Bölüm 1 Genetigi Degistirilmis Organizmalar, AB - EU

Transkript

Gıda Örneklerinde
Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri
Bölüm 1
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları
Hakkında Genel Bilgi
M. Querci, G. Van den Eede, M. Jermini
WORLD HEALTH ORGANIZATION
REGIONAL OFFICE FOR EUROPE
WELTGESUNDHEITSORGANISATION
REGIONALBÜRO FÜR EUROPA
ORGANISATION MONDIALE DE LA SANTE
BUREAU REGIONAL DE L'EUROPE
ВСЕМИРНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ
ЕВРОПЕЙСКОЕ РЕГИОНАЛЬНОЕ БЮРО
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları Hakkında Genel Bilgi
2
İçindekiler
Bölüm 1
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları Hakkında Genel
Bilgi
Giriş
3 Bitkilerde genetik mühendisliği
4 AB Kanunları
5 Modern biyoteknoloji yaklaşımı ile üretilen gıdaların güvenlik ve etiketlendirilmesi - WHO
yaklaşımı
13 EK-1. GDO’ların pazarda yer alması ile ilgili belli kontrol programları ve ilgili etiketlendirmeyi
de içeren AB mevzuatı
Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri
17 Bölüm 1
3
Giriş
Dünyada belli bolgelerde yetistirilen genetiği değiştirilmiş tahıl hatları dışında, günümüzde
ekilmekte olan bütün tahıl ürünleri, zararlı hayvanlara direnç sağlamak veya daha önceki
yabani hallerinden daha kaliteli ya da farklı ürün üretebilmek için yoğun biçimde ıslah
edilerek geliştirilmistir. İnsanların kullanımı için bitkilerin ilk ıslahından beri süregelen bu tip
değişiklikler,ayni
türün uzun süreler boyunca iç çaprazlanmasi yahut aralarında üreme
bariyeri bulunmayan yakın türler arasi istenen özelliklerin (genlerin) aktarımını veya değiş
tokusunu içerir. Son yıllarda, sadece doğal olarak gen çaprazlaması mümkün olan yakın
türlerde değil doğada çaprazlanmaya karşı steril olan türlerde de gen değişimi yapmak
mümkün olmuştur. Bu amaçla kullanılan tekniklerden bazıları embriyo-kurtarma metodları, in
vitro – in vivo embryo kültürü, yumurta ve yumurtalık kültürleri, in vitro tozlaşma ve in vitro
fertilizasyondur. Buna ek olarak, mutasyonel değişiklikler, örneğin tohumların radyasyona
maruz bırakılması gibi yollarla da elde edilebilir.
Geleneksel hibridizasyon ve seçme prosedürlerinin bir takım zorlukları mevcuttur. Bunların
başında, ıslahçıların bütün bir genomu transfer ederek çaprazlamak yerine seçilmiş tek
özelliği transfer etmek istemesi gelmektedir. Ayrıca genetik olarak sabit çeşitlerin seçilimi ve
ayrımı çok yavaş bir işlemdir.
Bu tarz engellerin rekombinant DNA ve transformasyon teknolojileri kullanılarak aşılabileceği
görülmektedir. Genetiği değiştirilmiş organizmalar (GDO) terimi, genetik materyali doğada
çaprazlama veya doğal rekombinasyon yolları dışında değişikliğe uğramış organizmaları
tanımlamak için kullanılmaktadır. GDO, kendi başına çoğalıp genetik materyalini transfer
edebilen biyolojik bir sistem olmalıdır.
Tahıllara uygulandığında bu terim, farklı türlerden gen ya da genlerin genetik mühendisliği
yöntemleri ile alıcı genomuna kalıcı olarak aktarıldığı ve birçok durumda aktarılan genlerin
protein sentezlediği bitkileri ifade eder. Birbiri ile ilişiksiz türler arasında gen aktarımı ve
onlardan fonksiyon elde etme işlemi genetik transformasyon olarak tanımlanır.
Avrupada deneysel amacli salınım bildirimleri incelendiginde en sık test edilen özelliklerin
herbisit toleransı, erkek sterilite/fertilite yenilemesi, Bt-kaynaklı böcek direnci, virüs direnci,
mantar direnci, ve nişasta biyosentezinin değişikliği olduğu görülmektedir (daha detaylı bilgi
için http://gmoinfo.jrc.ec.europa.eu/).
Bölüm 1
4
Bitkilerde genetik mühendisliği
Bitki transformasyonu konusunda pek çok farklı yaklaşım olmakla birlikte, bitkilerde genetik
modifikasyon sağlamak için kullanılan için bir kac temel yöntem vardır. Bu teknolojilerden en
eskisi, 1980’lerde geliştirilmiş olup ilgilenilen genin alıcı bitkiye aktarılmasında bir bakteri
türünü (Agrobacterium tumefaciens) kullanmaktadır.
Agrobakter, 20. yüzyıl başlarından beri bilinen ve bitkilerde crown gall hastalığına sebep olan
bir mikro organizmadır. Doğada Agrobacterium tumefaciens, tümör oluşumuna sebep olan
(Ti) plazmidinden belirli bir DNA parçasını (T-DNA) enfekte olan hücrenin çekirdeğine
aktararak
alıcı genomuna kalıcı olarak entegre olup eşlenmesi ile tümör oluşturma
yeteneğine sahiptir. Aktarılan bu T-DNA parçasının her iki yanında transfer için cis element
