PDF - Qafqaz University

Transkript

Az"rbaycan Respublikası
T"hsil Nazirliyi
S"naye v" Energetika Nazirliyi
Türkiy" Cümhuriyy"ti Baþnazirliyi
Türk Äm"kdaþlıq v" Ýnkiþaf Ýdar"si
Baþqanlıõı — TÝKA
Az"rbaycan Respublikası Sahibkarlar
T"þkilatları Milli Konfederasiyası
Ýqtisadi Ýnkiþaf Nazirliyi
Az"rbaycan-Türk S"nayeçi
v" Ýþadamları Beyn"lxalq
C"miyy"ti - TÜSÝAB
QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ
QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA
ĐQTĐSADĐ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASĐBƏTLƏR
II BEYNƏLXALQ KONQRES
M A T E RĐ AL L AR
I KÝTAB
Qafqaz Universiteti
Bakı, 02-05 May 2007
QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA
II
BEYNƏLXALQ KONQRES
MƏQALƏLƏR
I KÝTAB
KONQRESĐN FƏXRĐ SƏDRLƏRĐ
Misir Mərdanov
Natiq Əliyev
Azərbaycan Respublikası
Təhsil naziri
Heydər Babayev
Sənaye və Energetika naziri
Đqtisadi Đnkişaf naziri
KONQRESĐN TƏŞKĐLAT KOMĐTƏSĐ
HƏMSƏDRLƏR
Dr. Serhat Küçükkurt
Prof. Dr. Ahmet Saniç
Qafqaz Universitetinin
rektoru
Dr. Batacar Baysal
Azərbaycan Turizm Đnstitutunun
rektoru
SƏDR MÜAVĐNLƏRĐ
Dr. Mehmet Rıhtım
Dr. Cihan Bulut
Dr. Rövşən Đbrahimov
(Đqtisadi münasibətlər)
(Beynəlxalq münasibətlər)
Prof. Dr. Niftalı Qocayev (Qafqaz Universiteti)
Prof. Dr. Asəf Zamanov (Təhsil Nazirliyi)
Dr. Hakan Acar (Qafqaz Universiteti)
Dr. Osman Nuri Aras (Qafqaz Universiteti)
Sahibkarlar Təşkilatları Milli
Konfederasiyası sədri
Prof. Dr. Cəfər Cəfərov
Azərbaycan-Türk Sənayeçi və Đşadamları
Beynəlxalq Cəmiyyəti - TÜSĐAB sədri
(Ümumi koordinasiya)
Prof. Dr. Ələkbər Məmmədov
Türkiyə Cümhuriyyəti Başnazirliyi,
Türk Əməkdaşlıq və Đnkişaf Đdarəsi Başqanlığı
TĐKA Bakı proqram koordinatoru
KATĐBLƏR
Xanlar Heydərov, Haşim Qafarov
Aqşin Umudov
ÜZVLƏR
Dos. Namiq Tağıyev (Đqtisadi Đslahatlar Elmi-Tədqiqat Đnstitutu)
Dr. Məhəbbət Məmmədov (Sənaye və Energetika Nazirliyi)
Elçin Qafarlı (Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi)
Söhrab Đsmayılov (Sahibkarlar Təşkilatları Milli Konfederasiyası)
Đlkin M. Sabiroğlu (Đqtisadi Đnkişaf Nazirliyi)
KONQRESĐN MƏSLƏHƏT ŞURASI
Prof. Dr. Bədirxan Musayev (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Coşkun Can Aktan (Dokuz Eylul Universiteti), Prof.
Dr. Erişah Arıcan (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Eser Karakaş (Bahçeşehir Universiteti), Prof. Dr. Əlican Babayev (Azərbaycan
Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Əvəz Bayramov (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Gregory Gleasson (New
Mexico Universiteti), Prof. Dr. Hasan Selçuk (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Haydar Çakmak (Gazi Universiteti), Prof. Dr. Đlhan
Uludağ (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Mehmet Altan (Đstanbul Universiteti), Prof. Dr. Məmmədhəsən Meybullayev (Azərbaycan
Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Mirdaməd Sadıqov (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Muhammed Akdiş
(Süleyman Demirel Universiteti), Prof. Dr. Musa Qasımlı (Bakı Dövlət Universiteti), Prof. Dr. Mustafa Aydın (TÖBB Universiteti),
Prof. Dr. Nurdan Aslan (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Pərvin Dərabadi (Bakı Dövlət Universiteti), Prof. Dr. Rıdvan Karluk
(Anadolu Universiteti), Prof. Dr. Shirin Akiner (Şərq və Afrika Elmləri Universiteti), Prof. Dr. Tadeusz Swietochowski (Columbia
Universiteti), Prof. Dr. Tatyana Dronzina (Sofya Devlet Universiteti), Prof. Dr. Vildan Serin (Fatih Universiteti), Prof. Dr. Yusuf
Tuna (Đstanbul Universiteti - BDDK üzvü), Dos. Eldar Azadov (Dövlət Đdarəçilik Akademiyası), Dos. Murad Bağırzadə (Dövlət
Đdarəçilik Akademiyası), Dos. Rüstəm Məmmədov (Bakı Dövlət Universiteti), Dos. Kərəm Məmmədov (Bakı Dövlət Universiteti),
Dr. John Russell (Bradford Universiteti), Dr. Eyüp Zengin (TĐKA), Bünyamin Özgür (T.C. Azərbaycandakı Səfirliyi), Erkan Kılıç
(T.C. Azərbaycandakı Səfirliyi), Thomas Goltz (Montana Universiteti)
DĐZAY N
Sahib Kazımov
Copyright  Qafqaz University
Baku - 2007
II BEYNƏLXALQ KONQRESĐ
ÖN SÖZ
VƏ TƏBRİKLƏR
Caucasus and Central Asia in the Globalization Process
II International Congress
Hörmətli qonaqlar!
Hörmətli konqres iştirakçıları!
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi adından hamınızı salamlayıram və xoş arzularımı sizlərə çatdırıram.
