VIII- „Nusaŷdan tapylan ŷazuwlar“
Transkript
VIII- „Nusaŷdan tapylan ŷazuwlar“
1 2 3 Içindäkiler Giriş: 4-6 I -Irki Türkmenistan-Mezopotamýa gatnaşygy: 7-30 (Neolit we Eneolit asyrlary) II -Änew-Altyndepe nedeniýetiniň dowamy: 31-55 (Bürünç asyry) III -Türkmenistanyň demir asyry we Sak (iskit) taýpa birliginiň ýüze çykmagy: 56-62 IV -Saklaryň etniki aýratynlyklary we häzirki halklar bilen garyndaşlyk meselesi: 63-97 V -Sak-Mad(Midia) gatnaşygy: 98-104 VI -Saklaryň yzy Türkmenistanda we Türkmen halkynyň etnik düzüminde: 105-137 A- Tire-taýpa atlary (107-119) B- Ynsan we ýer-ýurt atlary (119-137) VII -Beýik Ärsaklar(Parfiýa, Part) döwletiniň ýüze çykmagy we ony esaslandyran Taýpalar: 138-213 APart(Parfiýa) döwrüni öwrenmek näme üçin kyn (138-1147) BPart döwriniň öwreniliş prosesi (147-152) Ärsaklar döwletiniň gurulyşy we ony guran ata-babalarymyz hakda (152-213) c- VIII -„Nusaŷdan tapylan ŷazuwlar“ (Partlaryň kimligine ŷene bir subutnama) Edebiýat: Giriş: 214-245 246-2484 4 Birinji kitabymyzda biz, Änew we Altyndepe medeniyeti bilen Mezopotamýa medeniýetiniñ arasyndaky gatnaşyklary, hatda „Mezopotamýa medeniýeti Änew medeniýetiniñ özboluşly dowamydyr“ diýmek üçin ylmy esaslaryñ barlygy hakynda ylmy çeşmelere salgylanmak bilen gürrüñ edipdik. Munuñ iñ esasy delili hökmünde Mezopotamýa medeniýetini döreden Sumerleriñ (dogrusy Sumerliler, emma edebiýatda ýerleşeni üçin Sumerler görnüşi alyndy, B. G.) dili bilen Türkmen diliniñ arasynda kökünüñ birligini subut edýän ylmy delilleriñ barlygyny dünýäniñ tanymal sumerologlarynyñ işlerine daýanmak arkaly görkezipdik. Biziñ eýyamymyzdan ozalky 4-nji müñ ýyldan geologik şertleriñ degişip howanyñ gyzmagy hem guraklaşmagy netijesinde Garagum çöli döräp ulalmagy (üstesine-de belki ilat sanynyñ gaty köpelmegi) zerarly, Günorta Türkmenistanda medeniýet döreden ilatyñ uly topary oba we şäherlerini taşlap, ýaşamaga ýaramly bol suwly ýurtlara göçüp gitmäge mejbur bolýarlar. Netijede, Änew medeniýeti synýar we bu göçüp giden ata-babalarymyz özleriniñ göçüp baran täze ýurtlarynda, şol sanda Mezopotamýada öñki gazanan tejribelerinden peýdalanmak arkaly has ösen medeniýetiñ düýbüni tutýarlar. B. e. o. 4-nji müñýyllykdan başlab, tebigy şertleriñ üýtgemegi netijesinde, howanynyñ yssylygydyr guraklygy artyp Garagum çöiüniñ ýüze çykmagy (belkide ilat sanynyñ köpelmegi) zerarly, Günorta Türkmenistanda uly medeniýet döreden ynsanlaryñ uly bölegi, ýurtlaryny terk edipş bol suwly Mezopotamýa çenli göçüp gitmäge mejbur bolupdyrlar. Ynha, şol ynsanlar öz ata watanlarynda gazanan uly bilim hem 5 tejribelerinden peýdalanmak arkaly, adamzat taryhynyñ iñ beýik gadymy medeniýeti bolan „Sumer“ medeniýetiniñ düýbüni tutupdyrlar. Ata watanlarynda galanlar bolsa, esasan Altyndepede bronz döwrine degişli parlak medeniýetini, häzirki Murgap derýasynyñ köne akymynyñ aýaklaryndaky mes toprakly ýerlerde bolsa (şonuñ ýaly hem Bakteriýada) kä alymlaryñ tarapyndan Marguş medeniýeti ady bilen tanalýan, ösen „Mary“ medeniýetini, öñki medeniýetiñ dowamy hökmünde döredip ösdürýärler. Soñky ýyllarda, ylaýta-da ata-watanymyzyñ gaýtadan öz garaşsyzlygyna gowuşmagyndan soñ, Türkmenistanyñ we birnäçe beýleki döwletleriñ arheloglarynyñ bilelikde alyp baran örän gymmatly ylmy işleriniñ netijesinde iññän gadymy watanymyzyñ 8 müñ ýyldan agdyk taryhy has hem aýdyñlaşdy. Bu kitabyñ temasy Parfiýa (Part,Ärsaklar, Parlar) döwletine degişli bolsa-da, ýene bir gezek Änew medeniýetini we onuñ dünýäniñ beýleki siwilizasýa merkezleri bilen gatnaşygyny gözden geçirip, şonuñ ýaly hem Änew medeniýeti bilen Ärsaklaryñ takmynan b.e.o. 247-njy ýylda düýbüni tutan medeniýetiñ arasyndaky medeniýetler bilen gysgaça tanyş bolmagy, Parfiýa (dogruragy Part ýa-da Ärsaklar/Ärşaklar döwleti, emma türkmen okyjylaryna tanyş bolany üçin Parfiýa görnüşini aldyk, B. G.)döwrüne giriş hökmünde zerur tapdyk. Sebäbi biziñ pikrimizçe Parfiýa döwleti we medeniyeti-de boşlukda, tötänden dörän ýa-da başga bir ýerden gelen medeniýet bolman eýsem ol, beýleki käbir medeniýetlerden hem täsir almak bilen bir wagtyñ özünde, esasan has gadymy Jeýtun we Änew-Altyndepe ýaly medeniýetleriñ kanuna laýyk dowamydyr. 6 Biz Türkmenistanyñ we türkmen milletiniñ taryhyny iñ gadym zamanlardan başlap ýaşaýan döwrimize çenli bir bütewy hem yzygiderlilikde ele almalydyrys. Elbetde geçen asyryñ başlaryndan başlap şu güne çenli, başda Amerikan Arheologi Rafael Pompellynyñ topary bolmak bilen ençeme alymlaryñ eden uly işleri, bu ugurda biziñ üçin örän gymmatly çeşme hem tutaryk bolup hyzmat edýär. Emma biz bu gymmatly materýallary, başda türkmen dili bolmak bilen, türkmen medeniýetiniñ aýratynlyklary esasynda dogry ýorup dogry baha berip bilmelidiris diýip düşünýäris. Sebäbi türkmen bolmadyk alymlar bitiren we bitirýän örän gymmatly işlerine garamazdan kä zatlary görmän, yalñyşyrak baha berip ýa-da bir türkmen üçin manyly zatlar olaryñ ünsüni çekmän hem biler. Muny alymlaryñ özleri hem aç-açan aýdýarlar. Mysal üçin, sumer dilini öwreniji uly Ýewropaly alymlar: „Bu dil Indo-German dillerine degişli bolmany üçin, ony okyjylarymyz öz ene dilleri bilen derñeseler belki has gowy netije alyp bilerler”1 diýip ýazýarlar. Edil şol alymlaryñ teklibi ýaly haçan-da biz Sumer dilini türkmen dili bilen derñänimizde, bir giden meñzeşliklerdir doly gabat gelmeleri görýäris. Ýene bir mysal: haçan-da biz Herodotyñ Merkezi-Azýa baradaky ýazanlaryny okanymyzda, heniz hem aramyzda ýaşap ýören kä taýpalaryñ -Ýunan diliniñ aýratynlyklaryna uýgunlykda- birazajyk ýoýulyp ýazylan atlaryny görüp bilýäris. Emma olaryñ köpüsi ýewropaly alymlaryñ ünsüni çekmändir. Bular barada biz öñki kitabymyzda bolşy ýaly bu işimizde-de durup geçeris. 1 Mysal üçin seret: Hübner & Reizammer 1987, Inim Kiengi 3, s. III. Marktredwitz 7 I- İrki Türkmenistan - Mezopotamýa gatnaşyklary (neolit we eneolit asyrlary, b. e. oz. V. we IV. müñýyllyk) Bu bölümde Türkmenistanyñ iñ gadymy medeniýetleri we onuñ dünýä ýaýraýşy hakynda, şu güne çenli biziñ elimize düşen maglumatlar esasynda gysgaça durup geçýäris: Türkmenistanyñ taryhy ähmiýetini we onuñ dünýä siwilizasýasyna goşan ägirt uly goşandyna göz ýetirip ony ylym dünýäsine hödürlän, belki-de ilkinji gezek Amerikan geolog alymy ;Rafael Pompelli;(18371923) bolandyr. Ol özünüñ yolbaşçylygyndaky ekspedisiýa tarapyndan Änew hem Maryda 1904-nji ýylda geçiren arheologik ylmy-barlaglarynyñ netijesinde ýazylan kitaby 1908-nji ýylda Waşingtonda neşir etdirýär. Bahasyna ýetip bolmajak bu gymmatly eserde biziñ gadymy medeniýetimiz hakda (takmynan b.e.oz. 6,000 ýyldan başlap) örän çuñ maglumatlar bar, biz aşakda öz temamyza degişli kä bölekleri bilen tanyş bolýarys: “ … Ol şulary añladýar, ýagny irki asyrlarda, haçan-da medeni gatlagyñ 10 fut inlilikdäki aşaky bölegi emele gelende adamlar diñe özleriniñ ýaşamaklary üçin awlaýan ýabany haýwanlary bilen tanyş bolupdurlar. Soñra bolsa ep-esli üýtgeşmeler bolup geçipdir. Şol adamlar kuwwatly aziýa ýabany öküzi ( Bos namadicisi), birneme soñrak bolsa aty, ýekegabany (doñuz) we şahlary burum-burum dag goçunyñ tohumyndan bolan iki sany goýny eldekileşdirilipdir. Meniñ pikrimçe bu mallaryñ eldekileşdirilmegi howa şertleriniñ üýtgäp duranlygy sebäpli belli bir derejede añsat bolan bolmagy ahmaldyr, şol howa şertleriniñ üýtgemegi bolsa bir 8 mahalky ýabany haýwanlaryñ ägirt uly sürüsini adamlar bilen goñşulykdaky dar jülgä gabapdyr… Geliñ, bir pursat säginip, ýene-de bu medeni döwre ser salalyñ. Şol döwriñ tamamlanmagy birnäçe süñkler, süýekler bilen äşgär edilýär we onuñ başlanmagy bolsa, çuñ toprak astyna gömlüp ýatandyr. Biz bu ýerde gadymy döwürlerde iki müñ ýyl dowam eden we Wawilonyñ hem-de Müsüriñ mälim bolan medeni döwürlerinden hem gadymy bolan medeniýetiñ şekiline duş gelýäris. Biz onda adaty oba durmuşyny görýäris, şonda bolsa, zenanlar ik egirýärler, mata dokoýarlar, däne ösdürüp ýetişdirýärler we el degirmenlerinde uwn üweýärler, düýp goýulman ýeriñ üstünden edilen ýörite peçlerde çörek bişirýärler. Küýzegärler suwa ezilen toýny alyp, megerem, şonda içinden doga okap, dürli tañsyk (keramiki) gap-gaçlary ýasaýarlar, şol mahal beýlekiler boýag ýasaýarlar we şonuñ bilen geçmişden miras galan nagyşlardyr şekilleri salýarlar. Tekiz ýerlerde erkek adamlar ýeri işläp bejerýärler, şol mahal bolsa beýleki adamlar otda gyzdyrylan peýkamlary, ýerde gazylyp taýýarlanylan güpbasdy çukurlary we gañyrçaklary peýdalanyp hemde daglyk ýerde dag goýunlaryny yzarlap, ýabany haýwanlaryñ we atlaryñ sürüsini kowalap, aw awlaýarlar. Biz bu ýagdaýa hyýalymyzda ser salyp durkak, asyrlar biziñ duşumyzdan geçip gidýär. Ine, şol gonalga şeýle bir giñedi welin, jülgäniñ çäklerinden daşaryk hem uzap gitdi. Alysdaky jülgede erkek adamlar gara mallary, atlary we goýun sürülerini bakýarlar we tokaýly dag jülgelerinde doñuz sürülerine esewan edýärler. Ana, şunda biz bir mahallar jaýlanyp ýere gömlen we bir mahallar unudylan adamlaryñ şekillerinde öñler hakydamyza gelmedik adyl ýagdaýy – 9 adamlaryñ wagşylykdan medeniýetleşmäge tarap geçiş ýagdaýyny görýäris. Biz adam tarapyndan ýerli haýwanlaryñ eldekileşdirilmeginiñ başlanmagyny görýäris we munuñ özi oña gadymy dünýäni düýpli suratda özgertmäge mümkinçilik berýär… Irki medeni döwürde ýaşap geçen adamlar tarapyndan eldekileşdirilen haýwanlaryñ hatarynda goýunitleri we geçini, aýratynam ;düýäni; goşmak bolar. Eger olar tarapyndan ösdürülip ýetişdirilen atlar, söweşlerdir ýörişler üçin ulanylan bolsa, düýe çöl bilen ýanaşyk mesgen tutulan ýerlerde bahasyna ýetip bolmajak hyzmatlary bitiripdir. Şol döwürde eldekileşdirilen sygyrlar we goýunlaryñ şahsyz görnüşleri hem bolupdyr. Bu medeni döwür gurakçylygyñ gelmegi bilen tamamlanypdyr.”2 Soñ alym bu ajaýyp medeniýetiñ döwrüni hem aýratynlyklaryny has anyklamak üçin sözüni şeýle dowam etdirýär: “ Bu babatda öñki sahypalarda aýdylanlardan käbir möhüm netijeleri çykarmak bolar. Ýöne welin turuwbaşdan degişli şertler hökmünde şular ýene-de bellenip geçilse, göwnejay bolar. Aziýada dänelik ekinleriñ ösdürilip ýetişdirilmegi biziñ günlerimize çenli 8000-nji ýylda, Demirgazykdaky gadymy depede (Änewde) iñ gadymy döwürlere degişli bolan gonalga esaslandyrylýança ýüze çykaryldy. Gara mallaryñ, doñuzlaryñ we goýunlaryñ hem-de, megerem, atlaryñ eldekileşdirilmegi Änewde biziñ zamanamyza çenli 8000-nji ýyl bilen 6000-nji ýyl aralygynda, ýagny Demirgazykdaky gadymy depede gonalga esaslandyrylandan soñ tamamlanýar. Şunluk bilen, Aziýada oba hojalyk bilen meşgullanylan döwürden öñ 2 Änewiñ Gadymy Ösüşi, Rafael Pumpelliniñ redaksiýasy bilen, Aşgabat-2004, s. 29-33 10 çarwa ýagdaýynda maldarçylyk bilen meşgullanylan döwri bolupdyr… Eger ozalky öñe sürülen çaklama gowy esaslandyrylan bolsa, biziñ mundan iñ irki Änew medeniýetleriniñ tapyndylarynyñ arasynda günbatardaky neolit medeniýetleri bilen çalymdaşlygy tapmagymyz gelip çykýar, şeýle çalymdaşlyk günbatar sebitlerden getirilmegiñ netijesi bolup bilmez. Eger olar çalymdaş bolsalar, bu tapyndylara biziñ oazisimiziñ ösmeginiñ netijesi hökmünde we soñra atlar eldekileşdirilenden ýa-da atlaryñ we düýeleriñ uzak aralyklary geçmegi mümkin etmeginden soñ, oazisiñ çäklerinden daşary ýurtlara ýaýran hökmünde garalmalydyr. Şuña meñzeş ýerli üstünliklere biz mis we gurşun, dokma sungaty, öý haýwanlary, oba hojalygy, ähtimal, toýun gap-gaçdaky bezeg sungaty babatdaky bilimi degişli etmelidiris. Biz Ýewraziýa yklymynda uly yklymiçi sebtiñ emele gelendigini gördük. Biz onuñ döermeginiñ hakyky ýagdaýlaryndan şeýle sebitler üçin özboluşly bolan durmuş taryhynyñ belli bir ugrunda deslapdan kesgitlenendigini gördük; organiki taýdan bitewi zat hökmünde biz şol ugry buzly döwrüñ wagtlaýyn üýtgän klimaty arkaly gutarnykly tozgunçylyga çenli görýäris. Buzly döwrüñ we onuñ yklymiçi şertlere täsirine laýyklykda şu ýörelgä biziñ adamyñ añ-düşünje we durmuş taýdan ösüşinde başlangyç ýagdaýlar hökmünde garamalydygymyzy men aýratyn nygtamagy halaýaryn. Daş-töwerekden we entek wagşylygyñ haýal ösýän tapgyrynda duran beýleki yklymlardan üzñeleşdirilen Aziýany biz esasan, hemişe azalýan oazisleriñ ýaşaýşy üçin ýaramly ýagdaýda aýrybaşgalanýan azlyk toparlar üçin kem-kemden bölünýändigini we biz olarda bölünen, ýöne düýpli baglanşykly bolan medeniýetleriñ ösüşini 11 göreris. Ahyrsoñunda özümiz üçin iñ möhümini biz oba jemgyýetinde, oba hojalygynda we önümçiligiñ esasy görnüşlerinde zerurlyk, ösüşiñ ýadawsyz hudaýynyñ täsiri arkaly ilerlemeleriñ esaslaryny gurýan adamy görýäris. Nil derýasynda we Ortaýer deñizinde mundan beýläk-de şol ilerlemäniñ täsiri bilen biz häzirki zaman günbatar ilerlemesiniñ esasyny döretdik.”3 R. Pumpelly soñ Änew medeniyetiniñ Mezopotamýa (Sumer) medeniýetiniñ döremegindäki roluny nygtamak bilen sözüni jemleýär: “Awçylyk bilen güzeran görýän halklaryñ şol döwrüñ dowamynda öý haýwanlary mesgen tutan jülgelerden oba hojalygyny ýöretmegiñ parçalaryny hem alandygy we diñe biziñ zamanymyza çenli dördünji müñýyllykda adatdan daşary gurakçylyk ýagdaýynyñ ýüze çykandygy, onuñ bolsa göçüp-gonup ýören çarwa herekete getirendigi barada iş çaklamasy hökmünde, megerem, biz çak edip bileris. Şolar bolsa has gadymy we has soñky döwürleriñ dowamynda olaryñ kemkemden Atlantika çenli ýetmekilerini hem-de häzirki dünýäniñ fiziki we durmuş aýratynlyklaryna çuñ täsir etmeklerini öñünden kesgitläpdir. Halklaryñ şu aşakdaky giñişliklerde göçüpgonup hereket etmeklerinde göçüp-gonup ýören çarwalaryñ ýol ugurlary gürrüñsiz ýagdaýda Ýewraziýa sähralaryna hem-de demirgazyk–Garadeñize ýetmelidir. Şol jülgeleriñ ekerançylary hut şol sebäp bilen täze ýerleri eýeläp hem-de şowsuzlyga duçar bolup, bir jülgeden beýleki jülgä hereket edipdirler. Şunluk bilen olaryñ seçip alan ýollary Mezopotamýada we Kiçi Aziýada tamamlanypdyr. Doktor Duýerst Wawilondan tapylan uzyn şahly öküziñ şekilini Änewden tapylan öküziñ şekili bilen bir 3 Ýene şol ýer, s. 70 -73 12 meñzeş derejede goýdy. Şunluk bilen, eger biz öküzleri eldekileşdirilmegiñ biri-birine bagly bolmadyk dürli yerlerde bolup geçendigi we bu dürli merkezlerde şol bir ýabany haýwan bolan “Bos namidicus” bolandygy bilen ylalaşmaga taýýar bolmasak, şol Wawilonda peýda bolmanka Änewde eldekileşdirilendigini we Änewdäki birinji medeni döwrüñ özünde eldekileşdirilen öküz bolan Wawilon medeniýetiniñ şonuñ ýaly tapgyryndan has irki bolandygyny belläp geçmek gerekdir. Pahna ýazuwyndan öñki ýazuwyñ baş-başdak ýagdaýyndaky çyzykly görnüşinde ýabany öküz üçin hem, eldekileşdirilen öküz üçin hem has irki piktografiki görnüşlerden miras galan nyşanlaryñ bardygyny nazara alsañ, bu eldekileşdirilen haýwanlar eýýam Akkad Sargonyñ döwrüne çenli dowam eden semit döwründäki şumer (Sumer) medeni döwründe mälim bolupdyr, ol döwür bolsa adatça “Winklere” görä we “Meýere” laýyklykda, biziñ eýýamymyzdan ozalky 3800-nji ýa-da 2800-nji ýyllar bilen senelenýär. Şunluk bilen, alys döwürde, Akkad Sargonyna çenli(döwürden) has öñ pahna ýazgysyna çalymdaş ýazgy heniz piktografiki ýagdaýynda bolan mahaly alysda, Eýran tekizliginiñ añyrsynda Wawilondan demirgazyga 500 mil we gündogara 600 mil töweregi aralykda Änewiñ ilaty şäherlerde ýaşapdyr, esasy dänelik ekinleri ösdürip ýetişdiripdir, olary bolsa Ýefratda we Nilde has giçki döwürlerde mallary ösdürüp ýetişdiripdirler, şolar bolsa ýerli ýabany görnüşlerinden eldekileşdirilipdir we şolary göni ýagdaýda we göni bolmadyk ýagdaýda Haldeýe beripdirler. Bu oturymly ekerançylyk medeniýeti mallary ösdürip ýetişdirmekden başga ýagdaýlarda eýýam Änewde bize mälim bolan ikinji gonalgalarda ahyrky derejesine çenli ösdüripdirler. 13 Bu däp-dessur dünýäniñ haýsy böleginde bolup geçýär, medeni ösüşiñ bu ulgamy nireden geçýär? Gadymy Ýewropa hakynda biz nämeleri bilýän bolsak, indi biz şol mahallar Hazaryñ añyrsyndaky sebtiñ bugdaýdyr arpany we “trofly ýerlerde ösdürilip ýetişdirilýän” eldekileşdirilen haýwanlary neolit döwrindäki Ýewropa getirendigini we has giçki döwürlere çenli olaryñ deregine hiç zady almandygyny gypynç etmän aýtmak bolar. Biz Änewde has irki medeni döwürlerde ýüze çykarylan, adamzadyñ gazanan üstünlikleriniñ arasynda öz mynasyp ornuny tapan medeni parçalaryñ hiç birini hem Afrikanyñ bermändigini ynamly aýdyp bileris diýip hasap edýärin… Häzirki wagtda biz onuñ ýaşamagynyñ ýatlanyp geçilen tapgyrynda şol medeniýetleriñ ýerleşen çäklerini (bu ýerde gadymy Suz ýa Ilam medeniýetinden söz gidýär, B. G.) takyk kesgitlemek üçin maglumatlara eýe däldiris. Munuñ özi professor “Saýsyñ” belläp geçişi ýaly, Wawilon tekizligi bolup bilmez. Ol öz tebigy häsiýeti boýunça geçip bolmaýan batgalyk bolupdyr we ony oba hojalyk maksatlary üçin “diñe kanallary gazmaga, kerpiç guýmaga we ony emeli ýagdaýdaky esasda öýleri hem-de ybadathanalary gurmaga mümkinçilik berýän ýokary medeniýeti bolan adamlar” peýdalanyp bilerler. Iki derýanyñ tekiz böleginde her yyldaky dowamly suw joşmasy şeýle tebigy şertleriñ ýüze çykmagyna sebäp boldy, şol derýalaryñ birinde suwuñ joşmagy beýlekisindäki şeýle suw joşmagy bilen gezekleşip gelýär we Septambr aýyna çenli dowam edýär. Has soñra, Änewiñ irki medeniýetiniñ gülläp ösýän döwründe Wawilon tekizligi heniz hem aýlagyñ suwunyñ astyndady. 14 Derýalary öz hajatlary üçin peýdalanmaga ilkinji gezek girişen adamlaryñ köp nesilleriniñ ýaşap geçen döwrüniñ dowamynda jülgelerde ýaşap geçendiklerine hiç bir hili ikirjiñleme bolup bilmez, şol ýerlerde şertler şeýle bir agyr bolmasa-da, kynçylyklary ýeñip geçmek üçin ep-esli derejede injenerlik ukyplaryny ösdürmegiñ endiklerini ele almagy talap edýärdi. Bu bolsa uly wagt aralygyny göz öñünde tutýar, ol bolsa Änew III mis asyrynda günortadaky gadymy depäniñ dowam eden irki döwrüne gabat gelýär we mümkin bolan birnäçe göçüş tapgyrlary bilen utgaşyp gelýär, şonda Suziana(ilam) Ýewrata barylýan ýolda iñ soñky duralga bolup bilerdi, Wawilon medeniýeti bolsa şondan gözbaşyny alýar. Bu medeni döwürleriñ sebitiñ daşky dünýäden üzñeleşmeginiñ döwri bilen deñeşdirip görmek Mezopotamiýadan gündogara tarap olaryñ gelip çykan ýerlerini kesgitleýär… Demirgazykdaky gadymy depäniñ ikinji medeni döwründe düýäniñ, itiñ, geçiniñ we granitiñ yzlarynyñ tapylandygy, şeýle hem bezelen kramiki gap-gaçlaryñ täze görnüşleriniñ ýüze çykarylandygy mälimdir. Biziñ eýýamymyza çenli IX asyrdan Salmansar II çenli Wawilonda we Assyriýada bir örküçli düýe barada ujypsyzja ýatlamalar, düýeleriñ günorta Änewde dörändigi baradaky çaklamany berkidýär. Granitiñ esasy tebigy çeşmesiniñ Hindiguş daglarynda ýerleşýändigi sebäpli şolaryñ Änewde duş gelmegi medeni gatnaşyklarynda özleriniñ Änewdäki atababalary bilen çalymdaş bolan adamlaryñ günbatar ugurda gündogar Eýrana ýa-da Bakteriýa göçüp gelendiklerini görkezýär, munuñ özi bolsa, hususan-da, biziñ barlaglarymyzyñ meselesi bolup durýar. Şumerler(Sumerler) hem diñe Haldeý tekizligine göçülip barlandan soñ, ýolbarsyñ bardygyny bilipdirler. 15 Gündoardan günbatara göçülen halatynda Änewiñ we Susýananyñ bolşy ýaly öñ göçülip barlan, ekerançylygyñ we oturumly yaşaýşyñ dörän ýerleri munuñ üçin başlangyç nokat bolup hyzmat eder. Ilkinji Änew medeniýetiniñ turuwbaşynda ýüze çykarylan ýagdaý, gonalgalaryñ döremegi, ekerançylyk we tañsyk (keramiki) gap-gaçlary ýasamagyñ tilsimatynyñ ösüşi we şekillendiriş sungaty mundan beýläkki ösüş üçin wagtlaýyn ilerlemeleri talap edýändigine ikirjeñlenme bolup bilmez, şol ýagdaý bolsa heniz hem görlüpeşidilmedik tümlüklere bürenýärdi. Mysal üçin, Haldeý tekizliginiñ giçki tebigy ykdysady mümkinçilikleri dürli etniki we dil toparyndaky halklaryñ Sumer(şumer) medeniýetine köre-körlük bilen goşulmagyna getirdi, dogrusy, gündogar Eýranda adamlaryñ öz yzlaryna düşmekleri üçin çalymdaş şertleriñ emele gelmegi mümkin bolmajak ýaly bolup görünýär, şolaryñ bir bölegi – Sumerler bolsa, soñra günbatara tarap ýola düşüpdirler.”4 R. Pumpelliniñ baş tutanlygyndaky amerikaly ekspedisýa toparynyñ başda Änew bolmak bilen gadymky Türkmenistanyñ adamzat siwilizasýasyna goşan ajaýyp goşantlary hakyndaky bu açyklamalaryny, olardan soñraky ylmy işler hem doly tassyklap, onuñ üstüni yetirdi we ýetirýär. Bu ekspedisiýadan soñky 50 ýyl töweregi edilen barlaglaryñ we ylmy işleriñ esasynda öñki SSSRiñ tanymal alymlarynyñ tarapyndan ýazylan ;TSSR Taryhy;nyñ I. tomunda, Türkmenistanda adamzat ýaşaýşynyñ galdyran 300,000 ýyllyk yzlaryny görkezmegiñ ardyndan, Jeýtun we Änew medeniýetleri hakynda şeýle maglumatlara gabat gelýäris: “ Köpetdagyñ eteklerinde, ýeriñ tebigy suwarylmagy üçin peýdalanyp boljak gaty akýan 4 Ýene şol ýer s. 81-88(gysgaldyp alyndy) 16 çeşmeleriñ we bulaklaryñ boýunda täze medeniýet emele gelýär we täze ekerançylyk durmuşy gurulýar. Hut şol dag etek welaýatlary şondan beýläk Türkmenistanyñ gadymy ilatynyñ we şol ilat bilen ýanaşyk sebitlerindäki ilatyñ taryhynda esasy orny eýelemeli bolupdyr. Yzgytsyz tebigy şertler sebäpli primitiw ekerançylygy bolup bilmedik ýerleri bolan beýleki goñşulykdaky welaýatlarda awçylykdan, iýmit çöpleýjilikden we balyk tutmakdan öý haýwanlaryny edinmeklige geçiş amala aşýar, bu geçiş bolsa adamlaryñ ýaşaýşyny ozalkydan has üpjünçilikli edipdir. Şoña görä, Jebel gowagynyñ ýokary gatlaklarynda ýabany haýwanlaryñ süñkleri bilen birlikde öý geçileriniñ süñkleriniñ hem peýda bolanlygy tötänden däldir. Türkmenistanda gezip ýören awçylaryñ, balykçylaryñ we iýmit çöpleýjileriñ ilkidurmuş medeniýetiniñ zamany gutarýar. Dag eteklerinde ekerançylyk, sähralardaky we çöllerdäki welaýatlarda maldarçylyk – hojalygyñ progressiw ösüşiniñ esasy iki ugry bolup, şu ugurlar şol iñ gadymy medeniýet esasynda ösüpdir. Şu ýerde neolit zamanynda bolan wakalaryñ gidişine doly suratda düşünmek üçin, Türkmenistanyñ çöllerini we sähralaryny goýup, dag eteklerine geçmek, birinji nobatda hem Garagumuñ üstüne Köpetdagyñ ägirt uly gaýalarynyñ abanyp durýan ýerine geçmek gerek. Ýer şarynyñ ýüzündäki iñ gadymy we öñde baran ekerançylyk medeniýetleriniñ biriniñ başlangyjyny hemde ilkibaşdaky ösüşini beýan edýän has irki ýadygärlikler hut şu ýerden, Eýran daglygy bilen Turan düzlüginiñ arsyndaky serhetden tapyldy. Şol medeniýetleriñ iñ gadymylary Jebel gowagynda irki neolit adamlarynyñ heniz ýaşan zamanynda, ýagny biziñ 17 eramyzdan(eýýamymyzdan) ozalky takmyn V-nji müñ ýyllyga degişlidir. Birinji nobatda Aşgabadyñ 30 kilometrlik demirgazyk-günbatar tarapyndaky Jeýtunyñ ýanynda bolan oturym ýeri şonuñ ýaly ýadigärlikdir. Şol ýerde gumlyk depäniñ üstünde palçykdan salnan jaýlar bolupdyr. Şol jaýlaryñ diwarlarynyñ bir bölegi togalanan toýun palçykdan salnypdyr, ondan has soñraky zamanda bolsa bu palçyk süýrüräk çig kerpiçler bilen çalşyrylypdyr. Şol zamanyñ başga bir ýadigärliginde, Gökdepeden gündogar tarapdaky Çopandepede bolan jaýlar hem şonuñ ýaly edlip salnypdyr. Şu iki ýadygärlik özboluşly neolitik medeniýete degişli bolupdyr, şol medeniýeti özüne has mahsus ýadygärligi boýunça Jeýtun medeniýeti diýip atlandyrmak bolar. Şu medeniýet SSSR-iñ territoriýasynda (çäginde) bolan iñ irki ekerançylykmaldarçylyk taýpalarynyñ medeniýetidir… Biziñ eramyzdan (eýýamymyzdan) ozalky IV-nji müñ ýyllykda gadymy ekerançylyk oturum ýerleri aýratyn giñ ýaýrap, şol wagtda günorta Türkmenistanda ýaşaýan oturumly taýpalar özboluşly we özleriniñ zamanyna garanyñda ýokary derejede ösen enolitik medeniýeti döredýärler… Şeýlelik bilen, Günorta Türkmenistanyñ teritoriýasynda (çäginde) biziñ eramyzdan ozalky V-IVnji müñ ýyllyklarda hojalykda aýgytly üýtgeşmeler bolupdyr. Awçylygyñ we iýmit çöpleýjiligiñ deregine ekerançylyk, maldarçylyk, barha ösüp barýan metallurgiýa hem-de küýzegärçilik önümçiligi gelipdir… Köpetdag etegindäki zolagyñ oturymly oazisleri özleriniñ ösüşinde Orta Aziýanyñ beýleki sebitlerinden öñe geçýärler. Amatly tebigy şertler şuña ep-esli derejede ýol açypdyr. Mundan başga-da eneolitiñ we bürünç asyrynyñ dowamynda Gadymy Gündogaryñ 18 örän ösen medeniýetleri bilen Günorta Türkmenistanyñ aragatnaşygy Orta Aziýanyñ beýleki welaýatlarynyñ şol medeniýetler bilen aragatnaşygyndan has güýçli bolupdyr. Günorta Türkmenistanyñ eneolit medeniýeti gadymy ekerançylyk medeniýetleriniñ demirgazykdaky merkezleriniñ birini emele getiripdir, bu medeniýetler bolsa Balkan ýarym adasyndan başlap Kawkazyñ we Eýranyñ üsti bilen Demirgazyk Bulujystana hem Hind derýasynyñ aşak akymlaryna baryp ýetipdir. 5 Änew medeniýetiniñ adamzat taryhyndaky ähmiýeti hem-de onuñ dünýä siwilizasiýasynyñ, ylaýtada Mezopotamýa (Sumer) medeniyetiniñ gözbaşy bolanlygy soñky edilen ylmy işlerde-de nygtalýar hem ykrar edilýär: Amirkanyň hem bütin dünýanyň tanymal alymy, ençeme uly tomlardan ybarat „Adamzat medeniýetleriniň taryhy” atly eseri döreden ;Will Dorant; özüniň bu işiniň birinji tomunyň “Medeniýet sallançaklary, Orta-Aziýa ;Änew; - akly haýran edýän ýollar” diýen sözbaşyly bölüminde şeýle ýazýar: “Haçan-da biz geologlar taryhdan öňki uzak geçmişleriň dumanyna aralaşmaga synanşanymyzda, şu günki Orta-Aziýanyň gurak çölleri, irki zamanlarda çygly hem maýyl kilimaty bolandygyna ynanýarys hemde bu ýerlerde gölleriň we bol suwly akabalaryň bolandygyny görýäris. Buzlaryň iň soňky gezek çekilen geologik döwründe bu ýerlere gurakçylyk aralaşýar, ýagyn suwlary bolsa bu ýerde döredilen obalardyr şäherleriň saklanyp galmagy üçin ýeterlik bolmaýar. Hut şonuň üçin hem bu medeniýetleri döreden adamlar, öz ýurtlaryny taşlap suw gözleginde dünýäniň dört 5 Türkmenistanyň (TSSR) Taryhy, Türkmenistanyň ylymlar akedemiýasy, I jilt, Aşgabat-1959, s. 37-45 19 ýanyna dargamaly bolýarlar. Bakteriýa ýaly ýary göwresi çölüň çägesine gömülip galan şäherlerde gaty köp ilatyň ýaşandygyny görýäris. Hatda 1868-nji ýyldada Günorta-Türtüstanyň 80,000 ýaşaýjysy, süýşüp gelýän çägelerden howatyrlanyp ýurtlaryny terk etmäge mejbur bolupdylar. 1907-nji ýylda ;Pumpelli; Änewde (GünortaTürküstanda) biziň eýýamymyzdan öňki 9-njy müň ýyla degişli medeniýetiň galyndysy hasaplanýan daş gurallary hem başga zatlary gazyp çykardy… Biz bu ýerde arpa, bugdaý we dary ýaly gallalaryň ýetişdirilendigini, mis ýaly metallaryň ulanylandygyny, haýwanlarň ekdi edilip ýetişdirilendigini hem-de taňsykdan (kramikadan) ýasalan bezeg şaýlaryň ulanylandygyny görýäris. Şu düşünjeden hereket etmek bilen biz, öz bilip bilmeýän zatlarymyz üçin şeýle bir pikiri öňe sürýäris: Ýagynsyz asmanyň abanmagyna we guraklyga uçran topraklardan emele gelen çölleriň basgysyna çydap bilmedik ilat, üç ýana dargap, döreden medeniýetlerini hem özleri bilen alyp gidýärler… olar, gündogara tarap Hytaý, Mençury hem demirgazyk Emirka, gönorta tarap Demirgazyk Hindistana, günbatara tarap bolsa Ilama, Sumere we Müsüre hatda Italya we Ispanýa çenli baryp ýetýärler. Susada (häzirki günorta-günbatar Eýrandaky Şuş) irki Ilamda tapylan köne medeniýet galynydlary-da Änew medeniýetiniň tipi bilen şeýle bir meňzeş welin, adamzadyň medeni taryhynyň ümüş-tamyşynda, takmynan biziň eýýamymyzdan 4 müň ýyl öň, Änew bilen Susanyň arasynda medeni gatnaşyk saklanandygna esas döreýär. Şeýle bir meňzeşligiň hem yakyn garyndaşlygyň bolsa, Änew bilen Mezopotamiýadyr Müsüriň gadymy sungat we el işlerinde görülmegi, bu ülkeleriň arasynda-da 20 taryhdan öňki döwürlerde gatnaşygyň bolandygyny hakyda getirýär…“6 Alym sözüniň dowamynda sumerlileriň hem Orta-Aziýadan ýa Hindistandan ýa-da Kawkazdan gelen bolmak ähtimallaryny öňe sürenden söň, sumerlileriň dili bilen mogul (mangul) diliniň arasynda bar bolan meňzeşlikleri-de nygtap geçmek bilen, özüniň bu baradaky jemleýji pikrini şeýle açyklaýar: „Ýazuwa geçen taryhyň azyndan 6 müň ýyl ýaşy bar. Biziň elimizdäki maglumatlara görä bu döwrüň deň ýarysynda ynsanlyk hereketiň merkezi ýakyn gündogar bolupdyr. Ýakyn gündogar diýip gümürtigiräk salgy bermekden biz, bütin Gündogar-Aziýany göz öňünde tutýarys. Bu giňişlik, Orsýet we Garadeňziň günortasyny, Ýakyn-Gündogar bilen gatnaşykda bolan Müsüri-de öz içine alýar. Bu giňişlikde ýaşaýan örän işeňňir hem dörediji halkyň döreden dürli medeniýetleriniň bir-birine ýetiren garşylykly täsiri netijesinde: Ekerançylykdyr söwda gatnaşyklary, at ýetişdirmekdir araba ýasamak, zikge kakmakmakdyr kredit düzgüni ýola goýmak, dokmaçylykdyr el işleri, döwlet hem kanun, ýazuwdyr elipbi, matematikdir meditsine, ylmy esasda ýer suwaryş sistemasy, geometriyadyr astronomiýa, edebiýatdyr saz sungaty we… ýüze çykypdyr. Şu günki Emirkanyň we Ýewropanyň medeniýetide Kret adasy, Ýunan hem Rimiň araçylygy bilen, gönüden-göni şol medeniýetlerden gelip çykypdyr… Eger-de biz öz medeniýetimiziň hakyky esaslandyryjylaryny sylamak isleýän bolsak, Orta-Aziýa minnetdar bolmalydyrys.“7 6 Will Durant „Kulturgeschichte der Menschheit“ Köln-1985, s. 109110 7 : ýene şol ýer, s. 115 21 Eýranly taryhçy Dr. M. Mäşkur hem bu ugurda seýle ýazýar: „Wawilonyň ilkinji oturumly uruglarynyň sumerliler ýa-da samidler bolandygy hakynda, dürli garaýyşlar bar. Bu gün alymlaryň köpüsi sumerlileriň Wawilonda oturumlylyga geçendigini nygtaýarlar. Sumer ýurdy Töwratda ;Şen-ar; ady bilen geçýär… Sumerden tapylan bürünç şaýlardan düşünilşine görä, olary Ýefrat derýasynyň ýakalaryna birden, garaşylmadyk ýagdaýda gelip, medeniýetlerini bolsa Hzar deňziniň günorta-gündogaryndan özleri bilen getiripdirler. Emma alymlaryň kä birleri bolsa, olaryň deňiz tarapyndan bosup gelendiklerini öňe sürýärler.“8 Ýene bir Eýranly taryhçy Hasan Pirniýa bu barada şeýle ýazýar: „… Emma akkadlaryň we sumerlileriň nireden gelendigi hakynda, Aşgabadyň golaýyndaky Änew, Astrabadyň ýakynyndaky (Türkmensähradaky B. G.) Tureňdepe( kä çeşmelerde Turandepe B. G.) hem-de Daraýgezden (Mäne-Çäçe töweregi B. G.) tapylan taňsykdan (keramikadan) ýasalan gap-gaçlar we şoňa meňzeş zatlaryň ýasalşy Ilam istili bilen deň bolup, altyn küýzeleriň ýüzünde bolsa sumerlileriň suratlary gazylandygyny göz öňünde tutmak bilen kä alymlar, Ilam medeniýeti bilen Türkmenistan medeniýetiniň bir-birine baglanşygy bolupdyr, belki-de sumerliler hem demirgazyk tarapdan pars aýlagyna hem-de Wawilon jülgesine gelendirler diýen pikri öňe sürýärler…“ 9 Indi, Türkmenistanyň gadymy taryhyny öwrenmekde iň esasy işler edip, bu ugrda örän ylmy eserler ýazan, tanymal alym ;Vadim M. Masson;yň eden 8 : Muhammedjäwad, Mäşkur “Iran där ähde bastan” Tähran-1985, s. 115 9 Hasan, Pirniýa „Taryhe Irane bastan“ Tähran- birinji tom, s. 113114 22 açyşlarynyň esasynda öňe süren pikirleriniň, biziň temamyza degişli taraplary bilen tanyş bolalyň. Ol, Alman dilinde “Das Land der tausend Städte” (Müň şäheriň ýurdy) ady bilen çap bolan we girişinde “bu eser ors dilinde çap bolandan soň, soňky ylmy tejribeler bilen has baýlaşdyrylandyr” diýip nygtalan kitabynda şeýle ylmy nazaryýalary öňe sürýär: “Altyndepe töwereginde ilkinji ekerançylaryň oturumly ýurtlary iň giç b. e. o. 5000 ýylda ýüze çykandygy bellidir. Olardan, ýüzi ýönekeý geometrik nagyşlar bilen bezelen küýze döwükleri galypdyr. Şol döwriň ýaşaýjylary öz döreden medeniýetlerini ösdürip ýaýratmagy başarypdyrlar. Biz bu ösüşi yzarlanymyzda, küýzeler yzygiderli owadanlaşýar hem bezegleri artýar. Bezeglere haýwanlaryň we ynsanlaryň suratlary-da girýär, şonuň ýaly hem çylşyrymlaşýar. Sazlaşykly iki reňkli nagyşlar, keçäniň ýüzüne salynýan nagyşlary ýatladýar. Gazuw işlerinde köp gabat gelýän bürünçden guýulan, owadan daşlardan şekillendirilen gap-gaçlar, tehnikanyň ösendigini aňladýar. Olar, ekerançylykda has öndümliräk tehnikalary girizmek üçin, dürli suwaryş gurallary döredipdirler… Radio-karbon usuly bilen kesgitlenende, döredilen gadymy şäherleriň taryhy b. e. o. Üçünji müň ýyla gabat gelýär… Altyndepedäki şäheriň aýry-aýry böleklerinde (etraplarynda) geçirilen gazuw işleriň netijelerini şeýle suratlandyryp bileris: şäheriň ýaşaýjylary aýry-aýry gatlaklara bölünip, ol gatlaklaryň arasynda bolsa manyly çäkler saklanypdyr. Bu şäheriň ähli böleklerini öwrenmek arkaly onuň ilatynyň sanynyň hem takmyny belli bolýar. 23 Bu gadymy şäherleriň ilatynyň sany bir çaklama bilen 6000-7500 ýaşaýjydyr. Bu san şol döwür üçin örän manylydyr. Sumer medeniyetiniň merkezi bolan UR şäheriniň ilaty hem b. e. o. 2500 ýylda 10000 adamdan ybarat bolupdyr… Altyndepede henize çenli bir köşk ýüze çykamdy we häzirlikçe ol hakda belli birzat aýdyp bolmeýar. Şonuñ ýaly-da bu ýerde dünýewi hökümetiñ gülläp ösmegi, ýurdy dolandyrýan ýokary gatlak üçin aýratyn bir hökümet merkezini talap edýän derejä baryp ýetendigi hakynda hem belli birzat aýdyp bolmaýar. Emma bu barada, gazuw-agtaryş işlerimiziñ dowamynda birgiden dini (kult) merkezi ýüze çykdy. Bu bolsa adatdan daşary uly jaýlaryñ ýadigärligini añladýar. Bu merkez bronz döwrine degişli şäheriñ gündogar tarapynyñ daşynda aýratyn ýöriteleşdirilen etrapda ýerleşýär. Onuñ harabalarynyñ galyndylary özbaşdak kiçijik bir depe döredýär. Bu ýerden tapylan zatlar, gurluşuk taryhynyñ çylşyrymly nusgasyny hemde belli bir dini kompleks ýadigärligini görkezýär. Bu gurluşykda esasy gyzyklanma döredýän zat onuñ gündogar ýüziniñ dabaraly dekorydyr; sebäbi ol, şähere ýakynlaşýan herbir ýolagçynyñ her zatdan öñürti ünsüni özüne çekýär. Bu binanyñ düýbüni tutmak üçin has gadymy bir binanyñ harabalaryndan emele gelen depäni ulanypdyrlar. Bu depäniñ bişen kerpiçden örülmegi, üç döwri özünde janlandyrýan örän haşamly binanyñ döremegine mümkinçilik beripdir; birinji döwürde depäniñ daş töwereginiñ gaty köp bişen kerpiçler bilen örülmegi, dört gatdan ybarat minara çalymdaş binany döredipdir. Onuñ öñ tarapy takmynan 21 mitirdir. Ikinji gatynyñ polyny (petegini) üç gatdan ybarat sütünler bezäpdir. Bu gurluşygyñ daş görnüşi Sumer hem Wawilonyñ dünýä belli “Ziggurat”laryna 24 meñzeýär. Olar Wawilon minaralarynyñ keşbinde Bibil tekstine hem giripdir. Emma bu binanyñ Sumer zigguratlaryndan üýtgeşik ýeri, üç burçly bolup dördünji burçy bolsa bronz döwrüne degişli bir depe bilen çäklenmegidir. Şeýle ýagday bu örän gadymy gurluşygyñ mimarçylyk (arhitektura) haýbatyny hem-de ruhy täsirini azaldýar, emma öz gezeginde has azyrak iş güýjüni hem gurluşyk materýallaryny talap edendir. Bu meseläniñ bolsa Altyndepelileriñ durmuşynda uly rol oýnanlygy aýdyñdyr...”10 Alym Altyndepäniň arhitektura we heýkeltaraşlygynyň aýratynlyklary hem onuň din bilen bolan baglanşygyny düşündirýän bölüminde, şol sanda şeýle ýazýar: “Daşdan ýasalan bir plaketiň ýüzündäki bir haç (atanak) bilen ýarym aýy suratlandyrýan, şonuň ýaly hem bir gurt bilen öküziň kelleleriniň heýkelleriniň tapylmagy, aýratyn üns çekiji hem manylydyr. Öküziň gözi, hem-de bir aý görnüşindäki heýkeljigiň ýanyndaky ýyldyz, ýakutdan ýasalypdyr. Bu tapylan zatlary bilelikde alanyňda, belli bir çylşyrymly hem köp taraply funksiýany aňladýar. Gadymy Mezopotamiýadaky dini tekstleriň düşündirişine görä, aý taňrysy Nin-Sun, güýçli hem gyzma öküz görnüşinde ýüze çykypdyr. Heýkeltaraşlar ony altyndan ýasalan öküzüň heýkeli bilen suratlandyrypdyrlar. Aý taňrysy Sumeriň UR şäheriniň iň ýokary derejeli goraýjysydyr. Hut şonuň üçin hem örän uly hem çylşyrymly çokunma jaylary (kultkompleksi) oňa hödürlenipdir. Bu şäheriň meşhur zigguraty hem şoňa degişlidir (bu ybadathananyň ady ANUdyr, B. G.). Nin-Siniň Altyndepedäki ýerli wariýanty bolan bir erkek “Aý Taňrysy” hem ünsi çekýär. Oňa-da bu şäheriň bir dini kompleksi 10 Vadim M. Masson „Das Land der tausend Städte“ München-1987, s. 22-31 25 hödürlenipdir. Bu kompleksiň köp gatly diňi (minarasy) Sumeriň zigguratlarynyň prototipidigi (irki nusgasydygy) aýdyňdyr. Bu merkez, Altyndepäniň şäher gurluşynyň aýratynlygynyň simbolydyr… Iş bölünşikleriniñ netijesinde dürli önümleriñ artmagy, bu we beýleki ugurlardaky görnükli ösüşler, yktysadiýetiñ dürli pudaklarynda ylmyñ ösmegini talap edýärdi. Tehnologiýa ugrundaky ylmy barlaglaryñ görkezişine görä, Altyndepäniñ küýzegärleri gyzgyn howa şertlerine uýgun örän manyly maglumatlar edinipdirler, demirçileriñ (metalorglaryñ) hem gazanan üstünlikleri az bolmandyr. Çünki olar metallary örän inçelik bilen eretmek tehnikasyny talap edýän metodlar arkaly ýokary hilli guýma sungat önümlerini öndürmegi ussatlyk bilen başarypdyrlar. Obahojalykda, ýerleriñ üstünde işlemekde tohum sepme we suwarma möwsumlerini astronomiýa maglumatlaryñ esasynda, kalendar ýyl dönümlerini hasaplamak arkaly öñünden kesgitläpdirler. Tebigy hadisalaryñ bir-birine gabat gelmeklerini hem-de asman jisimleriniñ hereketini hem netijelerini hasap edip, şonuñ esasynda bolsa kalendar düzmeklik, öz nobatynda matematik ylmynyñ esaslaryny bilmeden mümkin bolup bilmezdi. Altyndepe arhitekturasynda ulanylan usullar-da olaryñ geometria ylmy bilen hem belli derejede tanyş bolandyklaryny görkezýär... Arhitektura derňemeler, Altyndepede-de Sumerde bolşy ýaly uzynlyklary ölçmekde belli bir sistemanyň ulanylandygyny subut edýär. Köp sanly agram daşlaryň (kileleriň) ýüze çykmagy bolsa, agramlary ölçmekde-de belli sistemanyň bolandygy hakda gürrüň etmäge ýol açýar. Seýle ölçegler bilen, ýygnalan hasyllaryň möçberini hasaplapdyrlar. Şonuň ýaly hem metalorglar (demirçiler) aýry-aýry metallaryň 26 agramyny örän dogry hem inçelik bilen ölçüp bilelikde eretmek arkaly täze metallar döredipdirler… Heýkeltaraşlykda örän uly kelleleri kiçi göwreleriň üstünde goýulmagy hem-de bütin ünsi özüne çekýän iňňän uly gözleriň oturdylmagy görülýär. Sumerlilerde şeýle uly gözleriň hem gulaklaryň, bilim hem hüşgärlik organlary hökmünde, taňrylaryň bar zady görýän hem eşidýändiginiň simboly bolmagy ýerliksiz däldir… Biz, Altyndepe medeniýetinde suratlandyrylmagy we düşündirilmegi täze metodlar hem gurallar talap edýän bir dini sistemanyň ýüze çykandygyny kabul edip bileris.”11 Alym soň, Altyndepede medeniýetinde belli bir ýazuwyň ýüze çykandygyny subut edýän alamatlaryň tapylandygy hakynda örän gyzykly hem manyly maglumatlar berýär: “Jemgiýet strukturasynyň özgermegi bilen çygry örän giňelen maglumatlary bellige alyp saklanmalydy. Bu mesele bolsa, bu gazanylan bilimleri özünde saklap bilmek üçin ynamly hem mynasyp belgileri oýlap tapmak zerurlygyny ýüze çykarýar. Şeýlelikde Altyndepäniň ýaşaýjylarynyň belli bir ýazuw sistemasyny ulanan bolmaklary örän ähtimaldyr. Dogrudan-da, taňsykdan ýasalan aýal heýkelleriniň ýüzüne gazylan bir näçe belgiler tapyldy. Bu belgileri, bir-birine ylaýyk gelýän alty topara bölmek mümkindir. Olar dowamly gaýtalanýar, her bir heýkelde aýry-aýry belgiler topary, belli formalarda biri-birine baglanýar… birinji hatarda bir ýyldyz belgisi bilen asmandaky bir hanym taňryny, gülläp oturan bir agajyň pudagy bilen bolsa, belli ösümlikleriň ýa-da bugdaýyň goraýjy taňrysyny suratlanyrylan bolmalydyr. Bu belgileriň bir 11 : ýene şol. S. 37-38 27 näçesi protoilam (Ilam ýazuwynyň aňyrsy) piktografiýasynda-da gabat gelýär. Tapylan ýeketäk nusga bolan bir möhüriň ýüzünde bolsa protohind (Hind ýazuwynyň aňyrsy) ýazuw sistemasyna degişlidigi açyk belli bolýan belgiler bar. Sowet alymlarynyň Ý. V. knorozowyň ýolbaşçylygynda, protohind tekstlerini ýüze çykarmakda ulanylan metodlar bilen derňänimizde, Altyndepeden tapylan bu ýazuwy “belli bir uly hanym ýa erkek taňryny aňladýar” diýip ýorup bileris… Bularyň barysyny göz öňünde tutmak bilen biz, Altyndepäniň ýaşaýjylarynyň özleriniň hem bir protohind ýazuw sistemasy bolan bolmaly ýa-da her halda protohind ýazuw tekstlerini okap düşünipdir diýip bileris…”12 Sumerlileriň biziň gadymy topraklarymyzdan göçüp gidendigi hakda gürrüň edýän çeşmeler gaty köp. Biz bu ýerde gürrüňimizi ors arheologiasynyň atasy hasaplanýan “N. Nikolskiniň” sözleri bilen jemleýäris: “Sumerlileriň ata watany Türkmenistanyň Aşgabat şäheriniň töweregidir. Bu ýeriň kurganlaryndan (depelerinden) tapylan, daşdan, kümüşden we taňsykdan ýasalan zatlar, Mezopotamiýanyň günortasyndaky sumerlilere degişli depelerden tapylan zatlara gaty meňzeşdir. Bütin bu zatlar “sumerlileriň şu günki Türkmenistandan Mezopotamiýa göçüp baran bolmagy güýçli ähtimaldyr” diýen netijä eltýär. Bu iki medeniýetiň iň soňky analizleri, olaryň arasynda köp sanda ortak zatlary ýüze çykarypdyr. Sumerlileriň baş taňrylary bolan ;En-Lil;iň tutan orny, Mezopotamiyanyň günortasyndaky düzlükler bolman eýsem, daglyklarda bolupdyr. Belki12 ýene şol. S. 38-40 28 de ;Köpetdagyň; etekleri olaryň ata watany bolandyr…”13 Ýokarda getirilen ylmy faktlar ýagny, arhelogik barlaglaryñ netijesine hem-de tanymal alymlaryñ olar hakyndaky ylmy ýorum we analizlerine üns berenimizde şu aşakdaky netijeler aç-açan yüze çykýar: 1- Adamzadyñ medeni taryhynyñ üçünji etaby, ýagny jülge medeniýeti* biziñ eýýamymyzdan ozalky VIV-nji müñýyllyklarda Köpetdag we Hindiguş ýaly daglaryñ eteklerindäki jülgelerde, dagdan inýän çeşme suwlarynyñ töwereginde dowam edipdir. 2- Bu jülge medeniýetleri biri-birinden üzñelikde hem-de özboluşly dowam edipdir. 3- At, düýe we öküz ýaly, adamzat medeniýetiniñ ösmeginde örän aýgytly rol oýnan haýwanlar ilkinji gezek Köpetdag eteklerinde has takygy Änewde eldekileşdirilipdir. Bu haýwanlaryñ we soñrak bolsa tigirli arabalaryñ ulanylmagy bolsa, Änew medeniyetiniñ, bu medeniýeti döerden adamlaryñ üsti bilen dünýäniñ beýleki ýaşaýyş merkezlerine ýaýramagyna mümkinçilik döredipdir. 4- Biziñ e. oz. IV-nji müñ ýylyñ dowamynda Türkmenistanyñ we bütin Merkezi Aziýanyñ çenden aşa gyzyp guraklaşmagy we Garagum çölüniñ has ýaýramagy sebäpli, Äenw medeniýetini döreden ilatyñ uly bölegi dünýäniñ dört ýanyna ýaýrapdyr hem-de olar Mezopotamýa we Hindistan ýaly ýaşamaga amatly 13 K. Matweew, A. Sazonow „Zemlýa Drewnego Dwureç-ýa“ Moskwa-1986, s.38 *: Alymlaryň kesgitlemegine görä adamzat medeniýetiniň iň gadymy etaplary şeýledir: 1-nji etap b. e. oz. 11,500-6,200 süýji suwly deňizleriň töwereginde (Aral, Hazar we Garadeňiz bir bitewi süýji suwly deňiz bolan döwri), 2-nji etap b.e.oz. 6,200-5,800 Delta (derýalaryň deňizlere guýýan ýeri) medeniýeti, 3-nji etap Jülge medeniýeti b.e.oz. 5,0004,ooo. 29 ýerlerde, özleriniñ baý tejribelerinden peýdalanmak arkaly, dünýäniñ iñ esasy gadymy medeniyetleriniñ döremeginde aýgytly rol oýnapdyrlar, hatda ýazuwly taryhyñ başlangyjy bolan Sumer(şumer) medeniýeti-de Änew medeniýetiniñ özboluşly dowamy bolupdyr dimäge ynandyryjy esaslar bar. Bu hakykaty biz öñki işimizde Turkmen we Sumer dillerini hem-de bu iki medeniýetiñ beýleki pudaklaryny garşylaşdyrmak arkaly doly subut etmägi synanşypdyk. Eliñizdäki işimizde bolsa, yokarda-da belläp geçişimiz ýaly, ÄnewAltyndepe medeniýetleriniñ dowamyny gözden geçirip, Beýik Parfiýa (Part, Parlar, Ärsaklar) döwletini guran ata-bablarymyz hakda gürrüñ edýäris. 30 Türkmenistan M.