim durum testi, hakim durum oluşturulmasını ya da mevcut bir hakim durumun
güçlendirilmesini yasaklamaktadır. Ancak rekabet testi, gerçekleştirilecek olan işlemin rekabeti
önemli ölçüde azaltıp azaltmaması ile ilgilenmekte, bunun için bir hakim durumun yaratılmasını ön
şart olarak almamaktadır.
Bu şekilde, AB Komisyonu tarafından hakim durum tespitinde bulunmak için aranan %40’lık
minimum pazar payının aşağısında toplam pazar payına ulaşacak işlemler de yeni test ile birlikte
AB’de yasaklanabilecektir. 24 Türkiye’de benzer bir anlayış değişikliğinin gerçekleşebilmesi için
Rekabet Kanunu’nda değişikliğe gidilmesi gerekmektedir. Ancak yine de Rekabet Kurulu’nun elektrik
sektörü ile ilgili işlemlerinde, pazarın özellikleri nedeniyle düşük pazar paylarına rağmen dönemsel
olarak hakim durumların ortaya çıktığına ilişkin karar almasının önünde bir engel bulunmamaktadır.
Elektrik sektöründe, diğer sektörlerden farklı olarak HHI değerlerinin, rekabeti bozucu bir pazar
yapısının göstergesi olarak kullanılmasının doğuracağı sakıncalara ve ne şekilde giderilebileceklerine
Pazar Gücü bölümünde yer verilmişti. Düzeltilmiş HHI değerlerinin de pazardaki teşebbüslerin kendi
aralarındaki stratejik koordinasyonu görmeyi sağlamadığı için yeterli olmayacağı nedeniyle bilgisayar
simülasyonlarına başvurulması gerektiği araştırmacılar tarafından ileri sürülmektedir. 25 Benzer
simülasyon modelleri ilgili pazarın tespiti için de kullanılmaktadır. 26 Ancak bu modellerin düzgün
işlemesinin,
geçerliliği
şüpheli
varsayımlara
bağlı
olduğu
eleştirileri
de
getirilmektedir. 27 Anlaşılabileceği üzere, üzerinde uzlaşmaya varılmış, tek bir doğru değerlendirme
yönteminin varlığından söz etmek mümkün değildir.
Avrupa Birliği ve Amerika Birleşik Devletleri’nde birleşme ve devralmaların değerlendirilmesi,
zaman içinde değişen bir portre sergilemektedir. Bunda, kamu otoritesinin önceki tecrübeler sonrası
oluşan pazar yapısının olumsuz sonuçlarından ders alması ve sürekli gelişen ölçüm yöntemleri ile
bunlara dayanan teorileri dikkate alması yatmaktadır.
AB’de elektrik endüstrisinde serbestleşme süreci 1996’da ilk elektrik yönergesinin (96/92/EC)
yayımlanmasıyla başlamıştır. Özellikle üretim ve arz kısımlarında rekabetçi bir yapıya geçilmesi ve
ulusal sınırların dışına çıkılabilmesini sağlayan direktifin asıl amacı bir AB’ye ait bir iç enerji
piyasasını oluşturabilmekti. Ülkeler arası enerji transferi kapasitesinin sınırlı olduğu ve mevcut
21
L. Vandezande, L. M ., Bram Delvaux, Geert Van Calster, Ronnie Belmans (2006). "Evaluation of Economic M erger
Control Techniques Applied to the Europ ean Electricity Sector." The Electricity Journal 19(6): 49-56, s.51.
22
Surratt, W. (1998). "The Analytical Approach to measuring Horizontal M arket power in Electric Utility markets: A
Historical Perspective." The Electricity Journal: 22-33, s.27.
23
İngilizce kaynaklarda SLC (significant lessening of competition) testi olarak geçmektedir.
24
Pazar gücünün kullanılmasına ilişkin bölümde izah edildiği gibi, %20’lik bir pazar payına sahip bir elektrik santralinin
pazar gücü kullanarak rekabeti engellemesi mümkündür.
25
M oss, s.11; Deb, s.4; Vandezande, s.54.
Kullanılan modeller hakkında fikir edinmek için bkz.M . Ventosa, A. B., A. Ramos, M . Rivier (2005). "Electricity M arket
M odeling Trends." Energy Policy 33: 897-913.
27
K. Neuhoff, J. B., M . Boots (2005). "Network- constrained Cournot M odels of Liberalized Electricity M arkets: the Devil
is in Details." Energy Economics 27(3): 495-525.
26
firmaların ulusal ve genellikle hakim durumda olduğu bir yapıda, bu ulaşılması güç bir amaç olarak
gözükmekteydi. 28 Firmaların hakim durumda olmaları nedeniyle, gerçekleştirdikleri ulusal ölçekteki
birleşme ve devralmalar rekabete aykırı düşüyordu ancak gelirlerinin 2/3’ünü tek bir üye ülkeden elde
etmeleri nedeniyle AB Komisyonu’nun denetimine tabi olmuyorlardı.
AB Komisyonu 2005’te yayımladığı elektrik ve gazda iç pazarın yaratılmasına 29 ve yaptığı sektör
incelemesine dair raporlarla 30 , ikinci elektrik yönergesi (2003/547/EC) ve 1228/2003 sayılı
Regülasyon ile devam eden serbestleşme çabalarının, yukarıda belirtilen amaçlara ulaşmayı
başaramadığını açıklamıştır. Öncelikle pazardaki yoğunlaşma hala çok yüksekti. En büyük ilk üç
üretim firmasının pazar payının toplamını ifade eden CR(3) oranı AB üye ülkelerinin çoğunluğunda
%65’in üzerindeydi. Mevcut firmaların güçlü pozisyonları, yeni giren firmalar tarafından
sarsılamamıştı. İkincisi Avrupa ölçeğinde bir konsolidasyon yaşanıyordu: Ulusal pazar lideri firmalar
büyük satın alımlarla komşu ülke pazarlarına giriyor ve sınır ötesi rekabete olan ihtiyacı daha da
artırıyorlardı.
