Doğa ve Kültür Merkez çoruh Vad s Doğa ve Kültür
Transkript
Doğa ve Kültür Merkez çoruh Vad s Doğa ve Kültür
Kuş Gözlemclğ Çoruh vadisi, göçmen kuların, Kafkaslar'dan güneye do¤ru, Suriye ve Afrika’ya kadar devam eden uzun yollarında izledikleri ana rotalardan birisi üzerinde yer alır. Avrupa’da bulunan ku türlerinin % 70’inden fazlası Türkiye’de görülebilir (462 tür gözlemlendi). Ayrıca, Avrupa’da görülmeyen Ortado¤u ve Kafkas türleri, Çoruh Vadisi‘nde görülebilir. Bir çok yerel ve nadir ku türü, Çoruh Havzası’nda kolaylıkla görülebilir. 2005 yılında 188 tür kaydedildi. Bunlardan 81’i vadide ürüyor ve yaıyor. 55 göçmen tür burada ço¤alıyor, 52 göçmen tür ise bölgede üremeden vadiyi geçiyor. Bu kadar çok ku türünün bulunmasının nedeni, arazinin ve çevrenin çeitlili¤inin yanında, bölgenin Batı Palearktik Ku Zonu'nun kenarındaki co¤rafi konumudur (Avrupa ve Asya kuları burada bir araya geliyor). Aa¤ıda bölgede izlenebilecek bazı kular hakkında kısa bilgiler yer alıyor: Yırtıcı Kuşlar Çoruh vadesinde bir çok yırtıcı ku türü bulunur. Bunlar sayı olarak azdır. Çünkü her çiftin beslenmek için bir çok kilometre karelik bir alana ihtiyacı vardır. -Sakallı akbaba: Bu, sivri bir kuyruk ve kızıl renkte gö¤se sahip en büyük akbaba türüdür. -Kızıl Akbaba, Siyah Akbaba ve Mısır Akbabası: Bu akbabaların küçük baları ve kısa kuyrukları, uzun kanatları vardır. Akbaba koloniler halinde yaar ve Mısır akbabası siyah beyazdır. -Bıyıklı Do¤an: Sarp kayalıklara yuva yapan geni mavili-grili do¤andan be çift burada yaamaktadır. -Yılan Kartalı: Bu ku, a¤aç tepelerine yuva yapıp çıplak e¤imlerde yılan avlar. -Puhu Kuu: Bu ku, sarp kayalıklara yuva yapar ve alacakaranlıkta kemirgenleri avlarken görülebilir. -ah Kartalı (en büyük kartal): Bu ku, kuzeye do¤ru vadi içinde hareket halindedir. Yerleşk Yüksek Uçan Kuşlar Yaprak dökmeyen fundalıklar etrafında yaayan ‹ki yüksek uçan av kuu bulunur. Bunların gözlenmesi için en uygun zaman, afak vaktidir. -Ürkeklik: 2000 m. üzerinde yaar. Vejetaryendir. afak vakti, uzaklardan duyulan bir ses çıkarır. Rengi gridir ve yüzünde beyazlık vardır. -Da¤ Horozu: Yaprak dökmeyen fundalıklarda, 2000 m’nin üzerinde yaar. Erkekleri, diiler için bir çiftleme dansı yapar. -Altın Kartal: Bu, yüksek irtifalarda yaayan bir kutur. Kanatları altında beyaz alanlar vardır ve genellikle kuyru¤unun ucunda bir erit yer alır. Kuş Göçü Bahar göçü, fırtınalar tarafından geciktirilmezse, Haziran baında balar. Öncelikle büyük kular geçer (akbabalar, kartallar, ahinler ve do¤anlar). Bir çok angıt vadi içinden geçer ve genellikle Kaçkar’ın do¤usuna do¤ru gider. Daha küçük kular daha sonra gelir ve daha az gözlenir. Sıradan Tüneyen Ötücüler(passerines) arasında, kiraz kuları (siyah balı ve ortolan), ispinozlar, örümcek kuları ve daha yükseklerde, takuları, mavi ve adi ta kızılları, küçük isketeler ve da¤ bülbülleri yer alır. Kular vardıktan hemen sonra bir bölge seçer ve bir e çekmek için arkı söyler. Bu sırada tanınmaları kolaydır. Sonbahar göçü, Eylül’den Ekim’e kadar sürer ve bu dönem de, kuları gözlemlemek için iyi bir zamandır. Kızıl do¤anlar ve ahinler gibi yırtıcı kular, vadi boyunca hareket eder ve küçük kuları avlarlar. Kuların bir listesini içeren ba¤lantı için web sitesine bakınız: www.coruhvadisi.com Dağlardaki Küçük Kuşlar Bu göçmen kuların görülmesi oldukça kolaydır: -Sürmeli da¤bülbülü: Küçük kahverengi bir kutur; a¤aç dalları üzerinde görülür ve ayırt edici bir sese sahiptir. - Kara iskete: Kafasında kırmızı bir benek olan, küçük, siyah, bir sürü kuudur. - Pembe kanatlı ispinoz: Yüksek irtifalarda yaayan büyük bir ispinozdur. Pembe kanatlara sahiptir ve yerde beslenir. Aa¤ıdaki ku türleri ise sıklıkla görülmez: - Duvar tırmaık kuu: Bu görülmeye de¤er gri ve kırmızı kuun uzun bir gagası vardır ve gagasıyla sarp yüksekliklerde yer alan böcekleri yer. Göçmen de¤ildir, ancak kıın alçak alanlarda yaar. - Mavi bo¤azlı kızılgerdan: Dere kenarlarında yuva kuran, parlak mavi bir boynu olan küçük kahverengi bir kutur. Ağaçlık Alan Kuşları - Anadolu sıvacı kuu (Kreuper nuthatch): Bu hızlı hareket eden kısa kuyruklu küçük ku, çam a¤açlarında yaar. Oyuncak bir trompetten çıkan sese benzer farklı bir sesi vardır. - Siyah a¤açkakan: Bu nadir bulunan ku, bölgenin do¤usunda karıık olgun ormanlarda yaar. Nehr Boyunca Renkl Egzotk Kuşlar Bunlar çok nadirdir ve sadece ‹spir civarında bulunur. - Alaca sinekkapan: Nehir boyunca koruluklarda bulunan küçük siyah beyaz bir kutur. Yaygın ancak irin kular; - Arı kuu: Bu ku kumlu ırmak kıyılarında koloniler halinde yuva yapar. Parlak rengi ve belirgin yumuak bir sesi vardır. - Mavi kuzgun: Bu büyük turkuaz ve mavi ku, Çoruh boyunca a¤açlarda görülür. Kuşları İzleme Yerler ve Zamanları Öten küçük kuları izlemek için en iyi zaman, günein do¤du¤u sabahın erken saatleridir. Yırtıcı kular, güne, avlayacakları sürüngenleri ısıtıncaya kadar uçmaya balamazlar. Bu kular sakin, güneli havayı beklerler. Peterek’in batısından Çoruh Vadisi'ne kadar çeltik tarlaları bulunur ve burası renkli kuları gözlemlemek için uygun bir yerdir. ‹spir yakınındaki ve Tortum etrafındaki vadiler, akbabaları gözlemlemek için ideal yerler olarak dikkat çeker. Barhal’ın yukarısındaki Kara Göl‘de, av kuları net olarak görülebilir. ‹spir ve Kılıçkaya yakınında göç izlenebilir. Kular en kolay vadi sırtlarından görülebilir. En iyi gözlem zamanı, kuların toplu halde hareket etti¤i kötü hava koullarından hemen sonrasıdır. vadide bulunan sarı bir türdür ve Türk nevruzu (iris caucasica) bir yeil–sarı minyatür çayır zamba¤ıdır. Bir uzman veya kaya bahçesi seven bir kii için, kayalardan sarkan ve çayırlarda büyüyen beyaz veya mavi çançiçekleri çok ilginçtir. Bunların bir çok farklı türü bulunur. Özellikle, campanula choruhensis (beyaz açan pembe), C. seaglio, C. troegerae öne çıkar. Bunların bazıları yakın zamanda kefedildi. Nemi seven çuha çiçekleri arasında saçaklı pembe Primula algida ve P. Auriculata, sarı (P. vulgaris subsp. vulgaris) ve pembe (subsp. megacalyx) ve altıntopu (P. elatior) mor çeitlili¤i ile sergilenir. Koyu yeil yapraklı bodur a¤açlar ve beyaz çiçekli orman gülleri (rhododendron caucasium) açıkça farkedilir. Vadi kenarlarında kaparile (Cappari spinosa), sarı çiçekli diken üzümleri (Berberis cratae-gina), tehlikeli Kara Çalı-thorns-of-Christ (Paliurus spina-christi) ve yabangülleri (Rosa canina) yer alır. Çayirlik Alanlar, Sekler Ve Yamaçlar ( 2000 m Altinda) Pratk Blgler Vad Tabanları u anda Çoruh’a özgü yaklaık 90 bitki türünün oldu¤u düünülüyor, ancak iklim ve arazi bilimsel çalımaları zorlatırıyor. Yine de her yıl yeni türler kefediliyor. Alpin Bahçe Toplulu¤u‘nun “Türkiye ve ‹ran’ın So¤anlı Bitkileri” yayını çiçek so¤anları konusunda resimli bir rehber sa¤lıyor. Erdo¤an Tekin’in yazdı¤ı “Türkiye’nin en güzel yabani çiçekleri”, resimleri ile birlikte 1000 türün yer aldı¤ı bir kılavuz niteli¤inde. Çoruh Vadisi’nin botanik ve yabani meyve zenginli¤i konusunda bilgi elde etmek için, DATUR tarafından oluturulan envanterlerden de yararlanılabilir. Kaynak olarak www.datur.com ve www.coruhvadisi.com internet adreslerine bavurulabilir. ‹spir’den Yusufeli’ne kadar Çoruh Nehri’nin oluturdu¤u Çoruh Vadisi, Tortum’dan Uzundere’ye ve oradan da Tortum Çayı'nın Çoruh ile birleti¤i noktaya kadar inen Tortum Vadisi iki ana yerleim çizgisini oluturur. Ancak vadi sayısı, bu iki ana vadi ile sınırlı de¤ildir. Çoruh ve Tortum Vadileri, sularını itahla kendilerine taıyan onlarca vadi tarafından kesilirler. De¤ien uzunluklara sahip bu küçük vadilerin her biri, belde ve köy düzeyindeki yerleim yerlerini barındırır. Ana ve tali vadilerdeki alüvyonlu topraklarda, zengin sebze ve meyve bahçeleri, çeltik tarlaları ve bostanlar (Yusufeli tarafında) vardır. Arazi çok de¤erlidir, genellikle bo bırakılmaz. Belde ve köy yerleimleri, bazen vadiler boyunca, 20 kilometreye kadar çıkabilen mesafelerde da¤ınık mahalleler ve evler eklinde görülebilir. Meyve ve sebze bahçeleri arazinin kıymetli oldu¤u vadi tabanlarında yer alırken, vadilerin nispeten yüksek yanlarında, küçük otlaklar ve hububat tarımı yapılan tarlalar bulunur. Vadi tabanından yukarılara do¤ru