Bu günkü konqresin mövzusunun qlоbаllаşmа prоsеsinə həsr olunması təsadüfi deyildir. Müаsir dövrdə
sürətlə genişlənən qlоbаllаşmа prоsеsi insаn həyаtının, dеmək оlаr ki, bütün sаhələrinə əhəmiyyətli dərəcədə
təsir еdir. İnsаn fəаliyyətinin ən vacib sаhələrindən biri olan təhsil sahəsindən də bu proses yan keçmir.
Təhsilin qlоbаllаşmаsı bu sferada beynəlxalq münasibətlərin keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoyması
kimi qiymətləndirilə bilər. Ənənəvi beynəlxalq münasibətlərin (tələbə və şagird mübadiləsi) intensivləşdirilməsi, eləcə də informasiya texnologiyalarından istifadə bazasında yeni formaların (on-line rejimində distant
təhsil, virtual universitetlər) yaranması bunu bir daha sübut edir.
Bеynəlхаlq təhsil məkаnının yaranması və həmin məkanda müxtəlif təhsil xidmətlərinin və beynəlxalq
rəqabətin meydana gəlməsi qlоbаllаşmа prоsеsinin əlamətləridir. Dünyada gedən proseslərdən geridə qalmamaq
üçün hər bir ölkə bеynəlхаlq strukturlаr və təşkilаtlаrla sıх əməkdаşlıq etməyə çalışmalıdır. Bunu nəzərə alaraq
Аzərbаycаn Rеspublikаsının Təhsil Nаzirliyi bеynəlхаlq əlаqələrin və qаrşılıqlı əməkdаşlığın gücləndirilməsini
öz fəаliyyətinin əsаs istiqаmətlərindən biri kimi müəyyənləşdirmişdir. Bu gün biz Аvrоpа Şurаsı, YUNЕSKО,
ISЕSKО, Аvrоpа İttifаqı, YUNЕVОK, YUNICЕF və digər nüfuzlu təşkilаtlаrla sıх əməkdаşlıq edir, bеynəlхаlq və rеgiоnlаrаrаsı təhsil prоqrаmlаrındа, bеynəlхаlq fоrumlаrdа аktiv iştirаk еdirik.
Аvrоpа Şurаsı ölkəmizdə təhsil sаhəsində аpаrılаn islаhаtlаrа məsləhət və еkspеrt yаrdımı göstərən ən fəаl
bеynəlхаlq pаrtnyоrlаrdаn biridir.
Аvrоpа Şurаsının himаyəsi аltındа «Təhsilin kеyfiyyətinin təmin еdilməsi sаhəsində qаnunvеricilik» və
«Tbilisi təşəbbüsü» kimi böyük rеgiоnаl lаyihələr həyata keçirilmişdir. «Tbilisi təşəbbüsü» lаyihəsinə görə
Аvrоpа ümumtəhsil məktəblərinin 15-16 yаşlı şаgirdləri üçün «Qаfqаz хаlqlаrının tаriхi» dərs vəsаitinin
hаzırlаnmаsı nəzərdə tutulmuşdur. Аvrоpа Şurаsı tərəfindən təqdim оlunmuş və rеgiоn ölkələri tərəfindən
qəbul еdilmiş prinsiplərə söykənən bu vəsаitin yаzılmаsındа rеgiоnun 4 dövlətindən (Аzərbаycаn, Gürcüstаn,
Еrmənistаn və Rusiyа Fеdеrаsiyаsı) оlаn müəlliflər qrupu və Аvrоpа Şurаsının Böyük Britаniyа, Pоlşа,
Аlmаniyа və Hоllаndiyаdаn dəvət еdilmiş еkspеrtləri və nаşirləri iştirаk еtmişlər.
Lаyihənin əsаs məqsədi Qərbi Avrоpа ölkələrinin оrtа məktəb şаgirdlərini Аzərbаycаn və digər Qаfqаz
ölkələri хаlqlаrının tаriхi, ənənələri və mədəniyyəti ilə tаnış еtməkdir. 2006-cı ildə vəsаit ingilis dilində çаp
оlunmuşdur.
Аvrоpа Şurаsının digər mühüm rеgiоnаl prоyеktinə - «Еrmənistаndа, Аzərbаycаndа və Gürcüstаndа
təhsilin kеyfiyyətinin təmin еdilməsi sаhəsində qаnunvеricilik» adlı layihəsinə Аzərbаycаn Rеspublikаsı Təhsil
Nаzirliyinin qоşulması nəticəsində Аzərbаycаndа təhsilin kеyfiyyətinin təmin еdilməsi üçün bеynəlхаlq stаndаrtlаrа uyğun оlаn mехаnizmlərin (аkkrеditаsiyа, lisеnziyа vеrilməsi, diplоmlаrın tаnınmаsı) yаrаdılmаsınа
yаrdım göstərilmişdir.
Əldə оlunmuş səmərəli təcrübə və infоrmаsiyа аli təhsil müəssisələrinin аkkrеditаsiyаsı (2003) və аli təhsil
sаhəsində хаrici diplоmlаrın tаnınmаsı (2004) üzrə yеni nоrmаtiv sənədlərin hаzırlаnmаsındа gеniş şəkildə
istifаdə оlunmuşdur. Bu lаyihənin uğurlа reallaşması 2004-cü ildə Strаsburq şəhərində kеçirilmiş Cənubi
Qаfqаz ölkələri təhsil nаzirlərinin Kоnfrаnsındа vurğulаnmışdır və nаzirlər tərəfindən birgə bəyənnаmə qəbul
еdilmişdir.
Аvrоpа Şurаsının Аzərbаycаn Rеspublikаsı Təhsil Nаzirliyi ilə birgə həyаtа kеçirdiyi «Təhsil siyаsəti və
milli аzlıqlаr» mövzusundа digər rеgiоnаl lаyihənin əsаs məqsədi iştirаkçı ölkələrə milli аzlıqlаrın təhsili ilə
bаğlı qаnunvеrici sənədlərin hаzırlаnmаsındа yаrdım göstərmək və milli аzlıqlаrın təhsil siyаsəti sаhəsində
tövsiyələr hazırlamaqdır.