Devam eden bu birleşme dalgasında bazı üye ülke hükümetleri ulusal çıkarları hala ilk sıraya
koymaktadır. EON’un 2002’de Ruhrgas tarafından alınması Alman federal rekabet otoritesi
Bundeskartellamt tarafından, Endesa için Gas Natural’ın 2006’da verdiği teklif de İspanyol otorite
Tribunal de la Competencia tarafından yasaklandı. Ancak açıkça rekabete aykırı olmalarına rağmen
Komisyon eşiğinin altında kalan her iki devralma da, “sektörün stratejik önemi” ve “ulusal
şampiyonları” desteklemek amacıyla, hükümetlerin müdahalesiyle gerçekleştirildi. Bu durum, AB’nin
mevcut birleşme/devralma mevzuatının, elektrik sektöründe ne rekabeti sağlama ne de iç pazarı
oluşturma amacına hizmet ettiğini, 2/3 kuralı değiştirilmeden ortak bir AB elektrik politikası
oluşturulmasının mümkün olmadığını ortaya çıkardı. 31 Fransız hükümetinin EON’un Endesa’ya ve
İspanyol hükümetinin Enel’in Suez’e 2006 yılında açıklanan satın alma tekliflerine verdiği tepkiler
korumacı dalganın devam etiğini göstermektedir. 32
Bütün bu gelişmelere karşın AB Komisyonu hem sektördeki birleşmelere olan yaklaşımını
sertleştirmekte, hem de rekabeti sınırlayıcı anlaşmaları yasaklayan Roma Antlaşmasının 81.maddesi
ile, hakim durumun kötüye kullanılmasını yasaklayan 82.maddesini uygulamaya koymaktadır.
ABD’de uygulanan birleşme/devralma politikasını incelediğimizde ise gaz çevrim santralleri ile
elektrik üreticilerinin birleşmesinden doğan “dikey entegrasyon” sorununa ve iletim hizmetinin tek
firmanın elinde yoğunlaşması durumuna dikkatle yaklaşıldığı göze çarpmaktadır. 33
28
Ibid. s.28.
AB Komisyonu, Report on Progress in Creating the Internal Gas and Electricity Market, Communication from the
Commission, COM (2005) 568, http://europa.eu.int/comm/energy/.
30
AB Komisyonu, Preliminary Report Sector Inquiry under Article 17 Regulation 1/2003 on the Gas and ElectricityMarkets,
2006, http://europa.eu.int/comn/dgs/competition.
31
Leveque, s. 28
32
Vandezande, s.50
33
M oss, s.11
29
Tablo 2: FERC Tarafından Şartlı Onaylanan yada DOJ / FTC Tarafından Yükümlülüğe Tabi Tutulan
Birleşmeler
Birleşmenin Tarafları
Ohio Edison /
Centeri or
Tarihi, Türü ve
Yeri
Yetkili
Rekabet
Otori tesi
1997
FERC
Ortabatı
1998
Sorun: İletimin rekabete kapanması
Çözü m: İletim önceliğ i, iletim kapasitesinin
paylaştırılması, fiyatlandırmaya yönelik
yükümlülükler, iletim kontrolünün bağımsız bir
sistem operatörüne devredileceği “temennisi”
Elekt rik - Elektrik
Pacific Enterprises /
Enova Corp.
Rekabeti n Ne Şekilde Kısıtlandığı ve Çözüm
Önerisi
FERC ve DOJ
Sorun: Gaz nakliye h izmetin in rekabete
kapanması, üretime girişin engellen mesi
Elekt rik - Gaz
Çözü m: Eş zaman lı boru hattı kapasitesi beyan
yükümlülükleri (FERC) ve iki adet gaz yakım
üreticisinin parçalan ması (DOJ)
Batı
PacifiCorp / Energy
Group PLC (Peabody
Coal)a
1998
FTC
Elekt rik - Kö mür
Çözü m: Kö mür ocağı mü lkiyetlerin in
parçalan ması, bağlı şirketler arası kamu harici
kö mür müşterisi b ilg ilerinin transferin in
yasaklanması
Batı
CMS Energy /
Panhandle Eastern
1999
Sorun: Rakip masrafların ın artırılması, üret ime
girişin engellen mesi
FTC
Sorun: Gaz nakliye h izmetin in rekabete
kapanması
Elekt rik - Gaz
Çözü m: Bo ru hatları arasında bağlantı
yükümlülükleri
Ortabatı
Domi nion Resources /
CNG
2000
FTC
Sorun: Gaz nakliye h izmetin in rekabete
kapanması, üretime girişin engellen mesi
Elekt rik - Gaz
Çözü m: Gaz dağıt ım mülkiyetlerinin
parçalan ması
Orta - Atlantik
American Electric
Power / Central and
SouthWest
2000
FERC
Çözü m: Piyasanın gözetlenmesi, Bölgesel İletim
Organizasyonları’ndan (RTO) b ir tanesine
katılım zorunlu luğu, üretimin parçalan ması
Elekt rik - Elektrik
Ortabatı
DTE Energy / MCN
Energy
2001
Sorun: İletimin rekabete kapanması
FTC
Sorun: Merkezden sağlanan elektrikle kendi
ürettiği elektrik arasındaki rekabetin azaltılması
Elekt rik - Gaz
Güney
Çözü m: Gaz dağıt ım kapasitesindeki payın
salıverilmesi
Koch Industries /
Entergy
2001
Elekt rik - Gaz
FTC
Sorun: Düzenlemeden kaçın ılması
Çözü m: Gaz tedarikinde şeffaflık yükü mlü lükleri
Güney
a
Birleşme tamaml anamamıştır - başka bir firma Peabody Coal’u satın almıştır.
