k - Академия наук Туркменистана

Transkript

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly
Scientific-theoretical journal of Supreme Council
on science and technology under the President of Turkmenistan
Научно-теоретический журнал Высшего совета
по науке и технике при Президенте Туркменистана
2
2008
2007
AŞGABAT • YLYM
1
“Türkmenistanda ylym we tehnika”
žurnaly syn berilýän ylmy makalalary çap edýär
Журнал “Наука и техника в Туркменистане”
печатает рецензируемые научные материалы
Scientific materials published in the “Science and Technics
in Turkmenistan” periodical have been reviewed
Baş redaktor A.G.Allanurowa
Geňeş toparynyň agzalary:
O.Musaýew, P.Esenow, N.Durdyýew,
J.Nepesow, J.J.Ataýew, N.Nurgeldiýew,
G.Mezilow
Jogapkär redaktor J.Nepesow
Ýygnamaga berildi 24.04.2007. Çap etmäge rugsat edildi 16.05.2008. A – 41018. Ölçegi 70×1081/16.
Gazet kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,40. Hasabat-neşir listi 8,04.
Sany 790. Neşir №13. Sargyt №00.
Ýylda 6 gezek neşir edilýär.
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty.
744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň çaphanasy.
744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.
Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.
© “Ylym” neşirýaty.
© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2008.
2
№2
2008
N.Halow, Ýa.Orazmämmedow
MALDARÇYLYK PUDAGYNDA
HASAPLAŞYK IŞLERINI KÄMILLEŞDIRMEK
Türkmenistanyň XX Halk maslahaty ýurdumyzyň oba hojalygyny özgertmegiň
düýpli meselelerine seredip, bu ugurda alyp barmaly işleriň giňişleýin çärelerini
belledi. Onda kabul edilen Türkmenistanyň “Arçynlar hakynda”, “Daýhan
birleşikleri hakynda” we “Daýhan hojalyklary hakynda” Kanunlary pudagy
ösdürmekde giň mümkinçiliklere ýol açdy.
Maslahatda maldarçylygy ösdürmekligiň depginini güýçlendirmek hem esasy
meseleleriň biri boldy. Mallaryň baş sanyny köpeltmek, önümliligini
ýokarlandyrmak, örini suwlulandyrmak, guşçulygy ösdürmek maldarlaryň öňünde
goýlan esasy wezipelerdir.
Maldarçylykda uly ähmiýete eýe bolan “Türkmenmallary” assosiasiýasy
maldarçylykda döwlet syýasatyny alyp barmak esasynda öz garamagyndaky
maldarçylyk hojalyklary, weterinariýa gullugy, örini suwlulandyrmak, kärhanalary
ylym bilen sazlaşykly işleýän berk düzgüne münen topluma öwrüldi. Ol häzirki
düzümde pudagy ösdürmegiň giň möçberli wezipelerini çözmäge ukyply ulgamdyr.
Onuň maldarçylygy ösdürmekde ähmiýetini göz öňünde tutup, “Daýhan birleşikleri
hakyndaky” Kanunda Türkmenistanyň Ministrler Kabineti tarapyndan tassyklanan
Düzgünnama boýunça işlemekligi makul bilindi.
Maldarçylyk önümleri ýokary depginler bilen artdy. Mysal üçin, bir sygyrdan
alynýan syüt 2006-njy ýylda 2410 kg, bolup, 2005-nji ýyla garanyňda 2,8 % osüş
boldy, ol geçen ýylda 2361 kg bolup, 1,02 % artdy. Bir towukdan ýumurtga 2006njy ýylda 133,0 sany, 2005-nji ýylda 132 sany ýa-da 1 % artdy, et 2006-njy ýylda
282 müň tonna, 2005-nji ýylda 263 müň tonna ýa-da 1,07 %, süýt 2047 müň tonna,
2005-nji ýylda 1868 müň tonna ýa-da 1,09 % artdy, ýumurtga 857mln, 2005-nji
ýylda 805mln ýa-da 1,06 % köpeldi, hojalyk önümleri geçen ýylda 19 göterim
artdy. Gara mallaryň we dowarlaryň sany hususy sektorda ýokarlandy.
Maldarçylyk önümleriniň ýylyň-ýylyna ýokarlanmagyna obada kärende
gatnaşyklarynyň giň gerim almagy gowy täsir etdi, kärendeçilere ýeterlik derejede
3
maddy taýdan howeslendirmeklige soňky ýyllarda aýratyn üns berilýär.Biz bu
gatnaşyklaryň maddy taýdan howeslendirilişi barada durup geçmekçi.
Aýratynam hususy kärhanalaryň hasabyna ýumurtga we et ugurly guşçulygy
ösdürmekde giň möçberli çäreler bellenýär. Assosiasiýanyň Tejen etrabyndaky
“Magtymguly” guşçulyk daýhan birleşiginiň guş ýataklaryny (16 sany jaý), Balkan
welaýatyndaky guşçulyk fabrigini (Balkanabat ş. 12 jaý) hususy kärhanalara
kärendesine berip, esasan, broýler jüýjelerini köpeltmek göz öňünde tutulýar.
Olardan başga-da, ýylda 2 mln broýler jüýjesini ýetişdirmeklige niýetlenen täze
hususy kärhanasyny işe girizmeklik, Lebap welaýatynyň Saýat etrabyndaky
“Katretdin”, Daşoguz welaýatynyň S.A. Nyýazow adyndaky etrabynyň guşçulyk
daýhan birleşikleriniň guş ýataklaryny (jemi 30 sany jaý) kärendesine berip, hususy
guşçulygy ösdürmeklik hem meýilleşdirilýär.
Şu ýyl guş etiniň öndürilişini köpeltmegiň binýady tutular. Bu ugurda ylmy
işleri güýçlendirip, ýurduň çäginde broýler we ýumurtga ugurly guşlaryň jüýjesini
öndürmekligi ýola goýmak barada iş geçiriler.
Häzirki döwürde “Türkmenmallary” assosiasiýasy Türkmenistanda hereket
edýän kanunlara esaslanyp, döwlet eýeçiligindäki gara mallary, dowarlary we
düýeleri kärendesine bermek usulyny alyp barýar.
Kärendeçiler berkidilen emläkleriň (ýer, mal we desgalaryň) tükel we abat
saklanmagyna jogap berýärler, eger ol emläkler zaýalansa, dargadylsa ýa-da kem
gelse, onda ýetirilen zyýan şol döwrüň nyrh bahasynda töledilip alynýar.
Hojalyklar çopan toparlaryna mallary we beýleki serişdeleri şertnama esasynda
ykrarnama ýazyp, bir ýyllyk ýa-da uzak möhletleýin kärendesine berýärler.
Şertnama boýunça mallary we emläkleri ätiýaçlandyrmak meýletin bolup, bu
mesele şu güne çenli çözülmän gelýär, sebäbi emläk hökmany ätiýaçlandyrmaga
mätäçlik çekýär. Bu barada kanunçylyga gaýtadan seredilse, biziň pikirimizçe gowy
bolardy.
Tьrkmenistan boэunзa 2007-nji эylda maldarзylyk
önümleriniň öndürilişi
4
Ahal
Et (diri
agramda) müň
tonna
1299
Balkan
Цndьrilen цnьmler
Süýt müň tonna
Ýüň müň tonna
Эumurtga mln
sany
214,8
5,4
289,9
49,5
30,2
3,7
41,9
Daşoguz
110,0
657,8
3,5
175,0
Lebap
114,5
396,0
5,3
174,1
Mary
146,4
379,2
9,3
230,7
Jemi:
550,4
1678,0
27,2
911,6
Tьrkmenistan boэunзa 2007-nji ýylda mallaryň
baş sany, müň baş
Welaэatlar
Ahal
Balkan
Daşoguz
Lebap
Mary
Jemi:
Gara mallar
271
79,8
895,2
430,0
457,9
2133,9
Dowarlar
4247,3
2872,5
2727,3
2340,0
5920,0
18101,1
Dьэeler
41,3
44,1
15,5
8,9
18,5
128,3
Guşlar
4059,4
938,0
3277,8
2742,2
4519,7
15537,1
5
Maldarçylygy ösdürmäge höwes döretmek üçin kärendeçiler bilen
hasaplaşyklaryň ähmiýeti uludyr. Dowarlary bakýan çopan toparlar bilen hasaplaşyklara
üns berilmelidir.
Gutarnykly kärende hasaplaşygy we seçim her ýylyň Gorkut, Alp-Arslan aýlarynyň
1-inde ýagdaýyna geçirilýär we kärendeçiler bilen önümçilik ýylynyň kärende
şertnamasy baglaşylýar.
Şertnamada şu şertler göz öňünde tutulýar. Çopan toparlaryna berkidilen 100
garaköli ene goýundan 95, işşek goýundan 85 guzy, her 100 uly saryja goýundan 85,
işşek goýundan 80 guzy, her 100 ene geçiden 100 owlak almaklyk bellenilýär. Alnan
önümiň 50 %-i kärendeçiniň zähmet haky görnüşinde berilýär.
Garaköli goýunlardan (fiziki agramda) 2,4 kg, toklulardan 0,8 kg, saryja
goýunlardan 2,8 kg, toklulardan güýz gyrkymynda 0,8 kg ýüň, uly geçiden 0,5 kg,
beýleki ýaş geçilerden 0,4 kg çöpür almaly.
Kärendeçilige tabşyryk güýz gyrkymy boýunça dowarlaryň şertnama
baglaşylandaky sanyna, owlak-guzy almak üçin indiki ýylyň Türkmenbaşy aýynyň 1-ne
we ýaz ýüňüni almak üçin Gurbansoltan aýynyň başyna galan malyna laýyklykda
berilýär. Alnan guzularyň hemmesi seçim döwründe kärhana tabşyrylýar:
Iri şahly mallary bakýan kärendeçiler bilen hasaplaşyk.
Kärende hasaplaşygy her aýda, gutarnykly kärende hasaplaşygy her ýylyň Gorkut aýynyň
1-inde geçirilýär.
Ýylyň dowamynda özüne berkidilen her 100 ene sygyrdan 80 göle,100 bogaz
tüweden 98 göle, her bir sagylýan sygyrdan 2000 kg süýt sagyp almak tabşyryk berilýär.
Mallary tükel orta we ýokary semizlikde saklamaly. Alnan süýdüň hemmesi we göläniň
60 göterimi (esasan, öküz görnüşli) kärendeçä, 40 göterimi (tüwe görnüşli) kärhana
degişli bolýar. Iri şahly mallary bakýan kärendeçiler kärhana düşýän 40 göterim ýaş
tüwelere 6 aýyň dowamynda seredip, diri agramyny 100 kg ýetirip, kärhana tabşyrýar.
Ýaşy ýetip we beýleki sebäplere görä önümçilikden galan ene mallary we brak edilen
mallary (şol sanda öküzçeleri hem) welaýat “Türkmenmallary” paýdarlar jemgyýetiniň
hünärmeniniň gatnaşmagynda düzülen iş toparynyň ykrarnamasy bilen, kärendeçilere
bazarda satmaga we giren maliýe serişdelerini banka tabşyryp, bir ýaşdan kiçi bolmadyk
tohum tüweleri satyn almaga we fermanyň harajatlaryna ulanmaga ygtyýar edilýär.
Kärende hasaplaşygy her aýda geçirilýär. Haram ölen, mejbury soýlan, ýitirilen
we beýleki harajatlara çykarylýan her bir ene sygryň we 2 ýaşdan uly tüweleriň ýerine
1,5, 5-6 aýlykdan kiçi bolmadyk tüwe, 2 ýaşdan uly öküzçeleriň ýerine aýlykdan kiçi
bolmadyk öküzçe, kärendeçiden kärhana geçirilýär, “Türkmenmallary” paýdarlar
jemgyýetiniň hünärmeniniň gatnaşmagynda düzülen işçi topary uly tohum mal satyn
alnyp artyk çykdajy edilen malyň diri agramy boýunça ýerine goýulýar. Sagylýan
sygyr we höwür öküz toparyna her aýyň başyna aşakdaky ýaly kärende tölegi
girizilýär. Kärendeçiler özlerine düşýän mallarynyň hasabyna kanunalaýyklykda sanyny
doldurýarlar.
Önüm bermeýän düýeleri bakýan çopanlara mallaryň baş sanynyň 10 göterimine
barabar, önüm bermeýän garry we erkek düýeleri kärende zähmet haky üçin berilýär.
Biziň pikirimizçe maldarçylykda kärende gatnaşyklarynyň mundan beýläk ösmegini göz
öňünde tutup hem-de maliýe netijeliligini aýdyňlaşdyrmak üçin Türkmenistanyň
6
Ykdysadyýet we maliýe ministrliginiň tassyklan “Arendatorlaryň ýyllyk hasabatyny”
maldarlar üçin dikeldilse gowy bolardy.
Bu hasabatyň dikeldilmegi:
- arenda tölegini hasaba almazdan arendatorlaryň alan girdejisini;
- býujet tölegini;
- oba suw hyzmata tölegini;
- önümiň özüne düşýän gymmatyny;
- arendatoryň girdejisini;
- arendatoryň sanyny takyk kesgitlemäge mümkinçilik döredýär.
Şeýle-de öndürilen önümleriň asyl hem-de gymmat görnüşinde öndürileni we satylany
aýdyňlaşdyrylýar.
Alnan ot-iýmiň, ulag serişdeleriniň çykdajylary we beýleki harajatlary hem
görkezilýär.
Ýokarda agzalan hasabatyň ýöredilmegi häzirki döwürde “Türkmenmallary”
assosiasiýasynda hasap-hesip işlerini ýeňilleşdirer.
Biziň pikirimizçe, “Türkmenmallary” assosiasiýasy, ylmy-barlag maldarçylyk we
weterinariýa instituty bilen bilelikde mallaryň fiziki agramynyň osüş derejesini
täzeden kesgitläp, ony bellenen tertipde hasaba alynsa, dogry bolar diýip hasaplaýarys.
Hususy eýeçilikdäki mallaryň baş sanynyň, agramy bilen olaryň takyk sanyny
kesgitlemegiň taze metodikasyny Türkmenistanyň Statistika baradaky döwlet komiteti
Oba hojalyk ministrligi, “ Türkmenmallary” assosiasiýasy bilelikde taparlar diýip, umyt
edýäris.
Mundan başga-da, “Daýhan birleşikleriniň” maldarçylyk bilen meşgullanmaga
haky bardyr. Mysal üçin: “Daýhan birleşikleri hakynda” Türkmenistanyň Kanunynda (8nji maddasynyň 4-nji bölüminde) “Daýhan birleşigi” ýeri, maly we beýleki serişdeleri
birleşigiň agzalaryna Türkmenistanyň kanunçylygynda göz öňünde tutulan şertlerde we
tertipde kärendesine bermäge haklydyr diýip bellenilýär. Şeýlelikde, bu taýda-da
kärendeçiler bilen hasaplaşyk şertnamalary düzülip, olarda kärendeçi hojalyklary
höweslendiriji çäreleriň göz öňünde tutulmagy hökmandyr.
Şu ýylyň agyr, adaty bolmadyk gyşy maldarçylyk hojalyklarynda entek düýpli
kemçilikleriň bardygynyň üstüni açdy. Ýeterlik ot-iým toplanmandyr. Käbir hojalyklar
mundan sapak edinmelidiler. Dag eteklerinde, Garagumda her ýyl diýen ýaly baharda
bol ot-iým emele gelýär. Mundan öz wagtynda geljek ýyllar üçin ýeterlik ot-iým
ätiýaçlyklaryny döretmäge çynlakaý üns berilse gowy bolardy. Hormatly Prezidentimiziň
tagallasy bilen oba ýerlerini durmuş taýdan goýlan hyzmat üçin goýberilýän 4 mlrd
amerikan dollaryna barabar serişdeler maldarçylyk hojalyklarynyň ösdürilmegine şert
döreder.
Türkmenistanyň ykdysadyэet
we dolandyryş instituty
Kabul edilen wagty
2008-nji ýylyň
Nowruz aýynyň 4-i
7
Н.Халов Я.Оразмамедов
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ УЧЁТНЫХ
РАБОТ В ЖИВОТНОВОДСТВЕ
Статья посвещена животноводству, одной из приоритетных отраслей сельского
хозяйства Туркменистана. Большие задачи были поставлены перед этой отраслью на
ХХ Халк маслахаты Туркменистана, в частности в системе арендных отношений,
способствующей быстрому развитию данной отрасли. При этом основное место
отведено увеличению поголовья скот а в личном секторе хозяйствования,
составляющем по отчетным данным 80-90%.
Ассоциация «Туркменмаллары», образованная в 1997 году, осуществляет
политику в области животноводства. В состав Ассоциации входит Объединение по
ветеринарному обслуживанию животных и птиц, а также Научно-исследовательский
институт животноводства и ветеринарии.
В результате перспективного развития поголовья скота и внедрения новых
форм и методов арендных отношений встаёт вопрос о совершенствовании учётных
работ в этой отрасли. Данная статья рассматривает основные направления и аспекты
учетных работ, способствующих увеличению животноводческой продукции.
N.Halov, Ya.Orazmamedov
IMPROVEMENT OF RECORD
WORKS IN STOCK-BREEDING
The article deals with stock-breeding – one of priority branches of agriculture of
Turkmenistan. Serious tasks were put before the branch at the XX-th Halk Maslahaty of
Turkmenistan, particularly in the system of lease relations promoting its rapid development. Special
attention should be paid to the increase of total number of cattle in personal sector of farming.
“Turkmenmallary” Association, formed in 1997, includes the following institutions: the
Veterinary Service of Cattle and Poultry and the Research Institute of Stock-breeding and
Veterinary.
Perspective increase of the total number of cattle and realization of new forms and methods
of lease relations put forward the necessity of record works improvement. Consequently, the
article deals with principal issues and aspects of this work.
8
№2
2008
G.O.Bäşimow, O.G.Gurbanowa, A.B.Berdihanowa
WAGOTOMIÝANYŇ AŞGAZANYŇ DIWARYNYŇ
MIKROSIRKULÝATOR ULGAMYNA EDÝÄN TÄSIRI
Hirurglaryň wagotomiýa bilen çakdanaşa gyzyklanmaklary, esasan selektiw
proksimal wagotomiýa (SPW) bilen bu operasiýany aşgazanyň we onkibarmak içegäniň
hemme baş kesellerinde ulanmaklyga getirdi. Çünki, SPW operasiýasyndan soňky
netijeler, kanuna öwrülen aşgazanyň bir bölegini kesip aýyrmak operasiýasy bilen
deňeşdirilende, näsaglaryň operasiýadan soňky ölümi 10 esse azaldy [1, 3, 4, 5, 6, 8,
12, 14]. Emma bu operasiýadan soň wagtyň geçmegi bilen gaýra üzülmeler hem köpelip
başlady [6, 10, 13, 14]. Operasiýa edilýän wagtynda aşgazanyň kiçi aýlawynyň gan
damarlary we azaşan nerwiň aşgazana girýän şahalary bilelikde kesilýär (aşgazanyň kiçi
aýlawynyň skletizasiýasy). Şeýlelikde, aşgazanyň bedeni we kardial bölümi gan
üpjünçilikden kesilýär. Kiçi aýlawyň dewaskulýarizasiýasy sebäpli, bu ýerde ýiti
eroziýalar, aşgazanyň başlary, kiçi aýlawyň nekrozy, baş keselleriň gaýtalamagy,
duodenostaz, gastroplegiýa hem-de aşgazanyň ewakuator işiniň durnukly bozulmagy
zerarly gastrostaz ýüze çykýar. Wagtyň geçmegi bilen aşgazanyň kiçi aýlawynyň kesilen
ýeri bilen goňşy agzalaryň arasynda bitişmeler emele gelýär, olar hem aşgazany
deformirleýär (gysýarlar), bularyň hemmesi näsagyň ýene-de täzeden operasiýa
edilmegine getirýär. SPW-ýa operasiýasyndan soň köp ýyllaryň dowamyndaky amaly
barlaglaryň we ylmy gözlegleriň netijelerine daýanyp, şeýle pikire gelindi: operasiýadan
soň baş keselleriň täzeden döremeginde esasy roly wagotomiýanyň doly edilmezligi,
gyzylödek bilen aşgazanyň birleşen ýerinde azaşan nerwiň şahalarynyň doly kesilmezligi
we operasiýanyň görkezmesi boýunça wagotomiýanyň usulynyň dogry saýlanyp
alynmazlygy hasaplanylýar [12, 13, 14, 15].
Häzirki döwürde aşgazanyň we oniki barmak içegäniň baş kesellerini bejermekde
wagotomiýanyň sütün, selektiw aşgazan, selektiw proksimal görnüşleri hirurgiýa
amalyýetine berk ornaşdylar. Esasanam, SPW operasiýasynda aşgazanyň kislota bölüp
çykarýan bölüminiň denerwasiýasy amala aşyrylýar (aşgazanyň bedeni we kardial
bölümleri) [8, 9, 10, 11]. Bu operasiýada aşgazandaky iýmitiň içegä geçmegini amala
aşyrýan antral we derwezeban bölümleriniň innerwasiýasy hem-de aşgazanyň bölüp
9
çykaryş işiniň gumoral sazlaşygy saklanylýar [7, 12, 15, 16]. Olar hirurglara SPW-niň
ýeke özüni aýratyn operasiýa görnüşde etmäge mümkinçilik döredýär.
Soňky ýyllarda, daşary ýurt edebiýatlarynda, A.W.Şapoşnikow, A.I.Nedelko,
L.A.Panteleýew (1988 ý.) tarapyndan hödürlenen seroz-muskul wagotomiýasynyň
(SMW) ulanylýanlygy barada köp ylmy maglumatlar berilýär.Bu operasiýanyň esasy
maksady, azaşan nerwiň aşgazanyň kislota bölüp çykarýan bölümine barýan hemme
şahalarynyň kesilmegi bolup durýar. Awtorlaryň düşündirişlerine görä, azaşan nerwiň
şahalary esasan, seroz we muskul gatlaklardan geçýär, eger-de ol gatlaklar nemasty
gatlaga çenli kesilseler, onda nemli gatlagyň doly denerwasiýasy bolýar. Şeýlelikde,
aşgazanyň kislota bölüp çykaryş işi peselýär.
Bu operasiýalaryň ikisinde-de aşgazanyň gan damarlarynyň kesilip daňylmagy
sebäpli, onuň diwarynyň, esasan, nemli gatlagynda güýçli işemiýanyň bolup geçýänligini
göz öňünde tutup, biz aşgazanyň diwarynyň angioarhitektonikasyny we mikrosirkulýator
akymlaryny (MSA) tejribede SPW we SMW operasiýalaryndan öň we soň öwrendik.
Tejribe 35 sany itde geзirildi, eksperimental haэwanlar 3-topara bцlьndi.
I-topar: 5 haýwanda aşgazanyň mikrosirkulýator akymlary (MSA) kadaly ýagdaýda
öwrenildi; II-topar: 15 haýwanda MSA, SPW operasiýasyndan soň, III-topar: 15
haýwanda MSA, SMW operasiýasyndan soň öwrenildi.
Haýwanlaryň hemmesinde umumy agyrsyzlandyrmanyň aşagynda (plewral boşluga
10 % geksanalyň erginini goýberip) laporotomiýa operasiýasy geçirildi. Garyn boşlugy
açylandan soň, SPW operasiýasynda aşgazanyň kiçi aýlawynda, azaşan nerwiň aşgazanyň
diwaryna girýän hemme şahalary antral bölüme çenli kesildi, damarlar daňyldy (kiçi
aýlawyň skletizasiýasy edildi).
SRMW operasiýasy garyn boşlugy açylandan soň, aşgazanyň uly aýlawynda piloriki
bölümden başlap, gysga aşgazan we aşgazan-içýag arteriýalary kesilip daňyldy. Soňra
aşgazan-diafragmal we diafragmal-gyzylödek baglaýjylary kesildi. Aşgazanyň diwarynda
Gissanyň burçundan kese ugurda (kiçi aýlawa tarap) nemasty gatlaga çenli seroz-muskul
gatlaklary kesildi. Kiçi aýlawa 1 sm ýetmän, kesik kiçi aýlawyň ugry boýunça aşak tarapa
Letarźe nerwiniň proksimal şahasyna çenli kesildi, kesilen ýerdäki damarlar daňyldy.
Letarźe nerwiniň yzyna gaýdýan şahalaryny kesmek üçin seroz-muskul gatlagyň kesimi
aşgazanyň bedeni bilen antral bölümiň araçäginden uly aýlawa tarap dowam etdirildi we
aşgazanyň yzky diwaryna geçip yzky diwaryň edil şonuň ýaly kesimi bilen birleşdirildi.
Kesilen gatlaklara düwünli tikinler goýuldy, sapaklar çekilende seroz gatlagyň seroz
gatlak bilen galtaşmagy bolar ýaly edilip, iňňe seroz gatlakdan sanjylýar we seroz
gatlakdan çykaryldy.Tejribede bellenilen belli 3-7, 15-30, 30-60, 60-90, 90-180, 180360 günleriň aralygynda operasiýa geçirilen haýwanlar geksanal ergininiň
ýokarlandyrylan möçberini (0,5 gr. haýwanyň 1kg agramyna) plewral boşluga goýbermek
arkaly tejribelerden çykaryldy.
10
Tejribeden çykarylan haýwanlaryň aşgazanlarynyň arterial ulgamyna iç sütüni
arkaly 1:3 gatnaşygynda gara tuşuň suw bilen garyşdyrylan ergini belli bir basyş arkaly
goýberildi, 2-3 sagat wagt geçenden soň aşgazan kesilip alnyp, 10-%-li formalin
ergininde 15-20 gün aralygynda fiksirlendi. Aşgazanyň belli bir bölümlerinden alnan
bölejiklerden doňdurýan mikrotomda gistologiki mikropreparatlar taýýarlanyldy.
Mikropreparatlar dimetilsalisilat ergininde ýagtylandyryldy we MBR-1 mikroskopyň
aşagynda öwrenildi. S.M. Blinkowyň we G.D.Moiseýewiň usuly boýunça
mikropereparatlarda kapillýarlaryň dykyzlygy, diametrleri, ugurlarynyň tertipliligi, belli
bir meýdandaky umumy sanlary sanaldy, öwrenildi we surata düşürildi.
Aşgazanyň kadaly ýagdaýynda MSA öwrenilende alnan netijeler, MSA-nyň umumy
kanunlaryna laýyk gelýär (ýagny ol klassiki, tor we olaryň bilelikdäki görnüşleri bilen
gurnalan) (1-nji surat). Aşgazanyň uly we kiçi aýlawlarynda ýerleşýän arkad arterial
anstomozlaryndan gaýdýan aşgazan arteriýalary aşgazanyň diwaryna girýär, ugurlary
boýunça uly bolmadyk subseroz we muskul şahajyklaryny berýär, olar diwaryň nemasty
gatlagynda öz aralarynda giňden baglanyşyk (anastomozlary) emele getirýär.
Arteriolalaryň giňligi (diametri) 14-54 mkm, ortaça 27,6+1,0 mkm. Arteriolalar
bir-birine golaý ýerleşip, olar wenulalaradan aýratyn geçýärler (bilelikde geçmeýärler).
Nemasty gatlakda ýerleşýän aretriolalardan, nemli we muskul gatlaklara tarap gidýän
perekapillýar arteriýalar emele gelýärler, soňra olardan kapillýar torlaryny döredýärler
(1-nji surat) Muskul gatlagyndaky perekapillýar arteriýalar adatça bolşy ýaly, inçe we
güýçli, uzynlygyna süýndürilen görnüşinde bolýarlar. Nemli gatlakda tersine, gysga,
ýogynlygy 10-14 mkm deň bolan perekapillýar arteriýalar ugrugýarlar.
Perekapillýarlaryň başlangyç bölümleri dar 6-9 mkm barabar bolýarlar (ýylmanak muskul
gysaç-sfinkteriň bolanlygy sebäpli). Nemli gatlakda kapillýar torunyň gurluşy ownuk
bolýar, onuň arhitektonikasy bir görnüşde bir-birinden uzynlygy we diametrleri bilen
tapawutlanmaýarlar. Kapillýarlaryň deşikleriniň ortaça ölçegi 9,93+ 0,01 mkm deň
bolýar. Nemli gatlagyň kapillýar torundan gysga postkapillýar wenulalar (18-22 mkm)
öz başlangyçlaryny alýarlar. Nemasty gatlakda wenulalar öz aralarynda giňden
birleşýärler. Mikrosirkulýator akymynyň wena bölümi nemasty gatlakda örän güýçli
ösenligi bilen tapawutlanýar.
Wagotomiýa operasiýasy geçirilenden soň, geçen wagta baglylykda aşgazanyň
diwarynyň gatlaklarynyň mikrosirkulýator ulgamynda, belli bir üýtgemeler bolup geçýär.
Ol üýtgemeleri operasiýadan soň, geçen wagta baglylykda üç tapgyra bölmek bolýar:
Birinji tapgyr - aşgazanyň diwarynda, esasan, nemli gatlakda denerwasiýadan soňky
ýiti reaktiw üýtgemeler, operasiýa edilenden soň, 5-15 günüň aralygynda bolup geçýär. Bu
tapgyrda öwrenilýän mikropreparatlarda nemasty gatlagyň mikrosirkulýator ulgamynda
arteriolalaryň giňelmegi, deformirlenmegi, olaryň ugurlarynyň egrem-bugram bolmaklary,
wenulalaryň dilýatasiýasynyň bolmagyna getirilýär. Perekapillýarlar öz gezeginde birnäçe
11
diametrleri giňelen kapillýarlaryna bölünýärler (2-nji surat). Mikropreparatlarda,
postkapillýar wenulalary bilen wenalaryň diametrleriniň has giňelendikleri gowy görünýär.
SPW-ýa operasiýasyndan soň nemli gatlakda arteriolalaryň diametrleri 15-16 %-e,
seromuskulýar wagotomiýada 25-32 %-e çenli giňelýär (3-nji surat). SPW operasiýasyndan
soň wenulalar 26-51 %, SMW-ýa operasiýasynda 80-150 %-e çenli giňelýär. Kapillýarlaryň
umumy sany kadaly ýagdaý bilen deňeşdirilende, 1mm2 meýdanda SPW-dan soň 20-23 %,
SMW-ýa operasiýasyndan soň 30-37 %-e çenli azalýar (1-nji tablisa). MSA-nyň
damarlarynyň diwarynda ýerli warikoz giňelmeler ýüze çykýarlar, köp mukdarda täze dörän
damarlar saýgarylýar. MSA-nyň damarlarynyň giňelmegi we deformasiýa bolmagy, täze
damarlaryň döremegi, bütin mikrosirkulýator akymyň ugurlaryny, olaryň tertipli gurluşyny
bozýar (kapillýarlar tertipsiz, dürli diametrde, dürli ugurlara tarap ýerleşýärler). Umuman
aýdylanda, MSA-nyň giňelmegi, damarlaryň diwarynyň syzyp geçirijiliginiň ýokarlanmagy,
ganyň suwuk bölüminiň parawaskulýar aralyga çykmagy we şol sebäpli aşgazanyň diwarynyň
çişmegi ýaly üýtgemeler bolup geçýär;
Ikinji tapgyr - (adaptasiýa) operasiýadan 60-90 gün geçenden soň, aşgazanyň
diwarynyň MSA-da uýgunlaşma ýagdaýy bolup geçýär, ýagny MSA-nyň üýtgedilen täze
innerwasiýa uýgunlaşmasy bolýar. Bu tapgyrda arteriolalaryň giňelmegi gowşaýar,
wenulalaryň dilatasiýasy, postwenulalaryň giňligi peselýär. Ýokarda agzalan üýtgemeler
SMW-ýa operasiýasynda has gowy ýüze çykýar. Kapillýarlaryň çişmeleri we daralmalary
peselýär, emma arteriolalaryň giňelmegi saklanýar (2-nji tablisa);
Üçünji tapgyr – (dikeliş) 90-180 gün aralygynda – bu tapgyrda MSA-da kadalaşma
ýagdaýy ýüze çykyp başlaýar, arteriolalaryň we wenulalaryň ölçegleri kadaly ýagdaýa
golaýlap başlaýar. Aşgazanyň diwarynyň gan üpjünçiligi gowulanýar, çünki kollateral gan
aýlanyşygy döräp başlaýar, arteriolalaryň, wenulalaryň we kapillýarlaryň ugurlary
tertipleşýär, olaryň çişleri, egrem-bugramlary saklanýarlar, emma öňki tapgyr bilen
deňeşdirilende örän uly tapawutlaryň bardygy saýgarylýar.
SPW operasiýasyndan bir ýyl geçenden soň, aşgazanyň diwarynda MSA kadaly
ýagdaýa ýakynlaşýar (4-nji surat), arteriolalar, wenulalar, kapillýarlar kadaly
ýagdaýdakydan tapawutlanmaýarlar, emma olaryň ölçeglerinde az-kem üýtgeşikler
anyklanylýar (1-nji tablisa). SMW-ýa operasiýasyndan soň aşgazan diwarynyň MSA-sy
kadaly ýagdaýdakydan köp tapawutlanýar, ol SPW bilen deňeşdirilende, MSA-ly
damarlaryň sanynyň azlygy aýdyň gцrьnэдr (2-nji tablisa).
Şeýlelikde, geçirilen barlaglaryň netijelerini jemläp wagotomiýanyň aşgazanyň
diwarynyň MSA-syna edýän täsiri ilkinji 15 günüň içinde güýçli reaktiw üýtgemeleriň
bolup geçýänligi, 30-90 günler aralygynda bu üýtgemeleriň peselýändigi, çünki gan
üpjünçilik ulgamynda kollateral gan damarlary döräp başlaýar, 180-360 günler
aralygynda mikrosirkulýator akymyň kadaly ýagdaýa golaýlaşýandygy ýüze çykaryldy.
12
SPW bilen SMW-nyň aşgazanyň diwarynyň MSA-syna edýän täsiri deňeşdirilende
SMW-da mikrosirkulýator ulgamyň doly dikelmegi bolup geçmeýär. Ol hem öz
gezeginde aşgazanyň kislota bölüp çykaryş işine uly täsir edýär.
1-nji tablisa
Selektiw proksimal wagotomiэa operasiэasyndan soň aşgazanyň
diwarynyň mikrosirkulэator akymynyň damarlaryň
diametrleriniň ortaзa gцrkezijileri (mkm).
Damar
Arteriola
P<
Perekapillэar
P<
Kapillэar
P<
SPW operasiэasyndan soň mцhleti, gьnde
Kontrol
topar
7-15
15-30
30-60
30,51+0,60 39,06+1,11 40,00+0,01 40,23+0,90
0,05
0,02
0,05
21,01+0,72 26,03+0,69 28,33+1,08 29,03+061
0,03
0,05
0,05
9,93+1,10 11,09+0,51 12,31+0,01 12,30+0,69
0,05
0,02
0,01
Postkapillэar
30,00+1,82
P<
Wenula
42,00+1,90
P<
Kapillýarlaryń
1
mmІ 17,03+1,1
umumy sany
60-90
41,01+1,01
0,01
27,02+0,16
0,03
11,03+0,11
0,03
90-180
38,09+0,70
0,05
25,09+0,01
0,05
10,01+0,22
0,02
180-360
31,01+0,05
0,05
23,03+0,15
0,05
10,03+0,19
0,04
39,06+1,03
0,05
66,08+1,50
0,03
44,01+0,70
0,001
95,06+0,63
0,05
44,01+0,90
0,03
90,09+0,70
0,02
41,06+0,96
0,02
81,01+0,52
0,05
38,01+0,12
0,05
62,09+0,85
0,04
32,04+0,21
0,05
51,04+0,72
0,05
9,21+1,9
10,41+0,8
10,01+1,4
11,04+2,1
13,01+1,6
15,02+1,9
2-nji tablisa
Seromuskulýar proksimal wagotomiýa operasiýasyndan soň
aşgazanyň diwarynyň mikrosirkulýator akymynyň damarlaryň
diametrleriniň ortaça görkezijileri (mkm).
Kontrol
topar
Damar
Arteriola
P<
Perekapillэar
P<
Kapillэar
P<
Postkapillэar
P<
Wenula
P<
Kapillýarlaryń
1
mmІ
umumy sany
30,51+0,60
21,01+0,4
9,93+1,10
30,00+1,82
42,00+1,90
17,03+1,1
Seromuskulýar operasiýasyndan soń möhleti, gьnde
7-15
24,09+0,31
0,07
22,01+0,1
0,01
9,03+1,01
0,01
40,01+0,4
0,05
80,04+0,6
0,05
15-30
15,07+0,11
0,01
29,06+0,18
30-60
29,05+0,61
0,06
36,04+0,41
0,03
8,07+0,71 9,06+0,18
0,05
0,01
61,03+0,06 65,01+0,01
0,09
0,08
91,06+0,4 101,01+0,14
0,01
0,01
60-90
23,01+0,53
0,05
30,06+0,01
0,06
10,01+0,91
0,03
53,07+0,04
0,05
100,04+0,04
0,04
90-180
23,06+0,06
0,09
29,0+0,34
0,01
9,00+0,04
0,05
52,01+0,04
0,03
61,03+0,04
0,04
7,09+1,0
0,05
7,01+0,14
0,02
8,03+0,4
0,05
7,01+0,91
0,06
Tьrkmen dцwlet
lukmanзylyk instituty
8,09+0,81
0,03
180-360
23,014
0,03
20,6+0,24
0,07
8,05+1,1
0,05
35,04+0,01
0,03
41,02+0,03
0,06
7,00+1,01
0,06 bhnkx
v
Kabul edilen wagty
2007-nji ýylyň
Sanjar aýynyň 12-i
13
14
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Блинков С.М., Глязер И.И. Мозг человека в цифрах и таблицах. //
М.Медицина 1964 //
Вагнер Е.А., Брунс В.А., Артемов О.Т. и др. Послеопероционные осложнения
при проксимальной резекции желудка. // Хирургия № 9, 1998
Винник Ю.С., Картель С.И., Черданцев Д.В., Вахрунин А.А., Первова О.В.
Микроциркуляция слизистой желудка и двенадцатиперстной кишки при
язвенной болезни, ассоциированной с helicobfkter pillory. //Статья на сайте
компании «Санта». Источник: http://www.gastroportal.ru//
Винник Ю.С., Картель С.И., Черданцев Д.В., Вахрунин А.А., Первова О.В.
Секреторная функция желудка у больных с тяжелым течением язвенной
болезни 12-й кишки. //Статья на сайте компании «Санта» с.2-3. Источник: http:/
/www.gastroportal.ru//
Горбашко А.И., Иванов Н.Н. Особенности кислотообразующей функции
желудка после трансгастральной селективной проксимальной ваготомии. //
Вестник хирургии № 2, 1990
Земляной А.Г., Горбунов Г.М., А.Ф.Керзиков. Состояние слизистой оболочки
культи желудка после различных типов его резекции. //Вестн. хирургия № 4,
1990
Кочетков А.В., Чалый А.Н., Петляков С.И., Рыжков С.В. Состояние
кислотообразующей функции желудка и гормонов ее регуляторов после
стволовой и комбинированной ваготомии. //Эндоскопическая хирургия, № 32000
Курыгина А, Стойко Ю., Багненко С. Обоснование ваготомии и технические
аспекты ее выполнения. Источник: Харьковский медицинский университет
2005
Луцевич О.Э., Антонов А.Н., Наумов Б.А. Лапароскопическая ваготомия
(вариант проксимальной желудочной ваготомии) в лечении рефрактерных
дуоденальных язв. Актуальные вопросы хирургии. М 1999
Матвеев Н.Л., Протасов А.В., Кривцов Г.А., Леликов А.С. Хирургическое
лечение гастроэзофагеального рефлюкса. //Эндоскопическая хирургия, № 3-2000
Миляев М.М. Серозно-мышечная проксимальная ваготомия в хирургическом
лечении язвенной болезни 12-й кишки. //Эндоскопическая хирургия, № 3-2000
Мыш В.Г. Секреторная функция желудка и язвенная болезнь.- Новосибирск:
Наука. - 1987
Хоромский Л.Н., Бенедикт В.В., Лейко И.К., Кит О.А., Пустовойт Г.Т..
Функциональное состояние желудка после резекций и ваготомий и пути
улучшеня результатов хирургического леченя язвенной болезни. //Вестн.хирургия
№ 4, 1990
Шапошников А.В., Неделько А.И. Серозно-мышечная проксимальная ваготомия
в лечении пилородуоденальных язв//Клин.хирургия. 1988. № 9
Rashel F., Gajewski T., Mendzikowski I. Ocena przydatnosci pH-metru i elektrod
