KONU 3
Transkript
KONU 3
ÇKO GYORGOSK ÇVETANKA MALÇESKA BYOLOJ Snf VIII SEKZYILLIK LKÖRETM Düzenleyen komisiyon: D-r Lenka Tsvetanovska “ Aya Kiril ve Metodiy” Üniversitesi Matematik Fakültesi, Bioloji Enstütüsünde sral profösör Elka Noçeva Üsküp “Braka Hamid Ramiz” ÖO’unda Bioloji öretmeni Daut drizi Üsküp “26 Yuli” ÖO’unda Bioloji-kimya öretmeni Lektör: Violeta Yovanovska Makedonca’dan Türkçe’ye çeviri: Adnan Recepi Dil redaksiyonu: Dr. Fatima Hocin Lektör: Soraya ain Bilgisayar tasarm: Martin Ginevski Yaync: Makedonya Cumhuriyeti Eitim ve bilim bakanl Bask: Üsküp Dooel Grak merkezi Tiraj: 700 Makedonya Cumhuriyeti Eitim ve bilim bakanl’nn 23.04.2010 tarihli 22-2348 sayl kararyla bu ktabn kullanlmasna izin verilmitir. CIP - “. !"” , 37.043.1/.2(497.7) (035)373.3.016:57(075.2)=163.3 #$%&, & ' VIII- "" "* / & #, + ; < . - : ; $ ; " , 2010. - 196 . : . ; 24 $< < <?: .186-194 ISBN 978-608-4575-22-1 1. ; < , + [ ] COBISS.MK-ID 84064266 ÖNSÖZ Daha önceki sn@arda, biyoloji dersi içerisinde bitkileri, hayvanlar, onlarn evrimi ve ekolojisini örendiniz. Bu öretim ylnda ise insan biyolojisini öreneceksiniz. Sekizinci snf BYOLOJ ders kitab öngörülmü plan ve programa göre yazlmtr. Bu ders kitabn hazrlarken insan organizmasndaki bileik biyolojik olaylarn daha basit ve daha anlalr bir ekilde açklamaya çaltk. Bu ders kitabnda bizim biyoloji ile ilgili bilgilerimizi en basit ekilde size aktarmaya çaltk. Bu bilgileri aktarrken her zaman bilimsel verilere dayandk. Bütün konu ve alt konular sistematik olarak farkl metod bölümlerinde snrlandrlmtr. Bunlar ayrlmayan bir bütünü olutururlar. Ayn yada benzer biyolojik konularn okunduu eski ders kitaplarna kyasen bu ders kitabnda, insan organizmasnda biyolojik olaylarn açklanmasnda çada bir yaklam sunulmutur. Amacmz, anlalr bir ekilde en erken çada kritik düünme eklini rasyonel olarak gelitirmektir. Dahas, örencilerin belirli biyolojik olaylar üzerinde ihtiyac olan bilgilerin gelitirmesini salamaktr. En büyük arzumuz, bu ders kitabyla gelimi eitim sistemine ayak uydurarak, ayn zamanda bizi ve çevremizi ilgilendiren geleneksel konulardan ödün vermemektir. Biyolojik olaylarn açklarken, önem ve dikkat verdiimiz en büyük unsur insan organizmasn basitten balayarak daha bileie doru açklamaktr. Kitapta gerek konu anlatmlarnda, gerekse konu sonlarndaki sorularda, örencinin kendi yorum yeteneini artrmak, günlük yaamdaki olaylarn bilimsel gözetlenmesini salamak ve irdeleyebilme yeteneini gelitirmek. Ayn öyle basit deneyler yapmak ve bu deneylerle iaretleme, not alma, analiz etme ve sonuçlara ulama becerisinin oluturulmas amaçlanmtr. Kitabn, deiik konulara uygun olan resimlerle, tabelalarla, emalarla zengin olmasn istedik. Biyolojik olaylarn bir bölümünün ilendii ve o zamana kadar örencinin eitim süresince hiç ya da çok az edindii bilgileri bu kitapta bulundurduu için çok özel öneme sahip olduu krindeyiz. Resimler dorudan metinle balantldr, bunlarn kullanmyla görsel çalmann önemi vurgulanmak isteniyor ki bu özel öneme sahiptir. Son olarak, bu ders kitabnn en iyi ve yeri doldurulmaz bir kitap olduunu düünmüyoruz. Ayn zamanda, bu ders kitabnda olas eksikliklerin örenciler ve öretmenler tarafndan tamamlanabilecei memnuniyeti içindeyiz. Onlarn, gelecek nesillere daha faydal bir eitimin salanmas dorultusunda, öz kirleriyle ve iyimser düünceleriyle, yeni ders kitabnn daha iyi ve , daha anlalr olmas konusunda katklarn sunabileceklerini umuyoruz. Yazarlardan 3 4 KONU 1 CANLI DÜNYANIN BR PARÇASI OLARAK NSAN Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz: - nsann evrimsel geliimini insans atalarnn özelliklerinden anlayabilirsin; - nsan atalarn ve insan rklarn tanyabilirsin; - nsans maymun, insan atalar, insan rklar ve insan populasyonundan örendiklerini anlatabilirsin; - nsann dier canl dünyayla ilikisini ve insan populasyonunun büyüme eklini açklayabilirsin; - nsan populasyonunun büyüme nedenlerini ve sonuçlarn kyaslayabilir ve açkalyabilirsin; Bu konuda öreneceiniz yeni kavramlar: - nsans maymun, - insann atalar, - insan rklar, - insan populasyonu. 5 KONU 1 DERS 1 NSANIN CANLI DÜNYADAK YER Hatrla: Bütün canl organizmalarn ortak özellikleri hangileridir? Memelilerin temel özellikleri hangileridir ? En gelimi memeli grubu hangisidir ? Çarls Darvinnin hayat ve eserini hatrla. Bütün sistemlerin yapsna göre, solunun ekli ve besinlerin sindirimi, vucut scakln ayarlama yetenei, kan gruplarn ball, üreme ekilleri ve bebeklerin anne sütü emme yetenei ile insan memeliler snfna girir. .Daha dorusu insan Primatlar srasnn en gelimi düzeyinde bulunur.Buraya insans maymunlar da girir. nsan en mükemmel canl organizmadr. Eski zamanlardan bu yana insanlar, insann nasl meydana geldii sorusuyla ilgilenmitir. Cevabn ngiliz bilim adam Çarls Darvin “nsann Türeyii“ adl kitabnda vermitir. O, insan kökeninin eski ölmü atalarndan olduu tahmininde bulunmutur. Darvin,, çok sayda delil sayesinde insann doann bir parças olduunu ve canl dünya için geçerli olan kanunlarn insan için de geçerli olduunu kantlamtr. balk kurbaa kaplumbaa ku tavan insan Günümüzde insan ve hayvanlar arasndaki ball gösteren çok sayda delil vardr. Res.1.1 atavizmin belirmesi 6 - Embriyonal geliim – hem insan hem hayvanlarda dii ve erkek üreme hücrelerin birlemesiyle eeysel üreme meydana gelir. Döllenmi yumurta hücresinden – zigot , embriyonal geliim balar. Bu geliimin ilk günlerinde insann embryionu dier hayvanlarn embriyonuyla büyük benzerlik gösterir. - Ayn öyle insan v]cut yapsnn da omurgallarla ball vardr, özellikle memelilerle . nsan yaps ve iç organlarn dizilii belli hayvan gruplaryla kyaslanrsa benzerlii görülecektir. - Körelmi (rudement) organlarn meydana gelmesi - insanda gelimemi organlardr, fakat memelilerdeki baz gelimi organlara uyar . KONU 1 Böyle organlar unlardr: Vücut kllar, kulak kaslar, kör barsaktaki çknt, kuyruk sokumu kemii omurlar. - atvizmin meydana gelmesi – insan atalarnda var olan özelliklerin meydana gelmesi. Günümüzde normal insan özellikleri tamayan deiik özelliklere sahip olan bebek vakalar çok nadirdir. Bu çeit bebeklerin tad özellikler unlardr : Kuyruun meydana gelmesi, birkaç çift süt bezinin meydana gelmesi (res 1.1 ), ya da bütün yüzün kllarla kaplanm olmas. NSANIN NSANSI MAYMUNLARLA OLAN BALILII Daha önce de söylediimiz gibi insan, memeliler snfnn Primatlar – maymun takmna girer. Bu takmda insanla beraber daha 180 tür vardr. Bundan baka, bu takmda yarm maymunlar, lemurler , maymunlar ve insans maymunlar da yer alr. nsans maymunlar ve insanlar benzer özelliklerinden dolay Hominoidea üst ailesinde yerlemitir. nsans maymunlar dier Res. 1.2. Primatlardan daha büyüktür, kuyruklar yoktur, fakat vucudunu Rhesus maymunu, arka dik tutmas için çok sayda belirti gösteriyor. Daha büyük insansi ksmlarn karakteristik maymunlar orangutan, empanze ve gorildir (Res. 1.3). Baz gorillerin görüntüsü arl 270 kg. kadar olabilir. nsan ve insans maymun arasndaki benzerlikleri d görünülerinde olduu gibi, onlarn iç yapsnda da benzerlikler görülmektedir. lk görünüte insans maymunlarn kuyruklar olmad gözümüze çarpar. Onlarn yüzlerindeki ifadeler ve mimikler insann yüz ifadelerine ve mimiklerine benzer. nsanlarda olduu gibi insans maymunlarn yüzünde de duygular farkldr (üzüntü, sevinç, ac, kzgnlk). Organizmalarn organizasyonunda da benzerlikler büyüktür. Örnein: hem insann, hem de insans maymunlarn vücut scaklklar ayndr, nabz atlar ayn , solunumlar da ayndr, kan gruplar da ayndr, hem insanlar hem insans maymunlar ayn paraztler tarafndan saldrya urarlar. nsanlarda beliren hastalklar insans maymunlarda da skça görülür, bu hastalklar insanda olduu gibi insans maymunlarda da ayn ekilde ve ayn ilaçlarla tedavi edilebilir. Res. 1.3 nsans maymunlarn temsilcileri. () Gibonlar (b) Orangutan (c)Afrika gorillas, onun karakteristik eik yürüyüü () (c) (b) 7 KONU 1 Res. 1.4 ()empanzenin eli dallarda aslmaya ve eik yürümeleri için uyum salamtr; (b) ayak taban tutmaya yarar; (c) insann eli tutmaya uyum salamtr; (ç) taban iki ayak üzerinde yürümek için. () (c) Res. 1.5 skelet ve kafatas kyaslanmas: () insans maymun ve (b)insan kafatas. (b) (ç) () (b) nsans maymunlar genelde bitkilerle beslenirler, fakat arada srada etle de beslenirler. Bunlarn dileri iridir, çeneleri ise güçlüdür. nsans maymunlar grup halinde yaarlar. Bunlar, aralarnda basit sesler çkartarak ve yüz ifadelerini kullanarak iletiim kurarlar. Besin bulmak için sopalar ve baka cisimleri alet olarak kullanrlar. Res. 1.6 empanze yüz ifadesini deitirerek baarl iletiim kurar: () olumlu bildiri, (b) korku ifadesi ve (c) gülme 8 KONU 1 Ancak, insan en gelimi canl varlk olarak, insans maymularla benzerlii olmasna ramen, arada büyük farkllklar görülür. nsan, bugün hala yaayan insans maymunlardan, iki ayak üzerinde yürümeye uyum salamasyla farkllk gösterir. nsans maymunlarn srtlar da doru çkktr, insanlarda ise omuz ile kalça kemeri öne doru çkktr. Bizim bacaklarmz, kollarmzdan daha uzun ve daha güçlüdürler. Bizde ayaklar tutma yeteneini kaybetmitir, çünkü ba parmamz ksa ve dier parmaklarla paraleldir. Topuk kemiimiz büyüktür ve yürümemize yardmc olan büyük ayak tabanmz vardr. Ellerimizdeki ba parmak daha uzundur ve parmaklarmzn uclar daha genitir. Bu özellikler, parmak uclar ve ba parmak yardmyla cisimleri çok isabetli tutmaya yarar. Bu yüzden, ellerimizi hareket etmek için deil, belli eyalar tamak ve faydal aletler üretmek için kullanrz ( Res.1.4). nsan beyni, insans maymunlarn beyninden sadece büyüklük bakmndan deil, yaps bakmndan da farkllk gösterir. Büyük beyinde duyular, hareketleri kontrol eden bölgeler, ayn zamanda hafzay ve konumay kontrol eden bölgeler de çok daha büyüktür. Bugünkü insan en mükemmel gelimi canl varlk olarak mantkl düünme yeteneine sahiptir, ayn zamanda gelimi çalma ve konuma yeteneine sahiptir. nsann toplumsal yaam insan, insans maymunlardan son derece gelimi bir düzeye ulatryor. Yukarda belirtilmi olduu gibi insan ve insans maymunlar arasndaki benzerlik ve farkllklar bunlarn ortak atadan geldiklerini gösterir, fakat gelime yollar farkl ) b) olduu için iki fark yönde gelimilerdir. Res. 1.7 Kalça kemeri: ) insans maymunda ve b) insanda. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti 1. nsan bir canl varlk olarak, temel biyolojik özellikleriyle ve bütün dier canl organizmalar gibi karakteristik özellie sahiptir. Embriyonel geliim, vücut geliimi, körelmi organlarn geliimi ve atavizim gibi özellikler, insanlarn hayvanlarla olan benzerliklerini gösterir. Özellikle memelilerle. En büyük benzerlik, insan ve insans maymunlar arasnda vardr. 2. nsanlar, günümüzdeki maymunlarda u özellikleriyle ayrlrlar: iki ayak üzerinde yürümeleri, ellerinin tutma yeteneine sahip olmalar, farkl türde ürünleri yiyebilmek için dilerin ve çenelerinin bulunmas, beyinlerinin büyük ve gelimi olmas , konuma yetenei ve düünme etkinlikleriyle farkldrlar. 3. nsann kökeni insans maymunlar deil, çünkü ikisinin de ölmü ortak atalar vardr. Kendi bilgini dene 1. Körelmi organlar ve atavizm kavramlarn açkla. 2. nsan ve insans maymun arasndaki benzerlikler nedir? 3. nsan ve insans maymun arasndaki farkllklar nedir? 4. Hangi özellikler insan en gelimi canl varlk yapar? 9 KONU 1 DERS 2 NSANSI MAYMUNLARIN VE NSANLARIN BALANGIÇ EVRM nsanlar ve insans maymunlar arasnda mevcut olan çok saydaki farkllklarn sadece bazlarn saydk. Belli zaman dönemi içerisinde insans maymunlarn ve insanlarn ortak atalar varm, fakat bu çok öncedenmi. Bilim adamlar ilkel insann belli özelliklerinin var olduunu ve bugünkü insana kadar bu özellikler sayesinde geliim gösterdiini düünüyor. Bu özelliklerden bazlar unlardr: - Ön ayaklarn ellere dönümesi, - Arka ayaklarn yürüme organlarna dönümesi, - Büyük beyinin genilemi yüzeyi ve beyin kabuunun geliimi - Konumann geliimi. 15 – 20 milyon yl önce en eski insans maymun fosilleri Afrika’da bulunmutur. Onlar arka ayaklar üzerine yürüyebilir ve her halde daha hareketliymiler. Aaçlarda ve toprak üzerinde yaayabilirlermi. O zamanlarda, Afrika ktasna ait topraklar Avrupa ve Asya ktalarnn topraklaryla balym, böylece bu maymunlar kolayca bir ktadan dier ktaya geçerlermi. 10 milyon yl öncesine kadar, Dou Afrika çok sk olan ormanlarla kaplym. Bundan hemen sonra, yanardalarn etkisiyle topran örtüsü deimi, ormanlar yok olmaya balam ve böylece aralarnda büyük otsu bölgeleri olan orman bölgeleri meydana gelmi. Ormanlk alanlarnn azalmasyla, ilkel maymunlarn yaama alanlar da daralmtr. Bu nedenden dolay besin ve yaama alan bulabilmek için ormanlar terketmiler. Bu deiiklikler, insans maymunlarn ve ilk insans varlklarn birbirinden ayr gelimelerine sebep olmu. Böylece, insans maymunlar ormanlk bölgelerde yaamaya kalmlar, insann atas ise büyük otsu alanlar olan ormanlarda yaamaya balamtr. nsan ve insans maymunlarn evrimi 10 KONU 1 Australopithecus - Güney maymunu 1924 ylnda Güney Afrika’da bir çocuk kafatas bulunmutur. Anatomi uzman Dart, bu fosile Australopithecus adn vermi (latince australis güney, pithecus ise insans maymun demek). Australopithecus’un zayf kas yaps varm. Boyu bir metreyi buluyormu ve daha fazla insans maymuna benziyormu. Ancak, yeteneklerine göre bugünkü insanlara benzermi.(Res.1.8). Böylece Australopithecus için imdiye kadar bilinenlerle, bugünkü insanlarn meydana geldikleri konusunda, insan atalarnn en eski temsilcilerinden biri olduu sonucuna varabiliriz. Daha sonra, fosil kalntlar kefedilen Australopithecus’tan daha gelimi olan üç tür insans atalann meydana geldii tespit edilmitir.. Res. 1.8 Australopithecus afarensis, tannan en eski insan atas. lk insan Homo habilis Australopithecus’larn , 500 cm3 iç hacmi olan küçük kafataslar varm. Zamanla bu kafatas büyüyüp, baka tür hayvanlardan söz edildii görülür. Yaknlarnda baz tatan yaplm aletlerin de bulunduu, fosil kalntlarnn beyin hacmi 700 m3’ mü. nsan atasnn bu türü, homo habilis olarak adlandrlm ( isimlerini, homo – insan, habilis – elle anlamna gelen latince sözlerinden almtrlar). Aletleri, keskinlermi talarm ve bunlar beslenme srasnda etleri kemiklerden ayrmak için kullanyorlarm. Kol ve bacak kemik bölümlerinin büzüklüüne göre, ilk insan boyunun 1m uzunluunda olduu görülmektedir. Res 1.9 Homohabilis aletler yapmtr 11 KONU 1 Homo erektus Homo erektusun dik vücudu varm. Yaklak 1.7 metre boyundaym. Beyin büyüklüü 730 – 1220 m3 cvarndaym. Beynin büyüklüü , vücut fonksiyonelliinin artamasnda önemli etkisi vardr. omo erektusun en eski kalnt örnekleri 1.5 milyon yl öncesine aittir. Homo erektus, kendi kültürünü yaratm, talardan yaplm farkl aletler kullanyormu. Kömürlemi olan kemikler, onlarn ate kullandklarn göstermektedir. Kaba olan giysilerini hayvan derisinden üretiyorlarm. Res. 1.10 Homo erectusun hayatnn rekonstruksyonu Ate ve giysiler bizim en eski atalarmzn 410000 yl önce, orta Avrupa ve Asya’ya göç etmelerini salam. O zamanlarda bu bölgelerde buz dalar olduu için, iklim çok soukmu. Onlarn yaadklar yerlerinde bulunan aylar, atlar, hatta l ve mamutlarn yanm kemiklerinin bulunmu olmas, iyi avc olduklarn gösteriyor. Bütün bunlar bir arada yaayabilen, aralarnda iletiim kurabilen, yaptklar aletlerle avlanma ekillerini ve mevsimlerin özelliklerini yavrularna öretebilen, zeki insan topluluklar olduklarn göstermektedir. (Res 1.10). Homo sapiens Düünen insan Bizim türümüz olan homo sapiens (latince: sapere - düünen ) en eski temsilcileri, neandertaller olarak adlandrlmtr . Neandertaller en çok, açk maaralarda yaarlarm. Bunlarn kültürü çok sayda tatan yaplm aletler, trmklar, delme aletleri, çatallar, oklar , testere ve oyulmu biçimdeki aletleri kapsar. Bu aletleri, her halde oklar ve buna benzer silahlar yapmak için kullanrlarm. Bugünkü insanlar, 3500 yl önce Avrupa’da yaayan neandertallerden meydana gelmilerdir.O dönemde ktadaki son buz dalar çekiliyormu. Kro – Magnon insanlar, bugünkü Avrupallardan çok farkl olmayan toplulukmu. Ayn zamanda 30000 yl önce bu topluluk, ta, kemikleri ve odunu iletmeye balayarak kendi kültürünü oluturmu. Onlarn çizme yetenekleri varm. Bunun için, Fransa’daki Leso maarasnda ve spanya’daki Altamira maarasnda kantlar vardr. Çada homo sapiensin meydana gelmesi hakknda, hala farkllklar olmasna ramen bugün onlarn Afrika’dan geldikleri kesin bilinir. 12 Krapina insan KONU 1 Onlar hzl bir ekilde ilk önce Afrika , Avrupa ve Asya ktalarna daha sonra da Amerika ktasna da yerlemiler. Hrvatistan’ n Krapina maarasnda insan iskeltine ait olan kemik kalntlar bulunmutur. Bu kemik kalntlar Neandertallerin iskeletine çok benzemektedir. Buluduklar yerlerinden dolay bunlar krapina insan adn almtr. imdiye kadar örendiklerimizden anlayabiliriz ki, insan evrimi boyunca en eski dallardan, yaam mücadelesi gösterip günümüzdeki insana kadar gelimitir. Neandertallerin hayat rekonstruksiyonu Kro – Magnon resimleri Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Bugünkü insann gelimesini salayan özelliklerden bazlar unlardr: Ön ayaklarn ellere dönümesi, arka ayaklarn yürüme organna dönümesi, beyin yüzeyinin büyük olmas, beyin kabuunun gelimesi ve konuma gelimesi. En eski bilinen insan atalar, iki ayak üzerinde yürüyen, insan dilerine benzer dileri olan , beyinleri kuyruksuz maymunlarn beyin büyüklüklerine yakn olan Australopitekuslarm. Homo habilis her halde australopitekustan olumutur. Beyin homo erektuslarda da gelimeye devam etmi, bunlar kendi kültürlerini gelitirip, ate kullanmaya balayp iyi avci olmular. Neandertal olarak adlandrlan bizim türün en eski atalarndan, Homo sapiensin kalntlar Bat Avrupa’da bulunmutur. Kendi bilgini dene 1. nsan atalarnn olumasna hangi faktörler etki etmitir? 2. nsan atalarnn geçirdii evrimsel geliimini açkla! 3. Hangi artlar insan ve insans maymun arasndaki geliim ayrlklarna sebep olmutur? 13 KONU 1 DERS 3 NSAN IRKLARI VE NÜFUS ARTII NSAN IRKLARI Yaama alannn insan topluluklar arasnda büyük farklar meydana getirdii gibi, ayn öyle bizim atalarmzn dünyadaki geni dalm da daha büyük farkllklarn meydana gelmesine sebep olmutur. Bu farkllklarn bazlar yaama alannn farkl yaama artlarndan ileri gelmektedir. Örnein, derinin rengi güne nlarnn seviyesinin bir göstergesidir. Vücut yaps iklim artlaryla bir uyum içerisindedir. Vücudun daha ksa ve iman olmas souk bölgelerde yaayan insanlarn karakteristik göstergesidir. Irk terimi özellikle insan türü söz konusu olduu zaman, çok sk kullanlan bir terimdir. Bu terimle dier insan topluluklarndan farkl olan , insan topluluklar açklanr. Irklarn tanmlanmasnda temel olarak derinin rengi, göz ve saç rengi, ba, yüz ve vucut ekli alnr. Bu özelliklerin, insann bugünkü aktivitesinde ve yaamnda hiçbir önemi yoktur. Ayn zamanda yapsal özellikleriyle birbirinden ayrlan, ziksel görünüler ve ait olduklar bölgelere göre benzerlikleri olan, insan populasyonunun ksm rk olarak adlandrlr. () (b) (c) nsanlardaki üç büyük rk Irklarn snandrlmas Bugün üç büyük insan rk için konuabiliriz – beyaz, siyah ve sar. Bu ayrm ten rengine göre yaplmtr. Fakat, bu üç gruba dümeyen az sayda insan topluluklar da vardr. Siyah rk cora bakmndan beyaz olanlar ve zenciler arasndaki snr Sahra çölüdür. Bunlar arasndaki ba Nil rmann vadisidir. 14 KONU 1 Zencilerde birkaç alt rk da farkedilir. Fakat hepsinin birkaç ortak özellii vardr. Vücutlar ince, bacaklarnn diz alt kaslar az gelimitir, ayak tabanlar genitir, boylar uzundur, baz kabilelerde 180 cm ‘ den daha fazladr. Bir çounda kafatas ekli dar, aln ve yüzleri ksa ve geni, elmack kemikleri büyük. Burunlar geni, dudaklar kaln ve etlidir. Göz, ten ve saç renkleri siyahtr. Erkeklerde sakal, byk ve vücut kllar yok denecek kadar azdr. Bu rktaki insanlar arasnda dört grup veya alt rk fark edilir. kinci büyük insan rk sar rktr. Bu rk Asya veya Mongol ve Amerikan veya Kzlderili alt rklarna ayrlabilir. Bu rka düenlerin ortak özellikleri unlardr: sert ve düz koyu siyah saçlar , geni elmack kemikleri, seyrek vucut kllar. Karakteristik mongoloid çekik gözler Amerikan Kzlderililerinde seyrek görülür. Kzlderililerin vucutlar geni , gözleri sarms kahverengi rengindedir. Kzlderililerin ten renkleri, kzl deildir. Kzl derili isimlerini sava ayinleri srasnda dümanlarn korkutmak için kullandklar renklerden dolay , beyazlar tarafndan verilmitir. Asya’da sar rktan olan insanlar 158 – 162 cm kadar uzundurlar , balar yuvarlak , vucutlar ksa ve tknazdr. Beyaz rktan olanlar için en karakteristik özellik, beyaz, az renkli olan tenleridir. Fakat bu bir kural deildir , Çünkü Avrupa’da yaayan beyazlar, daha koyu ve kahve rengi tene sahiptirler . Beyaz rktan olan insanlarn vucudunda kllar, sakal ve byklar vardr. Gözlerinin rengi yeil, mavi, kahverengi, gri v.b. olabilir. Büyük bululardan ve göçlerden önce, Hindistan’dan Atlantik Okyanusunun Güney Avrupa kysna ve Kuzey Afrika’dan Sahara çölüne kadar, beyaz rktan olan insan topluluu bir çok alt rk eklinde yaamtr. Fakat bugünkü farkllklarn olmasna ramen, bütün insanlar birbirleriyle karlaabilecei ve ana vatanlar yerküre olaca zaman, insanlar ve halklar arasndaki farkllklar yava yava kaybolmaya balayacaktr. NÜFUS ARTII Bildiiniz gibi insan, dünyada bir milyon yl önce ortaya çkmtr. Balangç döneminde, takip eden devirlere kyasen, insan karakterlerin geliimi çok yavam. Fakat son yüzylda insan populasyonunun (nüfusunun), her bakmdan çok hzl gelitii fark edilmitir. XX. yüzyldan önce, dünyada insan nüfusunun tam olarak belirlenemedii halde , bugün dünyada yaayan insan saysna kyasen çok daha az olduu tahmin edilir. nsan, evrimsel olarak geliirken ayn zamanda onun yaama koullar da yava yava düzeliyormu. nsan yaarken , evcil hayvanlar yetitirebileceini ve bitkisel besin üretebileceini fark etmi. Böylece tarmcln ve hayvancln gelimesi balam. Bu , besinin en sral ve en salam elde edilme ekliymi ayn zamanda bununla besin çok çeit olmu. Dier taraftan ise, nüfus saysnn artmasn engelleyen ve onun yava yava yok olmasn salayan faktörlerden biri, salkl koullarda yaamak ve çok sayda bulac ve ölümcül hastalklarn ortaya çkmasdr. Yaadmz çan ilk yllarnda, dünyada yaklak 25 milyon insann yaad tahmin edilmektedir. lk 1600 yl içerisinde bu say 500 milyona yükselmitir. Çan balangcnda bu say azm, fakat zamanla bu say artyormu. 15 KONU 1 Bilim ve teknolojinin gelimesiyle , insanlarn yaam biçimlerinde de deiiklikler olmutur. Tptaki bulular, bununla beraber anne ve çocuklarn salklarnn korunmas, yaam için daha iyi temizlik artlar, yükselen hayat standartlarn olumas, yeni doan çocuklarda ölüm orannn azalmasna ve insan ömrünün uzamasna neden olmutur. Son 125 yl içerisinde, nüfus says yaklak dört defa için artmtr. Öyleki , bugün dünyadaki insan nifusunun toplam says alt milyar özerindedir. nsan populasyonunun artmas Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti nsan popülasyonu ten, göz ve saç rengine, kafatas ve yüz ekline, göre siyah, sar ve beyaz irka ayrlabilir. Bir yandan hayvanclk ve tarmcln gelimesi, dier yandan ise tbbn gelimesi, insan populasyonunun hzl bir ekilde artmasna sebep olmutur. Bilgini yokla 1. Üç esas insan rklar hangileridir? 2. insan popülasyonunun artmasna hangi artlar neden olmutur? 16 KONU 2 NSAN ORGANZMASININ YAPISI Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin: - Hayvan hücresinin ksmlarn adlandrabilirsin; - Hücre zarnn yapsn ve görevlerini açklayabilirsin; - Sitoplazma ve organellerinin görevini ve yapsn açklayabilirsin; - Hücre bölünmesinin önemini farkedebilirsin; - Dört temel doku grubunu ve onlarn yerlerini belirleyebilirsin - Organ sistemlerini sayabilirsin. Bu konuda örenecein kavramlar: - Hücre Hücre organelleri Hücre bölünmesi Doku Organ Organ sistemleri 17 KONU 2 DERS 1 Hatrla : - Hücre nedir? - Hücrenin temel yap birimleri hangileridir? - Doku nedir? - Hayvanlarda temel dokular hangileridir? NSAN ORGANZMASI HÜCRE, DOKU, ORGANLAR VE ORGAN SSTEMLERNDEN OLUMUTUR imdiye kadar örendiklerimizden biliyoruz ki her canl organizma hücrelerden olumutur. Hücreler canl organizmann yap birimleridir. Özellemi hücre gruplar doku oluturur, beraber çalan dokular ise organlar oluturur. Belirli görevi beraber yerine getiren organlar organ sistemlerini oluturur. Bütün organ sistemleri birlikte insan organizmasn oluturur. Sitoplazma Çe ki rd ek Endoplazmik retikulum Sentrioller Lizozom Ribozomlar Golgi aygt Hücre zar Res.2.1 Temel organlaryla hayvan hücresi 18 mitokondri E KONU 2 HÜCRE, YAPISI VE TEMEL YAAM FONKSYONLARI Hücre, her canl organizmann temel birimidir. Basit yapsna ramen tüm yaam özelliklerini gösterir: Büyüme, madde ve enerji al verii, duyarllk, bölünme v.b. nsan organizmas milyonlarca hücreden olumutur ve onun çalmas belirli hücrelerin çalmas sonucudur. nsan organizmasnda oluan maddeler hücrelerin ürünüdür. Hücre, hücre zarndan, sitoplazma ve organellerden olumutur Hücre, dtan hücre zaryla kapsanmtr (res. 2.1). hücre zar iki katl bir zardr ve hücreyi sarar. Hücre zar, farkl protein ve az miktarda eker içeren iki ya tabakasndan olumutur. Hücre zar hücre için çok önemlidir çünkü, hücreye girebilecek ve hücreden çkabilecek maddeleri ayarlar. Hücre zarnn bu görevinde proteinlerin önemli rölü vardr çünkü, gerekli olan maddeleri eleyerek hücre içine girmesine izin verirler. Ayn öyle, bu proteinler hücrenin içinde sadece gereksiz (zararl), olan maddelerin hücre dna çkmasn salarlar. Hücrenin içini dolduran ve içinde tüm yaplar bulunduran maddeye sitoplazma denir. Sitoplazma youn ve effaf bir yapdr. Su ve suda erimi besleyici maddeler, mineraller, enzimler ve dier maddelerden olumutur. Sitoplazmada çok sayda farkl görevleri olan ksmlar bulunur. Bu ksmlar sitoplazmadan özel zarlarla ayrlmtr. Hücrenin bu ksmlarna organeller veya ‘’küçük organlar’’ denir. Çekirdek hücrenin en büyük organelidir ve çou zaman hücrenin kontrol merkezi olarak adlandrlr, çünkü hücrenin bütün görevlerini ve hatta hücre bölünmesini kontrol eder, kaltsal maddeyi içerir. Çekirdekte küçük yuvarlak eklinde Çekirdekçik ya da ‘’küçük çekirdek’’ denilen yaplar bulunur. Bunlar protein sentezinde görev alrlar. Çekirdek sitoplazmadan çekirdek zar denen bir özel zarla ayrlmtr. Çekirdek zarnn üzerinde delikçikler veya gözenekler bulunur. Bu gözenekler çekirdek ile sitoplazma arasnda madde deiimi yaplr. Ribozomlar protein sentezi yapan küçük cisimciklerdir. Onlar a eklindeki zarn yada endoplazmik retikulum (ER)’un üzerinde bulunurlar. Mitokondriler hücrede çok küçük ve çok önemli organellerdir. Yuvarlak ya da elips eklindedirler ve iki zarla çevrilidirler. Mitokondrilerde besin enerjiye dönüür. Onlar hücre için’’ enerji fabrikalar ve ya termosantraldir’’. Mitokondrilere giren ekerler oksijenle birleir, daha dorusu hücre solunumu gerçekleir ve enerji serbest braklr. Hücrenin görevi nekadar fazla ise mitokondrilerin says da fazladr. Golgi aygt içinde özel maddeler oluan organeldir. Bu maddeler hücre dna atlr. Lizozomlar sindirim enzimleriyle zengindirler. Gereksiz olan maddeleri sindirirler. Sentrioller Çekirdee yakn bulunan çubuk eklindeki cisimlerdir. Hücre bölünmesinde görev alrlar. 19 KONU 2 Hücreler büyüklük ve ekil bakmndan farkldr Organizmalardaki tüm hücrelerin temel yaplar ayndr. Ancak, baz hücreler birbirinden büyüklük, ekil ve özel görevler için bulunan ek ksmlaryla farkllk gösterirler. Büyüklüklerine göre hücreler 7 cm den krmz kan hücreleri ( eritrositlerde), olduu gibi 200 ‘e kadar kas hücrelerinde olduu gibi olabilir. Sinir hücreleri, kas veya göz mercei hücrelerinden uzun ksmlaryla farkllk gösterir. Baz hücrelerin yüzeyinde siller denen küçük tüycükler bulunur. Siller hücrenin hareketini salar. Erkek eeysel hücrelerinde, spermatozoidlerde hareketi salayan kamç bulunur. Hücre bölünmesi nsan organizmasnn büyümesi ve gelimesi için olduu gibi vücuttaki zedelenmelerin iyileebilmesi için devaml olarak hücre saysnn artmas gerekir. Hücre saysnn art, hücrelerin bölünme yeteneine baldr. (res. 2.3). ki tip hücre bölünmesi vardr: basit bölünme ya da mitoz bölünme ve bileik bölünme ya da mayoz bölünme. Mitoz bölünmeyle vucudu oluturan bütün hücreler bölünür, mayoz bölünmeyle ise sadece eeysel hücreler (yumurta hücreleri ve spermatozoidler) bölünür. Hatrlamamz gerekir ki hücre çekirdeinde kaltm özelliklerini tayan yaplar ( genler) bulunur. Genler ince ipliklerin yani kromatinin bir parçasdr. Hücrenin bölünmesi esnasnda kromatin ince ipliksi yaplara dönüür ve kromozomlar oluturur. nsann her hücresinde eey hücreleri hariç 46 kromozom vardr. Eey hücrelerinde 23 kromozom vardr. Mitoz. Mitoz bölünme srasnda bir ana hücrenin bölünmesiyle birbirinin ayns olan iki yavru hücre oluur. ki hücre bölünmesi arasndaki zamana interfaz denir. Bu süre içerisinde hücre büyür, kaltm maddesi ise kendini eler. Kromozomlarn kendi kendini elemesi olayna replikasyon denir. çekirdekçik çekirdek Profaz Sentriol kromozomla Kaln i Metafaz Anafaz Res. 2.3 Mitoz bölünmesi olayndaki evreler 20 Telofaz KONU 2 Mitoz bölünme dört ayr evrede gerçekleir. Her evrede hücre içinde farkl deimeler olur. Profaz denilen birinci evrede kromatinler ince ipliksi sarmal spiral kromozomlara dönüür. Çekirdek zar kaybolur. Ayn zamanda, sitoplazmada bulunan iki sentriol hürenin birbirinden zt kutuplarna doru ince iplikler çekerek çekilir. Bu ekilde i iplikleri hücrenin içinde yaylr. Metafaz denilen ikinci evrede kromozomlar hücrenin ortasnda toplanrlar. iplikleri kromozomlarla ortadan balanr. Anfaz denilen üçüncü evrede elemi olan kromozomlar birbirinden ayrlr ve hücrenin zt kutuplarna doru hareket ederler. Böylelikle hücrenin kar ucuna doru 46’ ar kromozom hareketlenir. Dördüncü faz veya telofazda kromozomlar hücrede kar uclarda bulunur. çekirdek bölgesi iki çekirdek oluana kadar ortadan incelmeye balar. Benzer deimeler hücre zarnda da görülür. Hücre zar ortadan derinleir. Bu derinleme ana hücreden daha küçük ve bibiriyle ayn olan iki hücre oluana kadar devam eder. Mayoz. Mayoz bölünme srasnda bir ana hücrenin bölünmesiyle dört yeni hücre oluur. Yeni olumu hücrelerde kaltm matzemesinde – kromozomlarn says mitoz bölünmesinde elde edilen kromozomlarn saysnn yars kadardr. Mayoz bölünmesiyle 23 kromozom bulunduran sadece eeysel hücreler spermatozoidler ve yumurta hücreleri elde edilir. Bu iki eeysel hücrelerin birlemesiyle oluan döllenmi yumurta hücresi – zigotta yine 46 kromozom oluur. Organizmadaki hücreler bölünme ekillerine göre de farkldrlar. Bazlar, sinir ve kas hücrelerinde olduu gibi, geliimlerinin belli bir döneminde bölünmeyi durdururlar ve yenilenmezler daha dorusu ölürler. Bunlar interfazda olduu gibi o durumda bulunurlar. Deri hücreleri ise zedelenme durumunda, hastalk durumunda, doal yalanma veya parçalanma durumlarnda çok hzl bir ekilde kendilerini yenileyebilirler. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Hücre insan organizmasnn temel yap birimidir. Hücre zar, sitoplazma ve organellerden olumutur. Hücre zar hücreye giren ve çkan maddeleri ayarlar. Sitoplazma – içinde organellerin bulunduu karmdr. Çekirdek, mitokondri, ribozomlar, golgi aygt, lizozomlar, sentrioller gibi organeller sitoplazmann bir parçasdr ve özel görevleri vardr. Bütün vücut hücreleri mitozla bölünür, sadece eeysel hücreler mayozla bölünür. Kendi bilgini dene 1. 2. 3. 4. 5. 6. Hücre nedir ? Her hücre hangi ksmlardan olumutur? Çekirdein görevi nedir? Organellerin görevi nedir? Mitoz bölünmesini açkla! Neden hücre zarna seçici geçirgen zar denir? 21 KONU 2 DERS 2 DOKULAR, ORGANLAR VE ORGAN SSTEMLER Yap bakmndan benzer, belirli görevleri yapan özellemi hücre topluluklarna doku denir. nsan organizmasnda dört temel doku çeidi bulunur Dört temel doku çeitleri unlardr: Epitel doku , vucut ve iç organlarn iç ve d yüzeylerini örten ve salg bezlerini oluturan bir dokudur. Ba doku, organizmadaki çeitli doku ve organlar birbirine balar. Kas doku , kaslp geveyerek hareketi salar. Sinir doku , uyartlarn tanmasnda görev yapar. Epitel doku Epitel dokusu yada epitel, vücudu ve organlar çevreleyen koruyucu bir tabakadr. Derinin d ksmn oluturan temel dokudur. Ayrca barsaklar, solunum ve idrar yollar, kan damarlar ve karn boluklar bu dokuyla kapldr. Farkl yap ve görevlere sahip hücrelerden olutuu için, epitel dokusunun çok çeidi ve farkl görevleri vardr . (res.. 2.4). Hücrelerin ekline göre epitel dokusu üçe ayrlr: - yass epitel – düz ve belirsiz, -kübik epitel – küp eklinde, -silindirik – uzun ve ince. Epitel tabaka saysna göre tek tabakal ve çok tabakal epitel olabilir. Tek tabakal epitelde hücreler bir tabaka oluturur. Çok tabakal epitelde ise hücreler birden fazla tabaka oluturur. Epitel dokusunu meydana getiren hücreler özel salglar üretirler: mukus, sindirim enzimleri, ter ve dier maddeler. Sindirim sistemi özel epitel ile kapldr. Bu epitelin hücreleri salg üretmelerinden baka, sindirilen besinlerin emilmesini de salar. Hava solunum sisteminden geçerken solunum sistemini kaplayan farkl epitelle karlar. Bu epitelde , salg üreten tabakadaki hücrelerin silleri vardr. Bu salg, sillerle beraber, solunumla giren havadaki toz ve dier yabanc maddelerin akcierlere girmemesini ve onlarn zedelenmemesini salar. 22 Res. 2.4 üç çeit epitel doku Derinin d tabakas Yass hücreler Ter bezi Silindirli hücreler Küpsel hücreler KONU 2 Zedelenen epitel kendini çabuk yenileme özelliine sahiptir. Örnek: yaralanma sonucu yaraya yakn ve etrafnda bulunan hücreler yeni yavru hücreler üretmeye balar. Bunlar büyüyerek yaray kapatrlar. Ba dokusu Adndan da anlald gibi ba dokusunun görevi balamak ve organizmann tüm organlarna desteklik vermektir. Bu doku vucutta geni yaygndr ve organizmaya bütünlük salar (res. 2.5). Ba dokusunda dier dokular için de bol miktarda sv vardr, bu svya hücreleraras sv denir ve hücreler arasnda yerlemitir. Ba dokusu sertliine göre dörde ayrlr: -Yumuak ba dokusu – bu gruba ya dokusu ve seyrek ba dokusu girer; -Fibroz ba dokusu bu doku en çok brin iplikleri içerir. Bu tip doku ligamentler (yan balar), tendonlar ve kas zarlarndan olumutur; -Sert ba dokusu- bu gruba kkrdak ve kemik dokusu girer ; -Sv ba dokusu - Bu dokunun hücreleri sv içinde yüzerler. Bu gruba kan ve lenf dokusu girer. Ya dokusu ya hücreleri Res. 2.5 Ba dokular Yumuak ba doku Kanal Kemik hücreleri hücre Kollajen kllar hücre Kollajen li@er Çekirdek Kemik Sert ba doku kkrdak Fibroz ba doku (tendon) Kas dokusu Kas dokusu, kendi çalmasyla hareket salar. Bu dokunun hücreleri i veya silindir eklindedirler. Bu yüzden bunlara kas telleri denir. yi kaynatlm bir et parçasnda kas tellerinden oluan kas demetleri görülür. (res.2.6). Kas dokusu, iskelet kaslar, kalp kas ve düz kaslar olmak üzere üçe ayrlr: skelet kaslar, ba dokusunun baz ksmlaryla beraber, tendonlar gibi, vucudun hareketini salar. Bu kaslarn kaslp gevemeleri hzldr ve isteimize baldr. Kalp kas Çekirdek skelet kas Çekirdek Res. 2.6 kas dokusu Düz kaslar 23 KONU 2 Bundan dolay bu kaslara istemli kaslar denir. Demek ki iskelet kaslar bizim istediimiz zaman kaslp geveyebilirler. Dier iki grup kas isteimiz dnda kaslma gösterir, bu yüzden bunlar istem d kaslar gibi de adlandrlr. Bu kaslar unlardr: Kalp kas, kalbin büyük ksmn oluturur; Düz kaslar, iç kaslar olarak ta adlandrlr. Bu tür kaslar vucut boluklarn duvarlarnda ve boru eklindeki organlarn duvarlarnda yani sindirim sisteminin baz bölümleri solunum sistemi, boaltm sistemi, kan ve lenf damarlarnda bulunur. Sinir doku Sinir dokusu sinir hücrelerinden olumutur. Bu doku beyini, omuriliini, sinirleri ve gangliyonlar oluturur. Sinir sistemi baklk sistemi Sindirim sistemi skelet ve kas sistemi Dolam sistemi Solunum sistemi Üreme sistemi boaltm sistemi Endokrin sistem Res.2.7. Insan organizmasnda organ sistemi B1.3. Organizmadaki organ sistemleri Belli doku gruplar organlar oluturur, organ gruplar ise sistem oluturur. nsan organizmasn oluturan sistemler unlardr: (res. 2.7) 24 KONU 2 skelet sistemi. nsan vucudunun temelnii birbirine balayan yaklak 200 kemikten oluan iskelettir. Kas sistemi. Vucudumuzun hareketi, kemiklere bal olan iskelet kaslarn çalmasyla olur. Baka tür kaslar ise organlarn duvarlarnda bulunur. Örnek: barsaklar, kalp v.b Sindirim sistemi bu sistemi besinin alnmasn ve onun sindirilip hücreler tarafndan kullanlmasn salayan tüm organlar oluturur. Dolam sistemi. Kalp ve kan damarlar, görevi vücudun bütün dokularna kan tayan sistemi olutururlar. Kan, besleyici maddeleri, oksijeni ve dier maddeleri hücrelere tar, hücrelerden ise gerekli olmayan maddeleri alr. Lenf damarlarnn dolam sisteminde önemli, yardmc görevi vardr. Solunum sistemi. Bu sistemi solunum yollar ve akcierler oluturur. Solunum sisteminin görevi havay d ortamdan alp gaz al veriinin yapld yere götürmektir. Boaltm sistemi. Böbrekler, idrar kanallar, idrar kesesi, d idrar kanal ve baz deri ksmlarndan olumutur. Bu sistemin balca görevi vucuttaki zararl maddeleri ve fazla olan suyu dar atmasdr. Sinir sistemi. Beyin, omurilik ve sinirler organizmann çalmasn ve biyolojik bütünlüünü salayan bileik bir sistemi olutururlar. Sinir sistemi özel duyu organlar, dokunma duyusu alan reseptörlerle ve dier duyular yardmyla d ortamdan gelen uyartlar alr. Endokrin sistem. Bu sistemi oluturan organlara endokrin (iç salg bezleri) denir. Bu bezlerin ürünleri özel maddeler olan hormonlardr. Hormonlar beslenme, büyüme ve üremede etkilidirler. Üreme sistemi. Bu sistemi d üreme organlar, üreme ve doumda görev alan tüm iç ksmlar oluturur. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Doku belirli görevler yapan özellemi hücre topluluudur. Dört çeit temel doku vardr: epitel doku, ba doku, kas doku ve sinir dokusu. Belli doku gruplar, özel görevleri olan organlar oluturur, ayn görevi yapan organlar ise sistemleri oluturur. Kendi bilgini dene 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Doku nedir? Kaç çeit doku vardr ve onlar hangileridir? Epitel dokunun görevi nedir ve kaç çeidi vardr? Ba dokular hangileridir ve onlarn görevleri nelerdir? Kas dokusu nasl ayrlr? Sinir dokusunun görevi nedir? Organlar nasl olumutur? nsan organizmasn oluturan organ sistemleri hangileridir? 25 KONU 2 HÜCRELER ARAÇ VE GEREÇLER: mikroskop, insan organizmasna ait Hücre ve doku hazr ilaç (sinir doku, düz ve enine çizgili kas dokusu, kemik dokusu v.b), defter ve çizim takm. ETKNLK 1 Az epitelinden mikroskopik preparatn (müstehzarn) hazrlan: 1. Temiz bir kakla az epitelinden bir bölüm kaz. 2. Elde ettiin malzemeden mikroskop preparat hazrla. 3. Mikroskop altnda incele ve gördüklerini çiz. Ksmlarn belirle. 4. Ödevi doru yapp yapmadn anlamak için öretmenine göster. ETKNLK 2 Hazr preparatta hücre ve dokularn mikroskopta incelenmesi: 1. Mikroskobu hazrla ve görüntü alann bul. 2. Öretmeninden hazr doku preparat iste. 3. Preparat mikroskoba yerletir, önce küçük objektivde sonra da büyük objektivde incele. 4. Mikroskopta gördüün görüntünün eklini çiz, ksmlarn yazmaya çal. Hangi doku olduunu tanyabiliyormusun? 5. Mikroskopta incelediiniz preparatlar hakknda arkadalarnzla tartnz. 6. Yaptn ödevleri kontrol etmesi için öretmenine göster. 26 KONU 3 HAREKET Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz: - Hareket süreci içinde kemiklerin ve kaslarn önemini açklayabilirsin; - Kemiklerin ve kaslarn yapsn açklayabilirsin; - Kemik aras, kemik ve kas aras balar örneklerle açklayabilirsin; - Kaslarn farkl hareketlerini açklayabilirsin; - Kaslarn kaslp geveme durumlarn açklayabilirsin; - Yorgunluk nedir alglamak ve dinlenmeyi ihtiyaca göre tavsiye edebilirsin; - Hareketlerin koordinasyonunu, omurgada ve üyelerdeki deformasyon sebeplerini tanyabilir ve açklayabilirsin. Bu konuda örenecein kavramlar: - kemik, iskeleti - eklem - kas, kas sistemi - kaslmalar ve hareketler - yorgunluk - dinlenme 27 KONU 3 DERS 1 KEMKLERN VE KASLARIN HAREKET ÇN ÖNEM Hatrla : 1. Hayvanlar neyin yardmyla hareket ederler? 2. Hayvanlarn hareketinde kemiklerin ve kaslarn önemi nedir? 3. Bir organizmada bütün kemikler neyi olutururlar? Kemikler organizmaya sertlik verir. Onlar birkaç doku türü, kan damarlar ve sinirler oluturur. Kemikler birbiriyle eklemler yardmyla balanrlar. Kemik ve eklemler ba dokularyla balanarak iskelet sistemini olutururlar. Kemiklerden farkl olarak, kaslar kendi temel özellikleri olan kaslp gevemeleriyle bal olduklar kemiklerin hareketini, bununla vucudun belli ksmlarn daha dorusu tüm vucudun hareketini salarlar. balanarak kafata nsan vucudundaki tüm kemikler birbirine balanarak iskelet denen sistemi oluturur.