Ö. III. binyıl (Türkmenistan SSR Tarihi, I. cilt, s. 41) 31 II- Änew-Altyndepe medeniýetiniñ dowamy (b. e. oz. III. Müñýyllyk we II. Müñýyllygyñ başlary) Ata-babalarymyz öz dogduk depelerini hiç haçan unutmandyrlar: Ýokarda görşümiz ýaly biziñ Änew, Altyndepe we Göksüýri ýaly medeniýetleri döreden atababalarymyzyñ uly bir bölegi örän oňaýsyz tebigy hem yktysady şertleriň ýüze çykmagy zerarly, ýaşaýyşlaryny dowam etdirip bilmek üçin täze ýurtlaryň gözleginde ata-watanlaryny terk etmäge mejbur bolup dünýäniñ dört ýanyna ýaýrapdyrlar. Olar Mezopotamýa we Hindistan ýaly ýerlerde özleriniñ baý tejribeleriniň esasynda belki-de ýerli ilatyñ tejribelerinden hem peýdalanyp ýene-de dünýäniñ iñ ösen medeniýetleriniñ bir gidenini döredýärler. Emma olar hiç-haçan öz yzlaryny unutman, eýsem atawatanda galyp şol ajaýyp medeniýeti dowam etdirýän dogan-garyndaşlary bilen yktysady hem medeni gatnaşyklary ýola goýup yzygiderli dowam etdirýärler. Ine, şeýlelik bilen “jülge medeniýetleri”niñ dowamy bolan häzirki Murgap derýasynyñ töwereginde Mary (Marguş), Dejle(Tigir) we Ýefrat(Fyrat) derýalarynyñ arasynda Sumer, soñra Akkad, Demirgazyk Hindistanda bolsa Harappa ýaly medeniýetler bilen garşylykly täsir ýagdaýda ösüş ýollaryny dowam etdirýärler. Şonuñ ýaly-da Neolit döwrine degişli bolan bu medeniýet Altyndepe we Änew töwereginde hem-de Türkmenistanyñ beýleki oturumly ýerlerinde galan ilatyñ tarapyndan dowam etdirilýär. Bu bölümde biz Türkmenistanyñ bu döwrüne gysgaça syn etmekçi. Elbetde bu ugurda biziñ esasy, hatda ýeketäk çeşmämiz, geçen onýyllyklaryñ dowamynda, ylaýta-da Ata Watanymyzyñ garaşsyzlyk 32 döwründe geçirilen gazuw-agtaryş işleriñ netijeleriniñ esasynda ýazylan ylmy işler bolup biler. Ýöne, ýokardada belläp geçisimiz ýaly bu barlaglaryñ ýüze çykaran materýallaryny şol medeniýetleri döreden ilatyñ bu günki nesilleri hem mirasdüşeri bolan türkmen milletimiziñ, başda dili bolmak bilen maddi we ruhy gymmatlyklarynyň, ýagny türkmen aňyýetiniň esasynda ýorup netije çykarylsa has dogry we hakykata has uýgun bolar diýip düşünýärin. Beýleki milletleriň alymlarynyň bitiren hem bitirýän uly işlerine örän uly minnetdar bolmak bilen bir wagtyň özünde, olaryň öz dillerine hem medeniýetlerine uýgunlykda çykaran netijelerine doly uýup olary gaýtalamaklyk, dogry zatlaryň ýanynda ýalňyşlyklardyr ýoýulmalary-da tassyklamakdan başga zat bolup bilmez. Bu bolsa bizi öz taryhymyzy dogry owrenmegimizi bökdär diýip düşünýärin. Mysal üçin biziň halkymyzyñ müňlerçe ýyl bäri gursagynda saklap gelen “Mary” sözüniň (we käbir beýleki gadymy sözleriň) mundan 5000 ýyl ozal ýazuwa geçip galan Sumer dilinde belli manysy bar.14Eger-de biz bu sözi Grekleriň ýazyşy ýaly ;Margiana; we ýa Arap-parslaryñ ýazyşy ýaly ;Merw; ýazyp tekrarlap ýörsek, onda ol özüniñ manysyny hem taryhy ähiýetini belli derejede ýitirýär, edil ;Ýylanly;ny ;Ilýaly; ýa-da ;Daşoguz;y ;Taşauz; ýa-da ;Esen;i ;Gasan; we ;Hasan; görnüşlerinde ýazylşy ýaly. Bu mesele diňe bir sözler barada däl-de eýsem gadymy din, däp-dessurlar we medeniýetimiziň beýleki pudaklary hakynda-da şeýle çemeleşmelidiris. Munuň üstesine-de kä halatlarda belli bir siýasy meýlleriñ hem ylmy işlere zyýan berýänligini göz öňünde tutulmalydyr. Bu barada bir wagtlar öňki şurewi alymlary “TSSR” taryhynda (TSSR 1924-nji 14 Seret: B. Gerey, „5000 ýyllyk Türkmen-Sumer baglary“ Istanbul2005, s. 40-47 33 ýylda döredileni üçin, biz bu müňlerçe ýyly öz içine alýan eseriň adyny “Türkmenistanyň Taryhy” diýip almagy dogry we kanunalaýyk tapdyk) şeýle duýdurypdylar: “Burjuwaz awtorlaryň köplenjisi Orta Aziýa halklarynyň taryhyny höküm süren dinastiýalaryň, tükeniksiz uruşlaryň we çozup girmeleriň taryhyna syrykdyrmaga meýilli bolup, zähmetkeşler köpçüliginiň durmuşy we işi bilen az gyzyklanypdyr. Gündogar halklaryna aýratyn hem türki dilli halklara äsgermezlik bilen garap, şol taryhçylar türkmenleriň we olaryň atababalarynyň medeni hem hojalyk taýdan gazanan üstünliklerini kemsidipdirler”.15 Meniň pikrimçe ýokardaky setirler, şurewi döwründe-de biziň taryhymyza ylaýta-da täze taryhymyza, şol döwrüň şertlerine görä ýoýulmalar girizilendigine garamazdan, örän adalatly duýdurmadyr we şu gün hem öz güýjüni saklaýar. Häzir biz ýokarda ady geçen hormatly alym V. M. Massomyň gymmatly işine salgylanmak arkaly Günorta Türkmenistanyñ (esasan Altyndepäiň) bronz döwri we onuñ Mezopotamýa ýaly beýleki medeniýet merkezleri bilen gatnaşyklary barada gysgaça tanyş bolýarys: “…ýüzünde ýarym aý bilen atanak şekillendirilen bir daş plaketi aýratyn gyzyklanma döredýär. Şonuñ ýaly-da altyndan ýasalan bir öküz bilen bir gurduň kelle heýkelleri. Öküzüň gözleriniň ýüzüne ýakut daşy çekilipdir we maňlaýy bolsa aýa çalymdaş bir bezeg bilen bezelipdir. Bu zatlar eýýäm bu kompleksiň tutuşlyguna nämäni aňladýar we haýsy funksiýany ýerine ýetiripdir? Diýen pikiri özi bilen getirýär. Gadymy Mezopotamýanyň dini tekstleriniñ 15 “Türkmenistanyň taryhy”, I. jilt-1959, s. 10 34 açyklamasyna görä, ol ýerde aý taňrysy “Nanna-Sin” güýçli we gyzma (ýanyp duran) asman öküzi görnüşinde ýüze çykýar, bu ýerde (Altyndepede) bolsa ol, arassa altyndan ýasalan heýkel görnüşinde gaýtalanýar. Aý taňrysy Sumer şäheri “Ur”yň iň ýokary derejeli goraýjysydy, şäheriň dini kompleksi hem hut şoňa bagyş edilipdi. Ur şäheriniň zikkuratynyň meşhur minarasy-da oňa degişlidi. Belli bolşuna görä bu heýkel Altyndepedede “Nanna-Sin”iň ýerli wariýanty bolan “Erkek Aý taňrysy” bolup, oňa-da bu şäheriň dini kompleksi bagş edilipdir. Bu ybadathananyň köp gatly minarasy bolsa aç-açan Sumer zikkuratlarynyň prototipiniň (başlangyç nusgasynyň) dowamydyr. Bu merkez şäher organlarynyň birleşmeginiň simwolydyr we has anygy, ähli gadymy şäherlerde bolşy ýaly, şäheri dolandyrmak baradaky düşünje hem dünýä garaýşy aňladýar…”16 “Arheologlaryñ elindäki bar zatlar, olary gadymy dünýagaraýyş bilen baglanyşdyrmaga mümkinçilik berýär. Diñe her bir elementi janlandyryp göz öñüne getirmekligiň özi belli bir gadymy düşünje sistemasyny aňladýar. Bu sistem öz içinde belli düzgün-tertip bilen bir-birine baglydyr. Häzirki açyşlaryň görkezişine görä şeýle mifologik düşünjeler gadymy döwürler üçin adaty hem-de kanunalaýykdyr. Bu sistem däp-dessur filosofiýasy, dünýä we onuň ýaradylyşy barada örän açyk suratlandyrylmalary öz içine alýar. Häzirki döwrüň ylmy işgärlerine aţdarhalar hem beýleki geň galdyryjy haýwanlar hakyndaky gürrüňler, ýönekeýje ertekiler ýaly görnüp biler. Emma welin gadym eýýämlerde bu zatlara hakyky ýaşaýşy beýan edýän dünýägaraýşyň doly hem kanunalaýyk düşünje sistemi hökmünde baha berilipdir. Altyndepede hem şulara 16 Vadim M. Masson „Das Land der Tausend Städte“ Berlin-1987, s. 34-35 35 meňzeş dünýägaraýyşlar giň ýaýrapdyr diýip bileris. Diňe aý bilen gatnaşykdaky “Asman Öküzi”niň suratynyň özi, bu ugurda inkär edip bolmajak subutnamadyr diýip hasap edip bolar… Bu ugurda ýene-de gaty köp sanly möhürler örän gymmatly maglumatlary ýüze çykarýar. Olaryň köpüsi dürli haýwan şekillerini özünde saklaýar: Dag geçileri(tekeler), ganatlaryny ýaýan guşlar, haýbat atyp duran barslar… emma olar örän çylşyrymly görnüşde ýüze çykýar. Mysal üçin gurbanlyk berilýän ýerdäki mazardan goşa kelleli guş suratly möhürler tapylýar. Şäheriň ýokarky gatlaklaryna degişli böleginden bolsa, bir fantastik görnüşli; göwresi otlayjy malyňky, öň aýagy guş dyrnakly penjeli, çüňki jaýtaryp duran, uly hem agyr kelleli bir ýabany haýwanyñ suraty çykdy. Aýratyn gyzykly zatlaryñ biri-de gurbanlyk berilýän ýeriň mazarçylygyndan tapylan, ýüzünde üç kelleli aţdarha suratly kümüş möhürdir. Bu äpet uly hem geň galdyryjy heýkeller, şu aşakdaky haýwanlaryň garyndysyndan ýüze çykýar: pişige meňzeş ýyrtyjy haýwan, bürgüt we balyk. Möhürlerde ýylan suratlaryñ köp gabat gelmegi, Altyndepäniň özboluşly aýratyn suţetidir(esasy mazmunynyň belgisidir), onuň has gyzykly tarapy bolsa aý simwoly bilen baglylykda ýüze çykmagydyr. Şeýle nusgalaryň birisi “ýarym aý” görnüşli möhür heýkelidir, onuň içinde towlanyp ýatan ýylan hem bar. Ýene-de bir bronz möhürde hem şular ýaly ýagdaý gaýtalanýar, ýöne ýary aý bir “haç”(atanak) bilen hem bezelipdir. Aý belgisi altyndan ýasalan öküz kellesiniň heýkeliniň ýüzünde-de bar. Şeýle nusgalaryň dowamynda bir üýtgeşiklik hem göze ilýär, ýagny edil şol ýagdaýdaky simwollarda öküzüň ýerine bir ýylan ýüze çykýar. Şeýle ýagdaý gadymy şäheriň aýry-aýry böleklerinde gabat geldi. Belki-de bu ýerde ýylan-öküz 36 garyşykly iki jynsdan döredilen haýwan şekilleriniň başlanan ýeri bolup, soň-da aţdarha-öküz görnüşine öwrilendir. Haýsy ýagdaýda-da bolanda, Altyndepede mifologik suţetleriň örän işeňňir hem giň möçberde ösendigi welin şüphesizdir. Ol sungat ýadygärlikleriň manyly beýanlarynda saklanyp galypdyr. Şeýlelik bilen biz uzak ýyllar geçiren gazuwagtaryşlarymyzdan soň, Altyndepe harabalarynyň bize saklap galdyran zatlarynyň esasynda, bu ýeriň gadymy jemgiýetinden belli derejede düzgün-tertipli bir görünüş (teswir) bermegi başardyk. Ähli deliller, barha ösýän şäher düzgünini görkezýär, onuň çygrynda bolsa iş bölünşiginiň ýüze çykan gadymy ilat döräpdir. Güýçli hem gyzma asman öküzi görnüşünde ýüze çykan aý taňrysynyň ybadathanasy bolsa belli derejede bu şäheriň emblemi (manyly belgisi)dir. Kim bilýär? Belki-de şäheriñ siýasy düzgüni teokratik (dini häkimiýet) esasynda bolandyr. Günorta Türkmenistanda ýerleşýän Altyndepe, bronz döwrine degişli ýeketäk hadysa däldir. Muňa meňzeş ýene bir merkez hem Kakanyň ýakynynda ýerleşýän “Namazgadepe”dir. Harabalaryň sanynyň çenden aşa köpligi sebaäpli ol, “mukaddes öküzleriň” şäheridir. Günorta Türkmenistanda ýene-de birgiden kiçiräk ilatly we medeni taýdan Altyndepe ýaly şäherler gabat gelýär… Ýokarda agzalan alamatlaryň baryny jemlemek bilen biz, Garagumyň töwereginde ýüze çykan, şu güne çenli tanalmadyk örän ösen we gadymy gündogar oturumly medeniýetinden gürrüň etmelidiris…Bu ýerde biz gadymy orta-gündogaryň şäher medeniýetiniň taryh kitabynyň birinji sahypasyny we soňraky medeni ösüşleriň örän ähmiýetli hem manyly bölümini görýäris… 37 Ýene-de bir aýratyn ähmiýetli mesele bolsa, Altyndepe medeniýetiniň ýokdan (noldan) döremän, boşlukda dowam etmän eýsem, öz goňşulary hem-de döwürdeş medeniýetleri bilen baglylykda ýüze çykyp dowam edendigidir. Bu medeniýetiň bronz döwründe iki däbi yzarlandygy esassyz däldir; birinjiden, özüniň gadymy baýlygyndan, ýagny Günorta-Türkmenistanyň has gadymy, giçki neolitik döwrüne degişli ekerançylyk medeniýetinden, ikinjiden bolsa başda Mezopotamýa bolmak bilen beýleki ösen medeniýetleriň täsirinde ýüze çykan özboluşly däplerdir… Ýerli däpler bilen Mezopotamýa däpleriniň arasyndaky meňzeşlikleriň örän gyzykly nusgasy, altyndan ýasalan öküz kellesiniñ heýkelidir. Paralel çyzyklar arkaly üns berilen gaşlaryň hili, iki ýana gerilip duran altyndan oturdulan gulaklaryň keşbi, ýarym pöwrize bilen bezelmegi ... bularyň bary bizi gözbaşyny “Ur” şäherindäki şalaryň mazaryndan alyp gaýdýan Sumerleriň öküzler dünýäsine äkidýär. Emma Altyndepedäki öküzleri Sumerde ulanylan lazurit daşy däl-de pöwrize daşy bilen bezelipdir. Munuň üstesine-de bu ýeriň heýkeltaraşlygynda öküzleriň tumşuklarynyň köplenç ýagdaýda doňuzyňka meňzeş bolmagy-da Günorta Türkmenistanyň ýerli däbini orta çykarýar; şuňa meňzeş tumşykly bir kiçijik öküziň daşdan ýasalan figurasy hem, Günorta Türkmenistanda giçki daş asrynda ýüze çykypdyr. Altyndepe medeniýeti bilen Hindistan jülgesindäki “Harappa” mdeniýetiniň arasyndaky gatnaşyklar-da az gyzyklanma döretmeýär. Birgiden obýektler-inli gamalardan meşhur küýze biçüwlerine çenli- Harappa önümleri bilen göniden-göni meňzeşlik ýüze çykýar. Emma iň üns çekiji närse, pil dişinden ýasalan zatlaryň Altyndepeden tapylmagydyr. Olaryň 38 göni Hindistandan getirilen bolmagy gaty ähtimaldyr. Mysal üçin gurbanlyklary kabul edýän ruhanynyň mazaryndan tapylan monjuk düzümleri, ýasy dörtburç hem tegelek oýunjaklar we her ýüzi aýry-aýry zatlary aňladýan suratly dörtgyraň taýajyklar ... Gadymy Türkmenistan-Hindistan gatnaşyklary baradaky inkär edip bolmajak subutnama, Altyndepeden tapylan “protohind” tipli möhürlerdir. Biriniň ýüzünde bir atanak, ýene birinde bolsa öň-de belläp geçişimiz ýaly bir ýazuw belgisi bar. Bu zatlaryň hemmesinden şeýle bir düşünje ýüze çykýar: irki Hindistan bilen Mezopotamýa arasynda, bir tarapdan günortadaky deňiz ýollary bilen gatnaşyk bolan bolsa, ýene bir tarapdan Demirgazyk Owganystan aşyry OrtaAsýa uzalyp gidýän ýollar arkaly hem gatnaşyklar bolupdyr. Garagum çölüniň töweregindäki köne şäher merkezlerinden tapylan ähli zatlar-da bu pikiriň üstüni ýetirýär. Altyndepede geçirilen gazuw-agtaryşyň ilkinji ýyllarynda öňe sürülen bu hipotez (nazaryýa) indi has aýdyň tassyklanýar ...”17 Biz bu ýerde örän ähmiýetli bir meseläni göz öňünde tutmalydyrys: Alymyñ ýokarda gadymy TürkmenistanHindistan medeniýetleriniň garşylykly täsiri hakyndaky açyklamalary Hindistanyň has gadymy we Arylaryñ heniz ol ýurda aralaşmadyk döwründe ýaşan we heniz hem ýaşaýan“Drawidi” dilli halkyň medeniýetine degişlidir. Ol halkyň düzüminde bolsa ýokarda birinji bölümde-de belläp geçişimiz ýaly b. e. oz. IV-nji müňýyllygyň aýaklarynda Gönorta Türkmenistandan göçüp giden we şol gadymy harappa medeniýetiniň döremeginde uly rol oýnan ilat hem bardyr. Ähli taryhy çeşmeleriň açyklamasyna görä bu günki Hindistanyň 17 Ýene şol ýer, s. 40-43. gysgaldylyp alyndy 39 ilatynyň esasy bölegini düzýän Arylar (Arianlar) diýilýän ilat bolsa, diňe biziň eýýämimizdan öňki birinji müňýyllygyň başlarynda Hindistana girip gadymy ýaşaýjylary gysyp günorta Hindistana tarap sürüpdirler. Iltisaky (agglutinativ) dilli şol gadymy ilat şu gün hem Tamil, Indirapradaş, Medres ýaly ýurtlarda ýaşaýarlar we tutuş Hindistan ýarymadasynyň ilatynyň takminan dörtden birini düzýärler.18 V. M. Masson soň, Altyndepe we tutuş Günorta Türkmenistan baradaky gürrüňini şeýle jemleýär: “...biz bu hakykatlary şeýle jemläp bileris: Altyndepe medeniýeti örän giň gündogar medeniýetiniň parlak bir bölegi bolandygy öz-özünden bellidr. Munuň aýdyň beýany, Mezopotamýanyň medeni normlary we onuň Harappa medeniýeti bilen ýakyn gatnaşygydyr. Bu iki medeniýetiň galtaşan nokatynda ýerleşen Altyndepe bolsa bu medeniýetleri birleşdirip, gündogaryň dürli ýurtlarydyr halklarynyň bir-birine garşylykly täsiri astynda çylşyrymly ösüş prosesini başdan geçiripdir. Arheologik barlaglaryň netijesi bize iki sany soraga belli derejede açyk jogap bermäge mümkinçilik üpjün edýär: Altyndepäniň oturum ýerleriniň umumy keşbi nähili eken?, bronz asyryna degişli adatdan daşary oňat ýadygärlikleri nähili düşünmeli we beýan etmeli?. Has çylşyrymly mesele bolsa üçünji soraga jogap tapmakdyr: Nähili ykbala uçrap bu Orta-Aziýanyň iň gadymy medeniýeti terk edilipdir?. Çünki gazyp çykarylan materýallar Altandepe medeniýetiniň çökmegi belli bir katastrofanyň (weýrançylygyň) täsiri bilen bolman eýsem, ýuwaş-ýuwaşdan çöküp çöllüge öwrilendigini subut edýär. Başda şäheriň medeniýet merkezi we 18 Seret: B. Gerey 5000 ýyllyk Türkmen-Sumer baglary, Istanbul-2005, s. 39 40 ýokary gatlaklaryň bölegi (etrapy) boşadylypdyr hem-de şäheriň günbatar böleginde ýaşaýyş şertleri agyrlaşypdyr, soň bolsa şäher durşuna terk edilipdir. Weýrançylykdan ýa-da gyrgynçylyk ýüz bermeginden hiç hili nyşan ýok. Bar bolan belgilere görä ýaşaýjylar öz öylerini gerek-ýarak zatlaryny ýanlaryna alyp terk edipdirler. Şonuň üçin hem arheologlar onda-munda olaryň ýatlaryndan çykaryp galdyran küýzeleridir heýkelleri bilen kanagatlanyp oňa begenýärler. Bu bosgunçylygyň sebapleri doly belli däl, ýöne şeýle bir çaklama öňe sürülýär; ýagny önümçilik ukybi az bolan hem-de dagdan inýän çeşmejikler bilen suwarylýan çäkli ekin ýerleriň garşysynda ilat sanynyñ köpelmegi, şeýle göçe-göçlige sebäp bolandyr. Ýene-de bir topar delilleriň subut etmegine görä, Orta-Aziýada b.e.oz. III-nji müňýyllykdan II-nji müňýyllyga geçiş döwri howanyň ortalama ýylylyk derejesiniň ýokarlanmagy, klima gurakçylygyň artmagy hem-de toprak süýşmeleri ýüz beren bolmaly ... Altyndepe töwereginde suwaryş usully ekerançylygyň ýaýramagy iň azyndan b.e.oz. V-nji müňýyllygyň ikinji ýarymyndan başlanypdyr. 2,500 ýylyň dowamynda topraklaryň barha güýçliräk ulanylmagy, şol döwriň ýerden peýdalanmak şertlerinde çykgynsyz ýagdaýa alyp baran bolmagy-da mümkin. Altyndepeliler bu we ýa beýleki bir agyr ýagdaýa hem zerurlyga uçran bolup bilerler, emma olar özleriniň ruhybelentligini we döredijilik ukybyny ýitirmediler. Medeniýet ojagy bu gezek gündogarrakda, Murgabyň aýagynda we Amyderýanyň orta akymynda gyzyp başlady. Şu ýerlerde (hem-de dogduk ýurtlaryndan barha uzaklaşýan ýerlerde) b.e.oz. II-nji müňýyllyga çenli dowam edýär. Olaryñ oturum ýerleri arheologlaryň 70 ýyl süren işleriniň netijesinde Günorta 41 Özbegistan hem Demirgazyk Owganystanda-da ýüze çykaryldy ... Belli bir ähmiýete eýe bolan däpleri özleri bilen getiren gelmişekler, ýerli ýaşaýjylara goşulyp eräp gidipdirler. Emma mundan başga-da Hazar we Garadeňiz töwereklerindäki uzak çöllerden, alymlaryñ bir toparynyň “Hindi-Eýran dillileriň ýaýramagy” diýip atlandyran taýpalary-da gelip Orta-Asýa we goňşy ýurtlara aralaşýarlar. Bu medeniýetleriň sentezi hem transformasy (badaşyp täze bir forma öwrülmegi), ýüze çykan çylşyrymly täze medeniýetiň alamatlary hem aýratynlyklarydyr. Emma gadymy ýerli medeniýetiň ýitip giden bolmagy welin asla mümkin däldir. Ähli deliller, Orta-Asýanyň bronz döwrine degişli bu şäherleşen medeni gatlagynyň örän manyly rol oýnandygyny barha güýçli tassyklaýar. Harappa medeniýetine degişli döwürlerde ýüze çykan köp sanly dini düşünjelerdir şekillendirmeleriň, soňra bu ýa beýleki şekilde “induizm” ynanjyna girenligi bellidir. Bar bolan ähli görkezijilere görä bu hakykat “Zaratustra” taglymatlary barada-da şeýledir, ýagny onuň (Zaratustranyň) bronz döwriniň gülläp ösen medeniýetiniň, dünýä durmuşy baradaky düşünje sistemine göz ýumup geçen bolmagy mümkin däldir. Biz bu yerde diňe Äwestanyň mifologiýasyndaky meşhur gorkunç aţdarhasyny ýatlatýarys; ony (aţdarhany) eposdaky bir gahryman söweşde ýeňip, adalatyň üstün çykmagy hökmünde ýeriň ýüzünden ýok edýär. Düşündirilşine görä bu aţdarhanyň üç kellesi, üç boýny we alty gözi bar. Bu barada, Altyndepeden tapylan örän özüne çekiji möhriň ýüzündäki edil şoňa meňzeş üç kelleli äpet jandar bilen awestadaky aţdarhanyň baglanşygyny göz öňüne getirmesizlik mümkin däldir. Awestada teswir edilen bu haýwan düşünjesi 42 (Altyndepedäki) şol äpet jandaryň esasynda döredilen we onuň netijesi bolan bolmagy-da bolmajak hadysa däldir. Her halda, bronz döwriniň beýik medeniýeti we ol siwilizasýadaky dünýägaraýyş, yene-de täze ruhy önümleriň ýüze çykmagyna esas döretdi, olaryň ähmiýetlileriniň biri-de Zaraustra taglymatynyň döremegidir. Ol, Müsüriň hem Mezopotamýanyň gadymy dinlerine garanyňda, ahlak hem filosofik taýdan yokary derejede durýar. Emma bu gün Altyndepäniň şol gadymy medeniýeti haraba öwrülipdir. Ot-çöp basan depäniň dymyp oturşy, şu aşakdaky gaýgyly Sumer elegiýasyny hakyda getirýär: Şäheriň daşynda, şäheriň töweregi durşuna ýumrulypdyr, Waý meniň säherim! Diýýärin men. Şäheriň iç ýüzünde, şäheriň içi durşuna ýumrulypdyr, Waý meniň öýüm! Diýýärin men. Meniň öýlerim, şäheriň içinde durşuna ýumrulypdyr, Waý meniň ýurdum! Diýýärin men. Meniň şäherim, edil günäsiz bir goýun ýaly, goralmaýar! Ony goraýan çopan eýýäm uzaklara gidipdir!”19 Indi iň soňky açyşlara esaslamak arkaly Günörta Türkmenistan medeniýetiniň Mary topraklaryndaky dowamy bilen tanyş bolalyň: “Bu topraklary özleşdirmäge synanyşyklar baryp biziň eýýamymyzdan ozalky IV müňyyllygynyň ortalarynda günorta-gündogar Türkmenistandan Murgabyň gadymy hanasyna birlän-ikilän toparlaryň, 19 V. M. Masson, ýokarda ady geçen çeşme, s. 44-45 43 ýagny “Göksüýri” diýip at alan taýpalaryň göçüp başlan wagtlary başlanypdyr. Ýöne, mälim bolşy ýaly, “göksüýrileriň” bu göçleri olara üstünlik getirmedi olar gadymy Margiýanany (Maryny) taşlap gitmäge mejbur boldular. Muňa Kelleli oazisindäki ornaşmadyk ýaşaýşyň galyndylary we Demirgazyk Goňurdan tapylan göksüýrileriň surat bilen bezän küýzeleriniň owunjak bölekleri şaýatlyk edýär. Diňe biziň eýýamymyzdan ozalky III müňyyllygyň soňky asyrlarynda Murgabyň bol suwly gadymy hanasynyň boýuna ekerançylar kowçumkowçum bolup göçüpdirler. Bereketli topragyň gadryny bilip başlan bu taýpalar özleriniň täze Watanynda posýoloklary (şäherçeleri) we şäherleri gurup başlapdyrlar. Beýik Murgap düzlüginde daşyň asla ýokdygy zerarly, täze göçüp gelen günortatürkmen taýpalary günüň aşagynda guwradylan çig kerpiçden gurluşyk etmek usulyny peýdalanmaly bolupdyrlar. Muňa häzirki Göksüýri demirýol stansiýasynyň (duralgasynyň) golaýynda biziň eýýamymyzdan ozalky IV müňýyllyga degişli gümmezli binanyň arheologlar tarapyndan açylmagy hem şaýatlyk edýär... Basybalyjylary, köşklerde we ybadazhanalarda ýerleşýän gymmatbahaly genji-hazynalar özüne imrindirip biljekdi. Şonuň üçin olar goranyşa ukypli berk binalary gurupdyrlar. Binalaryň daşynda sowma diwarlary çekip kerpiçden goşmaça goranyş desgalaryny gurupdyrlar. Basybalyjylary islendik wagt peýkam bilen ýok eder ýaly gizlin penjire ýerlerini goýupdyrlar. Soňky döwürde geçirilen gazuw-agtaryş işleri muny doly tassyklaýar...”20 20 Wiktor Sarianidi, “Goňurdepe, şalaryň we hudaýlaryň şäheri”. Aşgabat-2005, s. 23-25 44 Belli bolşy ýaly jülgelerden göçüp derýalaryň töweregindäki giň meýdanlarda ýerleşen atababalarymyz bu ýerde merkezleşen uly döwletleri esaslandyryp başlapdyrlar. Bu täze medeniýetiň dürli taraplary dogrusynda arheologlaryň gazuw-agtaryş işleriniň netijesinde täze maglumatlar ýüze çykdy: “Goňurdaky kremlde(içki şäher galasy) dört sany monumental (ägirt uly) bina ýerleşipdir. Olary “Ot ybadathanasy”, “Patyşa klisesi”, “gurban berilýän ybadathana” we “suw ybadathanasy” diýip atlandyralyň. Olaryň hemmesi “kare” diýip atlandyrylýan goranyş ulgamynyň içinde ýerleşipdir. Mundan başga-da toplumyň demirgazyk tarapynda “köpçülikleýin naharlanyş” desgasy we “aýratyn maksatlara” niýetlenen binagärlik desgalary bilen baglanyşykly galyndylaryň üstünden baryldy... Şunuň ýaly meýlleşdirilen ulgama gadymy gündogaryň binagärlik däplerinde birinji gezek duş gelindi we bu bolsa jedelsiz gadymy Maryguş (Mary) ýurdunda gurluşyk işine aýratyn üns berlendigine we dini däp-dessurlaryň hem-de beýleki urp-adatlaryň çylşyrymlydygyna şaýatlyk edýär... Eýýäm biziň eýýamymyzdan ozalky III müňýyllygyň ahyrynda Maryda Ýakyn we Orta Gündogaryñ aýratyn orun alan özbaşdak binagärlik mekdebi bolupdyr. Bu meselä akademik “G. A. Pugaçenkowanyň” birnäçe makalalary bagyşlanypdyr. Mundan başga-da arhitektur M. A. Mämmedowyň “Bakteriýanyň we Margiýananyň gadymy arhitekturasy” (Aşgabat, 2003) atly işi meni arhitekturanyň taryhynyň has inçe we çäkli hünärli ugurlaryny suratlandyrmakdan halas edýär... Häzir Goňuruň goranyş diwarlarynyň we binalarynyň galyndylary gazylan wagty, birnäçe müň 45 ýyl mundan ozal durmuşuň gaýnap joşan mahaly gurluşuklaryň nähili görnüşde bolandyklary göz öňüne getirmek bolar. Joşgunly Murgap derýasy özüniň bol suwy bilen bu topraklary suwarypdyr. Bereketiň mekany bolan bu topraklarda türkmenleriň zähmetsöýer ata-babalary bugdaý ekipdirler, öý mallarynyň sürülerini bakypdyrlar, bagy-bossan döredipdirler, atlary seýisläpdirler, köşkleri we ybadathanalary bina edipdirler, ussat senetçi ussalar bolsa diňe bir durmuş hajatly zatlary ýasaman, gadymy dünýäniň zergärçilik sungatynyň genji-hazynasyna öwrilen nepis önümleri öndüripdirler.”21 Ýokardaky sözleriň awtory W. Sarianidi soň, Türkmenistandaky irki Mary medeniýeti bilen Demirgazyk Mezopotamýadaky şol döwürlere degisli “Mari” medeniýetiniň arasyndaky gatnaşygy ýatladýar: “... Biziň eýýamymyzdan ozalky III müňýyllykda bu maksatlar üçin aryjaklary gazyp, onuň üstüni kerpiç bilen örtüpdirler. Diňe käbir halatlarda, meselem, Ýefrat derýasynyň kenarynda ýerleşen Mary (Mari) şäherinde (häzirki Siriýa) kaşaň köşklerinde we ybadathanalarynda ýokardaky ýaly ýörite drenaţ ulgamy (hapa suwy daşaryk çykarýan turbalar) peýdalanylypdyr. Gadymy Goňuruň kremlinde(içki galasynda) edil şonuň ýaly ulgamyň peýdalanylmagy ony şol döwrüň ösen merkezleriniň hataryna goýýar...”22 Arheologik barlaglaryň netijesi, Altyndepede ýüze çykyp başlan dini ynançlaryň Maryda dowam edip, kämilleşen görnüşde Hindistana we häzirki Eýranyň çäklerine-de ýaýrandygyny subut etdi: “Ýokarda aýdylşy ýaly, Haýyr bilen Şeriň arasyndaky göreşiň dualistik meýlnamasy olaryň 21 22 Ýene şol ýer, s. 25-27 Ýene şol. S. 44 46 filosofiki ulgamynyň esasy bolup durýar. Bu ýagdaý olaryň gündelik durmuşynyň, şahsy gatnaşyklarynyň içinden eriş-argaç bolup geçýär. Boýna dakynylýan, eyelerini her günde her hili belabeterlerden we şowsuzlyklardan goran köp sanly tumarlara oýulyp çekilen kompozisiýalarda diňe şekillendirilen personaţlar üýtgäp durýar, onuň baş taglymy – Haýyr bilen Şeriň arasyndaky göreş taglymy bolsa saklanyp galýar. Zoroastryň dolulygyna täze dini döretmändigi, eýsem diňe köne, köphudaýlylyk düşünjesini bütinleý täze – birhudaýlylyk taglymatyna tabyn edip, şol düşünjeleri özgerdendigi eýýäm öňräk dilçiler tarapyndan bellenilip geçildi... Käbir silindr görnüşli möhürlerde düýe idip barýan adamyň şekili bolan sahnalar saklanyp galypdyr, munuň özi Zaratuştranyň ady bilen baglanşykly bolmagy mümkin, bu sözi bolsa dilçileriň köpüsi “altyn öwüşginli düýeleriň eýesi” diýip, terjime edýärler. Ýerli rowaýatlarda ýüzlerinde maýmyn keşbindäki örtük bolan adamlara hüjüm edip, olary lak-luk agzyna atýan gyňyr aţdarhalar hakyndaky hekaýatalr uly orny eýeleýär. Ýüze çykarylan tapyndylardan görnüşi yaly, bu süýuţetler Marguş rowaýatlarydyr hekaýatlarynda has meşhur bolupdyr. Ýerli taýpalaryň ylym-medeniýet babatda ösüşüniň ýokary derejesine baha bermek üçin bu doly bolmadyk, üzlem-saplam maglumatlar hem ýeterlikdir. Gelmişek taýpalar, özleri bilen MezopotamAnadoly toparynyň bu babatda gazananlaryny hem getiripdirler, şol edim-gylymlar bolsa günorta türkmen edim-gylymlary bilen goşulyşyp, bütin dünýäde ýene-de uzak wagtlap haýran galdyrjak we aňk etjek ylymmedeniýet derejesini döredipdir.”23 23 W. Sarianidi, „Marguş“, Aşgabat-2002, s. 284-5 47 Bu ýerde biz, taryhy hakykatlary - dürli garaýyşlaryň bir-birini kämilleşdirmegi arkaly- has dogrurak öwrenilmeginiň hatyrasyna, ýokardaky sözleriň awtory arheolok W. Sarianidiniň örän dogry hem gymmatly sözleriniň arasynda köp ýerde gaýtalanýan iki sany ýorumy bilen ylalaşmaýanlymyzy belläp geçýäris: 1- Alym sözüniň dowamynda bir tarapdan bronz asryna degişli bu medeniýetleriň Türkmenistanyň ýerli önümidigini nygtasa, ýene bir tarapdan bolsa onuň günbatardan, has anygy “Gresiýadan” (Ýunandan) gelipdir diýen pikiri öňe sürýär. Emma welin ylmy çeşmelerde şol sanda internet saýtlaryna giren iň soňky maglumatlara görä, bu ýerde gürrüňini edilýän döwürde ýagny b.e.oz. III müňýyllykda Ýunanda heniz ösen medeniýet ýüze çykmandyr. Ol ýerde medeniýet has soňrak bürünç (bronz) asyrynyň aýaklarynda döredilipdir. Ýagny, b.e.oz. 1700-nji ýylda Kret adasynyň üsti bilen daşardan, gündogardan gelen “Mino” medeniýeti (Minoische kultur) bilen b.e.oz. 1600-nji ýyla degişli yerli “Myken” medeniyetiniň (Mykenische kultur) birikmeginden ýüze çykypdyr. Ilkinji minaralardyr ybadathanalar bolsa b.e.oz. 580-nji ýyllarda ýüze çykypdyr (seret: www.griechenlandinfos.de/index1.htm). Bu mesele barada tanymal Amerikan alymy “Will Durant” özüniň dünýä meşhur “Adamzat medeniýetiniň Taryhy” atly uly eseriniň birinji tomunda, adamzat medeniýetiniň iň esasy ojaklarynyň başynda “Türkmenistanyň Änew” medeniýetiniň gelýändigini nygtamak bilen, sözüni şeýle jemleýär: “Ýazuwa geçen taryhyň azyndan 6 müň ýyl ýaşy bar. Biziň elimizdäki maglumatlara görä bu döwrüň deň ýarysynda ynsanlyk hereketiň merkezi ýakyn gündogar 48 bolupdyr. Ýakyn gündogar diýip gümürtigiräk salgy bermekden biz, bütin Gündogar-Aziýany göz öňünde tutýarys. Bu giňişlik, Orsýet we Garadeňziň günortasyny, Ýakyn-Gündogar bilen gatnaşykda bolan Müsüri-de öz içine alýar. Bu giňişlikde ýaşaýan örän işeňňir hem dörediji halkyň döreden dürli medeniýetleriniň bir-birine ýetiren garşylykly täsiri netijesinde: Ekerançylykdyr söwda gatnaşyklary, at ýetişdirmekdir araba ýasamak, zikge kakmakmakdyr kredit düzgüni ýola goýmak, dokmaçylykdyr el işleri, döwlet hem kanun, ýazuwdyr elipbi, matematikdir meditsine, ylmy esasda ýer suwaryş sistemasy, geometriyadyr astronomiýa, edebiýatdyr saz sungaty we… ýüze çykypdyr. Şu günki Emirkanyň we Ýewropanyň medeniýeti-de Kret adasy, Ýunan hem Rimiň araçlygy bilen, gönüden-göni şol medeniýetlerden gelip çykypdyr… Ýunan şäherleri özlerinden 3,000 ýyl öň gündogarda döredilen medeniýetden peýdalandylar. Şeýlelikde olaryň daşardan alanlary öz döredenlerinden has köpdir. Eger-de biz öz medeniýetimiziň hakyky esaslandyryjylaryny sylamak isleýän bolsak, Gündogara minnetdar bolmalydyrys.”24 2Alym, Türkmenistan-Mezopotamýa gatnaşygyny köplenç ýagdaýda dilleri “Urat-Altaý” dil topary bilen bir gurupda durýanlygy hem-de OrtaAziýadan göçüp barandyklary, sumerolog alymlaryň tarapyndan ykrar edilen “Sumerler” bilen däl-de eýsem samid kowmlaryndan bolan “Akkadlar” bilen bolandygyny tassyklamaga ýykgyn edýär. Emma W. Saianidiniň özüniň gatnaşmagy bilen 2001-nji Ýylda 24 : Will Durant „Kulturgeschichte der Menschheit“ Köln-1985, s. 109110 we s.115 49 Goňurdan Tapylansoñ, Amerikanyň Pensilvanniýa Uniwersitesinde okadan pahna ýazuwynyň Akkad dilinde däl-de eýsem Sumer dilinde bolmagy-da, şol gatnaşyklaryň Sumer medeniýeti bilen bolandygyny subut edýär. Bu ýerde pahna ýazuwy we umuman Mezopotam medeniýetiniň Sumerler tarapyndan döredilendigini-de göz öňünde tutmalydyrys. Elbetde, Akkedler-de Sumerleriň mirasdüşeri hökmünde olaryň mukaddes hasaplanan dilini we medeniýetiniň dürli görnüşlerini saklap soñky döwürlere galdyrmakda, belki-de dünýä ýaýratmakda uly iş bitirendiklerini sumerologlar nygtaýarlar. Bu ýerde ýene-de bir zady göz öňünde tutmalydyrys, ýagny has irki döwürlerde ynsan göçleri hem-de medeni akymlar, planetamyzyň geologiki özgerişlerine uýgunlykda, uly medeniýetleriň ojagy bolan Orta-Aziýanyň dowamly guraklaşmagy zerarly, gündogardan günbatara tarap bolupdyr. B.e.oz. altynjy ýüzýyllykdan, ýagny Aleksandr Makedonlynyň (Isgender Zulkarneýniň) basybalyjylykly hereketinden öň, belli derejedäki söwda gatnaşyklaryň daşynda, Günbatardan Gündogara uly bir ilat göçi we medeni akymy hakynda maglumat henize çenli biziň bilýän ylmy çeşmelerimizde gabat gelenok. Ýokarda agzalan dini ynançlaryň yzlaryna biz bu günki türkmenleriň dilinde, däp-dessurlarynda, ertekilerinde, atalar sözünde, edim-gylymlarynda gabat gelýäris. Mysal üçin köp hudaýlylyk ynanjynyň galyndylary: belli depäniiň, belli deräniň, belli olumlaryň göze görünmeýän eyeleri barlygyna ynanmak, şonuň ýaly-da dünýäni ýagşy-ýaman ruhlardyr jynlardan doly görmek hem-de özlerini ýaman ruhlardan we gözden-dilden goramak üçin dogatumarlar dakynmak we şuňa meňzeşler. Edil seýle 50 ynançlaryň Sumerlerde-de bolandygy hakynda biz birinji işimizde (5000 ýyllyk Türkmen-Sumer gatnaşygy, Istanbul-2004) durup geçipdik. Şu mesele bilen baglylykda türkmen alymy G. Kyýasowa-da şeýle ýazýar: “Geçmişde ýaşy bir çene baran enelerimiziň, mamalarymyzyň dakynan mukaddes şaýlarynyň ýenede biri heýkeldir. Heýkel dörtburç gapyrjak şekilli bolup, ýerligi kümüşden ýasalypdyr. Onuň ýüzüne hakyk gaşlary oturdylyp, gyzyl çaýylypdyr. Nerrek, hüwi ýaly nagyşlar bilen bezelipdir. Onuň gerdenden asar ýaly edilip ýasalan gaýyşbagynyň ýüzi kümüşden bolan owunjak guşgözi ýa-da goçbuýnyz bilen bezelýär we oňa heýkelbagy diýilýär. Halk arasynda bu şaýyň gelip çykyşy bilen baglanyşykly bir gyzykly gürrüň bar. Gadym wagtlarda yslam dininiň bu töwereklere ýaýramazyndan öň, ýagny köphudaýlylyk zamanasynda her adam öz hudaýynyň şekilini özüniň ýantorbasynda göteripdir we oňa uýupdyr... Soňra yslam dininiň gelmegi, Gurhanyň döremegi bilen, heýkele (ýantorba) hudaýyň şekilini salyp götermeklik besedilip, onuň deregine zergärlerimiziň çeper ellerinden çykan, kümüşden ýasalyp, ýüzüne gyzyl çaýylan heýkel ulanyp başlanýar...”25 Oda çokunmak (otparazlyk) hem-de Zaratustranyň (Sarydüýeli, sary düýeleriň eýesi) doalizme esaslanan dini ynançlarynyň yzlary-da türkmenlerde saklanyp gelýär. Muňa iň gyzykly hem manyly mysal bolsa, türkmeniň öz ýaşaýan ýerine ýaşaýşyň simwoly hökmünde “ot” sözünden gelip çykan “otak”(Türkiýe türkçesinde oda) we “ojak”(otjak) diýip at bermegidir diýip düşünýärin. Mundan başga-da 25 G. Kyýasowa, “Gadymdan galan nusgalar”, Miras jurnaly 4/2003, s. 54 51 türkmen dilinde “ot astynda bela galmaz”, “ot oraz, gan gazanç” ýaly ençeme atalar sözi hem-de söýgiň hem wepalylygyň beýany bolan , “ody bilen girip küli bilen çykmak” ýaly arzuw sözleri-de örän manylydyr. 1999njy ýylda Aşgabatda “Gorkut Atanyň 1500 ýyllygy” ady bilen geçirilen konfransda merhum prof. Nazar Gullanyň “Gorkut” sözüni “Mukaddes Ot” diýip many etmesi-de esassyz däldi. Ýagny “gor = köz, ot” we “kut = mukaddes”. Ot hakdaky şeýle düşünjeler megerem haýsydyr başga bir milletde şu derejede umumylaşmadyk bolsa gerek. Türkmen alymlary dogruçyllyk bilen, haly we keçäniň ak-garadan ybarat gyra ngşyny, gözden-dilden goranmak üçin dakylýan doga-tumarlaryň alaja baglary, iň mukaddes görülýän çaga sallançagynyň üwrelýän bagynyň ak-garadan işilen ýüpden edilmegini, ertekilerde dowamly gaýtalanýan “Gara döw”, “Gara jyn”(ýamanlyk simwoly) we “Ak döw”, “Ak jyn”(ýagşylyk simwoly) ... Zaratustra dininiň esasy bolan dualizmiň gönüden-göni galyndysy hasap edýärler. Bu bölümde iň esasy ylmy işlere salgylanmak arkaly gözden geçiren bronz asyryň biziň temamyza degişli üç sany umumy aýratynlyklary şu aşakdakylardan ybaratdyr: 1- Bu döwürde Türkmenistanyň medeniýeti özüniň ösüş prosesini gadymy Mezopotamýa hem Hidistanyň Harappa medeniýetleri bilen gatnaşykda we garşylykly täsir astynda dowam etdiripdir. Ol medeniyetler bolsa aslynda, öňki döwürde ýagny neolit (daş) asyrynda Günorta-Türkmenistandan göçüp giden baý tejribeli ilatyň, ol ýurtlaryň ýerli tejribelerinden hem peýdalanmak arkaly esaslandyrylypdyr. 52 2- Bu döwürde-de öňki daş asyrynda bolşy ýaly dürli ýaraglardan we gyrgynçylykly uruşlardan hiç hili nyşan tapylmandyr. R. Pumpelly munuň sebäbini şol jülge medeniýetleriň dünýäniň beýleki toplumlaryndan üzňelikde dowam edenligindedir diýip düşündirýär26. Başga bir çeşmede bolsa munuň sbäbini şol döwrüñ şertlerinde gul eýeçilige esaslanyp merkezleşen döwletleriň döremänliginde görýär: “Günorta Türkmenistanyň bürünç asyry eýýamyndaky jemgyýetçilik gurluşy häsiýetlendirilende, tebigy şertleri hem nazara almak gerek... Köpetdag eteklerindäki oazislerde (jülgelerde) ekerançylyk kiçiräk çeşmeleriň suwaryş üçin peýdalanylmagy bilen baglanşykly bolupdyr. Bu yerde uly irrigatsiýon (suwaryş) desgalary döretmeklik-de, irrigatsiýon hojalygy dolandyrmagyň çylşyrymly sistemasy-da zerur bolmandyr. Kiçiräk bulaga ýa-da çeşmä esaslandyrylan suwaryşy guramaklyga aýry-aýry ilkidurmuş obşinalarynyň (ortak eýeçilge daýanýan obalar) hem güýji doly derejede ýetipdir...”27 3- Bu döwürde, Ärsaklar (Part) döwründe-de ynanylan “Zaratustra” dininiň esasy Türkmenistanda döräp kämilleşýär hem-de başga ýurtlara, ylaýta-da Hindistana we häzirki Eýranyň çäklerine ýaýraýar. Bu diniň mukaddes kitaby hasaplanýan “Awesta” bolsa öň haçan we haýsy dillerde saklanyp ýazylandygy belli däl, onuň häzirki iň gadymy nusgasy Hindistanda ýazylan we internet saýtlaryndaky iň täze maglumatlara görä has soňky döwre ýagny miladi hasaby bilen 1278-nji ýyla degişlidir (seret:www.wikipedia.org/wiki/avesta). Bu kitap häzir Danemarkanyň milli kitaphanasynda saklanylýan bolmaly. Bu kitapda birgiden türk 26 27 Raphael Pumpelly, Änewiň gadymy ösüsi, s. 65-66 Türkmenistanyň Tryhy, I. Jilt -1959, s. 51 53 sözleriniň barlygyny dilçi alym hem gezmermen (siýahatçy) “Arminus Vambery” baryp 19-njy asyryň aýaklarynda ýazypdy. Eger-de onuň gadymyrak nusgasy tapylsa, türkmen dili bilen göni baglanşygy boljakdygyna ýokarda gözden geçirilen hakykatlary göz öňünde tutmak bilen doly ynanýaryn. Takmynan 15 ýyl mundan öň Türkmensäraly dostum Aýmämmed Aýmämmedi, Eýran gazetleriniň birinde (Ýol gazeti, 1373 Şemsi ýyly) çykyş edip, Awesta tekstini okamak ugrunda işleýän Ýewropalylaryň we olara öýkünmek bilen Eýranly alymlaryň 200 ýyl bäri Awesta tekstini dogry oakap bilmeýändikleriniň sebäbi “olaryň diňe Hindi-Ýewropa dilleriniň çygrynda okajak bolup beýleki dilleri äsgermeýändigidir” diýen düşünjäni öňe sürdi. Ol, eger-de şol gury täsipden el çekip, bu ugurda Türkmen we Äzerbeýjan türkçesinden peýdalansalar has gowy netije çykaryp biljekdiklerine mysal hökmünde, Awestanyň tekstiniň şol alymlaryñ okalan ýerinden birnäçe sözlemi Türkmen-Äzeri we pars dilleri bilen garşylaşdyryp derňedi, onuň bir sözlemi şeýle: Awestada: EY ÄR YEME IŞU Türkmençe terjimesi: IG ÄRLERIME ÜÝŞMEK (ig ärler üçin üýşmek = ýokary gatlaklar üçin gurulan ýygnak) Parsça terjimesi: ÄZ BÄRAYE BOZORGZADEGANE NÄR ÄNJOMÄN. Görşümiz ýaly Awestanyň sözlemi şu günki Türkmen dilinden, hem grammer (grammatika) taýdan hem-de söz meňzeşligi garaýyşdan (nutaýynazardan) onçakly tapawudy ýok. Mysallardaky galan sözlemler-de edil şonuň ýalydy. 54 Türkmenistan: Gümüşten yapılmış bir kap(M.ö.3-2. binyıl) 55 Tanrıça heykelleri Türkmenistan: Dini motifili bir kap(M.ö.3-2. binyıl) 56 III- “Türkmenistanyň demir döwri” we Sak (Skit) taýpa birliginiň ýüze çykmagy (b. e. oz. II. Müňýyllykdan beýläk) Ähli çeşmelerden hem-de arheologik barlaglaryň netijesinden belli bolşyna görä Türkmenistanyň bütin taryhynyň dowamynda Köpetdag eteklerindäki oturumly jülge medeniyeti bilen bir wagtyň özünde demirgazyk we günbatar sähralarynda, olar bilen garyndaş çarwa taypalar hem ýaşapdyrlar. Hakykatda bu iki tip ýaşaýyş bir-birini aýry-aýry ugurlarda üpjün edip kämilleşdirip gelipdirler. Türkmen dil we folklorik edebiýatynda bu iki hil ýaşaýyş, bir-birine bagly bolan Çarwa-Çomry (Çomur) sözleri bilen beýan edilýär, hatda olaryň arasyndaky bäsdeşlikler biziň aýdyşyk aýdymlarymyza-da giripdir. Ýokarda görşümiz ýaly Rafael Pumpelli b.e.oz. IV-nji müňýyllykda agyr gurakçylygyň aralaşmagy zerarly Änew jülge medeniýetini döreden ilatyň uly böleginiň göçüp Mezopotamýa çenli baryp ýerleşendigi hakynda gymmatly maglumatlar beripdir. Edil şol döwürde Türkmenistanyň çarwa taýpalarynyň hem Hazaryň demigazygyndan Ýewropa tarapa göç edendigi hakynda-da şeýle ýazýar: “Awçylyk bilen güzeran görýän halklaryň şol döwrüň dowamynda öý haýwanlary mesgen tutan jülgelerden oba hojalygyny ýöretmegiň parçalaryny hem alandygy we diňe biziň zamanamyza çenli dördünji müňýyllykda adatdan daşary gurakçylyk ýagdaýnyň ýüze çykandygy, onuň bolsa göçüp-gonup ýören çarwa halklary herekete geçirendigi barada iş çaklamasy hökmünde, megerem, biz çak edip bileris. Şolar bolsa has gadymy taryhy we has soňky döwürleriň 57 dowamynda olaryň kem-kemden Atlantika çenli ýetmeklerini hem-de häzirki dünýäniň fiziki we durmuş aýratynlyklaryna çuň täsir etmeklerini öňünden kesgitläpdir. Halklaryň şu daşarky giňişliklerde göçüp-gonup hereket etmeklerinde göçüp-gonup ýören çarwalaryň ýol ugurlary gürrüňsiz ýagdaýda Ýewraziýa sähralaryna hem-de demirgazyga, Garadeňize ýetmelidir.”28 Alym, Türkmenistanyň çarwa taýpalarynyň demir asyryna degişli hereketleri hakynda-da seýle ýazýar: “Men suratlarda mis medeni döwrüniň ahyrynda gurakçylyga getiren howa ýagdaýyndaky özgerişleriň bolup geçendigini we şeýle özgerişleriň demir medeni döwründen öň we şol döwrüň dowamynda ters ugra bolup geçendigini beýan edýän fiziografiki hadysalary görkezdim. 5-nji şekilde mis medeni döwründen soň gelýän we garyşyk gatlaklardan ybarat bolan döwrüň soňky böleginiň dowamynda taryhyň “skifler”(Saklar) tarapyndan pars döwletiniň gabalmagy barada gürrüň berýän wagtyny öz içine alýandygy görünýär. Halklaryň bu hereketiniň we ýaragly çozuşlaryň Hazarýaka tekizlikleriniň uly giňişliklerine ymtylyşyň artmagynyň netijesi bolandygy baradaky çaklamany gereginden artyk ulaldylan çaklama diýip atlandyrmak bolmaz.”29 Çarwa-Çomry gatnaşyklar hakynda ýene-de şeýle maglumatlara gabat gelýäris: “Türkmenistanyň ilatynyň hojalygy biziň eýýamymyzdan ozalky I-nji müň ýyllygyň ortasynda öz zamanyna garanyňda, ep-esli ösüş gazanypdyr. Onuň tapawutly sypaty ýurduň oturumly welaýatlara we çarwa taýpalaryň ýaşaýan welaýatlaryna 28 29 Raphael Pumpelly, Änewiň gadymy ösüsi, s. 81 Ýene şol ýer, s. 44-45 58 bölünmegi bolupdyr. Şol welaýatlaryň arasynda alyşçalyş barha ösüpdir”.30 Türkmenistanda ýüze çykan ilkinji döwletlere degişli taryhy çeşmelerden belli bolşyna görä, Part (Parfiýa) döwletiniň taryhyny iki döwre bölüp ele almak mümkin bolýar: Birinji döwri b.e.oz. II-nji müňýyllygyň aýaklaryndan başlap Günorta Türkmenistanda gadymy Part (Parfiýa), Mary (Margiýana) we Bakteriýa ýaly merkezleşen döwletleriň ýüze çykmagyndan başlap Makedoniýaly Isgenderiň basybalyjylykly ýörişlerinden soň döredilip takminan 80 ýyl dowam eden “slukitler” döwletiniñ soňuna çenli. Ikinji döwri bolsa beyik “Ärsaklar”(Arşaklar) döwletiniň Aşgabatda döredilp dünýäniň uly bölegine höküm süren döwri. Ikinji döwürde “Sak taýpa birliginiň” Türkmenistanda we bütin Ýewraziýada örän uly rol oýnanlygy üçin, olary öwrenmäge aýratyn orun bermek gereklidir. Bu bölümde bize elýeterli çeşmelere daýanmak arkaly birinji döwür bilen tanyş bolarys: “Bar bolan materiallar boýunça edip boljak pikire görä, obşynalaryň (ortak eýeçilik jemgiyýetiniň) dargamagynyň güýçli prosesi sosýal deňsizligiň ösmegi Türkmenistanyň çäginde biziň eýýamymyzdan ozalky II-nji müň ýyllygyň ikinji ýarymynda we I-nji müň ýyllygyň başynda geçýär. Şu hadysalaryň hemmesi, birinji nobatda, ýurduň hojalygynyň esasynda emeli suwaryşa esaslandyrylan ekerançylykda bolan aýgytly üýtgeşmeler bilen baglanyşykly bolupdyr. Bar bolan arheologik maglumatlar şol üýtgeşmeleriň umumy görnüşini göz öňüne getirmäge mümkinçilik berýär. 30 Türkmenistanyň taryhy, Birinji jilt-1959, s. 71 59 Şol gözden geçirilýän zamanda Türkmenistanyň çäginde taýpalaryň dört toparynyň bolandygyny: Günorta-Gündogar Türkmenistanda, dag etek zolagynda, Murgabyň aşak akymynda we demirgazykda taýpalaryň bolandygyny, demirgazykdaky taýpalaryň merkeziniň Amyderýanyň aşak akymlarynda bolandygyny bellemek bolar (Eger Amyderýanyň şol döwürde Hazar deňizine guýandygyny göz öňünde tutsak, onuň aşaky akymy bu günki Daşaguz weBalkan welaýetlerine düsýär, B. Gerey). Günorta-Günbatar Türkmenistanda gadymy Dahystan medeniýeti diýlyip edebiýatda at berlen medeniýeti özleriniň yzynda galdyran taýpalar ýaşapdyrlar. Şu medeniýetiň esasy ýadygärlikleri Messerýan düzlüginde (Yzzatguly, Madawdepe diýilýän ýerlerde) jemlenipdir, emma Günbatar Köpetdagyň boýunda hem kiçiräk oturym ýerleri (Parawyň, Bamynyň, Börmäniň ýanyndaky depeler) duş gelýär. Şol ýerde oturym ýerleriniň ýokarda bellenip geçilen iki tüýsli: kiçiräk oturym ýerleri we has iri oturym ýerleri bar… Gadymy Dahystanyň ýadygärlikleriniň bütin görnüşi oturymly ekerançylygyň-maldarçylygyň şol zamana garanyňda örän ösen medeniýetini aýdyň häsiýetlendirýär. Adatça melemtil reňkli örän gowy gapçanaklar küýzegärçilik çarhynda ýasalypdyr we ýüzi tutuş ýylmanypdyr… Gadymy Dahystanyň metaldan ýasalan zatlarynyň heniz bellileriniň hemmesi bürünçden ýasalan zatlar bolsa-da, oturym ýerlerinde magdana öwrilen demir bölekleri hem duş gelýär, şunuň özi gadymy Dahystan medeniýetiniň soňuny eýýäm demir asyrynyň zamanyna degişli etmäge we ony, tutuşlygyna alanyňda, biziň eýýamymyzdan ozalky II-nji müň 60 ýyllygyň ikinji ýarymynda, I-nji müň ýyllygyň birinji üçden birine degişli etmäge mümkinçilik berýär… Egr Günorta Türkmenistanda ýaşan taýpalaryň ýokarda gözden geçirilen üç topary esasan ekerançylyk bilen baglanyşykly bolan bolsa, ýurduň demirgazyk we orta böleginiň giň meýdanlaryny tutup oturan taýpalaryň hojalygynda maldarçylyk örän uly rol oýnapdyr. Biziň eýýamymyzdan ozalky II-nji müňyyllyk umuman maldarçylyk-ekerançylyk taýpalarynyň güýçli ösen zamany bolupdyr.”31 “Bar bolan çeşmeler biziň eýýamymyzdan ozalky I-nji müň ýyllygyň ortasynda Türkmenistanyň çäklerinde çarwa taýpalaryň we oturymly jülgeleriň (oazisleriň) ýerleşişiniň suratyny şu aşakdaky ýaly edip beýan etmäge ýol berýär: Ýurduň gönorta böleginde, eýýäm ekerançylyk hojalygynyň uzak wagtlap ösüp gelen sebitlerinde, Parfiýa (Part) bilen Magiýana (Mary) bolupdyr. Parfiýanyň düzümine bütin Köpetdag eteklerindäki zolak we häzirki zaman Eýranynyň demirgazyk-gündogar bölegi giripdir. Parfiýanyň günbatar tarapyndaky goňşysy Hazar deňiziniň günorta-gündogar kenarynyň ýanynda bolan Girkaniýa (bu günki Türkmensähra, B. Gerey) bolupdyr. Demirgazyk Parfiýanyň uly merkezi Gowşudyň ýanyndaky Ýelkendepe oturym ýeri bolupdyr. Parfiýa gündogar tarapda baryp b.e.oz. I-nji müňýyllygyň başynda hem bolan ekerançylyk jülgeleriň ösmegini dowam etdiren ýeri bolan Murgap derýasynyň jülgesini tutup oturan Mary (Margiýana) bilen serhetdes bolupdyr. Şol jülgeleriň merkezleri içki galaly uly oturym ýerleri (Ýasydepe, Arabalydepe diýen oturym 31 Türkmenistanyň taryhy, I. jilt-1959, s. 51-56 (temamyza degişli ýerler alyndy) 61 yerleri) bolupdyr. Margiýana (Mary) siýasy taýdan ýygy-ýygydan Bakteriýa bilen birleşýär eken. Oturymly medeniýeti bolan dördünji uly welaýat Amyderýanyň aşak akymyndaky Horezm jülgesi bolupdyr. We şol ýerde biziň eýýamymyzdan ozalky Inji müň ýyllygyň ortasynda bolan oturym ýerleri Amyderýanyň sag kenarynda-da çep kenarynda-da duş gelýär. Gekateýýiň (Hekateýýiň) beren habaryna görä, şol ýerde Horasmiýa diyen şäher bar eken, emma onuň nirede ýerleşendigi heniz takyklananok. Oturymly welaýatlar bilen ýakyn goňşulykda dürli-dürli göçürim (çarwa) taýpalar hem ýaşap, olar häzirki zaman Türkmenistanynyň sähralyk we çöllük sebitlerinde oturypdyrlar. Olaryň çarwa maldarçylyk hojalygy Täzeýap medeniýetini döreden taýpalaryň maldarçylyk-ekerançylyk hojalygynyň ösmegi netijesinde emele gelipdir. Belli bir yzygiderli tertipde çalyşyp duran çarwaçylyk ýerlerinde mallaryň bakylmagy mallaryň sanynyň üzül-kesil artdyrylmagyna ýol açypdyr, bu bolsa şol taýpalaryň ep-esli böleginiň çarwa ýaşaýşa geçmegine sebäp bolupdyr… Gadymy Eýran ýazgylarynda “Saklar” diýen at bilen, Grek awtorlarynyň ýazgylarynda bolsa Skifler diýen köplük at bilen belli bolan kän sanly çarwa taýpalar biziň eýýamymyzdan ozalky I-nji müň ýyllygyň ortasynda Orta Aziýanyň çäklerinde hem ýaşapdyrlar. Hazar deňiziniň gündogar tarapyndaky sähralarda we Amyderýa bilen Syrderýanyň arasyndaky ýerde ýaşan çarwa taýpalaryň arasynda has bellisi “Massagetler”dir. Herodotyň sözlerine görä, Massagetler “hiç zat ekmän, öý haýwanlarynyň etini we balyk iýip oňýarlar, balygy bolsa olara Araks derýasy (Amyderýa) bol berýär”. Massagetler özleriniň ýaragyny misden ýasaýar eken; ol wagtda heniz demir Orta Aziýanyň çarwa taýpalarynyň 62 arasynda giň ýaýramandyr. Bezeg şaýlary altyndan ýasalýar ekeni. Günorta-Günbatar Türkmenistan sebtini biziň eýýamymyzdan ozalky I-nji müň ýyllygyň ortasynda eýýäm “Dah-laryň” ýa-da “Daý-laryň” eýelän bolmagy mümkindir. Oňat ýaraglanan we bir ýerden başga ýere çalt baryp gelýän atlylary bolan çarwa taýpalar şol zamanyň siýasy durmuşynda, şüphesiz, örän uly rol oýnapdyrlar… Ahemenitler (Ahemenitler ýa Akmenler häzirki Eýranyň günorta welayetinde, Parsda gurulan döwlet, B. G.) birnäçe ýurtlary basyp alandan soň, olaryň patyşasy “Kir”(Kureş B. G.) Orta Aziýanyň çarwa taýpalary bilen dos-dogry galtaşyga giripdir. Emma biziň eýýamymyzdan ozalky 530-njy ýylda şol taýpalaryň garşysyna geçirilen ýöriş parslar üçin şowsyz bolup çykypdyr we Kiriň özüniň ölmegi bilen gutarypdyr. Kuwwatly patyşanyň ölmegi we onuň goşunlaryny çarwa taýpalaryň derbi-dagyn etmegi şol zamanyň adamlaryna güýçli täsir edipdir. Şonuň özi şol zamanyň adamlaryny haýran galdyran wakany her dürli edip beýan edýän we düşündirýän dürli-dürli rowaýatlaryň we gürrüňleriň döremegine sebäp bolupdyr. Kiriň duşmanlary bolan çarwa taýpalaryň hatda ady-da dürli çeşmelerde dürli-dürli edlip aýdylýar. Gerodotyň (Herodotyň) ýazyşy boýunça olar Massagetler ekeni, Ktesiniň ýazşy boýunça – Daýlar (Dahlar) bolupdyr. Has umumy kabul edilen we has ähtimal rowaýat Herodotyñ eserinde edlen rowaýatdyr.”32 Ýokarda gözden geçirilen hakykatlardan belli bolşuna görä gaty köp göçme çarwa taýpalaryň hemmesi bolmasa-da olaryň uly topary has gadymy döwürlerden bşalap howanyň guraklaşmagy zrarly Demirgazyk we 32 Ýene şol ýer, s. 61-64 63 Günbatar Türkmenistanyň sähralaryndan bütin Ýewraziýa çäklerine ýaýrap giden taýpalar bolmaly. 