gidildikçe, mezra eklinde adlandırılan ve genellikle yaz aylarında tarımsal amaçlarla iskân edilen küçük yerleim yerlerine ulaılır. Erzurum’dan Yusufeli’ne giderken birkaç yüzyıl önce gerçeklemi olan bir heyelanın neden oldu¤u Tortum Gölü’nden geçeceksiniz. Bu gölden akan su ile bir elektrik santrali çalıtırılıyor. Gölün bitiminde, sular 48 metreden vadi tabanındaki dik kayalara düer. Tortum elalesi, özellikle bahar aylarında ve yaz baında görülmeye de¤er bir do¤a güzelli¤i sergiler. Çoruh Vadisi, özellikle ‹spir ve Yusufeli arasında etkileyici ve a¤ır düzeyde erozyona u¤ramı kum taı kayaları ile çevrilmitir. Bu kayalar Yusufeli'nin yaklaık 30 km batısına kadar devam eder. Bu etkileyici peyzaj boyunca Çoruh nehri, Mayıs-Temmuz aylarında tepelerden gelen erimi kar sularıyla birlikte, bo¤azlardan kıyıya do¤ru akar ve beyaz köpüklü su manzaraları oluturur. Kelebekler Ilıman kuakta, Çoruh nehri havzası kadar ku, kelebek veya bitki bakımından zengin olan çok az yer bulunur. Havza, kelebekler bakımından Türkiye’deki en zengin yer olarak de¤erlendiriliyor. Bu durumun balıca nedeni, havzadaki bitki çeitlili¤i olarak gösteriliyor. Bölgede yaklaık olarak 200 kelebek türü görülebilir (Türkiye’de bulunan türlerin yaklaık % 60’ı). Tek bir gölette birkaç düzine – bazen yüzlerce – beyaz, fritillaria ve mavi görebilirsiniz. Ayrıca Tavuskuu (inachis io), Çatalkuyruk (papilo machaon) ve ‹spanya Kraliçesi Fritillari (issoria lathonia) gibi gözalıcı kelebeklerden bazılarını görebilirsiniz. Kelebek çalımaları devam ediyor ve her yıl farklı türler - bazıları di¤erlerinden daha zor yakalanabilen – görülüyor ve kaydediliyor. Yaygın Kelebekler Ne kadar yükseklikte oldu¤unuza, hangi tür kırsal bölgede ve yılın hangi zamanında bulundu¤unuza ba¤lı olarak Türkiye ve Çoruh nehri havzasına özgü türleri ve bir çok iyi bilinen kelebek türünü bulabilirsiniz. En yüksek uçu zamanı olan Temmuz-A¤ustos döneminde, örne¤in Yaylalar’dan Olgunlar’a giden toprak yolda yürürseniz, yol etrafındaki çamur ve göletlerde yı¤ınlar halinde kelebek görebilirsiniz. Mevsimin balarında ço¤unlukla fritillariler ve bakırlarla birlikte mavileri ve beyazları, sonlarına do¤ru Apollo Kelebe¤i(parnassius apollo) gibi di¤er türleri izleyebilirsiniz. Çoruh Nehri havzasında en yaygın türler arasında Siyah Damarlı Beyaz (aporia crataegi), Gümü Çivili Mavi (plebeius argus), Idas Mavisi (polyommatus idas), Büyük Anadolu Mavisi (polyommatus aedon), Meleager Mavisi (polyom¬matus daphnis), Ripart'ın Düzensiz Mavisi (polyom¬matus ripartii), Yaygın Mavi (polyommatus icarus), Damon Mavisi (polyommatus damon), Pembe Noktalı Bakır (lycaena alciphron), ‹sli Bakır (lycaena tityrus), Yüksek Kahverengi Fritillari (argynnis aglaja), Kafkas Benekli Fritillari (melitaea interrupta), Çalılık Fritillarisi (melitaea athalia), Bataklık Fritillarisi (euphydryas aurinia) ve Scotch Argus (erebia aethiops) yer alır. Çok büyük, görkemli ve büyüleyici olması nedeniyle görülmesi kolay olan Parnassius Apollo da göreceli olarak yaygındır. Endemk Türler Türkiye‘ye özgü kelebek türlerinin bazılarının bulunması oldukça kolaydır. Türk Mavisi (polyommatus turcicus), yüksek irtifalı da¤larda yaayan bir türdür ve Temmuz’un ortasından A¤ustos’un baına kadar Yaylalar‘da kolaylıkla bulunabilir. Merhaba Mavisi (p.merhaba) ve Hoopfer Mavisi (p.hoppferi) Çoruh Nehri boyunca kolayca ulaılabilir olan kelebek alanlarında – özellikle Yusufeli’nde – Temmuz’dan A¤ustos'un ortasına kadar gözlenebilir. Nadir Kafkas Apollo’su (parnassius nordmanii) seyrek olarak kaydedilir. 3000 m’den daha yüksek rakımlarda yaayan bu tür, bu alanda görülebilir. Böcek ve bitki ilaçlarının kullanıldı¤ı di¤er bölgelerde türleri yok olma tehlikesiyle karı karıya olan kelebekleri; ilaç kullanılmaması sayesinde Çoruh Vadisi'nde görmek mümkündür. Bazı türlerin Bölge’de görülmesinin baka nedenleri de olabilir. Çoruh Havzası’nın sahip oldu¤u mikro-iklim özellikleri ya da bazı türlere besin olan bitkilerin yine sadece bu bölgede bulunması, bu nedenler arasında sayılabilir. Bir di¤er neden, karıncalarla ilgili olabilir. Bazı mavilerin karıncalarla özel simbiyotik ilikileri bulunur. Geni Mavi kelebek sadece, yer altındaki yuvalarına tırtıl taıyan bir karınca türünün bulundu¤u kuru, kısa (sıyrık) çayır alanlarında bulunabiliyor. Özel bir kelebek bulmak için alan hakkında yerel bilgiye sahip olmak da faydalı olur. Örne¤in Eros Mavisi (polyommatus eros), sadece Yaylalar Köyü yakınındaki bir yerde bulunur. Avrupa Kırmızı Listesi‘nde tehdit veya tehlike altında olarak gösterilen bazı türler Türkiye’de aırtıcı derecede bol bulunur. Örne¤in Altı Yeilli Mavi (glaucopsyche alexis), Himalaya Mavi Kelebe¤i (pseudophilotes vicrama) ve Bataklık Fritillarisi. Alan çok geni ve iyi belgelenmemi oldu¤undan –özellikle en yüksek uçu dönemi dıında–, bölgedeki kelebek çalımaları, bazı nadir türlerin bile gerçekte sanılandan çok daha yaygın ve bulunabilir oldu¤unu gösterir. Kara Mavi (scolitantides orion), Avrupa ve Türkiye’de çok nadir bulunur ve tehlike altındadır. Ancak Haziran 2008’de, bir ayı izleyicisi Sarıgöl etrafında bir çok koloni ve bireysel hayvan kefetmi ve foto¤raflamıtır. Aynı zamanda do¤ru zamanda do¤ru yerde olmak kelebek heveslileri için anslı anlar olabilir. 1999 yılında bir Da¤ Yalancı Cadısı(psuedochazara gruensis) Türkiye’de ilk kez, Kaçkar da¤larının eteklerinde, 2400 metre yükseklikte görüldü. Pratk Blgler Bölgede a¤ ile kelebek yakalamak yasak. Ancak Ahmet Bayta’ın foto¤raflarını ve yakın plan çekimlerini içeren “Türkiye’nin Kelebekleri” kitabını referans olarak kullanarak bir çok kelebe¤i tanıyabilirsiniz. Bazı mavilerin (arka kanadı üzerinde eritleri olan bir grup) tanınması zordur. Gıda sa¤layan bitkiler konusunda botanik bilgisinin büyük ölçüde faydası olur. Bayta’ın yukarıda belirtilen kitabının yayınlanmasına kadar, çok az bilgi mevcuttu. Bu yüzden kelebek turları gelitirilemedi. Önümüzdeki bir-iki yıl içinde, özel firmaların kelebek tatilleri sunması bekleniyor. Doğal Zengnlkler Koruma Durumu Çoruh Nehr Havzasındak Flora Mevsmler ve habtatlar Çiçekleri görmek için uygun olan üç dönem vardır. Bahar mevsiminin balarında (bu, yüksekli¤e ba¤lı olarak Nisan ile Haziran ayları arasında de¤iir), 2000 metrenin üzerinde, karlar eridikçe küçük alpin çayırlara, çiçeklere bürünür. Yer yer erimekte olan kar parçaları arasından küçük çiçek so¤anları, günein sıcaklı¤ını hisseder hissetmez topraktan balarını çıkarır. Tipik bitkiler arasında çi¤dem, maviyıldız, Türk sümbülü ve gageas yer alır. So¤anlardan sonra, Haziran ve Temmuz aylarında, de¤iik yükseltilerdeki sulak otlaklar, bata dactylorhiza türleri olmak üzere mor-pembe orkidelerle süslenir. Bunların yanında pembe ve sarı renklerde bir çok çuha çiçe¤i türü ve aynı zamanda ormangülleri çiçek açar ve düük yükseltilerdeki çayırlar çiçeklerle dolup taar. Nihayet sonbahar mevsiminin balarında (Eylül– Ekim), büyükba hayvanlar yaylalardan aa¤ı inince, sonbahar çi¤demli çiçeklerinin üç türü, beyaz (Crocus vallicosa), sarı (Crocus scharonjani) ve pembe (Colchicum speciosum) yı¤ınlar halinde görülebilir. Bu mevsimde, aynı zamanda bölgede çokça görülen yaban meyveleri olgunlaır ve hasat edilir. Alan üç bölgeye ayrılabilir. Birinci kısımda, nehir tabanındaki çayırlarda, çimle kaplı banketler ve nemli bitkiler, nehir kenarındaki çakıllı kıyı eridinde, parlak pembe karanfiller, beyaz sofora kökü ve parlak mavi hodan (Paracaryum artvinense) gözlenir. Bu bölgenin üst kısmında, vadi kenarlarına kadar kuru, çıplak ve sarp step alanı yer alır. Buralarda da ardıç a¤açları ve çalıların arasında, sarı keten ve ufak karanfiller çokça görülür. Eminium koenenianum, benekli yapraklı bir yılan yastı¤ı, Eryngium giganteum, bu alanın nemli kısımlarında görülen dev bir deve dikeni türüdür. Daha yüksek alanlarda farklı mikro-iklimler yer alır. Nispeten açık alanlarda, yabani çilek ve ahududuların yer aldı¤ı karıık ormanlar ve orkideler, yılan otları (eek turpu), da¤ laleleri, orkideler ve haseki küpelerinin renk renk çiçek açtı¤ı nemli çayırlar bulunur. İlg Çeken Btkler Nemli alanların tamamında görece¤iniz en yaygın orkideler endamlı dactylorhiza’lardır: euxina, flavscens, osmanica, umbrosa ve urvilleana. Bunlar tepeye bakan yapraklarıyla kırmızı–pembe i¤neli olup birbirine benzerler, genellikle beneklidirler. Salep çiçe¤i (Orchis coriophora) ve donuk, dikenli serapialarla birlikte Mayıs ve Haziran aylarında yaklaık olarak aynı zamanda çiçek açarlar. Kırmızı hellborin (Cephelanthera rubra) ve çam orkidi (Orchis mascula ss pinetorum) çam ormanlarında yetiir. Görülmeye de¤er koyu kırmızı akayık (Paeonia mascula) ‹spir’den kuzeye do¤ru yol üzerinde bütün tepe yamalarını kaplar. Krem rengi Kafkas akayı¤ı (Paeonia wittmanniana) Türkiye’de sadece bir kaç yerde görülür. Bu alanlardan biri Çoruh Havzasıdır. Karlar eridikten sonra ortaya çıkan ufak çiçek so¤anları arasında, pembe acı çi¤demler (colchicum szovitsii), koyu kahverengi benekli laleler (fritillaria latifolia), koyu mavi sümbüller (blue muscari spp) ve parlak mavi renkli kantaron çiçekleri (gentiana verna pontica) en fazla dikkat çekenlerdir. Bahar ilerleyip yaz mevsimine do¤ru gidildikçe çayırlarda ba veren çiçek so¤anları arasında sarı veya kırmızı lale (Tulipa Julia) ve mor yaban glayölü (Gladiolus kotschyanus) dikkat çekmeye balar. Akyıldız çiçekleri (ornithogallum) farklı büyüklük ve ekillerde bulunur, hepsinin ortası yeil ve çiçekleri beyazdır. Alan, zambak türü bakımından da zengindir. Tortum süseni (iris taochia), ‹spir yakınındaki Çoruh Nehri Havzası, dört Temel Botanik Alanı’na ayrılır: DKD 005, Kaçkar Da¤ları (karıık statü), DKD 006, Çoruh Vadisi (vahi yaam koruma alanı); DKD 009, Oltu ve Olur alanı (koruma statüsü yok) ve DKD 010, Tortum Çayı Havzası (vahi yaamı koruma alanı). Tek Milli Park, Kaçkar Da¤ları’nın orta kısmında bulunur; Kaçkar'ın di¤er kısımları, tarihsel anıt statüsü de dâhil olmak üzere farklı statülere sahiptir. Alan, bitkiler, kular, vahi memeliler, amfibiyenler, kertenkeleler ve yılanlar, balıklar, kelebekler ve yusufçukların birçok endemik türünü içeriyor. Bunun nedeni, hem ku göçünün büyük bölümünü alan Afrika Çöküntü Vadisi’nin kuzey ucunda hem de Kafkasların en batı ucunda bulunması (birçok bitki Kaçkar ve Kafkaslar'da aynı anda bulunuyor), ayrıca iklim ve jeoloji çeitlili¤idir. Bitkiler, kular ve kelebekler baka bir bölümde açıklanmıtı. Balıklar, özellikle de endemik kırmızı benekli alabalık, baraj inaatları nedeniyle tehlike altında. Nadir yılanlar arasında Karadeniz engere¤i (vipera pontica) ve çok yerel olan baran engere¤i yer alır. Büyük memeliler genellikle korunuyor. Bunun yanında büyük memeliler bir avlanma kotasına tabidir. Da¤ılımları oldukça sınırlı olan memelilerin en ilgi çekicisi ise Avrupa kahverengi ayısıdır. Zonlar Bölge, do¤al olarak a¤aç sınırının altındaki ve do¤al a¤aç sınırı üstündeki alanlara bölünür, ancak iklim ve jeolojiye göre alt seviye bölümler de yer alır. Ana bölümler ve her seviyedeki bazı özellikler ise öyle: Ağaç Sinirinin Üstünde (1800 la 1400 m Arasi) Son buz ça¤ı sırasında, bu alan buz levhası altında bulunuyordu. Kaçkar’ın granit çıkıntıları bir zamanlar birçok büyük buzul üzerinde duruyordu. Karakteristik manzara, ana açık alan kolları ile bölünen U eklindeki vadiler ve ana vadilere bitiik asılı vadilerdir. Davalı Yaylası civarında, Sırakonaklar Köyü’nün üzerindeki alan buna mükemmel bir örnek. Da¤ döküntüsü levhaları, bazı e¤imleri ve genellikle küçük göllerle tutulan buzulların düürmü oldu¤u buzultaı yı¤ınlarını kaplar. Buzulların oluturdu¤u göllere verilecek iyi örnekler arasında Yedigöller’deki göller ve Sırakonaklar üzerindeki vadinin baında bulunan buzyala¤ı gölleri yer alır. Buz ile yuvarlatılmı olan iri kaya yı¤ınları bazı vadilere doldurmutur; Olgunlar’da bunun güzel bir örne¤i bulunabilir. Kuzeye bakan e¤imlerde, 2200 m üzerinde, az miktarda da olsa ormangülü çalılıkları bulunur. Güneye bakan e¤imlerde, bodur hu a¤açları ve i¤neli çamlar yer alır. A¤aç sınırının yukarısında bulunan ve suyun mevcut oldu¤u düz alanlar, büyük ba, küçükba hayvanların otlaması için yaz otlak alanı olarak kullanılıyor. Yaprağini Dökmeyen Ağaç Ormanları (900m la 200 m) Çamlar (pinus sylvestris), daha kuru olup, genellikle güneye bakan yamaçlarda büyür. Köknarlar (abies nordmanica) kuzeye bakan e¤imlerde bulunur. Kayalık alanlar ardıç a¤acının (juniperus oxycedrus ve communis) yayılım alanıdır. Bodur mee a¤acı (quercus petracea) kuru e¤imlerde yetiir. Alanın güney kısmında, a¤aç örtüsü seyrektir ve köylerin etrafındaki tepe yamaçları genellikle tarımsal üretim için kullanılır. Nispeten kuru alanlar hayvanların otlatılması için kullanılır. Çayırlık tarafındaki a¤açlar arasında erik, ayva ve elma a¤açları, üvez a¤açları ve akçaa¤açlar ve dereler boyunca bodur sö¤ütler yer alır. Fındıklar koruluk oluturur ve daha düük irtifalarda zeytin yetitirilir. Tortum’un do¤usunda Narman civarında, rüzgâr ve suyun etkisi ile 2-3 milyon yıl önce meydana gelen peri bacalarının bulundu¤u vadiler yer alır. Bu yapılar 12 kilometrekarelik bir alan oluturur, ve Narman - Pasinler yolu boyunca 11 km kadar devam eder. En ilginç oluumlar, Yoldere civarında bulunur. Peribacaları burada turuncu ve kırmızı renklidir ve baharda yeni yeil bitkilerin yanında etkileyici bir görünüm sergiler. Peribacaları arasındaki vadi yakaları kaygan olabilir. Ayrıca bu alanda yastık ekilli lav blokları yer alır, bunlar toprak altı volkanik patlama ile olumutur. çeitli meyvelerle doludur. Yusufeli tarafında vadinin tabanında bulunan ve Akdeniz ikliminin hakim oldu¤u arazilerde, özel do¤al aromaya sahip zeytin, nar ve pirinç yetitirilir. Çeltik tarlaları halen mandalar ile sürülür. Yerel olarak imal edilen zeytinya¤ı uluslararası yarımalarda ödül kazanır. Bal önemli bir yerel mahsul olarak dikkat çeker. En kaliteli ve bol üretim için kovanlar çiçekleri takip ederek da¤ların tepelerine taınır. Yeneblr Yaban Meyveler Yenebilir yabani bitkiler, kuru arazilerde yetiti¤i için, bunların tadı, taıdı¤ı mineraller ve kokuları, tarım yoluyla yetitirilen meyvelere göre daha yo¤undur. Yabani meyveler erozyon alanlarında ve özellikle de normal meyve a¤açları için fazla rüzgarlı olan alanlarda bolca bulunur. Bu bitkiler kuları ve böcekleri de içeren ekosistem için ev sahipli¤i yapar. Bazı yabani a¤açlar arazi sahibi ailelerin malıdır. Ceviz veya elma toplarken Barhal’daki köy kadınları, bazen yakındaki a¤açlarda meyve yiyen ayıları görür. Yerel meyveler taze veya kurutulmu olarak (reçellerde, erbetlerde, marmelatlarda) veya pestil ve köme (cevizli sucuk) yapımı için kullanılır. Aynı zamanda bu meyveler birçok farklı hastalı¤ın tedavisinde do¤al ilaç olarak da kullanılır. 17 farklı tür tespit edilmitir. Bunların önemlileri, aa¤ıda sıralanıyor: - Karadut: Bölge’nin her yerinde bu büyük a¤acın birçok yalı örne¤ini bulmak mümkündür. Lezzetli sulu meyvesi Temmuz ayının sonunda toplanır ve taze olarak içilir veya erbet, reçel ya da pekmez olarak tüketilir. -Yabani çilek, ahududu ve bö¤ürtlen: Bunlar ormanların yakınlarında ve içlerinde veya yol kenarlarında nemli e¤imlerde yetiir. A¤ustos’un balarında toplanır ve taze olarak veya reçel eklinde tüketilir. -Kuburnu: Eylül ayında toplanır. Marmelat yapmak için kullanılır, aynı zamanda enfeksiyonlar ve so¤uk algınlı¤ına karı bir tıbbi bitki çayı olarak kullanılır. -Alıç: Bölgede yetien, biri endemik olmak üzere dört alıç türü bulunur. Bunlar genellikle kalp sorunlarının tedavisinde kullanılır. -Yabani kiraz: Bu meyve büyük a¤açlarda yetiir ve kırmızı veya siyah meyve eklinde bulunur.Bölgenin hemen her yerinde görülmekle birlikte, ‹spir yakınındaki Salakçur’da ve Uzundere yakınında Uzunkavak’ta çokça bulunur. Meyvesi, temmuz veya a¤ustos’ta toplanmakta, kabızlık ve idrar yolları sorunları için taze olarak kullanılır. -Yaban armudu: Bu meyve uzun, koyu renk a¤açlarda yetiir (genellikle banda veya ahlat adı verilir) ve Çoruh Vadisi’nin birçok yerinde bolca bulunur. Yaban elması daha az bulunur. Her ikisi de Eylül ayında toplanır ve kı gıdası olarak kullanılmak üzere kurutulur. Tıbbi amaçla kullanılan daha küçük bitkiler arasında yer i¤desi (a¤rı kesici olarak ve yaralar için kullanılır) ve diken üzümü (erbet veya çorba olarak ve so¤uk algınlı¤ı için kullanılır) yer alır. Laz kirazı