(res. 3.1), skeleti oluturan kemikler farkl ekillerdedirler. Bunlardan kimilerinin yass (kaburga, kafatas), kübik (el ve koldaki bilek kemikleri) ya da düzgün olmayan (omurlar) ekilleri vardr. Kol ve bacaklardaki kemikler uzun kemiklerdir. Bu tür kemiklerin uzun gövdesi ve iki düzensiz yuvarlak eklinde uclar vardr. Kemikler kemik dokusundan olumutur. Kemiklerin onlar besleyen özell kan ve lenf damarlar mve onlar duyarl yapan sinirleri vardr. Kemik dokusunun hücre aralarndaki boluklardan durmadan kat kalsiyum tuzlarnn depolanmasna ramen hücrelerin kendileri çok aktivdir. Embriyonun gelimesi srasnda kemiklerin çou kkrdaktan olumutur. Embriyonun gelimesinin üçüncü ayndan sonra kkrdak dokusu kemik dokusuyla deiir. Köprücük kemii Kemikler birbirleriyle iskelet sistemini olutururlar Göüs kemii Omuz kemii Paz kemii Kaburgalar ön kol kemii Leen kemii Oturga kemii Edep kemii Dirsek kemii Bacak kemii Baldr kemii Kaval kemii Temel iskelet ek.3.1. iskelet 28 Üyeler iskeleti KONU 3 Kemiin yaps Eer kemiklerin yapsn incelersek, her kemiin iki tür kemik dokusundan olutuunu göreceiz. Bunlardan biri sert ve sk olan kompakt ( gerçek), kemiidir. Bu tür doku uzun kemiklerin yapsna girer ve dier kemiklerin d ksmn oluturur. Dieri ise sünger kemii olarak adlandrlr. Bu tür kemikte, kompakt kemie kyasen daha fazla boluklar vardr, bu kemikte kemik ilii bulunur. Sünger kemii uzun kemiklerin uclarnda ve kemiklerin ortasnda bulunur. Kemiklerde iki tür kemik ilii vardr: Uzun kemiklerin uclarnda ve dier kemiklerin ortasnda alyuvarlar üreten krmz kemik ilii bulunur. Sar kemik ilii balca yalardan oluur ve uzun kemiklerin kanalnda yerlemitir. Kemik dokusu özel youn yldzs hücrelerden olumutur. Bu hücreler, hücreler aras organik ve inorganik maddeler yaratrlar. Organik madde olan – osein, kemie esneklik verir. norganik maddeler (kalsiyum, fosfat ve magnezyum tuzlar) ise kemie sertlik kazandrr. Çocuklarn kemiklerinde daha fazla osein bulunduu için kemikleri daha esnektir. Olgun insanlarda yaklak 1/3 osein ve 2/3 mineral maddeler bulunur. Yalar ilerledikçe kemiklerde oseine kyasen mineral madeleri daha fazladr. Bunudan ötürü yal insanlarda kemikler esnekliini kaybeder, katlar ve kolay krlr. Kemikler dtan kemik zar ile kapldr. Bu zarn iç tabakasnda bölünebilen hücreler bulunur, Res. 3.2 uzun kemik bu hücreler sadece kemiin büyümesini deil, Kkrdak yaps krlma ve çatlamalarda kemiklerin onarmn da salar. Kemik zarnda kan damarlarn ve sinir tellerinin geçtii kanallar vardr. Kan damarlar kemie kanla beraber besin madeleri getirirler. Sinir uçlar ise kemie duyarllk Sünger doku kazandrr. Kemik uclar kkrdakla kapldr. Kkrdak, Kemik kanal kkrdak dokusundan olumutur. Bu doku kkrdaa esneklik salar ve iki kemik arasndaki sürtünmeyi azaltr. Kemik ilii Kemik zar Kompakt kemik Borumsu ksm Elma ekllinde ksm 29 KONU 3 Kemiklerin görevi Kemiklerin bir çok görevi vardr: vucudun genel eklini vermek, beyin ve omurilik gibi vucudun hasas bölgelerini korumak, hareketi salamak, kalsiyum tuzlar gibi dier mineralleri depolama ve kan hücrelerini üretme. Eklemler Kemikleri birbirine balayan yaplara eklem denir. Bulunduklar yere göre, esnekliklerine ve yeteneklerine göre eklemler üçe ayrlr: oynamaz, yar oynar ve oynar eklemler . (res. 3.3) Oynar Yar oynar Oynamaz ek. 3.3 Kemiklerin eklemlerde balanma ekilleri Oynar eklemlerin yaps Oynar eklemlerde kemikler ligamentler yardmyla birbirine baldr. (res. 3.4). Eklem yapan kemiklerin birisinin genilemi ucu bardak eklinde, dierinin genilemi ucu ise elma eklinde olup bardak eklinde olan uca girer. Bal olan kemiklerin yüzeyi kaygan bir örtüyle korunmutur. Buna eklem kkrda denir. Oynar eklemlere bal olan iki kemik arasnda eklem svs bulunur. Bu sv eklemlerin sürtünmesini ve zedelenmesini önler. Eklemler kemik zarnn devam olan eklem kapsülü ile çevrilmitir. Eklem kapsülü eklemleri korur ve onlara dayankllk verir. Yar oynar eklemde iki kemik arasnda kkrdak bulunur. Bu çeit eklemde ksmi yada snrl hareket vardr. Göüs kemii ve kaburgalar aras, omurgalar aras eklemler yar oynar eklemlerdir. Oynamaz eklemlerde balanma dikilerle olur. Eklem yapan iki kemiin birbirine giren dili ksmlar vardr. Bu ekilde balanm kemikler kafatas kemikleridir. 30 Eklem kkrda sv Res. 3.4 Oynar eklemin yaps KONU 3 Tablo 3.1. Eklem çeitleri Hareketlerine göre Kemikler aras madde Eklem boluu yoktur; kemikler aras broz ba dokusu vardr Örnekler Yaroynar Eklem boluu yoktur ; kemikler arasnda kkrdak vardr Kalça eklemi, omurlar aras eklemler, göüs kemii ve kaburgalar Oynar Svyla dolu eklem boluu vardr Kaygan, sarkc, semerimsi, yuvarlak v.b çeit eklemler Oynamaz Malzemenin ksa özeti Kafatas kemikleri arasndaki dikiler Malzemenin ksa özeti nsan vucudundaki bütün kemikler iskeleti oluturur. ekillerine göre kemikler öyle olabilir: uzun, yass, kübik ve düzensiz( omurlar). Her kemik iki tür kemik dokusundan olumutur: sert ve sk olan kompakt (gerçek ) kemik ve boluklar olan sünger kemii. Kemikler ditan kemik zaryla kapldr, altnda kemik dokusu vardr. Uzun kemiklerin iç ksmnda kemik ilii bulunan kemik kanal vardr. Kirmz kemik ilii alyuvarlar oluturur. Kemikler aralarnda ,oynar, yar oynar ve oynamaz eklemlerle baldrlar. Kendi bilgini dene 1. 2. 3. 4. ekillerine göre kemikler kaça ayrlr? Kemiin yapsn açkla! Kemiklerin görevleri hangileridir? Eklem çeitleri hangileridir? 31 KONU 3 DERS 2 SKELET skeleetin bölümleri skelet balca iki bölüme ayrlr (res. 3.1): Ana iskelet, ba ve gövde kemikleri bu bölümü oluturur. Üyeler iskeleti, bu bölümü üyeler kemikleri, omuz kemikleri ve kalça kemeri oluturur. Ba kemikleri Ba kemikleri kafatas ve yüz kemiklerinden olumutur (res. 3.5) . Kafatas içinde beyin yerlemitir. Kafatasn sekiz ayr kemik oluturur: aln kemii, iki yankafa kemikleri, kafatas tepesinin büyük bir ksmn ve yan duvarlarn olutururlar. ki akak kemikleri, kafatasnn temelini ve yan duvarlarn bir bölümünü olutururlar. Kalbur kemii, iki göz arasnda bulunan kemiktir, çok kolay krlabilir. Ardkafa kemii, ekli bakmndan açk kanatl yarasaya benzer. Bu kemik kafatasnn temel ksmnda akak kemiklerinin önünde bulunur. Temel kemii, kafatasnn arka duvarnn bir ksmn ve kafatas temelinin bir ksmn oluturur. Temel kemiinin alt ksmnda geni bir delik bulunur, bu delik yardmyla omurilik beyinle balanr. Yüz kemiklerini u kemikler oluturur: Bir alt çene kemii kafatasna bal olan tek hareketli kemiktir. ki üst çene kemikleri ortadan birbirine balanp üst çeneyi olutururlar. ki elmack kemikleri yüzün her iki tarafnda yerlemitir ve yanak çkntlarn olutururlar. ki uzun burun kemikleri yan yana yerleip burun boluunun ayrmn olutururlar. ki gözya kemii, bu kemik trnak büyüklüündedir, göz çukurunun bir ksmn oluturur gözya aln yan kafa ardkafa akak burun üst çene elmack altçene Res. 3.5 Ba kemikleri 32 temel KONU 3 Gövde kemikleri Gövde kemiklerini omurga ve göüs kafesi oluturur. Omurga düzgün olmayan ve birbirine bal olan omur ad verilen kemiklerden olumutur. Çocuklarda omurga 34 omurdan olumutur. Yetikinlerde ise omur says 26 dr, çünkü omurgann kuyruk ksmndaki omurlar birbirleriyle birleerek tek kemik halini alrlar. (res. 3.6). Omurlar arasnda kkrdaktan oluan diskler bulunur. Bu diskler omurgaya esneklik verir. Her omurun ortasnda omur delii bulunur. Üst üste yerleen omurlarn omur delikleri omurga kanaln meydana getirir. Omurga kanaln omurilik doldurur. Omurlar omurgada bulunduklar yere göre isim alrlar. Boyun omurlar (7 omur ) boyun ksmnda yerlemitir. Göus omurlar (12 omur ) göüs kafesi hizasnda yerlemitir. Bel omurlar (5 omur ) bel bölgesinde yerlemitir. Bu omurlar dier omurlara kyasen daha büyük ve daha ardrlar. Bu yüzden bu omurlar büyük arlklara dayankldrlar. Boyun omurlar Göüs omurlar Delik Omurga gövdesi Bel omurlar Sar omurlar Kuyruk omurlar Res. 3.6 Omurga 33 KONU 3 Sar omurlar çocuklarda 5 tanedir. Yetikinlerde ise bu omurlar birleerek sar ad verilen tek kemik halini alrlar. Sar bölgesi kemikleri iki kalça kemikleriyle birleerek leen eklinde bir yapy meydana getirirler. Kuyruk sokumu omurlar çocuklarda 4 ya da 5 tanedir. Yetikinlerde ise bu omurlar birleerek kuyruk sokumu kemiini olutururlar. Yandan bakldnda omurga S har seklindedir. (res. 3.6). Omurga bu eklini çocuk dik durmaya baladktan sonra alr. Göüs kafesi 12 çift kaburgadan ve T har eklindeki göüs kemiinden olumutur (res. 3.7). Kaburgalar arka ksmlaryla omurgaya baldrlar. Göüs kemiiyle balanma ekline göre kaburgalar öyle ayrlrlar: - lk yedi çift kaburga kkrdak yardmyla göüs kemiiyle dorudan balanmtr. Bu kaburgalara gerçek kaburgalar denir; - kinci üç çift kaburga kemikleri birbiriyle birleik yedinci kaburgaya balanr. Yedinci kaburgann kkrdayla ise göüs kemiine balanrlar. Bu kaburgalara yalanc kaburgalar denir. - Son iki kaburga kemii arka uclaryla omurgaya balanrlar, ön uclar ise serbesttir, göüs kemiiyle bal deildirler. Bunlara yüzen kaburgalar denir. Göüs kemii Kkrdak Gerçek kaburgalar Yalanc kaburgalar Yüzen kaburgalar Res 3.7 Göüs kafesi kemikleri 34 Kkrdak KONU 3 Üyeler kemikleri Üyeler iskeleti üst ve alt olmak üzere iki ksma ayrlr. skeletin üst ksm hareketsiz olan omuz kemeri ve hareketli olan kol kemiklerinden olumutur. Omuz kemeri (res. 3.1) iki kemikten olumutur: - Köprücük kemii ince bir kemiktir. Ön ksmyla göüs kemii ile arka ksmyla ise kürek kemii ile balanr. - Kürek kemii düzgün olmayan yass bir kemiktir ve omuz kemerinin arka ksmnda bulunur. Kol kemiklerini unlar oluturur: - Paz kemii, bu kemiin üst ksm eklem yardmyla kürek kemiine balanp omuzu oluturur, alt ksm ise dirsek kemiiyle ve ön kol kemiiyle balanarak dirsei meydana getirir. - Dirsek alt kemikler unlardr: dirsek kemii, küçük parmak tarafnda yerlemitir ve ön kol kemii, ba parmak tarafnda bulunur. Bu kemiklerin yaps ve yerleme biçimi dirsein ve bilein hareketini salar. - El bilei sekiz kemikten olumutur. Bu kemikler dörder kemik olarak iki srada bulunur. - Tarak kemikleri, elin avuç ksmn oluturur. - El parmak kemikleri 14 tanedir. Ba parmak iki kemikten, dier parmaklar ise üçer kemikten oluur. Alt üyeler iskeleti hareketsiz olan kalça kemeri ve hareketli olan bacak kemiklerinden olumutur. Kalça kemeri gövdeye balanarak birçok iç organa alttan destek olur. Kadn kalças erkek kalçasna kyasen daha geni ve yumuaktr, hamilelik ve doum için uygundur (res. 3.1). Kalça kemeri iki kalça kemiinden ve sar kemiinden olumutur. Kalça kemeri kemikleri unlardr: - Börü kemii, kalça kemerinin üst ksmn oluturur; - Oturga kemii, kalça kemerinin en küçük ve kuvvetli olan ksmdr; ve - Edep kemii, kalça kemerinin ön ksmn oluturur. Kalça kemikleri birbirleriyle ve sar kemiiyle birleerek kalça kemerinin omurgaya balanmasn salar. Bacak kemikleri unlardr: - Uyluk kemii, insan organizmasnn en uzun ve en kuvvetli kemiidir. Bu kemik ön ucunda bulunan büyük yuvarlak eklindeki bayla kalça kemiine balanr.(res. 3.1). - Diz kapa kemii, dizin ön ksmnda büyük uyluk kaslarnn tendonlarnda bulunur. - Diz alt kemikleri unlardr: baldr kemii, uzun bir kemiktir ve vucudun arln tar. 35 KONU 3 Bu kemiin yannda ince olan kaval kemii bulunur. - ayak kemiklerinin sralanmas el kemiklerinin sralanmasna benzer. Fakat ayaklar vucudun bütün arln tadklar için, ellere kyasen, daha kuvvetli ve daha az hareketlidir. Ayak bilei yedi kemikten olumutur. Bu kemikler tarak kemiklerine baldr. Bilek kemiklerinin en büyüü topuk kemiidir. Tarak kemikleri be tanedir, bunlar ayak tabann olutururlar. Ayak parma kemiklerini parmak kemikleri oluturur. Bunlarn sralan ekli el parmak kemiklerinin sralanna benzer. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti skelet iki bölüme ayrlr: temel iskelet ve üyeler iskeleti. Temel iskelet, ba kemikleri ( kafatas ve yüz kemikleri) ve gövde kemiklerinden ( omurga ve göüs kafesi) olumutur. Üyeler iskeleti u ekilde ayrlr: üst bölüm ( omuz kemeri ve kol kemikleri) ve Alt bölüm ( kalça kemeri ve bacak kemikleri) Kendi bilgini dene 1. 2. 3. 4. nsan iskeleti nasl ayrlr? Kafatas kemiklerini say. Omurga hangi bölümlerden olumutur? Onlar birbiriyle nasl baldr? Üst ve alt üyeleri oluturan kemiklerini say? DERS 3 KASLAR –ÇETLER, YAPISI VE GÖREV Hatrla: 1. Kaç çeit kas dokusu vardr? 2. Kas dokusunun özellii nedir? Üç çeit kas dokusu vardr: iskelet kaslar, düz kaslar ve kalp kas. Düz kaslar kandamarlar, barsaklar ve solunum yollar gibi iç organlarn duvarlarnn yapsnda bulunur. Düz kaslarla donatlm organlar isteimiz dnda çalrlar. Bu organlarn dalgal hareketlenmeleri sonucu maddelerin iletilmesi salanr. Kalp kas da istemsiz çalan bir kastr ve kalbin ritmik bir ekilde çalmasn salar. skelet kaslar kemiklere balanarak iskeletin hareketini salar. nsan vucut arlnn 40%’n oluturan 650 kas vardr. Farkl yaplarna ramen kaslar vucudu hareket ettirmeleri için aralarnda gruplarlar. 36 KONU 3 Res .3.8 Kas dokusunun üç çeidi Kalp kaslar skelet kaslar Düz kaslar skelet kaslarn özellikleri Yaps Mikroskop altnda bakldnda iskelet kaslarn hücreleri uzun ve silindir eklindedirler.(res. 3.9). Bu yüzden bu hücrelere kas telleri de denir. Bu hücrelerin çok sayda çekirdekleri vardr. skelet kaslarn hücrelerinde çizgiler görünür bunun için bunlara enine çizgili kaslar da denir. Kaslarn olumas için kas telleri bir araya gelerek kas demetlerini oluturur.( res.3.9). Bu demetler ba dokusu ile örtülüdür. Çizgili kaslarn kemiklere baland yerler sk bir ba dokusundan yaplmtr. Bunlara tendonlar yada kas kirileri denir. Kaslar balant yerlerine göre iki bal ( biseps), üç bal (triseps) ve ya dört bal (kuadriseps) olabilir. Kaslar çok sayda kan damar ve sinirlerle zengindir. Yap ve ekillerine göre kaslar dört gruba ayrlr: - eklinde – ellerde ve ayaklarda, - Yuvarlak ekilde – azn etrafnda ve gözlerde - erit eklinde - boyunda - Yass eklinde - srt ve karnda. 37 KONU 3 Kaslarn özellikleri Dier hücreler gibi kas hücreleri de duyarllk gösterir, yani uyartlara cevap verirler. Her kas hücresinde sinir ucu bulunur. Bu sinirler aldklar uyartlar beyine, beyinden gelen uyartlar ise kaslara iletir. Böylece kas geveyerek veya kaslarak uyartya cevap verir. Kaslarn dier özellii kaslmalardr (kontraksiyon). Bu özellik kas telinin kaslmas, ekil deitirmesi ve kalnlamaya balamasdr. Kaslarn bu tür deimeleri aktin ve miyozin denen iki tür proteinin kas hücrelerinde bulunmasna baldr. Kaslarn çalmas için enerjiye ihtiyaç vardr. Kaslarn çalmas için gereken enerji, hücre solunumundan yada besin maddelerinin hücrede yaklmasndan elde eder. Hücrelerde glikoz ekeri süt asitlerine kadar parçalanr, bu ise su ve karbon diokside ayrarak büyük miktarda enerjinin aça çkmasna sebep olur. Kaslarn aktivitesi art zaman daha fazla oksijene ihtiyac vardr. Eer kaslar gereinden fazla çalrsa, oksijen yetersizlii meydana gelir ve hücrelerde zararl maddeler birikir. Bunlar kaslarda arya ve kas gerilmelerine neden olur. Bunun için belli bir etkinlikten sonra kaslarn dinlendirilmesi gerekir. Dinlenme esnasnda kaslarda birikmi olan zararl maddeler, kann yardmyla hücrelerden atlr, bu srada kas hücrelerinin bol miktarda oksijen ve besin maddeleri almas gerekir. Kas ba doku Demet Kas hücre grubu Klcallar Çizgi 1 irit irit çizgi 2 irit Kaslar nasl çalr Kaslar gruplandrlmtr ve çift olarak çalrlar. Vücudun bir bölümünü hareket ettiren bir grup kas karsnda zt görevi yapan baka bir brup kas daha vardr. Öyle ki bir grup kaslrken dier grup gever. Örnek: srt kaslar kasldnda karn kaslar gever ve tersi srt kaslar geverken karn kaslar kaslr. Böylelikle biz öne doru eilebilir ve dorulabiliriz. skelet kaslar isteimize bal olarak kaslma gösterir. kas telleri Geveme durumu Kaslma durumu Miozin Aktin 38 Res 3.9 skelet kasnn yaps KONU 3 Ödev: Kaslma ve gevemeyle vucudun bölümlerini hareket ettiren dier kaslar say. Tendon Dirsek üstü üç bal kas Dirsek üstü kas Tendonu Res. 3.10 Bir kas grubu kaslrken dieri gever skelet kas gruplar Kaslar isimlerini bulunduklar yere, görünülerine ve kemiklerle balanma ekillerine göre alrlar. Bulunduklar yere göre kaslar öyle gruplandrlr: ba ve boyun kaslar, srt ve göüs kaslar, karn ve kalça kaslar, el ve ayak kaslar. Burada sadece unlar anacaz: - Kaburgalar aras kaslar, bu kaslar göüs kafesindeki kaburgalar birbirine balar ve bunlarn hareketini salar. - Diyafragma, bu kas göus boluunu karn boluundan ayrr. Bunun içinden sadece yemek borusu geçer ve kaburgalar aras kaslarla beraber nefes alp verme olayn gerçekletirirler. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Kaslar, kas hücrelerinden olumutur. Yaplarna göre kaslar enine çizgili kaslar, düz kaslar ve kalp kaslar olmak üzere üçe ayrlr. skelet kaslarnn duyarllk, ksalma, kaslma gibi özellikleri vardr. ekillerine göre kaslar öyle ayrlr: i eklinde, erit eklinde, yass ve yuvarlak ekilde. Kaslarn adlandrlmas bulunduklar yere, büyüklüüne ekline, ba saysna ve çalma ekline göre yaplr. Kendi bilgini dene 1. skelet kaslarn oluturan hücrelerin temel özellikleri hangileridir? 2. Kemikler kaslarla nasl balanrlar? 3. skelet kaslarn ekillerini say! 4. Ba ve boyun, üst üyeler, gövde ve alt üyeler kaslarnn görevlerini açkla. 5. Kol kaslarnn çalmasn açkla. 6. Bodibilding ile uraan insann vucut görünüünü beeniyormusunuz? 7. Neden sporcular beslenmede çok miktarda eker almalar gerekir? 39 KONU 3 DERS 4 HAREKET SSTEMNN BAKIMI VE SALII Organizmann doru büyümesi ve gelimesi için kemiklerin ve kaslarn büyüme ve gelimesine özellikle dikkat edilmelidir. Sadece düzgün gelimi kemikler ve kaslar vucudun bütün dier organlarnn düzgün büyüme ve gelimesini salar. Bunun için beslenmeye özel önem verilesi gerekir. Kemiklerin ve kaslarn yapsn ve onlarn enerjiye olan ihtiyacn göz önünde bulundurarak, süt ve süt ürünleri, balk, yumurta, sebze ve meyve gibi besin maddelerini her günlük hayatta kullanmamz gerekir. Bu ekilde organizma kendisi için her gün gerekli olan eker, protein, ya, mineral madeleri ve vitamin ihtiyacn karlar, özellikle D vitamini. Düzenli beslenmenin yansra, kaslarn ve kemiklerin düzgün geliimini salayan ziksel etkinlikler veya spor yapmak gerekir. Yanl ekilde hareket etmek, oturmak ve ya yük tamak omurgada veya ayak tabanlarnda belirli deformasyonlara sebep olur. Gençlerde omurga erilmesi sk görülen olaylardan biridir. Arkaya doru omurga erilmesine kifoz (kambur), öne doru erilmesine ise lordoz denir. Bunlardan farkl olarak omurgann yana doru erilmesine skolioz denir. Omurga erilmeleri yanl otuma sonucu ortaya çkar. (res. 3.12). Ayakkablar rahat edici olmaldr. Rahat edici olmayan ayakkablar ayaklar yorar, yürüyüü zorlatrr ve ayak tabanlar düzensiz ekil alr. kifoz lordoz Res. 3.12 40 skolioz KONU 3 Kemik hastalklar Raitizm seyrek rastlanan çocuk hastaldr. Kemiklerin yapsnda çok sayda deiikliklere neden olur. D vitamini eksiklii sonucu meydana gelir. D vitamini kalsiyum ve fosfor tuzlarnn kullanmn ayarlar. Bu, minerallerin yetersizliinden kemikler yumuayarak erilmeye balar. Son yllarda kemik erimesi ya azalyor. Kemir erimesinde kemikler daha haf ve kolay krlr. Bu hastala osteoporoz da denir. Res. 3.13 Raitizm osteoporozlu kemik Salkl kemik Biliyor musunuz? Yalanmayla omurgada meydana gelen deimeler, insan boyunun ksalmasna sebep olur. 40 yandan balayarak her 20 ylda 1,2 cm’lik ksalma görülür. Ksalma, omurlar arasndaki disklerin küçülmesi sonucu olur. Ayn zamanda da daha geç yalarda omurlarda da küçülme görülür. Res 3.14 osteoporozun meydana gelmesi Kemik ve eklemlerde zedelenme ve krklar Çok sayda mekanik etkiler kemiklerin krlmasna sebep olur. Krklar iki çeit olabilir: - Kapal krklar, bu tür krklarda krlan kemik kaslarn arasnda kalr; - Açk krkla,r bu tür krklarda ise krlan kemik deriden çkarak vucudun dnda görülür. Çkk eklem Salkl eklem Tendon Res. 3.15 Krk çeitleri Res. 3.16 Eklem çk 41 KONU 3 Eklemler mekanik etkilerle zedelenen yaplardr. Mekanik etkinin kuvvetine göre eklemlerde burkulma veya çkklar olur. Eklem çknda kemik balant yerinden çkar, burkulma esnasnda ise eklemlerin gerilmesi sonucu eklem balar kopar. Krklarda ilk yardm sunarken en çok önem verilmesi gereken ey, krk bölgenin harekert ettirilmemesidir. Bu ilem imobilizasyonla olur. mobilizasyon ise tahtalar, bezler v.s. yardmyla olur. Srtnda zedelenme olan kiiler eer doru ve dikkatli bir ekilde sert tahta yada kap yardmyla tanrsa omuriliin ciddi zedelenmesi engellenebilir. Kanamann ve zedelenmenin daha fazla ilerlememesi için ilk yardm her zaman kaza yerinde olmaldr. Res. 3.12 Krklar esnasnda imobilizasyon Kas hastalklar Kasn ani ve istemsiz kaslmasna kramp denir. Kramp esnasnda her zaman ar hissedilir. Atro, kasn zedelenmesi veya kullanlmad zaman kas hacminin küçülmesidir. Bu olay en fazla üyelerdeki kemik krklarnda görülür. Mialji ‘’ kas ars’’ olarak bilinir. Kas dokusunun iltihaplanmasn belirtir. Düz taban, taban açsnn genel bozukluudur. Açnn aaya doru eilmesiyle taban yere doru iner. Düz taban, taban açsn oluturan kaslarn zay@amas sonucudur ve genelde bu durumda ar görülür. Açy oluturan kaslarn doru kullanlmamas ( yürürken ayaklar sürüklemek gibi), veya yeterince spor yapmamak düz tabann olumasna sebep olabilir. Rahat ayakkab giymek ve parmak üzerinde yürümek düz tabann ve dier ayak hastalklarn olumasn önler. 42 KONU 3 Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti 1. Devaml egzersizler kaslar gevetir, gerginletirir ve güçlendirir. Egzersizler devaml ve belli tempoda yaplmaldrlar. 2. Kemiklerde deformasyonlar düzensiz beslenme, hareket yük tama v.b. gibi nedenlerden meydana gelir. Skolioz, kifoz ve lordoz tannm omurga erilmeleridir. 3. Kemik hastalklar: Raitizm ve osteoporoz. 4. Kemik zedelenmelerinde krlma meydana gelir, eklemlerde ise çkk yada burkulma meydana gelir. 5. Kas bozukluklar: kramp, kas gerilmeleri, kas zedelenmeleri, duz taban. Atro ise bir kas hastaldr. Kendi bilgini dene 1. 2. 3. 4. Omurga deformasyonlarnn sebebi nedir? Deformasyonlar say. Kramp nedir? Kas atrosinin sebebi nedir? Kas dokusunun iltihaplanmamas hangi önlemleri almak gerekir? HAREKET 1. ETKNLK Kemik, diki ve eklem gözetleme Mekanik ve doal eklemleri kyaslama ARAÇ VE GEREÇLER: uzun , ksa, yas kemik, boyuna kesilmi uzun kemik, baz hayva kafatas, eklem yapan ksmlar ( kasaptan), mekanik eklem modeli, büyüteç, resim ve not tutma defteri. 1. Önce kemikleri incele , sonra da defterine uzun, ksa, yas kemiklerden birer örnek çiz ve onlarn bölümlerini iaretle. 2. Uzun kemiin yapsn incele, sonra da boyuna kesitte eklini çizmeye çal ve ksmlarn iaretle. 3. Eklemlerde kemik balantsn incele. 4. Büyüteç yardmyla kafatas dikilerini incele ve onlar çiz. 5. Kasaptan aldnz eklemlerin hareketini mekanik model eklem hareketiyle kyasla. Model yerine resim de kullanabilirsiniz. 6. Elde ettiin sonuçlar öretmenine göstererek kontrol et. 43 KONU 3 2. ETKNLK Kemiklerin yapsn incelemek. ARAÇ VE GEREÇLER: Tavuk budundan iki kemik, hidroklorik asit ( HCL), ispirto lambas, odun mandal. 1. Tavuk budundan iki kemik al. 2. Birinci kemii bir cam bardak içine koy ve aynsn zayf hidroklorik asidiyle doldur. Kemii 24 saat bu asit içinde durmasn brak. 3. Ondan sonra dikkatlca asidi dök ve kemii temiz suyla durula. 4. Kemii krmaya çal. Ne görüyorsun? Kemik neden bu özellii gösteriyor? 5. Dier kemii bir mandal yardmyla ispirto lambasnn atei üzerinde birkaç dakika tut. Kemii soumaya brak. 6. Kemii krmaya çal. Ne görüyorsun? Kemik neden bu özellii gösteriyor ? Elde ettiin sonuçlar defterine yaz ve öretmeninle bu sonuçlarn doru olup olmadn kontrol et. 3. ETKNLK Deiik kas dokularn inceleme ARAÇ VE GEREÇLER: Kasaptan alnm et, kalp, barsak, büyüteç, cmbz, defterve çizim malzemesi. 1. Malzemenin yarsn ( kalbi iki parçaya ayr), halanmaya koy. 2. Taze ve halanm etleri incele, defterine not al. Ayn ilemi büyüteçle tekrar et. 3. Cmbzla halanm ve taze etten parça koparmaya çal. Hangi et daha kolay ayrlr? Bunun neden böyle olabileceine cevap verebilir misin? Cmbzla ayrdn parça nasl görünüyor. 4. Elde ettiin sonuçlar defterine yaz ve öretmeninle bu sonuçlarn doru olup olmadn kontrol et . 4. ETKNLK Hazr preparatta kas dokusunun mikroskopta incelenmesi ARAÇ VE GEREÇLER: Üç çeit kas dokusundan hazr preparat, mikroskop, çizim defteri 1. Mikroskobu görüntü alannda ayarla. 2. Öretmeninden doku preparat iste. 3. Hayvan hücresi preparatn mikroskop altna yerletir. Önce küçük objektivde, sonra da büyük objektivde görüntüyü incele. Mikroskopta gördüün dokular deftere çiz. 4. Ödevin doru olup olmadn öretmeninle kontrol et. 44 KONU 4 BESLENME VE SNDRM Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz: - Besin maddelerin ve beslenmenin yapsn ve önemini anlayabilirsin; - Sindirim sisteminin organlarn srasyla sayabilir ve açklayabilirsin; - Besinlerin sindirim mekanizmasn anlayabilirsin; - Bir tür besin madesini parçalanma yolunu ve enzimlerin rölünü açklayabilirsin; - Besinlerin sindirimi olaynda karacierin ve pankreasn görevini anlayabilirsin; - Resorpsyonu ( emilmeyi), tanmlayabilirsin; - Sindirim sistemi ve yardmc organlarn hastalklarn ve onlardan korunma biçimini açklayabilirsin. Bu konuda öreneceiniz yeni kavramlar: - Besin, beslenme, - Enerji ve yap deerleri, - Enzimler , - Vitaminler, - Az boluu ve tükürük bezleri, - Mide, - Barsak, - Barsak villusleri ( tümörleri ), - Sindirim , - Resorpsiyon (emilme), - Karacier, pankreas, sindirim bezleri. 45 KONU 4 DERS 1 BESLENME VE BESLENMENN ÖNEM nsan organizmasnn düzgün çalabilmesi, enerji alabilmesi ve bütün hayat etkinliklerini gerçekletirebilmesi için hergün belli miktarda besin almas gerekir. Organizma, besin madelerini kullanabilmesi için besinlerin sindirilmesi gerekir. Besin maddelerinin sindirim organlarndan kana sonra da kanla tanp hücrelere geçebilmesi için en küçük parçalara parçalanmas gerekir. Besinler, organizmaya büyüme ve gelimeye yarayan yapc maddeler verme, organizmann ziksel ve zihinsel çalmada harcad besin madelerini takviye etme görevi vardr. Bundan baka vucuda scaklk, hareket için kuvvet ve enerji ve bütün hayat etkinliklerini gerçekletirebilmesini salar. Besinler koruyucu maddeler de ihtiva etmesi gerekir. Bu koruyucu maddeler organizmay hastalklardan koruyan vitaminlerdir. Sindirilmemi besin maddeleri dk olarak anüs deliinden vucut dna atlr. Besin Kullandmz besin maddeleri bitkisel ya da hayvansal kökenli olabilir. Besin maddelerin organizmadaki görevleri bakmndan üç gruba ayrlr: - Yapc – Hücreleri, dokular, organlar ve bütün organizmay ina etme (yaratma), görevi vardr. Bu gruba proteinler ve yalar girir. - Enerji verici – insan organizmasnn bütün aktiviteleri için gerekli olan enerjiyi koyverir. Bu gruba ekerler, özellikle glikoz ekeri girer. - Koruyucu – organizmay korurlar. Bu gruba vitaminler ve mineraller girer. Besinlerde eker olmad durumlarda, ekerlerden baka proteinler ve yalar da enerji elde etmek için kullanlrlar. Hücrelerde bulunan besin maddeleri birçok sürece katlr. Bunlardan birileri parçalanarak enerji ve scaklk elde edilir, dierleri ise birleerek organizma için gerekli olan maddeleri olutururlar. Besin maddelerin bütün yapm ve ykm süreçlerine ortak bir adla metabolizma denir. Besin maddelerinin kullanlmas Besindeki bütün ekerler metabolizma esnasnda glikoza dönüür. Glikoz dolam sistemi yardmyla bütün hücrelere enerji salar. Enerji üretiminde, glikozun kullanlmayan bölümü ise karacier ve kaslarda glikojen olarak depo edilir. Organizma enerjiye ihtiyaç duyduu zaman glikojen glikoz moleküllerine ayrr. 46 KONU 4 Mineraller ve vitaminler Yalar, ekerler ve proteinlerden baka, insan organizmasnn vitaminler ve minerallere ihtiyac vardr. Mineraller organizmann yaps için gerekli olan maddelerdir. Vücut svlarnn dengelenmesi, kaslarn kaslmas, sinir uyartlarnn iletilmesi ve kann phtlamas için gereklidirler. Vitaminler çok az miktarda gerekli olan organik maddelerdir. Vitaminler, enzimlerin ya da dier gerekli maddelerin bölümleridir. Vitaminlerin eksikliinde çeitli hastalklar ortaya çkar. Vitamin A eksikliinde görme bozukluklar meydana gelir. C vitamini ise hastalklara kar vücudun direncini artrr. Besinin en iyi ilaç olduunu biliyor musunuz? Günde bir elma yemenin bizi doktordan uzak tuttuu doru mu? Cevap: ksacas evet. Bu cevab insanlar daha önceden biliyorlarm, sen imdi bunun nedenini öreneceksin. Elmada bulunan tüyler düz barsaktaki kanser riskini azaltr. Bunlar, kanser hücrelerinin barsak duvarlaryla temasn önlerler. Meyve ve sebzelerle beslenen insanlarda eker hastal, kanser hastalklar ve dolam sistemindeki hastalklara yakalanma riski dier insanlara kyasen daha azdr. Dier taraftan brokoli, karnbahar, lahana ve kerevizde de kanser hücrelerinin büyümesini önleyen maddeler olduu kantlanmtr. Düzgün beslenme ekli, organizmann düzgün büyümesini ve gelimesini salar. Salkl besinler vücudu güçlendirir, çünkü organizmaya gerekli maddeleri verir, organizma salkl ise onlar bütün olarak kullanr. Salkl besinler büyük miktarda protein ve ya maddeleri (et, yumurta, peynir) içermeyen, fakat eker (bitkisel besinler), vitamin ve mineral medeleriyle zengin olan besinlerdir. Düzgün beslenen bir insan, ölçülü miktarda basit hazrlanm ve çeitli besinle kullanr, ayn zamanda tuzlu, eki, baharatl ve scak olmamasna dikkat eder. 47 KONU 4 Besin maddelerini tamamen kullanlabilmesi için en küçük yaplarna ayrmas gerekir: - ekerler glikoza ayrr - Proteinler amino asitlere - Yalar ise gliserol ve ya asitlerine Sadece böyle parçalanm besin maddeleri ince barsaktan kana geçebilir. Enzimler bu parçalanma olaylarnda özel öneme sahip olan kimyasal madelerir. Vücutta besinlerin sindirim svs olarak salglanr. Enzimler sadece belirli tür besin maddesine etki etmek için özellemitir. Tablo 1. nsan organizmasnn yaa bal olarak normal çalabilmesi için gereken enerji miktar kg/va Ya Yenidoan 6 aylk bebek Kg/ va için cul olarak enerji ihtiyac 200 235 1 ya 2 ya 12 ya 18 ya 70 ya 226 213 150 108 97 ^ablo 2. insan organizmasnn meslee bal olarak normal çalabilmesi için gereken enerji miktar kg/va Meslek türü Oduncu Çilingir Orakç Kalayc Yorucu i yapmayan insan Malzemenin ksa özeti 48 24 saat içinde harcanan enerji (J) 26.000 13.000 30.500 15.500 9.163 - 10.032 Malzemenin ksa özeti Organizmann besin maddelerini kullanabilmesi için onlar sindirmesi ve en küçük parçalara ayrmas gerekir. Kullandmz besin maddeleri bitkisel ya da hayvansal kökenli olabilir. Besin maddelerin organizmadaki görevleri bakmndan üç gruba ayrlr: yapc, enerji verici ve koruyucu. Besin madelerin tamamen kullanlabilmesi için onlarn en küçük parçalara ayrlmas gerekir: ekerler - glikoza, proteinler - amino asitlere ve yalar - gliserol ve ya asitlerine ayrr. KONU 4 Kendi bilgini dene 1. Beslenme nedir ve onun önemi nedir? 2. nsan organizmas için beslenmenin önemini açkla? 3. ekerlerin, proteinlerin ve yalarn kana geçebilmesi için ne kadar parçalanmas gerekir? 4. Vitamin yetersizlii nelere sebep olur? 5. Hangi insan için düzenli beslenir diyebiliriz? Vitamin _ etkisi Düzgün görme, büyüme, epitelin düzgün gelimesi ve düzgün üreme kaynak Süt, sv ya, zeytin ya, yumurta, havuç, domates, biber, turuncu renkli meyve ve sebzeler vitamin eksiklii Tavuk veya gece körlüü Hasta gündüz normal görür geceleyin ise görme yeteneini kaybeder Maya, ceviz, fndk, et, Kanszlk meydana karacier, soya gelir, büyüme durur, ba dönmeleri, genel halsizlik, sinir ve deri bozukluklar ` grubu vitaminleri Düzgün büyüme, sinir sisteminin düzgün çalmas, derinin düzgün çalmas C Enfeksyonlara kar korunma yetenei, klcal kan damarlarn geçirgenlii Limon, portakal, mandarin, biber, dier taze meyve ve sebzelerde, turularda, özellikle eki lahanada skorbit halsizlik, di eti imesi ve kanamas, dilerin sallanmas ve dümesi D Kalsiyum ve fosforun emilmesini, kemiklerin ve dilerin düzgün kemiklemesini salar Süt, sv ya, zeytin ya, balk ve balk ya, peynir, yumurta, günelenmekle deride üretilir Raitizm Kemiklerin düzgün kemiklememesi ve onlarn erilmeleri, özellikle ayak kemikleri Kann phtlamasn salar, vitamin C’nin etki etmesini salar Taze srgan otu, lahana, spanak, fasülye, patates, kestane, muz, kaln barsakta da üretilir q Kaslarn , sinir sisteminin ve üreme organlarnn düzgün gelimesi, hamilelik döneminde yavrunun düzgün gelimesi Tahllar, soya, ceviz, fstk, fasülye ve ymurta Haf yada daha ar incinmeler sonucu kanamann meydana gelmesi, yada incinme olmadan kanama meydana gelmesi Erkeklerde Spermatozoidlerin oluumu durur ve ksrlk meydana gelir, kadnlarda ise yavrunun düzgün gelimemesi ve skça düük meydana gelmesi 49 KONU 4 DERS 2 SNDRM – BESNLERN SNDRM Sindirim sisteminin görevi Organizmadaki her hücrenin, enerji üretmesi ve kendi yap birimlerini oluturmas için besine ihtiyac vardr.Besin maddeleri alndklar ekilde çok büyük olduklar için hücreye geçemezler. Bu yüzden organizmaya alnan besin maddeleri önce mekanik olarak parçalanmas, ezilmesi, sonra da hücre zarndan geçebilmeleri için kimyasal olarak daha küçük yap ksmlarna parçalanmalar gerekir. Besini küçük yap ksmlarna parçalama olayna sindirim denir. Besinler sindirildikten sonra kana geçerler. Bu olaya emilim yada resorpsyon denir. Bu maddeler kan dolam yardmyla organizmadaki her hücreye tanr. Sindirim ve emilim (resorpsyon), sindirim sisteminde en önemli iki olaydr. Sindirim sistemini iki organ grubu oluturur (res.4.1). Sindirim borusu, besinlerin alnd ksm olan azdan balar ve gerekli olmayan, sindirilmemi kat maddelerin atld yer olan anüs delii ile biter. Yardmc organlar, sindirim olaynda görev alan fakat sindirim borusunda yer almayan bezlerdir. Bunlar sindirim sistemine kanallar yardmyla salg aktarr. Bu bezlerin sindirim sistemindeki, sindirim olaylarnda büyük önemi vardr. Tükürük bezleri Az boluu Yutak Yemek borusu Karacier Mide Safra kesesi Kaln barsak Pankreas nce barsak Körbarsak Çknt düz barsak Anüs delii Res 4.1 Sindirim sistemi Sindirim borusunun duvar Sindirim borusunun duvar, yemek borusundan anüs deliine kadar benzer yapya sahiptir. çten da doru bakldnda birinci tabakay mukoza denilen epitel doku oluturur. Bu tabakann altnda, submukoza denilen ba dokusu bulunur. Bu dokuda kan damarlar ve sindirim olaylarnn düzenlenmesinde yardmc olan sinirler bulunur. Sradaki iki tabakay düz kaslar oluturur. Bu kaslarn birlikte kaslmalaryla dalgal hareketlenmeler oluur. Bu durum besinin hareketine ve sindirim salglaryla karmasna yardmc olur. Duvarn d tabakasn broz ba dokusu oluturur. 50 KONU 4 Sindirim borusu Sindirim borusu organizmada yer alan bir kas dokusudur. Az boluu, yutak, yemek borusu, mde, ince barsak ve kaln barsak olmak üzere bölümlere ayrlr. Az boluu Az boluunun (res. 4.2), sindirimde üç temel görevi vardr: besini almak, besini sindirime hazrlamak ve ekerlerin sindirimini balatmak. Az boluunda bir kas olan dil bulunur. Dil besinlerin çinemesinde ve yutulmasnda, konumann salanmasnda görev yapan organdr. Dilin üzerinde tad tomurcuklar vardr. Bu tomurcuklarda farkl tadlar için ( ac, tatl, tuzlu, eki) tad reseptörleri yerlemitir. Az boluunda diler de bulunur. 2 – 6 ya grubu arasndaki çocuklarda 20 tane di bulunur. Bu diler deiebilir ve süt dileri olarak adlandrlr. Yetikin bir insanda 32 tane di vardr ve bunlar kalc di olarak adlandrlr. Bunlar ön veya kesici 8 ( her çenede 4’ er tane), köpek dileri 4, küçük az dileri 8, ve büyük az dileri 12 olarak ayrlrlar. Az boluunda diin görünen yaps di kuronudur, di etlerinde gömülü olarak bulunan bölüm ise di köküdür. Di kuronu d tarafnda ince ve pürüzsüz olan mine ile kapldr. Bunun altnda di kemii – dentin bulunur. Dentinin orta ksmnda kan damarlar ve sinir uclar bulunduran di pulpas yerlemitir. Mine kuron dentin pulp yutak di kökü bademcik boaz dudaklar soluk borusu yemek borusu dil tükürük bezleri di Res 4.2 Az boluu 51 KONU 4 Besin, azda dilerle parçalanrken tükürük bezlerin salgsyla karr. Tükürük, besinlerin slatlmasn salad gibi besinin çinenmesinde ve yutulmasnda yardmc olur. Tükürük, dilerin ve azn temizlii için önemlidir, ayn zamanda bakteri çoalmasn azaltr. Tükürükte, tükürük amilaz denen enzim bulunur. Bu enzim niastay daha basit ekere parçalar. Tükürük salgs kulak alt, çene alt ve dil alt yerlemi üç çift bez tarafndan salglanr. Bu bezler sindirim sistemine yardmc organlardr ve özel kanallar yardmyla kendi salglarn az boluuna aktarrlar. Yutak ve yemek borusu Aynaya bakp dilini aaya doru bastrrsan, yutak veya boaz diye adlandrlan az boluunun üst arka ksmn göreceksin. Besin maddesi, tükürükle karp çinendikten sonra lokma haline gelir. Lokma halindeki besin, dilin yardmyla yutaa doru iletilir. Yutak solunum ve sindirim yollarnn birletii yerdir. Yutulan besin maddesi, yaklak 25 cm uzunluunda bir kas organ olan yemek borusundan geçerek mideye tanr. Mideyle balanmadan önce yemek borusu diyafragmadan geçer. Mide Mide, sindirim kanalnn en geni ve J har eklinde olan bir organdr. Karn boluunun üst sol bölgesinde yer alr. Kasl tabakada bulunan düz kaslar mide duvarnda çapraz, halka ve boyuna olarak yerlemilerdir. Mide bu kaslarn yardmyla içindeki besinlerin parçalanmasna ve mide öz suyu ile karmasn salayan kaslma hareketleri yapar. Midenin her iki ucunda, besin maddelerinin tek yönde geçiini salayan halkal kaslar bulunur. Yemek borusu Üç kas tabakas Oniki parmak barsak Midenin iç yaps Res.4.3 Mide Midede besin toplanr, iletilir ve kartrlr. Midenin iç yüzeyini örten tabakada, özel salg üreten hücreler bulunur. Bu salglar midenin öz suyunu olutururlar. Hidroklorik asidi ( HCL) ve pepsin mide öz suyunu oluturan iki temel bileiktir. Hidroklorik asidi kuvvetli asit olup etteki ba dokularn yumuatr ve besinle giren mikroorganizmalar parçalar. Pepsin enzimi de proteinleri parçalar. 52 KONU 4 nce barsak nce barsak sindirim borusunu oluturan en uzun ksmdr. Uzunluu alt metre ve yarçap 2,5 cm ‘dir. Mideden sonraki ilk 25 cm’ lik bölüme oniki parmak barsak denir. Oniki parmak barsan duvarnda barsak svs salglayan salg bezleri bulunur. Bu bezlerin svsnda proteinleri ve ekerleri parçalayan enzimler bulunur. Karacierden ve pankreastan gelen öz svlar oniki parmak barsaa dökülür. Sindirim olaylarnn çou bu öz svlar yardmyla ince barsakta gerçekleir. nce barsan iç yüzeyinde Villus ad verilen çok sayda ince basit görünülü uzantlar vardr. Bunlar barsan iç yüzeyine dalgal bir görünüm verirler. Bu ekilde ince barsan iç yüzeyinin artmasna sebep olur. nce barsan iç yüzeyinin artmas besinlerin emilimi olynda büyük öneme sahiptir. Kaln barsak Barsak villüsleri Kaln barsan uzunluu yaklak 1,5 m, yarçap ise yaklak 6,5 cm’dir. Kaln barsak, karn boluunun alt sa bölgesinden balar. Kaln barsan balangç ve geni olan ksmna kör barsak denir. nce barsan son bölümü ve kör barsan arasnda, besinin ince barsaa geri dönmesini önleyen halkal kas bulunur. Kaln barsak, ince barsan etrafndan dönerek en sonunda düz barsakla biter. Düz barsaktan, emilmeyen ve sindirilmeyen besin maddeleri anüs delii denen ksmla dar atlrlar. Res. 4.5 ince barsak kesiti 53 KONU 4 Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Organizmada besin madelerinin kullanlabilmesi için mekanik ve kimyasal olarak parçalanmas gerekir. Sindirim organlar unlardr: Az boluu, yemek borusu, mide, ince barsak, kaln barsak ve düz barsak. Besinlerin sindirimi olaynda u salg bezleri yardmc olur: karacier, pankreas, tükürük bezleri, mide bezleri, onikiparmak barsak ve ince barsak. Kendi bilgini dene 1. Mekanik ve kimyasal parçalanma kavramlarndan ne anlyosun? 2. Metabolizma nedir? 3. Besinin azdan balayarak sindirim borusundaki geçtii yolu çiz. 4. Süt dileri ve kalc diler arasndaki fark hangisidir? 5. Yutak nedir? Ondan önce ve onun altnda ne bulunur? 6. Mide öz suyundaki asidin iki temel özelii hangisidir? 7. Temel sindirim enzimlerini say. Nerde üretilirler? Nasl etki ederler? 