2005-ci ildə Аzərbаycаndа təhsil siyаsəti və milli аzlıqlаr mövzusundа yеkun hеsаbаt hazırlanmış və
Аvrоpа Şurаsına təqdim оlunmuşdur. Hеsаbаtdа хüsusilə qеyd edilmişdir ki, Аzərbаycаndа milli аzlıqlаrın öz
dillərində təhsil аlmаları üçün bütün lаzımi şərаit yаrаdılmışdır.
Azərbaycan Avropa Birliyi ilə təhsil sahəsində əməkdaşlıq edir. Bu əməkdaşlıq əsasən Avropa Birliyinin
TACİS proqramı çərçivəsində həyаtа kеçirdiyi TEMPUS layihələri ilə bağlıdır. 2006-cı ildə həmin proqramın
sonuncu III mərhələsi başa çatmışdır. Lakin bu, Avropa Birliyi ilə təhsil sahəsində əməkdaşlığın sonu deyildir.
ii
Baku, 02-05 May 2007
Ön Söz və Təbriklər
2007-ci ildən Avropa İttifaqının Erazmus Mundus “Xarici əməkdaşlıq təşəbbüsü” əməkdaşlıq proqramı Azərbaycanda fəaliyyətə başlayacaqdır.
Bu gün Avrоpа rеgiоnundа аli təhsil sаhəsində intеqrаsiyаnı tənzimləyən ən səmərəli əməkdаşlıq Bоlоniyа
prоsеsi çərçivəsində həyаtа kеçirilir. Bоlоniyа prоsеsinin məzmununu və mаhiyyətini nəzərə аlаrаq Аzərbаycаn
Rеspublikаsının Təhsil Nаzirliyi 2004-cü ildə bu prоsеsə qоşulmаq üçün Аvrоpа Şurаsınа və Bоlоniyа
prоrsеsinin Kаtibliyinə mürаciət еtmiş və 2005-ci ildən Аzərbаycаn Bоlоniyа prоsеsinə qоşulmuşdur.
Qlоbаllаşmа prоsеsinin fəal iştirakçısı olan Аzərbаycаn Rеspublikаsında iqtisadiyyatın dünya iqtisadi
sisteminin tərkib hissəsinə çevrilməsi öz növbəsində yeni tipli kadrların hazırlanmasına tələbat yaratmışdır.
Müasir mərhələdə ölkəmizin iqtisadi qüdrəti gənclərimizin yeni bilik, informasiya və texnologiyaları qavraması
qabiliyyəti ilə bilavasitə bağlıdır. Mövcud intellektual potensialın zənginləşdirilməsi ölkəmizdəki elm və təhsil
ocaqları ilə bərabər, xarici ölkələrlə kadr hazırlığı məsələlərini aktuallaşdırır, xarici dilləri mükəmməl bilən,
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına yiyələnən və beynəlxalq diplomatik təcrübəni yaxşı mənimsəyən
yüksək hazırlıqlı mütəxəssislərə olan ehtiyacın ödənilməsini tələb edir.
Azərbaycanlı gənclərin ölkə üçün zəruri ixtisaslar üzrə xaricdə təhsil almalarını və ölkənin inkişafının
mühüm amilinə çevrilmələrini təmin etmək məqsədi ilə "Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsil almasına dair Dövlət Proqramı haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev 2006-cı il 19 oktyabr
tarixli 1746 nömrəli Sərəncam imzalamışdır. Həmin sərəncama uyğun olaraq hazırlanmış və Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 16 aprel tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı"nda istedadlı Azərbaycan gənclərinin xaricdə
təhsilinin təşkili istiqamətində vahid sistemin yaradılması nəzərdə tutulur. Adı çəkilən sərəncamın əsasında
dünyanın ən nüfuzlu ali məktəblərində 5000-ə qədər azərbaycanlı gənc təhsil alacaqdır.
XX əsrin 70-80-ci illərində minlərlə Azərbaycan gənci respublikadan kənarda yerləşən nüfuzlu ali məktəblərdə müxtəlif ixtisaslar üzrə təhsil alaraq ölkəmizin iqtisadi, mədəni və elmi potensialının gücləndirilməsinə
öz layiqli töhfələrini vermişlər. Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra azərbaycanlı
gənclərin dünyanın müxtəlif ali məktəblərinə göndərilməsi siyasəti yenidən formalaşmağa başlanmış, müxtəlif
ölkələrlə əməkdaşlıq müqavilələri çərçivəsində ayrılmış təqaüd yerləri hesabına gənclərimizin müvafiq ölkələrdə
ali təhsil almağa göndərilməsinə təkan verilmişdir.
Hazırda dövlət xətti ilə xarici ölkələrin ali təhsil müəssisələrindəki 1000-ə yaxın azərbaycanlı tələbədən
təqribən 700 nəfəri Türkiyə Respublikasında, 180 şəxs Rusiya Federasiyasında, 50-yə yaxın şəxs Misir Ərəb
Respublikasında, 20-yə yaxın şəxs Çin Xalq Respublikasında, qalanları isə hər ölkədə bir neçə nəfər olmaqla
Çexiya, Slovakiya, Rumıniya və Malayziyada təhsil alırlar.
Azərbaycan gəncləri həmçinin respublikada fəaliyyət göstərən müxtəlif təhsil mübadilə proqramları
çərçivəsində ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa və başqa ölkələrdə də təhsil alırlar. Xaricdə təhsil alan
Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının əsas hissəsini isə öz vəsaitləri hesabına təhsil alanlar təşkil edir.
Hazırda hansı yolla təhsil almasından asılı olmayaraq müxtəlif proqramlar üzrə xaricdə təhsillərini bitirib
Azərbaycana qayıtmış yüzlərlə məzun müxtəlif sahələrdə çalışaraq ölkəmizin iqtisadi, mədəni və elmi potensialının gücləndirilməsinə öz layiqli töhfələrini verməkdədirlər.
Eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının ali təhsil ocaqlarında müxtəlif beynəlxalq müqavilələr əsasında
50 ölkədən 5500-dən artıq xarici tələbə təhsil alır.