a¤acı, sadece Uzundere ve ‹spir’de (yerel adı mehlem) bulunur. Çekirdekleri, teneffüs zorlukları ve eker hastalı¤ı için kullanılır. Yerel Yemekler Doğa Sporları Raftng Çoruh Nehri dünyanın rafting için en uygun 10 nehri arasında kabul edilir. Kaçkar Da¤ları’nda eriyen karlarla beslenen Çoruh, bazen muhteem kanyonların ve dar vadilerin, bazen orkideler ve küçük çeltik tarlalarının içinden geçer, eski Antik Kale kalıntılarının ve da¤ların manzarasını sunar. Çoruh Nehri 1993 yılında, 4. Dünya Su Sporları ampiyonası’na ev sahipli¤i yaptı ve 2005, 2007 yıllarında uluslararası kano ampiyonalarıyla adını duyurdu. Profesyonel rafting sporcuları, ‹spir’de balayan ve Yusufeli’nin altında biten en az be günlük bir programı Çoruh Vadisi’nde yaayabilirler. Da¤larda trekking yaptıktan sonra Yusufeli’nde günlük rafting yapma imkanı da vadi ziyaretçilerine keyifli bir rota olarak sunulur. ‹spir ilçe merkezi yakınındaki eski kaleden balayarak Çoruh’ta rafting yaptı¤ınızda, nehrin köpüklerle dolu dar bir bo¤aza giriindeki manzarasını izleme ansını elde edeceksiniz. Bo¤az 10 km'den sonra geniler ve nehir yine köpüklerle akar. “Joan Collins Seti”, ‹spir’e 15 km mesafede bulunan ilk be büyük rapid yeridir. Yüksek sularda bu hayret uyandırıcı rapid seti, profesyonelleri bile etkiler. Bu açılı heyecanından sonra nehir biraz sakinleir. Ancak Yusufeli’ne ulaana kadar her gün bir iki büyük rapid ve üçüncü sınıf rapidlerinden oluan neredeyse sonsuz bir akı sa¤lar. Barhal Nehri ile ba¤lantı noktasından itibaren vadi daralır ve yol nehre yakınlaır, ancak rapidler daha büyük hale gelir. Tortum Çayı’nı kendine katmı olan Oltu Nehri, “su kavuumu” olarak bilinen bir noktada Yusufeli’nin 8 km altında Çoruh Nehri ile birleir. Hemen sonra yüksek setlere do¤ru yolu olmayan bir rapide vardı¤ınızda daha dikkatli olmak gerekir. Nehrin en meydan okuyan kısmı 'King Kong' diye bilinen yerde yüksek sularda etraftan dolamak gerekebilir. Pratk Blgler Turlarda 10 kiilik iirilebilir rafting botları kullanılır. Yusufeli’nde günlük turlar yapılabilir. Ancak daha uzun turlar için önceden rezervasyon yapılması önerilir. Bölgede birçok yerli ve yabancı tur irketleri trekking turlarıyla birlikte rafting içeren turlar düzenler. irketin raftinge uygun kıyafetleri ve güvenlik ekipmanlarını temin etmi olması büyük önem taır. Bazı turlar, nehir kenarında kamping düzenlerken bazıları da köy evlerinde veya yol üzerindeki pansiyonlarda konaklama olana¤ı sunar. Çoruh Irma¤ı’ndaki su seviyesi mevsim boyunca önemli ölçüde düer. Yaz aylarında da¤ların yamaçlarında çok fazla ya¤mur ya¤maz. A¤ustos ayında nehrin bazı kısımları rafting için artık çok sı¤dır. Dünyada yaayabilece¤iniz en güzel birkaç günlük su turlarından birinin tadını çıkarmak için en do¤ru zaman Haziran'ın ikinci yarısıdır. Haziran ayının ortasından sonra su seviyesi dümeye balar, e¤er dinlendirici bir tur arıyorsanız haziran ayı uygun bir zamandır. Dağ Bsklet Çoruh ve Tortum Vadileri’nin e¤imleri dik oldu¤undan bu bölgede bisiklet sürmek kolay de¤ildir. Ancak Çoruh ve Tortum Vadileri’ni kesen çok sayıda küçük vadi, da¤ bisikleti sporu için son derece ideal rotaları oluturur. Toprak yollar üzerinde aırtıcı etkileyici iniler vardır, ancak bunların üstesinden gelebilmek için öncelikle sırtlara ulamalısınız! Bölgedeki toprak ve asfalt yollar ile etkin yerel minibüs a¤ı, da¤ bisikleti sporunu zevkli bir faaliyet haline getirir. Merkezler ve Rotalar Çoruh’a do¤ru sert bir inii, ve Bahçeli ve Ö¤dem tarafına kuzeye do¤ru iyi bir rotası oldu¤u için Yusufeli çok güzel bir üstür. Bu rota üzerinde jiplere rastlayabilirsiniz. Yusufeli’nin güneyinde Kılıçkaya etrafında çok sayıda bisiklet rotası bulunur. Kaçkar’a do¤ru etkileyici manzaraların oldu¤u birçok yüksek yol bulunur. Bu a¤dan bazı dik iniler Tortum Gölü’ne gider (Ökvank veya Gölbaı yakınında) – fakat önce frenlerinizi test etmenizi öneririz! Uzundere’den Yusufeli istikametine do¤ru giderken anayolu sa¤lı-sollu kesen tüm küçük vadiler, da¤ bisikleti için ideal rotalar sunar. Bu vadiler Sapaca, Dikyar, Kirazlı, Çamlıyamaç ve Cevizli köylerini barındırır. Bu rotaların uzunlu¤u 5-20 kilometre civarındadır. ‹spir Çamlıkaya, 2500 metreden fazla yüksekliiyle, orta Çoruh’un kuzeyindeki rotalar için iyi bir üs olarak dikkat çeker. Kuzeye do¤ru olan yaylalar daha nemli ve daha yeil olmakla birlikte konaklama yerleri daha çok köylerde bulunur. ‹spir’den Rize'ye do¤ru güzel bir sürü yolu bulunur ve ilçe içinden ho bir dönemeç geçer. Tortum Uzunkavak’ta, Çoruh ve Tortum nehirleri arasında, Mescit da¤larının hemen kuzeyinde kamp yapılabilir. Uzundere’den yapılacak uzun bir tırmanıtan sonra, göller arasındaki da¤lar üzerinde yüksek ve dalgalı bir rotaya ulaılır. Bu rotalar genellikle orman yolları üzerinde bulunur. Bazıları derin erozyona u¤ramıtır ve geçilmesi zor olabilir. Kaçkar’ın üzerinde kuzeye uzanan katır yolları da bulunur. Ancak günün bir kısmında bisikletinizi taımak zorunda kalabilirsiniz. En düz rotalar genellikle yüksek olanlardır, ancak bunlar aynı zamanda en talı olanlardır. Yüksek rotaların bir kısmında, konaklama olana¤ı yoktur. Bu yüzden konaklama olana¤ı bulmak ya da kamp yapmak için daha alt yüksekliklere dönmek gerekebilir. Pratk Blgler Bisiklet rotalarının önemli bir bölümünü bu broürün haritasında bulabilirsiniz. www.coruhvadisi.com’da bazı rotalar için GPS noktaları bulunmakta ve daha fazla GPS noktası da siteye kaydedilmektedir. Rehberler ve konaklama konusunda daha fazla bilgi için siteye e-posta gönderebilirsiniz; yerel rehberler organize edebiliriz. Bisikletinizin taınması: Ço¤u uluslararası havayolu bisiklet taır. Yerel otobüs irketleri bisikleti otobüsün çatısına ba¤lamanız kouluyla kabul edecektir, bu amaçla bolca kayı getirmenizde fayda var. Bölge’ye bisikletsiz de gelinebilir. Uzundere Do¤a Gençlik ve Spor Kulübü Derne¤i, size uygun koullarda da¤ bisikleti, dürbünler, kamp malzemeleri ve rafting malzemeleri sa¤layabilir. Tel: 0442 7912309. Ne zaman gidilmelidir? Sezon mayıs ayında balar ve temmuzun ortasına kadar devam eder. Vadiler A¤ustos ayında sıcak olabilir, ancak eylül ve ekim ayları bölgede bisiklet sürmek için en iyi zamandır. Kar Yürüyüşü Kı aylarında Kaçkar, derinlik olarak 2 - 3 metreye kalınlı¤ında kar örtüsü ile kaplıdır. Bu alandaki geçilerin ço¤unlu¤u 3000 metreden fazla yüksekliktedir ve Temmuz ayına kadar karla örtülüdür. E¤er bölgeyi baharda kefetmek istiyorsanız bu mevsimde güne parlamaya balar ancak üst vadilerde ve geçitlerde halen kar vardır, trekking takımlarınıza ek olarak kar ayakkabılarını da yanınızda taımanız faydalı olabilir. Aynı zamanda tozluklara (karın botlarınızın içine girmesini önlemek için) ve trekking çubuklarına (dik durmanızı sa¤lamak için) ihtiyacınız olabilir. Bahar aylarında, merkezi ısıtmalı bir otelde sabit bir üsten balayan günlük yürüyü seçebilir veya karda kendi gece konaklama takımlarınızı ve kamp malzemelerinizi taıyabilirsiniz. Kar ayakkabıları yumuak kar üzerinde kolay hareket etmenizi sa¤lar. Aa¤ı inmek için kar ayakkabılarınızı çıkarıp, kayaklarınız kullanabilirsiniz. Yerel Yyecekler Ve Bölgeye Özgü Ürünler Yerel Tarim Çoruh Vadisi, Türkiye’de yerel bitki ve hayvan çeitlerinin iyi bir ekilde korundu¤u ve halen geleneksel üretim yöntemlerinin kullanıldı¤ı birkaç yerden biridir. Tarım kimyasalları ve geneti¤i de¤itirilmi tohumlar, küçük çiftçiler için çok pahalıdır. Hayvanlar, otlama için yüksek yerlerdeki mera ve yaylalara taınır. Kı aylarında büyük ba hayvanlar, üretim fazlası meyve ve sebze ile (kurutulmu bozulmu elma, fasulye sapları ve yabani bitkiler) beslenir. Çiftçiler, yüksek kalitede süt ve süt ürünleri elde ederler. Bölgede yetitirilen hayvanların etleri çok lezzetlidir. Vadinin organik ürünleri do¤al tatları ile fark edilebilir. Yüksek vadileri çevreleyen tarlalarda, mısır, yeil ve kuru fasulye, bu¤day ve patates yetitirilir. Küçük bahçelerde domates, yeil so¤an, sarımsak, salatalık ve yeillik yetitirilir. Tüm mevcut sulanabilir ve düz araziler, ev tüketimi veya yerel pazarlar için Erzurum’a gönderilmek üzere sebze yetitirmek için kullanılır. Bahçeler, dut, ceviz, üzüm kayısı, elma ve fındık gibi Yerel