Funda ÖZPULAT - Hemşirelik Yüksekokulu

Sağlığın Korunması ve GeliĢtirilmesinde HemĢirenin
ÇağdaĢ Bir Rolü: Eğitici Kimliği
Funda ÖZPULAT *
ÖZET
Günümüz sağlık anlayışı birey, aile ve toplumun sağlığını koruyan, sürdüren, geliştiren sağlık
merkezli bakım yaklaşımını öngörmektedir. Bu anlayış bireyin iyilik halini koruyacak, sürdürecek ve
geliştirecek davranışlar kazanması ve kendi sağlığı ile ilgili doğru kararlar almasını sağlamak üzerine
dayandırılmıştır.
Hemşirenin değişen yaşam koşularının gereği olarak görülen eğitici rolü, sağlığın korunması,
yükseltilmesi ve geliştirilmesinde çok önemlidir. Bireye/Topluma doğru yöntem ve tekniklerle,
ihtiyaçlarına ve özelliklerine uygun, planlı ve sürekliliği esas alınan eğitimler düzenlenmelidir. Etkili
yöntem ve tekniklerle, hemşirenin profesyonel kimliği ve çağdaş eğitimci rolü ile düzenleyeceği sağlık
eğitimleri; sağlıklı yaşam biçimlerinin kazandırılmasını, yaşam kalitesinin artırılmasını, sağlığın
geliştirilmesini ve hemşirelik mesleğinin olumlu yönde ilerlemesini sağlayacaktır.
Anahtar Kelimeler: Sağlığın korunması, Sağlığın geliştirilmesi, Hemşirelik, Eğitici rolü
ABSTRACT
Health Protection and the Development of Nurse A Role In Contemporary:
Trainers For Identity
Contemporary understanding of health individuals, families and communities to protect the health of,
maintaining, developing health-centered approach to care is provided. This approach will protect the
well being of individuals, to sustain and improve their own health-related behaviors and gain the right
to make decisions is based on.
Changing living conditions and the need for nurses is seen as the role of educators, health protection,
promotion and development is very important. Individual / society with the right methods and
techniques, appropriate to their needs and specifications, plan and organize the training should be
based on continuity. Effective methods and techniques, the nurse's professional identity and
contemporary educators with the role will organize health education, healthy lifestyles gain to be the
quality of life increasing, health improvement and the nursing profession in a positive way forward
will ensure that
Key Words: Health protection, Health promotion, Nursing, Educative role
GĠRĠġ
Günümüz sağlık anlayışı birey, aile ve toplumun sağlığını koruyan, sürdüren, geliştiren sağlık
merkezli bakım yaklaşımını öngörmektedir. Bu anlayış bireyin iyilik halini koruyacak, sürdürecek ve
geliştirecek davranışlar kazanması ve kendi sağlığı ile ilgili doğru kararlar almasını sağlamak üzerine
dayandırılmıştır (Ayaz , Tezcan ve Akıncı 2005).
*Öğretim Görevlisi, Selçuk Üniversitesi, Akşehir Kadir Yallagöz Sağlık Yüksekokulu Hemşirelik Bölümü, Konya
294 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Sempozyum Özel Sayısı 2010
Dünyadaki gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerden elde edilen çeşitli veriler değişen yaşam koşullarına
ve nüfus yapısına uygun sağlıklı yaşam biçimleri geliştirilmenin önemini ortaya koymaktadır. Sağlıklı
olmak her insanın temel hakkı olup, sağlığın korunması ve devamlılığının sağlanması sağlık
profesyonellerinin temel amacı olduğu kadar kişinin kendi sorumluluğudur. Bir toplumun sağlık
düzeyi sağlık sorumluluğunu alabilen sağlıklı bireylerin varlığı ile değerlendirilir.