64 IV- Saklaryň Etniki aýratynlykary We Häriki zaman halklary bilen garyndaşlyk meselesi Günbatar taryhçylary Sak taýpa birligi bilen birinji nobatda Herodotyň we kä bir beýleki gadymy Grek taryhçylarynyň habarlaryndan tanyş bolýarlar, ikinji nobatda bolsa 19-njy ýüzýyldan (asyrdan) başlap Tubadan (Günorta Sibir) Orsýediň günorta sebitlerine çenli baryp ýetýän Kurganlardan (türkmen dilinde Gorgan ýagny depe, gala) çykarylan arheologik materiallara esaslanmak arkaly, olar hakda dürli çaklamalary öňe sürýärler. Günbataryň resmi çeşmelerinde (Ensiklopediýalarynda) gaýtalanýan umumy garaýyş şeýleräk: “Skitlar (Saklar) b.e.oz. 1-nji müňýyllykda gündogarda Altaý daglaryndan günbatarda Karpat daglaryna çenli uzaýan giň sähralarda ýaşan köp sanly çarwa taýpalaryň umumy adydyr. Bu taýpalaryň umumy aýratynlyklary: atçylyk medeniýete eýe bolmak, oňat ok-ýay atmak, arabalardan giň möçberde peýdalanmak, aýallaryny altyn şaý-sepler bilen bezemek … bolup, kä bir däp-dessurlary bolsa türki halklaryna degişli Hunlara (Gunlara) meňzeşligidir”. Bu resmi çeşmelerde hiç-hili kanagatlandyryjy delillere esaslandyrmadan olary Hindi-Ýewropa taýpalaryna degişli hasap edilýän ýagdaýy az däl, şonuň ýaly-da diňe birnäçe adam atlarynyň etimologiýasyny ýormak arkaly olaryň dilleri hem Hindi-Ýewropa ýa-da Hindi-Eýran dillerine degişli bolmaly diýen gümürtik pikirler oarta atylýar, şol bir wagtyň özünde hem bularyň heniz köp jedelleşilýan, takyk bolmadyk pikirlerdigi-de ykrar edilýär (seret: “BROCKHAUS Enzyklopädie”, 25. jild-2006, s. 372-3 we “MEYERS 65 Enzyklopädisches Lexikon”, 21. jild-1977, s. 812-3 we “Der Neue Pauly Enzyklopädie der Antike”, 11. jild2001, s. 643-56). Bu barada günbatarda iň soňky netijeler hökmünde internet ulgamyna giren maglumatlaryň, temamyza degişli düşünjeleri bilen gysgaça tanyş bolalyň: “A- Iskit adynyň ulanylyşy: Isadan (biziñ eýýamymyzdan) öňki 3-nji ýüzýylda, Grekler, halklary ikä bölýärler, Raýn (Rein) derýasynyň günbatary “Keltler” we gündogaryny ylaýta-da Garadeňiziň demirgazygy bolsa “Iskitler”. Olar Iskit sözüni gaty köp sanly şäherleşmedik çarwa taýpalaryň umumy ady hökmünde ulanýarlar… Halklaryň göçe-göçlik döwründe Garadeňiziň demirgazygyndaky taýpalara Iskit ady berilýär, şonuň ýaly hem Hunlardyr Gotlary-da şol at bilen alamatlandyrylýar… “Jordanyň” pikrine görä Iskitlerň ýurdynyñ çäkleri Germanlardan başlap Don we Denipr derýalary, Kawkaz, Araks derýasy, gündogary Hazar deňizine baryp ýetýär. Bizanti Hronikasyna (wakalaryň zaman tertibi) görä Sarmatlar, Gotlar, Alanlar we Peçenekler Iskit taýpalaryna girýär. Herodotyň habaryna görä Iskitler parslar tarapyndan Sakalar diýip atlandyrylýar. Bu ady köp taraply hem umumy manyda ulanýarlar, çünki soňrak Ural-Altaý dilde gepleýän ähli merkezi Aziýanyň halklaryny (Prototürkleri) hem şol at bilen tanaýarlar. Hatda bu gün hem türki halklaryň käsi (Sibirde) özlerini Saka (ýakut) diýip atlandyrýarlar… Iskitler Isadan öňki 8-nji ýyüzýylda gündogardan günbatara hereket edip Garadeňiziň demirgazygynda “Kimmerleri” gysyp çykaryp ol ýurtlara ýerleşýärler. 66 Isadan öňki 7-nji ýüzýylda günorta tarap Palastina,Urartu we soňra Müsüre, Mada (Mediýa) çozýarlar… iñ soňy Isadan öňki 3-nji ýüzýylda Gotlar tarapyndan ýeňilýärler. … B- Saklaryň dilleri: Saklary öwreniji alymlaryň köpüsi olar Hindi-Eýran dillidir diýen düşünjeden hereket edýärler, emma welin bir siýasy birleşige girýän halklardyr taýpalaryñ belli bir umumy dilde geplemegi hökman däldir. Herodot iskit dilinde olaryň mifiki halklarynyň adyna degişli birnäçe sözleri ýazyp galdyrypdyr; “Arimaspoi”(ýeke gözli) we “Oiorpata”(erkekleri öldürýän aýal). Emma şu atlary düzýän söz böleklerini aýyl-saýyl edip belli many çykarmak gaty kyn. Olary öwreniji alymlaryň köpüsi Oiop(Oior) sözi, parsça “Vira”(adam, gahryman), Pata sözüni bolsa belki-de “Mata” sözüniň ýoýulyp ýazylan görnüşi bolmagy mümkin, ýagny parsça “Mara”(öldürmek) bolýar diýip many çykarýarlar…”33 Görşümiz ýaly ýokardaky üzlem-saplam hem gümürtik sözlerden, iskitler hakynda anyk bir maglumat edinmek gaty kyn, olaryň dillerini hem Hindi-Eýran dillerine baglamak üçin ýapa sygmajak ýollara ýüz urulýar. Mysal üçin “Oiopa” sözünden “vira” sözüni we “Pata” sözünden bolsa “Mar” sözüni çykarylýar!?. Emma günbatarda resmileşdirilen bu düşünjeleriň garşysynda Saklary hem olaryň dillerini türki halklara degişlidigini öňe sürýän alymlar-da az däldigini dürli çeşmelerden öwrenýäris. Bu ugurda gaty köp ylmy çeşmelere esaslanmak arkaly ýörite iş ýazan türk alymy Dr. Ilhami Durmuşyň eserinde örän oňat ylmy hem tarapsyz maglumatlar bar. Alym ilki bilen okyjylaryny, Saklary Hindi-Eýran hem-de Slawian 33 Seret: www.wikipedia.org/wiki/skythen 67 taýpalaryna degişlidigini öňe sürýän iki toparyň pikirleri bilen tanyş edenden soň, olary türki taýpalara degişlidigine ynanýanlaryň düşünjelerini şu aşakdaky bölümlerde ele alýar: “III. Ural-Altaý teorisi (nazaryýasy): Saklaryň haýsy kowma degişlidigi meselesi orta çykandan bäri, iň güýçli teori, olaryň gelip çykyşy Ural-Altay kowmlaryna degişli bolmak teorisidir. Bu düşünje takminan 19-njy ýüzýylyň başlaryndan öňe sürülip başlanypdyr. Bu tezisiň iň tanymal tarapdary hökmünde B. G. Niebuhr tanalýar. Niebuhr, Herodotyň eserini örän tarapsyzlak metod bilen inçeläp gözden geçirenden soň, iskitleriň Tatar ýa-da Mogol (Mongol) kowmlaryndan bolandygy baradaky pikirini öňe sürüpdir. Onuň daýanan esasy, Saklar bilen Tatarlaryň däp-dessurlarynyň meňzeşligidir. Bu pikir bilen meşhur Grek taryhynyň hünärmeni (Spesialisti) Grote hem doly ylalaşypdyr (Grote 1857: 240). Niebuhr we Groteden soňra Saklaryň Mogollygy tezisini Neumann güýçlendiripdir. Kiepert bolsa, Orta Aziýadan Gündogar Orsýede gelen Saklaryň däp-dessurlarynyň atly kowmlaryň göçme ýaşaýyş däbine uýýandygyny ýatlatmak bilen olaryň Mogol ýada Türk-Tatar kowmlaryna degişlidigini öňe sürýär (Kiepert 1878: 343). Nagy hem Saklaryň Ural-Altaý kowmlaryna degişlidigini nygtapdyr. Nibuhryň öňe süren teorisi gitdikçe tarapdar tapypdyr we mesele örän köptaraplaýyn ele alynypdyr. Bularyň arasynda pahna ýazuwlaryň hünärmeni Nordtmann, Saka tigrakhauda we Saka haumavarganyň türkligini, pahna ýazgylara esaslanmak arkaly subut etmäge çalyşypdyr (Mordtmann 1877: 77). Filologik materýallary Türk sözleri bilen garşylaşdyryp derňän Kuun hem, “indi belgileriň (dokumentleriň) köplügi Saklaryň umumy adynyň aýry-aýry Türki taýpalary öz 68 içine alýandygyny aç-açan görkezýär” diýýär (Kuun 1888 we1981: LVII). Ol şeýlelik bilen Saklaryň türklügini kabul edýär. Ýigriminji ýüzýylda-da Saklaryň Ural-Altaý dilli kowmlaryndan bolandygy teorisini tassyklaýan birgiden işler edilipdir. Bularyñ başynda Minns gelýär. Minns ýazuwly çeşmeleri hem-de köp sanly arheologik materýallary öwrenip derňemek arkaly, Saklaryň HindiÝewropa kowmlaryndan bolmandyklaryny (Minns 1913: 44), gytaklaýyn Ural-Altý kowmlaryna degişlidigini kabul edipdir (Minns 1970: 187). Huntingford Hem Saklaryň Aziýa kökenli, Tatar ýa-da Mogol kowmuna degişlidigini kabul edýär (Huntingford 1935: 785). Ruben bolsa, Saklaryň hatda dilleri eýran dili bolsa-da, olaryň Herodotyň tarapyndan teswir edilen däp-dessurlarynyň Eýran däp-dessurlaryna degişli bolmandygyny nygtamagynyň yzyndan, Herodot hem olaryň Gorkut Atadaky Depegöz ýaly ýaratyklara ynanandyklaryny teswir edýänligini, kör gözli gullar hakyndaky hekaýalarynyň hem Görogly dessanynda geçýändigini nygtamak bilen (Ruben 1942: 698), Saklaryň Türkdigine ynanýar. Von der Osten hem, “Ýewraziýa sähralaryndaky uly hereketlerde yzygiderli ýagdaýda aýry-aýry kowmlaryň göç tolkunlary emele getirendikleri açykdyr. Şeýle ýagdaýda Türki kowmlardan-da söz etmelidir” diýmek bilen, Saklaryň arasynda Türki kowmlaryň hem bolandygyny ykrar edýär (Von der Osten 1956: 71). Soň alym, günbatar taryhçylarynyň daşynda, türk alymlarynyň hem Saklaryň gelip çykyşy we olaryň türki kowmlardan bolandygy hakynda eden işleri hem yazan eserleri bilen tanyş edýär. Biz bu ýerde diňe olaryň atlaryny agzap geçýäris: Molla Mehmed El-abeşi 1909, Arsal 1930, Günaltaý 1938, Togan 1981, Kyrzyoglu 69 1976, Tarhan 1979, Ögel 1981, Seyidow 1983, Öztuna 1990, Koja 1990. Ilhami Durmuş soň Saklaryň Türki halklar bilen gatnaşygyny ýa-da olaryň Türkdigi meselesini aşakdaky tertip bilen ele alýar. Biz olara diňe gysgaça degip geçýäris: 1- Saklaryň ilkinji ýurdunyň Türki halklaryň ata watany bilen bagly bolmagy: Saklaryň dogup-dörän ýurtlary hakynda ilkinji taryhy maglumaty Herodot berýär: “Göçme Skitler, Aziýadadylar. Massagetler bilen aralarynda geçen bir söweşde ýeňildiler, Araks derýasyndan geçdiler, Kimmerleriň ýanyna göçdiler”(Herodot IV: 19). Ptolemy ýokarda ady geçen halky Saka diýip atlandyrýar we günbatarda, Jaxartesiň gözbaşyndaky ýurda ýerleşdirýär. Şonuň üçin hem b.e.oz. 8-nji ýüzýyllykda Orta Aziýada bolan göçme toparlaryň has uzakllara Bring bogazyna çenli ýaýrandyklaryny düşünip bilýäris (Huntingford 1935: 785). Strabon, hem Saklar hem-de Iskit adyndaky Aziýaly göçme toparlardan söz edýär (Strabon XI, 5: 11). Herodotyň beren maglumatlarynyň Strabonyňkydan has gymmatlydygy şüphesizdir, çünki Herodot Strabondan takminan dörtýüz ýyl öň ýaşap geçeni üçin berýan maglumatlary-da has gadymy döwre degişlidir. Modern öwreniji alymlar hem Saklaryň köküniň Aziýadadygyny kabul edýärler… 2- Atlarynyň Türki halklara degişlidigi: Saka/Iskit ady açyklamak ugrunda şu güne çenli birnäçe pikir orta atyldy. Zeki Velidi Togan, Iskitlere degişli taýpalaryň atlary bolan “Targutae”, “Skolot” we “Paralat” sözleriniň Türk, Çigil we Barula atlarynyň gadymy köplük goşulmasy bolan “T”bilen ýazylan görnüşi, ýagny Türküt (Türkler), Sigilut (Çigiller) we Barulat (Barulalar) bolmagynyň gaty ähtimaldygyny 70 ýatlatýar hem-de Iskit sözüniň Çengizhanyň ilkinji daýanan taýpalarynyň biri bolan Sakait taýpasynyň ady ýaly, Saka adynyň “T” li köplük görnüşini ýatlatýar diýen pikiri orta atýar (Togan 1981: 35). “Geza Kuun” bolsa, Part (Parfiýa) şalarynyň umumy adyndaky “Arsak” (Romalylarda Arsak-es), Massagetleriň etnik adyndaky “Mas-sag” we Sakalaryň Grekler arasyndaky “Sakai” adynyň hemmesi hiç hili şüphä ýer goýmadan gündogar Türk dilinde akylly, başarjaň, öňden görüji ýaly manylary aňladýan “Sag” sözünden gelip çykandygyny belleýär (Kuun 1981: LVII)… Mireli Seyidof bolsa, Sag/Sak sözüniň köp manyly bir türk sözidigini nygtaýar we Ş. Güntaýlynyň-da aýdyşy ýaly, Sak/Sa´laryň Ýakutlar bilen bir urugdan ýa-da ýakyn garyndaşdyklaryny ykrar edýär (Seyidof 1938: 31-32)… 3- Däp-dessurlarynyň gadymy Türk däpdessurlary bilen gatnaşygy: Bu bölümde alym, Herodot we Hipokrates ýaly gadymy Grek taryhçylarynyň habarlaryna esaslanmak arkaly Saklaryň edil Orta Aziýaly halklaryñ gadymy öýleri ýaly öýlerde ýaşandyklary, öküz arabalaryndan giňden peýdalanandyklary, süytden gurt öndirendikleri barada gürrüň edip, sözüni şeýle dwam etdirýär: Saklaryň arasynda gaty köp bolan palçylar öz dini däplerini ýerine ýetirenlerinde söwüt çybygyny ulanypdyrlar (Herodot IV: 67). Bu däbiň şu gün hem musulman bolmadyk Türki halklaryň arasynda çybyk ulanmak bilen ýerine ýetirilýändigi göz öňünde tutulsa (Ellis H. Minns 1913: 87), Saklaryň türki halklara degişlidigine bir delil hasaplanyp biler. Herodot, Saklaryň nähili ant içýändikleri hakynda-da maglumat berýär. O, Saklar ant içenlerinde bir gaba şerap doldurup ganlaryny onuň içine garanlaryndan soň 71 içýändiklerni we şol ýerde bar adamlara-da hödürlenýändigini aýdýar (Herodot IV: 79). Saklardaky şeýle däp gadymy Türki halklarda şol sanda Hunlardada bolupdyr…(Nikita Ý. Biçurin 1950: 78). Saklardaky doslaşma däbinde görülen “gan garyşdyrma” däbi taryh boýunça ähli Türki halklarda dowam etdirilipdir; hatda Osmanly edebiýatynda gan ýalaşyp dost bolmak äheňine gabat gelinýär (Abdulkadir Inan 1987: 326). [bu däp Türkmenlerde-de ýaňy ýakyna çenli kä wagyt göze ilýärdi, B. Gerey]. Herodot, Saklaryň ölini jaýlanlaryndan soň, mazaryň üstünde toprak atýandyklary hem-de has beýigiräk tümmek galdyrmak üçin bir-birleri bilen bäsleşýändiklerini habar berýär (Herodot IV: 71). Bu adat Türki halklarda-da bardyr we Orta Aziýanyň demirgazyk bölegi şeýle usulda galdyrylan Kurganlar bilen dolydyr… 4- Saklaryň dowamydygy kabul edilen Türk toplumlary: Saklar uzak döwür taryh sahnasynda galyp köp ýerlerik häkimiýetlerini dowam edtiren hem-de gaty giň ýurtlara ýaýran halkdyr. Şonuň üçin hem olaryň soňraky nesilleriniň-de dowam edip täze döwletleriň ýüze çykmasynda rol oýnamaklary örän tebigydyr. Saklaryň Tiýan-Şan, Amyderýa we Syrderýa töweregi hem-de Gündogar Türküstanda ýaşaýanlary, Saka, Ýedisuwda ýaşaýanlary bolsa “Şu” atlaryny göterýärler. Sakalaryň Göktürkleriň ata-babalary bolmalydyr diýip pikir edilýär (Z. V. Togan 1942: 86). Olaryň däp-dessurlarynyň, dini ynançlarynyň we el işleriniň örän meňzeşligi bu pikiri nygtaýar. Saka Tigrakhaudalara degişli gadymy Kurganlardan çykarylan yazuwyň hem Göktürk ýazuwlarynyň proto tipidigi (düýp nusgasydygy) kabul edilýär (Oljas Süleýmanow 1970: 1-37). Türkçe ýazylandygy hakynda 72 ylalaşylan we transkripsiýasy oňarylan bu ýazuw Sakalardan Göktürklere geçipdir… Alym bu yerde birnäçe Türki halklaryň Saklaryň nesilleridir diýip kabul edilýändigi hakda gürrüň edip ylaýtada Sibirdäki Ýakutlaryň heniz hem özlerine Saka diýip at berýändikleri we olaryn Isadan bir näçe ýüzýyl öň ýüze çykan uruşlar sebäpli günorta tarapdan ol ýerlerik göçüp barandyklary hakda durup geçýär. 5- Saklaryň dilleriniň Türk dili bilen gatnaşygy: Milletleriň aňyrsyny we köküni aýyl-saýyl etmekde diliň örän uly hem nygtaýjy ähmiýeti bardyr. Haýsydyr bir milletiň dilini subut etmek üçin ýeterli ýazuw belgisi elde bolmadyk ýagdaýda onuň haýsy kowmlara degişlidigini subut etmek kyn bolýar. Şeýle ýagdaýda bu meseläni çözmek üçin Din, Däp-dessur, El işleri ýaly ikinji derejeli çeşmelerden peýdalanylýar. Elbetde bularyň meseläni çözmekde dil ýaly netije bermejekdigi şüphesizdir. Saklar-da dillei hakynda onçakly belgi (materýal) galdyrmadyk halklardandyr. Şonuň üçin hem olary Hindi-Eýran dilli görkezmek isleýänler-de bar, Türk dilli bolandyklaryny goldaýanlar-da bar. Saklaryň dilleri hakynda maglumaty biz, pahna ýazuwly tekstlerde hem-de gadymy Grek ýazarlaryň işlerindäki sözlerden edinip bilýäris. Ol giňişlikleriň ýer-ýurt atlary gadymy döwür ýazarlar tarapyndan türk diliniň ýardamy bilen Garadeňiz bilen Hazar aralygyna ýaýylypdyr. Hatda gadymy ýazarlaryň görkezen delillerine görä, ol ýerlere Türk dilinde käbir atlar-da berilipdir. Olardan mysal hökmünde, Temerinda, Karym Paluk, Graujasus ýaly sözleri görkezip bileris (Kuun 1981: LVII). Temerinda goşma sözüniň başyndaky Temer sözi türkçede Tengiz (Deňiz) we Majarçada Tenger diýip ulanylýanlygy bellidir (Nemeth 1940: 806). Saklar Graujasus dagyna 73 Graujasim diýipdirler. Türk dilinde “kar”, gar we “okar”: yokary, beýik manyda ulanylypdyr. Formalardaky „augan“, Uýgurça „okan“ [Türkmençe ullakan, B. G.] ýagny „Beýik Taňra“ yşaratdyr. Saklaryň „Karym Paluk“ ady-da „Balyk Gölüne“ yşaratdyr (Kuun 1981: LVIII-LIX). Saklaryň diňe ýer-ýurt atlary däl-de eýsem şol bir wagtyň özünde Taňry atlary bilen hem Türk dili bilen baglanty gurmak mümkindir. Herodot, Saklaryň Hestia ýerine „Tabiti“, Zeus ýerine „Papaeos“, Gea ýerine „Apia“, Aphrodite ýerine „Artimpasa“, Poseidon ýerine „Thamimasades“ atlaryny ulanýarlar diýýär (Herodotos IV: 59). Thamimasades, Deňiziň Atasy we Artimpasa, Erdem Paşa, örän gaýratly manysyna dogry gelýär. Tabiti bolsa Tapynmak (çokunmak) sözi bilen baglydyr we çokunmagy aňladýar. Iň uly Taňrynyň ady bolan Papeos, Baba, Ata, Babyr, Baýat Tañry manysynda gelýär (Kuun 1981: LIX). [bu ýerde alym, Mordtmannyň işlerine esaslanmak bilen häzirki Eýranyň günorta-günbatar welaýatyndan tapylan Ilam pahna ýazuwlaryndaky Türk sözleri-de Saklaryň diliniň Türkçe bolandygynyň subuty hökmünde getirýär. Ilam diliniň Sumer dili bilen garyndaş we Prototük dili hasaplanýanlygyna garamazdan, onuň has öňki döwürlere degişli bolany üçin bu ýerik alynmady, B. Gerey]. Gazagystanda Almatanyň ýakynlarynda gadymy Kurganlardan ýüzi ýazuwly kicijik bir gap tapyldy. Saklara degişli we 26 harpdan ybarat bolan bu ýazuw O. Süleýmanow tarapyndan okalyp bu günki türkçä şeýle geçirildi: „Hanyň ogly ýigrimi üç ýaşynda öldi. (Halkyň?) ady-da ýitdi“ (O. Süleýmanow 1970: 3). Antik ýazgylarynda gelen Taňry, ýer-yurt we ynsan atlary, Şuş we töwereginde tapylan pahna 74 ýazgylary, we iň soňy, gadymy Kurganlardan tapylan kiçi gabyň ýüzündäki ýazuwlar, Saklaryň Türkligini subut etmek üçin uly ähmiýeti bardyr, ýöne, Hytaýyň günbatar demirgazygyndan Tuna derýasyna çenli uzaýan giňişişliklere ýaýran taýpalaryň arasynda başga dillerde geplän taýpalarň-da bolmagy tebigydyr. Emma welin elde bar bolan dokumentleriň görkezmegine görä, Iskit/Saklar Türk dilli bolmalydyr. „Mordtmann“yň belleýşi ýaly, pahna ýazuwly belgilere (dokumentlere) görä Saklaryň dili „Türk-Tatar“ we „Fin-Ugor“ dilleriniň heniz biri-birinden aýrylmadyk zamanyna degişlidir“34 . Herodot olaryň käbir däp-dessurlary we gylykhäsiýetleri dogrusynda şeýle ýazýar: „Saklar şalarynyň meýdini Gerrhi atly taýpanyň ýaşaýan ýurtlaryna eltip jaýlar ekenler. Olar jesedi özleriniň dini ynançlaryna uýgunlykda taýýarlanlaryndan soň, onuň ýany bilen nökerlerini, aşçylaryny, altyn pyýalalaryny, atyny jaýlap, üstüne uly depe bolar ýaly gum üýşürýärdiler hem-de bu depeleriň has uly edilmegi üçin biri-birleri bilen bäsleşýärdiler…“35 Şeýle däpler, taryhçy alymlaryň açyklamasyna görä türki halklara degişli bolup, soňra Hunlar(Gunlar) we beýleki birnäçe türki kowmlarda dowam etdirilipdir. Merhumyň üstüne uly depe gurmak, bu türki halklaryň gadymy däbi bolup, oňa Kurgan(Gorgan) ýagny depe diýilýär. Alymlar türki halklaryň ýaşan ýerlerini kesgitlemekde bu depelere manyly alamat hökmünde uly baha berýärler. Bu ýerde ady geçen Gerrhi taýpanyň ady-da türkmeniň aýry-aýry taýpalarynyň arasynda 34 Dr. Ilhami Durmuş, „ISKITLER (Sakalar)“, Ankara-1993, s. 39-59 tema degişli ýerler gysgaldylyp alyndy 35 “Herodot” , Neun Bücher Der Geschichte, Essen-1990, s. 305 / 71-nji bölüm 75 ýaşaýan, şonuň ýaly hem mogulllaryň, özbekleriň, tatarlaryň, eýran türkleriniň etniki düzüminde bar bolan Gereý (Giraý, Karait) taýpasynyň ady bilen doly gabat gelýändigini-de göz öňünde tutmalydyrs. Saklar bilen bir dilde geplän Sarmatlaryň aýalgyzlarynyň edim-gylymlary dogrusynda Herodot şeýle ýazýar: „…Sarmatlaryň aýal-gyzlary şol wagtlardan bäri özleriniň gadymy adatlaryny saklap gelipdirler. Köplenç ýagdaýda erkekleri bilen awa gidýärler, uruşlarda söweş meýdanlaryna girip edil erkekler ýaly uruş donlara girýärler…“36 Bu ýagdaý gündogar ülkelerde diňe türki halklarda şeýle bolupdyr. Muny biz Gorkut-Ata we Görogly ýaly eposlarymyzda ap-açyk görýäris. Yslam dünýäsinde-de hanym soltanlar diňe türki halklardan bolupdyr. Ebni Fäzlan we Gerdizi ýaly syýahatçylar-da Oguz hanymlarynyň azad-erkin ýaşaýşlary, ençemesiniň bolsa şalyk derejesine ýetenligini we beýle ýagdaýyň beýleki halklaryň hiç birisinde görülmändigi hadynka ýazýarlar37. Bulardan başga, hatda ýaňy ýakynda “Gökdepe” söweşinde-de Türkmen gelin-gyzlarynyň erkekler bilen egin-egine berip, at üstünde basybalyjylara garşy söweşendigini bilýäris. Beýle ýagdaýyň gündogaryň beýleki halklarynda bolanlygy hakynda maglumatymyz ýok. Bu ýerde Herodotyň Sak hanym şasy Tumarysyň Eýran şasy Kuroşy ýeňmek bilen uly üstünlik gazanandygy dogrusyndaky habaryny taryhçylaryň ählisiniň nygtaýanlygyny belläp geçmelidiris. Bu barada türkmen alymy Nazar Gulla şeýle ýazýar: „Şolaryň [bu ýerde gadymy legendalryň gatnaşan söweşleri barada gürrüň edilýär.m.] 36 Taryhe Herodot (Herodotyň Taryhy), Tähran-1965, S.296 ser. 1: Fatima Mernisi ´´Soltan hanymlar´´ Istanbul-1992 s.17-18, 2: prof. Faruk Sumer ´´Oguzlar (Türkmenler)´´ Istanbul-1980 s.46 37 76 ikinjisinde, Herodotyň ýazmagyna görä Massgetlerden, Strabonyň ýazmagyna görä bolsa, saklardan (bu ikisiniň aslynda bir taýpalygyny tassyklaýan çeşmeler-de ýok däl) bolan hökümdar aýal Tumaryň (grekçe Tumarys) miladdan öňki 530-njy ýylda kuwwatly hem gazaply Ahmeni şasy Kir ikinjä (parsça Kuroş) garşy alyp baran aýgytly göreşi hem onuň Uzboý sebitlerinde gazanan uly ýeňşi teswirlenipdir. Taryhdan bilinşi ýaly, şol söweşde Kuroşyň iki ýüz müň adamdan ybarat haý-haýly goşuny, aýaly-erkegi, garrysy-ýaşy deň durup, gaýduwsyz göreşen az sanly sähra merdanlary tarapyndan kül peýekun edilipdir…“38 Ýunan çeşmelerinde “Tumaris” görnüşinde ýazylan bu gahryman Sak hanymyň ady, günbatar alymy Paul Wittekiň açyklamasyna görä, türki dillerdäki temir (demir) sözüniň birneme ýoýulyp ýazylşydyr.39 Munuň özi iskitleriň iň bolmanda häkim toparynyň türk dilli halklardan bolandygyny subut edýär. Saklaryň ýene bir Eýran şasy Daranyň (Darýuşyň) eden çozuşynyň garşysynda ulanan taktikasy hakyndada Herodot şeýle ýazýar: „… Saklar şol jogaby eşidenlerindensoň, goňşy halklaryň Eýrana garşy söweşde olary goldamakdan boýun gaçyrýandyklaryny aňyp, duşman bilen aç-açan söweşe girmän eýsem, olaryň öňünden yza çekilmegi ýüregine döwdiler. Malgaralaryny özleri bilen äkidip, yollaryndaky guyulardyr çeşmeleri gömüp, ýurdy duşmanlar üçin iýip-içmäge zat tapylmaz ýaly tap-takyr edip gitmeli diýen karara geldiler. Şu karara gelenlerinden soň oalr, Darýuşyň goşunlary bilen söweşmäge hereket etdiler. Iň ökde hem 38 ´´Gadymdan galan nusgalar´´ s. 22 Alyndy: Ýylmaz Öztuna ´´Başlangyçdan zamanymyza kadar böýük Türkiýe Taryhy´´ Istanbul-1977 s.22 39 77 ýyndam atlylaryny barlag üçin öňe iberdiler. Azyk daşamaga gerek bolan arabalary öz ýanlarynda saklap, oglan-uşaklaryny hem mal-garalaryny bolsa, göz öňünde tutulan arabalar bilen yza çekilmäge buýruk berip, göni demirgazyga tarap ugratdylar. Saklaryň öň atlylary Eýran goşunlaryny Danupdan üç günlik ýol aralykda tapdylar hem-de olardan bir gün aralykda orda gurdylar we ol ýerleriň ot-çöpüni gutardylar. Eýranlylar saklaryň atlylaryny görüp, çaltlyk bilen olary yzarladylar, emma duşmanlary olaryň öňünden dowamly yza çekilýärdiler…bu iş gaty uzaga çekdi. Ol şeýle bir soňy gelmez görünýärdi welin, iň soňy Darýuş Saklaryň patyşasy „Idan Tirus“yň ýanyna bir ilçi iberip şu habary ýetirdi: “Sen, eý, ajaýyp geň adam! näme üçin biziň öňümizden gaçýarsyň? sen onuň deregine şu aşakdaky iki işiň birisini edip bilersiň. Eger urşmaga güýjüň bar bolsa, uruş-da bu sergezzançylykdan el göter, eger-de meniň goşunymyň güýjüni özüňkiden köpdigini bilýän bolsaň, ýene-de gaçyp ýörmekden el göterip, baýaryň (agaň) üçin ýer-suw berip tizlik bilen, gürleşmek üçin biziň huzurymyza gelmegiň gowurak bolar.” Bu habara sak patyşasy Idan Tirus şeýle gaýtargy berdi: “Eý, Eýranly! Meniň tutumym şeýledir: Men hiçhaçan hiç kimden gorkan däldirin, hiç kimden hem gaçamok. Geçmişde-de beýle etmändim, indi-de sizden gaçamok, edýän işlerimde geň galar ýaly zat ýok. Indi näme üçin siziň bilen urşmaýanymy aýdaýyn: Sizden goramak üçin urşar ýaly biziň uly şäherlerimiz hem ýok, ekin meýdanlarymyz hem. Ýöne eger-de sen biziň bilen tiziräk söweşmek isleýän bolsaň, baryp atababalarymyzyň mazarlarynyň nirededigini gör-de, olary gaz. Eger-de sen şol işi edip bilseň, onsoň seniň bilen urşýanymyzy ýa urşmaýanymyzy görersiň. Şol işi 78 etmeseň biz siziň garşyýňyza çykmarys. Seniň uruş hakda atýan haýbatyňa-da meniň gaýtargym ynha şeýledir: “Meniň agalyga kabul edýänim diňe öz jeddim “Juw”, çokunýanym bolsa saklaryň ene taňrysy “Westa”dyr. Paç hökmünde isleýän ýer-suwuňy hiç haçan bermerin, ýöne ýakyn geljekde bizden oňadyrak sowgatlar alarsyň. Gepiň gysgasy, sen özüňi meniň agam , ig-baýarym hasap edip mahabatlandyranyň üçin bolsa, berýän jogabym şeýledir: “Bar git-de, güniňe agla!”. Ynha, adamlar sak dilinde öz maksatlaryny şeýleräk aýdýandyrlar…“40 Saklara degişli iki sany dessan hakynda Eýranly (Azerbeýjan) alym, “Warlyk” neşriýesiniň baş redaktory Dr. Jewad Heý-et şeýle ýazýar: Afrasýab dessany: Afrasýab gadym türk hakany (patyşasy) hem gahrymanydyr. Bu gahrymanyň öz türkçe ady “Alp är Tunga”dyr (Alp=gahryman). Alp är Tunga b. e. oz. 7-nji asyrda Sak türkleriniň (Turanyň) beýik hakany bolupdyr. Ol Eýran-Turan söweşlerine gatnaşyp ençeme gezek Eýranlylary ýeňipdir. Emma soň Mad (Midia) şasy Kiýaksardan ýeňilip olaryň tarapyndan öldürilipdir. Mahmyt Kaşgarly özüniň mundan 900 ýyl öň ýazan “Diwan-allogat-et-türk” atly kitabynyň ençeme ýerinde “Alp är Tnga”dan söz edýär hem-de onuň ajy ölümi üçin aýdylýan sagusyny (mersiýe, ýas goşgusy) ýazypdyr: “Alp är Tunga” öldimu? Isiz ajun galdymu?(dünýä eýesiz galdymy?) Ödlek öjün aldymu?(pelek öjüni aldymy?) Imdi ýürek ýirtilar. Mahmyt Kaşgarlydan üç ýyl öň Ýusup Has Hajyp (Balasagunly) tarapyndan ýazylan „Kutatgu Bilik“ atly goşgy diwanynda Afrasýab hakynda şeýle setirler bar: 40 ´´Taryhe Herodot´´ s. 302 79 Bu türk biglerinde aty belguluk (Bu türk beglerinde ady bellenen) Tunga Alp är irdi kuty belguluk (Tunga Alp är erdi häkimligi ykrar edilen) Beduk bilgi birle öküş erdemi (Köp bilimli hem akyllydy) Biliglik okuşluk budun ködremi (Uly iliň paýhasly hökümdary) Täjikler aýyr any Afrasýab (Täjikler oňa Afrasýab diýerler) Bu Afrasýab tutdy iller talab. (Bu Afrasýab köp illeri söweşip aldy) Alp är Tunga hakda Ferdowsiniň şanamasynda-da köp rowaýatlar bar. Elbtde onuň ýazan rowaýatlary garşy tarapyň garaýşlarynyň beýany bolmagy tebigydyr. „Şuw“ dessany: Bu dessana görä “Şuw” i. ö. Dördünji asyrda ýaşap geçen türk hökümdary dyr. Şuw dessany 11-nji asyra çenli agyzdan-agyza we dilden-dile geçip gelip, Mahmyt Kaşgarlynyň yokarda agzalan “Diwn-allogat-et-türk” eserinde ýazuwa geçirilipdir. Bu dessana görä, “Isgender” özüniň ordasy bilen OrtaAziýa gelende “Şuw” özüniň ordasy bilen, birden ÇinUýgur tarapa çekilyär. Emma olardan 22 maşgala gitmek üçin ulag tapyp bilmän, şol gije ýurtda galýarlar. Ertesi gün, piýada gitmelimi ýa-da şol ýerde galmalymy? Diýen mesele hakda geňeş gidip durka, ýene-de iki adam gelýär. Oturanlar täze gelenlere Isgenderiň geljegini habar berip, ol ýerden gitmegi olara teklip edenlerinde, ol iki adam şeýle diýipdir: Ärler! Isgender bir gelipgeçiji adamdyr, bu ýerde galmaz, biz bu ýurdumyzda galarys. Şol wagt ol 22 adamyň gahary gelip, gelen iki adama “gal aç!” diýip gidipdirler. Soňlar bu iki adamyň nesillerine “Galaç” ya-da “Halaç” diýen at galypdyr. 80 Isgender Şuw şahy yzarlap Uýgur iliniň ýakynyna baranda, iki goşunyň arasynda güýçli söweş bolupdyr. Isgender, soň türk hakany bilen ýaraşýar, hatda Uýgurlara köp şäherler gurdurýar we bir müddetden soň dolanyp öz paýtagtyna gaýdýär. Şol zaman “Şuw” Balasaguna gelip “Şuw” adynda bir şäher gurdurýar. Şuw ýa-da “Suw” dessany dimek, şol bir wagtyň özünde “Sak dessany” diýmekdir.“41 Bu ýerde ýene bir gyzykly hem-de manyly zat, Şuw dessanynda ady geçýän sak şasy “Şuw”, ýokarda Herodotyň kitabynda ady geçen sak patyşasy “Idan tiros”yň : - meniň hormatlaýan adamym diňe öz jeddim “Juw”dyr- diýen sözlerindäki “Juw” bilen bir adyň aýry-aýryrak ýazylyşydygy aýdyň görünip dur. Eýran taryhçysy “Hasan Pirniýa” saklar baradaky aýry-aýry çapraz pikirleri gözden geçirenden soň, saklaryň hem Turanly hem-de Indogerman kowmlardan düzülendigi bilen ylalaşyp şeýle ýazýar: „…emma “Hertsfeld” we “Minursky” niň bu ugurda öňe sürýän pikirleri kabul ederlik görünýär. Olaryň pikrine görä yzygiderli göçler Orta-Aziýanyň etniki kartasyny degişdirýär we “Tur” ady ýuwaş-ýuwaşdan Eýranlylaryň duşmanlary bolan “Toharlar”, “Ýueçiler”, “Kuşanlar”, “Hunlar”, “Türkler” we beýlekileriň adyna geçýär. Ferdowsynyň şanamasynda we beýleki yslam döwriniň eserlerinde “Turanly” bilen “Türk” sözleri bir manyda geçýär. Mysal üçin “Äsädi Tusi”, Turany Türküstan, käte bolsa “Horasan” görnüşinde ýazypdyr. Ferdowsy hem Beýruny bolsa, Turany Türkler bilen Hytaýlylaryň ýurdydyr diyip görkezýärler. Afrasýab-da pars edebiýatynda Türkleriň şasy diýilýär… “Abdulhuseýn Zerrinkub” saklary bir kowm däl-de 41 - Dr. Jewad Heý-et ´´Türklerin taryh we kulturyna bir bakyş´´ Tähran1999, s. 71-72 81 kowmlar birleşigi hasaplaýar. Käte özlerini “Serem”(sarmat, surmat) diýip atlandyran saklara gündogar Eýranlylaryň eposlarynda “Tur” we Turanlylar hem diýilipdir. Bu eposlaryň köp bölegi, olar bilen aralarynda bolup geçen söweşlere degişlidir. Eposda görkezilýän saklar Eýranly-da bolsa, hakykatda olaryň hemmesi ne Eýranlydyr ne-de belli bir etnike degişlidir. Herodotyň “gündogar we günbatar saklar bir-biri bilen dilmaç arkaly gepleşipdirler” diýmegi-de bu pikiri nygtaýar. Şeýlelik bilen Herodotyň, Bogratyň, Betlemýusyň we beýlekileriň, saklaryň däpdessurlary hakyndaky aýdanlarynyň bir kowma däl-de aýry-aýry etniklere degişlidigini göz öňüne getirmek mümkidir. Walter Bronohening hem “bu gün Grekleriň gaty gümürtük ýagdaýda saklar diyip atlandyran aýry-aýry kowmlaryň barysynyň Eýranlydygyna gaty seýrek adam ten berip biler. Elbetde birnäçe Eýranly kowmlaryň hem olaryň arasynda bolandygy hakykatdyr, emma Orsýediň günortasyndaky Saklaryň edim-gylymlary pars Eýranlylara hiç hili dahyly ýokdyr” diýip nygtaýar. Piotrofskiniň pikiri-de ýokarda ady geçen alymlaryňka örän ýakyndyr…“42 Ýokarda ady geçen günbatar alymy A. Wambery, Bizanslylaryň (Wizantiýalylaryň) altynjy asyrda türkleriň arasyna iberen ilçileriniň beren habarlary we olaryň [türkleriň m.] baş tutany “Dizabul” ýa “Dizawul” [bu sözi alym düzediji, ýolbaşçy we şahyň orunbasary diýip many edýär. m.] bilen görüşendikleri hakynda gürrüň berip şeýle ýazýar: „Türkleriň haýsy halklar bilen etniki gatnaşygy bolandygy dogrusynda biz, Minanderiniň aýdanlaryndan şeýle netije çykarýarys: 42 Rähim Reisniýa ´´Azerbaýjan där seyri taryh´´ I. jild, Tebriz-1990, s. 257-60 82 Türkleriň, ir wagtlar “Ýustin”iň öz ilçilerini aralaryna iberen we özlerini “Saklar” diýip atlandyran halk bilen etniki gatnaşygy bardyr. Saklaryň dogrudan-da türk bolandyklarynyň ähtimaldygyny biz öňki işlerimizde nygtapdyk (ser. Ursprung der Magýaren,s.17). Şeýlelikde Wizantiýalylaryň (Bizanslylaryň) hem ony kabul edendikleri hem-de Oks we Syrderýanyň aňyrsynda ýaşan Türkleriň şol at (Saklar) bilen tanalandygy örän dogrudyr…“43 Gürrüňimizi aýry-aýry taryhy faktlar esasynda dowam etdirýäris: „Türkleriň iň gadymy ýazylan dokumentlere görä ilkinji guran döwletleri, Herodotyň taryhanda “Agrippae” diýip atlandyrylan Sak-iskit döwletidir. W. Toşekiň-de taryhda ilkinji Türk döwleti hökmünde kabul edeni Agrippae ýa-da “Agim-pae”leriň ülkesi, “H. Trieder”iň kesgitlemesine görä bolsa, Orta-Tiýenşanyň günbatar eteklerinde ýerleşýärdi. Herodotdan hem-de onuň salgylanan alymy Aristeasdan edinen maglumatlaryna esaslanmak bilen, prof. „Zeki Welidi Togan“ bu gürrüňini edilyän ýurduň “Ysyk köl” töwereginde ýarym çarwaçylyk prosesini geçirýän “Barsganlar”dyr diýip kesgitlemäge çalyşýar. Zeki Welidi Togan mundan başga-da Agrippae adynyň-da Herodotyň başga bir nusgasynda görlüşi ýaly “Arginpae” şeklinde okalmagyny has uýgun bilip, türk dilindäki Argin-Baý bolmaly diýen netije çykarýar hemde “Argin” urugynyň häzirki zamanda gyrgyzlaryň arasynda ýaşap ýörendiklerini belleýär. Baý sözi bolsa beý, beg sözüniň bir görnüşidir diýýär. Emma Agrimpaeleriň ýa-da Barsganlarň özbaşdak bir döwlet däl-de beýik iskit (sak) konfedrasýasyna girýän bir döwlet hökmünde öwrenilmesini dogry görýär… 43 A. Vambery ´´Das Turkenvolks´´ OSNABRÜCK-1970, s. 14 83 Saklaryň guran konfedrasýasy umuman Altaýlylar bilen Indogermanlaryň birleşmesi hökmünde kabul edilýär…Konfedrasýany güýçli bir döwlet ýagdaýynda görmek dogry däldir. Ony döreden tire-taýpa we uruglaryň arasyndaky özara baglanyşygy güýçsiz bolupdyr diýmek mümkindir. Medeni gözgaraýyşdan Türk atly hem-de ýarym göçme kulturyny kabul eden toparlaryň ýaşaýyş terzleri, keşpleri, däp-dessurlary hem dini ynançlary belli bir meňzeş medeniýeti görkezýär. Şonuň üçin hem “H. Triedler” we beýleki birnäçe taryhçylar „sak-iskit” gurultaýlarynda häkim gatlagyň türki halklara degişli bolandygyny ykrar edipdirler. Iskitleriň tire-taýpa atlary “Targutue”, “Skolat”, “Paralat” we ş. m. türk dillerine mahsus “t” köplük görnüşlerinde, ýagny “Türküt”, “Çuut”, “Skilüt”, “Baralat” ýaly okulmagy-da mümkindir. Uly çekeleşmä ýol açan “iskit” sözü-de Çeňňiz hanyň daýanan we arka beren ilkinji uruglaryndan bolan “Sakait”iň “t” goşulmaly köplük adyň ýoýulanyrak bir görnüşi hökmunde öwrenmeklik ýalňyş bolmaz” diýen pikire uýýanlaryň sany barha köpelýär...”44 Taryhçy alym „Kamuran Gürün“ hem bu barada şeýle ýazýar: „…Saklaryň Türklere meňzeýän köp taraplarynyň barlygyny aşakdaky setirlerde göreris. Onuň üstesine-de arabanyň içinde ýaşamak ýagdaýy türki halklardan başga göçme halklarda gaty seýrek gabat gelýändir. Bu aýratynlyklary düşünen alymlar-da az däldir. Mysal üçin „Aristov“ we „Eduard Maýer“ ýaly taryhçylar, güýçli ähtimal bilen, „Mordtmann“ bolsa hökmany suratda Saklary Türk hasap edýärler…“45 44 Ismet Parmaksyzogly-Ýaşar Çaglaýan ´´Genel Taryh´´ Ankara-1976, s. 202-204 45 - Kamuran Gürün ´´Türkler we türk devletleri Taryhy´´ 1982 s.143 84 Ýokarda ady geçen ;Mohammedhasanhan Etemadossältäne; özüniň Partlar hakda ýazan we şu güne çenli Eýranda iň ygtybarly çeşme hökmünde ulanylan kitabynda, gadym dünýäde ýaşan halklaryň dillerini birnäçe topara bölýär. Onda biz öz temamyza degişli şeýle maglumatlara gabat gelýäris: „Adamzadyň başga bir taýpalar topary ýagny, ýurtlary Horasanyň demirgazygynda we Aziýanyň demirgazygy hem merkezinde bolan halklardyr. Olar hakda Rum hemÝunanly alymlaryň maglumaty ýokdy, emma şeýle-de bolsa ol döwriň kä alymlary olaryň ählisini Mogol diýip atlandyrypdyrlar. Mogollaryň özlerine mahsus bolan keşpleri bardyr… Bu kowm ýa jynslar Aziýanyň alys demirgazyklaryndan göçüp gelip belli ýurtlarda ýerleşipdirler we gadym zamandan başlap medeniýetli ýaşapdyrlar. Hytaýlylar-da şol kowmdandyr. Ýunanlylardyr Rumlylaryň olardan onçakly habary bolmasa-da, Aziýa arylary, Hindliler hem Eýranlylar welin, gadymdan olary tanaýardylar, çünki olar birbirleri bilen goňşy bolup ýaşaýardylar we ýurtlary birbirine degişikdi. Demirgazyk Hindliler we Eýranlylar ol kowma Sak diýýärdiler. Brehmanlaryň hem Eýranlylaryň şol sözünden bolsa Ýunanlylaryň “Iskit” sözi ýüze çykypdyr. Äşkanylar (oň-de köp gaýtalap aýdyşym ýaly) şol Iskitlerdir. Sasanylaryň döwründe iskitlere “Turanly” didiler. Bu söz bütin Mogol, Fin, Türk we Tongus taýpalaryny öz içine alýar. Olar merkezi we günbatar Aziýanyň giňişliginde ýaşapdyrlar hem ýaşaýarlar. Gadym döwürlerde Fransanyň demirgazygy tutuşlygyna olaryň ýurdy bolupdyr. Ýunanly we Rumly alymlar bolsa, bu taýpalaryň şol ýerde ýaşan birnäçesini tanap, olara “Fin” diýip at beripdirler. Ferdowsiniň şanamasynyň we beýleki 85 kitaplaryň her ýerinde “Säksar”, “Säkzi” diýip at tutulsa, maksat şol “Sak” taýpasydygyny bilmegimiz gerekdir.“46 Bu ýerde käbir gümürtik hem ýalňyş netijeleriň ýüze çykmazlygy üçin bir meseläni belläp geçmegi zerur bildik. Ol bolsa, birnäçe ors hem günbatar alymlaryň tarapyndan, geçen iki asyryň dowamynda yzarlanan, beliki-de belli syýasy maksatlara eýerip ulanylan “Eýran dilli” ýa-da “Eýran asylly” ýaly nädogry adalgalaryň, biziň käbir alymlarymyzyň tarapyndan ýerliksiz ulanylmagydyr. Sebäbi Eýran (şu günki syýasy çäklerini göz öňünde tutanymyzda) biziň gürrüňini edýän döwürlerimizde-de, yslamdan soňky döwürlerde-de dürli dillerde gepleýän, dürli asylly halklaryň ortak ýurdy bolupdyr. Ol şu gün hem şeýledir. Mysal üçin A. M. Diakonof ýaly Eýranyň gadymy taryhyny işlän alymlaryň açyklamasyna görä, şol döwürlere degişli “Ahamenidlerden” galan daş yazgylarda üç dil ulanylypdyr: 1- Ahamenidleriň köşk dili (häzirki günorta Eýranyň gadymy dili), 2- Syýasy hem döwlet dolanyşyk dili bolan”Ilam” dili. Bu dil Ural-Altaý dil toparyna girýän “iltisaky” dil bolup, oňa kä alymlar “prototük” ýagny türk dilleriniň aňyrsy we gönezligi diýip at berýärler we 3- Ylmy we edebi dil bolan Wawilon (Arami) dili. Bu dil Samid dil toparyna degişlidir. Yslamdan soňky döwürlerde-de Eýranda üç dil ýagny Arap, Türk hem Pars dilleri ýörgünli bolupdyr. Bar bolan ähli kitaplardyr beýleki hat-petekler şol üç dildedir. Şu gün hem Eýranda dürli dilde gepleýän dürli halklaryň ýaşaýandygyny, şol sanda ilatynyň ýarysyna golaýy türki halklara degişlidigini hemmämiz bilýäris. Şu agzalan hakykatlary göz öňünde tutanymyzda, 46 ´´Doräret-tijan fi taryhy beni äşkan´´ s. 770-71 86 “Eýran dilli” ýa-da “Eýran asylly” ýaly adalgalar, belli bir dili ýa-da halky aňladyp bilmeýän gümürtik hem ylmy gymmatay bolmadyk adalgalar bolup galýar. Gümürtik adalgalardyr düşünjeler esasynda bolsa anyk netije çykarmak mümkin bolup bilmez. Hut şonuň üçin hem biz, köp alymlaryň tarapyndan ulanylýan “IndoGerman diller” (Hindi-Ýewrop diller) ýa-da “IndoGerman dilli halklar” ýaly adalgalary, belli we açyk manyny aňlatýan hem-de ylmy esasa daýanýan adalgalardyr diýip düşünýäris. Gürrüňimiziň bu bölümini, bu ugurda “Eýran Türkleriniň eski taryhy” atly iki tomdan ybarat täze eser döreden Azyrbeýjanyň görnükli alymy prof. Muhammedtagy Zehtabi (Kirşçi)niň sözleri bilen aýaklaýarys. Prof. Zehtabi Fransa, Ors, Arp we Pars dillerini öz ene dili bolan Azerbeýjan türkçesi ýaly bilýän alymdy. Ol köp çeşmelere salgylanmak arkaly Saklaryñ asly hakynda has köptaraply netijeleri çykarýar. Onuñ pikrine görä, “Saklaryň” esasy topary Türki halklardan düzülip, aralarynda Indo-German kowmlar hem bolupdyr. Alymyň öňe süren täze hem gyzykly düşünjesi bolsa, “iskit” sözi “iç oguz” sözüniň Wawilonlylardyr Ýunanlylar tarapyndan öz dilleriniň fonetikasyna uýgunlykda ýoýulyp ýazylyşydyr. Ol şeýle pikiri öňe sürmek bilen, saklary gadymy türki eposlardaky “iç oguz” we “daş oguz” döwürlerine degişli hasap edýär. Alym öz eserini “Sumerlerden” hem “Ilamlardan” başlap, türki halklaryň has irki atababalarynyň gündogardan günbatara sary, biri-biriniň ardyndan edn göçlerini yzarlaýar. Bu alymyň biziň temamyza degişli pikirleri bilen tanyş bolalyň: “Türki halklaryň irki ata-babalary bolan iltisaky (Agglutinativ) dilli illeriň regýonymyza (Azerbeýjana we Eýrana m.) başlan göçleriniň ilamlardan soňky belli 87 bolan göç nobaty “hit” illerinň hereketi bolupdyr. Olar bu günki Türkiýe we bütin Anadolyda ýerleşipdirler. Hit kowmyndan takmynan müň ýyl soňra ýagny b. e. oz. 9-7 asyrlar aralygynda ýene-de iltisaky dilli illeriň göçleri bolupdyr. Olar “işguzlar”(saklar)dyr… Saklaryň-Işguzlaryň aslyny we gelip çykyşyny “Etemados-sältänä” özüniň “Tätbige logate jografiýaýi” (Jugrafi sözleriň garşylaşdyrylmasy) atly eserinde “Saka” sözüne düşündiriş berende aýdyň suratda görkezýär. Bu eserde şeýle setirler bar: “Saka” ýa “Sas” Turanly taýpalaryň uly toparlarynyň biridir. Olaryň şalyk süren ýurtlarynyň çygry, günbatarda Türküstan, günorta-gündogarda “Imaus” daglary (Çini, Kaşgar hem Hotandan aýyrýan daglar), demirgazyk tarapdan Tatarystandyr… Kiyan (parslaryň ertekilerdäki şalar urugy, belkide Ahamenidlerdir. M. Z.) döwründen öň “Part” taýpasy pişdadylara (parslaryň ilkinji erteki şalar urugy. M. Z.) garşy aýaga galanda, “Sas”lary kömege çagyrýarlar. Soňlar Partlar Äşkany (Parfiýa. m.) Döwletini döredenlerinde-de, gerek bolan wagty ýene-de “Sas” taýpasyny kömege çagyrypdyrlar… E-temados-sältänäniň bu sözlerinden belli bolşuna görä, birinjiden, saklaryň Orta-Aziýadan gelme, asly bolsa Turanly bolupdyr. Ikinjiden bolsa bu Sak ili ýa-da iller birleşiginiň belli gollary, Hazaryň demirgazygyndan, Derbendiň ýoly bilen demirgazyk we günorta Azerbeýjana hem-de günorta Anadola gelipdir, olaryň ýenede bir bölegi bolsa Mary we Balh tarapdan günortalygyna göçüp häzirki Owganystanyň günbatary hem Eýranyň gündogarynda, häzirki Sistanda ýerleşipdirler. Galan topary bolsa, Ata-watanlary bolan Orta-Aziýada galypdyrlar… 88 Eýran çeşmelerinde “Sakalar”, Ýunan çeşmelerinde „Iskitler“, Ibri , Asur (Assirýa) hem Wawilon çeşmelerinde “işguz” we Herodotyň ýazmagyna görä bolsa Ortorkoribant (çiş telpekler) diýip atlandyrylan bu kowmlaryň Indo-German dilli halklara degişlidigi hakynda örän täsipli çykyş eden “Uranski” we kä bir başga alymlar öz pikirlerini subut etmek üçin hiç hili dokument görkezip bilmeýärler, ýazan zatlary bolsa gapma-garşylyklardan doludyr… Işguzlaryň (iskitleriň) ýa-da Saklaryň barasynda taryhçylaryň arasynda bar bolan ikinji nazaryýa, olaryň “iltisaky” dilli we asyl gelip çykyşynyň türki halklara degişlidiginiň tarapynda çykyş edýärler. Bu garaýyşy (nazaryýany) öwrenmek üçin her zatdan ilki “iskit” ýada “işguz” sözüniň köküni hem manysyny aýdyňlaşdyrmak gerekdir. Taryhy çeşmeler, şol sanda Asur daş ýazgylaryndan, iskit-sak göçleri döwründe yaşan Asurlaryň şasy Eserhedunyň “gaýbdan soragy”, şonuň ýaly hem “ýehudi” we beýleki çeşmelerden belli bolşuna görä, Mad (Midia) döwletiniň başlangyjynda Azerbeýjan topraklaryna giren bu illeriň ady Asury çeşmelerinde “işguza”, Wawilon dilinde “işguza” we Ibrany dilinde bolsa “aşguz” ýazylypdyr. Asur emperýasynyň çeşmelerinde “iskitleriň” ilkinji häkimlik döwründe olaryň watany “işguz” ülkesi diýip ýazylypdyr. Bu söz Ýunan dilinde “ş” sesi bolmanlygy üçin, şonuň ýaly-da bu sözüň soň sesi bolan “z” gadym aksentlerde “dz-tz-th” ýaly eşidilendigi sebäpli “iskita=iskit” käte bolsa “işkid=işkit” görnüşlerinde ýazylypdyr. Diýmek, işguz we iskit sözi aýry-aýry dillerde, olaryň fonetikasyna uýgunlykda, bir sözüň aýry-aýry aýdylyşy hem ýazylyşydyr. Orslar hem-de günbatarly alymlar-da bu halka “iskif” diýip ýazypdyrlar. Bu söz taryh boýy “şekid, şekuda, şekida” 89 we hatda “şekinz” görnüşlerde we köp ýagdaýlarda bolsa sak=saka=seka ýaly ýazylypdyr… eger-de A. M. Diakonof türk dili hem taryhy bilen tanyş bolsady, onda özünden öňki taryhçylaryň pikirlerine tankydy seredip bilerdi we beýle ýalňyşlyk goýbarmazdy [bu ýerde alym, Diakonofyň saklary Indo-Germen dilli hasap etmeginiň ýalňyşlygyny düsündirýär.m.]…“47. Soň alym sözüni şeýle dowam etdirýär: Indi, göreliň bu “işguz” ýa “iskit” söziniň köki we manysy nämekä? Asury çeşmelerde görülişine görä, olar bilen söweşen iskitleriň baş tutanynyň ady “Işpaka=Ispaka” bolupdyr. Diýmek, asury çesmeleri hem “işguz” hem-de “Işpaka” atlary aç-açan görkezýär. Azerbeýjan hem bütin türk dünýäsiniň iň möhüm dessany hem-de taryhy çeşmeleriniň biri bolan Däde Korkut (Gorkut Ata) dessanynda işguz (iç oguz) kowum we illeriniň ady aýdyň suratda görkezilipdir. Uly klassik türk dilçisi (linguisti) Mahmyt Kaşgarly özüniň “Diwanol-logat-et-türk” atly eserinde oguz illeriniň 22 goly hem-de olaryň tamgalaryny (tagmalary, belgileri) ap-açyk görkezipdir. Gorkut Ata dessanynda oguzlaryň aýry-aýry gollary gadym zamanlarda iki topara bölünipdir: 1- “iç oguz” ýa “iş oguz”, şu gün hem azerbeýjan gepleşik dilinde “ç” sesini “ş” sesine öwürýärler. Mysal üçin: üç=üş, gaç=gaş w. ş. m. 2- Taş oguz (daş oguz) ýagny daşky oguz. Iň gadym döwürlerde oguzlaryň adyna “guz” hem diýipdirler, ýagny başdaky “o” sesi galdyrylypdyr. Gadym arap we pars çeşmelerinde oguz sözi köp ýerde “goz” görnüşinde ýagny arap ýazuw kadalaryna uygun şekilde ýazylypdyr. Ýokarda görşümiz ýaly, Asury çeşmelerde bu sözi “guz” görnüşinde yazylypdyr, mysal üçin”iş 47 - Muhammedtagy Zehtabi (Kirşçi): „Iran Türklerinin eski taryhy“ I. jilt, Tähran-1998, S. 464 -72 90 guz” sözünde. Bu yagdaý örän tebigydyr. Ýagny “iç oguz” sözi dürli dillerde köp işlenmegiň netijesinde “işguz” görnüsine üýtgäpdir. Türk dili iltisaky (Agglutinativ) bolany üçin, öň-de belläp geçişimiz ýaly onuň sözleriniň ses gurumy gaty durnukly bolup, örän uzak wagtdan üýtgeýär. Şonuň üçin hem “oguz<guz<goz” sözi bize belli bolan üç müň ýyl dowamynda gaty az degişipdir. Oguz illeriniň ady “Orhun-Ýeniseý” ýazgylarynda-da geçýär. Bu at, ýokarda görşümiz ýaly b. e. o. 8-7-nji asyrlarda Asur şasy “Eserhedun”yň döwrüne degişli ýazgylarda-da şol görnüşinde ýazylypdyr. Diýmek, il ady bolan “işguz” sözüniň manysy aýdyňdyr. Ol iki sany tüýs türki söz bolan “iç” we “oguz” sözlerinden ýüze çykan goşma söz bolup, Indo-German dilleri bilen hiç hili gatnaşygy ýokdyr. Gürrüňini edilýän döwürde ýagny b. e. o. 8-7-nji asyrlarda, Ýakyn-Gündogar ýurtlarynyň syýasy ýaşaýşyna güýçli täsir eden “işguz-iskit” illeriniň ady, olaryň türkligini subut edýän ýeke täk delil däldir. Olar Herodotyň örän dogry görkezişi ýaly, Orta-Aziýdan gelme hem-de türki halklara degişli bolupdyr. Mundan başga-da ýokarda agzap geçişimiz ýaly we Eserhedunyň ýazgylarynda-da galyşy ýaly, işguzlaryň b. e. o. 673-nji ýylda ölen şalrynyň ýa-da baştutanlarynyň ady bolan “işpaka-ispaka” sözi hem iki sany arassa türk sözünden ýüze çykypdyr: oguz, garlyk hem gypjak dillerinde ite umuman köpek diýilýär, emma öýdeki ite: 1- “is pak”(yýsa bak, yýsa bakan), 2- “is bas”(yýsa bas, yýsa git, yýsy yýzarla, yýs yýzarlan) diýip at beripdirler. Bu iki söz zamanyň geçmegi bilen “öý iti” manysynda işlenip biri-biri bilen badaşypdyr. Başdaky “i” sesiniň düşmegi bilen “sabak” görnüşinde ors diline hem-de soňky “k” sesiniň düşmegi bilen “spa-a” görnüşinde 91 bolsa “Äwesta” kitabyna giripdir (Uljas Süleýman, Aziýa, s. 253-54). Iki türk sözünden dörän bu goşma söz ýagny “Ispak” başgyrd, garaçaý we garagalpak türki halklarda adam ady hökmünde şu gün hem ulanylýar. Edil şonuň ýaly hem ýokarda görşümiz yaly gadymy iskitleriň baş tutanynyň ady-da “Ispak” bolupdyr. Hut şonuň üçin hem A. M. Diakonof özüniň “Mad taryhy” atly eseriniň 532-nji sahypasynda: “ Ors sözi hasaplanýan sabaka (it, köpek) üçin yslawiýan dillerinde aýdyň many tapmak bolmayar” diýip ýazýar. Munuň sebäbi bolsa sabaka sözüniň gelip çykyşy yslaw sözi bolman eýsem türki dillerden ors diline giren sözlerdendir. Yslawiýan dillerinde bolsa köpek sözüniň ýerine “kuti” sözi ýörgünlidir… Saklaryň ýolbaşçylarynyň ýene biri-de Isgender zamanynda Orta-Aziýada ýaşan hem-de Isgender bilen söweşen Sak-işguz illeriniň şasynyň dogany “Kartasis” bolupdyr. Meşhur taryhçy Goldşmit, Orta-Aziýa saklarynyň alyp baran uruşlaryndan gürrüň edende Syrderýanyň gündogarynda saklaryň komandiry, umumy Orta-Aziýa saklarynyň baş tutanynyň dogany bolan “Kartasis”iň ady “Gardaş” bilen bir söz bolup,Ýunan dilinde “ş” sesi bolmany üçin “işguz” sözünde bolşy ýaly, olaryň taryhçylarynyň tarapyndan “Kartas” görnüşinde ýazylypdyr - diýip belleýär. (R. Reisniýa, birinji tom, s. 259).”48 Ýokarda gözden geçiren çeşmelerimiziň esasynda bu bölümi şeýleräk jemläp bileris: 1- Saklar (Iskit) adynda tanalýan taýpa birliginiň, iň gadymkylarynyň Pumpellyniň açyklamasyna görä 48 ýene şol. S. 472-80 gysgaldylyp alyndy 92 Ata Watany Türkmenistan bolupdyr we has irki döwürlerden, iň bärsi b.e.oz. III-nji müňýyllygyň başlaryndan Türkmenistanyň demirgazyk we günbatar sähralyklaryndan Hazaryň demirgazygyndan günbatara tarap göçüp gidipdirler. Şol çarwa taýpalaryň galanlary bolsa Türkmenistanyň soňky taryhy ykbalynda, ylaýtada „Ärsaklar“ döwletini gurmakda aýgytlaýjy rol oýnapdyrlar. Bu barada indiki bölümde giňiräk gürrüň ederis. 