Üç şaire göre - Haluk Berkmen

Konu: Ruhsal İnsan
Yazı: 06
Üç şaire göre: İnsan
Doç. Dr. Haluk Berkmen
İnsanı tanımlamak hiç de kolay değildir. Anadolu şairleri insanın, ruh-beden
bütünlüğü içinde sürekli gelişip değişen bir yapı olduğunu görmüşler, şiirlerinde
dile getirmişlerdir. Burada, üç Anadolu bilgesi olan Pir Sultan Abdal’dan, Hacı
Bayram Veli’den ve Yunus Emre’den birer örnek sunacağım.
Pir Sultan Abdal
Âdemoğlu şu dünyaya gelince,
Yeni açmış güle benzer misali.
Anasından doğup kırkı çıkınca,
Kalaylanmış tasa benzer misali.
Mushaf alıp hocasına varınca, (Mushaf = Kur!an–ı Kerim)
Destur alıp mektebinden dönünce, (Destur = İzin)
On yaşından onbeşine girince,
Yen-aşlama dala benzer misali. (yen-aşlama = yeni aşılanmış)
Yirmisinde kara sakal getirir.
Otuzunda bağdaş kurmuş oturur.
Kırk yaşında sohbetleri yetirir.
Önü bendli göle benzer misali.
(önü bendli = sakin, kontrollü)
Ellisinde kara sakal bozarır,
Altmışında dinlenmekten haz alır.
Kalbi dızıklanır, aklı azalır.
İçi çürük koza benzer misali.
(koz = ceviz)
Yetmişinde deve gibi mozulur.
(mozulmak = böğürmek, inlemek)
Sekseninde ilik kemik sızılar.
Doksanında yol göründü gaziler,
Gazel olmuş güle benzer misali.
Pir Sultan’ım bunu böyle buyurdu.
Müminleri Hâk kendisi kayırdı.
Yüz yaşında talan geldi savurdu,
Uçup gider kuşa benzer misali.
Hacı Bayram Veli
Hacı Bayram Veli 1352 - 1429 tarihleri arasında Ankara’da yaşamış olan Türk
bilgesi ve şairidir. Bayramilik Tarikatını kurmuş, Tanrı'nın insan gönlünde
görünüş alanına çıktığı inancını savunmuştur. Hacı Bayram Veli'nin geliştirdiği
inanca göre temel varlık Tanrı'dır. Vahdet-i Vücûd felsefesi onun görüşünün ana
kaynağı olmuştur. İnsanın olmuş bitmiş bir varlık olmadığını ve kendisini inşa
ederek geliştirmesi gerektiğini savunmuş bir Anadolu bilgesidir. Döneminin
önemli bir kişisi ve hocası imiş ki, sultan ikinci Murat onun öğrencilerini askerlik
görevinden muaf tutmuştur. Bu bilge kişi insanı bakın nasıl tanımlıyor:
Çalabım bir şâr yaratmış, iki cihan âresinde
Bakıncak didar görünür, ol şârın kenaresinde.
Çalap = Tanrı ve şar = şehir olduğuna göre Tanrı insanı iki cihan arasında, fizik
ile metafiziğin ufkunda bir şehir olarak yaratmıştır. Bu şehrin kenarına
baktığımda Tanrı’nın güzel yüzü görünür. Bu ifadede ilginç olan insana doğrudan
değil, bedeninin dış görüntüsüne odaklanmadan, sezgiyle bakıldığında Tanrı’nın
güzel yüzünün belirginleştiğidir. Burada insanın ruhunu sezmekten söz ediyor.
Didar “güzel yüz” demektir ve bu söz ile işaret ettiği Allah’ın güzel isimleri, yani
Esma-ül Hüsna’lar, güzel sıfatlardır.
Nagehan, ol şâre vardım, ol şarı yapılır gördüm
Ben dahi Bir’e yapıldım, taş-ü toprak aresinde.