sinyali olarak görev yapan 25 baz dizilik (bp) tekrarlar yer alır.
Bilim adamları, T-DNA sınırları arasına yerleştirilmiş herhangi bir yabancı DNA’nın bitki
hücrelerine transfer edilebilmesi avantajını kullanarak, normalde yer alan hastalığa sebep
olan genleri, aktarımı istenen özel DNA dizisi ile değiştirerek modifiye Agrobakter suşları
geliştirmislerdir.
Bitki biliminin gelişimiyle birlikte, Agrobakter yoluyla bitki hücrelerine gen transferinin
anlaşılması hakkında önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Ancak doğada Agrobakter yalnızca
çift çenekli bitkileri enfekte etmektedir. Bu nedenle tahılları (tek çenekli) da içine alan
ekonomik önemi olan bitki uzun süre genetik manipulasyona ile erişilmez olarak kalmıştır.
Bunun için, polietilen glikol-yoluyla transfer, mikroenjeksiyon, protoplast ve sağlam hücre
elektroporasyonu ve gen silahı (gen bombardımanı) teknolojisi gibi alternatif direkt transfer
metodları geliştirilmiştir.
Ancak Agrobakter yoluyla gen transferinin direk gen transferi yöntemlerine göre önemli
avantajları vardır. Transgenin kopya sayısını azaltarak transgenin ko-supresyonu ve sabit
(kalıcı) olmaması ile ilgili problemleri azaltır. Her iki durumda da, hücreler (Agrobakterle
enfekte olanlar veya biolistik uygulananlar) yeni geni veya genleri taşıyan bitkilere rejenere
olurlar. Bu bitkiler test edilir, yogun bicimde cogaltilir ve nihayetinde , yeni nesil genetiği
değiştirilmiş bitki hatlarinin eldesi için tohum sağlar.
Bölüm 1
AB Kanunları
5
1,2
Genetik olarak değiştirilmiş organizmaların kullanımı – çevreye salınımı, ekimi, ithalatı ve
özellikle gıda ve gıda katkısı olarak kullanımı – Avrupa Birliği icinde titizlikle uygulanan bir
dizi işlemle düzenlenmiştir.
İlk hukuksal birlik dayanağı (Konsey Direktifi 90/220/EEC ve Konsey Direktifi 90/219/EEC)
1990’da insan ve hayvan sağlığını ve çevreyi korumak özel amacı ile oluşturulmuştur.
Günümüzde temel hukuksal birlik dayanağı, Avrupa Birliği içinde biyoteknoloji ile ilgili yatay
kanuni çerçeve olarak kabul gören ve GDO’ların onceden tasarlanmış olarak çevreye
salınımını da içeren
Avrupa parlementosunun ve Konseyinin 12 Mart 2001 tarihli
2001/18/EC Direktifidir.
Konsey Direktifi 2001/18/EC, Konsey Direktifi 90/220/EEC’yi
fesh ederek
GDO’ların
çevreye salınımı ile ilgili daha önceki kuralları kuvvetlendirmekte ve bu kapsamda çevresel
risk değerlendirme prensipleri, pazara salınımından sonraki zorunlu (cevresel) gözlemleme,
halkın bilgilendirilmesi zorunlulugu, pazara salınım için
bütün safhaların etiketleme ve
izlenebilirliği zorunlulugu ve moleküler kayıt envanterlerinin oluşturulması konularında yeni
prensipler getirmektedir.
Direktif 2001/18/EC , Konsey Direktifi 90/220/EEC altında varolan muvafakatnamelerin
uygunsuzluklardan kaçınmak için 2001/18/EC Direktifinin koşulları göz önünde tutularak
yenilenmesini gerektirmektedir.Muvafakat yayınlandığı günden itibaren 10 yıl süre için
geçerlidir. GDO yahut GDO içeren bir ürünün pazarda yer almasının ardından, muvafakat
basvurusunu yapmis olan taraf ( bildiren) muvafakat koşulları çerçevesinde pazara salınım
sonrası izleme ve raporlama ile mükelleftir.
Ulusal kanunlar kapsamında her üye ülkede uygulanan Direktif 2001/18/EC, hem küçük
ölçekli tarla denemeleri (deneysel amaçlar için gönüllü salınımlar, direktiftin B bölümü) hem
de GDO’ların pazarlama koşulları (direktifin C bölümü) ile ilgilidir. Tablo 1’de gösterildiği gibi
daha önceki 90/220/EEC prosedürü kapsaminda onay almış18 GDO bulunmaktadır(15’i bitki
kökenli, 3 tanesi icin üye ülkeler muvafakatı). Bu güne dek Direktif 2001/18/EC kapsamında
GDO’ların pazarda yer alması ile ilgili 25’den fazla muvafakiyet başvurusu yapılmıştır
(Dosyaların son durumu için http://gmoinfo.jrc.ec.europa.eu/).
1
2
EK-1’de GDO’lar ile ilgili AB düzenlemelerinin detaylı olmayan tam listesine bakınız.
09.06.2004 statüsü
Bölüm 1
6
Tablo 1. 90/220/EEC Direktifi altında AB’de pazarlanması onaylanan genetik olarak
değiştirilmiş organizmalar
Ürün
Tebliğ
eden
Bildirilen ana özellik
Komisyon kararı
Sayı / Tarih
Karanfil
Florigene
Karanfil
Florigene
Karanfil
Florigene
Değiştirilmiş çiçek
rengi
ömrü
rengi
BtcryIA(b) geninin
ifadesi
Glufosinat amonyuma
tolerans ve BtcryIA(b)
geninin ifadesi
Glufosinat amonyuma
tolerans
Glufosinat amonyuma
tolerans
20.10.98 MS
muvafakat
20.10.98 MS
muvafakat