2- Saklar hakynda ýeketäk taryhy çeşme Herodotyň habarlary (we käbir beýleki Grek taryhçylarynyň yşaratlary) bolup, onuň üstüni ýetirýän belgiler (dokumentler) bolsa Saklara degişli Kurganlardan tapylan ýadygärliklerdir. Emma Herodot öz syýahatlarynda Hazar dňizinden gündogara geçmändir (seret: Ilhami Durmuş, s. 5). Ol Türkmenistandaky (Amy deýasynyň töweregindäki) Saklar hakynda diňe eşidenlerini ýazan bolmaly. Egerde Herodot Türkmen topraklaryna aýlanan bolsady, onda, şol gadymy atlary (adlary) bilen aramyzda ýaşap ýören taýpalarymyzyň köpüsiniň ady onuň eserinde has anygyrak geçerdi diýip düşünýärin. 3- Şeýle hakykatlary göz öňünde tutmak bilen biz türkmenler, ýokardaky iki çeşmäniň daşyndan hem öz gadymy milletimiziň etnik düzümindäki, Saklaryň şu günki nesilleri bolan taýpalarymyzyň atlaryna, iňňän irki döwürleriň yzlary görünip duran däpdessurlarymyza, gecmişiň teswiri bolan inçe sungatymyza we has ähmiýetlisi bolsa örän baý we gadymy dilimize, iň ygtybarly hem daýanarlyk çeşme hökmünde baha berip, olardan hem edil watanymyzdan tapylan arheologik ýadygärler ýaly giňden peýdalanmalydyrys. 93 1-Bir Sak hanımı resmi kıyafette . (F. Trippet “Die erste reiters”1974) 2- Bit Türkmen hanımı resmi kıyafette 94 Saklar döwrine degişli irki Türk ýazuwlary. Türkiýe türkçesi bilen garşylaşdyrylan (Altay S. Amanjolov, İstanbul-2006) 95 96 97 Saklar döwrine degişli irki Türk ýazuwlary (Altay S. Amanjolov, İstanbul-2006) 98 V- Sak-Mad gatnaşygy Madlar (Midialylar) biziň bu işimiziň temasyna göni degişli bolmasa-da, bir tarapdan iskitler bilen Madlaryň bir-birleri bilen ýakyn gatnaşyklary, hatda belli derejede garyndaşlyk gatnaşyklarynyň-da bolandygyny, ikinji tarapdan bolsa, Madlaryň özleriniň hem birnäçe taýpa birleşiginden ýüze çykanlygy we ol taýpalaryň birnäçesiniň asly Turanly taýpalardan bolandygyny, galyberse-de Mad topraklarynynyň bir çeti biziň gadymy Ata-Watanymyz bilen goňşy bolup, hatda olaryň kä taýpalarynyň ilkinji oturan ýurtlarynyň Türkmenistanyň çäklerinde bolmak ähtimalyny göz öňünde tutmak bilen, gysga-da bolsa olar hakda-da gürrüň edip geçmegi dogry tapdyk. Bu bolsa türki halklaryň gelip çykyşyny has köp taraplyrak öwrenmäge ýardam eder diýip düşünýärin. Herodot, Mad-Eýran gatnaşygy hakda şeýle ýazýar: „…Şeýlelikde “Diokos” Madlary [birikdirip] bir halk derejesine ýetirdi we ýeke özi olara hökümet etdi. Diokos 30 ýyl hökümet edenden soň aradan çykdy we onuň ornuna ogly „Frau Urtis“ geçdi. Bu patyşa diňe Mad halkyna hökümet etmek bilen kanagatlanman eýsem Eýranlylara-da hüjüm edip olaryň ýurtlaryna girdi hem-de olary öz raýatyna öwürdi. Ol, bu iki güýçli halkyň baştutany bolandan soň Aziýanyň beýleki ülkelerini eýelemegi-de ýüregine düwdi…“49 Herodotyň ýene-de bir ýerde açyklamasyna görä „Madlar bilen iskitleriň arasynda ýüz beren söweşde Madlar ýeňilýärler we iskitler 28 ýyl olaryň üstünden höküm sürýär.“50 49 50 ´´Taryhe Herodot´´ s. 81 ýene şol. S. 82-84 99 Esasan Herodotyň we beýleki Ýunan taryhçylarynyň eserlerine salgylanmak arkaly Madlar (Midiýalylar) hakynda iň düýpli iş ýazan alym hasaplanýan A. M. Diakonowyň işinde häzirki temamyza degişli şu aşakdaky maglumatlary görýäris: „…Hatda iskitleriň hökümeti synandan soň hem Madlar öz çagalaryny iskitleriň arasyna iberip, olardan ok-ýaý atmak hünärini hem-de olaryň dillerini öwrenmeklerini üpjün edýärler. Munuň sebäbi näme? Şol döwürdäki güýçli Mad şalygy üçin, bir topar çölde ýaşaýanlaryň diliniň näme ähmiýeti bolanka? Muňa düşünmek örän aňsatdyr, sebäbi Madlaryň uly topary öz aralarynda Eýran dilinde geplemeýärdiler, ol diňe resmi we mejbury döwlet dili hem-de aýry-aýry taýpalaryň gatnaşygyny üpjün etmek üçin kabul edilipdi…“ 51 Alym alty sany Mad taýpasy bolan ;Bousai;, ;Paretakenoi;, ;Stroukhates;, ;Arizontoi;, ;Boudioi; we ;Magoi; hakynda gürrüň edip şeýle netijä gelýär: „…Emma bu aýdylanlardan ýene bir çykaryp bolýan netije-de bu taýpalaryň içinde diňe Arizontoilaryň Arýa (Ary) taýpasy diýip tanalandygyny (bu olaryň gylyk-häsiýetlerinden belli bolýar) göz öňünde tutmak bilen, galan Mad taýpalaryň Arýan asylly bolmagy mümkin däldir, yagny olar Eýranly däldir. Başga bir söz bilen aýdanymyzda, garaşylyşy ýaly, Madlaryň halk köpçüligi Kuti we Ilam dillilerden bolup, umuman täze gelen Indo-Germanlaryň (HindiÝewropalylaryň) dilini öwrenen taýpalardan ybarat bolupdyr, emma muňa garamazdan ýerli halk tutuşlygyna özgermändiler. Bu güne çenli Bousailer, Magoiler we Boudioileriň atlary üçin hiç hili IndoGerman köküň tapylmanlygy, şonuň ýaly-da b. e. o. 951 I. M. Diakonow ´´Taryhe Mad´´ s. 266 100 njy asyra degişli bolan Madlaryň has atlarynyň Eýran dillerinde köküni tapmagyň gaty kynlygy we…ýokarda aýdylanlary subut edýär… Mad sözi (Asur dilinde “Madaý”, “Amadaý”, “Mataý”, giçki Ilam dilinde “Matape”, gadym Eýran dilinde “Madaý” pars dilinde “Mad”, irki Ýunan dilinde “Medi”, Part dilinde “Mat”) taýpa hem ýer-ýurt ady bolup, oňa Eýran dillerinde belli many tapmak mümkin däldir…Madlar diýen adalganyň “Ilam-Kaspi” köki bolmagy mümkindir. Asur çeşmelerinde taýpalar birleşigi bolan “Madaý” we “Amadaý” görnüşleriniň ýanynda “Mataý” sözi-de bardyr. Bu sözüň Ilam köki bolarly. Bu mesele-de bu adalganyň gaty ir döwürlerden bäri şol ýurtlarda ýörgunli bolandygyny aňladýar.“52 Günbatar alymy R. Girşmän hem bu barada şeýle ýazýar: „Kimirler we saklar Ýunan kalendarynda “Gimiraý” we “Eşkuzaý” görnüşinde ýazylypdyr hemde edil şol görnüşlerde “Töwrat” kitabynda-da bar. Birinji taýpanyň ady “Kirim” bolara çemeli we olar öz atlaryny şol ýurtdan alypdyrlar…“53 „Bu kowmlar (saklar) “Assarhaddon (Esarhaddon)”yň höküm süren döwriniň başlarynda başga ugurda hereket etdiler. Olar, kimirleri Hemedanyň günortasyna sürdiler we Urmiýe gölüniň günorta-gündogarynda “Manna”ýurdunda (Günorta Azerbeýjanda, m.) ýerleşdirdiler… Partatua (Partatus)yň patyşalyk eden döwründe, saklaryň yurdy soňlar Azerbeýjan diyip atlandyrylan ýurduň çäginiň uly bölegini tutýardy. Manna patyşasy olaryň ol ýurtlara häkimligini ykrar edýärdi. Olaryň [Saklaryň] Madlar bilen hem oňat gatnaşygy bolan bolmaly… 52 53 ýene şol. S. 143-44 R. Girshman ´´Iran äz agaz ta islam´´ Tähran-1350 şemsi, s.97 101 Kşatrita (Kshatrita, Mad baştutany) arka tarapdan Partuwanyň ogly Madyes baştutanlygyndaky saklaryň çozuşyna sezewar boldy we özi-de şol uruşda öldi. Saklar bu pursatdan peýdalanyp “Mad” ýurduna çozdular we Herodotyň aýdyşyna görä 28 ýyl madlylara hökümet etdiler…“54 Indi gürrüňimizi Herodotdan başlap aýry-aýry çeşmelerde ady geçen sak-iskit birleşigine girýän dürli taýpalaryň atlaryny yzarlamak bilen dowam etdirýäris. „Herodot, taryhynyň iskitlere degişli bölüminde olara saýylýan taýpalardan şu aşakdakylaryň adyny tutýar: Gerrhi, Sarumate, Budini, Mog, Neurian, Agathyrsi, Tauri, Geluny, Melankany, Enderufagi. Herodotyň habaryna görä bu taýpalaryň köpüsiniň biribirinden aýratyn däp-dessurlary hem dini ynançlary bolup, aýry-aýry dillerde ýa-da diýalektlerde gepläpdirler, emma Saklar bilen Sarmatlar bir dilde gepläpdirler.“55 A. M. Diakonof bu barada şeýle ýazýar: „Kimiri (Herodota salgylanmak bilen) halk hem ýer-ýurt adydyr. Gelip çykyşy belli däl ýöne Garadeňiz we Hazar töwereklerinde bolüpdyrlar diýip çen edilýär hem-de “Taurylar” bilen goňşy bolupdyrlar (Gamir, Gumer, Gimiraý görnüşlerinde-de bar). Olar çöl adamlary bolup, iskitlerden öňüräk ýüze çykypdyrlar. Iskit dilleri hakda belli pikirimiz bar emma Kimirlerden diňe üc sany at galypdyr: 1-Teuşpa, 2-Tugdammy, Ýunanlylar ony Tugdammis görnüşinde ýazypdyrlar, 3Sandakşatru. Bu sözleriň birinji we ikinjisine IndoGerman dilinde hiç hili many ýok, üçünjisini eger-de dogry okan bolsak, onuň ikinji bölümi “keşatra” ýagny “hökümet we gudrat” diýen many bar, emma onuň 54 55 ýene şol. S.98-99 Taryhe Herodot, s.291-3 102 birinji bölümi “sanda” üçin Indo-German dillerinde hiç hili many hem kök ýokyr… Alym bir topar “belki”, “emma” ýaly gümürtik sözlerden doly bolan gürrüňini şeýle aýaklaýar: “gynansak-da bu çykaran netijelerimiziň diňe bir ähtimal bolan nazaryýadan aňry gitmeýändigini boýun almalydyrs, çünki elimizde bar bolan gaty ujypsyzja dokumentiň (diňe üç at) bolsa, başga hili ýorulmagyda mümkindir. Mysal üçin ýokardaky “Sankeşatro” sözüni “Sandakuro”-da okamak bolýar, bu bolsa çykaran netijämizi düýbünden bozýar hem üýtgetýär.“56 Soň alym gürrüňini Sak-iskit taýpalary dogrusynda şeýle dowam etdirýär: „Iskit-Işguza sözi ;eşguza; we ;işguza; görnüşlerinde-de bar. Olaryň atlarynyň gelip çykyşy heniz belli däl, ýöne olar saklardan başgadyr. Iskitler ýa Şekudalar, Awhat (Avxatl), Trapi, Paralat, Sarromat ýaly iskit diýlip umumy atlandyrylýan taýpalaryň birleşigi bolupdyr. Herodot olary Orta-Aziýadan gelipdir diýýär… olar “Massagetler” tarapyndan gysylýar.“57 Diakonof bu ugurdaky gürrüňini iskitleriň ýagdaýynyň gaty çylşyrymly hem näbellidigini nygtamak bilen yzarlaýar we olaryň ilkinji şasynyň ady “Işpaka” ýa-da “Ispaka” bolandygyny belläp geçýär.“58 ;Muhammethasanhan E-temados-saltana; özüniň ýokarda ady geçen eserinde Ýunanlylar bilen Part şasy ;Tiridat;yň arasynda ýüz beren uruş hakda gürrüň berende, iskit taýpalarynyň-da atlaryny tutýar: „…Tiridat olaryň öňünde durup biljek ýagdaýy özünde görmänsoň, bir iskit taýpasy bolan we Amyderýa 56 57 58 I. M. Diakonof ´´Taryhe Mad´´ s.223-5 ýene şol. S.228 ýene şol. S.250-51 103 bilen Syrderýanyň aralygynda ýaşaýan “Espaýazylaryň” arasyna baryp olara sygynýar, emma aradan kän wagt geçmän, günbatar şasy “Diýudot” aradan çykýar. Diňe şondan ätiýaç edýän Tiridat, iskit taýpalaryndan bolan “Dah” we “Parn”lardan bir bölegini ýanyna alyp öz watanyna dolanýar…“59 Ol, kitabynyň ýene bir ýerinde birnäçe beýleki alymlaryň sözüne salgylanmak bilen şeýle ýazýar: „Şu setirleriň awtorynyň, sözlerine uly sarpa goýýan käbir alymlar “Part” ýa-da“Bars”, şol gadym ýazuwlardaky “Bertas” sözi bilen birdir diýip çen edýärler. Şonuň üçin hem “Bertas” taýpasynyň ýagdaýy hem olaryň ýurdy hakynda gysgaça degip geçýäris. Mesgudy şeýle ýazýar: „Burtas adynda bir derýa, Wolga birigip Hazar deňzine guýýar we türk taýpalaryna degişli “Burtas”lar şol derýanyň boýunda oturýarlar…“ Idrisi şeýle ýazýar: “Bortas taýpasy Hazarlara goňşy ýurtda oturýarlar. Olaryň dilleri hazar we rus dillerine meňzeýär. Men şu kitaby ýazýan wagtym, Orslar Hazarlary we bulgarlary ýeňip, olaryň ýurtlaryny basyp aldylar, özlerini bolsa dargatdylar… Ýene bir ýazyjy şeýle ýazýar: “Borkas ýa-da Bortaslar bir türk asylly halk bolup “Itil” derýasynyň boýunda Hazarlar bilen goňşy bolup oturýarlar. Olaryň ýurtlarynda gyzyl derili oňat tilkiler bar… Istahry şeýle ýazýar: „Bartaslar alaçykda (gadym türkmen öýi,m.) oturýarlar. Olar iki taýpadyrlar: Bir taýpa gozlaryň (oguzlaryň) ýurdunda oturýarlar we häzirki zamanda ilaty iki müňden agarakdyr. Olar hiç kime boýun egmeýärler. Beýleki taýpa “Atyl” çöllerinde Hazar taýpasyna ýakyn oturýarlar. Olaryň dilleri hazarlaryň hem bulgarlaryň dillerine meňzeş hem-de musulmandyrlar. Bartas çagataý dilinde “gul” dimekdir. 59 Muhammedhasanhan E-temadäs-sältänä... s.144 104 Itil derýasy ors ýurtlaryna ýakyn bolup gündogara tarap akýar we “Bertasa” topraklaryndan geçýär, onuň deňize guýýan ýeri hazar ýurdydyr. Bu ýerden Bortas ýurduna ýigrimi gün ýoldyr… Kä ýazarlar Iskit taýpalaryndan at çekenlerinde olaryň bir taýpasyna-da “Tohary” diýýärler we olara birnäçe batyrlyk hem söweşjeňlik sypatyny-da berýärler. “Balh”, “Semengan”, “Baglan”, “Sekaken”, “Talgan” we başgalary öz içine alýan “Taharystan” şu taýpanyň adyndan gelip-çykan bolmagy ähtimaldyr…“60 „Ýunanly, Rumly, Çinli, Arap we Ajam taryhçylarynyň ählisi, örän gadym eýýamlardan şu güne çenli Iskit Türkleriniň (Turanlylaryň) Çine, Hinde, Pereňe, Müsüre we başga ýurtlara eden çozuşlary hakda ýazypdyrlar. Bu kowm ýagny Iskitler ýa Tatarlar, birnäçe tire-taýpa bolup bir-birinden aýrylypdyrlar, emma gelip çykyşlarynyň bir jynsdan bolany üçin, hemmesiniň edim-gylymlary, gylyk-häsiýetleri hem däpdessurlary deň ýa-da bir-birine gaty ýakyndyr. Emma her taýpa we toparyň özlerine mahsus atlary bardyr. Mysal ücin: “ţet” , “Get”, “Syýusy”, “Ýet”, “Çet”, “Jat”, “Dahy ýa Daýy”, “Part ýa Bart”..“61 60 61 ýene şol. S.313-14 - ýene şol. S.306 105 VI- Sak (Iskit) taýpalarynyň, ynsan we ýer-ýurt atlarynyň yzlary Türkmenistanda we türkmen halkynyň etnik düzüminde Geçen bölümlerde agzalyp geçilen atlar baradaky pikrimizi, aşakdaky ýagdaýlary göz öňünde tutmak ilen orta atýarys: 1-Alymlaryň biragyzdan ykrar etmeklerine görä Mad we Sak-Iskit döwürlerinden, şonuň ýaly-da Parfyýa (Part) döwletiniň döwrinden, ýokarda aýdylan sebäplere görä esasy dokumentler galmandyr. Birnäçe üzlemsaplam habarlardyr has atlary-da ol döwrüň ýazyjylary öz milli garaýýşlaryna görä hem-de öz dilleriniň fonetikasyna uýgunlaşdyrmak bilen ýoýulan görnüşinde galdyrypdyrlar. Netijede şol sözleri ol halklaryň özleriniň nähil aýdandyklary anyk belli däl. Bu barada ýokarda ady geçen alym M. E-temados-saltana, Parfyýa hakynda iň ynamly çeşme hasaplanýan we milady 4-nji asyryň aýaklarynda ýaşap geçen “Musa Horeni” barada şeýle ýazýar: „Musa Horeniniň üçünji kitaby özüniň ýaşan döwrüne degişlidir. Emma olaryň onçakly ygtybary ýokdur, sebäbi dogry dokumentiň esasynda ýazylman eýsem köplenç onuň-munuň hem-de meseleden başy çykmaýan adamlaryň sözleridir. Bu sözler hakda azyndan (kemçiliklerine garamazdan) şeýle aýdyp bileris: Musa Horeni we beýleki ygtybarly ýazyjylaryň eserlerini hemme taraplaýyn öwrenenimizde, ähli Part ýa Äşkany soltanlarynyň hakyky we hakyky bolmadyklary, ýagny islär şa urugyndan bolup şalygy atalaryndan miras alanlary, islär basyp alyp özleriniň ig-baýarlygyny we şa urugyndan bolandyklaryny subut etmek üçin özleriniň 106 aňyrsyny Parfyýa döwletiniň gurujysy bolan “Äşk ýa Ersas”yň adyna baglap, ony Äşkany şalarynyň atasy diýip atlandyrýarlar. Emma olaryň hersiniň özlerine mahsus atlary, hatda lakamlary bardyr. Atlaryň hem lakamlaryň şeýle garyşmagy, taryhy hakykatlaryň bulaşmagyna hem gümürtik galmagyna esas döredipdir, çünki her adama birnäçe at hem lakam dakylypdyr. Ýene bir aýdylmaly mesele bar, ol hem belli bir sözi her millet özüçe aýdyp özüçe ýazypdyr. Mysal üçin aýry-aýry milletleriň kitaplarynda her ýerde “Arsak” ýa “Arşawir” ýa “Arşuýer” ýa “Arşak” ýazylan bolsa hemmesi “Äşk” bolup ol aýry-aýry diýalektleriň fonotikasyndan gelip-çykýar we soň bolsa ony “Arsak” we “Arsas” etdiler. Diňe soltanlaryň birisiniň ady azajyk tapawutlar bilen aýry-aýry dillerde we şiwelerde meňzeş galypdyr, ol bolsa “Ärdowan”dyr. Ýunanlylar we Rumlylar (Rimliler) ony “Artaban”, ermeniler “Ardaban” görnüşinde ýazypdyrlar…“62 Biziň pikrimize görä ýokardaky sözleriň asly, birnäçe Türkmen alymlaryň ýazyşy ýaly “Ärsak” bolup, galany şol sanda “Äşk” sözi hem, döwriň geçmegi bilen üýtgän görnüşi bolmaly. Bu söz “Aşgabat” (Äşkabat) sözünde-de ap-açyk duýulyp dur. 2- Ýene bir mesele, bu ugurda iş alyp baran alymlaryň belleýşi ýaly, şol döwürlerden galan az sanly sözleriň düýp manysyny we onuň haýsy dile degişlidigini kesgitlemegiň örän kynlygydyr. Sebäbi olaryň bolşy ýaly ýazylmandygynyň üstesine-de şol döwürlerde gepleşilen kä diller we dialektler, ýa düýbünden ýitipdir ýa-da gaty üýtgäp, aýry-aýry dilleriň täsirinde gaty özgeripdir. Emma bu kynçylyklara garamazdan, ýokarda-da agzap geçişimiz ýaly bu meseleleri açyklamakda biziň elimizde iki sany örän ähmiýetli mümkinçilik bar: 62 Muhammedhasanhan E-temad-äs-sältänä... s.134-35 107 Birinjiden, biziň alymlarymyzyň tarapyndan ençeme kitap möçberinde ýazylan ýüzlerçe düşündirişli türkmen tire-taýpa, ýer-ýurt hem-de gadymy döwürlerden galan ynsan atlary bar. Şol sözleriň arasynda, biziň temamyza degişli taýpalaryň, ýer-ýurt atlarynyň, hatda ynsan atlarynyň yzy äp-äşgär görünip dur. Bu hakykat biziň etniki taýdan olaryň hakyky mirasdüşeridigimizi subut edýär. Çünki şol halklaryň ýaşap döwlet guran ýurtlary-da biziň dürli medeniýetleriň sallançagy bolan güneşli watanymyzdyr. Hut şonuň üçin hem biz, ol atlary hem beýleki sözleri özümizçe ýorup gaýtadan gözden geçirmäge doly haklydyrys. Ikinjiden, türki dillere degişli Orhun-Ýeniseý ýazgylary ýaly iň gadymy eserler alymlaryň tarapyndan okalyp olar hakda dünýäniň tanymal türkologlarynyň tarapyndan ençeme sözlüklerdir grammerler ýazyldy hem-de dilleriň ösüş kanunlaryna uýgunlykda sesleriň üýtgemesi we bir-biriniň ýerini tutma kadalary kesgitlendi. Bu bolsa gadymy sözleri tanap manysyny kesgitlemekde uly ýardam edýär. Biz bu yerde düşünmesi kyn bolan, ýa-da heniz alymlaryň arasyndaky jedelli bolan sözleri alman eýsem, meňzeşligi hem köküniň birligi ap-açygyrak duýulyp duran sözleri saýladyk. A- Tire-taýpa atlary(etnonimler) SAK: Bu taýpalar birleşigi barada biz, geçen bölümlerde aýry-aýry alymlaryň pikirleri bilen tanyş bolupdyk. Bu ýerde bolsa görnükli alymymyz merhum prof. Dr. Soltanşa Atanýazowyň “Şejere” atly gymmatly eserinde bu sözi türkmen etnonimleri bilen baglylykda beren düşündirişi bilen tanyş bolýarys: 108 „Türkmenleriň we ençeme beýleki türki halklaryň gadymy ata-babalary bolan Saklar, biziň eramyzdan (isadan) öňki müňýyllyklarda köp sanly göçme taýpalaryň birleşmesinden emele gelip, uly we güýçli halk derejesine ýetipdir. Olar biziň eramyzdan öňki VIII-IV asyrlarda Orta we Merkezi Aziýanyň giň sähralarynda ýaşapdyrlar. Gadymy Grek alymy Gerodotyň (Herodotyň) ýazmagyna görä, biziň eramyzdan öňki III asyrda höküm süren Eýran şasy Darynyň eýýamynda saklara dahlar hem diýipdirler(bu barada Dah, Daý diýen makala serediň). Ýewropa göçen saklar iskif diýen at bilen bellidir. Taryhdan mälim bolşuna görä, saklaryň bir bölegi mundan 2300 ýyl öň Türkmenistanyň territoriýasyna aralaşyp, Parfiýa döwletini döretmäge işeňňir gatnaşýar. Soňra bu saklar türkmen we beýleki türki däl we türki halklaryň arasyna siňip gidýär, olaryň maddy we medeni durmuşynda, şol sanda etnonimiýasynda öçmejek yz galdyrýar. Meselem, türkmen tire-taýpa atlary bolan sakar, saýat, saýynly, sakaw, zak, zyk, şag, şagal, şawman, çaka, çakan, çakyr ýaly ençeme etnonimler hut sak sözüniň gatnaşygynda dörän atlardyr. Azerbeýjan, türk, gazak, gyrgyz, özbek etnonimiýasy barada-da ýagdaý şeýledir. Ýewropa, orus we ençeme sowet alymlary saklary(iskifleri) eýran dilli halk hasap edýärler, emma türk alymlarynyň ählisi, azerbeýjan alymy G. Geýbullaýew, garagalpak alymy D. Aýtmuradow, geçen asyryň görnükli orus etnografy N. A. Aristow we beýlekiler saklaryň türk dilli bolandygyny belleýärler: Saklaryň hemmesi bolmasa-da, olaryň belli bir bölegi türki dilde gepläpdir. Belki, eýran dilli halklar bilen gatyşanlary soňra bu dili kabul edendirler… 109 Sak sözüniň düýp köki barada D. Aýtmuradowyň çaklamasy üns bererlikdir. Ol bu gadymy türki halkyň sak/şak diýen adyny „gamçy“, „örülen saç“ manysyndaky çagyk sözi bilen baglanyşdyrýar we ony „depesinde örülen saç goýýanlar“ diýip düşündirýär. Dogrudan-da, geçmişde türki halklaryň esgerleri, umuman erkek adamlary şeyle saç goýupdyrlar. Hut ýaňy ýakynlara çenli türkmen obalarynda depesi (ýa ýeňsesi) gulpakly oglanlary görmek bolýardy. Bu ýagdaý ata-babalarymyzyň şol gadymy däbiniň dowamydyr. Eger D. Aýtmuratowyň şu pikiri dogry bolsa, onda sak „gulpak“ , „örülen saç“ manysynyň tarapyny tutup biljek sakak diýen türkmen sözüniň bardygyny hem ýatladýarys. Ol tuwulga (şlem), telpek ýaly başgaplaryň başdan gaçmazlygy üçin, eňegiň aşagyndan geçirilip daňylýan ýüpi aňladýar.... Ärsarylardaky sakaw we ýomutlardaky sakawy diýen tireleriň atlary sak diýen gadymy halkyň adyndan we köplügi bildirýän -aw (asly -ak ) goşulmasyndan emele gelen bolsa gerek. Bu adyň tirebaşynyň lakamy bilen baglanyşykly bolmagy hem mümkindir... Alym sözüniň dowamynda Sakar, Sakarja, Sakarly, Sakgar taýpalarynyň atlarynyň gelip çykyşy hakyndaky dürli taryhy hem halkyň arasynda bar bolan rowaýatlary agzap geçip, öz pikirini şeýle beýan edýär: Biziň pikirimizçe, beýle rowaýatlaryň sakar etnoniminiň hakyky manysy bilen asla dahyly ýok. Biz bu adyň düýp köki barada G. I. Karpowyň we D. Ý. Ýeremeewiň çaklamalaryny hakykata ýakyn hasaplaýarys. D. Ý. Ýeremeew bu ady Sak diýen gadymy halkyň adyndan we är sözünden çaklap, ony “sak adamlary”, “sak ili” diýip düşündirýär. Ýöne bu alymyň sakar sözüniň yzyndaky –ar goşulmasyny är sözünden hasaplamagy nädogry, çünki ol, edil tatar, awar, hazar, 110 owşar, gajar, suwar, tüwer etnonimlerinde bolşy ýaly, köplügi bildirýän goşulmadyr. G. I. Karpow Sakar etnonimini gadymy grek alymlarynyň eserlerinde teswirlenýän Sak, Sakarauk, Sakaraul ýaly taýpalaryň adyndan hasaplaýar. Strabonyň ýazyşyça, biziň eramyzdan (isadan) öňki 206njy ýylda sakarauklar Syrderýanyň orta akymyndaky Sogdiýanany basyp alyp, ol ýerden Mara gelýärler. Herodot (Gerodot) bu halky Garabogaz bilen Maňgyşlagyň aralygynda ýerleşdirýär. Mälim bolşy ýaly, Sakarauklar (Sakaraullar) Saklaryň özüdir ýa onuň bir bölümidir. Diýmek, sakar etnonimi gadymy Saklaryň etnik adyndan we -ar goşulmasyndan hasyl bolup, „Sak ili“, „Saklar“ diýen manyda ýüze çykypdyr. Bu ýagdaý türkmenleriň (umuman türki halklaryň) düzümine gadymy Saklaryň giňden aralaşandygy baradaky taryhy maglumatlaryň üstüni ýetirýär...“63 İskit: Biz gürrüňimiziň geçen bölümlerinde bu sözüň iň gadymy çeşmelerde „Işkuz“, „Eşguza“, „Işguza“ we „Işguz“ ýaly görnüşlerde ýazylyp galandygyny hem-de bu ugurda iň soňky iş ýazanlardan prof. Muhammedtagy Zehtabiniň bu sözüň gelip çykyşynyň gadymy oguzlara degişli bolup, onuň „Içoguz“ sözünden başga zat däldigi dogrusyndaky açyklamalary bilen tanyş bolupdyk. Eger-de bu alymyň pikiri bilen ylalaşsak, onda Iskitleriň ilkinji oturan ýurtlary-da biziň topraklarymyz bolup çykýar. Sebäbi, eger bu gün „Daşoguz“ ýurdy biziň watanymyzda ýerleşýän bolsa, onda „içoguz“ hem ondan gaty üzňe bolup bilmeýär. Bu ýerde, birnäçe ýyl mundan öň „Gorogly“ eposyny 63 S. Atanýzow ´´Şejere´´ s.179-82 111 Alman diline terjime eden prof. A. Şemide (Şmid) bilen gürrüňdeş bolanymda ol: „Türkmenistanda ýerleşýän Daşhowuz şäheriniň ady aslynda Daşoguz bolmaly“ diýip nygtandygyny-da belläp geçýärin. Iskit sözüniň aslynda „Sak“ sözüniň ýunanlylar tarapyndan ýoýulan görnüşinde aýdylyp ýazylyşydyr diýen pikiri öňe sürýänleriň hem barlygyny belläp geçipdik. Bu garaýyşlaryň haysysy dogry bolsa-da onuň, biziň ýurdumyz hem halkymyz bilen baglanyşygynyň barlygy ikiuçsyzdyr. Mad (Midiýa): „Madaý“, „Madawdepe“ ýaly görnüşlerde-de ýazylyp galan bu söz, R. Girşmaniň pikirine görä diňe ýer-ýurt ady bolupdyr. Girşmän hem-de bu ugurda ýörite iş ýazan A. M. Diakonowyň pikirine görä bolsa, bu sözüň Indo-German dillerinde hiç hili köki ýokdyr. Diakonow „Mad“ sözüni „Matape“ görnüşinde Ilam diline degişli hasap edýär. Biziň pikirimize görä, bu söz Ilam dili bilen garyndaş dil bolan Sumer diline-de degişlidir, sebäbi ol „Mada“ görnüşinde Sumer dilinde „ýurt, medeniýet ýurdy“ ýaly manylary aňladýar (ser. 5000 ýyllyk Sumer-Türkmen baglary, sözlük bölümi). Eýsem „Madaw dagy“, „Madawdepe“ we köne ýurt bolan “Madaw” atlarynyň biziň ýurdumyzda bolmagy nämäni aňladýarka?. Birinjiden, bu söze Sumer (şumer) dilinde belli many tapylmagy, ol gadymy halkyň, ýokarda-da görşümiz ýaly, Türkmenistan bilen baglanyşygyny nygtaýar. Ikinjiden bolsa, taýpa birleşigi bolan Madlaryň (Midialylaryň) ilkinji ýurdy günbatar Türkmenistan bolup ol ýerden hem taryh boýy gaýtalanan beýleki göçler ýaly günorta Azerbeýjana baryp ilkinji döwletlerini gurupdyrlar diýen pikiri hakyda getirýär. Ýokarda Diakonowyň „Madlaryň 112 azyndan üç taýpasynyň Turanly bolupdyr“ diyip açyklamasy-da bu pikiri goldaýar. Eger-de bu aýdylanlar dogry bolsa onda, Iskit şasy Madisiň ady-da şol sözden gelip-çykan bolmaly. Gerrhi: Ýokarda görşümiz ýaly Herodotyň berýän habaryna görä Iskit han-begleri hem şa urugy, ölülerini „Gerrhi“ atly taýpanyň ýaşaýan ýerine eltip jaýlar ekenler. Bu taýpa biziň pikirimizçe örän gadymy taýpa bolan, özüde diňe türkmen halkynyñ düzüminde bolman eýsem beýleki türki halklaryň arasynda-da örän ýaýbaň ýurtlarda ýaşaýan „Gereý“ taýpasynyň ata-babalary bolmaly. Bu etnonim hakynda „şejere“de şeýle maglumat bar: „Gazaklarda, özbeklerde we türkmenlerde [Tatarlarda, Azerbeýjanlarda we beýleki Eýranda ýaşaýan türklerde-de bar, B.G.] duş gelýän Gereý diýen tireleri alymlaryň aglabasy mongollaryň „Kerait“ taýpasynyň galyndysy hasap edýärler. Reşideddin „Taryh ýygyndysy“ diýen işinde Keraitleri özbaşdak hökümdary bolan we mongollaşan (mongola ýakyn) Türki taýpa hasap edýär. XIV asyrda Çingiz hanyň neberesi Togluk-Temir tarapyndan esaslandyrylan we Gündogar Türküstany, Daşkent etraplaryny, Jetiögüzi hem-de Günorta Sibiri öz içine alan Mogolystan diýen feodal döwletiň halky türki bolsa-da, oňa mogollar diýen at berilýär. Gereýliler hem şol halkyň bir ülüşidir. Mogolystan dargandan soň, Gereýliler ýokarda ýatlanan halklaryň arasyna siňip gidýär... Gereý, Gireý sözüniň ger, gir bölegi Geren (Pamyk taýpasynyň düzüminde), Gerkez (Gökleň), Gerreý (Agar), Gerre (Ata), Girdek (Teke), Girjik (Teke), Girne (Ŷemreli), Girraz (Ŷomut), Girran (Ata), ýaly tire 113 atlarynda-da gaýtalanýar, ýöne bu sözüň manysy häzirlikçe bize düşnüksiz. Gereý sözi kerait sözünden bolsa, onda onuň yzyndaky „-t“ gadymy altaý dillerinde köplük sanyň goşulmasydyr...“64 Gereýli Azerbaýjan türklerinde, hem bir saz mukamy hem-de dörtleme görnüşindäki bir goşgy hiliniň adylygyny-da belläp geçýäris. Borkas (Bortas, Bartas...): Ýunan çeşmelerinde Iskit taýpalaryndan biri diýip ady geçýän bu taýpanyň häzirki türkmen taýpasy „Burkaz“ bilen gabat gelýäni gyzyklydyr. Ýokarda görşümiz ýaly „M. Etemados-sältänä“ bu taýpa hakynda gadymy çeşmelere salgylanmak bilen: „Olar alaçykda (alaçyk=türkmen öýi) ýaşan, Hazarlar bilen goňşy bir iskit taýpasydyr“ diýip ýazýar. Türkmen taýpasy bolan Burkazlar şu gün takmynan şol ýokarda salgy berilýän, Hazar deňiziniň töwereginde ýaşaýarlar. Hazar deňizi bolsa öz adyny şol gadymy Borkaslar bilen goňşy bolup ýaşan Hazar taýpasyndan alypdyr. Bu barada „Şejere“de gyzykly maglumatlar bar. Alym kitabynyň “Burkaz, Barkaz, Gerkez, Çerkez” baradaky düşündiriş bölüminde, bu etnonimleriň söz ýasalyş ýollary, ýagny porumlary (formalary) boýunça bir-birine ýakyndyklaryny, Burkaz taýpasynyň ady Abulgazynyň “Şejereýi Terakeme” atly eserinde “Burkas ili” görnüşinde ýazylandygyny, hatda Garadeňiziň ýakasynda Burkaz porty barlygyny ýatlamak bilen gürrüňini şeýle dowam etdirýär: „Burkazlaryň Türkiýe etrapyna Seljuklaryň hereketi döwründe (XI asyrda) gelendigini nazara alsak, onda burkazlaryň has öň dörändigine göz ýetirmek kyn däl. Etnograf alymlar hem bu etnonimiň juda irki döwre 64 ýene şol. S.113 114 degişlidigine göwä gwçýärler. Meselem, alym G. I. Karpow Burkaz sözüniň aslyny Bükdüz ýa-da Bekdili diýen Türkmen taýpasynyň adyndan gözlese, Ors alymy A. P. Kowalewskiý ony Wolga boýlarynda ýaşan gadymy Bulgar diýen türki halkyň adyna syrykdyrýar. Onuň pikiriçe, Syrderýa sähralarynda ýaşan gadymy türkleriň “r” sesine derek “z” sesini ulanýan toparynyň dilinde bu at şeýle ösüşi we üýtgemäni başdan geçiripdir: Bulagar (a sesi gysga) –Bolgar-Balgar-Bargaz-Burgaz-Burkaz. Burkaz etnoniminiň manysy barada ýene-de käbir çaklamalary ýatlap geçeliň. Burkaz ýaşulylary, şeýle-de şu taýpadan çykan edebiýatçy alym Baba Weliýew, Burkaz sözüni “Böri Oguz” sözleriniň fonetik taýdan biraz üýtgän görnüşi hasap edýärler. Ýene bir çaklama. Gadymy türki eýýämde (biziň eramyzyň başlarynda) Baýkal kölüniň kenarlarynda Bargutlar diýen türki taýpa ýaşapdyr. Türkmenleriň ata-babalarynyň şol etrapda ýaşandygyny nazara alsak, Burkaz etnonimini Bargutlar bilen baglanyşdyrmak hem maksada laýykdyr. Bargut sözüniň Burkaza geçişini bolsa dil nuktaýnazardan delillendirmek aňsast: bargut-borgut-burgut-burgat-burgaz-burkaz. Bargut sözüniň ahyryndaky –t, Burkazyň yzyndaky –z(-s) goşulmalary gadymy türki dillerde jemi, köplügi aňladypdyr. Eger Burkaz etnonimini Warkaz, Gerkez, Çerkez sözleri bilen bir morfologik hatary düzýän at hasaplasak, onda ony bur we kaz diýen iki bölege bölmeli bolar. Ýöne bu ýagdaýda bur sözüniň manysy düşnüksiz bolup galýar. Adyň yzyndaky kaz bölegi, biziň pikirimizçe, -k we –z diýen iki sany gadymy türki goşulmanyň biri-biri bilen sepleşip, kebşirlenip giden görnüşi bolsa gerek. Ol sözbaşyda sanalýan beýleki 115 etnonimlerde hem gaýtalanýar: War-kaz, Ger-kez, Çerkez.[alymyň bu goşulma söz baradaky pikirini, Parfiýa hakda ilkinji uly eser ýazan iňlis alymy J. Rawlinsonyň hem bir wagtlar tassyklap gidenligini aşakda göreris. B. G]. Warkaz diýen adyň War bölegi Tekeleriň düzümindäki War, Ýömutlaryň Orsukçy urugyndaky Waran, Arabaçylardaky Warrak diýen tire atlarynda-da gaytalanýar. Gadymy Türki taýpalar Baýkal we Mongoliýa etraplarynda ýaşan döwürlerinde Warlar olar bilen goňşy oturypdyrlar, hatda Türk kaganynyň Warlar bilen urşanlygy baradaky maglumatlar hem taryhda saklanypdyr. VI asyrdan başlap Warlar türki taýpalaryň arasyna siňipdirler...“65 Alan, As, Massaget, Sarmat: Bu taýpalaryň-da Iskitlere degişli taýpalar düzüminde bolandygyny biz ýokarda görüpdik. Tryhçy alym N. Rosliakof özüniň “Türkmenleriň gelip-çykyşy” atly kitabynda bu barada şeýle ýazýar: „Dahlar, Massagetler we Sarmatlaryň bir bölegi Türkmenleriň esasy hem gadymy ata-babalary bolmalydyr. Kä alymlar hatda Tekeleriň ata-babalary Dahlar we ýomutlaryň aňyrsy bolsa Sarmatlardyr diýip hasap edýärler... Alanlary-da Sarmat hem Massaget taýpalarynyň nesli we Türkmenleriň aňyrsy hasap edýärler, has anygy Alanlaryň bir tiresi bolan „Ýaslar“y, Ýazyr taýpasynyň (häzirki Garadaşlylaryň) ata-babalarydyr diýýärler..“66 Bu taýpalar barada „Şejere“de hem şeýle maglumatlar bar: 65 66 ýene şol. S.84-86 N. Rosliakow ´´Türkmen halkynyň gelip-çykyşy´´ Aşgabat-1956 116 „Türkmen taýpalarynyň biri bolan Alamlaryň wekilleri häzirki döwürde Hojammaz raýonynyň merkezinde hem-de öňki Olam oba sowetinde, Çarşaňňy raýonynyň Akgumolam... şeýle-de owganystanda ýaşaýarlar... Salyrlaryň Garaman we Ýomutlaryň Garaçuka bölümlerinde-de Alam, Kaşgaderýa welaýatiniň Baharystan raýonynda ýaşaýan Pamyk Türkmenlerinde bolsa Alan diýen tireler bar. Bularyň ählisi aslynda bir kökden emele gelen toparlar bolup, olaryň Olam, Alam we Alan diýen atlary hem şol bir sözüň dürli fonetik öwüşgünleridir... Türki halklaryň köküni yzarlaýan alymlaryň aglabasy häzirki Olam taýpasyny we Olam tiresini gadymy „Alan“ diýen halk bilen baglanyşdyrýarlar. Dogrudan-da II-IX asyrlarda Alanlar köpçülikleýin Demirgazyk Kawkazda ýaşapdyrlar. IX-X asyrlarda olaryň bir bölegi Horezm döwletine degişli bolan Sarygamyş kölüniň töwereginde oturýan ekenler. „Türkmenistan SSR-niň taryhynda“ (I tom I kitap) gürrüň berilşine görä, Sarmat, Massaget taypalar toplumyna degişli bolan Alnlar baryp biziň eramyzyň (isadan soňky) I asyrynda Azof deňzinden tä Arala çenli giň territoryýa ýaýrap, Türkmenistanda, umuman Orta Aziýada ýaşaýan halklaryň düzümine giň ornaşan halk bolupdyr. Akademik A. A. Rosliakow Alanlaryň mundan 2000 ýyl ozal Türkmenistana aralaşandygyny, Türkmen halkynyň arasyndaky süýri kelleligiň (dolihotsefaliýanyň), gyzyl reňkli eşigiň, atyň käbir şaýsepleriniň Türkmenlere hut Alanlardan geçenligini belleýär. Taryh ylymlaryň doktory, G. P. Wasiliewa Olam taýpasynyň hem-de Salyrlaryň Alam urugynyň hut Horasan (ýa-da Sarygamyş) Alanlarynyň nebereleridigini, olaryň Abu Reýhan al-Biruni (973- 117 1050) döwründe beýleki Türkmen taýpa-tireleri bilen goşulşandygyny ýazýar. Şu alymyň şaýatlyk etmegine görä, entek X-XI asyrlarda-da şol Alanlaryň gepleşiginde esasy Türkmen şiwelerinden ep-esli tapawut bolup, olar Horezmlileriň we Peçenekleriň gatyşyk dilinde gepläpdirler. Diýmek, Alanlar azyndan 1000 ýyl mundan ozal Türkmen taýpa-tireleri bilen gatyşyp, olaryň arasyna siňipdir, ýöne öz gadymy Alan diýen adyny Alam we Olam görnüşinde şu günlere çenli saklapdyr. Geçmişde Alanlara As ýa-da Ýas hem diýlipdir. Bu gadymy taýpanyň Oseti (Osetin) halkynyň döremeginde aýgytly rol oýnandygyny şu ýerde ýatlap geçmek gerek (ýeri gelende aýtsak, Osetinleriň emele geliş prosesineetnogenizine-Halaçlar hem gatnaşypdyr). .. Alan diýen adyň As ýa-da Ýas diýen wariantlaryda Türkmen etnonimiýasynda şöhlelenipdir. Muňa Çowdurlaryň (Igdirleriň) düzümindäki Asa hem-de Ýasa diýen tire atlary şaýatlyk edýärler. Diýmek, Olam, Alam, Alan, As diýen tire-taýpa atlary gadymy Alanlaryň adyna syrygyp, olar Türkmen etnonimiyasynyň iňňän irki gatlagyna degişlidir.“67 Kimir: Ýokarda görşümiz ýaly bu taýpa Saklaryň goňşusy bolup, Saklar olary gysyp çykaryp olaryň ýurtlaryna ýagny Garadeňiziň demirgazygyna ýerleşýärler. Bu taýpanyň yzy, Ýomutlaryň arasynda edil gadymkysy ýaly „Keýmir“ taýpasynyñ ady bilen Türkmensährada ýaşaýarlar. Tuhary: 67 ´´Şejere´´ s.42-44 118 Bu Sak taýpasynyň yzy bu gün „Togar/Towar“ görnüşinde ýaşaýarlar. Bu taýpa hakynda Şejerede şeýle maglumat bar: „Ärsarylaryň ýabany urugynyň Towar ýa-da Togar tiresiniň adyny iki hili düşündirmek mümkin. 1-Biziň eramyzdan öň Amyderýa, Murgap we Tejen derýalarynyň boýunda ýaşan we Toharystan diýen ýurda adyny geçiren gadymy „Tohar“ diýen halkyň adyndan. Garagalpak alymy D. Aýtmyradow bu etnik ady „tuk“ (tük, tüý) we „hara“ (gara) diýen türki sözlerden hasaplap ony „gara saçly“ diýip düşünýär. 2-Gypjaklaryň „Tog“ taýpasynyň adyndan we „ar“ diýen köplük goşulmasyndan. Şu çaklama dogry bolsa, onda Ärsarylaryň Towuk (tow/tog sözünden we „uk“ diýen köplük goşulmasyndan durýar), Towy, Togaçy, Olamlaryň Tokly tireleriniň atlaryny hem Tog diýen etnik at bilen asyldaş hasaplamak mümkindir. Gnur: Herodot Saklaryň öz däp-dessurlaryna gaty bagly bolup, däpden azany duşman hasap edýändikleri hakda gürrüň edende, bu taýpanyň-da adyny tutýar.68 Bu taýpanyň ady türkmeniň „Goňur“ taýpasynyň aňyrsy bolmalydyr diýsek, ýalňyş bolmasa gerek. Neur Herodot birinji kitabynda, pars şasy Dariosa (Dara) garşy söweşde ýygnanan taýpalaryň arasynda Neurlardan, Budin, Sarmat we başgalardan at çekýär. Şonuň ýaly-da dördünji kitabynyň 17-nji bölüminde-de Neurlar daýhan taýpadyr diýýär.69 68 69 Herodot “Neun Bücher Der Geschichte”IV-76, s. 307-8 Ýene şol, IV-17, s. 285 119 Türkmeniň Nohur taýpasynyň aňyrsy-da şolar bolsa gerek. Nohurly tiresini pars dilindäki ;Noh har; bilen ;ly; goşulmasyndan hasap etmekligiñş edil Aşgabat sözüni ;Aşyklaryñ şäheri!; diýip, sözleriñ düýp köküne we taryhy hakykatlara seretmeden, örän yalñyş hem ýüzleýje ýorumdyr diýip düşünýärin. Budin: Bud (Bod, Boý) gadymy türkçede “taýpa, tire” diýen manysy bar, “-in” bolsa gadymy türk dilinde köplük goşulmasydyr. Netijede, Budin (Bodun) sözi, taýpalar diýmekdir.70 B- Ynsan, ýer-yurt we beýleki atlar: Annap: Iňlis alymy Jorj Rawlinson bu barada: “Turan kökli bolan Annp sözüniň manysy Taňry bolup, Part şalaryndan “Am-inap-es”iň adynyň hem bu sözden gelip-çykan bolmagy ähtimaldyr” diyip ýazýar.71 Annap sözüne biz Sumer dilinde şeýle düşünip bilýäris: Bu sözüň köki bolan “AN”yň sumer ýazgylarynda belgisi bir ýyldyz (*) bolup, ony iki hili okapdyrlar. Bir okalyşy AN ýagny “asman”, ikinji okalyşy bolsa “DINGIR” ýagny “Taňry”. Hem sumer dilinde hem-de gadymy türki dillerde asman bilen taňrynyň ady bir boupdyr. Ýagny gadymy türki dillerde taňry (tangri,tengri) hem taňry (hudaý) hem-de asman (gök) diýen manyny aňladypdyr. Onsoň sumer dilinde “AN” sözünden ANU (biziň Änew sözümizi-de günbatar 70 Talat Tekin “Orhon Yzytlary” Istanbul-2003, s. 100 - J. Rawlinson, M.A. “Sixth Great Oriental Monarchy” London-1871, s.23 71 120 alymlary ANU we ANAU görnüşlerinde ýazýarlar) ýagny “Asman Taňrysy”, iň uly Taňry, IN-ANNA ýagny gözellik taňrysy, ANNA-TU bir “Ene Taňry”nyň ady ýaly köp goşma sözlere gabat gelýäris. Şeýle sözler edil Sumer dilinde bolşy ýaly Türkmen dilinde-de örän köp ulanylýar. Mysal üçin Anna güni ýagny “jumga güni”, jumga güni bolsa mukaddes we taňrynyň güni hasaplanýar. Netijede ANNA sözüne “Taňry” diýip düşünmek mümkin bolýar. Şonuň ýaly hem Annaberdini Taňryberdi, Annagulyny Taňryguly bilen deň manydadyr diýip bolar.72 Parfiýa şazadasy “ANAK”73, Partlaryň dinine degişli at bolan “ANAHITA”nyň74 hem ýokardaky sözler bilen köküniň birligi aýdyň suratda duýulyp durmyka diýýärin. Ýokarda agzalan Part şasy “Aminapes”iň ady hem Türkmen ady “Annanepes”i hakyda getirýär. Anak: Part şalaryndan birisi. Bu at bilen bir kökdenligi duýulup duran atlar Türkmenleriň arasynda Anna, Annak, Annam, Annaly ýaly köp ulanylýar. Anak barada şeýle maglumat bar: “Pars şasy Artaşir, Arşaklaryň (Ärsaklaryň, m.) tagta çykmadyk Suren urugyndan bolan Anaka, ýalandan Ermenistanyň şalygyny wada berip öldürýär”75 Suren (Süren): Ýokarda görşümiz ýaly Part urugyna degişli. Bu at, Part taryhynda şahs ady bolup-da geçýär, manysy bolsa “goşun başlygy”dyr. Süren ady ýomutlaryň Ak72 - ´´5000 ýyllyk Türkmen-Sumer baglary ´´, sözlük bölümi - E-temad-ässal-tänä.. ., s.294 74 - R. Girshman, s.298 75 „Türk Tarihinde Ermeniler“, Ankara-2001, s. 63 73 121 Atabaý taýpasyndaky gadymy atlardandyr. Bu sözüň köki “sü,su” gadymy türkçede, şol sanda Orhun ýazgylarynda “goşun” manysynda gelýär76. Men 2004nji ýylda ermeni taryhçysy ;Levon Dabagýan; bilen Istanbulda görüşemde, onuň pikrini bilmrk üçin, ermenilerde ýörgünli at bolan “Suren” sözüniň manysyny ondan soradym. Ol maňa onuň manysy goşun bilen bagly diýýärler diýdi. Men oňa: gadymy türkide “su, sü” söziniň manysy “goşun”dyr diýenimde ol: “dogrudur, bizde türkler bilen garyndaşlyk bardyr” diýdi. Soňra men onuň ýazan “Türkiýe Ermenileri Taryhy” atly kitabynda şeýle setirlere gabat geldim: „Türk we Ermeni dilleriniň gatnaşyklaryny hemde biri-birine geçen sözlere üns berenimizde: biziñ eýýamymyzdan öňki döwürlerde Ermenileriň başga bir Turanly halk bilen ýakyn gatnaşygy netijesinde ýüze çykandygyny aç-açan görmek bolar. Meselem: Erm. Ýug, Türk. Ýag, Erm. Torn, Türk. Torun (agtyk), Erm. Sogh, Türk. Sogan, Erm. Geras, Türk. Kiraz we başg.“77 Ähli taryhy çeşmelerden belli bolşuna görä Part (Ärsaklar) döwründe häzirki Ermenistan bu beýik döwletiň Günbatar welaýatlarynyň biri bolupdyr. I (IK, IKH): Bu sözi A. Wambery başga bir günbatar alymy, „Mordtmann“yň işine salgylanmak bilen „derýa, irmak, akar suw” diýip many edýär78 “I” sözi edil şol manyda Sumer dilinde-de bar.79 Şu sözden gelip-çykan “I-til, Idil, I-del” (Wolga derýasynyň gadymy türkçe ady), 76 Talat Tekin, „Orhon Yazitlari“ Istanbul-2003, s. 109 Levon Panos Dabagýan „Türkiye Ermenileri Tarihi“ Istanbul-2003, s. 33 78 A. Vambery ´´Geschichte Buchara´´ s.11 79 ´´5000 ýyllyk Türkmen-Sumer baglary´´, sözlük bölümi 77 122 “Ýay-Ik”(Ýaýyk) (Ural derýasynyň gadymy türkçe ady), “Am-I” (Amyderýa) ýaly atlar, bu sözüň, gürrüňini edýän döwrimizde-de, ondan has ozal hem türki halklaryň tarapyndan giňden ulanylandygyny aňlatýar. “I-digna” sözi hem sumer dilinde Tigir we Ýefrat derýalarynyň ady hökmünde ulanylypdyr. Ýeri gelende aýtsak, “Mary“ sözüne-de Sumer dilinde „Mar-I“ görnüşinde „Öküz derýasy” (mar=öküz) diýen many çykarmak mümkindir.80 Bu sözleriň ählisinde-de „I“ kök sözi „derýa” manysynda bardyr. Edil şu günki Azerbeýjan we Türkiýe türkçesinde derýa, akar suw manysynda ulanylýan “Irmak” sözüniň başynda-da “I” bar. Ýene bir tarapdan “ik” sözi “ak, akar” sözüne-de gaty uzak däl. TANE: Herodotyň taryhynda bu söz belli bir derýanyň ady hökmünde geçýär. Bu sözüň türkmen dessanlaryndaky “Tüni derýa” (bu derýa gadymy Köneürgenç şäherinden geçýän eken) hem-de Gündogar Ýewropadaky “Dona” derýasynyň ady bilen köküniň bir bolmagy duýulyp dursa-da onuň haýsy dile degişlidigi we manysynyň nämeligi hakda häzirlikçe biziň elimizde anyk maglumat ýok. Ýöne gadymy türk dilinde (Kaşgarly Mahmuduň sözlüginde) “tün” gije we tünmek, gijäni bir ýerde geçirmek manyda bar. Daşoguzlylardan eşidişime görä Tüniderýa diýmek ýagny; haýsy ugra akýany belli bolmadyk, islendik ýerden akyberýän derýa diýmekdir. ASA: 80 ýene şol, s. 48 123 A. M. Diakonow bu sözi “gadymy pars diline degişli bolup, şu günki pars dilindäki äsb sözüniň kökidir” diýip düşündirýär. Emma biziň pikirimizçe şu aşakdaky iki delile görä “asa” sözüniň köki aslynda türk sözi bolan “at” sözünden gelip çykan bolmaly, sebäbi: 1Alymlaryň bir agyzdan kabul edişi ýaly aty ilkinji terbiýeläp ýetişdiren türki halklar, has anygyragy biziň ata-babalarymyz bolupdyr, HindiÝewropalylar bolsa ony türki halklardan alypdyrlar. Netijede ady-da ony ýetişdiren halklardan beýleki halklara geçen bolmaly. Şu gün hem “maşyn”, “radio” ýaly sözler ony oýlap tapan halkyň aýdyşy ýaly, ýöne belli drejede ýoýulan görnüşinde (yradyýa ýaly) beýleki halklara geçýär. 2“t” sesiniň “s” we “ş” seslerine öwrülmegi hem türki dillerde, gadymy Grek dilinde (seret. S. Diker “Türk diliniň 5000 ýyly” Istanbul-2000,s. 103) we ebýleki dillerde-de kanuna laýyk hadysadyr. Mysal üçin A. Wamberyniň açyklamasyna görä häzirki aş söziniň köki, türki söz bolan et sözi bolup ol, et > es > eş > aş görnüşlerine öwrülmek prosesini geçiripdir.81 Biziň pikirimize görä “at” sözi-de bu sözi alan halklaryň diliniň fonetikasyna uýgunlykda at > as > asa > äsp we başga görnüşlere üýtgeýiş prosesini geçiren bolmaly. KARTASIS: Günbatar alymy Gutschmidtiň pikirine görä bu söz türki gardaş (kardaş) sözüniň ýoýulybyrak aýdylyp ýazylyşy bolmaly. Ol sak şasynyň doganynyň (gardaşynyň) adydyr. 82 81 82 A. Vambery ´´Das Turkenvolks´´, s.48 Rahym Reisniýa ´´Azerbaýjan där seyre Taryh´´ s.22 124 ISPAKA: Iskit şasynyň ady. Geçen bölümde bu türki sözüň “it, köpek” diýen manysy bolup, şu gün hem kä türki halklarda adam ady hökmünde ulanylýandygyny açyklapdyk (ser. Saklar…bölüme). TUMAR-IS: Eýran şasy Kuroşy ýeňen Sak hanym şasynyň ady bolan bu söz, günbatar alymy “Paul Wittek”iň açyklamasyna görä, türki söz bolan temir (demir)iň Ýunanlylar tarapyndan ýoýulybyrak ýazylyşydyr.83 “Tumar” adynyň bu gün hem örän ýörgünli türkmen aýal ady bolup saklanmagy örän manylydyr. Türkmenistanyñ Lebap welaýetindaky gadymy Tumer (Tumarly) gala ýadigärliniñ bu at dogrusynda kesgitleýji ähmiýeti bardyr. DIZABUL(DIZAWUL, DIZEÖL): Bu sözüň A. Vamberyniň açyklamasyna görä « düzgün-tertibi saklaýjy » hem-de şahyň orunbasary (der Ordner, Regent) ýaly manylary aňladýar hem-de iskit köşk adamlarynyň biriniň ady ýa lakamy bolupdyr.84 Dizabul(dizawul) sözüniň manysyna seredilende onuň « düz, düzgün » (kä türki halklarda diz, tiz) sözünden gelip çykandygy duýulyp dur. Ýasawul , garawul ýaly sözleriň « ýasa » we « gara » ýaly sözlerden ýüze çykandygyny göz öňünde tutanymyzda, dizawul 83 84 Ý. Öztuna ´´Başlangyçdan... .´´ s.22 A. Vambery ´´Das.. .´´ s.15 125 (dizabul) sözüniň hem « düz ýa diz » sözünden gelip çykmagy örän tebigydyr diýip düşünýärin. OX(OKS) : Ýunan çeşmelerinde « Tejen » derýasynyň ady şeýle ýazylypdyr (kä alymlaryň pikrine görö bolsa, Amyderýa şeýle atlandyrylypdyr). Köne türki dillerde « öküz,ögüz » sözi derýa manysynda-da ulanylypdyr.85 DURA : Bu söz ýunan çeşmelerinde ady geçen belli bir ýurt ady .86 Bu sözüň Türkmenistandaky köne ýurt ady bolan « Durun » bilen baglanşygy bolmagy mümkin. Sumer dilinde-de « Durun » sözi « ýurt tutmak, togtamak, ýurt » ýaly manylarda bar.87 SAKARAWKES (SACARAUQUES) : R. Girşmeniň açyklamasyna görä : « Merkezi-Aziýadan gelen çarwa taýpalar, Ýunanly « Balh » hökümetini dargadyp, Amyderýanyň orta akymynyň günorta we demirgazyk tarapyndaky çölleri we ol ýerdäki birleşen iki topary ýagny, günbatarda SAKARAWKESleri, gündogarda bolsa ÝUÇY ýa-da TOHARY basyp alýarlar. »88 SAKARAWKES sözüniň Türkmenistandaky tiretaýpa hem ýurt atlary boloan SAKAR, SAKARÇÄGE ýaly atlar bilen baglanşygy duýulyp dur. Bu barada Şejerede gyzykly maglumatlar bar : « G. I. Karpof SAKAR etnonimini gadymy Grek (Ýunan) alymlarynyň eserlerinde teswirlenýän SAK, 85 86 87 88 A. Vambery ´´Geschichte.. .