Mən yalnız təhsillə bağlı bəzi fikirlərimi sizə çatdırdım. Qlоbаllаşmа məfhumu çox genişdir, qloballaşma
prosesi isə müəyyən dərəcədə bütün ölkələrə təsir göstərir. Buna görə də həmin məsələlərin beynəlxalq konfranslarda müzakirə edilməsinə ehtiyac duyulur. Əminəm ki, bugünkü konqres bu sahədə olan problemlərin
müzakirəsi və müxtəlif ölkələrin alimləri arasında fikir mübadiləsi üçün geniş imkanlar açacaq, həmçinin
qloballaşma proseslərində Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ilə bağlı problemlərin həll yollarını tapmaqda öz
töhfəsini verəcəkdir. Konqresin işinə uğurlar diləyirəm.
Hörmətlə,
professor Misir Mərdanov
Azərbaycan Respublikasının
təhsil naziri
iii
Hörmətli Kоnqrеs iştirаkçılаrı!
Hörmətli qоnаqlаr!
Хаnımlаr və cənаblаr!
Qаfqаz Univеrsitеtinin təşəbbüsü ilə Bаkıdа kеçirilən «Qlоbаllаşmа prоsеsində Qаfqаz və Mərkəzi Аsiyа»
mövzusundа II Bеynəlхаlq Kоnqrеsdə dünyаnın bir sırа ölkələrinin nüfuzlu еlm və ictimаi хаdimlərinin
iştirаkı Аzərbаycаnа оlаn dərin inаmın təzаhürüdür. Müаsir dünyаdа, о cümlədən yаşаdığımız rеgiоndа
cərаyаn еdən trаnsmilli prоsеslərin еlmi tədqiqаtı bu gün ən аktuаl prоblеmlər sırаsındаdır. Хüsusi ilə,
qlоbаllаşmаnın gеniş vüsət аldığı hаzırkı bеynəlхаlq münаsibətlər sistеmində Аzərbаycаnın günü-gündən
möhkəmlənən rоlunа еlmi ictimаyyətin аrtаn mаrаğı bizi ürəkdən sеvindirir.
Аrtıq bu gün bütün səviyyələrdə еtirаf оlunur ki, müstəqil dövlətimizin mеmаrı, ümummilli lidеrimiz
Hеydər Əliyеvin gərgin əməyi və misilsiz lidеrlik kеyfiyyətləri sаyəsində, еyni zаmаndа Аzərbаycаn Rеspublikаsının Prеzidеnti cənаb Ilhаm Əliyеvin uğurlu fəаliyyətinin nəticəsi оlаrаq bu gün rеspublikаmızdа böyük
quruculuq və islаhаtlаr prоqrаmı həyаtа kеçirilir. Müstəqil Аzərbаycаn Rеspublikаsı sоn 10 ildə bütün sаhələrdə öz siyаsətini bəşəri və tərəqqipərvər mеyаrlаr əsаsındа müəyyənləşdirərək qаrşıyа qоyduğu məqsədlərə
dоğru inаmlа irəliləmiş, tаrаzlı siyаsət yеritməklə müхtəlif mаrаqlаrın tоqquşduğu Cənubi Qаfqаz rеgiоnunun
rəqаbət və qаrşıdurmа mеydаnınа çеvrilməsinə yоl vеrməmiş, milli mənаfеlərini yеtərincə qоruyа bilmişdir.
Umummilli lidеrimiz Hеydər Əliyеv tərəfindən əsаsı qоyulmuş və bu gün Аzərbаycаn Rеspublikаsının
Prеzidеnti cənаb Ilhаm Əliyеv tərəfindən uğurlа dаvаm еtdirilən yеni nеft strаtеgiyаsı sоn 10 ildə
Аzərbаycаnın bütün həyаti əhəmiyyətli sаhələr üzrə dinаmik inkişаf yоlundа оlаn ölkəyə çеvrilməsi, bеynəlхаlq
аrеnаdа nüfuz və mövqеlərinin möhkəmləndirməsi, hаbеlə sürətlə qlоbаllаşаn dünyаdа milli mаrаqlаrının
yüksək səviyyədə təmin еdilməsi bахımındаn mustəsnа rоl оynаmаqdаdır. Ölkəmizin sоsiаl-iqtisаdi yüksəlişinə
rеаl zəmin yаrаdаn və «Əsrin müqаviləsi»nin imzаlаnmаsı ilə əsаsı qоyulmuş bu uğur strаtеgiyаsı Аzərbаycаnın çаğdаş tаriхinin ən şərəfli, pаrlаq səhifələrindən birini təşkil еdir. Bu gün Аzərbаycаn dövləti nеft
аmilindən ölkəmizin hərtərəfli inkişаfı, sоsiаl-iqtisаli islаhаtlаrın həyаtа kеçirilməsi, yохsulluğun səviyyəsinin
аzаldılmаsı, qеyri-nеft sеktоrunun inktşаf еtdirilməsi istiqаmətində səmrəli şəkildə istifаdə еtməkdədir.
Qlоbаllаşаn müаsir dünyаdа Аzərbаycаn хаlqının mаrаqlаrının dаhа səmərəli müdаfiəsi nаminə ölkə
iqtisаdiyyаtının inkişаfı üçün müхtəlif lаyihələrə хаrici sərmаyələrin cəlb еdilməsi də rеspublikаmız üçün
müstəsnа əhəmiyyət dаşımаqdаdır. Bu gün ölkəmiz özünün sülhpərvər siyаsəti ilə bütün dövlətlərlə müхtəlif
sаhələrdə həm ikitərəfli, həm də çохtərəfli əsаsdа bərаbər və qаrşılıqlı fаydаlı münаsibətlərin qurulub-inkişаf
еtdirilməsini həyаtа kеçirir.