01/12.97 MS
muvafakat
98/294/EC 22
Nisan 1998
98/292/EC 22
Nisan 1998
Mısır
Mısır*
Mısır
İlkbahar
Swede
Kolza
Swede
Kolza
Swede
Kolza
Mısır
Steril erkek
hindiba**
Soya
Fasülyesi*
Swede
Kolza
Tütün
Hat
Zea mays L.
MON810
Zea mays L.
Monsanto
Zea mays L.
Hat T25
Brassica napus
L. ssp oleifera
AgrEvo
Brassica napus
L. oliefera
metzg, MS1,
RF1
Brassica napus
L. oliefera
metzg, MS1,
RF2
Zea mays L.
Hat Bt176
Cicharium
intybus L.
Glycine Max L.
Plant
Genetic
Systems
Glufosinat amonyuma
tolerans
97/393/EC
6,6,1997
Plant
Genetic
Systems
Glufosinat amonyuma
tolerans
97/392/EC
6.6.1997
CibaGeigy
Glufosinat amonyuma
tolerans
Glufosinat amonyuma
tolerans
Glifosinata tolerans
97/98/EC
23.1.1997
96/424/EC
20.5.1996
96/281/EC 3
Nisan 1996
96/158/EC 6.2.96
Brassica
napus. L.
oliefera Metzg.
MS1BnxRF1Bn
TB100x çeşit
Novartis
AgrEvo
Bejo-Zaden
BV
Monsanto
Plant
genetic
Systems
Glufosinat amonyuma
tolerans
SETTA
Bromoxynil toleransı
98/293/EC 22
Nisan 1998
98/291/EC 22
Nisan 1998
94/385/EC 8.6.94
*Avrupa Birliğinde ekimi onaylanmamıştır.
**Yanlızca tohum üretimi içindir.
Bölüm 1
7
‘Kardeş’ bir direktif genetiği değiştirilmiş mikroorganizmaların kapalı kullanımını kontrol eder
(26 Kasım 1998 tarihli 98/81/EC Konsey Direktifi, daha önce Konsey Direktifi 90/219/EEC ile
düzenlenen genetiği değiştirilmiş mikroorganizmaların kapalı kullanımına tashih).
Yukarıda bahsedilen direktiflere ek olarak, insan tüketimi için hedeflenen GDO’ların güvenli
kullanımı ve onayı ile ilgilenen bir dizi yatay hukuki dayanak yıllar boyunca uygulanmış ve
detaylandırılmıştır. Yakin bir zamana dek birlik içinde pazara yeni gıda ve yeni gıda
içeriklerinin sunulmasi, dikey kanuni çerçeve ile düzenlenmiştir. 258/97 nolu kanun (AB)
özellikle aşağıdaki durumlarda uygulanır:
-90/220/EEC Direktifi içinde GDO içeren yahut GDO olan gıda ve gıda içerikleri
-GDO’lardan üretilen fakat GDO içermeyen gıda ve gıda içerikleri
-Yeni ve-veya primer molekül yapısı ozellikle değiştirilmiş gıda ve gıda içerikleri
-Bakteri, mantar veya alg’den izole edilmiş ya da bunları içeren gıda ve gıda içerikleri
-Güvenilir gıda kullanımına sahip ve geleneksel ıslah veya üretim yöntemleri ile elde edilmiş
gıda ve gıda içerikleri dışında, hayvanlardan izole edilen gıda içerikleri ve bitkilerden izole
edilen gıda ve gıda içerikleri
-Gıdanın besin değeri, metabolizması veya istenmeyen maddelerin seviyesini etkileyebilecek
şekilde gıda ve gıda içeriklerinin yapısında önemli değişiklikler yaratabilecek bicimde, yaygın
olarak kullanılamayan yahut yeni üretim işlemleri uygulanmış gıda ve gıda içerikleri
Genetiği değiştirilmiş gıdaların etiketlenmesindeki özel konular birden fazla yasal dayanak ile
ele alınmıştır. Etiketleme ihtiyaçlarına ilk olarak 258/97(EC) kanununda (Orijinal Gıda
Kanunu) değinilmiştir. Fakat bazi GM mısır ve soya hatları ozel olarak Konsey Direktifi
1139/98(EC) ile etiketlendirilmişlerdir.
Esasında
bu
düzenlemesinden
iki GDO (Roundup Ready® soya ve Maximizer Mısır), 258/97(EC)
önce pazarda yer almış olup, bu GDO’lar için özel etiketleme
düzenlemesi sonradan 1139/98 Konsey Direktifi ile yapılmıştır.
258/97 Direktifi, gıda içeriği veya varolan gıdanın eşdeğeri olmayan gıda içeriği ya da yeni
gıda haline gelen besinlerin yaygın kullanımı veya besin değeri ya da içeriğinde değişiklik
yapılan gıdalardaki herhangi bir farklılığın son kullanıcı tarafından bilinmesini sağlamak
amacı ile geliştirişmiştir. Günümüzde, genetiği değiştirilmiş vakalardan üretilen 17 gıda ürünü
onaylanmış ve Avrupa Birliğinde resmi olarak satışa sunulabilmektedir (Tablo 2). Bunlardan
bir GD Soya ve bir GD Mısır, Orijinal Gıda Yasası zorunlu olmadan önce 90/220/EC direktifi
çerçevesinde onay almıştır. Diğerleri (7 GD Kolza ve 5 GD Mısır’dan türetilen işlenmiş gida
Bölüm 1
8
ve 2 GD Pamuk tohumundan üretilen yağ) Orijinal Gıda Direktifine uygun olarak tebliğ
edilmiş ve sadelestirilmiş prosedür ile onaylanmıstir.
1139/98 Konsey Direktifi, herhangi bir genetiği değiştirilmiş gıda veya gıda içeriğinde
genetik modifikasyon sonucu ortaya çıkan DNA veya protein belirlenebilir ise, bu ürünün
GDO olmayan eşdeğeri ile eşit kabul edilmediği prensibine dayanır. Katkı maddeleri,
Komisyon
Direktifi
50/2000
devreye
girene
dek
etiketleme
düzenlemesi
dışında
değerlendirilmiştir.
1139/98 Direktifi,
10 Ocak 2000 tarihli Komisyon düzenlemesi (EC) 49/2000 ile tashih