8. Sindirime yardmc organlar ve onlarn görevlerini say. DERS 3 SNDRM OLAYLARINDA KARACERN VE PANKREASIN GÖREV Karacier Karacier, insan vücudunun en büyük organlarndan biridir (res. 4.5). Karn boluunun sa üst ksmnda, diyafragmann altnda yer alr. nsan karacieri krmzms kahverengi rengindedir. Karacier daha büyük olan sa ve daha küçük olan sol lob ad verilen iki bölümden oluur. Karaciere kan, kap toplardamar ve karacier atardamar ile ular. Bu kan damarlar karaciere bir dakika içinde yaklak 1,5 litre kan tarlar.karacier atardamar oksijence zengin temiz kan tar, kap toplar damar ise sindirim borusundan besin maddeleri ile zenginlemi kan tar. Karacier, en çok görevi olan organmzdr. En önemli görevlerinden bazlar unlardr: - Kandaki glikozu glikojen ekKaracier linde depolar ve tersi, kandaki ekerin Diyafragma miktar normalin altnda ise karacier hücrelerinden glikoz kana geçer. Dalak - Albuminler, globulinler ve phtlama faktörleri gibi proteinleri plazSafra kanal madan üretir. - Üre sentezi gerçekletirir. Üre Pankreas protein metabolizmasnn artk ürünüSafra kesesi dür. Kanla böbreklere tanarak oradan Pankreas kanal dar atlr. Onikiparmak barsak 54 Res 4.5 sindirim sistemine yardmc organlar KONU 4 - Bütün organizmadaki hücrelerin kullanabilecei yalar oluturur. - Safra üretir. - Alyuvarlar parçalayarak hemoglobini safra pigmentleri eklinde serbest eder. Bunlar safrayla dar atlr. - Zehirli ve zararl maddeleri, alkol ve baz ilaçlar etkisiz hale getirir. - Baz vitaminleri ve demiri depo eder. Karacier, besinlerin sindirimindeki temel görevini safra yardmyla gerçekletirir. Safra, özel kanalcklar yardmyla dorudan ince barsan balangç ksmna ya da ilk önce safra kesesinde toplanp sonra da ince barsaa dökülür. Pankeas Pankreas ya da mide alt bezi, uzun olup onikiparmak barsaktan dalaa kadar uzanan bir bezdir. Pankreas protein, ya, ekerlerin ve nükleik asitlerin sindirimi için enzim salglar. Pankreas öz suyu birçok kanallar yardmyla ana pankreas kanalnda toplanp, safra kanalyla beraber onikiparmak barsaa dökülür. Pankreas sindirim öz sular üretmesinden baka, eker metabolizmasn ayarlayan hormonlar üreterek iç salg bezi görevi de yapar. Pankreas adacklar denen özel hücrelerin bu ürünleri dorudan kana geçer. Sindirim olaylar Sindirim borusundaki organlar, farkl besinlerin sindirimi için özellemilerdir. Bütün bu olaylarda enzimler görev alrlar. Enzimler, kimyasal reaksyonlar hzlandran fakat kendileri girdikleri reaksyonlarda etkilenmeyen proteinlerdir. Enzimler, sadece belirli besin moleküllerine etki etmek için özellemilerdir. Örnek: ekerlerin sindiriminde görev alan amilaz enzimi, niastay parçalayarak disakarid ( iki möleküllü eker) olan maltoz elde edilir. Baka enzim ise maltozu monosakarid ( basit eker) olan Glikoz molekülüne parçalar. Baka enzimler yalarn yap ksmlar olan gliserol ve ya asitlerine parçalar. Dier enzimler de proteinleri yap talar olan ksmlara – amino asitlere parçalar. Azda besin küçük parçalara ayrlr ve tükürükle karr böylelikle yutulmas kolay olur. Tükürükteki amilaz az miktarda niastay maltoza dönütürmekle sindirim olayn balatr. Besin mideye geldiinde ona hidroklorik asidi ve enzimler içeren mide öz suyu etki eder. Hidroklorik asidi besinin seyreltilmesinde ve pepsin enziminin aktiv hale geçmesinde önemli görevi vardr. Ksmen sindirilmi besin mideden ince barsaa geçer orada sindirimi devam eder. Besin oniki parmak barsakta, karacier ya da safra kesesinden gelen safrayla karr. Safrada pankreas enziminin etki etmesi için yalar daha küçük ksmlara ayran tuzlar vardr. 55 KONU 4 Pankreas öz suyu çok sayda enzimler içerir. Onlardan en önemlileri unlardr: - Lipaz, yalar gliserol ve ya asidine parçalar, bunlarn emilimi daha kolaydr. Eer pankreas lipaz yoksa yalar sindirilmemi olarak dkyla atlr; - Amilaz, niastay parçalayan enzimdir; - Tripsin, proteinleri amino asitlere parçalayan enzimdir. Barsak svs da çok enzim içerir. Bunlardan: maltoz, sakaroz ve laktoz ekerlere etki edenlerdir. Besin maddelerin emilimi ya da resorpsyonu Az boluu Mide karacier Sindirilmi besinin kana geçmesi olayna resorpsyon denir. Resorpsyonun en büyük ksm ince barsan yüzeyindeki epitel dokudan gerçekleir, bu olayda villüslerin büyük görevi vardr. Villüslerde klcal kan damarlaryla bal olan küçük atardamarlar ve toplar damarlar vardr. Besinlerin sindirilmesiyle elde edilen en küçük parçacklar villüslerden kolayca kana geçer, burdan karaciere, karacierden bütün vucuda yani her hücreye dalr. Midede sadece su, alkol ve zehirler emilir. Besin maddeleri emilmez. Kaln barsakta sadece suyun ve baz mineral maddelerin resorpsiyonu salanr. Sindirilmemi besinler kaln barsaa doru hareket eder. Kaln barsakta gerekmeyen atk maddeler kalnlap mukozla çevrelenir. Bu ekilde dk oluur. Kaln barsan dalgal hareketleri sayesinde dk anüs deliinden d ortama atlr. Proteinler Yalar Amilaz enzimi pepsin enzimi pankreas enzim enzim ince barsak enzim aminoasit su kaln barsak 56 ekerler glikoz kan Res 4.7 gliserol ve ya asitleri lenf KONU 4 Malzemenin ksa özeti Etki Mekanik Kimyasal Az boluu Besinlerin ufalanmas Mide Besinlerin kartrlmas Amilaz niastay basit ekerlere parçalar Pepsin proteinlere etki eder Salg Onikiparmak barsak Karacier Safra Pankreas Enzimler: Lipaz Amilaz Tripsin nce barsak Bezler Enzimler Su ve zehirlerin emilimi olur Görevi Yalar küçük parçalara ayrr Etkisi Yalara etki eder ekerlere etki eder Proteinlere etki eder Besin maddelerini en küçük yap talarna ayrmak besleyici maddelerin pesorpsyon Kaln barsak Su ve mineral maddelerin emilimi sindirilmemi besinlerin atlmas Kendi bilgini dene 1. Mide özsuyundaki asidin iki temel özellii hangisidir? 2. Temel sindirim enzimlerini say. Nerede üretilir? Nasl etki ederler? 3. Sindirme yardmc organlar ve onlern görevlerini say. 4. Karacierin görevlerini say. 57 KONU 4 DERS 4 SNDRM ORGANLARIN BAKIMI VE SALII ‘’Salk azdan gelir’’ atasözünü duydunuz mu? Bu atasözü hakknda açklama yapabilirmisiniz? Organizmaya sadece ekerler girirse doru besleniyor muyuz? Organizmann doru büyümesi ve gelimesi için özellikle besinlere dikkat edilmelidir. Besin çok çeitli olmaldr, bütün besin maddelerini bulundurmas gerekir, besinin taze hazrlanm olmas gerekir. Düzensiz beslenme, gereinden fazla ya da az miktarda besin alma, bayatlam – eski besin kullanma, konserve besin kullanma ve benzeri maddeler kullanma sindirim sistemi organlarnn görevini doru ekilde yapmasn engeller. Dier yandan, düzensiz çalan sindirim organlar dier organlarn çalmasn da etkiler. Bundan ötürü, sindirim organlarnn bakma ihtiyac vardr. Belirli zaman dilimlerinde düzenli besin almayla sindirim sisteminin bakm gerçekleir. Hiçbir durumda düzensiz beslenmemeli, aslnda öün atlatmamalyz. Bo midede, mideyi kazyan ya da mide duvarn zedeleyen svlar salglanr. Ayn öyle her zaman ölçülü besin almalyz. Ölçüsüz miktarda besin alma, mideyi arlatrr, mide kaslar düzensiz kaslr - gever ve besinlerin ilenmesi arlar. Besin çok çeitli olmaldr, bütün besin maddelerini bulundarmas gerekir, besinin taze hazrlanm olmas lazm. Besin maddesi öün zamannda hazrlanmas lazm, bir ve ya daha fazla gün önceden hazrlanm besinlerden kaçnlmaldr. Ayn öyle, konzerve besinlerden kaçnlmaldr. Konserve edilmi besinlerin içinde konzervans (bozulmay önleyen maddeler), renk, koku ve benzer ek maddeler bulunur. Besinler daha küçük lokmalar halinde alnmal ve iyi çinenmelidir. Bu ekilde besinler ufalanr ve enzimler daha iyi etki ederler. Res.4.7 Dilerin bakm 58 KONU 4 Res. 4.8 Di çürümesi olay Besinlerin iyi ufalanmas için özellikle dilerin temizliine dikkat edilmelidir. Diler her yemekten sonra, sabah ve akam, uykudan önce frçalanmaldr. Diler arasnda kalm olan besin maddeleri, ayrarak di minesini zedeleyen zararl maddeler salverirler. Bu ekilde diler çürür, çürümü dilerle besinler doru bir ekilde çinenemez. Dilerin devaml bakm yaplmas gerekir, daha dorusu, devaml di doktoruna giderek di zedelenmelerin önlenmesi, gerekirse di dolgusunun yaplmas gerekir. Bayat ve temiz koullarda hazrlanmam besin maddelerinin kullanlmas insann organizmasnda zehirlenmelere yol açabilir. Salmonella zehirlenmesi özellikle yaz aylarnda denetimi yaplmam besinlerin, tatllarn veya yumurtayla hazrlanan besinlerden olabilir. Botulizm, bozuk konserveler ve iyi hazrlanmam sosislerden meydana gelen zehirlenme durumudur. Her yemekten önce eller iyice ykanmaldr. Hijiyensiz durumlarda sindirim sistemi organlarna çocuk solucan ve köpek tenyas gibi parazitler geçebilir. nsana, domuz ve hayvan tenyas sadece iyi halanmam domuz yada hayvan etini yemesiyle bular. Dizanteri (kanl basur) hastal, ellerin temiz olmamas ya da kirli su kullanm sonucu, dizanteri amibi ve ya bakterilerden ortaya çkar. Dizanteriye neden olanlar barsak mukozasna yerleir, barsakta ar hasarlar meydana getirerek arlar, karmplar ve kanl ishal meydana getirir. Mide yada onikiparmak barsak ülseri, düzensiz beslenme, kahve, alkol v.b gibi maddelerin kullanmyla ortaya çkar. Eer mide belli bir süre bo kalrsa, kendi ürettii svlar mukozay zedeler ve ülser denen hastal meydana getirir. Sarlk yada hepatit olarak bilinen karacier iltihabna, ilaçlar, alkol veya mikroorganizmalar sebep olabilir. Kronik bir hastalk olan siroz’da, aktiv olan karacier hücreleri ya ba dokusuna dönüür. En sk rastlanan siroz tipi alkol sirozudur. Alkol yeterince beslenemeyen karacier hücrelerini dorudan zedeler. Skça raslanan dier bir durum ise safra kesesinden, safradan safra tuzlarnn çökmesiyle safra talarnn oluumudur. Son zamanlarda, modern zamann hastalklar denen anoreksi ve bulimya hastalklaryla skça karlayoruz. Anoreksi kronik itah kayb hastaldr. Hastalarda kilo kayb, ölüme kadar götüren kas halsizlii fark edilir. Bulimi, anoreksi hastalna benzer. Bu hastalkta hasta ar miktarda besin alr ve ayn besinleri bilinçli olarak kusar. Bu iki tür hastalk en fazla kendini iman zaneden ve kontrolsüz zay@amak isteyen dii bireylerde görülür. 59 KONU 4 KISA ÖÜTLER -Her zaman taze ve iyi ykanm sebze ve meyve kullann. -Besin çok çeitli olmaldr. -Besinin taze hazrlanm olmas gerekir. -Çok scak ve çok souk yemek ve içecekler zararldr. -Sert baharatlar sindirim organlarn mukozasn zedeler. -Akam yemeinin fazla olmamas lazm. -Ölçülü yemek yemek gereklidir -Her öünden sonra özellikle uykudan önce dilerinizi frçalaynz. 1 ETKNLK Amilazn niasta üzerindeki etkisini aratrmak ARAÇ VE GEREÇLER: bardak, mandal, ispirto lambas, standl tüp, tükürük, lugol karm 1. Barda 20-25 ml, destile su ile doldur, üzerine niasta ekle ve kaynat. Niasta souk suda çözünmedii için kaynatlmas gerekir. 2. Kaynadktan sonra, karm iki eprüvete ayrnz. 3. Tüpleri iaret ediniz. 4. Birinci tüpte pipetle 20 damla tükürük ilave ediniz. Karm souduu zaman her iki tüpte 5 -10, damla lugol karm ekleyiniz 5. Birinci tüpteki karmn rengi deimez, ikincisinde ise lacivert renk belirecek ki bu niastann varln gösterir. 2. ETKNLK Hidroklor asidin ve pepsinin proteinler üzerindeki etkisini aratrmak ARAÇ VE GEREÇLER: standl tüp, pipetler, 400 0C scaklnda bir bardak su , hidroklor asidi ( HCL) , kaynam yumurta ak, natriyum hidroksid, azot asidi. 1. Dört tüp al ve I den IV’ e kadar iaret et. 2. Birinci tüpte 5 ml. seyreltilmi (0,2 den 0,3 %) HCl, bir parça yumurta ak ve birkaç damla pepsin ekle. 3. kinci tüpte pepsin hariç birinci tüpteki malzemenin aynsn koy. 4. Üçüncü tüpte, birinci tüpteki malzemenin aynsn koyarak kaynatnz. 5. Dördüncü tüpte 5 ml. natriyum hidroksit yumurta ak ve pepsin ekleyiniz 6. Bütün tüpleri 400 0C scaklndaki bardaa koyunuz. 30 dakika sonra tüpleri çkarnz ve her birine 2 – 3 ml azot asidi ekleyiniz. Birinci tüpte sar renk belirecektir, çünkü burda pepsinin etkisini gösterebilmesi için optimum artalar vardr. Sar renk, proteinlerin yap talar olan amino asitlerle azot asidi arasnda meydana gelen reaksyondan dolay ortaya çkar. Yantlaynz : a) Neden tüplerin 400 0C scaklkta durmas gerekir? b) Yaptnz deneylerde ve midede gerçekleen süreçler arasnda benzerlikler ve farkllklar var m? c) Neden dier üç tüpte proteinler parlaçanmad? 60 KONU 5 DOLAIM SSTEM Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz: - Dolam sisteminin yapsn tanyabilir ve adlandrabilirsiniz - Kan ve lenn ksmlarn ve görevlerini, plazmay, len ve kan hücrelerinin rollerini sayabilirsiniz; - Kalbin yapsn tanyabilir ve adlandrabilirsiniz; - Kann çalma sürecini ekilde açklayabilirsiniz; - Oksitlenmi ve redüklenmi (indirgenmi) kan açklayabilirsin - Kalbin sa ve sol yarsnn görevlerini, küçük ve büyük kan dolamn görevlerini kyaslayabilirsinniz; - Kanama ve phtlama olaylarn güvenlik önlemi olarak açklayabilirsiniz. Bu konuda örenecein kavramlar: - Kan - Lenf - Kalp - Kan damarlar - Nabz - Kan dolam - Kan basnc - Kanama - Phtlama 61 KONU 5 DERS 1 DOLAIM SSTEM YAPISI VE ÖZELLKLER KAN VE LENF – YAPISI, ÖZELLKLER VE ÖNEM KAN Kan bir ba dokusudur. Dier ba dokularndan farkl olarak, yapsnn plazma denilen sv ksmnda serbest olarak hareket etmesidir. Kan açk krmz veya koyu krmz rengi olan koyu bir svdr. Kann rengi içerdii oksijen miktarna baldr. Kan miktar insan büyüklüüne baldr. Öyleki 70 kg arlndaki bir erkekte, yaklak 5 litre kan vardr. Kan, kapal bir damar sisteminde hareket eder, kalp pompa görevini yaparak harekete yardmc olur. Kann temel görevleri unlardr: tama, düzenleme ve koruma Tama - Oksijeni, akcierlerden organizmann bütün ksmlarna tar ve oradan ise karbondioksidi alarak akcierlere tar; - Besini ve gerekli olan dier maddeleri hücrelere tar ve oradan ise zararl maddeleri alarak dar atldklar yerlere kadar tar; Özel kimyasal maddeler olan hormonlar, üretildikleri bezlerden etki ettikleri organlara kadar tar. Eritrosit Res. 5.1 Düzenleme - Vucut svlarndaki pH dengesinin korunmasna yardm eder; - Vücuttaki sv miktarnn ayarlanmasna yardm eder; - Kaslarda ve dier organlarda toplanan ve vucut scaklnn ayarlanmasnda kullanlan sy tar. Koruma - Organizmay farkl hastalklara kar koruma yetenei olan hücreler içerir; - Yaralanmalarda, onun fazla kaybn önleyen faktörler içerir. trombosit 62 Akyuvarlar - leukositler KONU 5 Kan, kan plazmas ve kan hücrelerinden olumutur Kan iki temel ksmdan olumutur:Pplazma denilen sv ksm ve kan hücreleri (res. 5.1). Kan hücreleri öyle ayrlmtr: - Eritrositler - oksijen tayan krmz kan hücreleri; - Leukositler – organizmay enfeksyiyonlardan koruyan ve birkaç çeidi olan beyaz kan hücreleridir; - rombositler ya da kan pucuklar kann phtlamasnda veya koagulasyonunda görev alrlar. Kan plazmas Kann yardan fazlasn kan plazmas oluturur. Plazma yaklak 90% sudan ve suda çözülmü olarak bulunan protinler, yalar, ekerler, vitaminler, mineral maddeler ve hormonlardan olumutur. Bunlarn plazmadaki miktar maddelerin dokularla deiim süreçlerine bal olarak azalr ya da artar. Besin maddelerinden en önemlisi glikoz ekeridir, bunun ayrmasyla hücrede enerji elde edilir. Kan hücreleri Eritrositler Eritrositler, krmz kan hücreleri, küçük disk eklinde ve kenarlarna kyasla merkezi çok ince olan hücrelerdir. (res. 5.2). Bunlar dier hücrelerden farkl olarak çekirdek içermezler. Eritrositlerin sitoplazmasnda hemoglobin denilen özel protein vardr. Bu protein, eritrositlere yani kana krmz rengi verir. Hemoglobin yapsnda demir içerir. Hemoglobinin temel görevi oksijeni balamak ve tamaktr. Bundan baka, az miktarda dokulardaki karbondioksitle de balanp onu akcierlere kadar tar ve oradan solunumla dar atlr. Hemoglobin Eritrositler kanda en fazla bulunan hücrelerdir. Bir milimetre küp (1mm3 ), içinde 4,5 – 5, milyon cvarnda bulunur. Krmz kan hücreleri çekirdekleri olmad için bölünmezler. Eritrositler devaml olarak oksijen ve karbondioksit tarlar. Çok youn görevleri olduu için harcanrlar. Organizmada iltihaplanma olduu zaman bunlarn tükenmesi hzlanr. Eritrositlerin çökme hzna sedimentasyon denir. Sedimentasyon organizmann salk durumunun önemli bir göstergesidir. Res 5.2 eritrositler 63 KONU 5 Biliyor musun? Hemoglobin, tehlikeli ve zehirli bir gaz olan karbon monokside çok daha kolay balanr. Hemoglobin bu tehlikeli ve zehirli gaz ile zor ayran sabit bir bileik oluturarak, eritrositlerin oksijen taimalarn önler. Karbon monoksit yaktlarn yanmas sonucu elde edilir. Örnek, otomobil benzininin egzoz gazlarnda bulunur. Bu gaz, onun zararl etkisini bilmemezlikten meydana gelen, çok sayda zehirlenmelere sebep olur. Leukositler - beyaz kan hücreleri Leukositler, büyüklüklerine, ekillerine, saylarna ve görevlerine göre eritrositlerden farkllk gösterirler,(res5.3 ). Bu hücrelerin farkl büyüklük ve ekilde olan çekirdekleri vardr. Bir milimetre küp kanda ( 1mm3 ) saylar 5000 – 10000 cvarndadr. Daha dorusu, leukositler ve eritrositlerin says 1 : 700 orannda bulunur. Leukositler renksiz saylabilirler. Leukositlerin temel görevi organizmay farkl saldrganlardan korumaktr. Bunlar ameboid hareket yaparlar, klcal kan damarlarn ince duvarlarndan çok kolay çkp hücreler aras bouklara ve dokular arasna girebilirler. Kanda leukositlerin birkaç türü vardr, bunlarn farkl görevleri vardr. Birileri dorudan saldrganlara etki eder, dierleri ise proteinler yaratarak saldrganlar etkisiz hale getirirler. Leukositler sitoplazmalarnda taneciklerin olup olmamasna göre granülositler ve agranülositler olmak üzere ikiye ayrlrlar. Leukositlerde lenfositler ve monositleri anacaz. Organizmann savunma sürecinde önemli rolü vardr. Lenf düümleri, dalak ve karacier ypranm olan leukositleri yeniler. Leukosit çeitleri arasndaki orant çou kez hastaln tehisini koymak için önemli verilerdir. ) b) c) ) neutrol b) eozinol c) bazol ç) lenfosit d) monosit ç) 64 d) Res. 5.3 leukosit çeitleri KONU 5 Zedelenmi kan damar Pht veya tromb Res. 5.4 Kann phtlamas Trombositler Dier kan hücrelerine kyasen kan pulcuklar veya trombositler en küçük olanlardr. (res. 5.4). Onlarn küçük yaplar sözün tam anlamyla hücre deil, hücre ksmlardr. Kandaki trombositlerin says bir milimetre küp kanda ( 1mm3), 150000 – 450000 cvarndadr. Trombositler kann phtlamas – koagulasyonu için gereklidirler. Yaralanma sonucu kann baka dokularla yada havayla temas ettii durumlarda trombositler parçalanr. Bu srada trombin enzimi sayesinde proteinlerden ince iplikler eklinde as bir yap oluturulur. Bu aa krmz ve beyaz kan hücreleri yaparak pht ve ya tromb oluturur ve zedelenmi kan damarn bir tpa gibi kapatr. Phtnn olumasndan sonra sarms saf sv - kan serumu ayrlr. Phtlama, kan damarlarnn zedelenmesi esnasnda kontrolsüz kan kaybndan korumak içim önemli bir mekanizmadr. Kan hücrelerinin oluumu Eritrositler, trombositler ve leukositlerin büyük bir ksm krmz kemik iliinde üretilir. Bütün kan hücrelerinin meydana geldii hücrelere ana hücreler denir. Çeitli kanhücrelerinin yaama ömürleri çok farkldr. Örnek, eritrositlerin, kemik iliinden çktktan sonra, kan dolmndaki ömrü yaklak 120 gündür. Leukositlerin kan dolamndaki ömürleri sadece 6 – 8 saattir. Fakat, onlar dokulara yerleebilir ve orada daha uzun bir süre yani günlerce, aylarca yada yllarca kalabilirler. Kan pulcuklarnn ömrü 10 gün kadardr. Dokulardaki dier hücrelere kyasen kan hücrelerinin ömürleri daha ksadr. Bu yüzden onlarn durmadan yenilenmesi, hayat için çok önemlidir. Yalanm veya zedelenmi kan hücreleri karacier ve dalaa tanp orada parçalanrlar, baz bölümleri ise depo edilir. Kan tahlilleri Kan için çok çeit tahlil kullanlabilir, bunlardan bazlar rutin ziksel incelemelerde devaml olarak yer alrlar. Ayn anda birkaç tahlili yapabilen makinelerin kullanm geni kapsamldr ve bunlar birçok enstitülerde elle yaplan tahlillerin yerini alr. Daha fazla bilmek isteyenler için Eritrositlerin, leukositlerin, trombositlerin ve kandaki hemoglobin miktarnn saylar salkl insanlarda sabittir. Erkeklerde ve kadnlarda normal deerler farkldrlar. Normal deerlerden sapma hastaln bir göstergesidir. Bundan ötürü ara sra kan tahlilleri yaplmaldr. 65 KONU 5 LENF Kan ve kanda bulunan oksijen ve besleyici maddeler gibi erimi süpstanslar, durmadan hücreler arasnda bulunan klcal damarlardan ltre edilireler. Bu sv, doku svs olarak adlandrlr. Hücreler gerekli maddeleri alp gerekmeyen maddeleri ise attktan sonra sv kan dolam sistemine geri döner. Bu svnn bir ksm kan dolam sistemine geri dönmez. Bu ksm, hücrenin yapsna giren baz ksmlarla beraber toplanp lenf sistemine tanr. Kan klcal damarlar yaknnda doku svs fazlaln toplayan kapal uclu lenf klcallar bulunur (res 5.5). Doku svsnn lenf klcallarna giren ksmna lenf denir. Lenf beyaz kan hücreleri bulunduran kan plazmasdr. Lenf organizmada özel lenf sistemi damarlar – lenf damarlar içinde hareket ve tekrar kan dolamna döner. Lenn temel görevi, doku svsyla beraber, hücrelere ve dokulara gerekli maddeleri temin etmek ve onlardan gerekmeyen maddeleri alp kan dolamna vermektir. venüller hücreler Toplardamar klcallar arterioller Lenf klcallar Res. 5.5 Daha fazla bilmek istiyorsan Hematokrit Hematokrit, kann belli hacim biriminde (100 ml.), eritrositlerin hacmi olarak ifade edilir. Örnek, kan tahliliyle elde edilen sonuçlarda ‘’ hematokrit 38%’’, gösteriyorsa, bu demek oluyor ki 100 ml kanda 38 ml eritrosit vardr, daha dorusu kann 38%’ ini eritrositler oluturur. Yetikin erkeklerde normal olarak 100 ml kanda 42 – 54 ml cvarndadr, yetikin kadnlarda ise bu say daha küçüktür, yani 100 ml kanda 36 – 46 ml. cvarndadr. Hematokritin normal deerleri laboratuvarlarda kullanlan yöntemlere ve sonuçlar deerlendirme ekline çok baldr. Hemoglobin testleri Dokularda oksijen ihtiyacnn karlanmas, eritrositlerdeki hemoglobin miktarna baldr. Hemoglobin miktarn ölçmek için ilk önce hemoglobin eritrositlerden serbest edilir ve kann rengi standart ölçein rengiyle kyaslanr. Hemoglobin 100 ml kanda gram olarak ifade edilir. Yetikin erkeklerde hemoglobinin normal konsantrasyonu 100 ml kanda 14 – 17 g snr arasndadr. Yetikin kadnlarda deerler daha düüktür ve 100 ml kanda 12 – 15 g. cvarndadr. Hemoglobinin azalmas anemiyi belirtir. 66 KONU 5 Kan deerlerinin bir bütünü oluturmas için, yukardaki testlere ek olarak kan yayma ileminin de yaplmas gerekir. Bu ilem srasnda, lam üzerindeki bir damla kan baka bir lam yardmyla ince bir tabaka oluturacak ekilde yaylr ve özel bir boya ile boyanr. Bu yayma ilemi farkl leukositleri belirlemek için kullanlr. Bu preparatlar mikroskop altnda incelenir. Eritrositlerin büyüklükleri, renk ve ekilleri bakmndan incelenip olgunlamam eritrositlerin yüzde says belirlenir. Bu yöntemle zedelendikleri için, trombositlerin says ve ekilleri belirlenemez. Malarya hastalna ve dier hastalklara sebep olan parazitler görünebilir. Bu yöntemle farkl akyuvarlar da görünür daha dorusu leukosit formülü belirlenir. Yani her bir leukosit çeidinin yüzdesi belirlenir. Her leukosit çeidinin farkl görevleri olduu için saylarndaki deiiklikler baz hastalklarn tehisi için önemlidir. Phtlama olaynn incelenmesi Küçük kan damarlarndan kan kaybnn önlenmesi phtnn olumasyla gerçekleir. Ameliyatlarda ve dier acil durumlarda phtlamann normal ve çabuk olmas önemlidir. Phtlama birçok reaksyonu içeren bileik bir olay olduu için, phtlamann uzamas farkl nedenler, yani hormonlara benzer maddelerin, kalsiyum tuzlarnn veya K vitamini yetersizlii sonucu olabilir. Farkl koagulasyon faktörleri vardr. Bunlar roma rakamlaryla I’den XII’ye kadar iaret edilir. Fakröt I brinojendir, faktör II protrombindir, faktör III tromboplastindir, faktör IV kalsiyum iyonudur. Bütün bu faktörlerin içerii yüzde olarak belirlenebilir ve ölçülebilir. Bu veriler kanamayla seyreden hastalklarn tehisinde ve tedavisinde kullanlr. Koagulasyon için yaplan ek testler, kanama zamannn, phtlama zamannn, klcal damarlarnn sklmas ve trombositlerin fonksiyonunu belirleyen testlerdir. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Kan ve lenf insan vucudunun iç sv ortamn olutururlar. Kann üç temel görevi unlardr: tama, düzenleme, koruma. Kan, kan plazmas ve kan hücrelerinde olumutur. Kan hücreleri akyuvarlar, alyuvarlar ve kan pulcuklardr. Lenn, dokularda olan fazla svy toplamak ve organizmay hastalklardan koruma görevi vardr. Lenf yapsna göre, akyuvarlar içeren bir kan plazmasdr. Kendi bilgini yokla 1. Kan rengini nasl alr? 2. Kann görevleri nelerdir? 3. Kan hangi ksmlardan olumutur? 4. Kan hücrelerinin her üçünü say ve açkla. 5. Eritrositler, leukositler, trombositlerin temel görevleri nedir? Bunlar nerede oluurlar? 6. Lenf nedir ve nasl oluur? 67 KONU 5 DERS 2 KALP, KAN DAMARLARI VE LENF DAMARLARI YAPISI VE GÖREVLER Hatrla : Açk ve kapal kan dolam nedir? nsan vücudunun içerisinde, doku ve organlarda devaml olarak kan ve lenf svs hareket eder. Bu ekilde vücudun sv ortamn meydana getiriler. Kann vucuttaki hareketine kan dolam , lenf svsnn hareketine ise lenf dolam denir. Kan dolamn, kalp ve kan damarlar, lenf dolamn ise lenf damarlar ve lenf düümleri oluturur. Kan ve lenf dolam aralarnda baldrlar. Kalp Dolam ve kalp Kann durmakszn hareket etmesine dolam denir. Kann, kan damarlarndaki hareketi kalbin çalmasyla gerçekleir. Kalp, bir kasl pompadr. Onun çalmasyla kan, kan damarlar yardmyla tannr. Kalp, akcierlerin arasnda yerlemitir. Kalbin koni – armut ekli vardr ve ucuyla vucudun sol bölümüne dönüktür. Bundan ötürü kalp atlarn göüs kafesinin sol tarafnda hissederiz. Kalbin büyüklüü insan yumruu kadardr. Kalbin yaps Üst ana toplardamar aort Akcier atardamar Akcier toplardamarlar kapakçklar Sa kulakçk Sol kulakçk Sol karnck Sa karnck Res. 5.6 Kalbin yaps 68 Bölme Kalp içi bo olan bir organdr. Kalp duvarlarn üç tabaka oluturur (res. 5.6): iç tabaka – epitel dokudan olumutur; orta tabaka – kalp kaslarndan ve d tabaka – kalbi çevreleyen toba eklindeki zardan (perikard) olumutur. KONU 5 Kalbin sa ve sol bölümü nsan kalbi, sa ve sol olmak üzere iki bölüme ayrlmtr (res. 5.5). Sa bölüm oksijence yoksun olan kan akcierlere, küçük kan dolam yardmyla pompalar. Kalbin sol bölümü ise oksijence zengin olan büyük kan dolam yardmyla bütün organizmaya pompalar. Sa ve sol bölüm, bir bölme yardmyla birbirinden ayrlmtr. Bu bölme kalp duvar gibi genelde kaslardan yaplmtr. Kalbin her bölümü iki odaca sahiptir. Kan alan odaca kulakçk denir, kan pompalayan odaca ise karnck denir. 1. Sa kulakçk organizmadaki dokulardan gelen kan alr. Oksijen bakmndan yoksun olan bu kan toplardamarlarla tanr. Toplardamardar kan kalbe kadar tayan damarlardr. 2. Sa karnck, sa kulakçktan gelen kirli kan akcierlere pompalar. 3. Sol kulakçk, akcierlerden, akcier toplardamarlaryla dönen oksijence zengin olan kan alr. 4. Sol karnck, oksijence zengin olan kan bütün organizmaya pompalar. Bu kan atardamarlar yardmyla kalpten dokulara kadar tanr. Kalpte bulunan kan sadece tek yönde hareket eder. Böyle bir durumun olmas, kapakçklar denen özel bölümlerin bulunmasna baldr. Bu kapakçklar, kulakçk ile karnck arasnda ve karnck ile atardamarlar arasnda bulunur. Kulakçklarn sistolu karncklarn diyastolu Karncklarn sistolu kulakçklarn diyastolu Kalbin görevleri Kalbin çalmas Kalbin sa ve sol bölümünün birbirinden ayr olmasna ramen, bu iki bölüm beraber çalrlar. Kan, kalp boluklarndan kalp kasnn kaslp gevemesiyle hareket eder. lk önce kulakçklar, daha sonra ise karncklar kaslr. Bu aktiv evreye sistol denir. Her kaslma evresinden sonra Res. 5.7 diyastol denilen dinlenme evresi Kalbin çalmas balar. Kulakçklar dinlenme dönemindeyken, karncklarn ayn zamanda aktiv dönemi balar. Karnck kaslrken kapakçklar kulakça doru olan delii kapatp kann geri dönmesini önler. Kan pompaladktan sonra karncklar dinlenir. Bu süre içerisinde her iki karncn kaslar gever. Bu durum çok ksa sürer, öyleki kulakçklar tekrar kanla dolar. Bu bir kalp devridir, 0,8 saniye sürer, ve bir kalp at olarak ifade edilir. (res. 5.7). 69 KONU 5 Kalp, insan vucudunda kendi çalmasn kendi teviiyle tertipleyebilen tek organdr. Fakat kalbin çalmasnda sinir sisteminin de etkisi vardr. Organizmann durumuna bal olarak, kalp kendi çalmalarn hzlandrr veya yavalatr. Organizmada kan, kandamarlar yardmyla tanr Kan damarlar, kalple beraber içinde kann akt kapal bir sistemi olutururlar. Kan damarlar görevlerine göre üç gruba ayrlrlar; (res 5.8) Atardamarlar. Kan kalp karncklarndan dokulardaki klcal damarlara tar. Bunlarn duvarlar elastik olup kolayca toplanp geverler. Böylece kalpten pompalanm olan kann hareketini salarlar. En küçük atardamarlara arterioller denir. Toplardamarlar. Dokulardaki klcal damarlarda toplanan kan kalbe geri getirirler. Toplardamar duvarlar pek esnek deildir. Büyük toplardamarlarn iç duvarlarnda, kann tek yönde kalbe doru hareket etmesini salayan kapakçklar bulunur. Bu kapakçklar en çok vucudun alt ksmndaki toplardamarlarda bulunur. En küçük toplardamarlara venüller denir. Klcal kan damarlar kan ve hücreler arasnda ya da kan ve akcierlerdeki hava arasnda madde al – veriini salarlar. Duvarlar tek sral epitel dokudan olumutur. Duvarlar çok ince olduu için kan ve hücreler arasnda madde al – verii yaplabilir. Klcal damarlar arterioller ve venülleri birbirine balarlar. Kan damarlar kendi çaplarn büyütebilir ve küçültebilirler. Kan damarlarnn genilemesine vazodilatasyon denir. Bu deiiklik bölgenin daha fazla kan almasn salar. Bundan farkl olarak vazokonstruksiyon kan damar çapnn küçülmesini ya da toplanmasn salar, ki bu durum kan akmn azaltr. Nabz ve kan basnc Normal durumlarda karncklar kan atardamarlara pompalar. Karnck kasld zaman basnçtan dolay kan kan damarlarna doru pompalar. Kann devaml bu ekilde pompalanmas atardamarlarda dalgal hareketlere yol açar. sebep olur. Bu çeit dalgal harekete nabz denir. Nabz vucut yüzeyine yakn olan baz atardamarlarda hissedilir. Nabz en fazla bilek ve boyun atardamarlarnda hissedilir. Normal nabz bir dakikada 70 – 80 kalp atdr. Nabz yardmyla kalbin çalmas belirlenir. 70 Kapakçk Klcallar Atardamar Toplardamar Venül Arteriol Res.5.8 Kan damarlar KONU 5 Kan basnc ve onun ayarlanmas Kan basnc, kann kan damarlar duvarlarna yapt basnçtr. Kan basnc, kalbin çalmas ve kan damarlarnn direnci sonucu meydana gelir. Lenf damarlarn yaps Lenf damarlarn yaps toplardamarlarn yapsna benzer . En küçük lenf damarlarn – lenf klcallarn, kör uclar vardr. Daha dorusu bir ucu vücut svlarna, dier ucu ise daha büyük lenf damarlarna açlr. Lenf svsnn lenf damarlarndaki hareketi, toplardamarlardaki kann hareketi gibidir, yani kaslarn ve kapakçklarn yardmyla hareket eder. En sonunda bütün lenf svs, iki büyük lenf damarnda toplanp tekrar kan dolamna döner. Düümler Kapakçklar Res. 5.9 Lenf düümün yaps Lenf damarlarndan lenf svs lenf düümlerine geçer. Lenf düümleri, lenf svs için ltrelerdir. (res. 5.9). Bunlar yuvarlak ekilde ve farkl büyüklüktedirler. Ba dokusundan olumu kapsülleri vardr. Bu kapsül düüm içine doru girip onu birçok bölüme veya düümcüe böler. Lenf düümlerinde farkl leukosit türünü içeren lenf dokusu vardr. Burada lenf süzülür, temizlenir ve bir tayc lenf damar yardmyla lenf düümünden dar atlr. Lenf düümleri genelde bir yerde grup halindedirler. En sk ve en önemli lenf düüm gruplar, boyun bölgesinde, koltukaltlarnda, soluk borusu, barsaklar etrafnda ve kask bölgesinde yerlemilerdir. Lenf düümlerin grubuna bademcikler de girer. Bunlar boazn her iki tarafnda bulunurlar. Timus bezi lenf sisteminin özel bir ksmdr. Göüs kafesinin üst ksmnda göüs kemiinin arkasnda yerlemitir. Timus bezi, bebein doum öncesi ve çocukluk döneminin ilk üç aynda baklk sisteminin gelimesinde önemli rolü vardr. Dalak, kan temizleyen organdr. Karn boluunun sol tarafnda yüzen kaburgalar altnda yerlemitir. Dalak yumuak, koyu renkte biraz yass bir organdr. Kendi büyüklüüne göre fazla miktarda kana sahiptir. Bu organ ltre görevini üstlenen yumuak bir öz (ilik) ile doldurulmutur. Dalakta ayn zamanda bakterileri ve zararl maddeleri yok eden leukositler bulunur. Bundan baka bu organ kan deposudur ve eritrositlerin parçalanmasnda görev alrlar. Eer dalak organizmadan çkarlrsa onun görevini dier lenf düümleri alr. Kan basncnn ölçülmesi 71 KONU 5 Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Kann, kan damarlarndaki hareketi kalbin çalmas sayesinde gerçekleir. Kalp iki kulakçk ve iki karnca ayrlmtr. Kalbin sol yarsnda oksijenden zegin kan, sa tarafnda ise karbon dioksitten zengin kan dolar. Kalp kasnn devaml kaslp gevemesiyle kan, kalpte tek yönde hareket eder. Kan kalpten dar atan kan damarlarna atardamarlar, kan kalbe getiren kan damarlarna ise toplardamarlar denir. Nabz, kann kan damarlarndaki dalgal hareketidir. Klcal kan damarlar organizmada kan ve hücreler arasnda ya da kan ve akcierlerdeki hava arasnda madde al – veriini salar. Lenf damarlarn yaps toplardamarlarn yapsna benzer yaps vardr. Lenf düümlerin, lenf svsn ltre etme görevi vardr. Lenf düümlerin grubuna bademcikler de girer. Dalak kan lte eden organdr. Kendi bilgini dene 1. Kalp duvarn oluturan üç tabaka hangileridir? 2. Kalbin ksmlarn say ve onlarn görevlerini açkla. 3. Her kapakçn görevi nedir ve onlar nerede bulunurlar? 4. Kalbin çalmasn açkla. Kalbin çalmas neyi belirtir? 5. Kan damarlarnn üç temel grubunu say ve onlarn görevlerini açkla. 6. Bir damla kann ayak klcal kan damarlarndan ba klcal kan damarlarna kadar giden en ksa yolu açkla 7. Hangi kan damarlar sa kulakça kan getirir. Hangileri ise oksijence zengin olan kan sol kulakça tar? 8. Nabzla ne belirlenir? Nabz genelde nerede ölçülür? 9. Lenf düümün yapsn ve görevini açkla. 10. Dalan görevi nedir? 72 KONU 5 DERS 3 DOLAIM SSTEM KAN VE LENF DOLAIMI KAN DOLAIMI – BÜYÜK VE KÜÇÜK KAN DOLAIMI Bu konuda kan damarlaryla ilgili verilmi olan resimleri inceledikten sonra dolam sistemini çok daha kolay anlayabilirsiniz. Eer bu bilgilere, kan ve kalp ile bildiklerinizi de eklerseniz dolam sisteminin resmi çok daha anlalr olacak. Bütün kan damarlar kan dolamn oluturur. Kan dolam iki bölüme ayrlr: Akcier – küçük ve genel – büyük kan dolam. Üst anatoplar damar ba ve eller akcier atardamar aort sol kulakck sa kulakçk alt anatoplar damar sa karnck sol karnck iç organlar ayaklar Res 5.10 küçük ve büyük dolam Küçük kan dolam. Bu kan dolam sistemiyle kan karbondioksitten kurtulup oksijenle zenginleir. Küçük kan dolam, kalbin sa karncndan akcier atardamaryla balar. Akcier atardamar ikiye ayrlarak sa ve sol akciere kollar gönderir. Akçierlerde klcal kan damarlar yardmyla gaz al – verii yaplr, yani kandaki karbon dioksit alveollere, alveollerdeki oksijen ise kana geçer. Oksijence zengin olan kan her iki akcierden ikier olmak üzere dört akcier toplardamar ile kalbin sol kulakçna geri döner. Büyük kan dolam. Bu sistemin kan damarlar, bütün dokulara besleyici madde ve oksijen tayarak onlar zararl maddelerden arndrr. Büyük kan dolam vucudun en büyük atardamar olan aortun çkt sol karncktan balar. Aort birkaç ksma ayrlabilir : çkan aort, aort kemeri ve inen aort. Çkan aort kalbin yaknnda sa ve sol kalp atardamar olmak üzere iki kola ayrlr. Bu damarlar kan kalp kasna götürürler. Aort kemeri baa, boyun bölgesine ve kollara kan tayan üç büyük kola ayrlr. nen aort, vucuttaki bütün organlara kan götüren daha küçük atardamar kollarna ayrlr. Atardamarlar daha küçük atardamar olan arteriollerere, bunlar ise doku ve hücrelere kadar uzanan atardamar klcallarna ayrlr. Burada madde ve gaz al – verii olur. Buradan venüllere balanan toplardamar klcallar balar, venüller ise kan kalbe tayan belli toplardamarlar olutururlar. Alt üyeler toplardamarlar ve karn boluu organlarnn toplardamarlaryla vucudun alt ksmndan toplanan kan alt ana toplardamar yardmyla sa kulakça gelir. Ba, boyun, üst üyeler ve göüs kafesinin toplardamarlar üst ana toplardamarlarnda birleip kan sa kulakça getirir. 73 KONU 5 Akcier atardamarlar büyük dolam sistemindeki atardamarlarndan farkl olarak oksijence yoksun olan kan tarlar, akcier toplardamarlar ise oksijence zengin olan kan tarlar. Kalp dolam. Kalp çalmas esnasnda büyük miktarda enerji harcar, bu enerjiyi oksijen ve besin maddelerinden karlar. Bunun için kalbin kendine özel dolam vardr. Aortann çkan ksmndan kalp arterleri ayrlr ve kalbe oksijenden zegin kan getirirler. Kalpten de karbon dioksitten zengin kan çkaran toplardamarlar çkar. LENF DOLAIMI Kann süzülmesinden elde edilen lenf svs, lenf klcallarnda toplanr. Bununla lenf dolam balar. Hücrelerden ve dokulardan toplanan lenf svs kalbe doru tek yönlü lenf klcallarndan daha büyük lenf damarlarna geçer. En sonunda bütün lenf svs iki büyük lenf damarnda toplanr ve kalbin yaknlarnda alt ana toplar damara dökülür. Bu ekilde lenf tekrar kan dolamna dönmü olur. DOLAIM SSTEM HASTALIKLARI, ZEDELENMELER, KORUNMASI VE BAKIMI Akcier klcallar toplardamarlar Kalp hastalklarndan korunma Kalp hastalkalrnn azalmas için bütün korunma tavsiyelerini sayamayz belki ama, onlardan bazlarn önereceiz: 1. Bütün besin maddelerini içeren salkl beslenme. Özellikle tahl ürünleri, meyve ve sebzeler yenilmeli, hayvansal yalardan kaçnlmaldr. 2. Her tür enfeksiyondan korunmalyz. Dilerin bakm da çok önemlidir ve her zaman dilerin salkl olmas gerekir. 3. Uygun dinlenme. nsanlar kalp hastalklarndan korunmalar için sigara ve ar miktarda alkol kullanmaktan kaçnmaldrlar. 4. Devaml ve programl yaplan egzersizler de kalbi hastalklardan korur. atardamarlar lenf damar kalp toplardamarlar atardamarlar lenf düümü klcallar lenf klcal Res 5.11 kan ve lenf sistemleri arasndaki iliki 74 KONU 5 Kalp hastalklar Mevcut olan kalp hastalklarndan en sk rastlananlar sayacaz: kalbin üç tabakasndan birinin iltihab, kalp yapsndaki doutan gelen bozukluklar, kalp kasna kan götüren kan damarlarnn bozukluklar, enfarktüs, kalp çalmasndaki düzensizlikler, aritmiler ve dier hastalklar. Kan damarlar hastalklar Kan damarlarnda en sk rastlanan hastalklar unlardr: kan damar duvarnn sertlemesi, ateroskleroz denilen kan damarlarn iç duvarna yalarn birikmesidir (res.5.13). Bazen, atardamarlar mukozasnn zedelenmi olan ksmnda kan phtlar (tromblar) oluabilir. Bu tromblar bazen kandamarlarn az veya çok tkayabilir, kalp atardamarlarnda görüldüü gibi. Dier durumlarda ise kalsiyum tuzlar, broz ba dokusu atardamarlar duvarlarnda sertleerek arterioskleroz olumasna sebep olur. Yalar Res. 5.13 Ateroskleroz geliimi Aort Kalp atardamarnn tkanmas Res. 5.12 Kalp kasn besleyen kandamarlarn tkanmas ve enfarktüsün meydana gelmesi 75 KONU 5 Çok yal besinle beslenmek ve sigara kullanmak arterioskleroz hastalnn belirme riskini artrr. Temiz hava ve bedensel etkinlikler ise kan damarlarnn daha elastik olmasn salar. Çok sk rastlanan dier bir durum ise toplardamar genilemesidir. Bu hastalklarda deri alt toplardamarlar ilk önce ier, daha sonra erilerek normal çalma görevlerini kaybeder. Bu hastalk, günün büyük bir ksmn ayakta geçiren kiilerde örnek : satclarda skça rastlanr. Kan hastalklar En sk rastlanan kan hastalklar üç gruba ayrlabilir: - Anemi (Kanszlk) – bu hastalk hemoglobin miktarnn ya da eritrosit saysnn azalmasdr, bu da dokularda oksijen yetersizliine sebep olur; - Lösemi – bu hastalk leukositler saysnn artmas durumudur; - Phtlama hastalklar, hemoli hastalnda olduu gibi, organizmada kann phtlama yeteneinin azalmasyla meydana gelir.. Bütün kan hastalklarnn ortak özellikleri kaltsal olmalardr. Kanama ve ilk yardm Kan damarlarnda büyük miktardaki kan kaybna kanama denir. Kanamalar iç ve d olabilir. Klcal kan damarlarnn zedelenmesi sonucu oluan kanamalar, kann normal ptlama olay ile durdurulur. Kann daha büyük kan damarlarnda akmas ilk yardm verilerek durdurulabilir. Böyle durumlarda yaray dorudan temiz bir bezle bastrp kanamay durdurabiliriz. lk yardmn nerede ve nasl verilmesi gerektiini bilmek önemlidir, fakat skmalar ve bastrmalar çok uzun sürmemelidir. Çünkü bastrlan yerlerde dokular zedelenebilir. a) b) Kalp masaj Baz sebeplerden dolay kalbin çalmas durursa, kan dolam da durur, bununla beraber solunum da durur. Bu durumlarda hayat tehlikesi vardr. Belli bir ilemle suni yolla dollam sistemi çaltrlabilir. Bu yöntem kalp masaj olarak bilinir. c) Basnç uygulayarak kanamann durdurulmas: ) köprüçük kemii alt atardamar b) koltuk alt atardamar c) dirsek üstü atardamar 76 KONU 5 Kalp masaj Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Organizmada kann, kan damarlar içinde hareketine dolam denir. Büyük ve küçük kan dolam olarak ikiye ayrlr. Küçük kan dolam sa karnckta balar akcierlerden geçerek sol kulakçkta biter. Bunun görevi kan fazla karbondioksitten kurtarp oksijenle zenginletirmektir. Büyük kan dolam sal karnckta balar, kan damarlaryla bütün vucudu dolar ve sa kulakçkta biter. Bunun görevi bütün hücre ve dokular oksijenle beslemek ve yarattklar karbondioksidi onlardan almak. Lenf dolam lenf klcallaryla balar. Lenf düümlerinde temizlenmi olan lenf svs iki büyük lenf damaryla tekrar kan dolamna döner. Dolam sistemi organlarna yorgunluk, heyecen, sinir ve stresli durumlar, düzensiz beslenme, nikotin, alkol v.b gibi durumlar zararl etki yapar. Kendi bigini dene 1. Dolam nedir? 2. Bu terimler arasndaki farkllklar açkla: . Küçük kan dolam ve büyük kan dolam, b. Sistol ve diyastol. 3. Hangi kan damarlar sa kulakça kan getirir? Hangi kan damarlar sol kulakça kan getirir? 4. Çiftlerde verilmi terimler arasndaki farkllklar açkla : . Küçük kandolam ve büyük kan dolam, b. Arteriol ve venül, c. Vazodilatasyon ve vazokonstruksyon, ç. Ateroskleroz ve arterioskleroz. 5. Kalbin hangi hastal, en fazla ani ölüme sebep olabilir? 6. Hangi organlarda en sk toplardamar genilemesi olur? 7. Kan durdurma prosedürleri hangileridir? 8. Kalp çalmas durduu zaman neden kalp masaji yaplmas gerekir? 77 KONU 5 KISA ÖNERLER -Sigara ve alkol kullanma -Düzgün beslen, vucut arlna dikkat et -Hergün düzenli ziksel etkinlikler yap -Younluunu azalt, rahat olmay ören DOLAIM SSTEM 1. ETKNLK Kan mikroskopta incelemek ARAÇ VE GEREÇLER: kan yaymas preparat,mikroskop, defter 1. Mikroskobu hazrla. 2. Preparat yerletir ve incele 3. Alyuvarlar ve akyuvarlar gözetle. Onlar çiz 4. Öretmeninde ödevini kontrol et. 2. ETKNLK2 Kalp yapsnn incelenmesi ARAÇ VE GEREÇLER: kasaptan inek yada domuz kalbi al, diseksiyon kab, neter. 1. Kalbin d görünüünü incele. 2. Bcak ya da neter yardmyla kalbi ikiye böl. 3. Onun yapsn incele. Kalbe giren ve çkan kan damarlar ve karncklar arasndaki bölmeye dikkat et. Gördüklerini çizmeye, iaretlemeye ve sradaki sorulara cevap vermeye özen göster. Kalbin hangileri atardamar, hangileri ise toplardamarlardr? Neye göre fark ediyorsun? Kulakçk ve karncklar arasndaki bölmeler nasl görünüyor? Neden kalpteki sol karncn kaslar, kalbin dier kaslarndan daha güçlüdür? 3 ETKNLK Nabz ve kan basncn ölçmek GEREÇLER: Kan basncn ölçme cihaz. 