polskiej produkcji do pomiarow pH Sluzowski Zoladka stosowanych jako kryterium
doszczetnoSci wagotomii //Pol.Przegl.Cir.-1984.-T.56, N 2
Stenguist B., Forssell H., Olbe L., Lundell L. Role of acid secretory response to
sham feeding in predicting recurrent ulceration after proximal gastric vagotomy //
Brit.J.Surg.-1994. – Vol.81, N 7
15
Г.О.Бяшимов, О.Г.Курбанова, А.Б.Бердиханова
ВЛИЯНИЕ ВАГОТОМИИ НА
МИКРОЦИРКУЛЯТОРНОЕ РУСЛО СТЕНКИ ЖЕЛУДКА
Чрезмерное увлечение хирургов ваготомией, в частности селективной
проксимальной ваготомией (СПВ), привело к применению ее при всех язвенных
заболеваниях желудка и 12-й кишки. Однако многолетние результаты клинических
исследований показали, что в этой операции есть много отрицательных сторон,
связанных с деваскуляризацией тела и кардиального отдела желудка.
По следние годы в литературе появляется много научных сообщений о
положительных результатах серозо-мыщечной ваготомии (СМВ).
Учитывая значение сосудистой системы в поражении желудка после ваготомии,
были изучены ангиоархитектоника и состояние микроциркуляторного русла (МЦР)
желудка в эксперименте до и после СПВ и СМВ.
В эксперименте на 35 собаках после срединной лапаротомии под общим
обезболиванием была произведена СПВ (на 15 собаках) и СМВ (на 15 собаках).
Животных выводили из эксперимента от 3 дней до 1 года после операции.
Про веденное
морфологическое
изучение
МЦР
стенки
желудка
у
экспериментальных собак после СПВ и СМВ позволило выявить определенные
закономерности изменения МЦР в зависимости от срока, состоящем из трех фаз.
Первая фаза Острые постденервационные (реактивные) изменения наступают через
5-15 суток после операции. В МЦР в этой фазе определяется расширение артериол,
дилитация венул. Просвет артериол расширяется на 15-16 % при СПВ и 25-30% при
СМВ. Венулы расширились на 26-51 % при СПВ, 80-150 % при СМВ. Количество
капилляров уменьшается на 30-37 % при СПВ и 20-23 %, при СМВ по сравнению с
нормой. В сроки от 30 до 60 дней после операции происходила адаптация МЦР
стенки желудка к измененным условиям вагусной иннервации.
Вторая фаза. Уменьшается спазм артериол, дилатация посткапиллярных венул.
Эти изменения лучше выражены при СМВ, чем СПВ.
Третья фаза. Компенсация длится от 60 до 180 дней и характеризуется
нормализацией диаметра сосудов МЦР. Через год после операции СПВ и СМВ
микроангиоархитектоника и диаметр сосудов МЦР во всех слоях стенки желудка
приближается к норме, хотя диаметр и количество функциональных капилляров
остается ниже (по сравнению с нормой). Эти изменения более стабильны после
операции СМВ, чем после СПВ.
16
G.O.Bäshimov, O.G.Kurbanova, A.B.Berdikhanova
VAGOTOMY EFFECT ON
MICROCINCULATORY OF GASTRIC WALL
The excessive application of vagotomy, including selective proximal one in pariticular, in all
cases of gastric and duodenal ulcers resulted in many negatives connected with devascularization
of the body and the cardial section of the stomach. Many research reports on positive results
of seromuscular vagotomy (SMV) have bcen published last years.
Taking into account the significance of the vascular system in gastric lesions the
architechtonics and the microcirculatory vessels (MCV) of the stomach were studied before and
after SPV and SMV.
MCV were studied in 5 dogs under the norm. Vagotomy was made on 30 dogs after
median laparatomy under general anesthesia including SPV (15 dogs) and SMV (15 dogs).
Animals were observed up to 1 year after operation.
The morphological study of MCV of the gastric wall in dogs under the experiment
revealed some definite objective changes of MCV after SPV and SMV during different terms.
The changes included 3 phases.
Phase I. Sharp postdenervational (reactive) changes are observed in 5-15 days after
operation. The dilation of arterioles and venules were revealed. Arteriotes were dilated by 1516 % under SPV and by 25-30 % under SMV. Venules were dilated by 26-51 % under SPV
and by 80-150 % under SMV.
The number of capillaries was reduced by 30-37 %, under SMV as compared with
the norm.
MCV of the gastric wall was adapted to the changes of vagus innarvation.
Phase II. Spasms of arterioles decreased and delation of venules and postcapillaric
venules was revealed. The changes were more obvious under SMV than under SPV.
Phase III. The compensation was observed within 60 up to 180 days and normalization
of MCV diameter was revealed. The microangioarchitechtonics and the MCV diameter almost
reached the norm in all the layers of the gastric wall after SPV and SMV. However, the
diameter and the number of functional capillaries remained decreased as compared with the
norm. These changes were more stable after SMV than after SPV.
17
№2
2008
K.Atahanow, M.Meredow, N.Myradowa, N.Iwanowa
GOWAÇANYŇ TÄZE SORTLARYNYŇ
KESELLERE DURNUKLYLYGY
Biziň ýurdumyzda fuzarioz, wertisillioz süllerme we gara kök çüýreme keselleri
gowaça düýpli zyýan ýetirýär. Türkmenistanda ilkinji gezek 1928-nji ýylda häzirki
Serdarabat, Farap, Galkynyş we Baýramaly etraplarynda A.A.Babaýan,
D.N.Teterewnikowa-Babaýan [2] tarapyndan Buhara gowaçasynyň sortlarynda fuzarioz
süllerme keseli ýüze çykaryldy.
Gowaçanyň inçe süýümli sortlary fusarioz, wertisillioz süllerme bilen ähli ösüş
döwrüniň dowamynda keselleýär. Gowaçalar gögerip çykýan we hakyky ýaprak
çykarýan döwründe kesellände, ilkibada onuň ýapraklarynyň damarlary açyk sarymtyl
reňkli bolýar. Soňra ýapraklaryň ähli ýerleri saralýar. Netijede, gowaçalar ýapraklaryň
terligini ýitirip süllerýär hem-de kökleri çüýräp guramak bilen bolýar. Bu kesele
durnukly sortlarda ýapraklarynyň damarlarynyň saralmazlygy hem mümkin. Gowaçanyň
gunçalaýan hem-de soňraky ösýän döwründe kesellemek alamatlary meňzeş bolýar.
Kesel ilkibada ösümligiň aşaky ýapraklarynda ýüze çykýar, soňra bolsa ýokarky
ýapraklaryna geçýär. Kesellän ýapraklar düýrlenýär we gurap gaçýar. Şeýle ösümlikler
ösüşden yza galyp, baldaklary gyşarýar hem-de hanalary bişmän, gozalary, köplenç
halatda, açylman galýar. Gowaça fuzarioz süllermäniň çalt geçýän görnüşi bilen
kesellände, onuň ýapraklary ýaşyl reňkini saklap, duran ýerinde süllerýär we 2-3 günüň
içinde birden guramak bilen bolýar.
Türkmenistanda gara kök çüýreme keseli ilkinji gezek 1967-nji ýylda D.Goşaýew
[3] tarapyndan gowaçanyň 9078-Ýolöten sortunda ýüze çykarylyp, onuň 85.8 %-iniň
keselleýändigi anyklanyldy. Türkmenistanda, Täjigistanda hem-de Özbegistanda
gowaçanyň inçe süýümli 9078-Ýolöten sortunyň ekilen meýdanlary Rasulew, Tagirow
[5] tarapyndan barlanylyp, onuň gara kök çüýreme keseli bilen 40-50 %-e çenli
keselleýändigi kesgitlenildi.
Gara kök çüýreme keseli inçe süýümli sortlarda 2 möhletde, ýagny gowaça
gögerip çykýan we gozalary açylýan döwründe ýüze çykýar. Gögerip çykýan
mahaly kesellän ýagdaýynda onuň kökjagazlary garalyp çüýreýär hem-de gowaça
tutuşlaýyn guraýar. Tomus aýlary howanyň yssy bolmagy bilen keseliň ýüze
çykmasy peselýär. Güýzde kesellän ösümlikleriň kökleri ýognaýar, olar keseligine
kesilende, içindäki dokumalaryň goňras reňkdeligini görmek bolýar. Şeýle
kesellän ösümlikler birden guraýar.
18
A.W. Abdyrahmanowyň [1] belleýşi ýaly, 1970-nji ýylda gowaçanyň orta süýümli
(149-f, 138-f, 133) sortlarynyň ekin meýdanlarynda gözegçilik işlerini geçirende
Serdarabat, Atamyrat we S.A.Nyýazow adyndaky etraplarynda wertisillioz süllerme
keseliniň gözegçilik edilen meýdanyň 15-77% ýerinde barlygy ýüze çykaryldy. 1980nji ýylda H.M.Karimow, E.W.Kraýnowa [4] tarapyndan Daşoguz we Lebap
welaýatlarynyň ekin meýdanlarynda bu keseliň giňden ýaýrandygyny hem-de käbir
meýdanlarda ösümlikleriň 70%-niň keselländigi anyklanyldy.
Gowaçanyň orta süýümli görnüşinde wertisillioz, süllerme keseli, adatça,
ösümlikleriň gunçalaýan döwründe bildirip başlaýar we ösüşiniň ahyryna çenli dowam
edýär. Tomus döwründe howanyň yssylygy sebäpli kesel peselýär. Howanyň
salkynlamagy bilen kesellän ösümligiň sany köpelýär. Kesellän gowaçalaryň
ýapraklarynyň damarlarynyň arasynda sarymtyl reňkli tegmiller emele gelýär we şol
tegmiller goňurlaşyp, ýapraklary gurap gaçýar. Keseliň alamatlary ilki ösümlikleriň
aşaky bogunlaryndaky ýapraklarynda ýüze çykýar, soňra bolsa ýokarky bogunlardaky
ýapraklara geçýär. Netijede, kesellän gowaçalaryň ýapraklary dökülýär we ösümliklerde
az mukdarda emele gelen ýetişmedik gozalar çalaja açylyp guraýar. Käwagt gowaçanyň
ösüş döwrüniň ahyrynda keseliň çalt ýüze çykýan görnüşine gabat gelinýär. Şonda
ýapraklar birdenkä süllerip guraýar, ýöne olar ýere gaçman, ösümligiň özünde galýar.
Bu keselleriň garşysyna göreşmekde esasy we ygtybarly usullaryň biri durnukly
sortlary döretmekdir. Ylmy-barlag pagtaçylyk institutynda seleksionerleriň döreden täze
gowaça sortlaryny emeli kesellendirilen meýdançada süllerme we gara kök çüýreme
kesellerine durnuklylygy barlanylýar.
Gowaçanyň täze sortlary uzynlygy 10 metr bolan hatarlarda 4 öwranly ekildi.
Magtymguly aýynyň aýagynda gowaçanyň inçe süýümli sortlarynda ösümlikleriň umumy
mukdary, şol sanda fuzarioz süllerme we gara kök çüýreme bilen kesellän ösümlikler
hasaba alyndy. Ruhnama aýynda bolsa, bu kesellerden başga-da gowaçanyň orta süýümli
sortlarynyň wertisillioz süllermä çydamlylygy barlanyldy. Ýazky we güýzki
gözegçilikleriň netijesinde alnan maglumatlar boýunça sortlaryň keselleýiş derejesi
anyklanyldy.
Täze döredilen sortlaryň agzalan kesellere durnuklylygy barlananda, gowaçanyň
orta süýümli sortlaryny deňeşdirmek üçin 133 we Ýolöten-7 sortlary nusgalyk, S-4727
sorty bolsa indikator (kesele durnuksyz sort) görnüşinde ulanyldy. Gowaçanyň inçe
süýümli sortlary üçin bolsa, degişlilikde 9871-Ýolöten we 8763-Ýolöten sortlary
alyndy.
Gowaçanyň inçe süýümli sortlarynyň ilkinji synagynda 54 sany täze sort
öwrenildi. Şolardan Li-1214, Li-4746, Li-11065 we Li-16010 sortlary kesellere has
çydamlylygy bilen tapawutlandy. Ýagny olar süllerme bilen 3,9-dan 9,3 %, gara kök
çüýreme bilen bolsa 1,9-dan 4.1 göterime çenli kesellediler. Nusgawy 9871-Ýolöten
sorty süllerme bilen 15,9 %, gara kök çüýreme bilen 6.5 göterime çenli keselledi.
Gowaçanyň inçe süýümli sortlarynyň bäsleşik synagynda 14 sany täze sort
öwrenildi. Alnan netijelere görä, inçe süýümli Li-2531, Li-3555, Li-6263, Li-13026,
Li-16003 hem-de Li-16005 sortlaryň kesellere has çydamlylygy ýüze çykaryldy. Alnan
ortaça netijeler 1-nji tablisada görkezilýär.
19
1-nji tablisa
Bäsleşik sort synagynda öwrenilen gowaçanyň inçe süýümli sortlarynyň
fuzarioz süllerme we gara kök çüýreme keselleri bilen keselleýşi, %
2003 э.
T/b
Sortlar we
syrgynlar
1
1
2
3
4
1
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
2004 э.
2005 э.
2006 э.
Fuzarioz
sьllerme
Gara kцk
зьэreme
Fuzarioz
sьllerme
Gara kцk
зьэreme
Fuzarioz
sьllerme
Gara kцk
зьэ reme
Fuzarioz
sьllerme
Gara kцk
зьэreme
2
9871-Эo st
8763-Эo
Li-1243
3
9.8
27.0
9.8
4
4.6
9.3
4.2
5
6.8
20.4
-
6
3.4
6.2
-
7
13.7
28.0
-
8
7.5
-
9
20.4
34.1
-
10
-
Li-2531
2
Li-3555
Li-6263
Li-11061
Li-13026
Li-16003
Li-16005
Li-3560
Li-11063
Li-11064
Li-134
Li-4751
Li-4764
7.0
3
5.9
9.7
9.5
6.8
6.9
6.0
-
3.8
4
2.7
3.8
3.6
3.3
2.6
2.4
-
7.9
5
6.5
6.7
11.0
8.5
11.3
13.4
-
2.0
6
4.9
1.5
3.6
6.3
6.3
2.8
-
7
14.6
16.6
16.1
-
8
-
9
28.3
36.7
40.0
35.7
10
-
Bu sortlar fuzarioz süllerme bilen 5,9-dan 9,7%-e, gara kök çüýreme bilen 1,5dan 4.3 göterime çenli keselledi. Nusgawy sort 9871-Ýolöten bolsa, süllerme bilen
9,8%-e, gara kök çüýreme bilen 4,6-e göterime çenli keselledi. Indikator sort bolan
8763-Ýolöten sortunyň keselleýiş derejesi öwrenilen ýyllarda süllerme bilen 20.4-den
34.1%, gara kök çüýreme bilen bolsa, 6.2-den 9.3 göterime barabar boldy.
Gowaçanyň orta süýümli sortlarynyň ilkinji synagynda 107 sany täze sort
öwrenildi. Şonda Li-3567, Li-14527, Li-15501 we Li-16502 sortlar fuzarioz süllerme
bilen 29,1-dan 33 göterime çenli keselländigi hasaba alyndy hem-de olaryň nusgawy sorta
garanda, süllerme keseline has durnuklylygy ýüze çykaryldy. Nusgawy 133 we Ýolöten7 sortlaryň keselleýiş derejesi degişlilikde 56.7 hem-de 50.6 göterime deň boldy.
Orta süýümli sortlaryň bäsleşik synagynda 20 sany täze sortuň wertisillioz
süllerme bilen keselleýşi öwrenildi. Şolardan Li-112, Li-3196, Li-4739 we Li-16013
sortlar kesele çydamlylygy bilen tapawutlandy. Mysal üçin, bu sortlaryň keselleýiş
derejesi 19.5-den 40.0 göterime çenli bolan bolsa, nusgawy sortlaryň keselleýiş
derejesi 46.8-den 60.5 göterime çenli hasaba alyndy. Indikator bolan S-4727 sorty
süllerme keselinden synag geçirilen ýyllarda 37.6-dan 74.4 göterime çenli zyýan çekdi.
Orta süýümli sortlaryň bäsleşik synagynda alnan ortaça netijeleri 2-nji tablisada
görkezilýär.
20
2-nji tablisa
Bäsleşik sort synagynda öwrenilen gowaçanyň orta
süýümli täze sortlarynyň wertisillioz süllerme bilen keselleýşi, %
T/b
1
1
2
3
4
5
6
7
8
1
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Sortlar we syrgynlar
2003 э.
2004 э.
2005 э.
2006 э.
2
3
73.5
74.4
66.1
70.0
61.2
62.4
50.3
84.4
3
56.5
61.1
69.3
60.2
-
4
52.2
54.9
30.1
33.2
35.8
32.5
4
40.7
40.0
35.3
35.1
-
5
60.5
67.5
37.0
34.6
5
45.2
36.2
38.3
46.8
31.2
46.8
48.0
30.1
-
6
21.3
37.6
6
26.1
19.5
30.1
20.8
31.1
40.7
133 st
S-4727
Li-108
Li-114
Li-1201
Li-1232
Li-3109
Li-3547
2
Li-4731
Li-8142
Li-10503
Li-11509
Li-3196
Li-4739
Li-4740
Эolцten-7
Li-112
Li-3565
Li-4733
Li-16013
Li-3197
Li-3203
Netijede, birnäçe ýylyň dowamynda institutyň bäsleşik synagynda barlanylan
gowaçanyň inçe süýümli Li-2531, Li-3555 we Li-6263 sortlary bu kesellere
durnuklydygyny görkezdi. Gowaçanyň orta süýümli Li-112, Li-3196, Li-4739 we Li16013 sortlarynyň bolsa, wertisillioz süllerme keseline has çydamlydygy ýüze
çykaryldy.
Gowaçanyň esasy kesellere durnuklylaryny anyklanyp hem-de olaryň içinden has
çydamly sortlary ýüze çykarmak geljekde seleksiýa işini maksadalaýyk alyp barmaklyga
we şol durnukly sortlary seleksiýa işinde giňden ulanmaklyga, pagtaçylyk ylmynyň öňe
gitmegine ýardam eder.
Ylmy-barlag
pagtaз ylyk instituty
Kabul edilen wagty
2008-nji ýylyň
Baэdak aýynyň 6-sy
21
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
4.
5.
Абдурахманов А.В. Краткий обзор распространения сельскохозяйственных
болезней хлопчатника в 1970 г. и прогноз их развития на 1971 г. // Сельское
хозяйство Туркменистана. Ашхабад №3, 1971
Бабаян А.А., Тетеревникова – Бабаян Д.Н. О заболевании Азиатского
хлопчатника, вызываемом грибом Fusarium buharicum: Материалы по микологии
и фитопатологии. – Л., 1929. Т.8. Вып.1.
Гошаев Д. Новое заболевание хлопчатника в Туркмении. // Сельское хозяйство
Туркменистана. – Ашхабад. №2, 1969
Каримов Х.М., Крайнова Э.В. Защита хлопчатника от болезней в условиях
Узбекистана. – Ташкент. 1987
Расулев У.У., Тагирова В.А. Черная корневая гниль тонковолокнистых сортов
хлопчатника в условиях Средней Азии: Материалы научной конференции
АзНИИЗ. – Баку. 1969
К.Атаханов, М.Мередов, Н.Мурадова, Н. Иванова
УСТОЙЧИВОСТЬ К ЗАБОЛЕВАНИЯМ
НОВЫХ СОРТОВ ХЛОПЧАТНИКА
В статье дается обзор научно – исследовательской работы Института
хлопководства по определению поражаемости новых сортов хлопчатника наиболее
распространёнными заболеваниями на искусственно зараженном фоне.
Среди изученных на станционном сортоиспытании 54 новых сортов
тонковолокнистого хлопчатника устойчивостью к болезням отличились сорта Li-1214,
Li-4746, Li-11065 и Li-16010. Так, фузариозным вилтом они поражались от 3,9% до
9,3%, чёрной корневой гнилью – от 1,9% до 4,1%, в то время как стандартный сорт
хлопчатника 9871-И – до 15,9% и 6,5% соответственно.
На конкурсном сортоиспытании испытывались 14 новых сортов хлопчатника.
Согласно полученным данным более толерантными проявили себя сорта Li-2531, Li3555, Li-6263, Li-13026, Li-16003 и Li-16005. Эти сорта фузариозом поражались в
пределах от 5,9% до 9,7%, черной корневой гнилью – от 1,5% до 4,3%, а стандарт
9871-И – до 9,8% и 4,6%. Степень поражения болезнями индикатора 8763-И в эти
годы колебалась в пределах от 20,4% до 34,1% и от 6,2% до 9,3% соответственно.
Из испытанных на станционном сортоиспытании 107 новых сортов
средневолокнистого хлопчатника устойчивыми к вертициллезу показали себя сорта
Li-3567, Li-14527, Li-15501 и Li-16502. Они поражались данной болезнью в пределах
от 29,1% до 33%, в то время как стандарты 133 и Иолотань-7 - 56,7% до 50,6%
соответственно.
Среди 20 новых сортов конкурсного сортоиспытания менее восприимчивыми
к вертициллиозному увяданию оказались сорта Li-112, Li-3196, Li-4739 и Li-16013. К
примеру, эти сорта поражались болезнью от 19,5% до 40%, тогда как стандарты 133
и Иолотань-7 от 46,8% до 60,5%, а степень поражения неустойчивого индикатора С4727 достигала уже 74,4%.
В результате нескольких лет исследований на конкурсном сортоиспытании
института были выявлены такие наиболее устойчивые к фузариозному вилту и черной
корневой гнили сорта тонковолокнистого хлопчатника, как Li-2531, Li-3555, Li-6263,
22
Li-13026, Li-16003 и Li-16005. Среди сортов средневолокнистого хлопчатника более
толерантными к вертициллиозному вилту проявили себя сорта Li-112, Li-3196, Li4739 и Li-16013.
K.Atahanov, M.Meredov, N.Muradova, N.Ivanova
STEADINESS OF NEW SORTS
OF COTTON AGAINST DISEASES
The article deals with scientific research carried out by the Cotton Research Institute on
revealing affection of new sorts of cotton with most widespread diseases in artificial infected
background.
The sorts Li-1214, Li-4746, Li-11065 and Li-16010 turned to be more stable to diseases
among the investigated 54 new sorts of fine–fibrous cotton at the station trial. So, with fusarioz
wilt they were infected from 3.9% up to 9.3%; with black root decay – from 1.9% up to 4.1%;
while a standard 9871-I sort up-to15.9% and 6.5%; accordingly.
14 new sorts of cotton were tested at competitive sort trial. The sorts Li-2531, Li-3555,
Li-6263, Li-13026, Li-16003 and Li-16005 turned to be more tolerant. These sorts were infected
with fusarioz wilt in limits from 5.9% up to 9.7%; with black root decay – from 1.5% up to 4.3%
and standard 9871-I – up to 9.8% and 4.6%. The indicator 8763-I – at this period changed in
limits from 20.4% up to 34.1% and from 6.2% up to 9.3% accordingly.
The sorts Li-3567, Li-14527, Li-15501 and Li-16502 turned to be more steady: among
those 107 new middle-fibrous cotton sorts tested. They were infected with this disease in limits
from 29.1% up to 33%, while the standards 133 and Yoloten-7 56.7 % sorts from 56,7 % up
to and 50.6% accordingly.
The sorts Li-112, Li-3196, Li-4739 and Li-16013. were the least susceptible to vertisillioz
fading. Thus, these sorts were infected with diseases from 19.5% up to 40% whilst the standards
133 and Yoloten-7 sorts from 46.8% up to 60.5% and the degree of the unsteady indicator S4727 reached already 74.4%.
Several years of researches on competitive sort trial revealed the most steady to sorts of
fine – fibrous cotton to fusarioz wilt and black root decay. They are Li-2531, Li-3555, Li-6263,
Li-13026, Li-16003 and Li-16005. Among the middle – fibrous cotton sorts the sorts Li-112,
Li-3196, Li-4739 and Li-16013 turned to be more tolerant to vertisillioz wilt.
23
№2
2008
G.Öwezowa
TÜRKMENISTANDA GÖK EKINLERE ZYÝAN BERÝÄN
ŞIREJELERIŇ HOWPLY GÖRNÜŞLERI BARADA
Gök ekinlerden bol hasyl almagyň esasy şertleriniň biri ekinleri dürli zyýankeş mörmöjeklerden we kesellerden gorap saklamakdyr. Onuň üçin bolsa bu ekinlere zyýan berýän
mör-möjekleriň morfologiki, biologiki we ekologiki aýratynlyklaryny gowy bilmeli
bolýar. Ol ösümliklerdäki zyýanly mör-möjekleri öz wagtynda ýüze çykarmaga, olaryň
zyýan beriş derejelerini kesgitlemäge hem-de olara garşy göreşmegiň amatly usullaryny
saýlap almaga kömek edýär. Türkmenistanda gök ekinlere zyýan berýän şirejeler ýörite
ýeterlik öwrenilen däldir. Şonuň üçin biz gök ekinlere zyýan berýän şirejeleriň görnüş
düzümini, biologiki we ekologiki aýratynlyklaryny öwrenmegi maksat edindik.
Şirejeler mör-möjekler klasynyň (Insecta), deňganatlylar (Homoptera)
otrýadynyň, şirejeler (Aphidinae) podotrýadyna degişlidir. Olar ownujak (1-7mm)
jandarlar bolup, haýal hereketlenýärler, ganatly ýa-da ganatsyz bolýarlar, olaryň bedeni
ýumşajyk örtük bilen örtülendir. Bedenleriniň reňki örän dürli-dürli bolup, köplenç,
ýaşyl ýa-da garamtyl reňklidir. Şirejeleriň agzy sanjyp sorujy bolup, olar ösümlikleriň
şiresini sorup iýmitlenýärler. Şonuň üçin şirejeler ösümlikleriň ýaş ýapraklarynda, gök
baldaklarynda, öserlerinde has köp gabat gelýärler. Olar uly topar (koloniýa) bolup
ýaşaýarlar, käbir görnüşlerde topardaky şirejeleriň sany 20 müňe çenli ýetýär. Ýaş
agaç nahallaryna, ýaňy ösüp ugran ot ösümliklere şireje düşende, olary gaty horlaýar,
köpüsiniň düýbünden guramagyna getirýär. Uly ýaşly ösümliklerde şireje has köpelende
ýapraklary saralýar, düýrülýär, ösümlik kadaly boý alyp bilmeýär, gülleri dökülýär, hasyl
azalýar, hasylynyň harytlyk hili peselýär. Şirejeler ösümligiň şiresini soranda,
özleşdirilmän galan gandy iýmit bişiriş ýolunyň soňundan çykarýar. Ol şire ösümligi
hapalaýar, netijede ýapraklar kadaly işläp bilmeýär. Şirejäniň soran ýerine zelel ýetip,
ol ýerde dürli mikroorganizmler we kömelekler köpelýär.
Şirejeleriň käbir görnüşleriniň täsirinde ösümlik dokumalary özgerip ösüntgi,
buzgun (gally) emele getirýär. Şirejeler ösümligiň şiresini soranda, kesel ösümlikden
sagdyn ösümlige wirus keselleri hem geçirýärler [9].
Şirejeler, esasan, howanyň salkyn, ýyly wagty has köpelgiç bolýarlar. Emma
wagtly-wagtynda suwarylyp durulýan gök ekinlerde olar tomsuň jöwzaly yssysynda hem
24
ekinlere zyýan ýetirmegini dowam edýärler. Şeýle hem azotly dökünler bilen
iýmitlendirilen mes ekinlerde şirejeler çaltlyk bilen köpelýärler.
Türkmenistanda duşýan şirejeler baradaky maglumatlar W.P.Newskiniň [8],
A.K.Mordwilkonyň [6], O.I.Iwanowskaýanyň [4], S.Alimuhammedowyň we S.Hojaýewiň
[1] işlerinde duşýar. Türkmenistanda şirejeler boýunça ýörite işlän alym
M.F.Fursowadyr [11]. Ol Murgabyň aşak akymynda ösýän ösümliklerde duşýan
şirejeleri, şeýle hem ösümlikleriň köklerinde ýaşaýan şirejeleri öwrenipdir.
M.F.Fursowa tarapyndan [10] gök ekinlerden keleme zyýan berýän kelem şirejesiniň
biologiýasy öwrenilen hem bolsa, onuň işlerinde gök ekinlere zyýan berýän beýleki
görnüşler barada ýeterlik maglumat ýok.
Biz gök ekinlere zyýan berýän şirejeleri öwrenmeklige 2005-nji ýylyň
Gurbansoltan aýynda başladyk. Şirejeleri öwrenmek boýunça barlaglar Ahal welaýatynyň
Ak bugdaý, Ruhabat, Arçabil, şeýle hem Mary welaýatynyň Mary, Murgap, Lebap
welaýatynyň Garaşsyzlyk, Saýat etraplarynyň daýhan hojalyklarynda geçirildi. Daýhan
birleşikleriň we hususy hojalyklaryň ekin meýdanlary barlanyldy. Olardan 189 nusga
ýygnaldy. Barlag döwründe gök ekinler (kelem Brassica oleracea, käşir Daucus
carota, kartoşka Solanum tuberosum, şugundyr Beta vulgaris, badamjan Solanum
melongena, pomidor Lycopersicon esculentum, bolgar burçy Capsicum annuum,
ysmanak Spinacia oleracea, redis Raphanus sativus, hren Armoracia rusticana,
reýhan Ocimum basilicum), bakja ekinleri (gawun Melo sativus, garpyz Citrullus
lanatus, hyýar Cucumis sativus, kädi Cucurbita urugy), agaçlardan (şetdaly Persica
vulgaris), haşal we ýabany otlar (itüzüm Solanum nigrum, selme Chenopodium sp.,
semzek Portulaca oleracea, gyjy-gyjy Capsella bursa-pastoris, atgulak Plantago
lanceolata, syçratgy Cichorium intibus, galgan Cirsium congestum, meýdan gorçisasy
Sinapis arvensis, turşuja Rumex crispus, narpyz Mentha arvensis), şeýle-de ýorunja
Medicago sativa, noýba Phaseolus vulgaris, nohut Pisum sativum, sürteç kädi Luffa
cylindrica) barlanyldy. Şirejeleri ýygnamaklyk A.K.Mordwilkonyň [6] we
G.H.Şapoşnikowyň [12] hödürlän usullary boýunça ýerine ýetirildi. Şirejeleriň duşuş
gürlügi, ýagny bir düýp ösümlikde näçe duşýanlygy Kožaýewanyň [5] hödürlän usulyna
görä hasaplanyldy. Şirejeleriň görnüşlerini kesgitlemek B.W.Wereşagin we başgalaryň
[2] hödürlän usuly boýunça biologiýa ylymlarynyň kandidaty M.F.Fursowanyň kömek
bermeginde amala aşyryldy. Ösümlikleriň görnüşleri professor, biologiýa ylymlarynyň
doktory J.G. Gurbanow tarapyndan kesgitlenildi.
Biziň ýygnan nusgalarymyzda şirejeleriň 12 görnüşi duşup, olar şirejeler
maşgalasynyň 9 urugyna degişlidir: Aphis craccivora Koch., Aphis fabae Scop., Aphis
gossipii Glov, Acyrthosyphon gossipii Mordv., Acyrthosyphon pisum Harr.,
Aulacorthum solani Kalt., Brachyunguis plotnikovi Nevs., Brevicoryne brassicae L.,
Haydaphis passerini Gues., Macrosiphum euphorbiae Thom., Myzodes persicae
Sulz., Therioaphis trifolii Mon. (1-nji tablisa). Biziň gök ekinlere zyýan berýän
şirejeleri öwrenmegi dowam etdirýändigimiz sebäpli, geljekde bu görnüşleriň sanynyň
artmagy, duşuş ýygylygynyň üýtgemegi mümkindir. Bulardan gök ekinlere esasy zyýan
ýetirýän görnüşleri şulardyr: Aphis craccivora, Aphis fabae, Aphis gossipii,
Brevicoryne brassicae, Myzodes persicae.
25
1-nji tablisa
Barlanylan ösümliklerde şirejeleriň görnüşleriniň
duşuş ýygylygy: +++ ýokary gürlükde,
++ ortaça gürlükde, + seýrek duşýan görnüşler
başgalar
haşal otlar
эorunja
görnüşleri
bakja ekinleri
bolgar burзy
käşir
badamjan
şugundyr
kelem
pomidor
Şirejeleriň
kartofel
Gцk we bakja
ekinleri
Aphis craccivora
+++ +++
+++
+++
+++ +++ +++ +++ +++
Aphis fabae
+++
+++
+++
+++
Aphis gossipii
+++ ++
+
+++ +++ ++
+++ +++ +++
+++ +++
+++ +++
Acyrthosiphon pisum
+++
Acyrthosiphon gossipii
+++
Aulacorthum solani
++
++
+++
+++
Brevicoryne brassicae
++
Brachycaudus helichrysi
++
Brachyunguis plotnikovi
+++
++
Macrosiphum euphorbiae ++
Myzodes persicae
Therioaphis trifolii
+++
++
++
++
+++ ++
+++ ++
++
++
+
Türkmenistanda gowaça şirejesi gök we bakja ekinleriň ählisinde uly toparlar bolup
duşýar we bu ekinlere uly zyýan ýetirýär. Şugundyryň ýaprak şirejesi, ýorunja şirejesi we
şetdaly şirejesi ekinleriň aglaba böleginde ýokary ýygylykda duşup, olaryň hem ekinlere
ýetirýän zyýany uludyr. Biziň barlaglarymyzda kelem şirejesi diňe kelemde duşsa-da, ol
kelem üçin howply zyýankeşleriň biri bolup, ykdysady taýdan ýetirýän zyýany uludyr. Bu
görnüşleriň zyýankeş hökmünde ähmiýetiniň ululygy sebäpli, biz bu görnüşleriň
morfologiýasy, biologiýasy we ekologiýasy barada giňişleýin gürrüň bermegi maksat
edindik. Şirejeleriň morfologiýasy B.W.Wereşaginiň we başgalaryň [2] kesgitleýjide
görkezen maglumatlary esasynda berildi.
Ýorunja şirejesi (Aphis craccivora). Bu görnüşe gara ýorunja şirejesi ýa-da akasiýa
şirejesi hem diýilýär. Ganatsyz tohumlanmazdan çaga dogurýan (partenogenetik)
urkaçylarynyň reňki ýalpyldawuk-gara bolýar. Bedeniniň uzynlygy 1,3-2,1mm töweregidir.
Murtlary bedenleriniň uzynlygyndan gysga, garamtyl-goňur, sary reňkli zolaklar bilen
26
bölünen bolýar. Injikleri sary reňkli, injiginiň soňy, budy, penjesi, turbajyklary we guýrujagy
garamtyl-goňur reňklidir. Gowaça şirejesiniňkä seredende, bedeni ulurak, murtlary we
turbajyklary biraz uzynrak bolýar. Ir ýazda ýorunjada, buýanda we ýandakda, başga wagt
akasiýada ýaşaýanlary iri bolýar. Ganatly tohumlanmazdan çaga dogurýan (partenogenetik)
urkaçylarynyň kellesiniň we kükreginiň reňki ýalpyldawuk-gara, garyn bölumi goňur bolýar.
Bedeniniň uzynlygy 1,3–2,6 mm..
Ýorunja şirejesi polifag (dürli maşgalalara degişli köp ösümlikler bilen iýmitlenýän)
görnüş bolup, Merkezi Aziýada onuň esasy iýmitlenýän ösümligi ýorunjadyr. Ýorunjadan
başga gowaça, noýba, soýa, ak we sary akasiýa zyýan berýär. Biziň ýygnan nusgalarymyzda
ýorunja şirejesi ýorunjada, bolgar burçunda, pomidorda, kartoşkada, badamjanda, sürteç
kädide duşýar.
Bu görnüş kebelekgüllüler maşgalasyna degişli ösümlikler bilen iýmitlenmegi gowy
görýär. W.P.Newskiý [8] ýorunja şirejesiniň iýmitlenýän ösümliklerinden 54 görnüşi
görkezýär. Ol ösümlikleriň 20 töweregi wirus kesellerini geçirýär.
Ýorunja şirejesiniň ýaşaýyş aýlawy doly geçýär. Öz watanynda (DG Amerika) ol ak
akasiýada gyşlaýar. Zakawkazýede we Özbegistanda ýorunjada, şeýle hem ýandakda we ak
akasiýanyň düýbünden çykan nahallarynda [3] ýumurtgalary gyşlaýar. Gyş ýyly gelende, onuň
ganatsyz partenogenetik urkaçylary hem gyşlaýarlar. Türkmenistanda ýorunja şirejesi
ýorunjada, ýandakda, buýanda we beýleki ösümliklerde gyşlaýar.
Gyşlan ýumurtgalardan çykan çagalary (liçinkalary) ýorunjada Nowruz aýynyň başynda,
ak akasiýada we ýandakda Nowruz aýynyň soňunda-Gurbansoltan aýynyň başynda
esaslandyryjylara öwrülýärler. Olar bu ösümliklerde çakdanaşa köpelip, uly toparlary
döredýärler. Şeýle toparlarda ganatly partenogenetik urkaçylary (ýaýradyjylar) döräp, başga
ösümliklere (gowaça, kösüklilere, gök ekinlere we başg.) geçýärler. Adatça, iň ýaş
ösümlikleriň ýokarky böleginde iýmitlenip, ýapraklaryň düýrülmegine getirýärler we
ösümligiň ösüşini togtadýarlar. Toparlar ulalsa we iýmitlenýän ösümligi terligini ýitirse, olar
başga ösümliklere geçýärler. Ýorunja şirejesi üçin howanyň temperaturasy 17-20°C,
otnositel çyglylygy 60% bolanda, amatly şertler döräp, urkaçysy iň köp mukdarda (94) çaga
dogurýar, çagalarynyň ösüşi 7 günde tamamlanýar, ulularynyň ömri 25 gün dowam edýär.
Bu görnüş Merkezi Aziýada gowaça we ýorunja uly zyýan ýetirýär [1]. MagtymgulyOguz aýlarynda gowaça düýpli zyýan ýetirip, ösümligiň ösüşini saklaýar. Soňra ýorunja
sirejesi başga ösümliklere (gök we bakja ekinlerine, akasiýa) geçýär. Ol gowaçada gysga
wagt bolýan hem bolsa, ägirt köp mukdarda köpelip, ýetirýän zyýany uly bolýar. Ýorunja
orlup, her gezek täzeden ösende, ýene-de bu şireje oňa uçup gelip, ony eýeleýär. Yzygiderli
suwarylyp durýan gök we bakja ekinlerinde ol ösümligiň ömrüniň bütin dowamynda duşýar.
Biziň ýygnan nusgalarymyzdan görnüşi ýaly ýorunja şirejesi Türkmenistanda kartoşka,
badamjana, bolgar burçuna, ýorunja uly zyýan ýetirýär.
Şugundyryň ýaprak şirejesi (Aphis fabae). Oňa noýba şirejesi hem diýilýär.
Ganatsyz partenogenetik urkaçylarynyň bedeni ýaýbaň ýumurtga şekilli. Bedeniniň uzynlygy