gıda üretimi, Çoruh ve Kaçkar'ın öne çıkan özelli¤idir.Yerel ürünlerin satıldı¤ı pazarlar, çok keyiflidir. Tipik yerel yemekler arasında dolmalar, bakla ezmesi, yeil fasulye, taze salatalar ve kurutulmu meyvelerden yapılan tatlılar yer alır. Bazı özel yerel yemekler unlardır: - 'ca¤ kebap' - 'kekül' - 'kestaneli dolma' - 'iç pilav' - 'kaysefe' - 'kesme çorba' - 'lor dolması' - 'Pestil kayganası' - 'yaprak sarması' Cevizler daha yeil iken a¤açtan taze toplanır, kireçte bekletilir, daha sonra geleneksel ceviz reçeli üretmek için ekerli urupta piirilir. Eki urup dama¤ınızda nefesinizi kesecek bir tat bırakır. Ceviz sucu¤u ve ceviz pestili de geleneksel yiyecekler arasında bulunur. Turusu kurulan sebzeler - yabani bitkilerin köklerinin yanında kornion, salatalık, yeil domates ve so¤an gibi – ielenerek kı aylarında kullanılır. Mıhlama en iyi bilinen yerel yemek olarak dikkat çeker ve tereya¤ı, peynir ve mısır unundan yapılarak sıcak servis edilir. Bu yemek bazı yerlerde “kuymak” olarak adlandırılır. Kurutulmu et, özellikle kavurma bölgede yaygındır. Kaçkar akarsularından tutulan alabalık tavada mısır unu ve tereya¤ında piirilir, so¤an veya yeil salata ile servis edilir. Yakın zamanda Uzundere’de açılan pansiyonlarda, bölgenin lezzetli yerel yemekleri konuklara son derece temiz ve albenili ortamlarda sunulmaktadır. Uluslararası Yava Yemek Hareketi’nin, “Presidia” adı verilen kendine özgü yüzlerce korunmu yiyecek programı bulunur. Türkiye sadece Kaçkar balı için bir ödül kazanmı olmakla birlikte daha fazlasını hak eder. DATUR projesi geleneksel tarifleri ve yöntemleri korumayı, çiftçiler ve üreticiler için pazarlama fırsatları sunmayı amaçlıyor. Bu yaklaım, hem yerel olarak gelir üretmeye hem de bölgenin uluslararası düzeyde tanınmasına yardımcı olacaktır. Gürcü Klseler Ortaça¤ Gürcülerinin bıraktı¤ı en büyük miras, büyüleyici kiliselerdir. Bunlar arasında, Haho, ÖkVank, ‹han, Dörtkilise ve Barhal bulunur. Haho(Bağbaşı) Erzurum’dan yolculu¤a balandı¤ında ziyaret edilecek ilk kilise Haho’dur. Haho kilisesi, Kral David tarafından 10. yüzyılda yaptırılan manastır kompleksinin bir parçasıdır. Bu kilise iyi durumdadır ve aynı zamanda sınır duvarı, kapısı ve üç apel görülebilir. Bakire Meryem kilisesi, halen farklı renklerde karolarla kaplı konik tepeli bir kubbeye sahiptir. Gürcü kiliselerini farklı kılan yarım kabartmalarıdır. Dı kısımda pençeleri arasında tavan tutan bir ta kartal heykeli bulunur. ‹ç kısımda –aslında burası dı kısımdı– bir ejderha yer alır ve Yunus Peygamberi ça¤rıtıran bir balık bulunur. Alandaki kiliselerde bulunan freskler iyi durumda de¤ildir; Haho’da havarilerin ve meleklerin gösterildi¤i küçük bir fresk görebilirsiniz. Nasıl gidilir: Haho Kilisesi, Tortum’a ba¤lı Ba¤baı köyünde bulunuyor. Günde iki kere Erzurum’dan dolmu kalkıyor, ayrıca Erzurum – Artvin yolundan yerel ba¤lantılar var. Haho Kilisesi, u anda cami olarak kullanılıyor. ÖȘk Vank (Çamlıyamaç) Bölgenin Gürcü gotik mimarisinin en iyi örne¤i, Kral David tarafından yaptırılmı, 10. yüzyıl sonuna ait bir manastır kompleksi olan Ökvanktır. Burası, 15. yüzyıla kadar bir kültür merkezi olarak kullanılmıtır. Vaftizci Yahya Kilisesini – bölgedeki haç biçimli en büyük kilise – her biri farklı onarım durumunda bulunan yemekhane, kütüphane ve üç apelin kalıntılarını ziyaret edebilirsiniz. Kilise transept üstünde bir kubbe eklindedir. ‹çeriden ve dıarıdan oldukça yüksek bir görünüme sahiptir. Dı kısım yeniden dekore edilmitir. Ana girite, üst kısımda ba melekleri gösteren bir deniz kabu¤u ve yarı kabartmalı sundurma bulunmaktadır. Di¤er girilerden biri çok süslüdür, sonradan eklenmi olan zigzag çatı çizgili üç kemerli mimari tarzındadır. Bazı pencere çerçeveleri aslan, kartal ve bo¤a resimleri ile dekore edilmitir. Tüm iç sütunlar farklıdır. Melek yarı kabartmaları, karmaık geometrik desenler ve çiçek desenleri ile süslenmitir. ‹ncil sahnelerini gösteren bazı donuk freskler bulunmaktadır. Nasıl gidilir: Bu kilise, Erzurum-Artvin yolu üzerinde, Uzundere’ye ba¤lı olan Çamlıyamaç köyündedir. Do¤rudan Erzurum’dan veya Uzundere ilçe merkezinden köye yerel minibüs ba¤lantıları bulunmaktadır. İşhan Bu kilisenin kireç taı duvarları, yeil yaprak süslemesi fonunda altın gibi parlamakta ve aa¤ısında bulunan rüzgarlı yolla tezat tekil etmektedir. Sadece Meryem Ana Kilisesi’ni ve bir apeli görebilirsiniz. ‹han 10. yüzyılda ina edilmi manastır kompleksinin bir parçasıdır. Kilisenin içinde ve dıında Gürcü dilinde yazıtlar bulunmaktadır. Bunlar Ortaça¤da yapılmı farklı restorasyon çalımalarını kaydetmektedir. 17. yüzyıla kadar bir katedral ilevi görmütür. Kubbesi transept üzerindedir ve aırtıcı bir yüksekli¤e sahiptir. Kubbenin ço¤u yıkılmı durumdadır, ancak halen iyi bir akustik mevcuttur. Freskler zarar görmütür, ama yine de bazı ‹ncil sahneleri görülebilir. Ta içili¤inin güzelli¤i göz kamatırıcıdır. Dekore etmek için 22 farklı geometrik ve çiçek tasarımı kullanılmıtır. Aynı zamanda bir aslan ile ejderha ya da yılan arasındaki dövüün bir yarı kabartması bulunmaktadır. Nasıl gidilir: Yusufeli’nden 32 km uzaklıkta, ‹han köyünün içinde bulunmaktadır. Yusufeli’nden minibüs seferi vardır, ancak Yusufeli’ne geri dönmek için ana yola yürümek gerekebilir (7 km). Dörtklse Ceviz a¤açları ile çevrelenmi bir tepenin yamacında bulundu¤u için bu kilise gözden kaçırılabilir. Alan izole olmu durumdadır. 10. yüzyılda zengin bir dinsel toplulu¤un merkezi ilevini görmütür. Dörtkilise bu alandaki Gürcü kiliselerinin en büyü¤üdür. Kilise iyi korunmu durumdadır, ancak kısmen tepe yamacından gelen toprakla dolmutur. Ayrıca gömülü bulunan manastır yazı odasını, manastır yemekhanesini ve di¤er binaların duvarlarını görebilirsiniz. Ayrıca burada, Kral David’in düzenledi¤i bir rahibe manastırı da bulunmaktaydı. Bu eser, dik kalkan duvarlı çatıya sahip bir bazilikadır. Dı kısmı, büyüklü¤ü ve yan neflerin çatıları üzerindeki dekorasyon nedeniyle etkileyici bir görünüme sahiptir. Kiremit çatı sa¤lam durumdadır ve iç kısımdaki freskler halen görülebilir. ‹kinci bir apel, yoku yukarı iki saatlik yürüme mesafesindedir. Üçüncüsü Tekkale’ye giden yolu koruyan kalenin içindedir. Dördüncüsünün ina edilip edilmedi¤i bilinmemektedir. Nasıl gidilir: Yaz aylarında her sabah Tekkale’den Dörtkilise’ye minibüs vardır, ancak kı aylarında Yusufeli’nden Tekkale’ye minibüsle gidildikten sonra 7 km daha yürümek gerekir. Di¤er bir seçenek de taksi ile gitmektir. Uzerler Matbaası: CORUH VADİSİ Türkçe DIŞ • 57x82 • Mavi-Kırmızı-Sarı-Siyah Barhal 10. yüzyıl kilisesi olan Vaftizci Yahya Kilisesi, Dörtkilise’den biraz küçüktür, ancak çok daha iyi korunmutur. Barhal Kilisesi, Kral David için ina edilmi olan bir manastırın parçasıydı. 17. yüzyıla kadar kilise iken, daha sonra camiye çevrildi; artık kullanılmıyor. Kilise aynı zamanda bir bazilikadır ve ön cephelerdeki çok uzun kör kemerler yüksekli¤ini vurgulamaktadır. Güney ve batı taraflarda girileri vardır, ancak batıdaki girii kapanmıtır. ‹ç kısımdaki fresklerin üstü boyanmıtır, dı kısımda görülmeye de¤er ta içili¤i vardır. Bu çalımaların ço¤u soyut çalımalar olmalarına ra¤men (geometrik desenler, birbiri içine geçmi figürler ve haçlar), bir aslan, bazı tavuskuları ve uzun cüppeler içinde sakallı erkek figürleri de bulunmaktadır. Yapıtın mimarı hakkında oldu¤u sanılan bir yazıt bulunmaktadır. Yerel halk, kiliseden yakındaki bir tepe üzerindeki baka bir apele giden bir tünel oldu¤unu öne sürmektedir. Nasıl gidilir: Her ö¤leden sonra Yusufeli’nden Barhal’a minibüs kalkar. Orada geceyi geçirebilir ve ertesi gün yola koyulabilirsiniz. Kilisenin yakınında çok sayıda pansiyon bulunur. Doğa ve Kültür Merkez çoruh Vads Dğer Öneml Tarh Yerler Ortaça¤da savunma bir öncelikti. Bu yüzden burada birçok kale ve gözlem kulesi bulunmaktadır. Bazıları hala iyi durumdadır ve kolayca ulaılabilir. ‹spir’deki ‹spir Kalesi iyi durumdadır. Yusufeli ve ‹spir arasında dört kale ve üç gözetleme kulesi bulunmaktadır. En etkileyici (ancak eriilmez) olan Yusufeli’nin güneyindeki Tekkaledir. Tekkale yakınındaki Peterek Kalesi daha kolay ulaılabilir durumdadır. Ayrıca Barhal Nehri boyunca incelemeye de¤er en az