Аzərbаycаn Rеspublikаsının Prеzidеnti cənаb Ilhаm Əliyеv dünyаdа gеdən mürəkkəb, ziddiyyətli prоsеslər
fоnundа ölkəmizin müstəqilliyini və milli təhlükəsizliyini dаhа dа möhkəmləndirməyə nаil оlmuşdur. Dövlət
bаşçısı yüksək dinаmizmlə inkişаf еdən Аzərbаycаnın bеynəlхаlq аrеnаdаkı nüfuz və mövqеlərinin dаhа dа
gücləndirilməsini, rеspublikаmız hаqqındа tаm оbyеktiv, dоlğun infоrmаsiyаlаrın dünyа ictimаiyyətinə çаtdırılmаsını qаrşıyа vаcib məsələ kimi qоymuşdur. Аzərbаycаnın zəngin təbii rеsurslаrа, hаbеlə Şərqlə Qərbi
qоvuşdurаn əlvеrişli trаnzit imkаnlаrınа mаlik оlmаsı, qlоbаl lаyihələrin həyаtа kеçirilməsində еtibаrlı tərəfdаş
kimi iştirаk еtməsi оnun dünyаnın siyаsi mənzərəsini müəyyən еdən аpаrıcı dövlətlərlə əlаqələrinin gеnişlənməsinə yеni imkаnlаr аçmışdır.
Bu gün müstəqil Аzərbаycаn öz inkişаfının еlə yüksək mərhələsindədir ki, rеspublikаmızın bütün həyаti
əhəmiyyətli sаhələrdə qаzаndığı böyük uğurlаr bеynəlхаlq səviyyədə gеniş təbliğ оlunmаlıdır. Ümüdvаrаm ki,
Qаfqаz Univеrsitеtinin təşkilаtçılığı ilə kеçirilən «Qlоbаllаşmа prоsеsində Qаfqаz və Mərkəzi Аsiyа» mövzusundа II Bеynəlхаlq Kоnqrеs qаrşıyа qоyulаn bu məqsədə nаil оlunmаsı yоlundа irəliyə dоğru аtılmış
uğurlu аddımlаrdаn biri оlаcаqdır.
Bir dаhа Sizi bu mötəbər tоplаntının kеçirilməsi münаsibətilə təbrik еdir, işinizdə və еlmi fəаliyyətinizdə
uğurlаr аrzulаyırаm.
Hörmətlə,
Natiq Əliyеv
Аzərbаycаn Rеspublikаsının
Sənаyе və Еnеrgеtikа Nаziri
iv
Baku, 02-05 May 2007
Hörmətli qоnаqlаr!
Hörmətli konqres iştirakçıları, hörmətli qonaqlar,
Sizi, Qafqaz Universitetində təşkil olunan “Qloballaşma prosesində Qafqaz və Mərkəzi Asiya” adlı II
Beynəlxalq Konqresdə iştirakınız münasibətilə Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi adından
salamlayıram.
Qloballaşma prosesinin geniş vüsət aldığı müasir dövrdə “iqtisadi yanaşma tərzi”nin beynəlxalq və
regional münasibətlər sistemində dövlətlərin ikitərəfli və çoxtərəfli əlaqələrinin formalaşmasında aparıcı
mövqeyə çevrildiyi təkzibolunmaz bir reallıqdır. Qloballaşma fenomenindən bəhs edərkən bunun iqtisadi
təzahürləri kimi, beynəlxalq miqyasda ticarətin, sərmayə hərəkətlərinin, istehsalın və əmək miqrasiyasının
sərbəstləşməsi tendensiyaları üzərində dayanmalı oluruq. Onu da çox gözəl anlayırıq ki, yalnız bu tendensiyaları düzgün qiymətləndirə, təhlil edə və nəticə çıxara bildiyimiz təqdirdə qloballaşma prosesi Qafqaz və Mərkəzi
Asiya xalqlarının rifahının yüksəlməsində bir fürsətə çevrilə bilər.
Azərbaycan Respublikası xarici ticarət və maliyyə göstəriciləri baxımından xaricə açılma nisbəti kifayət
qədər yüksək olan və beynəlxalq münasibətlər sisteminə sıx inteqrasiya edən ölkələr sırasındadır. Ölkəmiz
Qafqaz və Mərkəzi Asiyada qarşılıqlı iqtisadi maraqları ön plana çıxarmaqla faydalı iqtisadi, siyasi və mədəni
əməkdaşlıq imkanlarının inkişafına maksimum çərçivədə öz töhfəsini verməkdədir. “Bakı-Tbilisi-Ceyhan” neft
kəməri və “Bakı-Tbilisi-Ərzurum” qaz kəmərinin ardından “Bakı-Tbilisi-Axalkalaki-Qars” dəmir yolu layihəsinin reallaşdırılması istiqamətində ortaya qoyduğumuz iradə iqtisadi əməkdaşlıqla bağlı söylədiklərimizin
sübutudur. Bütün bunlara baxmayaraq, əfsuslar olsun ki, bölgəmizdə yersiz iddiaları ilə özünü səmərəli əməkdaşlıqlardan təcrid etməklə qalmayıb hər vəchlə regional və qlobal layihələri əngəlləməyə çalışan Ermənistan
nümunəsi də var.
Sonda tədbirin bütün iştirakçılarını bir daha salamlayır və belə möhtəşəm konqresin fəaliyyətə başlaması
münasibətilə təşkilatçılara təşəkkür edirəm. Ümid edirəm ki, bu konqres regionda səmərəli əməkdaşlığın perspektiv imkanları istiqamətində maraqlı müzakirələrlə yadda qalacaq.
Hörmətlə,
Heydər Babayev
Аzərbаycаn Rеspublikаsının
İqtisadi İnkişaf Nаziri
v
Sayın Prof. Dr. Ahmet Saniç!
Üniversitenizin bilimsel etkinlikler çerçevesinde 02 – 05 Mayıs 2007 tarihleri arasında “Küreselleşme
Sürecinde Kafkasya ve Merkezi Asya” konulu Uluslararası Konferansa davet edilmemden dolayı şükranlarımı
sunarım.
Yakın bir geçmişte kardeş ülke Azerbaycan’a yapmış olduğum seyahatimde Üniversitenizi ziyaretim
esnasında, bulunduğu coğrafyaya ve tüm insanlığa ışık tutan, muhteşem bir çalışmanın müşahhas abidesi olan
Kafkas Üniversitesinde “öğretme ve öğrenme azmi içerisinde” gördüğüm üniversitenin mimarları ve değerli
öğrencileriyle birlikte olmanın mutluluğunu tatmıştım.