1,8-2,8 mm, reňki garamtyl-goňur, diňe arka tarapy ýalpyldawuk bolýar, bedeni mum bilen
örtülendir. Kellesi, murtlarynyň soňky 5-6-njy bogunlary, injiginiň we penjesiniň soňy,
turbajyklary we guýrujagy gara. Turbajyklary silindr şekilli bolup, esasynda giňelendir we
guýrujagyndan 1,5-1,7 esse uzyndyr. Guýrujagy barmak şekilli bolup, bogunlydyr.
Şugundyryň ýaprak şirejesi polifag görnüş bolup, örän köp ösümlikler bilen
iýmitlenýär. Oba hojalyk ekinlerinden günebakara, şugundyra, kartoşka, pomidora, temmäkä,
noýba, nohuda, bolgar burçuna, ukroba, hyýara we başgalara zyýan berýär. Şugundyryň ýaprak
şirejesi 30-dan gowrak wirus keselleri geçirýär.
27
Biziň ýygnan nusgalarymyzda bu görnüş şugundyrda, ýorunjada, bolgar burçunda,
kartoşkada, noýbada, badamjanda, ysmanakda, selmede, semzekde, galganda, meýdan
gorçisasynda duşýar.
Bu görnüşiň tebigatda iki topary: doly ýaşaýyş aýlawly, göçýän we doly däl ýaşaýyş
aýlawly, göçmeýän toparlary ýaşaýar. Doly däl ýaşaýyş aýlawly toparlar ýyladyşhanalarda we
Merkezi Aziýada açyk tebigatda duşýar. Doly ýaşaýyş aýlawly topardaky şirejeleriň
ýumurtgalary bereskletde, buldenežde, kalinada, žasminde gyşlaýar. Şugundyryň ýaprak
şirejesiniň esasy iýmitlenýän ösümligi Özbegistanda buldenež we žasmin, Täjigistanda
kalina, Russiýada beresklet, buldenež, kalinadyr [3,7]. 200 töweregi ösümlikde iýmitlenýär.
Gyşlan ýumurtgalardan Nowruz aýynyň ortalarynda çagalary (liçinkalary) çykýar we
olar ulalyp esaslandyryjylara öwrülýärler. Esaslandyryjylar tohumlanmazdan çaga dogrup,
köpelip, ösümligiň ýapraklarynda toparlary emele getirýärler. Howa şertlerine we ýaşaýan
ösümliginiň ýagdaýyna görä, şugundyryň ýaprak şirejesi esasy eýesinde (beresklet, buldenež,
žasmin, kalina) 2-4 gezek nesil çalyşýar. Şol döwürde uly toparlar döräp, olardan ganatly
tohumlanmazdan çaga dogrup köpelýän urkaçylary (emigrantlar) emele gelýär we olar ot
ösümliklere (oba hojalyk ekinlerine we haşal otlara) geçýärler. Olar bu ösümliklerde
howanyň gowy wagty 10-12 gezek nesil çalyşýarlar we ol ösümliklere uly zyýan ýetirýärler.
Güyzüň gelmegi bilen şugundyryň ýaprak şirejesi esasy eýesine (beresklet, buldenež,
žasmin, kalina) gaýdyp gelýär (remigrantlar). Höwür göterijilerden erkekleri we amfigon
(tohumlanmaga ukyply) urkaçylary döräp (Garaşsyzlyk aýynda), olar jübütleşýärler. Soňra
urkaçylary ýumurtga goýýar [3].
Biziň 25.12.2005-nde ýygnan nusgalarymyzda şugundyryň ýaprak şirejesi meýdan
gorçisasyndan we selmeden alyndy. Bu nusgada ganatly partenogenetik urkaçylary, ganatsyz
partenogenetik urkaçylary we çagalary bolup, Türkmenistanda açyk meýdanda
gyşlaýandygyny görkezýär.
Bu görnüş Türkmenistanda şugundyra, kartoşka, bolgar burçuna, noýba, badamjana,
ysmanaga uly zyýan ýetirýär.
Gowaça şirejesi (Aphis gossipii). Bakja, bossan ýa-da hyýar şirejesi hem diýilýär.
Ganatsyz partenogenetik urkaçylarynyň bedeniniň uzynlygy 1,2-2,1 mm bolup, tomsuna
sarymtyl-ýaşyl we sary bolýar, güýzüne olaryň reňki garamtyl-ýaşyldyr. Murtlarynyň
uzynlygy bedeniniň uzynlygynyň 2/3 bölegine deň bolup, sary reňklidir. Turbajyklary hem
sary reňklidir. Aýaklary sary reňkli bolsa-da, butlarynyň we injikleriniň soňy hem-de
penjeleri gara bolýar. Ganatly partenogenetik urkaçylarynyň bedeniniň uzynlygy 1,2-1,9 mm.
Kellesi we kükregi gara reňkli, garny sarymtyl-ýaşyl ýa-da garamtyl-ýaşyl bolýar. Garnynyň
iki gapdalynda garamtyl tegmilleri bar. Murtlary bedenlerine görä gysga, ýöne ganatsyz
partenogenetik urkaçylarynyňka seredende uzyndyr.
Iň bir howply zyýankeş hem-de köp iýiji görnüş bolup, 25 maşgala degişli 330
töweregi görnüş ösümlikler bilen iýmitlenýär. Ol gowaça, bakja we gök ekinlerine, sitrus
ekinlerine, ýyladyşhanalarda ösdürilýän ekinlere uly zyýan ýetirýär. Köplenç, Malvaceae we
Cucurbitaceae maşgalalarynyň ösümliklerinde duşýar. 50-den gowrak wirus keselleri
geçirijidir.
Biz gowaça şirejesini kartoşkadan, hyýardan, badamjandan, ýorunjadan, garpyzdan,
gawundan, kädiden, käşirden, pomidordan, bolgar burçundan, noýbadan, şugundyrdan,
semzekden, meýdan gorçisasyndan ýygnadyk. Bu görnüş Merkezi Aziýa ýurtlarynda
gowaçanyň we bakja ekinleriniň howply zyýankeşidir [1,3,5,8].
28
Gowaça şirejesi göçmeýän görnüş bolup , onuň ýaşaýyş aýlawy doly däldir.
Kähalatlarda güýzüne gyjy-gyjyda amfigon urkaçylary duşýar, ýöne erkekleri
duşmaýar.Ganatsyz partenogenetik urkaçylary bilen çagalary (liçinkalary) ýabany we haşal
otlarda gyşlaýarlar. Olar, esasan, ösümligiň aşaky ýere ýakyn böleginde, ýapraklarynyň aşak
tarapynda ýerleşýärler. Merkezi Aziýada Magtymguly aýynda gowaça, gök we bakja
ekinlerine geçýärler [3,]. Olar Magtymguly aýynda we Oguz aýynyň ortalaryna çenli uly
toparlary emele getirýärler we düýpli zyýan ýetirýärler. Gorkut we Alp Arslan aýlarynda
bakja şirejesi gowaçada ýok diýen ýalydyr. Gowaça şirejesi gök ekinler sowulýança olarda
duşýarlar. Ilkibaşda olaryň toparlary (koloniýalary) onçakly uly bolmaýar, emma kemkemden 20 müňe çenli ýetýän uly toparlary emele getirýärler. Olaryň şeýle çaltlyk bilen
köpelmegini ösüşiniň gysga wagtda geçýänligi bilen düşündirmek bolar. Gowaça şirejesiniň
ösüşi 7-10 günde tamamlanýar. Şondan soň ýetişen urkaçylary çaga dogurmaga girişýärler.
Ýaz, tomus, güýz aýlary şirejäniň bu görnüşi köp gezek nesil çalyşýar, käbir maglumatlara
görä [5], bir ýylda 26-27 nesil çalyşýar. Bu bolsa olaryň sanynyň artmagyna getirýär,
netijede ösümliklere ýetirýän zyýany köpelýär. Gowaça şirejesiniň şiresini soran ýapraklary
saralýar, ýygrylýar, kähalatlarda pakgaryp gabarçak görnüşli çişýär.
Güýzde oba hojalyk ekinleriniň sowulmagy (sowuk urmagy, ömrüniň gutarmagy sebäpli
gowaça şirejesi köp sanly haşal otlara (doňuzoty, mamamçörek, gyjy-gyjy, kenep we başg.)
geçýär. Biziň gözegçiliklerimizde gowaça şirejesiniň ganatly we ganatsyz urkaçylary, dürli
ýaşdaky çagalary 2006-njy ýylyň Baýdak aýynyň 5-nde meýdan gorçisasynda duşdy.
Gowaça şirejesiniň ganatsyz urkaçylary we çagalary 17-180C aýaza çydap bilýär.
Merkezi Aziýanyň günortasynda şeýle aýazlaryň seýrekdigi sebäpli, bu şireje ýylyň bütin
dowamynda tohumlanmazdan çaga dogurmak arkaly köpelip bilýär.
Biziň barlaglarymyz gowaça şirejesiniň Türkmenistanda gök we bakja ekinleri üçin iň
bir howply görnüşdigini görkezýär.
Kelem şirejesi (Brevicoryne brassicae L.). Ganatsyz tohumlanmazdan çaga
dogurýan urkaçysynyň bedeniniň reňki ýaşylymtyl-çal bolýar. Bedeni çalymtyk-ak reňkli
mum tozanjyklary bilen örtülendir. Bedeni ýumurtga şekilli bolup, yzky bölegi biraz
inliräkdir. Aýaklary, murtlary we hortumy garamtyl-goňur reňkli bolýar. Garnynyň her bir
böleginde goňur reňkli kese zolaklar bar. Gözleri gara reňkli, guýrujagy ýaşyl reňkli bolup,
konus şekillidir. Bedeniniň uzynlygy 1,8-2,3 mm bolýar. Ganatly partenogenetik
urkaçylarynyň kellesi we aýaklary mele, garny sarymtyl-ýaşyl bolýar. Bedeniniň uzynlygy
1,9-2,3 mm.
Kelem şirejesi göçmeýän görnüş bolup, onuň ösüş aýlawy ýabany we medeni
atanakgüllülerde (Brassica oleracea, B.rapa, B.napobrassica, B.napus, B.nigra,
Raphanus sativus, Armoracia rusticana, Sinapis alba, S.arvensis, Thlaspi arvense,
Barbarea vulgaris, Sisimbrium, Capsella bursa pastoris, Matthiola sp., Diplotaxis,
Isatus, Spinacia oleracea we başg.) geçýär [6,7,10]. Türkmenistanda kelem şirejesiniň
biologiýasy M.F.Fursowa [10] tarapyndan öwrenilendir. Kelem şirejesiniň ýumurtgalary
ýabany atanakgüllülerde we kelem galyndylarynda gyşlaýar. Ir ýazda ýumurtgalardan cagalary
çykýar. Amatly şertlerde olar her 3 günden gowosyny çalşyp, 10-15 günden uly şirejä
(esaslandyryjylara) öwrülýärler. Esaslandyryjylar tohumlanmazdan çaga dogrup köpelýärler
we gysga wagtyň içinde uly toparlary emele getirýärler. Olar öz ömründe 40-a çenli, bir
günde 7-8 çaga dogurýar. Olaryň arasynda ganatlylary (ýaýradyjylary) döräp, olar gök
ekinlere (kelem, turp, redis ) geçýärler we bu ösümliklerde uly toparlary emele getirýärler.
29
Kelem şirejesi, esasan, ýapraklarda ýerleşýärler we şiresi sorulan ýapraklar üýtgäp
düýrülýärler, kelemiň kellesi emele gelmeýär, eger kelle emele geläýende-de arasynda
şirejeler galýar. Şeýle kelemi iýmit üçin ulanyp bolmaýar, onuň reňki hem çalymtyk-kirjimek
bolýar. Kelem şirejesi, esasan hem Magtymguly, Oguz, Ruhnama, Garaşsyzlyk aýlarynda çalt
köpelip, uly zyýan ýetirýär. Gorkut we Alp Arslan aýlarynda howanyň örän gyzmagy sebäpli
we olary duşmanlarynyň iýmegi sebäpli şirejeleriň sany ep-esli azalýar. Garaşsyzlyk aýynyň
ikinji ýarymynda we Sanjar aýynda amfigon urkaçylary we erkekleri döräp, olar
jübütleşýärler. Uruglandyrylan urkaçylaryň her biri ýabany atanakgüllülere, kelem
galyndylaryna we tohumlyk keleme 2-4 ýumurtga goýýarlar we bu ýumurtgalar gyşlaýarlar.
Bir ýylda kelem şirejesiniň 15-16 nesli çalyşýar.
Biziň ýygnan nusgalarymyzdan görnüşi ýaly, kelem şirejesiniň partenogenetik
urkaçylary we çagalary kelem galyndylarynda we ýabany atanakgüllülerde (Sinapis arvensis,
Strigozella circinata, Capsella bursa-pastoris) gyşlaýarlar.
Şetdaly şirejesi (Myzodes persicae). Ganatsyz urkaçylarynyň bedeni ýumurtga şekilli
bolup, reňki solak ýaşyl, sarymtyl-ýaşyl bolýar. Bedeniniň uzynlygy 1,5-2,5mm. Maňlaýy
birazrak tüňňi. Gözleri goňrumtyl-gyzyl. Murtlarynyň kellä birleşýän ýerindäki düwürleri
beýik bolup, maňlaý joýasyny emele getirýär. Şol düwürleriň iç tarapy parallel bolýar ýada olar biri-birine has ýakynlaşandyr. Murtlary bedenlerinden gysga bolýar. Murtlarynyň
reňki bedenleriniň reňkinden açyk we dury bolýar, diňe 5-nji bognunyň birleşýän ýeri hemde şpisiniň esasy garamtyldyr. 6-njy bognunyň şpisi bu bognuň esasyndan 4-6 esse uzyndyr.
Turbajyklary ýaşyl, bedeniniň reňkine görä açygrak bolýar, silindr şekilli bolup, ujy
garamtyldyr. Guýrujagy konus görnüşli bolup, barmak şekillidir, ol sary reňkli we
turbajyklardan iki esse gysga bolýar. Aýaklary edil bedeni ýaly açyk reňklidir, ýöne penjeleri
garamtyldyr. Ganatlylarynyň kellesi garamtyl-goňur, kükregi gara, garny sary ýa-da ýaşyl
bolup, garnynda gara kese zolaklary bardyr. Bedeniniň uzynlygy 1,9-2,3 mm.
Iň bir iýermen görnüşleriň biri bolup, 400-den gowrak görnüşe degişli ösümlikler
bilen iýmitlenýärler. Açyk meýdanda şetdala, gök we bakja ekinlerine, temmäkä, gowaça,
ýyladyşhanalarda ekilýän ekinlere uly zyýan ýetirýärler. Şetdaly şirejesi 100-den gowrak
wirus keselleri geçirijidir.
Biziň ýygnan nusgalarymyzda kartoşkada, käşirde, badamjanda, bolgar burçunda,
şugundyrda, gawunda, garpyzda, hyýarda, ysmanakda, noýbada, meýdan gorçisasynda,
selmede, galganda duşýar.
Ýaşaýyş aýlawy doly bolan topary iki öýlüdir. Esasy eýesi şetdaly (Persicae vulgaris)
we şetdalynyň badam bilen gibrididir. Seýrek ýagdaýda badamda (Amigdalus communis) hem
duşýar. Şetdaly şirejesiniň ýumurtgalary şu agaçlarda gyşlaýar. Ir ýazda (Nowruz aýynyň
başynda, gyş ýyly gelende bolsa, Baýdak aýynyň soňragynda) ýumurtgalardan çagalary çykýar
[7]. Bu çagalar ösüp esaslandyryjylara öwrülýärler. Esaslandyryjylar ganatsyz we ganatly
partenogenetik urkaçylary döredýärler. Şu we indiki nesildäki ganatlylary başga ot görnüşli
ösümliklere ikinji eýelerine (gök we bakja ekinlerine, gowaça, temmäkä, ýabany ot
ösümliklere we başgalara) geçýärler. Magtymguly aýynyň ikinji ýarymynda şetdalyda bu
şirejäniň biri hem galmaýar. Howanyň ýyly wagty ot ösümliklerde iýmitlenip ýaşaýan şetdaly
şirejesi howanyň sowap başlamagy bilen Garaşsyzlyk aýynda we Sanjar aýynyň başynda ýenede şetdala dolanyp gelýär. Şetdala uçup gelen höwür göterijilerden kadaly (amfigon) urkaçylary
we erkekleri emele gelýär. Olar jübütleşýärler. Soňra urkaçylary tohumlanan ýumurtgalaryny,
köplenç, şetdalynyň gül pyntyklarynyň ýanyna goýýarlar we ol ýumurtgalar gyşlaýarlar.
Şetdaly şirejesiniň ýylda 20-ä çenli nesli çalyşýar. Şetdaly şirejesiniň ot ösümliklerde
ýaşaýan ýaşaýyş aýlawy doly däl topary hem bardyr. Bu toparyň ganatsyz we ganatly
partenogenetik urkaçylary açyk tebigatda hem-de ýyladyşhanalarda ot ösümliklerde
gyşlaýarlar. Olar ýylyň dowamynda diňe tohumlanmazdan çaga dogurmak arkaly köpelýärler.
30
Biziň ýygnan nusgalarymyzda gyş aýlary (Bitaraplyk- Baýdak) galganda we meýdan
gorçisasynda ganatsyz urkaçylary duşdy.
Şetdaly şirejesi uly toparlary emele getirip, çykarýan şiresi we çagalarynyň gowy bilen
ýapraklary hapalaýarlar. Ýapraklaryň düýrülmegine getirýärler. Ösümlikleriň gülleri dökülýär
we hasyllylygy peselýär. Şetdalynyň ýaş nahallarynda köp bolanda nahallar ölýär. Ol
Türkmenistanda şetdaly, bolgar burç, kartoşka, noýba, badamjan, ysmanak üçin howply
zyýankeşdir.
Netije
Türkmenistanda ilkinji gezek gök ekinlere zyýan berýän sirejeleriň görnüş düzümini
we olaryň biologiýasynyň aýratynlyklaryny öwrenmeklige synanyşyk edildi. Bu ylmy barlag
işi dowam etdirilyänligi sebäpli, gelejekde bu maglumatlaryň üsti ýetiriler. Barlag
netijesinde, gök we bakja ekinlerinde, şeýle hem ýorunjada, noýbada, haşal otlarda
şirejeleriň 12 görnüşi ýüze çykaryldy. Bu görnüşleriň 5-si (Aphis craccivora, Aphis fabae,
Aphis gossipii, Brevicoryne brassicae, Myzodes persicae) Türkmenistanda gök we beýleki
ekinler üçin howply zyýankeş bolup durýarlar. Şeýle hem, şu 5 görnüşiň morfologiýasy,
biologiýasy we ekologiýasy barada maglumatlar berilýär.
Tьrkmenistanyň Tebigaty goramak
minitrliginiň З цller, цsьmlik we
haэwanat dьnэдsi milli instituty
Kabul edilen wagty
2008-nji ýylyň
Türkmenbaşy aýynyň 14-i
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Алимухамедов Т., Ходжаев Ш. Вредители хлопчатника и меры борьбы с
ними. –Ташкент, 1978
Верещагин Б.В., АндреевА.В., Верещагина А.Б. - Тли Молдавии. Кишинев,
1985
Давлетшина А. Г. Тли рода Aphis фауны Узбекиттана. Ташкент, 1964
Ивановская О. И. Тли - ксеробионты подсрибы Aphidina из Туркмении. Ср.
зоол. ин- та АН Каз. ССР, с. 30, 1968.
Кожаева К. И. Бахчевая тля как вредитель хлопчатника и меры борьбы с ней
Ташкент, 1963
Мордвилко А. К. Наставления к наблюдениям над тлями (тем. Aphididae),
собиранию и сохранению их.- Наставления для собирания зоологичетких
коллекций, VII, Изд. зоол. мэз. АН, 1910
Нарзыкулов М. Н., Эмаров Ш. А. Тли (Homoptera, Aphidinea) Таджикистана
и сопредельных районов Средней Азии.- Фауна Тадж. ССР, с. 9, вып. 2,
Душанбе, 1969
Невский В. П. Тли Средней Азии.- Ташкент, Узбекская. cт. защ. раст., №16,
1929
Тухов К. Т. Вирусы растений и насекомые - переносчики.- Изд-во АН СССР,
М.- Л., 1942
Фурсова М. Ф. К биологии Brevicoryne brassicae (L.) капустной тли в
низовьях Мургаба.- Изв. АН СССР, тер. биол., №1, 1965
Фурсова М. Ф. Тли низовий реки Мургаба.- Автореф. дист., Ашхабад, 1965
Шапошников Г.Х. Наставление к собиранию тлей.- Изд-во АН СССР, Зоол.
инст., №18, 1952
31
Г.Овезова
ТЛИ – ВРЕДИТЕЛИ ОВОЩНЫХ КУЛЬТУР В ТУРКМЕНИСТАНЕ
Тли относятся к классу насекомых (Insecta), к отряду равнокрылых (Homoptera)
и к подотряду слей (Aphidinea). Эти мелкие носящие насекомые – растительные
паразиты, и очень нежными покровами тела. Длина тела от 1 до 7мм. Форма тела
овальная, яйцевидная или продолговатая. У некоторых видов покровы тела с
восковым налетом или пяшком. У крылатых форм две пары нежных прозрачных
крыльев. Окраска большей части зеленая, желтая, бурая, коричневая или черная.
Тли живут большими колониями, где иногда численнотть может достигать до 20
тысяч особей. Есть виды тлей, которые живут поодиночке.
Тли опасные вредители сельскохозяйттвенных культур. Уколы хоботком с
по следующим выделением слюны нередко вызывают скресчивание листьев,
искривление побегов или образование галлов. На обильно выделяемых улями жидких
сахаристых экскрементах поселяются сажистые грибки, из-за которых нарушается
обмен веществ. Велико значение тлей и как переносчиков фитопатогенных вирусов –
возбудителей опасных заболеваний культурных растений.
В течение 2005-2007гг. изучалась фауна тлей овощных культур в Ахалском,
Лебапском и Марыйском велаятах. Были обследованы картофель, томат, капуста,
свекла, баклажан, морковь, перец сладкий, бахчевые, зернобобовые, персик,
сорные и дикие травянистые растения.
В результате проведенных исследований зарегистрировано 12 видов тлей:
Acyrthosyphon gossipii Mordv., Acyrthosyphon pisum Harr., Aphis craccivora Koch.,
Aphis fabae Scop., Aphis gossipii Glov., Aulacorthum solani Kalt., Brachyunguis
plotnikovi Nevs., Brevicoryne brassicae L., Haydaphis passerine Gues., Macrosiphum
euphorbiae Thom., Myzodes persicae Sulz., Therioaphis trifolii Mon. Из них 5 видов
(Aphis craccivora, Aphis fabae, Aphis gossipii, Brevicoryne brassicae, Myzodes persicae)
являются опасными вредителями овощных и бахчевых культур в данных регионах.
Изучены биоэкологические особенности этих видов.
G.Ovezova
THE APHIDS PESTS OF VEGETABLE CROPS HAVE
BEEN STUDIED IN THE REGIONS OF AKHAL, LEBAP AND MARY
During the research (2005-2007 years) there were inspected such vegetables as potato,
tomato, cabbage, carrot, beet, egg-plant and other crops (cucumber, melon, water-melon,
pimpkin, peach).
As result of this research there have been discovered 12 species of the aphids:
Acyrthosyphon gossipii Mordv., Acyrthosyphon pisum Harr., Aphis craccivora Koch.,
Aphis fabae Scop., Aphis gossipii Glov., Aulocorthum solani Kalt., Brachyunguis
plotnikovi Nevs., Brevicoryne brassicae L., Haydaphis passerine Gues., Macrosiphum
euphorbiae Thom., Myzodes persicae Sulz., Therioaphis trifolii Mon.
5 of them have been harmful for vegetables and other crops in the studied regions.
Biological and ecological features of these 5 species have been studied: Aphis craccivora, Aphis
fabae, Aphis gossipii, Brevicoryne brassicae, Myzodes persicae.
32
№2
2008
B.K.Balakaýew
ALTYN ASYRYŇ TÜRKMEN KÖLÜNIŇ BAŞ
ŞOR SUW AKABALARYNDA SUWUŇ ÝITGILERI
Altyn asyryň Türkmen kölüniň gurluşygy 2000-nji ýylda başlanyldy we häzirki
wagtda onuň gurluşygy çaltlandyrylan depginde alnyp barylýar. Şu çözgüt boýunça
ýurdumyzyň welaýatlarynyň kollektor-zeýkeş ulgamlaryndan şor suwlary ýygnap we
olary Türkmen kölüne guýjak iki sany baş şor suw akabalary gurulýar: uzynlygy 720 km
bolan, suwuň akymynyň möçberi – Baş Çep kenar şor suw akabasyndan tä Daşoguz
şahasy bilen birleşýän ýerine çenli – 240 m3/s we soňra tä Gara-Şor kölüne çenli 450 m3/s deň bolan Altyn asyryň Baş şor akabasy we uzynlygy 388,7 km bolan, suwuň
akymynyň möçberi - 210 m3/s deň bolan Türkmen kölüniň Daşoguz şahasydyr. Türkmen
kölüniň Baş şor akabalarynyň taslanylyşy, gurluşy we olaryň ulanylyşy köpsanly
meseleleri çözmeklik, şol sanda suwuň ýitgilerini öwrenmek bilen bagly. Türkmen
kölüniň Baş şor suw akabalarynyň hanalarynyň çägesöw topraklardan geçmegi bu işi
amala aşyrmagy hasam kynlaşdyrýar. Şol sebäpden, Baş şor suw akabalarda suwuň
ýitgilerini we olarda suwuň möçberiniň tapgyrlar boýunça köpelen ýagdaýynda, suwuň
ýitgileriniň üýtgeýşini (dinamikasyny) öňünden çaklamak şu gün üçin ýurdumyzyň suw
hojalygynyň we ylmyň wajyp wezipeleriniň biri bolup durýar.
Şol sebäpden biz 2004-nji ýyldan başlap, Türkmen kölüniň Baş şor suw
akabalarynda gidrotehnikanyň dürli soraglary boýunça ylmy-barlag işlerini
geçirýäris [1-4].
Garagum derýa meňzeş hanalary topraklardan geçýän uly suwaryş ýaplarda we
Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalary görnüşli Baş şor suw
akabalarynda suwuň ýitgileri örän çylşyrymly hadysalardyr hem-de köp ýagdaýlara,
ýagny: fiziko-geografiki, geologo-geomorfologiki, gidrogeologiki, toprak we başga
ýagdaýlara baglydyr. Şol sebäpden, Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalaryndan suwuň
ýitgilerini kesgitlemek üçin we suwuň tapgyrlaýyn köpelen ýagdaýynda, hanalarynyň
uzaboýuna suwuň ýitgilerini öňünden hasaplamak ücin, Garagum derýasynyň we
Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalarynyň ýagdaýlarynyň deňeşdirilmeginiň
zerurlygy ýüze çykdy.
Uly suwaryş ýaplara we Baş şor suw akabalara her hili amatly düzgün şertlerinde
suw goýberilende, olaryň hanalaryny çylşyrymly suw ýitgilerinden halas etmek mümkin
däl. Teoriýa taýdan dogry hasaplanylanda hem suwuň ulanylýan döwründe olaryň
ýitgileriniň möçberiniň üýtgemezligine güwä geçip bolmaýar. Olarda suwuň ýitgileriniň
derejesi we çaltlygy ýokarda görkezilen şertlere baglylykda üýtgäp durýar. Bular ýaly
hadysalar uly suwaryş ýaplarynyň we Baş şor suw akabalarynyň ulanyş tejribesinde
33
hemişe duş gelýär. Meselem, Garagum derýasynda täze gurlan we gurulýan uly suwaryş
ýaplarda hem-de Altyn asyryň Baş şor suw akabasynda we Türkmen kölüniň Daşoguz
şahasyna meňzeş Baş şor suw akabalarynda, şularyň şertlerine meňzeş öň gurlan
gidrotehniki desgalarda geçirilen ylmy-barlaglaryň netijelerini we olaryň ulanyş boýunça
maglumatlaryny peýdalanmak bilen täze ylmy-barlag işleriniň geçirilmeginiň zerurlygy
ýüze çykdy. Mysal üçin, Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalaryna
Garagum derýasy nusga bolup biler.
Garagum derýasynyň suw ýitgileri baradaky maglumatlaryny Türkmen kölüniň
Baş şor suw akabalary üçin ulanmagyň mümkünçiligine baha bermek we subut etmek
üçin olaryň özboluşly bölekleriniň fiziko-geografiki, geologo-geomorfologiki,
gidrogeologiki we toprak şertlerini seljermek we deňeşdirmek zerur gerek boldy. Bular
ýaly deneşdirmeler 2007-nji ýylda geçirildi [4] we olar aşakdakylary görkezdiler:
– Garagum derýasy we Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalary
birmeňzeş fiziko-geografiki şertlerde ýerleşýär. Şol nykdaýnazardan fiziko-geografiki
şertleri boýunça Garagum derýasynyň suwuň ýitgileri boýunça maglumatlary Altyn
asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalary üçin nysga hökmünde ulanylyp bilner;
– Garagum derýasynyň we Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw
akabalarynyň hanalary esasan çägesöw topraklardan durýanlygy we umumy Garagum
pesliginde ýerleşýänligi sebäpli, olaryň geologo-geomorfologiki şertleri birmeňzeş,
şonuň üçin, geologo-geomorfologiki şertleri nykdaýnazardan, Garagum derýasynyň suw
ýitgileri baradaky maglumatlary Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalary
üçin nysga hökmünde doly suratda ulanylyp bolap;
akabalarynyň giň Garagum ýerasty suwlarynyň akymy bar bolan Garagum pesliginde
ýerleşýänligi sebäpli, olaryň gidrogeologiki şertleri birmeňzeş. Şol sebäpden,
gidrogeologiki şertleri nykdaýnazardan Garagum derýasynyň suw ýitgileri baradaky
maglumatlary Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalary üçin nysga hökmünde
doly suratda ulanylyp bilner;
akabalarynyň umumy Garagum çöllüklerinde ýerleşýänligi sebäpli, olaryň hanalarynyň
inženerçilik-geologiki şertleri, ýagny topraklaryň litologiki gurluşy, dykyzlygy,
mehaniki düzümi, suwy syzyp geçirijilik häsiýetleri meňzeşdir. Aýdylanlara esaslanyp,
inženerçilik-geologiki şertleri boýunça hem Garagum derýasynyň suwuň ýitgileri
boýunça maglumatlary Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalary üçin nusga
hökmünde ulanylyp bilner.
Ýokarda görkezilenlerden ugur alyp, şu netijä gelmek bolar, ýagny Garagum
derýasynyň suwuň ýitgileri boýunça maglumatlary Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş
şor suw akabalary üçin nusga hökmünde doly suratda ulanylyp bilner.
Garagum derýasynda suwuň umumy we syzyş arkaly ýitgileri Türkmenistanyň
gidrotehnika we meliorasiýa ylmy-barlag institutynda (Türkmen G we M YBI) 19571980-nji ýyllarda meýdan şertlerinde geçirilen ylmy-barlag işleriň netijesinde we
Garagum derýasynyň ulanyş gullugynyň gözegçilikleri esasynda kesgitlenildi.
Garagum derýasynyň hanasynyň ep-esli uzynlykda hem-de onuň ýerasty suwlaryň
çuňlukda ýerleşýän çägesöw çöl şertlerinde geçmegi sebäpli, suwuň umumy we syzyş
arkaly ýitgilerini dogry kesgitlemegiň ullakan önümçilik we ylmy ähmiýeti bar. Ýöne
34
B.S.Saparowyň [5-7] görkezmegine görä, derýanyň işleýiş dowamyndaky suwuň syzyş
arkaly ýitgileri Garagum derýasynyň uzaboýuna ýitýän suwuň umumy ýitgileriniň esasy
bölegi bolup durýar we onuň 70-95 göterimine deňdir. Şol sebäpden, Altyn asyryň
Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalarynda suwuň ýitgileri barlaglardan geçirilende,
suwuň syzyş arkaly ýitgilerini öwrenilmäge esasy üns berildi.
Türkmen G we MYBI Garagum derýa gurulýan döwründe we derýanyň
uzaboýunyň akymynda suwuň syzyş arkaly ýitgilerini öwrenmek boýunça ýöriteleşdirilen
barlaglary geçirdi [6]
B.S. Saparowyň [9] görkezişine görä, Garagum derýasynda suwuň syzyş arkaly
ýitgileri anyk tebigy we tehniki şertlere baglylykda giň çäklerde üýtgeýär. Mysal üçin,
Murgap derýasynyň aýagujunda, ýerasty suwlary ýeriň üstüne golaýda ýerleşýär we
topraklary az suw geçirjiligi bilen tapawutlanýar. Bu ýerde suwuň syzyş arkaly ýitgileri
Garagum derýasynyň uzaboýuna 1 km-de diňe 0,049 m3/s deň, emma Garagumuň
Günorta- Gündogaryndaky çägelik böleginde olar 0,150-0,200 m3/s deň.
Garagum derýasynyň suw bilen doldurylyşynyň birinji ýyllarynda, suwuň syzyş
arkaly ýitgileriniň möçberi cäge topraklarda 1,500 m3/s- dan hem ýokary boldy, emma
cäge-toýun topraklarda 1 km-de 0,250-0,300 m3/s deň boldy.
Emma derýanyň işlän döwründe bu suw ýitgileri çaltlaşan depginde azalypdyr.
Mysal üçin, onuň çäge böleginde diňe bir ýylyň dowamynda suwuň syzyş arkaly ýitgileri
1 km-de 1,500 tä 0,392 m3/s çenli azaldy.
Suwuň möçberiniň köpelmegi bilen birlikde, ýitgileriň azalmagy Garagum
derýasynyň peýdaly täsir ediji koeffisiýentiniň (PTK) çalt ýokarlanmagyna ýardam etdi.
Meselem, 1959-njy ýylyň Gurbansoltan aýyndan 1976-njy ýylyň Bitaraplyk aýyna çenli
onuň peýdaly täsir ediji koeffisiýenti derýanyň gurluşygynyň birinji nobaty boýunça
0,25-den tä 0,87-ä çenli ýokarlandy [5].
Türkmen G we MYBI-niň Garagum derýasynda meýdan şertlerinde geçiren
ylmy-barlag işleriniň netijesinde alnan maglumatlary we derýanyň ulanyş gullugynyň
gözegçilikleri anyk görkezdi. Derýanyň gurluşygynyň ikinji nobatynda (397-536 km)
suwuň syzyş arkaly ýitgileriňiň ortaça ýyllyk möçberi 14 m3/s töweregi (çen bilen
şolarça-da Hanhowzuň suwunyň ýokary ýüzünden bugarma arkaly ýitýär, ýagny pasylda
7,6-25,2 m3/s çäklerinde). Derýanyň bu böleginde peýdaly täsir ediji koeffisiýenti
0,62-den tä 0,86 (1962-1976 ý.ý.) çenli ösdi. Garagum derýasynyň gurluşygynyň üçünji
nobatynda (536-837 km) suwuň syzyş arkaly ýitgileriniň möçberi ortaça bir ýylda 5,786,35 m 3 /s deň boldy, şunuň bilen birlikde, peýdaly täsir ediji koeffisiýenti
başdakysyndan 0,51 (1962ý.) 0,85 (1976 ý.) çenli ýetdi. 1970-nji ýyldan başlap
Garagum derýasynyň hemme gurluşyk nobatlary boýunça suwuň syzyş arkaly ýitgileri
durgunlaşyp başlady. Häzirki wagtda derýada suwuň umumy syzyş arkaly ýitgileriniň
möçberi 0,85 peýdaly täsir ediji koeffisiýenti bilen ortaça ýylda-35-40 m3/s deň boldy.
B.S.Saparowyň meýdan şertlerinde geçiren gözegçilik işlerine esaslanyp ýerine
ýetiren hasaplamalaryna görä, gelejekde peýdaly täsir ediji koeffisiýenti tä derýada
suwuň ýokary taslama möçberine, ýagny 840 m3/s ýetýänçä we derýada suwuň syzyş
arkaly ýitgileri gutarnykly durgunlaşýança köpeler. Bu uzaklaýyn hadysa gutarandan soň,
derýanyň peýdaly täsir ediji koeffisiýenti, suw ýitgileriniň iň köp bolýan ýerinde hem
derýanyň gurluşygynyň birinji nobatynda (0-397 km) peýdaly täsir ediji koeffisiýenti
0,90-dan hem geçer.
35
Şuňa meňzeş suwuň syzyş arkaly ýitgileri Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor
suw akabalarynda hem bolup geçer, sebäbi ýokarda görkezilişi ýaly, bu iki gidrotehniki
desgalaryň hanalary umumy Garagumuň çägesöw çöllüklerinden geçýär.
Altyn asyryň Baş şor suw akabasy we Türkmen kölüniň Daşoguz şahasy toprakly
hanalardan taslanypdyr we özleriniň köp bölekleri çägesöw çöllük şertlerinde geçýär.
Şol sebäpden, suwuň syzyş arkaly ýitgileri gutulgysyzdyr. Suwuň ýitgileri baradaky
gidrotehniki soragyň çözülmegi hemişe uly ähmiýete eýedir. Uly suwaryş ýaplarda we
Baş şor suw akabalarda suwuň ýitgilerini öwrenmek arkaly ol ýitgileri azaltmagyň ýada hojalykda peýdaly ulanmagyň mümkünçiligi ýüze çykýar.
Suwuň ýitgilerini kesgitlemek we olaryň möçberiniň üýtgeýşini (dinamikasyny)
öňünden çaklamak üçin biziň ýurdumyzda we daşary ýurtlarda köpsanly, şol sanda köp
ýyllyk gidrologiki gözegçiliklerini we model barlaglaryň ölçeglerini seljerme we
deňeşdirme esasynda barlaglar geçirildi. Şolaryň netijesinde dürli baglanyşyklar we
usullar hödürlenildi.
Garagum derýasynyň her bir özboluşly bölekleri üçin suwuň ýitgileriniň meýdan
şertlerinde alnan maglumatlaryny seljermegiň esasynda B.S.Saparow we başgalar
tarapyndan suwuň syzyş arkaly çaklama ýitgileriniň formulalaryny aldylar we umumy
görnüşde aşakda getiirilýär [7]:
А
Sf. = Sf. +
.
е−λt,
(1)
bu ýerde:
Sf - aralygyndaky wagtda derýada suwuň syzyş arkaly ýitgileri, l/s
1km-de;
Sf - kadalaşan düzgünde suwuň syzyş arkaly ýitgileri, l/s 1km-de;
А we λ - degişlilikde empiriki koeffisiýenti we derejäniň görkezijisi;
е - natural logarifmanyň esasy.
(1) formulanyň parametrleri ýitgileriň üýtgeýşi boýunça kesgitlenýär. Şunuň
bilen birlikde, suwuň syzyş arkaly ýitgileriniň durnuklaşan düzgünine gelenligini
baglanyşygyň kömegi bilen tapylýar, ýagny suw ýitgileriniň
∆S = f ( Т )
∆Ň
peselmeginiň tizligi Т, wagta baglylykda suwuň ýitgileriniň durgunlaşan düzgüne
gelýänçä sarp edilýän wagt.
∆S = 0 [7]. Durgunlaşan düzgündäki suwuň ýitgileri ∆S = f ( Т ) we
∆Ň
∆Т
ýitgileriň üýtgeýişleri ∆Sf = f ( Т ) baglanyşyklar boýunça kesgitlenilýär. Şunlukda,
eger Т2 – haýsy-da bolsa wagtyń bir pursatyndan t şol döwrüň dowamlylygy bolsa,
onda şol döwre degişli durnuklaşan halatdaky suwuň ýitgileri aşakdaky formulanyň
üsti bilen tapylýar:
sf =
36
Sf
-
∆S . Т2 ,
∆t
(2)
Soňra Sf bahasyny goýup we suwuň ýitgileriniň belli ululyklaryna degişli, wagtyň
iki dürli pursaty üçin ( 1) formulany çözüp, A we λ bahalary 1-nji tablisa boýunça
kesgitlenilýär.
1-nji tablisa
Garagum derýasynyň özboluşly bölekleri üçin alnan (1) formulanyň parametrleri
Gцrkezijileri
Bölegiň
uzynlygy
0-50
50
Derýanyň özboluşly bцlekleri, km