Hemşirenin değişen yaşam koşularının gereği olarak görülen çağdaş rollerinden eğitici rolü, sağlığın
korunması, yükseltilmesi ve geliştirilmesinde çok önemlidir. Bireye/Topluma doğru yöntem ve
tekniklerle, ihtiyaçlarına ve özelliklerine uygun, planlı ve sürekliliği esas alınan eğitimler
düzenlenmelidir. Etkili yöntem ve tekniklerle, hemşirenin profesyonel kimliği ve çağdaş eğitimci rolü
ile düzenleyeceği sağlık eğitimleri; sağlıklı yaşam biçimlerinin kazandırılmasını, yaşam kalitesinin
artırılmasını, sağlığın geliştirilmesini ve hemşirelik mesleğinin olumlu yönde ilerlemesini
sağlayacaktır.
NEDEN SAĞLIK EĞĠTĠMĠ?
Günümüzde insanların en önemli ölüm nedenleri sırasıyla kalp hastalıkları, kanser ve inmedir.
İnsanların %65‟den fazlası bu üç hastalıktan ölmektedir. Araştırmacılar bu hastalıklara neden olan en
önemli etkenlerin neler olduğunu incelemişler. Bulgular, insanların ölümüne neden olan en önemli üç
etkenin sırasıyla tütün kullanımı, kötü beslenme/hareketsizlik ve alkol kullanımı olduğunu
göstermektedir (Aktürk 2010).
Benzer biçimde Dünya Sağlık örgütü de gelişmiş ülkelerde ölümlerin % 70-80‟inin ve gelişmekte olan
ülkelerde ölümlerin % 40-50‟sinin sağlıksız yaşam biçiminden kaynaklandığını ileri sürmektedir. Yine
WHO verilerine göre; 1 milyar yetişkin hareketsiz ve fazla kiloludur. 2015‟te bu sayının 1,5 milyarı
geçeceği tahmin edilmektedir. Kronik hastalıklar nedeni ile ölümlerin % 80‟i orta ve düşük gelirli
ülkelerde olmaktadır ve en önemli nedenleri; sağlıksız beslenme, fiziksel inaktivite ve tütün
kullanımıdır. Tüm dünyada ölümlerin yaklaşık %13‟ü(7,4 milyon ölüm) kanser nedeniyle
oluşmaktadır ve %30‟dan fazlası önlenebilir niteliktedir. Tütün kullanımı kanser için en önemli risk
faktörüdür. Kanser nedeni ile ölümlerin sayısında giderek artış yaşanmakta, 2030 yılında 13 milyonu
bulacağı tahmin edilmektedir. Nüfus yapısının değişimi ve yaşlanması kalp hastalıkları ve kanser
oluşumunu artırmaktadır. Dünyada 220 milyon insan diyabet hastasıdır. 2005‟te 1,1 milyon insanın
diyabet nedeniyle öldüğü, 2030 yılında ölümlerin iki katına çıkacağı; sağlıklı diyet, düzenli fiziksel
aktivite, normal vücut ağırlığı ve tütün kullanmamanın diyabeti önlemede etkili olduğu
belirtilmektedir (Karadeniz, Yanıkkerem, Dedeli ve Karaağaç 2008; Ayaz 2009).
Dikkat edilirse bu etkenlerin hepsi yaşam tarzı değişiklikleriyle düzeltilebilecek zararlı
alışkanlıklardır. Bu durumda bireylerin sağlığı için yapılabilecek en önemli girişimin olumlu yönde
davranış değişikliği sağlamak olduğunu söylenebilir. Davranış değişikliği sağlamanın yolu ise bireyin
bilinçlenmesi ve eğitimden geçmektedir. Dolayısıyla sağlık çalışanlarının en önemli görevlerinden
birinin sağlıklı ve hasta bireylere yönelik sağlık eğitimi olduğu anlaşılmaktadır (Aktürk 2010).