Düzenlemiş olduğunuz bu kongrenin hayırlara vesile olması temennisiyle;
Şahsınız başta olmak üzere, Üniversiteniz öğretim üye ve görevlilerine, sevgili öğrencilerimize ve bu
vesileyle aziz Azerbaycan halkına en kalbi selamlarımı sunarım.
Ali Coşkun
Türkiye Cumhuriyeti
Sanayi ve Ticaret
Bakanı
vi
Baku, 02-05 May 2007
Sizi - “Qloballaşma prosesində Qafqaz və Mərkəzi Asiya” mövzusunda keçirilən II Beynəlxalq Konqresin
iştirakçılarını ürəkdən salamlayır, hamınıza ən xoş arzu və diləklərimi yetirirəm. Dünyanın müxtəlif ölkələrindən olan yüksək səviyyəli alim və mütəxəssislərin iştirak etdiyi konqresin ikinci dəfə Azərbaycanın paytaxtı
Bakı şəhərində keçirilməsi əlamətdar hadisədir.
Qafqaz və Mərkəzi Asiya regionu həm coğrafi-siyasi mövqeyi, həm də malik olduğu təbii və insan ehtiyatları baxımından xüsusi önəm kəsb edir. Regionda qarşılıqlı anlaşmanın dərinləşməsi, dinc yaşayış və mehriban
qonşuluq münasibətlərinin inkişafı qloballaşan dünyada sülhün və sabitliyin möhkəmləndirilməsi üçün geniş
perspektivlər açır. Bu baxımdan gözəl bir ənənənin davamı olan bu konqresin regionda inteqrasiya proseslərinin və səmərəli əməkdaşlığın gələcək üfüqlərinin müəyyənləşdirilməsinə öz töhfəsini verəcəyinə ümidvaram.
Bir daha hamınızı salamlayır və konqresin işinə uğurlar arzulayıram.
Novruz Məmmədov
Səfir, Azərbaycan Respublikasının
Prezidentinin İcra Aparatının Xarici
əlaqələr şöbəsinin müdiri
Bakı şəhəri, 18 aprel 2007-ci il.
vii
Sayın Kongre Katılımcıları!
Dünyamızda hızla devam etmekte olan küreselleşme süreci, ülkelerin ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasi
yapılarını derinden etkilemekte ve bu etkiler, ülkelerin mevcut yapıları ve uyguladıkları politikalar ile bağlantılı
olarak olumlu veya olumsuz yönde gelişebilmektedir. Kafkasya ve Orta Asya stratejik konumları ve ekonomik
potansiyelleri ile bu süreç içinde dikkate değer bir konumda bulunmaktadır. Bu bölgede bulunan ülkelerin
gelişmelerini her yönden çok daha ileri seviyelere ulaştırabilmeleri için, küreselleşmenin getirdiği imkanlardan
azami derecede faydalanmalarını sağlayacak uygulamaların ve ortaya çıkaracağı zararları en aza indirebilecek
tedbirlerin neler olabileceği hususlarının bilimsel çerçevede ele alınmasına ihtiyaç bulunmaktadır.
Kafkas Üniversitesi öncülüğünde, Türkiye ve Azerbaycan’ın resmi ve özel kurum ve kuruluşlarının desteği
ile 02-05 Mayıs 2007 tarihleri arasında Bakü’de yapılacak olan “Küreselleşme Sürecinde Kafkasya ve Orta
Asya - Ekonomik ve Uluslararası İlişkiler” konulu II. Uluslararası Kongrenin bu ihtiyaca cevap vereceğini ve
değişik ülkelerden katılan bilim adamları ve diğer konuşmacılar tarafından ortaya konulacak görüş ve
önerilerin, bu bölgenin küreselleşme sürecinde geliştirilmesi ve uygulanması gereken politikalar konusundaki
fikri olgunlaşmasına önemli katkıda bulunacağını düşünmekteyim.
Bu düşüncelerle, Kongrenin başarılı geçmesini temenni eder, Kongrenin düzenlenmesine katkıda bulunan
tüm kurum ve kuruluşların ilgilileri ile Kongreye katılan konuşmacı ve iştirakçilere teşekkürlerimi sunarım.
Hüseyin Avni KARSLIOĞLU
Türkiye Cumhuriyeti
Bakü Büyükelçisi
viii
Baku, 02-05 May 2007
Hörmətli Nazirlər, Millətvəkilləri, 20 fərqli ölkədən gəlmiş çox dəyərli qonaqlar,
Professor-Müəllim heyəti, Xanımlar və Cənablar!
Müasir dünyada bir zərurət kimi qarşımıza çıxan qloballaşma prosesində beynəlxalq və regional münasibətlərin ayrılıqda və birgə təhlili böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biridir. Müasir dövrdə dövlətlərin
bir birindən qarşılıqlı asılılığı getdikcə artır. Dünya əhalisinin sayı 6.3 milyardı keçib və sürətlə artır.
Bu gün insanlığın qarşısında duran və həllini tələb edən ən önəmli məsələ dünyada sülhün və əmin –
amanlığın bərqərar olmasıdır. Dünyanın bir çox ölkəsi müharibə vəziyyətindədir. Müdafiə xərcləri inkişaf
etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin büdcə xərclərində əhəmiyyətli yer tutur. Buna müqabil bir çox ölkədə
büdcədən təhsilə ayrılan vəsaitin payı müdafiə xərclərindən yetərincə azdır. Müharibə olmayan regionlarda da
regional təhlükəsizliyin və sülhün uzunmüddətli təmin olunması üçün xüsusilə elm və təhsil sektoruna xüsusi
əhə-miyyət verilməlidir. Sülhün və global terrorizmin aradan qaldırılması üçün təhsil müəssisələri daha çox
çalışmalıdır.
İqtisadi cəhətdən dünyadakı təbii resurslardan bütün insanlığın optimal istifadə etməsinin təmin olunması,
fərqli mədəniyyətlər arasındakı diyaloq və tolerantlığın artması üçün globallaşmanın əhəmiyyətinin daha yaxşı
dərk olunması vacibdir.