18050-105 105-180
212-310 310-323
212
55
75
32
98
З дgesцwToэunsow З дgesцw З дge
З дge
toэunsow
Sf l/s, km
80
130
48
130
160
А
6
6
15
190
270
0,0002
0,0002 0,0004 0,0009 0,0009
λ
Topraklar
13
З дgesцw
124
30
0,0003
323355
355-391
32
36
Toэun- З дgesow здgesцw
80
45
30
8
0,0002 0,0005
Şunuň bilen Garagum derýasynyň gurluşygynyň 1-nji nobatynyň her bir böleginde
suwuň syzyş arkaly ýitgilerini (1) baglanyşyk boýunça, 1-nji tablisadaky degişli
parametrleri goýup tapyp bolar.
[8-9] ylmy işlerde getirilen formulalara görä, suwuň ýitgileri gös-göni suwuň
möçberine we kanalyň kese-kesigine baglylygyna goýmagy, suwuň ýeke bugarma arkaly
ýitgileriniň köpelmegine getirmän, eýsem onuň suwuň syzyş arkaly ýitgileriniň hem
köpelmegine getirýär. Onda suwuń ýitgilerine suwuň akymynyň tizligi hem täsir edýär.
Emma G.Baýer /10 / we başgalar, suwuň akymynyň tizligi 0-2 m/s barabar bolan
ýagdaýynda suw çägesöw we çagyl topraklardan geçende, syzyş arkaly suw ýitgilerine
gönüden-göni täsir etmeýär diýip hasaplaýarlar.
S.F.Awerýanow [11] hasaplamalaryň her hili görnüşleriniň jemlerine seredip,
şunuň ýaly netijä gelýär: eger ýerasty suwlaryň çuň ýagdaýyndaky suwuň syzyş arkaly
durnuklaşan ýitgileriniň manysy kanalyň ölçeglerine düýpli bagly bolmaýan bolsa, onda
kanalyň ini tapylanda, suwuň syzyş arkaly ýitgilerine az täsir edýär we olar esasanam,
ýerasty suwlaryň kanalyň seredilýän böleginden akyp çykmagy bilen kesgitlenilýär.
A.T.Morozow [12] ýörite kanalyň suwunyň akymynyň möcberi we onuň kesekesigi suwuň ýitgisiniň köpelmegine täsirini anyklamak üçin Garagum derýasynyň
taslamasynda iki görnüş üçin hasaplamalary ýerine ýetirdi, derýanyň düýbüniň ini B =
30 m we B = 15 m üçin. Şunuň bilen birlikde, suwuň ýitgileriniň hasaplamalary
derýadan suwuň syzyş arkaly ýitgileriniň we emele gelýän ýerasty suwlaryň
düzgünleriniň özara baglanyşygyny göz öňünde tutýan gidrodinamiki esasynda ýerine
ýetirdi. Bu hasaplamalar şulary görkezdiler, ýagny suwuň syzyş arkaly ýitgileri, derýanyň
hanasynyň giňelmegi bilen örän haýal köpelýär, sebäbi üýtgäp durýan araçäk şertleri
ýerasty suwlaryň derejesiniň galmagyna getirýär, bu bolsa derýanyň hanasynyň
giňelmeginiň öwezini doldurýar. Şol sebäpden derýanyň hanasynyň B = 15 m giňliginde
suwuň syzyş arkaly ýitgileri, eýýäm derýanyň işleýşiniň birinji ýylynyň ahyrynda diýen
ýaly deňleşýär we derýanyň hanasynyň düýbüniň B = 30 m inindäkiden 97,4 göterimden
ybarat bolýar [12].
37
S.L.Mirkiniň [13] hasaplamalary boýunça kanalda hananyň düýbüniň ini bäş esse
üýtgedilende we kanalyň hanasynyň kese-kesigi B/h ýedi esse üýtgedilende, suwuň syzyş
arkaly ýitgileriniň üýtgeýşi hakykatdanam ujypsyzdyr (1-9 göterim).
S.F.Awerýanowyň, A.T. Morozowyň, S.L.Mirkiniň we başgalaryň suwuň akymynyň
möçberiniň we kanalyň kese-kesiginiň suwuň syzyş arkaly ýitgilerine az täsir edýänligi
baradaky netijelerini Garagum derýasynda meýdan şertlerinde köp ýyllarda geçirilen
ylmy-barlag işleri hem subut edýär. Mysal üçin, Garagum derýasynda suwuň möçberi ýylýyldan köpelýär, emma suwuň syzyş arkaly ýitgileri köpelmän, tersine ýuwaş-ýuwaşdan
peselýär. Bu ýagdaý, bir tarapdan, ýerasty suwlaryň ýokary galmagynyň hasabyna suwuň
ýitgileriniň peselmegine getirýändigini, ýagny ýitgileriň peselmegi derýany
giňeldilmeginden we ondan suwuň uly möçberini goýberilýänligi üçin däldigini
görkezýär. Başga bir tarapdan, suwuň syzyş arkaly ýitgileri bilen suwuň möçberiniň we
derýanyň kese-kesiginiň gös-göni arabaglanyşygynyň ýokdugyny görkezýär.
Garagum derýasynda soňky ýyllarda meýdan şertlerinde suwuň syzyş arkaly
ýitgileri boýunça geçirilen barlaglaryň netijeleri we derýany ulanyş gullugynyň
maglumatlary subut edýär, ýagny suwuň moçberiniň we derýanyň kese-kesiginiň soňky
köpelmekleri syzyş arkaly ýitgilerini düýpli üýtgedip bilmediler hem-de öńki meýdan
şertlerinde geçirilen barlaglaryň esasynda alnan suwuň syzyş arkaly ýitgileriniň
üýtgeýşine (dinamikasyna) täsir edip bilmediler [7].
Suw akymynyň hanasynyň esasy aýratynlykly şertlerini göz öňüne tutýan formula
( 1 ), kalendar möhletini nazara alýan suwuň syzyş arkaly ýitgilerini kesgitlemäge
mümkinçilik berýär.
Tema [4] boýunça aralyk ylmy-barlag hasabatynda suwuň ýitgileri baradaky
soraglar has giňişleýin görkezilendir we derňewden geçirilendir, şol hasabatda Garagum
derýasynyň we Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalarynyň hemme möhüm
şertleri (topraklar we onuň syzyş häsiýetleri, fisiki-geografiki, gidrogeologiki,
gidromorfologiki, inženerçilik-geologiki we başga şertleri) hem deňeşdirildi, şularyň
netijesinde bu iki gidrotehnika obýektiň möhüm şertleriniň meňzeşdikleri ýüze
çykaryldy we esaslandyryldy. Şulardan ugur alyp, Garagum derýasynda çykarylan
hasaplama formulalaryny we usullaryny Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw
akabalarynda suwuň syzyş arkaly ýitgilerini kesgitlemek üçin ulanylyp bolunjakdygy
anyklanyldy.
Ýokarda görkezilenlere esaslanyp, B.S.Saparowyň [7] hödürlän hasaplama
formulalaryny (1) we usullaryny Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw
akabalarynda suwuň syzyş arkaly ýitgilerini kesgitlemek üçin teklip edýäris.
Hasaplamalaryň häzirki tapgyrynda Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw
akabalarynda suwuň syzyş arkaly ýitgileri boýunça hasaplamalary geçirmek üçin hemme
gerek bolan maglumatlar we parametler bar.
Şunuň bilen birlikde, Altyn asyryň Baş şor suw akabasynda we Türkmen kölüniň
Daşoguz şahasynda başlangyçda käbir bolup biläýjek kemçiliklere garamazdan, suwuň
syzyş arkaly ýitgilerini şor suw akabalarynyň bellelen bölekleri üçin Garagum
derýasyndaky ýaly meňzeşlikde (1-nji tablisa) 2-nji we 3-nji tablisadan degişli
parametrleri ulanmak bilen (1) formula boýunça kesgitläp bolar.
38
39
3-nji tablisa
Altyn asyryň Türkmen kölüniň Daşoguz şahasynyň özboluşly bölekleri üçin
kabul edilen toprak şertleri we hasaplama parametrleri
Parametrleri
Bölegiň uzynlygy, km
Topraklar
Sf , l/s, кm
А
λ
Şor suw akabasynyň özboluşly bцlekleri, кm
00 – 63,5
63,5 – 136,5
Bellikler
63,5
73
З дge
Agyr-toэunsow
130
45
190
8
0,0009
0,0002
Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalarynda suwuň möçberiniň
tapgyrlar boýunça köpelende, olarda suwuň syzyş arkaly ýitgileriniň gelejekde üýtgeýşiniň
çaklamasyny, hemme esasy aýratynlyk şertlerini göz öňunde tutýan Garagum derýasyna
meňzeşlikde parametrleri kabul edip (1) formula boýunça ýerine ýetirildi.
Suwuň syzyş arkaly ýitgileriniň çaklama hasaplamalaryny ýerine ýetirmek üçin
başlangyçda Baş şor suw akabalarynyň hasaplama bölekleri anyklanyldy. Altyn asyryň Baş
şor suw akabasynda hasaplamalar başyndan (Baş çep kenar şor suw akabasyndan) tä
Gara-Şor kölüne çenli, ýagny 720 km aralykda geçirildi. Soňra toprak şertlerine
laýyklykda we welaýatlaryň çäginden gelýän esasy iň uly şor suw akabalaryň Altyn asyryň
Baş şor suw akabasyna guýýan ýerlerini nazara almak bilen hana böleklere bölünende, bu
esasy ölçeg (kriteriý) bolup hyzmat etdi. Altyn asyryň Baş şor suw akabasy 12 sany
böleklere bölündi we Garagum derýasyna meňzeşlikde, olar üçin degişli çaklama
parametrleri anyklanyldy.
Türkmen kölüniň Daşoguz şahasynda suwuň syzyş arkaly çaklama ýitgileriniň
hasaplamalary, onuň başyndan (Köller şor suw akabasyndan) tä Zeňňi Baba kölüne (0,0136,5 km) (3-nji surat) çenli, soňra hana syzyjylygy az bolan toýun we toýunsow
topraklardan geçýär. Bu ýerde suwuň syzyş arkaly ýitgileriniň hasaplamalary topragyň
özboluşly şertlerine laýyklykda iki bölek üçin ýerine ýetirildi. Çägesöw häsiýetli
topraklarda (0,0-63,5 km) we agyr toýunsow häsiýetli topraklarda (63,5-136,5 km). 3-nji
tablisa Türkmen kölüniň Daşoguz şahasynyň Garagum derýasyna meňzeşlikdäki (1-nji
tablisa) kabul edilen, bölekleriň ýerleşişi, uzynlygy we çaklama hasaplama parametrleri
getirilýär.
Altyn asyryň Baş şor suw akabasynda we Türkmen kölüniň Daşoguz şahasynda
suwuň syzyş arkaly çaklama ýitgileriniň hasaplamalary ýigrimi bir ýyllyk döwür üçin
ýerine ýetirildi. Ýokarda görkezilen (1) formulany ulanmak bilen, bu iki hananyň her
bölekleri boýunça kalendar möhletini göz öňünde tutýan udel möçberli suwuň syzyş
arkaly çaklama ýitgileri (S) kesgitlenildi. Geçirilen hasaplamalar şulary görkezdi, ýagny
şor suw akabalarynyň işleýşiniň başlangyç döwründe, syzyş arkaly udel ýitgileri ýeterlik
möçberde, esasanam, onuň çägeli böleklerinde köp bolar.
Altyn asyryň Baş şor suw akabasynda suwuň syzyş arkaly jemleýji ýitgileri, onuň
ulanyşynyň birinji ýylynda 93,5 m3/s deň bolar, on ýyldan soň mazaly peseler we 53,5 m3/s
deň bolar, emma ýigrimi ýyllyk döwürden soň bolsa 51,1 m3/s deň bolar (4-nji tablisa). Birinji
10 ýyllykdan soň suwuň syzyş arkaly ýitgileri takmynan iki esse peselýär, soňra suwuň syzyş
hadysalary düýpli ýuwaşaýar.Sońky hasaplanýan – 2024-2030-njy ýyllarda suwuň ýitgileri
boýunça alnan görkezijiler biri-birine golaý gelýär. Bu bolsa wagtyň geçmegi bilen suwuň syzyş
40
41
5-nji tablisa
Altyn asyryň Türkmen kölüniň Daşoguz şahasy boýunça kalendar
mцhletini gцz öńünde tutulэan suwuň syzyş arkaly jemleýji ýitgileri, m3 /s
Э yllar
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030
Şor suw akabasynyň özboluşly bölekleri, кm
00 – 63,5
63,5 – 136,5
00 – 136,5
16,94
3,82
20,76
14,50
3,80
18,30
12,76
3,75
16,51
11,51
3,72
15,23
10,60
3,69
14,29
9,93
3,66
13,59
9,64
3,63
13,27
9,12
3,61
12,73
8,89
3,59
12,45
8,71
3,54
12,25
8,57
3,53
12,10
8,48
3,53
12,01
8,43
3,51
11,94
8,38
3,50
11,88
8,34
3,48
11,82
8,32
3,47
11,79
8,30
3,45
11,75
8,29
3,44
11,73
8,28
3,43
11,71
8,27
3,42
11,69
8,27
3,41
11,68
arkaly ýitgileriniň durnuklaşýandygyna şaýatlyk edýär. Şeýle hem 4-nji we 5-nji tablisada
getirilen maglumatlar hünärmenleriň pikirini subut edýär, ýagny şor suw akabalaryň özboluşly
böleklerinde suwuň syzyş arkaly ýitgileriniň bölünişi, esasanam, ýerasty suwlaryň derejesine,
geologiki, gidrogeologiki we bölekleriň başga şertlerine baglydygyny görkezýär.
Seredilýän bu iki şor suw akabalaryň suwuň syzyş arkaly hasaplanylan çaklama
ýitgileri, grafik (çyzgy) görnüşinde getirilen; hanalary toprakdan geçýän uly suw
akabalaryndaky, hemmeler tarapyndan makullanan suw syzyş hadysalaryň üýtgeýşi
(dinamikasy) bilen gabat gelýär.
Suwuň syzyş arkaly ýitgiler hadysalarynyň üýtgeýşi (dinamikasy) Garagum
derýasynda [7] we başga-da hanalary şular ýaly şertlerden geçen uly suwaryş ýaplarda
görmek bolýar hem-de köp sanly geçirilen teoretiki we model barlaglaryň netijeleri
görkezdi. Biziň suwuň syzyş arkaly ýitgileriniň çaklama hasaplamalary boýunça alan
netijelerimiz, çylşyrymly we birmeňzeş däl. Üýtgeýän şertlerde bolup geçýän suw
ýitgileriniň üýtgäp durýan (dinamiki) häsiýetlidigini subut edýär.
Şeýlelikde, teklip edilen (1) formulany Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw
akabalarynda suwuň syzyş arkaly ýitgilerini kesgitlemek üçin ulanyp bolar diýip hasap
etse bolar. Garagum derýasynda bugarma arkaly ýitgileriň seljermeleri şulary görkezdi.
Suw akymlarynyň hanalary şular ýaly şertlerde geçende, olarda bugarma arkaly jemi
hananyň 300 km uzynlygynda 1 m3/s-hem az suwuň möçberi ýitýär. Bu maglumatlar suwuň
42
ýüzünden bugarma ýitgileriniň jeminiň ujypsyzdygyny görkezýär, bu hem öz nobatynda
kanalyň kese-kesiginiň dogry görnüşli böleklerinde, takmynan suwuň umumy ýitgilerini
syzyş arkaly ýitgilerine deň diýip almaga mümkinçilik berýär.
Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalarynyň hemme bölekleriniň işe
doly giren döwründen soň we olaryň taslama düzgünlerinde işläp başlandan soň, gerek
bolan ölçegler we suwuň ýitgileri boýunça gözegçilikler ýerine ýetiriler. Şu geçiriljek
işleriň netijesinde meýdan şertlerinde suwuň ýitgileri barada, şol sanda ýerasty suwlaryň
derejesiniň üýtgeýşi boýunça hem ýeterlik derejede doly maglumatlar toplanar. Soňra
şulara esaslanyp suwuň ýitgileriniň häsiýeti we olaryň üýtgeýşi (dinamikasy) barada
jemleýji maglumatlary we netijeleri alyp bolar. Alnan jemleýji maglumatlaryň we
netijeleriň esasynda hasaplanan we meýdan şertlerinde alnan suwuň syzyş arkaly
ýitgileriniň gabat gelýändigi ýa-da gabat gelmeýändigi ýüze çykarylar hem-de hasaplama
formulalar anyklanylar.
Suwuň ýitgileri boýunça gutarnykly netijeleri we teklipleri diňe suwuň syzyş
arkaly ýitgileriniň gutarnykly durgunlaşan düzgüninde iş ýüzine geçirmek mümkin bolar.
Suwuň syzyş arkaly ýitgileriniň gutarnykly durgunlaşan düzgüni Altyn asyryň Türkmen
kölüniň Baş şor suw akabalarynyň gurluşygynyň gutaryp barýan döwründe, haçan-da olaryň
hanalarynda giňeldiş we çuňaldyş işleri gutaranda, amala aşar. Sebäbi bular hananyň kesekesiginiň goşmaça meýdanlaryny ýüze çykarmagyň esasynda, suwuň ýitgilerine gözegçilik
edilende göýberilen nädogrylyklary takyklamaga ýardam edýär.
Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalarynyň uzaboýuna suwuň syzyş
arkaly ýitgilerini kesgitlemek üçin ýokarda teklip edilen hasaplama formulalary
ulanmaklyk gutarnykly däldir we gelejekde şu şor suw akabalarynyň ulanylyşynyň
tejribesi we seredilýän soraglar boýunça olarda meýdan şertlerinde geçiriljek barlaglaryň
netijeleri, olary anyklamaga mümkinçilik döreder, eger gerek bolsa, olara düzediş
girizmäge-de ýardam eder.
Tьrkmen dцwlet suw
hojalyk ylmy-цnьmзilik
we taslama instituty
Kabul edilen wagty
2007-nji ýylyň
Alp Arslan aýynyň 12-si
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
Balakaýew B.K. we başg. Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalarynyň
uzaboýuna gidrawliki düzgünlerini, hanaýuwus hadysalaryny gowulandyrmak we suwuň
ýitgilerini azaltmak boýunça teklipleri işläp taýýarlamak /2004ý üçin aralyk ylmy-tehnika
hasabaty/
“Türkmensuwylymtaslama” institutynyň gaznasy. Aşgabat, 2004
hasabaty/
hasabaty/
43
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
ýitgilerini azaltmak boýunça teklipleri işläp taýýarlamak /2007ý. üçin aralyk ylmy-tehnika
hasabaty/
Saparow B.S. Garagum kanalda suwuň syzyş arkaly ýitgileri we olaryň ulanylmagyň
mümkünçiligi. “Çolleriň ýer suw baýlyklary we olaryň ulanylyşy”, ýygyndy. TSSR-iň
YA-nyň çapy, Aşgabat, 1963
Saparow B.S. we başg. Garagum kanalynda büdür-südürligiň we suwuň ýitgileriniň
kesgitlenilişi / 1957-1961 ý.ý. uçin jemleýji ylmy-tehnika hasabaty / TürkmenNIIGweM–
yň gaznasy, Aşgabat, 1961
Saparow B.S. we başg. W.I.Lenin adyndaky Garagum kanalyň birinji nobaty boýunça
suwuň ýitgilerini önünden aýtmak. “Türkmenistanda melioratiw barlaglary”. Aşgabat, 1970
Kantnact F.E. The Principles of irrigation. Enjineering Norwich, 1924, chapt. V.
Etcheverry. Irrigation Practice and Enjineering. V.2. “Convegance owate”, 1915
Bouwer Herman, Hyere B.H. Rice R.C. Proudiage of the American Socity of civil
engineers. V.88, no IR.3, 1962.
Аверьянов С.Ф. Фильтрация из земляных каналов и её влияние на режим
грунтовых вод. Изд. «Колос», М.,1982
Морозов А.Т. Расчет потерь по Каракумскому каналу. Проектное задание
Каракумского
канала.
Книга
№
11,
2-ая
часть
Фонды
«Туркменсувылымтаслама», Ашгабат, 1944
Миркин С.А. Коэффициент полезного действия оросительных систем
Средней Азии и пути его повышения. Сб. «Вопросы использования водных
ресурсов Средней Азии». Вып.3. Изд. АН СССР, М.,1954.
Б.К. Балакаев
ПОТЕРИ ВОДЫ НА МАГИСТРАЛЬНЫХ КОЛЛЕКТОРАХ
ТУРКМЕНСКОГО ОЗЕРА ЗОЛОТОГО ВЕКА
В соответствии с решением Президента Туркменистана в 2000 году начато и
в настоящее время ведется строительство уникального гидротехнического сооружения,
не имеющего аналогов в мире по своему масштабу - Туркменского озера Золотого
века.
С помощью строящихся двух Магистральных коллекторов будут собраны
коллекторно-дренажные воды со всех пяти велаятов страны и отведены в Туркменское
озеро Золотого века. Проектирование, строительство и эксплуатация Магистральных
коллекторов Туркменского озера Золотого века связано с решением целого ряда
проблемных вопросов, в том числе с изучением потерь воды из них. Прохождение
русел Магистральных коллекторов Туркменского озера Золотого века в песчаной
пустыне значительно усложняет задачу. В связи с этим, изучение данного вопроса и
в результате его определение потерь воды из них, и прогнозирование их динамики по
длине коллекторов при поэтапном увеличении расходов воды в них на сегодняшний
день является одним из актуальных вопросов водного хозяйства страны и науки.
44
В статье рассматриваются вопросы определения фильтрационных потерь на
Магистральных коллекторах Туркменского озера Золотого века и прогнозирования их
изменения (динамики) по длине коллекторов при поэтапном увеличении расходов
воды.
Для определения фильтрационных потерь по длине Магистральных
коллекторов Туркменского озера Золотого века автором были рекомендованы
расчетные формулы.
Прогнозирование динамики фильтрационных потерь воды на Магистральных
коллекторах Туркменского озера Золотого века при поэтапном увеличении расходов
воды в них выполнено по рекомендованным формулам, с учетом их параметров по
аналогии Каракум-реки и всех основных специфических условии. Прогнозирование
динамики фильтрационных потерь на рассматриваемых Магистральных коллекторах
производилось с 2010 по 2030 годы по их характерным участкам.
В результате прогнозных расчетов получена динамика фильтрационных потерь
воды по длине Магистральных коллекторов Туркменского озера Золотого века за
двадцатиоднолетний период, которая характеризуется снижением фильтрационных
потерь воды по времени, особенно в начальные годы их эксплуатации.
B.K. Balakayev
WATER LOSS AT GOLDEN AGE
TURKMEN LAKE MAIN COLLECTORS
In accordance with the Resolution of the President of Turkmenistan the construction of
a unique man-made lake – The Turkmen Lake of the Golden Age-was started in 2000 and still
is in process.
The drainage waters will be collected from 5 velayats of the country and directed to the
Turkmen Lake of the Golden Age with the help of two main collectors. Projection, construction
and exploitation of main collectors of the Turkmen Lake of the Golden Age are connected with
the solution of number of the problems, including studying the water loss from them. Passing of
the main collectors beds through deserts the complicates the problem greatly. In this connection
studying of this problem, definition of water loss and forecasting of its movement at the length
of collectors by step-by-step increasing of water flow is one the most urgent issues of water
industry and science.
Problems of definition of filtration-loss quality at the Turkmen Lake of the Golden Age
main collectors and forecasting of its movement at the length of collectors by- step -by-step
increasing of water flow are considered in the article.
45
№2
2008
A. Arnageldiýew, M. Öwezow, Ag. Arnageldiýew
GARAGUMDA AWTOMOBIL ÝOLLARYNY
ÇÄGE BASMAKDAN GORAMAK
Umumy meýdany 350 müň km2 bolan Garagum demirgazyk-günbatar Afrikadan
baºlap, tä Mongoliıanyň daglyk we düzlük sebitlerine çenli uzalyp gidýän ýarym gurak,
gurak we örän gurak zonanyň merkezi böleginde Turan düzlüginiň günortasynda
ıerleºıär. Onuň ýer üsti millionlarça ýyllaryň dowamynda uly özgerişleri başdan
geçiripdir. Eger-de diýarymyzyň geologiki kartasyna göz aýlasaň, onuň esasy bölegini
tutýan Garagum çölüniň ýer üstüniň paleogen döwrüniň toýunsow, neogeniň toýun, çäge,
konglomerat, grawlit, hek daşy jynslarynyň örtýänligini görmek bolýar. Ýöne çölüň ýer
üstüniň esasy bölegi dördünji (antropogen) döwrüň örän ýumşak alýuwial, deňiz, köl,
prolýuwial, eol we ş.m. çökündi dag jynslaryndan (çäge, toýun, hek, gert we ş.m.)
durýandyr. Bu döwrüň jynslary galyň çökündi gatlaklary emele getirip, hemme ýerde
gyradeň däldir. Meselem, günorta-gündogar Garagumda 50-100 m, Üňüzaňarsy we
Merkezi Garagumda 10-50 metrden 450 metre çenli üýtgeýändir [3].
Garagum çölüni örtýän dag jynslary ekzodinamiki güýçleriň (ýeriň içki we
daşky) täsirine örän durnuksyzdyr. Şol sebäpden Garagumuň ýer üstüniň esasy bölegini
eol (ýel) çökündileri emele getirip, olar, esasan hem, ýokarda agzalan genetiki tipleriň
üstünde emele gelýändir. Eol çökündileri dürli ululykdaky çäge we az mukdarda toýun
(tozan görnüşinde 14%) jynslaryndan durýandyr. Bu çökündiler ýeliň täsirinden emele
gelip, onuň täsir ediş döwrüniň dowamlylygyna bagly dürli galyňlykda bolýar. Has
dogrusy eol çökündileriniň galyňlygy takyrlaryň, şorluklaryň we Murgapdyr Tejen
derýalarynyň deltasynyň üstünde 2-3 m, Garagumdaky obalaryň, guýularyň we dürli ulagsenagat desgalaryň töwereginde 10-15 m, gadymy Uzboýuň we Üňüz çöketlikleriniň
ýakasynda 15-20 metre çenli ýetýär [1].
Garagum çölüniň esasy bölegini çägeli çöllükler tutup, bu ägirt uly meýdanyň
özboluşly keşbiniň dürli-dürli çäge relýefiniň görnüşlerini emele getirýär. Olardan
Garagumda has giň ýaýrany ulgam, depe, öýjük, tümmek, tolkun, aklaň hem-de olaryň
bilelikdäki emele getirıän relıef görnüºleridir. Çäge relıefleriniň arasynda bolsa ululykiçili takyrlar, çuň çöketliklerde emele gelıän ºorluklar duº gelıär. Kähalatlarda gadymy
sarmat döwrüniň jynslaryndan düzülen gaty üstlere (gyrlar) we dürli beýiklikdäki
çykyndylar azonal relefiň görnüşleri gabat gelýär [2]. Garagumuň ähli relýef görnüşleri
adam tarapyndan gurulýan ulag-senagat desgalaryna belli bir derejede täsir edýär. Ýöne
çäge relýefiniň görnüşleriniň arasynda ulag ýollaryna önjeýli zyýan berýäni üstüň
ösümliksiz aklaň çägelerdir.
46
Dünýäniň çägeli çöllükleriniň (şol sanda Garagum çölüniň) aýrylmaz hemrasy bu
çägeleriň berıän zyıany her bir gumla, çölde iºleıän her bir adama mälimdir.
Hasaplamalara görä, Garagumuň çäginde umumy meýdany 8935 km2 geçýän aklaň, aklaň
zynjyrlary we ulgamlary özleriniň ıylboıy hereketi, morfologiki keºbi, döreıºi we
ösüºi boıunça dürli häsiıete eıedir. Emma muňa garamazdan bu çäge formalarynyň birbirine meňzeş häsiýetleri hem bardyr. Bir tarapdan olaryň kese-kesiminde meňzeşlik
(hemmesi asimmetriki görnüşde) bolsa, ikinjiden bu çäge görnüşleriň ählisi ýyl boýy
hereketdedir.
Garagumdaky aklaň çägeleriň 70 göterimi Peslik Garagumda onuň hem
demirgazyk-gündogarynda (Repetek, Dänew, Jynlygum aklaň meıdanlary) jemlenendir.
ªeıle-de Amyderıanyň çep kenar ýakasynda, Üňüz çöketliginiň we Uzboýuň boýunda,
Murgapdyr Tejen derýalarynyň deltalarynyň aýak uçlarynda, Köpetdag etek düzlüginiň
Garagum çöli bilen serhetleşıän sebitinde (Baharly ºäherinden Kiçi Balkan dagyna
çenli), Garagumdaky obalaryň, mallaryň suw içıän ıerlerinde (guıular, kaklar, emeli
takyrlar, suw giçirjiler we º.m.), dürli hojalyk desgalaryň, demir ýoldur awtomobil
ýollaryň, gaz, suw, tok geçirjileriň we olar bilen baglanyşykly desgalaryň (nebit, gaz
burawlaıjy, ıygnaıjy, arassalaıjy, ugradyjy desgalar, elektrik beketler we º.m.)
töwereginde giňden ýaýrandyr.
Garagumdaky aklaň çägeleriň emele gelşi hem birmeňzeş däldir.
Olaryň belli bölegi (10-12 göterimi) tebigy ýagdaýda, soňky 15-20 müň ýylyň
dowamynda deňiz, köl suwlaryndan boşan ıerlerde, ºeıle-de tektoniki döwülmeleriň
(Üňüz, Uzboı, Repetek we º.m.) zonasynda we ıokary göterilmeleriň önjeýli ösýän
ýerlerinde, ýagny sowrulma hadysasynyň örän ýokary tizlik bilen geçýän sebitlerinde
(beýle sebitlerde ösümlikler tebigy ıagdaıda ösüp bilmeıär) emele gelıär. İöne
Garagumda ıaıran süıºıän çägeleriň esasy bölegi adamynyň hojalyk işi netijesinde
(mallaryň bir ıerde aºa köp bakylmagy, ösümlikleriň çapylmagy, ot üçin ýygylmagy,
hojalyk desgalaryň töwereginde ıer bilen baglanyºykly iºleriň bellenilen çäklerden köp
geçirilmegi, üsti bozulan ıerlerde dikeldiº iºleriniň geçirilmezligi, ulag denudasiıasy
(tozamak) we º.m. dürli nogsanlyklara görä) döräpdir.
Aklaň çägeleriň birmeňzeş bolmaıºy ıaly, ıylyò dowamynda olaryň hereket
edýän ugry, tizligi hem gyradeň däldir. Süıºıän çägeleriň bu aýratynlygy, öňi bilen
sebitde öwüsýän ýeliň güýjüne, onuň režimine, aklaň çägeleriň beýikligine we olaryň
nähili üstlerde (çäge, takyr, şor we ş.m.) emele gelenligine baglydyr. Mysal üçin,
Üňüzaňarsy Garagumuň demirgazyk-günbatar ıakasynda ıerleºen aklaň zynjyrlary
günorta-günbatara hereket edip, bir ýylyň dowamynda 10-16 m süıºıän bolsa, ºu
sebitiň demirgazyk-gündogar böleginde (Pitnek obasynyň 10 km günorta-günbatarynda)
ýaýran aklaň ulgamlary günorta bir ýylda 6-12 m tizlik bilen hereket edýär.
Günorta-Gündogar Garagumda Repetek goraghanasynyň sebitlerinde aklaň
zynjyrlary garşylykly ugra hereket edip, ýylyň dowamynda günorta-günbatara öňe tarap
3 m süıºıär [4].
Üçajy sebitinde (Zähmet-Türkmenabat awtoýoluň ýakasynda) aklaň zynjyrlary bir
ıylda günorta tarapa 5-6 m hereket etse, Atamyrat ºäheriniň günortasynda (gelejekki
Atamyrat-Ymamnazar ýolunyň ýakasynda) ýaýran aklaňlar demirgazyk-günbatara 4-7 m,
Halaç şäherçesiniň günortasynda ýaýran aklaň zynjyrlary ıokarda agzalan ugur boıunça
ıylyò dowamynda 1 m süıºüpdir [6].
47
Peslik Garagumuň merkezi böleginiň dürli sebitlerinde biziň geçiren meýdan
ölçeglerimiz bu sebitdäki aklaň ulgamlaryň demirgazykdan günorta hereketiniň
peselýändigi (Içoguzda 8-10 m, Ýerbentde 6-8 m, Bokurdakda 4-6 m, Garrygulda 1-4
m çenli) we ugrunyň demirgazyk hem-de demirgazyk-gündogardan günorta (Ýerbent,
Bokurdak sebitlerinde) dag golaılaºdygyça günorta-gündogar, dag bilen ugurdaº hereket
edıändigini görkezdi.
Peslik Garagumuň günbatar böleginde ýaýran aklaňlaryň hereketiniň hasda
önjeýlidigini dürli alymlaryň (Ostrowskiý, Ratkowskiý, Swinsow we º.m.) geçiren
meıdan gözegçilikleri görkezıär. Onuň hem esasy sebäbi bu sebitde Kiçi, Uly Balkan
we Küren daglarynyň arasynda emele gelen darajyk (24-25 km) tebigy geçelgeler bu
sebitde öwüsýän gündogar, demigazyk-gündogar hem-de günorta-günbatar) ýelleriň
tizliginiň örän ýokary bolmagyna getirýär. Netijede, bu sebitde çäge üstünde dörän
aklaňlar (beýikligi 5-8 m) öňe günorta-günbatara, tebigy geçelgelere tarap bir ıylda
26 m çenli süıºıär.
Belli bolºy ıaly, Garagum tebigy resurslara juda baıdyr. Häzirki döwürde onuň
egsilmez baýlyklary tebigy gazy, nebiti, kükürdi, dürli duzlary we beýleki ýerasty hemde ýerüsti baýlyklary giň gerim bilen özleºdirilıär. Hut ºu sebäbe görä, Garagumda täze
ulag senagat desgalary: demir ıoldur awtomobil ıollary, nebit, gaz, suw, tok geçirjiler
we olar bilen baglanyºykly nebit gaz ıygnaıjy, arassalaıjy, ugradyjy desgalar, elektrik
beketler we º.m. bina edilýär. Bu babatda aýratyn hem awtomobil ýollarynyň
gurluşygyna uly üns berilýär. Öňden işleýän ýollaryň hilini halkara derejesine ýetirmek
maksady bilen görki täzelenýär. Täze bina edilýän ýollaryň (mysal üçin, Atamyrat –
Ymamnazar we Serdar-Türkmen köli) ugrunda ıer düºegi galdyrylıar we asfalt düºelıär.
Soňky ýarym asyrda gurlan Zähmet-Türkmenabat, Aºgabat-Garagum-Daºoguz,
Balkanabat-İasha, Üçdepe-Gazojak, Gazojak-Görogly we nebitdir gaz känlerine
birikdirıän asfalt ýollar Garagumy dürli taraplara kesip geçip, welaıatlary, ºäherleri,
obalary, bir-birinden uzakda ıerleºen hojalyk desgalary birikdirıär. Umumy uzynlygy
1500 km geçýän bu ýollaryň kadaly işlemegine Garagumuň çäginde ýel we suw eroziýa
hadysasy (çäge basmak, sowrulma, opurylma, çäge syrgynlary, karst, tozanly-tupanlar,
sil akymlary we º.m.) önjeıli zyıan berıär. Awtomobil ıollary Garagumuň çäginde esasy
zyýany çäge syramagyndan we aklaňlaryň hereketi netijesinde ýolda emele gelen eol
çökündilerinden çekýär.
Köp ıyllyk meıdan barlaglaryndan görnüºi ıaly, çägeli çöllükleri (ºol sanda
Garagumuň çägelik bölegini) ulag ýollaryny çäge basmak howpunyň derejesine görä
bölünýär.
Ýoluň çäge basıan sebitleri bu çägelik ıerler ıörite berkidiº we tokaılaºdyryº
iºleri talap etmeıär, ıöne ıoluň ýakasyndaky goralýan zolagyň ösümlik örtügi mal
bakylmagyndan, çapylmakdan we ıer iºleriniň geçirilmeginden goramak zerur. Eger-de
goralman toprakdyr ösümlikler ýok edilse, onda 3-4 ýylyň dowamynda ürgün çäge
meýdanlary döräp, ºol ıerlerde çäge herekete gelip, ıoly basıar. Bu çägeleriň suw fiziki
häsiýetleri eol çägelere garanda has oňat bolup (bu ýerler üçin ýukajyk 0,5-0,8 m
galyňlykda çäge-çöl topraklar häsiıetli), bir sebäp bilen süıºıän çäge emele gelen
ıagdaıynda, hatda adaty usul bilen amala aºyrylan çäreler hem (köp çykdaýjy etmezden
çägä tohum sepseň gandymyň çybygyny sünçseň, dört bogunyny çägä gömüp, bir
bogunyny ýeriň üstünde goýup) gowy netije berýär.
48
Ýoluň ýakasynyň 30-50 göterim ösümlik örtügi bolan ýerlerde çägeler ýoly pes
we orta derejede basýar. Beýle sebitde adatça üsti ösümliksiz ürgün çägelere seredende,
çägeleriň ýyl dowamynda ýer üstüniň 1 m aralygyndan geçýän mukdary 2-2,5 esse
azdyr. Has dogrusy çägeleriň ıer üstünden geçıän möçberi 20 metr kuba çenlidir. Beıle
sebitlere Aºgabat-Garagum-Daºoguz demir ıolunyň günorta bölegi, Üçdepe-Garagum
ıollary degiºlidir. İöne bu hadysa yzygiderli (tomus aılary has hem önjeıli) bütin
ıylyò dowamynda bolup geçıär.
Çägäniň ýoly güýçli we örän güýçli basýan ýerleri, hasaplamalara görä,
Garagumdan geçýän awtomobil ýollaryň 160 km ºeıle sebitlere degiºlidir. Bu ıerlerde
ıoluň iki ýakasynda hem oňa howp salýan aklaň, aklaň zynjyrlary ýa-da ulgamlary ýaýrap,
yzy kesilmezden ýeliň ýoly 10 gije-gündiziň dowamynda çäge basmagy mümkin. Beýle
sebitlerde ýylyň dowamynda ýer üstüniň 1 m aralygyndan 20-25 m kubdan, 60-80 m kuba
çenli çäge geçýär. Bu ýagdaýlarda çäge syrgynlaryndan we aklaňlaryň ýoly basmagyndan,
awtomobilleriň hereketi kesilýär (ýol arassalanýança) ýa-da tizligi juda peselýär.
Tizligiň pese gaçmagy ýükleriň özüne düºıän gymmatynyň ıokarlanmagyna, ıolda
daºalıan ıükleriň, serişdeleriň aılanyº möhletiniň artmagyna, netijede, hojalyk
ıitgilerine getirıär. Süıºıän çägeler ıollary basyp hereket edıän ulaglaryň ulanylyºyny
düıpli kynlaºdyryp, olaryň wagtyndan öň sandan çykmagyna getirıär. Goºmaça tehnika,
zähmet harç edip çäge basan ıerini arassalamaly bolıar. Mysal üçin, ıurdumyzdaky
demir ıoldur awtomobil ıollaryň kadaly ıagdaıda iºlemegi üçin çykarylıan