Nagehan = ansızın, aniden o şehre gittim ve şehrin inşa halinde olduğunu
gördüm. Yani, insan olmuş-bitmiş bir yapı değildir. Sürekli dönüşür ve hem inşa
edilir hem de kendini inşa eder. Dönüşen ve oluşan sadece bedeni değil aynı
zamanda ruhudur. İnsanın bedeni her-ne-kadar taş ve topraktaki minerallerden
oluşmuş olsa da asıl özü Tanrının birliğidir. Kendisinin de birlikten ibaret
olduğunu (BİR’likten geldiğini) söylüyor. Bu ifadede Muhiddin İbnül Arabi’nin
Vahdet-i Vücûd (varlığın tekliği) bakışı da bulunmaktadır.
Ol şârdan oklar atılır, gelir ciğere batılır
Arifler sözü satılır, ol şârın pazaresinde.
İnsan denen kale gibi korunaklı şehirden oklar atılır. Atılan oklar burada bir
benzetme (mecaz) olup, yaralayıcı ve kırıcı sözler kastedilmektedir. Bu
bakımdan, bu sözler insanın ciğerine batar. Kendini koruma gayreti içinde olan
(ego varlığı) insanı çepeçevre duvarlarla korunan bir kaleye benzetiyor.
Oysaki bu kalenin içinde kurulan pazaryerinde arif kişilerin sözleri satışa hazır
sunulmuş durumdadırlar. İsteyen onlara tâlip olup onları satın alabilir. Burada
sözü edilen satış para karşılığı olmayıp, bilginin elde edilmesi için gerekli olan
emek ve çabaya işaret etmektedir.
Şakirtleri taş yontarlar, yontup üstâda sunarlar
Çalabın ismin anarlar, ol taşın her paresinde
Şakirtler = çıraklar taş yontarlar diyor. Burada kastedilen taş insanın alt benlik
boyutudur. Katı bir taşa benzeyen nefs-i emmare yontulup güzel bir heykele
dönüşmesi esas amacı oluşturur. Ancak, bu gayeye doğru yaklaşılıp
yaklaşılmadığını saptayacak olan çırak değil, usta olan mürşittir. Benliğin
yontulup güzelleşmesi için insanın sürekli Tanrı’yı anması ve hatırlayıp zikretmesi
gerekmektedir.
Bu sözü arifler anlar, cahiller bilmeyip tanlar
Hacı Bayram kendi banglar, ol şârın minaresinde.
Burada edilen sözleri cahiller anlamayıp kötülerler. Tanlamak = kötülemek
demektir. Banglamak = bağırmak, seslenmek olduğuna göre ve minareden
insanlar ibadete çağırıldıklarına göre, Hacı Bayram Veli’nin yaptığı insanları
ibadete (güzel eylemlere) davet etmektir. “Kendi” sözü “tek başına” anlamında
olup, “Hacı Bayram Veli kendi kendine konuşur, arif olan anlar” denmek isteniyor.
Şârın minaresi aynı zamanda şehrin en yüksek noktası olduğundan, insanın
ulaşacağı en yüksek benlik katı olan İnsan-ı Kâmil mertebesini
simgelemektedir. Hacı Bayram Veli bu yüksek benlik katından insanlara
seslendiği için onun sözlerinin gizli anlamı sadece ârif olanlara (bilge kişilere)
açıktır.
Yunus Emre
İnsanlık anlayışı ve benlik boyutu en üst mertebelere ulaşmış olan büyük bilge
şair Yunus Emre aynı görüşü bakın nasıl yalın ifade etmiş:
Çıktım erik dalına anda yedim üzümü,
Bostan ıssı kakıyıp der ‘ne yersin kozumu’.
Kerpiç koydum kazana, poyraz ile kaynattım,
‘Nedir?’ diye sorana, bandım verdim özünü.
İplik verdim çullaha, sarıp yumak etmemiş,
Becid becid ısmarlar, gelsin alsın bezini.
Gözsüze fısıldadım, sağır sözüm işitmiş,
Dilsiz çağırıp söyler, dilimdeki sözümü.
Yunus bir söz söylemiş, hiçbir söze benzemez.
Münafıklar elinden örter mana yüzünü.