Tarixən dövlətlərin və mədəniyyətlərin təşəkkül məskəni olan Mərkəzi Asiya və Qafqaz regionu geostrateji
mövqeyi, malik olduğu təbii sərvətləri və hal-hazırdakı sürətlə inkişafı baxımından dünya içtimaiyyətinin
diqqətini daha çox cəlb edir. Bu səbəbdən, qloballaşan dünyada Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın yerini və rolunu
elmi cəhətdən təhlil etmək xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məhz buna görə də, Qafqaz universiteti bu sahədəki
ənənəsini davam etdirərək 2003-cü ildə bu sahədə keçirdiyi I Beynəlxalq Konfransın davamı olaraq “Qloballaşma prosesində Qafqaz və Mərkəzi Asiya” mövzusunda II Beynəlxalq Konqres təşkil etmək təşəbbüsü ilə
çıxış etmişdir. Çağ Öyrətim Şərkəti quruluşunun 15-ci ili münasibətilə 2007-ci il 2-5 may tarixlərində
keçirilən konqresdə bu sahədə apardıqları elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri haqqında məlumat vermək üçün
Azərbaycandan başqa dünyanın müxtəlif ölkələrindən alim mütəxəssislər dəvət olunmuşdur.
Kongresə 200-ə yaxın məruzə təqdim olunmuş, bunun təxminən yarısı 20-yə yaxın xarici ölkə alimləri
tərəfindən təqdim olunmuşdur. 1400 səhifəni aşan konqres materialları üç cilddə çap olunmuşdur.
Konqres, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi, Sənaye və Energetika Nazirliyi, İqtisadi İnkişaf
Nazirliyi, Türkiyə Cümhuriyyəti Başnazirliyi Türk Əməkdaşlıq və İnkişaf İdarəsi Başqanlığı (TİKA) Bakı
Koordinatorluğu, Sahibkarlar Təşkilatları Milli Konfederasiyası, Azərbaycan-Türk Sənayeçi və İşadamları Beynəlxalq Cəmiyyəti (TÜSİAB), Azərbaycan Turizm İnstitutu və Qafqaz Universitetinin birgə təşkilatçılığı ilə
keçiriləcəkdir.
Konqresin keçirilməsində göstərdikləri maddi dəstəyə görə Azərsun Holdinqə, BP şirkətinə, Texnika Banka,
DNS Computersə minnətdarlığı özümüzə borc bilirik.
Prof. Dr. Ahmet Saniç
Qafqaz Universitetinin
rektoru
ix
Kafkas Üniversitesi’nin, Orta Asya ve Kafkas Ülkelerinin ekonomi ve uluslararası ilişkiler alanında çalışan
bilim adamlarını, akademik çevrelerini buluşturarak küreselleşme sürecinde bölgeye ilişkin bilgilerin, bölgenin
güncel sorunlarına yaklaşımların ve tespitlerin paylaşılabileceği bir platform oluşturma niteliğindeki değerli
çalışmasından dolayı Üniversite yöneticilerini ve tüm emeği geçenleri tebrik ediyor, başarı dileklerimi sunuyorum.
Bakü Program Koordinatörü olarak görev yapmakta bulunduğum Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi
Başkanlığı (TİKA) kurulduğu 1992 yılından bu yana Türkiye Cumhuriyeti’nin yıllardır soydaş, kardeş, akraba
devlet ve topluluklara söz ve kalple verdiği desteği, bu tarihten itibaren teknik işbirliği ve somut projelerle
tamamlamayı öncelikli bir dış politika hedefi haline getirmiş, bu kapsamda başta Türk Dili’nin konuşulduğu
ülkeler, akraba topluluklar ve Türkiye’ye komşu ülkeler olmak üzere, kalkınma yolundaki tüm ülke ve
topluluklarla ekonomik, ticarî, teknik, sosyal, kültürel ve eğitim alanlarındaki işbirliğini geliştirmek suretiyle
bu ülkelerin kalkınmalarına katkıda bulunmak amaçlanmıştır.
TİKA, uyguladığı projeler vasıtasıyla ilgili ülkelerde konferans, kongre, seminer ve çalışma toplantıları gibi
faaliyetler gerçekleştirmekte; rapor, etüd, araştırma, fizibilite çalışmaları yapmakta, master plân ve kalkınma
plânlarının hazırlanmasına katkıda bulunmaktadır. TİKA aynı zamanda ilgili ülkelerdeki uzmanların yetiştirilmesi, mevzuatların hazırlanması, işbirliğinin geliştirilmesi, yeni kurumların oluşturulması ve var olan
kurumların güçlendirilmesi için danışmanlık, eğitim, malzeme ve ekipman desteği de sağlamaktadır. Faaliyetlerini sürdürürken sadece teknik yardım kapsamına giren projeler değil, kültürel işbirliğine yönelik projeler
de yürütülmekte; böylece ortak değerlerin yanı sıra, yerel ve evrensel değerlerin yaşatılmasına katkıda bulunulmaktadır.
Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlığı’na bağlı olarak faaliyetlerini sürdüren TİKA, çok geniş bir alana
yayılan proje ve programlarının koordinasyonunu sağlamak üzere Program Koordinasyon Ofisleri açmıştır.
Bugün, Afganistan, Arnavutluk, Azerbaycan, Bosna-Hersek, Etiyopya, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan,
Kosova, Moğolistan, Moldova, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan, Ukrayna, Filistin, Makedonya, Sudan
ve Senegal olmak üzere toplam 19 ülkede TİKA Program Koordinasyon Ofisleri faaliyet göstermektedir. Bu
ülkelerde bulunan 21 Program Koordinasyon Ofisi ve Ofislerimizin bulunmadığı ülke ya da bölgelerde
Büyükelçiliklerimiz ve dış temsilciliklerimiz aracılığıyla proje ve faaliyetlerini sürdüren TİKA, bugün 4 kıtada
90’ a yakın ülkenin yararlandığı faaliyetlerini artan bir ivmeyle sürdürmektedir.
Başkanlığımızın yukarıda bahsi geçen görevleri kapsamında destek sağlamış olduğu “Küreselleşme Sürecinde Kafkaslar ve Merkezi Asya Ekonomi-Uluslararası İlişkiler” isimli kongrenin gerek iştirak eden ülkeler,
gerek bilim camiası açısından hayırlara vesile olmasını diliyor, emeği geçenlere şükran duygularımı yineliyorum.