SAĞLIK EĞĠTĠMĠNĠN SAĞLIĞIN KORUNMASI VE GELĠġTĠRĠLMESĠNDEKĠ
ÖNEMĠ
Geçmiş Dönemde ve geleneksel anlayışta, sağlık kavramı, yalnızca hastalık ve sakatlığın olmayışı
şeklinde algılanmış ve tanımlanmıştır. Tanımın böyle yapılması, hastalık kavramını ön plana çıkarmış,
kişilerin /toplumların sağlığı bu kavrama bağlı olarak değerlendirilmiş ve belirli semptomları ya da
sakatlığı olmayan herkes sağlıklı olarak kabul edilmiştir (Akdur ve ark.1998). Günümüzde ise sağlık,
insanın fiziksel, sosyal, duygusal ve manevi durum gibi yaşamının bütün boyutlarıyla ilgili bir kavram
olarak düşünülmekte, „Biyomedikal‟ olarak adlandırabileceğimiz eski yaklaşımın yerini insanı bedeni,
ruhu, inançları ve çevresiyle birlikte değerlendiren „biyopsikososyal‟ ve hasta merkezli yaklaşım
almaktadır. “Hastalık yoktur, hasta vardır” prensibini de benimseyen modern tıbbi anlayışta artık
hastalıkları tedavi etmek değil, bireyin ihtiyaçlarını göz önüne alarak gerekli bakımı vermek esastır
(Aktürk 2010).
Bildiriler 295
Sağlığın geliştirilmesinde bir yöntem olarak kullanılan sağlık eğitimi, koruyucu sağlık hizmetlerinin
en önemli gücünü oluşturmaya devam etmektedir. Alma-Ata Bildirgesinde; Temel Sağlık Hizmetleri
kapsamında ve 21. yüzyılda Herkes İçin Sağlık hedeflerinin büyük bir kısmında; bireylerin yaşamları
boyunca sağlığın korunması ve geliştirilmesinde sorumluluk almaları için eğitilmeleri gereği
vurgulanmıştır. Bu hedefler arasında yer alan 11. hedefte; 2015 yılına kadar, toplumdaki insanların
sağlıklı yaşam biçimlerini benimsemeleri ve özellikle; beslenme, fiziksel aktivite ve cinsellikle ilgili
konularda sağlıklı davranışlarının artırılması belirtilmiştir (Erci, Avcı, Hacialioğlu, Kılıç, Tanrıverdi
2009).
Sağlık bakımının artan maliyeti ve sağlık problemlerinin yaşam biçimi ile bağlantısı nedeniyle
"sağlığın geliştirilmesi" ve buna yönelik olarak da "sağlık eğitimi", üzerinde önemle durulan bir konu
olmuş (Pasinlioğlu, Gözüm 1998), sağlık eğitimi önceleri korunma olarak ele alınırken, daha sonra
beceri geliştirmede güçlendirici bir araç olarak ele alınmıştır. Sağlık eğitimi ile kişi, kendi
potansiyelini fark etmekte, gereksinimlerini belirlemekte, sağlıkla ilgili konularda sesini duyurmakta,
sağlıklı çevreler yaratmak için birlikte çalışmakta ve sağlık politikaları oluşturulmasına katkıda
bulunmaktadır (Türker 2006). Sağlığı geliştirme ise sadece hastalıkların önlenmesine temellenmeyip,
bireyin iyilik halinin korunmasını, sürdürülmesini, geliştirilmesini ve bireylerin kendi sağlığı ilgili
kararların sorumluluğunu almasını içermektedir. Kendi sağlık sorumluluğunu alan bireyler ise sağlıklı
toplumlar oluşturacaktır. Sağlıklı bir toplum oluşmasında sağlık çalışanları hem rol model olmaları
hem de diğer bireyleri etkileme güçleri nedeni ile önemli bir grubu oluşturmaktadır (Çelik, Malak,
Bektaş ve Yılmaz 2009).
HEMġĠRENĠN EĞĠTĠCĠ ROLÜ
Ülkemizde mevcut sağlık mevzuatına göre;birinci basamak sağlık kuruluşu olarak tanımlanan sağlık
ocaklarında görev yapan sağlık personeli 154 sayılı yönerge ile „halkı sağlıkla ilgili konularda
eğitmekle görevlendirilmiştir (Özvarış 2001). Sağlık sisteminde meydana gelen değişim ve gelişmeler
hastaların hastanede kalış sürelerini kısaltmakta, tedavilerini daha karmaşık hale getirmekte, yaşam
biçiminde değişimlere yol açmaktadır. Bu durum, hasta ve ailesinin öz bakımla ilgili sorumluluklarını
arttırmaktadır. Bu değişim ve gelişmeler aynı zamanda hastanın sağlık eğitimi alma hakkını gündeme
getirmiştir. Ulusal ve uluslararası kuruluşlar hasta eğitiminde hemşirenin sorumluluklarını vurgulamış,
ilgili yasa ve yönetmeliklerde de belirtmişlerdir. Tüm bunlar, hemşirenin hasta eğitimini bilimsel ve
sistematik bir yaklaşımla öğrenme-öğretme süreci doğrultusunda yerine getirmesini zorunlu
kılmaktadır (Kaya 2009).