edilerek eşik kavramı tanımı getirilmiştir. Kasıtsız kontaminasyon probleminin üstesinden
gelmek icin konulan “eşik düzenlemesi” ile kanun iyileştirilmiştir. Bu yasa, gıda içeriğinde
GDO’dan elde edilen materyaller bulunan gıda ürünlerinde, her bir ayrı materyal için
%1’den fazla olmayacak oranda GDO taşıyan gıdalar için ek etiketleme zorunluluğu
olmadığını taahhüt eder.
Buna ek olarak, bu materyalin varlığının tesadüfi olduğunun ispatı için operatörler, GDO
kullanımından kaçınmak için gerekli tedbirlerin uygulandığının kanıtını sağlamak zorundadır.
GDO’lar ile ilgili çeşitli kullanıcı birliklerinin farklı ve çakışan görüşlere sahip olmasi, süreç
boyunca yayınlanan yasal dayanakların yorumlanması ve uygulanmasındakı
sıkıntılar,
diğerlerinin yanında genetiği değiştirilmiş yemler icin özel bir AB düzenlemesinin olmaması
gibi sebepler bu konuda birleştirilmis, güncellenmiş ve bütünsel yasal dayanaklara olan
ihtiyaca dikkat çekmiştir.
Sonuç olarak Ekim 2003’de daha önceki yasal dokümanları iptal edip iyileştiren ve daha açık
bilgi veren iki yeni düzenleme yayımlanmıştır.
Bölüm 1
9
Tablo 2. Avrupa Birliğinde onaylanan genetiği değiştirilmiş (GD) gıdalar 3
Vaka
Tahıl
Başvuran
Özellik
Potansiyel gıda
kullanımı
Tarih
Kanuni dayanak
1
GTS40/3/2
Soya
Monsanto
Böcek
koruma ve
herbisit
dayanıklılığı
Soya gıdaları, soya
içecekleri, tofu, soya
yağı, soya unu,
lesitin
03.04.1996
Dir. 90/220/EEC
Madde 13
2
Bt 176
Mısır
Ciba-Geigy
Böcek
koruma ve
herbisit
dayanıklılığı
Mısır gıdaları, tane
içeren mısır
gıdaları,mısır unu,
şeker, şurup
23.01.1997
Dir. 90/220/EEC
Madde 13
3
TOPAS 19/2
Kolza
AgrEvo
Herbisit
toleransı
24.06.1997
Reg(EC) 258/97
madde 5
4
MS/1/RF2
Kolza
Plant Genetic
Systems
Herbisit
toleransı
Kolza tohumu yağı,
kolza yağında
yapılan kızartmalar,
aperatifler
24.06.1997
Reg(EC) 258/97
madde 5
5
MS1/RF1
Kolza
Plant Genetic
Systems
Herbisit
toleransı
24.06.1997
Reg(EC) 258/97
madde 5
6
GT73
Kolza
Monsanto
Herbisit
toleransı
21.11.1997
Reg(EC) 258/97
madde 5
7
MON810
Mısır
Monsanto
Böcek direnci
06.02.1998
Reg(EC) 258/97
madde 5
8
T25
Mısır
Agr/Evo
Herbisit
toleransı
06.02.1998
Reg(EC) 258/97
madde 5
9
Bt11
Mısır
Novartis
Böcek direnci
06.02.1998
Reg(EC) 258/97
madde 5
10
MON809
Mısır
Pioneer
Böcek direnci
23.10.1998
Reg(EC) 258/97
madde 5
11
Falcon GS
40/90
Kolza
Hoechst /
AgrEvo
Herbisit
toleransı
08.11.1999
Reg(EC) 258/97
madde 5
12
Liberator L62
Kolza
Hoechst /
AgrEvo
Herbisit
toleransı
08.11.1999
Reg(EC) 258/97
madde 5
13
MS8/RF3
Kolza
Plant Genetic
Systems
Herbisit
toleransı
26.04.2000
Reg(EC) 258/97
madde 5
14
1445
Pamuk
Monsanto
Herbisit
toleransı
19.12.2002
Reg(EC) 258/97
madde 5
15
531
Pamuk
Monsanto
Böcek direnci
Pamuk yağı, pamuk
yağından yapılan
kızartmalar,
aperatifler
19.12.2002
Reg(EC) 258/97
madde 5
16
pRF69/pRF93
Bacillus
subtilis
F.Hoffmann La Roche
Riboflavin
Vitamin B2
23.03.2000
Reg(EC) 258/97
madde 5
17
Bt11
Mısır
Syngenta
Böcek direnci
Tatlı mısır
19.05.2004
Reg(EC) 258/97
madde 5
Mısır türevleri, mısır
yağı, mısır unu,
şeker ve şurup,
mısırdan yapılan
aperatifler,
fırınlanmış ya da
kızartılmış gıdalar,
şekerlemeler.
Kolza tohumu yağı,
kolza yağında
yapılan kızartmalar,
aperatifler
Kaynak Avrupa Komisyonu (http://ec.europa.eu/food/dyna/gm_register/index_en.cfm.- accessed
January 2010) Haziran 2004
3
Bölüm 1
10
Bu iki yeni düzenleme; genetiği değiştirilmiş gıda ve yem hakkında 22 Eylül 2003 tarihli
Konsey Avrupa Birliği Direktif (EC) 1829/2003 ve izlenebilirlik ve etiketleme ve GDO’lardan
üretilen gıda ve yem ürünlerinin izlenebilirliği ve iyileştirilen Direktif 2001/18/EC ile ilgili 22
Eylül 2003 tarihli Konsey Avrupa Birliği Direktifi 1830/2003’ tür.
1829/2003 (EC) Kanunda, güvenlik değerlendirmesi ile ilgili kurallar kuvvetlendirilmiş ve
genişletilmistir. Bu kanun, ilk defa GD yem ile ilgili özel kuralları belirler ve bugüne kadar
1139/98 ve 49/2000 (EC) komisyon düzenlemesinin içinde kapsanan GD gıda ve GD yem
için etiketleme ihtiyaçlarını kapsar.
Temel özellik olarak bu kanun “bir anahtar – bir kapı” yaklaşımını taşır. Tek bir yetki, hem
gıda hem de yem kullanımını kapsar. Böylece yem ürünlerinin “eşdeğerlik” kavramına dayalı
basitleştirilmiş prosedürü terk edilirken, yem ürünlerinin onayı durumunda ortaya çıkan yasal
boşluğu doldurur.