1. Yumuak dokunularla dirsek alt atardamarn bul. Saatine bak ve 1 dakikadaki nabz atlarn say. 2. Ondan sonra 10 tane nav çek. Deneyi tekrarla. Nabz atlarndaki fark açkla. 3. Öretmenin açklamalarndan sonra, öretmen yardmyla kan basnc ölçme cihazn düzeneini arkadann dirsei hizasnda yerletir. 4. Bir önceki deneydeki gibi nabz bul. 5. Ölçme cihazn vanasn kapatp ritmik olarak pompala. Manometrede basnç artacaktr. 6. Kalp atlarn hissetmediin zaman pompalamay durdur. 7. Yavaça vanay aç ve manometrede basncn düüünü takip et. Nabz tekrar hisettiide manometrede o an gösterilen basnç, sistol basncna uyar. Sistol ve diyastol basncn onaylamak için stetoskop olmas mecburidir. 78 KONU 6 BAIIKLIK SSTEM Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz: - Baklk sisteminin önemini ve görevini anlayabilirsiniz; - Antijen ve antikoru açklayabilirsiniz; - Kanda olas antijen – antikor kombinasyonlarn anlayabilirsiniz; - Kan gruplarn kaltdsal aktarlmasn anlayabilirsin; - Transfuzyon ve transplantasyon mekanizmalarn anlayabilirsiniz; - Alarn etkisini ve önemini açklayabilirsiniz; - Enfeksiyon ve hastalklardan korunma ekillerini sayabilirsiniz; Bu konuda örenecein kavramlar : -mmünobiyolojik reaksiyon, -kan gruplar, -baklk, -antijen, -antikor, -a, -alerji, -kan gruplar, -transfuziyon, -transplantasyon, -aids. 79 KONU 6 DERS 1 RGANZMANIN SAVUNMA YETENEKLER MMÜNOBYOLOJK REAKSYONLAR Vucudun hastalklara kar savunmas nsan, kendi yaam boyunca birçok mikroorganizmayla ( bakteri, virüs, mantar v.b), devaml temas içindedir. Birçoumuz bu temaslar sonucu birçok mikroorganizmaya kar dirençli oluyoruz. nsan organizmasn zararl etkenlerden korunmasn salayan sisteme savunma veya baklk sistemi denir. Baklk sistemi özel hücrelerden ve lenf dokusundan olumutur. Baklk sisteminin savunma reaksiyonu özel ve özel olmayan savunma gibi olabilir. Özel olmayan savunma - vucudumuza giren her hangi bir saldrgana kar etkili ve özel savunma - yanlz belli saldrgana kar etkilidir. yara Res. 6.1. Enfeksyon olmayan yara iyilemesi Enfeksiyonun olumas nsan sal birçok canlnn saldrsna maruz kalmasna ramen, enfeksiyonun oluup olumayacan belirleyen belli sebepler vardr. Bu yüzden baz saldrganlar sadece belli doku ve organlar seçer, bazlar ise birçok organ veya bütün bir sistemi seçer. Enfeksiyona sebep olan canllar genelde çok küçüktürler ve tek isimle mikroorganizmalar olarak adlandrlrlar. Mikrobun hastalk yapmas için sunlar gereklidir: - Giri kaps, saldrgann organizmaya girdii yerdir ( zedelenmi deri, az boluu v.b). - Her mikrop organizmann savunma sistemini yenmesi için yeterince güçlü olmas gerekir. - Enfeksiyonun oluabilmesi için vucuda saldran saldrganlarn yeterli sayda ( dozda) , olmas gerekir. 80 KONU 6 - son olarak organizmann durumu, genel ziksel ve psikolojik sal, beslenmesi, yaama yeri ve insann ya da önemlidir. Özgü olmayan savunma Deri, zararl mikroorganizmalarn karsna çkan ilk engeldir. Organizmaya girmeleri için önce derinin zedelenmesi gerekir. Vücudun iç ksmna doru giden yollar kaplayan mukoza da bir engel gibi etki eder. Gözya, ter ve tükürük gibi vucut svlar, organizmann korunmasnda görev alrlar. Haprmann ve öksürüün de faydal etkisi vardr, çünkü bu yolla da organizma yabanc maddeleri darya atar. Baz beyaz kan hücrelerinin örnek, nötroller ve makrofajlarn yabanc maddeleri içine alma ve onlar yok etme yetenekleri vardr bu olaya fagositoz denir. (Res. 6.2) Res. 6.2. Bakteri fagositozu ltihaplanma ltihaplanma organizmann saldrganlardan kurtulma yollarnda biridir. Bu olay vucuda bakterilerin saldrmas, ate ve kimyasal maddelerden oluan yanmalar, kesilme veya yaralanma sonucu ortaya çkar. Eer iltihaplanma mikroorganizmalardan kaynaklanrsa buna enfeksiyon denir. Zararl mikroorganizmalarn vucuda girmesiyle ve onlarn çoalmasyla vucutta birçok savunma olay balar. ltihap olay olarak adlandrlan savunma dört klasik belirtiyle: yüksek ate, kzarma, ime ve aryla kendini gösterir. Saldrganlar organizmaya girdikten sonra organizmann artlarna uyum salamalar gerekir, üremeye balarlar ve belirli olgunlua ulatklarnda hastalk meydana gelir. Bulama döneminden hastalk belirtilerin ortaya çkt döneme kadar geçen zamana inkubasyon dönemi denir. Antijenler Antijen, organizmaya girip baklk sistemini devreye koyan her maddedir. Antijenler mikroorganizmalarn, eritrositlerin ve dier hücrelerin yüzeylerinde, polen, zehir ve besinlerde de bulunabilirler. Antijenler insanda T – B - hücreler olarak adlandrlan özel lenfosit türlerini de aktif ederler. Bu lenfositlerden bazlar dorudan yabanc hücreleri yok ederler, bazlar dier leukositlere aktif maddeler salglarlar, bazlar ise yabanc maddeyi hafzasna kaydedip bu maddeyle tekrar karlatnda onu yok eder. B- hücreler antikor üretebilen özel lenfositlerdir. 81 KONU 6 Antikorlar, antijenin bir bölümünü belirleyebilen ve onunla balanabilen proteinlerdir. Her antijene kar özel antikor üretilir. Antikor tarafndan antijeni tanma reaksiyonuna antijen – antikor reaksiyonu denir. Baz antikorlar kanda uzun süre kalrlar ve her zaman kendi antijenini tanyp onlarla balanrlar. (res.6.3). Bu durumda tehlikeli antijen yok edilir veya hastala sebep olma yetenei kaybedilir, böylece insan organizmas uzun süre korunmu olur. Bakteri Bakteri antijeni Hücreler aras boluk Antikor Antijen etkisi yapan proteinler Antikorlar antikor reseptörü Res 6.3 Antijen – antikor reaksiyonu akyuvar hücresi Baklk munite (ballk) sözcüü, bireyden savunma veya korunma anlamnda olan latince sözü ‘immunitas’’ sözünden gelir. Bu yüzden baklk, hastala kar en son savunma yöntemidir. Bakl seçici bir olaydr, daha dorusu belli bir hastala kar oluan baklk dier bir hastala kar baklk olarak etki etmek mecburiyetinde deildir. Bakln bu özeliine spesiklik denir. Baklk iki çeit olabilir: doal baklk ve suni baklk. Doal baklk Doal baklk, doutan kazanlan yada kaltsal ve sonradan kazanlm olabilir. Doutan kazanlm (kaltsal) baklk, organzmann douundan vardr, yani bebek douuyla birlikte kaltsal olarak tar. Bunun için bebek hayatnn ilk aynda bulac hastalklara yakalanmaz. Sonradan kazanlan baklk, hayat boyu süresince kazanlan baklktr. Bu baklk doal yolla belirli bir hastalk geçirmekle kazanlr. Sonradan kazanlan baklk ksa vadeli veya uzun vadeli olabilir. Suni baklk Suni baklk a veya serumla kazanlan baklktr. A, tehlikeli veya zayf aktiviteli, hastalk yaratmayan fakat antikor yaratabilmek için baklk sistemini harekete geçiren antijen özellii gösteren mikroorganizmalarn ksmlarn, bulunduran karmdr. Elde edilen savunma maddeleri, üretilmi olduklar saldrganlara kar organizmay korur. Bu olay saldrganlarn organizmaya nasl ve hangi ekilde girdiklerine bal deildir. (res. 6.4). Günümüzde bilinen alar: tuberkuloz, tetanüs, çocuk felci, difteri v.b. 82 Res.6.4. a KONU 6 kinci tür kazanlan suni baklk serum yardmyla yaplr. Serumla organizmaya hazr antikor verilir. Sadece ihtiyaç olduunda verilir. Birkaç serum türü vardr: Ylan zehirine kar serum, tetanoz v.b. Önemli uyar: imdiye kadar aldn alar kendi salk karnende kontrol et. Senin vucudunun reaksiyonlar nasld ve neden. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Deiik hastalklara kar organizmann direnç göstermesine balk denir. Vücuda saldran mikroorganizmalar ve vücuttan atlan zehirli maddeler antijenlerdir. Antikorlar, antijenlerin bir ksmn tanyan ve onlarla balanabilen proteinlerdir. Sadece belirli antijenleri tanyabildikleri için antikorlar spesik yaplardr. Birbirlerini tanyabilme reaksiyonuna antijen – antikor reaksiyonu denir. Baklk doal ve suni olabilir. Doal baklk doumdan gelen ve sonradan kazanlan baklktr, suni baklk ise a ve serumla kazanlr. Kendi bilgini dene 1. Baklk nedir ve baklktaki temel olaylar açkla 2. Organizmada enfeksiyonun olduu nasl anlalr? 3. Özel olmayan savunma nedir? Birkaç örnek ver. 4. ltihaplanma olayn açkla. 5. Kaltsal ve sonradan kazanlm bakln arasndaki temel fark nedir? 6. Antijen ve antikorun na olduunu açkla. Antijen ve antikor arasndaki reaksiyon neden spesik reaksiyon olarak açklanr? 7. Suni bakl kazanma biçimleri hangileridir? 83 KONU 6 DERS 2 KAN GRUPLARI VE KAN NAKL Eer kanama ve hastalk sonucu kan miktarnn azalmas olursa organizmadaki hücrelerde oksijen ve besin maddelerin yetersizlii olur. Bu durumlarda ilk yardmda alnacak tek önlem baka insandan kan nakli yapmaktr. Bu yönteme kan nakli ( transüuzyon) denir. Tansfüzyona ihtiyaç duyulduunda çok dikkatli olunmaldr, çünkü bir insandan alnan kan herhangi bir insana verilemez. Yaplan incelemeler sonucu, eritrositlrin üzerinde özel proteinler olduu tespit edilmitir. Bu proteinler kan alcsnda antijen olarak etki edip antikorlarn olumasna sebep olurlar. Eer insan uygun olmayan kan grubundan kan alrsa o zaman antijen – antikor reaksiyonu meydana gelir, eritrositler birbirine yaparak çökerler. Bu durumda kan alan hastann salk durumu düzelecei yerde daha da kötüleir. antijeni A kan grubu AB antijeni AB kan grubu B antijeni B kan grubu antijen yok O kan grubu Res. 6.5 Insan eritrositlerin zarndaki antijenler Eritrositlerin zarlarnda çok sayda protein vardr. Bu proteinlerin iki grubu, transfuziyon srasnda antijen olarak etki edip reaksiyonlarn olumasna sebep olurlar. Bunlar A – veya B – antijenler ve Rh – faktör olarak adlandrlrlar. A – ve B – antijenlerinin bulunup bulunmaylarna göre insanda dört kan grubu vardr: A, B, AB ve O. Her kan grubunun iareti eritrosit zarnda bulunan antijeni gösterir. Eer eritrosit zarnda sadece A – antijeni bulunursa insan A kan grubuna, Eer sadece B – antijeni bulunursa B kan grubuna sahiptir. AB kan grubunda eritrositlerde her iki antijen bulunur, O kan grubunda ise hiçbir antijen bulunmaz. nsann kan plazmasnda A – veya B – antijenine kar antikorlar bulunabilir (res. 6.5). O kan grubu bütün gruplara kan verebilir, çünkü antikorlarn olumasna sebep olan antijenleri yoktur. Res. 6.6 84 KONU 6 Buna karn, AB kan grubundan olan insanlarn kannda, dier kan gruplarndaki proteinleri tanyan antikorlar yoktur, Bundan ötürü bu insanlar her tür kan grubundan kan alabilirler. (tablo. 6.1). Demek oluyor ki O kan grubuna sahip olan insan bütün gruplara kan verebildii halde yanlz kendi grubundan kan alabilir. Bu yüzden bu kan grubuna sahip olan insanlara genel kan verici ad verilir. Tam tersi AB kan grubuna sahip olan insanlar ise bütün gruplardan kan alabildii halde sadece kendi grubuna kan verebilirler, bunlara genel kan alc denir. (res. 6.6). Daha güvenli olmas için, insanlar sadece ayn kan grubundan olan insanlara kan vermelidirler. Rh - faktör nasnlarn 85% ‘den fazlasnn eritrosit zarlarnda Rh – faktör olarak adlandrlan, antijen olarak etki eden özel bir protein bulunur ( Rhesus maymununda ilk kez bulunduu için bu antijene Rhesus denilmitir.). Eritrositlerde Rh proteini olan insanlara Rh – pozitif denir. Eritrositlerde Rh proteini olmayan insanlara Rh – negatif denir. Eer Rh – pozitif kan , Rh – negatif kana sahip olan insana verilirse, bu kan ‘’tehlikeli’’ Rh – antijenine kar antikor üretebilir. Rh – pozitif eritrositler, ikinci bir transfuzyon srasnda tekrar bu antikorlarla karlarsa saldrya urayp yok edilebilirler. Tablo 6.1 ABO sisteminde kan gruplar Kan grubu _ Antijen _ B _B B _,B Yoktur Kan alabilecei gruplar Kan verebilecei gruplar _, _,_B B, _,B,_B, B,_B _B ,_,B,_B Transplantasyon Hayvanlardan veya baka bir insandan organ ve dokular alnarak, dier bir insann zedelenmi doku ve organlaryla deitirebilme umudu uzun süre mevcutmu. Bir organn bir yenisi ve salam ile deitirilmesine transplantasyon ( organ nakli ) denir. Bu konuyla ilgili yaplan birçok denemeler baarsz sonuçlanm, çünkü önceden söylediimiz gibi her organizma vucuda giren her yabanc maddeyi, buna insan veya hayvandan alnan dokular da dahil olmak özere yok etmeye çalr. Organizmann normal olan bu reaksiyonuna atma sendromu denir. Kan naklinde olduu gibi, her transplantasyon olaynda da vericinin dokusu alcnn dokusuna uymaldr. Dokularn uyumu birçok laboratuvar tahliliyle tespit edilebilir ve her zaman nakledilecek organn alcnn organizmas tarafndan atlmamas için, dokularnda daha az antijen bulunan vericiler bulunmas için çaba harcanr. Çou kez verici ve alcnn antijenleri tamamen uyumad için alcya, nakledilen doku ve organa kar oluacak baklk reaksiyonunu bloke edecek ilaçlar verilir. Düün : Nakledilen bölümün alc tarafndan en iyi ekilde kabul edilmesi ne zaman olur? 85 KONU 6 mmünobiyolojik korunmada meydana gelen zedelenmeler ve hastalklar Alerji, antijenler ve antikorlar arasndaki reaksiyondur. Ar duyarllk alerji için kullanlan daha geni bir terimdir, çünkü normal durumlarda birçok insan için zararl etkisi olmayan, belli maddelerin yok edilme reaksiyonlarn kapsar. Alerji reaksiyonunda görev alan antijenlere alerjen denir. Dier antijenler gibi bunlar da proteinlerdir. Alerjenler için örnek olarak polen, ev tozu ve besindeki baz proteinler olabilir. Her insan belli antijene kar ayn tepkiyi vermez. Eer alerjen, ona kar hassas olan belli dokularla birçok kez temasa gelirse antikor üretmeye balar. nsan bu alerjenle tekrar temas haline gelirse antijen – antikor reaksiyonu oluacaktr. Eer bu reaksiyon kanda gerçekleirse hiçbir zaman zarar olmaz. Fakat çok kez alerji srasnda antijen – antikor reaksiyonu hassas dokularn hücrelerinde olduu için, sonuçlar çok tehlikeli olabilir. Örnek, polene kar hassas olan burun mukozasnda alerji reaksiyonu her zaman yüksek atele takip eder. Birçok ilaç özellikle aspirin ve antibiyotikler (özellikle penisilin) alerji yapabilirler. Otoimunite, olaynda baklk sistemi kendi hücrelerine kar tepki verir. Embriyonal geliimi süresince baklk sistemi kendi dokularn tanr ve onlara saldrmamasn örenir. Örenilen bilgiler her zaman için kalcdr. Baklk sistemi bu yeteneini kaybedince kendi antijenlerini yabanc madde zannedip onlara saldrrlar. Ksaca baklk sistemi kendi vucudunun bir ksmyla savar. Baklk yetmezlii hastalklar Baklk yetmezlii, baklk sisteminin bozukluu sonucudur. Bu bozukluklar baklk sisteminin herhangi bir bölümünde, yani T – hücrelerinde, B – hücrelerinde veya timusta olur. Bu hastalklar kaltsal veya yetersiz beslenme, enfeksiyon yada x – nlar ve baz ilaçlar sonucu sonradan kazanlm olabilir. ADS hastal, baklk sistemine saldran bir enfeksiyondur. Bu hastalk T – hücrelerini yok eden bir virus tarafndan meydana gelir. Hastalk ilk kez uyuturucu kullananlarda ortaya çkmtr. Bu hastalk en çok, korunmasz cinsel ilikinin tehlikeleri ile ilgili uyarlara uymayan gençlerde cinsel yolla ve kirli inelerin kullanlmasyla geçer. Bu hastala kar en iyi ilaç, insanlarn tehlikeli ve ölümcül olan bu hastala kar bilinçlendirmektir. 86 KONU 6 KISA ÖNERLER -Doktor tavsiyesi dnda ilaç kullanma -ADS’ten korunmaya yönelik kitaplardan yararlan. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Kaybolan kan transfüzyon ile tela edilir. Fakat, önceden yaralanm yada hasta olan insann kan grubu ve Rh faktörü belirlenmesi gerekir. nsanda dört kan grubu vardr: A,B,AB ve O , bunlar Rh + ya da Rh – olabilir. Her insan kendi kan grubunu bilmelidir. Transplantasyon, bir organizmadan baka bir organizmaya doku veya organ naklidir. Alcda atma sendromu olmamas için doku veya organda daha az antijenin bulunmas gerekir. Alerji antijen antikor arasndaki reaksiyondur. Ar duyarllk alerji için daha geni bir terimdir, çünkü istenmeyen maddeleri dar atma reaksiyonu içerir. ADS, baklk sistemine saldran virüslerden meydana gelir. Bu hastal yapan virüs vucuttaki T hücrelerini öldürür. Kendi bilgini dene 1. Kaç kan grubu vardr ve bu gruplar arasndaki fark nedir? 2. Transfüziyon nedir? 3. Hangi kan grubu genel verici, hangi kan grubu genel alc ve neden böyle ayrlrlar açkla. 4. Alerji nedir? Alerjide hangi olay baklk olayna benzer, aralarndaki fark nedir? 5. Otoimunite hangi anlama gelir? 6. ADS nedir? ADS hangi insanlarda daha fazla görülür? 87 88 KONU 7 SOLUNUM- GAZ ALI VER Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz: - Solunum sistemin ksmlarn ve görevlerini sayabilirsin; - Oksijen ve karbondioksidin kana tandklar yollar sayabilirsin; - Solunum mekanizmasn ve diyafragma ile kaburgalar aras kaslarn önemini açklayabilirsin; - Gazlarn akcierlerde, alveollerde ve hücrelerdeki deiimini açklayabilirsin; - Solunum sistemi organlarn hastalklarn sayabilirsin; - Suni solunum süreçlerini tanyabilirsin. Bu konuda örenecein kavramlar: - Solunum - Solunum yollar - Akcierler - Gazlarn ksmi basnc - Diyafragma - Solunumun ayarlanmas - Solunum re@eksleri - Suni solunum 89 KONU 7 DERS 1 SOLUNUM VE SOLUNUMUN ÖNEM Hücre solunumdaki süreçleri hatrlayalm, oksijen, hücrede besin maddelerinin parçalanmas ve enerjinin aça çkmas için kullanlr. Karbon dioksit hücre solunumunda temel artk maddedir. Hücre solunumunun gerçeklemesi için hücrelerin durmadan oksijen alp karbondioksidi vermeleri gerekir. SOLUNUM YOLLARI VE AKCERLERDE GAZ ALI VER Solunum havann d ortamdan akcierlere ve akcierlerden d ortama tanmas sürecidir. Respirasyon ise d ortamdan alnan oksijenin kana tanmas va kandan ise karbondioksidin alnmas sürecidir. Bu iki süreç üç evreye ayrlabilir: Akcier ventilasyonu, atmosfer ve akcierlerin hava kesecikleri arasndaki gaz al – veriidir. Bu süreç, solunum srasnda nefes alma ve nefes verme ile gerçekleir. Gazlarn difuzyonu, oksijenin akcierlerden kana ve kandaki karbon dioksidin akcierlere geçmesi srasnda olur. Oksijenin hücrelere ve hücrelerden karbondioksidin akcierlere tanmas. Bu süreç kan dolamyla olur. Solunum sistemi, solunum yollar ve solunum organlar – akcierlerden olumutur. Solunum yollar, havann akcierlere girdii yollardr. (res.7.1). Onlar unlardr: Burun boluu, sindirim ve solunum için ortak olan yutak,ses kutusu, ve ya grtlak, soluk borusu, bronlar. Bu iletim sisteminde hava atmosferden akcierlere ve tersi, akcierlerden d ortama tanr. Burun boluu Burun boluu Boaz Grtlak Soluk borusu Bronlar Akcierler Res 7.1 Solunum sistemi 90 Hava organizmaya burun deliklerinden girir. Burun deliklerin devamnda burun boluklar vardr. Bu iki boluk burun bölmesiyle birbirinden ayrlmtr. Burun bölmesi ve burun boluklarnn duvar mukoz ile kaplanmtr. Hava burun boluundan geçerken tozdan, çeitli parçalardan ve zararl mikroorganizmalardan temizlenir, stlr ve nemlendirilir. Bu tür korunma özelliklerinden dolay her zaman az yerine burundan nefes almalyz. KONU 7 Yutak ve grtlak Kasl bir yap olan yutaktan hava soluk borusuna, besin ve svlar ise sindirim sistemine tanr. Yutak üst ksmyla grtlaa balanr. Kapal olan ses telleri ses telleri Açk olan ses telleri Soluk borusu Grtlak ya da ses kutusu, yutak ve soluk borusu arasnda yerlemitir. Grtlak, genelde kkrdaktan yaplmtr. Ön ksmnda, Adem elmas olarak adlandrlan, kkrdaktan yaplm olan bir çknt vardr, bu çknt boynun ön ksmnda belirgin olarak görülür. Grtlan üst ksmnn her iki tarafnda seslerin olumasnda kullanlan mukoza kvrmlar bulunur. Bu kvrmlara ses telleri denir. ( res.7.2.). Nefes verme esnasnda hareket eden hava ses tellerini titretirebilir. Bu titreme havann dalgalanmasna sebep olur. Bu anda diler, dil ve dudaklar yardmyla ses meydana gelir. Res .7.2 Grtlak ve ses telleri Soluk borusu Soluk borusu, bütün uzunluu boyunca bulunan ve onun açk kalmasn salayan yay biçimindeki kkrdaklardan olumutur. Soluk borusunun görevi havay grtlaktan akçierlere tamaktr. Bronlar Soluk borusu, alt ucuyla akcierlere giren bron iki kola ayrlr. Sa bron sol brontan daha genitir ve dikey bir ekilde akçierlere girer. Bu yüzden nefes alrken yutulan yabanc madde sol akciere daha kolay girecektir. Her bron akciere kap denilen bir çukurdan girer. Bu bölümde kandamarlar ve sinirler akciere balanrlar. Solunum yollarnn zarlar Bronlar ve solunum sisteminin dier yollar özel epitel doku ile örtülmütür. Epitel hücresinde siller bulunur. Siller, hareketleriyle kirli maddeleri genze doru iletirler. Bu maddeler buradan haprmak, öksürük ya da sümkürmekle dar atlr. Res. 7.3 solunum yollarnda silli epitel hücreleri 91 KONU 7 Akcierler Akcierler çok ince ve narin akcier dokusundan oluan ve gaz difuzyonu için özel yerleri olan organlardr. Akcierler göüs boluunda yerlemitir. Bronlarn her biri akciere girdikten sonra kollara ayrlr. Sa bron üç kola ayrlr ve bunlarn her biri sa akcierin üç bölmesinden birine girer. Sol bron ise sol akcierin iki bölmesine giren iki kola ayrlmtr. Bronlarn kollara ayrlmas aaca benzedii için bu ayrlmaya bron aac denir. Bu ayrlma sonucu elde edilen en küçük hava borucuklar bronçuklardr. Bronçuklarn yaplarnda kkrdak yoktur, onlar düz kaslardan olumuturlar. Son bronçuklarda alveol denilen küçük hava kesesi gruplar bulunur. Alveollerin duvar gazlarn kolay geçiini salayan, tek hücre tabakadan oluan, düz epitelden olumutur. Alveoller çok sayda klcal damarlarla örtülüdürler. nsan akcierlerinde milyonlarca alveol vardr. Akcierlerde çok sayda hava boluu olduu için haftirler. Bu yüzden akcierin bir parçasn suya batrrsak bu parça batmaz, suyun yüzeyinde kalr. (res. 7.4). Akcier atardamar eritrositler 02 den serbestleiyor Toplardamar alveol klcal kandamarlar doku hava kabarcklar Res 7.4 Alveollerdeki gaz difuzyonu eritrositler CO2 yle zenginleiyor Akcier boluklar Akcierler, karn boluundan diyafragma kas yardmyla ayrlm olan, göüs boluunun büyük bir ksmn kapsar. Her iki akcier plevra denilen iki yaprakl ince bir zar ile örtülüdür. Plevrann bir ksm göüs kafesinin duvaryla, dier bir ksm ise akcierlerin yüzeyi ile balanmtr. Bu iki zarn iç ve d yapraklar arasnda zarlarn slak kalmasn salayan az miktarda sv vardr. ki akcier arasndaki bölüme göüs ortas boluu denir. Bu göüs ortas boluunda kalp, büyük kan damarlar, yemek borusu, soluk borusu ve lenf düümleri bulunur. 92 KONU 7 Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Solunum süreci üç evreye ayrlr: akcier ventilasyonu , gazlarn difuzyonu ve gazlarn tanmas. Solunum sistemi organlar unlardr: burun boluu, boaz, grtlak, soluk borusu, bronlar ve akcierler. Solunum organlar sesin oluumu sürecinde görev alrlar. Akcierlerde ve alveollerde gaz deiimi gerçekleir. Kendi bilgini dene 1. Solunum nedir ve onun üç evresi hangileridir? 2. Solunum sistemine ait olan organlar say. 3. Ses nerede ve nasl oluur? 2. D ortamdan kana kadar havann geçtii yolu çiz . 3. Solunum yollar mukozasndaki sillerin görevi nedir? 4. Burundan solunum yapmann neden daha iyi olduunu açkla? 93 KONU 7 DERS 2 SOLUNUM MEKANZMASI VE GAZLARIN DEM SOLUNUM MEKANZMASI Akcierlerde solunum birbirini izleyen iki evreden oluur: (res. 7.5): Soluk alma – hava akcierlere girer. Soluk verme - hava akcierlerden çkar (res. 7.5). Soluk alma solunumun aktiv olan evresidir, çünkü bu evrede kaburgalar aras kaslar ve diyafragma kas görev alr. Bu kaslar, göüs kafesinin genilemesi srasnda öne doru hareketini salar. Göüs boluunun içinde bulunan gaz basnc azalr. Bu basnç d basnçtan daha küçük olduu zaman hava akcierlere kolayca geçer. Bu olay içe çekme olayna benzer. Soluk verme solunumun pasiv olan evresidir, çünkü bu evrede kaslar gever. Bununla kaburgalar ve diyafragma kendi eski yerlerine dönüp göüs boluunu daraltrlar. Göüs daralmas akcierleri sktrarak içindeki havann dar çkmasn salar. Res 7.5 Akcier solunumu Soluk alma ve soluk verme Yetikin bir insanda soluk alp – verme skl dakikada ortalama 12 – 20 kez gerçekleir, çocuklarda ise dakikada ortalama 20 – 40 kez’ dir, bu onlarn yalarna ve büyüklüüne baldr. Kan damarlarnn duvarlarnda, karbon dioksid miktarnn artmasyla uyarlan reseptörler vardr. Bu uyartlar solunum merkezinin bulunduu omurilik soanna kadar iletilir. Solunum merkezi cevap olarak kaburgalar aras kaslar ve diyafragmay harekete geçiren emirleri gönderir. Uyartlarn etkisiyle bu kaslar kaslarak kaburgalar da doru çekerler, göüs kafesi geniler ve solunum süreci gerçekleir. Gazlarn deiimi gerçekletiinde diyafragma ve kaburgalar aras kaslar uyartlar kabul etmezler, geveyerek kendi eski durumuna dönerler. Bu ekilde göüs kafesi akcierlere basnç uygulayarak havann d ortama çkmasna neden olur. 94 KONU 7 Havann hareketi Hava solunum yollar yardmyla bron aacnn kollarna doru hareket eder. Hava bu yoldan geçerken alveollere gelene kadar gittikçe küçülen bronlardan geçer. Alveollerde hava difuzyonla geçer, bu geçi srasnda bulunan gaz miktarnn eitlenmesi olur. GAZLARIN DEM (ALI – VER ) Gazlarn al verii onlar, ksmi basnçlar arasndaki fark sonucudur, bu olayda oksijen ve karbondioksitten bahsedilir. Ksmi basnc daha büyük olan gaz her zaman, ksmi basnc daha küçük olan gazn bulunduu yere doru hareket eder. Bu ekilde, belirli ortamdaki ksmi basnçlarn eitlenmesi olur. Alveollerdeki oksijenin kandaki oksijenden ayran bölüm çok ince ve nemlidir. Bunlar gaz al verii için ideal artlardr, gaz al verii diffuzyon yoluyla olur. Hücre ve dokulardan gelen oksijenden yoksun olan kan, kan dolamyla akcierlere tanr. Akcierlerin alveollerinde oksijen miktar daha fazladr, daha dorusu bu daha büyük ksmi basnca sahiptir. Tam tersine , akcier klcal kan damarlarnda yani kan dolamnda oksijen miktar daha azdr. Bu ekilde oksijen difuzyon yoluyla alveollerin zarndan kana geçer, kandan ise alveollere karbon dioksit geçer. Hatrlayalm : difuzyon, moleküllerin youn olarak bulunduklar bölgeden daha az youn olarak bulunduklar bölgeye doru hareket etmeleri olaydr. Gazlarn tanmas Akcierlerden kana geçen oksijenin büyük bir ksm eritrositlere geçer ve orada hemoglobinle birleir. Bu ekilde oksijenden zengin olan kan hücrelere ve dokulara gelir. Hücreler ve dokular ise karbondioksitle zengindir. Hemoglobin oksijenle zayf bir ba oluturduu için bu ba kolayca kopar ve oksijen dokulara geçer, hemoglobin ise karbon dioksit ile balanr. Bu ekilde balanan karbon dioksit kan dolam ile akcierlere gelir. Burada kan karbon dioksitten kurtulur, serbest kalan karbon dioksit soluk vermeyle dar atlr. Hemoglobin ise yeni bir oksijen miktaryla balanr. 95 KONU 7 Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Solunum, soluk alma ve soluk verme evrelerinden oluan bir süreçtir. Soluk alma esnasnda, diyafragma kas ve kaburgalar aras kaslarn önemli görevi vardr. Gazlarn deiimi, akcierlerdeki alveollerin ve kandaki gazlarn ksmi basnç farklarndan meydana gelir. Eritrositlerin bir parças olan hemoglobin oksijen ve karbondioksitle balanabilme yetenei sayesinde tayc görevi vardr. Kendi bilgini dene 1. Soluk alma esnasnda hangi kaslar kullanlr? 2. Oksijen kanda nasl tanr? Onun dokulara girme nedeni nedir? 3. Kemoreseptörler nedir ve onlarn solunumun ayarlanmasnda görevi nedir? 4. Karbon dioksit kanda nasl tanr? 5. Akcier ve hücre solunumu arasndaki fark nedir? 96 KONU 7 DERS 3 KEND SALIIN ÇN LGLEN Solunum organlar çok nazik ve hassastr. Bunun için temiz hava bunlarn korunmas ve savunmas için artlarn banda gelir. Temiz hava ve farkl türden ziksel aktiviteler solunum sistemi organlarnn kuvetlenmesini, düzgün geliimini ve korunmasn salar. Res. 7.6 Res. 7.7 Büyük yerleim birimlerinde hava, araba egzozlarndan çkan dumandan ve fabrika dumanlarndan kirleniyor. Tarm alanlarnda ise hava yangnlar ve pestisidlerden kirlenir. Kapal alanlarda, özellikle sigara içilen yerlerde yava yava düzgün olan solunum süreçleri bozulabilir. Sigara dumannda bol miktarda zehirli maddeler vardr, özellikle nikotin ve katran. Bunlar solunum yolaryla alveollere kadar girerler, orda çökerler ve zedelenmeler meydana getirirler. Bunun için otuduumuz ortamlar her zaman havalandrlmaldr. Kirli havann hergünlük etkisini azaltmamz için rekreasyon yapmamz gerekir. Geziler, özellikle hafta sonlar, daa veya parklara çkmak akcierlerin havalanmasn salar. 97 KONU 7 SOLUNUM SSTEM HASTALIKLARI Burun boluu hastalklar Burun boluklarnn yannda ve kulaa yakn bir yerde sinüsler ( kemikteki boluklar) yerlemitir. Az, burun ve boazdaki enfeksiyonlar sinüslere de kolayca geçebilir. Bu tür iltihaplanmaya sinüzit denir. Enfeksiyonlar ve onlarn yaylmas Zararl mikroorganizmalar solunum sistemine, solunum yollar mukozasndan girer. Mikroorganizmalarn, solunum sistemiyle bir insandan dierine bulamas çok basit bir olaydr. En çabuk insanlarn kalabalk olarak bulunduu yerlerde bularlar. Örnek: okul, tiyatro v.b. haprma annda dar atlan damlacklarda milyonlarca mikroorganizma bulunur. Burun aknts basit bir nezlenin rahatsz edici bir bellirtisidir, fakat bu mikroorganizmann solunum organlarn daha derin dokularna girmemesine dikkat etmek gerekir. Solunum yoluyla bulaan enfeksiyonlar unlardr: nezle, difteri, su çiçei, kzamk, grip ve tuberkulozdur. Nezle Nezlenin olumasna çok sayda virus ve zararl mikroorganizma sebep olurlar. Nezlenin bilinen belirtileri unlardr: burun ve boazda ikinlik ve kzarklk daha sonra ise sulu burun aknts ve en sonunda nezle sakinletiinde koyu olan burun svs akar. Grip Grip üst solunum yollarn iltihabdr, halsizlik ve ar belirtileri vardr. Bu hastaln etkeni virüslerdir ve burundan akcierlere kadar yaylabilir. Biliyo rmusun? Solunum organlar sayesinde organizmaya farkl türden zararl medeler girebilir. O maddeler, zehirli gazlar, buhar, duman, toz ve mikroorganizmalardr. Endüstri tozlaryla ( tütün, pamuk, yün, tüyler, azbest, kum, çimento) hergünlük hayatmzda karlarsak ve bu süre uzun olursa o zaman mesleki hastalklarn meydana gelmesine sebep olur. En tannm meslek hatal silikozdur. Bu hastalk, ta ocaklar, maden ocaklarnda v.b yerlerde çalanlarda görülür. Akcier iltihab Bütün akcier iltihaplanmalarnda en sk rastlanan belirti, hasta olan alveollerde sv bir maddenin toplanmasdr. Bazen hava keselerinde çok büyük miktarda sv toplanr. Hasta böyle bir durumda alk hisseder ve hayatn sürdürebilmek için daha fazla oksijene ihityaç duyar. 98 KONU 7 Tüberküloz Tüberküloz ( verem hastal) solunum organlarnn en ar hastalklarndan biridir, çok kolay ve hzl bir ekilde yaylr. Bu hastalkta alveollerde ve onun duvarlarnda çok ciddi zedelenmeler olur. Bu zedelenmeler sonucu akcierlerde büyük boluklar oluur ve solunum sürecinde kendi görevini yapamazlar. Res . 7. 8 tüberküoz hastalna neden olan bakteri Akcier kanseri Akcier kanserinin en sk ve en büyük etkeni sigara içmektir. Sigara içenler, sigara içmeyenlere kyasen on kez daha sk bu hastala yakalanrlar. Sigaraya daha genç yata balayanlar, günde çok sayda sigara içenler ve sigara dumann içine daha derin çekenlerin akcier kanserine yakalanma riski daha büyüktür. SOLUNUM ORGANLARININ ZEDELENMES VE LK YARDIM Burun kanamasnda en sk rastlanan nedenler yaralanma veya burundan ü@emektir. nsan sakin olursa ve ban biraz öne doru eerse burun kanamas çok çabuk durur. Genelde, kan gelen tarafta burun boluklarnn üzerine basnç uygulamak ve ya souk bezler koymak kanamay durdurmada yardmc olur. Baz durumlarda burun deliklerine pamuk koyularak kann phtlamasnn hzlandrlmas gerekebilir. Çocuklar çou kez fasülye, ceviz parçacklar, maden paralar gibi farkl küçük maddeleri yutarlar. Bu maddeler solunum yollarn tkayarak\ solunumun zorlamasna veya tamamen durmasna sebep olabilirler. Eer yapacamz bazi belli mudahalelerle bu maddeler çkartlamazsa, bu durumda zedelenmi olan kiiyi hastaneye götürüp bu maddelerin bronhoskopla çkarlmas gerekir. Res. 7.9 Res. 7.10 reanimasyon 99 KONU 7 Suni solunum insanda bilinç kayb olduunda veya solunum olay zorlatnda yaplr. Bu durumlar, sigara dumanyla boulmalardan, elektrik oku ve sudaki boulmalardan oluabilir. Belirli prosedür ve metodlarla, suni yolla akcierlerin fonksiyonunun belli bir süre bakm yaplabilir. Reanimasyon suni solunum ve kalp masaj kombinasyonudur. Reanimasyon akcierleri ve kalbi durmu kiilere uygulanan bir prosedürdür.(res. 7.10). Oksijenle tedavi insan hayat tehlikede ve dokularda oksijen yetersizl olduu zaman yaplr. Oksijen hastaya maske, kateter vya burun boluundan verilir. KISA ÖÜTLER - Vucut egzersizleri, aerobik egzersizleri akcierlerin daha salkl olmalar ve vucut direncini artrmak için önemlidir. Bu egzersizler srasnda ritmik hareketler oksiijen ihtiyacn artrp kalbin daha hzl çalmasn ve soluk alp vermenin daha derin olmasn salar. - Vucut egzersizleri unlardr: yüzmek, komak, bisiklet sürmek, kürek çekmek, ip atlamak v.b - Sigara kullanma. Tütünün bileiminde bulunan nikotin ve katran akcierleri zedeler. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Temiz hava ve deiik ziksel aktiviteler solunum organlarnn güçlenmesine, düzgün gelimesine ve korunmasna neden olur. Sigara duman, toz, endüstriyel gazlar, araba egzozlarndan çkan gazlar solunum organlarna zararl etkisi vardr. Tüberküloz ar bulac bir hastalktr, akcierlerdeki alveollerin zedelenmesine neden olur. Akcierlerde kanserin meydana gelmesinin en büyük sebeplerden biri sigara kullanmaktr. Solunumun durmas srasnda suni solunum yaplr. Kendi bilgini dene 1. 2. 3. 4. 5. 100 Nezle ve gribi açkla. Hangi insanlarda silikoz görülür? Tuberkuloz hastalnn belirtileri hangileridir? Akcier kanserine sebep olabilecek baz etkenleri say. lk yardm vermenin prosedürleri hangileridir? KONU 7 SOLUNUM – GAZLARIN DEM 1. ETKNLK Akcierlerin incelenmesi ARAÇ VE GEREÇLER: nek veya domuz akcierleri. 1. Akcierleri incele. Rengine, yapsna ve görünüüne dikkat et. 2. Büyüteç yardmyla prosedürü tekrarla. 3. Bir akcier parçasn suya batrmay çal. 4. Kendi gördüklerini defterine kaydet ve doru olup olmadklarn öretmeninde kontrol et. 2. ETKNLK Dinlenme annda ve 20 nav çektikten sonra 1 dakikada soluk alma ve verme saysn tespit etmek GEREÇLER: kronometre 1. Arkadann dik durumda olmas gerekir, soluk alp vermeleri saylr, öyleki göüs kafesinin seçilmi bir noktas gözetlenir. 2. 30 saniyede nefes alp vermeyi say. 3. Elde ettiin sayy 2 saysyla çarp, 1 dakikada soluk alp verme saysn elde edeceksin. 4. Prosedür ayn ekilde sadece oturma durumunda tekrar edilecektir. 5. Arkadan 20 saniye içinde 20 nav çeksin. Bundan sonra oturma yada dik durma pozisyonunda soluk alp vermeler saylr. Elde ettiin sonuçlar kyasla. 3. ETKNLK Nefes verme esnasndaki havada karbon dioksidin ispatlanmas ARAÇ VE GEREÇLER: Bardak, cam boru ve kalsiyum karbonat karm. 1. Kalsiyum karbonat karmn bardaa boat.. 2. Cam borusunu su içine koy ve bunun araclyla 10 dakika kadar havay kalsiyum karbonatl karmn içine ü@e. 3. Ne olacan açkla. Meydana gelen kimyasal reaksiyon hakknda öretmeninle konu. 101 102 KONU 8 MADDELERN BOALTIMI Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz: - Hayat süreci olarak boaltmn önemini anlayabilirsin; - Zararl maddelerin atlmasn salayan sistemleri ve su dengesini koruyan sistemleri sayabilirsin; - Su dengesinin korunmasnda görevli olan böbrein yapsn açklayabilirsin; - Boaltm sürecindeki kademeleri ve ürünleri açklayabilirsin; - Deri sisteminin tabakalarn açklayabilirsin; - Deri oluumlarnn yerini ve görevlerini açklayabilirsin; - Derinin temel görevlerini sayabilirsin; - Deri hastalklarn, derinin bakm ve hijyeni için önlemleri bileceksin; Bu konuda örenecein kavramlar: - Boaltm - Böbrek - Ozmoregulasyon - drar - Deri - Derideki bezler - Termoregulasyon 103 KONU 8 DERS 1 BOALTIM VE BOALTIMIN ÖNEM nsan vücudunun 50%’den 70%’e kadar su oluturur. Bu yüzdelik gençlerde, zay@arda ve yal insanlarda daha büyüktür. nsan vücudunda ya miktarnn artmasyla, insann yalanmasyla vucuttaki su yüzdesi azalr. Canl hücreler için su, çözücü olarak, tayc olarak ve metabolik olaylara katlmasyla, çok önemlidir. Suda erimi olarak çeitli tuzlar, besleyici maddeler, gazlar, atk maddeler ve enzimler ile hormonlar gibi özel maddeler bulunur. Bu svlarn hacmi veya kimyasal yaps deitii zaman, insan vücudunda sorunlar oluduna iarettir. Vücut svlarnn süreklilii u ekilde korunur: - susama mekanizmas, suyu sürekli ayn seviyede tutar; böbreklerin çalmas,, vücut svlarnn hacmini ve yapsn düzenler; hormonlar, svlarn ve elektrolitlerin hacmini düzenlemeye yarar; pH düzenleyicileri. Suyun yap ksmlar Vücut svlar iki temel ksma ayrlr: - Hücre svs – hücrelerde bulunur. Vücut svlarnn üçte ikisinden dörtte üçüne kadar svlar bu kategoriye düer; - Hücre d svs – hücre dndaki bütün svlardr. Bu gruba unlar düer: kan palzmas, lenf svs, vucuttaki bütün dokularn hücreler aras boluklarnda bulunan sv ve beyin dokusu arasndaki sv, göz svs ve gözün cams maddesindeki sv gibi özel bölümlerdeki svlar. Suyun atlmas ve alnmas Salkl insanlarda alnan su miktar atlan su miktaryla yaklak ayndr. Yetikin insanlar günde yaklak 2500 ml su alrlar. Bu miktarn yars içme suyu ve dier içeceklerle alnr, dier yars ise besinle – meyveler, sebzeler ve çorbayla alnr. nsan vücudu fazlalk sudan u ekilde kurtulur: - Deri yardmyla, ter eklinde; - Akcier yardmyla, soluk verirken su buhar eklinde; - Barsaklar yardmyla, dkyla beraber; - Böbrekler yardmyla, idrar eklinde 1 – 1,5 litre su atlr. 104 KONU 8 Susama hissi Düün ve yantla: Ne zaman susarsn? Ne zaman ackrsn? Ne zaman tuzlu besin aldn? Neden susama meydana gelir? Organizmaya daha fazla miktarda besin maddesi alnd zaman, bunlarn vucut svlarndaki younluk miktar artar. Bu ekilde vucutta sv dengesi bozulur. Çözeltilerin younluunun eitlenebilmesi için vucutta koruma mekanizmas olarak susama hissi meydana gelir. Susama kontrol merkezi beyinde yerlemitir. Bu merkez vucuttaki sv miktarnn düzenlenmesinde ba rol oynar. Vucutta sv hacminin azalmas susama hissi merkezini uyarr. Bu merkezin uyarlmasyla su veya yüksek miktarda su içeren svlar içmeyi tek eder. Azn kurumas da ayn öyle susama hissi verir. Ne kadar su içmen gerektiini biliyormusun? nsanlarn çou, orta aktiv olanlar, kendi ihtiyaçlarn gidermek için günde 6 – 8 bardak sv içerler. Bu sv, su, meyve suyu veya süt eklinde olabilir. Alkol, çay ve kahveyi bu gruba koymamalyz, çünkü bunlar tam ters etki yaparak svnn daha fazla miktarda atlmasn salar. Fiziksel aktivitenin artmasyla su ihtiyac da artar. Vücut svlarnda beliren bozukluklar Organizmada baz dengesizlikler sebebiyle fazlalk su dar atlmazsa, bu durumda hücreler aras boluklarda vucut svnn miktar gereinden fazla yükselir ve ikinlik meydana gelir. Su zehirlenmesi, hücre ve hücreler aras vucut svlarnn seyreltme durumudur. Eer vücuda yeterli miktarda svlar alnmazsa, özellikle yüksek scaklklarda, ishal ve kusma durumlarndan sonra vucut svlarnn miktar azalr ve dehidratasyon meydana gelir. KANIN BYOLOJK FLTRASYONU drar tama sistemi boaltm sistemi olarak da tannmtr, çünkü onun temel görevlerinden biri kann zararl maddelerden temizlemesi ve onlar vucuttan dar atmasdr. Vücuttan baz maddelerin atlmasn salayan temel bölümler unlardr: - Boaltm sistemi, bu sistem suyu, azot ve tuzlar içeren zararl maddelri atar. Bunlarn hepsi idrarn yapsn oluturur; - Sindirim sistemi, bu sistem suyu, baz tuzlar, safra ve sindirim atklarn atar. - Bunlar dknn yapsn oluturur; - Solunum sistemi, karbon dioksidi ve suyu atar; - Deri, ter yardmyla su, tuz ve çok az miktarda atk ürünler atlr. 105 KONU 8 Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti nsan organizmas vücut arlnn 50% den 70%’e kadar sudur. Organizmada suyun her türlü azalmas ve ya artmas dengesizlik yaratr. Suyun dengesi, susama hissi mekanizmas, göbrek faliyetleri, hormonlar ve pH düzenleyicileri tarafndan salanr. Vücut svlar iki temel ksma ayrlr: hücre svs, hücre içinde bulunan sv ve hücre d svlar - kan plazmas, lenf svs ve özel bölümlerdeki svlar. nsan vücudu fazlalk sudan u ekilde kurtulur: ter eklinde deriyle, su buhar eklinde akcierlerle, sindirim sistemiyle ve idrar eklinde böbreklerle. Kendi bilgini dene 1. Vücut svlarnn düzenlenme yollarn say. 2. Alnan ve atlan sv arasndak iliki nasl olmaldr? 3. Aada verilen terimleri kyasla: a. Hücre içi ve hücre d svlar. 4. Organizmada boaltm yetenei olan sistemleri say. 106 KONU 8 DERS 2 BOALTIM SSTEM ORGANLARI Boaltm sistemini iki böbrek, iki iç idrar kanal, bir idrar kesesi ve bir d idrar kanal oluturur. ) atardamar iç idrar kanal Toplar idrar kesesi D idrar b) Kabuk Böbrek piramidi Bardak Leen Atardamar Toplardamar Böbrekler ki böbrek, birbirine dönük eklinde karn boluunun arka tarafnda bulunur. Diyafragmann altnda yerlemilerdir. Her bir böbrek broz ba dokusundan oluan kapsülle kapldr. Bu kapsül böbrein önemli destekleyici yaplarndan biridir. Böbrekler ya dokularyla örtülmütür. Bu dokular böbrei çeitli zedelenmelerden, sarsntlardan ve üümekten korur. Böbreklerin yaps Böbrek 10 cm uzunluunda 5 cm geniliinde ve 2,5 cm kalnlnda yass bir organdr. ç ksmnda böbrek kaps gibi bilinen bir delik bulunur, buradan böbrek atardamar, böbrein toplardamar ve idrar yollar geçerek böbreklere balanr. Res. 8.1 ) Boaltm sistemi ve b) böbrek Böbrek üç bölüme ayrlmtr: böbrek kabuu, böbrek özü ve böbrek havuzu (res. 8.1). Böbrek kabuu, böbrein d ksmdr. Bu kabukta nefron denilen böbrek cisimcikleri yerlemitir. Böbrek özü bölgesinde büyük miktarda idrar toplayan borucuklar bulunur. Bu borucuklar piramit diye adlandrlan konus eklinde yaplar meydana getirir. Piramidlerin uclar böbrek havuzcuuna açlr. Havuzcukta toplanan idrar, idrar yollarndan geçerek idrar kesesine gider. Böbrein temel görev birimi nefrondur (res. 8.2). Nefron uclarnda genileyen ince kvrlm borucuklardan olumutur. Kapsül denen bu genilenmi ksm klcal damarlar çevreleyerek glomerul denen özel ksm oluturur. Bir böbrekte yaklak 1 milyon nefron vardr. Bovman kapsülü Glomerul Toplar damar klcal Atar damar klcal Böbrek kanal Res. 8.2 nefronun yaps Böbrek toplama kanal 107 KONU 8 Biliyormusunuz : Eer böbrekteki bütün nefron borucuklarnn uzunluu toplanrsa 120 kilometrelik bir uzunluk elde edilir! Glomerulusa giren atardamar klcal, glomerüla kan tar, glomerüüustan çkan atardamar klcal ise glomerüldan nefron borucuunu çevreleyen klcal damarlara kadar kan tar. Nefrononun borucuk ksm birkaç kez bükülüp toplama kanalcklarna açlr. Toplama kanalcklar böbrein öz ksmndan havuzcua kadar uzanrlar. Böbreklerin görevi Böbreklerde çok sayda süreç gerçekleir, bunlardan en önemlileri unlardr: 1. 