üç mekân daha bulunmaktadır. Tortum ve Uzundere ilçelerinde birçok eski kale ve gözetleme kulesi bulunmaktadır. Bunlar arasında Tortum’a ba¤lı Tortumkale köyündeki kaleyle, Tortum–Uzundere yolu üzerinde bulunan Engüzekkale göreceli olarak iyi durumdadır. www.coruhvadisi.com Çoruh Çevresİnde Doğa Yürüyüşlerİ Yürüyüş Yollari Hakkinda Bu harita üzerindeki tüm patikalarda etkileyici manzara noktaları vardır. Rotalar yaylalara uzanmakta ve kırsal yaamla ilgili bir bakı açısına sahip olmanızı sa¤lamaktadır. Birçok rota, vadi tabanından balamakta pastoral otlakları geçerek yüksek geçitlere varmaktadır. Tek bir rota boyunca bile yaanabilecek çevresel çeitlilik, do¤a yürüyülerini çok ilgi çekici kılmaktadır. Patika a¤ı, vadi tabanlarından orta seviyedeki yaylalara giden geleneksel göç yollarına ve büyük ba, keçi ve koyunların otlatıldı¤ı yüksekliklerdeki yaz meralarına dayanır. Çok eski ticaret yolları da buradan geçer. Bu yolların bir kısmını bugün de görmek mümkündür. Katırlar vadi tabanlarından Karadeniz kıyısına veya Erzurum’a sebze, meyve ve pirinç taımı, tuz ve kereste ile geri dönmütür. Bu yaam tarzı kayboldu¤u için, birçok patikanın yerini vadi tabanındaki yollar almı ve patikalar kullanılmamaya balamıtır. DATUR projesi ile bütün bu yollar belirlenmi ve elinizdeki broürün haritasına ilenmitir. Bu yolların ço¤u dik yamaçlardadır; bazıları parke talı veya duvarlıdır, bazıları ise baharda yeeren yollardan ve kayalar üzerinden geçmektedir. E¤er ba¤ımsız olarak gezmek isterseniz, bu patikalara ilikin bilgi kaynaklarına u web sitelerinden ulaabilirsiniz: www.coruhvadisi.com, buradan bazı patikalar için GPS noktaları indirebilirsiniz; www.trekkingturkey.com, burada Kaçkar patikaları için bir harita ve GPS noktalarını içeren bir kılavuzu edinebilirsiniz; www.kackarlar.org alanın kuzeyindeki patikaların bir listesini sunar. E¤er deneyimli de¤ilseniz, bir gruba katılmanızı öneririz. Birçok seyahat acentesi Kaçkar ve Çoruh alanlarında trekking gezileri organize etmektedir; bunları internetten bulmak mümkün. Son olarak, e¤er konaklama, rehberler ve kendi grubunuz için yardım isterseniz, ihtiyaçlarınızı açıklayacak ekilde yukarıdaki sitelerden birine elektronik posta gönderin veya DATUR Uzundere Ofisi’ni arayın. Önerlen Yürüyüş Yollari Erzurum, Bölge’ye en uygun giri noktasıdır. Buradan, rotaların balangıç noktalarına ulamak için, Uzundere, ‹spir ve Yusufeli‘ne ulaabilirsiniz. Bazı patikalar bu kasabalardan balamaktadır. Ancak yüksek Kaçkar patikaları, ‹spir-Sırakonaklardan, Yusufeli-Barhal ve Yaylalar köylerinden balar, buralarda konaklama ve yerel rehber bulma olana¤ı bulunur. Uzundere ilçesi, kendisine ba¤lı 10 köyle, Tortum vadisinde bulunmaktadır. Uzundere’nin hemen dıında a¤açsız step vadi kenarları, önce yüksek tepelere ve çayırlıklara daha sonra ormanlık alanlara uzanmaktadır. ‹ki dairesel rota bulunmaktadır. Bunlardan birisi, iki kaleyi geçerek, 2000 metre’de Sapaca yaylasına tırmanır. Burası bahar çiçekleriyle ünlüdür (3 gün, Haziran’dan itibaren). Di¤er tırmanma rotası ise batıda, gözlenmeye de¤er a¤açlık yükseklikleri geçtikten sonra büyüleyici Ökvank manastır kilisesine uzanır (2 gün, Mayıs’tan itibaren). ‹spir-Moryayla köyü, küçük göllerle dolu yeil bir plato olan Yedigöller’e giden uzun rotanın balangıç noktasıdır. Çoruh’a do¤ru ini aa¤ı yürüyebilir veya Sırakonaklar ve Dabgit yaylasından devam edebilirsiniz (5-8 gün, Haziran’dan itibaren). Sırakonaklar Kaçkar da¤ına tırmanmak için üst kamptan bir günlük yürüme mesafesindedir ve a¤aç sınırının üstündeki yüksekliklerde yer alan yürüme dairelerinin merkezinde bulunur. Davalı ve Dabgit “yaylaları” yüksekliklerin kefedilmesi için iyi birer üstür (4 gün, Haziran’dan itibaren). Tekkale (Yusufeli yakınında), Dört Kilise’ye giden uzun ve zor trekking yolculu¤unun balangıç noktasıdır ve Güngörmez geçidi üzerinden Modut ve Yaylalar’a ve Naletleme geçiti üzerinden Kaçkar alanının kuzey tarafındaki Yukan Kavron’a uzanmaktadır (5 – 7 gün, Temmuz’dan itibaren). Yaylalar ve Barhal, Öküz Gölüne alçak bir geçitten geçen cazip bir trekking yoluyla balamakta, daha sonra, köknar ormanları ile çevrili bir da¤ sırası üzerindeki Satelev kamp alanına giden bir vadiyi geçmektedir. Burada, Karagölü ziyaret edebilir, daha sonra nehir boyunca Barhal’a inebilir, ve sonra belki Sarıgöl'e u¤rayabilirsiniz (5-7 gün, Haziran’ın sonundan itibaren). Ne Bulundurmalisiniz? Kaçkar zirvesi için kısa bir geçi yapmak yerine, köyden köye gezerek, yerel halkla tanıarak uzun bir tatil ve trekking yapmanızı öneririz. Trekking rotaları üzerindeki kamp yerlerinde konaklamak isteyenlerin aa¤ıdaki kamping ekipmanlarını yanlarında bulundurmaları gerekir: 1. Pusula ve harita veya rehber 2. GPS (e¤er bir yerel rehber olmadan trekking yapıyorsanız) 3. Türkiye SIM kartına sahip cep telefonu (ço¤u yerde çekmektedir) 4. Kamera /yedek pil /yedek film veya kart 5. Sentetik uzun pantolon, ort, tiört, uzun paçalı pantolon, iç çamaırı. Pamuk giymeyin, suyu emer. 6. ‹yi kaliteli sert tabanlı trekking botları, kalın yün veya sentetik çorap, trekking sandaletleri, tozluklar, yürüyü çubukları. 7. Termal iç çamaırı, yün süveter veya ceket 8. Dı giysisi olarak rüzgar ve su geçirmez ceket ve pantolonun, kakol, apka ve eldiven 9. Güne apkası, güne gözlü¤ü, siperlik ve güne kremi; yüzme giysileri 10. Sineklik ve içten dikili altlıklı hafif sırtta taınan çadır. 11. Rahat 65 lt su geçirmez kaplamalı sırt çantası 12. Küçük ilk yardım kiti 13. 4 mevsimlik uyku tulumu (tercihan kutüyü), iç çantası ve uyku iltesiyle birlikte 14. Benzin veya gaz oca¤ı, piirme ekipmanı, çanak çömlek/ çatal bıçak takımı 15. Ba feneri, çakı, ince naylon kablo 16. De¤erli eyaları taımak için küçük çanta veya bel çantası 17. 2 litrelik su ieleri ( bir çok patika yolda temiz ve kaliteli içme suyu olacaktır) Günlük yürüyülere çıktı¤ınızda veya da¤ tepelerine gitmek için katır veya jip kiraladı¤ınızda eyalarınızın ço¤unu pansiyonda bırakabilirsiniz. Doğa ve Kültür Merkez çoruh Vads Ne Zaman Gelnmel Çoruh vadisinin yamaçlarında ve daha güneyde, kar ya¤ıı azdır. Yaz aylarında ise, iklim ılımandır. Trekking, Mayıs’ta balar ve Ekim’e kadar devam eder. Fazla kar ya¤ıı nedeniyle, orta Kaçkar'da trekking mevsimi Temmuz'dan Eylül ayının sonuna kadardır. Bu mevsimden önce gidilmesi durumunda gök gürültülü fırtınalar, sis ve kar trekkingcileri aırtabilir. Arama ve kurtarma hizmetleri henüz gelime aamasındadır ve yerel halk sadece Temmuz ortalarıyla Eylül’ün baına kadar yaylalarda bulunur. Yükseklerdeki çayırları, karların süsledi¤i gölleri, küçük apel veya kale kalıntılarını kefetmenin ve eski rotaları takip etmenin tek yolu trekkingdir. Bahar ayında, karların erimesiyle ortaya çıkan çiçek so¤anları, orkide çayırlıkları, yuvalarını kurmakla megul yeni gelmi göçmen kuları ve yeni do¤mu ayı yavruları ve anneleri ile karılaabilirsiniz. Yaz ayında apaçık gökyüzünü, gelinciklerle ve çançiçekleri ile dolu kırları, mezra ve yayla evlerinde yaayan dost canlısı köylüleri ve kalabalık patika girili köyleri görebilirsiniz. Sonbahar mevsimi, ku göçleri, renkli a¤açlar, sonbahar çi¤demleri ve olgun meyve bahçelerine hücum eden ayıları görmek için idealdir. Kı ayında bile kar ayakkabısıyla trekking bir e¤lence olabilir… www.coruhvadisi.com Teşekkürler Bu broürde yer alan bilgiler ve resimler, 2005 ve 2008 yılları arasında DATUR için çalıan seçkin akademisyenler ve profesyoneller tarafından gerçekletirilen birçok envanter çalımasından alınmıtır. De¤erli katkılarından dolayı bu kiilere teekkürlerimizi sunarız: Prof. Dr. Adil Güner, Prof. Dr. Ahmet Bayta, Prof. Dr. Sezai Ercili, Doç. Dr. Faris Karahan, Doç. Dr. Yıldırım Güngör, Dr. Murat Zengin, Bülent ‹ler, John Ash, Kenan Bayraktar, Cüneyt O¤uztüzün, Dave Manby, Ça¤lar Töngür, Soner Bekir, Yavuz Durmu, Bora Demir, Elif Aras, Kate Clow, Kerim Burucu, Murat Selam, Musa Han ve Egemen Çakır. coruhvadisi.com / www.datur.com / www.gelecekturizmde.com Saha Ofisi: Belediye Hizmet Binası Giri Katı 25440 Uzundere / ERZURUM Tel/Fax: +90 442 791 2309 Gsm: +90 532 606 4096 - +90 530 849 3939 Gelecek Turizmde www.gelecekturizmde.com Proje Bölges Do¤u Anadolu