´´ s.XXI R. Girshman.. . s.339 ´´5000 ýyllyk… sözlük bölümi R. Girshman..´´ s.293 126 SAKARAUK, SAKARAUL ýaly taýpalaryň adyndan hasaplaýar. Strabonyň ýazyşyça, biziň eramyzdan (Isadan) öňki 206-njy ýylda SAKARAUKLAR Syrderýanyň orta akymyndaky SOGDIANAny basyp alyp, ol ýerden Mara gelýärler. Herodot bu halky Garabogaz bilen Maňgyşlak aralygynda ýerleşdirýär. Mälim bolşy ýaly, SAKARAUKLAR (SAKARAULLAR) ;SAK ;laryň özüdir ýa onuň bir bölümidir… »89 Partaw : Bu goşma at iki sany « Par » we « Taw » düýp sözden ýüze çykypdyr, manysy bolsa « Pardag » (Parlaryň dagy) bolup, gadymy döwürlerde Köpetdagyň bir bölegine berilen atdyr. Şu gün hem türki halklardan Başgyrt, Tatar we Gazak dillerinde ;dag ; sözüne ;taw ; diyilýar90. Bu barada taryhy çeşmelerde şeýle maglumat bar : « Parfiýalylar gadym eýýamlardan bäri üç welaýatda : Parfiena, Apawertikena we Astauena welaýatlarynda ýaşapdyrlar. Munuň özi gadymy halk bolup, Parfiýen welaýaty şonuň ady bilen atlandyrylypdyr, soňra bolsa bütin Arşakit döwleti tutuşlygyna şol ady alypdyr; Köpetdag gerşiniň bir bölegi ;Partaw; daglary diýlip atlandyrylypdyr... »91 Bu bölümiň soňunda, Sak taŷpa birliginiň Türk halklaryna degişlidigi hem-de gelip-çykan ŷurtlarynyň Türkmenistanyň çäkleri bolandygy hakynda, tanymal Gazak alymy, Runik türk ŷazuwlarynyň hünärmeni, prof. Altaŷ S. Amanjoluwyň, Ysykgölden tapylan 89 ´´Şejere´´ s. 181 “KARŞILAŞTIRMALY Türk Lehçeleri Sözlügü” Ankara-1992, s. 142-3 91 Türkmenistanyň (TSSR) Taryhy, I. jilt, Aşgabat-1959, s. 103 90 127 Saklara degişli ŷazuw ŷädigärliklerine esaslanyp ŷazan ylmy garaŷşy bilen tanyş bolalyň : « Gadymy göçmen taŷpalar bolan Saklaryň dilleri hakynda ŷalňyş pikirleriň orta atylmagy bilen bir wagtyň özünde, bürünç asyrynda Sibir bilen Gazagystanda ŷaşan halklary-da Hindi-Eŷran weŷa Eŷran dillerinde gepletmäge dalaş edenler-de bar. Aslynda biz, Altaŷ we Ŷedisuwda ŷaşan halklaryň diňe Hindi-Eŷran (Ary) dillerinde geplän halklar bilen taryhy ŷakynlygyny hem gatnaşygy bolandygyny ileri sürŷän pikirleri tankyt astyna almalydyrys. Sebäbine gelenimizde ; « bu ŷuwrtlarda ŷaşan iň gadymy halklar Hindi-Eŷran dilinde gepländir » diŷen pikiri düŷbünden ret edip, onuň gaŷtalap orta atylmaly däldigini subut etmek üçin ŷeterlik belgiler (dokumentler), Saklara degişli galalarda bar. Çünki Saklardan galan bu ŷazuw ŷädigärlikleriň gadymy Türk Runik elipbiŷi bilen bir kökden we meňzeşligi, bugün herkime bellidir. İrtiş we İli derŷalarynyň ŷakalarynda tapylan iň gadymy Türk ŷazuwlary hakynda çapdan çykan kitabymyz ylym dünŷäsinde herkime tanyşdyr… Etniki garyndaşlygy subut etmek üçin, dil iň ähmiŷetli belgidir. Ynsan toplumlarynda dil dürli wezipeleri ŷerine ŷetirŷär. Ynsanlaryň arasynda gatnaşyk guraly bolan dil, şol bir wagtyň özünde, düşünjeleri beŷan etmekde we manylary aňlatmakda-da ŷeketäk araçymyzdyr. Munuň üstesine-de dil aslynda halkyň özüdir. Diŷmek, dil Etnik manysyna-da eŷedir. Diliň wezipelerinden söz edilende onuň milli birligi döretmekde örän güŷçli itergi berŷän güŷçdigini-de nygtamalydyrys. Mis döwründe (b. e. o. IV-III. ŷüzŷyllar), bürünç döwründe (b.e.o. III. ŷüzŷylyň aŷagyndan I. ŷüzŷylyň başlaryna çenli) Günorta Sibir we Gazagystan 128 topraklarynda ŷaşan gadymy taŷpalaryň dilleri hakynda elŷeterli bolan belgiler ŷok diŷerlik derejede azdy. Emma muňa garamazdan kä alymlar toslama sözler ŷasamak arkaly, bu ilatyň Hindi-Eŷran weŷa Eŷran dillerinde gepländiklerini orta atŷarlar. Emma bu pikiriň esassyzlygy hakynda, bu temany uzak ŷyllar işlän uly gazak alymy A. H. Margulan, özüniň ors dilinde çap bolan kitabynda şeŷle ŷazŷar : « Karasuk medeniŷetiniň daşky täsirler netijesinde ŷüze çykanlygy hem-de bürünç asyry we gadymy Saklar (İskit) döwründe ŷaşan taŷpalaryň Eŷran asylly bolandygy hakyndaky pikirleriň kabul edilmegi mümkin däldir. »(A. H. Margulan, Begazi dandibayevskaya kultura Tsentralnogo Kazakistana, Almaty 1979, s. 21)… Gazagystan topraklarynda bürünç döwrüne degişli ortak medeniŷetiň esasy, daş döwründe ŷüze çykypdyr. Hut şoňa görä-de bürünç döwründe käbir Hind weŷa Eŷranly taŷpalaryň bu ŷerik göçüp gelmesini sebäp görkezmek arkaly, bosgunlar teoriŷasyny kabul etmegiň manysy ŷokdur. »92 Alym soň Saklaryň ŷüze çykan ŷuwrtlary we onuň Türkmenistan bolmak ähtimaly hakynda, iň gadymy döwürlerden folklore öwrülip saklanan goşgulara esaslanmak bilen, sözüni şeŷle dowam edŷär : « Onomatiskada (dildäki has atlar we onuň özgeriş kanunyny öwrenŷän ylym pudagy) örän uly ŷeri bolan ŷer-ŷuwrt atlarynyň syryny öwrenmek üçin, aşakdaky setirlere üns bereliň : Gazaklarda : Balkan, Balkan, Balkan taw Ol-da bizdin bargan taw. 92 Altay S. Amanjolow, Türk Filolojisi ve Yazi Tarihi, İstanbul 2006, s. 35-39 129 Gyrgyzlarda : Balkan, Balkan, Balkan tow Any-da biz körgen taow. Garagalpaklarda : Tüŷe, tüŷe, tüŷeler Dyzyň kaŷda, tüŷeler ? Balkan tawdyn basynda Balyk oŷnar kasynda. Bu goşgulardaky ;Balkan; sözüne biz onçakly üns beremizok. Sebäbi çagalykda sallançakda beŷnimize girip galan sözi, diňe endik boŷunça gaŷtalap ŷatlaŷarys. Emma bu gün, ŷer-ŷuwrt atlary ylmy garaŷyşdan seredenimizde bolsa, bu Beŷik dag, Türkmenistanyň Günorta-günbatarynda ŷerleşŷän uly we kiçi ;Balkan; daglarydygyna göz ŷetirŷäris… aslynda Balkanyň şeŷle ulaldylyp mahabatly suratlandyrylmagyň sebäbi, Uly Balkandaky ;Arlan ; dagynyň beŷikliginiň 1880 metr bolmagydyr. Şonuň üçin hem Gyrgyz dilinde ;Balkan tow; sözi, beŷik, uly we äpet diŷen manyny aňladŷar… »93 Alym sözüniň dowamynda türkleriň (türki halklaryň) Saklar döwrüne degişli ŷazuwlary hem-de şol ŷazuwlarda ulanylan dilleri hakynda-da örän gymmatly maglumatlar berŷär : « Türk halklarynyň ilkinji ŷazuwlary bolan Runik elipbiŷiniň köki we gelip-çykyşy meselesi heniz doly çözülenok. Bu ŷazuwy ilkinji gezek okan prof. W. Thomsen, gadymy türk elipbiŷiniň Aramy elipbiŷiniň esasynda döredilipdir diŷen pikiri orta atŷar. Türkologlardan birnäçesi-de bu pikiri goldaŷarlar. Emma ikinji bir topar bolsa (N. Aristow, A. J. Emre, İ. A. Batmanow, K. Mirşan) bu elipbiŷiň keseki bir 93 Ŷene şol, s. 42-43 130 elipbiŷiň täsirinde däl-de eŷsem, Türk tagmalaryndan dörändigini ileri sürŷärler. Ŷarym asyr mundan öň Ŷ. Klaprotyň, « Runik elipbiŷi gadymy Grek we Finik ŷazuwlary bilen bir kökdendir » diŷen pikriniň üsütni ŷetirjek maglumatlara diňe soňky zamanlarda gabat gelŷäris. Bu ugurda araşdyryp öwrenenlerimiziň netijesi neşir edildi. İşimiziň dowamynda, türk ŷazuwy haçan ŷüze çykypdyr we ŷazuw däbiniň taryhy haŷsy döwürden başlanŷar ? diŷen sorag garşymyza çykŷar. Ŷaňy ŷakynlara çenli aŷdylyp gelinŷän, « türk elipbiŷiniň taryhy biziň eŷŷamymyzyň V. asyrynda ŷüze çykypdyr » diŷen düşünje dogrumyka ?. İrtiş derŷasynyň ŷakynlaryndaky gadymy mazarlaryň aŷratynlyklaryny açyklamaga çalyşan arheologlardan F. N. Arsanowa, 1960-njy ŷylda gazuw işine başlady. Pawlodar welaŷetiniň Bobrowaŷa obasynyň töweregindäki mazarlaryň aŷratynlyklaryny öwrenenden soňra, arheologlaryň bary-da olaryň b. e. ozalky V-IV. ŷüzŷyllara, ŷagny Saklaryň döwrüne degişlidigini subut etdiler. Mazarlarda, taryhy döwürleriň syryny öz içinde saklaŷan aŷry-aŷry zatlar : söweşijileriň jesedleri, ŷaraglarynda we başga uruş gurallarynyñ ŷany bilen keŷik derisine oŷulyp ŷazylan ŷazuwlar hem-de gözden-dilden goraŷan süňk heŷkeli tapyldy. Bu ŷazuwy biz sagdan-sola, ;ak sykyn ; (ak sugun) diŷip okadyk. Heŷkeldäki runik ŷazuwyň, göçmen Türk taŷpalaryndan bolan Saklaryň elipbiŷidigini aç-açan görŷäris. Şonuň üçin hem bu ŷazuwlar, « Günorta Sybir bilen Gazagystanda ŷaşan göçmen taŷpalarda Runik elipbiŷiniň diňe biziň eŷŷamymyzyň V. ŷüzŷylynda ŷüze çykypdyr » şeklindäki könelen maglumatlaryň 131 ŷalňyşlygyny, munuň tersine, elipbi ŷazuwynyň ondan müň ŷyl öň ulanylandygyny subut edŷär. 1970-nji ŷylda ;İli; welaŷetiniň dag eteklerindäki ;Esik ; şäheriniň töwereginde Sak döwrüne degişli (b. e. o. V-IV. ŷüzŷyllar) uly bir mazarda K. A. Akyşewiň ŷolbaşçylygynda gazuw işleri geçerildi. Mazaryň içinden altyn ŷaragy gujaklap ŷatan jesed, dürli gap-gaçlar we ŷüzünde runuk ŷazuwy bilen ŷazylan bir tekst hem bir kümüş käse tapyldy… Gadymy Türk dilinde ŷazylan bu ŷazuwy biz şeŷle okadyk : aga saňa oçug !, bez çök !, bukun içre(r ?) açug i. Aga saňa (bu) ojak ! kesekini çöker ! iliň iŷip-içeri çäksiz (köp bolsun). Sak döwrüne degişli bu gadymy ŷazuw, ŷaşaŷşyň ol dünŷada-da dowam edŷänligini, şonuň ŷaly-da « Gazagystanda ŷaşan ilkinji göçmenleriň ŷazuwy bolmandyr » diŷen we adata öwrülen pikiriň ŷalňyşlygy, onuň tersine, mundan 2,500 ŷyl öň-de Türk halklaryň elipbili ŷazuwy bolup, giňden ulanylandygyny ap-açyk görkezŷär. Bu hakykatlardan çykŷan netije: gadymy runik ŷazuwy biziň ata-babalarymyzyň 1,500 ŷyllap (b. e. o. V.b. eŷŷamymyzyň X. ŷüzŷyllar aralygy) ulanandyklaryny, elimizde bar bolan çeşmeler subut edŷär. »94 Ŷokarda gözden geçirilen çeşmelere salgylanmak arkaly, bu bölümi aşakdaky netijeler bilen jemläp bileris : 1-Saklar (İskit, İskif) ady bilen tanalan taŷpa birliginiň ata watany, Ŷokarda ady geçen Pumpelliniň Açyklamalaryna hem-de Gazak alymy Jolamanowyň gysgaça nygtamasyna, şonuň ŷaly-da Herodotyň salgy 94 Ŷene şol, s. 59-62 132 berŷän ýer-ýurt we taŷpa atlaryna görä Türkmenistan bolupdyr. Çunki has gadymy döwürlerden, iň azyndan b. e. ö. üçünji müňŷyllykdan başlap, olaryň uly bölegi Türkmenistanyň demirgazyk we günbatar sähralaryndan Aziŷanyň beŷleki ŷuwrtlaryna, hem-de Hazar deňiziniň demirgazygyndan günbatara tarap göçüp gidipdirler. Bu göçmen taŷpalaryň galanlary bolsa Türkmenistanyň soňky taryhynda, ylaŷta-da Ärsaklar (Part) döwletini gurmakda aŷgytly rol oŷnapdyrlar. Bu hakda geljek bölümlerde giňiräk gürrüň ederis. 2-Saklar hakyndaky iň gadymy taryhy çeşme, ŷokarda görşümiz ŷaly Herodot we käbir beŷleki Grek taryhçylaryň berŷän habarlarydyr. Emma Herodot öz ŷolagçylyklarynda Hazaryň gündogaryna geçmändir (seret ; İlhami durmuş, s. 5). Ŷagny onuň Türkmenistandaky (Amyderŷa töwereginde ŷaşan) Saklar hakynda berŷän üzleň-saplaň maglumatlary ondan-mundan eşiden habarlaryndan bolmaly. Eger onuň özi Türkmen topraklaryny gezen bolsady, onuň eserinde şol gadymy atlary bilen heniz hem aramyzda ŷaşap ŷören ençeme Türkmen taŷpalaryň gürrüñi uly orun tutardy diŷip düşünŷärin. Häzir bolsa bu çeşmeleriň üstüni ŷetirŷän belgiler (dokumentler), Saklara degişli kurganlardan (gorganlardan, depelerden) tapylan hem tapylŷan zatlardyr, ŷagny : şaŷ-sepler, ŷüzi ŷazuwly uruş gurallary hem gapgaçlardyr. Hatta soň ŷyllarda bu ŷazuwlaryň alymlar tarapyndan dogry okalmagy, gadymy taryhçylaryň habarlaryny, ikinji derejeli çeşmä öwürdi. 3-Bu hakykatlary göz önünde tutmak bilen biz, ŷokarda agzalan iki çeşmäniň ŷanynda, öz milletimiziň düzüminde heniz hem ŷaşap ŷören we şol gadymy Saklaryň nesilleri bolan tire-taŷpalarymyzyň atlaryny, 133 iňňän gadymlardan gelŷän däp-dessurlarymyzy, uzak geçmişimiziň janly beŷany bolan el-işlerimizi we inçe sungatymyzyň başga ugurlaryny, iň ähmiŷetlisi bolsa, müňlerçe ŷyldan bäri milli barlygymyzyň sütüni bolan örän baŷ ;ene dilimizi;, daŷanarlyk hem ygtybarly çeşme hökmünde, ylmyň bu günki gazananlarynyň esasynda gaŷtadan öwrenip many çykarmalydyrs diŷip düşünŷärin. 134 Saklar döwrüne degişli Talas Runik Ŷazuwlaryndan Nusgalar T.2. (Aŷyrtam-Oŷ) Okalşy: Otuz oglan sagdyçlary95 piçin elte ŷegirmi Türkmençesi: Otuz ogluň “doslary” bijin (ŷylynyň) onaltysynda Okalşy: Er atym Gara Çur, ŷagy aty Kar Ŷazmaz Türkmençesi: Är adym “Gara Çur”, ŷagy ady “Gar Ŷazmaz” Okalşy: Alty uŷasy aga ŷer, ekiz siňili96... ölmiş Türkmençesi: Alty uŷasy aga ŷer, ekiz gyz dogany... ölmiş. Okalşy: Kara çur atumkol kar ŷazmaz Türkmençesi: Kara Çur atyjy Kol Kar Ŷazmaz (lakamly) Okalşy: Kara Çur esiz...özüge uŷalaryna adyrylmyş Türkmençesi: Kara Çur eŷesiz (idegsiz)...özüniň uŷalaryndan aŷrylmyş (aŷryldy) 95 Sagdyç: dost. Mahmyt Kaşgarly. „Diwan-ul-lugat-et-türk“(D.L.T,) Ankara-1991, IV. jild, s. 480 96 siňil: aŷal dogan. „Orhon Ŷazuwlary“ Talat Tekin, İstanbul-1995, s.109. siňil: gelniň adamsynyň özünden kiçi aŷal dogany üçin ulanŷan ady. M. Kaşgarly, ŷoardaky çeşme, s. 523 135 Okalşy: Atasy aty Togan, ogly aty Kara Çur Türkmençesi: Atasynyň ady Togan (Dogan, Tagan?), oglunyň ady Kara Çur Okalşy: Ogly ady Türkmençesi: Oglunyň ady Okalşy: Ogurady Türkmençesi: Sataşdy. 136 T. 8. (Aŷyrymtam- oŷ) Okalşy: Öbür (?97)... esiz98 seniň özüge I... in alumaduk ökünçlüg... otuz oglan sagdyçyg... oglum esiz Türkmençesi: Öwey ene(?)... haŷp seniň özüňe ... alyp bilmedigiň ökünçli... otuz oglan sagdyn dostuň... oglum idegsiz (gözgyny, eŷesiz) 97 Obur, owur: öweŷ ene. W. Radlow, „Das Kutatgu Bilik“ St. Petersburg-1910, s. 183 98 esiz: haŷp, gözgyny. M. Kaşgarly, D.L.T. (IV), s. 197 137 T. 10 (Aŷyrtam- Oŷ) Okulşy: SÜ Çur oguş aty Türkmençesi: Sü Çur, urugynyň ady Okalşy: İnal99 oguş atysy100 Türkmençesi: Han urugynyň ŷegeni Okulşy: Otuz oglan sagdyçy Türkmençesi: Otuz oglan(yň) sagdyn dosty Okalşy: Ŷagy aty kyŷagan Türkmençesi: Ŷaw (söweş) ady Gyŷagan Okalşy: Atasy aty Ötüg. Türkmençesi: Atasy(nyň) ady, Ötüg. 99 İnel: Han ogly, Şazada. T. Tekin, „Orhon Ŷazuwlary),, s. 103 aty: ŷegen. ŷene şol çeşme, s. 98 100 138 T. 18 (Aŷytam- Oŷ) Okalşy: Kiçik kişim101 tul kaldy, torsyk oglum. Türkmençesi: Kiçi (aŷal) kişim dul galdy, torsuk (ŷaljak) oglum (galdy). Okalşy: Kumar Çur. Er atym Eş Kuly, esiz özüm. Türkmençesi: Kumar Çur. Är adym Eş Kuly, eŷesiz (idegsiz) özüm. Okalşy: Uŷalar umda102 atça öküzçe. Türkmençesi: Uŷalarym çäresiz (hassa) atça (at ŷaly) öküzçe (öküz ŷaly).* *: Tekstler, gadym sözlüklerden peŷdalanmak hem-de türkçe terjimesini göz öňünde tutmak arkaly türkmenleşdirildi. (B. Gerey) 101 kişi: adam, hanym, aŷal. D.L.T., IV. jild, s. 335 um: garyn çişmek hassalygy, D.L.T., IV. jild, s. 693. Uma-mak: çäresiz bolmak, başarnyksyzlyk. Orhon Ŷazuwlary, s. 113 102 139 VII- Beýik Ärsaklar(Part, Parfiýa) döwletiniñ ýüze çykyşy (Ony guran ata-babalarymyz) Ýokarda görşümiz ýaly,Türkmenistaynň gadymy taryhy hakynda ýörite ýazylan çeşmelerden; (TSSR Taryhy, 1959), (Masson V. M. 1987) we soňky garaşsyzlyk ýyllarda ýazylan köp sanly ylmy makalalardan belli bolşuna görä, Part (Parfiýa) döwleti Günorta Türkmenistanda has gadymy döwürlerde, ýagny bürünç asyrynda döredilipdir. Şonuň üçin hem biz, „Ärsaklar“ döwletiniň b.e.oz. 247-njy ýylda esaslandyrylmagyny Part döwletiniň ikinji we täze döwri hasap edýäris. Hakykatdan hem Ärsaklar döwleti we umuman Part (Parfiýa) döwleti hakynda iň esasy işler, arheologlaryň soňky 100 ýylyň dowamynda Türkmenistanda geçiren gazuw-agtaryş işleriniň netijelerine esaslanmak arkaly ýazylypdyr. Bu döwür belli sebäplere görä köp wagytlar bilim dünýäsiniň bir açylmadyk syry ýaly garaňkyda galypdyr. Hut şunuň üçin hem bu baradaky gürrüňimizi aşakdaky bölümçeler esasynda dowam etdireris: 1- Ärsaklar (Part) döwrüni öwrenmek näme üçin kyn bolupdyr? 2- Ärsaklar döwriniň öwreniliş prosesi. 3- Ärsaklar döwletiniň gurluşy we ony guran ata-babalarymyz. 1- Ärsaklar (Part) döwrüni öwrenmek näme üçin kyn bolupdyr? Part döwleti gadymy dünýäniň iň uly monarhiýalarynyň biri bolmagyna garamazdan, ol döwür taryhyň iň garaňky döwürleriniň biri hasaplanýardy. Çünki ýokarda-da belläp geçişimiz ýaly, 140 ol beýik medeniýetden diňe şol döwürde ýaşan Ýunanly (Grek) taryhçylaryň berýän käbir üzlem-saplam maglumatlary bilen birnäçe şaý pullardan başga oňaýly dokument galmandyr diýip, taryhçylar gynanç bilen belleýärdiler. Munuň sebäbi bolsa, bu döwleti ýeňmek bilen goňşy ýurt bolan häzirki Eýranda ýüze çykan gazaply Sasanylar döwleti, özüne bäsdeş hem del hasap eden bu medeniýeti bütinleý diýen ýaly ýoguna çykypdyr. Hut şonuň üçin hem taryhçylar: “eger-de Orta-Aziýa taryhyny akyp gelýan bir uly akaba meňzetsek, Parfiýa döwri edil ymgyr çölüň çägesine siňip gidýän ýaly gözden ýitýär” diýip ýazýardylar. Bu barada birnäçe alymyň pikri bilen tanyş bolmak, meseläni has aýdyňlaşdyrar. Part taryhy hakda ýörite iş ýazan ilkinji taryhçylaryň biri, Osmanly Türkiýesiniň görnükli alymy hem döwlet işgäri ýokarda-da ady geçen ;Sobhi Paşa; özüniň ;Täkmolätol-ebär; atly kitabynda şeýle ýazýar: “Birnäçe taryhçylar (alym bu ýerde Part döwründe ýaşap geçen Ýunan taryhçylaryny göz öňünde tutýar. m.) Äşkaniýan (Ärsaklar) hökümetiniň döwlet dokumentleriniň (habarlarynyň) aglabasynyň dargap ýok bolandygynyň sebäbini beýan edende, Ärdeşir Babek pars halkynyň arasynda ýüze çykandan soň özüniň, Kiýaniýan şalarynyň [Eýran ertekilerinde ady geçýän şalar, m.] urugyndan bolandygyny öňe sürüp, olar bilen göni garyndaşlygyny subut etmek maksady bilen, Kiýanileriň synmagyndan tä Eşkanlylar (Ärsaklar) döwletiniň dargan döwrine çenli aralykdaky örän uzak döwri inkär edip, ol şalaryň (Kiýanileriň m.) ýer ýüzünde gazanan şan-şöhratynyň göni we iň ýakyn mirasdüşeridiklerini parslara ynandyrmak üçin, 141 Eşkanlylaryň taryhy dekumentlerini ýygnap ýok edipdir diýip ýazýarlar.”103 Alym sözüniň dowamynda, özüniň pikriçe Ärsaklar döwletine degişli taryhy dokumentleriň Sasaniler tarapyndan ýok edilmeginiň sebäbini, parslar bilen Parfiýalylaryň arasyndaky dini gapmagarşylyklar bolandygyny ýagny, Eşkanlylaryň “Buta” çokunmagy kabul edenligini we Sasany döwletini guran Ärdeşir Babekan bolsa öz atalarynyň dini bolan Zertuşt dinini ýaýratmak maksady bilen Eşkanlylaryň dini kitaplarynyň barysyny ýygnap ýok edenlerinde, şolaryň arasy bilen taryhy dokumentleriň-de aradan gidenligini öňe sürýär.104 Emma, taryhçylardyr arheologlaryň iň soňky açyşlaryny göz öňünde tutanymyzda, Partlaryň (Parfiýalylaryň) Zertoşt dinini Sasanylardan has öňüräk kabul edendikleri, hatta bu diniň mukaddes kitaby bolan “Awesta” hem Part döwrinde we olaryň dillerinde ýazylyp, soň Sasanylaryň ony (onuň gatlardan galanyny) öz dillerine terjime edendikleri ap-äşgär ýüze çykýar. Netijede bolsa, alymyň dini gapmagarşylyk baradaky öňe süren bu pikiri, ylmy taýdan dogry çykmaýar. Sasanylaryň Eşkanlylara garşy eden bu maddy we ruhy weýrançylyklarynyň sebäbi-de, Ýunanly alymlaryň nygtaýşy ýaly, diňe milli gapmagarşylyk bolup çykýar. Ärsaklar barada ýörite ylmy iş ýazanlaryň ilkinjileriniň ýene biri-de ýokarda agzalan türk alymy Sobhi Paşadan takmynan 30 ýyl soň Eýranda bu ugurda ;Dorärettijan fi taryhy Beni Äşkan; atly ilkinji eseri ýazan, Gajar şasy Nasereddinşanyň medeniýet ministiri ;Muhammethasanhane E-temadossältänä;dir. Ylmy taryhyň atasy hasaplanýan Iňlis alymy ;Jorj 103 104 Sobhi Paşa ´´Täkmolätol-ebär´´ Istanbul-1864 s. 4 ýene şol. S. 4 142 Rawlinson;yň bu ugurda ýazan işine esaslanyp ýazylan bu kitap, Eýran taryhçylarynyň ykrar etmegine görä, Part (Parfiýa) taryhy hakynda bu ýurtda ýazylan ilkinji hem-de şu güne çenli ylmy taýdan iň ygtybarly iş hasap edilýär. Ol, özüniň bu kitabynda, Part taryhynyň gümürtük hem garaňkylygynyň sebäbini şeýle düşündirýär: “Arap, Ajam, Ýunanly (Grek), Rumly (Rimli) we Ermeni taryhçydyr ýazyjylarynyň kitaplaryna dykgat bilen üns berenimizde, hiç zady gözden gaçyrmaýan bu paýhasly alymlaryň barysy, Eşkanlylaryň (Ärsaklaryň) höküm süren döwri hakda şüphelidir we dogrusy, bu meseläni öwrenip açyklamadan ejizdiklerini boýun alýarlar. Şeýle bolansoň, bu urugyň şalarynyň atlarynyň tertibi hakda-da hiçkim kanagatlanarlyk söz aýtmandyr. Munuň birnäçe sebäbi bardyr: Birinjiden, bu halk hakda Ýunanly we Rumly awtorlaryň ýazan kitaplary diňe az sanlysyndan galany tutuşlygyna ýok bolupdyr, galanlarynyň hem kagyzlary we sahypalary bulam-bujar hem tertipsizdir. Ikinjiden, bu halkyň örän uzaga çeken hökümeti döwrinde içerden we daşardan dörän gozgalaňlardyr uruşlar şeýle bir köp bolupdyr welin, Eşkanlylaryň özünden ýa-da Eýranlylardan bu döwrüň wakalaryny ýazyp gelejekler üçin şol döwriň aýnasy bolar ýaly, hiç kimiň pursaty bolmandyr, başgaça aýdanymyzda yýzygiderli gozgalaňlardyr çaknyşyklar bu işlere hiç kimiň elini ýetirmändir. Üçünjiden, Eşkanlylaryň hökümetini agdaryp hem-de dargadyp ýüze çykan Sasanylar, elbetde olardan hiç hili at-eser galmagyny islemändirler. Olary gorap saklamag-a beýlede dursun, eýsem ellerinden geldikçe we mümkin boldykça düýbünden ýok edipdirler. Bular we käbir soňurak aýdyljak başga sebäpler, olaryň 143 bagtsyzlygynyň dowam etmegine alyp bardy we şeýlelikde uzak ýyllar dowamynda olaryň ýagdaýlary gümürtik hem näbelli we ýyl ýazgylary garyşyk galdy. Soňky wagtlarda hakyky alymlar köp zähmetler bilen bu işiň çäresini tapyp kynçylyklary aňsatlatdylar we bize bu ugurda iş alyp baryp, meseläni çözmäge mümkinçilik döretdiler...” 105 Bu eseriň ýene bir ýerinde bu barada şeýle ýazylýar: “Musa Horeni (ýa Horni m.), Lazar we beýleki ermeni taryhçylary hem Agatanjlusyň ýazan taryhyny ygtybarly hasap edýärler we onuň pikirini tassyklaýarlar hem-de Äşkanlylaryň bir keseki kowmlygyny nygtaýarlar. Olaryň döwletiniň synmagynyň sebäbini-de şonda görüp şeýle ýazýarlar: Gündogar ýazyjylarynyň bu urugyň taryhyny ýazman, olaryň ençeme asyr höküm süren döwriniň wakalary hakda diňe birnäçe setir ýazmak bilen kanagatlanmagyň üstesine-de olaryň aglabasynyň atlaryny hem galamdan gaçyrmaklarynyň sebäbi, Äşkanylaryň ýat halk bolandygydyr...Başga bir taryhçy şeýle ýazýar: Partlar Eýranly bolmansoň, başdan aýaga ýagny Ärşagyň (Ärsagyň) şalygyndan tä soňky Ärdowanyň şalygynyň soňuna çenli eýranlylardan çekinip olardan çetde durýardylar, şonuň üçin hem gündogarda atlary çykmady we olaryň şan-şöhraty bolan şol döwrüň wakalarynyň üstüne perde çekilip, örtüli hem gizli galdy...106 Türkmenistan SSRniň taryhynyň birinji tomundada bu barada şeýle maglumatlar bar: 105 Muhammedhasanhan E-timad-äs-sältänä ´´Dorarattijan fi taryhy Beni Äşkan´´ Tähran-1992, s. 137-8 106 ýene şol. S. 287-8 144 “Arşakit [Eşkanlylar, Ärsaklar, m.] döwletiniň esasy gabryny gazyjy bolmak roly Persidanyň (Parsyň) paýyna düşüpdir, ol ýerde bolsa şonuň öňinçäsi häkimiýet Sasan nesillerine geçipdir. Onuň nesilleriniň biri bolan Artaşir hemme pars ýerlerini öz eline birikdirmegi üstünlikli gutaryp, III-nji asyryň ýigriminji ýyllarynda Artaban V-njiniň garşysyna göreşe baş bolupdyr. Şonda üç gezek söweş bolup, şol söweşleriň soňkysynda Artaban öldürülipdir. Parfiýa döwletiniň 224-nji ýylda berbat bolmagy üçin şonuň özi ýeterlik bolupdyr.”107 Türkmen alymy prof. Nazar Gulla bu ugurda, özüniň „Gadymdan galan nusgalar“ atly ylmy eserinde şeýle yazýar: “... ýöne arman, şol edebiýatyň [bu ýerde türkmeniň gadymy edebiýatyndan söz gidýär, m.] nusgalary gadymy döwürde Midiýalylar, kuwatly Parfiýa döwletiniň syýnmagyna sebäp bolan Sasanilar, soňra orta asyrlarda Arap, Mogul hem gaýry basybalyjylar tarapyndan tas bütinleý diýen ýaly ýok edilipdir. Emma her bir halkyň özüni tutuşlygyna ýok edip bolmaýşy ýaly, onuň edebiýatydyr sungatyny-da düýbünden ýok edip bolmaýar. Taryhdan bilşimiz ýaly, bu iň ýawuz duşmanlara-da başartmandyr ... munuň hut şeýledigine göz ýetirmek üçin, gadym zamanlara degişli edebi materýallardan biziň eýýamymyzdan öňki birinji müň ýyllygyň ikinji ýarymynda Türkmenistanyň teritoriýasynda bolup giden Ýunanly awtorlaryň (Herodot, Kteziý, Strabon, Hares Mitilenli...), şolara salgylananlaryň (Puliniy, Hekateý, Diýudor...) kitaplarynda saklanyp galan hem-de beýan edýän wakalary, esasan günorta Türkmenistanda, merkezi Garagumda, Uzboý sebtlerinde ýaýbaňlanan legendalar, 107 ´´Türkmenistanyň Taryhy´´ 1-nji jilt, Aşgabat-1959 s.102 145 ýazuwly nusgalar bilen ýüzleýje tanyşmaklyk-da ýeterlikdir...”108 Alym gürrüňiniň dowamynda bu barada ýene-de şeýle ýazýar: “Sasanilar bilen bolan gazaply söweşde(b. e. soñky 224-27 ýyllar) Parfiýa döwletiniň synmagy zerarly, onuň ösen medeniýetiniň-de köküne palta urulýar. Şol döwrüň sungat eserleri bilen birlikde, görnükli edebi eserleri-de ýok edilýär. Olaryň birnäçesini bolsa, Sasanilaryň taryhy, edebiýaty galplaşdyryjylary öz milli bähbitlerine uýgunlaşdyryp, hut öz edebi prosesleriniň önümi hökmünde gaýtadan ile ýaýradypdyrlar. Ýok edildi hasaplanan şol zamanyň görnükli eserleriniň ençemesi bolsa, gyýsgarak, ýönekeýräk görnüşinde halkyň ýadynda galyp, dilden aýdylmak bilen, halk döredijiliginiň eserlerine öwrülip, epos-dessanlarymyzyň aýrý-aýrý pursatlary, rowaýatlardyr ertekiler, hekaýatlardyr anakdotlar formasynda biziň günlerimize gelip ýetipdir...”109 Bu ugurda iň täze pikir ýöredenleriň biri bolan, Azerbeýjan alymy ;Mir Hedaýet Hesary; Part taryhyndan gaty az maglumat galandygynyň sebäbini, şu aşakdaky deliller bilen düşündirýär: “Eýranyň ilkinji häkim urugy hasaplanýan Hehameneşileriň (Ahamenidleriň) taryhy we ondan soňra, 80 ýyl Eýrana höküm ýöreden beýik Isgender we onuň orun tutanlary bolan Selukileriň (Selukitleriň) taryhy, taryhçylaryň tarapyndan örän doly hem jikmejigi bilen ýazylyp saklanypdyr. Emma Selukiler bilen Sasanylar aralygynda uly emperýa gurup takmynan 480 ýyl gudrat bilen höküm süren Eşkanly Türk halky hakynda welin, çuňňur ümsümlik aralaşýar. Eýranly hem Ýunanly taryhçylar bu barada gerek bolan 108 109 prof. Nazar Gulla, ´´Gadymdan galan nuagalar´´ Aşgabat-1986,s. 8-9 ýene şol. s.11 146 maglumaty bermändirler we bu urugyň 500 ýyla golaý süren şan-şöhratly döwri, taryhyň garaňky duwlunda gümürtük bolup galypdyr. Bu ýagdaýyň aşakdakylar ýaly birnäçe sebäbi bolup biler: A-Eşkanly döwleti Ärdeşir Babekanyň eli bilen ýykylyp, yzyndan dikeldilen we 400 ýyl dowam eden Sasani hökümetiniň döwründe, Eşkanlylardan galan her bir dokument, çenden aşa gahar-gazap hem täsip bilen ýok edilip, olara degişli her hili maglumatyň öňüne geçip, 400 ýyl dowam eden bu ýagdaý bar zady ýatdan çykardypdy. Hatda geçen şalary gaýtadan direlden, şahnama şahyry Ferdowsy-da, Eşkanlylaryň diňe atlaryny eşidip, olar hakda hiç hili maglumat edinip bilmändigi we kitaplarda-da bu barada hiç zat görmändiginden söz açyp şeýle ýazýar: Çun kutah şod şah-o häm bihşan (kökleri we pudaklarynyň gyýsga bolany üçin,) Näguýäd jahandide tarihşan (dünýä görenler,taryhlaryny aýtmaýarlar.) Äz işan bejoz nam näşnide-äm (olardan, diňe atlaryndan başga zat eşitmedim) Nä där nameýe hosräwan dide-äm (şanamalarda-da hiç zat görmedim) B-Yslamdan soň, ylaýta-da 200 ýyl häzirki Eýranda göni hökümet eden Araplaryň döwründe, geçen şalardan we olaryň dabaraly döwürlerinden söz açmak mümkin bolmandyr. Başga tarapdan bolsa kitaphanalar dargap, mäjus (zertoşt) kitaplary kapyrlykda aýplanyp ýakylandygy zerarly elde hiç hili dokument galmandyr. C-Eşkanlylar bilen Ýunanlylar (Grekler) we Rumlylaryň arasynda dowam eden yýzygiderli söweşleriň netijesinde howpsyzlyk bolmanlygy zerarly Ýunan we Rum syýahatçylarydyr taryhçylary bu 147 ýurtlara aýlanyp görüp bilmändir we ol ýurtlaryň içerki ýagdaýlaryndan habarlary bolman galypdyr.“110 Biz gürrüňimiziň dowamynda bu barada ýene birnäçe alymlaryň pikri bilen tanyş bolarys, yöne ýokarda aýdylanlardan belli bolşuna görä Parfiýa taryhyny öwrenmek üçin diňe iki çeşme bar. Olaryň birinjisi, Ýunanly alymlardan galan üzlem-saplam habarlar, ikinjisi bolsa, dowam edýän arheologik barlaglaryň netijeleri. Alymlar bu iki çeşmeden peýdalanyp, olary belli bir ýaşap ýören halklar bilen derňemek arkaly ol halkyň gelip-çykyşyny kesgitlemäge çalyşýarlar. Daýanarlyk taryhy dokumentleriň bolmadyk şeýle ýagdaýlarda, alymlaryň iň ygtybarly hasap edýän ölçegleri birinji nobatda ol halkyň diliniň karakteri, ikinji nobatda bolsa, olaryň däp-dessurlary, gylyk-häsiýetleri, ýaşaýyş terzi we umuman milli karakteridir. Gürrüňimiziň bu bölümini Iňlis taryhçysy hem goşun adamsy, ençeme ýyl Hindistan, Eýran ýaly Aziýa ülkelerinde gulluk edip ylmy işler ýazan general ;Ser Persi Saýksyň; aşakdaky sözleri bilen aýaklaýarys: „Gardner özüniň Partlaryň taryhy hakyndaky kitabynyň girişinde şeýle ýazýar: Taryhlaryň arasynda Partlaryň taryhy ýaly köneden aýdylyp gelinýän „Taryh bir topar ertekileri öwrenmek ylmydyr“ diýen sözlere doly gabat gelýän taryh, örän seýrekdir. Bu söz örän dogrudyr. Sebäbi her ýerde Siriýe ýada Rum (Rim) bilen galtaşygy bolanda, ylaýta-da bäsdeşlikden hem uruşdan gürrüň edilende, Partlar hakynda doly maglumat edinip bolýar. Emma beýleki pursatlarda welin, diňe tötänden bir yşaratlar ýa-da kä bir üns çekiji zikgelerden başga zat ýok. Bu urugyň diňe ilkinji şalarynyň taryhy Justeniň (Ýusteniň) ýazanlary 110 ´´Warlyk neşriýesi´´ paýiz (güýz) Tähran-1998 148 bilen çäklenýär. Bu ýazgylaryň gaty azlygynyň üstesinede onuň mazmuny hakda-da pikirler biri-birinden sowaşykdyr. Eşkanylaryň (Ärsaklaryň, m.) soňky şalary barada-da yzygiderli hem tertipli taryh elimizde ýok, ol hem diňe az, pytraň hem düzgünsiz ýagdaýdadyr. Arap we Eýran taryhçylaryndan hem oňaýly zat ele gelmeýär. Gynansagam zikgelerinde-de Partlaryň hökümetiniň orta döwri bolan b. e. s. birinji asyryna çenli taryh goýulmandyr. Şeýle-de bolsa, olaryň ýüzündäki suratlary hem-de soňky döwürlere degişli taryhlary-da, has oňaýly hem maglumat baýlygy bolan daş ýazgylar ýa-da beýleki dokumentleriň bolmadyk ýagdaýynda, taryhçylar üçin uly gimmat gazanýar.“111 2-Part (Ärsaklar) döwriniň öwreniliş prosesi: Ýokarda Parfiýa medeniýetiniň tutuşlugyna diýen ýaly ýok eilmeginiň ýa-da ony ýazylmanlygynyň sebäpleriniň üstünde durup geçdik. Hut şol sebäplere görä-de asyrlar boýy olaryň taryhy ýazylman galýar. Hatda, dünýäniň tas ähli gadymy medeniýetleri we ol medeniýetleri döreden halklaryň taryhyny ýazan, köp dilleri doly bilen we ýedi tomdan ybarat „Äl-ebär“ atly ägirt uly eseriň awtory, 14-nji asyryň uly arap filosofi hem taryhçysy „Ebni Haldun“ hem Part taryhyny ýazyp bilmändir. Emma, ýokarda-da belläp geçişimiz ýaly 500 ýyla golaý dowam eden bir beýik medeniýetiň taryh sahypalaryndan hemişelik gürüm-jürüm bolup gitmegi mümkin däldi, ol şeýle-de bolmady. Taryh, arheologiýa, etnologiýa we dil biliminiň ösüp bir-birini kämilleşdirmegi netijesinde, uzak geçmişleri öwrenmekde uly öňe gidişler bolup, täze-täze hakykatlar ýüze çykdy. Bu ýagdaý Part taryhyny öwrenmekde hem111 Ser Persi Saýks, “Taryhe Eýran´”, Tähran-1372 şemsi, s.410 149 de oňa gaýtadan baha bermekde-de şeýle boldy. Biz bu ýerde, mümkin gadar, 19-njy asyryň başlaryndan Part taryhyny öwrenip, ol hakda ýörite kitap ýzmak bilen bu ylmyň kerwenbaşylaryna öwrülen alymlaryň käsi bilen tanyş bolmaga synanşarys. Bizň maglumatymyza görä, ýokarda-da agzap geçişimiz ýaly Part döwletini guranlar hakda ýörite kitap ýazanlaryň ilkinjileriniň biri (belki-de ilkinjisi) Osmanly Türkiýesiniň görnükli alymy „Sobhi Paşa“ bolupdyr. Bu alym 19-njy asyryň 60-njy ýyllarynda, ýokarda ady geçen „Äl-Ebär“ kitabyny Türk dilli halklara tanatmak üçin Meftahol-Ebär(Äl-Ebär kitabynyň açary) atly eserini ýazýar. Alym bu işiniň dowamynda Part (Eşkanlylar, Ärsaklar) taryhynyň ýeriniň boşlygyny görýär we ol hakda ýörite kitap ýazmagy ýüregne düwýär. Ol şeýle hem edýär we Parfiýa şalarynyň taryhyny 1864-nji ýylda ýazyp gutarýar hem-de oňa „Täkmolätol-Ebär“ ýagny Äl-Ebär kitabyny kämilleşdiriji ýa-da onuň üstüni ýetiriýän diýen ady berýär. Bu onuň ýokarda ady geçen arap taryhçysy Ebni Halduna goýýan uly sarpasyny aňladýan bolsa gerek. Bu eser barada alymyň özi şeýle ýazýar: „Äl-Ebär adyndan terjime edip Miftahol-Ebär diýip atlandyran kitabymyň girişinde, hormatly awtoryň (Ebni Haldunyň) el ýeterinde bolmadyk, Ýunandaky taryhy maglumatlaryň toplanyp neşir ediljekdigini aýdypdym, şol wagtdan bäri döwlet işlerinden artyp galan wagtlarymy tygşytly ulanmak arkaly, Isgenderden soň Şam, Kiçi Aziýa, Ýokary Aziýa hem Eýran ýurtlarynda höküm süren Selukitler we olaryň döwründe baş galdyryp hökümeti ellerine alan Eşkanlylaryň döwletiniň habarlaryny toplap, öwrenip ýazuwa geçirmek ugrunda elimden gelen dalaşy etmek bilen, köp hadysalar hem uzak zamanlar başyndan 150 geçmegi zerarly unudylyp, Arap we Türk dillerinde yzy galmadyk hadysalardyr eserleri şu kitapçada jemläp, oňa „Täkmolätol-Ebär“ diýýip at goýdum hem-de ony häzirki mübärek günlerde, dabaraly tagta oturan Alyhezret Abdul-äziz Soltana hödürledim...“112 Prat taryhy hakda örän ylmy hem köp taraply eser döredenleriň ilkinjileriniň ýene biri-de, „ylmy taryhyň atasy“ hasaplanýan Iňlis taryhçysy Jorj Rawlinsondyr. Gadymy dünýäniň uly Monarhyýalarynyň her biri hakda ýörite kitap ýazan bu alym, Part hakda özüniň „The Sixth Great Oriental Monarhy“ (Altynjy Uly Gündogar Monarhyýasy) atly eserini ýazyp, 1873-nji ýylda çapdan çykarýar. Parfiýa hakda soňky iş ýazanlar tarapyndan ygtybarly çeşme hökmünde ulanylan bu eserde alym, bu uly döwleti esaslandyranlaryň kimler bolup, olaryň haýsy halka degişlidigi hakynda örän ylmy, tarapsyz hem gyzykly pikirleri orta atýar. Şeýle-de ol Partlary (Parfiýalylary) türkmenler bilen deňeýär. Bu ugurda ýörite kitap ýazanlaryň kerwenbaşylaryndan ýene birisi-de Gajar şasy Nasyreddinşanyň wäzire intiba-aty (Medeniýet ministri) hem-de görnükli alymy „Muhammedhasanhan Etimadossältänä“dir. Bu alym eserini esasan ýokarda ady geçen Jorj Rawlinsonyň işine salgylanyp ýazypdyr. Emma ol Türkmensähra türkmenlerini örän oňat tanaýanlygy üçin (sebäbi gajar şalarynyň aňyrlary şol türkmenleriň arasynda önüp-ösüp, ýene bir tarapdan bolsa Daz türkmenleri bilen aralarynda garyndaşlyk gatnaşygy bar) has gyzyklyrak maglumatlar berip, Part döwletini guranlaryň gönüden-göni häzirki Türkmensährada ýaşaýan Daz türkmenleri bilen bagly bolandygyny ap-açyk aýdýar. Bu kitap geçen Pählewi şalarynyň Eýranda höküm süren döwründe, halka 112 ´´Täkmolätol-ebär´´ giriş bölümi 151 görkezilmän arhiwlerde saklanýar we ýaňy ýakynda gaýtadan basylyp, belli derejede ýaýradylýar. Emma gynansak-da, bu eseriň awtorynyň öz eli bilen ýazan girişini aýyryp onuň ýerine, ony çapa taýyarlanlaryň biri, merhum ýazaryň pikirlerini inkär ediji mazmunly öz sözbaşysyny ýerleşdiripdir! Bu eseriň asyl nusgasyny ençeme gezek okan hem-de Partlar hakynda iň täze iş ýazan we ýaňy ýakynda heniz bu soňky eseri çapdan çykmanka aramyzdan giden, merhum prof. Muhammed Tagy Zehtabiniň maňa beren gürrüňüne görä, onuň asyl nusgasyndaky sözbaşysynda “Part döwletini guranlar häzirki Türkmen hem Gajarlaryň aňyrsydyr” diýip ýazypdyr. Elbetde bu kitabyň elimizdäki nusgasynda-da bu barada ýeterlik maglumat bar. Ýokarda ady geçen Iňlis taryhçysy general Ser Persi Sayx-da Parfiýa taryhyny öwrenmekligiň mümkinçiliginiň gaty azlygy hakda sözüni şeýle dowam etdirýär: „Part döwleti hakda esasy çeşmeler, epesli derejede gümürtik, çylşyrymly we bir topar seneler hem hadysalaryň zamany çen-çak bilen ýazylan, şu aşakdakylardan ybaratdyr: Jorg Rawlinson Altynjy Monarhyýa-1873, „P. Gardner“ Partlaryň Zikgeleri1877, R. T. „Britanýa Muzeýindäki zatlaryň Katalogy1903“, Von Gutschmidt „Geschichte Iran und sein Nachbarländer“ we Britanýa Ensiklopediýasynyň 11-nji tomunda ýerleşdirilen Part sözbaşyly makala.“113 Ýeri gelende, bu ugurda ýörite kitap ýazmadyk hem bolsa, biziň halkymyza degişli ýazan eserlerinde, Part döwletini esaslandyranlaryň gönüden-göni türkmenleriň gadymy ata-babalarydyr diýen pikiri ynam bilen ap-açyk orta atan Mejar (Wingir) alymy Arminus Vamberyniň-de adyny hormat bilen ýatlap 113 ,Ser Persi Saýks, s. 411 152 geçmegi dogry bilýärin. Vambery 19-njy asyryň 60-njy ýyllarynda bütin Orta-Aziýany aýlanýar we şol sanda Türkmen halkynyň arasynda-da bolup gidýär. Bu türkolog alym, umumy türk dil we edebiýtyny hem taryhyny öwrenmekde örän uly işler bitirip ençeme ylmy eserler hem gyzykly maglumatlar galdyrypdyr. Ol, biziň milli şahyrymyz Magtymgulynyň otuza golaý goşgusyny Alman diline terjime we neşir etmek arkaly Ýewrupalylary Türkmen edebiýýaty bilen tanyş etmekde ilkinji ädimi ädýär. Ýokarda-da belläp geçişimiz ýaly Türkmenistanyň umumy taryhy, ylaýta-da Part döwleti hakynda iň esasy hem anyk işler geçen ýüz ýylyň dowamynda arheologlar tarapyndan Türkmenistanda geçirilen gazuw-agtaryş işleriň netijeleriniň esasynda ýazylan kitablar hem-de onlarça ylmy makalalardyr. Bu ugurda ýene bir ygtybarly egsilmez çeşme-de, ýokarda agzap geçişimiz ýaly, Türkmeniň dili, däp-dessurlary, tire-taýpa we ýerýurt atlary, iňňän gadymy döwürlerden bäri saklanyp gelýän inçe sungaty we olaryň ylmy esasda ýörulmagy hem analiz edilmegidir. Bu bolsa Part döwrüni öwrenmekligiň ýokarda agzalan kynçylyklaryny aradan aýyrmakda örän aýgytly ädim we şol bir wagtyň özündede örän tebiğy hem kanunalaýykdyr. Sebäbi Part (Parfiýa) döwletiniň dörän, gülläp ösen we dünýä ýaýran ýurdy we ony gurujylaryň ata-watany Türkmenistan ahyry. Gözel Aşgabat bolsa Ärsaklar urugynyň birinji şasy Mitirdadyň (Myrat sözi hem şol ady ýaňsytýar) şalyk jygasyny başyna geýen ýeri (Ärsakabat> Ärşakabat> Äşkabat> Aşgabat) bu gadymy hem müdimi watanyň düýnki, bu günki paýtagtydyr. Bu watanyň düýnki, bu günki we hemişelik eýesi bolsa, müňlerçe ýyl boýy öz durkuny ýitirmän gelýän myhmansöýer we açyk ýürek Türkmen milletidir. Hut şonuň üçin hem bu 153 milletiň örän baý dilinde, tire-taýpa we ýet-ýurt atlarynda, däp-dessurlarynda, gadymy ynançlarynyň galyndysy bolan yrymlarynda, örän özboluşly baý folklorynda, gözel inçe sungatynda… şol gadymy taryhy beýän edýän ygtybarly hem anyk we özboluşly dokumentler bar. Bu gaýtalanmajak materýallar ylmy esasda ýorulan ýagdaýynda, ýene-de köp zatlary beýan eder diýip düşünýärin. Bu barada ençeme gezek ady geçen türkmen alymy Soltanşa Atanýazow şeýle ýazýar: „Halkyň etnogenezini (düýp köküni, gönezligini), onuň iňňän irki eýýamlarda ulanan sözlerini, dilini, hojalyk şertlerini, aragatnaşyk eden halklaryny, meşgullanan kärlerini we ş. m. öwrenmekde etnonimler bahasyna ýetip bolmajak ylmy çeşme hasaplanýar, çünki olar ençeme asyry, hatda müňýyllyklary öz üstünden geçirseler-de, dilimiziň gadymy sözlerini mizemez görnüşde biziň günlerimize ýetiripdirler. Hut şonuň üçin alymlar, tire-taýpa atlaryny ähmiýeti boýunça ýazuw ýadygärlikleri bilen deň tutup, olary öwrenmeklige uly üns beripdirler. Türki etnonimler barada ençeme maglumatlary 2000 ýyl çemesi mundan öň ýazylan Hytaý senenamalaryndan, gadymy Grek alymlarynyň galamyna degişli taryhy işlerden tapmak mümkin.“114 114 S. Atanýaz „Şejere“, s. 9 154 3- Beýik Ärsaklar döwletiniň gurluşy (Ony guran Ata-Babalarymyz) Bu bölüme giriş hökmünde, Türki halklaryň döwlet gurma ukyby we Türk demokrasýasy hakynda kä bir günbatar alymlaryň düşünjesi bilen tanyş bolalyň; Bu barada prof. Dr. Laszlo Rasony şeýle ýazýar: „Günbatar milletleriniň ýüze çykmazyndan has öň, türkler dünýämiziň iň uly giňişligini öz içine alýan OýrAziýanyň (Ýewraziýanyň) tarahynyň her döwrinde we her künjeginde uly rol oýnapdyrlar. Biziň döwrimiziň Orus alymlary Oýr-Aziýa sözünden diňe demirgazyk Oýr-Aziýany göz öňünde tutýarlar. Emma hakykatda bolsa Oýr-Aziýa, Ýewropanyň gündogaryny we Aziýnyň bolsa orta hem demirgazygyny öz içine alyp çägi belli bir jografiýa hem taryhy birleşigi ýüze çykarýan we özüne mahsus bolan aýratynlyklary bilen ähmiýet gazanan hem-de, iki Kontinent aralygynda üçünji bir kontinanty emele getiren örän uly giňişligi öz içine alan ülkedir. Bu ülkäniň günortasy Kven-Lün, Pamir, Hindukuş we Kawkaz daglary bilen çäklenýär. Demigazykdaky tokaýlyklardan günorta we günbatar tarap, Mançuriýanyň Hingan daglaryndan Karpat daglaryna çenli boz-gyr sähralyklary uzalyp gidýär. Bu bozgyrlaryň demirgazyk hem günortasy has goýyrak goňur reňkli sähralar bilen çäklenýär... Passager tarapyndan Salzsteppe (şor step, şor bozgyr) diýip atlandyrylan gönorta regýonlary, demirgazyk regýonlara görä has kiçidir. Ýagyşy az we töweregi tutuk regýon bolany üçin topragy-da şordyr. Şeýle bolmagy bilen birlikde kä regýonlarynyň mes topraklary bolup, suwarma ýoly bilen örän berimli hem bol hasylly ýagdaýa getirilmegi mümkindir. Derýalaryň boýunda 155 otluk öri meýdanlary-da bardyr. Bu ýurtlaryň tipik haýwany düýedir… Has demirgazykdaky derýaly regýonlarda hem beýikliklerde tokaýlar bardyr. Türk dillerinde görülýän hem-de belli derejede türkligiň gadym taryhy bilen bagly bolany üçin ähmiýeti bolan,“beýikligi” aňladýan sözler-de tanyş etmäge çalyşýan şu regýonlarymyza degişli bolup biler. Mysal üçin, OR: beýiklik, ORMAN: agaçlykdyr, orta-türkçedäki TAG-TAW-DAG sözüniň Ýatu dilinde garşylygy ORMANdyr… Bu otluk zolagyň Ural we Altay aralygynda takmynan 7-8 müň km. Giňişligi bardyr… G. van Bulckyň “Diňe tebigy şertler ösüşi mümkin eder” diýen pikrine goşulmanymyzda-da boz-gyr sähralarynyň ýokarda wasp edilen şertleriniň, göçme maldarçylyk kulturynyň iň ýokary derejesi bolan “atly çopançylyk” kulturynyň ýüze çykmagyna uly täsir edenligini makullaýarys. Gürrüňi edilen regýon, şeýlelik bilen dünýä taryhynyň iň uly “dünýä eýeleýjileriniň” mesgeni bolupdyr. Ençeme uly döwletleriň gurujysy bolan aýryaýry türki taýpalary bu ýurtlarda ýetişip gündogara, günbatara hem-de günorta sary akyn edipdirler. Türklügiň Ata watany-da şol ýurtlar bolupdyr…Etnologlaryň VIANA mektebiniň agzasy, taryhçy Meňhin, adamzadyň döreden üç medeni ulgamynyň biri bolan göçme (nomad) kulturynyň ösüşi we onuň ähmiýeti barada şu aşakdaky ýaly açyklamalar öňe sürýär: Buz çagynyň soňlamasy bilen Baýkal gölünden Baltik deňizine çenli uzaýan ägirt uly giňişlikde birmeňzeş kultur ýüze çykdy. Bu kulturyň esasy aýratynlygy, süňkden ýasalan gurallar hem-de biribiriniň ýerini alan “balykçy-awçy” ýaşaýyş terzi bolupdyr. Oňa ;miliotische Konochenkultur; diýilýär. 156 Ural-Altaý dil maşgalasyna degişli kowmlaryň esasy kultury şu kultur bolupdyr. Emma Emirkada hem-de Günorta-Aziýada-da şeýle kultura gabat gelinýär...Atly göçmenleriň we olaryň medeniýetleriniň ähmiýetini görkezmek üçin, olaryň beýleki kowmlar-maşgalasy bilen bolan gatnaşyklaryny göz öňünde tutmak peýdaly bolar. Koppers bu barada şeýle ýazýar: Birinjiden, haýwan ýetişdirme medeniýetiniň IçAziýada doganlygy bir hakykatdyr. Ýene bir tarapdan bolsa Indogermanlar (Hindi-Ýewropalylar) bu medeniýetiň döredijisi bolman eýsem onuň alyjylary bolupdyrlar. Emma ilkinji alyjylary bolandyklary-da subut edilipdir. Soňky barlaglaryn netijesine görä bu medeniýeti Iç-Aziýada türkler däl-de proto-türkler (türkleriň aňyrsy, has irki ata-babalary. m.) döredip ösdüripdirler. Koppers özüniň „Urtürkentum und Urindogermanentum“ atly eserinde, barlaglaryň netijesini şeýle açyklaýar: Atyň ilkinji gezek eldekileşdirilmesini we şonuň bilen baglylykda atly-çopan kulturynyň dowam etmegini, hökmany suratda Iç-Aziýada ýaşan türklere baglamalydyr. Munuň özi, özboluşly bir taryhy üstünlik bolup, aýry-aýry kowmlarydyr medeniýetleriň gülläp ösmeginde amatly şertler hem-de örän ähmiýetli netijeler döredipdir. Bu medeniýeti Indogermanlaryň ilkinji ata-babalary gadymy türklerden alypdyrlar… Menghin bolsa, ýokarda aýdan sözleriniň üstüni şeýle ýetirýär: sözümizi gysgaldyp aýtmak islesek, UralAltaý kowmlarynyň iki ugurda dünýä taryhynda örän ähmiýetli roly bolupdyr: 1- Yktysatda haýwanlary ekdi edip ýetişdirmek hünärini ösdürüpdirler. 2- Jemgiýetçilik gatnaşyklarynda, adatdan daşary döwlet gurma ukybyny görkezipdirler. Schmidtiň-de 157 goşulýan we etnografiýa ylmyna daýanýan bu pikiri, arheologiýa ylmy hem goldaýar. Gadymdan işeňňir emma döwlet gurmaga ukypsyz çomry (çomur, daýhan) kowmlar tarapyndan derýa ýakalarynda döredilen beýik medeniýetler, diňe söweşjeň çarwa kowmlaryň şol ýerlerik akym etmeginiň netijesinde ýüze çykyp bilipdir. Dünýaniň başga ýrlerinde-de her wagt güýçli hem dowamly döwlet gurulan bolsa, ol ýerde-de hökmany suratda çarwalaryň roly bardyr. Onuň ýüze çykyşy öwrenilende bolsa, Ural-Altaýly kowmlaryň täsiri bilen baglanşyklydygy görüler. Döwlet gurma ukybynyň näme üçin diňe UralAltaý kowmlaryna degişli bolýar diýen soragyň jogaby bolsa gaty aňsatdyr. Bu kowmlaryň yokarda agzalan iki sany üstünliginiň arasynda bir baglnşyk bolmagy zerurdyr. Uly sürüleri bakmak we oňa degişli işleri gözegçilik edip durmak, gaty giň öri meýdanlarda yzygiderli agyp-dönmek, öri meýdanlary we beýleki mülkleriň hak-hukuklarynyň üstünde öňüni alyp bolmaýan çaknyşyklar, tire-taýpa guramaçylyk işleri we şulara meňzeş, çarwaçylyk bilen baglanşykly bütin meseleler, biri-biri bilen ýakyn baglanşyklydyr. Bu ýagdaýyň tebigy netijesi: Adamlaryň gözýetimi giňelýär, edermenlikdir taýpa bagly bolmaklyk duýgy hem düşünjesi, buýruk berme buýsanjy, guramaçylyk ukyby we gepiň keltesi, döwlet gurmak üçin gerek bolan ähli gylyk-häsiýetler ösýär. Şeýle ruhybelentlikler, ukyplar hem düşünjeler bilen ýetişen ynsanlar, daýhan kowmlary ýeňip sürülerini saklar ýaly öri meýdanlary üpjün edenden soň, häkim hem-de döwleti esaslandyryjy gatlaga öwrüliberýärler. Elbetde uly toparlar ýagdaýynda çozan pursatlarynda wagtlaýynça mdeniýet bozujy-da bolýarlar(mogullarda bolşy ýaly). UralAltaýly kowmlar bu iki gapmagarşy häsiýeti (bozujylyk 158 hem gurujylyk häsiýetini) özlerinden görkezipdirler (Archeologiai Ertesitö,1929-s.35-38)… Ýaýrama taýdan, Turanid jynslar bütin beýleki jynslar bilen ýaryşyp biler. Sibriýadan başlap Orsýediň üsti bilen Orta-Ýewropa, hatda Fransa çenli baryp ýetýär. Demigazykdan başlap Hindistana, Eýrana, Balkanlara çenli, azda-köpde her ýerde bu halk toparyny görüp bileris…“115 Ýene bir günbataryň taryhçy alymy “Jean-Paul Roux” hem türki halklaryň döwlet gurma ukybyny ýokarda ady geçen alymlaryň görüşlerini makullamak bilen olaryň guran döwletleriniň çäginde ähli halklaryň hem dilleriň azatlygyny üpjün edilen demokratik şertlerde ýaşandyklaryny-da nygtap, şeýle ýazýar: „Türklerde emperiýa gurma ukyby bardyr. Türkler sözüň doly manysynda ýer ýüzüniň hökümdarlarydy. Guran emperiýalary bir-birine meňzeş bolmadyk bir wagtyň özünde , iki müň ýylyň dowamynda käbir ortak häsiýeti-de ýüze çykardy. Olaryň guran emperiýalary, halklaryň muzaigidi. Türkler bu emperiýalarda dürli halklary oňuşykly ýaşatmaga çalyşdylar, olara güýçli ýagdaýda merkezleşdirilen we hökmürowanlyk bir döwletiň çygrynda milli kimliklerini, dillerini, kulturlaryny, dinlerini, hatda köp ýagdaýda öz baş-tutanlaryny saklamak hem goramak hukukyny-da resmiýete tanaýardylar…“116 „Döwletleriniň çäginde yzygiderli öz taňrylaryna çokunma (ybadat) azatlygyny, dini ýolbaşçylaryna özlerine doga etmek şerti bilen her hili salgytlardan azat edilmek ýaly hormatlandyryjy permanlar çykarypdyrlar. Türkler dine degişli her zady elmydama 115 116 prof. Lasazlo RASONYI “Taryhda türkler” Ankara-1988, s. 1-8 Jean-Paul Roux, “Türklerin Taryhy´”, Milliýet ýaýynevi-1989 s.32 159 sylap gelipdirler. Yslam dinine girýänçäler yzygiderli, dünýäniň ähli dinlerini bir-biriniň yzyndan kabul edipdirler. Musulman bolanlaryndan soňra-da beýleki dinleri hormatlamak däbini dowam etdiripdirler… Ýewropalylaryň, öz çygyrlarynda ýaşaýan ilatyň ählisine hökümdarlaryň dinini kabul etmäge zorlamaklarynyň tersine türkler, dünýewiligi goramaga çalyşypdyrlar. Bir-birleri bilen bir toprakda parahatçylykly ýagdaýda ýaşamagyň mümkinligini ündäp gelipdirler. Bu bolsa olaryň adamzat medeniýetine goşan iň uly goşantlarynyň biridir… Ýaňyrak ýüze çykan Osmanly imperiýanyň tersine, türk jemgiýetlerinde hanymlaryň uly orny hem-de çäksiz meýdanlarda ýaşaýan ynsanlaryň tebigy duýgularyna uýgunlykda ýörite bir azatlygy hem özygtyýarlylygy bardyr. Erkekleriň jynsy güýjüniň ýokary bolany sebäpli, hanymlara hemişe bir aw gözi bilen seredilmesine garamazdan bu aw aslynda, hem kadakanunlar esasynda hem-de sözleşmelerde özüni goraýar. Gyz bilen durmuş gurmak türklerde, söweşde hem aw awlamakda gazanylan bir uly ýeňiş derejesinde baha berilip gelipdir…“117 Elbetde günbatar alymlaryň bu aýdanlarynyň dogry hem-de biziň ata-babalarymyza berilen adalatly bahadygyny biz, ýokarda-da belläp geçişimiz ýaly, özümiziň iňňän irki çaglardan saklanyp gelen Oguznama, Gorkut-Ata, Asly-kerem, Zöhre-Tahyr, Akpamyk yaly milli dessanlarymyzdyr ertekilerimizdede örän aýdyň suratda görüp bilýäris. Bu girişden soň biz Ärsaklar (Part, Parfiýa) döwletiniň döredilmegi hakynda mümkin boldygy gadar dürli çeşmelerde bar bolan maglumatlar bilen tanyş bolarys. 