Elektrik sektörü için farklı bir birleşme/devralma politikasına gerek var mı ?
Genel bir değerlendirme yapıldığında, Rekabet Kurulu’nun birleşme/devralmaları incelerken
verebileceği hatalı kararları iki grupta toplamak mümkündür:
1. Rekabete aykırı olmamasına rağmen bir yoğunlaşma işlemini yasaklamak,
2. Rekabete aykırı bir birleşme/devralamaya izin vermek.
Talebin fiyat esnekliğinin çok düşük olduğu elektrik sektöründe 34 , Rekabet Kurulu’nun ikinci tip
hataya karşı daha duyarlı olması gerekmektedir. Fiyat artışları karşısında tüketicilerin ya da elektrik
dağıtıcılarının alım miktarını aynı ölçüde azaltılamadığı bu sektörde, rekabete aykırı birleşmeler
sonucunda oluşacak pazar gücünün kullanılmasının, tüketiciler üzerindeki olumsuz etkileri da ha
yüksek olacaktır. Halbuki, hakim durum yaratmayan yoğunlaşma işlemlerinin yasaklanmasının (1.tip
hata) tüketiciler üzerindeki etkisi daha düşük olacak, ölçeğin büyümesinden kaynaklanan etkinlik
artışlarının tüketici fiyatlarını düşürme olasılığından mahrum kalınacaktır. LEVEQUE, ABD’deki
santrallerin birleşirken öngördükleri mali hedeflere yalnızca işlemlerin %15’inde ulaşıldığını
aktarmakta ve birleşmelerin olumlu etkiler yaratma olasılığına şüphe ile bakmaktadır. 35
Elektrik sektöründe 1.tip hata ile 2.tip hatadan kaynaklana toplumsal maliyetler arasındaki uçurumun
daha da derin olması, Rekabet Kurulu’nun birleşme/devralmaları değerlendirirken daha “sert”
olmasını gerektirmektedir. Hakim durumun kötüye kullanılmasının tespit edilmesinin zorluğu, ex-post
müdahalenin gücünü ve caydırıcılığını da azaltmaktadır. 36
Pazar gücünün, pazar payı ile bağlantısının elektrikte zayıf olması, birleşme ve devralma işlemlerini
esas olarak pazar payına bakarak değerlendiren Rekabet Kurumu’nun yoğunlaşma işlemlerinde hatalı
kararlar alma olasılığını artırmaktadır.
ABD’nde yaşayan tüketiciler üzerinde yapılan bir araştırmada, elektrik fiyatını bir kat artırmanın, talebi %7 ile %20
arasında bir oranda düşürdüğü, yani talebin fiyat esnekliğinin kısa dönemde -0,1 ile -0,3 arasında olduğu hesaplanmıştı.
Blumsack, s.21
35
Leveque, F. (2006). "Antitrust Enforcement in the Electricity and Gas Industries: Problems and Solutions for the EU." The
Electricity Journal 19(5): 27-34, s.29. Anderson, J. (1999). "M aking Operational Sense of M ergers and Acquisitions." The
Electricity Journal August-September: 49-59.
36
Leveque, s.29
34
Elektrik Piyasalarında Rekabetin Anlaşma ve Uyumlu Eylemler İle
Engellenmesi
Daha önceden regüle edilmiş fiyattan faaliyet gösteren firmaların piyasanın serbestleştirilmesinden
sonra rekabeti sınırlayıcı gizli işbirliklerine gidebileceği, Amerika Birleşik Devletlerinde 2000 yılında
meydana gelen “Kaliforniya Elektrik Krizi” sırasında görülmüştü. 2000 yılının ocak ayı içerisinde
elektriğin fiyatı ortalamada 3,5 cent/kw-saat’ten 40 cent/kw-saat’e çıkmış, puant saatlerinde 1,5
dolarlık fiyatlar görülmüştü. Bir önceki yıl 40 bin MW talebe cevap verebilen üreticiler,
serbestleştirmeden sonra 30 bin MW talepte santrallerini bakıma almak zorunda olduklarını ileri
sürmüşlerdi. 37 ABD Enerji Bakanlığı 1998 ve 1999 yazları süresince Kaliforniya’da pazar güçlerini
kullanmalarının bir sonucu olarak, üreticilere rekabet düzeyinin 800 milyon dolar üzerinde bir ödeme
yapıldığını belirtmektedir. 38
Arz (ya da talep) miktarını açıkça ya da gizlice anlaşarak kısmak suretiyle fiyatları yükseltmek (ya da
düşürmek) Rekabet Kanunu’nun 4.maddesi uyarınca yasaklanmaktadır. Bu yasak firmaların rekabetçi
bir biçimde işlemesi arzulanan piyasanın işleyişinin, firmalar arasında yapılan anlaşmalarla
bozulmasını engellemeye yöneliktir. Rekabeti sınırlayıcı anlaşma yapmak, ABD’de 1890’da, Avrupa
Birliği’nde 1957’de, ülkemizde de 1994’te çıkarılan mevzuatlarla yasaklandığından, firmalar rekabeti
sınırlayıcı işbirliklerini çoğu zaman açık bir anlaşama olarak değil, gizlice ve kimi zaman da iki taraf
arasında bir iletişimin bulunmasına dahi gerek olmayacak şekilde 39 hayata geçirmektedir.