Turizm Gelitirme Projesi (DATUR), Efes Pilsen, Birlemi Milletler Kalkınma Programı ve Kültür ve Turizm Bakanlı¤ı tarafından yürütülüyor. Bu sürdürülebilir insani gelime projesinin alanı, ana Çoruh Vadisi’ni ve Çoruh Irma¤ı’nı besleyen di¤er akarsuların oluturdu¤u küçük vadilerin büyük bir bölümünü içine alıyor ve Erzurum ilinin ‹spir ve Uzundere ilçeleri ile Artvin ilinin Yusufeli ilçesini kapsıyor. Güney-batı kuzey-do¤u yönünde akan Çoruh Irma¤ı, Kaçkar da¤larının güneyinde derin bir vadi oluturur. Çoruh Irma¤ı’nın ana dallarından biri olan Tortum Çayı ise, güneyden kuzeye do¤ru akar ve Tortum Gölü’nden geçip Yusufeli ilçe merkezinin yakınında Çoruh Irma¤ı’na ulaır. Çoruh, yüksek ve sarp Kaçkar Sırada¤ları’nı, Kuzey Anadolu Platosu’ndan ayırır. Vadi boyunca yükseklik bakımından büyük farklar bulunur. Kaçkarlar, deniz düzeyinden neredeyse 4000 m yükse¤e ulaırken; vadi tabanında yükselti 500-800 m'ye kadar iner. Öte yandan güneye do¤ru gidildikçe, 2000 m yüksekli¤indeki Erzurum platosuna ulaır. Jeoloj Çoruh Irma¤ı, Ardanuç ve Tortum Çayları ile hızla akan Barhal akarsuyunun kıvrımlarından etkileyici ırmak manzaraları görülebilir. Nispeten genç kaya katmanları arasından geçen ırmak ve çaylar jeolojik geçmiten ipuçları sunar. Kıvrımlar boyunca sa¤lam katmanlı ist ve kuvarsitler görülebilir. Kaçkar sırada¤larının keskin zirveleri granitin yıllar içinde erozyona u¤raması ile olutu. Çoruh etrafındaki bu yalı katmanlar, üzerindeki fosiller, subatanlar ve ma¤araların bulundu¤u üst Kretaceous kireçtaı birikintileri ile da¤lık arazileri oluturuyor. Daha sonra, erimi kaya çıkıntıları, bloklar halinde çatlayıp yükselerek, jeolojiyi daha karmaık hale getiriyor. 1990’ların sonunda Gürcistan sınırı yakınındaki ilk barajın inaatına kadar, Çoruh her yıl denize 3 milyon ton kum ve çakıl taıdı. Irmak, vadi zemininde tarımı zenginletiren alüvyonlu toprak setleri oluturdu. ‹ç kısımlar ile kıyı bölgeleri arasında iletiim ba¤lantıları oluturan ırmaklar, ovalardaki büyük devletlerden ba¤ımsız, küçük ve iyi korunan krallıkların gelimesine neden oldu. İklm ‹klim, yüksekli¤e ve denizden mesafeye göre de¤iiklik gösterir. Zirve yakınlarındaki çam ve köknar ormanları ile buzullar, Kaçkar da¤larında iklimin nemli ve serin olmasını sa¤larken, Çoruh ve Tortum vadilerinde yaanan Akdeniz iklimi zeytin, üzüm ve pirinç yetimesine olanak veriyor. Güneydeki da¤lık araziler ise serin, kuru otlak alanları ve parçalı orman alanlarından oluuyor. Tarhçe Xenophon, Anabasis’te, Bölge'nin MÖ 400'lü yıllarındaki durumunu anlatır. Yarı yer altı evlerinde yaayan zengin yerel topluluklar, Xenophon 'un askerlerine muhteem ziyafetler verdi. MS 331’de, Çoruh Vadisi, Büyük ‹skender’in Yunanistan’dan Hindistan’a uzanan Helenistik dünyasının bir parçası haline geldi. Do¤udan gelen ve Trabzon’da denize ulaan ticaret yolları bölgenin ekonomik bakımdan zenginlemesini sa¤ladı. Daha sonraları, Romalılar Çoruh Havzası’nın güney kısmını fethetse de Gürcistan daha kuzeyde ba¤ımsız kalmayı baardı. Roma ve erken Bizans döneminde, Çoruh Havzası halkı Hıristiyan oldu, yazılı bir dil ve özel bir yerel mimari gelitirdi. Bizans ‹mparatorlu¤u’nun egemenli¤i altında olmalarına ra¤men, yerel kiliseler Yunan Ortodoks inançlarını kabul etmedi. 7. yüzyılda, Bagratid hanedanı, Arap istilalarına karı savunmada bölgeyi baarılı bir ekilde birletirse de, Gürcistan merkezli Tao-Klarjeti Hanedanı, bölgenin bir kısmını ele geçirdi. 9. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar, Gürcistan, büyük dinsel yapıtlar ina ederken, sanatı destekleyen Kral David Magisterios ve Kraliçe Tamara gibi TaoKlarjeti Hanedanı'nın baarılı ba¤ımsız yöneticilerinin egemenli¤inde zenginleti. 13. yüzyılda Mo¤ollar yıkmadan önce bu krallık, Kaçkarlar'dan Hazar Denizi’ne kadar uzanıyordu. Krallı¤ın yıkılmasından sonra bile, güçlü feodal sistem ve kendine özgü Gürcistan Ortodoks Kilisesi yöre halkını bir arada tutmayı baardı. Bu arada, Selçuklu Türkleri ve müttefik Türkmen kabile grupları do¤u ovalarını kontrol etmeye baladı. Ancak 14. yüzyılda, Timurlenk Anadolu’yu igal etti¤inde, Türkler ve Gürcüler bundan aynı düzeyde zarar gördü. Bu sırada, Türkiye’nin batısında, Osmanlı hanedanı bir imparatorluk oluturuyor ve do¤uya do¤ru geniliyordu. Sonraki yüzyıllar boyunca, Gürcü halkının bir bölümü kuzeydo¤uya, Rusya’ya göç etti. Bir bölümü de, Osmanlı ‹mparatorlu¤u’nun yönetimi altında ‹slamiyeti benimsedi. Bölge Osmanlılar, ‹ranlılar ve daha sonra genileyen Rusya ‹mparatorlu¤u arasında bir sınır alanı haline geldi. 18. yüzyılda Osmanlı ‹mparatorlu¤u’nun gerilemesiyle Rusya, Kafkaslardan güneye ve batıya do¤ru ilerlemeye baladı. Hıristiyan azınlıkları koruma iddiasıyla Rusya, Gürcistan’ın belli kısımlarını topraklarına kattı. Bolevik devrimcilerin igal güçlerini geri çekti¤i 1917 yılına kadar, kuzeydo¤u Türkiye'nin bir bölümü, Rusların elinde bulunuyordu. 1921 yılında, yapılan Kars Anlaması ile genç Türk Cumhuriyeti ve yeni kurulmu olan Sovyetler Birli¤i, Gürcistan'ı SSCB içinde bırakan günümüzdeki sınırlarını belirledi. 1991 yılında Gürcistan’ın ba¤ımsız bir devlet olmasıyla birlikte Gürcüler düzenli olarak bölgedeki kiliseleri ve kaleleri ziyaret etmeye baladı. Erzurum'dan Çoruh Vads'ne Nasıl Gdlr? Erzurum’dan Uzundere, Yusufeli ve ‹spir’e düzenli minibüs ba¤lantısı bulunuyor. Erzurum’dan Yusufeli’ne (Uzundere içinden geçerek) ve Uzundere’ye her gün en az dört minibüs yolcu taıyor. ‹spir’e de günde üç minibüs kalkıyor. Bu minibüsler, Erzurum ehir merkezinden farklı küçük otogarlardan hareket ediyor. Uzundere, Yusufeli ve ‹spir’den sonra, gitmek isteyebilece¤iniz küçük yerlere (Barhal, Kılıçkaya, Çamlıkaya, ‹han, Haho ve di¤er küçük belde ve köylere) köy minibüsleri ile ulaabilirsiniz. E¤er Erzurum’daki ilgili minibüs yazıhanesinde bölge içinde hangi köylere, nereye gidece¤inizi söylerseniz, ba¤lantılar konusunda bilgi alabilirsiniz. Ayrıca, bölgedeki birçok pansiyon iletmecisi, gruplar için Erzurum Havaalanı’ndan bölgeye çok uygun koullarda transfer hizmeti veriyor. Genel bir bilgi olarak, her bir köyün ba¤lı oldu¤u ilçe merkezine kendi minibüsleri bulunuyor. Buna ek olarak, ilgili köylerin ço¤una Erzurum’dan do¤rudan minibüs servisi de bulunuyor. Erzurum Turizm ‹l Müdürlü¤ü’ne bavurur veya Uzundere’deki DATUR Proje Ofisi’ni ararsanız size bölgedeki muhtelif varı noktalarına ulaım konusunda ayrıntılı bilgi verilir. Bölge içine transfer konusunda, aa¤ıdaki minibüs iletmelerini de arayabilirsiniz. DATUR Uzundere Proje Ofisi: Uzundere Belediyesi Giri Katı, Uzundere, ERZURUM, Tel: 0442 791 2309; 0535 847 1510 ve 0530 849 3939 (Musa Han); 0532 606 4096 (Egemen Çakır) Uzundere için: Uzundere Belediyesi Minibüsleri, Gölbaı Semt Garajı, ERZURUM Tel: 0536 364 4444 (Günde karılıklı olarak en az 3 servis) Yusufeli için: Yeil Artvin ve Lüks Artvin Express Midibüsleri, Gölbaı Semt Garajı, Erzurum Tel: 0442 242 01 88-89-90; Artvin Tel: 0466 212 6633; Yusufeli Tel: 0466 811 2005 (Her gün karılıklı olarak 3 servis) Barhal ve Kılıçkaya için: Yusufeli-Artvin Minibüsçüler Kooperatifi, Yusufeli, Tel: 0466 811 2474 (Her gün çok sayıda karılıklı servis) spir için: Öz ‹spir Hacıbeyo¤lu Turizm Midibüsleri, Gez Mah. Batı Semt Garajı Tel: 0442 234 3180 (Sezonda karılıklı olarak 8 servis) www.tempotour.com Nerede Kalınablr? Yusufeli’nde ve Yaylalar’a kadar Barhal Çayı boyunca, ‹spir, Sırakonaklar ve Uzundere’de Mayıs’tan Eylül’e kadar açık pansiyon ve oteller bulunuyor. Konaklama tesislerinin büyük bölümü, aile iletmesi eklindeki pansiyonlardan oluuyor. Bu tür küçük aile pansiyonlarında konaklama, sundu¤u esiz kültürel zenginlikleri tanıma ve son derece lezzetli yerel yemekleri tatma olana¤ı da sa¤ladı¤ından giderek popüler hale geldi. Bu nedenle de her yıl mevcut pansiyonlara yenileri ekleniyor. Bölge halkı, yerli ve yabancı ziyaretçilere karı son derece yardımsever ve misafirperver davranıyor. Bölgede kampçılık da yapılabilir ancak çok az organize kamp alanı bulunuyor. Bulundu¤unuz yeri temiz terk etti¤iniz ve ormanlarda ate yakmadı¤ınız sürece vahi ortamlarda kamp yapabilirsiniz. Otel ve pansiyonların listesi ve telefon numaraları aa¤ıdadır; YER ADRES