117 ýene şol. S. 42- 43 160 „Part hökümeti öziniň gülläp ösen döwrinde häzirki Eýrany, Mezopotamýany we Owganystany-da öz içine alýar, höküm sürýän urugyň bir şahasy Ermenistana-da aýak basýar, “Şalaryň şasy”nyň özi bolsa ýurduň giňişligini häzirki Siriýeden Günbatar Hindistana çenli giňeltdi. Geograf hem taryhçy “Ksares” we “Strabon”yň Partlar hakynda: “Olar bu gün şeýle bir giň hem uly, şeýle bir köp sanly aýry-aýry halklara hökümet edýärler welin, güýç taýdan edil Rumlylar bilen deň derejededir” diýip ýazmagy esassyz däldir. Taryhçy “Ýustinun” hem: “Partlar gündogarda şeýle bir hökümet edýärler welin, dünýäni özleri bilen Rumlaryň arasynda bölüpdirler” diýýär. Part diýip Parfiýa hökümetiniň aýry-aýry giň ýurtlaryny göz öňünde tutulsa-da, gadymy döwürlerde diňe Günorta Türkmenistan bilen häzirki Eýranyň demirgazyk-gündogaryny öz içine alypdyr. Murgap jülgesi bolsa başga bir ýurda ýagny Mara (Margiýana) degişli bolupdyr. Türkmen-Horasan daglary we oňa bagly bereketli jülgeler Partlaryň iň gadymy ýurdy bolupdyr. Olar şol ýerden özleriniň höküm sürýän çäklerini dowamly gündogaryň iň gadymy medeniýet merkezlerine çenli giňeldipdirler. Partlaryň ýurtlarynyň özeni hem-de olaryň paýtagty has gadym döwürlerde-de ýokary medeniýetli oturumly ýurduň merkezi bolupdyr. Hut şol ýerde bronz döwründe, şäheriň öňi syrasyndaky iri oturum ýerler ösüpdir. Ol ýurtlar çölleşip dargamagynyň yzysüre ýene-de giçki demir döwründe “Ýelkendepe”de daşy berkitmeli hem galaly merkez ýüze çykýar… Isgender Makadoni agyr goşun çekip Ahamenid hökümetini ýykandan soň Parfiýa (Parta) gelýär. Ol Partda uzak wagt togtaman, diňe öňki häkimini tassyklamak bilen kanagatlanýar… 161 Emma wagt geçdi, Beýik Isgender Wawilonda öldi, ol entek öziniň gaty uly hökümetini gurnamaga ýaňy başlapdy. Onuň heniz jesedi sowamanka eýýäm goşun başlyklarydyr söweşijileriniň arasynda gazaply bäsleşikler we ägirt giň ýurdy parçalamalar başlandy. Part ýurdy hem elden-ele gecip, iň soňy hem “Slukidus” eýeledi. Emma Prfiýanyň ýaşaýjylary ýurtlarynyň keseki güýç eýeleriniň arasynda bir top ýaly oýnalmagyny görmek islemeýärdiler. Ýerli han-beglerdir şäheriň ýokary gatlaklary-da öz girdeýjileriniň hem baýlyklarynyň Slukid döwlet adamlarynyň (birokratlarynyň) arasynda böleşilmeginden aladalanýardylar. Bulardan başga-da söweş ukyby boýunça örän güýçli faktor bolan bir Slukid duşmanlary bardy. Ol bolsa Part ýurdunyň serhetlerinde ýaşaýan göçme halkdy, ýazarlar olara “Parn”lar diýip at berýärler. Şeýlelik bilen Slukid döwleti ýuwaş-ýuwaşdan güýçden düşüp başlady we onuň gündogar ülkeleri, şol sanda Part (Parfiýa) özlerini özbaşdak ýurt yglan etdiler. Munuň yzysüre göçme taýpalar Part ýurduna girdiler hem-de onuň Slukit döwletinden aýrylmagyny goldadylar. Göçmenleriň baştutanlary täze bir hökümet urugyny (dinastiýasyny) esaslandyrdylar. Bu urug ony esaslandyryjynyň adyna we onuň hormatyna “Ärsaklar”(Arsakit, Arşakit, Ärşaklar, Äşkler, Äşkan görnüşlerde dürli halklaryň tarapyndan aýdylýar B. Gerey) diýen ady göterýär. Bu beýik hem dabaraly hadisanyň hormatyna Ärsaklar (Arsakit) döwri diýen belli bir ýyl hasaby (Kalendar) ýüze çykýar, bu hasap b.e.oz. 247-nji ýyldan başlanýar. Täze gelen Şa özüni hökümete ýetiren çarwa taýpalar bilen arasyny kesmedi. Arsakit zikkeleriniň arkasynda däp boýunça, Ärsaky beýan edýän bir şekil bar; bu şekilde ol, tagtyň üstünde otyr, elinde-de onuň 162 güýjiniň simwoly bolan bir ok-ýaý bar. Kä wagyt bu suratyň çalyşýan ýagdaýy-da bolýar, mysal üçin, gadym döwürlere degişli bir “Ene Tňry” ýeňiji şaha bir gül dessesini berip duran ýagdaýda. Elbetde hemişekisi ýaly onuň elinde-de ok-ýaý bar. Ärsaklaryň ýene birisi edil şeýle desse gülüň garşysynda atyň üstünde otyr, bu-da bir simwoldyr. Esasy güýç ýeňil ýaragly atlylar, ýagny meşhur Part ok-ýaý atyjylary bolup, agyr ýaraglanan atlylar bolsa olaryň zarba urýan güýçleridir. Ärsaklar tagty ymykly eýelänlerinden soň ädimädim ilerläp, çagşan Selukid (Selewkid) döwletiniň ýurtlaryny ýeke-ýekeden ele geçirip başladylar. Birinji Mitirdat (b.e.oz. 171-138) döwrinde Part goşun toparlary Ýefrat (Fyrat) derýasynyň boýlarynda görnüp başlady. Mitirdat II (b.e.oz. 123-88) bolsa öz adyna “Beýik” lakaby hem goşmak bilen zikkeleriň ýüzünde “Şalaryň şasy, adalatly, güýçli, Helen dosy Ärsak” diýip ýazdyrdy. “Helen dosy” diýen lakaby, Mezopotamýada ýaşaýan köp sanly belki-de güýçli bolan Grekler hem Helenleriň doslugyny gazanmak üçin siýasy maksat bilen goşan bolsa gerek. Şeýle hem düşünip bolar; ýagny Partlar, hem ýaragly güýçleri hem-de siýasy hereketleri bilen özlerini dünýä güýji derejesinde şeýle bir berkitdiler welin, döwürdeşlerinde, hem gorky hem-de haýranlyk döretdiler…“118 Soň alym käbir Grek taryhçylaryň şol döwürde Türkmenistanyň tebigy şertleriniň ýaşamaga amatly däldigi hakyndaky habarlarynyň garşysynda, arheologik barlaglaryň netijeleri, olaryň aýdanlaryny tassyklamaýanlygy hakynda öz pikrini orta atýar: „Emma biz bu ýerde birgiden taryhçylar nesliniň ähli habarlaryny öwrenip-öwrenip geçen antik awtorlary bilen hoşlaşyp, Strabonyň garyp çöllik hem 118 V. M. Masson „Das Land der Tausend Städte“ s. 114-115 163 tokaý basan daglyk diýip suratlandyran , “Partlar” ýa “Partiýene, Prtiýea” görnüşlerde ýazylan Part ýurduna üns berip gaýtadan gözden geçirmek isleýärin. Part ýurdunyň arheologik kartasy (nagşasy) san taýdan ähmiýetli bolan gadymy ýadygärlikleri görkezýär. Diňe Aşgabat töwereginde kyrkdan aşa gadymy harabalar, oturumly ýerleriň galyndylary, galalardyr howlylaryň, Part döwrine degişlidigi subut edildi. Bu zatlar garaşylmadyk ýagdaý-da däldir. Çünki Ýunan geograflarydyr Rum taryhçylary-da öz ýazan kitaplarynyň üsti bilen bu günki arheologlaryň ünsüni bu ýurtlara çekip özleri barlap görmäge ugrukdyrypdyrlar. Günorta Türkmenistanda ýerleşýän Part ýadygärlikleriniň arasynda şäher merkezlerine degişli harabalar-da bar. Olaryň biri “Hysraw gala” we onuň ýanynda has gadymyrak merkez “Ýelkendepe” ýerleşýär. Bu ýerde töweregi diwarlar bilen berkidilen şäheriň ortasynda güýçli hem berk gala örbuýuna galýar. Bu günki Kakanyň gündogar töwereginde Partlaryň iň uly galasy ýerleşýär. Ýüz ölçümi (tutýan ýeri) 35 Hektara baryp ýetýän bu şäheriň halk arasyndaky hem-de resmi ady “Köne Kaka”dyr. Ýenede birgiden Part galalary bolsa başga bir töwerekde ýagny “Gökdepe” töwereginde ýerleşýär. Partlaryň kiçiräk şäherleri bolsa gadymy oturum ýeri bolan “Änew”, Gäwersiň ýanyndaky “Köne gala” we ýene köp sanly ýadygärliklerden ybaratdyr… Uly-uly gurluşyklar, giňligi boýunça üns çekiji iş kärhanalar we medeni merkezler… bu zatlaryň barysy Partlara degişli şäherleriň arheologik ýadygärliklerine mahsus ýagdaýdyr. Bu merkezleriň töweregini bolsa Part urugyny hökümete ýetiren göçme çarwa taýpalary gurşapdyr. Gaty köp sanly harabalardan dörän 164 depelerden olaryň mazarlary gazylyp çykaryldy. Olar adaty ýagdaýda (köplenç) toparlaýyn jaýlanypdyr… Şäherleşen we hereketli, ýeňil ýaraglanan göçme çarwalar, örän giň ýurtlara höküm sürýän Ärsaklaryň buýsanjyny goramagy başardylar, olar şeýle güýje eýediler. Edil şu ýerde, Part ýurdunyň döredilen ýerinde olaryň paýtagty ýerleşýär. Belki başga-da köp ýerlerde olaryň paýtagty ýa şäherleri bolandyr. Bize galan maglumatlara görä, birinji Ärsak öziniň häkimlik täjini (jygasyny) “Asak” şäherinde başyna geýipdir. Güýçli ähtimal bilen, onuň hormatyna bu şähere “Arşak” ýa “Ärsak”-Asak diýip at goýulan bolmaly…“119 Bu ylmy düşünjelerden belli bolşy ýaly, başga çeşmeleriň-de tassyklamagyna görä, bu ýerde ady geçýän “Arşak” şäheri bu günki Ata-Watanymyzyň gözel paýtagty Aşgabat bolmaly, ýagny wagtyň geçmegi bilen: Ärsak< Arşak<Arşak abat<Aşk abat bolandygy görünip dur. Sebäbi Ärsaklaryň birinji paýtagty Aşgabady alkymlap oturan Nusaý bolupdyr. „Köne Nusaýda ýigrimi ýyl iş geçirenlerinden soň ilkinji ýazuwly belgini (dokumenti) tapyp synagdan geçirdiler. Iň soňy Partlar öz dillerinde gepläp başladylar. Edil şol pursatda howlykmaç taryhçylar bu ýazuw böleginden köp sanly aýry- aýry soraglara jogap tapmak isleýärdiler. Elbetde bu tapylan belgi uly arzuwlary kanagatlandyryp bilerdi. Dilçi bilermenleriň okaýşyna görä bu belgide şeýle ýazylan: -“Mitirdat krit” galasynda täze diýilýän bir şerap ammarynda şerap we sirke humlary 160, boş-8. Şerap ammarynda … aýdylşyna görä, şerap we sirke humlary 316, boş-16, üsbe-üs 500 hum”-. Arheologlar nusaýdaky Şahyň ammaryndan edil “Alibaba we 40 ogry” dessanyndaky ýaly, köp sanly bütin hem döwük-ýenjik humlardyr 119 Ýene şol, s. 16-18 165 küýzeler tapdylar. Bulardan belli bolşuna görä, içinde bu ammar ýerleşen gala, şol döwürde “Mitirdat kret” diýip at berilipdir, diýmek gala Mitirdat tarapyndan saldyrylypdyr. Ýöne onuň söweşjeň birinji Mitirdatdygy ýa-da Ärsaklardan birinji bolup özüne “Şalaryň şasy” diýen ady goýan ikinji Mitirdatdygyny subut etmek kyn. emma galanyň gadymy ady welin, ýerli halkyň (Türkmenleriň) aýdyşy ýaly “Köne Nusaý” henize çenli saklanýar … Strabonyň ýazmagyna görä: “iň ýokary halk maslahaty iki bölümden (topardan) düzülýär, bir bölegi Şahyň garyndaşlaryndan, ikinji topar bolsa alymlardyr palçylardan. Bu iki toparyň ikisinden hem, şalar saýlanýar … Ärsaklaryň dinine, şol dini esaslandyran pigammaryň adyna uýgunlykda Zaratustra ýa Zaraaster diýipdirler. Bar bolan zatlardan belli bolşuna görä Zaratustraçylyk dini Nusaýda-da belli bir ýazuw däbine esaslanypdyr. Onuň bir bölegi gadymy gimnler ýagny Ýaşta hem-de söýgä (Taňry söýgüsine) ýugrulen öwütnasyhatlar, ýagny ;Gatlar; bulardan başga-da köp sanly hem dürli-dürli däp-dessurlardan düzülipdir. Nusaýdan çykan belgilerde Zaratustra kalendarynyň ulanylmagy hem ýersiz ýere däldir, şonuň ýaly hem köşk gulluklary we olara degişli adamlaryň arasynda köki Zaratustraçylyk bilen baglydygy ap-açyk bolan köp sanly atlar bar. Bulardan başga-da söz bölekleri hem-de Zaratustranyň iň ýokary derejeli Taňrysy “Ahuramazda”, belli bir ýyldyzyň ady “Tir”, güýçli “Mitra” ýa “Mitras” (Mitirdatyň adyny ýatlatýar), hakykatyň ýa-da umumy kanunyň taňrysy “Arta” ýaly sözler hem bar, “Men Artanyň öňünde çokunmak hemde bir sowgat sunmak bilen kasam edýärin”. Biz 166 Zaratustraçylyga degişli bir meşhur ynançlarynda şeýle sözlere gabat gelýäris: “Men şundan beýläk janym-tenim bilen mazdaýesna (ynanjy dogry, mazda ynanan) ilata zyýan ýetirmerin hem-de çölleri giňeltmerin. Men özüme aýdýaryn; örän ýigrenji, zyýanly, “Arta” bolmadyk “döwler” bilen ýakynlaşmaryn, men aýdýaryn; dünýäniň iň ýalançy, hassalyk ýaýratýan hem zyýanly barlygy bolan “Döw”den hem onuň yaranlaryndan gaça dur!. men aýdýaryn özüme pikirde, sözde, nyşanda … Partda Zaratustra dini höküm sürýärdi. Emma bu ýagdaý beýleki dinleriň hem ýaýramagyny bökdemeýärdi, emma şonuň bilen bir wagtyň özünde, olardan (ol dinlerden) Zaratustrçylygyň ortodoksal taglymatyna girizilen ýagdaýy-da seýrek bolmandyr…“120 V. M. Masson soň Part döwründäki birnäçe oturum ýerleriniň atlarynyň heniz hem Türkmenistanda saklanyp gelýändigini belleýär, ylaýta-da „Artyk“, „Kaka“, „Çäçe“ we „Kerki“ ýaly oba atlarynyň sol gadymy Part döwrüniň şäherlerine gaty çalym edýanligini nygtaýar(s. 138). Eseriniň başga bir ýerinde bolsa, Part sungatynyň we arhitekturasynyň dürli ugurlarynda Grek stiliniň täsiri güýçli bolmagy bilen bir hatarda, ýerli Part sungatynyň aýratynlyklary hakda-da durup geçýär hem-de Rum-Helen täsiriniň agdyklyk etmeginiň, hatda pullarda-da Grek dilini ulanylmagynyň dowam etmejekdigini we Partlaryň öz dilini hem däpdessurlaryny dikeldip ýurtlarynda ýöretmeginiň kanuna laýykdygyny nygtaýar: „Bu zatlaryň hemmesine güýçli bir garşylyk görkezilmelidi. Närazylaryň başynda agalyk edýän urugyň ýanyndaky tireden bolan „Artabanus“ 120 Ýene şol, s. 124 167 (Ärtaban? B.G.) durýardy. Ol göçme taýpalaryň arasynda ulalan, belli bir söweşde bolsa özüni çarwa taýpalaryň birinji hatarynda berkidipdi. Artabanusyň güýçlenip Şa bolmagy bilen (b.e.s. 10-38 ýyllary) Part taryhynda täze bir döwür başlandy, her zatdan öň ähli günbatardan alnan, Partlara degişli bolmadyk alamatlara aç-açan garşylyk görkezildi. Soňky Ärsaklaryň zamanynda (taryhçylar ikinji Artaban diýip belleýärler) däp boýunça zikkeleriň ýüzünde ýazylan Grek dilindäki ýazuwlar gitdikçe okalmaz ýagdaýa geldi hem-de tizlik bilen olar „Part“ dilinde ýazylyp başlandy. Günbatar däpleriniň we ideýalarynyň garşysyna edilýän bu hereketiň täsiri medeni ulgamda has-da güýçli boldy.“121 Massonyň bu pikirlerini „Bartold“ we „Tolstow“ ýaly tanymal alymlaryň bu barada aýdanlary-da doly tassyklaýar: „Parfiýalylaryň öz taryh edebiýaty bolupdyr, emma bu edebiýat durşy bilen ýitipdir. Eger pars dilinde ýazylan giçki edebiýatynda saklanyp galan eserler bolan „Palma bilen geçiniň jedeli“ diýen we „Zarir hakynda ýadygärlik“ diýen iki sany eseri hasap etmeseň, Parfiýa çeper edebiýatyndan-da hiç zat galmandyr diýen ýalydyr. Emma Firdowsynyň döreden epik eseri bolan „şahnamanyň“ kä bir böleklerinde Parfiýa döwletiniň ýaşan zamanynyň täsiri görünýär. Çünki şol eserde gahrymanlaryň durmuş beýanyna Arşakitler urugynyň wekilleriniň hakyky eden işleriniň epizodlary girizilipdir. Meselem, Giw diýen ogly bolan we Gürgen hem Isfihan diýen ýerleri öz ygtyýaryna alan epik Gotarzyň adynyň ozal Girkaniýa hökümdary bolan Giwiň ogly taryhy Gotarzyň ady bilen gabat gelmegi özüne üns çekýär. Epik Gistasp hakyndaky gürrüňiň 121 Ýene şol, s. 134 168 aýry-aýry ýerleri Wologaz 1-iň biografiýasyna, ýagny Awestanyň düzülmegi we Alanlaryň garşysyna göreşe dogry gelýär, çünki Parfiýa ýerlerine Alanlaryň ilkinji çapawulçylyklary edil Wologaz 1-iň zamanynda bolupdyr(W.W.Bartold). Rüstem zal hakyndaky hekaýatlaryň hem esasy bölegi Sak-Parfiýalylar arasynda bolan wakalara syrygýan bolmaga çemeli… Tutuş Günorta Türkmenistanyň taryhy-arheologik taýdan öwrenilmegi dürli zamanlarda ýerli medeniýetleriň ösüşiniň dyngysyz barandygyny, şol medeniýetleriň özboluşlylygyny we yzygiderliligini takyklady hem-de Parn-Parfiýaly taýpalary bilen Türkmen halkynyň medeni we etnogenetik aragatnaşyklarynyň bolandygyny belledi. Türkmenleriň etnogenezisiniň prosesi Dah-Massaget taýpa birleşiginiň iň gadymy territorial (sebitara)-siýasy umumylygynyň çäkleri içinde başlanypdyr (S. P. Tolstow). Parfiýalylar bolsa gadymy döwrüň birnäçe etnik toparlarynyň biri bolup, türkmen halkynyň-da etnogeneziniň añyrsy baryp şol topara direýär we türkmen halky özüniň ýaşaýan ýurdunyň baý medeni geçmişiniň mirasdüşeri bolup durýar…“122 Masson we beýleki tanymal ors alymlarynyň öñe süren ýokardaky pikrini, Türk alymy Dr. Selahi Dikeriň täze işleri doly tassyklady. Ol, bir tarapdan Part döwrine degişli ýazuwlaryň haty bolan Aramy elipbiýini, ýene bir tarapdan bolsa gadymy Grek dilini we onuň dürli diýalektleriniň aýratynlyklaryny öwrenmek arkaly şol döwürden galan ýazuw ýadygärlikleriniň karekterini we haýsy dil toparyna degişlidigini kesgitlemek ugrunda uly işler bitiren alymdyr. Ýaňy ýakynda çapdan çykan „Türk Diliniň 5000 ýyl taryhy“ atly eserinde Saklara degişli atlar hakynda şeýle ýazýar: 122 TSSR Taryhy, s. 135-139 169 „Biz bu atlaryň köpüsiniň etimologiýasyny türkçe açyklap boljakdygyna doly ynanýarys. Gadymy Grek ýazarlary öz dillerinde türki dillerdäki „ş“, „j“ we „ç“ sesleri bolmandygy üçin „ş“ ýerine „s“, „j“ ýerine „d“, „ç“ ýerine bolsa „th“, „s“ we ýa „t“ harplaryny ulanypdyrlar. Gadymdan soñky döwürlere dogry grek diliniň Aeol, Iyon, Dor we iň soňky klasik Ýunança bolan Attik diýalektlerinde, edil türki dillerde bolşy ýaly fonema aýratynlyklary bardyr. Bulardan iň ähmiýetlisi we biri-biriniň ýerine ulanylanlary şu aşakdakylardayr: B=d/ g=d/ d=l/ z=d/ th=h/ k=g=h/ l=r/ l=n=m/ m=p/ s=t/ s=d/ d=t “123 Ýokardaky hakykatlary göz öňünde tutup hem-de gadymy Aramy elipbiýinde-de şu günki arap elpbiýinde bolşy ýaly çekimli sesleriň köpüsi üçin belli harp bolmanlygy zerarly, diňe çekimsiz harplar bilen ýazylan sözleriň arasyna mümkin bolan çekimli sesleri ýerleşdirmek arkaly, birnäçe Sak atlarynyň köküniň türk diline degişlidini subut edýär. Bu mesele Arap haty bilen tanyş bolmadyk okyjylarymyz üçin düşnükli bolar ýaly birnäçe mysal bilen görkezýäris: “men” sözi arap elipbiyinde “=منmn” görnüşinde ýazylýar. Bu “mn” sözi: “men”, “Män”, “mun”, “mön” ýaly okap bolýar, bularyň haýsy dogrulygyny bolsa, ol sözüň manysyny sözlemden aňlamak arkaly kesgitlenilýär. Şonuň ýaly-da “Meret” sözi arap elipbiýi bilen “=مرتMrt” ýazylýar, bu sözi-de Meret, Morot, Märät, Möröt, Moret … görnüşlerde okamak mümkin. Onuň haýsy dorulygy bu sözüň sözlemdäki ornundan belli bolýan manysyndan kesgitlenýär. Ýene bir taryhy mysal, milady 8-nji asyryň başlarynda Arap basybalyjy goşunlaryna garşy Dehistanda we Gürgende (häzirki Gümmetgowuz) edermenlik bilen söweşen “Çöl hanyň” 123 Selahi Diker „Türk Dilinin Beş Bin Ýyly“ Istanbul-2000, s. 103 170 ady arap çeşmelerde "= سولیSuli” görnüşinde ýazylan. Sebäbi arap elpbiýinde çekimsiz “ç” bilen çekimli “ö” harplary bolmany üçin “ç” ýerine “s” we “ö” ýerine “u” goýulupdyr. Hut şeýle usullardan peýdalanmak arkaly Selahi Diker birnäçe “Part” döwrüne degişli ýazuw ýadygärlikleri okapdyr. Ol bu barada şeýle ýazýar: “Prof. Girşmeniň Eýran atly kitabynda, Ahamenid döwrüne degişli dini tekstler bölümindäki atlardan ;Aparnlar; (Parnlar, Partlar) barada maglumat gözläp sahypalary agtaryşdyryp otyrkam, tötänden bir Part ýazuwyna gözüm düşdi. Bu ýazuw Part şasy Vologese (Wologez, hökümeti miladi 51-80) degişli bir zikgäniñ arka ýüzündedi. Derrew onuň syryny açmagy ýüregime düwdim. Harplaryň fonomenlerini (çekimli seslerini) ýerleşdirenimde gaty geň galdym. Çünki öňümde Kaşgarly Mahmydyň türkçesinden hem aňsat düşünip bolýan bir türkçe tekst ýüze çykdy. Girşmeniň Pehlewi-Arsakid adyny beren Part elipbiýi bilen Aramy elipbiýiniň arasynda onçakly tapawut ýokdy, diňe syryny çözüp otyrkam az-kem tapawut gözüme ildi … Alym kä sesleriň özgerme kadalaryny göz öňunde tutup hem-de ol elipbide bolmadyk we gizlenip galan sesleri ýerleşdirmek arkaly şu aşakdyky teksti ýüze çykarýar: 1 sewük : köp itsin : an(a) tapyp < l l l l l V 2 kitip : kitip aty : an(a) tapyp : kitip 3 auşturub : khahan : melik : an(a) tap(a) l l V 4 Alanlar : tatab-y : melik-Alani : külük : auşturub : melikin 5 meliki : khakan : püken[pukan] khakan : minip : aub : men(i) isikletin[saklatyn] 171 6 bek : melik-Alani : külük : kitu aty : melikin 7 meliki : khakan : minip : aub : meni : isikletin[saklatyn] : tapu-g : kidub. Ses uýumyny üpjün etmek maksady bilen gerekli ýerlerde “i” ýerine “u” we ýanýana iki sesli arasyna “g” harpyny ýerleşdirsek tekst aşkdaky ýaly şekil tapýar: 1 sewük : köp ytsyn : an(a) tapyp< l l l l l l V 2 kitip . kitu aty : an(a) tapyp : kitip 3 agyştyryp : khahan : melik : an(a) tap(a) l l V 4 Alanlar : tataby : melik-Alani : külük : agyştyryb : melikin 5 meliki : khakan : püken[pukan] khakan : minip : agyb : men(i) isikletin [saklatyn] 6 bek : melik-Alani : külük : kitü aty : melikin 7 meliki : khakan : minip : agyp : meni : isikletin [saklatyn] tapyg(y) : kidip Aşakda, teksti hiç degişdirmeden has düşnükli bir türkçe fonetigi bile gaýtadan ýazýaryn. Diňe, manysyny açyklamak üçin normal goşadyrnak içinde kä sözleri artdyrdyk: 1 Sewük köp ytsyn!. Ona(Tanra) tapyp. l l. ?(ýylymda?) 2 gidip, gide ata (ok ata ata), Ona tapyp, gidip 3 agyştyryp kagan melik, Ona tapa(tapyp) 7 (gezek). (Bu arada,) 4 Alanlar, tat-ab-y, melik Alani Külük agyştryp (durka); melikin 5 meliki hakan Büken [Bukan] Hakan (atyna) minip, agyp, meni isikledin [sakladyn]. 6 pek (bek,berk) melik-Alani Külük gidu (gidip) ata (ata ata) (söweşe) , melikin 172 7 meliki Hakan! (sen atyna) minip, agyp, meni isikledin [sakladyn], tapugy kydyp. Bu günki Türkçämize [Türkmençämize] şeýle öwrüp bileris: 1 söýgüli (Tňrymyz) bütin (hemmämizi) azat kylsyn!. (Bu?) l l.? (ýylymda?), Taňra sygynyp, 2 (Kagan) gidip, gide-gide ok atyp, Taňra sygynyp, gidip 3 çykyşlar edip Kagan Melik 7? Gezek? (söweşdi) Taňra sygynyp. 4 (Bu arada) duşman syly tat-aby (tatlar) Alanlar (ve) Alanlaryň Hakany (Meliki, şasy) Külük (Küle, Kuly? B. G.) söweşip (durka); sen, şalaryň (melikiň) 5 şasy hakan Büken [Bukan] (Böke? B. G.) Hakan (atyna) minip, çykyp, meni ataşlady [gorady]. 6 Alanlaryň berk we güýçli häkimi Külük gidip (barşyna), ok atyp (söweşýärkä); sen, Melikleriň (şalaryň) 7 şasy Hakan, (atyna) minip, söweşip (çykyş edip), tapyndygy gorap, meni ataşlady [gorady]. Selahi Diker ýokardaky usullar bilen ýene-de miladi 1-nji ýüzýyla degişli bir Part tekstini, Part şalarynyň adyny, şonuň ýaly-da Türkmenistanda Nusaýdan çykan ýazuwdan bir sözlemi okap, gaýtadan ýazypdyr. Alymyň pikrine görä halk dilinde ýazylan bu 173 tekstleriň, käbir Aramy ýa-da Arap-parsdan giren sözlerden galany arassa türk dilidir.”124 Biziň pikrimize görä, bu tekstlerdäki dil bu günki türkçelerň arasynda türkmen diline has ýakynlygy, şonuň ýaly hem bu tekstlerde göze ilýän ynsam atlarynyň heniz hem türkmenlerde saklanyp galmagy örän manyly hem-de kanuna laýykdyr. Mysal üçin “Külük” (Küle görnüşinde), “Alan”, “Melik”, “Büken” (Böke görnüşinde), “Mitirdat” (Myrat görnüşinde) w.ş.m. Nusaýdan tapylan ýazuwlardan bir sözlemiň syryny ol, şeýle açýar: “Ýşn nn-y stn kn > Ýüşen nine-aý sütün Kün [nine> Azeri nene=ene B.G.] Ýagny: Parlak [Taňry] Ene-Aý sütüni [we] Güneş [Taňrysy] Ýa-da şahyrana aýtsak: Parlak [Taňry] Ene-Aý, Güneş- Taňrynyň yşygy”125 Sözlemiň başyndaky “ýüşeng” sözi Kaşgarly Mahmydyň sözlüginde-de “parlak” diýip many edilipdir. Türkmen dilindäki “Gaşaň” (Kaşaň) sözi-de şol Part sözünden gelip çykan bolmaly. Indi, ýene-de Part döwletiniň aýratynlyklary hakyndaky V. M. Massonyň açyklamalaryny yzarlaýarys: “Täze hökümet dürli ýeňişler bilen günbatar çäklerinde Rumyň täsiriniň ýaýramagyna garşy göreş alyp bardy. Olar, esasy güýçlerini barha ileri süýşirip ýuwaş-ýuwaşdan dünýäniň iň güýçli hökümetleriniň birini çökermäge tarap hereket edýärdi. Rumlaryň tersine, Partlar hiç-haçan güýçli merkezleşen döwlet 124 125 Ýene şol, s. 414-421 Ýene şol, s. 422 174 aparatyny dikeltmediler. Häkimiýete ýakyn taýpalaryň baş tutanlarynyň (Han-Begleriniň) täsiri örän güýçli bolupdyr. Olar dowamly ýagdaýda, häkimiýet üçin täze kandidatlary (dalaşgärleri) orta çykarmak arkaly öz täsirlerini saklapdyrlar. Şonuň ýaly-da ýerli häkimiýetleriň hem täsiri örän güýçli bolupdyr. Olar daşary güýçlere garşy Part häkimiýetini kabul edýärdiler, emma hakykatda bolsa öz garaşsyzlyklaryny-da belli derejede saklaýarlar … Möhürleriň ýüzünde (esasan miladi ikinji ýüzýylda) ýabany haýwanlar hem Taňry güýçleriniň suratlary görülýär … iň göze ilýän hem nygtap geçmeli mesele, gaty köp möhürleriň ýüzündäki ýazuwlarda arassa Part atlarynyň hem lakamlarynyň getirilmegidir. Biz diňe ýekeje gezek Grek ady bolan “Arsinöe” sözi tapdyk. Mitirdatkretiň haýbatly zallary miladi 1-nji we 2-nji ýüzýllykda düýpden özgerdilip gaýtadan gurulypdyr. Öňki, bamy saklaýan ýeke aýakly sütünleriň ýerine köp sanly dört aýakly sütünler oturdylypdyr hem-de galeride ikinji derejeli heýkeller goýulypdyr. Öňki heýkeller bolsa büs-bütin dargadylypdyr. Bize diňe erkek we hanym heýkelleriniň döwük-ýenjikleri galypdyr. Köp sanly heýkeller bardy, olaryň göwresi adaty ynsanlardan ulurakdy. Hanymlar toý donlaryna dolanypdyr, olaryň arkasyndan göwreleriniň formasy gaty az belli bolýar. Erkekleriň aýagynda Partlara mahsus giňiräk köp gasmakly balaklar bar. Zikgeleriň arasynda gadymy Ärsak zikgelerinde bolşy ýaly, elinde ok-ýaý, oturan ýagdaýda görülýär. Heýkeller dürli reňkler bilen boýalypdyr. Kä ýerlerde ýüzlerine ýuwkajyk gyzyl çaýylypdyr… Köne Nusaý esaslandyrylandan soň uzak ýaşamady. Ärsaklaryň synmagy bilen olaryň ýurtlary-da çöllüge öwrüldi. Nusaýyň gaznasy diňe bir talanmak 175 bilen çäklenmedi. Dabaraly zallaryň bezegi bolan heýkeller kasd edilip dargadyldy. Biz ony aýratyn-da kelleleriň hem ýüzleriň kül edilmeginde görýäris … Çeşmeleriň habar berşine görä, Sasanly Erdeşir 224-nji miladi ýylynda Ärsaklaryň iň soňky şasyny ýeňip gaty darapdyr. Ol, beýleki ýerler ýaly Nusaýy-da basyp alypdyr. Nusaýda açyş eden arheologlar Sasani goşunlarynyň yzlaryna gabat gelmedilermikä?...”126 Beýik Parfiýa (Part) döwletini guranlar hakda gürrüň bolanda, bu ugurda ýörite iş ýazan ýa-da şol döwürlere degişli wakalara umumy degip geçen alymlaryň aglaba köpüsiniň kabul eden we jedelsiz meselä öwrilen hakykat, şu aşakdykylardan ybaratdyr: Bu beýik döwleti dikeldip guranlar Part (Parn) taýpasyna degişli Ärşakler urugyndan bolan beýik ýolbaşçylardyr. Partlar öz nobatynda Dah (Dahe, Daý) taýpasyna degişli ýa-da olar bilen birleşen taýpa bolup, bu iki taýpa (part-dah) bolsa, umumy Sak-iskit taýpalar birleşiginiň häkim toparyna girýän türki taýpalardan ybaratdyr. Bu barada 19-njy asyryň ortalaryndan başlanyp ýazylan işlerde-de gymmatly maglumatlar bar. Ýokarda ady geçen, Osmanly Türkiýesiniň belli taryhçysy Sobhi Paşa bu döwleti guranlar dogrusynda şeýle ýazýar: “Ärşaklar urugynyň gelip çykyşy hakynda aýryaýry pikirler bar. Pars taryhçylary olaryň urugbaşysyna Daranyň ogly Ärşakdyr diýdiler we kimisi bolsa onuň Kiýany şalaryndan bolan Keýgobad neslinden bolandygyndan söz edýärler. Başga birnäçe alymlar bolsa,Turan şalaryndan bolan Isfeniýaryň (Isfendiýaryň 126 V. M. Masson, öñki çeşme, s. 136-139. (Masson yokardaky sorag belgisi bilen, belki-de arheologlar siýasy sebäpler zerarly, Sasanileriň eden wagşyçylyklary hakynda dymmaly bolandyklaryna yşarat edendir. B. G.) 176 hakyky adynyň Alp-Äar Tuňňa bolandygyny geçen bölümlerde görüpdik. m.) urugyndan bolandygyny aýdypdyrlar. Bu soňky pikir beýleki aýdylanlardan ygtybarlydyr. Sebäbi Ärşak garaşsyzlygy yglan eden wagty Turan taýpalaryna arkalanandygyny, şonuň ýaly hem bu urugyň patyşalary uly söweşler ýüze çykanda Turan taýpalaryna daýanyp, başlaryna bela gelende bolsa ol ýerik gaçyp baryp olara sygynandyklaryny, kä ýagdaýda bolsa Turandan gaýtadan yzyna dönüp Eýran tagtyny ele geçirýändiklerini geljek bölümlerde açyklajakdyrys…”127 Parfiýa döwri hakynda ilkinjileriň arasynda 1871-de iň ylmy eser döreden hasaplanýan J. Rawlinson şeýle maglumatlar berýär: “Partlar takmynan soňky döwürlerde taryh sahnasyna çykýarlar. Gadymy mukaddes ýazgylarda olaryň atlaryna gabat gelmeýäris. Zendi Awestada-da olardan at çekilmeýär. Asur ýazgylarynda-da bu at bilen az gyzyklanylýar. Olar diňe Darýus Histaspisiň zamanynda belli bir halk hökmünde ýüze çykýarlar. Bu şahyň ýazgylarynda olaryň ýurtlarynyň ady Partwa (Parthwa, Parthva) görnüşinde geçýär.Ýunan alymy “Diodoros” bolsa Ktesiasyň sözlerine esaslanyp, partlary Ninusyň tarapyndan basylyp alynan halklaryň hataryndadyr diýip hasap edýär. Ol şeýle ýazýar: “Olar (partlar) Kiaksaryň zamanynda Madlara (Midialylara) garşy baş galdyryp iskitleriň ýarany hökmünde olaryň goragy astyna girýärler…” Pseudo-Smerdisiň ölüminden soň (b. e. oz. 521) agyr hem bulagaýçylyk ýagdaýda Partýa Hirkanýa bilen bilelikde (şeýle çak edilýär) özlerini gadymy Midianyň monarhiýasynyň mirasdüşeri yglan edip Darýuşyň garşysyna aýaga galýarlar. Olaryň arasynda bolup geçen 127 Sobhi Paşa, s. 5 177 iki gezek söweşden soň, köp güýç toplap bilen Partlar, özleriniň özbaşdaklygyny görkezýärler. Partlaryň birleşmesi hakyndaky şu iň gadymy gündogar habary bilen, olaryň gürrüňi doly suratda barha gadym Ýunanyň edebiýatyna ýol açýar…”128 Alym soň Darýus Hispaspisiň döwürdeşi bolan Hekatus Miletosyň, özüniň Aziýa jografiýasy hakynda beren maglumatynda Parfiýany Horezmiň goňşysy diýip görkezendigini hem-de Herodotyň berýän maglumatyna görä Partlar Kiaksaryň Ýunanlylara garşy söweşinde (b. e. oz. 480) pars goşunlarynyň ýanynda urşa gatnaşandyklary hakda ýazýar hem-de bu maglumatlar, partlar bilen parslaryň gatnaşygyny aňlatsa-da, bu gatnaşygyň hemme tarapyny görkezip bilmeýär, şonuň ýaly hem partlaryň etniki, dili we däp-dessurlary hakda açyk zat aýtmaýar diýen netije çykarýar (şol. S. 16). Soň ol, “Partlar kim bolupdyr?” diýen soraga jogap hökmünde öz pikrini şeýle dowam etdirýär: “Partlar taryhyň tümlüginden bir güýçli halk hökmünde ýüze çykýançalar, gadymy döwrüň ýazyjylary olaryň irki taryhy hem etniki barada ynamly habar berip bilmeýärler. Olar bilen gyzyklanýan ilkinji ýazyjylaryň birnäçesi, şol sanda, öňe süren pikiri ýustiniň tarapyndan yzarlanan Trogos Pompeyus, “Partlaryň aslynyň Iskitlerden bolup, gaty ir zamanlarda öz urugdaşlarynyň arasyndan çykyp gaýdyp Horezm çölleriniň günortasyndaky ýurtlary eýeläpdirler hem-de ýuwaş-ýuwaşdan araçäklerindäki daglyk ýurtlara-da höküm sürüpdirler” diýen pikiri öňe sürýärler. Beýleki alymlar şol sanda Strabon bolsa “olaryň degişli bolan iskit asylly kowmlarynyň ady Dahe, olaryň dogry atlary Parny ýa Aparny bolupdyr. Olar esasan 128 J. Rawlinson “The Sixth Monarchy” s. 15-16 178 köp sanly kowmdaşlaryny terk edip Palus Meotusyň demirgazygyndan göçüp gelipdirler” diyip üstüni ýetirýärler. Soňurak, Antuniosyň döwründe ýene-de bir teori ýüze çykyp başlady. Bu teoriýa görä Partlar Iskitlerden bolup, olary Sesortis özüniň Iskit ekspeditsiyasyndan öwrülende özi bilen getirip Hazar deňiziniň gündogarynda yerleşdiripdir (Arrian, Fr. 1.)… Şeýlelikde partlaryň öz täze ýurtlaryna gelip ýerleşmeleri olaryň atlarynyň ýüze çykmagyndan soň bolýar. Olaryň atlary gaty ir döwürlerden ýüze çykyp başlaýar. Ýunan taryhçylary b. e. soňky 2-nji asyra çenli olar hakda esasy maglumat berip bilmeýärler, sebäbi olar b. e. soňky 331-nji ýyldan öň partlara gabat gelmeýärler. Partlaryň taryhy barada edilen esasy işlerden iki hakykat orta çykýar: birinjiden partlar hakda iş alyp barýanlaryň bir böleginde olaryň aslynyň iskitlerden bolandygyna güýçli ynam döreýär. Ikinjiden bolsa, olaryň (partlaryň, m.) atlarynyň exiles (bosgunçylar, gaçgynlar) diýen manyny aňlatýandygyna ynanypdyrlar. Şeýlelikde partlaryň, Ýunanlylaryň “iskitleriň ýurdy” diýip tanaýan topraklaryndan göçüp gelipdir diýen pikiriň ýüze çykmagy gerekdi. Şonuň ýaly-da olar hakda imigrasya (bosgunçylyk) häsiýetinde taryh döredilmegi hem tebigy zatdyr. Gadymy ýazyjylaryň ýazan taryhlarynyň derňelmeginden gelip çykýan kanagatlandyryjy hakykat, Partlaryň Skit karakterine (häsiýetine) eýe bolandyklarydyr. Bu barada Ýustin, Strabon we Arrian bir pikire uýýarlar. Partlaryň gylyk-hasiýetleri, Iskitlerde bolan gylyk-häsiýetleri aňladýar. Olaryň dilleri ýarym iskit, ýarym Mad (Midia), ýaraglanyşy iskitleriň modasynda bolup, hakykatdan hem olaryň gelip çykyşy, gylyk häsiýetleri we bütin karakterleri iskitdir. Emma biz bu sözlerden nämäni düşünýäris? Biz 179 olaryň gelip çykyşy, edim-gylymy hem dili boýunça Turanly bolup, edil şu gün hem Oxus (Tejen derýasy) bilen Part daglarynyň (Köpetdagyň) aralygyndaky topraklara eýelik edip oturan we ol ýurda berk ornaşan Türkmenleriň aýry-aýry taýpalary bilen göni garyndaşdyrlar diyip bilerismi? Biz, olaryň töwereklerini gurşan arýanlara (arylara) garşy özleriniň tebigy duşmançylygyny saklap, öz garaşsyzlyklaryna bolan berk ynamy bilen, ençe asyr boyundyryklarynda galan kesekilere garşy aýaga galandyklaryny kabul edip bilerismi? Turan Eýrana garşy, belki müň ýyl olaryň täsirinde bolandan soň aýaga galyp bu ülkede gaýtadan öz üstünligini üpjün edenligini, olaryň arasyndaky bu söweşiň ondan öň-de, şu güne çenli-de dowam edip gelendigini öňe sürüp bilerismi?”129 Alym soň, iskitleriň Turanly urugyndan ýa-da Indo-German jynsyndan (urugyndan) bolandygy dogrusynda, şonuň ýaly hem ISKIT sözi belli bir jynsmy ýa-da ýaşaýyş terzimi? diýen ýly soraglar hakynda alymlaryň aýry-aýry pikirler öňe sürýändigini belläp, umuman iskitleriň bir Turan tipidiginiň agyr basýandygyny we olaryň Turanly diýip kabul edilýändigini göz öňünde tutmalydygyny ýatladandan soň (şol. s. 20), bu soraglar barada öz pikirini açyklap, gürrüňini şeýle dowam etdirýär: “Häzirki döwürde kä wagtlar „şol döwürlerde bu regyonlardaky halklaryň hemmesi ýa-da köpüsi (Bakteriana, Sogdiana, Sagartiana) arýanlardan hasap edilýän bir wagtyň özünde, Partlaryň düýbünden abşga bir etniki topara degişli bolmagy geň zatdyr“ diýilýär. Emma birinjiden, ýeke täk bir etniki toparyň köp sanly aýry-aýry etniki toparyň arasynda bolup bilýändigi, etnologlar üçin örän tanyş hakykatdyr. Mysal üçin 129 ýene şol. S. 17-20 180 Italýadaky Etrosklar, Ispanýadaky Basklar, Kiçi Asiýadaky Galatianlar we ş. m., galyberse-de bu regýonlarda başga Turanly jynslaryň hem ýaşamanlygy hiç-haçan subut edilen mesele däldir. Mysal üçin Thamaneans (Samanylar, Samanlylar, m.). Ýene-de bir aýdylýan zat, prtlaryň arýanlydygynyň, olaryň atlaryndan ýüze çykýandygydyr. Emma bu getirilýän delil hem, ol çykaryljak bolýan netijäniň tersini-de subut edip biler. Dogry, Mitridats, Tiridats, Artabanus ýaly birnäçe atlaryň asly arýan sözleridir, emma munuň tersine, bir topar atlaryň hem arýan sözleri bilen hiç hili gatnaşygy ýokdyr. Mysal üçin: Amminapes, Bakasis, Pakorus, Vonones, Sinnakes, Abdus, Abdageses, Gotarzes, Vologeses, Minaskiras, Sanatrekes, Orodes, Parrhases… Egr-de partlar arýan bolsa, bu sözleri nämäniň hasabyna goýmak bolar? Prtlaryň birnäçe pars atlaryndan peydalanmagyna, olaryň arasyndaky iki ýüz ýyllyk gatanşygynyň garşylykly täsiridir diýip düşünip bolar. Bu mesele birnäçe däp-dessurlarda-da şeýledir. Partlaryň birnäçe arýan adyny götermegi olaryň gelip çykyşynyň arýan bolandygyny aňlatmaýar, çünki Welşleriň, Norman atlaryndan peýdalanmaklary olaryň Norman asylly bolandygyny aňlatmaýar. Üstesine-de olaryň Norman bolmadyk atlarynyň barlygy-da edil partlaryň arýan bolmadyk atlarynyň barlygy ýalydyr. Bu iki halkyň-da hakyky etnologiýasynynyň açaryny tapmak üçin ikinji derejeli çeşmelere ýüzlenmelidiris. Partlaryň arýan däldigini aňlatýan (doly subut etmese-de) ýene bir zat, olaryň atlarynyň ZendiAwestada ýoklygydyr. Partlaryň ýurtlary Nisaýa ýa-da Niseýa (Nusaý, m.) ady bilen geçýär. Munuň özi heniz partlaryň ol yerlerik gelip ýerleşmändigini aýdyň suratda görkezýär. Muňa bolsa, arýan bolmadyk 181 partlaryň giçkiräk döwürlerde Turanlylaryň uly ýurdy bolan demirgazykdan gelip ýerleşipdir diýip düşünmek mümkindir (Julian, or. de Constant, gest. Ii.P.63,A.). Partlaryň Turan asllydygyny subut edýän ýene bir nygtaýjy (positiv) delil hökmünde olaryň atlaryna esaslanmaklyk mümkindir. Partlar atlarynyň yzyna –ak ýa -ac goşulmalaryny goşýarlar. Mysal üçin: Ars-ac-es, Sinn-ak-es, Parrh-ac-es, Vas-ac-es, Phraat-ac-es... Bu goşulmalaryň karakteri irki Wawilon [alym bu ýerde Sumerleri göz öňünde tutýan bolsa gerek, m.], Bask we olardan hem köpüräk Turan dillerine dogry gelýär. Volo-geses, Abda-geses ýaly atlardaky -geses goşulmasy bolsa Yenghiz [belki-de Çengiz, m.] sözündäki -ghiz goşulmasy bilen derňemek mümkindir. Turan kökli Annap (ýagny taňry) sözi hem, „Amm-inapes“ sözünde yz galdyran bolmagy ähtimaldyr.[biz ýokarda Annp sözüniň gadymy Sumer we bu günki türkmen dilindäki Anna, Anu, Änew ýaly sözler bilen bir kökdenligi hakynda gürrüň edipdik, m.]. Partlaryň dilinden galyp bize gowşan, atlary-da öz içine alýan sözler, biziň üçin olaryň etniki karakterini kesgitlemäge kömek ederden gaty azdyr. Onuň üstesinede Surena (komandir, baş komandir) we Kreta, Korta (şäher, gala) ýaly sözler bolsa, partlaryň tarapyndan düşünilýändigine ynanylýan gaty az sanly sözlerdendir. Bu iki sözüň ikinjisiniň arýan sözidigi bellidir. Ony partlaryň parslardan alan bolmagy mümkindir. Birinji sözüň arýan sözi däldigi bellidir, emma onuň Turan sözüdigini hem bilmeýäris. Justiniň aydyşyna görä Parthi (Party) sözi, iskit dilinde “sürgün edilen”, “bosgunçy”(exiles) diýen manyny aňlatýar. Lassen bolsa bu sözi “ara çäkden geçen”,”ara çägi bozan” diýip many edýär, emma onuň etimologiýasyny açyklamaýar…”130. 130 ýene şol. S. 21-23 182 Bu ýerde biz iki sany örän ähmiýetli meseläniň üstünde durup geçmelidiris. Birinjiden, J. Rawlinsonyň bu örän gymmatly eserini ýazan wagtyndan bäri türki dilleriniň etimologiýasy meselesinde örän uly öňe gidişler, hatda özgerişler boldy. Mysal üçin Orhunýeniseý ýazgylary doly okalyp olar hakda linguistler tarapyndan ençeme ylmy eserler ýazyldy. Netijede köp sanly gadymy türki sözler tapyldy. Ikinji bir ähmiýetli mesele bolsa, miladdan öňki (b. e. oz.) üçünji müň ýyla degişli Sumer ýazgylarynyň okalyp onuň türki diller bilen bir dil toparyna ýagny Agglutinativ (iltisaky) dillere degişlidigi alymlaryň tarapyndan ykrar edildi. 1914-nji ýyldan başlap bolsa, Sumer diliniň sözligidir grammatikasy aýry-aýry dillere terjime edilip başlanýar. Bu ajaýyp hadysa, bir topar gümürtik hem ylmy çekişmelere ýol açýan sözleriň kökiniň we gelip çykyşynyň kesgitlenmeginde aýgytlaýjy rol oýnap başlaýar. Mysal üçin günbatar alymy ;Sandor Scöke; özüniň “Sumer hem Ural-Altay elementleri gadymy yslawian dillerinde” atly eserinde, sumer diliniň üsti bilen birnäçe sözlerdir grammatiki elementleriň köküniň haýsy dil toparyna degişlidigini anyklamaga synanyşýar. Bu alymyň pikrine görä, mysal üçin, türki dllelrde hemde pars dilinde ulanylýan “muz, muzd” söziniň sumer dilinde-de “maş” görnüşinde bar bolnlygy üçin, bu sözüň Indogerman dillerine (şol sanda pars diline) degişli bolmagy mümkin däldir.”131 Galyberse-de ýokarda görşümiz ýaly, soñky wagtlarda Part döwrüne degişli kä ýazuwlaryň okalmagy, şol ýazuwlaryň diliniň şu günki Türkmen diline gaty ýakyndygyny subut edýär. 131 S. Scöke “The Sumerian and Ural-Altaic elements in the old Slavic Language-1979, s. 95 183 Şeýle çözgütden ugur almak bilen ýokarda Rawlinsonyň öňe süren üç sany sözüniň gelip çykyşy we köki hakda aşakdaky pikiri öňe sürmek mümkindir: -Surena (goşun başlygy): Bu sözüň köki su(sü) bolup, galany bolsa onuň goşulmasydyr. ;Sü; sözi Orhun-Ýeniseý ýazgylarynda :goşun; manysynda gelýär.132 Netijede sü (ýa su) sözi “goşun” we Süren bolsa “gşun başlygy” ýa şoňa ýakyn bir manyny aňlatýan gadymy türki söz bolmaly. Galyberse-de Süren, Türkmensähradaky Agatabaý türkmenleriniň arasynda örän ýörgünli köne atlaryň biridi, emma gynansak-da türkmen atlarynyň gysylyp çykarylmagy netijesinde, soňky onýyllyklaryň dowamynda Süren, Alan, Göreş, Tumar ýaly taryhy ähmiýeti bolan ençeme atlar hatda ýer-ýurt atlary ýitdi we ýitýär. Olary ýazuwa geçirip ebedileşdirmelidiris. -Korta (şäher, gala): Dogry, bu söze ýakyn sözler Indo-German dillerinde-de kret, gorod görnüşinde bar. Emma ýene bir tarapdan hem, bu sözüň köki “kor” bolup “-ta” onuň goşulmasy bolmagy gaty ähtimaldyr. “Kur” sözi Sumer dilinde “dag”,”depe”, “daglyk oba” hem “ýat ülke” ýaly manylarda bar. Köne türki dillerdede “kur” yagny “galdyrmak”, “kurgan” bolsa depe manyda gelýär. Korta sözüniň ýokarda agzalan “gala” manysy-da beyikligi aňlatýar. Galyberse-de şu günki türkmen dilinde “küren” sözüniň „köp ilatly oba“ manysynda barlygy bu sözüň köküniň türki dillere degişli bolmak ähtimalyny has-da güçlendirýär.133 -Party, parthi (sürgün edilen, bosgunçy): Bu söz dogrusynda hem, “p” we “b” sesleriň hem-de ony 132 A. Von Gabon „Eski türklein Grameri“ Ankara-1993 (sözlük bölümi) we Wilh. Thomsen, „Orhon we Yenisey yazitlarinin çözümi“ Ankara1993 (sözlük bölümi) 133 „5000 ýyllyk...“ sözlük bölümi. 184 görkezýän harplaryň bir-biriniň yerini almak hadysasynyň ähli dillerde, ylaýta-da türki dilleridir şiwelweinde adaty hadysalygyny (barmak=parmak, bar bol= par bol…) göz öňünde tutanymyzda, “party” sözüniň köki par=bar(barmak, gitmek) bolup, gadymy türki dillerde köpligi aňladan “–t” goşulmasyny kabul etmek bilen “baranlar”, “gidenler” diýen manyny alan bolmagy kanuna laýykdyr diýip hasap edýärin. Çuwaş dilinde “pir”=gitmek we “pirat”=uzaklaşdyrmak ýaly manylarynda bar134. Munuň üstesine-de “bar” sözi Sumer dilinde-de « barmak », « uzaklaşmak » hatda « sürgün etmek » ýaly manylarda bar.135 Netijede, ýokardaky sözleriň üçüsiniň hem köküniň Türk-Sumer dillerine degişlidir diýsek ýalňyş bolmasa gerek. Gürrüňimizi yene-de J. Rawlinsonyň sözleri bilen dowam etdirýäris: „…Eger-de biz partlaryň dilini göz öňünde tutmak arkaly olaryň gelip çykyşyny we aslyny kesgitläp bilmesek, olaryň Turanly bolandygyny kabul etmek üçin edim-gylymlarydyr däp-dessurlaryny göz öňünde tutmak örän güýçli ähtimaly orta çykarýar. Türkmen we Tataryň aýry-aýry taýpalarynda bolşy ýaly, Partlaryň hem bütin ýaşaýşy diýen ýaly at üstünde geçýärdi. Gürleşmek, ylalaşmak, aluw-satuw, hatda iýipiçmekleri-de at üstünde bolup geçýärdi... Aw awlamaga örän höwäsjeňdiler. Haýsy eti tapsalar iýýärdiler. Iymekde kanagatlydylar, emma gaty köp içýärdiler. Köp geplemeýärdiler, emma gaty kakabaş hem gaharjaňdylar. Içerde-daşarda uruş-jenjel araýardylar. Halkyň az sanlysy azat-erkin yaşaýardylar, galanlary 134 A. Vambery “Etimologische Wörterbuch der Turko-Tataischen” Leipzig-1878 s. 199. 135 „5000 ýyllyk...“ sözlük bölümi. 