Serbestleştirilen piyasalarda ortaya çıkan az sayıdaki firmanın birlikte karar alması sert biçimde
cezalandırılmazsa, tespit edilmesi çok zor olan bu işbirlikleri nedeniyle yeni düzenden beklenen hiçbir
fayda hayata geçeme fırsatı bulamaz. Yukarıda bahsedilen pazar gücünün tek taraflı uygulanmasının
önlenmesi ve birleşme/devralmaların kontrolünün yanı sıra rekabeti sınırlayıcı anlaşmalarla mücadele
de Rekabet Kurumu’nun elektrik sektörünün sağlıklı işlemesi için yerine getirmesi gereken önemli
görevlerinden biridir.
Yeni düzenlemelerle ülkemizde toptan elektrik piyasasının esas olarak uzun süreli temin anlaşmaları
aracılığıyla şekillenmesi öngörülmektedir. ABD’de ve Avrupa’da serbestleştirilen çoğu elektrik
piyasasının tersine, ihale piyasaları santraller ile dağıtım şirketlerinin buluştuğu asli bir mekanizma
görevi görmemektedir. Toptan elektrik fiyatının, borsa benzeri pazarlarda değil temin anlaşmaları ile
belirleniyor olması, piyasadaki değişken fiyatları tüketicilerine yansıtma olanağı bulunmayan dağıtım
şirketlerini, santrallerin onlara karşı pazar güçlerini kullanmalarına karşı kısmi bir koruma
sağlamaktadır.
Ancak günlük işleyişte talebin arzı aşması ya da arzın altında kalması hallerinde piyasanın temin
anlaşmaları ile dengelenemeyen kısmı, yük alma ve yük atma ihaleleri ile dengelenmeye çalışılacaktır.
Yük alma ihalelerinde, piyasaya girmesi, yük atma ihalelerinde de piyasadan çıkması gereken
santrallerin hangileri olacağı literatürde tek fiyat (uniform price) ihaleleri olarak adlandırılan ihaleler
ile belirlenmektedir.
Bu durum ihalelerin elektrik piyasasının şekillenmesindeki önemini azaltmamakta, talep tahminlerinin
önemini artırmaktadır. Toptan elektrik piyasasında talep tarafı olan dağıtım şirketlerinin, santralle
yaptığı temin anlaşması süresince kendi bölgelerindeki müşterilerinin günün farklı saatlerinde, yılın
farklı aylarında ne kadar elektrik talep edeceklerini, zaman içinde bu talebin ne şekilde değişeceğini
37
Chip Cummins ve Rebecca Smith, "Power suppliers see California lose its golden glow amid woes," Wall Street Journal,
25 Ocak 2001.
38
Hudson, s.5.
39
Bu tür işbirlikleri uyumlu eylem olarak adlandırılmaktadır.
sağlıklı bir biçimde tahmin edememesi halinde, tüketim miktarı temin anlaşması ile belirlenen
çerçevenin makul görülenden daha fazla miktarda altında ya da üstünde kalacaktır. Bu durumda
ihalelerin piyasanın şekillenmesine olan katkısı, yasa koyucunun öngördüğü ikincil rolün çok daha
üzerine çıkacaktır.
Bu bölümde, firmalar arası işbirliğinin elektrik piyasasında ortaya çıkması çok muhtemel özel bir
alanının, ihale piyasalarının işleyişi üzerinde duracağız. İhale siteminin danışıklılık yoluyla fiyatı
etkileme, yıkıcı fiyatlama ve rakiplerin girişlerini önleme gibi rekabet dışı davranışlara olabildiğince
izin vermeyecek şekilde tasarlanması gerekliliği vurgulanacaktır. Ana konumuzun dışında kalmakla
birlikte, ihale teorisi dağıtım lisanslarının tahsis edilmesi için düzenlenen ve bölgesel tekeller
oluşturacak olan ihalelerde mümkün olabilecek en yüksek gelirin elde edilmesi için de üzerinde
durulması gereken bir konudur.
İhale tasarımında dikkat edilmesi gereken noktalar
Ülkemizde, Kamu İhale Kanunu’nun da yürürlüğe girmesiyle artık somutlaşan, ancak maddi temelleri
olmayan bir inançla ihale sisteminin bir ürünü en avantajlı şekilde almanın ya da satmanın yolu olduğu
düşünülmektedir. Ancak sürekli gözden kaçırılan bir husus ihalelerin rekabetçi bir piyasayı taklit
edecek şekilde düzgün işlemesinin, hassas birçok koşulun aynı anda yerine gelmesine bağlı olduğudur.
Bu nedenle yeni kurulacak bir piyasa için ihale sistemi oluşturmak, önceden beklenmeyen etkilerin
ortaya çıkması ile başarısızlıkla sonuçlanabilir. En basit piyasalar için bile birçok belirsizlik olduğu
ortadayken, sisteme yüklenecek elektrik miktarının stokastik olması, sistemin güvenli ğinin
sağlanması gerekliliği, iletim maliyetlerinin gideceği yere göre değişmesi gibi yapısal
gerekçeler, piyasa performansının beklenenin çok altında kalmasına neden olur. 40
Elektrik piyasasının etkin, yani daha az maliyetli bir biçimde dengeye gelebilmesi için, piyasayı
düzenleyen otoritenin, santrallerin marjinal maliyetlerini, iletim ağının özelliklerini ve talebin yapısın ı,
fiyata karşı duyarlılığını bilmesi gerekmektedir. Serbestleştirilmemiş, geleneksel elektrik
sistemlerinde, bu durum, üretim, iletim ve dağıtımın dikey olarak bütünleşmiş bir yapıda çalışması
nedeniyle bir sorun oluşturmaz. Ancak bu kısımlar birbirinden ayrılıp rekabetçi bir piyasa
öngörüldüğünde, pazar bilgileri artık herkese açık olmaktan çıkar.