2. Hücre metbolizmasnn artk maddeleri, fazlalk tuzlar ve zehirli maddeleri atmak. Su dengesini korumak. Böbreklerin çalmas Kan glomerüllerde süzülür drar olumas süreci glomerülde balar. Bu bölümdeki klcal damarlarn duvarn oluturan zar çok incedir, bu yüzden su ve suda erimi maddeler bu zardan kolay geçer. (res. 8.3). Buna glomerüldeki kan basnc yardm eder ki, bu basnç organizmann dier klcal damarlarndaki basnçtan üç dört defa daha bütüktür. Bunun sonucu olarak kandaki maddeler, protein molekülleri ve kan hücreleri hariç, zardan kolay Res. 8.3 geçerler. Bu sürece glomerül ltrasyonu denir. Böbrek kanallarnda suyun resorpsyonu Glomerül kapsülünde her gün 160’dan 180 litre’ye kadar primer idrar diye adlandrlan sv ltre edilir. Bu sv su ve kanda erimi maddeleri içerir. Fakat bu svdan sadece 1-1,5 litresi vücut dna son idrar olarak atlr. Primar idrar borucuklardan geçerken, suyun bir bölümü ve suda bulunan organizma için gerekli olan maddeler kana yeniden geçerler. Bu sürece reabsorpsyon denir. Bu süreçte hormonlar, özellikle hipozde ve böbrek üstü bezlerin kabuk ksmnda salglanan hormonlar önemli röl oynar. ç idrar kanallar ki iç idrar kanal uzun, ince kas borucuklardr ve bunlar böbrein iç ksmndan idrar kesesine kadar uzanr. drar kanallarnn duvarndaki kaslar, dalgal harektlenmeler yaparak idrarn hareket etmesini salar. 108 KONU 8 drar kesesi drar kesesi idrarn topland son yerdir, kalça boluunda yerlemitir. drar kesesi bo olduunda, kas yapl olan duvar toplanmaya balar, kalnlap çok sert olan ve boluu olmayan bir iç organ eklini alr. drar kesesi dolmaya baladnda, kas yapl duvar gerilmeye balar ve bu 5 cm uzunluunda büyük bir organ olur, bazen ise 12,5 cm ya da daha fazla büyüklükte olabilir. omurilik Büyük beyin drar kesesi drar kesesi dolmaya baladnda, idrar kesesi kaslarnda yerlemi olan reseptörler uyartlar alr ve omuriliin alt ksmnda bulunan merkeze iletir. Bu merkezden motor uyartlar idrar kesesinin kaslarna geri dönerek idrar kesesi boalr. Çocuklarda bu boaltma otomatiktir. Çocuun büyümesiyle bu re@eks olaynn kontrolünü beyindeki merkezler alr, bunlar idrar kesesi dnda yerleen d kasc kas diye adlandrlan kasn çalmasn kontrol ederler (res. 8.4 ) . D idrar kanal kas Res. 8.4 Idrar kesesi çalmasnn kontrolü D idrar kanal idrar kesesinden d ortama kadar uzanr ve idrar kesesinin boalmasn salar. D idrar kanal erkeklerde ve kadnlarda farkldr. Kadnlarda yaklak 4 cm uzunluunda olan ince bir borucuktur, erkeklerde ise idrar kanal yaklak 20 cm uzunluundadr. drar drar sarms renkte olan bir svdr. Onun yapsnda 95% su ve 5% üre, ürik asid, tuzlar, parçalanm eritrosit ksmlar ve gazlar gibi suda çözünmü maddeler bulur. drarn rengi ve kokusu içtiimiz su miktar ve yediimiz besin maddelerine baldr. Böbrekler zedelendiklerinde kan iyi temizleyebilme özelliini kaybederler. Bu yüzden idrarda u maddeler bulunabilir: proteinler, ekerler, eritrositler, leukositler ki bunlar böbreklerin normal çalt zaman bulunmamalar gerekir. Böbreklerin bakm , hijyeni ve korunmas Böbrekler, kan temizleyen çok hassas organlardr. Bundan dolay böbreklerin düzgün görev yapabilmesi için devaml özen gösterilmelidir. Çok tuzlu, çok eki, acl besin, çok baharatl besin maddelerini kullanma ve yetersiz su içmek nefronlarn hassas olan yaplarn zedeler. Bir defa zedelenmi olan nefron her zaman için zedelenmi olarak kalr. Nefronlarn yava yava zedelenmesi, onlarn görevinin durmasna neden olabilir. Eer böbreklerin çalmas durursa, o halde zararl atk maddeler vucutta kalr ve ksa bir zaman içerisinde zehirlenme meydana gelir. Günümüzde böbreklerin çalmas, diyaliz dediimiz özel bir suni yolla tela edilir. Diyaliz özel bir makineyle yaplr, bu makine böbrein görevini yapar. Res. 8.5 diyaliz makinesi 109 KONU 8 Böbreklerin düzgün çalmamas sonucu böbreklerde kum veya ta meydana gelmesine sebep olur. Bu durumda böbrek bardanda veya böbrein leen ksmnda mineral maddelerin çökelmesi olur. Bunlarn yerinden kmldamas büyük arlara sebep olur. Malzemenin ksa özeti Malzemesin ksa özeti Boaltm organlar sayesinde, idrarla hergün vucuttan zararl maddeler atlr. Baoaltm sistemi organlar unlardr: Böbrekler, iç idrar kanallar, idrar kesesi, d idrar kanallar. Böbreklerde suyun ve zararl maddelerin ayrlmasyla idrar oluur. Çok tuzlu, acl ve baharatl besin madelerinden kaçnarak ve bol miktarda su içerek böbrekler korunur. Kendi bilgini dene 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 110 Boaltm sistemini oluturan organlar say. Böbrekler nerede yerlemitir? Böbrein d görünüünü ve iç yapsn açkla. Nefronun yapsn açkla. Primer ve sekonder idrar nerede oluur ve bunlarn arasndaki fark nedir açkla. Nefronla temasta bulunan kan damarlarn say. drar boaltmn kim kontrol eder? Kadnlardaki d idarar kanaln açkla ve erkeklerdeki d idrar kanalndan neyle ayrt edilir. Suni böbreklerin görevi nedir? KONU 8 DERS 3 DERNN YAPISI, GÖREV, BAKIMI VE HJYEN Derinin yaps ve görevi, deriye çok sayda deiik ve bileik özellikler verir. Derinin bileik yapl olmas onda birçok organn yer almas, çou zaman organizmann özel sistemi olarak saylr. Derinin yaps Ya bezleri Sinir uclar Kan damarlar Üst deri Gerçek deri Deri yap ve görev bakmndan dierlerinden farkl olan iki tabakadan olumutur. Onlar da unlardr: - üst deri, ya da d tabaka, çok tabakalara ayrlmtr, epitel hücrelerinden olumutur fakat, kan damarlar yoktur; - asl deri, ba dokusundan yaplmtr, çok sayda kan damarlar, sinir uclar ve salg bezleri bulunur. Üst deri – epidermis Deri alt ya dokusu Kl kökü Duyu cisimcikleri Res. 8.6 derinin yaps Ter bezi Üst deri, derinin yüzeysel ksmdr. Bu bölgenin d hücreleri sürekli olarak soyulur ve ovuturularak dökülür. Üst deride kan damarlar olmad için canl hücreler onun en derin tabakasnda bulunur. Bu tabakann hücreleri sürekli olarak bölünür ve yavru hücreler üretirler, bunlar yukarya doru yönelerek yüzeydeki ölü hücreleri deitirirler. Zamanla üst derinin hücreleri yüzeye çkarlar, keratinlemi ve düz olan kepek diye adlandrlan tabakay olutururlar. Üst derinin en alt ksmnda bulunan hücreler melanin pigmenti üretirler. Bu koyu pigment deriye renk verir. Asl deri - dermis Bu deri tabakas esnek ba dokusundan olumutur, çok sayda kan damarlar ve sinir telleri vardr. Üst derinin ve asl derinin kalnl farkldr. Deri oluumlarnn çou, ter bezleri, ya bezleri ve kllar dahil gerçek deride yerlemitirler. Ayn zamanda bunlar deri alt tabakalarnda da vardr. 111 KONU 8 Deri altı tabakaları Deri alt tabakalar asl deriyle balant yaparlar. Bu tabakalar esnek ba dokusundan, broz ba dokusundan ve ya dokusundan olumutur. Yan izolasyon görevi vardr ve ayn zamanda enerji deposudur. Deriyi gerekli besin maddeleriyle besleyen en büyük kan damarlar deri alt tabakalarndan geçer. Burada bulunan kan damarlar vucut scaklnn salanmasnda etkileri vardr. Baz deri oluumlar, ter bezleri ve kl kökleri gibi deri alt tabakalarna kadar uzanr. Deri alt dokular sinir telleri ve sinir uclar ile de zengindirler. Deri oluumlar Ter bezleri Ter bezleri yumak eklinde olup gerçek deri ve deri alt dokularnda yerlemitir. Her bezin derinin yüzeyine gözeneklerle açlan kanal vardr. Ter bezleri, terin vucut yüzeyinden buharlamasyla, vucut scaklnn ayarlanmasnda görev alr. Teri su, çok az miktarda mineral tuzlar ve dier maddeler olumutur. Ya bezleri Ya bezleri torback eklindedirler, onlarn salgs deriyi ve kllar yalar, böylece onlar kurumaktan korur. Ya bezleri kanallar kl köklerindeki genilemi ksmna açlrlar. Ya bezlerinin açldklar yerdeki gözeneklerde ya ve keratin karm olan kara noktalar toplanr. Bu bezlerin enfeksiyonu srasnda toplanan yadan sivilceler oluur. Kllar ve trnaklar Vücudun d ksm, d yüzeyi yumuak ve pürüzsüz yapan kllarla örtülüdür. Kl canl deildir. Kl kökünün bulunduu yerde deride kalnlama görülür. Bu bölgede kl yava yava büyür. Kl köklerindeki genilemi olan ksm etrafnda düz kaslardan ince eritler vardr. Bu kaslar kasldklar zaman kllar dikleerek deride çknt olutururlar. Trnaklar koruyucu yaplar olup, üst derinin dier tabakalarndaki hücrelerde üretilen sert bir proteinden olumutur. Trnan yeni hücreleri sürekli olarak trnan arka ksmnda bulunan ve trnak kökü diye adlandrlan bölümde üretilirler. Derinin görevleri Derinin en önemli görevleri unlardr: - iç dokular kurumaktan ve zararl mikroorganizmalarn yada onlarn zehirlerinin Soukta Scakta Res. 8.7 souk ve scaklk annda derinin davran 112 KONU 8 girmesinden korumak; - Scakl d ortama vererek vücut scaklnn ayarlanmasn – termoregülasyonunu yapmak; - Deride bulunan çok sayda sinir uclar yardmyla yakn çevreden bilgileri almak; - Deride vitamin D sentezi olur. Derinin bakm Doru beslenmek ve iyi kan dolam derinin bakm için çok önemlidir. Doru temizlik ve kirlerin ve zedelenmi olan deri ksmlarnn uzaklatrlmas deride zayf asit ortamnn korunmasn salar, böylelikle deride bakterilerin gelimesi ve üremesi engellenir. Ellerin dikkatli bir ekilde sabun ve suyla, özellikle trnak altlarnn, ykanmas hastalklarn yaylmasndan korunmak için en basit örnektir. Res.8.8a yi korunmu deri, güne nlarndan ve çok hzl yalanmaktan korur. Doru korunma, önce ve güne nlarna maruz kalnd srada derideki zedelenmeleri engeller veya azaltr. Güne nlar deride kimyasal ve biyolojik deimeler meydana getirebilir. lk önce deri kzarmaya balar, sonra ikinlik ve krmzms kabarcklar oluur. Kl köklerindeki genilemi ksmlara bal olan ya bezlerinin zedelenmesi sonucu akneler oluur. En sk 14 – 25 yalar arasnda meydana gelir. Ya bezlerin enfeksiyonu sonucu sivilceler oluur, bunlar kara noktalar eklinde görünürler. Kellik birçok faktörden meydana gelebilir. En genel tip olan erkek kellii gibi adlandrlan kellik kaltsal faktörler ve yaa baldr. Kellik baz hastalklar sonucu olarak ta meydana gelir, örnek, eker hastal, tiroid bezi hastalklar, iyi beslenmeme ve baka. nsanlarda irinli çban, kl köklerindeki genilemi ksmlara veya ya bezlerine bakterilerin girmesiyle meydana gelir. Yanklar Eer deriye yüksek scakl olan baz nesne veya maddeyle etki edilirse yank meydana gelir. Yanklar, scak sv, scak gazlar, baz asitler de etkilidir. Uzun zaman kuvvetli gelen güne nlar altnda durmak, özellikle ölen saatlerinde deride yanklara sebep olur. Yanklar dercelerine göre üçe ayrlr: I. derece yanklarda zedelenmi deri ksmnda sadece kzarklk vardr ve ar hissedilir. II. derece yanklarda doku svsyla dolu olan kabarcklar meydana gelir. III. derece yanklarda deri Res. 8.8b gri, sarmtrak renk alr ve karbonlama görülür. Yanklar, vucut svlarnn kayb meydana geldiinden ötürü tehlikelidirler. Ayn öyle kuvvetli arlar ve yara bölgelerinde enfeksiyonlarn olumasna yol açar. II. ve III. dereceden olan yanklar, insan vucudunun 50%’ sini kapsarsa, o zaman insan hayat tehlikeye girer. (res. 8.8 ve b). 113 KONU 8 KISA ÖÜTLER -Üümekten korun, nemli yerlerde oturma ve daima, özellikle kn scak ve kuru giyisi giymeye özen göster -Bel ksmn daima korumaya çal, böylelikle böbrekleri üümekten korursun -ahsi temizliini sürekli koru -Çok baharatl, acms ve tuzlu besinlerden, alkol, sigaradan kaçn -Umumi tuvaletlere gitmekten kaçn -Ylda bir kere idrar tahlili yap. Bu çok önemlidir çünkü bununla boaltm organlarn düzgün çalmalar hakknda bilgi edinilir ve ayn zamanda baz hastalklar erken tehis edilir. DERN KORU - Sral banyo yap. Bu ekilde deride çöken ve deri gözeneklerini kapatan zararl maddeler uzaklatrlr. -Derinin d ortamla dorudan balants olan bölümlerinin – eller, yüz, boyun, ayaklar – temizliine özellikle önem ver. -Ellerle dokunma srasnda farkl kirli maddeler özellikle hastalklara sebep olan mikroorganizmalarla daima temas içindesin. Bu yüzden eller devaml sabunla ykanmal özellikle yemekten önce ve tuvaletten sonra. Malzemenin ksa özeti Deri, insan vücudunu dtan saran çok tabakal bir örtüdür. Üst deri ve gerçek deriden olumutur. Deri oluumlar unlardr:ter bezleri, ya bezleri, süt bezleri, kllar ve trnaklar. Deride dokunma, basnç, scaklk, soukluk, ar duyular yerlemitir. Derinin, organizmay çeitli d etkenlerden, yaralanmalardan ve enfeksiyonlardan koruma görevi vardr, ayn zamanda vücut scaklnn korunmasna yardmc olur. Kendi bilgini dene 1. Hangi özellikler deriye örtü, organ ve sistem denilmesini salar? 2. Üst deri hangi tür hücrelerden olumutur? 3. Derinin yapsn açkla. 4. Deri alt tabakann yapsn ve görevlerini açkla. 5. Deri bezleri nerede bulunur ve görevleri nedir açkla. 6. Derinin üç temel görevini anlat. 7. Ar günelenmenin tehlikeleri ve korunmak için alnmas gereken önlemler nedir? 8. Akne nedir? Ne zaman, genelde en tehlikelidirler? Neden? 9. Saç dökülmesinin en önemli nedeni nedir? 10. Derinin doru bakm için birkaç faktör say. 114 E KONU 8 MADDELERN BOALTIMI 1. ETKNLK Böbrek yapsyla tanma ARAÇ VE GEREÇLER: böbrek modeli, defter ve kalem. 1. Böbrein eklini ve d yapsn gözetle. 2. Kendi gördüklerini çiz ve belirle. 3. Bçak veya neterle böbrei boyuna iki ayn parçaya ayr. 4. Böbrein ksmlarn incele, ondan sonra böbrek kesitini çiz ve bölümlerini iaretle. 5. Yaptklarn ve iaret ettiin bölümleri öretmeninde kontrol et. 2. ETKNLK Böbrek preparatnn mikroskopta incelenmesi ARAÇ VE GEREÇLER: hazr preparat, mikroskop, defter ve kalem. 1. Mikroskobu yerletir, görü alann ayarla ve preparat mikroskoba yerletir. 2. Mikroskopta gördüün ksmlar çizmeye ve iaretlemeye çal. 3. Yaptklarn ve iaret ettiin bölümleri öretmeninde kontrol et. 3.. ETKNLK Boyal svnn süzülmesi ARAÇ VE GEREÇLER: evcil hayvan barsa, kalyum permanganat, su ile dolu kavanoz, defter ve kalem. 1. Barsa iyice temizle içine biraz kalyum permanganat koy. 2. Bu ekilde hazrlanm barsa temiz suyla dolu olan kavanozun içine koy. 3. Bir saaat ve iki saat sonra ne olacan gözetle. 4. Meydana gelen deiiklii açkla. 5. Elde ettiin sonuçlar öretmeninde kontrol et. 115 116 KONU 9 SNR SSTEM – DÜZENLEME MEKANZMALARI Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin: - Sinir sistemi organizasyonunu açklayabilirsin; - Sinir hücresi – nöronun yapsn açklayabilirsin; - Sinir uyartsnn aktarlmasn ksaca açklayabilirsin; - Üç çeit sinir hücresini ve onlarn dier sinirlerden neyele farkedildiklerini açklayabilirsin; - Omurilii açklayabilir ve onun baz görevlerini bileceksin; - Re@eksin ne olduunu açklayabilir ve onun için birkaç örnek verebilirsin; - Vejetativ sinir sisteminin görevlerini kyaslayabilirsin; - Büyük beynin görevlerini sayabilirsin; - Beyin zarlarnn ve beyin svsnn görevini örenebilirsin; - Büyük beyin kabuunun görevini örenebilirsin; - Stresli durumlarn meydana gelme nedenlerini sayabilirsin; Bu konuda örenecein kavramlar: - Sinir sistemi, - Sinir hücresi, - Sinir dokusu, - Sinirler, - Gangliyonlar, - Omurilik, - Re@eks, - Beyin, - artl ve artsz - re@eks, - Stres. 117 KONU 9 DERS 1 SNR SSTEM – YAPISI, BÖLÜMLER VE ÖNEM Düün ve cevapla: Kotuun zaman organizmada hangi deiiklikler meydana gelir? Koma esnasnda neden kalp ve solunum çalmas hzlanr, açklayabilir misin? Korku annda hangi deiiklikler meydana gelir? Organizmadaki bütün organlar bir bütün olarak çalrlar. Bir organn çalmasnn hzlanmasyla vücutta dier bir organn çalmasnn hzlanmasna yol açar, ve tersi, bir organn çalmasnn yavalamas vücutta dier bir organn çalmasnn yavalamasna yol açar. Bu uyum sinir sistemi tarafndan koordine edilir. Sinir sistemi organizmann fonksiyonlar arasnda uyum salayarak, insann iç düzenini ve insan ile d ortam arasndaki dengeyi salar. SNR SSTEMNN AYRILMASI Yap ve görevlerine göre, sinir sistemi öyle ayrlabilir (res.9.1): Merkezi sinir sistemi (MSS,) Beyin ve murilik sinirleri girer. Çevresel sinir sistemi (ÇSS), merkezi sinir sisteminin dnda bulunan tüm sinirlerden olumutur. Buna beyin ve omurilik sinirleri girer. beyin Sinir hücreleri - nöronlar ve onlarn görevleri Dendrit Çekirdek Nörit Miyelin klf Sinir sistemi nöron denilen özel hücrelerden olumutur (res.9.2). Nöronun gövdesinde çekirdek ve dier organeller bulunur. Sitoplazma dnda hücrenin gövdesinde aaca benzer iki çeit uzants vardr, onlar da: - Dendritler, ksa uzantlardr, uyartlar hücrenin gövdesine kadar iletirler; - Nörit, uzun uzantdr, uyartlar hücrenin gövdesinden tarlar. Dendritlerin çok sayda aaç dallarna benzeyen uzantlar vardr. Beyin sinirleri, omurilik Sempatik sinirler Omurili sinirleri Sinir uçlar Res. 9.2 Sinir hücresi 118 Res. 9.1 Sinir sistemin ayrlmas KONU 9 Fakat uyartlar merkezi sinir sistemine tayan duyu nöronlarnn dendritleri ise sadece tek bir yerde dallanr. Bu dendritlerin reseptör ya da uyart alc görevleri vardr. Bu durum görme ve duyma duyu organlarnda görülür. Nöritler miyelin denilen, sinir telinin korunmasn salayan bir ya tabakas ile örtülüdür. Çevresel sinir sisteminde miyelin , van klf denilen, özel hücrelerden olumu peltemsi bir örtüyle örtülmütür. van klf bir bütün oluturduu zaman hücreler arsnda küçük boluklar oluur. Sinir uyartlarnn iletme hznda önemli rolü olan bu küçük boluklara düüm ( nodüsler ) denir. Miyelin ile örtülü sinirlere beyaz sinirler denir. Bunlar beynin ve omuriliin ak maddesinde bulunurlar. Dendritler ve sinir hücrelerin gövdesi miyelin ile örtülü deildirler. Bunlar omuriliin boz maddesinde bulunurlar. Çevresel sinir sistemindeki nöronlarn görevi, daima MSS’e veya MSS’den uyartlar almak ve tamaktr. Uyartlar aldklar yerden, beyin ve omurilie kadar tayan nöronlara senzör yada duyu nöronlar denir. Uyartlar beyinden kaslara ve salg bezlerine tayan sinir hücrelerine motor nöronlar denir. Motor nöronuyla uyartlan kas ve salg bezleri gibi organlar efektör organlardr. Sinir hücresinin özellikleri Sinir hücreleri, ortamda veya organizmada meydana gelen en küçük deiikliklere tepki verme özelliine sahiptir. Sinir hücresinin bu özellii duyarllk olarak bilinir. Sinir hücresinin ald uyarty çok hzl bir ekilde hücreden hücreye aktararak belirli yere veya merkeze gönderir. Sinir hücresinin yapt bu ie iletim denir. Sinir hücresinde uyartlarn iletimi her zaman tek yönde olur. Uyart dendritlerden girer hücre gövdesinden geçerek aksona doru ilerler. Bir sinir hücresinden baka bir sinir hücresine uyartnn iletilmesini salayan yap sinaps olarak bilinir. Sinirler Sinirler, sinir hücrelerinden olumu ve dtan zarla örtülü olan demetlerdir. Merkezi sinir sistemin dnda yerlemilerdir. Merkezi sinir sisteminde sinirler, uyartlar beyin ve beyinden geri tayan demetler olutururlar. Eer sinirlerde sadece duyu nöronlar varsa bunlara duyu sinirleri denir. Sadece motor nöronlar varsa motor sinirleri grubuna girer. Fakat sinirlerde hem motor hemde duyu nöronlar bulunursa bunlara karma sinirler denir. Omurilikten çkan veya omurilie giren bütün sinirler karma sinirlerdir. Res. 9.4 iki sinir hücresinin birletii yer sinaps 119 KONU 9 OMURLK Omurilik, omurgann omurlarndan oluan omurga kanalnda bulunur. Omurilik ip eklindededir ve uzunluu 45 cm’dir. Omurilie enine kesit yaplrsa, onun yapsn görebiliriz (res. 9.5). Bununla, ortasnda boz madde ve onun etrafnda ise ak madde yerlemi olduu görülür. Boz madde, ön ve arka çkntlar ( boynuzlar) oluturarak açk kanatl kelebek görüntüsü oluturur. Boz maddenin ortasnda beyin svs ile dolu olan küçük kanal – merkez kanal bulunur. Omurilik kanal omurilik Omurilik siniri Omuriliin görevleri Omurilik, omurilik sinirleri ve beyin arasndaki ba oluturur. Ayn zamanda re@eks diye adlandrlan basit cevaplarn alnd yerdir. Omuriliin görevleri üç gruba ayrlr: 1. Duyu (senzor) uyartlarn beyine kadar iletmek. 2. Motor uyartlarn beyinden, kas ve salg bezlerine kadar iletmek. 3. Reeks faliyetleri. Re@eks, uyartlara basit, hzl ve otomatik olarak cevap verir. Çok az sayda nöronla gerçekleir. Res. 9.5 Omurilik Biliyormusun, gözümüzün önüne cisim geldiinde gözümüz neden krpar? Omurilik sinirleri 31 çift omurilik siniri vardr. Her bir sinir boz maddenin iki boynuzu yardmyla omurilie balanr. Boz maddenin arka boynuzlar yaknnda, arka boynuz gangliyonu diye adlandrlan kalnlam ksm bulunur. Gangliyon, merkez sinir sisteminin dnda yerlemi olan sinir hücreleri gövdelerinin toplamdr. Duyu sinir telleri bu gangliyonun gövdesinden geçer. Arka boynuzlarn duyu nöronlar ve ön boynuzlarn motor nöronlar gangliyonlarda birleirler ve ordan karma sinirler olarak devam ederler. Bu sinirler iskelet kaslarna ve salg bezlerine kadar uzanrlar. Unutma : Tüm omurilik sinirleri karma sinirlerdir. Reeks yay Uyartnn olumas ve sinir sisteminin uyartya cevap vermesine kadar oluan yola reeks yay denir. (res. 9.6). Re@eks yayn oluturan bölümler unlardr: 1. Reseptör – dendrit yada baz reseptör hücrenin uc ksm, uyarty alan özel duyu organlarnda olduu gibi. 120 KONU 9 2. Senzör nöron – uyartlar MSS’ ne ileten hücre. 3. Merkez nöron – MSS’de hücre veya hücreler. 4. Motor nöron – MSS’den uzaa uyartlar tayan hücre. 5. Efektör – gelen uyartya cevap veren MSS’nin dndaki kas yada salg bezi. Ackm isen ve güzel yemek kokusu alrsan veya Ak madde Boz maddenin sadece baz yemek türü düünürsen az boluunda arka boyn uzlar tükürük salgs artmaya balayacaktr. Meydana gelen Boz madde bu olay açklayabilir misin? Re@eksler atrsz veya kendiliinden gelen ve artl Merkez kanal veya kazanlm olabilirler. artsz olan re@eksler hzldr, belli uyartlara otomatik cevap verirler, onlarn genel görevi ise korumaktr. Örnein: göz Boz kapaklarn krpmak, haprmak, öksürmek, yutmak, maddenin ön süt emmek ve benzeri. artl re@eksler, sinir sisteminin Kark sinir boynuzlar belli bölümünün uzun yllar süren etkinlikleri sonucu Motor siniri (4) meydana gelir. Daha dorusu insann örenebilecei Efektör- uyartya her ey. Örnein: okumak, yazmak, yüzmek, bisiklet cevap veren kas (5) sürmek ve benzeri. Bundan sonra, bu re@eksi meydana getiren etkinlik durursa, zamanla bu re@eks de kaybolur. Deri reseptörü (1) artl re@eksin tipik örneklerinden biri örenmektir, özellikle yabanc dil örenmek. Eer insan yabanc dil örenirse, zamanla ayn dili kullanmazsa, örenilen Res 9.6 Reeks yay kelimeler unutulur. Önun için unutmayn, örenilenleri zaman zaman tekrar ediniz! Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti nsan vucudunda bütün organlarn çalmasn sinir sistemi kontrol ve koordine eder. Sinir sistemi merkezi ve çevresel sinir sistemine ayrlr. Sinir sistemin temel yap birimi sinir hücresi – nöron’dur. Nöron, gövde, ksa uzantlar – dendritler ve uzun uzant – akson dan olumutur. Bunun uyarlma ve iletim özellikleri vardr. lettikleri uyartlara göre sinir hücreleri senzör ve motor hücreler olarak ayrlrlar. Sinirler, sinir hücrelerinin oluturduu sinir telleridir. Sinirler, senzör, motor ve kark sinirlere ayrlr. Omurilik, omurga kanalnda yerlemitir. MSS ve vucut çevresi arasndaki ilikiyi salar. Omuriliin görevleri üç gruba ayrlabilir: Senzör uyartlarn tanmas, motor uyartlarn tanmas ve re@eks etkinlikleri. Kendi bilgini dene 1. Sinir sisteminin temel görevi nedir? 2. Sinir sistemi nasl ayrlmtr? 3. u terimleri açkla: nöron, miyelin, gangliyon ve van klf. 4. Sinir uyarts nedir? 6. Kark sinir nedir? Birkaç örnek say. 7. Re@eks yay ksmlarn say. 8. Omurilik nerede yerlemitir, nasl görünür, onun görevi nedir? 9. Omurilik zedelenirse hangi bozukluklar meydana gelir? 121 KONU 9 DERS 2 BEYN - GÖREVLER Beynin esas bölümleri Beyin kafatasnn içini tamamen doldurur, zarlarla ve svyla kapldr. Ayn zamanda kafatas kemikleri ile korunmutur. Beyin farkl bölgelere ayrlabilir (res. 9.7): 1. Büyük beyin, beynin en büyük bölümüdür. Büyük beyin uzunlanmasna derin bir yarkla sa ve sol hemisfer denen yarm küreye bölünmütür. 2. Ara beyin, beyin yarm küreleri ve beyin sap arasndaki bölümdür. Bunun yapsnda talamus ve hipotalamus bulunur. 3. Beyin sap, büyük beyin ve omurilik arasndaki badr. Beyin sapnn üst ksmnda orta beyin bulunur. Onun altnda, beynin alt ksmnda düz bir parça olarak omurilik soan bulunur. 4. Küçük beyin (beyincik), beyin yarm kürelerinin arka ksmlarnn altnda bulunur. Beyin sap, büyük beyin ve omurilik ile baldr. Büyük beyin kabuunun bölgeleri Yan lob Aln lobu Ard kafa lobu akak lobu Büyük beyin Beyin köprüsü Ara beyin Orta beyin Omurilik soan Küçük beyin Res. 9.7. Beynin temel bölümleri Beyin ve omurilik zarlar Beyin ve omurilik ba dokusundan olumu üç zarla örtülmütür. D zar sert bir zardr. Bu zar en kaln, en kuvvetli olan zardr ve kafatas kemiklerine yapktr. Orta zar örümcek ana benzer zardr. 122 E KONU 9 En alttaki zar yumuak olup beynin ve omuriliin sinir dokusunu örter. (res 9.8.). Kafatas kemikleri Örümcek as zar Sert zar Yumuak zar Beyin svs Beyin svs, beyin ve omuriliin etrafn çevreleyen saydam bir svdr. Bu svnn görevi beyin dokusunu farkl sarsntlardan korumaktr. Ayn zamanda, bu sv beyin hücrelerine besin maddelerini götürüp onlardan zararl maddeleri alr. Beyin svs, beyin karnc diye adlandrlan beynin dört boluunda üretilir. Eer beyin svsnn akm engellenirse bu sv toplanp beyin dokusuna basnç yapar ve onu zedelemi olabilir. Res. 9.8 beyin zarlar ve beyin svsnn akm BEYNN AYRILMASI BÜYÜK BEYN Beyin yarm küreleri Her beyin yarm küresi dört loba ayrlmtr. Bu loblar örtülmü olduklar kafatas kemiklerine göre adlandrlrlar. Aln, yan kafa, akak ve ardkafa bölümleri vardr. (res. 9.7). Her yarm kürenin derininde, beynin yüzeyinden görünmeyen küçük olan beinci lop da bulunur. Beyin yarm kürelerinin d sinir dokusunda büyük beynin kabuunu oluturan boz madde bulunur. Büyük beyin kabuunun çok sayda girinti ve çkntlar vardr. Beyin yarm kürelerinin iç ksmnda büyük miktarda ak madde ve boz maddeden yaplm birkaç kütle bulunur. Ak maddenin en önemli ba beyin gövdesidir, bu sa ve sol yarm küreyi birbirine balar. Beyin yarm kürelerinin derin iç ksmnda bulunan, boz madde kütlelerinden oluan bölgelere bazal gangliyonlar denir. Bu nöron gruplar vucut hareketlerinin ve yüz ifadesinin düzenlenmesinde yardmc olurlar. Büyük beyin kabuunun görevleri Büyük beynin kabuk ksmna çok sayda uyart tanp incelenir. Beyinde hafza denen fenomen yardmyla çok sayda bilgi toplanr. Ayn zamanda beyin kabuunda inceleme, deerlendirme ve düünme olaylar için de yer vardr. Bilinçli kir deitirme ve istemli hareketlerin kontrolü de büyük beyin kabuu tarafndan olur. Beyin farkl bölümleriyle koordine hareketlerin kontrolünde de yer alr. Bu faliyetleri kontrol eden merkezler beyin kabuunun belli loblarnda bulunur. Aln lobunda, hareketleri kontrol eden motor bölgesi bulunur. Bu bölümde konumay salayan önemli merkezler de bulunur. 123 KONU 9 Yan kafa lobunda, deriden gelen dokunma, ar, ve s gibi uyartlar inceleyen senzör bölgesi bulunur. Burada mesafe, büyüklük ve ekil deerlendirilmesi yapan merkez de bulunur. akak lobu, kulaktan gelen uyartlar deerlendiren iitme merkezi bulunur. Koku alma merkezi, koku duyularn deerlendirir. Ard kafa lobunda, gözlerden gelen uyartlar inceleyen görme merkezi bulunur. Beyin kabuunda bulunan birçok merkez arasnda fonksiyonel ballk vardr. nsann uyarty alabilmesi, inceleyebilmesi, uyartlara sözlü veya yazl cevap verebilmesi ve ayn zamanda dokunmak (dokunma uyarts) ve dier duyu uyartlarna cevap verebilmesi için birçok nöronun beraber çalmas gereklidir. letiimi konuma ve yazmakla salayabilme yetenei beyin kabuundaki merkezlerin beraber çaltklarn gösteren en ilginç örnektir. Bu bölgelerin gelimesi ve ihtiyaçlar örenme sürecinin eklenmesiyle kapatlr. ARA BEYN Arabeyin, beyin yarm küreleri ve beyin sap arasnda bulunur. Ara beynin yapsnda talamus ve hipotalamus bulunur. Talamusun görevi dtan gelen uyartlar sn@andrarak dorudan büyük beyin kabuundaki bölgelere iletmektir. Hipotalamus, talamusun altnda bulunur. Burada vucut scakln, su dengesini, uyumay, itah ve korku ve acma gibi duygular kontrol eden merkezler bulunur. Otonom sinir sistemi ve hipoz de hipotalamusun kontrolü altndadr. Hipotalamus kalbin çalmasnda, kan damarlar duvarlarnn daralp gevemesinde, hormonlarn salglanmasnda ve baka görevlerde etkisi vardr. Hipotalamus Talamus Res. 9.9 Ara beyin BEYN SAPI Beyin sapn, orta beyin ve omurilik soan oluturur. Bu bölümler, büyük beyin ve ara beyni omurilik ile balar. Orta beyin, büyük beynin ortasnda yerleip beyin sapnn üst ksmn oluturur. Beyin yarm kürelerinde sakl olan boz madde dört bölümden olumutur. Bu dört bölüm görme ve duyma merkezleridir. Omurilik soan, orta beyin ve omurilik arasnda bulunan beynin bir ksmdr. Burada ak madde dta, boz madde ise içte bulunur. Boz maddede hayati merkezleri oluturan hücre gruplar bulunur. Burada bulunan hayati merkezler unlardr: solunum merkezi, kalbin çalmasn ve kan damarlarnn daralp gevemesini yani kan basncn kontrol eden merkezler. Omurilik soannda haprma, öksürme, yutma v.b. gibi re@eks olaylarn kontrol eden merkezler de bulunur. Beyin sapnn bu ksmnda büyük beyin ve ara beyin arasnda uzanan sinirlerin çaprazlanmas olur. Böylece sa yarm küreden gelen sinirler ve vücudun sol bölümüne gider ve tersi. 124 KONU 9 KÜÇÜK BEYN (BEYNCK) Küçük beyin üç bölüme ayrlmtr: orta bölüm veya solucan ve iki yan yarm küre. Büyük beyinde olduu gibi burada da boz madde dta, ak madde ise içte bulunur. Küçük beyinin görevleri unlardr: vucuttaki iskelet kaslarnn koordinasyonunu salar, kalkarken, yürürken ve otururken dengeyi korur, ayn öyle çok duygusal etkinliklerde de kas tonusunu salar v.b. Kafatas ya da ba sinirleri Beyinden çkan 12 çift kafatas sinirleri vardr. Kafatas sinirleri u uyartlarn tanmasnda görev alrlar: - Özel duyu uyartlar, koku, tad, görme ve iitme gibi; - Genel duyu uyartlar, ar, dokunma, scaklk, derin kas duyarll, basnç ve denge; - tor uyartlar, iskelet kaslarnn istemli kontrolü sonucudur. - ç motor uyartlar, salg bezlerini ve istemsiz çalan ( kalp kas ve düz kaslar ) kaslar kontrol eder. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Beyin ve omurilik üç zarla sarldr. Onlar da unlardr: d zar – sert zar, orta zar – örümcek as zar ve iç zar – yumuak zar. Bu zarlar arasndan beyin svs hareket eder. Beyin svsnn görevi beyin dokusunu koruma ve beyin hücrelerini besin maddeleriyle beslemektir. Beyin, büyük beyin, ara beyin, beyin sap ve küçük beyinden olumutur. Beyin sap ise orta beyin ve omurilik soanndan olumutur. Büyük beynin yüzeyi çok sayda merkezi olan boz madde kabuuyla örtülüdür. ç tarafnda ise ak madde bulunur. Arabeyin talamus ve hipotalamusa ayrlmtr. Omurilik soannda hayat merkezleri – kalbin çalmas ve solunum merkezi yerlemitir. Küçük beyinde denge merkezleri yerlemitir. Kendi bilgini dene 1. Aada verilen kavramlar arasndaki fark açkla: . akson - dendrit, b. Boz madde – ak madde, c. duyu - motor, ç. nöron – sinir teli. 2. Beynin esas bölümlerini, isimlerini ve bulunduklar yerleri say ve onlarn temel görevlerini ksaca açkla. 3. Beyin ve omurilik zarlarnn görevleri hangileridir? 4. Beyin svsnn görevi nedir? 5. Ara beyin nasl ayrlmtr ve onun görevi nedir? 6. Termoregulasyon merkezi nerede yerlemitir? 7. Beyin sap kaç bölüme ayrlmtr ve onlar hangileridir? 125 KONU 9 DERS 3 OTONOM - VEJETATF SNR SSTEM Otonom sinir sisteminin bölümleri Kalp, akcierler ve mide gibi iç organlarnda beyin ve omurilie uyart tayan sinirler olmasna ramen, bunlarn çalmas her zaman isteimiz dndadr. Beyin merkezlerinden gelen duyu uyartlar cevap olarak re@ekse dönüürler. ç organlarn tümünün çalmas sinir sistemin özel bölümü olan otonom sinir sistemi ( OSS ) denilen sistem tarafndan kontrol edilir. Otonom sinir sistemi sempatik ve parasempatik ksmlara ayrlr. Sempatik sinir sistemi, omuriliin iki tarafnda yerlemi, aralarnda bal olan iki sra gangliyondan olumutur. Gangliyonlar daha ksa olan sinir telleriyle omurilie, daha uzun sinir telleriyle ise iç organlara baldr. Parasempatik sinir sistemi organlarda veya organlarn yaknlarnda yerlemi olan gangliyonlardan olumutur. Parasempatik gangliyonlar ksa sinir telleriyle iç organlarna baldr. Daha uzun sinir telleri omuriliin kuyruk bölümüne ya da merkezlerle omurilik soanna veya orta beyine giderler. Res. 9.10 kalbin çalmasn sempatik ve parasempatik sinirler ayarlar Otonom sinir sisteminin görevleri Otonom sinir sistemi salg bezlerinin, boru eklindeki organlar ve kan damarlarnda bulunan düz kaslarn ve kalp kaslarnn çalmasn düzenler. Bu çalmalar otomatik olarak iletilirler. Düzeni salanlan bölümlerdeki deiimler sonucu uyart oluur ve uyartya cevap verilir. Vucuttaki organlarn çou hem sempatik hem de parasempatik uyartlar alrlar. Bu iki sistemin belli organlardaki etkisi birbirine zttr. Eer sempatik uyart belli bir organn çalmasn hzlandrrsa, o zaman parasempatik uyart çalmay yavalatrr, ve tersi. Tablo 9.1’de bu iki sistemin baz görevleri verilmitir. 126 KONU 9 blo 9.1 Sempatik ve parasempatik sisteminin belli organlardaki etkileri Efekör Göz bebekleri Kalp Akcier bronlar drar kesesi skelet kaslarnda kan damarlar Solunum sistemi Sindirim sistemi Sempatik Parasempatik geniletir hzlandrr geniletir gevetir geniletir daraltr yavalatr daraltr kaslr daraltr geniletir geniletir daraltr daraltr SNR SSTEMNN BAKIMI, HJYEN VE KORUNMASI Artk biliyorsun ki sinir sisteminin, organlar ve bütün organizmay koordine etme, kontrol etme ve ayarlama görevi vardr. Hücreler kendi görevlerini yerine getirebilmeleri için büyük miktarda enerji kullanrlar. Sinir hücrelerinin, ayn zamanda sinir sisteminin düzgün çalabilmesi için, her türlü zararl etki eden ve belirli düzensizlikler meydana getiren ve hastalk yapabilen etkilerden kaçnlmas gerekir. Uzun süreli zihinsel ve ziksel çalmalardan sonra sinir sisteminde bütün insanlarda ayn olmayan yorulma meydana gelir. Bundan dolay her insan kendi ziksel ve zihinsel yetenekleri hakknda bilgiye sahip olmaldr ve buna göre çalma ve dinlenme zamanlarn ayarlamas gerekir. Yorgun olan sinir sistemi uykuyla en güzel dinlenir. Uyku ritmik olarak tekrar edilir ve organizma için gerekli olan dinlenmeyi salar. Organizmann dinlenebilmesi için yetikinler 8 saat uyku yapmalar gerekir, daha gençlerde bu süre ise daha fazla olmas lazm. Uyku esnasnda, organizma dinlenirken sinir hücreleri gün içerisinde harcadklar enerji madelerini yeniler ve tamamlarlar. Uyku rahat olmaldr. Dardan gelen hiçbir türlü etki ve uyart uykunun bozulmasna sebep olmamaldr. Sinir sisteminin düzgün çalabilmesi için en erken çocukluk yalardan bakm yaplmas gerekir. Çocuklarda deiik kolay oyunlar ve bilmecelerle, müzik dinleme ve geziler yardmyla rahatlama duygusunu gelitirmek gerekir. Sral vücut etkinlikleri sayesinde bütün organlarn, bununla beraber sinir sisteminin düzgün çalmas salanr. Baz maddeler sinir sistemine zararl etki yaparlar. Büyük bir kesim insan sigara ve alkol tiryakisidir, fakat ne yazk ki son zamanlarda gün geçtikçe farkl uyuturucu çeitleri kullanan tiryakiler de ortaya çkmaktadr. Alkol bütün iç organlara, özellikle karaciere zararl etki yapmakla birlikte sinir sistemini de etkiler. Alkol, sinir uyartlarnn iletim yeteneini azaltr, bundan ötürü alkol alm insanda hareketlerin yavalamas görülür. Bundan dolay alkol almam bir insanla kyaslanrsa çok daha yava reaksiyon verdii görülür. Zamanla alkol tiryakileri, alkol bamls olur, bu da alkolizim hastalnn olumasna yol açar. Az miktarda uyuturucu kullanmnn yanltc ho etkisi vardr, bununla beraber yanltc memnuniyet duygusu yaratr. Organizma, uyuturucuya çok çabuk ve kolay alr ve her seferinde miktarn artrlmasn ister, bu da organizma için büyük bir tehlike tekil eder. Bu ekilde zamanla organizma 127 KONU 9 uyuturucu bamls olur. Uyuturucu yava yava fakat kesin olarak sinir hücrelerini öldürür. Sinir hücrelerinden baka, belli sinir merkezlerini yani tüm sinir sistemini yok eder. Her hangi bir eyden korktuunda hangi deiiklikler meydana gelir? Neden, açklamaya çal? nsan olumsuz bir haber ald anda nasl tepki verir? Ar ziksel ve psikolojik yüklenmeler sonucu meydana gelen baz deiiklikler, organizmay bask altna alr, bu durum stres olarak bilinir. Organizmann devaml stres (ar sinir, korku ve benzer) altnda hareket etmesi organlarn çalsmasnda çok sayda bozukluklar meydana getirir. Sinir sisteminin hastalklar ve zedelenmeleri Menenjit – beyin zarnn iltihaplanmasdr ve en fazla bakterilerden meydana gelir. Eer zamannda gerekli önlemler alnmazsa, iltihaplanma beyin kabuuna da geçebilir ve orada belirli merkezleri zedeleyebilir. Beyin kanamas – beyin kabuunda baz atardamarn tkanmas sonucunda damar patlamas meydana gelebilir. Bu ekilde kan beyin dokularna dalr ve baz beyin merkezlerini zedeleyebilir. Omurilik zedelenmeleri omurilikte omurgalarn krlmas ve yerinden oynamas sonucu zedelenme meydana gelir. Beyinde ve omurilikte sinir dokular yenilenmezler. Bundan dolay omurilikte meydana gelen zedelenmeler uyartlarn yolunun kesilmesine neden olur, bununla beraber omuriliin zedelenme yerinin altnda bulunan bütün kaslara giden uyartlar durur ve felç meydana gelir. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Bütün iç organlarnn çalmasn kontrol eden sinir sisteminin özel ksm olan otonom sinir sistemi, sempatik ve parasempatik sinirlerden oluur. Bu iki bölüm birbirine zt olarak çalrlar, biri hzlandnda, dieri yavalar ve tersi. Sinir sistemine uyku, açk havada gezi, düzenli spor yapma ve zihinsel ve ziksel çalmalar olumlu etki ederler. Stres,alkol, sigara kullanm ve esrar sinir sistemine zararl etki ederler. Kendi bilgini dene 1. 2. 3. 4. 5. 6. 128 OSS’nin görevi nedir? Sempatik ve parasempatik sinirler nasl çalr? Birkaç örnek say. Yorgun insan psikolojik ve ziksel olarak nasl dinlenir? Alkol ve esrarn zararl etkisinden birkaç örnek say. Stres nedir ve nasl en iyi ekilde kaçnabiliriz? Menenjit nedir ve nasl tedavi edilir? KONU 9 KISA ÖÜTLER -Sinir sistemine olumlu etki edenler: uyku, temiz havada kalmak, düzenli spor yapmak ve düzenli yaama biçimi -Stres, uyuturucu, alkol ve tütün sinir sistemine olumsuz etki eder - Fiziksel ve psikolojik etkinlilere ait günlük plan yap ve onlara uy -Düzenli spor yap -Serbest zamann temiz havada gezerek dinlenmek için kullan -Gerçeklerle yaamay ören ve rahatla -Ebeveyinlerinle kendi problemlerini payla -Uyuturucu ve alkol kullanma, onlar sinir sistemini zedeler 1. ETKNLK Sinir dokusundan hazr preparati mikroskopta inceleme ARAÇ VE GEREÇLER: mikroskop, sinir hazr preparat, defter ve kalem. 1. Preparat mikroskoba koy ve büyük objektivde sinir hücrelerini bul. 2. Sinir hücresi çiz ve gördüün bölümleri iaretle. 3. Ödevini güzel ileyip ilemediini öretmeninde kontrol et. 2. ETKNLK Omurilik incelenmesi ARAÇ VE GEREÇLER: evcil hayvan omurilii, iki cisim cam, alkol, mikroskop, neter, defter ve kalem 1. Bir parça omurilik al, 10 – 15 dakika alkol içine koy sertleene kadar bekle ve sonra incele. 2. Neterle enine ince bir kesit al ve lam üzerine yerletir. 3. Lamelle lamn üzerini kapat ve bu ekilde hazrlanm preparat mikroskop altna yerletir ve omuruliin yapsn incele. 3.ETKNLK Omurilik incelenmesi ARAÇ VE GEREÇLER: piliç aya, neter ve büyüteç. 1. Bacak sinirine gelene kadar neterle eti kemikten ayr. 2. Büyüteçle bacak sinirini incele. 129 KONU 9 4.ETKNLK Kurbaa reekslerini incele. ARAÇ VE GEREÇLER: sa kurbaa, stand, tuz asidi yada ine, neter, cmbz, defter ve kalem. 1. Bana vurulmu olan kurbaann kafatasn ve beynini çkar. 2. Kurbaay standa yerletir ve ineyle yada asitli pamukla uyart gönder. Elde ettiin bilgileri defterine kaydet. 3. Kurbaa ayann bir parçasndan deriyi çek, ayn prosedürü tekrarla. Ne fark ediyorsun? 4. Ondan sonra ince ineyle kurbaann omuriliini kucala ve ayn prosedürü tekrarla. Elde ettiin bilgileri defterine kaydet ve öretmeninde kontrol et. 5. ETKNLK Bacak kasnn reekslerinin incelenmesi ARAÇ VE GEREÇLER: Neurolojik plastik çekiç ve dayanakl sandalye. 1. Bir örenci sandalyeye rahat bir ekilde oturup ayan uzatp diz alt bölümünü serbest brakmas gerekir. 2. Altrmay yapan örenci bir eliyle bacak kasn tutup dier eliyle diz altnda bulunan kas tendonlarna çekiçle haf vurmas gerekir. 3. Ayaklardaki re@eks hzn kyasla. 4. Altrma öretmen kontrolü altnda yaplmas gerekir. 5. Ne farkettiniz açklaynz. 6 ETKNLK Beynin incelenmesi ARAÇ VE GEREÇLER: evcil hayvann beyni, tava, bçak, defter ve kalem. 1. Beyni tavaya koy ve incele. 2. Bçakla beyini iki eit parçaya ayr, incele ve bölümlerini gözetle. 3. Beyni çiz ve ksmlarn belirle. 7 . ETKNLK Sinir dokusundan hazr preparati mikroskopta inceleme ARAÇ VE GEREÇLER: mikroskop, beyin hazr preparat, defter ve kalem. 4. Preparat mikroskoba koy ve büyük objektivde sinir hücrelerini bul. 5. Sinir hücresi çiz ve gördüün bölümleri iaretle. 