çykdajylaryň 10 göterimi ýollary çägeden arassalamak we gorag çärelerini geçirmeklige
harç edilýär. Ýene bir mysal, Türkmenistanyň nebit-gaz ministrligi 2003-nji ýylda
inženerçilik desgalary (awtomobil ýollary, nebit gaz geçirjileri we º.m.) çäge
basmagyndan we ıeliň köwmeginden goramak üçin 1,5 mlrd. manat harç eden bolsa,
Demir ýol ulaglary ministrligi diňe bir Aşgabat-Garagum-Daşoguz ýoluny çäge
basmakdan goramak maksady bilen 2002-2006-njy ýyllar 1 mlrd. 374 mln. manat
çykdajy edipdir.
Garagumdaky awtomobil ýollaryny çäge basmak hadysasy ýoluň, üsti ýarym
ösümlikli we ösümliksiz aklaň çägeleri we ulag-senagat desgalary gurlanda emele gelen
tehnogen çäge meýdanlary kesýän ýerlerinde has-da güýçli geçýär. Beýle çägeler bolsa
Garagumdaky takyrlaryň, obalaryň, mallaryň suw içıän, ıataklaıan, aºa bakylıan hemde ulag-senagat desgalaryň töwereginde giňden ýaýranlygyny biz ýokarda belläpdik.
Mysal üçin, Ýeriň emeli hemralaryndan älemden düşürilen suratlar boıunça
hasaplamalara görä, Aºgabat-Garagum-Daºoguz awtomobil ýolunyň kesip geçýän
Bokurdak obasynyň töwereginde 6 müň ga, Mämmetýarda 5 müň, Ýerbentde 4 müň,
Tamdyrly guýusynda 268 ga, Garajulbanyň töwereginde bolsa 177 ga we ş.m. süıºıän
çägeler ıaırapdyr. ªeılelikde, bu ıoluň inliligi 1,5 km zolagynda (ýol üçin bölünip
berilıän çäge berkidiº we tokaılaºdyryº çäreleriň geçirilmeli hem-de goralýan zolagy)
aklaň çägeleriň umumy meýdany 2500 ga barabardyr.
Süıºıän çägeleriň önjeýli basmagyna duçar bolýan Gazojak-Görogly ýolunyň
Üňüz aňyrsy Garagumuň demirgazyk ýakasynda giňden ýaýran aklaň çägeleri kesýän
ýerinde görmek bolýar. Bu ýoluň 45-50 km aralygy ýyl boýy çäge syrgynlaryna we
aklaň çägeleriň basmagyna duçar bolıar. Edil ºeıle hadysalar bu sebitde ıerleºen Naıyp,
Kerpiçli, Gagarin, Balguıy gaz känlerini birikdirıän ıollarda, Üçdepe-Gazojak, Zähmet49
Türkmenabat, Mary-Serhedabat, Peslik we Günorta-Gündogar Garagumuň gaz känlerini
birikdirýän içki ýollarda hem-de Balkanabat-Ýasha ýolunda hem görmek bolýar. Keºbi
täzelenıän Atamyrat-Ymamnazar awtomobil ıoly hem (Amyderıanyň çep kenar ýaka
aklaň zolagyny kesýän böleginde 40 km) bu hadysa önjeýli sezewar bolar. Wagtal-wagtal
arassalanýanlygyna garamazdan, bu ýollaryň üstünde ıylyò dowamynda beıikligi 1-1,5
m bolan eol çökündileri çökıär. ªol sebäpden awtomobil ıollarynyň kadaly işlemegi
üçin ýol ýakasynda köptaraplaýyn agrotehniki çäreleriň geçirilmeginiň zerurlygy ýüze
çykýar (1-nji çyzgy).
1-nji çyzgy. Garagumda awtomobil ýollaryny çäge basmakdan goramagyň köptaraplaýyn usuly:
a- ýoluň kese şekili; b- ýoluň goralýan zolagy bilen bilelikde plan-shemasy. 1-goralýan zolak; 2ýol ýakasynyň berkidilýän we tokaýlaşdyrylýan bölegi; 3-çäge akymynyň tizligini
ýokarlandyrmak üçin gaty örtükli üst; 4- awtomobil ýoly; 5- aklaň çägeleri; 6- zynjyrly tehnika
üçin ýol; 7- agdyklyk edýän ýelleriň ugry.
Häzirki döwürde awtomobil ýollaryny çäge basmakdan goramagyň dürli usullary
hödürlenilýär [7, 8]. İöne Aºgabat-Garagum-Daºoguz demir ıoldur awtomobil ıollaryny
(80-110 km) çäge basmakdan goramak boıunça 1998-2007-nji ıyllarda geçirilen ylmybarlag we meıdan tejribe iºleri ıollary çäge syrgynlaryndan goramagyň iň ygtybarly
usullarynyň aklaň çägeleri berkidip olarda çöl ösümliklerinden tokaýlary
50
döretmekdigini görkezdi. Bu çäreleriň has netijeli bolmagy üçin bolsa, süıºıän çägeler
berkidilende mehaniki gorag üçin material hökmünde ıerli tebigy seriºdeleri (çöl
ösümlikleriň şahalaryny, toıuny, gipsi, hek daºlaryny we º.m.) ulanmakdyr. Ekilen her
düıp ösümlige 3 ıylyň dowamynda (Magtymguly-Ruhnama aýlarynda) her 20 günden
yzgar suwuny bermek, onuň üçin adaty, zeý (ergin duzlaryň möçberi 5 g/l çenli) we
guýularyň suwlaryny ulanmak öz gowy netijesini berýär [5]. ªu ıerde bir zady bellemek
gerek. Belli bolºy ıaly, awtomobil ıollary adatça, uzak aralyga çekilıär. ªol sebäpli
dürli tebigy hadysalara eıe bolan, birmeňzeş bolmadyk geomorfologiki sebitlerden
geçirilıär. ªonuň üçin ýollaryň taslamasy düzülýän, olaryň gurulıan we iºleıän
döwründe köptaraplaıyn çäreleriň geçirilmegi zerurdyr.
Çöllük sebitlerde (ºol sanda Garagumda) awtomobil ıollaryny we onuň bilen
baglanyºykly desgalary ıeliň sowurmagyndan, çäge syrgynlaryndan we aklaňlaryň
basmagyndan goramagyň esasy usullarynyň biri guruljak ýoluň ugruny dogry saýlap
almakdyr. Gelejekki ýoluň ugruny dogry seçip almak gorag çärelerini geçirmekligi doly,
käbir sebitlerde bolsa, belli bir derejede aradan aýyrýar. İol gurmak maksady bilen ıer
iºleri geçirilende mümkin boldugyça, çägäniň üstki gatlagynda ösümlikleriň kökleriniň
emele getiren bajagyny (gömmeli we weýran etmeli däl) gözüň göreji ýaly goramaly.
Sebäbi tebigy ýa-da emeli ýagdaýda ösümlikleriň bajagynyň dikelmesi örän haýal
geçýär. Ýoluň ugrunda emele gelen artykmaç toprak (grunt) sebitde agdyklyk edýän
ýelleriň yk tarapyna (ýeliň ugry bilen) äkidilmelidir.
Aktiw çäge berkidiº we tokaılaºdyryº çäreleri durmuºa geçirilen mahalynda,
çägäniň syraýan we basýan ugrunyň ýokarda görkezilen taraplaryny göz öňünde tutulmagy
gerekdir. Mysal üçin, Aşgabat-Garagum-Daşoguz awtomobil ýolunyň günorta böleginde
(Içoguza çenli) aklaň çägeleriň gündogardan günbatara we tersine deňräk hereket edýänligi
üçin goraglar ýoluň iki tarapyndan hem deň inlilikde goýulmaly. Üňüzaňarsy Garagumy
kesýän ýerinde aklan çägeleriň demirgazyk-gündogardan günorta-günbatara önjeýli hereket
edýänligi üçin ýoluň gündogar ýakasynda has inli (200 m çenli) günbatarynda bolsa, ondan
iki esse insiz goraglary oturtmak öz gowy netijesini berer. Gazojak-Görogly ýolunyň
geçýän sebitinde aklaň ulgamlaryň, esasan, günorta süıºıänligi üçin çäge berkidiº we
tokaılaºdyryº çäreleri ıoluň demirgazyk ýakasynda, Atamyrat-Ymamnazar ýolunda bolsa,
aklaň çägeleriň günorta-gündogardan demirgazyk-günbatara süıºıänligi sebäpli, esasy
goraglar ıoluň gündogar ýakasynda geçirilmelidir. Balkanabady Ýasha bilen birikdirýän
ýoluň günorta-gündogar ýakasynda, Üçdepe-Gazojak ýolunyň iki tarapyndan deň giňlikde
çäreler geçirilse, öz gowy netijesini berer.
Çägeleriň üstüniň bozulyş derejesine we ýel režiminiň häsiýetine baglylykda,
gorag çäreleri dürli-dürli bolup biler. Aklaň formalarynyň eňňidiniň ýapgytlygynyň 10
gradusa çenli bolan ýerlerinde beýikligi 0,3 m we hatarlaryň aralary 2x2 m, 2x2,5 metrden
köp bolmadyk dik durýan (hatar we gözenek görnüşinde) mehaniki goraglar oturtmak
maksadalaýykdyr. Mehaniki goraglar aklaňlaryň ýapgyt eňňitleriniň aşakdan 3/2 böleginde
we çägeara pesliklerde geçirilýär. Şonda şol goragyň içine (hatar görnüşindäki goraglaryň
eteginden her 2 metrden, gözenek goraglaryň hersiniň içinden, hatarlaryň kesişýän
ýerinden bir düýp) ak, gara sazak, gandymdyr çerkez ekmeli ýa-da olaryň tohumlaryny
sepmeli. Gorag zolagynyň ini 50-200 m çenli üýtgäp biler. Çäge berkidilen zolak bilen
ýoluň arasynda çäge akymynyň tizliginiň artdyrmagy netijesinde, ýoluň üstüne çökýän eol
çökündilerini azaltmak üçin bolsa, inliligi 10 metrden az bolmadyk gaty örtük döretmeli.
51
Ýoluň geçýän çägelik meýdanlarynyň üstüniň azyrak bozulan, eňňitleri ıapgyt
bolan ıerinde gorag zolagyna çöp düºäp (ini 70 sm, hatar arasy 2m), ini 100 m golaı
bolan zolaga çöl gyrymsylaryny ekmek gerek. Çäge massiwleriniň üstüniň bozulyş
derejesine we ýeliň göçürýän çägesiniň möçberine baglylykda, gorag zolaklarynyň ini
üýtgedilmelidir.
Ýoluň ýakasynda ekilen agaçlar bir sebäp bilen gurasa, oturdylan mehaniki
goraglar hatardan çyksa, onda soňky 3 ýylyň dowamynda goşmaça ekmeli, goraglary
bolsa dikeltmeli. Ekilen ösümlikler goraga mätäç bolýar. Aýratyn hem ekilenden soň
ilkinji ýyllar olary mal iýmegi, käbir halatlarda olary adamlaryň zaıalamagy mümkin.
ªeıle-de ekilen ösümlikleri otdan, zyıanly mör-möjeklerden, kesellerden goramaklyk
zerurdyr. Döredilýän gorag zolaklary we olaryň içine ekilen ösümlikler hemişe
gözegçilikde saklanyp, pugta goralmalydyr.
Gorag zolagynyň ıerli ºertlere (çäge relıefiniň görnüşine, onda ösümlikleriň
gögeriş derejesine, çäkleriň hojalyk taıdan ulanylyº häsiıetine, ilatly nokadyň
ıerleºiºine we º.m.) baglylykda we degiºli ıerli guramalar bilen ylalaºyk esasynda, ıoluň
okundan her tarapa 50-den 100 m çenli ini bolmalydyr.
Goralýan zolagyň daşky, çäkleri has göze ilıän elementler bilen relıefde ıa-da
degiºli belgiler bilen bellenilıär.
Ýoluň gurluşygy tamamlanandan soň goralýan zolagyň çäklerinde:
– ıer iºleriniň ähli görnüşleri;
– niıetlenilmedik ıerinde ulag seriºdeleriniň gatnawy we mallaryň bakylmagy;
– ösümlik örtügini ýok etmek ýa-da oňa zeper ıetirmek bilen baglaníºykly iºler
gadagan edilýär.
Türkmen döwlet ulag
we aragatnaºyk instituty
Kabul edilen wagty
2008-nji ıylyň
Baýdak aýynyň 1-i
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
52
Арнагельдыев А. Формирование и развитие эолового рельефа песчаных
пустынь Средней Азии. Автореферат дис. докт. геогр. наук. Ашгабат: ИП
“Гарлавач”, 1993
Arnageldiýew A., Garajaýew Ýa. Tebigat we adam Aşgabat, Ylym, 2003
Бердиев Г. Четвертичное отложение Туркменистана. Вопросы геологии
Туркмении. Ашхабад: Туркмениздат, 1965
Вейисов С. Динамика рельефа барханных песков (на примере юго-Восточных
Каракумов) Ашхабад, Ылым, 1976
Mämmedow B., Ataýew A., Arnageldiýew A., Weýisow A. Çöl tebigaty goramaga
ýerli ilaty çekmek. TDKP, 2005
Добрин Л.Г. Подвижные пески ТССР и их закрепление.
– В кн. Фитомелиорация пустынь Туркменистана: Ылым. Ашхабад, 1979
Иванов А.П. Комплексный способ защиты автомобильной дороги от песчаных
заносов в условиях подвижных песков. // Проблемы освоения пустынь, №8 1975
TGN 2.05.02-2001 Awtomobil ýollary.
А.Арнагельдыев, М.Овезов, Ад.Арнагельдыев
ЗАЩИТА АВТОМОБИЛЬНЫХ ДОРОГ
ОТ ПЕСЧАНЫХ ЗАНОСОВ В КАРАКУМАХ
В работе дан всесторонний анализ распространения и движения барханных
песков в Каракумах. По расчетным данным определена общая площадь барханных
песков (равная 8935 км 2 ), а т акже интенсивная пескозаносимая часть
асфальтированных автомобильных дорог в Каракумах. Барханные пески широко
распро странены вокруг песков, водопойных пунктов и других народно –
хозяйственных объектов (в том числе вдоль автомобильных дорог), а также в зоне
Унгузских котловин и древнго русла Узбоя. Основная часть барханных песков в
Каракумах формировалась в результате нерациональной деятельности человека. Только
небольшая часть (10-12%) образовалась естественным путем. Большая часть
барханных форм (барханы, барханные гряды и барханные цепи) в Каракумах
образовалась на рыхлопесчаных, морских и озерных отложениях. Однако они
встречаются на такырах, солончаках и других твердых поверхностях, которые являются
типичными элементами рельефа Каракумов.
Анализ большого количества литературных, аэрокосмических материалов, а
также многолетних полевых исследований движения барханных песков Каракумов
показывает, что подвижные пески в зависимости от интенсивности ветров и высоты
форм движутся в больших диапазонах, т.е. от 4 до 26 м в год. При этом в Заунгузских
Каракумах характерно перемещение песка в двух направлениях: в западной части с
северо-востока на юго-запад, а в восточной – с севера на юг. Чрезвычайно сложный
характер движения имеют барханные формы Низменных Каракумов. В ее центральной
части барханные формы движутся в меридиональном направлении с севера на юг, в
предгорьях Копетдага на юго-восток, а в западной части на юго-запад, в сторону
Каспийского моря.В северо-восточной части Низменных Каракумов барханные формы
имеют колебательно-поступательный характер.
Своеобразное перемещение песка наблюдается в Юго-Восточных Каракумах.
Перед возвышенностями Бадхыза и Карабиля барханные формы перемещаются в
основном в широтном направлении с запада на восток, в левобережье Амударьи
перемещение песка, а также барханных форм происходит с юго-востока на северозапад.
Находясь в непрерывном движении в течение всего года, барханные формы
интенсивно заносят автомобильные дороги (на дорогах даже при регулярной очистке
аккумулируется эоловый материал высотой 1-1,5 м) и другие хозяйственные объекты,
тем самым приносят большой урон экономике страны.
Исследование особенности движения барханных песков в различных районах
Каракумов, а также многолетние экспериментальные работы по закреплению и
облесению подвижных песков позволяют рекомендовать следущие методы борьбы с
песчаными заносами автомобильных дорог Каракумов:
– при производстве земляных работ необходимо по возможности оберегать (не
повреждать, не засыпать) участки естественной дернины - наилучшего закрепителя
песчаной поверхности;
53
–
–
–
–
–
излишки грунта следует удалять продольным смещением по насыпи с
наветренной стороны дороги на подветренную;
защитные мероприятия должны проводиться с обоих сторон земляного
полотна, однако объемы их будут зависеть от характера рельефа песков,
степени их подвижности, условий фитомелиорации и т.п.;
облесение слабо закрепленных песков возможно путем свободного посева
семян саксаула белого, черкеса и кандыма. Значительную роль в закреплении
песков в зоне автомобильных дорог играет травянистая растительность;
на отрезке трассы автомобильных дорог, где наибольшая угроза засыпания,
целесообразно применение комплексных методов с обязательной посадкой
пустынных растений;
охраняемая зона должна проходить вдоль всей трассы автомобильных дорог
Каракумов (с соответствующими знаками и диапазоном).
A.Arnageldiyev, M.Ovezov, A.Arnageldiyev
PROTECTION OF HIGHWAYS AGAINST
SANDING UP IN KARA-KUM DESERT
A comprehensive analysis of sand distribution and movement of barchan sands in KaraKum desert was made. The general area of barchan sands (equal to 8935 sq. km) as well as
the intensive sanding up in Kara-Kum desert was determined.
Exploration of character features of barchan sands movement in various areas of Kara-Kum
as well as long-term fild tests on fixation and forestation of drift sands allow to recommend
efficient methods of combating sandy drifts on Kara Kum highways:
– while digging it is necessary to preserve whenever possible (not to damage, not to cover
with) the plots of natural sod – the best fixing element of sandy surface;
– on all extent the surpluses of ground should be put aside by longitudinal offset along the
road embankment, a dike from the windward to the leeward;
– protective measures should be conducted from both sides of a sub grade; however its
volume will depend on character of sands relief , on degree of their mobility,
phytomelioration conditions, etc.
– feeble fixed sands forestation may be achieved by sowing seeds of Saxaul White, the
Circassian and Kandym. An important role in highways zohe sands fixation belongs to
grassy vegetation But it can be sped up by sowing of seeds.
– on particular parts of highways with the greatest threat of sanding up the use of complex
methods,with obligatory planting of the desert plants is expedient.
– the guarded zone should be along the whole length of Kara-Kum highways with
corresponding symbols and range.
54
№2
2008
I.G.Rustamow, B.R.Ymamgulyýew, P.A.Kepbanow
GÜNORTA-GÜNBATAR KÖPETDAGDA ÝABANY ÖSÝÄN
MIWELI AGAÇLARYŇ WE AGAÇJYMAK ÖSÜMLIKLERIŇ
POPULÝASIÝALARYNYŇ BIODÜRLÜLIGI WE OLARYŇ GORALYŞY
Ýurdumyzda ylym ulgamyny özgertmek Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly
Berdimuhamedowyň başlangyjy boýunça kabul edilen täze çözgütleriň nobatdaky tapgyry
boldy. Hormatly Prezidentimiziň belleýşi ýaly, “Güýçli döwletde ylym esasy orny
eýeleýär, diýmek, biz ylmyň iň täze gazananlary bilen aýakdaş gitmelidiris”.
Häzirki wagtda ýurdumyzyň hojalyk taýdan wajyp ähmiýeti bolan ösümlikleriň
ösdürilişi ilkinji nobatda göz öňünde tutulýar. Bu barada günorta-günbatar Köpetdagyň
jülgelerindäki ýabany ösýän miweli agaçlar olaryň medeni sortlaryny döretmek üçin baý
genefonda eýedir. Jülgelerdäki grek hozy, alma agajy, armyt, nar, alyç, alça, wişnýa,
böwürslen ýaly agaçjymak-gyrymsy agaçlaryň uly hojalyk ähmiýeti mälimdir.
Günorta-günbatar Köpetdagyň ösümlik örtügi Merkezi Köpetdagyň ösümlik
örtüginden tapawutlanyp, käbir özboluşlylygy bilen häsiýetlenýär. Köpetdagyň günortagünbatar bölegi onuň Merkezi bilen deňeşdirilende, uly bolmadyk beýiklige eýe. Ondan
başga-da Günorta Köpetdagda, esasan-da, jülgelerde agaçjymak jynslardan durýan uly
jeňňelle ýaýrandyr.
Olar kerkawdan (Acer turcomanicum), dagdandan (Celtis caucasica),
garatikenekden (Paliurus spina-christi), grek hozundan (Juglans regia), zirkden (Berberis
turcomanica), üçgatdan (Lonicera nammilariifolia), alyçdan (Grataegus turcomanica),
wişnýadan ýa-da garamykdan (Cerasus microcarpa), haramçybykdan (Colutea buhsei),
böwürslenden (Rubus anatolicus), ýabany ýa-da tokaý üzümi (Vitis silvestris) ýaly
görnüşlerden ybaratdyr. Bu ýerlerde agaçlaryň we gyrymsy agaçlaryň aşagynda kölege
we ýokary yzgaryň barlygy sebäpli gür ot örtügi ösýär. Şu şertler käbir paporotnikleriň
ösmegine hem ýardam edýär.
Şu sebidiň florasy jemi 1322 görnüşden ybarat bolup endemiki görnüşlere-de
baýdyr. Umuman şu tebigy etrapda 21 urugyň wekilleri bolan endemiklerdirler. Olara
Ýoldere we Garrygala astragallary (Astragalus jolderensis, A.karakalensis), Radde
alwany (Fritillaria raddeana), Köpetdag ofrisi (Ophrys kopetdagensis), Komarowyň
atropasy (Atropa komarowii), tikenli garaly (Prunus spinosa), Blinowskiniň wişnýasy
(Cerasus blinowskyi), selmelek (Mandragora turcomanica) we beýlekiler degişli.
Günorta-günbatar Köpetdagyň guşaklyklara bölünişi has-da bellemäge mynasypdyr.
Şu guşaklaryň üç görnüşi tapawutlanýar: dag ýarym çöl guşagy, dag ýarym sähra guşagy
we dag sähra guşagy (Linçewski, 1935, Kogan, Rustamow, Klýuşkin, 1978)
55
Dag ýarym çölüň aşaky böleginde ýylakly, gyrtyçly ýowşanlyklara dänelileriň,
liliýalaryň, kösüklileriň we beýleki maşgalalaryň efemer otlary gatnaşýarlar. Bu guşagyň
ýokarlanmagy bilen ýowşanlyklarda garatikenegiň osoblary gabat gelýär we olar ýokarda
özboluşly häsiýetli bolup, beýleki gyrymsy, ýarym gyrymsy agaçlar – kawkaz dagdany,
injir (Ficus carica), ownuk miweli wişnýa (Cerasus microcarpa), haramçybyk, garatiken
(Rhamnus koriacea), borjak (Ephedra equisetina) bilen gatyşyk jeňňelleri emele
getirýärler. Olaryň aşaky ýarusynda ýowşanlyklaryň jeňňellikleri we baý otjumak
ösümlik örtügi bellenilýär. Günorta-günbatar Köpetdagda ýokary guşagyny dag ýarym
sähra tutýar. Bu ýerde otlardan dänelilerden – arpagan (Eremopyrum triticeum),
palançaýyr (Botriochloa ishaemum), gyrtyç (Poa bulbosa), şeýle-de dürli maşgalalardan
köp sanly efemerler duşýar. Daşly topraklarda – palançaýyr, ownuk çägeli topraklarda
– arpaganyň köpdigi bellenilýär, ýarym gyrymsy agaçlaryň görnüşleri hem köpdür. Agaç
we gyrymsy agaçlaryň jeňňellikleri, esasan, jülgelerde we gaýalarda ýaýrandyr.
Dag sähra guşaklygynda belentlikleriň we gaýalaryň gerişlerinde esasy ösümlik
örtügi köpýyllyk däneli otlardan durýar, şu ýerde kaşpardan (Gypsophila bicolor) başga
dürli deleler (Stipa sp.sp.) hem agdyklyk edýär. Olara ýarym sähra guşaklygyna degişli
bolan beýleki otlar hem garyşýar. Jülgelere häsiýetli agaçly we gyrymsy agaçly ösümlik
örtügi aýratyn ünsi çekýär. Eger dag gaýalary bütinleý çöl görnüşine eýe bolsa, jülgelere
düşseň başga bir surata eýe bolýarsyň.
Orta Aziýanyň günorta daglarynyň jülgeleriniň ösümlik örtügini M.G.Popow
(1948) şeýle häsiýetlendirýär: “Dag gerişleri daşyndan ýalaňaç, gury ýaşaýyşsyz
görünýär. Ýalaňaç gaýalar çagyl üýşmeleriniň esasyny düzýär. Emma jülgeler baý tokaý
tipli jeňňeller bilen häsiýetlenýär”. Bu ýagdaý Sünt-Hasar daglarynyň arasynda ýerleşen
Ýoldere jülgesinde hem gözegçilik edip bolar.
I.A.Linçewskiniň (1935) häsiýetlendirmegine görä, jülgeleriň girelgesinde
garatikenegiň agaçlary seýrek jeňňeljikleri emele getirýär. Jülgä gireniňde başga
ösümlik örtügi göz öňünde janlanýar. Çeşmeleriň ugrunda iri miweler bilen basyrlan we
beýikligi adamyň boýuna ýetýän gür böwürslen jeňňellikleri uzalyp gidýär. Bu ýeri şeýlede gyrymsy agaçlar, garagaç, almalyklar, garalylar, alyçyň, injiriň jeňňellikleri bilen
tapawutlanýar: Agaçlara üzüm çyrmaşyp tutuşlaýyn jeňňellikleri emele getirýär. Bu
ösümlik örtügi jülgäniň içine garşy uzalyp gidýär. Gaýalarda we daşly gaýalarda olar
garatikenegiň (Paliurus spina - Christi) jeňňellikleri bilen çalşyrýarlar, oňa nar bilen
ownuk miweli wişnýa, garatiken (Rhamnus coriacea), dagdan, haramçybyk hem garyşýar.
Ahyrsoňunda Sünt-Hasardag beýikliginde kerkawyň jeňňellikleri peýda bolýar. Aýdere
jülgesiniň ösümlik örtügi, esasan, şol agaçlar we gyrymsy agaçlar düzümi bilen
häsiýetlenýär, ýöne Ýoldere jülgesinden tapawutlylykda bu ýerde badam, grek hozy we
çynar bolýar.
Günorta-günbatar Köpetdagyň çäginde 1978-nji ýylda Sünt-Hasardag döwlet
goraghanasy döredildi. Häzirki wagtda bu goraghana üç bölümden ybaratdyr – Merkezi
(meýdany 13406 ga), Aýdere (3618 ga), Çendir (9437 ga) bölümleri. Merkezi bölümiň
günorta tarapynda 1990-njy ýylda Sünt-Hasardag zakaznigi (çäkli goraghana) bölünip
guraldy (3800 ga). Şeýlelikde goraghananyň hususy öz meýdany 26461 ga, jemi
goralýan meýdany bilen birlikde bolsa (çäkli goraghana bilen) 30261 ga barabardyr.
56
Goraghananyň florasy 800 görnüşlerden durýar, olaryň ýüzlerçesi seýrek duşýan we
endemik ösümliklerdir.
Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna (1999) Sünt-Hasardag goraghanasynyň çäklerinde
duşýan ösümlikleriň 32 görnüşi girizilen, 3 görnüşi bolsa Tebigaty goramagyň Halkara
bileleşiginiň Gyzyl kitabynda beýan edildi (Raddeniň alwany, Gugyň çigildemi,
Çalşyrymly sogan). Gunorta-günbatar Köpetdagyň endemiki ösümliklerinden
Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna girizilen türkmen mandragorasyny (selmelegi) aýratyn
bellemek gerek. Özüniň ýokary witaminliligi we miweleriniň gowy tagamy bilen
tapawutlanýar. Selmelegi hem medeni şertlerde ösdürmek uly ähmiýete eýedir. SüntHasardag goraghanasynyň 2002-2003-nji ýyllar boýunça “Tebigatyň ýazgysynyň” berýän
maglumatlaryna görä, selmelegiň tebigy şertlerde ösen 450 sany ösümligi (osoblary)
hasaba alndy, şeýle hem selmelek goraghananyň çäklerinde we hususy hojalyklarda
ekilýär.
Belli bolşy ýaly, günorta-günbatar Köpetdagyň jülgelerindäki agaçjymak gyrymsy
agaçlaryň esasylary grek hozy, alma agajy, armyt, nar, alyç, alça, wişnýa, böwürslen ýaly
jynslardyr. Eger-de geçmişde bu ýerlerde miweli ýabany ösümlikleriň genefondy baý
bolan bolsa, häzirki döwürde köpýyllyk antropogen we tebigy täsirleriň netijesinde ol
ösümlikler seýrekleşipdir.
Häzirki döwürde Türkmenistanyň Gyzyl kitaby boýunça 1-nji kategoriýa girýän
birnäçe görnüşleriň populýasiýalarynyň ýagdaýyna olaryň ýitip gitmek howpy bardygy
sebäpli aýratyn üns bermeli. Bu görnüşlere ilkinji nobatda grek hozy (Juglans regia),
türkmen armydy (Pyrus turcomanica), Siwersiň almasy (Malus siwersii) degişlidir.
Grek hozy (Juglans regia). XX asyryň 1-nji ýarymynda günorta-günbatar
Köpetdagyň jülgelerinde bu hozuň 5000 çenli agajy ösýärdi, şol sanda Aýderede 3823
sany (Gurskiý, 1932). 50 ýyl geçenden soň (1981 ý.) antropogen we tebigy täsirleriň
(sil akymlaryň almagy) netijesinde hoz agajynyň 1834 düýbi saklanyp galypdyr. Emma
1982 ý. tomsunda ýene-de güýçli siliň gelmegi netijesinde 300 düýp agaç heläk boldy.
Şeýlelikde, 1982 ý. ahyryna çenli diňe 1500 düýp hoz agajy saklanyp galdy (Popow,
1992).
Sünt-Hasardag goraghanasynyň 2002-nji ýyl boýunça “Tebigatyň ýazgysynyň”
berýän maglumatyna görä, hoz agajynyň populýasiýasyny gowulandyrmak we köpeltmek
üçin Aýderede 2002-nji ýylyň Garaşsyzlyk aýynda hozuň 50 kg tohumy taýýarlanyldy
hem-de Galalygözdäki nahalhanada tohumlar ekildi.
Goraghanada taýýarlanan grek hozunyň nahallarynyň jemi sany 1185-e ýetdi,
şonuň 850 sanysy bir ýyllyk, 335 sanysy iki ýyllykdyr.
Bu nahallar tebigata gaýtarylyp berilmek maksady bilen ýetişdirildi. Umuman,
Aýderede 889 düýp agajy hasaba alyndy, olardan 589 sanysy garraşan agaçdy, beýleki
300 sanysy ekilen ýaş agaçlar (2002-nji ýylyň maglumaty boýunça).
Şeýlelikde, soňky ýyllarda goraghanada hoz agajynyň populýasiýasyny dikeltmek
barada işler geçirilýär.
Aýderedäki garry agaçlar miwe bermeýärler, Merkezi Köpetdagdaky Garaýalçy
jülgesinde öwrenilen agaçlaryň 63-sinden 9-synda sütünleriň 70%-niň gurandygy
bellenildi. Hoz agajynyň populýasiýasyny we genofonduny dikeltmek üçin aşakdaky
çäreler geçirilse maksadalaýyk bolardy.
57
1.
Aýderedäki hoz jülgesine “Tebigy döwlet ýadygärligi” statusyny
bermek bolar.
2. Sünt - Hasardag goraghanasyndaky Aýdere jülgesiniň meýdanyny 10-12 müň
ga çenli ulaldylsa gowy bolardy.
3. Hoz agajy ösdürilip ýetişdirilýän tokaý hojalyklaryň meýdanyny giňeltmeli.
4. Tebigy şertler ýagdaýynda hozuň tohumlaryny ekmek arkaly nahallary
ýetişdirmeli.
5. Seleksiýa üçin hojalyk taýdan hozuň gymmatly görnüşlerini tapmaly,
meselem, gabygy ýuka bolan “garahoz” sortuny köpeltmeli.
6. Mallaryň bakmaklygy we hozuň miwelerini ýygnamaklygy gadagan etmeli.
Siwersiň almasy (Malus sieversii). Ýitip barýan seýrek duşýan görnüşdir
(kategoriýa 1). Merkezi we Günorta-Günbatar Köpetdagyň çäkli meýdanlarynda ýekebara
ýa-da 10-30 düýpden ybarat toparlaýyn ösýär. Osoblaryň jemi 200 düýbe golaý we
gitdigiçe azalýar. Kök ösüntgileri arkaly köpelýär, bir düýpde 600 çenli kök ösüntgileri
emele gelýär. Bu görnüş Magtymguly etrabyndaky Magtymguly ylmy-önümçilik synag
merkezinde, Aşgabadyň Botanika bagynda ösdürilip ýetişdirilýär. Bu görnüşiň
osoblarynyň azalmagyna köp ýyllaryň antropogen täsirleri, tohum bilen köpelişiň
ýoklugy, topragyň eroziýasy, ýangynlar sebäp bolupdyr. Garry agaçlaryň ýaşy 30-50 ýyla
ýetýär.
Bu görnüşiň saklanmagy üçin aşakdaky möhüm çäreleri amala aşyrmaly:
1. Genofonduň saklanylmagyny, populýasiýalaryň dürli ýaşaýyş şertlerde
sanynyň dinamikasyny öwrenmeli.
2. Seleksiýa işini geçirmeli.
3. Gaz-Depe-Almaly dagynyň ýanynda we Könekesir obasynyň golaýyndaky
jülgelerde çäkli goraghana döretmeli.
4. Mal bakmaklygy we agaçlaryň çapylmagyny düýbünden gadagan etmeli.
Türkmen armydy (Pyrus turcomanica). Seýrek, çäkli arealy eýeleýän, ýitip
gitmek howpy astyndaky görnüşdir (kategoriýa 1). Az sanly populýasiýalary Merkezi we
Günorta-Günbatar Köpetdagda duş gelýär. Olar ýekebara ýa-da uly bolmadyk toparlary
emele getirip ösýärler. Umumy sany 200 düýpden köp däldir we azalyp barýar. Bu
görnüş Köpetdag we Sünt-Hasardag goraghanalarynda goralýar.
Bu görnüşiň populýasiýalarynyň ýagdaýyny dikeltmek üçin aşakdaky çäreleri
geçirmeli.
1. Dürli ýerlerde ýaýraýşyny hasaba almaly we populýasiýanyň dinamikasyny
öwrenmeli.
2. Seleksiýada ulanmak, medeni sortlar bilen çaknyşdyrmak.
3. Sumbaryň ýokarky akymynda we Aýdere jülgesinde çäkli goraghana
(zakaznik) döretmeli.
Günorta-Günbatar Köpetdagyň başga-da ýabany ösýän miweli agaçlary, meselem,
grek rýabinasy (Sorbus graeca), nar (Punica granatum), Blinowskiniň wişnýasy
(Cerasus Blinowskii), badam (Amygdalus scoparia) ýalylary hem çäkli arealda ösýän,
ýitmek bolan seýrek görnüşlere degişlidir.
2002-2005-nji ýyllaryň dowamynda Magtymguly etrabyndaky Türkmenistanyň
ösümlikleriniň genetiki resurslarynyň tejribe meýdanynda (stansiýasynda)
58
agrobiodürlülik ugry boýunça ylmy-barlag işler hem geçirildi. Bu ylmy barlaglar
ösümlikleriň genetiki resurslary boýunça Halkara instituty (Daşkent şäheri) tarapyndan
hödürlenen maksatnama boýunça ýerine ýetirildi. Agzalan ylmy edaranyň Türkmenistana
degişli maksatnamasy ýurdumyzda ýaýran gymmatly miweli agaç jynslardan
agrobiodürlik ugurdan Bathyzdaky pisseleriň we Köpetdagdaky nar agajynyň
genefondyny öwrenip, olary gorap saklamakda hususy çäreleri işläp hödürlemekden
ybaratdyr. Türkmenistanda ýabany şertlerde nar agaçlarynyň toplumy Merkezi
Köpetdagda (Arçabilde, Göniderede, Sarygaýada), Günorta-Günbatar Köpetdagda
(Sumbar we Çendir dereleri) we Demirgazyk-Günbatar Köpetdagda (Gyzylýylgynda,
Soňudagda, Aladagda, Hojagala jülgesinde, Kümelide, Igdelide) ýaýrandyr. Magtymguly
etrabynyň çäklerinde tebigy şertlerde Sumbar we Çendir derelerinden başga-da nar
agaçlary Parhaý, Aýdere jülgelerinde duşýar. Etrapda ýabany ösýän naryň tutýan umumy
meýdany 4,2-5,7 müň gektara barabardyr, ýöne bu meýdan ýyl-ýyldan antropogen
(mallaryň bakylmagy) we tebigy täsirlere görä (sil akymlary) azalýar. Hasyl berýän nar
agaçlaryň tutýan meýdany takmynan 3-4 müň gektara ýetýär. Emeli ekilen naryň
meýdany hususy hojalyklarda (fermerleriň hojalyklarynda) ortaça 6800-7200 gektara
barabar. Döwlet edaralaryň garamagyndaky bolýan medeni şertlerde ösdürilýän naryň
meýdany 500-750 gektara barabardyr. Emeli ekilen meýdanlarda bir düýp orta ýaşly nar
agajy 8-12 kg çenli hasyl berýär.
Gektar möçberinde hasap edilende, her gektardan medeni şertlerde ortaça 21-26
tonna çenli naryň hasylyny ýygnap bolar, ýöne hojalyklarda her gektardan 10-16 tonna
hasyl ýygnalýar. Ýabany şertlerde ösýän bir düýp nar agajynyň hasyly 5-6 kg ýetýär.
Umuman, nar agajy ýaşaýan döwrüniň 3-nji ýylynda miwe berip başlaýar.
Soňky ýyllarda Magtymguly etrabynda ýerleşýän Magtymguly ylmy-önümçilik
synag merkezinde naryň şitilleri ösdürilýär. Şu ýerde seleksiýa işleri naryň dürli
görnüşleri bilen geçirildi, şol sanda narlaryň ir bişýän, miweleri uly hem däneleri iri
bolan ýumşak tohumly sortlary döretmek, sowuga durnukly naryň ösümliklerini
ýetişdirmek boýunça-da işler alnyp barylýar.
Magtymguly etrabynda nar agajynyň populýasiýalarynyň tebigy şertlerde
ýagdaýyny gowylandyrmak we osoblaryň sanyny dikeltmek üçin, dürli populýasiýalaryň
ýaýran ýerlerini doly derejede hasaba alyp, olaryň dinamikasynyň üýtgäp durýan
sebäplerini öwrenmeli.
Nar agaçlarynyň toplumyny käbir aýratyn meýdanlarda gorap saklamak üçin
ýörite gorag çärelerini ýerine ýetirmeli. Bu barada Çendir deresindäki Narly we Tämil
jülgelerinde çäkli goraghanany döretmek gerekdir, şeýle hem Aýderedäki nar agaçlaryň
ýaýran meýdanyna “tebigy botaniki ýadygärlik” diýilýän derejesini bermeli. Jülgelerde