Piyasanın rekabetçi bir biçimde işlemesi için üreticilerin maliyetlerinin alıcılar tarafından biliniyor
olması gerekir. Maliyetlerin ne olduğuna ilişkin bilgiyi (sinyali) üreticinin ihalede vereceği fiyat teklifi
ile elde etmeye çalışmak mümkündür. Ancak maliyetlerini ortaya koymaları beklemek, üreticilerin kar
maksimizasyonu amacına aykırı olduğu için anlamlı değildir. Dolayısıyla ihale sisteminin, üreticinin
maliyetine en yakın teklifi vermesini özendirecek şekilde tasarlanmasına çalışılmalıdır.
Danışıklığın önlenmesi
Dağıtım lisanslarının satılması için düzenlenecek ihaleleri, bu işi en düşük maliyetle yapacağına
inandığı için en çok kar etmeyi bekleyen ve bu nedenle en yüksek fiyatı veren firmanın kazanması
beklenmektedir. Birden fazla lisansın aynı anda satıldığı açık artırma şeklinde yapılacak bir ihale,
katılımcıların oturumlarda verdikleri fiyat teklifleri ile birbirlerine fiyatı yükseltmeme, ya da ortada
birden fazla ihale varsa ihaleleri paylaşmaya yönelik sinyaller vermesine olanak vermektedir.
KLEMPERER, 1999 yılında Almanya’da düzenlenen frekans ihalelerinde, Mannesman’ın attığı
teklifle, T-Mobile’a fiyatı daha fazla artırmamasına ve ihaleleri paylaşamaya yönelik mesajını
başarıyla ilettiğini aktarmaktadır. Yazar, bu şekildeki birden fazla ürünün aynı anda satılmasını
40
Robert Ethier, R. Z., Timothy M ount (1997). Auction Design for Competitive Electricity M arkets. HICSS Conference,
Cornell University, Hawaii .s.2
öngören ihale tasarımının, firmalara anlaşma teklifini kabul etmeyen oyuncuyu, bütün ihalelerde
fiyatları yükselterek cezalandırma olanağını da vermesi nedeniyle başarısız olduğunu ileri
sürmektedir. 41
Yük alma ihalelerindeyse, üreticiler her fiyat düzeyinde devreye sokmaya hazır oldukları kapasite
miktarını, diğer üreticilerin göremeyeceği şekilde teklif etmektedir. İhale, kazanan teklifler arasından
en düşük fiyatı verenin fiyatı ile sonuçlanmakta ve verilen tekliflerden bağımsız olarak bütün işlemler
bu fiyat üzerinden yapılmaktadır. Tek fiyatlı ihale (uniform price auction) olarak adlandırılan bu
sistem42 , toptan elektrik piyasalarının dengeye gelmesi için ülkemiz dışında da sıklıkla kullanılan bir
yöntemdir.
Tek fiyatlı ihaleler, ürünün birden fazla biriminin, yine birden fazla satıcıya ihale edilebilmesine
olanak sağladıkları için tercih edilmektedirler. Üreticilerin belirli bir fiyat düzeyinden teklif ettiği
miktarlar, satmayı tasarladıkları maksimum miktarı ifade etmektedir. Dolayısıyla teklifin tamamının
değil, talebi karşılayan belirli bir bölümünün işlem görmesi ihalenin bozulmasına neden olmaz.
Kazanan fiyat alıcıların almayı kabul etmediği ilk teklif bloğunun fiyatıdır. Yani kazanan üreticilerin
her biri, kendi teklif rakamlarının bir barem üzerinde bir fiyatla satışa hak kazanmaktadır. Bu nedenle,
marjinal maliyetinin üzerinde teklif veren bir üreticinin, ihaleyi kaybetme korkusu ile maliyeti kadar
teklif vereceği ve bu rakamın bir barem üzerinden satış yapacağı varsayılmaktadır. Ancak tek fiyat
ihalelerinin üreticilerin marjinal maliyetleri ile ilgili doğru sinyali vermelerini sağladığına ilişkin bu
güzel teorik gerekçeler, uygulamada etkisini pek gösterememiştir.43
Tek fiyat ihalelerinde pazar gücüne sahip firmaların, piyasa fiyatını yükseltme olanağı vardır. Pazar
gücüne sahip bir firmanın farklı kapasite ve maliyet yapılarına sahip iki santrali olduğunu düşünelim.
Firmanın daha maliyetli olan santrali devreden çıkarması, eğer bu santralin elektriği için satmayı teklif
ettiği fiyat, alıcılar tarafından reddedilen ilk fiyat ise, kazanan fiyatın bir sonraki bareme yükselmesine
neden olur. Fiyatı pratikte bu şekilde yükseltmenin mümkün olup olamayacağını şimdiden söylemek
mümkün değilse bile, bu örnekte verilen pazarın sağlıklı işleyebilmesi, ancak yeni üreticilerin pazara
girmesi, eksik kapasiteyle çalışan diğer üreticilerin yeni kapasiteleri devreye sokması, ya da Rekabet
Kurumu’nun müdahalesi ile mümkün olabilir.