6. Ödevini güzel ileyip ilemediini öretmeninde kontrol et. 130 KONU 10 DUYULAR Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin: - Duyularn görevlerini ve yap birimlerini açklarabilirsin; - Duyu organlar sisteminin görevini açklayabilirsin; - Özel ve genel duyular fark edebilir ve onlar için örnekler verebilirsin; - Görme ve duyma duyusunun görevini ve yapsn açklayabilirsin; - Kulak bölümlerinden duyma duyusunun nasl geçtiini örenebilirsin; - Vucut yüzeyinde bulunan reseptörlerin görevini örenebilirsin; - Koku alma ve tad alma organlarnn görevlerini açklayabilirsin; - Gereinden fazla uyartlardan korunmay bileceksin. Bu konuda örenecein kavramlar: - duyu - görme duyusu - iitme ve denge duyusu - deride duyular 131 KONU 10 DERS 1 DUYULAR VE DUYU MEKANZMALARI Hatrla: Uyart nedir? D ortamdan gelen uyartlara kar organizma nasl tepki gösterir? Uyartlar neyle alnr? Sinir hücersi hangi ksmlardan olumutur? nsan devaml olarak d ortamla temas halindedir. nsanda deiiklikleri fark eden mekanizmalar bulunur ve bunlara uygun tepkiler gösterir. Yaam ortamndaki deimeler uyartya dönüerek duyu nöronlar yardmyla merkezi sinir sistemine tanr. Uyartlarn çou d ortamdan gelerek organizmann yüzeyine yakn fark edilir. Dierleri ise, iç organlarn uyartlar gibi, iç ortamdan gelirler. Sinir sistemini uyartlar fark eden bu ksmna uyart alc yada reseptör denir. Reseptörler birkaç çeit olabilirler: - Duyu nöronlarn serbest dendritleri, ar reseptörleri olduu gibi; - Deimi uclar ya da organ uclar, dokunma ve scaklk duyu nöronlarnn dendritleri gibi; - Duyu nöronlaryla birlemi olan özel hücreler, gözün a tabakasnda bulunan koni ve çomak hüreleri ve dier özellemi duyu organlarnn reseptörleri olduu gibi. Reseptörlerin dalmn da katarak, duyularn baka ayrlma biçimleri de vardr. Böylece, özel duyu özel organda yerlemitir, genel duyu ise organizmada geni bir ekilde dalmtr. Özel duyular: - Görme – gözde bulunan reseptörler, - Duyma – iç kulakta bulunan reseptörler, - Denge - iç kulakta bulunan reseptörler, - Tad - dildeki reseptörler, - Koku – burun boluunun üst ksmnda bulunan reseptörler. Genel duyular Basnç, scak, souk, ar ve dokunma duyular – deride ve iç organlarnda ve kaslarda, tendonlarda ve eklemlerde durum duyular. Duyu reseptörleri cevap verdikleri uyartlara göre de ayrlabilirler. Termoreseptörler scaklk deiikliklerini fark ederler, fotoreseptörler a cevap verirler, kemoreseptörler kimyasal maddeleri fark ederler. Mekanoreseptörler hareket, kaslma, basnç veya titreimlere, özünde mekanik uyartlar olan duyulara cevap verirler. 132 KONU 10 GENEL DUYULAR ar dokunma souk Genel duyu reseptörleri organizmann bütün ksmlarnda bulunur. Bunlarn bazlar deride yerlemitir. Bunlarn sayesinde d ortamda olan deiiklikleri fark ediyoruz, bazlar ise organizmann içinde yerlemitir. Bu gruba u reseptörler düer: scaklk, soukluk, ar, dokunma, basnç, alan ve denge reseptörleri. (.10.1). Scaklk duyusu scak Res 10.1 Genel duyu reseptörleri basnç nsan organizmasnda, vucudu scaklk etkilerinden koruyabilmek için scaklk deiimleriyle meydana gelen uyartlar alglayabilen reseptörler vardr. Scak ve souu alglayabilen özel reseptörler de vardr. Soukluk reseptörleri epidermisin hemen altnda yerlemilerdir. En youn olarak göüs, srt ve bel bölgesinde dizilmilerdir. Scaklk reseptörleri deride daha derinde yerlemitir. En youn olarak dudaklarda ve yanaklarda bulunurlar. Reseptörler için karakteristik olan özellik onlarn devaml olarak uyarlmas sonucu adaptasyon oluur. Örnek: Elini 40 - 45 scakl olan suya sokarsan bata kendini ho hissetmeyebilirsin. Fakat ksa bir süre içinde bu ho olmayan duygu kaybolur. Scak ve souu alglayan reseptörler, oluan deiimlere çabuk adapte olurlar. Bu olay, ar reseptörleri için geçerli deildir. Dokunma ve basnç duyusu Dokunma reseptörleri küçük elipsoid eklinde cisimciklerdir. Bunlar gerçek deride bulunurlar. Bu reseptörler, en fazla miktarda ayak ve el parmaklarnn uc ksmlarnda bulunurlar. Dudaklar ve dil ucunda da bu reseptörlerden çok sayda vardr. Scaklk reseptörleri gibi, dokunma reseptörleri de meydana gelen deiimlere çok çabuk adapte olurlar. nsan anestezi altnda iken ( örnek: ameliyat esnasnda ) iç organlarndan gelen basnc hissesdebilir. Bu uyartlar alglayabilen reseptörler vucudun iç ksmnda bulunur, bu yüzden bu reseptörlere derin duyu reseptörleri denir. Ar duyusu Negativ d etkenler ya da vucuttaki herhangi bir organn fonksiyonunun bozulmas, organizmann çalmasn büyük ölçüde bozar, bununla beraber onun hayatta kalmasn tehlikeye koyar. Bu etkilerin ve bozukluklarn alglanmas için ar reseptörleri vardr. Bu yüzden bu reseptörlerin koruma görevleri olduu söylenebilir. Bu görevleri yüzünden, bu reseptörlerin vucudun her ksmnda bulunmasna sebeptir. 133 KONU 10 Bunlar deride, kaslarda, eklemlerde, az miktarda iç organlarda da bulunurlar. Bu reseptörler, serbest sinir uclar olarak adlandrlan dallanm sinir telleridir. Alan duyusu Kaslarda, tendonlarda ve eklemlerde yerlemi olan reseptörler, vücut duruunu ve baz ksmlarn dier vücut ksmlarna göre yer deiimleri sonucu oluan uyartlar alglar. Bu reseptörlerden alnan bilgi kaslarn koordinasyonu için gereklidir. Ayn zamanda baz aktiviteler yani yürümek, komak ve dier bileik hareketler için önemlidir. Uyratlar bu reseptörlerden, omurilik yardmyla küçük beyine tanr. ÖZEL DUYU ORGANLARI Tad alma duyusu Tad alma duyusunu, dilin yüzeyindeki reseptörler ve uyartlar büyük beyin kabuunda yerlemi olan tad alma merkezlerine kadar tayan iki sinir oluturur. (res. 10.2). Tad tomurcuklar ya da tad cisimcikleri olarak adlandrlan tad reseptörleri dilin kenarlarnda bulunur. Bu tad cisimciklerinin uyarlmas, sadece az boluunda bulunan maddenin tükürük yardmyla eritilmesinden sonra olur. Dört temel tad alma reseptörleri vardr ve bunlar dilin farkl bölümlerinde bulunurlar. - Tad alma duyusu Ac tadlar Tad tomurcuklar Eki tadlar Tuzlu tadlar Tatl tadlar Res. 10.2 koku ve ted duyular Tatl tadlar, en sk dilin uc ksmnda alglanr. Eki tadlar, dilin yan ksmlarnda bulunan tad cisimcikleri tarafndan alglanr. Tuzlu tadlar, dilin ön ksmyla alglanr. Ac tadlar dilin arka ksmyla alglanr. Koku duyusu Koku reseptörleri, burun boluunun üst ksmn örten koku epitelinde bulunurlar. Koku maddeleri sadece burunun mukoz salgsnda eridikten sonra koku uyartlar gibi etki edebilirler. Koku reseptörlerindeki uyartlar, koku sinirinden geçerek büyük beyin kabuunda yerlemi olan koku merkezine iletilir. Kokunun alglanmas tad duyusuna dorudan baldr, fakat erimi kimyasal maddelerin farkllklar tada kyasen kokuyla daha fazla hissedilir. Besinin kokusu, itah ve sindirim öz sularnn salglanmasn tek etmesi için çok önemlidir. Koku alma duyusunun hatrlama yetenei vardr. Bir defa koklanm parfüm kokusunu, bir daha ki seferde hatrlar. 134 KONU 10 Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti nsan duyularla uyartlar kabul eder ve bu ekilde kendi etrafndaki çevreyi tanr. Her duyunun kendine özel yaps vardr. Reseptörler aldklar uyartlar duyu sinirleri araclyla beyindeki merkezlere gönderir. Orada uyartlar analiz edilir ve bu ekilde biz bilgi elde ederiz. Dal ve yaplarna göre duyular: genel ve özel olarak ayrlrlar. Aldklar uyartlara göre : mekanoreseptörler, kemoreseptörler, termoreseptörler ve fotoreseptörler olarak ayrlrlar. Genel duyu reseptörleri organizmann bütün bölümlerinde bulunurlar. Bu gruba, scak, souk, ar, dokunma, basnç, alan ve denge reseptörleri girer. Koku ve tad alma duyular özel duyulardr. Bunlarla biz kimyasal uyartlar alrz. Kendi bilgini dene 1. Duyu organlarnn görevi nedir? 2. Duyu reseptörü nedir? Birkaç örnek say. 3. Be özel duyuyu say. 4. Alt genel duyuyu say. 5. Tad alma reseptörleri nerede yerlemilerdir? Hangi tad alma uyartlarn alrlar ve nasl? 6. Koku duyusunu açkla. 7. Adaptasyon nedir ve hangi duyularda vardr? 8. Alan ve denge reseptörleri nerede yerlemitirler? 135 KONU 10 DERS 2 GÖZ GÖRME ORGANIDIR nsan bir çift göz sayesinde d ortamdan %80’den fazla izlenim kabul eder. Gözlerde fotoreseptörler yerlemitir. Göz yuvarla ve bölümlerinin korunmas Göz çok narin bir organdr, göz çukurunun duvarlarn oluturan kafatas kemikleri ile korunmutur. Bunlar göz çukurunun arka ksmn korurlar. Göz kapaklar ve kirpikler gözü önden korur, gözya bezleri ise özel bir sv olan gözyan salglarlar – bu sv gözün ön ksmnn kurumasn önler ve ayn zamanda da gözü enfeksiyonlardan ve küçük tehlikeli cisimciklerden korur. Göz, göz çukurlarna alt kasla balanmtr. Bu kaslar gözü göz çukurunda tutarlar ve gözün sola, saa, yukar ve aa hareket etmesini salarlar. Göz çukurunun dibinde, gözün daha kolay hareket etmesini salayan ya dkusu bulunur. Göz yuvarla Göz yuvarlann üç tabakas vardr (res.10.3). D tabakaya göz ak denir ve sert ba dokusundan olumutur. Göz ak, gözün ön ksmnda effaf bir ksm olan saydam tabakay oluturur. Göz yuvarlann ikinci tabakas damar tabakadr. Damarlarla zengin ba dokusundan olumutur. Bu tabaka, gözün iç ksmn karanlk yapan koyu kahve rengindeki pigmentle zengindir. Damar tabaka ön ksmnda siliyar cisime dönüür, buna da iris balanr. ris, göze renk veren pigmentli hücreleri olan kas tellerinden yaplmtr. Bu kaslarn kaslp gevemesiyle irisin merkez açnda bulunan göz bebei denilen yap büyür yada küçülür. risin göze giren ayarlama görevi vardr. Eer klar iddetli ve göz alc ise iris geniler, göz bebei ise küçülür. Eer k çok zayf ise o zaman iris kaslr, göz bebei ise büyür. Siliyar ksm, zil eklinde olup, irisin d kenarlar büyüklüü kadar delii vardr. Bu kaslar göz merceini tutar ve göz uyumu sürecinde onun eklini deitirirler. Göz mercei, temiz, sert, elastik maddeden yaplm olan yuvarlak bir yapdr. Göz mercein iki yüzeyi de d bükeydir. Göz mercei elastik olduu için kalnl deiebilir. Bu deiim, uzak ve yakn cisimleri görebilmemiz için n odaklanmasn salar. Göz yuvarlann ön ksm göz svsyla doludur, bu sv göz mercei ve saydam tabaka arasnda bulunur. En iç tabaka a tabakadr, burada birkaç tabakada yerlemi olan çomak ve koni eklindeki sinir hücreleri bulunur. Bu hücreler a duyarl olan reseptörlerdir. Koni hücreleri iddetli a ve renklere duyarldrlar. En fazla a tabakann arka ksmnda merkez derinlik veya sar leke denilen ksmda grupalnmtrlar. Görebilmemiz için nlarn sar lekeye dümesi gerekir. 136 KONU 10 A tabaka Cams madde göz ak Damar tabaka iris Kornea Mercek Siliyar kas Kör nokta Göz siniri Merkez girinti Gözü hareket ettiren kaslar Göz yuvarlan kesiti Res 10.3 Gözün yaps Çomak hücreleri az a kar duyarldrlar ve az klandrlm ortamda duyuyu alrlar, fakat net resim oluturmazlar. A tabakasnn her tarafna dalmtrlar ve görü alann belirlerler. Sar lekenin altnda göz siniri balar. A tabakada, göz sinirinin balad yere kör nokta denir. `urada ne çomak ekilli ne de koni hücreleri yoktur ve görüntü eer buraya düerse insan göremez. Karanlk bir odaya girdiinde, örnek, sinema salonuna, ksa bir süre hiçbir ey göremezsin. Bu zaman içinde, koni hücreleri etki etmek için adapte olurlar. Bu olaya karanla kar adaptasyon olay denir. Koni ve çomak hücreleri görevlerini a kar duyarl olan pigmentler yardmyla gerçekletirirler. Bu pigmentlerin üretilmesi A vitaminine baldr. Öyleki, besinlerinde A vitamini eksiklii olan insanlarn gözleri karanla zor adapte olurlar, daha dorusu o insanda gece körlüü (tavuk körlüü) vardr. Gözün iç ksm yumuak jelatinimsi maddeyle doluduran, göz yuvarlann yuvarlak eklini salayan madde cams cisimdir. ) b) NASIL GÖRÜYORUZ GÖRÜNTÜNÜN OLUMASI Gözün ön bölümünde saydam, renksiz olan ksmlarndan klar geçer. Bundan sonra onlarda krlma denen deiiklikler oluur. Inlarn krlmas, büyük alandaki n küçük alan olan ve reseptörlerin yerlemi olduu a tabakasna kadar girmesini salar. Nesnelerden geri dönen nlar saydam tabaka, göz bebei, göz mercei ve cams cisimden geçerek sar lekeye düerler. Birçok krlma sonucu sar lekeye düen görüntü küçülmü ve ters dönmütür. Bu k uyartlar göz siniriyle, beyin kabuunun arka ksmndaki görme merkezine kadar iletilir. Orada analiz edilirler ve biz nesnelerin büyüklüü, görünüü, says, rengi ve baka gibi özellikleri hakknda bilgi ediniriz. Res. 10.4 Fotoreseptörler ) Çomak, b) koni 137 KONU 10 Göz zedelenmeleri Saydam tabaka çou defa gözün penceresi olarak bilinir. Sivri nesnelerden veya enfeksiyonlardan meydana gelen zedelenmeler saydam tabakay zedeleyebilir ve bu bölge geçirgenliini kaybeder. Eer böyle zedelenmeler göz bebeininin ( göz bebei – gözün renkli olan bölgesinin merkezinde bulunan delik) merkezinde de oluursa körlük meydana gelebilir. Eer baz cisimcikler göz kapandan gözün içine girerse saydam tabakay uyartrlar. Zedelenme olmamas için profesyonel kiilerden yardm isteyerek yabanc nesnenin çkarlmas gerekir. Görme bozuluklar Yakn görememek, göz yuvarlann ksa olmas ya da göz merceinin yetersiz göz uyumu sonucudur (res. 10.5 b) Böyle durumlarda nlar sar lekenin arkasna düerler. Bundan dolay yakndan baktmz nesneler için net resim oluturamayz. Nesneler net görülebilmeleri için gözden uzak olmalar gerekir. Bu durumlarda konveks (iç bükey) yapl caml gözlüklerin kullanlmas gerekir, bunlar nlarn daha fazla krlmasn salar. ) b) Res. 10.5 Görme bozuklukları Uza görememek skça rastlanan bir baka görme bozukluudur. Bu durumda göz yuvarla çok uzundur, nlar sar lekenin önüne düerler.(res. 10.5. ’ya bak). Uzakta bulunan cisimler net görünmezler, net görünebilmeleri için gözün yaknna getirilmeleri gerekir. Böyle durumlarda konkav (d bükey) mercekli gözlükler kullanlr. Üç tip koni hücresi vardr, bunlar krmz, yeil ve mavi a kar duyarldrlar. Koni hücreleri olmayan insanlarda tamamen renk körlüü ( daltonist ) vardr, tek tip koni hücreleri olmayan insanlarda ise sadece o renk körlüü vardr. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Görme duyusu sayesinde insan d ortamdan %80’den fazla izlenim kabul eder. Göz, yardmc ksmlar ve göz yuvarlandan olumutur. Yardmc ksmlar unlardr: kalar, kirpikler, göz kapaklar, d göz kaslar ve göz ya bezleri. Temel bölüm olan göz yuvarla üç tabakadan olumutur, onlar da: göz ak, damar tabaka ve a tabakadr. A tabakada görme reseptörleri, çomak ve koni ekilli hücreler yerlemitir. Göz bozukluklar yakn ve uza görememektir. Kendi bilgini dene 1. Gözün temel ksmlar hangileridir? 2. Inlarn dardan gözün a tabakasna kadar olan geçiini açkla. 3. Göz merceinin görevi nedir? 4. Gözde hangi reseptörler vardr ve nasl ayrlrlar? 5. Göz uyumu nedir? Örnekle açkla. 6. Nesneleri görebilmemiz için, nlar gözün hangi bölümüne dümesi gerekir? 7. Inlar kör noktaya düerse ne olur? 8. Göz kusurlarn açkla. 138 KONU 10 DERS 3 KULAK, DUYMA VE DENGE ORGANIDIR nsanda duyma ve denge duyularnn yerletii bir çif kulak vardr. Duyma duyularyla biz farkl ses uyartlarn ayrt edebiliriz, denge duyular ise organizmann dengesini tutabilmesini salar. Kulak üç ksma ayrlabilir: d, orta ve iç kulak (.10.6) Yarmdaire kanallar akak kemii Örs D kulak Duyma siniri Salyangoz Çekiç Kulak kepçesi davul Üzengi Östaki borusu D iitme kanal Res. 10.6 kulan yaps Yutak Kulan d ksm kulak kepçesiyle balar. Onun görevi, ses dalgalarn kulaa doru yöneltmektir. Bunun devamnda 2,5 cm uzunluundaki d kulak yolu bulunur. Bu yolu örten deri çok incedir, yolun ilk bölümünde özel ya bezleri bulunur. Duyma kanaln sonunda kulak zar ya da kulak davulu bulunur. Bu zar d duyma kanal ve orta kulak boluu arasndaki snr oluturur. Orta kulak Orta kulak küçük, yatay eklinde bulunan ve havayla dolu olan bir boluktur. Bu bolukta üç duyma kemikçii vardr, bu kemikçikler insan vucudunda en küçük olan kemikçiklerdir. Bu duyma kemikçikleri, kulak zarndan gelen ses titreimlerini daha güçlü olarak iletebilmeleri için birbirine baldrlar. Birinci kemikçik olan çekiç, sap ile kulak zarna baldr. Bu kemikçiin dier bir ksm, örs denilen ikinci kemikçikle baldr. Üçüncü kemikçiin yuvarlak ekli vardr ve üzengi adn alr. Bu kemikçik, örs kemikçii ve iç kulan balangç yeri olan oval pencerenin zaryla baldr. Östaki borusu yutak ile orta kula balayan borudur. Bu boru açktr ve devaml olarak kulak zarnn her iki tarafndaki hava basncn dengeler. ç kulak Kulan en bileik ve en önemli bölümüdür. Birbirinden ayr olan üç bölümden olumutur. Kulan kemik lavirinti de denilen bu bölümü üç ksmdan olumutur. lk ksm dalz, oval pencerenin hemen ardnda bulunur. kinci ksma salyangoz denir. 139 KONU 10 Üçüncü ksm ise iki torbaca bal olan yarm daire kanallarndan olumutur. Her üç ksmda perilenf denen sv vardr. Salyangoz kemikten olumu bir borudur ve salyangoz evceine benzer yaps vardr. Salyangozun içi endolenf denen bir svyla doludur. Korti organ olarak adlandrlan duyma organnda, duyma sinirinin hücreleriyle bal olan reseptörler bulunur. Bu organ salyangozun iç ksmnda yerlemitir. Sesin olumas Ses dalgalar d iitme yolundan girip kulak zarnda titreimler oluturur. Böyle titreim kulak kemikleriyle güçlenir ve dalgal hareket etmeye balayan perilenfe kadar aktarlr. Perilenn bu dalgal hareketleri endolenfe aktarlr ve onunda dalgalar eklinde hareket etmesini etkiler. Daha sonra endolefteki bu dalgal hareketler reseptör hücrelerinde bulunan ince siller tarafndan kaydedilir, bunlar hareketleri duyma uyartlarna çevirme yeteneine sahiptirler. Bu duyma uyartlar sinir hücrelerinden büyük beyin kabuuna tanr. Yarm daire kanallar Torba Denge duyusu ç kulakta, yarm daire kanallarnda ve onlarn torbacklarnda (res. 10.7), vücut duruunun deimesiyle oluan uyartlar alan reseptörler bulunur. Denge duyusu reseptörleri silli hücrelerdir ve kristallerin yardmyla uyarlrlar. Ban her hareketi kristallerin hareketlenmesine sebep olur. Kristaller ise kendi tarafnda olan reseptörleri uyarrlar. Torbacklarda bulunan sinir telleri duyma siniriyle balanan bir sinir olutururlar. Duyma salyangozu Res. 10.7 denge reseptörleriyle iç kulak KISA ÖÜTLER - Her hangi bir sorun yoksa bile göz doktoruna gidip sral kontroller yaplmaldr.. -Gözlük kullanman gerekiyorsa mutlaka kullan. -Light – show göz için zararldr, bulant ve ba dönmesine neden olur. -Uzun süre yüksek sesli müzik dinleme. -Disko klüplerinde uzun süre kalmaktan kaçn. 140 KONU 10 Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Kulak, duyma ve denge duyularnn yerletii organdr. Üç ksmdan olumutur: d, orta ve iç kulak. ç kulakta, duyma salyangozunda duyma duyusu yerlemitir, üç yarm daire kanalcnda ise denge duyusu yerlemitir. Kendi bilgini dene 1. 2. 3. 4. 5. Kulak hangi bölümlerden yaplmtr? D kulan görevi nedir? Orta kulaktaki kemikçikler nasl adlandrlr ve onlarn görevi nedir? Duyu reseptörleri nerede , denge resptörleri ise nerede yerlemitirler? Ses dalgalarnn, kulaktaki duyu resptörlerine kadar gidi yolunu açkla. 1. ETKNLK Deride duyularn sralanmasn inceleme ARAÇ VE GEREÇLER: küt uclu metal ine, pergel, buz parças, scaklk kayna (ate), kalem ve milimetrik kat. 1. Avuc içi derine tükenmezle 1x1cm iaret et, milimetrik kat üzerine ayn büyüklükte kare çiz. 2. Küt uclu metal ineyle iaretlediin derideki kareye yava yava dokun. Dokuma duyusunu algladn bölgeleri bul ve milimetrik katta iaret et. 3. Altrmay iledikten sonra ayn altrmay buz parçasyla soutulmu ineyle, az stlm ineyle ve pergel ucuyla tekrarla. 4. Souk, ondan sonra scak ve sonunda ac hissettiin yerleri belirle. Her zaman belli uyarty hissettiin yerlerde milimetrik katta yeni karelerde nokta ile iaret et. 5. Belirlediin noktalar uyart alclardr. Baz noktalar bütün uyartlara cevap verir mi? Uyart alclar nasl sralanmtrlar? En çok hangi uyat alclar vardr? 2. ETKNLK Farkl duyularn incelenmesi ) Snfta bir örencinin gözleri temiz bir bezle balanr. Ondan sonra eline farkl nesneler konulur ( kalem, tükenmez, eprüvet, silgi, ta ve benzeri.), ve ondan elinde ne tuttuunu bilmesi istenir. Onlarn yüzeyi nasldr ve arl nekadardr ( haf, çok haf v.b cevap vermeyle). 141 KONU 10 b) Gözü bal olan örencinin önüne farkl derecelerde stlm suyla dolu üç bardak konulur. Örenciden hangi bardakta souk, hangisinde lk, hangisinde ise scak su bulunur cevap vermesi istenir. c) Gözü bal olan örenciye farkli kokulu maddeler (alkol, parfüm, elma, limon, ta ve benzeri) verilir. Onun, hangi koku hangi maddeye ait olduunu bulma görevi vardr. Benzer altrmalar tad alma duyularn incelemek için de yapabilirsiniz. 3.ETKNLK Görme keskinliinin incelenmesi ARAÇ VE GEREÇLER: u büyüklükteki har@erle ilenmi bir ema (yükseklii ve genilii ayn): I. sra - 6 cm; II. sra -3 cm; III. sra - 1,5 cm; IV. sra - 1 cm; V. sra - 7 mm; 1. lk önce bir gözünle oku, daha sonra dier gözünle, öyleki test etmediin gözün kapal olmas gerekir 2. Okuma 6 m uzaklktan gerçekleir 3. Son sray gerilmeden net görürsen, iyi görme sahibisin demektir 4. ETKNLK Mariot deneyi ARAÇ VE GEREÇLER: iki kat ve çizim malzemesi. 1. Kat sayfasnn bir ucunda kara çember dier ucunda art çiz. 2. Elinle sa gözünü kapat ve kad sol gözüne doru yaklatr. 3. lk anda hem çemberi hem arty göreceksin, fakat bir anda art görü alanndan kaybolup sadece çemberi göreceksin. 4. Hangi sonuca varyorsun? Bir anda neden arty göremiyorsun açklayabilirmisin? Acaba art kör noktaya m dümü, ondan m göremiyorsun? 5. ETKNLK Duyarlln incelenmesi ve selerin tannmas ARAÇ VE GEREÇLER: gözleri kapatmak için balk ve band yaptrc. 1. Oturan bir örencinin gözleri kapatlp farkl sesler yaratlr (konuulur, islk çalnr, fsldanrve benzeri). Örencinin görevi sesin neyden yaratld, nerden geldii ve gücünün nekadar olduunu belirlemesidir. 2. Örencinin kulak kepçeleri bant yaptrcyla arkaya doru yaptrlr ve tekrar farlk yerlerden sesler yaratlr. Örencinin görevi seslerin nerden geldiini belirlemesidir. Bu olayda örencinin çok yanl yaptn göreceksiniz. Ne düünüyorsunuz, bu neden böyledir? 142 KONU 11 HORMONAL DÜZENLEME Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin: - ç salg bezlerini belirleyebilir ve adlandrabilirsin; ç salg bezlerinin organizmadaki süreçlerde düzenleme görevini açklayabilirsin; Bir hormonun salgsn ve onun görevini açklayabilirsin; Bezin foksiyon bozukluunda meydana gelecek sonuçlar açklayabilirsin; ç salg bezleri sistemi strese nasl tepki gösterdiini açklayabilirsin. Bu konuda örenecein kavramlar: - hormonlar, - hormon ayar, - iç salg bezleri. 143 KONU 11 DERS 1 HORMONLAR, HORMONAL VEYA ENDOKRN DÜZENLEME nsan vÜcudundaki bütün bezler iki gruba ayrlr. Birinci gruba d salg bezleri girer. Bu bezler çk kanallaryla kendi ürünlerini belli yerlerde üretirler. kinci grubu kanallar olmayan salg bezleri oluturur. Bu salg bezleri salglarn dorudan kana verirler. Bu salg bezlerine iç salg bezleri veya endokrin bezler denir, bunlar endokrin sistemini olutururlar. Bu bezlerin salgladklar salglara hormonlar denir.(res.11). Endokrin ve sinir sistemi insan organizmasnn bütün görevlerini kontrol ve koordine eder. Bu iki sistemin çalmalar arasnda uyum vardr. Bu koordinasyonu u delillerle görebiliriz, hipozin çalmasn sinir sistemi kontrol eder ve Res. 11 di ve iç salg bezleri tersi, hipozden salglanan hormonlar da dorudan sinir sisteminin çalmasna etki eder. Hormonlarn görevleri epiz hipoz Tiroid bezi timus bezi Böbrek üstü bezleri Pankreas bezi yumurtalk testisler Res 11.1 Temel salg bezleri Hormonlar vücuttaki belli hücrelerin ve organlarn çalmalarn kontrol eden biyolojik maddelerdir. Hormonlar dorudan kana salglanrlar ve kan dolam sistemiyle vucudun tüm bölgelerine tanrlar. Bunlar büyümeyi, metabolizmay, üremeyi ve organizmadaki dier süreçleri düzenler. Hormonlarn bazlar birden fazla dokuya, bazlar ise tek bir dokuya eki ederler. Belli hormonun etkiledii dokuya hedef doku denir. Bu dokuda yerlemi olan hücrelerin hücre zarnda veya sitoplazmasnda hormonlar balayan reseptörler bulunur. Hormonlarn hücreye girmesiyle, hücrenin çalmasn balatr ve hücrede belli proteinlerin sentezini tek eder. Baz hormonlar salglandktan sonra uzun bir süre – iki hafta kadar aktivdirler, dierleri ise etkilerini çabuk gösterip kan dolam sisteminden 10 dakkida içinde atlrlar. Yaplarna göre hormonlar öyle ayrlrlar: - Proteinler, - Steroidler - yalardan oluan hormonlardr. Bunlar böbrek üstü bezlerinin kabuunda ve üreme bezlerinde üretilirler. 144 KONU 11 Hormonlarn düzenlenmesi ç salg bezleri belli miktarda hormon üretirler. Hormonlar, kanla hedef dokuya gelir ve burada etkisini gösterirler, daha dorusu hedef doku faaliyete geçer. Hedef dokunun bu tür faaliyeti iç salg bezinde ters etki yaratr, böylece iç salg bezinin faliyeti azalr, bununla beraber hormon salglanmas da azalr. Bu ekilde iç salg bezlerinin faaliyetinin düzenlenmesine negatif geri dönüümlü balant denir. HPOFZ, GÖREV VE BOZUKLUKLARI ve LH TH AC H TS p kortikosteroidler yumurtalk Göüsler Kemikler, kaslar dokular (tiroid hormonlar) böbreküstü bezi FSH Böbrek STH tin ak l ro FSH ve LH Hipoz, ara beyin altnda ve ince bir sap ile hipotalamusa balanan küçük bir bezdir. Bu salg bezi iki ksma ayrlmtr: ön ve arka lop. Hipoz, temel salg bezi gibi de adlandrlr, çünkü salç ve d uyartlar glad hormonlar dier salg bezlerinin faliyetini hzlandrr ya da yavalatr. Hipoz bezinin ADH Oksitozin ön lobunun çalmas hipotalaHipozin arka mustaki rilizing hormonu yardLobu hipozin ön myla kontrol edilir. (res. 11.2). Göüsler lobu rilizing hormonlar hipoz bezinin Kan dolam oksitozin sistemi ön lobuna yönelir ve onun faaliyeAna rahmi H Tiroid bezi D tini tek eder. A progesteron ojen östr testis testeste ron Res .11.2 Hormonlar hipoz ve hipotalamusa geridönüümlü balantyla etki eder Ön lop hrmonlar Hipozin ön lobundan en bata, dier iç salg bezlerinin çalmasna etki eden çok sayda hormon üretilir. Burada bu hormonlardan bazlarnn etkisini açklayacaz: - Büyüme hormonu veya somatotropin hoprmonu (STH), Organizmada birçok dokuya etki eder, büyüme için kaçnlmaz olan proteinlerin sentezini balatr. Büyüme döneminde bu hormonun yetersizlii varsa, çocuk yeterli büyümez, ksa,cüce kalr. Res. 11.3 normal, dev ve cüce 145 KONU 11 Bu olayn tam tersi, büyüme döneminde bu hormonun fazla salglanmasyla çocuk daha çabuk uzar, daha dorusu dev gibi olmasn salar. Yetikin insanlarda bu hormonun miktar fazla artarsa, o zaman o insanlarn organlarnn: burun, kulaklar, el ve ayak parmaklar, alt çene v.b gibi bölümlerinde göze çarpan büyüme görülür. Bu olaya agromegali denir. (res. 11.3 b). Hipozin ön lobunda bu hormondan baka, dier bezlere etki eden hormonlar da üretilir, özellikle, tiroid bezine, böbrek üstü bezlerine, üreme bezlerine etki eden hormonlar. Ayn öyle süt bezlerinde sütün oluumunu tek eden hormonlar da salglanr. Res. 11.3 b Agromegali Arka lop hormonlar Hipoz bezinin arka lobunda iki tür hormon salglanr. Birincisi böbrek kanallarnda suyun geri emilmesine yardm eder, böylelikle suyun vucuttan atlmasn azaltr. Bu hormon antidiüretik hormon olarak bilinir. kinci hormon ise oksitozin hormonudur, doumdan önce salglanr, rahimdeki kaslarn salglanmasn ve süt bezlerinde sütün olumasn salar. TROD BEZ ç salg bezlerinin en küçüü tiroid bezidir. Bu bez boynun ön bölgesinde yerlemitir (res.11.4). Grtlan her iki tarafnda birer tane yerleen, yan lop diye adlandrlan iki yuvarlak ksm vardr, bunlar birbirine ince eritle baldrlar. Dtan bu salg bezi, ba dokusundan oluan kapsül ile kapaldr. Bu salg bezinden salglanan en önemli hormon tiroksindir. Tiroid hormonlarn görevi, organizmann birçok hücresinde metabolizma sürecini balatmaktr. yod, bu bezlerin hormonlarnn yap bileenidir, bu yüzden organizmaya besin ve suyla yeterli miktarda iyod alnmas gerekir. Tiroksin hormonun yetersizlii çocuklarda düzensiz ziksel geliimine ve zekann gelimemesine neden olur. Bu olaya kretenizim denir. Eer bu hormon yetersizlii yetikin insanlarda ortaya çkarsa, kalp çalmas yavalar, vucut scakl azalr. Böyle insanlarda ziksel ve zihinsel yetenekler azalmaya balar. Tiroid bezinin etkinliinin artmasyla, Res. 11.4 Tiroid bezi 146 KONU 11 daha dorusu tiroid hormonlarnn fazla salglanmasyla Bazed hastal denilen hastalk meydana gelir. Bu hastaln karakteristik belirtileri unlardr: guatr, gözler da doru çkktr, yüz ifadesi tuhaftr, sinir artar, kilo kayb oluur, kalbin çalmas hzlanr, terleme olur, vucut scakl artar, titreme oluur ve metabolizma hzlanr. (res. 11.4 ,b). Res. 11.4 guatr Res. 11.4 b Çkk gözler Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti ç salg bezleri organizmann büyümesine, metabolizmaya, üreme bezlerine etki eder ve sinir sistemi ile beraber büyük sayda fonksiyonu koordine ve kontrol eden hormonlar salglarlar. Beyin bezi hipoz organizmann gelimesine ve dier iç salg bezlerinin çalmasna etki eder Tiroid bezi metabolik süreçlerini kontrol eden hormonlar salglar. Kendi bilgini dene 1.ç salg bezlerin özellikleri nedir ? 2.Hormonlar nasl etki ederler? 3.ç salg bezleri sistemi ve sinir sistemi hangi ekilde baldrlar? 4.Hipozin görevi nedir? 5.Tiroid bezin görevi nedir? 6.ç salg bezlerinin düzensiz çalmas neye yol açar ? 147 KONU 11 DERS 2 PANKREAS, BÖBREK ÜSTÜ BEZLER, ÜREME BEZLER PANKREAS, GÖREV VE BOZUKLUKLARI Pankreas çift görevi olan bir bezdir. D salg bezi olarak, sindirim svs salglar ve bu sv kanallar yardmyla ince barsan balangç bölümüne kadar tanr. ç salg bezi olarak ise belli hücrelerde hormonlar salglar. Pankreasn içinde özellemi hücrelerden oluan küçük adacklar vardr. Bu adacklara langerhans adacklar denir. Bu hücreler pankreasn endokrin bölümünü oluturur ve pankreasn dier bölümünden bamLangerhans sz olarak çalr. Bu adacklarda salglanan adacklar en önemli hormon insulindir. nsülin glikozun hücre zarndan tanRes.11.5 masnda görev alr. Ayn zamanda proteinlePankreas rin sentezi için gereken amino asitlerin hücreye daha fazla tanmasn salar. nsülin kendi etkisiyle kandaki eker miktarn azaltr. Kanda insulin miktarnn artamas, fazla eker miktarnn karacierde depo edilmesini salar. Herhangi bir nedenden dolay pankreas hücrelerinde insulin az miktarda salglanrsa o zaman dokular kandaki ekeri kullanamaz. Bu durumlarda kandaki eker miktar yükselir, daha dorusu eker hastal meydana gelir. Pankreas hücrelerinde salglanan ikinci hormon glukagondur. Bu hormon insulinle beraber kandaki eker seviyesinin düzenlenmesinde görev alr. Kandaki eker miktar azaldnda glukagon, karacierde depolanm olan ekerin kana geçmesini salar. BÖBREK ÜSTÜ BEZLER, GÖREVLER VE BOZUKLUKLARI Kabuk Öz Res. 11.6 Böbrek üstü bezi 148 Böbrek üstü bezleri, böbrein üst ksmnda yerlemi olan iki küçük bezdir. Her bir böbrek üstü bezinin ayr ayr çalan iki bölümü vardr. ç bölüm öz diye adlandrlr, d bölüm ise böbrek üstü bezinin kabuu olarak adlandrlr. KONU 11 Böbrek üstü bezinin öz bölgesinden salglanan hormonlar Böbrek üstü öz bölgesinden hormonlar, sempatik sinir sisteminden gelen uyartlar sonucu salglanr. Salg bezinin bu bölgesinde kimyasal yaps ve faaliyeti benzer olan adrenalin ve noradrenalin hormonlar üretilir. Bu hormonlarn organizmaya birçok etkisi vardr. En önemlileri unlardr: - Kan damarlarndaki kaslar uyararak kan damarlarn daraltr, böylece kan basncn yükselmesine sebep olur; - Karacierde depolanan ekeri glikoza dönütürür; - Kalbin çalmasn hzlandrr; - Organizmadaki hücrelerde metabolizma süreçlerini hzlandrr; - Bronçuklarn duvarlarndaki düz kaslar geveterek onlar geniletir. Bu hormonlar insulinin tersine etki ettikleri için, insulinin miktar azaldnda bunlarn etkisi daha fazla artar. Böbrek üstü bezinin kabuk bölgesinden salglanan hormonlar Böbrek üstü bezinin kabuk bölgesinde, mineral maddelerin ve ekerlerin metabolizma süreçlerini kontrol eden iki temel grup hormon salglanr. Böbrek üstü bezinin kabuk bölgesindeki fonksiyon bozukluklar Adisson hastalna sebep olur. Bu hastaln belirtileri unlardr: kaslarda atro, zay@ama, derideki pigmentasyonun artmas ve organizmadaki mineral ve su dengesinin bozulmas. Böbrek üstü bezinin kabuk bölgesinin fazla etkinlii kuing hastalna sebep olur. Bu durumda imanlk meydana gelir, yüz ovalleir, incelenen deride morluklar belirir, kaslar zay@ar, kemik erimesi ve kandaki eker miktar artar. Res. 1.6 A kuing ÜREME BEZLER, GÖREVLER VE BOZUKLUKLARI Üreme bezleri, diilerde yumurtalklar, erkeklerde ise testislerdir. Bunlar üreme hücrelerini üretmelerinden baka çok önemli iç salg organlardr. Bu organlarda üretilen hormonlar ergenlik çann balangç döneminde ikincil eey özellikleri denilen üreme özelliklerinin gelimesi için gereklidir. Ayn öyle üreme organlarnn bakm ve tamamen gelimesi için gereklidirler. Üreme bezlerinden salglanan en önemli erkek üreme hormonu testesterondur. Bunun etkisi ergenlik çann balangcnda hipoz bezinde salglanan hormonlarn etkisiyle balar. Bu hormon ikincil eey özelliklerinin gelimesini salar. Bu hormonun etkisiyle üreme organlarnn ve üreme bezlerinin gelimesi devam eder, iskelet ve kaslar ekillenir, ses kalnlar, grtlaktaki kkrdakta çknt oluur, sakal ve byklar büyür ve erkeklerin vucudunda daha fazla kllanma meydana gelir. Diilerde, ergenlik çan balangcnda hipoz bezinin etkisiyle dii üreme hormonlar olan östrojen ve progesteron hormonu üretilir. Bu hormonlar diilerde ikincil eey özelliklerinin gelimesinde görev alrlar. Bunlarn etkisiyle iskelet ve kaslar karakteristik olarak geliir, göüsler geliir, ses nazikleir, koltuk altlarnda ve üreme organlarnn etrafnda kllanma görülür. 149 KONU 11 Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Pankreasta üretilen hormonlar kandaki ekeri düzenler. Böbrek üstü bezlerin hormonlar ekerlerin, mineral maddelerin ve proteinlerin metabolizmasnda görev alrlar. Üreme bezleri, eeysel hücrelerin olgunlamasnda, üreme organlarnn gelimesinde ve ikincil eey özelliklerin belirlenmesinde etki eden üreme hormonlar salglar. Hormonlarn salgsnn artmas veya azalmas çok sayda bozukluklarn ve hastalklarn meydana gelmesine neden olur. Kendi bilgini dene 1.Pankreasta hangi hormonlar salglanr ve onlar nasl etki ederler? 2.Böbrek üstü bezlerinin kabuk ve öz bölgesinde hangi hormonlar salglanr ve nasl etki ederler? 3.Testisleri hangi hormonlar oluturur ve onlar nasl etki ederler? 4.kincil erkek eey özellikleri hangileridir? 5.Yumurtalklar hangi hormonlar oluturur ve onlar nasl etki ederler? 6.kincil dii eey özellikleri hangileridir? lediimiz bezlerden mada organizmada hormon salglayan baka dokular da vardr. Pratiroid bezi – tiroid bezinin üstünde yerlemi iki çift küçük bezlerdir. Bu bezlerin hormonlar kalsiyum metabolizmasnn ayarlarlanmasnda görev alrlar. Paratiroid hormonu, kemik dokusundan kalsiyumun kana geçmesini salayarak, kandaki kalsiyum miktarn yükseltir. Timus bezi, göüs kafesinin üst ksmnda, kalbin üstünde yerlemitir. Bakln geliiminde önemli görevi vardr. Epiz, orta beynin arkasnda yerleen yass koni eklinde küçük bir bezdir. Epiz genellikle geceleyin melatonin hormonunu üretir, gündüz ise k olduu zaman bu hormonun üretilmesi daha yavatr. Böbreklerde oksijen miktar azaldnda eritropoetin hormonu üretilmeye balar, bu hormon kemik iliinde eritrositlerin daha fazla üretilmesini salar. Plasenta, hamilelik döneminde birkaç hormon salglar. Bu hormonlar rahim tabakalarnda deimeler meydana getirir, ondan sonra ise hamilelik esnasnda süt bezlerini laktasiyon dönemine hazrlar. 150 KONU 11 Tablo 12.1 Büyük iç salg bezleri ve onlarn hormonlar Salgi bezi Hormon Temel görevleri Hipozin ön lobu Büyüme hormonu Organizmadaki tüm dokularn büyümesini salar Dier iç salg bezlerinin hormon üretmesini salar Böbrek kanallarnda suyun geri emilimini, rahim kaslarnn kaslmasn ve göüslerden süt akmasn salar Hipozin arka lobu Tiroid bezi Tiroid hormonlar Metabolizmay hzlandrr, ziksel ve zihinsel yetenekleri arttrr, normal büyümeyi salar Böbrek üstü bezi – öz bölgesi Adrenalin, noradrenalin Kan basncn yükseltir ve kalbin çalmasn hzlandrr, sempatik sinir sisteminin uyarlmasyla hücreleri aktive eder Karbonhidratlarn, proteinlerin ve yalarn metabolzmasna etki eder, stres annda aktivdir. Mineral maddelerin ve su dengesinin metabolizmasnda yardmc olur. Böbrek üstü bezi – kabuk bölgesi Pankreas – Langerhans adacklar Testisler (Er bezi) Yumurtalklar nsulin Glikozun metabolizmasnda görev alr, kandaki ekeri kontrol eder Glukagon Karacierden glikozun serbestlemesini salar, bu ekilde kandaki eker seviyesini yükseltir Testesteron Üreme organlarnn ( testis, penis, v.b) büyümesini ve gelimesini salar, ikincil eey özelliklerin gelimesini salar Östrojen progesteron Birincil eey organlarn (rahim ve yumurta kanallar) büyümesini ve ikincil eey özelliklerin gelimesini salar, hamileliin bakmnda yardmc olur 151 152 KONU 12 NSANDA ÜREME Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin: - unlar tanyabilir ve sayabilirsin: cinsiyet, erkek ve dii üreme organlarn, erkek ve dii üreme bezlerini; - Erkek ve dii bireylerde ikincil eey özelliklerini sayabilirsin; - Erkek ve dii üreme bezlerini ve döllenmi üreme hücrelerini acklayabilirsin; - Embriyonal ve postembriyonal gelimedeki etaplar tanyabilirsin; - Üreme bezleri, üreme ürünleri, embriyonal geliim evreleri, erkek ve dii üreme organlarn hastalklarn kyaslayabilirsin; - Kontasepsiyon nedir, kontrasepsiyon metodlar ve onlarn önemi nedir tanmlayabilirsin; - Aile planlanmasn ve sorumluluk sahibi ebeveyinleri destekleyebilirsin; - Cinsel yollarla bulaan hastalklarn önlemini,, belirtilerini ve risklerini tanyabilmek. Bu konuda örenecein kavramlar: - cinsiyet, üreme organlar, üreme ürünkleri, cinsel iliki, kadnda cinsel döngü, aile planlamas, kontrasepsiyon, dölleme, hamilelik, embriyonel gelime, cinsel hastalklar 153 KONU 12 DERS 1 NSANIN CNSEL ÖZELLKLER (PRMER VE SEKONDER), ÜREME ORGANLARI VII. snftan hatrlayalm 1. Kaç tür üreme vardr? 2. Hangi üremeye eeyli üreme diyoruz? 3. Erkek ve dii üreme hücreleri nasl adlandrlr? 4. nsanda üreme bezlerinin görevi nedir? 5. Üreme hormonlarnn görevi nedir ve ne zaman salglanmaya balar? NSANIN CNSEL ÖZELLKLER Erkek veya dii eey organlarnn, yapsyla ve görevleriyle varoluu birincil (pimer) eeysel özelliklerini oluturur. Ergenlik çann balangcnda hipoz hormonlarnn salgsnn artmasyla üreme bezlerinde bulunan üreme hücrelerinin olgunlamas balar. Ayn zamanda üreme bezlerinin hormonlarnn etkisiyle erkeklerde ve diilerde belirli özellikler gelimeye balar, bunlar ikincil(sekonder) eey özellikleridir. Üreme bezlerinin etkinliinin balangcndan zihinsel ve ziksel olgunlamaya kadar geçen süreye ergenlik dönemi denir. Ergenlik döneminde ikincil eey özelliklerin yan sra ayn öyle cinsel organlarn büyümesi ve gelimesi de sona erer. Erkek ve dii bireylerde üreme organlar sistemi iç döllenme ve emriyonun iç geliimi için uyum salamlardr. Dii üreme organlarnda, embriyon kendi geliimi esnasnda her türlü d etkenden iyi korunmutur. ÜREME ORGANLARI Erkek ve dii bireylerde üreme organlar farkl olmalarna ramen, her iki cinsiyette bunlar iki gruba ayrlabilirler: temel ve yardmc üreme organlar. Temel organlar unlardr: gonadlar ya da üreme bezleri. Bunlar üreme hücrelerini ve hormonlar üretirler. Erkek üreme bezlerine, erbezi veya testis denir. `unlarda erkek üreme hücreleri spermatozoidler üretilir. Dii üreme hücrelerine yumurtalk ya da ovarium denir. `unlarda dii üreme hücresi olan yumurta hücresi üretilir. Yardmc organlar kanallar oluturur, bu kanallardan birleme amaçl üreme hücreleri geçer. Erkek üreme sistemi Erkek üreme organlarn erbezleri, epididim, prostat bezi, sperm kanal ve d idrar kanalyla beraber penis oluturur. 