Bu şiir değişik kişiler tarafından yedi değişik şekilde yorumlanmıştır. Bu
yorumlara “şerh” adı verilir. Ben de kendi yeteneğim ve anlayışım çerçevesinde
bu şiiri yorumlamak istiyorum.
Erik ekşi, üzüm tatlıdır. Erik dalı veya genelde ağaç bu dünyayı temsil
eder. Çünkü tahta katıdır, yani bu dünyanın sertliğini ve zorluğunu
simgeler.
Erik dalına çıkıp üzüm yemekle “dünyanın ekşi yaşantısının tatlı yönlerini
buldum” demek istiyor. Çünkü erik ekşi üzüm tatlıdır.
“Bostan ıssı” (bostanın sahibi) ile bu maddi dünyaya hâkim olmak
isteyenleri kast ediyor. “Koz” ceviz demektir ve “ne yersin kozumu” diyen
kişi “Bu dünya malı benimdir” diyen, maddeye önem verendir. Onlar için
varlık çetin ve katı bir ceviz gibidir. Nesneyi maddi yönüyle kabul edip,
diğer enerji özelliklerini göz ardı edenlerden söz ediyor. Yunus için tatlı ve
yumuşak olan onlara acı ve sert gelir. Bu bakımdan erik ağacını ceviz ağacı
olarak görürler. Bu tür insanlar ruh kavramını da inkâr ederler.
Kerpiç tuğlanın eski adı olup toprak ve samandan yapılmıştır. Poyraz gibi
soğuk bir rüzgârla kaynaması mümkün değildir. Yunus, kerpiç kadar sert
nesnelerin bile özüne ulaşmanın mümkün olduğunu belirtiyor. Ayrıca insanı
da sert bir tuğla, sadece beden olarak görenlere sesleniyor. “Bandım
verdim özünü” demekle “insandaki ruhsallığı gösterdim” demek istiyor.
“Çullah” çul yapan, yani bugünkü anlamda terzi veya dokumacı oluyor.
İplik “çokluk, kesret, ayrık nesneler” anlamını taşıyor. “Bu dünya işleri ile
ilgilenene birçok nesneler verdim” derken, aslında “bu dünyanın maddi
yönüyle ilgilenenler sadece çokluk görürler, çoklukla uğraşırlar” demek
istiyor.
“sarıp yumak etmemiş” sözü ise “vahdet, BİR’liğe erişmemiş” (teklik
kavramını anlamamış” demek istiyor. “becid etmek” sürekli gayret
göstermek demektir. Becid sözünü tekrar ederek çok fazla gayretle
çalışmayı anlatmak istiyor. Ismarlamak ise “tembih etmek, istemek”
anlamlarında olup “sürekli benden istiyor, bana hatırlatıyor ve gelip alsın
bezini diyor”. Yani bu dünya malını gelip görsün ve kabul etsin, demek
istiyor. Böylece “dünya malının ve maddi olanın önemini kavrasın” denmiş
oluyor.
Yunusun sözleri beş duyu ile algılanacak ve mantık çerçevesinde
anlaşılacak sözler değildir. Bu sözleri seslendirmek için dil sahibi olmak
gerekmez. Gönül gözü ve gönül kulağı ile anlamak, görmek ve dinlemek
gerekir. Gözsüz olan (kör olan) gönül gözü kapalı olan kişidir. “Kör olanın
kulağı duyuyor ve ben ona anlattığım halde dediklerimi duymuyor, fakat
sağır olan kişinin gönül gözü açık olduğu için dediklerimi işitmiş. Dilsiz olan
da bu dediklerimi anladığı için, dilden değil de gönülden anladığı için, bu
dediklerimi davranışlarıyla anlatabiliyor.
Yunus Emre öyle bir söz söylemiş ki sözü dış anlamıyla yorumlayanlar için
hiçbir anlamı yok. Ama esas amacı, ikilikte kalıp birliği ve tekliği ret
edenlerden sözlerinin anlamını örtmektir. Çünkü o tip insanlar anlamayınca
saldırgan olurlar ve olmadık sözlerle kişiyi aşağılarlar.
Şiirin tümü daha uzundur. Burada en önemli gördüğüm bölümleri aktardım.