Hızlı ve dinamik değişiklikler sağlık bakım sisteminde geleneksel hemşirelik sürecinden ziyade; daha
kapsamlı, daha güçlü ve bütüncül yaklaşımı kaçınılmaz kılmakta, dünya genelinde hemşirelerin sağlığı
koruma ve geliştirmedeki rolü giderek daha sık vurgulanmaktadır (Uçan, Taşcı ve Ovayolu 2008).
Günümüzde hemşirelik uygulama alanı genişlemiş ve yeni boyutlar kazanmıştır. Bu değişim ve
gelişim hemşirenin bakım işlevi ağırlıklı olarak yeni rollere yönelmesine yol açmıştır ( Ardahan 2003).
Hemşirelik mesleğinin gelişimiyle birlikte yetki ve sorumluluklarının artması bağımsız rollerinin
artması ile yakından ilişkilidir. Hemşirenin temel rollerinden biri, birey, aile ve toplumun sağlığını
korumaya-geliştirmeye, hastalık halinde iyileştirmeye ve doğru sağlık davranışlarını kazandırmaya
yönelik olarak planlı biçimde eğitim vermektedir (Taylan 2009).
Hemşirenin eğitici rolü; hasta/sağlıklı bireye, ailesine ve hemşireye, hemşirelik adaylarına vb. yönelik
olup, koruyucu, tanı-tedavi edici ve rehabilitatif sağlık hizmetleri alanlarının tümünde, hemşireden
beklenen bir roldür (Aksayan ve ark. 1998). Bir eğitici olarak hemşire, sağlık, hastalık, çocuklukgebelik-yaşlılık gibi özel dönemler, tedavi ve yaşam biçimindeki değişimler hakkında hem hastaya ve
hasta ailesine, hem de genel topluma bilgi aktarmaktadır.
Hastanın verilen bilgiyi anlayıp
anlamadığını belirlemek ve mümkün olan en üst düzeyde öğrenmesini sağlamak, sağlık bakım
amaçları ile ilişkili olarak hastanın durumundaki ilerlemeyi değerlendirmek, bu bağımsız rolünü yerine
getirirken kullanacağı eğitim yöntemlerini seçmek de onun bu rolünün parçalarıdır (Taylan 2009).
296 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Sempozyum Özel Sayısı 2010
Hemşireler verecekleri eğitimlerde anlayışlı ve hastanın gereksinimlerine cevap verecek, ilgiyi temel
alan bir tutum içinde olmalıdırlar. Bu tür davranışlarla çeşitli sağlık problemlerine yönelik verilecek
planlı eğitimlerle bireylerin kendi sorumluluklarını alabilmeleri, tedavi süresince verilecek kararlara
katılabilmeleri ve yaşam kalitelerinin yükselerek, hastalığa ve tedaviye uyumlarının artması
sağlanabilir. Birçok çalışma, hastaların, hastalıkları hakkında aldıkları bilgiden fayda
sağlayabildiklerini göstermektedir (Yeter, Savcı, Sayıner 2009).
Meme kanseri olan hastalarda
ameliyat öncesi dönemde bilgilendirici ve eğitici hemşirelik yaklaşımının ameliyat sonrası ağrı ve
kaygı düzeyleri üzerine etkisinin araştırıldığı bir çalışmada bilgilendirici ve eğitici hemşirelik
yaklaşımının, hastaların ameliyat sonrası kaygı ve ağrı düzeyleri üzerine anlamlı bir etkisi
olduğu saptanmıştır. Gölbaşı ve arkadaşları tarafından yapılan çalışmada ise öğrenci hemşireler
tarafından verilen eğitim programı sonrasında kadınların meme kanseri-KKMM konusundaki bilgileri
ve düzenli meme muayenesi yapma davranışlarında olumlu yönde önemli gelişmeler olduğu
saptanmıştır (Özberksoy 2006; Gölbaşı, Kutlar ve Akdeniz 2007).