TELEFON UZUNDERE Rıza Pansiyon Uzundere Merkez Gümüçü Otel Uzundere Yedigöller Nature Pansiyon Uzundere Merkez ‹brahim Do¤an Pansiyon Uzundere Merkez Sapaca Pansiyon ‹skele Kamping Uzundere - Sapaca Uzundere - Balıklı +90 +90 +90 +90 +90 +90 +90 +90 +90 +90 505 533 442 532 442 532 538 442 536 532 801 488 792 794 791 748 429 243 240 704 2890 4477 2142 1356 3299 4840 7665 3781 6864 5770 TORTUM Pehlivanlı Pansiyon Tortum - Pehlivanlı +90 532 652 7130 +90 442 772 2054 SPR Kaçkar Hotel ‹spir Merkez +90 442 451 2939 +90 536 325 2935 ‹DOS (A¤açevler) ‹spir - Erzurum Yolu 5. Km +90 532 662 0293 +90 442 451 4211 Masans Pansiyon ‹spir - Aa¤ı Özba¤ +90 533 696 7350 Hotel Zeyrek ‹spir - Maden Köprübaı +90 442 462 2028 ‹spir Etno¤rafya Müzesi Pansiyon ‹spir - Moryayla Köyü +90 537 785 1573 Çamlıkaya Belediye Misafirhanesi ‹spir - Çamlıkaya +90 442 461 6045 Çamlıkaya Pansiyon ‹spir - Çamlıkaya +90 442 461 6182 Büyükdüz Pansiyon ‹spir - Sırakonaklar +90 442 467 2054 +90 539 700 8936 Güne Pansiyon ‹spir - Sırakonaklar +90 442 467 2050 +90 536 632 2473 ‹nci Pansiyon ‹spir - Sırakonaklar +90 442 467 2039 +90 545 410 3653 Kapres Pansiyon ‹spir - Sırakonaklar +90 442 467 2029 Kilise Pansiyon ‹spir - Sırakonaklar +90 442 467 2062 +90 537 864 6867 Mimar Sinan Pansiyon ‹spir - Sırakonaklar +90 442 467 2065 +90 534 462 8984 Yıldız Pansiyon ‹spir - Sırakonaklar +90 442 467 2127 Barcelona Hotel Yusufeli Merkez +90 466 811 2627 www.hotelbarcelona.com.tr River Hotel Yusufeli-Sarıgöl 12. Km +90 466 824 4345 +90 466 811 2521 Göç Greenpeace Pansiyon/Rafting Yusufeli Merkez +90 466 811 3620 +90 544 735 3610 Çoruh’un gelimi bir tarımsal ekonomiye sahip oldu¤u 1960’lı yıllardan bu yana, yerel halkın önemli bir bölümü, Türkiye'nin di¤er bölgelerine göç etti. Geleneklerine ba¤lı yöre halkı her yıl akraba ve köylerini ziyaret etmeye devam ediyor. Hızı önceki yıllara göre azalsa da bölge halen göç vermeye devam ediyor. DATUR ve di¤er birçok proje, yerel ekonominin gelimesine ve göçü azaltmaya çalııyor. Cemil’s Pansiyon Yusufeli - Tekkale +90 466 811 2908 +90 536 988 5829 Tarh Eserler Yüksek tepelerde çok sayıda kale ve büyüleyici Ortaça¤ Gürcü manastır kiliseleri bulunur. Ta içili¤i ile süslenen görkemli eserlerde uzun pencereler, kör kemerler ve yarı sütunlarda basit desenler veya hayvan figürleri dikkat çekiyor. Bazilika formunda olan erken dönem kiliselerinin alt yan koridorları sütunlarla orta koridordan ayrılır. Bu kiliselerin kubbeleri yarım silindir eklindedir. Daha sonraki örnekler, haç plan üzerine kubbe modeli eklindedir – haç eklinde bir yer planı, geçi yerinin üzerinden yükselen bir kubbeyi destekleyen kolların birleiminde büyük sütunlar. ‹ç kısımlarda, ‹ncil öykülerini gösteren uzun, stilize figürlerden oluan güzel freskler bulunur. Ancak bu figürlerden çok azı günümüze ulaabildi. Bizans imparatorları, Gürcü mimar ve sanatçılara büyük de¤er verdi. Selçuk Türkleri’nin de bu mimari tarzdan etkilendi¤i görülüyor. Haçlı Seferleri sürecinde de, Avrupa kilise mimarları, Gürcü mimarisinin bazı yönlerini benimsedi. 19. yy'da yaamı Isabella Bird (Ba¤dat’tan Trabzon’a yolculuk yaptı), Robert Curzon (Erzurum’da bir kı geçirdi) ve Frederick Barnaby (Kraliçe Victoria için casus olarak Anadolu’dan ‹ran’a geçti) gibi seyyahlar, bölge hakkında göz alıcı kitaplar yazdı. 1960’larda, Türk ve yabancı da¤cılar, Kaçkar Da¤ları'nı yeniden kefetti ve zirve tırmanıları yapmaya baladı. Bu dönemden beri bölge do¤al, tarihsel ve kültürel zenginlikleri ile her yıl giderek artan sayıda, yerli ve yabancı ziyaretçilerin akınına u¤ruyor. Faydalı Blgler Bölgeye Hava Yoluyla Ulaşım Erzurum’a, Türkiye’nin bütün büyük ehirlerinden THY ve Anadolu Jet’in do¤rudan ve Ankara ba¤lantılı uçak seferleri bulunuyor. Özel hava yollarının bir kısmı da Erzurum’a düzenli seferler gerçekletiriyor Türkiye’nin birçok büyük ehrinden düzenli uçak seferleri yapılan Trabzon ve Kars üzerinden de bölgeye ulaılabiliyor. Seferler hakkında ayrıntılı bilgiye aa¤ıdaki internet adreslerinden ulaılabilir: Türk Havayolları - www.thy.com Anadolu Jet - www.anadolujet.com Onur Air - www.onurair.com.tr Sunexpress - www.sunexpress.com.tr Flyexpress - www.flyexpress.com Pegasus - www.flypgs.com Erzurum'a Ulaşım YUSUFEL Marsis Pansiyon Yusufeli - Altıparmak +90 0534 359 0122 Barhal Pansiyon Yusufeli - Altıparmak +90 0535 2646765 Karahan Pansiyon Yusufeli - Altıparmak +90 534 452 14 31 +90 466 826 20 71 Çamyuva Pansiyon Yusufeli - Yaylalar +90 535 402 5341 +90 466 832 2001 - 2151 Yeilba¤ Kamping/Pansiyon Yusufeli (Kamp Yeri) +90 466 811 3672 +90 466 811 3833 Ambarevleri Yusufeli - Kılıçkaya +90 538 232 1767 ‹htiyaro¤lu Pansiyon Yusufeli - Sarıgöl +90 466 824 4086 Dabgit Pansiyon Yusufeli - Yüncüler +90 535 217 2458 +90 532 541 1542 Denizgölü Pansiyon Yusufeli - Yaylalar +90 466 832 2105 Kaçkar Pansiyon Yusufeli - Yaylalar +90 466 832 2047 Olgunlar Pansiyon Yusufeli - Yaylalar +90 466 832 2044 Amanesket Pansiyon Yusufeli - Altıparmak +90 536 824 5037 Karamolla Pansiyon Yusufeli - Yaylalar +90 466 832 2066 Takıran Pansiyon Yusufeli - Sarıgöl +90 466 832 2047 Barhal Hotel Yusufeli Merkez +90 538 610 1775 +90 466 811 3151 Kilyon Pansiyon Yusufeli - Sarıgöl +90 539 669 9608 +90 544 735 3610 Balalan Hotel Yusufeli Merkez +90 466 811 2102 Kaçkar Hotel Yusufeli Merkez +90 466 811 2305 Çiçek Palas Yusufeli Merkez +90 466 811 2393 Barhal Kamping/Çoruh Rafting Yusufeli Merkez +90 533 453 3179 +90 542 405 3658 Çakmak Pansiyon Yusufeli - Ö¤dem +90 466 843 2084 PEHLİVANLI Festvaller ‹lkbaharın sonundan sonbaharın baına kadar, farklı tarihlerde yaylalarda halk festivalleri düzenleniyor. Bu festivaller yörede yaayanlar için oldu¤u kadar, baka yerlere göç etmi yöre halkı için de akraba ve dostlarla birlikte olma fırsatı oluturuyor. Bu festivallerde, bata güre olmak üzere geleneksel spor müsabakaları gerçekletiriliyor. Ayrıca yerel halk dansları (folklor) ve çeitli kutlamalar festivallere renk katıyor. Bölgede en yaygın spor faaliyeti olan karakucak gürelerine yediden yetmie lisanslı-lisansız sporcular katılıyor. Çocuklarının ve gençlerinin bu müsabakalarda dereceye girmesi, aileleri ve dostları için büyük bir onur kayna¤ı. Bir baka spor faaliyeti olan bo¤a gürei ikinci sırada yer alıyor. Bu müsabakalarda, sahiplerince son derece bakımlı ve güçlü bir ekilde yetitirilmi olan erkek bo¤alar, birbirlerine güç geçirmek için boynuzları ile güreirler. Eit koullarda, yaam ve sakatlanma tehlikesi olmayan bo¤alar arası güre, hiç kukusuz, bilinen bo¤a gürelerinden çok daha insancıldır. Bölgenin kuzeyine do¤ru gidildikçe, en popüler geleneksel dans olarak horon görülür. Karmaık ayak hareketlerini içeren bu halk dansı, son derece enerjik bir halk oyunudur. Horon kemençe, davul ve tulumla çalınan müzik eli¤inde oynanır. Festivaller genellikle hafta sonlarında gerçekletirilir. ‹nsanlar genellikle festival alanı etrafında kamp kurar, mangalda piirilmi etleri ve yerel tatlıları yerler. Festivallere dıarıdan katılan ziyaretçiler, her zaman ho karılanır. Bu festivallerle ilgili olarak çeitli web sitelerinden bilgi temin edilebilir. datur.com; gelecekturizmde.com; yusufeli.gov.tr; uzundereliyiz.biz; uzkader.com; ertuel.org.tr; udosk.com Kara Yoluyla: Erzurum’a Türkiye’nin hemen her ilinden düzenli otobüs seferleri gerçekleiyor. Erzurum’a, ‹stanbul’dan 18, Ankara’dan 13, ‹zmir’den 20 saat süren bir otobüs yolculu¤u ile ulaılabilir. Bölgeye Karadeniz Bölgesi’nden, Trabzon, Rize ve Artvin üzerinden de girilebilir. Erzurum, ‹stanbul’dan 1225, Ankara’dan 877 km. uzaklıkta bulunuyor. Erzurum’a ehirlerarası otobüslerle gelmek isteyenler, aa¤ıdaki web sitelerinden ayrıntılı bilgi temin edebilirler: www.dadasturizm.com.tr www.esadas.com; www.metroturizm.com.tr; www.palandokenturizm.com.tr www.ulusoy.com Tren Yoluyla:Erzurum’a ‹stanbul veya Ankara’dan en ucuz ekilde trenle ulaılabilir. TCDD, her gün düzenli olarak Ankara'dan (Erzurum Ekspresi) ve ‹stanbul’dan (Do¤u Ekspresi) Erzurum ve Kars’a tren seferleri düzenliyor. Bu konuda ayrıntılı bilgiye, TCDD web sitesinden (www.tcdd.gov.tr) ulaılabilir. Uzerler Matbaası: CORUH VADİSİ Türkçe İÇ • 57x82 • Mavi-Kırmızı-Sarı-Siyah