naryň we beýleki miweli agaçlaryň çapylmagynyň, mallaryň bakylmagynyň we beýleki
antropogen täsirleriň öňüni almaga üns berilse gowy bolardy.
Magtymguly adyndaky
Tьrkmen dцwlet uniwersiteti
Kabul edilen wagty
2007-nji ýylyň
Ruhnama aýynyň 10-y
59
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Berdimuhamedow G.M. – Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr
Aşgabat, 2007
Гурский А.В. - Орехи Западного Копетдага. Труды по прикладной ботанике,
генетике и селекции, том.Ш, сер.VШ, 1932
Коган Ш.И., Рустамов И.Г., Клюшкин Е.А. – Растительный мир. В сборнике
«Охрана природы Туркменистана» вып.IV, Ашхабад, 1978
Линчевский И.А. – Растительность Западного Копет-Дага. В сборнике
«Растительные ресурсы Туркменской ССР», вып.1.л.1935
Попов М.Г. – Дикие плодовые деревья и кустарники Средней Азии. Избранные
сочинения, Ашхабад, 1958
Попов К.П. – Охрана флоры и растительности Туркменист ана в кн.
«Растительность Туркменистана» Ашхабад, «Ылым» , 1992
Türkmenistanyň Gyzyl kitaby, 2-nji neşir, Tom 2, Ösümlikler, Aşgabat, 1999
И. Г. Рустамов, Б. Р. Имамкулиев, П. А. Кепбанов
БИОРАЗНООБРАЗИЕ ПОПУЛЯЦИЙ ДИКОРАСТУЩИХ ПЛОДОВЫХ
ДРЕВЕСНО-КУСТАРНИКОВЫХ ПОРОД ЮГО-ЗАПАДНОГО
КОПЕТДАГА И ИХ ОХРАНА
Богатая в прошлом, несколько десятилетий назад, древесно-кустарниковая
растительность долин и горных ущелий Юго-Западного Копетдага к настоящему
времени в связи с многолетним воздействием природных антропогенных факторов
значительно обеднела. Это особенно относится к резкому обеднению популяций
дикорастущих сородичей плодовых пород. В статье приводится характеристика
современного состояния популяций грецкого ореха (Juglans regia), груши туркменской
(Pyrus turcomanica), яблони туркменов (Malus sievrsii var.turkmenorum), отнесённых в
Красной Книге Туркменистана (1999) по статусу к первой категории – видов,
находящихся под угрозой исчезновения. К числу других редких видов дикорастущих
плодовых, произрастающих в Юго-Западном Копетдаге принадлежат рябина греческая
(Sorbus graeca), миндаль метельчатый (Amygdalus scorapia), вишня Блиновского (Cerasus
Blinowskii).
Рекомендуются следующие мероприятия по улучшению состояния популяций и
восстановлению генофонда дикорастущих плодовых пород. Для улучшения состояния
популяции грецкого ореха: 1) площадь Айдеринского участка, Сюнт-Хасардагского
заповедника расширить до 10-12 тыс. га и придать находящейся здесь ореховой роще
статус «Памятника природы»;
2) производить подсев семян и выращивание подроста ореха в естественных
условиях;
3) для селекционной работы изыскать ценные разновидности грецкого ореха,
как, например, растения с крупными плодами (до 5 см) и тонкостенной скорлупой
(сорт «Гарахоз»);
4) полностью восстановить заповедный режим в ущельях, запретить выпас и
неконтролируемый сбор ореха.
60
В отношении популяции груши туркменской необходимо: 1) возобновить
изыскания естественных местообитаний данного вида груши с учётом динамики
численности популяций в разные годы;
2) предусмотреть возможности использования груши туркменской в
селекционной работе;
3) на верхнем отрезке течения Сумбара и в ущелье Ипайдере изучить
возможности создания заказника.
Для восстановления популяции яблони туркменов следует: 1) изучить состояние
популяции в различных условиях местообитания;
2) использовать генофонд в селекционной работе;
3) в ущельях возле гор Газ-Депе-Алмалы и вблизи селения Конесекир
предусмотреть возможность создания заказника.
В статье приводятся также результаты исследований по агробио-разнообразию
граната (Punica granatum) в Махтумкулийском этрапе.
В настоящее время кроме Центрального Копетдага рощи граната представлены
в Юго-Западном Копетдаге. В Махтумкулийском этрапе в естественных условиях
гранат произрастает в горных ущельях (в долинах Сумбара, Чендыра, Пархай, Айдере).
В данном районе гранат распространён на площади 4,2 – 5,7 тыс. га. Однако эти
площади под воздействием антропогенных (выпас домашних животных) и природных
факторов (селевые потоки) из года в год сокращаются. Здесь искусственные посадки
граната (фермерские хозяйства) занимают 6800 – 7200 га. Для улучшения состояния
популяций граната в естественных условиях необходимо в полной мере провести учёт
мест произрастания граната и определить степень воздействия различных факторов
на состояние популяции. Необходимо также расширить работы по выращиванию
сеянцев и подроста граната в естественных условиях.
I. G. Rustamov, B. R. Imamkuliyev, P. A. Kepbanov
BIODIVERSITY OF WILD FRUIT ARBOREAL-SHRUBBY
SPECIES POPULATIONS IN THE SOUTH-WESTERN
KOPETDAG AND THEIR PROTECTION
The arboreal-shrubby vegetation of valleys and mountain gorges in the South-Western
Kopetdag that used to be luxuriant several decades ago, has grown poor considerably by
now because of long-term natural and man’s impact. That especially refers to sharp
exhaustion of fruit species’ wild congeners populations. The article contains the current state
characteristic of walnut (Juglans regia), Turkmen pear (Pyrus turcomanica) and Turkmen
apple-tree (Malus sieversii var.turkmenorum) populations that have the first category status
in the Red Data Book of Turkmenistan (1999) – species that are under the threat of
disappearance. Greek rowan-tree (Sorbus graeca), paniculate almond-tree (Amygdalus
scorapia) and Blinovskiy cherry-tree (Cerasus Blinovskii) belong to the rare wild fruit species
growing in the south-western Kopetdag, too.
The following wild fruit species populations improving and the gene pool recovering
measures are recommended. To improve walnut population: 1) to expand the squares of Iderya
region and Sunt-Hasardag reserve to 10-12 thousand hectares and give a “Nature monument”
status to the nut-wood situated in there;
61
№2
2008
Ý.M. Nuryýew, T. G. Diwanowa, M. N. Muhammetgulyýewa
BEÝIK GALKYNYŞ EÝÝAMYNDA
KANUNÇYLYGYŇ DILI WE HUKUK ADALGALARY
Türkmenistanyň Prezidentiniň 2007-nji ýylyň Oguz aýynyň 12-sindäki „Türkmenistanda
ylym ulgamyny kämilleşdirmek hakyndaky“ Kararyndan gelip çykýan wezipeler tapgyrlaýyn
durmuşa geçirilip başlandy. 2008-nji ýylyň Türkmenbaşy aýynyň 14-ine Hormatly
Prezidentimiz alym, ussat hünärmenleri taýýarlamagyň gözbaşynda durjak birnäçe
resminamalary – Türkmenistanda ylmy işgärleri taýýarlamak hakyndaky; Kliniki ordinatura
hakyndaky; ylmy taslamalaryň bäsleşigi hakyndaky Düzgünnamalary, şeýle-de 2008-nji ýylda
aspirantura we doktorantura ylmyň ugurlary boýunça kabul etmegiň sanlaryny; 2008-nji ýylda
kliniki ordinatura kabul etmegiň sanlaryny; alymlyk derejeleriniň we alymlyk atlarynyň bitewi
sanawyny tassyklady. Aspirantlaryň, kliniki ordinatorlaryň, doktorantlaryň aýlyk haklary
bellenildi.
Bu hukuknamalaryň esasy maksady ýurdumyzda bitewi ylmy-tehniki syýasatyň alnyp
barylmagyny üpjün etmek, ylmyň iň täze gazananlarynyň Watanymyzyň halk hojalygynyň
ösüşini çaltlandyrmagyň, halkymyzyň ýaşaýyş-durmuş derejesini ýokarlandyrmagyň häzirki
talaplaryna hyzmat etmegini gazanmak, ylmy-tehniki ösüşiň döwlet maksatnamalaryny
hemmetaraplaýyn işläp düzmek hem-de yzygiderli we netijeli durmuşa geçirmek bolup durýar.
Türkmenistan dünýä bileleşigi tarapyndan ykrar edilen, gülläp ösýän ýurda öwrüldi.
Önümçiligiň ähli pudaklaryna ylmyň we öňdebaryjy tehnologiýalaryň gazananlarynyň
ornaşdyrylmagy, tebigy baýlyklarymyzyň rejeli peýdalanylmagy, iň esasy zat hem halkymyzyň
agzybirligi, jebisligi ýurdumyzyň ýeten belent sepgitleriniň, gazanan üstünlikleriniň özeni bolup
durýar. Diýarymyzy mundan beýläk-de belent derejelere ýetirmekde öňde duran wezipeler
Türkmenistanyň alymlaryny gazanylan üstünlikler bilen kanagatlanman, geljekde ylmy
derňewleri has-da ýaýbaňlandyrmaga borçly edýär. Bu wezipeleri ýerine ýetirmek üçin ussat,
başarjaň, ýokary hünärli, ýaş ylmy işgärleriň hem zerurlygy ýüze çykýar. Bu zerurlygy ilki bilen
Hormatly Prezidentimiz ýüze çykardy we öňe sürdi.
Umuman, bilim-ylym ulgamynda geçirilýän häzirki reformalar ylma höwesek ýaşlara
ýokary derejede bilim, ylym, terbiýe, hünär almaga mümkinçilik berýär. Döwletimiziň döreden
şol mümkinçiliklerinden netijeli peýdalanmak hemmämiziň borjumyzdyr. Hormatly
Prezidentimiziň tagallalary bilen, bu ugurda kanunçylygymyzyň berýän kepillikleri, ykdysady,
guramaçylyk mümkinçilikler şeýle borjy döredýär.
Kanunçylygy kämilleşdirmekde esasy talaplarynyň biri kanunlaryň diliniň ýönekeýligi,
düşnükliligi, hukuk adalgalarynyň ýerlikli ulanylmagy bolup durýar. Türkmen halkynyň dil
baýlygyny ýerlikli ulanmagyň zerurlygyny Hormatly Prezidentimiz ýurdumyzyň döredijilik
intelligensiýasynyň wekilleri bilen duşuşanda aýratyn belledi. Hukuk adalgalaryny ýerlikli
ulanmak dil öwreniş we hukuk öwreniş ylymlarynyň sepgidinde seljerilmegini talap edýän
ylmy meseleleriň biridir. Bu ylmy tema bir wagtyň özünde lingiwistik we ýuridiki derňewlere
mätäç. Sebäbi, birinjiden, bu soraga şeýle toplumlaýyn çemeleşmek filologlar üçin hem,
62
ýuristler üçin hem biri-birleriniň gazananlaryny peýdalanyp, oňyn ylmy netijeleri almaga kömek
eder. Häzirki wagta çenli geçirilen lingiwistik derňewleriň netijesinde berilýän teklipler, esasan,
kanunlary gysga, anyk we düşnükli ýazmaga syrykdyrylýar.1 Lingwistler hem öz işlerinde
kanunçylygyň diline edebi diliň aýratyn bir ugry hökmünde diňe soňky döwürlerde çemeleşip
başladylar, söz ulanylanda onuň gysga we manyly bolmagyna üns güýçlendi.2 Mysal üçin,
“Mugallymlar gazetinde” yzygiderli çap edilýän stilistika atly makalada „Gazet-žurnallarda çap
edilýän ähli zatlar şu stilde ýazylýandyr diýip bolmaz. Meselem, gazet-žurnallarda çykýan
çeper eserler (hekaýa, powest, goşgular), çeper stile, kanunlar, kararlar, permanlar, buýruklar,
beýanatlar, ylalaşyklar, reklama häsiýetli bildirişler resmi iş stiline, ylmy makalalar –ylmy stile
degişlidir” 3 diýen pikiri biz goldaýarys.
Diliň kömegi bilen kanun adamlaryň hukuk terbiýesine netijeli täsir edip biler. Dil
maglumat geçiriji serişde hökmünde hukuk kadalarynyň talabyny adamlaryň aňyna ýetirýär.
Diýmek, hukuknamalar belli bir grammatiki formasyz hereket edip bilmeýär. Diňe dil kanun
çykaryjynyň pikirlerini, erk-isleglerini beýan edip, ony halk köpçüligine elýeterli, düşnükli edip
bilýär. Kanunçylygyň dili Türkmenistanyň raýatlarynyň mertebesini we jogapkärçilik duýgusyny
pugtalandyrmaga, hukuk medenýetiniň ösmegine kömek edýär.
Diliň esasy wezipeleri: ýagdaýlary, duýgulary beýan etmek, kadalaşdyryjylyk (normatiwlik),
jarnama, borçnama we bahalandyryjylykdyr. Düşünje, adalga –bu pikirlenmegiň formasydyr we
zatlaryň alamatlaryny aňlatmagyň usulydyr. Adalga diliň (gepiň) aňlatma hökmünde ýüze
çykmasydyr, zatlaryň ýa-da olaryň toplumynyň alamatlaryny aňa ýetirmegiň serişdesidir.
Düşünjeleriň, adalgalaryň kömegi bilen biz zatlary, ýagdaýlary biri-birinden tapawutlandyrýarys.
Hukuk adalgalary diýlende, kanunçylykda ulanylýan adalgalar göz öňünde tutulýar. Ýöne käbir
adalgalary, mysal üçin, „awtor“ sözüni diňe hukuga degişli diýmek bolmaz.
Türkmen dili halkymyzyň milli özboluşlylygyny kesgitleýän serişde bolup,
döwletliligimiziň aýrylmaz alamatlarynyň biridir.
Türkmen dilini ösdürmek, ulanmak hem-de goramak bilen baglanyşykly çäreleriň içine
kanunçylygyň dili hem girýär. Bilşimiz ýaly, türkmen dili döwlet dili hökmünde kanun arkaly
goralýar. Türkmen diline döwlet dili statusynyň berilmegi türkmen diliniň we medeniýetiniň
goralmagyna hem-de hemme taraplaýyn ösdürilmegine esas döretdi, onuň döwlet edaralarynda,
jemgyýetçilik guramalarynda, ykdysadyýetde, halk magaryfynda, medeniýetde, ylymda,
tehnikada, hyzmat ediş ulgamynda, köpçülikleýin habar beriş serişdelerinde hem-de
jemgyýetçilik durmuşynyň beýleki ugurlarynda ýörgünli ulanylmagy barada alada edilýär. Bu
ugurdan gazanylan üstünliklere garamazdan öňde duran wezipeleriň hem az däldigini Hormatly
Prezidentimiz adalatly belleýär.
Hukuknama –munuň özi ýazmaça döredijiligiň önümidir. Oňa edil beýleki edebi eserlere
bildirilişi ýaly, grammatiki talaplar bildirilýär. Kanunçylyk üçin häsiýetli bolmaly alamatlar:
onuň logiki yzygiderliligidir; grammatiki dogrulygy, dolulygy we gutarnyklylygydyr.
Hukuknamanyň beýan ediş aýratynlyklarynyň ýene-de biri onuň monologik häsiýetidir. Sözleri
ulanmak yzygiderli kämilleşýär. Ösüş netijesinde käbir sözleriň manysynyň üýtgeýän ýagdaýlary
hem bolup biler. Şonyň üçin kanunçylykdaky sözleriň manysyna düşünilende, kabul edilen
döwründäki manysynda düşünmeli. Kanunçylyk taslamalary taýýarlanylanda entek döwrüň
synagyndan geçmedik täze dörän sözleri ulanmazlyga çalyşmaly. Haçan-da ol sözler halk
arasyna siňip, halkyň gepleşik dilinde kabul edilse, şondan soň ony kanunçylykda ulanmak
maksadalaýyk bolar. Hukuknamalaryň taslamalaryny düzüjiler dil döredijiler däl-de, olar
sözleriň kömegi bilen „kanunçylyk binasyny“ gurujylardyr. Diýmek, olaryň işini gurluşykçylaryň
işi bilen deňeşdirmek mümkin. Edil gurluşykçylar ýaly olar halk arasyndaky sözlerden kanun
taslamasynyň binasyny gurýarlar.
Kadanamalaryň diliniň özboluşly stil aýratynlyklarynyň bolmagy – kanunçylygyň dili
edebi diliň aýratyn bir pudagydyr diýmäge esas berýär. Stil aýratynlygyny görkezýän esasy
alamat onuň resmiligidir. Resmilik diýmek onuň kömegi bilen döwlet syýasatynyň beýan
63
edilýändigini, resmi işjeň gatnaşyklar kadalaşdyrylýandygyny, belli bir hukuk netijeleri üçin
niýetlenendigini aňladýar. Resmiligi hem öz gezeginde niýetlenilen maksadyndan,
resmileşdirmek usulyndan ugur alyp, birnäçe ugurlara bölýärler.
Kadanamalaryň beýan edilişine bildirilýän talap hökmünde şu alamatlary getirmek
mümkin:
Ø ulanylýan sözler göni manyda bolmaly, aýdylyşy bilen düşünilişi deň bolmaly, başga
manyny, iki dürli manyny bermeli däl;
Ø ulanylýan adalgalaryň birligi –hukuknamanyň ähli ýerlerinde şol bir adalga ulanylmaly.
Dürli düşünjeler bir adalga bilen berilmeli däl;
Ø adalgalar ulanylanda hem bir anyk manyny berýän bolmaly. Köp manyly adalgalary
ulanmazlyga çalyşmaly. Eger ulanylmaly bolsa, oňa çykgytda düşündiriş bermeli;
Ø umumy gepleşik dilinde ulanylýan sözleri we jümleleri giň manyda ýa-da dar manyda
ulanmazlyga çalyşmaly;
Ø birmeňzeş jümleler bilen ýa-da nobatçy sözler bilen kadanamany bezemäge ymtylmaly
däl;
Ø kanunçylyga logiki yzygiderlilik, pikirleriň beýan edilşiniň gelşikliligi we gutarnyklylygy
mahsus bolmaly.
Kanunçylygyň düýpli häsiýetli alamatlary hökmünde däp bolup gelýän formalara (keşplere)
laýyklygyny hem-de anyklygyny, ýönekeýligini görkezmek bolar. Häzirki täze Galkynyşlar
döwründe kanunçylygymyzyň döwrebaplygyny gazanmak üçin kanun taslamalary ilki bilen
hünärmenler tarapyndan, soňra halk köpçüliginiň gatnaşmagynda ara alnyp maslahatlaşylýar.
Türkmenistanyň kanunçylygynyň dil baýlygynyň kämilleşdirilimegi barada şulary
görkezmek mümkin:
Ø Häzirki döwürde kanunçylygymyzyň dili barha anyklaşýar we aýdyňlaşýar.
Ø Halkara derejesinde ykrar edilen umumy adalgalar ulanylyp başlandy.
Ø Kanunçylygymyzyň dili ylmyň, tehnikanyň, medeniýetiň umumy adalgalary bilen
baýlaşýar.
Ø Könelişen, halk arasynda düşünmesi kyn bolan, oňaýsyz söz düzümleri aýrylyp
rejelenilýär.
Kabul edilen wagty
2008-nji ýylyň
Baэdak aýynyň 11-i
Magtymguly adyndaky
Tьrkmen dцwlet uniwersiteti
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
64
A. Annanurow. Dil biliminiň esaslary. A.: Türkmenistan, 1974
A. Öwezow Türkmen diline tirkeş sözleriň ýazuw düzgünleri hakynda// Türkmenistanda
Ylym we tehnika № 04. 2007
A. Öwezow Türkmen diliniň edebi söz ulanylşynyň kynçylaklary // Türkmen dili. 2008-nji
ýylyň Türkmenbaşy aýynyň 30-y
B. Weýisow. Söz gysga bolsun, şerhi köp bolsun// Türkmen dili. 2008-nji ýylyň
Türkmenbaşy aýynyň 30-y
Stilistika // Mugallymlar gazeti. 2008-nji ýylyň Baýdak aýynyň 4-i
А. Н. Гвоздев Очерки по стилистике русского языка. М., 1965
О. А. Баева. Ораторское искусство и деловое общение: Учебное пособие.
Минск, 2001
M. Penjiýew. Türkmen diliniň professional leksikasy. A.: Magaryf, 1991
Я. М. Нурыев, Т. Г. Диванова, М. Н. Мухамметгулыева
ЯЗЫК ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА И ЮРИДИЧЕСКАЯ
ТЕРМИНОЛОГИЯ В ПЕРИОД ВЕЛИКОГО ВОЗРОЖДЕНИЯ
Исходя из задач, поставленных Президентом Туркменистана Гурбангулы
Бердимухамедовым перед юристами и научными работниками, в статье проведен краткий
лингвистический и юридический анализ, определены основные тенденции развития языка
законодательства Туркменистана. Это один из аспектов масштабной задачи пересмотра
национального законодательства с целью его приведения в соответствие с нормами
международного права и меняющимися реалиями нашей жизни.
Некоторые рекомендации по составлению текстов норм и употреблению юридических
терминов в законодательстве состоят в следующем:
использование слов и выражений в прямом, буквальном и точном значении.
Иносказания, переносное значение слова, двойственность смысла неприемлемы для языка
законодательства;
единство применяемой терминологии – правовое понятие должно обозначаться одним
и тем же термином во всем законодательстве. Разные понятия не должны обозначаться
одинаковым термином;
применение терминов с четким, однозначным и строго очерченным смыслом, отказ от
расплывчатых, двухсмысленных и многозначных слов и выражений;
избежание использования слов и выражений в более узком или широком значении;
недопустимость использования дежурных фраз;
логическая последовательность и стройность изложения, смысловая завершенность
должна быть характерной чертой языка законодательства;
Ya.M.Nuriyev, T.G.Divanova M.H.Muhammetguliyeva
THE LANGUAGE OF LAW AND JURIDICAL TERMINOLOGY
IN THE PERIOD OF THE GREAT REVIVAL
Insuring from the tasks set out by the President of Turkmenistan Gurbanguly Berdimuhamedov,
the article deals with the language of law and juridical terminology. It is one of revising the national
legislation system adjusting to the norms of international law and changing realities of our life.
The article presents a brief linguistic and juridical analysis and the main tendencies of the language
development in the Turkmen legislation and some recommendations:
Words in should be used direct precise meaning. Figurative extended meaning of words is not
accepttable for the language of law;
unity of the terminology applied – legal concept should be designated by one and the same term;
application of terms with concrete precise, accurate meaning;
avoid to use words and expressions with wide or narrow meaning;
avoid embellishment of words;
logical order of juridical statements and their semantic completeness.
65
№2
2008
Эa. Цwezow
KÖPMANYLY ŞEKILLERI
TAPAWUTLANDYRMAGYŇ KДBIR ЭOLLARY
Hormatly Prezidentimiz G.M.Berdimuhamedowyň irginsiz aladalary netijesinde
Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistanyň Beýik Galkynyşlar zamanasynda ylym, bilim
ulgamy täzeden ösüşler döwrüni başdan geçirýär. Orta we ýokary okuw mekdeplerinde
ýaşlara dünýä derejesindäki bilim bermek ugrunda dyngysyz aladalar edilýär. Geljekde
türkmen dili we edebiýaty mugallymy boljak talyplar hem dilimiziň sözlük düzüminiň
baýlygy, sinonimik gatlagynyň galyňlyk derejesi bilen çuňdan tanşyp, onuň fonetik
ulgamynyň, grammatik gurluşynyň gyzykly hem çylşyrymly, syrly hem inçe taraplaryna
içgin aralaşmalydyrlar.
Türkmenistanyň ilkinji Prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy Mukaddes
Ruhnamasynda: “Türkmen dili örän baý dil, dürli manylary aňlatmaga ukyply dil” [1, 256
s.] diýen halatynda, dilimizdäki diňe bir sözleriň däl, eýsem dürli hili şekilleriň –
goşulmalaryň hem köpmanylylyk häsiýetini göz öňünde tutan bolmaly. Çünki türkmen
dilinde birnäçe goşulmalar sözlem içinde dürli-dürli şekilleri ýasap gelip, köpmanylylyk
häsiýetine eýe bolup bilýärler. Sapakda morfologik derňew edilen pursatlary talyplar
aşakdaky ýaly goşulmalaryň sözlemde haýsy şekili ýasamak hyzmatynda gelip, nähili
many aňladýandygyny anyklamakda belli bir derejede kynзylyk зekэдrler:
1. Tьrkmen dilinde -ly, -li goşulmasy köpmanyly şekilleriň biridir. Bu goşulma
häzirki zaman türkmen dilinde, esasan, sypat ýasaýjy, seýregräk ýagdaýda bolsa, bilelik
(komitatiw) düşüm manylarynda ulanylýar. Bilelik düşüm hyzmatynda gelende ol “we,
bile || bilen” baglaýjylarynyň manysyna gabat gelýär. Mysallar: “Saýatly-Hemra”
dessany, ataly-ogul, eneli-gyz, ýeňňeli-baldyz.
“Saýatly-Hemra” dessanynyň aslyny “Saýat ile Hemra” hasaplan halatlary [10, 328
s.] A.Meredow bilen S.Ahally hakykata has golaэ durэarlar, зьnki –ly, -li goşulmasynyň
aslynyň “ile” baglaýjysyndan bolmagy gaty ähtimaldyr. Bu goşulmanyň baglaýjylyk
hyzmatynyň bardygyny B.Baýjanow hem ýerlikli belleýär [3, 3 s.].
Hдzirki zaman tьrkmen dilinde bilelik (komitatiw) düşümi ulanyşdan galan
hasaplanylýar, ýöne onuň käbir alamatlarynyň entek saklanýandygyna ýokarky mysallar
güwä geçýär. Bu düşüm beýleki türki dillerden ýakut dilinde doly güýjünde saklanyp
galyp, -lyyn, -tyyn, -dyyn, -nyyn goşulmalary arkaly aňladylýar [11, 62 s.]. Orhoneniseý ýazuw ýadygärlikleriniň dilinde bilelik we gurallylyk düşümleri –yn, -in, -un, ьn goşulmalarynyň üsti bilen berlipdir [11, 58 s.].
Tьrkmen dilinde –ly, -li şekiliniň birmeňzeş mysallarda haýsy manyda gelendigini
sözlem içinde kesgitlemek mьmkindir: Ataly-ogluň sцhbeti uzaga зekdi. Dagdan arkasy
bar эaly, sebдp ol ataly-ogul.
Mysallaryň birinjisinde bu goşulma bilelik düşümi, ikinjisinde sypat ýasaýjy
hyzmatynda gelipdir.
66
2. Tьrkmen dilinde –da, -de şekili wagt-orun düşümi, baglaýjy kömekçi we ownuk
bölek hyzmatlarynda ulanylýar. Ol dürli hyzmatlarda gelende aňladýan manysy, ýazylyşy
we ulanylýan dyngy belgiler, ýerine ýetirýän sintaktik hyzmaty boýunça biri-birinden
düýpli tapawutlanýar. Şeýle-de bolsa olaryň garyşdyrylýan ýerleri az duşmaýar. Mysal
üçin, “Il bilen gelen – toý-da, baýram” diýen nakylyň dürli hili ýazylyp, dürli manylarda
ulanylyşyna gabat gelinýär. Eger ol “Il bilen gelen toýda baýram (bolar)” görnüşinde
ulanylsa, -da, -de goşulmasy wagt-orun düşüm manysynda gelip, bile gelen sözüne
goşulyp ýazylýar we onuň orun ahwalaty bolmagyny üpjün edýär. Eger-de “Il bilen gelen
toý-da – baýram” ýaly ulanylsa, bile gelen sözünden çyzyjak arkaly aýratynlandyrylyp
ýazylyp, nygtamagy aňladýan ownuk bölek bolýar we “toэ” sцzi sцzlemiň eýesi
hyzmatyna geçýär. Şulardan görnüşi ýaly, bu şekil hakyky manysynda getirilip, dyngy
belgiler dogry goýulmasa, sözlemde logiki ýalňyşlygyň ýüze çykmagyna sebäp bolýar.
Bu nakylyň hakyky manysy “Il bilen gelen –toý-da, baýram” görnüşindedir [6, 154 s.].
Bu эerde –da, -de şekili ugurdaşlygy aňladýan baglaýjy bolup, onuň baglaýan sözleri
sözlemiň habarydyr. Şu manyda ony “-dyr, -dir, we, hem, bile || bilen” baglaýjylaryna
çalyşmak mümkindir. Bu ýagdaý Magtymguly-Pyragynyň döredijiliginde aýdyň
şöhlelenэдr: Goз эigide toэdur-baэram, Her iş gelse il bilдni [9, 182 s.].
3. Türkmen dilinde nämälim geljek zaman ortak işliginiň ýokluk galyby atlaşyp,
çykyş düşüminiň goşulmasyny kabul edip gelende, hal işliginiň –mazdan, -mezden
şekiline meňzeşlik ýüze çykýar. Bu hili şekilleri hem biri-birinden tapawutlandyrmak
üçin birmeňzeş mysallara ýüz tutmak amatly usuldyr: Aňlamazdan gowulyk зykmaz.
Эetginjek sцz manysyny aňlamazdan, bada-bat jogap berdi.
Birinji mysaldaky “aňlamazdan” sözi çykyş düşümdäki nämälim geljek zaman
ortak işliginiň ýokluk galyby bolup, sintaktik taýdan gytak doldurgyç hyzmatyny ýerine
ýetirýär. Zerur halatynda onuň baglaýan sözüni dikeldip, “Aňlamaz adamdan gowulyk
çykmaz” görnüşinde hem ulanyp bolýar. Ikinji mysalda bu söz hal işliginiň ýokluk
şekilinde bolup, sintaktik taýdan hal ahwalatydyr. Bu ýerde ony “aňlap” эa-da
“aňlaman” görnüşinde hal işliginiň –yp, -ip, -man, -mдn şekilleri bilen çalşyrmak
mümkindir.
4. Işligiň –mak, -mek şekili dürli ýyllarda türkologlaryň ünsüni özüne çekip gelen
meseleleriň biridir. Türkologiýa boýunça edilen işlerde onuň iki manysy: arassa at
ýasaýjylyk (çakmak, ýaşmak, kesmek, bulamak…) we işligiň nämälim (infinitiw)
şekilini ýa-da iş adyny ýasamak häsiýeti dogrusynda giňişleýin gürrüň edilýär. Ikinji
manysy birnäçe işlerde işligiň nämälim şekili [12, 351-357 s.] hökmünde öwrenilse,
käbir işlerde iş ady [4, 21-64 s.] diýlip derňelýär we bu barada N.A.Baskakow,
N.K.Dmitriýew, A.K.Borowkow, W.M.Nasilow, A.Borjakow ýaly alymlaryň arasynda
dürli pikirler bar. Şulara esaslanyp, “Türkmen diliniň grammatikasy. Morfologiýa”
(Aşgabat, 1999) diýen işde: “Infinitiw bilen iş atlarynyň biri-birine bolan gatnaşygy –
olaryň arasyndaky umumylyklar we spesifik aýratynlyklar hakyndaky mesele boýunça
türkologiýada gutarnykly bir netijä gelinmändir” [12, 352 s.] diýlip dogry bellenilýär.
Şu işde –mak, -mek şekiliniň ýöneliş düşümde –ma:ga, -mд:ge görnüşinde ýüze
çykýandygy görkezilýär [12, 356 s.], ýöne näme üçindir türkmen dilinde seýregräk
bolsa-da, bu düşümde –maga, (orfoepik norma laэyklykda: -mogo), -mege şekiliniň
hem ulanylýandygy ünsden düşürilipdir. Dilçi talyplary gyzyklandyrýan meseleleriň bir
hem –maga, -mege bilen –ma:ga, -mд:ge şekiliniň arasyndaky tapawutdyr.
Tьrkmen dilinde –mak, -mek şekiliniň çekimli sesleri gysga aýdylýar, ýöne
ýöneliş düşümde –ma:ga, -mд:ge görnüşde uzyn wariantynyň aktiwleşip, gysga –maga
67
(orf: -mogo), -mege wariantynyň passiwleşmegi böwrüňi diňledýän ýagdaýdyr. Şundan
ugur alsaň, -mak, -mek şekili düşüm bilen çekimlisi gysga wariantda üýtgemelidir:
okamak, işlemek; okamagyň, işlemegiň; okamaga, işlemege; okamagy, işlemegi;
okamakda, işlemekde; okamakdan, işlemekden.
Biziň pikirimizçe, – ma:ga, – mд:ge şekili ýöneliş düşümiň XVIII-XIX asyr
nusgawy edebiýatymyzda hem işjeň ulanylan –ga, – ge goşulmasyny kabul eden –ma,
– me formasydyr. Bu şekil düşümde üýtgände, eýelik, ýöneliş, ýeňiş düşümlerinde “a”
sesi uzynlyk alэar, “e” sesi “д” sesine öwrülýär: okama, işleme; okama:nyň, işlemä:niň;
okama:|| okama:ga || okama:na, işlemä:|| işlemä:ge|| işlemä:ne; okama:ny, işlemä:ni;
okamada, işlemede; okamadan, işlemeden.
“Ileri, ýokary, içeri, daşary || daşgary” ýaly sözlerde ýöneliş düşüminiň gadymy
–garu, -geru goşulmasynyň saklanyp galyşy ýaly, -ma:ga, -mд:ge şekilinde hem –ga,
-ge goşulmasynyň saklanyp galan bolmagy ähtimaldyr. Ýöneliş düşümdäki –ma:na, mд:ne şekili diliň ösüş etaplarynda soňky döwrüň önümidir.
Tьrkmen dilinde –maga, -mege bilen –ma:ga, -mд:ge şekilleri aýdylyşy, sözlem
içinde aňladýan manysy we ýerine ýetirýän hyzmaty taýyndan biri-birinden düýpli
tapawutlanэarlar. Mysal ьзin: 1) Зeper eserleri okamaga (orf: okomogo) kцprдk ьns
bermeli. Siz halal, arassa işlemege nähili düşünýärsiňiz? 2) Ol merkeze okama:ga
gelipdir. Halal, arassa işlemä:ge barэarys.
Birinji topar mysaldaky “okamaga, işlemege” sözleri many taýdan baglanýan
işligindäki hereketiň ýönelen, gönügen obýektini görkezip, sintaktik hyzmaty boýunça
gytak doldurgyçdyr. Ikinji topar mysaldaky “okama:ga, işlemä:ge” sözleri many taýdan
baglanýan işligindäki sözleriň maksadyny aňladyp, ahwalat hyzmatynda gelэдrler.
-maga, -mege şekilini –maklyga, -meklige goşulmasyna çalyşmak mümkin, ýöne
bu-da soň ýüze çykan dil hadysasydyr.
Şu ýerde meseläniň ýene bir tarapy ýüze çykýar. Eger-de –maga, -mege
(passiwleşen), -ma:ga, -mд:ge (aktiwleşen) şekilleriniň ikisi hem –mak, -mek
formasynyň ýöneliş düşümdäki görnüşi hasaplanylsa, onda A.Borjakowyň: “Gagauz
dilinde iş atlarynyň –mak, -mek formasynyň ýöneliş düşümde gelen görnüşi özbaşdak
işlik formasyna öwrülipdir. Şonuň üçin muňa iş adynyň ýöneliş düşüm formasy diýip
garamak-da mümkin däl. L.A.Pokrowskaýa şu hili formany infinitiw hasaplaýar.
Dogrudan-da, gagauz dilinde infinitiw iş adynyň –mak, -mek formasynyň ýöneliş
düşümde gelen görnüşinden emele gelipdir. Gagauz dilinde düýp işliklere –maa, -mдд
affiksiniň goşulmagy bilen işligiň infinitiw formasy emele gelэдr: “almaa, gitmдд” [4,
44 s.] diэen pikirine esaslanyp, -ma:ga, -mд:ge formasyny nämälim şekil (infinitiw),
-maga, -mege şekilini bolsa iş ady hasaplamak bolar. Çünki türkmen dilinde-de –
ma;ga, -mд:ge şekili gagauz dilindäki ýaly, hem-ä ýöneliş düşümde çekimlisi uzyn
aýdylyp, beýleki düşümlerden tapawutly ýüze çykýar, hem-de edil şol dildäki ýaly many
taýdan maksat aňladýar. Şeýle-de bolsa awtor muny türkmen dilinde iş ady hasaplapdyr
[4, 43 s.]. Ýogsam цzi: “Gagauz dilinde –maa, -mдд formasyndaky infinitiw azerbaýjan,
türkmen, türk dillerindäki ýöneliş düşümde gelen –mak, -mek formasyndaky iş
atlarynyň ulanylyşy ýalydyr. Gagauz dilinde –maa, -mдд formasyndaky infinitiw hem
iş-hereketiň, gymyldynyň maksadyny, sebäbini we ş.m-leri aňladýar” diýip, nygtap
geçýär [4, 45 s.].
Awtor pikirini has-da delillendirmek maksady bilen: “Bu forma taryhy taýdan işlik
isiminiň –mak, -mek formasynyň maksat aňladýan ýöneliş düşümde gelen görnüşidir:
эazmak+a> эazmaga> эazmaa… Gagauz dilinde işligiň infinitiw formasyny emele
68
getirýän –maa, -mдд hiç bir söz üýtgediji goşulma kabul etmeýär. Şonuň üçin şu
formadaky infinitiw üýtgemeýän grammatik kategoriýa bolup, türki dillerden beýleki
tipologik dilleriň (mysal üçin, rus diliniň) infinitiwine häsiýetli bolan alamaty özünde
jemleýär. Bu aýratynlyk hem infinitiwi kategoriýa hökmünde häsiýetlendiriji köp diller
üçin umumy bolan alamatdyr. Şonuň üçin gagauz dilinde –maa, -mдд formasyna
infinitiw diэmek цrдn dogrudyr” [4, 44-45 s.] diýip çintgeýär. Şeýle diýmek bilen awtor
diňe bir gagauz dilinde –mak, -mek şekiliniň däl, beýleki türki dillerde, şol sanda
türkmen dilinde hem düşümde üýtgäp gelen islendik bir sözüň başga hiç hili üýtgediji
goşulmany kabul etmeýändigini ýatdan çykarýarmyka diýýäris. Meseläniň ýene bir tarapy
– kowumdaş dillerde birmeňzeş şekilleriň dürli many aňlatmak häsiýeti juda seýrek
duşýan dil hadysasydyr, hatda duşmaýar diýerlik derejededir, çünki grammatiki
serişdeler uzak asyrlaryň önümi bolup, olaryň manysy garyndaş dillerde örän haýal
özgerýär. Pikiriňi delillendirmek üçin haýsydyr bir türki diliň hadysasyny garyndaş däl
