Ömer Hayyâm ve Melikşâh Gözlemevi

Ömer Hayyâm
ve
Melikşâh Gözlemevi 1
Doç. Dr. Yavuz Unat
Ankara Üniversitesi
Bilim Tarihi Anabilim Dalı
Gıyâs el-Dîn Ebu el-Feth Ömer ibn Đbrahim el-Hayyâm, 1044 yılı
civarında Horasan eyaletinin merkezi olan Nîşâbûr'da doğdu. Nîşâbûr'da
eğitim gördü ve hayatının büyük bir kısmını burada ve Semerkand'ta
geçirdi. Nizâm el-Mülk’ün2 çağdaşıydı. Sultan'ın sarayında görev
yapmaktan hoşlanmadı ve bilimsel araştırmalara adanmış sakin bir hayat
sürmeyi yeğledi. Semerkand, Buhara, Belh ve Đsfahan gibi zamanın önde
gelen bilim merkezlerine gitti. 1123-1124'te Nîşâbûr'da öldü.
Ömer Hayyâm
Bir bilgin olmasının yanı sıra, Hayyâm, 1839'dan, yani Edward
Fitzgerald'ın Rubâiyyât'in (Dörtlükler) Đngilizce çevirisinin yayımlamasından itibaren Batı
Dünyası'nda daha çok şair olarak tanındı.
Selçuklular devrinde Đsfahan
Tarih Atlası, D.B.R., Đstanbul 2004.
Bilimin değişik alanlarında çalışmasına karşın Ömer Hayyâm’ın katkıda bulunduğu
alanlardan en önemlisi cebirdir. Ömer Hayyâm, üçüncü dereceden denklemleri de kapsayan
birçok cebirsel denklemi sınıflandırdı ve bunlardan birçoğu için çözümler teklif etti. Bunlar
arasında kübik denklemlere ilişkin geometrik çözümler ve diğer birçok denkleme ilişkin kısmi
geometrik çözümler de yer alıyordu. Eseri, Makâlât fî el-Cebr ve el-Mukâbele (Cebir
1
Bilim ve Ütopya, Temmuz 2006, Sayı 145, Đstanbul 2006, s. 13–14.
Büyük Selçuklu Đmparatorluğu'nun meşhur veziri ve büyük devlet adamlarından biridir (1018–1092). 1064 senesinden 1092 senesine kadar aralıksız vezirlik görevini sürdürmüştür.
2
Üzerine), cebir konusunda yazılmış bir başyapıttır ve cebirin gelişiminde büyük bir öneme
sahiptir.
Ömer Hayyâm, çok sayıda kitap ve risale kaleme aldı. Rubâiyyât ve Makâlât fî el-Cebr
ve el-Mukâbele dışında, 10 kitabı ve 30 risalesi daha bulunduğu saptanmıştır. Bunlardan
dördü matematikle, üçü fizikle, üçü metafizikle, biri cebirle ve diğer birisi ise geometri ile
ilgilidir.3
Selçuklu Sultanı Celâleddin Melikşâh (1072-1092) ve Nizâmü’l-Mülk, Ömer Hayyâm'ı
1074/75 yılı civannda Đsfahan’da kurulan yeni gözlemevine çağırdı ve doğru bir Güneş
takvimi hazırlamakla görevlendirdi. Yıllık gelirlerin düzenli bir biçimde toplanması ve yılın
muhtelif dönemlerinde yapılması gereken diğer idarî işlerin gerçekleştirilmesi bakımından
bunun yapılması gerekiyordu. Ömer Hayyâm’dan başka burada çalışanlar arasında Ebû elMuzaffer Đsfîzârî, Meymun Đbn Necîb el-Vâsıtî, Abdurrahman Hârisi ve Muhammed Hâzinî
de bulunmaktaydı.4
Gözlemevinin kuruluşunun amacı kullanılan takvimlerin düzeltilmesi ve Melikşâh adına
yeni bir takvimin hazırlanmasıdır. Ömer Hayyâm diğer bilim adamları ile birlikte yapmış
olduğu araştırmalar sonucunda, daha önce kullanılmış olan takvimleri düzeltmek yerine,
mevsimlere tam olarak uyum gösterecek yeni bir takvim düzenlemenin daha doğru olacağına
karar verdiler ve bu amaçla gözlemler yapmaya başladılar. 1079 yılında gözlemler
tamamlandı, hem Zîc-i Melikşâhî (Melikşâh Zîci, 1090) adlı bir zîc ve hem de Celâleddin
Melikşah adına Celâleddin Takvimi (Celâli Takvim) hazırlandı.5
Celâlî Takvim’in başlangıcı 15 Mart 1079 (9 Ramazan 471 Cuma) olarak belirlendi. Bir
yıl, 30’ar günlük 12 aydan oluşuyordu. Takvimde Đranlıların eski aylarının isimleri kullanıldı.
Ancak ayların isimlerini Kadîm yerine Celâlî olarak koydular. Örneğin, Ferverdin-i mâh-ı
Kadîm yerine Ferverdin-i mâh-ı Celâlî olarak adlandırdılar. Böylece ayların isimleri şöyle
oldu: Fervardîn mâh-ı Celâlî, Ürdibehşt mâh-ı Celâlî, Hurdâd mâh-ı Celâlî, Tîr mâh-ı Celâlî,
Murdâd mâh-ı Celâlî, Şehrivar mâh-ı Celâlî, Mihr mâh-ı Celâlî, Âbân mâh-ı Celâlî, Azar
mâh-ı Celâlî, Day mâh-ı Celâlî, Behman mâh-ı Celâlî, Đsfendârmüz mâh-ı Celâlî.6
Takvimin yıl uzunluğu 365,2424 gündür. Gerçek yıl uzunluğu ise 365,2422 gündür.
Fark 0,0002 gündür. O halde Celâlî Takvim 1 yılda 0,0002 gün, 10.000 yılda 2 gün, 5000
yılda ise 1 gün geri kalır. Yani Celâli Takvim, 5000 yılda 1 günlük bir hata payı içermektedir.
3
Hakim Muhammed Said (Editör), Đslâm Bilim ve Felsefesine Giriş, Çeviren: Remzi Demir, Ankara 1999, s. 54–
55.
4
Ahmed Cevdet Paşa, Takvîmü’l-Edvâr (Takvimler), Hazırlayanlar: Remzi Demir ve Yavuz Unat, Ankara 1996,
s. 18–19; 74–77.
5
Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara 1988, s. 159–166.
6
A. Necati Akgür, "Celâlî Takvimi", ĐA, Cilt 7, Đstanbul 1993, s. 257–258.
Oysa günümüzde kullandığımız Gregorian Takvim ise 3330 yılda l günlük bir hata
vermektedir.7
Bu takvimin iki farklı yorumu daha vardır. Şirâzî’ye (ölümü 1311) göre bu takvimde 70
yılda 17 artık gün vardır ve hata yaklaşık 1540 yılda 1 gündür. Uluğ Bey’e göre ise 62 yılda
15 artık gün vardır ve hata payı yaklaşık 3770 yılda 1 gündür.8
7
8
George Sarton, Introduction to the History of Science, Cilt I, Baltimore, 1950, s. 761.
Yavuz Unat, Đlkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, Ankara 2001, s. 100.