185 bolsa az hukukdan peýdalanýan gullar ýalydylar. Çarwaçylyk däpleri agdyklyk edýärdi. Olar hatda iň uly halk ýeňişini gazanan döwürleri hem özleriniň öňki sada öýlerinde ýaşaýardylar we gödeksi ýarym çarwa karakterini dowam etdirýärdiler. Hatda ol halkyň iň ösüp şalyga ýeten bölegi-de bu gylyk-häsiyetlerini köşk saraýlaryna eltýärdiler we olaryň soýlary (han-begleri, iýgbaýarlary) oturymly halklaryň hem-de daşary ýurtlaryň ýaldyr-ýuldyrlaryny yzygiderli kemsidip gezýärdiler. Parfiýa monarhyýasy (ýokary gatlagy), “Gibbo Justlynyň” açyklamasyna görä, Hindistandan garaşsyz Mongullarda bolşy ýaly, özleriniň Iskit atababalaryna eýerip çarwaçylyk ýaşaýşyny saklamaga ýykgyn edýärdi. Olaryň hatda şäherlerde ýerleşendikleri-de belli däl…Bularyň hemmesi partlaryň uly häkimiýet guran döwürlerinde-de çarwaçylyk adatlarynyň täsirinde ýaşandyklaryny subut edýär. Umuman aýdanymyzda, doly subut bolmasa-da, partlaryň Turanly karakteriniň (häsiýetiniň) bolandygyny ýokary derejede görkezýär… Biz partlary, gadym döwürdäki Hunlar (Gunlar), Bulgarlar we Kumanlar hem-de häzirki döwürdäki Galmyklar, Uýgurlar, Özbekler w. ş. m. ýaly göz öňüne getirmelidiris. Belki-de partlaryň iň ýakyn nusgasyny görkezmek islesek onda, olaryň ilkinji döwleti esaslandyran döwri üçin, takmynan olaryň şol günki ýurtlaryna eýelik edip oturan şu günki (19-njy asyrydaky, m.) Türkmenleri, ösen döwürleri üçin bolsa Osmanly Türkleri mysal getirip bileris. Olar edil Türkler ýaly, Aziýada kän görülmedik ýokary derejede, goşunçylykda örän uly güýç hem gaýrat, döwlet gurup ony dolandyrmakda bolsa örän ýokary ukyp görkezdiler…“136 136 J. Rawlinson, s. 23-26 186 Indi, linguist (dilçi), etnolog hem-de taryhçy, türki halklaryň dilini hem taryhyny ylmy suratda öwrenmekde uly işler bitiren A. Vamberyniň biziň temamyza degişli öňe süren pikirleri bilen tanyş bolalyň: „Şu günki Hazar deňiziniň günortagündogarynda irki Dehistan ýerleşipdir. Bu ýerde Dahe (Dah, Daý) ady bilen tanalan Partlar ýaşapdyrlar. Olar hakda “Strabon” öziniň 11-nji kitabynda giň maglumat berýär… Birneme gündoarrakda [kitabyň Alman dilindäki nusgasynda ýalňyşlyk bilen günbatar ýazylypdyr, m.] häzirki Nusaýyň töwereginde Partlaryň meşhur paytagty ýerleşipdir. Olaryň höküm sürýän ýurtlary häzirki Eýran çäklerine çenli uzapdyr. Ol halkyň Türk bolandygyna şüphelenmek gaty kyndyr. Partlary şu günki Türkmenler bilen deňänimizde bolsa onuň şeýledigine garşy bolan ähli bökdençler aradan gidýär. Hawa, bar zat onuň dogrudygyny nygtaýar; At münmäge örän ökde, elleri ok-ýaýly, oturumlylyga geçen Eýranlylara garşy şol irki döwürdäki tutumy, şol gylyklara eýe bolan häzirki türkmenleriň-de [19-njy asyryň ortalaryndan söz edilýär, m.] parslara garşy tutumy bilen deň gelýär. Munuň şeýledigini nygtaýan ýene bir zat bolsa, şol döwürlere degişli “Hirkaniya”nyň adydyr. Bu söz pars dilindäki gorgan (gurtlar) diyen sözden gelip-çykýar. Parslar şol çöllerde ýaşaýan söweşjeň ilata gorgan ýagny gurtlar diýip at beripdirler…“137 Biziň pikirimize görä “Gorgan” sözi gadymy türk sözi bolan “kurgan” ýa-da häzirki aýdylşy ýaly “gorgan” ýagny “depe” sözünden gelip-çykan bolmaly. Sebäbi, bu alymyň özüniň ýokarda türkleriň ýaşan ýurtlarynyň alamatydyr diýip bellän “kurgan”larynyň yzy edil şol 137 A. Vambery “Das Turkenvolks” s. 383-4 187 gadymy Gorgan (Gürgen) diýip atlandyrylan, häzirki Türkmensähranyň merkezi bolan “Kümmet Gowuz” şäheriniň töwereginde hem bar. Gürrüňimizi Vamberiniň sözleri bilen dowam etdiryäris: „Käse ýa-da piýala , şamançylyk döwrüne degişli bolup, elinde käse bolan adamyň heýkeli, belli bir dini baýramçylygy aňlatýar. “aýak” atly piýala hakda biz “Kutatgu Bilik” kitabynda okaşymyza görä, dini ülňi (simwol) hökmünde şazadalaryň döwlet derejesini aňladýan alamatdyr. Ele käse almak bilen, başa täç oturtmak dabarasy başlanýan eken. Mysal üçin “Batuhanyň” gypjak tagtyna geçip başyna jyga goýan (sanjan) pursaty…“138 „…Türk sözi bütin türki halklary aňladýar. Türkmen sözi bolsa diňe bu halklaryň taryhdan öňki döwürlerde, iň günbatara dogry ýaýrap giden bölümidir. Bu topardan taryh sahnasyndaky aldymberdimli hadysalardan özlerini alyp çykyp bilen, özbaşdak halklar hökmünde Peçenekleri, Kanglylary, Saljyklary we Osmanlylary tanaýarys. Ýöne, olar özlerini Türkmen diýip atlandyrmaýarlar. Şu gün hem Gürgen we Tejen ýakalaryndaky göçme türkmenler özlerini ýomutlar we tekeler diýip atlandyrýarlar we türkmen sözüni soň getirýärler, şol bir wagtyň özünde hem türk sözüni, öz-özünden belli bir söz hökmünde düýbünden taşlapdyrlar. Ýokarda aýdylanlary göz öňünde tutup, Turkumanlar [Vambery şeýle ýazypdyr, m.] özlerine dogruçyllyk bilen “Türkmen” diýip at berýärler, ýagny sözüň dogry manysynda türkler diýmekdir. Bu sözüň syýasy manysyny hem-de garyndaşlyk ähmiýetini göz öňünde tutanymyzda ol, hakykatda iň irki taryhlarda ýüze çykan türklerdir. Olaryň atly güýçleri Rim (Rum) leţýonlary bilen 138 ýene şol. 30-31 188 bäsleşip, olaryň täsin hem hormatyny gazanypdyrlar. Edil şu günki türkmenleriň parslaryň garşysyndaky pozisýasy ýaly…“139 alym soň bu ugurdaky pikirini has ylmy delillendirmek maksady bilen, gürrüňiniň dowamyny dil derňemelerine syrykdyryp şeýle ýazýar: „Sami we Hind dilleri barada Kramer, Hommel, Lalamitra, Baburajendra we Zimmer ýaly alymlaryň eden işlerini hem açyşlaryny biz, has ynam bilen türk dili hakynda-da edip bileris. Türk dilinde has netijeliräk bolar sebäbi Agglutinativ (iltisaky) karakteri, bu diliň örän ir zamanlardan bäri üýtgemän galandygyny görkezýär. Biz örän giň ýurtlarda, 90 Jugrafy maýlyndan uzaklara ýaýylyp ýaýran türklerde, birnäçe dil däl-de diňe dialekt aýratynlyklaryndan söz edip bileris. Biz Etimologiýa barlaglardan, çekinmeden Etnologiya üçin hem gymmatly peýdalanyp bileris. Etimologik netijeleriň etnologik gymmaty-da 140 bardyr…“ „Şu güne çenli, çenden aşa köp sanly türk sözleriniň täze pars diline diňe 11-nji asyrdan Saljyk (Seljuk) döwletiniň ady bilen ýüze çykan türklerden girendigini, gadym parsçada şeýle sözler ýokdyr diýen ýalňyş düşünje öňe sürülip gelýär. Emma biz “ZendiAwesta” hem-de „Pählewi” dilini ele alanymyzda, bu düşünjäniň dogry däldigine göz ýetirýäris. Pars diline giren türk sözleriniň Saljyklardan gaty öň, Demirgazyk Eýranda (etniki araçäkde) ýaşan türklerden hem-de türk bolmagy gaty ähtimal bolan partlaryň üsti bilen girendigini inkär etmek mümkin däldir… Mysal üçin: “Borhany Gate” leksikasy, “Ferheňňi şu-uri” we başgalara esaslanyp “Johnso” tarapyndan 139 ýene şol. S. 386-7 :ýene şol. S. 46 140 189 ýazylan “Dictionary of Persian, arabic and Englisch, London-1852” atly eserde gaty köp sözlere pars figorasy berilipdir (parslaşdyrylypdyr). Emma olaryň köküniň we gelip çykyşynyň türk sözlerdigine hiç-hili şüphe edip bolmaz. Olardan bir näçe mysal hökmünde şu aşakdakylary görkezmek bolar: Aş (Speise, damak), eşam (kost), al (roth, gyzyl), alaw (Flamme,ýalyn), ordu (Lager,orda), otak (Zelt, çadyr), ortak (Kaufmenn, söwdgär), çekiş (Hammer, çekiç), çakyr (Weinhaus, şerap öýi), çerker (Musikant), çapuk (schnel, çalt), çador (Zelt, çadyr), çak, çag (Zeit, zaman), çaku (Messer, çakgy, pyçak), çal (grau, çal reňk), çepken (Mantel, çäkmen), bogra, bagra (Eber, ýeke gapan), bakawul (Küchen aufseher), tagar (Gefäss, gap), tamga (Siegel, tagma), tuman (Nebel, duman), töşek (Bett, düşek), tuman (Haufe, topar) toý (Fest), sal (Floss, galam), gaş (Augenbraue,), kak (gedörrte Fische oder Fleisch), goç (Widder), gadagan (verbot), garawul (Wache), galawuz (Wegweise), gatak (Sattelholz, eýer agajy), gor (Waffe, ýarag), goşun (Armee), kawak (hahl, gabyk), ketek (Stack), kel, keçel (kahl), kureş (Vorstellen, görüş, tanyş etmek), kur (blind, kör) w. ş. m. … Halk diline hem edebiýatyna giren bu türk sözleriň, ýokarda-da aýdylşy ýaly, bir näçesi Ilhanlylaryň hem Holakulylaryň döwründe giren bolsa, bir topary has irräklere, has gadymy döwürlere degişlidir. Bir böleginiň üstünde bolsa heniz etimologiýa çekişmeler gidýär. Birinji kategoriýa degişli sözlerden sub (Wasser, suw) bu şekilde diňe irki Uýgur dilinde ulanylypdyr. Gadymy gazgan (Kessel) we başgak (Anführer, başlyk) bu gün gazan we başak görnüşinde bolup, ondaky “k” harpy bolsa örän gadymy bir grammatik formasyny görkezýär. Şeyle-de salar (Anführer, ýolbaşçy) sözüne salgylanýarys. Bu söz türk sözi bolan sal (in Bewegung setzen, ausschicken, ýola 190 salmak) sözünden gelip çykýar, şur (gesalzen), bu söz türkçede şor (Salzsteppe, şorluk), Mejar dilinde so (Salz)dyr. Parsçada onuň ýerine “nämäk” sözi bar. Şonuň ýaly hem “hana” (Haus, öý) türk sözi bolan gonak (Haus, oturylýan ýer) bolup “gon” sözünden ýagny gonmak, oturmakdan gelip çykýar. Hun (Blut) türk dilindäki gan sözi bilen ses garyndaşlygy-da bir tötänden ýüze çykmakdan has çuňurakdyr. Eýrana, arylaryň demirgazyk çäginden, türk dili örän gadymdan çuňňur täsir galdyrypdyr. Täjik diliniň hatda içki formasyna-da täsir edipdir. Mysal üçin täjik dilinde köplenç türk goşulmasy bolan “ba” ulanylýar: “där in” ýerine “in ba”, “där an” ýerine “on ba”, şonuň ýaly hem türkçe “kilgen”, “kitgen” sözleriniň goşulmasyndan peýdalanyp “amada äst” ýerine “amadagi”, “räftä äst” ýerine “räftägi” ýaly işlikler ulanylýar. Biz, her biri bir şem yaly bolan bu türk sözlerini birikdirip bir çyra ýasamak arkaly taryhdan öňki döwürleriň tümligine yşyk tutanymyzda, gaty ir döwürlerde köp sanly halklary görýäris. Bu halklar Altaý bilen Wolga aralygyndaky otluk-suwlyk ýelerde özleriniň atlary, goýunlary hem düýeleri bilen agypdönüp gezip, olaryň süydini içip, etini iýip, derisini geýip ýaşapdyrlar. Bu halklar gaty ir döwürlerden başlap asly ýurtlaryny taşlap günorta we günbatara tarap süýşüp, oňat klimatly ýurtlary, yzygiderli uruşlar bilen eýeläpdirler… Türkleriň günorta hem günbatara tarap hereketleri, Wolganyň üsti bilen Garadeňiz boylaryna we Gündogar-Ýewropa ýa-da Amyderýanyň hem Gürgeniň üsti bilen Eýrana, Isadan öň (b. e. oz.) gaty ir zamanlarda başlanypdyr, bir näçe ýurtlary hem eýeläpdirler… 191 Men bu ýerde ýene-de W. Weiger´siň „Ostiranische Cultur in Altertum“ atly kitabyna esaslanýaryn. Onuň Awestadan alan sözleriniň içinde bir toparynyň köküniň hem gelip çykyşynyň türkçedigine şek-şüphe yokdur. Mysal üçin çakuşa “Tschakuscha”(Weiger´s, s. 415) sözi, türk sözi bolan çekuç ýa-da çekiç (Hammer)den alynypdyr. Bu sözüň köki ;çak; ýagny “urmak” bolup onuň dogry aýdylşy “çakuşa” däl-de “çakyjy” ýagny “urujy” bolmaly.”141 Alym sözüniň dowamynda “Fin-Ugor” dilli halklaryň, türkleriň asly ýurtlaryndan gaty ir zamanlarda demirgazyk-günbatara göçüp şu günki ýurtlaryna (Finland, Mejarystan, Lapland..) ýerleşendiklerini nygtaýar we olaryň günorta-günbatara hereketiniň bolsa gijiräk başlandygyny belläp şeýle ýazýar: “Şol ýagdaýlarda türkleriň ilkinji göçüniň haýsy döwürlerde başlandygyny kesgitlemek kyn. “Tanis”iň aňyrsyndaky “iskitler” türk göçebeleri bolmaly. Şonuň ýaly-da Indo-Bakteriýa döwletlerine aralaşan “saklar”da şeýle bolmaly. Men olar hakda özümiň “Mejarlaryň gelip-çykyşy” atly işimde gürrüň edipdim. Partlaryň hem-de häzirki Eýranyň demirgazygyndaky göçme halklaryň-da türk bolandyklarynyň ähtimaly gaty güýçlidir. Çünki olaryň at münüjilik hünäri, ok-ýaý ulanmakda ussatlyklary hem-de beýleki gylykhäsiýetleri, şonuň ýaly-da ýaşaýyş terzi hakyndaky, Rimlileriň (Rumlylaryň) berýän maglumatlary, bizi şeýle netijä eltýär…”142 “Biz türkleriň Aziýanyň çäksiz giňişliklerinde, şu günki ýaşaýan ýurtlaryny göz öňüne getirenimizde, olaryň iki aýry-aýry göç ugurlaryna göz ýetirýäris: 141 142 ýene şol. s. 55-57 ýene şol. s. 64-65 192 Olaryň birinji geçiş ýoly demirgazyk-günbatara tarap bolup, selçeňiräk hem-de köp güýç ulanmadan aralaşypdyrlar…günorta hem-de günorta-günbatara tarap bolsa örän kynçylyk bilen, uzak wagtlara süren uruşlar hem goşun çekmeler netijesinde amala aşyp, Hytaýlylaryň, parslaryň, Rimlileriň hem Bizantiýalylaryň güýçli garşylyk görkezip böwet bolmaklary netijesinde ýuwaş-ýuwaşdan aralaşyp bilipdirler. Onuň müň ýyllara sürendigini aýtsak, aşa gitdigimiz bolmajak bu uruşlar hakynda, etnologiýa taýdan oňaýlyrak netije alyp boljak Hytaý kalandarynda gaty az maglumat berilýär. Ferdowsiniň şanamasynda bolsa, ynanyp bolmajak ýagdaýda we erteki görnüşinde gürrüň berilýär. Virgil, Sallustius we Propertius ýaly Rimlileriň, partlar hakyndaky ýazan kinaýaly sözleri-de edil şeýledir. Bularyň ikisinde-de özleriniň hamana wagşy duşmanlaryndan berilýän ýüzleý hem bir taraply teswirler (suratlandyrylmalar) diňe gözboýagçylyk bilen Eýranlylaryň hem-de Rimlileriň gahrymançylyklaryny öwmek, magtamak hem mahabatlandyrmak maksady bilen ýazylypdyr. Olaryň garşydaş duşmanlarynyň dilini hem milliýetini öwrenmäge ýekeje söz hem ýok diýen ýalydyr…”143 “Türk dillerinde örän uly roly bolan “y”, “ö”, “ü” ýaly sesleriň arap hem pars dillerinde ýok bolany üçin, arap-pars awtorlarynyň türk sözlerini okap ýazyşlarynyň ýüzde togsany ýalňyşdyr diýsek aşa gitdigimiz bolmaz…”144 “Wolga (Itil, Idil), Ural (Ýaik) we Emba derýalary 6-njy asyrda-da özleriniň türk atlary bilen tanalypdyr. Ol ýerde ýaşaýan halklar şol döwürlerde ýa143 144 ýene şol. s. 78-79 ýene sol. s. 10 193 da ondan has ozal türk asylly bolupdyrlar. Çünki eger şeýle bolmadyk bolsa olaryň atlary türkçe bolman eýsem Fin-Ugor dillerinde(türk dili bilen garyndaş dil, m.) bolardy.”145 “Bu ýerde gadym Eýranyň eposlarynda teswir edilýän, özleriniň demirgazykdan çozýan çarwalar, ýagny Turanlylar bilen olaryň arasynda bolup geçen güýç synanşyklary hem-de yzygiderli duşmançylyklary, şonuň yaly-da bar bolan beýleki taryhy dokumentler, türk diliniň gaty ir zamanlardan öz täsirini pars diline ýetirip başlandygyny subut edýär…”146 Gürrüňimizi esasan, ýokarda ady geçen “Muhammedhasanhan E-temadossältänäniň eserine salgylanmak bilen, jemleýji äheňde yzarlaýarys. Jemleýji äheňde diýýänimiziň sebäbi: birinjiden, bu alym öz kitabyny ýokarda garaýyşlary bilen tanyş bolanymyz günbatar alymlaryna, ylaýta-da J. Rawlinsonyň ylmy işine esaslanyp ýazypdyr, hatda köp ýerlerde onuň (Rawlinsonyň) sözleriniň gaýtalamasydyr. Ikinji tarapdan bolsa ol, esasan türkmenleriň güýjüne daýanmak arkaly Eýran hökümetini ele geçiren we türkmenler bilen garyndaş bolan gajar şalaryndan “Nasereddinşanyň” köşgünde onuň medeniýet ministri ornunda işlän alymdyr. Hut şonuň üçin hem ol, Eýranyň türki halklaryny, şol sanda türkmenleri oňat tanaýan adamdyr. Şeýlelikde, şol döwrüň geosyýasy şertleriniň täsirinde biziň milletimize bolan käbir oňaýsyz (negativ) garaýyşlaryna garamazdan, bu taryhçy alymyň öňe süren pikirleri biziň üçin örän ähmiýetlidir diyip düşünýärin. Alym Parfiýa döwletini guran taýpalaryň gelip-çykyşy dogrusynda şeýle ýazýar: 145 146 :ýene şol. s. 16 ýene şol. s. 569 194 “Eýranyň ;Kiýanylar; bilen ;Sasanylar;yň aralygyndaky ;taýpalar hökümeti; iki taýpadan ybaratdyr: ilkinji taýpa “Äşkanylar” diýilýär we iknji taýpanyň ady bilinmänsoň, birinji taýpanyň adyna eýerip “Äşganylar” diýilýär. Bu iki taýpa 500 ýyl töweregi Eýrana hökümet edipdirler. Birinji taýpanyň başlygyna “Äşk” diýilýän eken [Bu söz “Färhänge Ämid” atly pars diliniň sözlüginde Ärşek görnüşinde: Är, Erkek manysynda gelýär. Ors alymy Dandamaýew we türkmen alymy N. Gullaýewiň we häzirki türkmen alymlarynyň köpüsiniň pikirlerine görä ol, Ärsak bolup, saklaryň äri, saklaryň gahrymany diýen manydadyr.B. G.]. Ol, şalaryň urugyndan bolman eýsem, ýer ýüzündäki taýpalaryň gelip çykyşy hakda kitap ýazan, özi-de gaty köp bilen hem akylly bolan we işini örän dykgatly ýazan Iňlis alymlarynyň biriniň aýtmagyna görä birinji “Äşk”iň asly Derbendiň ol ýanyndaky Dagystanlylardan bolupdyr. 50 ýyl Eýranda höküm süren Isgenderiň örnuny eýelän Ýunanlylaryň edýän zulumlary, ilaty çykgynsyz güne salmagynyň yzyndan, örän batyr hem özüne buýsanýan bu gahryman, Isgenderden soň üçünji şa bolan “Antioxes”yň garşysyna baş galdyrýar. Eýranlylar-da oňa bil baglap goldaýarlar we onuň töweregine agyr ilat toplanýar, Äşk bilen Antioxesyň arasynda uly söwes ýüz berýär. Hudaýlyk hyýalyny edip özüni “Teos” atlandyran Antioxes bu söweşde ölýär, töweregindäki ilaty bolsa Şam hem Antakyýa tarap gaçyp gidýärler, şeýlelikde Ýunanlylaryň Eýrandan elleri çekilip, halk olaryň zulumyndan dynýar. Emma Äşk gaty paýhasly adam bolansoň özüniň [Eýran] şalarynyň urugyndan bolman eýsem “Türk” bolandygy üçin parslaryň oňa boýun egip, tutuş Eýranyň häkimliginde saklamajakdyklaryna gözi çatýardy. Hut şonuň üçin hem ol, ony goldanlaryň 195 hyzmatlaryny göz önünde tutup, özüni uly uruşlarda goldamak, soňky nesillerini şalyk tagtynda saklamak hem-de kesekileri ýurda salmazlyk şertleri bilen, olaryň hersine Eýranyň bir böleginiň häkimligini bagyşlady, ulurak bölegini bolsa özüne saklap tutuş ýurduň baştutany boldy. Şeýlelikde onuň soňky nesilleri-de yzlyyzyna patyşalyk etdiler we başgalar-da olara boýun boldular, Eýrana göz garaldýan Rimliler bilen mertlerçe söweşdiler. Eýranlylaryň olaryň ýagdaýlaryndan hiç hili habarlary ýok, emma Rimlileriň erbet ýagdaýda olardan ýeňilendikleri hakynda köp ýazypdyrlar. “Juliýan” we başgalaryň urşlary meşhurdyr, olaryň gürrüňi gaty uzyndyr…”147 “Taryhy ertekiden saýlamak bilen ylmy deliller esasynda eser döreden soňky taryhçylar, dogruçyllyk bilen şu aşakdaky hakykatlara düşünipdirler: Äşkany patyşalary biziň gadymkylarymyzyň öňe süren pikirleriniň tersine, asly we gelip çykyşy Eýranly däl-de eýsem Turanly taýpalardan, ýagny Partlardan bolupdyr. Part sözüniň dogry aýdylşy “Parth”dyr. Bu kowmyň gelip çykyşy dogrusynda kä gapmagarşylyklardan halas bolmadyk bolsa-da alymlaryň we bilijileriň garaýyşlaryndan şu aşakdaky hakykatlary aýdyp bolar: Adamzadyň aslyny hem gelip çykyşyny öwrenip inçelän alymlar, ýer ýüzündäki ynsanlary üçe bölýärler: birinjisi “Sam” perzentleri, ikinjisi “Ham”yň bärisi, üçünjisi bolsa “Ýafes”iň ogullary, bularyň üçüsi-de “Nuh” Pygambaryň ogullarydyr. Bu üç pudagyň birisi bolan Ýafes ogullaryna “Iskit” diýen ady beripdirler…Iskit kowmynyň önüp-ösüp urbamagyndan köp sanly tire-taýpalar ýüze çykýar. Bu taýpalaryň birisi-de ;Part; bolup Äşkany patyşalary bu taýpadan 147 „ Muhammedhasanhan. E-temados-sältänä“ s. 96-97 196 bolupdyrlar. Arap we Ajam taryhçylaryň olardan dogry habarlary ýok. Beýleki halklaryň alymlary, taryhy dokumentleriň esasynda (bu barada giriş bölümde agzapdyk) olaryň ýagdaýlary hakda ýazypdyrlar. Olardan käsi, parth taýpasy iskit kowmlarynyň biri bolup, olara öň “Parny” ýa “aparny” diýipdirler, olaryň bir bölegi Azof deňiziniň demirgazygyndan ýurtlaryny taşlap Eýrana gelýär, uly topary bolsa, şol töwerekde galýarlar. Kä biriniň aýdyşyna görä parthlar köp ilatly iskit milletinden aýrylyp Horosanda ýerleşýärler. Bir taryhçynyň aýtmagyna görä: Iskitler üç sany adamzat toparynyň biri bolup, bugdaý ireňkli ilata degişlidir. Olar gaty köp sanly tire-taýpalar bolup taryhyň ilkinji asyrlarynyň şertlerine uýgunlykda oturymlylygy söýmän, köplenç mal-gara bilen çadyrlarda ýaşamgy gowy görýärler, olaryň göçüp-gonup ýaşaýan ýurtlarynyň çygry Hazar we Garadeňiz töwereklerindäki çöller bolupdyr…”148 Ýene bir alym seýle yazýar: birnäçe asyr Isa pygambaryň dogumyndan öň asly “Dahy” bolan iskitler Hazar deňiziniň gündogarynda oturypdyrlar, heniz hem olaryň ýurtlaryna “Dehistan” diýilýär. Dehistan bolsa “Dahystan” [Dahlaryň ýurdy, m.] sözüniň gysgaldylmasydyr. Sözi şeýle köp uzatmakdan maksadymyz, okyjylar bu ugurda iş eden aýry-aýry alymlaryň we ussatlaryň sözlerine üns bermek bilen şulary bilsinler: Bir bölegine Eýran we bir bölegine bolsa Turan diýilýän giňişlik, çöllerde ýaşaýan Iskit taýpalarynyň at oýnadan meydany bolupdyr. Ýafes-ibni-Nuhyň bärisi bolan ol taýpalar, bu iki ýurduň çäklerinde ýaýlak we gyşlak edinipdirler, ýagny olar dowamly Hindukoş bilen 148 ýene şol. s. 99-107 197 Kawkaz daglarynyň, Frat boýlaryndan Send derýasynyň arasyndaky giňişliklerde ýurt tutunypdyrlar. Olaryň bir topary bolsa Ýewropa ýurtlaryna göçüpdirler. Emma bu mesele biziň temamyzyň daşynda bolany üçin ol hakda söz etmeýäris… Turanda ýa Türküstanda galan iskitler ýa türkler, - häzirki Türkmenler hem şol kowmlaryň biridir - käleri Eýranlylar ýaly oturymlylyga we ekerançylyga meýl görkezip ösüş ýoluna düşdiler, käleri bolsa türkmenler ýaly öňki ýollaryny dowam etdirdiler…goz (oguz) taýpasy-da şulardandyr. Olar ýaramaz hereketlere ýüz urandyklary üçin taryhyň sahnasyndan ýitip gitdiler. Olar, Keyhosrowyň Amy hem Syr derýlardan geçip söweşeni, şol gadymy Massaţet ýa Massaget taýpasydylar. Açyklanmalara görä Massagetler, iskitleriň bir kowmydyr. “ma” sözi pählewi dilinde “uly” manysyny aňlatýan “meha” sözüniň gysgaltmasydyr. “get” ýa “ţet” bolsa, iskit sözünden gelip çykypdyr, ýagny “uly iskit” , ilaty köp iskit diýmekdir, ţet ýa get sözi ýuwaş-ýuwaşdan arap we pars dillerinde “goz” görnüşine üýtgäpdir. Şeýle ýoýulmalardan hem üýtgemelerden çen tutmak bilen “sit”, “iskit”, “site”, “sekistan”, “sekser”, “seksar” ýaly sözleriň-de bir kökdendigine düşünip bolar. Alymlaryň aglaba köpüsiniň açyklamasyna görä, iskit ady bilen tanalýan ähli taýpalaryň aslynyň we gelip çykyşynyň Turanly bolandygy we “Partlaryň”-da şol taýpalaryň biridigi bize belli boldy. Indi bu taýpanyň takmynan haýsy döwürde Turandan Eýrana gelendigini we haýsy ýurtlarda ýerleşendigini, olaryň gelip gonan ýurtlarynyň ady “Part” bolupmy? ýa-da ol ýurt adyny bu taýpadan alypmy? Diýen soraglara jogap tapmalydyrys… 198 B. e. oz. 456-njy ýylda öz taryhyny ýazan Herodot, Kiýany şalarynyň höküm sürýän ýurtlaryndaky taýpalary sananda partlardan-da at tutýar. Şeýlelikde bu taýpanyň Herodotyň zamanyndan öň amyderýadan geçip Eýranyň çäklerine aralaşandygy doly suratda belli bolýar… Kä ýazyjylardyr taryhçylar Äşkanylar (Ärşaklar, m.) taýpasynyň hem urugynyň oturan ýerleri bolan Part ýurduny edil Pars ýurdy bilen bir hasap edipdirler hemde part şalaryny pars şalarydyr öýdüpdirler. Emma bu bir ýalňyş düşünjeden başga zat däldir, sebäbi, hem Herodot hem-de Isgenderiň ýörite taryhçylary we “Agatanjlus”, “Festus”, “Elize”, “Musa Horeni”, “Lazar” ýaly Ermeni taryhçylary, Ärşekleriň (Äşkanylaryň) ýurtlarynyň Hazar deňizine ýakyn we onuň gündogarynda ýerleşyändigini aç-açan aýdypdyrlar. Emma Pars ýurdy bolsa “Umman” açyk deňiziniň ýanynda ýerleşýär. Mesihi ikinji asyrda ýaşap geçen Grek (Ýunan) taryhçysy “Ţusten” (Ýusten) şeýle ýazýar: “Äşkani şalaryň asly Partinli däldiler, Turanly we gündögarlydylar. Olar Partini ýurduny basyp aldylar we döwletleriniň merkezine öwürdiler, şonuň üçin hem part şalary diýen at aldylar. Ol ýurtlaryň “Part” diýip atlandyrylmagynyň sebäbi bolsa şeýledir: Ärşaklar bu ýurdy almazdan has öň Iskit kowmynyň gaçyp gelen bosgunlary şu ýerik gelip ýerleşýärler, part sözi Iskit dilinde bosgunçy ýa-da ýurtdan sürgün edilenler diýmekdir. Şonuň üçin bu ýurtlara Part diýilýär. Diýmek, iskit bosgunçylary öz atlaryny bu ýurda beripdirler we bu ýurt hem öz adyny Ärşekler (Äşkany) urugyna beripdir…Partlar ençeme ýyllar goňşy döwletlere boýun bolup ýaşanlaryndan soň, birinji Ärsas ýa Äşk (Ärşak) zamanynda olaryň bagty oýanyp, bu 199 ady-sory çykmaýan halk Rim kaýsarlaryna garşy söweş edip başlaýarlar… Miladdan (Isanyň dogumyndan, m.) 50 ýyl öň ýaşap geçen Ýunanly taryhçysy hem jugrafiýaçysy Strabon şeýle ýazýar: Iskit urugyndan bolan Ärsas, Parny ady bilen hem tanalýan we Amyderýanyň boýlarynda ýaşaýan Daýy ýa Dahy taýpasynyň kömegi bilen “Partiýa”(Parfiýa,m.) aralaşyp ol ýeri alýar. Ol, ilkiler gaty hor ýşaýardy we öz oglanlary bilen gaty kyn ýagdaýda özlerini gorap bilýärdiler, olara dowamly çozýan häkimleriň elinden rahatlyklary ýokdy. Ýuwaşýuwaşdan güýçlenip goňşylaryny ýeňmek bilen birnäçe ýeňiş gazanýar, galanlary bolsa onuň ölüminden soň Fyrat we Dijleden Penjaba çenli bolan giňişligi alyp eýelik edýärler… Ýene-de bir jugrafiýa alymy ýazýar : “Part ýurdunyň çägi, gündogarda Hyrat, günortada Kirman, günbatarda Ajam Iragy, Gürgen we deňiz ýakalary, demirgazykda bolsa Iskit ýa Site ýa Seksar ýa-da Türkmen taýpalarynyň ýurdy bolan we Amyderýa çenli baryp ýetýän giňişlikdir” diýýär. Emma Gadymy jugrafiýa alymlarynyň “Parti” diyip salgy berýän ýeri, Hazaryň gündogarynda ýerleşýän bir kiçijik ýurtdyr… Şol sanda ýene bir ýazyjy Part ýurdunyň çägini, gündogardan Härirud, günbatar günortadan Gürgen, demirgazykdan Etek we günortadan hem Turşyza çenlidir diýýär. Emma Herodotyň aýdyşyna görä, “Part ýurdunyň” çägi Horezm, Hirat, Gürgen, Amy we Maryny öz içine alýar. Isgenderiň dünýäni alyp ýören wagty, partlar şol ýerlerde ýaşaýan ekenler… Bulardan başga-da 1846dan 49-njy ýyllara çenli, Darýuşyň emri bilen üç dilde ýazylan “Bistun” daş ýazgylaryny okamak bile meşgul bolan Iňlisli maýor 200 Rawlinsonyň aýtmagyna görä, şol ýazgylarda Eýrany Parsa ýa Parsia görnüşinde ýazylypdyr we parth taýpasynyň adyny bolsa başga ymla (ýazuw şekli) bilen “Parthwa” görnüşinde ýazypdyrlar. Misýo Laseniň tarapyndan okalan Tagty Jemşid ýazgylarynda-da, Eýrany parslar we ol taýpany bolsa, parth we parthwa görnüşinde ýazylypdyr. Bu alymyň pikirine görä “parth” ýa “parthwa” bir Turanly söz bolup onuň manysy bolsa “gaçgak”dyr. Latin taryhçys Ţusteniň hem edil şeýle pikiriniň barlygyny belläp geçipdik. Gepiň gysgasy, şu setileriň awtory gaty köp sanly gadym hem soňky wagtlara degişli awtorlaryň gürrüňlerini hem kartalryny öwrenenimden soň, Äşkanlylaryň ýaşan we “Dehistan” hem “Etrek” jülgesinden ybarat bolan “Parth” ýurdunyň çägini şu aşakdky ýalydyr diýen netijä geldim: demirgazykgündogardan Etek dagy (Köpetdag, m.), günortadan “Alburz” dagy … gündogardan Akderbent we günbatardan hem Teberistana çenlidir.”149 Alym ýokarda gaty köp taryhçylaryň işlerine esaslanyp aýdanlaryny şeýleräk jemleýär: “Eşkanlaryň Eýran we Eýranly, Ajam we Kiýaniler bilen hiç hili baglnşygynyň ýokdygy, kä lakamlary bolsa diňe özlerini soý we şalaryň urugyndan görkezjek bolup ulanandyklary ap-açyk belli bolandan soň, biz olaryň belli derejede soý we ig-baýarlardan bolandygyny-da ýatladýarys. Ýagny Part kowmyndan şalyga ýetenleri, iskit taýpalarynyň uly han-beglerinden bolupdyrlar. Bu pikiriň dogrudygyny bir topar alymlaryň aýdanlary nygtaýar: Agyr bölegi Türküstanda, Amyderýanyň bärisinde, Eýranda we galany bolsa Kaşgar, Hotan we Hytaýda ýerleşen Iskit ýa Turanly ilat, ýer ýüziniň iň 149 ýene şol. s. 111-116 201 tanymal halklaryndan bolupdyrlar. Bu kowmdan Eşkanlylar ady bilen tanalýanlar, Syrderýanyň aňyrsyndaky Turanly taýpalaryň arka durmagy bilen Makadoniýa goşunlaryny ýeňýärler hem-de Eýran topraklaryny eýeleýärler. Belki-de olaryň özleriniň gelip çykyşy-da şol Syrderýanyň aňyrsyndaky turanlylardandyr. “Tasit”, “Agatanjelus” we “Festus” ýaly taryhçylaryň ýazmaklaryna görä olar takmynan 600 ýyl Iskit taypalaryna hökümet edipdirler hem olaryň uly han-beglerinden saýylyp, Eýrany alanlaryndan soň, öz ýolbaşçylygyny soňky nesillerine goýup gidipdirler…”150. Gürrüňimizi Parfiýa döwletini guran we şu gün hem takmynan şol gadymky atlary bilen aramyzda ýaşap ýören Part (Parlar) we Dah (Dý, Daz) taýpalaryň ata-babalary hakda has anygyrak maglymatlar bilen yzarlaýarys: “Günbatar alymlaryň bir näçesi, “Das” ady bilen tanalýan Turan taýpalarynyň bir uly pudagy gadym döwürlerde Hytaý we Sibir tarapdan göçüp Danub derýasynyň boýlarynda gonupdyrlar. Ol ýerden ýene-de Amyderýanyň boýlaryna baryp ýerleşipdirler. Partlar ýagny Äşkanlylar şol uly taýpadan çykypdyr. Mejarlar belki-de Alman we kä beýleki günbatar taýpalary-da “Das”dan gelip-çykypdyrlar. Dogry üns berenimizde, Almanlar bilen Mejarlar Äşkanlylar bilen garyndaşlygy bardyr. Emma Partlaryň Aziýadan Ýewropa gidip, ýene yzyna öwrülmekleriniň gaty kyn meseledigini-de göz öňünde tutmalydyrys…“151 „Äşkanlylar taryhynyň esasy gürrüňini geçen baplarda ýazypdym we Allanyň garaşygy bilen, boş ýerini goýmadym. Emma şeýle-de bolsa, hem gadym 150 151 ýene şol. s.268 ýene şol. s. 183 202 hem soňky awtorlaryň bu baradaky aýdanlarynyň hiç biri gözden gaçyrylmasyn diýen maksat bilen olary, meseläni has aýdyňyrak hem dolyrak görmäge ýardam eder diýen umyt bilen, tertibine seretmeden gaýtalaýaryn: Taryhçylar we etnolog alymlar, partlaryň asly we gelip çykyşy dogrusynda gürrüňi has uzadyp, şol sanda şeýle diýýärler: Bu taypa, Turanda oturan Iskit ýa Sit taýpasynyň bir golydyr. Ýagny olaryň asyl watany Demirgazyk Aziýadyr we ol ýerden günorta tarap göçüpdirler, edil Heýatele (Hun), “Uýgur” we “Özbek” ýaly. Şu günki Türkmenleri Part kowmynyň galanlarydyr diyip düşünmelidirs. Kiýany patyşasy Keýhosrowyň iň güýçli döwründe-de Part ýurdy boýun egmedi we şeýle ýagdaý tä bu patyşalaryň beýik Isgender tarapyndan dargadylan döwrüne çenli dowam etdi. Ýagny Kiýany şalary “Partiýany” beýleki welaýatlar ýaly baş egen ýagdaýda görüp bilmediler… Başga bir taryhçy aýdýar: “Sakas”, “iskit”, “Dahy” we Turanly, aslynda hemmesi bir tapýa bolup aýry-aýry dillerde hem ýurtlarda aýdylşy üýtgäpdir. “Sakas”, “Iskit”, “Dahy” ýa Turanlylaryň oturan ýurtlary Kiýanylar döwründe-de, beýik Isgenderiň ýurdy basyp alan döwründe-de hiç-haçan merkezi hökümete boýun egmändirler. Makadoniýany ýeňen Isgender, şol haýbaty hem güýji bilen, diňe partlar oalryň üstüne çozmadan Türküstana barýan ýollardan geçip gidip bilseler razy boldy. Kä alymlaryň pikrine görä Isgender Hindistandan dolanyp yzyna gaýdanda-da Buluçystanyň geçmesi gaty kyn bolan suwsyz azyksyz ýolundan Eýrana girýär. Şol kynçylyklara, Partlaryň golaýyndan geçmejek bolup ten beren bolmagy ähtimaldyr, sebäbi ol, bu batyr hem edermen halkyň onuň haýbatyna zeper ýetirer öýdüp gorkan bolmaly… 203 Başga biri aýdýar: Äşkanlylar Türk asylly bolansoňlar, hökümet etmekde gahar-gazaba meýllidiler we öz raýatlaryndan diňe bir boýun egmekleri däl-de eýsem alkyşlanmalaryny-da talap edýärdiler. Din, dil we däp-dessurlarynda Eýranlylar bilen olaryň arasynda hiç-hili meňzeşlik bolmansoň, hiç-haçan Eýranly halk köpçüliginiň tarapyndan kabul edilmändirler. Ýene birisi aýdýar: Daýy ýa Dahy taýpasy häzirki Horasanyň bir böleginde ýurt tutup çadyrlarda ýaşadylar. Hazaryň gündogarynda ýerleşýän ýurduň ady bolan“Dehistan” sözi, kä birleriniň çen edişiniň tersine, Dehistan (köp obaly ýurt) bolman eýsem “Dahystan” ýagny “Dahlaryň ýurdy” diýmekdir. Ol, wagtyň geçmegi bilen köp aýdylyp “Dehistan” bolupdyr. Herodot ýazýar: “Keýhosrowa boýun egen taýpalaryň biri-de Dahy taýpasy bolupdyr.” Bu sözden we beyleki aýdylyp ýazylanlardan, “Iskit”, “Masaţet”, “ţet”, “Das” ýa “Daz” we “Dahy” we “Party” hemmesi bir kowm bolupdyr diýip düşünip bolar. Olaryň dini, dili we däp-dessurlary bir bolup, “Danub” boýlaryndan tä Almanyň “Senur”yna we Garadeňizden Kawkaza, Hazaryň demirgazyk we günbatar kenarlaryna, bütin Türküstana we Syrderyanyň boýlaryna hatda Kaşgara we Hytaýa çenli aralyklarda ýaýrap ýurt tutupdyrlar. Olaryň atlarynyň aýry-aýry görnüşlerde bolmagynyň sebäbi bolsa, haçan-da bir taýpa beýlekileri ýeňip üstün çykanda ähli taypalary şol taýpanyň ady bilen tutulypdyr. Eger-de dogry üns bersek bu taýpalaryň dogry we doly ady, gündogar taryhçylarynyň ýazyşy ýaly “Tuaranlylar” ýa Turanly taýpalardyr… 4-nji we 5-nji asyrlardan başlap bu taýpalara “Hun”, “Heýatele”, “Islaw”, “Tatar”, “Hazar” ýaly atlar beripdirler… Başga bir awtor aýdýar: Dahy taýpasynyň Aziýa we Ýewropanyň aralygyndaky giň sähralarda 204 ýaşandyklaryna we olaryň mal-garalarynyň Danub boýlaryna çenli öri meýdanlary bolandygyna şüphe ýokdyr. Part taýpasy ýa Äşkanlylar-da hiç şüphesiz şu taýpadandyr. Ylaýta-da Horosanda oturan we Äşkanlylara hökümete ýetmekde kömek beren bölegi “Gur” taýpasyndan bolan we ilkiler Don hem Wolga boýlarynda oturan “Seljuklar”-da “Dah” taýpasynyň Äşkanly urugyndandyr. Olaryň gündogara gelip, Türküstan, Horosan, Eýran we Anadolyda özbaşdak Seljuklar döwletini gurdular. Ajamlaryň mukaddes kitaplary bolan we pählewi dilinde ýazylan “Zänd”, “Awesta” we başgalarda “Dahy” taýpasyndan köp söz edilýär we olaryň ýurtlary Hazar deňziniň demirgazyk gündogary hasap edilýär, emma “Partýa” we “part” hakynda ýekeje söz hem ýok. Şonuň ýaly-da “Aşur”(Assir) ýazgylarynda-da olardan at tutulmaýar. Bir awtoryň aýdyşyna görä: Isa pygammerden bir näçe asyr öň “Dahy” ýa “Daha” diýilýän iskit taýpasy Hazar deňziniň günortagündogarynda oturypdyrlar we olaryň oturan ýurtlaryna heniz hem olaryň ady bilen baglylykda “Dehistan” diyilýär. Bu taýpa şol ýerden Eýrana aralaşypdyrlar we Garadeňiziň ýakalaryna çenli baryp ýetipdirler. Ýerli Eýranlylar bilen bularyň arasyndaky duşmançylyk olaryň däp-dessurlarydyr gylykhäsiýetleriniň bir-birine meňzemeýänliginden belki-de olaryň yurtlaryna girmeginden ýüze çykandyr… Doly suratda belli bolan mesele şu aşakdakylardan ybaratdyr: Syrderýa, Amyderýa we Fyrat (ýefrat) derýalarynyň aralygyndaky ülkeler köplenç türkleriň eýeliginde bolupdyr. Turanly taýpalar yzyzgiderli Demrigazyk Aziýanyň alyslaryndan hereket edip, bu ýurtlary alypdyrlar. Eýranyň ýerli şlarynyň bu ülkelere hökümet eden döwürleri, birinji gezek 205 Kiýanylar döwri, ikinji gezek bolsa Sasanylar döwridir. Ondan galan döwürleri, Türkleriň ýeňiş gazanyp höküm süren asyrlary diýip düşünmelidir… Ýunanly, Rimli (Rumly), Çinli, Arap we Ajamyň ähli taryhçylary, iň gadym eýýamlardan bäri iskit ýa Turanly ady bilen tanalan ütrkleriň Çine, Hinde, Awropa, Müsüre we başga yurtlara eden çozuşlaryny ýazypdyrlar. Bu kowm ýagny iskitler ýa Tatarlar birnäçe tire-taýpalara bölünýärler, emma olaryň asly bir jynsdan bolansoň, däp-dessurlary, edim-gylymlary we gylyk-häsiýetleri deň ýa-da bir-birine gaty ýakyndyr. Olardan “Ţet”, “Get”, “Siyusi”, “Ýet”, “Çet”, “Jat”, “Dahy” ýa “Daýy”, “Part”, ýa”Bart” ýaly taýpalary at çekmek bolar…”152 Hormatly okyjylar! Ýokarda görşümiz ýaly Parfiýa döwründe ýaşan alymlaryñ tarapyndan galdyrylan, we ýa olaryň işlerine esaslanmak bilen ýazylan ähli dokumentlere görä, beyik Parfiýa döwletini gurup bäş ýüz ýyl dowam etdiren halk, biziň göni atababalarymyz ýagny şu gün hem aramyzda ýaşap ýören “Par”, “Daz”, Sakaw, Sakar ýaly taýpalarynyň aňyrsydyr. Sebäbi ýokarda görşümiz ýaly bu taýpalaryň şol gadymy atlarynyň biri “Part” ýa “Parn” , beýlekisi bolsa “Dah” ýa “Daý” bolupdyr. “Par-t” we “Par-n” sözleriniň soňundaky “-t” we “-n” harplaryň ikisi-de ýokarda-da belläp geçişimiz ýaly, gadymy Türki diliň köpligi aňlatýan (-at, -it, -yt, -an, -in, -yn) goşulmalary bolup153, iki görnüşi-de “Par-lar” diýmekdir. “Dah” we “Daý” sözleriň-de “Daz” bilen bir sözligini alymlaryň birnäçesi nygtapdy, şonsuz hem olaryň aslynda bir 152 ýene şol. s.300-306 Serst: K. Grönbech „Türkçenin Yapisi“ Ankara-1995, s. 51,58,59 we Talat Tekin „Orhon Yzytlary” Istanbul-2003, s. 102,107 we S. Atanýazow “Şejere” Aşgabat-1994, s. 143-144 153 206 sözligini duýmak kyn zat dälmikä diýýärin. Şü günki Türkmensähradaky, ululy-kiçili 12 obadan ybarat “Daz iliniň” hem şol gadymy Dehistanyň (hakykatda Dahystan ýa Dazystanyň) edil birnäçe on kilometir günortasynda ýerleýändigi-de örän gyzyklydyr. Balkan welaýetinde ýerleşýän gadymy Dehistanyñ töweregindede başga tireler bilen birlikde Dazlar-da ýaşaýar. Bu iki taýpa öz nobatynda iňňän uly taýpalar birleşigi bolan Saklaryň (Iskitleriň) häkim toparyny düzüpdirler. Bu ugurda ýene-de gaty kän faktlar getirmeklik kyn däl, ýöne meseläni gaýtalap oturman, bu bölümi, iň täzeräk ýazylan işleriň käbirine salgylanmak bilen aýaklaýarys. Günbatar taryhçysy R. Girşmän şeýle ýazýar: “Biz özümiziň Partlaryň gelip-çykyşy hakyndaky elimizde bar bolan gaty az maglumatlar bilen, olaryň “Daha” iliniň (kowmynyň) bir taýpasy bolan “Parni”lere degişli bolandygyny kabul edip bileris. Dahalar, “Sak” taýpalar birleşiginiň bir bölegi bolup, Hazar deňizi bilen Aral gölüniň aralygynda ýaşapdyrlar. Bu kowm, atlylar we beýleki söweşijilerden ybarat bolup, gadym ýazyjylaryň aýtmaklaryna görä, uruş meýdanynda ölmegi özlerine uly bagt hasap edipdirler we tebigy ölümi bolsa gabahat hem utanç bilipdirler. Alymlaryň pikrine görä, iki dogan “Ärşak” (Arsace) we “Tiridat” (Tiridate) öz söweşijileri bilen, başga-da bäş sany baştutany bilen birlikde, ýokary Tejen töwereklerini alypdyrlar. Balhyň patyşasy olara hüjüm edipdir, emma olar bu howpdan gaçyp goňşy ýurtlara giripdirler we ol ýeriň şasyny öldüripdirler. Iki ýyl soň Ärşak urşda ölýär, emma yzygiderli söweş ýagdaýynda bolan Partlar, Tiridatyň ýolbaşçylygynda, häzirki Hazar-aňyrsy, Eýran we Orsýet çäkleriniň aralygyny öz içine alýan bütin regýonlary eyeleýärler. Tiridat şol daglarda özüniň ilkinji paýtagtyny dikeldýär. Ol, 207 bürgüdiň ketegi ýaly berk hem el-ýetmezdi. Az soňra bolsa ýene bir şäher gurup oňa bolsa urugbaşy “Ärşak”yň (Asaak, Arsak, Assak görnüşlerinde-de ýazylypdyr) adyny dakýarlar hem-de “Tiridat” ol ýerde şalyk täjini başyna geýýär… “Parn”laryň bu aralaşmagyny, uly Sak illeriniň bütin Eýrany agtar-düňder etmek maksady bilen başlan ilkinji aýaga galmalary diýip hasap etmek bolar. Bu hereket Ýunanlylaryň Balhdaky häkimiyetine soň berýär. Ärşak, Ýüz-derweze (Hecatompylos), Hegmetana [häzirki Hemedan. Kä Azerbeýjan alymlary onuň gadym adyny Ak-batan hasap edýärler, B. Gerey] we Tisfun, bu çarwa halkyň dört ösüş etabynyň dört paýtagtydyr. Bu halk iň ösen we şäherli bolan döwründe-de özleriniň milli däp-dessurlaryny 154 saklapdyrlar…” “Merkezi Aziýa çarwalarynyň takmynan b. e. oz. 123-nji ýyldaky çozuşy, Balhdaky Ýunan hökümetini süpürip taşlaýar. Amyderýanyň gündogar jülgeleri, birleşen iki taýpanyň eline geçýär: Sakarukaye (Sacarauques) günbatarda, Ýuweçi (Yueh-chi) gündogarda…”155 “Bu ýurtda ýaşaýan Eýranly kowmlar, içerki işlerinde Partlara gaty ätiýaçlylygyny saklapdyrlar, belki-de olar başdan bu şalara we olaryň töweregindäkilere garşy duşmançylyk edip gelendirler. Partlaryň birnäçesi, kynçylyklara gabat gelen pursatlarynda Pars ýa Maddan haraý gözlemegiň ýerine özleriniň Hazaryň gündogarynda ýerleşýän sähralardaky garyndaşlaryna ýüz tutýardylar. Bu kwomlaryň Part urugy bilen gatnaşyklary hiç-haçan 154 155 R. Ghirshman, “Iran äz agaz ta islam” Tehran-1972 (1350) ýene şol. s. 293 208 kesilmeýär. Belki-de şonuň üçindir, gündogar taryhçylary ylaýta-da Ermeni ýazgylarynda “Kuşanlary”-da Partlara degişli görkezýärler…”156 S. Atanýazowyň ýokarda ady geçen ;Şejere; kitbynda Parlar hakda şeýle mglumat bar: “Ärsarylaryň çekiç urugynyň we Gyzylarbat raýonynda ýaşaýan Tekeleriň düzüminde parlar diýen tireler bar. Bu etnonimleriň ýüze çykyşy barada alymlaryň arasynda iki çaklama bar. Olaryň birinjisine görä, Parlar gadymy Parnlar diýen halkyň galyndysydyr. Parnlar gadymy Dahlaryň bir taýpasy bolup, olar orta asyrlarda hut Gyzylarbat etraplarynda ýaşapdyrlar. Biziň eramyzdan öňki III asyrda Parnlaryň Tejen töwereklerinde göçüp-gonandyklary barada-da maglumat bar. Gyzylarbadyň ýer-ýurt atlarynda Parnlaryň galdyran yzlary şu wagta çenli saklanýar. Meselem, bu etrapyň orta asyrlardaky Ferawa (Paraw) , şu ýerdäki dagyň Partaw, Paraw obasyndaky gadymy mawzeleýiň Parawbibi , Gyzylarbat gumundaky Par diýen guýynyň atlarynda, Par diyen etnonime duş gelýäris. Şu raýonyň Parnuwar obasynyň ady hem aslynda Parnwart bolup, ol “Parlaryň galasy” diýen manyny aňladypdyr. Bu adyň Parn böleginiň yzyndaky –n, ähtimal, köplük goşulmasy bolmaga çemeli… Par sözüniň gelip çykyşy baradky ikinji çaklamanyň tarapdary garagalpak alymy D. Aýtmuratow bolup, ol bu sözi gadymy Awar/war diýen halkyň adyna syrykdyryar we onuň manysyny “depesinde gulpak goýýanlar” diýip düsündirýär… Sözümiziň ahyrynda, Par-Parn diýen gadymy etnonimiň Nohurlylaryn Parraş, Alilileriň Parhaýly tireleriniň atlarynda-da duş gelýändigini belleýäris.”157 156 157 ýene şol. s. 311 S. Atanýazow-Şejere-s. 183-4 209 Alym kitabynyň “DAZ” taýpasyna degişli bölüminde şeýle yazýar: “Ýomut, Salyr, Teke taýpalarynyň düzüminde, şeyle-de Nurata türkmenlerinde Dazlar, yomutlarda Daz-Badrak diýen urug-tireler bolup, olaryň ady iňňän gadymy türki Daz, Taz diyen taýpa bilen baglanyşyklydyr. Başgyrt alymy R. G. Kuzeew Özbek, Gypjak, Gyrgyz, Gazak, Başgyrt, Nogaý ýaly, ençeme türki halklaryň we taýpalaryň düzüminde bar bolan Taz, Daz diýen uruglaryň gadymy türki eýýämde SaýanAltaý daglarynyň eteginde uly taýpa hökmünde ýüze çykyp, soňra dürli türki halklaryň düzümine girendigini ýazýar. Käbir alymlar Daz sözüniň häzirki “kel” manysyndan ugur alyp, ony taýpabaşynyň lakamy hasap edyärler. Bu pikir ynançly däl, ýöne adyň hakyky manysy barada elimizde häzirlikçe başga tutaryk ýok.”158 Alym soň DAH, DAÝ ady şeýle düşündirýär: “Türkmenleriň iňňän gadymy ata-babalarynyň biri bolan Dahlar “Saklaryň” bir bölegi bolup, biziň eramyzdan öňky II. müňýyllykdan tä arap basybalyjylaryna çenli (VII asyr) uly halk bolup, ol Hazar deňziniň kenarlarynda, Gyzyletrek, Gyzylarbat we Nebitdag etraplarynda ýaşapdyr. Bu halkyň gadymy paýtagtynyň galyndylary Dahystan (Dehistan, ýagny “dahlaryň ýurdy”) diýen at bilen Gyzyletrek raýonynyň töwereginde häli-häzire çenli saklanýar. Dähli, Däli diýen at bilen bu halkyň ululy-kiçili bölekleri ençeme türkmen taýpalaryň arasyna giripdir (Günbatar Garagumdaky Dähli diýen guýynyň ady hem dahlar bilen baglanyşyklydyr). Garagalpak alymy Daulen Aýtmuratow Dah diýen etnik ady Sak 158 ýene şol. s. 133-4 210 etnonimine syrykdyrýar we ony “kekilli”, “gulpakly”, “depesinde örülen saç goýýanlar” diyip düşündirýär.”(ýene şol) Günbatar alymy Ser Persi Saýks şeýle ýazýar: “Äşkanly (Ärşaklar, m.) urugynyň gelip çykyşyny doly anyklamak bolmaýar, sebäbi, Rum (Rim) we Grek taryhçylarynyň bu barada aýdanlary örän gapmagarşydyr, emma şeýle-de bolsa belli bolan zat olaryň ýerli halk bolman [bu ýerde Eýran hakda gürrüň gidýär, m.] eýsem, daşary ýurtlardan gelendikleridir… Bu gelmişekler demirgazykdaky Turanly taýpalardan bolan we sähralarda ýaşaýan “Dahe” taýpalaryna degişli “Party” atly taýpadyr. Olaryň ýurdy Hazar Deňziniň gündogaryndaky häzirki Ýomut türkmenleriniň oturan yurtlary bolupdyr. Olar Arbil meýdanynda goşunyň sol golunda söweşipdirler. Ahalda, Etrek derýasynyň demirgazygynda milady üçünji asyrda, hatda ondan hem has öňler, Dehistan adynda bir regýon bolup, onda şol at bilen hem bir şäher ýerleşýän eken. Eýranlylaryň aýtmagyna görä bu şäheriň gurujysy epiki döwürlerde ýaşan Keýgubad atly bir pälwan bolupdyr. Ol ýerler heniz hem “Dehistan” diýlip atlandyrylýar. Üstesine-de, men şu meseleleri yzarlap ýören wagtym, ýomutlaryň ;Daz; taýpasynyň arasynda, olaryň aňyrsy şalar urugyndan bolandygy hakynda rowaýat barlygyny bildim. Şonuň üçin hem ýomutlar olary gaty sylap özleriniň ig-bayarlary hasap edýärler. Men bu atlaryň “Dahe” sözünden gelip çykandygyny bilýärin we bu barada mundan köp sözlemek islemeýärin…”159 Meniň özüm hem (B. Gereý) 1957-nji yylyň tomus tätilçiliginde, ;Daz; iliniň Küýzeli obasynda bir aý çemesi klasdaşymyň kakasy bolan “Köşşi hajy” atly ýaşulynyň 159 Ser Persi Sayks… s.411-412 211 öýünde myhmançylykda bolan wagtym, edil ýokarda ady geçen alymyň aýdyşy ýaly, adamlar özara gürrüňlerinde, “biziň aňrymyz uly şalardan bolupdyr” diýip magtanardylar. Olaryň (hem-de Gojuk laryň we Agatabaýlaryň) arasynda Köşşi, Ärşek, Alan, Ärşi, Orşy, Süren ýaly, meniň üçin deliräk bolan atlar-da bardy. Men ol wagtlar bu zatlaryň gaty uly taryhy ähmiýetiniň barlygyny bilmesem-de, özüme geňiräk bolansoň hakydamda galan bolmaly, sebäbi şol wagtlar, soňsoňlar hem “Dazlaryň aňyrsy haýsy şalara ýetýärkä?” diýen sorag, hakydamda ýaşaýardy. Indi görüp otursak olaryň hem-de “Parlaryň” aňyrsy şol gadymy Part (Parfiýa) şalarynyñ urugyndan gaýdypdyr. Gürrüňimizi 1993-nji ýylda Türkiýäniň Akdeniz Uniwersitesiniň tarapyndan geçirilen sempozýumda çykyş eden prf. Dr. M. Fahrettin Kyrzyoglunyň “Türküstan we Anadolyda Teke Türkmenleri” atly makalasynyň biziň temamyza degişli bölümi bilen aýaklaýaryn: „B. e. oz. 256 ýylynda, Makedonýaly Isgenderiň yzlaryndan bolan we Bakteriya (Horasana), Eýrana we Anadola-da höküm ýöreden Selewkoslylara garşy ilkinji gezek aýaga galyp garaşsyzlyk baýdagyny galdyran Teke Türkmenleriň ata-babalary bolupdy (Ýunan dilinde ;j, ç, ş; ýaly diş sesleriň bolmandygy hem unudulmasyn). Bu ýerdäki [gürrüň Türkmenistan hakynda gidýär, B. G.]. Iskit (Sak) taypalaryndan bolan “Daha” (Taka/Teke)leriň “Aparn”(Parn) urugyndan “Arsakes” (Arşak), milli göreşde ýeňiş gazanyp, b.e.o.250-nji ýyl Selewkoslylary öz ülkesinden çykrmak bilen garaşsyzlyk gazandy. Özi, söweşleriň birinde ölenden soň ýerine geçen (II. Arşak lakamyny alan) dogany Tiridat Hyrkan (Gürgen) ülkesini hem alandan soň häzirki Astrabat şäheriniň jaýynda ýerleşen 212 Zadrakartaýany paýtagt edinip, “Partlylar”-da diýilen döwleti gurdy. B.e.o. 247-nji ýylyň 14-nji April gününden başlanýan “Partly”(Arşakly) takwymy (Kalendary), soňlar Mezopopamýa ülkesinde-de ulanylýar. (III.Arşak) Artaban (b.e.oz. 214-196), Selewkosly II. Anitokusy ýeňenden soň Ekbatan*(Hemedan)y paytagt edindi. (V. Arşak) Mitradat (174-136) Demirgazyk-Hind (bu günki Pakistan) bile Mezopotamýa we Kawkazlara baryp, Fyrat derýasynyň solundaky ülkeleri alandan soň, “Şalaryň şasy” diýen lakamy gazandy. Anadolyda Selewkoslylary ýeňmek bilen Fyrat derýasyna baryp ýeten we Romalylaryň ýeketäk bäsdeşi bolan “Arşakly Partlylar Türkmen döwleti”, (XII. Arşak) “Oredes”(56-47) döwründe, b.e.o. 53-nji ýylyň Maý aýynda, Krasusyň goşunyny Urfanyň golaýyndaky Karha (Haran)da ýeňdi … (XIV. Arşak) I. Wologes (b.e.soñky. 51-75) hökümetiniň ilkinji ýylynda Romalylary (Rimlileri) yeňip, Armeniýa merkezi ”Artaksata” tahtyna dogany Tiridaty oturtdy hem-de onuň şalygyny Rimlilere ykrar etdirdi. Şeýlelik bilen Arşakly/Part döwleti, parsly Sasan ogly I.Ardeşiriň (b.e.s. 226-241) iň soňky Part şasy V. Artabany ýeňip gyşlak paýtagt bolan Bagdadyň ýakynyndaky Tisfuna girmegi bilen synýar we soňlaýar. “Umumy Türk Taryhymyzyň” iň uly bilermeni merhum ussadymyz Ord. Prof. Dr. Ahmed Zeki Welidi Togan, Arşak/Part döwletiniň gurulyşy we urugynyň köki dogrusynda şeýle maglumatlar berýär (Grek-Bakterian döwletinden soňra): “Ýakyn-gündogar hem Eýranda häkimiýet, gelipçykyşy boýunça bir Iskit tiresi bolan Arsaklylaryň (b.e.oz.250-b.e.soñ.226) eline geçipdi. Bu şalyk urugyň gurujysy Arsak, şol döwürde Ogurjaň golaýynda Hazar 213 deñizine guýandyğy bilinen Amyderýanyň Sarygamyş gölüniň aşak bakasynda, ýagny häzirki Aday/Adagy taýpasynyň oturan ýerlerinde ýaşan, Göçme hem maldar Dahe ýahut Dae kowmynyň Aparn ýahut Parn belki-de Baran tiresinden gelip-çykypdyr… Parn ýa Aparn ady ýaly, bu Daheleriň-da STRABON (XI, II / 2,8)da ýatlap geçilen Ksanti we Bissurlar ýaly taýpalaryň atlary ýaly, bize taryhda belli bolan türk taýpalaryň atlary bilen gabat getirmek mümkindir… Arsak sözüne gelenimizde bolsa, Ýunan we Latin dillerinde ;j, ç, ş; ýaly diş sesleriň bolmandygy üçin, ;Arsak; görnüşinde ýazylan lakamyň asly, Kartul (Gürji), Sürýani (Syrýaj) we Graban (öli klisa ermeniçesi) tekstlerinde ýazylyşy ýaly “Arşak”dyr. Bu gün diňe Grigorýan-Hay ermeni taýpasynda erkek ady hökmünde ulanylýan ;Wardan/Wartan; ady ýaly “Arşak”-da, Türkmen-Partly / Arşaklylardan galmadyr (“A Survey of Persian Art”,Valume I Text, London. New York 1938,XX ”IV. Partian Art” bölümi, s. 480-490). Gadym türkçede “Arşak/Erşek”: Bars bile Aýy gatyşygyndan emele gelen bir ýyrtyjynyň adydyr. 