1829/2003 EC Kanunu altında (18 Nisan 2004’den itibaren zorunlu) onay için başvuran kişikurum, sorgulama altındaki vaka için bir tayin metodunu da içeren tam bir dosya sunmalıdır.
Dosya ve özellikle çevre ve gıda güvenliği risk değerlendirme bölümleri Avrupa Gıda
Güvenlik otoritesi tarafından değerlendirilir (28 Ocak 2002 tarihli Konsey ve Avrupa
parlamentosu 178/2002 Kanunu). Aday tarafından sunulan tayin yöntemleri AB Referans
Laboratuarları (1829/2003 Kanunu ile kurulan) tarafından değerlendirilir ve onaylanır.
Kanunda etiketlendirme için minimal seviye belirlenmiştir. 49/2000 Komisyon Düzenlemesi
kapsamında , resmi onayı bulunan bir GDO’nun tesadüfi varliği için belirlenen %1 sınır
seviyesi %0,9’a düşürülmüştür. Buna ek olarak, onaylanmamış GDO’ların tesadüfi
varlığında, ilgili bilimsel kurul(lar)ın olumlu görüş belirtmesi durumunda %0,5 sınır seviyesi,
geçici kural olarak belirlenmiştir.
AB, bilgilendirme ve etiketlemeyi, tüketicilerin bilgili tercih yapması için bir araç olarak
tanımlar. 1997’den itibaren bir ürünün GDO olduğu
veya ürün içinde GDO varlığının
etiketlendirilme ile belirtilmesi zorunludur.
1830/2003 (EC) Kanunu GDO gıdaların şu anki etiketlendirme kurallarını sağlamlaştırır.
Zorunlu etiketlendirme bütün gıda ve yemlerde, tayin edilebilirliğe bakılmaksızın genişletilmiş
ve izlenebilirlik tanımı, pazarda yer alan GDO, GDO’dan türetilen ve/veya GDO içeren tüm
ürünlerin üretim ve dağıtım zincirleri boyunca her aşamada izlenebilirliği olarak yeniden
düzenlenmiştir.
Bölüm 1
11
Dolayısıyla artık gıdalardaki GDO varlığını tayin eden yöntemlerin yanı sıra,her bir ozel GDO
vakasını tespit edebilen ve değişik gıda ve yem içeriklerindeki GDO miktarını belirleyen
yöntemlere ihtiyaç duyulmaktadır.
Gıda ürünlerinde nitel analiz, herhangi bir ürünün yahut içeriğinin GDO olup olmadığını tespit
için tarama amaçlı olarak uygulanabilir. Bu testler ile ürün muhteviyatında GDO’ya ait (DNA
ve/veya protein) varlığı tayin edilir. Bu analizler süpermarket raflarındaki ürünler, tedarikçi
stokları yahut satış zinciri boyunca herhangi bir noktada gerçekleştirilebilir.
Eğer nitel analiz GDO varlığını işaret ediyorsa, etiketleme zorunluluğu kapsamında karar
verilebilmesi için nicel testler yapılır.
Daha önce bahsedildiği gibi yasama işleminin yeni iç elemanı: Birlik Referans Laboratuarı
(European Union Reference Laboratory, EURL) resmi olarak sisteme girer. 1829/2003 (EC)
Kanun şartlarında Avrupa GDO laboratuarı ağı tarafından desteklenen Ortak Araştırma
Merkezi JRC (Joint Research Center) Gıda ve Yem’de Birlik Referans Laboratuarı (EURL)
olarak tayin edilmiştir (http://gmo-crl.jrc.ec.europa.eu/). Bu laboratuarlar ihtilaf durumunda
teknik ve bilimsel yardım sağlamak ve mevzuat muvafakatı amacını sağlayacak analitik
yöntemleri değerlendirme ve onaylama vekaletine sahiptir.
Yasanın temel içeriği, hassas ve sağlıklı analiz yöntemleri bulunmasını gerektirmektedir. Bu
durum, AB’deki bütün GDO yürürlülük ve kontrol laboratuarlarında, analitik prosedür ve
performansları harmonize eden ve standart yaklaşımı garanti altına alan bilimsel araştırma
aktivitelerini gerektirir.
AB kontrol laboratuar prosedür ve performanslarının standartizasyonu ve harmonizasyonu,
JRC tarafindan bundan bir kaç sene önce kontrol mevzuatının herhangi bir aşamasının
başarısı için olmazsa olmaz olarak işaret edilmiştir.
JRC Sağlık ve Tüketici Koruma Enstitüsünün Molekuler Biyoloji ve Genomik Birimi, 1999’dan
beri GDO’lar ile ilgili konularda çalışan yetkili kontrol laboratuarlari arasinda zorunlu bir ağ
oluşturulmasını önermiş ve halihazırda da desteklemektedir.
Aralık 2002’den beri Avrupa Birliğinde resmi olarak GDO laboratuarları için zorunlu bir ağ
bulunmaktadır.
Bu
ağ
ENGL
(European
Network
of
GMO
Laboratories
http://engl.jrc.ec.europa.eu/) olarak adlandırılmıştır ve Avrupa Komisyonu (DG Joint
Bölüm 1
12
Research centre – JRC) tarafından koordine edilmekte ve AB uyesi tum ulkelerin yani sira
Isvicre ve Norvec de dahil olmak uzere kontrol laboratuarlarını temsil eden yaklaşık 100
laboratuarı içine almaktadır. Bu ağ için başkanlık ve genel sekreterlik görevleri JRC Sağlık
ve Tüketici Koruma Enstitüsünün bir birimi olan “Molekuler Biyoloji ve Genomik Birimi”nin
sorumluluğu altındadır. Amaç, GDO’ların – çevre örnekleri, gıda, yem ve tohumda –
örnekleme, tanı, belirleme ve ölçümü konularında
uzmanlaşmış birimler için ortak bir
platform yaratmak ve böylelikle