Tek fiyatlı ihaleler firmalar arası işbirliğine gidilmesi durumunda da başarısızlıkla sonuçlanırlar. Eğer
santraller üretim kapasitesini kendi aralarında paylaşıp, fiyatın belirli bir düzeyin altına inmesini
engellemek isterlerse, oluşturdukları rekabeti sınırlayıcı bu birlikteliğin devamı için, bütün
katılımcıların sözünde durmasını sağlamaları gerekmektedir. Tek fiyatlı ihalelerde kotasından daha
fazlasını satmaya kalkışan firmalara karşı diğer firmaların caydırıcı yöntemler geliştirmesi
mümkündür. Kendi paylarından daha küçük miktarlı tekliflere çok düşük satış fiyatı verecek olan
firmalar, üzerinde anlaşılan kotalarından fazlası için teklif veren firmaların, sadece kotayı aştıkları
kısım için değil bütün satışları için çok düşük bir bedel elde etmelerine neden olacaklardır. Halbuki
bütün firmalar tekliflerini kendi kotaları ile sınırlı tutarlarsa, bu düşük fiyatlardan kimse satış yapmak
durumunda kalmaz, anlaşılan fiyattan anlaşılan kotalar kadar işlem gerçekleşir. Dolayısıyla, eğer
ihaleye katılan firmaların arz edecekleri toplam miktar belirli ise, anlaşmadan caymak karlı bir işlem
olmaz. 44
Dahası ihalelerin sıklıkla yapılıyor olması, katılımcıların niyetleri ve cezalandırma stratejileri
hakkında birbirlerine gerekli mesajları vermesini kolaylaştırmaktadır. Bu şekilde ortaya çıkacak
rekabet ihlallerini tespit etmenin ve cezalandırmanın zorluğu bir yana, danışıklılığı engellemek için
41
Klemperer, P. (2004). Auctions: Theory and Practice, Princeton University Press.s.105.
Tek fiyatlı ihale sistemine ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. Feldman, R., R.M ehra. 1993 “Auctions: A sampling of
techniques.” Finance & Development, Volume 30, Issue 3:32.
43
Ethier, s.6
44
Klemperer, s.105
42
konulacak teklif verme kuralları da etkinsizlik yaratma ve esnekliği azaltma ile sonuçlanacağı için,
daha iyi ihale tasarımlarına yönelmek gerekmektedir. 45
Birleşik Krallık elektrik piyasası düzenleyici kuruluşu Ofgem 46 1999’da, dağıtıcıların üreticilerden
elektrik satın aldığı tek fiyatlı ihale sistemi ile işleyen elektrik piyasasının böyle bir rekabeti sınırlayıcı
gizli anlaşma sistemine kurban gittiğine inandığını ilan etti: “Dünyanın dört bir tarafında ilan edilenin
[ettiğimizin] aksine, Birleşik Krallık elektrik üretim piyasası ve rekabetin gelişimi felaketle
sonuçlanmıştır”. 47 Bu nedenle 2001 yılı Mart ayında İngiltere ve Galler’de birçok başka reformla
birlikte, tek fiyatlı ihale sisteminden ayırımcı fiyatlı ihale sistemine geçilmiştir.
Taşıdığı sorunlar nedeniyle tek fiyatlı ihale sistemi yerine, kimi araştırmacılar elektrik ihaleleri için
ayırımcı fiyatlı ihale (discriminatory price auction) uygulamasının daha etkin ve daha az maliyetli
sonuçlar doğuracağını öne sürmektedir.48 Tek fiyatlı ihale ile kazananı belirleme yöntemi aynı olan
bu ihale tipinde, ötekisinden farklı olarak kazanan her satıcı kendi teklif ettiği fiyattan satışı
gerçekleştirmek durumundadır. Alıcılar ise üreticilerin tekliflerinin ağırlıklı ortalamasını ödemektedir.
Hatırlanacağı üzere tek fiyatlı ihale sonucunda tüm işlemler tek bir fiyat üzerinden yapılmaktaydı.
Yalnız bir tesis tüm santraller için ödeme değerini belirleyeceğinden, tek fiyat ihalelerinde katılımcılar
marjinal maliyetleri ölçüsünde teklif vermeye zorlanmamaktadırlar. Bunun sonucu olarak, tek fiyat
ihalelerinde, seçilme şansını garantiye almak amacıyla, sıfır fiyat teklifleri gözlemlenebilmektedir.
Ayrımcı fiyat ihalelerinde ise, elde edilecek gelir direk olarak verilen teklife bağlı olacağından, her bir
teklif sahibi daha dikkatlice düşünülmüş bir teklif sunmak zorundadır. 49
Ayırımcı fiyatlı ihalelerin etkinliğini savunanların yanında, üreticilerin gerçek maliyetlerini ortaya
koyma güdüsünü yok etmesi nedeniyle , iletim maliyetleri ile düzeltilmiş tek fiyat ihalelerinin –en
azından teoride- daha iyi sonuçlar doğuracağını öne süren makaleler de literatürde yer almaktadır.
KLEMPERER’in yukarıda belirttiğimiz gibi tek fiyatlı ihalelerin uyumlu eyleme neden olabileceğini
öne sürmesine karşın KAHN ayırımcı fiyat ihalesine geçmenin daha fazla rekabet ve daha düşük
fiyatlar doğuracağı fikrini reddetmektedir. 50,51
Örnek piyasa modellemesi üzerinden ihale sistemlerinin karşılaştırılması
Farklı piyasa mekanizmalarının etkilerini ortaya çıkarabilmek için Oak Ridge Ulusal Laboratuar’ının
(ORNL) Elektrik Güvenliği Teknoloji Çözümleri Konsorsiyumu (CERTS) ile yaptığı piyasa
simülasyonunun sonuçlarına değinmenin, ideal ihale sisteminin tespitinde yararlı olacağını
düşünüyoruz. ORNL Elektrik Piyasa Modeli olarak adlandırılan bu bilgisayar tabanlı model, saatlik
elektrik talebinin ihale usulü ile farklı yakıt tipi ve kapasitedeki santraller tarafından karşılanması
senaryosunu takip etmektedir. Modelde sadece elektriğin kendisi için değil, iletimi ve sistemin işletimi
45
Ibid.s.106
“The Office of Gas and Electricity M arkets”.
47
Klemperer, s.106
48
bkz. M ount, T. (1999). M arket Power and Price Volatility in Restructured markets for Electricity . IEEE Proceedings of the
Hawaii International Conference on System Sciences, Hawaii .
49
Hudson, s.5.