dilleriň (mysal üçin, rus diliniň) faktlaryna syrykdyrmagyň hem zerurlugy ýokdur. Şonuň
üçin –mak, -mek şekili babatynda oguz dillerine girýän türkmen, türk, azerbaýjan,
gagauz dilleriniň hemmesi bir umumylygy düzýär diýen netijä gelmek bolar.
5. Talyplar kцpmanyly –myş, -miş, -muş, -müş şekiliniň many aýratynlyklaryny
seljermekde hem belli bir derejede kynçylyk çekýärler. Türkmen dilinde bu şekil öten
zaman işligi, öten zaman ortak işligi we kem işlik manylarynda ulanylýar.
-myş, -miş, -muş, -müş şekiliniň öten zaman işligi manysynda gelşi häzirki zaman
türkmen dilinde ulanylyşdan galaňkyrlap, diňe sögünç, gargynç aňladýan [5, 217 s.] käbir
öwrümlerde we şygyrlaryň dilinde seýregräk gabat gelýär. Nusgawy edebiýatymyzyň
dilinde ol işjeň ulanylypdyr:
Eэ эaranlar, bir эьzi gьl, aэa aşyk bolmuşam,
Barзalar maksudy gьl ragnaэa aşyk bolmuşam [9, 81 s.] .
Bu manyda gelende –myş, -miş şekili belli bir şahsy görkezip, sözlemiň habary
hyzmatynda ulanylýar we ony –dy, -di şekili bilen çalyşmak mümkin bolýar. Bu şekil
öten zaman manysynda oguz dillerinden häzirki zaman türk, gagauz we azerbaýjan
dillerinde aktiw ulanylэar [5, 218-219 s.].
– myş, -miş şekiliniň öten zaman ortak işligi manysynda ulanylyşy hem
azerbaýjan, türk, gagauz dillerinde aktiw bolup [7, 128-129 s.], häzirki zaman türkmen
dilinde passiwleşipdir. Nusgawy edebiýatymyzyň dilinde işjeň ulanylэar:
Hup açylmyş gülleriň, gьllerden цzge bolsun,
Sözle şirin tilleriň, tillerden özge bolsun [8, 25 s.].
Bu şekil ortak işlik manysynda ulanylanda yzyndan gelýän ada baglanyp, aýyrgyç
hyzmatyny ýerine ýetirýär we ony –an, -en şekili bilen çalyşmak mümkin bolýar.
Tьrkmen dilinde –myş, -miş şekili üçünji manyda gelende, sözleýjiniň haýsydyr
bir hadysany, wakany öz gözi bilen görmän, başga birinden eşitmek arkaly gürrüň
bermegini aňladýan kem işlik hyzmatyny ýerine ýetirэдr. Mysal ьзin:
Gadym zaman nalyş edip Hudaýa,
Musa nebi gelenmişin sedaэa [2, 86 s.].
Tьrkmen dilinde –myş, -miş şekili öten zaman we ortak işlik manylarda gelende,
gönüden-göni derejeli ýa-da derejesiz düýp işliklere goşulýan bolsa, kem işlik
manysynda dürli şekillerden soň goşulýar.
Häzirki zaman türkmen dilinde şunuň ýaly köpmanyly şekiller başga-da az däl.
Talyplara, mekdep okuwçylaryna okatmagyň dürli usullary arkaly şu hili şekilleriň
aňladýan her bir manysy degerli mysallar arkaly çintgäp öwredilen halaty olaryň
dilimiziň baý maglumatlaryna çuňňur düşünip biljegi ikuçsyzdyr.
Seэitnazar Seэdi adyndaky
mugallymзylyk instituty
Kabul edilen wagty
2007-nji ýylyň
Sanjar aýynyň 12-si
69
EDEBIЭAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. – Aşgabat: TDNG, 2001.
Saparmyrat Türkmenbaşy. Türkmeniň bäş eýýamynyň ruhy. Aşgabat. TDNG, 2003
Baýjanow B. Ýasama sypatlaryň many toparlary. “Mugallymlar gazeti”, 25.01.2008
Borjakow A. Türki dilleriň günorta-günbatar toparynda iş atlary. Aşgabat. “Ylym”, 1976
Çaryýarow B. Günorta-günbatar türki dillerde işlik zamanlary. Aşgabat. “Ylym”, 1969.
Geldiýew G. Türkmen şahyrana halk döredijiligi. Aşgabat: TDNG, 2003
Hojaýew B. Türk dilleriň günorta-günbatar toparynda ortak işlik formalary. Aşgabat. “Ylym”,
1977
8. Kemine. Saýlanan eserler. Aşgabat, 1954
9. Magtymguly. Saýlanan goşgular. Aşgabat, 1977
10. Meredow A., Ahally S. Türkmen klassyky edebiýatynyň sözlügi. Aşgabat. “Türkmenistan”,
1988
11. Севортян Э. В. Категория падежа. Исследования по сравнительной грамматике
тюркских языков. Часть II. Морфология. Москва, 1956
12. Türkmen diliniň grammatikasy. Morfologiýa Aşgabat. “Ruh”, 1999
Я. Овезов
НЕКОТОРЫЕ ПУТИ ДИФФЕРЕНЦИАЦИИ
ПОЛИЗНАЧНЫХ ГРАММАТИЧЕСКИХ ФОРМ
В туркменском языке помимо полизначных лексических единиц имеются и
формообразующие окончания, имеющие многозначность.
1. Форма на –ly, -li в одном контексте имеет значение совместности (комитатив),
в другом контексте образует прилагательные. Выступая в роли совместности, они
обретают значение союзов “we, bile || bilen”. Следуя этому можно предположить, что
аффиксы – ly, -li происходят от слов “ile”. Например: Ataly-ogluň söhbeti uzaga çekdi.
Dagdan arkasy bar ýaly, sebäp ol ataly ogul.
2. Окончание –da, -de обозначает временно-местный падеж, союз и частицу.
Встречаются, например, “Il bilen gelen –toý-da, baýram ”, когда в орфографии по разному
фиксируются эти окончания и имеют дифференцированные значения. В исконной
форме этой пословицы аффиксы – da, -de является соединительным союзом. Слова,
соединяемые этим союзом, выступает в предложении сказуемым.
3. Форма на – mazdan, -mezden в исходном падеже обозначает неопределенное
будущее время причастия и деепричастия. Например: Aňlamazdan gowulyk çykmaz.
Ýetginjek söz manysyny aňlamazdan, bada-bat jogap berdi.
В первом примере –mazdan, -mezden в функции причастия; во-втором –
деепричастия.
4. Форма на – mak, - mek выражает неопределенную форму глагола и образует
имя существительное. При изменении в дательно-направительном падеже – ma:ga, mä:ge является инфинитивом, при кратком произношении (-maga, -mege) имя действия.
Например: Ol merkeze okama:ga gelipdir. Çeper eserleri okamaga köpräk üns bermeli.
В первом предложении “okama:ga” выступает в роли обстоятельство цели, во
втором примере “okamaga”-косвенное дополнение.
70
5. Форма –myş, -miş обозначает прошедшее время глагола, прошедшее время
причастия и недостаточный глагол. В форме прошедшего времени его можно заменить
аффиксами –dy, -di, а в функции причастия окончаниями –an, en. –myş, –miş, выступая
в роли недостаточных глаголов, не могут присоединяться к глагольным основам.
Указанные аффиксы могут присоединяться после какой-либо глагольной формы.
В практике обучения студентов и учащихся школ методически правильным
является обучения выше названным многозначным окончания в предложении в
одинаковых грамматических формах.
Ya.Ovezov
SOME WAYS OF DIFFERENTIATION
OF THE POLYSEMANTIC GRAMMATIC FORMS
Besides the lexical meaning there are some form building endings which has the
polysemantic features in Turkmen.
1. The form -ly, -li has the meaning of case and in the other context it has adjective
formating feature; Acting in a role of case, they find the meaning of unions “ we, bile || bilen “.
Following this it is possible to assume, that the affixes -ly, -li occur from a word “ile”. For
example: Ataly-ogluň söhbeti uzaga çekdi. Dagdan arkasy bar ýaly, sebäp ol ataly ogul.
2. The ending -da, -de has the meaning of place, time, case, conjunction and particle; an
example, “ Il bilen gelen – toý-da, baýram “, in spelling they have fixed endings and different
meanings. In their origin the affixes -da, -de have the conjunctive meaning. Words connected
by this union, acts as a predicate.
3. The form -mazdan, -mezden in an initial case designates infinite future time, participle
I-II; For example: Aňlamazdan gowulyk çykmaz. ýetginjek söz manysyny aňlamazdan, bada-bat
jogap berdi.
In the first example -mazdan, -mezden in function of a participle I; in - second example in
the function a participle II;
4. The form -mak, -mek – denotes the infinite tense form of the verb and has noun
forming features; For example: Ol merkeze okama:ga gelipdir. Çeper eserleri okamaga köpräk
üns bermeli.
In the first offer “okama:ga” adverb. In the second example “okamaga” is indirect object.
5. The form -myş, -miş denotes the past indefinite tense, past participle and lack verb.
In the form of past time it can be replaced by affixes -dy, -di, and in function of a participle by
the endings -an, en. -mys, -mis, acting in a role of unsufficient verbs they can not join verbal
bases.
It will be successful to teach the students and pupils to some ways of differentiation of the
polysemantic grammatic forms by examples in the same sentences comparing their meanings.
71
№2
2008
K.Ataýew
MAGTYMGULYNYŇ ŞYGYRLARYNDA
ÝUSUP KYSSASYNYŇ BEÝANY
Mukaddes Kurany Kerimde „Ahsanul-kyssas“ (Kyssalaryň gözeli) atlandyrylan Yusup
süresi dünyä halklarynyň arasynda iň giň yayran kyssalaryň biridir. Bu kyssa esasynda diňe bir
Gündogar ýurtlarynda däl, eýsem ýer ýüzünde hem ýüzlerçe şahyr-ýazyjylar müňläp goşgulary,
poemalary, hekaýalary, powestleri, romanlary, drama eserlerini döredipdirler. Üç müň ýyldan
gowrak ýaşy bolan bu kyssa esasynda Gündogar ýurtlarynda ýazylan „Ýusup-Züleýha“ atly iri
göwrümli eserleriň sanyny hasaba almakda türkmen alymlary birnäçe işler etdiler (1,12-15
sah). Olaryň häzirki hasaplamalaryna görä, 120-ä golaý „Ýusup-Züleýha“ eseri ýazylypdyr.
Ýusup kyssasy gadymy döwürden bäri türkmen halkynyň arasynda giňden meşhurlyk
gazanyp gelipdir. Arap, pars, türki we beýleki halklaryň şahyrlary bllen bir hatarda, türkmen
edebiýatynyň taryhynda hem Aly şahyr ilkinji bolup, şygyr bilen „Kyssaýy-Ýusup“ eserini
ýazypdyr (2). Şondan soňra ony Burhaneddin Rabguzy, Nurmuhammet Andalyp has düýpli, has
giňden, türkmen ruhunda, kyssa, dessan görnüşinde ýokary çeperçilik bilen beýan edipdir. Bu
kyssada Watana, ene topraga belent söýgi, ata-enä uly hormat, ýokary adamkärçiliçk,
hoşniýetlilik, sahylyk, sabyr-takatlylyk, geçirimlilik, tapylgysyz adamkärçilik, hoşniýetlilik, ähli
gowulyklar beýan edilýär. Bular türkmen ruhunyň hem gymmatly baýlyklary hasaplanýar.
XIII-XIV asyrlarda ýaşap geçen Burhaneddin Rabguzy Ýusup kyssasynyň özboluşly
aýratynlyklary barada gymmatly maglumatlar berýär:
„Sowal: „Ahsanul-kyssaslyga“ näçe jogap bardyr?
Jogap: On jogap bardyr:
Birinji jogap – ol owwaldan ahyrygaça Ýusup a.h. kyssalarydyr. Anyň üçin „Ahsanulkyssas“ atlandyrylypdyr.
Ikinji jogap – bu kyssa jemi kyssalaryň gözelidlr.
Üçünji jogap – özge kyssalar her bir aýatda, her bir sürede geldi, emma bu kyssa
owwalyndan ahyrgaça bir sürede geldi.
Dördünji jogap – özge kyssalar aýat arasynda geldi, emma bu kyssa ata-ogul, aga-ini
arasynda geldi.
Bäşinji jogap – bu kyssada üç halat bardyr; owwal Hudaýtagalaga ybadatyny bitirmeklik,
ikinji halaýyklar bilen ýagşy gatnaşyk kylmak, üçünji giň we darlykda goluňy açyk tutmak.
Altynjy jogap – ýamanlyk kylan garyndaşlaryna ýagşylyk kylmak bu kyssadadyr, özge
kyssalarda ýamanlyga kasas bardyr.
Ýedinji jogap – bu kyssanyň owwaly hem düýş, ortasy hem düýş, ahyry hem hem düýş.
Sekizinji jogap – bu kyssa owwaldan ahyrga aşyk we magşuk wakasydyr.
Dokuzynjy – Resul a.h. aýdypdyrlar; „Her kim gaty bela mübtela bolsa, Ýusup süresini ýedi
mertebe okasyn, jemi müşgülleri asan bolar, ýigrimi bir jadydan aman galar“.
Onunjy jogap – bu kyssany okamagyň özge kyssalardan sogaby köpdür“ (3,16-17 sah.).
Magtymgulynyň şygyrlarynda Ýusup kyssasy bilen bagly many-mazmun, özboluşly pikirler,
garaýyşlar örän köp beýan edilipdir. Şahyryň eserlerine bu kyssa iki hili ýol bilen aralaşypdyr.
72
Birinjiden, Magtymguly Ýusup hakda ýazylan kitaplary okap, olary şygyrlarynda gönüden-göni
teswirläpdir. Bu barada şahyryň özi hem şeýle pikir ýöredipdir:
Depderler içinde bir kitap gördüm,
„Kyssasyl Enbiýa“ atly, ýaranlar!
Hezreti Ýusupny beýan eýläliň,
Kyssasy şekerden datly, ýaranlar (4, 106 sah.).
Şu usulda ol „Atly, ýaranlar!“, „Arap tilli, söwdügim“, „Ýusup diýe-diýe“ atly şygyrlaryny
döredipdir. Bularda şahyr esasan Ýusup kyssasynyň mazmunyny umumy görnüşde beýan edýär.
Onuň „Atly, ýaranlar“ goşgusynda kyssanyň many-mazmuny gysga görnüşde doly berilýär.
Başga-da şahyr Ýusubyň nesil sejeresini – onuň ata-babalarynyň, kakasynyň, doganlarynyň
kimler bolandygyny sanap geçýär. Soňra bolsa kyssada bolup geçýän wakalary, onda hereket
edýän gahrymanlaryň kimlerdigini birin-birin aýdyp geçýär. Goşgyny okap çykanyňda kyssa
boýdan-başa hakydaňda janlanýar.
Beýleki birnäçe goşgularynda hem „Ýusup-Züleýha“ bilen bagly setirleri girizipdir. Ine,
olaryň birnäçesi;
Yşk bilen açylan bir täze gül sen,
Ýusup-Züleýhanyň taýy gözel sen. (4, 45 sah.)
Gardaşlary Ýusup kimin janana
Rowa görmediler jaýyň ýagşysyn (5, 48 sah.).
„Arap tilli, söwdügim“ atly goşgusynda şahyr kyssanyň ýatda galaýjak pursatlaryny agzap
geçmek bilen, onuň okyja umumy durkuny göz öňüne getirerlik ýagdaý döredýär. Şeýlelikde,
ündeljek pikirler, öwüt-nesihatlar örän gysga, ýöne, örän täsirli hem çeper beýan edilýär (5,
109 sah.).
Şahyryň bu goşgusynda gam-gussa, gaýgy-hasrat agdyklyk edýär. Bu eserini ol
türkmen halkynyň tozgunçylykly, talaňçylykly, agyr kynçylykly günleri başdan geçiren
döwründe ýazan bolmaly.
„Ýusup diýe-diýe“ atly goşgusyny bolsa Magtymguly pelsepewi pikirler bilen
baýlaşdyrypdyr. Onda şahyr özüniň dünýä, ýaşaýyş, jemgyýet, şahsy başdan geçirmeleri hakdaky
oý-pikirleri bilen kyssanyň many-mazmunyny baýlaşdyryp,oňa täze öwüşgin, täzeçe äheň
beripdir:
Içdi seniň zalym gözüň meniň ganym gana-gana,
Zülpüň damyga saýd oldum, görüp halyn däne-däne,
Halym pida kylsam azdyr seniň kibi jana-jana,
Öter eýýam döne-döne,
Geçer bu jan ýana-ýana,
Ertir-agşam Aýa,Güne
Bakam Ýusup diýe-diýe (5, 117 sah.).
Magtymguly beýleki birnäçe goşgularynda hem öňe süren pikirlerini baýlaşdyrmak, onuň
täsirliligini artdyrmak maksady bilen, Ýusup kyssasyna käbir halatlarda ýüzlenipdir. Ine, ol öz
magşugyna bolan söýgüsini çyn ýürekden çykandygyny nygtamak maksady bilen şeýle setirleri
düzüpdir:
73
Ýakup ýurt etdi Kengany,
Ogludyr Müsür soltany,
Misli Ýusup Züleýhany
Söýen dek söýmüşem seni (4, 72 sah.).
Magtymguly türkmen halkynyň dagynyk halda, kynçylykly, tozgunçylykly günleri başdan
geçirýän zamanynda ýaşap geçipdir. Her näçe geçirimlilik etse-de, şahyryň şygyrlarynda gamgussa äheňleri ýygy-ýygydan ýaňlanýar. Muny onuň Ýusup kyssasyna ýüzlenen halatlarynda
hem görmek bolýar:
Ýusup-Sahypjemal Ýakup oglunda,
Ajyz galdy gardaş-dogan elinde,
Gardaşlary azyp şeýtan ýolunda,
Ýusupny „gul“ diýip satdy ýaranlar (5, 125 sah.).
Gönüden-göni Ýusup kyssasy ýatlanmaýan hem bolsa, ikinji bir ýol bilen onuň manymazmuny Magtymgulynyň şygyrlaryna giripdir. Köp halatlarda ony duýmak hem kyn. Sebäbi
Magtymgulydan öň hem Ýusup kyssasy türkmen halkynyň ruhy dünýäsine düýpli ornaşypdyr,
onuň esasynda il-günüň aňynda ençeme durnukly söz düzümleri , atalar sözleridir nakyllar
emele gelipdir. Halkyň gepleşik dilinde şygyrlaryny düzüp, ony şahyrana halk döredijiliginiň
dürdäne gymmatlyklary bilen bezänligi üçin, Ýusup kyssasy bilen bagly garaýyşlar hem
Magtymgulynyň şygyrlaryna geçipdir. Ony yzarlap tapmak, ýüze çykarmak çylşyrymly
meseleleriň biri bolup durýar.
Ençeme asyrlaryň dowamynda halkyň hakydasynda saklanyp gelen gymmatly maglumatlar
halk döredijiliginde hem nusgawy edebiýatymyzda häli-şindi duş gelýän, düşünmesi kyn käbir
meseleleriň çözülmegine uly ýardam edýär. Olar belli-belli türkmen nakyllarynyň nähili
dörändigine, onuň döremegine nämäniň, nähili wakalaryň sebäp bolandygyna göz ýetirmäge
mümkinçilik berýär. Bu babatda Nurmuhammet Andalybyň „Ýusup-Züleýha“ dessanyny
gymmatly manylar hazynasy hasaplamak bolar.
Umumylykda alanyňda, bu kyssanyň, şeýle hem onuň esasynda dörän nakylyň ulanylyş
ýaýrawy diýseň giň bolupdyr. Nusgawy edebiýatymyzyň ençeme söz ussatlary, şol sanda
Magtymguly hem ony nakyl görnüşinde ýa-da eseriň belli-belli pursatlaryny öz eserlerine
siňdiripdir.
Magtymguly Ýusubyň watansöýüjiligini, ynsanperwerligini, sabyr-takatlylygyny we beýleki
gowy adamkärçilik sypatlaryny döwürdeşleri üçin-de nusga alarlyk gowy gylyk-häsiýetler
hasaplapdyr. Şonuň üçin ol döredijiliginiň bütin dowamynda ony ençeme sapar ýatlapdyr. Ine,
şahyr „Müsürde şa bolandan Kenganda geda bol“ diýen nakyly bir goşgusynda özüçe şeýle
beýan edipdir:
Ýat illerde mysapyrlyk çekenden,
Ursa, sökse, horlasa-da il ýagşy (4, 152 sah.).
Bu ýerde „mysapyr“ sözi ejiz, pakyr, biçäre, goldawsyz dien manyda däl-de, onuň asly
„sapar“ dien sözden bolany üçin, ol gezelenç edýän ýolagçy diýen manyda gelýär. Has
dogrulap aýdylanda, bu ýerde Ýusubyň öz ýurdundan aýra düşüp, gul edilip satylyp, zyndana
düşüp, soňra Müsürde şa bolup, öz watanyndan aýralykda sergezdançylyk çekip ýören
pursatlary ýatlanýar hem-de şeýle sergezdançylyk çekip ýa-da şalyk sürüp ýöreniňden urlup,
sögülip horlansaň-da, öz dogduk mekanyň gowy diýen pikir öňe sürülýär. Şahyr bu ýerde ursa,
sökse, horlasa-da diýen sözleriň üsti bilen Ýusubyň doganlarynyň etmişlerini aýan edýär.
74
Magtymguly başga-da birnäçe ýerde „Müsürde şa bolandan Kenganda geda bol“ diýen
nakyla salgylanypdyr:
Her kimiň özüne Müsürdir jaýy,
Ýadyndan çykmaýar baýramy, toýy (4, 152 sah.).
Dessanyň bütin dowamynda Ýusup belent adamkärçiligi, sabyr-takatlylygy, hoşniýetliligi
bilen gulçulykdan boşaýar, Müsüre şa bolmak ýaly belent mertebä ýetýär. Agalary bolsa
adamkärçiliklerini ýitirip, Ýusubyň janyna kast etmek ýaly gabahat işe baş goşup, baýlygyň,
puluň guly bolup, erbet ýagdaýa düşýärler. Türkmen halky bu ahwaly „Sabyr – rahmandan,
äwmek – şeýtandan“ diýen nakylda beýan edipdir. Magtymguly bolsa ony goşgy setirlerine
şeýle geçiripdir:
Bisabyr gul tiz ýolugar belaga,
Sabyrly gul dura-bara şat bolar (4. 179 sah.).
Bu ýerde bisabyr gul diýlip Ýusubyň agalarynyň, sabyrly gul diýlip bolsa Ýusubyň özüniň
göz öňünde tutulýandygy öz-özünden düşnükli bolsa gerek. Şeýlelikde, şahyryň bu setirleri
„Sabyr – rahmandan, äwmek - şeýtandan“ diýen nakylyň nähili dörändigini bilmäge ýardam
edýär.
Halk arasynda „Özge ýagyň bolmasa, babadaşyň ýokmudy?“ diýen pähim henize-bu güne
çenli ulanylyp gelýär. Bu nakylyň şeýle görnüşde nähili emele gelendigini birbada biläýmek
aňsat hem däl. Ýöne „Ýusup – Züleýha“ dessanyny okanyňda, bu jümläni kebşirlemekde
türkmen halkynyň nämäni göz öňünde tutandygy ap-aýdyň bolup duruberýär. Bu jümlede ýagy
diýlende, biygtyýar Ýusubyň agalary hakydaňa gelýär. Bu ýerde babadaş diýlen söz oňa
düşünmegiň açary bolup durýar. Sebäbi Ýusup agalary bilen ene başga dogan bolup durýan-da
bolsa, olaryň kakalary bir. Olaryň ählisi-de Ýakubyň perzentleri. Şonuň üçinem bu ýerde
ýagynyň kimdiginiň anyklanmagynda babadaş sözüniň getirilmegi derwaýys bolup durýar. Bu
halk nakylynyň şular ýaly jümlede jemlenmegi ata-babalarymyzyň pähim-paýhasynyň diýseň
inçelik bilen, çeper hem nepis beýan edilendigini görkezýär. Magtymguly bu nakylyň manymazmunyny has umumylaşdyrylan görnüşde öz şygyrlaryna siňdiripdir:
Bir-birini çapmak ermes ärlikden,
Bu iş şeýtanydyr, belki körlükden (4, 126 sah.).
Magtymguly başga bir goşgusynda-da gönüden-göni bolmasa-da, gytaklaýyn görnüşde
Ýusubyň doganlarynyň oňa eden haýynlyklaryny sypaýyçylykly hem-de umumylaşdyrylan halda
ýatlap geçýär:
Gul diýip, ýigidiň aslyny sorma,
Hojasy bar, belki guluna degmez (4, 255 sah.).
Bu ýerde şahyr söwdagärleriň Ýusuby guýudan çykaryp, „Sen kim?“ diýip, aslyn
soranlarynda öz agalarynyň gorkuzyp talap etmekleri bilen, men şolaryň guly diýmäge mejbur
bolan pursatyny ýatlaýar. Şeýlelikde, Ýusup gul, agalary bolsa onuň hojasy – hojaýyny
hasaplanýar. Magtymguly dessandaky bu dartgynly pursaty tutup alyp, onuň çeper beýanyny öz
şygryna siňdiripdir. Şondan soňra „Hojasy bar, belki guluna degmez“ diýen sözler nakyla
öwrülip gidipdir.
75
Halk arasynda „Gurduň agzy iýse-de gan, iýmese-de gan“ diýen söz bar. Bu halk pähiminiň
hem nähili dörändigini, onda gönüden-göni nämäniň göz öňünde tutulýandygyny takyklamak
birbada ýeňil düşenok. Her halda muňa-da „Ýusup-Züleýhada“ düşündiriş bar.
Doganlary Ýusuba azap-güzap baryny berip, ahyrynda-da ony bir guýa taşlap, onuň
köýnegini bolsa owlagyň ganyna bulap, kakasyna eltip berýärler hem-de „Ýusuby böri iýdi“
diýýärler. Ýakup şonda „Be, ol gurt akylly gurt ekeni. Meniň oglumyň köýnegini çykaryp,
ondan soň ony iýipdir. Sebäbi köýnegiň ýyrtylan ýeri ýok“ diýip, oglanlarynyň üstünden ajy
gülýär. Haçan-da Ýakup „Şol oglumy iýen börini tapyp getiriň!“ diýende, oglanlary Müsürden
gelen hem-de öz doganyny idäp ýören bir börini tutup, onuň agzyny-burnuny gana bulap:
– Eger kakamyz „Ýusuby sen iýdiňmi?“ diýip sorasa, „Hawa, men iýdim“ diýip
boýun algyn. Eger boýun almasaň, seni öldüreris“ – diýip, ony gorkuzýarlar.
Şondan soňra ol börini Ýakubyň ýanyna getirýärler hem-de „Ýusuby iýen ,ine,
şu böri bolmaly“ diýip, ony görkezýärler. Şeýdibem, Ýusubyň doganlarynyň gabahat pirimleri
netijesinde, Ýusuby görmese-de, ony iýmese-de, ol böri günäkär hasaplanýar. Şu esasda-da
„Gurduň agzy iýse-de gan, iýmese-de gan“ diýen nakyl emele gelýär.
Bu pursatda bolup geçen wakalar Magtymgulynyň kalbynda güýçli sarsgyn döredýär, onuň
ruhy dünýäsine uly zarba bolup degýär:
Boýadylar köýnegiňi gan bile,
Ady belli, arap tilli söwdügim!
Aýralykda ýandy ataň jan bile,
Ady belli, arap tilli söwdügim! (5, 109 sah.).
Halk arasynda „Jany ýananyňam bir gülküsi bolarmyş“ diýen bir söz bar. Bu halk
pähiminiň döreýşi hem „Ýusup-Züleýha“ eseri bilen baglanyşýar. Doganlary kakalarynyň ähli
emlägi iň kiçileri Ýusuba galmasyn, oňa özümiz eýe bolaly diýen bet niýet bilen, ony ýok
etmegiň ugruna çykýarlar. Olar düzde, dagda, çölde oňa ezýet baryny berýärler. Ahyrda-da
ýadap, bir ýerde düşleýärler. Şonda Ýusup gülýär. Doganlary „Öljegiňe gülýärmiň?“ diýip, onuň
sebäbini soranlarynda, Ýusup:
– Meniň gülenimiň bir sebäbi bar. Bir gün men oglanlar bilen birle oýnar erdim. Sizler
garşymda tomaşa kylar erdiňiz. Sizlere gözüm düşdi. Her haýsyňyz pälwan haýbat, on agam bar.
Bularyň amanlygynda maňa duşman kim bar bolgaý? Bu gün Huda takdyry birle duşman sizler
bolduňyz ... Şu sebäpden güler men, bu sözler ýadyma düşüp güler men – diýip jogap berýär.
Ýagşylyga ýagşylyk, her kişiniň işidir,
Ýamanlyga ýagşylyk, är kişiniň işidir (6, 556 sah.).
Magtymguly Ýusup kyssasy bilen bagly dörän bu halk nakylyny ençeme ýerde özüçe
çeper beýan edipdir.
Aklyň bolsa, abraýly kişiniň,
Ýamanyn örtüban ýaýyň ýagşysyn (2, 48 sah).
Hoşdur ýagşa ýar bolup,
Bir ýamandan daş gitmek (2, 63 sah.).
„Daş bilen urany aş bilen ur“ diýen nakylyň many-mazmunyna düşünmäge-de „ÝusupZüleýha“ dessany ýardam berýär. Doganlary Ýusuby urup-sögüp, daşlap, oňa edip bilen
76
ýamanlyklaryny edýärler. Her näçe jan çekip urunsalar-da, olaryň bet niýetleri başa barmaýar.
Ýusuba näçe hüjüm etseler-de, oňa dişleri ötmeýär. Tersine, Ýusup öz pähim-paýhasy,
hoşniýetliligi, sabyr-takatlylygy, başarjaňlygy bilen agalaryndan üstün çykýar. Ol şa derejesine
ýetýär, Müsür tagtyna eýe bolýar. Ýusup doganlarynyň eden etmişlerine ýagşylyk bilen jogap
berýär. Haçan-da Müsürde, Kenganda ýedi ýyllap uly gahatçylyk, açlyk dowam edende,
Ýusubyň doganlary bolçulygyň mekany hasaplanan Müsüre iýer ýaly galla sorap barýarlar. Ol
wagt Ýusup Müsür halkyny açlyk belasyndan halas etmek üçin, uly işler alyp barýar. Doganlary
galla sorap baranlarynda ony tanamaýarlar. Ýusup bolsa olary tanaýar. Olara gaty-gaýrym söz
aýtmaýar ýa-da ar alaýyn diýip, olara hiç zat diýmeýär. Ýusup özüni daş bilen uran, gul edip
satyp goýberen agalaryny açlyk belasyndan halas edýär. Hiç zat alman, geregiçe galla berip,
olary yzlaryna ugradýar.
Görşümiz ýaly, ata-babalarymyz ençeme nakyllary döretmekde Ýusup hakyndaky kyssany
peýdalanypdyrlar. Özleriniň dana pähim-paýhaslaryny Ýusubyň başdan geçiren wakalary, onuň
belent adamkärçiligi, ahlak päkligi bilen baglanyşdyrypdyrlar. Taryhdan belli bolşuna görä,
Ýusup hakdaky kyssa üç müň ýyldan gowrak mundan öň döräp başlaýar. Başda ol rowaýat
şekilinde arap taýpalarynyň arasynda ýaýrap ugraýar. Soňra ol beýleki halklaryň hem ünsüni
özüne çekýär. Biziň eramyzdan öňki ХIХ asyrda ol Töwrata girizilýär. Kuranda bolsa oňa
„Kyssalaryň gözeli“ diýlip at berilýär.
Aýdylanlardan çen tutulsa, türkmen halky Ýusup hakdaky rowaýat ýazuwa geçenden,
belki-de Kurana girenden soň, ony ymykly öwrenen bolmaly. Şeýlelikde, „Müsürde şa
bolandan, Kenganda geda bol“, „Müsürde şa bolandan, öz iliňde geda bol“, „Her kimiň öz ili
özüne Müsür“, „Sabyr – Rahmandan, äwmek şeýtandan“, „Özge ýagyň bolmasa, babadaşyň
ýokmudy?“, „ Gurduň agzy iýse-de gan, iýmese-de gan“, „Daş bilen urany aş bilen ur“, „Hojasy
bar, belki guluna degmez“, „Jany agyranyňam bir gülküsi bormuş“ diýen nakyllar şondan soň
bu kyssa esasynda döräpdir diýip, arkaýyn aýtsa bolar. Ýöne şu ýerde ýene bir zady hem belläp
geçmegimiz gerek. Ol nakyllaryň döremeginiň esasynda heniz bize belli bolmadyk başga-başga
durmuş hakykatlarynyň-da ýatan bolmagy mümkin. Sebäbi türkmen halkynyň taryhy bäş müň
ýyldan hem has irki döwürden gözbaş alyp gaýdýar. Şonuň üçin Ýusup hakyndaky kyssa peýda
bolmazyndan öň hem ata-babalarymyz öz pähim-paýhaslaryny nakyllardyr atalar sözlerinde
jemläpdirler. Şonuň üçin agzap geçen nakyllarymyz diňe Ýusup kyssasy esasynda döräpdir diýip
tutup oturmak bolmaz. Olar halk ýaşaýşynyň başga-başga wakalary esasynda-da döräp biler.
Muňa göz ýetirmek üçin, „Müsürde şa bolandan, Kenganda geda bol“ nakylynyň döreýiş
taryhyny ýatlamak hem ýeterlik diýip hasap edýäris. Halkymyz bu nakylyň many-mazmunyny
ondan irki döwürde başgarak görnüşde beýan edipdir. Ol „Towşana dogduk depe“ diýen nakyl
bolmaly.
Şu aýdylanlar Magtymgulynyň Ýusup kyssasynyň many-mazmunyny şygyrlaryna
siňdirmek bilen döredijiligini baýlaşdyrandygyny görkezýär. Ony öz ýaşan zamanasy, türkmen
durmuşy, döwürdeşleriniň ýaşaýyşlary, ruhy ahwallary bilen baglanyşdyrypdyr, öz eserleriniň
ýaýrawyny giňeldipdir, gyzykly hem özüne çekiji bolmagyny gazanypdyr. Bu bolsa
Magtymgulynyň şygryýet äleminiň giňdigini görkezýän bir alamat bolup durýar.
Türkmenistanyň Beýik Saparmyrat
Türkmenbaşy adyndaky Harby
akademiэasy
Kabul edilen wagty
2007-nji ýylyň
Ruhnama aýynyň 24-i
77
EDEBIÝAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Nazarow G. Sözbaşy. Nurmuhammet Andalyp. Ýusup-Züleýha. Aşgabat, 1987
Aly. Kyssaýy Ýusup. Aşgabat. 2005
Nasreddin Burhaneddin Rabguzy. Kysasyl Enbiýa. 3-nji kitap. „BereketBina“, 1993
Magtymguly. Saýlanan eserler. Iki tomluk. 1 t., Aşgabat, 1983
Magtymguly. Saýlanan eserler. Iki tomluk. 2 t., Aşgabat, 1983
Türkmen halk nakyllary. Aşgabat, 2005
К.Атаев
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ПРЕДАНИЯ
ОБ ИОСИФЕ В СТИХАХ МАХТУМКУЛИ
В статье освещается вопрос о частом обращении Махтумкули в своих стихах к
преданию об Иосифе и как на их основе он ставил важнейшие вопросы своей эпохи.
Поэт, основываясь на этом предании, разоблачал социальное неравенство,
несправедливость, гнет и унижение, враждебность, разорительные войны, аморальность,
также воспел справедливость, патриотизм, человеколюбие, человеческое достоинство,
братство и дружбу, мир, чистоту морали и духа.
В творчестве поэта часто можно наблюдать освещение других легенд, рассказов,
преданий, исторических хроник, пословиц и поговорок, он особое внимание уделил
преданию об Иосифе, так как он им глубоко интересовался.
Предания об Иосифе вошли в стихи Махтумкули двумя путями. Во-первых, из
Корана и классических образцов сотен стихов поэтов предшественников, разработавших это
предание.
Во-вторых, он употреблял пословицы, возникшие в народе на основе предания об Иосифе.
Стихотворения поэта, написанные на основе предания, по форме и содержанию изящны,
по художественному мастерству производят неизгладимое впечатление. Автор научно
исследует как Махтумкули в своих стихах творчески применял предание об Иосифе, изучает
художественное совершенство его произведений и делает соответствующие выводы. Также
он через образ Иосифа широко раскрывает значение справедливости, щедрости, терпения,
доброжелательности, моральной чистоты и особенно патриотизма для современности.
K. Atayev
REFLECTION OF THE LEGEND ABOUT
YUSUF IN THE POEMS OF MAGTYMGULY
This article tells about how Magtymguly used the legend about Yusuf in his poetry to criticize
injustice, social inequality, violence, and decay that reigned in his epoch. At the same moment he called
to follow such noble precepts as justice, humanity, patriotism, brotherhood, friendship, and peace.
Moreover, Turkmen proverbs and wise sayings created on the basis of this legend are also masterly
analyzed in the poet’s verses.
78
№2
2008
M.Meredow
GAЭTALANЭAN JEMLERI BIR JEME
GETIRMEK FORMULASY WE ONUŇ ULANYLYŞY
Giriş
Gaýtalanýan integrallar üçin Koşi formulasy bellidir [1], эagny
x1
x
x2
xn
∫ ∫ ∫
∫
dx1 dx 2 dx3 K f (t )dt
x0
x0
x0
=
x0
1
x
∫
n! x
n
( x − t ) f (t )dt
0
(n+1) gezek
Biz bu nutukda bu formulany jemler ьзin эazmakзy bolэarys.
§1. Gaэtalanэan эцnekeэ jemler
Goэ a1 ,a2,...,an sanlar berilen bolsun, onda aşakdaky gaýtalanjak jeme seredeliň
(1)
k1
n
S
(k)
n
=
k2
k n −1
∑ ∑ ∑K∑
k1 = 1 k 2 =1 k 3 = 1
S n( k +1)
(1)-njy formula gцrд
i =1
ai
jemi aşakdaky ýaly ýazyp bileris.
(2)
n
Sn( k +1) = ∑ Sm( k )
Ilki эцnekeэlik ь зin ai
m =1
sanlary bire deň diýeliň.
Onda
S
(1)
n
=n
k gezek
(3)
S
( 2)
n
n
n ⋅ ( n + 1)
m=1
2
= ∑m =
deňlikleri alarys.
(3) deňliklerden ugur alyp aşakdaky formulany ýazalyň
79
Bu formula k=1 we k=2 bolanda dogrulygy (3) deňliklerden görünýär. Bu formulany subut
etmek üçin matematik induksiýa metodyny ulanalyň. (4)
Onuň üçin aşakdaky formulany subut etmek ýeterlikdir.
=
An( k )
n
∑ m(m + 1)...(m + k − 1) =
n(n + 1) K (n + k )
k +1
m =1
(5)
Bu formula n=1 we n=2 üçin aşakdaky deňliklerden görünýär.
(k )
A1
(k)
A2
=
= 1 ⋅ 2...k =
1 ⋅ 2 ⋅ 3K k (k + 1)
( k + 1)
1(1 + 1)(1 + 2) K k (k + 1)
(k + 1)
+ 2 ⋅ 3 ⋅ 4 K ( k + 1) =
2 (2 + 1)K (k + 1)(2 + k )
( k + 1)
−
Eger ol formulany bir n ьз in dogrudyr diэip guman etsek, onda n+1 ьз in alarys
(k)
An +1
=
=
=
n
∑ m( m + 1) K ( m + k − 1) + (n + 1)(n + 2) K ( n + 1 + k − 1) =
m =1
n ( n + 1) K ( n + k )
( k + 1)
+ ( n + 1)( n + 2 ) K ( n + k ) =
( n + 1)( n + 2 ) K [(n + 1) + k ]
k +1
Diэmek, (5) formula islendik natural n üçin adalatly. Onda (4) formula hem aşakdaky
hasaplama gцrд islendik natural n ьз in dogrudyr.
( k +1)
Sn
=
n
1 n
k
(
)
= ∑ S
=
∑ m( m + 1) K (m + k − 1) =
n
k
!
m =1
m =1
1 n(n + 1) K ( n + k ) n(n + 1) K (n + k )
=
k!
(k + 1)
(k + 1)!
Şeýlelikde, (4) we (5) formulalar subut edilendir.
§2. Gaýtalanýan je mle riň umumy haly
Indi goэ a1,a2 ,...,an islendik sanlar bolsun
(1)
σn
80
n
(6)
= ∑ ak
k =1
Onda ikigat jemi aşakdaky ýaly ýazyp bileris
( 2)
σn
=