Nitel ve nicel analizler için yöntem geliştirilmesi

Moleküler biyoloji teknoloji transferi ve kapasite geliştirimi

Var olan GDO miktarlarının tespiti
veya çeşitli ortamlarda GDO taraması ve
varlığının tayini için uygun yöntemlerin yeterlilik ve geçerliliğinin sağlanması

Referans materyaller (Bu çalışma paketi için sorumluluk JRC Referans materyaller
ve Ölçümler Enstitüsünde bulunmaktadır.)

Farklı GDO hammaddeleri için örnekleme stratejileri ve prosedürleri (tohumlar,
tahıllar, ham materyal, son tüketici ürünleri, vb.)

Moleküler
verileri
içeren
veritabanlarının
kurulması
ve
GDO'ların
birim
tanımlaması için ihtiyaçlar ve veritabanı ve biyoinformatik yaklaşımları
gibi alanlarda ihtiyaçların belirlenmesi ve gderilmesi adına ortak bir tanım ve
tartışma zemini oluşturmaktır.
.
Network (ağ) aktiviteleri çerçevesinde
yukarıdaki hedeflere ulaşabilmek için en önemli
araçlardan biri de eğitim kurslarıdır.
Bölüm 1
13
Modern biyoteknoloji yaklaşımı ile üretilen gıdaların güvenlik ve
etiketlendirilmesi - WHO yaklaşımı 4
GDO’ların çevreye salınımı ve GDO iceren gıda ürünlerinin pazarda yer alması dünyanın bir
çok yerinde toplum tarafından tartışma konusudur. Biyoteknolojinin diğer yaygın kullanım
alanları
(örneğin
beşeri
ilaçlar)
ve
bunların
toplum
üzerinde
yarattığı
sonuçlar
düşünüldüğünde bu tartışmaların daha da kapsamlı olarak devam etmesi hayli muhtemeldir.
Tartışma altındaki konuların (maliyet ve yararlar, güvenlik konuları) oldukça benzer olmasına
rağmen, tartışmaların sonuçları ülkeden ülkeye değişmektedir. Günümüzde halen tüketici
kaygılarının giderilmesinin bir yolu olarak GDO gıdalarının etiketlendirilmesi ve izlenmesi
uzerine genelgeçer ortak bir karar yoktur. Bu durum son bir kaç yılda Codex Alimentarious
komisyonundaki tartışmalarla açığa çıkmıştır. Codex Alimentarius komisyonu (Codex;
http://www.codexalimentarius.net/web/index_en.jsp) FAO/WHO ortak
yapılanması olarak
(Codex Alimentrius’u oluşturan uluslararası gıda kodu) standartların derlenmesinden, pratik
kodlardan, rehberlerden ve tavsiyelerden sorumludur. Bu başlıklarda ortak görüş eksikliğine
rağmen, risk değerlendirmesi ile ilgili görüşlerin harmonizasyonu üzerinde önemli gelişmeler
sağlanmıştır. Codex uluslararası düzeyde daha kapsamlı bir anlayışla
pazara salınım
öncesi risk değerlendirmesi uzerine bir dizi prensibi benimsemek üzeredir. (Bakınız: Modern
biyoteknolojiden ile elde edilen gıdaların risk analizi prensipleri "Principles for the risk
analysis
of
foods
derived
from
modern
biotechnology"
CAC/GL
44-2003
ftp://ftp.fao.org/es/esn/food/princ_gmfoods_en.pdf).
Farklı GDO’lar, belli bir organizmaya farklı organizmalardan, değişik yollarla eklenen farklı
genleri içerir. Bu GD gıdaların ve güvenliğinin her vakada ayrı değerlendirilmesi gerekliliği ve
bütün GD gıdaların güvenliği hakkında genel değerlendirme yapmanın mümkün olmadığı
anlamına gelir. Dünya sağlık örgütüne göre şu anda uluslararası pazarda yer alan GD
gıdalar risk değerlendirmesinden geçmiştir ve insan sağlığı için bir risk taşıma ihtimalleri
muhtemelen yoktur. Buna ek olarak, GDO tüketimini onaylanan ülkelerde, geniş kitleler
tarafından bu tip gıdaların tüketilmesi sonucunda insan sağlığına herhangi bir olumsuz etkisi
gösterilmemiştir. Codex prensiplerine göre risk değerlendirmelerinin, (uygun olduğunda)
pazara salınım sonrası izlemeyi de içerecek biçimde daimi kullanımı, GD gıdaların
güvenliğinin değerlendirilmesinde temel oluşturmalıdır.
4
For exhaustive information on the activity of WHO and other UN agencies on Foods derived from
Modern Biotechnologies see http://www.who.int/foodsafety/en/
Bölüm 1
14
Biyoteknoloji yoluyla elde edilen gıdaların etiketlenmesi bizzat gıda güvenliği ile ilgili olabilir
veya olmayabilir. Her halükarda bu yaklaşım WHO tarafından gıda üretim işlemlerinin
şeffaflığının arttırılması için bir araç olarak görülmektedir. Etiketlendirme uygulamaları ulusal
gıda güvenlik programlarının geliştirilmesine katkıda bulunacak izlenebilirlik stratejilerinin
geliştirilmesini destekler ve böylece
dolaylı yoldan gıda güvenliğine olumlu katkı yapar.
Analiz ve örnekleme için uygun yöntemlerin olmasının önemi açıktır.
WHO biyoteknoloji yoluyla elde edilen gıdaların risk değerlendirme ve güvenliği için tavsiye
ve prensiplerin geliştirilmesinde aktif olarak yer alir. Çeşitli uzman konsultasyonları
sonucunda
geliştirilen
sonuçlar,
ulusal
seviyede
temel
rehberleri
oluşturmaktadır.
Günümüzde bu rehberler, uluslararası tanımlanan rehberlerle birleştirilmektedir. “Eş
değerlik” prensibine dayalı olan yaklaşım ilk nesil GDO’ların güvenlik değerlendirilmesi için
geliştirilmiş ve birçokları tarafından yeterli bir yaklaşım olarak bulunmuştur. Bununla beraber,
bu yaklaşım devam eden eleştirilerin konusudur. Güncel yaklaşım bu tartışmaları dikkate
almalı ve bilime dayalı düzenlemelerin ve ilerlemelerin geliştirilmesine katkıda bulunmalıdır.
FAO/WHO Genetiği değiştirilmiş gıda ve bitki güvenlik komisyonu uzmanları, 2000 yılındaki