50
A. Kahn, P. C., R. Porter and R. Tabors (2001). "Uniform Pricing or Pay -As-Bid Pricing: A Dilemma for California and
Beyond." Electricity Journal(July): 70-79.
51
Ayırımcı-tek fiyatlı ihalelerin hangisinin daha etkin olduğuna ilişkin literatürde yer alan makalelerin bir dökümü için bkz.
Natalia Fabra, N.-H. v. d. F., David Harbord. (2002). "Designing Electricity Auctions: Uniform, Discriminatory and
Vickrey." http://www.ksg.harvard.edu/hepg/Papers/Fabra-Fehr-Harbord_Elec.auctions_11-9-02.pdf.
46
gibi yan hizmetler için de ihale üzerinden ücret ödenmektedir. Model her pir piyasa için farklı
santrallerin değişken maliyetlerini, ürettikleri her birim elektriğe ödenen ücreti hesaplamaktadır. 52
Maliyet sonuçlarını elde edebilmek için, ORNL Elektrik Pazarı Modeli, yıllık enerji talebi maksimum
50 bin MW olan büyük piyasaları simüle edecek şekilde tasarlanmış, geniş bir üretim karışımına
(generation mix) sahip, büyük ve çok tesisli kontrol alanlarının davranış ve ölçekleriyle ilgili temsili
sonuçlar elde edebilmek amacıyla kullanılmıştır.
Daha önceden de belirtildiği gibi, anormal fiyat davranışları, sistem yüksek bir taleple karşılaşınca
ortaya çıkmaktadır. Bu analizde, puant saatinde (peak time) sistem yük faktörünün %94 olduğu
varsayılmaktadır. 48.700 MW’lık bir enerji talebine ek olarak; düzenleme için ayrılmış 500 MW,
spinning rezerv 53 için ayrılmış 1150 MW, yük takibi için ayrılmış 1000 MW ve non-spinning
rezerv54 için ayrılmış 500 MW’lık bir yan hizmet talebi de modele dahil edilmiştir. Her bir tesis için
teklifler, ilgili saat için beklenen marjinal fiyat üzerinden verilmiştir. Piyasada eksik rekabetin
varlığını ölçümleyebilmek için, simülasyonda, pazar gücünün spinning ve non-spinning enerji
hizmetlerinde uygulandığı varsayılmıştır. Bu hizmetler için, bazı teklif sahipleri (en son teklif sahibi
de dahil olmak üzere) kendi tesislerinin üretim maliyetlerinin elli katı oranında rezervler teklif etmeyi
seçmiştir. Tek fiyat ihalesi sisteminde, yani son kabul olunan teklifin fiyatı oluşturduğu sistemde, elde
edilen gelir ve karların; ayrımcı fiyatlama, yani her tesisin kendi teklif ettiği fiyatı aldığı sistem,
kurallarına göre oldukça yüksek olduğu gözlenmiştir. Bu sonuç, yani hizmetlerinin ortalama getirileri,
aşağıdaki şekilde grafiksel olarak gösterilmiştir.
ORNL hakkında bilgi için bkz. Hudson, R. (2000). "Analysis Of Uniform And Discriminatory Price Auctions In
Restructured Electricity M arkets." http://certs.lbl.gov/pdf/ornl-pricing.pdf.s.3-4
53
Spinning reserve, sistem operatörünün kararı ile devreye alınabilen ve elektrik ağı ile senkronize çalışan aletler tarafından
üretilen ve etkin cereyanı yükseltebilen kapasiteye verilen addır. Yann Rebours, D. K. (2005). "What is spinning reserve? ."
Manchester Üniversitesi http://www.umist.ac.uk/departments/mcee/research/Publications/uom-what_is_spinning_reserve2005.pdf. Spinning rezerv 10 dakika önceden bildirilmek suretiyle devreye alınabilir ve en az iki saat boyunca elektrik
sağlayabilir. Terim hidroelektrik santrallerinde, devreye sokulma süresini kısaltmak için, elektrik üretmeden dönen (spin)
tribünlerden almaktadır.
52
Non-Spinning reserve, eğer faal iseler 10 dakika içinde devre dışı bırakılabilecek, değillerse devreye sokulabilecek ve o
durumda en az iki saat durabilecek kapasiteyi ifade etmektedir.
54
Şe kil 3: İhal e Kurall arına Göre Ortal ama El ektrik Ge li ri
A yrımc ı
Te k fiyat
Ge lir
$ / MWh
Ene rji
Düze nle me
Spi n
Yük Ta ki p
NonSpi n
HUDSON, bu sonuçları aktardığı çalışmasının sonucunda piyasanın sığ olduğu durumlarda tek fiyat
ihalelerinin, ayrımcı fiyat ihalelerine göre pazar gücünü kullanmayı kolaylaştırdığını belirtmektedir.
Tek fiyat ihaleleri fiyat şeffaflığını azaltmakta ve üreticilerin stratejik olarak kapasitelerini
sınırlamalarına olanak tanımakta, buna karşın herkesin kendi teklif fiyatı ile bağlı olduğu ayırımcı
fiyat ihaleleri, katılımcıların stratejik teklif vermelerini engellemektedir. 55
Sonuç
Rekabet kurallarının uygulanmasının düzenleyici kuruma terk edilmeyerek, teşebbüslerin rekabeti
ihlal etme biçimleri ve birleşme/devralmaların oligopolcü pazar yapıları üzerindeki etkileri gibi
konularda uzmanlığı ve tecrübesi olan ellerde kalmasının sağlanması, serbestleşme sürecinde dikkat
edilecek önemli noktalardan birisidir. 56 Rekabet ihlallerinin, çok çeşitli yollarla ortaya çıkabiliyor
olması, bunların genellikle gizlilikle gerçekleştiriliyor olması, ihlalleri tespit etmek için tecrübeli ve
sağlıklı, hızlı ve geniş kapsamlı araştırma yapmaya yetkili kurumların görev almasını
gerektirmektedir. İhalelerde danışıklı fiyat vermekten, santrallerin bakımlarını yavaş gerçekleştirmeye
kadar gizli ya da açık, birlikte ya da tek başına birçok ihlal tipine karşı hazırlıklı olunmalıdır.