154 KONU 12 Erbezleri veya testisler Erkek üreme organlar, er bezleri vücudun d ksmnda, bacak aras skrotum denilen kese içinde yerlemitir. Er bezlerinin yumurta ekli vardr. Dokunun iç ksm spermatozoitlerin üretildii çok sayda örülmü yarbükülmü kanalcklardan olumutur. Bu kanalcklarda her gün milyonlarca spermatozoid üretilir. Her er bezlerin iç ksmndan spermatozoitleri epididimise tayan kanalcklar balar. Geçici olarak kaldklar epididimiste, üreme hücreleri olgunlar ve hareket özelliini kazanrlar. Epididimisten sperm kanal geçer. Bu kanal karn boluundan geçerek d idrar kanalyla balanr. Bunlar prostat bezi gövdesinden geçer. Prostat idrar kesesi ardnda bulunan bezdir ve sperm svs denilen svy üretir. Sperm, spermatozoit ve organizmada oluan çeitli salglarn karmdr. Salglar, spermatozoitlerin beslenmesini ve hareketliliini salar. Böylece spermatozoidler yumurta hücrelerine daha kolay tanp onlar döllerler. Sperm idrar kanalna atlr. Erkeklerde idrar kanalnn iki görevi vardr: idrar, idrar kesesinden tanmas ve üreme hücrelerinin salglaryla birlikte darya atlmas. Spermin, dii bireylerin doum kanalna atlmasna ejakülasyon denir. Bu olay, penis denilen erkek üreme organyla olur, buradan idrar kanalnn en uzun ksm geçer. Penis süngerimsi dokudan olumutur. Bunda çok sayda kan için boluklar vardr, bu boluklar organ geveme durumunda iken ksmen botur. Kanla dolduu zaman büyür, sertleir ve cinsel ilikiyi salar. Penis büyük ve sert olduu zaman, ereksiyon durumunda olduu söylenir. Biliyor musun? Penis ve skrotum erkeklerin d üreme organlardr. prostat düz basak sperm kanal idrar kanal seminal veziküller penis ejaüulator kanal sünger dokusu dericik Penis ba anüs delii salg bezi skrotum epididim testis edep kemii res. 12.1 erkek üreme sistemin yaps 155 KONU 12 Spermatozoitler Spermatozoitler mikroskobik yapda çok hareketli hücrelerdir. Ortalama bir ejakulasyonda en az 200 milyon spermatozoid vardr. Spermatozoitin büyük çekirdeinin oval eklinde ba, boynu ve uzun kuyruu vardr. Kuyruun yardmyla spermal svda yüzerler. Banda, apka eklinde enzim içeren örtüsü vardr. Bu enzimler spermatozoitin yumurta hücresine girmesine yardm eder. Ejakülasyon srasnda spermatozoitlerin hepsinden sadece biri yumurta hücresini döller. Dier spermatozoitler ise birkaç saatten üç güne kadar yaarlar. Ba Boyun balk çekir mitokondriler Orta ksm kuyruk Res 12.2 Spermatozoit Dii üreme sistemi Dii üreme organlar karn boluunun alt ksmnda, pelviste yerlemitirler ve u ksmlardan olumutur: yumurtalklar, yumurta kanallar, ana rahmi, vajina ve iki çift dudak içeren vulva, klitoris (bzr) ve dier bal yaplar. Yumurtalklar veya ovaryumlar Diilerde, yumurta hücreleri olarak adlandrlan üreme hücreleri, iki yumurtalkta üretilirler. Yumurtalklar, badem eklinde, küçük, yass, oval yapdadr. çlerinde yumurta hücreleri olgunlar. Yumurta hücrelerinin olgunlama süreci hücrelerin snfsal gruplamasyla balar. Gruplam bu hücrelerin içi svyla doludur. Bu hücrelere yumurta folikülleri veya graf folikülleri denir. Yumurta hücresi olgunlatnda graf folikülü parçalanr, yumurta hücresi yumurtaln yüzeyinden atlarak en yakn yumurta kanalna doru hareker eder. Foliküllerin yrtlmas ve olgunlam Yumurta hücresi yumurta hücresinin atlmas olayna ovüyumurta Spermatozoid lasyon (yumurtlama) denir. Yumurta hücresinin Döllenme yeri Her ay erikin kadn bireylerde birkaç yolu uzantlar yumurta kanal yumurta hücresi olgunlar, ana rahim uzantlar fakat genelde sadece bir tane atlr. Olgunlaan yumurta hücresi atldktan sonyumurta hücresi gelien folikül ra, folikül, hormon salglayan sar cisim Yan ba denilen youn salg bezi kütlesine dönüür. sar cisim yerlemi embriyon Yumurta kanallar iki kanalldr, olgunlam folikül boyun ana rahim bunlardan biri yumurtalklarn birinin spermatozoit yolu gövdesi yaknlnda, dieri ise öteki yumurtakanal ln yaknlnda bulunur. Bunlar 12,5 vajina kvrmlar cm uzunluunda küçük kas borucuklardr. salg bezi Bu kanallar yardmyla yumurta hücresi yumurtalktan ana rahmine kadar hareket eder. Ovülasyon esnasnda yumurta hücreleri sv hareketi yardmyla yumurta kanalRes 12.3 larna geçerler. Dii üreme sistemin yaps 156 KONU 12 Bu sv yumurta kanallarnn uclarnda yerlemi olan küçük püsküllü uzantlar tarafndan üretilir. Yumurta hücrelerinin, yumurta kanallarndaki hareketi, yumurta kanallarnn iç tabakasnda bulunan siller yardmyla gerçekleir. Yumurta hücresinin, yumurta kanalndan geçerek ana rahmine ulamas yaklak be gün sürer. Yumurta hücreleri yumurta kanalndan hareket ederek ana rahmine ularlar. Ana rahmi armut eklinde, kaslardan olumu bir organdr. Daha geni ksm ana rahim cismi olarak adlandrlr, daha alt ve dar ksm ise ana rahim boynu olarak adlandrlr. Ana rahmin boynu vajinaya kadar uzanr. Vajina doum kanalnn en alt ksmdr ve vucut dna doru açlr. Ana rahmin iç tabakas endometriyum denen özel epitel tabakadr. Endometriyuma döllenmi yumurta hücresi gömülür, yumurta hücresi döllenmemi ise menstruasyonla dar atlr. Vajina deliinin üst ve her iki tarafnda mukoz salglayan bezler bulunur, bu bezler vajinay devaml nemlendirir. Menstüuasyon(Adet) döngüsü Menstrüasyon (adet) döngüsü diilerde bütün verimlilik dönemi esnasnda sürer ( hamilelik dönemi hariç), ve elli yalar cvarnda durur. O zaman klimakteryum dönemi balar. Klimakteryum, menstrüasyon döngüsünün durduu dönemdir. Bu dönemde üreme bezlerinin görevleri yavaça durur. Menstrüasyon döngüsünün süresi salkl bir kadnda 22 – 45 gün aras deiebilir, fakat ortalama olarak 28 gün sürer. Her döngünün balangcnda hipoz ve yumurtalk hormonlarnn etkisiyle, yumurtalklarda yumurta hücreleri bulunan yumurta folikülleri gelimeye balar. Buna paralel olarak hormonlarn etkisiyle endometriyumda belirli deiiklikler meydana gelir. Yumurta hücresi olgunlatnda, folikül yrtlr, ovülasyon olur ve yumurta kanalnda hareket etmeye balar. Folikülün bulunduu yerde hormon salglayan sar cisim oluur. Yumurta hücresi yumurta kanalnda hareket ederken ana rahmin endometriyum tabakas döllenmi yumurta hücresini kabul etmeye hazrlanr. Eer yumurta hücresi yumurta kanalndan geçii srasnda döllenmemi ise 2 – 3 güne kadar ölür ve parçalanr. Menstrüasyon öncesi Menstrüasyon Menstrüasyon sonras Ayn öyle sar cisim de parçalanmaya balar, onunla beraber hormonlarn miktar da azalr. Bütün bunlar endometriyumun parçalanmasna neden olur. Bu iç tabakada menstrüasyon döngüsü Endometriyum yada menstüuasyon diye adlandrlan kanama meydana gelir. Kanama ortalama olarak 2 – 6 gün sürer. yumurtalk Yumurta Yan ba Menstrüasyon döngüsü bitDoum kanal kanal meden önce yeni hücreleAna rahmi rin büyümesiyle, endometAna rahmi Boyun riyum yenilenmeye balar. Res. 12.4 menstruasyon (adet) döngüsü esnasnda ana rahmi duvarnda deiiklikler 157 KONU 12 Yumurtalklarda salglanan hormonlar ayn zamanda kontrasepsiyonda ( doum kontrolü) temel hormonal metod gibi de kullanlr. Bu ekilde hipozden FSH ve LH’n salglanmalarn durduran hormonlar üretilir, öyle ki bu hormonlarn etkisi menstrüasyon döngüsünü etkiler, ovülasyonu ise etkilemez. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Erkek veya dii eey organlarnn yapsyla ve görevleriyle varoluu birincil eeysel özelliklerini oluturur. Ergenlik dönemi esnasnda üreme bezlerinin hormonlarnn etkisiyle erkeklerde ve diilerde belirli özellikler gelimeye balar, bunlar ikincil eey özellikleridir. Üreme bezlerinin etkinliinin balangcndan zihinsel ve ziksel olgunlamaya kadar geçen süreye ergenlik dönemi denir. Erkek ve dii üreme organlar, üreme bezleri veya gonadlar ve kanallardan olumutur. Kanallar üreme hücrelerinin tanp birlemesine yarar. Erkek üreme bezleri, er bezleri ya da testis olarak adlandrlr. Bunlarda erkek üreme hücreleri olan spermatozoitler oluur. Dii üreme bezleri yumurtalk ya da ovariyum olarak adlandrlr. Bunlarda dii üreme hücresi olan yumurta hücresi oluur. Menstruasyon döngüsü dii bireylerde bütün verimlilik dönemi esnasnda sürer ( hamilelik dönemi hariç), ve elli yalar cvarnda durur. O zaman klimakteriyum (adetten kesilme) dönemi balar. Kendi bilgini dene 1.Primer ve sekonder eey özelliklerini açkla. 2.Erkek üreme sisteminin bütün bölümlerini say ve onlarn görevlerini açkla. 3.Dii üreme sisteminin en önemli bölümlerini say ve onlarn görevlerini açkla 4.Ovülasyon sürecini açkla. 5.Menstrüasyon döngüsünü açkla. 158 KONU 12 DERS 2 DÖLLENME, HAMLELK VE EMBRYONAL GELME Döllenme erkek ve dii üreme hücresinin birlemesi sürecidir. Bu süreçte döllenmi yumurta hücresi – zigot meydana gelir, bununla yeni bireyin embriyonal geliimi balar. Hamilelik, yumurta hücresinin döllenmesiyle balar, bebein domasyla biter. Hamilelik dönemi gibi bilinen 38 – haftalk gelime süresi içinde, yeni insan vucudunun tüm dokular, tek bir döllenmi yumurta hücresinden oluur. Hamilelikte, annede olduu gibi karnnda tad bebekte de birçok deiimler olur. Döllenme ve hamileliin balanmas Cinsel iliki, ejakülasyon esnasnda, dii birey vajinasna çok sayda spermatozoit atlr. Bu spermatozoitler hareket ederler, bunlardan bazlar ana rahmine ve yumurta kanalna doru yönelirler. Eer yumurta kanalnda olgunlam yumurta hücresi varsa, çok sayda spermatozoid onun etrafna toplanrlar. Enzimler kullanarak bunlar yumurta hücresinin zarn eritirler. Orada bulunan spermatozoitlerden yanlz biri hücre zarndan geçip, yumurta hücresini döller. Bu durumda spermatozoidin ve yumurta hücresinin çekirdekleri birleir ve döllenmi yumurta hücresi veya zigot elde edilir. Erkek ve dii üreme hücresinin birlemesi yumurta kanalnn üçte birinin balangç ksmnda olur. Bu ekilde tekrar kromozom says 46 olan tek bir hücre elde edilir. Zigot yumurta kanalnda hareket ederek bölünmeye balar, böylece hücrelerin says devaml artar ve morula denilen bir hücre küresi elde edilir. Bu embriyonun balangcn ifade eder. Morula ana rahmine geldiinde, oraya tutunarak gömülür. Ana rahmin kalnlam endometrium tabakasna morulann gömülme sürecine inplantasyon denir. Ana rahmine gömülmesiyle hücrelerin bölünme süreci devam eder. Dölün ilk sekiz haftasndaki geliim dönemine embriyon denir. Bu dönem içinde vucudun tüm sistemleri oluur. Kalp ve beyin ilk gelien organlardr. Kalp ve kan damarlar ikinci haftada oluur, kalbin ilk at ise dördüncü haftada olur. Embriyonun geliimiyle paralel olarak, ana rahmin duvarn örten d hücreler ve annenin kan damarlar, yuvarlak eklinde kan ve villüslerle dolu olan ve plasenta denen bir organ olutururlar. Üçüncü aydan sonra embriyon fetüs olarak adlandrlr. Hamileliin üçüncü ayndan balayarak douma kadarki dönem içinde ana rahminde bulunan canl varlk için fetüs terimi kullanlr. Fetüs gelimi olan plasentaya, daha sonra göbek kordonuna dönüen bir doku yardmyla balanr. Bu kordonun plasentadan fetüse kan tayan iki atardamar ve fetüsten plasentaya kan tayan bir toplar damar vardr. Göbek kordonu ve plasenta yardmyla dölün kan dolam ve annenin kan dolam arasnda ba kurulur. Böylece döl bütün gerekli maddeleri alr, gerekli olmayan ve zararl maddeler ise annenin kan dolamna döner. Fetüsü amniyon kesesi veya amniyon svs sarar. Bu kese temiz bir svyla doludur ve fetüs bu sv içinde yüzer ve serbest geliir. Bu dönem içerisinde fetüs geliir, organ sistemleri de geliir. En hzl geliim ikinci üç ayda (4-6 ayda) olur. 159 KONU 12 Bu dönemde çocuun ilk hareketleri de hissedilir, kkrdak doku ise kemik dokusuyla deiir. 6 – 9 aya kadar geçen sürede fetüs tamamen geliir ve doum için hazrlanr. Göbek kordonu Plasenta 6 hafta 28. gün 8 hafta Göbek kordonu Res. 12.5 embriyondan fetusun gelimesi 5 ay Res.12.6 Fetüsun ana rahmindeki durumu Embriyon tayan kadna hamile kadn denilir. Hamilelik dönemi, yumurta hücresinin döllenmesinden douma kadar 280 gün, daha dorusu 40 hafta sürer. Gelimede olan fetusun gereksinmelerini gidermek için anne organizmas belli deiiklikler tar. Öyleki kalp daha hzl çalr, akcierler daha fazla miktarda oksijen salar, böbrekler daha aktifdir ve ayn zamanda annenin daha fazla besine ihtiyac vardr. Bu dönemde annenin kendini korumas gerekir, bununla beraber çocuu da sarsntlardan ve enfeksiyonlardan korumas gerekir. Çocuun düzgün geliebilmesi için annenin sigara kullanmamas ve alkollü içkiler almamas gerekir. Ayn öyle anne doktora danmadan deiik ilaçlar kullanmamas gerekir. Hamilelik döneminde, hamile kadn ar tuzlu besinler yememelidir ve devaml olarak kan tahlillerini, kan basncn ve idrar tahlillerini kontrol etmelidir. Hamilelik döneminde, hamile kadn ar iler yapmamal, ar olmayan ziksel etkinlikler ve temiz havada geziler yapmaldr. Döllenmeyle birlikte ve embriyonun geliimiyle kadnn süt bezlerinde ya da göüslerinde belli deiiklikler de oluur. Bunlar doumdan sonra bebein beslenmesini salamak için ekillendirilmitir ve laktasyon döneminde süt salglarlar. Oluan süt, meme ucunda birleen süt kanallaryla tanr. Daha fazla bilmen için Süt bezleri, ergenlik döneminde gelimeye balar, fakat hamileliin sonuna kadar çalmazlar. Hipozin ön lobundan salglanan prolaktin hormonu süt bezlerinin salg hücrelerini uyarr. Süt bezlerinin ilk salgladklar youn olmayan sv kolostrumdur. Sütün salglanmas bir kaç gün sonra balar ve birkaç ay sürebilir. Bu süre çocuun sütü emme için kulland kadar sürebilir. Bebein emmesiyle memede oluan uyarlar, hipozin arka bölümünden oksitosinin. 160 KONU 12 Bebein emmesiyle memede oluan uyarlar, hipozin arka bölümünden oksitosinin salglanmasn salar. Bu hormon sütün akmasn salar. Embriyonun douma kadar gelime dönemine embriyonal geliim denir. Fetüsün ana rahminden çkma sürecine doum denir. Doum esnasnda bastrmayla bebek doum kanalyla ana rahminden çkar. Doumdan hemen sonra göbek kordonunun kesilmesiyle bebein ve annenin arasndaki ba kopar. lk alamayla bebek soluk alr, bununla beraber bamsz büyüme ve gelimesini balatr. lk emmeyle bebekte sindirim organlar çalmaya balar. Bebek bamsz hayata balamasna ramen, yine de anneye ihtiyaç duyar. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Döllenme erkek ve dii üreme hücresinin birlemesi sürecidir. Bu süreçte döllenmi yumurta hücresi – zigot meydana gelir, bununla yeni bireyin embriyonal geliimi balar. Bu yumurta kanalnn ilk üçte birlik bölümünde gerçeklesir. Hamilelik yumurta hücresinin döllenmesiyle balar, doumla biter. 38 hafta sürer. Bu dönem içinde döl ana rahminde geliir ve büyür. Dölün en hzl büyüme ve gelimesi 4 – 6 aylarda olur. Plasenta (dölei), dölü anneyle balayan organdr. Bunun araclyla döl gereken maddeleri anne organizmasndan alr. Hamilelik döneminde, hamile kadn hijiyen kurallarna uymas gerekir. Ayn ekilde dolün zedelenmemesi ve hastalanmamas için annenin düzenli beslenmesi gerekir. Kendi bilgini dene 1. Döllenme nedir? 2. Döllenme hangi dii üreme organlarnda gerçekleir? 3. Döllenmi yumurta hücresinin ana rahmi duvarna yerlemesi süreci nasl adlandrlr? 4. Zigot, embriyon ve fetus nedir? Açkla. 5. Hamileliin hangi döneminde fetüs en hzl geliir? 161 KONU 12 DERS 3 NSANIN DOUMDAN SONRA GELM Doumla beraber, yeni birey, bebek, bamsz hayat sürmeye balar. Doumdan sonra büyüme ve gelime sürecine postembriyonal geliim denir. Çocuk bamsz olarak yeni bir hayata balam olsa bile yine de anneye ihtiyac vardr. Bebein düzgün büyümesi ve gelimesi için ilk birkaç ay çok önemlidir. Bu dönemde bebein hijyeninin salanmas için özel bakma ihtiyac vardr. Hijyenin salanmasya baz hastalklarn olumas için bütün olanaklar yok edilir. Ayn öyle düzgün beslenme bebein geliimine etki eder. Bebek ilk aylarda anne sütünü emerek beslenir. Bundan dolay anne proteinlerle, vitaminlerle ve mineral maddeleriyle zengin olan besinlerle beslenmelidir. Üçüncü aydan sonra ki dönemde bebee yavaça proteinlerle, vitaminlerle ve minerallerle zengin olan bebek mamalar verilmelidir. Bebein ilk dileri beinci ve altnc aylar arasnda çkar. Sekizinci aydan sonra Res. 12.7 bebein organizmas güçlenir ve yürümek için istek gösterir. Birinci yaa geldiinde bebek artk ayaklar üzerinde durmaya balar ve ilk admlarn atar. Kendi geliiminin ilk senesinde, baz bulac hastalklardan korunabilmek için çocuun belli sayda a almas gerekir. Birinci yandan dördüncü yana kadar geçen süre içinde çocuk kendinden emin olup yürür, konuur ve deiik oyunlara ilgi gösterir. Gelecek Res. 12.8 dönemde çocuk kiisel hijyen aklkanlklarn edinmesi gerekir, hangi ileri yapabilir, hangilerini yapamaz örenmelidir, daha dorusu sraya alr ve ne yapp yapamayacan örenir. Çocuun okula gitmesi daha önceden edindii olumlu alkanlklarn devam etmesine olanak salayacaktr. Ayn öyle çocuun okula gitmesiyle, daha ileride düzgün büyüme ve gelimesine olanak salayacak olan yeni bilgiler, düünceler ve yetenekler kazanacaktr. Ergenlik çann balangcna çocuun hazrlkl olmas gerekir. Ergenlik nedir, neyin sonucunda meydana gelir ve hangi deiiklikler oluur bilmelidir. Ebeveyinlerle konumalar bu Res. 12.9 dönemde meydana gelen psikozik deiikliklerin düzgün atlatlmasnda yardmc olacaktr. Bu dönemde dier cinsten olan bireylere kar ilk sempati ve ak hisleri doar. Bu dönemde oluan hassasiyetten dolay, düzgün psikolojik geliim amacyla, Res. 12.10 162 KONU 12 çocuklarn hem ebeveyinlerinden hem de kendilerinin yakn çevresinde bulunanlar tarafndan anlay görmeleri ve tam destek almalar gerekir. Onsekiz yandan sonra zihinsel ve ziksel olgunluk birbiriyle örtüür. Gençler olgunlar ve bamsz hayat yaamaya hazr hale gelirler. Bu dönemde organizma aile kurmaya ve kendi velilik sorumluluklarn yerine getirmeye hazrdr. Olgunlam insanlar belli ölçü ve kriterler sayesinde kendine uygun e seçebilirler. Seçtikleri uygun elerle düzgün evlilikler yapabilirler. Böyle insanlar salkl nesiller yetitirme yeteneine sahiptirler. Normal hamilelik, daha dorusu soyunun düzgün büyüme ve gelimesi için en uygun anne ya 25-28 arasnda olduunu da anmamz gerekir. Ottuz yalarndan sonra hamilelik hem anne hem de bebek hayat için tehlikeyi arttrr. Aile Aile, temeli evlilik olan bir toplumsal gruptur. Bu, erkek, kadn ve çocuklardan olumutur. Bireyler arasnda eitlik ve çocuklara kar fazla ilgi göstermek aile özelliklerini yanstr. Ailenin rolü, soyu oluturup ona bakmak, biyolojik ve duygusal gereksinimleri karlamak, gençleri öretmek, arkadalk ilikilerini, maddi ihtiyaçlarn ve hayat artlarn karlamaktr. Psikolojik salk ailenin hayat için çok önemli bir arttr. Çocuklarn öretiminde, ebeveyinlerin doru ve düzgün davran çok önemli faktörlerdendir. Ebeveyinler her açdan çocuklar için örnek tekil eder, bu da çocuklarn ilerdeki hayatna yansr. Çocuun sosyal ve duygusal olgunlamas için aile içinde uyumun olmas çok büyük anlam tar. Aile planlamas Evlilik için olgunlam kii, aile planlamas yapabilme tutumu da var demektir. Aile planlanmas, çocuk says seçiminde özgür olmak demektir. Aile planlanmas, ailenin salna, gelimesine ve refahna etki eder. Kontrasepsiyon (Doum kontrolü) Zamanndan önce cinsel ilikilerde bulunmak gençlerde çok sayda problemler yaratr. Bundan ötürü, özellikle gençlerde istenmeyen hamileliklerden korunmak için zamannda iyi düünmek gerekir. En iyi korunma sonuçlar kontraseptif malzemelerinin kullanlmasyla elde edilir. Hamileliin zorunlu olarak durdurulmas – kürtaj, kadnn hem psikolojik hem de ziksel sal için zararldr. Ayn öyle kürtajdan sonra kadn steril – verimsiz kalabilir. Yumurta hücresinin döllenmesini ve onun endometriyuma gömülmesini engelleyen yapay metodlarn kullanlmasna kotrasepsiyon denir. Günümüzde kullanlan çok sayda metod vardr. Onlardan bazlaryla aada verilmi olan tabloda tanacaksn. Res. 12.11 163 KONU 12 Tablo 12.1 kullanlan temel kontraseptif (doum kontrolu) metodlar, onlarn öncelik ve yetersizlikleri ksaca açklanmtr. Liste, metodlarn etki derecesine göre kabaca yaplmtr. ^ablo 12.1 Günümüzde kullanlan temel kontraseptif metodlar Metod Açklama Öncelii Cerrahi yolla Yumurta kanallarnn ve sperm kanallarnn balanmas Gametleri tayan kanallarn kesilmesi, gametlerin tanmas engellenir Hormonal Hormonlarn kullanlmas Doum haplarla kontrol edilir Östrojen ve progesteron Koruma çok etkilidir, veya sadece progesteron gereken hazrlk bir hap eklinde verilir, dakikadan daha azdr ovulasyonu engeller sabetli doum kontrol Her üç ayda bir yaplan yapay progesteron inesi ovülasyonu engeller Etkili metod, kimyasal ve mekanik deimeler yoktur Eksiklii Hamile kalma yetenei büsbütün kaybolur, cerahi sorunlar seyrek görülür. Kötü etkilerle istenmeyen belirtilerin meydana gelmesi stenmeyen belirtilerin 4 aya kadar etkili koruma meydana gelmesi, düzensiz menstruasiyon Engeller Nakletmek ile doum kontrolü Sentetik progesteron deri altna yumurtlamay Gelecek be yl içinde engellemek için hamilelikten korunma yerletirilir. Erkek prezervati Klf penise geçirilerek spermin akmasn engeller Kullanm kolaydr, zyolojik deimeler olmaz, ADS yaylmasndan korur. Cinsel ilikiden önce yerletirilmesi gerekir, kayabilir veya kopabilir. Kadn prezervativi Klf çevreleyen bölgenin yüzeyine geçirilir Kolay yerletirilir; ADS yaylmasndan korur Erkek prezervativinden daha esnektir, cinsel ilikiden önce yerletirilmesi gerekir. Diyafragma Lastik balk kanala yerletirilir, spermin girmesini engeller. Fizyolojik etkisi yoktur; hastalklarn yaylmasndan korur Cinsel ilikiden önce yerletirilmelidir, doktor gerekir 164 stemneyen belirtiler, düzensiz menstruasyon yada olmay KONU 12 Dier Spermisid Bilinçli döllenme Malzemenin ksa özeti Spermi yok eden kimyasal madde, engellerle beraber kullanldnda en etkilidir Yumurta hücresinin erikin ve döllenmeye hazr bulunduu dönemde cinsel ilikiden kaçnmak Kolay alnr; zyolojik etkisi yoktur; hastalklarn yaylmasndan korur Lokal (snrl) etki, cinsel ilikiden önce kullanlmas gerekir Fizyolojik deimeler yoktur, sadece dini snrlamalar Cinsel ilikinin yetersizlii; salam korunma srala etki eder Malzemenin ksa özeti Doum sonras büyüme ve gelime sürecine postembriyonal gelime denir. Bu dönemde bebek d çevre etkileriyle ilk kez karlar. Çocuun ilk yalarnda doru büyümesi ve gelimesi için özellikle onun hijyenine ve beslenmesine dikkat edilmelidir. Ergenlik çann balangcna çocuun hazrlkl olmas gerekir. Ergenlik nedir, neyin sonucunda meydana gelir ve hangi deiiklikler oluur bilmelidir. Ebeveyinlerle konumalar bu dönemde meydana gelen psikozik deiikliklerin düzgün atlatlmasnda yardmc olacaktr. Aile, temeli evlilik olan bir toplumsal gruptur. Aile,, erkek, kadn ve çocuklardan olumutur. Bireyler arasnda eitlik ve çocuklara kar fazla ilgi göstermek aile özelliklerini yanstr. Evlilik için olgunlam kii, aile planlamas yapabilme tutumu da var demektir. Zamansz cinsel ilikilerde bulunmak gençlerde çok sayda problemler yaratr. En iyi korunma sonuçlar kontrasepsiyon araçlar kullanmayla elde edilir. Hamileliin zorunlu olarak durdurulmas – kürtaj, kadnn hem psikolojik hem de ziksel sal için zararldr. Kendi bilgini dene 1. Hangi döneme postembriyonal geliim denir? 2. Çocuklarda dört yana kadar hangi deiiklikler meydana gelir açkla. 3. Hangi döneme ergenlik denir ve ne tür deiiklikler olur? 4. Hangi özellikler aileyi süsler? 5. Kontrasepsiyon nedir? Kaç çeidi vardr ve onlar hangileridir? 165 KONU 12 DERS 4 HJYEN, KORUNMA VE CNSEL HASTALIKLAR Üreme organlar ve boaltm organlar birbirine baldr. idrar, erkek bireylerde penis yardmyla, dii bireylerde ise vajina yanndan organizmadan dar atlr. Bu deliklerin yannda sindirilmemi ve atk besin maddelerin darya atlmasn salayan anal delik te bulunur. Bundan dolay cinsel kanallarn delikleri farkl enfeksiyonlarn olutuu yerlerdir. Cinsel organlarnn enfeksiyonlara yakalanmamas için kiisel hijyene büyük önem vermek gerekir. Özellikle cinsel ilikiden önce ve sonra hijyenin en yüksek seviyede olmas gerekir. Ayn öyle kzlarda menstruasyon (adet) döngüsü esnasnda hijyene özen gösterilmesi lazm. Sral hijyenin yansra, kiisel hijyende kullanlacak gereçlerin özel olmasna ve giyim eyasnn da kendine ait olmasna dikkat etmek gerekir. Cinsel yolla bulaan hastalklar Cinsel ilikiden bulaan hastalklara cinsellikle bulaan ya da venerik hastalklar denir. Bu gruba deiik türden olan haf enfeksiyonlar ve hastalkar girer, fakat zamannda gereken önlemler alnmazsa kalc zedelenmelere yol açar. Enfeksiyonlar (ltihaplar) Erkek ve dii organlarnn enfeksiyonlar, yabanc insanlarla cinsel ilikisi olan insanlarda daha sk rastlanr. Bu enfeksiyonlara farkl mikroorganizmalar neden olabilir. Klamidiya ve gonokok enfeksiyonlar en sk rastlanr. Bu tür cinsel bulac hastalklarda erkek bireylerde idrar kanalndan irin atlmas görülür, bunun yansra idrar boaltm esnasnda iltihaplanma ve ar da buna elik eder. Enfeksiyon prostat ve epididimise yaylabilir. Enfeksiyon her iki tarafa yaylm ve yeterli büyük ise, kanal sistemini yok eden kabarckl iltihap dokusu oluur. Bu da ksrla yol açar. Dier sk rastlanan cinsell ilikiyle bulaan hastalk genital herpesi enfeksiyonudur. Bu hastala virüsler neden olur. Bu hastalkta, cinsel organlarnda ve etrafnda svyla dolu olan kabarcklar oluur. Silis (frengi) cinsel ilikiyle bulaan hastalktr. Bu hastal spiroket grubundan olan bakteri meydana getirir. Kanla çok hzl yaylr. Hastalk bütün organizmaya özellikle sinir sistemine saldrr. Zamannda ve srarla tedavi Res.12.12spiroket edilmezse hastalk senelerle sürer, dokular ve organlar ar ekilde zedeler. Kadn hamilelik döneminde iken bularsa, bu bakteri döle saldrr, öyleki çocuk ya ölü ya da ar zedelenmelerle doar. Son zamanlarda silis hastal çoalmtr ve fakir topluluklarda daha sk görülür. Antibiyotiklerin bulunmad yllarda bu hastala yakalananlarn says daha fazlaym. Yeniden bu hastaln yaylmas tehlikelidir, çünkü silisten oluan genital çbanlar 166 KONU 12 ADS virüsünün enfeksiyonuna yakalanma olasln yükseltir. Gonore veya bel soukluu gonokok ad verilen bakterinin yol açt ve cinsel yolla bulaan hastalktr. Gonokok bakterisi bulam kiilerde idrar yaparken yanmaya ve irin akntsna neden olur. Eer zamannda antibiyotiklerle tedavi edilmezse kalc zedelenmelere hatta ksrla bile yol açar. Gonore bakterisi hamile kadna bulam ise, enfeksiyon doum esnasnda bebein gözlerine aktarlr. Bundan ötürü yeni domu bebein gözlerine antibiyotik damlalar damlatrlr. Res. 12.13.a Gonokok bakterisi Res. 12.13.b Gonokoktan enfekte edilmi bebek ADS veya bakln sonradan kaybolmas sendromu ciddi, ar ve ölümcül hastalktr. Buna HV virüsü sebep olur. Virüs sadece hasta insandan salam insann kanna geçmesiyle bular. En fazla cinel ilikiyle bular. Virüs organizmaya girdikten sonra özel akyuvarlara, bununla beraber baklk sistemine de saldrr. Akyuvarlar saldrya uradklar için organizma direncini kaybeder ve savunmasz hale gelir ve bu yüzden çok sayda enfeksiyonlara yakalanr. Res.12.14 HV virüsü Bu hastalklar cinsel ilki yoluyla bulat için, elerden birisinin hastalanmas dierinin de hastalanmasna sebep olur. Bundan dolay her iki ein ayn zamanda tedavi görmesi gerekir. ADS ve cinsel ilikiyle bulaan hastalklarn yaylmalar daha kaliteli prezervativ üretimini balatt. Bu üretime kadn prezervati@eri de dahil edildi. Cinsel iliki esnasnda prezervati@erin kullanm sadece hamilelii engellemiyor ayn zamanda enfeksiyon olasln da azaltr. Cinsel yolla bulaan hastalklardan korunmak için alnacak önlemlerden bir tanesi de yabanc insanlarla cinsel ilikiye girmekten kaçnmaktr. 167 KONU 12 Beyaz aknt Çou zaman açk sar renginde olan vajinal salg, beyaz aknt (lökore) olarak adlandrlr. Bu salg, vajina kanalndaki bezlerden üretilen renksiz mukuz gibi olabilir. Beyaz aknt hastalk deildir, ana rahmin boyun ksmnn veya vajinann enfeksiyon uyarlma belirtisi olabilir. Beyaz akntnn artmas fazla antibiotiklerin kullanlmasndan da meydana gelebilir. Menstrüal hastalklar Menstrüasyon döngüsünün olmamas amenorea olarak bilinir. Menstruasyon döneminin arl ve çok ar geçmesi dismenorea olarak adlandrlr. Bu hastalk, genç kadnlarda ana rahmin yeterince gelimemesi sonucu ortaya çkar. Dismenorea ovulasyon srasnda da skça meydana gelebilir. Menstrüasyon öncesi sendromu, menstrüasyon döngüsünden önce beliren sinirlenme, hassas olma ve depresyon durumudur. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Sral hijyen, cinsel ilikiler esnasnda prezervativ (koruyucu malzemlerini) kullanmak ve yabanc kiilerle ilikiye girmekten kaçnmak cinsel organ enfeksiyonlarn önler. Cinsel yolla bulaan hastalklar unlardr : çeitli enfeksiyonlar, genital herpes, silis, gonore – bel soukluu v.b. ADS tedavisi olmayan bir hastalktr, cinsel yolla da bular. Beyaz aknt vajinal salgnn artmasdr. Beyaz aknt fazla antibiotiklerin kullanlmasndan da meydana gelebilir. Menstruasyon döngüsünün olmamas amenorea olarak bilinir. Dismenorea ise arl mestruasyondur. Kendi bilgini dene 1. Özellikle cinsel organlarn hijenine önem vermek neden önemlidir? 2. Hangi cinsel bulac hastalklar vardr? Onlarn belirtilerini açkla. 3. Her birey cinsel bulac hastalklardan korunmak için hangi önlemleri almaldr? 4. Dismenore ve amenore arasndaki fark hangisidir? 1. ETKNLK Spermatozoitlerin ve yumurta hücrelerin mikroskopla incelenmesi ARAÇ VE GEREÇLER: Hazr preparat, mikroskop, kalem, defter 1. Mikroskobu hazrla, preparat yerletir ve incele. 2. Mikroskop altnda gördüün ksmlar gözlemle, ondan sonra çiz. 3. Kendi çalman öretmeninde kontrol et. 168 KONU 13 NSANDA KALITIM Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin: - Kromozom, gen kavramlarn anlayabilirsin; Kendi sözlerinle kromozomlarn strüktürünü açklayabilirsin; Dominant ve resesif genleri arasnda farklar açklayabilirsin; nsanda cinsiyet nasl belirlenir açklayabilirsin; Sendromlarn özelliklerini sayabilirsin; Mutasyonlarn meydana gelme nedenlerini açklayabilirsin; Mutajen faktörlerin etkisini tahmin edebilirsin. Bu konuda örenecein kavramlar: - kromozomlar, - genler, - kaltm faktörlerin kombinasyonu, - mutajen faktörler, - mutasyonlar, - kaltm hastalklar, - sendromlar. 169 KONU 13 DERS 1 KALITIMIN TEMEL: KROMOZOMLAR, GENLER Çou zaman bebein ebeveyinlerinin biriyle ya da her ikisiyle olan benzerliine aknlk gösteririz, fakat yine de farkl özelliklerin veya karakterdeki farkllklarn ebeveyinlerden çocua nasl geçtiini seyrek düünürüz. Ebeveyinlerden, çocuklara geçen özelliklere kaltm özellikleri denir. Baz fark edilecek özellikler unlardr: Deri rengi, gözler ve saç, yüzde ki azalar. nsanlar çok eskiden kaltm özellikleri nasl aktarlr ve kaltm süreci nasl geliir konusu üzerine ilgi göstermilerdir. Kaltmla ilgili olan temel aratrmalar XIX yy. balangcnda balamtr. Bu dönemde en önemli aratrmalar Gregor Mendel tarafndan yaplmtr. O, kaltm özelliklerin tayclarn genler olarak adlandrmtr. Hatrla: Genler bir organizmadan baka bir organizmaya nasl geçer? Kromozomlar ve genler Vücut hücrelerinin bölünmesinin birinci evresini hatrlayalm, çekirdein yapsnda bulunan kromatin maddesi ince ipliksi spiral büklümlü olan kromozoma dönüür. Kromozomlar, deoksiribonükleik asidin (DNA) spiral bükülmü ipliklerinden olumutur. DNA’nn yaps çok bileiktir. Genelde bütün kaltm özellikleri bu çekirdek asidinde yerlemitir. Vücut hücreleri mitoz bölünmeyle bölündüklerinde, kromozomlarn yapsn oluturan DNA eleir ve yavru hücrelere tanr. Bu srada, yavru hücrenin her birine ana hücreyle ayn olan kromozomlar geçer. Kromozomlarn her birinde binlerce gen vardr.Genlerden her biri ise ayr özellik için bilgi tar veya gen gruplar bir özellik için sorumludur. Genler, her hücrenin çekirdeindeki kromozomlarda yerlemi olan DNA (deoksiribonükleik asit) bölümleridir. Genler, hücredeki kimyasal reaksiyonlar için gereken enzimlerin ve proteinlerin üretilmesini kontrol eder. nsanlarda, üreme hücreleri dnda, her hücrede çiftler halinde dizilmi 46 kromozom vardr. Kromozon çiftlerini oluturan kromozomlardan biri babadan dieri ise anneden aktarlmtr. Bundan dolay çocuun hücre çekirdeinde hem anneden hem babadan gelen genler vardr. Bu çiftlemi kromozomlarn, cinsiyeti belirleyen çift dnda, büyüklükleri ve ekilleri ayndr, ayn özellikleri belirleyen genleri de vardr. Bu demek ki, her özellik için çift gen vardr. Genler dominant ve resesiv olabilirler. Yeni bireyde özellii belirgin olan gen dominant gen’dir. Bundan farkl olarak resesiv genin tad özellikler belirgin deildir. Demek oluyor ki her insan bir ebeveyinden dominant gen (baskn gen), dier ebeveyininden ise resesiv gen (çekinlik gen) tar. Eer spermatozoit ve yumurta hücresi resesiv gen tayorsa, o zaman çocukta resesiv gen özellikleri ortaya çkar. lginç: nsan genomu projesini biliyormusun? nsan genomu projesi 1980 yllarnn sonlarnda balamtr. Bu proje 2001 ylnn balangcnda bitmitir. Bununla insan hücrelerinde 20.000’ den fazla gen olduunu ve bu genler, ayn sayda protein olumas için bilgiler tad tespit edilmitir. 170 KONU 13 Kromozomlar yeni nesile nasl aktarlr Üreme hücreleri (yumurta hücresi ve spermatozoit) özel hücre bölünme olay olan mayoz bölünmesi ile oluurlar. Bu bölünme kromozom saysnn yarya inmesini salar, böylelikle 23 kromozomu olan üreme hücreleri meydana gelir. Bu bölünme srasnda üreme hücresinde, ana hücresinde bulunan kromozom çiftlerinin birer üyesi vardr. Bölünme tesadüf olarak gelimektedir. Bu demek oluyor ki çiftin herhangi bir kromozom üreme hücresinde bulunabilir. Erkek ve dii üreme hücresinin birlemesiyle zigotun tekrar 23 çift, daha dorusu 46 kromozomu vardr. Böylelikle her iki ebeveyinin kaltsal kromozomlar birbiriyle karr ve yeniden düzenlenirler. Cinsiyeti eey kromozomlar belirler spermatozoidler yumurta hücresi Res. 13.1 ayoz nsann her hücresinde 23 çift kromozom olduunu hatrlayalm. 22 çift kromozom ekil, büyüklük ve uzunlukta ayndr. Cinsiyeti belirleyen iki eey kromozomu, uzunluk ve ekil bakmndan ayn deildir. Dii X- kromozomu çiftin dier kromozomundan daha uzundur. Erkek Y- kromozomu daha küçüktür ve genelde cinsiyeti belirler. Dii bireylerde iki X-kromozomu, erkeklerde ise bir X- ve bir Y- kromozomu vardr. Mayoz bölünmesi esnasnda oluan spermatozoidlerin erkek dii yarsnda X-kromozomu yarsnda Çift X- kromozomu ise Y- kromozomu vardr. Bun- X- kromozomu Y- kromozomu lardan farkl olarak tüm yumurta hücrelerinde yanlz X- kromozomu vardr. Eer X- kromozomu tayan X- kromozomlu spermatozoit yumurta hücresini Y- kromozomlu yumurta hücresi spermatozoid döllerse, çocuun cinsiyeti dii X- kromozomlu olur ve onun tüm vucut hücreleri yumurta hücresi XX çifti eey kromozomlarn tar. Buna karn yumurta hücreyi Ykromozomu tayan spermatozoit X- kromozomlu döllerse çocuun cinsiyeti erkek spermatozoid olur ve onun vücut hücreleri ise XY çifti eey kromozomlarn tar. Bu kromozomlarda cinsiyet dnda baka özellikleri bellirleyen genler de vardr. erkek çocuu kz çocou Bu özelliklere cinsiyete bal özellikler denir. X- kromozomu daha Res. 13.2. cinsiyetin oluumu fazla cinsiyete bal kromozom tar ve bunlara X- e bal özellikler de denir. Hemoli, albino hastalnn baz çeitleri, Daltonizm hastal ( krmz ve yeil renk körlüü) bu özellikler için örnek olabilir. 171 KONU 13 Malzemenin ksa özeti Malzemenin kısa özeti Ebeveyinlerden, çocuklara geçen özelliklere kalıtım özellikleri denir. Kromozomlarda yerlemi olan genler, kaltm özelliklerinin tayclardr. Genler DNA’nn bölümleridir, hayat taycs olan çekirdek asididir. Dominant ve resesiv genler vardr. nsan vücudunun her hücresinde 23 çift halinde dizilmi 46 kromozom vardr. Üreme hücrelerinde 23 kromozom vardr. ki farkl üreme hücresi birletiinde 46 kromozomu olan zigot oluur. 22 çift kromozom ekil ve büyüklük bakmndan ayndr. 23. çiftte ki iki kormozom farkldr. } kromozomu daha uzundur, Y kromozomu ise daha ksadr. Eer 23. çiftte iki } kromozom varsa yeni birey diidir, eer } ve Y varsa yeni birey erkek demektir. Kendi biligini dene 1. Kaltm nedir? 2. Kaltm özelliklerinin tayclar kimlerdir? 3. Hangi genler dominant, hangileri ise resesiv genler olarak adlandrlr? 4. Vucud hücrelerinde ve üreme hücrelerinde kromozom says kaçtr? 5. Hangi kromozom çifti çocuun cinsiyetini belirler? 6. Hangi eeysel kromozomlar erkek hücrelerinde hangileri ise dii hücrelerde bulunur? 172 KONU 13 DERS 2 MUTASYONLAR, KALITIM HASTALIKLARI VE ONLARIN AKTARILMASI, SENDROMLAR Hatrla: 1. Hücre bölünmesi esnasnda hücrenin kendisinde hangi deiiklikler olur? 2. Hangi hücreler mitozla, hangileri ise mayozla bölünür? 3. Neden üreme hücreleri mayozla bölünmelidir? Gen mutasyonu nasl oluur Mutasyonlar, yeni bireyde meydana gelen deiikliklerdir ve nesilden nesile kaltsal olarak aktarlr. Mutasyonlar, kaltm malzemenin, genlerin veya kromozomlarn yapsnda meydana gelen deiiklikler sonucu oluur. Mutasyonlar hücre bölünmesi yani eey hücrelerin olumas esnasnda veya embriyonun geliimi esnasnda oluur. Hücre bölünmesi esnasnda, kromozomlarn saysnn ikiye katland srada baz durumlarda yanllk olabilir. Kromozom veya genlerin bir bölümü deiir, DNA’nn yaps bozulur. Bu durumda genlerin yeniden dalm olur veya kromozomun tamam kaybolur yada bir kromozom yerine iki ayn kromozom meydana gelir. Bu deiimlere gen mutasyonlar denir. Mutasyonlar spontan ( kendiliinden ) veya deiik etkenlerin etkisi sonucu meydana gelebilir. Bu etkenler radyoaktiv nlar veya kimyasal maddeler olabilir. Mutasyonlarn meydana gelmesine en fazla kimyasal kökenli maddeler, daha dorusu farkl kimyasal maddeler sebep olur. Farkl ziksel etkenler de sebep olur, radyoaktiv nlar gibi farkl türden nlar. Mutasyonu meydana getiren bu maddelere mutajen faktörler denir. Eer mutasyon yumurta hücresinde veya spermatozoidte ise, Res. 13.3 a Kendiliinden gelen deiiklie uram olan özellik yeni nesile aktarlacaktr. Zararl mutasyonlar mutasyonlardan birçou belirgin hale gelmez çünkü zedelenmi olan döl önceden ölmü olur. Mutasyonlarn çou fazla tehlikeli deildirler ve onlarn etkisi farkedilmez. Genetik hastalklar Genlerdeki deiimler sonucu beliren hastalklara genetik hastalklar denir. Bu hastalklar her zaman kaltsal deildir, çünkü genin ksmlarndaki bozukluklar doutan sonra da meydana gelebilir. Bu genetik bozukluklar üreme hücrelerin olgunlamas srasnda yada embriyonun geliimi srasnda meydana gelebilir. Res. 13.3 b Kendiliinden gelen mutasyonlar 173 KONU 13 Kaltm hastalklar Kaltm hastalklar doutan ya da kaltsal olabilir. Doutan olan kaltm hastalklarnda gendeki bozukluklar doumdan sonra olur, kaltsal hastalklarda ise zedelenmi olan genler ebeveyinlerin her hangi birinden aktarlmtr. Zedelenmeye bal olarak kaltm hastalklarn belirtileri doum srasnda ya da doumdan hemen sonra görülür ya da baz belirtiler doumdan 50 yl sonra meydana gelebilir. Doutan gelen zedelenmeler çou kez bilinmezler. Fakat, onlar bazen bilinir ve önlenebilirler. Örnek, baz enfeksiyonlar ve zehirlenmeler annenin kanndan plasenta yardmyla fetüsün kan dolamna tanabilir. Bunlardan bazlar saldrya urayan bebeklerin geliiminde ciddi bozukluklara neden olurlar. Bir tür kzamk (rubeola) bulac bir virüs hastaldr. Eer bir kadn hamileliin 3. veya 4. aynda bu virüse yakalanrsa fetüste zedelenmeler meydana gelebilir. Ör: gözde, kulakta, beyinde ve kalpteki zedelenmelerin olduu gibi. Bu hastalklarn çou a ile tamamen engellenebilir. Radyoaktif nlar ve virüs zehirleri genleri zedeleyebilir. Buna benzer zedelenmeleri d ortamdaki maddeler de meydana getirebilir: cva, kurun, kadmiyum, baz kimyasallar, uyuturucu maddeler v.b. Hamilelik döneminde kadnn alkol ve sigara kullanmas yavrusunun normal geliimindeki deiikliklere ve vücut arlnn azalmasna sebep olur. Bu yüzden hamilelik döneminde alkol ve sigara kullanmaktan kaçnlmas tavsiye edilir. Cinsiyete bal kaltm hastalklar 23. kromozom çifti çocuun cinsiyetini belirlediini söylemitik. Fakat bu çift kromozomun X kromozomunda kann phtlamasn, renklerin ayarlanmasn, derinin pigmentasyonunu tayan genler yerlemitir. Kann phtlamasn salayan enzimleri üreten gen mutasyona urarsa, kan phtlama özelliini kaybeder. Dii bireylerde iki X kromozomu bulunduu için bu kaltm hastal meydana gelmez. Fakat erkek bireylerde kan phtlama yeteneini kaybeder ve hemoli denen kaltm hastal meydana gelir. Daltonizm veya albinizm hastalklarnda da durum ayndr. Bu kaltm hastalklarn taycs dii bireyler olup erkek bireylerde kendini gösterdii için bu tür kaltm hastalklarna cinsiyete bal kaltm hastalklar denir. Baz faktörlerin etkisiyle, hücre bölünmesi srasnda, kromozomlar birbirinden ayrlp hücrenin zt kutuplarna doru yöneldiklerinde, yanllk olabilir. Bu yanllk kromozomlarn hücre kutuplarna doru yöneldiklerinde olur. Öyleki ayn kutuba doru bir kromozom yerine iki kromozom hareketlenir. Meydana gelebilecek ikinci bir olay da, kromozomlardan bir tanesinin a ipliklerine tutunmayp hücrenin kenarna doru hareket etmesidir. Bu ekilde hücrede kromozom saysnn standard bozulur, daha dorusu baz kromozom says fazla ya da eksik olur. Res. 13.4 a Daun sendromlu çocuk 174 Res. 13.4 b Daun sendromlu çocuk KONU 13 Bu çeit genetik hastalklar, sendrom olarak da bilinir. Genetik hastaln en tannm örnei Daun sendromudur. Mayoz bölünme esnasndaki yanllk sonucu meydana gelir, daha dorusu yeni elde edilmi yumurta hücresinin 21. çift kromozomunda bir yerine iki kromozom vardr. Bu çeit yumurta hücresi, spermatozoidle birletiinde 21. çiftte iki kromozom yerine üç kromozom vardr, bu olaya da trisomi denir. Yeni bireyde, insan özellii olan 46 kromozom yerine her hücrenin 47’er kromozomu vardr. Bu hastaln belirtileri doumdan sonra farkedilir. Yüz yuvarlaktr, gözler birbirine yakn, yan ve yukarya doru yerlemitir. Ba küçüktür, burun eziktir, dil büyüktür ve da dorudur, kaslar ve eklemler ise zayftr. Bu çocuklarda zihinsel geliim geri kalr ve zamanndan önce yalanma olur. Daun sendromlu çocuk dourma olasl 35 ya üstü kadnlarda daha fazladr. Trisomininin tipik örnei Klinefelter sendromudur (res. 13.5. ve b) ki bu sendrom her 600 erkek çocuktan birinde rastlanr. Erkeklerdeki tipik XY emas yerine, hücrelerde XXYkombinasyonu bulunur, demek ki bir X- kromozomu fazladr. Bu çocuklarda u özellikler görülür: boyunun fazla uzamas, göüslerin olumas, kz tipi yaps, üreme bezlerinin yetersiz geliimi ve ksrlk. Ergenlik çandan önce tannmama özellii vardr. Bu olayda da mayoz bölünmesi esnasnda üreme kromozomlarnn ayrlmasnda yanllklar meydana gelir. yüz yüz göüsler boyun kalp koltukalt Cinsel organ Res. 13.6 yumurtalk Res. 13.5 Res. 13.5. Klinefelter sendromu Res. 13.6. a Tarner sendromu Tarner sendromu (res. 13.5.b) üreme kromozomlarnn birisinin eksikliinde meydana gelir.Daha dorusu, bireyde 23. çiftte iki X yerine bir X kromozom vardr, yani 46 kromozom yerine 45 kromozom vardr ve bireyin azalm sayda kromozomlarla yaayabilecei tek olaydr. 5000 kz çocuun birinde rastlanr. Bu hastal tayan kz çocuklar yetersiz gelimitir, yumurtalklar gelimemi daha dorusu ksrdrlar ve ikincil eey özellikleri göstermezler. En sk mayoz bölünmesi sonucunda spermatozoidlerin olumas esnasnda meydana gelir. Genetik hastalklarn çou ailevi ya da kaltsaldr; öyleki bunlar ebeveyinlerden çocua üreme hücreleri yardmyla geçerler. Genetik hastalklarn tedavisi ve onlardan korunma Genetik hastalklarn says çoktur. Fakat, bu liste devaml büyümektedir. Bu hastalklardan bazlarnn meydana gelmesini engelleyebilirmiyiz? 