kararlarında eş değerlik prensibinin, bir GDO ile doğal halinin benzerlik ve farklılıklarını
karşılaştırmak için kullanılabileceğini ifade etmiştir. Ayrıca eş değerlik prensibi kavramının,
başlı başına bir gıda güvenliği aşamasi yahut güvenlik değerlendirmesinin son basamağı
değil, kapsamlı sürecin ilk basamağı olarak görülmesi gerektigi görüşü ifade edilmistir.
(http://www.fao.org/ag/agn/food/risk_biotech_aspects_en.stm).
Yeni nesil GD gıdalar,hayli muhtemeldir ki geliştirilmiş besin değerine sahip olan tahıllar
olacaktır. Dolayısıyla doğal gıdalar ile fonksiyonel gıdalar yahut sağlık katkılı arasındaki fark
açılacaktır. Gelecekte gıda güvenliği değerlendirme stratejileri, yapilan genetik modifikasyon
sonucunda orataya cikacak daha karmaşık metabolik değişiklikleri göz önünde bulundurmak
zorunda
kalacaktır. Değerlendirmeler giderek artan biçimde, bir GDOlu gıda ürününün
gelişen ve gelişmekte olan ülkelerin farklı beslenme ihtiyaçları üzerindeki etkisini de dikkate
almayı gerektirecektir.
Halihazırda uygulamada olan hiç bir özel uluslararası düzenleme sistemi bulunmamaktadır.
Ancak, bir takım uluslararası organizasyonlar, GDO’lar için protokol geliştirilmesinde yer
almaktadır. Yukarıda bahsedildiği gibi Codex, GD gıdaların insan sağlığı açısından risk
analizleri için kullanılacak prensipleri geliştirmektedir. Bu prensiplerin öncülleri her bir vaka
icin ayri olarak yapılan pazara sunulum öncesi değerlendirmenin, aktarılan genin direkt
etkilerinin
yanısıra,
(yeni
beklenmeyen/öngörülmeyen
genin
etkilerin
de
aktarılması
icerilmesini
sonucu
gerektirir.
ortaya
Tam
çıkan)
olarak
Bölüm 1
15
benimsenmemekle beraber, geliştirilen pernsipler
ileri seviyededir. (Bakınız : Modern
biyoteknoloji ile elde edilen gıdaların risk analizi prensipleri (Principles for the risk analysis of
foods
derived
from
modern
biotechnology
CAC/GL
44-2003
ftp://ftp.fao.org/es/esn/food/princ_gmfoods_en.pdf).
Bunlar ve geliştirilmekte olan diğer Codex prensiplerinin (analiz ve örnekleme yöntemlerinin
prensipleri dahil olmak üzere) ulusal kanunlarla bağlayıcılığı yoktur. Fakat özel olarak Dunya
Ticaret Orgutu WTO (World Trade Organization)’nun sağlık ve bitki sağlığı anlaşması
içeriğinde yer almaktadır ve ticaret anlaşmazlıklarında referans olarak kullanılabilir.
Biyoteknolojik olarak üretilen gıdalar içinde 1999-2003 yılları arasında AdHoc hükümetler
arası Codex görev gücü (http://www.fao.org/ag/agn/agns/biotechnology_codex_en.asp),
gıda etiketlenmesinde Codex komitesi ve analiz ve numunelendirme yöntemleri için Codex
komitesinde yapılan çalışmalar göz önüne alınarak, biyoteknolojik olarak elde edilen
gıdaların güvenlik değerlendirmesi için genel olarak kabul edilen rehberlerin geliştirilmesi,
risk iletişim konuları (etiketlendirme gibi) ve böylece uygun analiz yöntemlerinin geliştirilmesi,
WHO aktivitelerinin odağı olarak devam edecektir.
WHO bu nedenle biyoteknoloji yoluyla elde edilen gıdaların risk iletişim, risk yönetimi, ve risk
değerlendirmesi için prensip ve yöntem geliştirmek üzere uzman konsultasyonu belirlemeye
devam etmektedir (http://www.who.int/foodsafety/biotech/consult/en/). WHO, tanı yöntemleri
alanında, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında işbirliğini de koordine eder.
WHO içindeki Gıda Güvenlik Birimi, modern gıda biyoteknolojisinin insan sağlık ve gelişimi
üzerindeki etkisi hakkında kanıta dayalı bir çalışmayı sonuçlandırmak üzeredir. Bu calışma
kararı,
2000 yılı Mayıs ayında 53. Dünya Sağlık Kongresinde,
WHO’ya üye ülkelerin
modern gıda biyoteknolojisi hakkında kararlar için bilimsel temeller oluşturulmasını
desteklemek ve ortaya çıkan düşüncelerin şeffaf, doğru ve bağımsız olduğundan emin olmak
için kapasite arttırımı konularında WHO’nun daha etkin olması yolundaki ifadeler üzerine
alınmıştır.
Çalışma (http://www.who.int/foodsafety/biotech/who_study/en/index.html) WHO vekaletinde
varolan bilgiyi karşılaştırarak uygun bir biçimde analiz etmeyi ve
diğer uluslar arası
ajansların çabalarını tamamlamayı hedeflemektedir. İşlemdeki şeffaflığı arttırmak için WHO,
FAO ile işbirliği yapar ve diger paydaşları ve ilgili grupları süreçlere dahil eder.
Temel amaç üye ülkeler, uluslararası standardizasyon kurumları ve diğer paydaşlar için,
biyoteknoloji uygulama ve değerlendirmesi konularında kapsamlı görüş birliği ve şeffaflık
sağlamak üzere erişilebilir bir bilgi dayanağı oluşturmaktır. Sonuç olarak, WHO gelecekte
biyoteknolojinin bütünsel değerlendirmesi için kanıta dayalı alt yapı oluşturmayı istemektedir.
Bölüm 1
16
Bu çalışma modern gıda biyoteknolojisinin insan sağlığı ve gelişimine ne tür katkılar
sağlayabileceğini
belirlemeyi
amaçlamaktadır.
Modern
gıda
biyoteknolojisinin
mikroorganizma, bitki ve hayvanlarda uygulanmasını içermektedir. İnsan sağlığı ve gelişimi
için direkt ya da dolaylı olarak etkili anahtar konularını belirlemek ve mevcut bilgi ile geçerli
kanıt oluşturabilmek için bütünleştirilmiş yaklaşım benimsenmiştir.Kanıtlanmış bilgi istenen
ana konular:

Araştırma ve geliştirme

İnsan sağlığı üzerine etkiler (gıda güvenliği ve çevresel etkiler)

Gıda güvenliği,maliyet, teknolojiye erişim

Etik, yasal ve sosyal konular

Kapasite arttırma girişimleri
Veriler, Mayıs 2002’de yaygın literatür, internet ve paydaş ve uzmanları içerecek biçimde
derlenmiş kaynaklardan, 120 soruluk sorgulamaya dayalı araştırma yolu ile toplanmıştır.
Haziran ve Nisan 2003 tarihleri arasında elektronik paydaş tartışmasından alınan yorumlara,
5-6 Haziran Cenevre’de paydaş toplantısına katılan gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin
hükümet temsilcileri, tüketici, endüstri, araştırmacı, ve sivil toplum örgütlerini de kapsayan
katılımcıların fikirleri de dahil edilmiştir.
Bu müzakere işleminden elde edilen rapor WHO tarafından modern biyoteknolojinin insan
sağlığı ve gelişiminde kullanımı ve uygulanması hususunda gelecekteki faaliyetleri
planlamak icin kullanılacaktır.
Bölüm 1
17
EK-1. GDO’ların pazarda yer alması ile ilgili kontrol programları ve
ilgili etiketlendirmeyi de içeren AB mevzuatı
GDO’ların çevreye kasıtlı salınımı ile ilgili Konsey Direktifi 90/220/EEC
(OJ L 117, 8.5.1990, p. 15)
Yürürlükten kaldırma:
Avrupa Parlamentosu ve 12 Mart 2001 tarihli GDO’ların çevreye salınımı ile ilgili
2001/18/EEC Direktifi, 90/220/EEC Konsey Direktifini yürürlükten kaldırmıştır
(OJ L. 106, 17.4.2001, p.1)
Genetiği değiştirilmiş mikroorganizmaların kullanımı hakkında 90/219/EEC 23 Nisan 1990
tarihli Konsey Direktifi
(OJ L 117, 8.5.1990, p.1)
Tashih:
26 Ekim 1998 tarihli Konsey Direktifi 98/81/EC, 90/219/EEC Direktifini iyileştirmiştir
(OJ L 330, 5.12.1998, p.13)
Avrupa Parlementosunun 258/97(EC) düzenlemesi ve orijinal gıda ve gıda içerikleri
hakkında 27 Ocak 1997 tarihli Konsey kararı
(OJ L 43, 14.2.1997, p.1)
Gıda güvenliği ile ilgili prosedürleri şart koşan ve Avrupa Gıda Güvenlik Otoritesini kuran,
gıda yasalarının ihtiyaç ve prensiplerini şart koşan 28 Ocak 2002 tarihli Konsey ve Avrupa
Parlementosunun 178/2002 (EC) Düzenlemesi
(OJ L 31, 1.2.2002, p. 1)
Direktif 79/112/EEC de sağlananlar dışında kalanlara, hususi genetiği değiştirilmiş
organizmalardan
elde edilen yiyecek maddelerinin etiketlenmesi zorunluluğu ile ilgili 26
Mayıs 1998 1139/98 Konsey Düzenlenmesi (EC)
(OJ L 159, 3.6.1998,p.4)
Yiyecek maddelerinin reklamı, tanıtımı ve etiketlenmesi ile ilgili üye ülkelerin kanunlarının
yaklaşımı hakkında 79/112/EEC Direktifi iyileştiren 27 Ocak 1997 tarihli Konsey ve Avrupa
Parlamentosunun 97/4/EC Direktifi
(OJ L 43, 14.2.1997, p.21)
Bölüm 1
18
Direktif 79/112/EEC ile ilgili olanlar dışında bazı gıda maddelerinin etiketlenmesi zorunluluğu
ile ilgili olan 94/54/EC Komisyon direktifini iyileştiren 29 Mart 1996 tarihli 96/21/EC komisyon
direktifi
(OJ L. 88,5.4.1996, p.5)
Direktif 79/112/EEC ile ilgili olanlar dışında bazı gıda maddelerinin etiketlenmesi zorunluluğu
ile ilgili olan 94/54/EC Komisyon Direktifi
(OJ L 300, 23.11.1994, p.14)
Direktif 79/112/EEC ile ilgili olanlar dışında GDO’lardan üretilen bazı yiyecek maddelerinin
etiketlenme zorunluluğu ile ilgili (EC) No 1139/98 nolu Konsey düzenlemesini iyileştiren 10
Ocak 2000 tarihli 49/2000 Komisyon Düzenlemesi (EC)
(OJ L. 006, 11.1.2000, p.13)
Genetiği değiştirilmiş veya genetiği değiştirilmiş organizmalardan üretilmiş tatlandırıcı veya
katkı maddelerini içeren gıda maddeleri ve içeriklerinin etiketlendirilmesi ile ilgili 10 Ocak
2000 tarihli 50/2000 Komisyon Düzenlemesi (EC)
(OJ L 006, 11.1.2000, p.15)
Gıda maddelerinin resmi kontrolü ile ilgili 14 Haziran 1989 tarihli 89/397/EEC Konsey
Direktifi
(OJ L 186,30,06,1989, p.23)
Gıda maddelerinin resmi kontrolü ile ilgili ek ölçümleri içeren 19 Ekim 1993 tarihli 93/99/EEC
Konsey Direktifi
(OJ L 290,24.11.1993, p. 14)
2002 için gıda içeriklerinin resmi kontrolü hakkında eşgüdümlü programı ile ilgili 25 Ocak
2002 tarihli Komisyon Tavsiyesi (2002/66/EC)
(OJ L 26,30.1.2002, p.8)
Genetiği değiştirilmiş gıda ve yem hakkında 22 Eylül 2003
tarihli konsey ve Avrupa
Parlamentosunun 1829/2003 (EC) Düzenlemesi
(OJ L 268, 18.10.2003, p.1)
Bölüm 1
19
Direktif 2001/18/EC iyileştiren ve genetiği değiştirilmiş organizmalardan üretilen gıda ve yem
ürünlerinin izlenebilirliği ve genetiği değiştirilmiş organizmaların etiketlemesi ve izlenebilirliği
ile ilgili 22 Eylül 2003 tarihli konsey ve Avrupa Parlamentosunun 1830/2003 (EC)
Düzenlemesi
( OJ L 268, 18.10.2003, p.24)
Olumlu risk değerlendirmesinden yararlanan genetiği değiştirilmiş materyalin teknik olarak
beklenmedik ya da zorunlu varlığı ve var olan ürünlerin bildirilmesi, genetiği değiştirilmiş yeni
gıda ve yem yetkisi için uygulama hakkında Konseyin ve Avrupa Parlamentosunun
1829/2003 No’lu Düzenlemesinin yerine getirilmesi için detaylı kuralların 6 Nisan 2004
641/2004 (EC) Komisyon Düzenlemesi
(OJ L 102,7.4.2004, p.14)
Yiyecek maddelerinin reklamı, tanıtımı ve etiketlenmesi ile ilgili üye ülkelerin kanunlarının
yaklaşımı hakkında 18 Ocak 1978 tarihli 79/112/EEC Direktifi
(OJ L 33,8.2.1979, p.1)
Genetiği değiştirilmiş organizmaların özgün belirleyicilerinin atanması ve geliştirilmesi için
sistem kurulması hakkında 14 Ocak 2004 tarihli 65/2004(EC) Komisyon Düzenlemesi
(OJ L 10, 16.1.2004, p.6)
Gıda ve Yem Yasası, Hayvan Sağlığı ve Hayvanlara iyi muamele kurallarına uygunluğu
denetlemek için yapılan yasal kontrollere ilişkin Avrupa parlamentosu ve Konseyinin 29
Nisan 2004 tarihli No.882/2004 Düzenlemesı (EC)
(OJ L 165, 30.4.2004, p.141)
Bölüm 1

Bölüm 1 Genetigi Degistirilmis Organizmalar, AB - EU

Transkript

Benzer belgeler

Hayvanlarda genetik müh

pdf - Gümüşhane Üniversitesi

Doret Habib

Bölüm Hakkında Detaylı Bilgi Almak İçin Tıklayınız.

Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi

Devamı için tıklayın

toplumun genetiği değiştirilmiş ürünlerle ilgili bilgi düzeyi ve bu

GDO - Veteriner Kontrol Enstitüsü Müdürlükleri