Elektrik sektöründe pazar gücüne sahip teşebbüslerin pazar üzerindeki olumsuz etkilerinin, örneğin
imalat sanayindeki piyasalara göre çok daha şiddetli olması, hem pazar gücünün varlığının tespit
edilmesi, hem de kötüye kullanma davranışlarının zamanında tespit edilerek önlenmesi ihtiyacını
ortaya çıkarmaktadır. İkincisini gerçekleştirmedeki güçlük, gerçekleşecek olan birleşme ve
devralmaların dikkatli ve diğer sektörlere göre çok daha sert ele alınmasını gerektirmektedir. Mevcut
pazar yapısı ve hukuki düzenlemenin, elektrik sektöründe “yarışmacı piyasaların” varlığından söz
edilmesini pek mümkün kılmadığından Rekabet Kurulu’nun, diğer sektörlere gösterdiği yumuşak
yaklaşımı bu sektörde de benimsemesi, büyük olumsuzluklara yol açacaktır.
55
Hudson, s.6
Ancak Rekabet Kurulu’nun sektörel düzenleyici bir otoritenin var olduğu başka bir endüstri olan telekomünikasyonda
rekabet ihlallerini ele alma konusunda tutunduğu çekimser tavır, serbestleştirmenin rekabetçi bir piyasa yaratabileceğine olan
inancımızı zayıflatmaktadır.
56
KAYNAKÇA
European Council Directive 2002/21/EC of 7 March 2002 on a common regulatory
framework for electronic communications networks and services (Framework Directive)
Official Journal of the European Communities.
A. Kahn, P. C., R. Porter and R. Tabors (2001). "Uniform Pricing or Pay-As-Bid Pricing: A
Dilemma for California and Beyond." Electricity Journal(July): 70-79
Anderson, J. (1999). "Making Operational Sense of Mergers and Acquisitions." The
Electricity Journal August-Septembe r: 49-59
Aslan, Y. (2005). Rekabet Hukuku. Bursa, Ekin Kitapevi.
Biggar, D. (2005). "Competition Issues in Electricity Sector." OECD Journal of Competition
Law and Policy 6(4): 92-162
Çetinkaya, M. (2003). İlgili Pazar Kavramı ve İlgili Pazar Tanımında Kullanılan Nicel
Teknikler. Ankara, Rekabet Kurumu Yayınları.
Hudson, R. (2000). "Analysis Of Uniform And Discriminatory Price Auctions In Restructured
Electricity Markets." http://certs.lbl.gov/pdf/ornl-pricing.pdf.
K. Neuhoff, J. B., M. Boots (2005). "Network- constrained Cournot Models of Liberalized
Electricity Markets: the Devil is in Details." Energy Economics 27(3): 495-525
Klemperer, P. (2004). Auctions: Theory and Practice, Princeton University Press.
L. Vandezande, L. M., Bram Delvaux, Geert Van Calster, Ronnie Belmans (2006).
"Evaluation of Economic Merger Control Techniques Applied to the European Electricity
Sector." The Electricity Journal 19(6): 49-56
Leveque, F. (2006). "Antitrust Enforcement in the Electricity and Gas Industries: Problems
and Solutions for the EU." The Electricity Journal 19(5): 27-34
M. Ventosa, A. B., A. Ramos, M. Rivier (2005). "Electricity Market Modeling Trends."
Energy Policy 33: 897-913
Moss, D. (2005). "Electricity Mergers, Economic Analysis, and Consistency: Why FERC
Needs to Change its Approach." American Antitrust Institute Working Paper 04-02
Mount, T. (1999). Market Power and Price Volatility in Restructured markets for Electricity.
IEEE Proceedings of the Hawaii International Conference on System Sciences, Hawaii
Natalia Fabra, N.-H. v. d. F., David Harbord. (2002). "Designing Electricity Auctions:
Uniform, Discriminatory and Vickrey." http://www.ksg.harvard.edu/hepg/Papers/Fabra-FehrHarbord_Elec.auctions_11-9-02.pdf.
OECD (2005). "Competition Issues in the Electricity Sector." OECD Journal of Competition
Law and Policy 6(4): 81-181
Paul Twomey, R. G., K.Neuhoff, D.Newbery (2005). "A Review of Monitoring Market
Power: The Possible Roles of TSO's in Monitoring for Market Power Issues in Congested
Transmission Systems." Center for Energy and Environmental Policy Research 05-002WP
Rajat Deb, R. M., S.Deb "Transmission Capacity and Market Contestability in the Midwest
Interconnect." LCG Consulting
Report.http://www.energyonline.com/Reports/ViewReport.aspx?ReportID=55&Transmission
_capacity_and_market_contestability_in_the_Midwest_Interconnect
Robert Ethier, R. Z., Timothy Mount (1997). Auction Design for Competitive Electricity
Markets. HICSS Conference, Cornell University, Hawaii
Seth Blumsack, J. A., Lester Lave (2006). "Lessons from the failure of U.S. Electricity
Restructuring." The Electricity Journal 19(2): 15-32
Surratt, W. (1998). "The Analytical Approach to measuring Horizontal Market power in
Electric Utility markets: A Historical Perspective." The Electricity Journal: 22-33
Yann Rebours, D. K. (2005). "What is spinning reserve? ." Manchester Üniversitesi
http://www.umist.ac.uk/departments/mcee/research/Publications/uomwhat_is_spinning_reserve-2005.pdf