175 KONU 13 Genetik danma Genetik hastalklar, salk hizmetlerinin bir parças olan genetik danmasyla önlenebilir. Bunun için müstakbel olan her iki ebeveyinin de tam ve doru aile tarihçesi tespit edilmelidir. Bu tarihçe, akrabalar ve onlarn hastalklar için bilgileri, salk durumlar ve ölüm nedenleri için bilgileri içerir. Yeni ebeveyin adaylarnn ya ve akrabalk balar da önemli faktörlerdir ( örnein: kuzenler arasndaki evlilik). Kariotip Kromozom saysndaki deiimler ve baz kromozomlardaki bozukluklar kariotip analiziyle tespit edilebilir. Kariotip, metafazda bulunan hücrelerede belirlenir. Mikroskop altnda görünen kromozomlarn fotoraf çekilir ve fotora@arda büyüklük ve ekillerine göre gruplar halinde düzenlenirler. Bu ekilde kromozomlarn saysndaki deiimler ve yaps kolay saptanr. Kariotip fetüs hücrelerinden de belirlenebilir. Bu metodlarla yaklak olarak 200 genetik hastal doumdan önce saptanabilir. Malzemenin ksa özeti Sentromer Kromozom çifti Res.13.7 Kariotip Malzemenin ksa özeti Mutasyonlar kaltm malzemelerinin deiimleridir ve bundan ötürü nesilden nesile kaltsal olarak aktarlr. Mutasyonlar, hücre bölünmesi yani eey hücrelerin olumas esnasnda veya embiyon geliimi esnasnda oluur. Mutasyonlarn meydana gelmesine en sk sebep olan nedenler kimyasal ve ziksel yaplardr. Mutasyona sebep olan maddelere mutajen faktörler denir. Cinsiyete bal kaltm hastalklar unlardr: hemoli, daltonizm, albinizm. Genetik hastalklar örnekleri unlardr: Daun, Klinefelter ve tarner sendromlardr. Günümüzde kariotipin incelenmesiyle çok sayda kaltm hastalndan kaçnlabilir. Kendi bilgini dene 1. Mutasyon nedir? 2. Mutasyon oluturan maddeler nasl adlandrlr? 3. Mutajen faktörler nasl deiimlere sebep olurlar? 4. Cinsiyete bal kaltm hastalklar hangileridir? 5. Trisomi olayn açkla? 6. Daun sendromun özellikleri hangileridir. 7. Klinefelter ve Daun sendromu arasndaki fark nedi? 8. Kaltm hastal olmayan ebeveyinlerden, neden kaltm hastal olan çocuk doar açklayabilirmisin? 176 KONU 14 NSANIN BYOSFERDEK YER VE GÖREV Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin: - Biyosferi, doal ve yapay ekosistemleri, yaam ortamnn kirlenmesi ve korunmasn tanyabilir ve adlandrabilirsin ; - Biyosferi, doal ve yapay ekosistemleri, yaam ortamnn kirlenmesi ve korunmasyla ilgili örendiklerini anlatabilirsin; - Doal ve yapay ekosistemlerini, yaam ortamn sürdürülebilir geliimini yerel çevre örnekleriyle açklayabilirsin; - Yerel çevrenin korunma olaslklarn kyaslayabilir ve deerlendirebilirsin; - Yaam ortamnda ziksel ve kimyasal kirlilikleri tanyabilir ve belirtebilirsin; - Kirlenmekten korunmak için kirler üretebilirsin; - Yerel çevre kirliliin sonuçlarn gözlemleyebilirsin; - Okulun ekoljik etkinlik planlarnn hazrlanmasna ve okul ekolojik etkinliklerinin organizasyonuna katlabilirsin. Bu konuda örenecein kavramlar: - Biyosfer, Ekosistem, Doal ekosistem, Yapay ekosistem, Yaam ortamnn kirlenmesi, Yaam ortamnn korunmas Ham maddelerin yenilenmesi 177 KONU 14 DERS 1 NSANIN YAAM ORTAMINDAK ETKNLKLER Hatrla: Biyosfer nedir? Ekosistem nedir? Hangi yaam ortam doal, hangisi ise yapay olarak adlandrlmtr? Hangileri yenilenebilir, hangileri ise yenilenemez yaam kaynaklardr? Artk biliyorsun ki Biyosfer, Dünya gezegeni, sular, kayalarn yüzeyi, toprak ve onun tabakalar, canl organizmalar bulunduran hava etrafndaki bütün alandr. Bu alanda her canl organizmann hayatta kalabilmesi için yaam artlar olan yaam ortam vardr. nsan, en gelimi canl varlk olarak biyosferin bir parçasdr. Hem insan hem de dier canl dünya için ayn doa kanunlar geçerlidir. Eer o, yaam birliinin artrdklarndan alabilirse, onun ve yaam ortamn arasnda öyle denilen ekolojik denge kurulur. Fakat, yaam ortamnn zararna ilikiler deiirse, o zaman ekoloji denge bozulur. Evrimsel geliimin balangcnda insan ihtiyaçlar daha azm, bundan dolay insann yaam ortamnn deimesine etki eden önemli etkinlikleri yokmu. nsann tarmclk ve hayvanclkla uramaya balamasndan sonra yaam ortannn deimesine neden olan ilk etkinlikler ortaya çkmtr. Tarmcln ve hayvancln ortaya çkmasyla insan artk serbest doadaki besin üretiminden baml deilmi. Bu ekilde insan populasyonunun yava ve devaml büyümesine uygun artlar olumutur, bununla beraber daha fazla besin üretiminin ihtiyac ortaya çkmtr. nsan populasyonunun artmasyla besin üretiminin ihtiyac da artar, daha fazla besin üretimi için ise daha fazla verimli toprak alan gerekir. NSAN KEND ETKNLKLERYLE YAAM ORTAMINI DETRR nsan kendi etkisiyle kademeli olarak yaam ortann deitirmeye balar, öyleki faydal etkilerin yansra zararl etkilere de neden olur, daha dorusu ekolojik dengenin bozulmasna neden olur. Yaam ortamnda, insann etkisi altnda meydana gelen deiikliklere, devaml olarak dolayl veya dolaysz deiiklikler elik eder nsan, yaam ortamn dolayl ya da dolaysz olarak üzere u faliyetlerle deitirir: bataklklarn kurutulmas, dere yataklarnn, göllerin ve deniz sahillerinin deitirilmesi, yapay göllerin ina edilmesi, ormanlarn kesilmesi, yerleim yerlerin ve ehirlerin inaat edilmesi, trak, demiryollar, atk maddelerin atlmas, yangnlara neden olma v.b. Res. 14.1 ormanlarn kesilmesi 178 KONU 14 nsann etkilsi sonucunda iklim deiiklikleri, yeryüzünün görüntüsünün deimesi, bununla beraber bitkisel ve hayvansal dünyann deimesine neden olur. Ormanlarn tükenmesi, yeryüzünde hayat için özel sorunlardan biridir. Ormanlar bir tür sünger gibi suyu emme, tutma ve salvermek yeteneine sahiptir. Dier taraftan ormanlar erozyonu, selleri, kontrol eder, topran kaymasndan derelerin, göllerin ve barajlarn tkanmasn önler. Ormanlarn tükenmesi yerel iklimin ve yeryüzünün o bölgesindeki yaam artlarnn deimesine neden olur. Bataklklarn ve göletlerin kurutulmas bir ekosistemdeki canl dünyay büyük ölçüde deitirir. Günümüzde çou bataklk veya göletin yerinde ilek alanlar bulunmaktadr. Bu ekilde bu ekosistemlerin yapsnda bulunmu olan tüm canl dünya tamamiyle yok olmutur. Fakat bataklklarn ve göletlerin kurutulmasyla göçmen kularn çok sayda dinlenme alanlar da yok edilmitir. Örnein: Katlanova bataklnn kurutulmasyla sadece orada yaayan bütün canl dünyann yok edilmesi deil, ayn zamanda göç- Res. 14.2 Gölet men kularn, kuzeyden güneye ve aksine katettikleri uzun yollardan sonra dinlendikleri ve beslendikleri yerler de yok edilmitir. Ayn hatalarn tekrarlanmamas için Ustrumca yaknlarnda bulunan Monospitovo batakl kanunla korunmutur. Artm olan su ihtiyaçlarnn karlanmas için günümüzde insanlar yapay göller inaat ediyor. Bu ekilde kara – su doal ekosistemi olan dere kanyonu, yapay oluturulmu olan su ortamyla deitirilir. Bu ortamda çok sayda su canllar yaamaya ve gelimeye devam ediyor. Res. 14.3 Yapay baraj Trak alanlarnn inaat edilmesiyle ayn öyle organizmalarn yaam için gerekli olan artlarda deimeler meydana gelir. Sadece yaam artlarnn deimesiyle kalmyor, trak alanlarn inaat edilmesiyle canllarn doal hareket yollar kesiliyor, daha dorusu canllarn hareket ve yaama alanlar daralyor. Günümüzde yeryüzü alannn yaklak 21% tarmclk için kullanlr. Fakat dünyann baz bölümlerinde bu kullanm alan 80%’lere, kadar varyor, Asya ktasnda olduu gibi. Fakat eer çada tarmclkta, koruma amaçl çok saydaki preparatlarn kulland ve topran yüzey tabakalarnda canl dünyann yok edildii bilinmemi olsayd bu çok büyük bir sorun olmayacakt. Res. 14.4 Otoban 179 KONU 14 Dier taraftan, onlar bitkilerin sulanmas için kullanlan suyu da kirletiyor. Bu sular ise ekosistemin su bölümlerine akarlar. nsan popülasyonunun geliimi ve ilerlemesiyle teknik ve teknolojinin geliimi de hzlandrlyor. Bunun için doadan (doal kaynaklar) alm olduu ham maddelerine ihtiyac varm. Günümüzde ham maddelerin kullanlmas o kadar çoktur ki kaybolma tehlikesi vardr. Bu tehlike özellikle yenilenmeyen ham maddeleri: kömür, mazot, farkl maden çeitleri için geçerlidir. Fakat günümüzde yenilenebilen ham maddeler ( bitkisel Res.14.5 Yüzeysel maden kaznmas ve hayvansal kökenli ham maddeler) bile insan ihtiyaçlarn karlayamaz. Bu ham maddelerin tüketilmesi doann oluturabileceinden çok daha fazladr. Teknik ve teknolojinin artmasyla yaam ortamnda biriken atk maddelerin: deiik zararl gazlarn, kat ve sv atklarn olumasna neden olur. Atk maddelerin fazlas insan ve doada geri kalan canl dünya için gerçek zehirlerdir. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Yaam ortam uzun tarih boynca gelimitir. lk zamanda, o zamanki insanlar hüküm süren dengeyi bozmamtr. nsan medeniyeti , teknik ve teknoloji geliiminin ilerlemesi ile, daha iyi yaam artlarnn yaratlmas amacyla, insan kademe kademe yaam ortamn deitirmeye balam. Bu ekilde dolayl ya da dolaysz etki eder ve ekolojik dengeyi bozar. Bataklklarn ve göletlerin kurutulmas, dere yataklarnn, göllerin ve denizlerin sahillerinin deitirilmesi, yapay göllerin inaat edilmesi, ormanlarn kesilmesi, yerleim yerlerin ve ehirlerin inaat edilmesi, trak, demiryollar, atk maddelerin atlmas, insann dolaysz etkilerinin bölümüdür. Kendi bilgini dene 1. Biyosfer nedir, yaam ortam ise nedir? 2. nsan evrimi geliiminde biyolojik dengenin bozulmasna neden olan artlar hangileridir? 3. Yaam ortamna etki eden temel faktörleri say? 4. nsan hangi ekilde yaam ortamn deitirir? 180 KONU 14 DERS 2 YAAM ORTAMININ BOZULMASI: FZKSEL VE KMYASAL KRLLK Yaam ortamna olumsuz etki eden ve doal yaama artlarn bozan deiiklikler kirlilik olarak adlandrlr. Bunlarn olumasna neden olanlara kirletenler, kirliliklerin geldikleri yerlere ise kirlilik kaynaklar denir. Doal kirlilik kaynaklar, doann kendisinin kirletenleri oluturduu yerlerdir. Böyleleri unlardr: kül, volkanlarn patlamas sonucu meydana gelen lav ve gazlar, termal kaynaklar, güne nlar ve benzeri. Yapay kirlilik kaynaklar insanlar tarafndan olumutur. Böyleleri ise unlardr: metalleri ileten endüstri kapasitelerinin oluturduu atklar, dökümhaneler, çimento üreticileri, kimyasal ve ilaç endüstrileri, termo ve nükleer santraller, oto trai ve baka. Yapay kirleticileri, farkl zehirli gazlar, sv maddeler (farkl türden asitler) ve kat atklar ( farkl tür tozlar, metaller, plastik ve benzeri ) gibi olan inorganik maddeleri olutururlar. Yaplarna göre kirletenler ziksel (toz, kül, radyoaktiv parçacklar, evde ve endüstride kullanlm kat atklar) ve kimyasal ( sv veya gaz halinde farkl türden kimyasal atklar) olabilirler. Bütün atk maddelerin ortak özellii organizmalarn hayat fonksiyonlarn bozmasdr, bununla beraber doann dengesini de bozarlar. Bunun uzun süreli etkisi bir populasyondaki bireylerin ölüm orannn artmasna yada onlarn tamamen ortadan kaldrlmasna neden olur. Atmosferdeki deiiklikler Atmosfer çok farkl gazlardan olumutur, bunlardan en fazla azot (78% ), oksijen (21% ), argon (1%den daha az) ve karbon dioksit (0,03%). Atmosferin bu tabakasna hergün milyonlarca ton polutant (kirletici) olarak adlandrlan artk maddeler atlmaktadr. Polutantlar (kirleticiler) doal kaynaktan veya insann baz etkinlikleri sonucu atmosfere atlr. Havadaki doal polutanlar, yangnlar, yanarda patlamalar vb. sonucu oluan maddelerdir. Bu polutanlar genelde atmosfer ve ondaki hayat için büyük tehlike saylmazlar. Onlardan farkl olarak ise insann ürettii ve havaya att polutanlar çok daha tehlikelidirler, çünkü onlarn ayrmalar için gerekli mekanizmalar yoktur. Bu polutanlarn salmza aktivitelerimize ve genel yaammz için negatif etkileri vardr. Bu polutanlar karbon dioksit, kükürt dioksit, azot oksit, güne nlar ve kimyasal maddeler sonucu atmosfere atlan çok sayda fotokimyasal oksitler oluturmaktadr. Ayn zamanda atmosfere toz, duman, kül ve ar metal parçacklarndan oluan sanayi dumanlar da atlr. Bu polutanlar yerel sanayi merkezleri için karakteristiktir. Bu polutanlarn miktarlar atmosferde çoaldktan sonra büyük miktalarda yamurlarla geri dönüp bu kentlerdeki insanlarn hayatlarn tehlikeye atmaktadrlar. K aylarnda nemli havada çözünüp sis oluturduklar zaman tehlike daha büyüktür. Bu kirleticiler, s enerjisini elde etmek için bellirli kaynaklarn kullanlmas sonucudur. Yakt için kalitesiz odun, kömür, petrol, mazot veya doal gaz kullanld veya onlarn tamamen yanmamas sonucu, dumandan baka, karbon dioksit, su buhar ve azot ile sülfür oksitleri aça çkar. Bu maddeler asit yamurlar gibi tekrar topraa geri dönerler. Bu yamurlar bata ormanlara zarar verirler. 181 KONU 14 Asit yamurlar 1900 ylnda Almanya ve Fransada büyük mee ormanlarnn, 1940 ylnda ise ABD ve Kanadada akçaaaç ormanlarnn kurumasna sebep olmutur. Atmosferi kirleten zararl maddelerin metalurjideki imalat olaylar srasnda da aça çkt bilinir. Bu tozda karbonatlar, sulfatlar, kurun, bakr, arsen , kadmiyum oksitleri de bulunur. Kimya sanayisi de bir üretim daldr, bu da dierleri gibi atmosferi çok fazla kirletenlerden biridir. naat sanayisindeki bilinçsiz çalmalar, atmosferin kirlenmesine toz ve dier zararl maddelerle de sebep olur. Atmosferi kirletenler arasnda trak de bulunur. Kentlerde hava kirliliinin 50% trak araçlarndan çkan egzoz gazlar sonucudur. Bütün bu maddelerin bitkisel ve hayvansal dünyaya negativ etkisi vardr. Fakat, bunlar belli yaam alanlarnn iklim artlarnn deimesine de etki eder. Res.14.6 Atmosferin kirlenmesi Atmosferdeki bütün kirlilikler, yava yava fakat kesin olarak ozon tabakasnn zedelenmesine neden olurlar. Dünyann bu tabakas, canl organizmalara kar negatif etkileri olan mor ötesi (ultraviyole) nlarnn büyük miktarda dünya yüzeyine gelmesini engelleyen en önemli ltredir. Ozon tabakas zedelenmi olan bölgelerde yaayan insanlarda deri hastalklar skça görülür. Her yl yaplan ölçmeler sonucu ozon tabakasndaki zedelenmeler günden güne artt gözlenmitir. Bu zedelenmeler ozon delikleri olarak adlandrlmtr. Biliyormusun ki Pariste günde 2000000 araçtan havaya 2 000 ton üzerinde kirli maddeler atlr. Hidrosferdeki deiiklikler Dünyada büyük miktarda su vardr, fakat buna ramen insanlarn dörtte üçünün temel ihtitaçlarn karlamalar için yeterince sular yoktur, veya sular kirlidir. Suyun dünyadaki hayat için birçok açdan büyük önemi vardr. Biyolojik açdan bakldnda su tüm canl varlklarn yap birimidir. Hijyen ve salk açsndan ise hijyenin salanmas ve bununla beraber saln korunmas için önemlidir. Res. 14.7. Atk sular 182 Res. 14.7. b Atk sular KONU 14 Makedonyada’ki en büyük su alanlarn hatrla. Bir milyon litre sudan insanlar sadece 6 litresini kullanabilirler. Su (hidrosfer) kirlilii, hava kirlilii gibi doal yolla veya insan etkisiyle olabilir. Su doal kaynaklardan en fazla erozyon yoluyla kirlenir. Kent ebekelerinde, endüstri ve tarmclkta kullanlan su hidrosferi en çok kirletenlerdendir. Evdeki temizlii ve aile fertleri arasndaki ahsi hijyenin salanmas için kullanlan sular kent ebekesi sulardr. Bu sularda büyük miktarda temizlik maddelerinin yap birimleri, atldklar yaam ortamna çok büyük zararl etkileri vardr. Endüstrideki birçok imalat olaylarnda suyun bulunmas gereklidir. Maden, kimya, gda, tekstil ve kat, plastik, deri imalat endüstrisinden gelen sularnn su ekosistemlerine kar zararl etkileri vardr. Gerekli ekilde toplanlmayan ebeke sularyla bulaan birkaç bulac hastalk biliyormusunuz? Herhangi bir nehrin aknts etrafnda dolanz ve içindeki suyun kirlenmesine sebep olan maddeleri fark ediniz. Toprak yüzeyindeki deiiklikler Toprak yüzeyi farkl ekillerde deiir. Bizler en önemli olnlardan birkaçn anacaz. Gelimi devletlerin bir çounda, en büyük sorunlarndan biri kat artk maddeleridir. Ylda milyonlarca metre küpte kat atk maddeler atlmakta, yaklmakta veya gömülmektedir. Bunlarn en büyük bölümünü, konserveler, ieler oluturmaktadr, bu maddelerin yars ise kattan yaplmtr. Bu maddelerin geri dönüüm metodlaryla tekrar kullanlr hale getirilmeleri bu zararl maddelerden kurtulma yollarndan en önemlisidir. Bu ekilde faydalar iki kat olur. Res.14.8 atk deponisi YAAM ORTAMININ KORUNMASI Kirliliin devaml olarak artmas yaam ortamn bozulnasna neden olur. Bundan dolay, günümüzde doal ortam ziksel ve kimyasal kirlilikten korumak için çok sayda önlem alnmtr. Alnan önlemler koruyucu veya önleyici ve dolaysz olabilirler. Atmosferi daha fazla kirlenmekten koruma amacyla, daha az zararl gaz koyveren yaktlarn kullanm için alternativ çözümler aranyor. Ayn öyle ormanlarn korunmasna da büyük önem verilir, yani aaçlandrma yaplr. Büyük ehirlerde parklarn bakm daha fazla yaplr, ana caddeler boyunca ise egzoz gazlarna ltre etkisi yapacak odunsu ve bodur çallardan eritler yaplr. 183 KONU 14 Fabrika ocaklarna ltrelerin yerletirilmesi, atmosfere szan kirli gazlarn azalmas için alnacak direkt önlemlerden biridir. Suyun kirlenmesi ziksel, kimyasal veya biyolojik metodlar yardmyla önlenir. Fosfatsz deterjanlar ve temizlik bakmnda kullanlan gereçler büyük ölçüde kirlilii azaltr. Filtrelerin kullanmyla suyu kirleten maddeler süzülür. Kirlenmi olan maddeler kat bileiklerin çökelmesi ve giderilmesiyle uzaklatrlr. Biyolojik önlem, suyun kendi kendini temizleme yetenei olduu anlamna gelir. Suda yaayan organizmalar baz gereksiz maddeleri besin maddesi gibi kullanarak onlar sudan uzaklatrrlar. Temizleme istasyonlar veya kolektörlerin yerletirilmesi, suyu kirlenmekten korumaya yarayan direkt önlemlerden biridir. Doal kaynak olarak topran korunmas, en bata topran planl bir ekilde kullanlmasyla olur. Pestisidlerin ve yapay gübrelerin kullanm profesyonel ve standartlara uygun olmaldr. Belediye – ehir çöpleri özel deponi yerlerinde depo edilir ve toprakla örtülmesi gerekir. Bu ekilde organik maddeleri Biyolojik – doal yolla ayrtrlabilir. Atklarn geri dönüümü büyük ölçüde atk maddelerin azalmasna sebep olur, bu ekilde doada bulunan ham maddelerinin kullanlmas da azalr. Günümüzde belediye atklar planl toplanmaldr, daha dorusu plastik, kat, metallerin geri dönüümü yaplabilmesi için onlarn ayrlmas gerekir. Malzemenin ksa özeti Malzemenin ksa özeti Yaam ortamna negatif etki eden ve doal yaama artlarn bozan deiiklikler kirlilik olarak adlandrlr. Bunlarn olumasna neden olanlara kirletenler, kirliliklerin geldikleri yerlere ise kirlilik kaynaklar denir. Yaplarna göre kirletenler ziksel (toz, kül, radyoaktif parçacklar, evde ve endüstride kullanlm kat atklar) ve kimyasal ( sv veya gaz halinde farkl türden kimyasal atklar) olabilir. Atmosfer, her gün polutan (kirletici) denilen milyonlarca ton atk maddelerle kirleniyor. Bu polutanlarn yerel endüstiel merkezler için karakteristiktir, çünkü miktarlar atmosferde çoaldktan sonra büyük miktalarda yamurlarla geri dönüp bu kentlerdeki insanlarn hayatlarn tehlikeye atmaktadrlar. nsann belediyedeki endüstri ve tarmclk etkinlikleri büyük ölçüde suyu kirletir. nsan kat atklardan kurtulmas için atklardan tepeler oluturur. Doal ortamn, ziksel ve kimyasal kirliliklerden korunmas daha dorusu ,topran bozulmasndan korunmas için önlemler koruyucu ya da önleyici ve direkt olabilirler. Kendi bilgini dene 1. Atmosfer, hidrosfer ve toprak nasl kirlenir? 2. Hangi endüstri dallar özellikle yaam ortamn kirlenmesinde zararldr? 3. Neden ozon tabakasnn yok olmas insan için çok tehlikelidir? 4. Yaam ortamnn korunmas için baz korunma önlemleri say. 184 KONU 14 1. ETKNLK 1. Çevrende baz bitkilerden yaprak topla. 2. Temiz bir bezle her yapran yüzey tabakasn sil. 3. Bezde olan kirlilie göre yapra aldn bölgedeki havann kirlilii haknda sonuç çkarmaya çal. 4.Deiik yerlerin kirliliini aratrman için köy, ehir, da, yol kenar gibi deiik yerlerden yaprak topla ve onlar kyasla. 5. Not ettiin bilgileri öretmeninde kontrol et. 2.ETKNLK 1. Bant yaptrc al, bir parça karton ya da cam üzerine öyle yerletir ki yapkan taraf üst tarafta olsun. 2. Belli bir süre bant yaptrcy senin pencerenin d tarafnda brak. 3. Prosedürü bir kaç kez mümkünü varsa deiik yerlerde ( ehir, da, köy v.b.) tekrarla. Ne farkediyorsun? Deiik yerlere yerletirdiin bantlarda farkl deiiklikler var m? 4. Fark ettiklerini defterde yaz ve öretmeninde kontrol et. 3. ETKNLK 1. Belli bir süre yamur suyu topla ve pH göstergesiyle suyun asit orann kontrol et. 2. Elde ettiin sonuçlar tabloya yaz. 3. Birkaç ölçüden sonra sonuçlar kyasla. 4. Yamur suyunun asit oran en fazla ne zamandr? Daha sk yamur yaarsa suyun asit oran yükselir mi yoksa azalr m? Yamur suyunun asitlii nerden gelir? Elde etiklerini kaydet ve öretmeninde kontrol et. 185 UZMANSAL DL SÖZLÜÜ VE KELMELERN ANLAMI A AbortÜs – embriyo veya fetus kayb Adenozin trifostat (ATP ) – bütün hücrelerde bulunan enerjiyle zengin olan molekül Adrenalin – böbrek üstü bezin özünden salglanan hormon Adrenokortikotropik hormonu (ACTH) – hipozde üretilen ,böbrek üstü bezi kabuunun çalmasn salayan hormon Aerobik – oksijen kullanlan olay Aferent – belli yere ileten , duyu nöronu gibi uyartlar merkez sinir sistemine kadar iletir ADS – baklk sistemine saldran virus hastal Ak madde – miyelinli sinir tellerinden oluan sinir dokusu Akcier – solunum organ Akomodasyon – gözün yakn veya uzak cisimlere odaklanmasn salayan gözdeki deiiklikler Akrozom – spermatozoidin ba ksmn kaplayan balk eklindeki yap Akson – uyartlar sinir hücre gövdesinden tayan uzun tek uzant Aktif tama – difuzyon olaynn yönüne ters olan hücre içine veya dna madde tanmas Aktin – kas hücrelerindeki kontraktil proteinlerden biri Akut – ar fakat ksa süren hastalk yada durum Aldosteron – böbrek üstü bezi kauundan salglanan hormon, böbrek kanallarnda tuzlarn reapsorpsiyonunu salar Alerjen – ar duyarllk meydana getiren madde , alerji reaksiyonunu balatan sübstans Alerji – zararl etkisi olmayan maddeleri yok etme reaksiyonu Alveol – akcierlerdeki küçük torback, bunun yardmyla hava ve kan arasndaki gaz al-verii yaplr Amino asit – proteinlerin yap birimi Amnion kesesi – gelimekte olan fetusu saran ve yataklk yapan svyla dolu kese Anabolizma - organizma için gerekli olan bileik yapl maddelerin olumasnn metabolik olaydr Anaerobik – oksijen kullanlmad olay Anatomi – vücut yaps bilimi Anemi – krmz kan hücrelerinde hemoglobin miktarnn azalmas Anestezi – duyu alma kayb, özellikle ar duyusu (narkoz) Anoreksi – itah kayb Antidiuretik hormon (ADH) – hipozin arka ksmndan salglanan hormon,suyun böbreklerdeki emilimini artrp idrarn hacmini azaltr Antijen – imunite cevab meydana getiren yabanc madde veya cisim Antikor – spesik antijene cevap olarak oluan madde Antiserum – antikorlar içeren serum Aorta – kan kalpten dar tayan büyük atardamar Apsorpsiyon – sindirilmi besin moleküllerinin sindirim sisiteminden kana tanmas Aritmi – kalp çalmasnn düzensiz ritmi Arteriol – küçük atar damar ve klcal damar arasndaki kandamar Arterioskleroz – atar damar sertlemesi A – aktif baklk olumas için kullanlan madde Atro – belli vücut ksm büyüklüünün azalmas 186 B Bakteri – bir tür mikroorganizma Bazal ganglion – beyinin daha derin ksmlarndaki boz (gri) madde Bazol – bir tür beyaz kan hücresi Biopsi – incelemek için alnan doku parças veya baka madde Böbrek – boaltm organ Bradikardi – kalp çalmasnn yavalam ritmi Bron – akcierde havann geçtii geni kanal Bronçuk – bronun son kolu Ç Çevresel sinir sistemi (ÇSS ) – merkez sinir sistemi dndaki bütün sinirler ve sinir dokuar D Dalak – karn boluunun üst sol tarafndaki lenf organ Dehidratasyon – vücut svsnn ar kayb Dejenerasyon – tahrip , örnein yalk , zedelenme veya hastalk sonucu Dendrid – uyartlar hücrenin gövdesine tayan nöron uzants Dermatitis – deri iltihab Dezoksiribonukleik asid ( DNA ) – hücrenin kaltm maddesi;hücre çekirdeindeki kromozomlar oluturur Diastol – kalbin geveme evresi Difuzyon – moleküllerin youn ortamdan az youn olan ortama doru hareketi Diyafragma – akcierler altndaki solunuma yardm eden kasl yap Doku – özel görevler yapan hücre topluluklar Dominant – belirgin özellii olan gen E Efektör – gelen uyartya cevap veren kas veya salg bezi ;efektör organ Egzokrin – salglarn kanal yardmyla d ortama salglayan salg bezi Eklem – iki yada daha fazla kemii balayan bölge Embriyon – hamilelik srasnda yeni oluan bireyin ilk iki aylk dönemi Endokard – kalbin kulakcklarn ve karncklarn içten saran zar Endokrin – salglarna dorudan kana salglayan salg bezi Endometrium – ana rahimin iç tabakas Endoplazmatik retikulum ( ER ) – hücre sitoplazmasndaki zarlardan oluan as yap 187 Endotel – kalbi , kan ve lenf damarlarn çevreleyen iç epitel Enfarktüs – kan yetersizlii sonucu doku zedelenmesi Enzim – organik katalizatör ; reaksiyonu hzlandrr fakat reaksiyon srasnda kendi deimez Eozinol - bir tür beyaz kan hücresi Epidemi – bir bölgedeki çok sayda insann ayn zamanda hastalanmas Epidermis – derinin yüzey ksm Epikard – kalp duvarnn yüzey ksm Epitel – dört temel doku türlerinden biri Eritem – derideki kzarklk Eritrosit – krmz kan hücresi Ejakulasyon – d idrar kanal yardmyla spermin atlmas F Fagositoz – büyük parçacklarn hücre zar yardmyla yutulmas Fertilizasyon – yumurta hücresinin spermatozoitle birlemesi;döllenme Fetüs – hamileliin üçüncü ayndan douma kadar yeni olumu birey Fitrasyon – mekanik kuvvet yardmyla maddeleri yar geçirgen zardan geçmesi Fizyoloji – canl organizmalarn faaliyetlerini inceleyen bilim G Gamet – üreme hücresi; yumurta hücresi ya da spermatozoit Ganglion – merkez sinir sistemi (MSS) dnda bulunan sinir hücre gövdesi topluluklar Gen – kaltm birimi; DNA ksm Genetik – genlere ya da kaltma bal Glikojen – glikozlardan oluan büyük molekül, enerji kayna olarak karacierde ve kaslarda depolanr Glikoz – basit eker; hücrelerde temel enerji kayna Glomerul – nefronun Bowman kapsülündeki klcal damar yuma Golgi aygt – hücrede özel maddeler üreten zarlar sistemi Gonad – üreme bezi ; yumurtalk veya testis Gonadotropin – üreme bezine etki eden hormon H Hastalk – vücudun veya baz vücut ksmnn normal çalmamas durumu Hematokrit – kandaki kan hücrelerinin yüzde says Hemoglobin – krmz kan hücrelerinde bulunan ve oksijeni tayan yapsnda demir bulunan protein Hemoreseptörler – kimyasal deiiklikleri alglayan reseptörler 188 Hepatit – karacier iltihab Hipertansiyon – yüksek kan basnc Hipertonik – hücre svsndan daha youn olan çözelti Hipoz – hipotalamus altnda yerleen iç salg bezi, hipotalamustan kontrol edilir, dier salg bezlerin çalmasn kontrol eden hormonlar üretir Hipoksi – dokularda az miktarda oksijen Hipotalamus – hipozi kontrol eden ve homeostaz düzenleyen beyin ksm Hipotonik – hücre svsndan daha az youn olan çözelti Histoloji – dokular inceleyen bilim Homeostaz – vücudun denge durumu Hormon – iç salg bezi salgs Hücre solunumu – hücrede besin maddelerinden enerji elde etme reaksiyonlar serisi Hücre zar – hücrenin d örtüsü münite – bireyin belli hastala kar direnç gösterme yetenei münodesiens – baklk sisteminde yetersizlik ris – göz bebei etrafndaki yuvarlak renkli ksm shemi – vücudun baz ksmlarnda yetersiz kan bulunmas zotonik – belli maddelerin younluu hücredeki svnn younluuyla ayn olan çözelti K Kapakçk – svnn geri dönmesini önleyen yap ; kalpte karncktan kulakca gibi Karbon dioksit – hücre metabolizma srasnda atk ürün olarak elde edilen gaz Karbonhidrat – basit eker veya basit ekerlerin birlemesiyle oluan madde ,niasta veya glikojen gibi Karnck – kalp ksm Karies – çürüme , dilerin bozulmas Kariotip – kromozomlar resmi, büyüklük ve ekillerine göre sralanm Karsinojen – kanser oluturan madde Katabolizma – maddelerin daha basit yaplara metabolitik olarak ayrma Katyon – pozitif elektrik yüklü iyon Kkrdak – sert ba dokusu Klcal damar - kan ve doku arasndaki madde al-veriin yapld mikroskopik kandamar Koagulasyon – phtlama, kann phtlamas Kongenital – doutan var olan Kontrasepsyon – yumurta hücresini döllenmekten korumak Konjugtiv – göz kapan saran ve göz aknn ön ksmn örten zar 189 Kör basak – kaln basan balangç ksmndaki küçük uzant Kronik – ar olmayan fakat uzun süren hastalk L Laktasyon – süt salglanmas Lenf – lenf sistemi svs Lenf düümü – len ltre eden lenfoid doku kitlesi Lenf kanal – lenf sistemi damar Lenfosit – bir tür beyaz kan hücresi Lezion – lokal zedelenme Ligament ( yan ba ) – kemii baka kemikle balayan ba dokusu iriti; peritoneumun kalnlam ksm, organ tutan veya baka bir organ balayan Lizozom – enzim içeren hücre organeli Lökosit – beyaz kan hücresi Lösemi – kan hastal, çok sayda beyaz kan hücreleri üretilir M Makrofaj – fagositoz özellii olan büyük hücre Mayoz – hücre bölünmesi, bu srada kromozom says yarya iner ve eeysel hücreler meydana gelir Megakariosit – trombasitlerin (kan pulcuklarn) meydana geldii büyük hücre Melanin – deride, saçta göz ksmlarnda ve beyin ksmlarndaki koyu pigment Mendel kanunlar – kaltm prensipleri Avustralyal papaz olan Gregor Mendel tarafndan bulunmutur Menzis – dii üreme sisteminden aylk kan akmas Mercek – çift çkkl olan ve kalnl deiebilen göz yaps Merkez sinir sistemi (MSS) – beyin ve omurilikten oluan sinir sistemin ksm Metabolizma – organizmann hayatta kalmas için ziksel ve kimyasal olaylar Mezentera – ince barsaklar arka karn duvarna asan ba Miyalji – kas ars Mikrobiyoloji – mikroorganizmalar inceleyen bilim Mikrometre (um) – milimetrenin binde bir ksm (1/1000); mikron Mikroorganizma – küçük mikroskopik organizma Mineral – inorganik madde; salk için az miktarda gerekli olan besin türü Mitokondri – enerji üretimi salayan hücre organelleri Mitoz – hücre bölünmesi, bu srada ana hürenin ayns olan iki yavru hücre meydana gelir Miyelin – baz sinir hücrelerin aksonlarn örten yal madde 190 Miyokard – kalp duvarnn orta tabakas ;kalp ksm Miyozin – kas hücrelerindeki kontraktil proteinlerden biri Miyop – uza görmemek Monosit – fagositozda etkili olan bir tür beyaz kan hücresi Mutajen – mutasyon meydana gelir Mutasyon – gen ya da kromozomda deiiklik N Nabz – kalbin kaslmasyla kan damarlarndaki kan basncnn yükselmesi sonucu oluan dalgalanma Nefron – böbrein yap ve görev birimi Nekroz – doku ölmesi Nevralji – sinir ars Nevrilema – aksonu çevreleyen ince zar Nöron – sinir sistemi hücresi Nötrol – bir tür beyaz kan hücresi Nukleotid – DNA ve RNA yap ksm O Organ – iki veya daha fazla dokudan oluan ve belli görevi yapmak için beraber çalan vücut ksm Organel – belli görevi yapmak için özellemi olan hücre ksm Organik maddeler – canl varlklarda (bitkiler, hayvanlar ve mikroorganizmalar) meydana gelen ve molekül yaplarnda karbon, hidrojen ve oksijen içeren maddelerdir Organizma – bitki veya hayvan bireyi Orta beyin – beyin sapnn bir ksm Osmoz – maddelerin yar geçirgen zardan tanmas Osmoz basnc – çözeltinin suyu kendine çekme istei;çözeltinin younluuna dorudan balantldr Osteoporoz – kolay kemik krlmalarna neden olan kemik doku zedelenmesi Otoimünite – baz kendi dokularna anormal reaksiyon göstermek Otonom sinir sistemi (OSS) – düz kaslar, kalp kasn ve salg bezlerini kontrol eden sinir sistemin ksm Ovülasyon – yumurtalk folikülünden olgunlam yumurta hücresinin serbes edilmesi P Pankreas – mide altnda yerleen büyük salg bezi, sindirim enzimleri ve hormonlar üretir Parsempatik sinir sistemi – otonom sinir sistemi ksm Paratiroid bezi – tiroid bezinin arka ksmnda bulunan küçük salg bezleri; kandaki kalsiyum miktarn düzenleyen hormon üretir 191 Parazit – baka organizmalarn içinde veya dnda yaayan bir tür organizma Patojen - hastalk oluturan organizma Patoloji – hastalklar inceleyen bilim Penis – erkek boaltm ve cinsel iliki organ Perikard – kalbi dtan saran seroz zardan oluan klf Peristaltik – organ veya kanal duvarndaki dalgal hareketlenme Peritoneum – karn boluunu çevreleyen zar Pinositoz – küçük taneciklerin ve damarcklarn hücre zarndan geçirilmeleri Pirojen - stma oluturan madde Plasenta – hamilelik döneminde yeni oluan bireyin beslenmesini salayan yap Plazma – kann sv ksm Pleksus – damarlardan veya sinirlerden oluan a Plevra – göüs boluunu çevreleyen ve akcierleri örten seröz zar Portal sistem – kalbe geri getirmeden önce kan baka klcal tabakasna tayan toplardamar sistemi Progesteron – sar cisimde ve plasentada üretilen hormon R Reeks - birkaç nöronun katlmasyla oluan basit, otomatik cevap Reeks yay – uyartnn alnmasndan cevap verilmesine kadar oluan yol Reeksiyon – nlarn krlmas Resesiv – ayn özellik için dominant gen varlnda belirgin olmayan gen Reseptör (alc) – belli uyartyla uyarlabilen özellemi hücre veya duyu nöron ucu Respirasyon – hava ve hücreler arasndaki oksijen ve karbondioksid al-verii Ribonukleik asid (RNA) – nukleik asit Ribozom – proteinlerin üretildii sitoplazma organeli S Safra – karacierde üretilen madde Sarlk – derinin sararmas Sentriol – hücre bölünmesinde görev alan organel Serebrospinal svs – beynin içinde ve dnda bulunan sv Serum – koagulasyon faktörsüz kann sv ksm Sempatik sinir sistemi – otonom sinir sistemi ksm Sinaps – iki nöron veya nöron ve efektör arasndaki ba Sindirim – besini daha küçük parçalara ayrarak emilimlerini salayan olay Sinir – merkez sinir sistemi dnda sinir telleri demeti 192 Sinir uyarts (impuls) – sinir hücre zar boyunca genileyen elektriksel yük; aksiyon potansiyeli Siroz – kronik karacier hastal Sistem – belli amaç için beraber çalan organ topluluu Sistol – kalp çalmasndaki kalp kaslma evresi Sitoloji – hücreleri inceleyen bilim Sitoplazma – hücreyi dolduran ve organeller bulunduran madde Skrotum – testislerin yerlemi olduklar klf Spermatozoit – erkek eeysel hücre ya da gamet Spor – bakterilerin dirençli ekilleri T Talamus – arabeyinde bulunan beyin ksm Testis – erkek üreme bezi Testosteron – testislerde üretilen erkek üreme hormonu Tetanoz – kasn devaml kaslmas Timus – gösün üst ksmnda yerleen iç salg bezi Tireotrop hormonu (TTH) – hipozin ön ksm hormonu tiroid bezin çalmasn salar Tiroid bezi – boyunun ön ksmnda yerleen iç salg bezi Tiroksin – tiroid bezi hormonu Toksin – zehir Tonus - kasn ksmi kaslma durumu Transplant – zedelenmi ksmlarn deimesi için kullanlan organ ya da doku Trombosit – kan pulcuu; kann phtlamasnda görev alan hücre ksm U Uyart – belirli cevap oluturan d ortamda vaya iç ortamdaki deiiklik Ü Üre – idrarda salglanan protein metabolizmasnn artk ürünü V Vajina – uterusun da açlan ksm kadn cinsel iliki organ Vazodilatasyon – kandamar hacminin büyümesi;kandamarnn genilemesi Vazokonstriksiyon – kandamar hacminin küçülmesi; kandamarnn daralmas Ventilasyon – havann akcierlere veya akcierlerden hareketi Venül – kan klcal damarlardan toplayan toplardamar Virüs – sadece canl hücrede çoalabilen çok küçük mikroorganizma Vitamin – saln korunmas için çok az miktarlarda gerekli olan organik bileik 193 Y Yumurta hücresi – dii eeysel hücre veya gamet Yumurtalk – dii üreme bezi Z Zigot – döllenmi yumurta hücresi; spermatozoit ve yumurta hücresinin birlemesiyle oluan hücre 194 ÇNDEKLER KONU 1 NSAN CANLI DÜNYANIN BR PARÇASI OLARAK...................................................5 DERS 1 NSANIN CANLI DÜNYADAK YER ................................................................................ 6 DERS 2 NSANSI MAYMUNLARIN VE NSANLARIN BALANGIÇ EVRM ....................... 10 DERS 3 NSAN IRKLARI VE NSAN POPULASYONUNUN BÜYÜMES ................................ 14 KONU 2 NSAN ORGANZMASININ YAPISI ..............................................................................17 DERS 1 NSAN ORGANZMASI HÜCRE, DOKU, ORGANLAR VE ORGAN SSTEMLERNDEN OLUMUTUR ............................................................................................... 18 DERS 2 DOKULAR, ORGANLAR VE ORGAN SSTEMLER ................................................... 22 KONU 3 HAREKET...........................................................................................................................27 DERS1 KEMKLERN VE KASLARIN HAREKET ÇN ÖNEM ............................................. 28 DERS 2 SKELET ................................................................................................................................ 32 DERS 3 KASLAR –TÜRLER, YAPISI VE FONKSYONU .......................................................... 36 DERS 4 HAREKET SSTEMN BAKIMI VE SALII ................................................................ 40 KONU 4 BESLENME VE SNDRM .............................................................................................45 DERS 1 BESLENME VE BESLENMENN ÖNEM ....................................................................... 46 DERS 2 SNDRM - BESNLERN SNDRM ........................................................................... 50 DERS 3 SNDRM OLAYLARINDA KARACERN VE PANKREASIN GÖREV ................... 54 DERS 4 SNDRM ORGANLARININ BAKIMI VE SALII .................................................... 58 KONU 5 DOLAIM SSTEM ..........................................................................................................61 DERS 1 DOLAIM SSTEM – YAPISI VE ÖZELLKLER ........................................................ 62 DERS2 KALP, KAN DAMARLARI VE LENF DAMARLARI YAPISI VE GÖREVLER ............... 68 DERS 3 DOLAIM SSTEM – KAN DOLAIMI VE LENF DOLAIMI .................................. 73 KONU 6 BAIIKLIK SSTEM ....................................................................................................79 DERS 1 ORGANZMANIN SAVUNMA YETENEKLER .............................................................. 80 DERS 2 KAN GRUPLARI VE TRANSFUZYON ........................................................................... 84 KONU 7 SOLUNUM – GAZLARIN DEM ............................................................................89 DERS 1 SOLUNUM VE SOLUNUMUN ÖNEM............................................................................. 90 DERS 2 SOLUNUM MEKANZMASI VE GAZLARIN DEM ............................................. 94 DERS 3 KEND SALIIN ÇN LGLEN.................................................................................... 97 KONU 8 MADDELERN BOALTIMI .........................................................................................103 DERS 1 BOALTIM VE BOALTIMIN ÖNEM .......................................................................... 104 DERS 2 BOALTIM SSTEM ORGANLARI ............................................................................... 107 DERS 3 DERNN YAPISI, GÖREVLER, BAKIMI VE HJYEN............................................111 195 KONU 9 SNR SSTEM – AYARLAMA MEKANZMALAR ................................................ 117 DERS 1 SNR SSTEM – YAPISI, BÖLÜMLER VE ÖNEM ..................................................118 DERS 2 BEYN - GÖREVLER ........................................................................................................122 DERS 3 OTONOM – VEJETATV SNR SSTEM ......................................................................126 KONU 10 DUYULAR....................................................................................................................... 131 DERS 1 DUYULAR VE DUYU MEKANZMALARI ....................................................................132 DERS2 GÖZ GÖRME ORGANIDIR ...............................................................................................136 DERS 3 KULAK DUYMA VE DENGE ORGANIDIR ...................................................................139 KONU11 HORMONAL DÜZENLEME ......................................................................................... 143 DERS 1 HORMONLAR, HORMONAL VEYA ENDOKRN DÜZENLEME..............................144 DERS 2 PANKREAS, BÖBREK ÜSTÜ BEZLER, ÜREME BEZLER .......................................148 KONU 12 NSANDA ÜREME......................................................................................................... 153 DERS 1 NSANIN CNSEL ÖZELLKLER (PRIMER VE SEKONDER) ÜREME ORGANLARI .....................................................................................................................................154 DERS 2 DÖLLENME, HAMLELK VE EMBRYONAL GELM .........................................159 DERS 3 NSANIN DOUMDAN SONRA GELM ...................................................................162 DERS4 HJYEN, KORUNMA VE CNSEL HASTALIKLAR .....................................................166 KONU 13 NSANDA KALITIM ..................................................................................................... 169 DERS 1 KALITIMIN TEMEL: KROMOZOMLAR, GENLER ..................................................170 DERS 2 MUTASYONLAR, KALITIM HASTALIKLARI VE ONLARIN AKTARILMASI,SENDROMLAR.....................................................................................................173 KONU 14 NSANIN BYOSFERDEK YER VE GÖREV ....................................................... 177 DERS1 NSANIN YAAM ORTAMINDAK ETKNLKLER ....................................................178 DERS 2 YAAM ORTAMININ BOZULMASI: FZKSEL VE KMYASAL KRLLK ...........................................................................................181 PROFESYONEL KELMELER SÖZLÜÜ VE ONLARIN ANLAMI ..................................... 186 196