1280nji yylda Azerbeýjanyň Töwriz şäherinde ýazylan “Ajaýebul-Mahlukat” atly kitapda: “Kaçan kim Bars ile Aýy karylsa, ikisinden bir ajayyb Janawar(hatda pili öldürýän ýyrtyjy) dogar ki, ana Erşek(Ärşek) derler” (“XIII. Asyrdan Günümüze Kadar Kitablardan Toplanmyş Tanyklaryla TARAMA Sözlügü I” Istanbul 1943, TDK Ýaýyny, s. 247). Hunlaryň hökümdarlaryna “Evren” (Ajdarha), Ýabgulary-da “Büke” (Böke=Ajdarha AŞGALY M. III,227), Musulman Garahanlylaryň “Arslan” we “Bugra” ýaly örän güýçli haýwanlaryň atlaryny lakam hökmünde ulanylşy ýaly; Daha Türkmenleri-de 214 özleriniň 36 hökümdarlary üçin “Arşak” ady lakam hökmünde ulanypdyrlar, Ýunan dilinde basylan zikkeleriň ýüzünde-de tegelek sakally portretleriň ýanyna “Arsakoy” diýip ýazylypdyr. (“Kapçaklar”,s.211, 216)… “Gadymy Dahalary Türkmenleriň Teke taýpasynyň ady bilen baglanyşdyran (1850de Parisde) VIVIEN DE SAINT-MARTINE we (1938de Moskowada) S.P. TOLSTOWyň pikirleri, örän dogry bolup biljek düşünjedir. Çünki Teke ady Göroglynyň Azerbeýjan wariantynda Taka (Türkmeni) görnüşinde geçýär. HERODOT (I,125) “DAHOI”leri, şonuň ýaly hem Margiana / Maryda diýip agzalan MARDI we DROPIKler ýaly göçme çopan diýip suratlandyrýar. “AMMIANUS (XXII,8) bolsa, DAHAlary Pontosda Kolhlara ýakyn ýaşaýan BIZAR we (Ispide ady geçýän/M.F.K.) SAPER, ýagny BIZAL we SABIR diýilen we soňlar HAZARlaryň arasynda görülen iki taýpa bilen bilelikde agzap geçilipdir.TACITUS (Annales,XI,10)de, Sind diýip atlandyrylan Gugan we günortasyndaky taýpalary, Arýeniň demirgazygyndaky DAHAlary Arýany bolmadyk taýpalar hökmünde agzalypdyr. Hind çeşmesi RIGWEDA-da Dahalary, Dasa we Derbika adynyň aşagynda agzalypdyr.“160 160 Fahrettin KIRIZLIOGLU, Akdeniz Üniversitesi, Antalya-1993. Sempoziyum makalalary, s. 115-131 215 VIII- „Nusaŷdan tapylan ŷazuwlar“ (Partlaryň kimligine ŷene bir subutnama) Nusaŷdan tapylan küŷze döwükleriniň ŷüzünäki ŷazuwlaryň teksti tanymal alymlaryň çeken 53 ŷyllyk zähmetlriniň netijesinde 2001-nji ŷylda Londonda çaptan çykdy. Hakykatda bu gymmatli eser, Aşgabadyň Ylymlar Akedemiŷasynyň kitaphanasynda saklanŷan nusganyň has dolurak görnüşi bolmaly. Biz güŷjümiziň çatdygyça bu eseriň transkripsiŷasyny, transliterasŷasyny hem-de terjimesini dykgat bilen gözden geçirmek netijesinde edinen maglumatlarymyzy hem-de bu baradaky düşünjelerimizi, ŷokarda aŷdylanlara ýene bir subutnama hökmünde, aşakdaky bölümçeler esasynda okyjylarymyzyň dikgatyna hödürleŷäris: 1- Tekstleriň düşündiriş bölüminiň gysgarak terjimesi: „1948-nji ŷyldan başlap Günorta Türkmrnistan Ekspeditsiŷasy prof. M. E. Massonyň ŷolbaşçylygynda gazuw işlerini Nusaŷda geçirip başladylar. Netijede köp sanly ŷüzi ŷazuwly küŷze gaplaryň böleklerine gabat geldiler. Ŷazuw, küŷzeleriň ŷüzüne gara siŷa bilen ŷazylypdyr. Şol wagtlar arheologlar bu ŷazuwlaryň Arami ŷazuwlaryna gabat gelŷndigini öňe sürdiler. Soňraky barlaglar ony „Part ŷazuwy“ diŷip atlandyrmaga mümkinçilik döretdi… Nusaŷyň şol döwürdäki (b. e. oz. birinji ŷüzŷyl) ady „mtrdtkrt“ (Mihirdatkrit) bolupdyr*161. 161 *: „MTRDTKRT“ goşma sözüniň birinji sözi „MTRDT“ Türkmenlerde iň ŷörgünli at hökmünde saklanyp gelen „Myrat“ sözüniň gadymy görnüşi bolmagy ähtimaldyr. Sebäbi Alymlaryň „Mitirdat“ 216 M. E. Masson bu ŷazuwlaryň kopiŷasyny öňki Şuwrewiniň birnäçe gündogary öwrenijilerine iberdi, emma olardan diňe M. M. Diakonow bu ŷazuwyň syryny açmak işine girişdi… Ol birnäçe alamatlaryň syryny açyp okamagy başardy. Tekstde belli bir Eŷran diline degişli söz tapmady. Ol öz semitist dogany I. M. Diakonowy bu işe goşulmaga çagyrdy we soňrak bolsa, tekstdäki birnäçe sözleriň formasy we daş görnüşi Arami diliň sözlerine gabat gelŷändigi dogrusyndaky düşünjäni esaslandyrdy: (ZNH ;bu; , HN‟LT ;ödemek; , ŠNT ;ŷyl; , QRY ;çagyrdy; , KRM‟ ;sirke; , HYTY ;getirdi; we ‟L, MN, B ŷaly predloglar). Şol bir wagtyň özünde-de ol, Arami gözgaraŷyşdan, köp ŷerlerde bu ŷauwyň elipbiŷi düzgün-kadadan çykŷandygyny, kä sözleriň Eŷran diline degişlidigini, şonuň ŷaly hem tekstiň Eŷran wariŷantynda ŷazylan bolmak ahtimanyda göz öňünde tutmalydygyny belläp geçŷär. Soň Eŷran diliniň linguisti (dilçisi) V. A. Livshit hem bu ŷedi sany küŷze bölegindäki ŷazuwyň syryny açmak üçin, üçünji agza hökmünde topara alyndy. Ol, bu ŷazuwyň sintaktis jähätini, has anygy fnotika aŷratynlyklaryny göz öňünde tutmak bilen, onuň iň dogry ady „Part ŷazuwydyr“ diŷen karara geldi. Bu ŷazuwyň ilkinji we iň ähmiŷetli transliterasŷasy (ŷazuwyň elipbiŷini kesgitläp başga bir şeklinde okan sözi Ärsaklaryň Aşgabatda tahta oturan ilkinji şasynyň adydyr. Hut şonuň üçin hem Türkmenlerde saklanyp galmagy-da örän tebigy hadysadyr. Bu adyň ikinji bölümi KRT bolsa „Kert“ bolmaly, sebäbi Nusaŷ Köpet dagyň etegindäki kertde ŷerleşŷär. Netijede bu ady häzirki zaman Türkmen diline uŷgunlykda „Myratkert“ ŷazylsa has dogry bolar diŷip düşünŷärin. Görşümüz ŷaly alymlar hem öz garaŷyşlaryna we ene dilleriniň aŷratynlyklaryna uŷgunlykda bu söze (we beŷleki sözlere-de) dürli Çekimli harplar artdyrmak hem-de çekimsiz harplary üŷtgetmek arkaly dürli görnüşlerde ŷazŷarlar. B. Gereŷ 217 ŷazuwyň harplary bilen garşylaşdyryp görkezmek) we düşündirişlerini, bu küŷze bölekleriň kopileri bilen birlikde 1951-nji ŷylda çapdan çykaryldy. Bu neşir, ŷazuwyň haŷsy dile degişlidigi hakynda örän uzak hem gazaply jedellere ŷol açdy (Partçamy ŷa Aramiçamy?). Bu öwreniji toparyň agzalary wagtlaŷynça özleriniň resmi işlerini goŷup, bar ünslerini elŷeterde bolan şol küŷze böleklerine gönükdirdiler. Emma 1951nji ŷyldan başlap Köne Nusaŷdan tapylan köp sanly Part ŷazuwly küŷze bölekleri getirildi. Awtorlar M. E. Massonyň ekspeditsiŷalaryndan toplanan bölekleriň okalmagy hem neşir edilmegi baradaky geňeşlere gatnaşmagy özlerine wezipe edindiler. 1951-nji ŷyl töweregi, ŷazuw ŷadygärliklriň sany150den geçipdi… Hem 1948 de tapylan hem-de 1951-nji ŷylda Köne Nusaŷda geçirilen gazuw-agtaryş işlerinde çakyr ammaryndan tapylan küŷze bölekleriň iki toparynda-da seneler Ärsaklaryň ŷyl hasaby esasynda ŷazylypdyr, olar b. e. oz. birinji ŷüzŷyla degişlidir. Ärsaklar hasaby b. e. oz, 247-njy ŷyldan başlaŷar. Meselem b. e. oz. ŷüzünji ŷyl, Ärsaklar hasaby bilen 147-nji ŷyl bolŷar… M. M. Diakonowyň bimahal aradan çykmagyndan soň, bu ŷadygärlikleriň (Küŷze bölekleriniň) düzgün-tertibe salyp neşire taŷynlamak işleri I. M. Diakonow bilen V. A. Livshits dowam etdirdiler. Köne Nusaŷdan tapylan ŷazuwly küŷze bölekleri Leningrada getirilip gadymy miraslar jaŷynyň gündogar bölümine ŷerleşdirildi. Nusaŷ tapyndylary belli düzgün-tertip bilen arhiwe ŷerleşdirilmeden, gelşi ŷaly jaŷyň ikinji gatynda goŷuldy. Bu dokumentler aslynda diňe, doly düzgüntertibe girmedik edaranyň ammaryndan (Madustan) çykan bozuk sahypalardan ybaratdy. Olaryň aglaba köpüsiniň mazmunyndan çykŷan netije-de edil şonuň 218 ŷalydy, ŷagny olar bar bolan çakyr hem sirke humlarynyň dokumenti hem-de şol harytlaryň ammara gowşandygyny ŷönekeŷje hasaba alynmakda ulanylan dokumentlerden ybaratdy. Bu harytlar belli obalardan, üzüm meŷdanlaryndan hem-de belli şahslaryň tarapyndan iberilip, olaryň atlaryna hasaba alynypdyr. Nusaŷ tekstleriniň ŷüzde togsan götüriminde (%90) gaŷtalanylŷan ap-açyk formul, alymlaryň ylaŷta-da Vinikowyň 1954-nji ŷylda açyklamasyna görä şu aşakdakydan ybaratdy: BHWT‟ ZNH (ŷa BHWMTH ZNH) ,in this jar, ŷagny ;Bu humda; … Tekstlerde belli bir hat formasynda iň köp gaŷtalanŷan mesele: ;bu humda köne çakyr;, ;bu humda täze çakyr;, ;bu humda sirke; ŷaly sözlemlerden ybaratdyr. Beŷleki bir topar bölekler bolsa, örän ŷönekeŷje görnüşde hasaba alyş (registrasŷa) dokumentler topry bolup, olarda dowamly: gelip gowuşŷan çakyr ŷa sirke humlary, olaryň gowuşan taryhy, küŷzelerdäki çakyr ŷa sirkeleriň uly humlara guŷulmagy we humlaryň ammara ŷerleşdirilmegi hakynda söz edilŷär… Biz 1960-njy ŷylda, 1951-55-nji ŷyllar aralygynda Köne Nusaŷdan tapylan dokumentleriň inskripsiŷasy (mazmuny) esasynda iki eser (DN; DL 1960) çapdan çykardyk. Gynansak-da tekniki ŷagdaŷyň ŷaramazlygy zerarly şol çapda diňe az sanly fotograf hem-de el kopysyny ŷerleşdirmeklik mümkin boldy. Bu işleriň neşir edilmegi, Nusaŷ tekstleriniň dili hakyndaky ylmy çekişmeleri giňden herekete geçirdi… Köne Nusaŷdan 1956 ylaŷta-da 1952-61 aralygynda toplanan küŷze böleklerini, az soňra Leningrada getirilmegi bilen tekstleriň sany 2,746a baryp ŷetdi, aŷratyn hem 1959-61-nji ŷyllarda tapylanlar has üns çekijidi… 219 Nusaŷdan getirilen ŷazuwly küŷze bölekleriniň barysy toplanyp taŷyn bolandan soň täze nomurlar bilen olar barada; taryhy, listedäki ŷeri we tipi, hem-de inskripsiŷalaryň mazmuny esasynda düşündirişler berildi. Şeŷle nomurlandyrmak usuly hemme ŷerde; dokumentleriň ŷerleri we jiltleriň tekstleri hakynda-da ulanyldy, köne nomurlar bolsa goşa ŷaŷyň içinde berildi. 1974 den öň neşir edilen dokumentler, tekstiň içinde uly ŷyldyz (*) belgisi bilen alamatlandyryldy… Biz öz neşrimiziň sahypalarynda (platalarda) Köne Nusaŷa degişli takmynan 1,500 tekstiň fotografyny (doly ŷa bölekleŷin) ŷerleşdirdik. Bu fotograflar, häzirki sany 2,751e ŷeten tekstleriň arasyndan saŷlanyp alyndy, alty sany hum-da täze nusaŷdan bar… Okyjylarymyz tekstleriň mazmuny bilen tanyş bolan wagtlary, fotograflarda garşylaşdyrar ŷaly hiç hili yzy bolmadyk kä bir harplara gabat gelenlerinde örän geň galarlar. bu meseläni şeŷle düşündirilŷär: Takmynan 3,000 teksti okandan soň göz türgünleşip, fotografyň suratlandyryp bilmeŷän käbir alamatlaryň yzyny saŷgarmak ukybyna eŷe bolŷar… Her tekstde iki aŷry san bar: birinji san tekstiň jiltlerdäki tertibini aňladŷar, ikinji san bolsa işlenen dokumentleriň öňki sany bolup, olar küŷze bölekleriniň Leningrada getirilende hasaba alynan sanlardyr. Diňe birinji sanlar ŷagny tekst nomurlary kitabyň sahypalaryndaky fotogrflaryň ŷanynda görünŷär, emma öňki işlenen nomurlar-da (ŷaŷ içinde) sahypalaryň listesinde berilŷär.“162 162 Parthian Economic Dokuments from Nisa, Txts I-V, By I. M. Diakonoff and V. A. Livshits Edited bay D. N. MacKenzie, A. N. Baden and N. Sims-Williams. LONDON-1977-2001, s. 1-3 220 2- Eseriň Sözlügüniň düşündiriş girişi: „ Bu sözlük şu güne çenli neşir edilen sözleriň ählisini, şol sanda iň azyndan iki harpy bozulman galan üzlem-saplam sözleri-de öz içine alŷar. Birinji harpy bozulyp ŷiten sözleriň listesi-de sözlügüň soňunda berilŷär. Dokumentiň tertip sany, goşa nokat bilen setir sanlaryndan aŷrylmak arkaly belli bolŷar. Eger-de dokument ŷeke setirden ybarat bolsa, diňe dokument sany berilŷär (setir sany ŷok). Birinji harpy doly bozulan tekstler; x+1, x+2 şeklinde görkezilŷär, sözlükde bolsa 1, 2, … şeklinde sadalaşdyrylŷar. Şonuň ŷaly-da sözlükde setirleri ŷyldyzjyklar artdyrmak arkaly alamatlandyrmak hem galdyrylŷar. Bozulyp gysgalan (abbreviation) sözler, setir hem dokument sanlary bilen birlikde `previous`tekst (bir bölegi bozulan, ŷuwulan, w.ş.m.) görnüşinde berilŷär. Şeŷle tekstler getirilende, köplenç ŷagdaŷda sahypanyň eteginde berilŷär. Goşa ŷaŷ içinde berilŷän kese çyzykly sanlar, belli bölegi bozulan sözleri, goşa kuwadrat içinde berilen sanlar bolsa, durşuna gaŷtadan işlenen sözleri görkezŷär. Sorag belgisi, okalan ŷa-da gaŷtadan işlenen sözleriň heniz jedelli we doly çözülmedigini aňladŷar. Mysal üçin: 1502:3, (8,10?); 1511:11; 1513:(6), [8]; … Eger-de soz diňe bir gezek gabat gelen bolsa, bozulan söz goşa ŷaŷyň içinde, gaŷtadan işlenen söz goşa kuwadrat içinde, setir sany bolsa daşy gurşalmadan berilŷär. Mysal üçin: ( `) [t]r(w)d(t?) Ätardat (?) PN – 721:7. Bozulyp gysgalan PN belgisi adam adyny aňladŷar. Köp gaŷtalanŷan we bozulan söz passim (hemme ŷerde) diŷen söz bilen bellenŷär. Adatdan daşary ŷagdaŷda `L, MN, ZY arkaly sözleriň esasy formasyny hem ulanylşyny, LYD bilen bolsa doly sitadasy berilen sözleri görkezilŷär. 221 Birden köp gaŷtalanŷan sözlere ähmiŷetli giriş, olaryň esasy gaŷtalanŷan şekli bilen başlanŷar, tassyklanan wariŷantlarynyň doly listesi we olaryň ulanylyşy bilen dowam edŷär. Aç-açan bir ŷalňyşlyk bolmadyk ŷagdaŷda, ähli sözleriň doly sitadasy berilŷär. Ŷekelik formasy –y bilen (köplenç ŷagdaŷda MN we B predloglary bilen, emma erkin ulanylylŷar) we köplük formasy -n harplaryny gerekli ŷerlerde, bu harplaryň bolmadyk şekillerinde ŷerleşdirilŷär, mysal üçin: pryptykn, pryptkn Friyapẵtikān (,Friyapẵtdan, Friyapẵtian,) bir ŷurduň ady; pryptkn – 862:(2); …; ῀y – 991:3 (prptykny); 992:3 (prptykny); 1046:(1); … ; pryptkn – 860:1; …; ῀y – 915:(2); … -y, -y şekilleri bilen mdwbr sözünde (ŷene-de erkin) HYTY düzüminde ulanylŷar, mdwbr/mdwbry/mdwbry`, mdwbr sözüniň yzyna ŷerleşdirilŷär: mdwbr mad(u)bar ,çakyr fakturasy, passim (hemme ŷerde) …; ῀y – 153:4; … ῀y`- 164:(7); w.S.m. Arami diliniň köplük we çalyşma goşulmalarynyň dürli görnüşleri-de şol şekilde gabat gelŷär, mysal üçin: KRM`raz ,üzüm depesi, üzümligiň ady (üzüm depelerde ekilipdir, B. G.) – passim- hemme ŷerde (düşnüksiz ŷalňyş: KRMY – 2312:2); köplük KRMN – 1632:2; 2579 pr.:(2?); 3. şahs birlik KRMYH ,onuň çakyr depesi (ammary), - 2622:2; 2625:(6). Şeŷle düzgün bilen harplaryň transliterasŷasy163 üçin 1972 (ŷylyň karary?) esasynda şeŷle kabul edildi: ‟ „ b d g ḥ h k l m n p q r s š ṭ t w y z.164 Transliterasŷadan soň berilŷän transkripsiŷa165 meniň bu işimde şertli ŷagdaŷlary göz öňünde tutup 163 Transliteration: belli bir ŷazuwyň harplaryny başga bir ŷazuwyň elipbiŷiniň alamatlary bilen görkezmek. 164 „Ş“ harpy üçin, neşir edilen dokumentlerde belli bir belgi tapylmady. 222 teklip edilŷär. Munuň sebäbi, Part diliniň sesleriniň deň agramly we dogry belgilerini tapmagyň, b.e.oz. birinji ŷüzŷylynda geplenen Part diliniň ses düzgünlerini gaŷtadan dikeltmegiň kynçylyklary, şonuň ŷaly-da adam we ŷer-ŷurt atlarynyň gümürtik we şüpheli bolmagydyr. Ynamly ŷagdaŷlarda-da nähili edip aŷry-aŷry belgiler üçin Partça garşylygyny göz öňüne getirmeli? biziň pikrimizçe, yzygiderli gaŷtalanŷan ynsan we ŷer-ŷurt atlarynyň etimologiŷasy hakynda ynam bilen birzat aŷtmak mümkin däl, şonuň üçin olaryň diňe transliterasŷasy berilŷär. Terjimede, sözleriň manysyny açyklamaga ŷa-da diňe dokumentdäki sözleriň bir-biri bilen gatnaşygyny subut etmäge çalyşŷarys.“166 3- Düşündirişlerden çykŷan netije: A- Bu ŷazuw Arami elipbiŷinden alynypdyr. Onuň transkripsiŷasyny alymlaryň resmileşdiren we kitaplardyr internet saŷtlaryndaky Part elipbiŷi bilen derňelende kä harplarynda tapawut bar. Belki-de Partlar ony, şu günki arap we latyn elipbilerini ulanyşymyz ŷaly öz dilleriniň aŷratynlyklaryna uŷgunlykda üŷtgetmeler girizip alandyrlar. Emma biz aşakda sözleriň asyl ŷazylyşyny görkezenimizde, ŷazuwa geçirmek mümkinçiligimiziň çäginde Internet saŷtlaryndaky resmi elipbiŷi peŷdalanmaly bolŷarys. Aslynda bu resmileşdirilen elipbi, Nusaŷ ŷazuwyndan takmynan 400 ŷyl soň ŷagny Sasanidleriň döwründe Eŷranyň günortasyndaky Pars welaŷetinde ŷazylan 165 Transcription: belli bir ŷazuwyň fonotikasyny (seslerini) başga bir diliň ŷzuwy (elipbiŷi) arkaly görkezmek. 166 : Parthian Economic Doguments from Nisa, Txts I-V, GLOSSARY, By I. M. Diakonoff and V. A. Livshits Edited bay D. N. MacKenzie, A. N. Baden and N. Sims-Williams. LONDON-1977-2001, s. 184 223 ŷazuwlardan alynypdyr. Bu ŷazuwlar Nusaŷ elipbiŷinden ol ŷerde ŷaşan halklaryň dillerine uŷgunlykda birneme üŷtgedilip alynan bolmaly. B- Bu ŷazuwyň diliniň Eŷran dillerine-de, Arami diline-de degişli däldigini alymlar aç-açan kesgitleŷärler. Netijede öňa diňe „Part dili“ at berilmegini tassyklaŷarlar, emma şol Part diliniň bu günki dilleriň haŷsysyna degişlidigi hakynda welin hiç hili pikir yöretmeŷärler. Gynansak-da Ŷewropalylar belli bir kanagatlandyryjy delil getirmeden, Part dilini „Orta Eŷran“ dili diŷip resmileşdiripdirler we Uniwersitelerdede Eŷranistik bölümde okadylŷar?. C- Bu tekstler belli bir siŷasy, dini weŷa edebi tekst bolman eŷsem diňe dürli obalardan we üzümliklerden şerap ŷa sirke görnüşinde gelip gowuşŷan salgytlaryň hasaba alyş fakturalaryndan ybaratdyr. Netijede, ŷokarda görşümiz ŷaly bu tekstiň başdan aŷagy birsyhly gaŷtalanŷan sanlyja sözlemden ybaratdyr. Bu ŷagdaŷ ŷazuwyň dilini kesgitlemegi has hem kynlaşdyrŷar. D- Alymlar tekstde yzygiderli gabat gelŷän ynsan we ŷer-ŷurt atlary hem-de kä sözlriň yzlaryndaky goşulmalara düşünip bilmeŷändiklerini we olar hakda belli bir zat aŷdyp bolmaŷanlygyny aç-açan ykrar edŷärler. 4- Bu uly iş hakda biziň düşünjämiz: Gözbaşyny müňŷyllyklaradn alyp gaŷdŷan milletimiziň hemişelik ŷuwrdy güneşli Türkmenistanymyyzň gadymy we şu günki paŷtagty Aşgabady alkymlap oturan Nusaŷdan tapylan ŷazuw ŷadygärlikleriň syryny açyp okamak ugrunda çekilen 53 ŷyllyk (1948-2001) zähmeti gözden geçirenimizde, bir ŷandan gaty begenŷäris hem-de bu ugurda gije-gündiz zähmet çeken; Masson, Diakonoflar we Liwşit ŷaly 224 alymlara hem-de bu alymlara mümkinçilik döreden döwletlere tüŷs ŷürekden minnetdarlyk bildirmegi öz milli borjumuz hasap edŷäris. Emma ŷene bir ŷandan bolsa gynanŷarys. Sebäbi ŷokarda ady geçen beŷik alymlar bu ylmy işe başlanlaryndan, soňky asyrlarda höküm süren siŷasy şertlerden gelip çykan milletçilik ideologiŷalaryň täsiri, olaryň has dogry we doly netije çykarmaklaryna päsgel beripdir, hatda böwet bolupdyr diýip düşünýärin. Ŷagny belli bir siŷasy maksatlar bilen kä halklaryň taryhyny, medeniŷetini we milli barlygyny kemsidip, hatda inkär edip, beŷleki kä bir halklara bolsa ŷasama taryh we medeniŷetler toslamak arkaly olaryň arasynda agzyalalyk döredildi. Bu ŷagdaŷ bolsa ähli ylmy merkezleri hem, beŷik alymlary hem täsir astyna alyp uly ŷalňyşlyklara ŷol açdy. Bu hakykaty hatda ŷokarda ady geçen M. E. Masson hem aralarynda bolan birnäçe öňki Şurewi (Sowet) alymlary, birwagtlar ykrar edip, ol hakda şeŷle ŷazypdylar: „Türkmenleriň hem olaryň ata-babalarynyň taryhyna Rus we Günbatar Ŷewropa burjuwaz taryhçylarynyň ençeme eserleri bagyşlanypdyr. Şol eserlerde ençeme gyzykly we gymmatly maglumatlar bar, emma ol eserler özlerine örän ägälik bilen we tankydy suratda çemeleşmegini talap edŷär. Burjuwaz awtorlaryň köplenjisi Orta Aziŷa halklarynyň taryhyny höküm süren dinastiŷalaryň, tükeniksiz uruşlarynyň we çozup girmeleriň taryhyna syrykdyrmaga meŷilli bolup, zähmetkeşler köpçüliginiň durmuşy we işi bilen az gyzyklanypdyrlar. Gündogar halklaryna, aŷratyn hem Türki dilli halklara äsgermesizlik bilen garap, şol taryhçylar Türkmenleriň we olaryň ata-babalarynyň 225 Medeni hem hojalyk taŷdan gazanan üstünliklerini kemsidipdirler“.167 Gynansak-da bu ŷagdaŷ heniz hem dowam edip gelŷär. Hut şeŷle şertlerde Nusaŷ ŷazuwlarynyň syryny çözmäge girişilende, bu ŷuwrdyň hakyky, taryhy we kanuny eŷesi bolan Türkmen ulusynynyň taryhyna, medeniŷetine we onuň örän gadymy hem baŷ diline göz ŷumulyp, Onsoň ol ŷazuwy başga ŷuwrtlarda ŷaşan we ŷaşaŷan keseki halklaryň dili we medeniŷeti bilen derňäp, her deip-hesip edip şol dillere uŷdurjak bolup jan çekŷärler!. İň soňunda-da bu keseki dillere uŷduryp bilmän: - biz bu ŷazuwlaryň diliniň grammatikasyna, elipbiŷindäki kä seslerine, ynsan we ŷer-ŷuwrt atlaryna doly düşünip bilemizok we olar hakda belli bir zat aŷdyp biljek däl – diŷen netijä gelŷärler. Sebäbi, edil Türkmen dilindäki ;q; (ŷogyn ;k;) bilen ;k; (inçe k), ;ẓ; (th) bilen ;z; ŷaly sesleriň aŷratynlyklaryna, göz öňünde tutŷan dilleriniň ses kadalary bilen düşünmek mümkin bolmandyr. Ŷene-de, sözleriň yzyndaky düşüm (eŷelik, çykyş …) goşulmalaryna düşünip bilmeŷärler, çünki olaryň derňeŷän Hindi-Ŷewropa dillerinde bu düşümler, goşulmalar bilen däl-de eŷsem aŷry-aŷry predloglar bilen beŷan edilŷär. Şonuň ŷaly-da Kaka, Artyk, Madaw, Bähärden ŷaly ynsan we ŷer-ŷuwrt atlaryny tanap bilmändirler diŷip düşünŷärin.… Şu hakykatlary göz öňünde tutmak bilen, garaşsyz Türkmenistanyň alymlary bu edilen işleri gaŷtadan seredip doly we ylmy esasda gözden geçirmek arkaly, olary bu ideologik güŷäniň täsirinden halas etmek bilen, öz gadymy ata-babalarynyň we ene-mamalarynyň geplän dilidigini orta çykarmalydyrlar diŷip düşünŷärin, hem-de güŷjümiň çatdygyça bu ugurda kiçijik ädim ätmegi öz milli borjum hasap edŷärin. Munuň üçin 167 Türkmenistanyň (TSSR) taryhy, TOM 1, Aşgabat-1959, S. 10 226 ŷokarda ady geçen hormatly alymlaryň işlerini gaŷtagaŷta gözden geçirmek arkaly häzirki Türkmen dilimiziň hem ŷer-ŷurt atlarymyzyň yzlaryny tapmaga çalyşdym. Ŷokarda-da belläp geçişimiz ŷaly bu tekst diňe brinäçe sözlemiň gaŷtalanŷan fakturalardan ybarat bolany üçin, esasan onuň sözlük bölümini ele alŷarys. (İran şahı Kuroş´u yenen Tumar Hanım´ın sembolik resmi) 227 Bir Part hakimi (London müzesi) (Part dönemine ait kapkacaklar) 228 5- Nusaŷ Ŷazuwynyň yzy Türkmenistanda we Türkmen dilinde: Ŷazuwly küŷzeleriň ählisinde diŷen ŷaly gaŷtalanŷan setirleriň başynda aşakdaky sözlem gaŷtalanŷar: „B HWTʼ ZNH MN KRMʼ ʼWZ(bry)“ Bu sözlemi alymlar, belki-de Arami dilini göz öňünde tutmak bilen: „Bu humda bir uzbary üzümlikden (üzüm ekinliginden)“ diŷip many edipdirler. Biz ony Türkmen dilini göz öňünde tutmak hem-de iki harp artdyrmak bilen, aşakdaky ŷaly ŷazyp many çykarmagy teklip edŷäris: „Bu Hu(m)da sany müň, (e)kerem uz bary“ weŷa: „Bu Humda sany müň, ekinlik uzbary“ weŷa bu günki türkmençä uŷgunlaşdyryp: Bu Humda müň sany… bary uz (oňat) ekinlikden (üzüm ekininden). Alymlar Belli bir gadymy tekstdäki ŷazuwdan şol tekste ŷakyn bolan häzirki dilleriň kömegi bilen belli many çykarmak üçin erkinräk okap, käbir harplary ŷaŷ içinde artdyrmak ŷaly üŷtgetmeleri girizmegi dogry hasap edŷärler. Meselem, Arami Part ŷazuwynda häzirki Arap eilpbiŷinde bolşy ŷaly çekimli sesleriň hemmesi ulanylman diňe az ŷerlerde „a“ , „i“; „w“ çekimlileri ulanylypdyr ŷa-da olary alymlar gerekli hasap eden ŷerlerinde özleri artdyrypdyrlar. Şonuň ŷaly hem bir alamat näçe ses üçin ulanylypyr, meselem: w=o=u=ü, i=y=ŷ. Bu ŷagdaŷ käbir çekimsizler üçin hem şeŷle, meselem: t=d, k=g. Yokardaky şertleri göz öňünde tutmak bilen, şu günki Türkmen diline gabat gelŷän sözleriň listesini olaryň gadymy yazuwy bilen bilelikde berŷäris. 229 -1 1- ʼg (wz?) Agoz: Adam ady (s. 184) Bu sözüň, nesilbaşymyz „Oguz“uň ady bilen deňdigi apaçyk görünip duwr. -2 2- ʼwzbry>uzbary: Salgyt üçin hil kesgidi (s. 184), (s. 187) Ŷokarda-da görşümiz ŷaly, bu goşma sözüň iki sany „uz“ we „bary“ sada sözlerden düzülendigi hiç hili ŷorum talap etmeden belli bolup dur, ŷagny „hemmesi uz, hemmesi oňat“. Uzbary tekstiň köp ŷerinde belli bir üzümligiň ady hökmünde-de geçŷär. Belki-de ol ŷerde „bary(miwesi) uz“ (oňat miweli) manysynda ulanylandyr. -3 3- ʼ(mpd), Ampad: Adam ady (s. 185) Bu söz Türkmenlerde ulanylŷan „Ammat“ adyna gabat gelŷär. -4 4- ʼmpy, hmpy: Oba ady (s. 185) Bu sözi „Hampy“ şeklinde-de yazyp bilŷäris we Türkmensähradaky köne türkmen obasy „Ŷampy“nyň ady bilen gabat gelŷär. Ŷagny bu oba şol gadymy Part obasynyň adynyň üŷtgänräk gönüşini saklap oturan bolmaly. -5 5- ʼntk, Andak: Adam ady (s. 185) 230 Bu söz Türkmenlerde giňden ulanylŷan „Annak“ bilen gabat gelŷär. Sebäbi „d“ sesiniň, öňündäki „n“ sesine öwrülmegi biziň dilimizde adaty ŷagdaŷdyr. Meselen ýandak>ýannak. -6 6- ʼ(n?) Kşşy: Üzümlik depäň ady (s. 185) Bu sözi „ö“ çekimli ses artdyrmak bilen „Köşşi“ we „Köşi“ görnüşlerinde ŷazmak hem mümkin. Köşi, Nusaŷa ŷakyn gadymy obanyň ady we ŷerleşen ŷeriniň günortasy bolsa üzümlük depe bolan bolmaly. Köşşi görnüşi bolsa gadymy türkmen atlardan, ylaŷta-da gadymy Dahlaryň bärsidikleri nygtalŷan Daz taŷpasynda. -7 7- ʼpdn, Appadan, Apadan: Köşk (s. 185) Part eilpbiŷinde „p“ bilen „b“ sesleri bir harp bilen ( =p,b) görkezilŷändigini göz öňünde tutmak bilen bu sözi „Abbadan“ ŷa „Abadan“ görnüşünde hem ŷazmak mümkin. Bu goşma sözüň kökünde „Ab“ sözi bar. Bu söz Sumer dilinde „Ab“, „Orhun“ ŷazuwlarynda „Äb“ häzirki türkçede „Ew“ , Türkmen dilninde bolsa „Öŷ“ şekillerde we deň manyda bar. (ser. B. Gerey, 5000 ŷyllyk Sumer-Türkmen baglary, Istanbul-2004, sözlük bölümi). Abadan sözi-de şol gadymy „Ab‟ Äb“ sözünden gelipçykanlygy gaty ähtimaldyr. -8 8- ʼpdnk:Köşgiň, Köşkden (s. 185) Apadan sözüniň yzyndaky „k“ ŷa „ik“ eŷelik goşulmasy, türkmen dilindäki „iň, yň“ bilen gabat gelmegi örän gyzykly hem manylydyr. Bu bolsa Part diliniň Türkmen diliniň gadymy şekli bolandygyna daýanarlyk bir delildir. 231 -9 9- ʼrgkn, Argakan: Oba ady (s. 185) Bu goşma sözüň iki sany „Aryg“ (Aryk) we „akan“ sada sözlerden ŷüze çykandygy açyk duŷulyp duwr. -10 10- ʼrtwk, Artok: Şäher ady (s. 186) Bu sözüň Türkmenistandaky häzirki „Artyk“ şäherçesiniň adynda saklanyp galandygy ap-açykdyr. Sebäbi Part elipbiŷinde „o“, „u“, „y“ sesleri diňe bir harp ( ) bilen görkezilŷär. Netijede bu sözi „Artyk“ şeklinde ŷazmak-da dogrudyr. Bu sözüň hem Part dilinde bolmagy örän manylydyr sebäbi ol diňe bir ŷurt ady bolman eŷsem belli manysy-da bar. -11 11- ʼtryn? Ataren(?): Adam ady (s. 187) Bu adyň asly „Ataran“ ŷa–da „Ata“ we „Eren“ sözlerinden gelip çykan bolmagy gaty ähtimal. Herhalda onda „Ata“ sözüniň barlygy bellidir. -12 12- ʼtykn, Atikan (?): ŷurt ady Bu ŷurt ady „Atykän“ , „Atygan“ ŷaly görnüşlerde-de ŷazmak mümkin. Her halda onda „at“ sözi barlygy duŷulŷar. Ŷene bir ŷandan, gadymy Orhun ŷazuwlaryndaky „Ötüken“ ŷurt adyny hem ŷaňsytŷar. -13 13- (bḥt)yk, Baḥtyk: Adam ady (s. 188) 232 Bu söz hem türkmenlerde köp ulanylŷan „Bagty“ , „Bagtyhan“ ŷaly atlarda gabat gelŷär. / 14- -14 b/wrdn, Bardan: Belli bir üzümlügiň ady (s. 189) Bu sözüň Parlaryň köp ŷaşaŷan ŷurdy „Bäherden“ ligi bellidir diŷip düşünŷärin. -15 15- bwḥtk, Buxtak: Adam ady (s. 189) Bu söz „Pudak“ we Türkmensährada köne at hökmünde ulanylŷan „Bogda“ ŷaly adam atlaryna gabat gelŷär, şonuň ŷaly-da „Bogdak“ sözüne hem örän meňzeş. -16 16- bwzk, Bozak: Adam ady (s. 189) Bu söz Oguzhanyň neslinden bolan „Boz-oklar“yň adyna gabat gelŷär. Türkmenlerde „Sary“, „Ak“, „Gök“ ŷaly reňkiň atlaryny ynsan ady üçin hem ulanylŷandygyny göz öňünde tutanymyzda, bu sözüň iki sany „boz“ we „ak“ ýa-da „boz“ we „ok“ sözden ŷüze çykyn bolmagy-da mümkin. -17 17- d/rhymt, Dahyumit: Adam ady (s. 190) Bu goşma sözüň düzüminde iki sany „Dah“ we „Yumit“ ŷa „Ŷomut“ sözleri ap-açyk görünip dur. Part döwletini guran esasy taŷalaryň biri bolan Dahlaryň, häzirki Daz taŷpasynyň aňyrsydygy hakda ŷokarda söz edipdik. Ŷumit ŷa Ŷomut sözüniň bu ŷazuwda gelmegi-de hem gyzykly hem-de kanuna laŷykdyr diŷip düşünŷärin. Taŷpa adyny şahs ady hökmünde ulanmak ŷa-da 233 taŷpalaryň belli bir şahsyň adyndan ŷüze çykmagy-da türki halklaryň taryhynda adaty ŷagdaŷdyr. -18 18- 19- 20- gʼwr (gawr), v., gwr: Adam, erkek (s. 190) Bu söz Türkmenistanyň taryhy ŷerleri bolan Gäwürgala, Gäwers ŷaly atlardaky „Gäwür“digi ap-açyk görünip dur. Gäwürgala belki-de „Gäwürüň galasy“ dimekdir. ( ) -19 qʼylt/qaylw: Agdyk we artyp galan, galan (s. 190) Bu sözi „qalyt“ we „qaluw“ şekllerinde-de ŷazmak bolŷar, onuň kökünde bolsa „ga:l“ (ga:lmak) sözüniň barlygy duŷulyp dur. -20 g(r)zyk, Garzyk(?): Adam ady (s. 190) Bu sözi azajyk üŷtgedip „Garjyk“ şeklinde ŷazanymyzda, Türkmensärada köne at hökmünde ulanylŷan ada doly gabat gelŷär. Öñ-de belläp geçişimiz ýaly, bu ugurda işlän alymlar bular ŷaly sözlerden belli many çykarmak üçin has erkinräk üŷtgetmegi-de dogry hasap edŷärler. / 21- -21 gwr, gʼwr, Gör: Adam ady (s. 191) Part ŷazuwynda „k“ we „g“ sesleri bir harp ( ) bilen, şonuň ŷaly-da „o“ ,“ö“, „u“ we „ü“ seslerini-de bir harp ( ) bilen görkezilŷändigini göz öňünde tutmak bilen bu sözi „Gör“, „Kör“, „Kur“ görnüşlerinde-de ŷazyp bilŷäris. Bu sözleriň, hem gadymy Sumer dilinde hem-de Türkmen we beŷleki Türk dillerinde „güŷç“ „güŷçli“ „sagdyn“ „gahryman“ ŷaly dürli manylary bar. Ähli 234 Türki halklaryň gadymy legendar gahrymany „Görogly“ ŷa „Körogly“nyň ady hem şu sözden gelip çaykan we „Gahryman ogly“ diŷen manyny aňladan bolmaly. Türkmeniň taryhy şahsyŷaty „Keŷmir Kör“ we Türkmen taŷpasy „Kör“ hem şu sözden gelip çykan bolmagy kanuna laŷykdyr. Bu barada „Ahmat Bekmyd“yň „Göroglynyň yzlary“ we „Soltanşa Atanyaz“yň „Şejere“ kitabynda gymmatly maglumatlar bar. -22 22- gznbr, gaznbar: Gazna, genç (s. 191) Bu düzme sözde „Gazna“ we „bar“ sada sözleri ap-açyk görünŷär. / 23- -23 ḥşytk, xşetak: Adam ady (s. 192) Bu sözi „Heşdek“ şeklinde-de ŷazmak mümkin, sebäbi Part ŷazuwynda „t“ bilen „d“ sesleri bir harp ( ) bilen görkezilŷär. Eger-de biz - „Bugra“ ady ŷaly Heşdek sözüni hem adam ady hökmünde ulanylypdyr- diŷsek, öte geçdigimiz bolmasa gerek. -24 24- hʼmn, ḥʼmn, hmn, Haman (?): Adam ady (s. 193) Bu söze örän ŷakyn bolan „Aman“ sözi gadymy Sumer dilinde „erkek adam“ manysynda bar, Türkmenlerde-de erkek adam ady hökmünde giňden ulanylŷar. Äman sözi arap dilinde-de „parahat“ manysynda bar. Bularyň arasynda baglanşyk bolmak ähtimaly-da göz öňünde tutulmalymyka diŷŷärin. -25 25- hmpy, Hampi(?): Oba ady (s. 193) 235 Ŷokarda-da (3.) belläp geçişimiz ŷaly, Türkmensähradaky „Ŷampy“ obasy, megerem şol gadymy ady saklap oturan ŷurt bolsa gerek. -26 26- hwkr, Hukar: Adam ady (s. 193) Bu sözi „Hokar“ görbüşinde-de ŷazyp bolŷar. Hokar (hokgar) durnalar maşgalasyndan bir guşuň ady. Guşuň adyny ynsan ady üçin ulanmak bolsa ähli halklarda duş gelŷar. Eger-de azajyk üŷtgetmek bilen „Hunkär“ görnüşinde ŷazylsa, onda Görogly eposyndaky „Şah“, „Häkim“ manysynda gelŷär. Hukar we Hunkär sözleriň bir sözüň üŷtgän görnüşleri bolmagy-da mümkin. -27 27- hw(m?), Hom: Adam ady (s. 193) Bu sözi „Hommy“ , „Hommat“ ŷaly Türkmen atlarynda görüp bolŷar. -28 28- humy, Humay: Ynsan ady (s. 193) „Humaŷ“ gadymy köptaňrylyk döwründe Türki halklarda „Ene Taňry“ hem-de bolluk we bereket taňrysynyň ady bolupdyr. Şu gün hem Türkmenlerde hanym ady hökmünde ulanylŷar. -29 29- k ʼhk, Kahak: Oba ady (194) Bu sözi „Kahka“ weŷa hut „Kaka“ görnüşinde ŷazmak hem bolŷar. Bu oba adynyň häzirki „Kaka“ şäherçesi bilen bir sözüň üŷtgeşigiräk görnüşleridigi ap-açyk görünüp dur. 236 -30 30- kmwk, Kamük(?): Oba ady (s. 194) Arami elipbiŷinden alynan Part ŷazuwynda „k“ we „g“ sesleri bir harp ( ) bilen görkezilŷändigini, şonuň ŷaly hem, çekimli sesleri-de diňe bir weŷa iki harp bilen ( , ) görkezilŷändigini göz öňünde tutmak bilen, bu sözi „Gämük“ ŷa „Gämik“ weŷa hut „Gämi“ görnüşlerinde-de ŷazyp bolŷar. Herhalda bu oba adynyň häzirki „Gämi“ obasynyň üŷtgeşigiräk görnüşidir diŷip düşünŷärin. -31 31- krkyşn, kerkşn, Karkiçan: Oba ady (s. 194) Bu sözi „Kerkişan“ ŷa „Kerkiçan“ görnüşlerinde ŷazmak bolŷar. Bu goşma sözüň Birncisiniň „Kerki“digi ap-açyk görünip dur. Ŷagny häzirki „Kerki“ şol gadymy Part obasynyň adyny saklap oturan bolmaly. -32 32- krşt: Oba ady (s. 194) Bu sözi „Garşyt“ görnüşinde ŷazyp bolŷar. Ondaky „t“ goşulmasyny aŷranymyzda „Garşy“ galŷar. Bu söz oba ady hökmünde heniz hem ulanylŷar. - 33 33- kşk (kşr?): Oba ady (s. 194) Bu sözi „Köşk“, „Köşgi“ görnüşlerinde-de ŷazyp bolŷar. Köşk sözünden gelip-çykan „Köşgi“, Türkmensähra bilen Horasan aralygynda bir türkmen obanyň adydyr. Bu sözüň „Guşgy“ sözüne-de ŷakynlygy duŷulŷar. 237 -34 34- kwydtkn, Kawidatakan: Oba ady (s. 194) Bu sözi „Kawidat-akan“ görnüşinde ŷazanymyzda, „akan“ sözi açyk görülŷär. „Kawidat“ sözüniň hem „Köwata“ sözi bilen belli bir baglanşygy bolmagy mümkin. „Akan“ goşulmasy başga-da birnäçe atda gabat gelŷär. -35 35- kwyr(şk), Kaw(i)arşak: Adam ady (194) Bu sözi biz „Gawy Ärşak“ görnüşinde-de ŷazyp bilŷäris. Bu goşma sözüň birinjisi Gawy (Gowy) sözüniň Türkmen dilinde belli manysy bar, şonuň ŷaly hem bu sözi Günbatar Türkmenistanda we Türkmensährada adam ady hökmünde ulanylŷar. Ärşak ŷa Ärsak bolsa Part döwletiniň düŷbüni tutan Sak taŷpasynyň baştutanydygy hakynda ŷokarda gürrüň edipdik. Gowy Äasak belli bir lakap ŷa-da sylag üçin berilŷän dereje bolmagy-da gaty ähtimal. -36 36- (k?y/gş) Krt: Üzümlik ady (194) Bu sözi belki-de „Gyşkert“ ŷa „Guşkert“ görnüşinde ulanylandyr. Herhalda Türkmen dilndäki „kert“ söziniň bardygy belli. Üzümlikleriň köplenç kertlerde, beŷigiräk ŷerlerde ŷerleşŷändigini-de göz öňünde tutulmalydyr. -37 37- mnyk (mnwk?) Manik(?): Adam ady (s.196) Bu adyň Türkmen oba hem adam ady „Mäne“ bilen gatnaşygy açyk duŷulŷar. 238 38- / -38 mar, mry: Suwk zatlaryň ölçegi, takmynan 15 litr (s.196-7) Bu sözi „Mary“ görnüşinde-de ŷazyp bolŷar. Belki-de bu ölçeg şol döwürde Maryda ulanylyp onuň adyny alandyr. Herhalda bu sözüň Marynyň ady bilen baglanşygy duýulýar. Şeŷle at dakma däbi heniz hem görülŷär, mysal üçin: „Tebriz Meni“ = 3 kile, „Reŷ Meni“ = 12 kile. -39 39- mtrdt, Mihirdat: Adam ady (s. 197) Bu sözi „Mitirdat“ görnüşinde-de ŷazyp bolŷar. Bu at „Myrat“ görnüşinde iň ŷörgün atlaryň biri hökmünde saklanyp galypdyr diŷip düşünŷärin. -40 40- mtrdtkn, Mihirdatakan: Mihirdatyňky (of Mihirdat) (s. 197) Bu adyň yzyndaky eŷelik goşulmanyň Türkmen diliniň grammatikasyna uŷŷandygy örän gyzyklydyr. HindiŶewropa dillerinde, şol sanda Pars diliniň grammatikasynda bu goşulma ŷok, onuň ŷerine predloglardan ŷa özbaşdak sözlerden peŷdalanylŷar. -41 41- mtrynk, Mihrenak: Mihriňki (of Mihren) (s. 198) Bu ŷerde-de eŷelik düşümiň goşulmasy edil Türkmen diliniň grammatikasyna deň gelŷär. -42 42- myk, Mayak: Adam ady (s. 198) Bu söz „Maŷa“, „Maŷsa“ we „Maŷyş“ ŷaly türkmen atlaryna gabat gelŷär. 239 -43 43- p(r) ʼy, Fray: Adam ady (199) Bu sözüň dogry ŷazuwy, görülişi ŷaly „Paraŷ“ (Par-Aŷ). Nusay tekstinde „Par“ bilen başlanŷan birnäçe ynsan hem ŷer-ŷurt atlary bar. Gyzylarbat töwereginde ŷerleşŷän „Parawbibi“ bilen bu adyň arasynda belli bir baglanty bolmagy-da gaty ähtimaldyr. -44 44- prdh, Fradah: Adam ady (s. 199) Bu adyň dogry ŷazuwy „Pardah“ bolup, „Par“ we „Dah“ sözlerinden ŷüze çykan bolmaly. Ŷokarda görşümiz ŷaly „Parn“ we „Dah“ Part döwletini guran iki sany esasy Sak taŷpasy bolupdyr. Bilşimiz ŷaly taŷpa adyny adam ady üçin ulanmak bizde heniz hem dowam edŷän däpdir. ( 45- 46- ) -45 prdh(k): Üzümlik ady (199) Bu sözüň dogry ŷazuwy „Pardah“ (Pardag) we dag eteginde ŷerleşen üzümligiň ady bolmaly diŷip düşünŷärin. Köpetdaga gadym zaman „Partaw“ diŷilendigi hakynda ŷokarda gürrüň edipdik. -46 prdyz, Pardez „Paradise“: Belli bir üzümligiň ady (s. 199) Bu sözi „Pardüz“ ŷazmak has dogry hem manylydyr. „Pardag“ we „Pardüz“ atlary, biri dag eteginde, beŷlekisi bolsa garşysyndaky düzde ŷerleşen iki sany üzümlügi hakyda getirŷär. Ŷewropa dillerinde jennet manysynda ulanylŷan „Paradis“ söziniñ ŷokardaky söz bilen gatnaşygy barmyka?. 240 -47 47- 48- 49- prht, Farahat: Adam ady (s. 199) Türkmen dilinde giňden ulanylŷan „Parahat“ sözi, Arap sözi bolan „Färagät“dan gelip-çykandyr diŷip çak edilŷärdi. Emma görşümiz ŷaly ol has irki Part döwründen galan soz bolmaly. Belki-de şol döwürlerde Arami dilinden Part diline girendir ŷa tersine. -48 çokunagyň prhtk(n?), Frahatakan: Belli bir (ybadathananyň) ady (s. 199) Bu adyň has dogryrak ŷazylmagy „Parahatakan“ bolmaly. ( ) -49 prk(pdk?): Belli bir ŷurduň bir bölegi ŷa-da depeligiň belli bir katigoriŷasy (s. 199) Bu sözi „Parak“ belki-de „Par-ak“ görnüşlerinde-de, Part ŷazuwynda „r“ we „d“ harplarynyň (arap elipbiŷinde bolşy ŷaly) örän meňzeşdigini göz öňünde tutmak bilen belki „pudak“ görnüşinde-de ŷazyp bileris diŷip düşünŷärin. - 50 50- prnbg, Farnbag: Adam ady (199) Bu sözüň has dogrysynyň „Parnbeg“ şekli boljakdygy apaçyk görünip duwr. Atlaryň söňundaky „n“ we „t“ goşulmalarynyň gadym wagtda köplük alamaty, ŷagny „lar“ ŷerine ulanylandygy hakynda ŷokarda durup gecipdik. Netijede bu söz „Parlar begi“ diŷen manyny aňlatŷar. Bu ŷerde „Beg“ sözüniň has gadymy döwürlerde „Taňry“ manyda-da ulanylandygyny ŷatladyp geçŷäris. Meselem gadymy Türk 241 mifologiŷalarynda „Baŷ ülken Tňry“nyň ady geçŷär. Ähli türki halklarda „Beg“, „Beŷ“ we „Baŷ“ görnüşlerde giňden ulanylyp gelen bu söz, şol döwürlerde Ahmenitleriň diline-de geçip Eŷrandaky Bistun ŷazuwlarynda hem yz galdyrypdyr. -51 51- prnhw, Farnahw: Adam ady (199) Bu sözde-de „Par“ we „Parn“ sözi bar. Bu söz Gyzylarbadyň töwereginäki „Paraw“ obasy we „Parawbibi“ bilen baglanşygy bellidir. -52 52- prşkn (pdşkn?), Fraşakan: Oba ady (199) Bu sözüň dogrysy „Parşakan“ bolmaly sebäbi Part ŷazuwynda diňe „p“ harpy bar we „f“ harpy ŷok. Bu adyň düzüminde-de „akan“ goşulmasy duŷulŷar, bu bolsa köplenç akar suwlaryň ŷakasynda ŷerleşŷän oba atlary üçin adaty ŷagdaŷdyr. Türkmensährada „Porsakan“ obasynyň barlygy-da üns bererlikdir. -53 53- prt, Frat: Adam ady (s. 199) Bu sözi „Part“ we „Parat“ görnüşlerinde-de ŷazmak bolŷar. (belki-de ( 54- Par-a:t) ) -54 prwşy, Frawaşi (?): Ŷurt ady (s. 199) Part ŷazuwynda „w“ we „b“ seslerini bir harpda ( ) weŷa örän birbirine meňzeş harplarda ( , ) görkezilendigini hem-de bu ŷazuwda „f“ harpynyň ŷoklygyny göz öňünde tutmak bilen biz bu sözi „Parbaşy“ weŷa „Parabşy“ görnüşlerinde ŷazanymyzda asyl 242 nusgasyna has ŷakynrak bolŷar hem-de belli manylary aňladŷar. -55 55- 56- 57- p(rwt)k(?), Frotak(?): Adam ady (s. 199) Bu ady „Parawtak“ belki-de „Parawdag“ görnüşinde-de ŷazyp bileris. Onuň „Parawbibi“ adyna çalym etmegi üns bererlikdir. -56 pryptykn, prytkn Friyapatikan: Friyapatdan, Friyapadyň (s. 200) Bu sözü „Parŷaptykan“ ŷa „Parŷaptkyň“ görnüşlerinde ŷazylsa asyl nusgasyna has ŷakyn bolŷar. Bu sözde iki sany manyly aŷratynlyk ünsi çekŷär: Birinjiden onda „Parŷap“ ŷa „Parap“ sözüniň barlygy, ikinjiden bolsa onda çykyş weŷa eŷelik düşümleriň edil Türkmen diliniň grammerinde bolşy ŷaly yzyna goşulmalar göşulup beŷan edilipdir. Hindi-Ŷewropa dillerinde bolsa, ŷokarda-da belläp geçişimiz ŷaly, bu düşümler predloglar bilen beŷan edilŷär. Bu ŷerde, Özbeklerde Amyderŷanyň adyna „Parderŷa“ diŷilŷändigini-de ŷatladyp geçŷäris. -57 ptbzyk, patbazik: Salgyt almak üçin bellenen hil, üzümlik kategoriŷasy (s. 201) Bu goşma sözüň iki sany „pat“ we „bazyk ŷa bozuk“ sözünden emele gelen bolmaly. Belki-de hasylyň hili örän pes bolany üçin „bary bozuk“ diŷen ŷaly manysy bolandyr. Herhalda bu sözüň ikinji bölümi „bozuk“ sözüne gaty ŷakyn. Ŷokarda-da ŷeriň hili hakynda „uzbary“ sözüniň; bary uz, bary oňat diŷen ŷaly manysy bolmak ätimalyny öňe sürüpdik. Netijede bu iki söz hil 243 belleŷji gapmagarşy söz bolan bolmagy gaty ähtimaldyr diŷip düşünŷärin. -58 58- skn, Sakan: Oba we ŷurt ady (s. 202) Bu sözüň yzyndaky „an“ goşulmasy gadymy Türk hem käbir beŷleki dillerde köplük goşulmasy „lar, ler“ ŷerine ulanylandygyny göz öňünde tutsak „Saklar“ diŷen manyny aňladŷar. Sakar obasynyň ady-da şu söz bilen bir kökdenligi ap-açyk görülip duwr. Belki-de gadymy ady Sakan bolup wagtyň geçmegi bilen diliň üŷtgeme kadalaryna görä „n“ sesi „r“ sesinde öwrilendir. -59 59- skpyr: Adam ady (s. 203) Bu sözi „Sakpir“ görnüşinde ŷazyp bileris, ŷagny Saklaryň piri we keramatly adamy manysynda. Şugün hem türkmenlerde Pir sözünden köp atlar goŷulŷar: Pirem, Pirli, Pirguly ŷaly. Türkmensährada Daz obalarynyň biriniň adynyň „Pirebaş“ bolmagy-da üns bererlikdir diŷip düşünŷärin. - 60 60- spyr, Spir(?): Adam ady (203) Bu ady „Sabyr“ we „Sapar“ görnüşlerinde-de ŷazmak mümkin. Bu sözleriň „Säfär“ (ŷolagçylyk) we „Säbr“ (Sabyr) ŷaly Arap sözlerinden gelip-çykanlygy kabul edilŷärdi. Emma olaryň has gadymy döwürlerden bäri at hökmünde ulanylyp gelendigi, belki-de başga manylary hem bolan bolmagy mümkin. Sebäbi kä Sak hanbegleriniň we şlarynyň adynda-da „Sapar“ sözi görülŷär. Şonuň ŷaly hem örän gadymy döwürde ŷaşan we şu gün 244 hem Azerbeŷjan milletiniň etnik düzüminde „Sabir“ taŷpasy bar. (? 61- ) -61 sr(şk?), Sariçak: Adam ady (s. 203) Bu söz türkmenlerde ulanylŷan „Saryja“ adyny ŷaňsytŷar. Herhalda bu adyň düzüminde „Sary“ sözi görünip dur. Bizde-de „Sary“ sözi ŷekelikde hem-de başga goşulmalar artdyrylyp at hökmünde köp ulanylŷar. Umuman Sary, gök, mawy, gyzyl ŷaly boŷa atlaryny adam ady hökmünde-de ulanmak gadymdan gelŷn däpdir. -62 62- symykn, symkn, Semikan(?): Üüzmlik ady (204) Bu at Özbegistandaky „Semengan“ we Türkmensähra bilen Horasan aralygyndaky „Symylgan“ ŷurt atlaryny ŷaňsytŷar. / 63- -63 şşnk, şşʼnk, Çaçanak: Oba ady (204) Eger-de bu oba ady alymlaryň ŷorumy ŷaly „Çaçanak“ şeklinde göz öňüne getirsek, onda häzirki „Çäçe“ obasynyň ady ap-açyk görünip duwr. -64 64- şyrk, Şirak: Adam ady (s. 204) Bu söz Ahamenid Eŷranynyñ basybalyjy goşununy aldap garagumuň suwsuz çöllerine äkidip heläk etmek bilen ŷuwrdy goran Saklaryň gahryman çopany „Syrak“yň adyna gabat gelŷär. Şonuň ŷaly-da bu at Türkmenistanda ŷaşaŷan „Şaraklar“ tiresiniň adyny hem ŷaňsytŷar. 245 -65 65- t ḥmk, Ta ḥmak: Adam ady (s. 204) Bu söz Türkmen dilindäki „Tokmak“ sözüne gabat gelŷär. Bilşimiz ŷaly bizde „Gylyç“, „Galkan“, „Palta“ ŷaly gurallary adam ady üçin hem ulanylŷar. Beliki bu at hem şeŷle däp esasynda „Tokmak“ sözüniň adam ady üçin ulanylmagydyr. -66 66- trşpk, tirşfak: Turşan çakyr, sirke (s. 204) Bu sözüň „turşy“, „türşek“ ŷaly sözler bilen bir kökdenligi ap-açyk duŷulyp duwr. -67 67- tyry, Tir: 13-nji günüň ady (s. 204) Bu at „diri“ sözüne gabat gelŷär. Diri söz Sumer dilinde „ti“ we gadymy türkçede bolsa „tir“, „tiri“ we „tirig“ görnüşlerinde bar. -68 68- tyrybm, tyrbm, Tir(i)bam: Adam ady Bu atda-da „diri“ sözi bar. (s. 204) -69 69- wʼsdtk, Wasdatak (?): Adam ady (s. 205) Bu adyň başynda „Was“ sözi bar, belki-de „Wasly“ ŷa-da şoňa meňzeş manyny aňladandyr. -70 70- (wh)kn(t), Wahkant: Oba ady (s. 205) 246 Bu sözi „Waskent“ görnüşinde-de ŷazmak mümkindir. Bu sözüň düzüminde Türk diline degişli „Kent“ sözüniň bolmagy örän manylydyr, Taşkent, Samarkant, Çimkent… ŷaly. -71 71- wrşk, Warçak: Adam ady (s. 205) Bu ada ŷakyn, Türkiŷede „Warsak“ Owganystanyň türkmen welaŷetinde „Marçak“ ŷaly ŷurt atlary bar. „Warra“ Türkmen adam ay-da bar. -72 72- wys, Wes: Adam ady (s. 206) „Weŷs“ Türkmenlerde giňden ulanylŷan atlardan bolup, beŷleki birnäçe atlar ŷaly bu at hem Part döwründen galan bolmaly. Başga dillere terjime edilen „WeŷsRamin“ dessanynyň hem Part döwründen galandygy hakynda çaklamanyň hem dogrylygyny bu Part ady subut edŷär. -73 73- y ḥyt, yhyt nidat (?): Ŷygnamak, üŷşürmek (s. 207) Bu sözi „ŷygyt“ görnüşünde ŷazanymyzda „ŷygmak“ we „ŷygnamak“ sözlerine gabat gelŷär, onuň „ŷyg“ sözünden gelip-çykan bolmagy mümkindir. -74 74- ytlw: Uzaklaşdyrmak (s. 207) Bu sözi „itlw“ görnüşinde-de ŷazyp bilŷäris we onuň „it“ (itmek, itermek) sözünden gelip-çykandygy duŷulŷar. B. Gerey, Berlin 10/07/2007 247 Edebiýat Änewiñ Gadymy Ösüşi, Rafael redaksiýasy bilen, Aşgabat-2004, s. 29-33 1- Pumpelliniñ 2 - A. Von Gabon: „Eski türklerin gerameri“ Ankara-1993. 3 - Ahmet Jaferoglu: „Türk dili taryhy“ Istanbul-1984. 4 - Annageldi Gubaýew: „Diýar ţurnaly“ Aşgabat-1996-1011(taryh). 5 - Arminus Vambery, „Das Turkenvolks“ OSNABRÜCK1970. 6 - A. Vambery, “Etimologische Wörterbuch der Turko- Tataischen” Leipzig-1878 7 A. Vambery „Geschichte Bochara´s oder Transoxaniens…“ Stuttgart-1872. 8 - B. Gerey: „5,000 ýyllyk Türkmen-Sumer Baglary“ Istanbul-2004. 9 - Fahrettin KIRIZLIOGLU, Akdeniz Üniversitesi, Antalya-1993. Sempoziyum makalalary 10 - Faruk Sumer: “Oguzlar(Türkmenler)” Istanbul-1980. 11 - Fatima Mernisi: „Soltan hanymlar“ Istanbul-1992. 12 - G. Kyýasowa, “Gadymdan galan nusgalar”, Miras jurnaly 4/2003 13 - Hasan, Pirniýa „Taryhe Irane bastan“ Tähranbirinji tom, s. 113-114 14 - “Herodot” , Neun Bücher Der Geschichte, Essen1990, s. 305 / 71-nji bölüm 15 - Jäwade Heý-et: “Türklerin taryh we kulturyna bir bakyş” Tähran-1999. 16 - Jean-Paul Roux: “Türklerin taryhy, Böyük Okýanusdan Akdenizde, iki bin yil” Milliýet yayini-1989. 17 - J. Rawlinson, M.A. “Sixth Great Oriental Monarchy” London-1871 18 - Hübner & Reizammer 1987, Inim Kiengi 3, s. III. Marktredwitz 19 - I. M. Diakonof: „Taryhe Mad“ Tähran-1999. 20 - “Ilat we Aşaýyr” Tähran-1984, Agah neşriýaty. 248 21 - Ilhami Durmuş, „ISKITLER (Sakalar)“, Ankara- 1993 22 - Ismet Parmaksyzogly-Ýaşar Çaglaýan: “Genel Taryh” Ankara-1976. 23 - Kamuran Gürün: “Türkler we türk dewletleri taryhy” 1982. 24 - “KARŞILAŞTIRMALY Türk Lehçeleri Sözlügü” Ankara-1992 25 - K. Grönbech „Türkçenin Yapisi“ Ankara-1995 26 - K. Matweew, A. Sazonow „Zemlýa Drewnego Dwureç-ýa“ Moskwa-1986 27 - Lasazlo RASONYI: „Taryhda türkler“ Ankara-1988. 28 - Levon Panos Dabagýan „Türkiye Ermenileri Tarihi“ Istanbul-2003 29 - Muhammedhasanhan E-temados-sältäne: „Dorärättijan fi taryhy Beni Äşkan“ Tähran-1371 şemsi. 30 - Muhammedjäwad, Mäşkur “Iran där ähde bastan” Tähran-1985, s. 115 31 - Muhammedtagy Zehtabi(Kirşçi): „Iran Türklerinin eski taryhy“ Tähran-1998. 32 - Nazar Gulla: „Gadymdan galan nusgalar“ Aşgabat-1986. 33 - N. Rosliakow: „Türkmen halkynyň gelip çykyşy“ Aşgabat34 - R. Girshman: „Iran äz agaz ta islam“ Tähran-1350 şemsi(1971). 35 - Rahym Reýisniýa: „Azerbaýjan där seýre taryh“ 1-nji jild, Tebriz-1990. 36 - Sandor Scöke: „The sumerian and Ural-Altaic elements in the old slavic Lanuage“ München-1979. 37 - Selahi Diker „Türk Dilinin Beş Bin Ýyly“ Istanbul- 2000 38 - Ser Persi Saýks: „Taryhe Iran“ Tähran-1372 şemsi. 39 - Sobhi Paşa: „Täkmolätol-ebär“ Istanbul-1864. 40 - Soltanşa Atanýaz: „Şejere“ Aşgabat-1994. 41 - Talat Tekin “Orhon Yzytlary” Istanbul-2003 42 - „Taryhe Herodot“(Herodotyň Taryhy), Tähran-1965. 249 43 - „Türk Tarihinde Ermeniler“, Ankara-2001 44 - „TSSRiň Taryhy“ 1-nji tom, Aşgabat-1959. 45 - Vadim M. Masson „Das Land der tausend Städte“ München-1987 46 - „Warlyk neşriýesi“ Tähran-1998 paýiz -güýz- . 47 - Wiktor Sarianidi: „Gadymy Garagumyň beýik medeniýeti“ Türkmen medeniýeti ţurnaly, Aşgabat-1994-1. 48 - Wiktor Sarianidi, “Goňurdepe, şalaryň we hudaýlaryň şäheri”. Aşgabat-2005 49 - W. Sarianidi, „Marguş“, Aşgabat-2002 50 - Wilh. Thomsen: „Orhon we Yenisey yazitlarinin çözümi“ Ankara-1993. 51 - Will Durant „Kulturgeschichte der Menschheit“ Köln-1985, s. 109-110 52 - Ýylmaz Öztuna: „Başlangyçdan zamanymyza kadar böýük Türkiýe taryhy“ Istanbul-1977. 53 - Parthian Economic Dokuments from Nisa, Txts I-V, By I. M. Diakonoff and V. A. Livshits Edited bay D. N. MacKenzie, A. N. Baden and N. Sims-Williams. LONDON-1977-2001 54 - Parthian Economic Doguments from Nisa „PLATES“ I-V, By I. M. Diakonoff and V. A. Livshits Edited bay D. N. MacKenzie, A. N. Baden and N. SimsWilliams. LONDON-1976-1999