Kemoterapi alan hastalarla ilgili olarak Karagöz tarafından yapılan çalışmada verilen eğitimin bazı
kemoterapi semptomlarını azaltmada etkili olduğu tespit edilmiştir. Benzer sonuçlar Aslan ve
arkadaşlarının yaptığı çalışmada da tespit edilmiştir (Karaöz 2006; Aslan, Vural ve Kömürcü 2006 ).
Kadınlara Verilen Planlı Eğitimin Genital Hijyen Davranışlarına Etkisi üzerine yapılan çalışmada ise
hemşirelerin düzenledikleri eğitim programları ile toplumdaki adolesan çağdaki genç kızları ve
kadınları eğiterek, doğru sağlık davranışlarını öğretebilecekleri ve sağlığın korunması ve
geliştirilmesine katkı sağlayabilecekleri, bu eğitimler sonucunda doğru hijyen davranışlarının
kazandırılması ile genital enfeksiyonların yaygınlığı ve tekrarlama olasılığı ortadan kaldırılabileceği
vurgulanmıştır (Ege, Eryılmaz 2006).
SONUÇ
Ülkemizde mevcut sağlık mevzuatları ve sağlık sisteminde meydana gelen değişim ve gelişmeler
hemşirelerin bakım işlevi dışında yeni ve önemli roller üstlenmesini zorunlu kılmaktadır. Hemşirenin
değişen yaşam koşularının gereği olarak görülen çağdaş rollerinden eğitici rolü birey, aile ve toplumun
sağlığını korumaya-geliştirmeye, hastalık halinde iyileştirmeye ve doğru sağlık davranışlarını
kazandırmaya yönelik olarak planlı biçimde eğitim vermeyi gerektirmektedir. Etkili yöntem ve
tekniklerle, bireyin / toplumun ihtiyaçlarına ve özelliklerine uygun, hemşirenin profesyonel kimliği ve
çağdaş eğitimci rolü ile düzenleyeceği planlı ve sürekliliği esas alınan sağlık eğitimleri; sağlıklı yaşam
biçimlerinin kazandırılmasında, yaşam kalitesinin artırılmasında ve sağlığın geliştirilmesinde etkili
olacak ve hemşirelik mesleğinin olumlu yönde ilerlemesini sağlayacaktır.
KAYNAKLAR
Akdur R, Çöl M, Işık A, İdil A, Durmuşoğlu M, Tunçbilek A (1998).Halk Sağlığı. Antıp Ankara:1012
Aksayan S,Bahar Z, Bayık A, Büyükcoşkun A, Emiroğlu N.O,Erdoğan S,Erefe İ, Karataş N, Seviğ
Ü(1998). Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı. Vehbi Koç Yayınları No. İstanbul:12-19
Alkan E, Ertem A. A, Hatemoğlu E, Hülür Ümollahaliloğlu S (2005), Hıfzıssıhha Mektebi
Müdürlüğü. Mevcut Durum Raporu. Erişim:14.12.2010
Ardahan M (2003), Hemşirelerin Savunuculuk Rolü, C. Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi. 7 (2):
23-28
Aslan Ö, Vural H, Kömürcü Ş (2006), Kemoterapi alan kanser hastalarına verilen eğitimin kemoterapi
semptomlarına etkisi. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 10(1):16-27
Ayaz S, Tezcan S, Akıncı F (2005), Hemşirelik Yüksekokulu Öğrencilerinin Sağlığı Geliştirme
Davranışları.C.Ü.Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, 9(2): 26-35
Bildiriler 297
Ayaz S (2009), Kadınların Sağlığı Geliştirme Davranışları ve Etkileyen Faktörler,TAF Prev Med Bull.