∑ ∑ 


k
n
(1)
ai
∑σk =
k =1
k =1 i =1
n
Jemleriň ýerini çalyşsak
(2)
σn
n
n


= ∑ ∑ 1 ai = ∑ ( n − i + 1) a i
i =1 
 k = i  i =1
n
(7)
deňligi alarys.
(3)
n ьзin hem
σ
σ
n
 k

= ∑ ∑ ( k − i + 1) ai 
k =1  i =1

n
( 3)
n
=∑
( 3)
n
 n

= ∑ ∑ ( k − i + 1)  ai
i =1  k =i

(2)
σk
k =1
эazyp bileris.
Jemleriň ýerini çalyşsak, onda soňky deňligi aşakdaky görnüşde ýazyp bileris.
σ
n
(4) formulany ulanyp aşakdaky deňligi alarys.
( 3)
σn
n ( n − i + 1)(n − i + 2)
=∑
i =1
2!
ai
(8)
(6), (7), (8) formulalary umumylaşdyrsak
(k )
σn
n (n − i + 1)(n − i + 2) K(n − i + k − 1)
=∑
(k − 1)!
i =1
ai
(9)
formulany alarys. Bu formula k=1,2,3 bahalary ьзin hasaplanan (6), (7), (8) formulalary
( k +1)
berэдr. Eger (9) formulanyň esasynda
üçin degişli formulany alsak, onda (5)
n
formula n-iň we k-nyň islendik natural sanlardaky bahalary üçin dogry bolar.
Kesgitlemд gцrд
σ
σ
( k +1)
n
n
=∑
i =1
 i (i − m + 1)(i − m + 2) K (i − m + k − 1)) 
= ∑ ∑
am 
(
k
−
1
)!
i =1  m =1

n
(k )
σi
ýazyp bileris. Bu deňlikde jemleriň ýerini çalyşsak
81
 n (i − m + 1)(i − m + 2) K (i − m + k − 1)) 
= ∑ ∑
am

(k − 1)!
m=1 i=m

n
σ n( k +1)
deňligi alarys.
Soňky deňlikde içki jemde
r=i-m+1 goэsak onda (3) formula gцrд alarys
n
(i − m + 1)(i − m + 2K(i − m + k − 1))
=
(
1
)!
k
−
i =m
∑
=
n−m+1
∑
r( r + 1)(r + 2) K(r + k − 2)
( k − 1)!
r=1
=
( n − m + 1)(n − m + 2) K( n − m + k )
k!
Şeýlelikde
n
( n − m + 1)(n − m + 2) K (n − m + k )
( k +1)
am
n
k!
m =1
Эa-da
n
(n − m + 1)(n − m + 2) K (n − m + ( k + 1) − 1)
( k +1)
am
n
((k + 1) − 1)!
m =1
formulany alarys. Diэmek (5) formula islendik natural n we k ьзin dogry.
Eger (5) formulada ai =1 bolsa
n
( n − m + 1)(n − m + 2) K (n − m + k − 1)
(k )
(
1
)
n
(k − 1)!
m =1
σ
=∑
σ
=∑
=∑
σ
=
n(n + 1)(n + 2) K ( n + k − 1)
k!
= S n(k )
formulany alarys.
§3. Gaýtalanýan jemleriň käbir ulanylyşy
Temanyň öňki böleklerinde esasy aşakdaky formulalar subut edildi.
n
(m )
Sn
=
∑
k
∑K
k = 1 k1 = 1
k m− 2
∑
k m −1
1=
n ( n + 1) K ( n + m − 1)
m!
m gezek
82
σ
=
(m)
n
km − 2
k
∑∑ ∑
K
k =1 k1 =1
akm −1 =
km −1
n
∑
(n − k + 1)( n − k + 2)K( n − k + m − 1)
(m − 1)!
k =1
ak
m gezek
Bu formulalar subut edilende aşakdaky formula görkezildi
n
∑
k (k + 1) K (k + m − 1) =
n (n + 1)(n + 2) K (n + m)
m +1
k =1
Bu formulany ulanyp aşakdaky görnüşdäki jemleri hasaplamagyň formulalaryny
kesgitlemek bolar.
n
∑k
m
= Sm (n)
k =1
Meselem
n
n( n + 1)
k=
2
k =1
∑
,,
n(n + 1)(2n + 1)
k =
6
k =1
n
∑
deňlikler
Indi aşakdaky formulany ulanyp
n 2 ( n + 1)2
k =
4
k =1
n
∑
2
3
mekdep matematikasyndan bellidir.
n
n( n + 1)(n + 2)(n + 3)(n + 4)
k (k + 1)(k + 2)(k + 3) =
5
k =1
∑
∑k
∑
n
∑
k +6
k =1
k =1
n
∑
k + 11
3
4
k =1
(11) deňligi aşakdaky ýaly ýazsak
4
(11)
n
jemi hasaplalyň.
n
(10)
k =1
n
∑
k +6
2
k =1
k=
n(n + 1)(n + 2)(n + 3)(n + 4)
5
onda (10) deňlikleri ulanyp
n
∑k
k =1
4
=
2
n (n + 1)( 2 n + 1)(3n + 3 n − 1)
(12)
30
formulany alarys.
Bu formulany n=1, n=2, n=3 ьзin barlamak kyn dдldir. Eger (12) formula n ь зin dogry
diэsek, onda n+1 ьзin
83
n+1
∑
k
n ( n + 1 )( 6 n 3 + 9 n 2 + n − 1 )
=
+ ( n + 1) 4
30
4
k =1
deňlikden
n
∑
k
4
k =1
( n + 1 )( n + 2 )( 6 ( n + 1 ) 3 + 9 ( n + 1 ) 2 + ( n + 1 ) − 1 )
=
30
görnüşde ýazyp bileris. Di ýmek (12) formula islendik n üçin dogrydyr.
Aşakdaky formulalary (5) umumy formuladan peýdalanyp, gцrkezmek bolar.
n
n 2 ( n + 1) 2 ( 2 n 2 + 2 n − 1)
5
S 5 (n ) =
k =
12
k =1
∑
Şonuň ýalyda S7 ( n ), S8 ( n ) ... üçin hem ýokardaky metod bilen degişli formulalary
hasaplap bolar.
Öňki alnan formulalardan peýdalanyp, täk sanlar üçin aşakdaky formulalary ýazyp
bileris.
n
∑
( 2 k − 1) = n
2
n
,
∑
( 2 k − 1) 2 =
k =1
k =1
n
∑ ( 2 k − 1) 3
k =1
n
∑ (2k
− 1)
k =1
4
n ( 2 n + 1 )( 2 n − 1 )
,
3
= n 2 ( 2 n 2 − 1) ,
n ( 2 n + 1 )( 2 n − 1)(12 n 2 − 77 )
=
15
Kabul edilen wagty
2008-nji ýylyň
Nowruz aýynyň 5-i
Halkara tь rkmen-tьrk
uniwersiteti
М.Мередов
ФОРМУЛА ПРИВЕДЕНИЕ КРАТНОЙ СУММЫ
К ОДНОЙ СУММЕ И ЕЕ ПРИЛОЖЕНИЯ
В насто ящей работе рассматривается аналог известной формулы Коши для
кратной суммы.
x
x1
x2
∫ ∫ ∫
dx1 dx2 dx3 K
x0
84
x0
x0
xn
∫
x0
f (t )dt
=
1
x
∫
n! x
0
n
( x − t ) f ( t ) dt
Пусть дано a1 ,a2,...,a n любых чисел. Тогда для кратной суммы для данных m чисел
полученa следующая формула:
n
=
( m)
Sn (ai )
k
k m− 2
n (n − k + 1)(n − k + 2)K(n − k + m − 1)
akm = ∑
(m − 1)!
k =1
∑∑K∑
k =1 k1 =1
k m−1
В случае ai=1 получается следующее равенство:
( m)
Sn =
n
k( k +1)...(n+ k −1) n(n +1)...(n+m−1)
=
∑
m
−
m!
(
1
)!
k=
1
M.Meredov
THE FORMULA REDUCTION OF THE MULTIPLE SUM
TO ONE SUM AND ITS APPENDICES
In the present work the analogue of known formula Caushi for the multiple sum is
considered.
x1
x
x2
∫ ∫ ∫
dx1 dx2 dx3 K
x0
x0
x0
xn
∫
f (t )dt =
x0
1
x
∫
n! x
n
( x − t ) f (t )dt
0
a1 ,a 2…, an
Let it is given any numbers. Then for the multiple sum for the data m numbers it is
received the following formula.
km− 2
n (n − k + 1)(n − k + 2)K(n − k + m − 1)
=
K akm = ∑
(m − 1)!
k =1 k1 =1
km−1
k =1
n
( m)
Sn ( ai )
k
∑∑ ∑
In a case ai =1 the following equality turns out.
(m )
Sn =
n
k (k +1)...(n +k −1) n(n+1)...(n+ m−1)
=
∑
(m−1)!
m!
k=1
85
№2
2008
S. Aşyrow
GIJIGÝÄN ARGUMENTLI INTEGRAL DEŇLEMÄNIŇ
ÇÖZÜWINIŇ KÄBIR HÄSIÝETI BARADA
Mälim bolşy ýaly, [1] işde

x(t ) = x0 + ∫ K [t , s, x( s ), x(s − τ ( s ) )]ds 
0


(0 ≤ t ≤ T )


x (t ) = x 0
( −τ ≤ t ≤ 0)


t
(1)
deňlemäniň çözüwiniň barlygy we ýeke-täkligi baradaky teorema subut edildi.
Bu makalada (1) deňlemäniň çözüwiniň häsiýetleriniň biri derňelýär.
Garalýan (1) deňleme bilen birlikde
t

x (t ) = x0 + ∫ K [t , s, x ( s), x (s − τ ( s) )]ds 
0


(0 ≤ t ≤ T )


x (t ) = x0
( −τ ≤ t ≤ 0)


(2)
deňlemä garalyň, bu ýerde τ (t ),τ (t ), (0 ≤ t ≤ T ) üznüksiz, otrisatel däl
τ (t ) , τ = max τ (t ) .
funksiýalar, τ = 0max
≤ t ≤T
0 ≤ t ≤T
Teorema. Goý, K (t , s, x, y )
R ýaýlada
K (t , s, x, y ) − K (t , s, x , y ) ≤ ϕ (t , s, x − x , y − y ),
(t , s ∈ [0, T ], x, x , y, y ∈ S )
86
şerti kanagatlandyrýan bolsun, bu ýerde
ϕ (t , s, u ,ϑ ) (0 ≤ t , s ≤ T , 0 ≤ u ,ϑ ≤ 2r ) üznüksiz, u ,ϑ boýunça kemelmeýän
funksiýa we
t
u (t ) = ∫ ϕ [t , s, u ( s ), u (s − τ ( s ) )]ds
(3)
0
deňleme diňe nol çözüwe eýedir.
Goý, mundan başga-da
∂K
(t , s , x , y )
∂t
(0 ≤ t , s , T , x , y ∈ S )
bar bolsun.
Onda (1) deňlemäniň çözüwi x0 we τ (t ) ululyklara görä korrekt,
ýagny x0 we τ (t ) ululyklaryň ýeterlikçe kiçi üýtgemegi bilen (1)
deňlemäniň çözüwi hem ýeterlikçe kiçi üýtgeýär.
Subudy. Goý, x (t ), x (t ) funksiýalar degişlilikde (1) we (2) deňlemeleriň
çözüwleri bolsun.
Onda (1) we (2)-den alarys:
t
x(t ) − x (t ) ≤ x0 − x0 + ∫ K [t , s, x( s), x(s − τ ( s ) )] − K [t , s, x ( s ), x (s − τ ( s ) )] ds ≤
0
t
≤ x0 − x0 + ∫ K [t , s, x( s ), x(s − τ ( s ) )] − K [t , s, x( s ), x(s − τ ( s ) )] ds +
0
t
+ ∫ K [t , s, x( s), x(s − τ ( s ) )] − K [t , s, x ( s ), x (s − τ ( s ) )] ds ≤ x0 − x0 +
0
t
+ ∫ ϕ [t , s,0, x(s − τ ( s) ) − x(s − τ ( s) ) ]ds +
0
t
+ ∫ ϕ [t , s, x ( s ) − x ( s ) , x(s − τ ( s ) ) − x (s − τ ( s) ) ]ds
0
ϑ (t ) = x(t ) − x (t )
belgilemäni girizip
t
ϑ (t ) ≤ x0 − x0 + ∫ ϕ [t , s,0, x(s − τ ( s) ) − x(s − τ ( s) ) ]ds +
0
t
+ ∫ ϕ [t , s,ϑ ( s ),ϑ (s − τ ( s ) )]ds
(4)
0
87
deňsizligi alarys, bu ýerde
ϑ (0) = x0 − x0 ,
Indi
(− max(τ ,τ ) ≤ t ≤ 0) .
x(t − τ (t ) ) − x(t − τ (t ) )
tapawudy bahalandyralyň:
Eger t − τ (t ) ≤ 0, t − τ (t ) ≤ 0 bolsa, onda
x(t − τ (t ) ) − x(t − τ (t ) ) = 0
bolar.
Goý, t − τ (t ) ≤ 0, t − τ (t ) ≥ 0 . Onda
x(t − τ (t ) ) − x(t − τ (t ) ) ≤
t −τ ( t )
∫ K [t − τ (t ), s, x( s), x(s − τ ( s ) )]ds −
0
−
t −τ ( t )
∫ K [t − τ (t ), s, x( s), x(s − τ ( s) )]ds
t −τ ( t )
∫ K [t − τ (t ), s, x( s), x(s − τ ( s) )]ds −
≤
0
− K [t − τ (t ), s, x( s), x(s − τ ( s ) )]
+
0
t − τ (t )
∫ K [t − τ (t ), s, x( s ), x(s − τ ( s) )]
(5)
ds ≤
t −τ ( t )
≤ (k + Tk1 ) τ − τ
C [0,T ]
,
bu ýerde
k = max K (t , s, x, y )
0 ≤ t , s ≤T
x , y ∈S
k1 = max K t′ (t , s, x, y )
0 ≤ t , s ≤T
x , y ∈S
Goý, t − τ (t ) ≥ 0, t − τ (t ) ≤ 0 . Onda
x(t − τ (t ) ) − x(t − τ (t ) ) ≤
t −τ (t )
∫ K [t − τ (t ), s, x( s ), x(s − τ ( s) )]ds −
0
−
t −τ (t )
t −τ (t )
0
t −τ ( t )
∫ K [t − τ (t ), s, x( s), x(s − τ ( s ) )]ds ≤
+
∫ K [t − τ (t ), s, x( s ), x(s − τ ( s) )]
ds +
0
∫ K [t − τ (t ), s, x( s ), x(s − τ ( s ) )] − K [t − τ (t ), s, x( s ), x(s − τ ( s ) )] ds ≤
t −τ (t )
≤ (k + Tk1 ) τ − τ
C [0,T ]
.
Bu ýagdaýda hem (5) deňsizligi alarys. Şeýlelikde, dürli ýagdaýlarda
88
x(t − τ (t ) ) − x(t − τ (t ) ) ≤ K * τ − τ
C [0,T ]
deňsizligiň ýerine ýetýändigi görkezildi, bu ýerde K * = k + Tk1.
Soňky deňsizligi (4)-de nazarda tutup

ϑ (t ) ≤ x0 − x0 + ∫ max ϕ t , s, 0, K * τ − τ
0 ≤ t ≤T 
0

ds +
C [o, T ] 

T
t
+ ∫ ϕ [t , s,ϑ ( s ),ϑ ( s − τ ( s ))]ds
0
deňsizlige geleris.
Gijigýän argumentli integral deňsizlikler baradaky lemmany ulanyp,
(
x (t ) − x (t ) = ϑ (t ) ≤ u t , τ − τ
deňsizligi alarys, bu ýerde
(
u 0 (t ) = u t , τ − τ
C [0,T ]
C [0, T ]
, x 0 − x0
, x0 − x0
)
(6)
)
t
u 0 (t ) = δ + ∫ ϕ [t , s, u0 ( s), u 0 (s − τ ( s) )]ds
0
deňlemäniň çözüwi, bu ýerde
T
[
δ = x0 − x0 + ∫ max ϕ t , s,0, K * τ − τ
0
0 ≤ t ≤T
C [0 ,T ]
]ds
(2) deňlemäniň diňe nol çözüwiniň bardygyny nazarda tutup, x0 − x0 we
τ −τ
C [0,T ]
tapawutlaryň ýeterlikçe kiçi bolýandyklaryndan u0 (t ) hem
ýeterlikçe kiçi bolýar.
Diýmek, x(t ) − x (t )
tapawudyň ýeterlikçe kiçi bolmaklygy (6)-dan gelip
çykýar. Bu bolsa (1) deňlemäniň çözüwiniň x 0 we τ ululyklara görä
korrektligini aňladýar.
Magtymguly adyndaky
Tьrkmen dцwlet uniwesiteti
Kabul edilen wagty
2007-nji ýylyň
Magtymguly aýynyň 28-i
89
EDEBIÝAT
1. Türkmenistanda ylym we tehnika, №2, 2006.
С.Аширов
ОБ ОДНОМ СВОЙСТВE РЕШЕНИЯ ИНТЕГРАЛЬНОГО
УРАВНЕНИЯ С ЗАПАЗДЫВАЮЩИМ АРГУМЕНТОМ
t
x(t ) = x 0 + ∫ K [t , s , x( s ), x (s − τ ( s ))] ds
(0 ≤ t ≤ T )
0
где K [t , s, x, y ]
определенных в
x (t ) = x 0
(−τ ≤ t ≤ 0)
(0 ≤ t , s ≤ T )
есть семейство нелинейных операторов,
R = [0, T ]× [0, T ]× S [x0 , r ]× S [x0 , r ], τ (t )
(0 ≤ t ≤ T ) есть
τ (t ) .
известная, неотрицательная функция, τ = 0max
≤t ≤T
Доказывется
Теорема. Пусть K [t , s, x, y ] в R удовлетворяет условию
(
)
K (t , s, x, y ) − K t , s, x, y ≤ ϕ (t , s, x − x , y − y ),
где ϕ (t , s, u ,ϑ )
(0 ≤ t , s ≤ T , 0 ≤ u , ϑ ≤ 2 r
непрерывна по совокупности переменных, не убывает по u ,ϑ и уравнение
t
u (t ) = ∫ ϕ [t , s, u ( s), u (s − τ ( s) )]ds
0
имеет только нулевое решение.
Пусть, кроме того, существует
∂K (t , s, x, y )
∂t
при 0 ≤ t , s ≤ T , x, y ∈ S .
Тогда решение уравнения (1) корректно относительно х0 и τ (t ) .
90
S.Ashirov
ABOUT ONE SOLUTION OF INTEGRAL
EQUATION WITH A LATE ARGUMENT
The article is devoted to the solution of integral equation
t
x(t ) = x 0 + ∫ K [t , s , x( s ), x (s − τ ( s ))] ds
(0 ≤ t ≤ T )
0
x (t ) = x 0
where K [t , s, x, y ]
(−τ ≤ t ≤ 0)
(0 ≤ t , s ≤ T ) is a family of nonlianear operators determined in
R = [0, T ]× [0, T ]× S [x0 , r ]× S [x0 , r ], τ (t )
(0 ≤ t ≤ T ) is a known non-negative
τ (t ) .
function, τ = 0max
≤t ≤T
The following theorem is proved. Let K [t , s, x, y ] in R satisfy the term
(
)
K (t , s, x, y ) − K t , s, x, y ≤ ϕ (t , s, x − x , y − y ),
where ϕ (t , s, u ,ϑ )
(0 ≤ t , s ≤ T , 0 ≤ u , ϑ ≤ 2 r
is continuous on set of variables, and does not decrease on u ,ϑ and equation
t
u (t ) = ∫ ϕ [t , s, u ( s ), u (s − τ ( s) )]ds
0
has only zero solution.
Let expect that,
∂K (t , s, x, y )
∂t
exists at 0 ≤ t , s ≤ T , x, y ∈ S .
Then the solution of the equation (1) is correct in relation to х0 and τ (t ) .
91
INTERNET ULGAMLARYNDAN
ALNAN MAGLUMATLARA KOMMENTARIÝA
БУРАЯ ВДОВА ЗАХВАТИЛА МИССИСИПИ
Жители долины реки Миссисипи столкнулись с неожиданным бедствием: их
территорию оккупировал ядовитый паук бурая вдова. Завезённый из другого региона,
паук прекрасно прижился и в отсутствие естественных врагов захватывает всё
большую территорию.
На этой неделе энтомолог доктор Джером Годдард объявил о появлении в
долине Миссисипи (США) паука «Бурая вдова» - близкого родственника ядовитой
Чёрной вдовы. Годдард сообщил, что в последнее время представители этого вида
пауков оккупировали всю реку. Особи встречаются как в естественных природных
условиях, так и в домах, пугая жильцов.
Бурая (или коричневая) вдова (lactrodectus geometricus) - ядовитый паук, одна из
5 разновидностей вдов, обитающих в США. Отличить его от чёрной вдовы можно по
коричнево-оранжевой окраске брюшка (у чёрной вдовы окраска ярко-красная). Он
менее агрессивен, чем чёрная вдова, но при малейшем беспокойстве кусает человека.
Опасность яда паука состоит в том, что при укусе у человека начинают разрушаться
мышечные ткани, образуя в теле «яму». Жертвы пауков нередко остаются инвалидами.
(их отзывы о контактах с вдовами можно почитать здесь.
Большинство пауков в Миссисипи не опасны для человека. В регионе есть только
три опасных разновидности паука - черная вдова, коричневый отшельник и
присоединившаяся к ним бурая вдова.
Естественный ареал обитания этих пауков в США - Флорида и Техас. По
мнению Годдарда, паука завезли вместе с импортируемыми из Флориды товарами.
К сожалению, такие случаи не редкость. Всё чаще различные виды переселяются
не без помощи человека в места, далёких от ареала их обитания. Незапланированное,
случайное переселение может создать угрозу для естественной местной флоры и
фауны, а также для человека.
Самый известный из подобных случаев - распространение кроликов в
Австралии. Диких кроликов завезли в Австралию в 1859 г. Быстро приспособившись
к местным условиям и обладая феноменальной плодовитостью, уже в конце XIX
столетия эти животные расселялись здесь со скоростью до 100 км за год. В начале XX
в. кроликов в Австралии насчитывалось около 20 млн, а к середине столетия - уже 750
млн. Они активно выедали травянистую растительность, обгрызали ветки деревьев,
стали конкурентами местных грызунов и сумчатых, лишили корма овец и принесли
фермерским хозяйствам огромные убытки. Не найдя в первое время естественных
врагов, кролики стали бедствием континента. Полностью уничтожить кроликов или
свести их число к минимуму в некоторых районах на юге Австралии (штат Виктория)
удалось только в последние годы.
Правда, после уничтожения кроликов вдруг выяснилось, что в очищенных
районах перестал гнездиться местный вид орлов - он уже успел специализироваться
на питании кроликами.
Та же участь постигла опоссумов в Новой Зеландии. Когда-то сюда завезли из
Австралии пару симпатичных зверьков. Вскоре опоссумы расплодились и стали
92
страшной угрозой для растительности. Сейчас популяция опоссумов достигла 70
миллионов! Ущерб, причиняемый ими, также исчисляется миллионами.
Но больше похожа на историю с пауками эпопея с появлением колорадского
жука в России. Родина этого жука - Южная Америка, а именно северо-восток
Мексики. Но название своё он получил после появления в штате Колорадо США в
середине ХIХ века. Через 20 лет после завоевания Северной Америки жук вместе с
грузами перебрался через Атлантический океан и появился в Европе. Впрочем, первая
атака закончилась провалом - налётчика удалось извести. Только во время Первой
Мировой Войны колорадский жук окончательно поселился в Европе. Продвигаясь на
восток, к концу 40-годов он добрался до границ СССР. Кстати, в России захват
осуществляют и другие виды: например, в Волге поселился китайский краб.
Впрочем, некоторые регионы Америки также страдают от нашествия европейцев:
сорная трава чесночная горчица сумела расквитаться с западным полушарием за
«подарочек» в виде колорадского жука и уже угрожает существованию местных
лиственных лесов. А в Вирджинии расплодились полосатые мидии, которых
пришлось травить ядовитыми для них химикатами. Тихоокеанское же побережье США
кишит резко выросшими морскими обитателями континентальных вод.
Борьба с видами-пришельцами открыла новое направление для работы учёных.
Помимо прямого истребления человеком, разрабатываются научные методы.
Например, можно «подселить» в местность естественного врага того вида, от которого
планируют избавиться.
К сожалению, этот путь тоже бывает ошибочным. Очередной переселённый вид
начинает не только уничтожать своего противника, но и захватывать территории.
Об одном таком эксперименте «Газета.Ru» упоминала. Столетие назад в
Австралию для борьбы с насекомыми-вредителями завезли жабу-ага. Ядовитое и
прожорливое животное мутировало и теперь покоряет всё новые и новые
пространства.
DUL AÝAL MÖÝLERI MISSISIPINI BASYP ALDY
Internet ulgamynda inwaziw görnüşleriň, ýagny islendik bir ýurduň çäginde öň gabat gelmeýän
jandarlaryň, dürli görnüşli haşal ösümlikleriň aralaşýandygy we täze ýerlerde giňden ýaýrap tebigy
ekosistemalara, medeni ekinlere, adamyň saglygyna howp salýandygy barada makalalar ýygyýygydan çap edilýär. Bu ýagdaý häzirki zaman ekologiýasynyň iň möhüm meseleleriniň biri bolup,
biologiki hapalanma adyna eýedir. Bu meseläniň tebigy we halk hojalyk ähmiýetiniň örän uly
bolýandygy sebäpli ol özüne alymlaryň, umumy jemgyýetçiligiň ünsüni çekýär.
Internet ulgamynda çap edilen we özüne köpsanly okyjylaryň ünsüni çeken «Pauçýi wdowy»
- «Dul aýal möýleri» atly makalasy hem şu meselä bagyşlanypdyr. Dokmaçy möýler (Therididae)
maşgalasynyň dul aýal möýleri (Latrodectus) urugy giňden bellidir, sebäbi bu urugyň ahli wekilleri
zäherli bolup, dünýäniň has ýyly regionlarynda ýaýran. Makalada ABŞ-nyň Missisipi derýasynyň
suwlarynda öň gabat gelmeýän zäherli «goňur dul aýal möýi» (Latrodectus geometricus)
görnüşiniň täzelikde giňden ýaýrandygy barada entomolog alym D.Goddardyň maglumatlary
getirilýär (gazeta.ru / science /2006/10/03). Alym zäherli möýüň täze ýere aralaşmagy we
ýaýramagy adamlaryň kömegi bilen amala aşandygyny, ýagny Florida ştatyndan import harytlaryň
getirilmegi bilen baglanyşdyrýar we bu garaşylmadyk, islenilmedik aralaşmanyň adamyň saglygyna
howp salýandygyny belleýär.
93
Şeýle islenilmedik aralaşmanyň ýene bir mysaly hökmünde kolorado tomzagy getirilýär.
Kolorado tomzagynyň watany Günorta Amerikadyr. Kartofeliň bu howply zyýankeşi “kolorado
tomzagy” adyny XIX asyryň ortalarynda ABŞ-nyň Kolorado ştatyna aralaşandan soň eýe boldy.
Amerikadan gaýdýan ýükler bilen bu zyýanly tomzak Atlantiki okeandan aşyp, Ýewropa aralaşdy
we giňden ýaýrady. Häzirki döwürde kolorado tomzagy Aziýa ýurtlarynda, şol sanda
Türkmenistanda hem gabat gelýär.
Dogrudan hem jandarlaryň, aýratyn hem oňurgasyz jandarlaryň, täze ýerlere islenilmedik
ýagdaýda aralaşmagy we öz tebigy arealyny giňeltmegi soňky döwürde seýrek gabat gelýän
hadysalaryň hataryna girýär diýip bolmaýar. Beýle hadysalaryň köpelmegini, ilki bilen, ýurtlaryň
arasyndaky söwda, hojalyk gatnaşyklarynyň giňden ösmegi, alyş-çalyş edilýän harytlaryň
assortimentiniň has baýamagy bilen düşündirip bolar.
Öň mahsus bolmadyk jandarlaryň ( mör-möjekleriň) täze ýerlere aralaşmagy medeni
zonalaryň we tebigy biosenozlaryň faunasyny hil we mukdar taýdan üýtgedýär. Daşdan gelen
jandarlaryň köp görnüşleriniň täze ýere aralaşanda dürli sebäplere görä ( klimatiki şertler,
iýmitlenýän ösümlikleriniň bolmaklygy ýa-da bolmazlygy we başgalar), ölüp ýok bolup gitmekleri
örän bolup biljek ýagdaýdyr. Inwaziw (gelen, getirilen) görnüşleriň bu topary ýüze çykarylmanka,
tapylmanka ýok bolup gidýär. Emma olaryň ýene bir topary täze gelen ýerlerine – biosenozlara
aňsat aralaşýarlar we uýgunlaşyp köpelýärler. Olaryň täze ýerlere aňsat aralaşmagyna we
köpelmegine öz watanynda duşýan we olaryň sanyny kadada saklaýan tebigy ýagylarynyň täze
gelen ýerinde ýoklugy bilen düşündirip bolar. Şol sepäpli daşdan aralaşan jandarlaryň görnüşleri
täze ýerde mör-möjekleriň ýerli görnüşlerden hem has köp mukdarda köpelip aýratyn howply
bolýarlar. Ýokarda getirilen mysallarda hakykatdan hem şeýle ýagdaýy görüp bolýar.
Täze ýerlere aralaşan inwaziw görnüşler sanynyň başda az bolýandygy sebäpli, ilkibada göze
ilmeýärler. Iýmitiň bolçulygy, ýakymly klimat şertleri, özüne mahsus bolan tebigy ýagylarynyň
ýoklugy we aborigen entomofaglaryň (tebigy ýagylaryň) täze gelen jandara entäk uýgunlaşmandygy,
antropogen täsiriň derejesi inwaziw jandaryň populýasiýasynyň täze ýerde ýaşamagyna we tutýan
meýdanyny giňeltmege örän uly täsir edýär. Inwaziw jandarlaryň ( mör-möjekleriň) käbir görnüşleri
ýerli ösümlikler bilen hem iýmitlenip olara zyýan ýetirýärler, emma olar introdusirlenen ( daşdan
elin getirilen ) ösümlikler üçin has howpludyr, sebäbi olaryň arasynda ewolyusion baglanyşyklar
bar.
Inwaziw görnüşleriň - täze zyýankeşleriň peýda bolmagy ekerançylyk üçin, daşky gurşaw
üçin hakyky bolaýjak we bolaýmagy mümkin howpy saklaýar, sebäbi ekinleri zyýankeşlerden
goramak meselesi ýüze çykýar . Bu ýagdaý bolsa himiki maddalary ulanmaklyk zerurlygyna getirýär
we daşky gurşawyň ekologiki ýagdaýyna öz ýaramaz täsirini ýetirýär.
Dokmaçy möýler (Therididae) maşgalasynyň dul aýal möýleri (Latrodectus) «goňur dul
aýal möýi» (Latrodectus geometricus) görnüşiniň Merkezi Aziýa ýurtlarynda, şol sanda
Türkmenistanda gabat gelşi barada maglumat yok.
Türkmenistanyň çäklerine aralaşan inwaziw görnüşler, aýratyn hem daşdan gelen we tebigy,
medeni ekosistemalarda ýaýran mör-möjekler boýunça ylmy maglumatlar we gözegçilikler doly
alnyp barylýar.
Kommentariýa beren biologiýa
ylymlarynyň kandidaty
E.O.Kokanowa
gazeta.ru/science2006/10/05
94
MAZMUNY
Halow N., Orazmämmedow Ýa. Maldarçylyk pudagynda hasaplaşyk işlerini
kämilleşdirmek......................................................................................................................3
Başimow G.O., Gurbanowa O.G., Berdihanowa A.B. Wagotomiýanyň aşgazanyň
diwarynyň mikrosirkulýator ulgamyna edýän täsiri...........................................................9
Atahanow K., Meredow M., Myradowa N., Iwanowa N. Gowaçanyň täze sortlarynyň
kesellere durnuklylygy.........................................................................................................18
Öwezowa G. Türkmenistanda gök ekinlere zyýan berýän şirejeleriň howply görnüşleri
barada...................................................................................................................................24
Balakaýew B.K. Altyn asyryň türkmen kölüniň Baş şor suw akabalarynda suwuň
ýitgileri.................................................................................................................................33
Arnageldiýew A., Öwezow M., Arnageldiýew A.G., Garagumda awtomobil ýollaryny
çäge basmakdan goramak......................................................................................................46
Rustamow I.G., Ymamgulyýew B.R., Kepbanow P.A. Günorta-Günbatar Köpetdagda
ýabany ösýän miweli agaçlaryň we agaçjymak ösümlikleriň populýasiýalarynyň
biodürlüligi we olaryň goralyşy.........................................................................................55
Nuryýew Ý.M., Diwanowa T.G., Muhammetgulyýewa M.N. Beýik galkynyş
eýýamynda kanunçylygyň dili we hukuk adalgalary..........................................................62
Öwezow Ý. Köpmanyly şekilleri tapawutlandyrmagyň käbir ýollary.............................66
Ataýew K. Magtymguly şygyrlarynda Ýusup kyssasynyň beýany.....................................72
Meredow M. Gaýtalanýan jemleri bir jeme getirmek formulasy we onuň ulanylyşy....79
S.Aşyrow. Gijigýän argumentli integral deňlemäniň çözüwiniň käbir häsiýeti
barada......................................................................................................................................86
Internet ulgamlaryndan alnan maglumatlara kommentariýa................................................92
95
СОДЕРЖАНИЕ
Халов Н., Оразмамедов Я. Совершенствование учетных работ отросли
животноводства...................................................................................................................8
Бяшимов Г.О., Курбанова О.Г., Беодиханова А.Б. Влияние ваготомии на
микроциркуляторное русло стенки желудка...................................................................16
Атаханов К., Мередов М., Мурадова Н., Иванова Н. Устойчивость к заболеваниям
новых сортов хлопчатника...............................................................................................22
Овезова Г. Тли – вредители овощьных культур в Туркменистане...............................32
Балакаев Б.К. Потери воды на магистральных коллекторах Туркменского озера
Золотого века.......................................................................................................................44
Арнагельдыев А., Овезов М., Арнагельдыев А. Защита автомобильной дороги от
песчаных заносов в Каракумах...........................................................................................53
Рустамов И.Г., Имамкулиев Б.Р., Кепбанов П.А. Биоразнообразие популяции
дикорастущих плодовых древесно-кустарниковых пород Юго-Западного Копетдага и
их охрана..............................................................................................................................60
Нурыев Я.М., Диванова Т.Г., Мухамметгулыева М.Н. Язык законодательства и
юридическая терминология в период великого возрождения.......................................65
Овезов Я. Некоторые пути дифференциации полизначных грамматических форм...70
Атаев К. Интерпретация предания об Иосифе в стихах Махтумкулы.......................78
Мередов М. Формула приведения кратной суммы к одной сумме и ее
приложения..............................................................................................................................84
Аширов С. Об одном свойстве решения интегрального уравнения с запаздывающим
аргументам...........................................................................................................................90
CONTENTS
Halov N., Orazmamedov Ya. Improvement of record works in stock-breeding branch.........8
Bashimov G.O., Kurbanova O.G., Berdikhanova A.B. Vagotomy effect on microcinculatory
of gastric wall.......................................................................................................................17
Atahanov K., Meredov M., Myradova N., Ivanova N. Steadiness of new sorts of cotton
against diseases..................................................................................................................23
Ovezova G. The aphids pests of vegetable crops have been studied in the regions of Akhal,
Lebap and Mary....................................................................................................................32
Balakayev B.K. Water loss at Golden Age turkmen lake main collectors.............................45
Arnageldiyev A., Ovezov M., Arnageldiyev A. Protection of highways against sanding up in
Kara-Kum desert.................................................................................................................54
Rustamov I.G., Imamkuliyev B.R., Kepbanov P.A. Biodiversity of wild fruit arboreal-shrubby
species populations in the South-Western Kopetdag and their protection...............................61
Nuriyev Ya.M., Divanova T.G., Muhammetguliyeva M.H. Language of law and juridical
terminology in period of great revival......................................................................................65
Ovezov Ya. Some ways of differentiation of the polysemantic grammatic forms.....................71
Atayev K. Reflection of the legend about Yusuf in the poems of Magytmguly.......................78
Meredov M. The formula reducion of the multiple sum to one sum and its appendices...........85
Ashirov S. About one solution of integral equation with a late argument...............................91
96

k - Академия наук Туркменистана

Transkript

Benzer belgeler

Line id : @tasinlikler

Covenant of Mayors background note

Myrat Annanepesow S.Edebiıaty žurnaly 10/1989

Türkmen halkynyň beıik akyldary hem milli şahyry Magtymguly Pyragy