8(6): 497-502
Aktürk Z (2010). Nedeni ve Nasılıyla Sağlık Eğitimi. Erişim20.03.2010 http://www.aile.net/sunum/
makaleler/HalkEgitimi.doc
Çelik G.O, Malak A.T, Bektaş M, Yılmaz D (2009), Sağlık Yüksekokulu Öğrencilerinin Sağlığı
Geliştirme Davranışlarını Etkileyen Etmenlerin İncelenmesi, Anatol J Clin Investig. 3(3):164-169
Ege E, Eryılmaz G (2006), Kadınlara Verilen Planlı Eğitimin Genital Hijyen Davranışlarına Etkisi.
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 9 (3): 8-17
Erci B, Avcı Aydın İ, Hacialioğlu N, Kılıç D, Tanrıverdi G (2009). Halk Sağlığı Hemşireliği. Göktuğ
Yayıncılık. Amasya:167-172
Gölbaşı Z, Kutlar Z, Akdeniz H (2007). Öğrenci Hemşireler Tarafından Bir Halk Eğitim Merkezinde
Verilen Eğitimin Kadınların Meme Kanseri/Kendi Kendine Meme Muayenesine Yönelik Bilgi Ve
Uygulamalarına Etkisi. Meme Sağlığı Dergisi 3(2): 53-57
Karadeniz G, Yanıkkerem E, Dedeli Ö, Karaağaç Ö (2008), Üniversite Öğrencilerinin Sağlıklı Yaşam
Biçimi Davranışları, TAF Prev Med Bull; 7(6):497-502
Karaöz S ( 2006), Kemoterapi Alan Kanser Hastalarına Verilen Eğitimin Kemoterapi Semptomlarına
Etkisi. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi.10(1): 18-22
Kaya H (2009), Sağlık Hizmetlerinde Hasta Eğitimi Ve Hemşirenin Sorumlulukları. Türkiye
Klinikleri J Nurs Sci.1(1):19-23
www.afro.who.int/en/divisions-a-programmes/dnc/health-promotion/1237-health-promotion-as-a-toolfor-health-development.html. Erişim:21.03.2010
www.cdc.gov/chronicdisease/overview/index.htm. Erişim:21.03.2010
Taylan S (2009), Özerklik İlkesi Çerçevesinde Hemşirenin Bağımsız Rolleri. Sağlık Bilimleri
Enstitüsü Deontoloji Ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi. Adana
Türker F (2006), Yetişkin Eğitimi, Sağlık Davranış Modelleri Ve Sağlığı, Sağlık Eğitimi Anabilim
Dalı Yüksek Lisans Dönem Projesi. Ankara.
Oyur Çelik G , Malak Tuna A, Bektaş M, Yılmaz D, Yümer Sami A, Öztürk Z, Demir E (2009),
Sağlık Yüksekokulu Öğrencilerinin Sağlığı Geliştirme Davranışlarını Etkileyen Etmenlerin
İncelenmesi. Anatol J Clin Investig. 3(3):164-169
Özberksoy A (2006), Meme Kanseri Olan Hastalarda Ameliyat Öncesi Dönemde Bilgilendirici Ve
Eğitici Hemşirelik Yaklaşımının Ameliyat Sonrası Ağrı Ve Kaygı Düzeyleri Üzerine Etkisi. Cerrahi
Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı Programı Yüksek Lisans Tezi. İzmir
Özvarış B.Ş (2001),Sağlık Eğitimi ve Sağlığı geliştirme. Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı. Ankara: 8-10
Pasinlioğlu T, Gözüm S (1998), Birinci Basamak Sağlık Hizmetlerinde Çalışan Sağlık Personelinin
Sağlık Davranışları, C. Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 2(2): 60-67
Uçan Ö, Taşcı S, Ovayolu N (2008). Eleştirel Düşünme ve Hemşirelik. Fırat Sağlık Hizmetleri
Dergisi, Cilt:3(7):17-28 ).
Yeter K , Savcı A, Sayıner D. F (2009). Meme Kanserinde Rekonstrüktif Cerrahinin ve Hasta
Eğitiminin Yaşam Kalitesine Etkisi. Meme Sağlığı Dergisi Cilt: 5 (2): 65-68
ĠletiĢim Adresi:
Selçuk Üniversitesi, Akşehir Kadir Yallagöz Sağlık Yüksekokulu Gazi Mah. Akşehir/Konya
Tel:05057790070
E-mail: [email protected]