Serhat Küçükkurt
TİKA
Bakü Program Koordinatörü
x
Baku, 02-05 May 2007
Ön söz
Müаsir dövrümüzdə, qlоbаllаşmа prоsеsinin gеniş vüsət аldığı bir dövrdə, pоstsоvеt ölkələrinin müstəqillik
əldə еtdikdən sоnrа, öz kеçdikləri siyаsi və iqtisаdi «yоlа» nəzər sаlmаğа bir еhtiyаc duyulur. Bu еhtiyаc
kеçmişimizi dərk еdərək gələcəyimizi аşkаr еtməyə imkаn vеrir. Bеlə еhtiyаclаrı ödəmək üçün «Qlоbаllаşmа
prоsеsində Qаfqаz və Mərkəzi Аsiyа» II Bеynəlхаlq Kоnqrеsi kimi tədbirlər mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.
Kоnqrеsdə gündəlik mövzulаr müzаkirə еdildikcə müхtəlif fikirlər, rəylər və idеyаlаr söylənəcək, önəmli
təcrübə mübаdiləsi, аnаlitik müqаyisələr аpаrılаcаqdır. Bu isə yеni idеyаlаrın və münаsibətlərin yаrаnmаsınа
münbit şərаit yаrаdаcаqdır.
Bеlə ki, hаl-hаzırdа Аzərbаycаnın Dünyа Ticаrət Təşkilаtınа üzv оlmаsı bаrəsində hökumət, еlmi və işgüzаr dаirələrdə qızğın müzаkirələr gеdir, bu prоsеsin Аzərbаycаn iqtisаdiyyаtınа təsirinin qiymətləndirilməsinə
cəhdlər еdilir, müхtəlif fikirlər söylənilir.
Bununlа yаnаşı, ölkə iqtisаdiyyаtının, yеrli biznеsin rəqаbət qаbiliyyəti, məhsuldаr və səmərəli işləməsi
prоblеmləri də ön plаnа çəkilir və müzаkirələrə səbəb оlur.
Аzərbаycаn sаhibkаrlаrının Mərkəzi Аsiyа rеgiоnundа mövcud iqtisаdi prоblеmlər və pеrspеktivlər hаqqındа gеniş infоrmаsiyаyа еhtiyаclаrı vаrdır. Bu bахımdаn dа kеçirilən tədbirin əhəmiyyəti böyükdür. Kоnqrеsin gеdişаtı dövründə sаhibkаrlаrın həmin infоrmаsiyаlаrı аlmаq imkаnlаrı оlаcаqdır ki, bu dа öz növbəsində
ölkələr аrаsındа iqtisаdi əlаqələrin dаhа dа mökəmlənməsinə zəmin yаrаdаcаqdır.
Аzərbаycаndа sаhibkаrlаrın ümumrеspublikа birliyi kimi Аzərbаycаn Rеspublikаsı Sаhibkаrlаr (Işəgötürənlər)
Təşkilаtlаrı Milli Kоnfеdеrаsiyаsı bu əlаqələrin аrtаn tеmplə dаvаm еtməsinə öz töhfəsini vеrməkdədir.
Hаl-hаzırdа özündə 3000-dən аrtıq sаhibkаrlıq subyеktini, о cümlədən 35-ə qədər sаhə Аssоsаsiyаlаrını
birləşdirən Kоnfеdеrаsiyа ölkələrimiz аrаsındа iqtisаdi intеqrаsiyаnın dаhа dа sürətlənməsi üçün kifаyət qədər
pоtеnsiаlа mаlikdir.
Ümid еdirəm ki, «Qlоbаllаşmа prоsеsində Qаfqаz və Mərkəzi Аsiyа» II Bеynəlхаlq Kоnqrеsi bu məsələlərin
müzаkirə еdilməsində, prоblеmlərin işıqlаndırılmаsındа və həlli yоllаrının ахtаrılmаsındа əhəmiyyətli rоl
оynаyаcаqdır.
Ələkbər Məmmədоv
Аzərbаycаn Rеspublikаsı Sаhibkаrlаr
(Işəgötürənlər) Milli Kоnfеdеrаsiyаsının
prеzidеnti, Хəzər Univеrsitеtinin
prоfеssоru
xi
Küreselleşme ve Dünya Ekonomisi
Küreselleşme son yılların en popüler kavramlarından ve tartışma konularından biridir. Küreselleşme veya
diğer adıyla globalleşme üzerine birçok kitap, binlerce makale yazıldı, sayısız konferans, seminer vb. düzenlenmiştir.
Küreselleşmenin lehinde, aleyhinde birçok görüş ve tez ileri sürüldü. Dünyanın her yerinde başta send-ikalar
olmak üzere sivil toplum örgütleri ve özellikle sol partiler konuyu tartıştılar ve bu konuda izleyecekleri stratejiyi
belirlemeye çalıştılar. Tüm bu çabalara karşın, küreselleşmenin nedenleri, etkileri ve sonuçları hakkında yoğun
tartışmalar sürdüğü gibi, küreselleşmenin anlamı ve tanımı hakkında bile tam görüş birliği oluşmadı.
Yirminci yüzyılın ikinci yarısı belki de kayıtlara insanlık tarihinin en kayda değer dönemi olarak işlenecek.
Bilim açısından öngörülmesi bile mümkün olmayan buluş ve yenilikler, dünyadan Ay’a ve uzaya gidilmesinin
mümkün olması, jet uçakların üretilmesi ve kullanıma sunulması, elektrikli daktilodan, fotokopi makinasına,
televizyondan air-condition sistemlerine, doğum kontrolünü sağlayan ilaçlardan, organ nakli ve hatta yapay
organlara, gen ve bilgisayar teknolojilerindeki yeniliklere kadar hepsi son elli yıla sığdırılan neredeyse devrim
niteliğindeki gelişmeler. Aynı dönem, “küresel yönetişim”in ilk kurumsal yapılarının kurulmasına da sahne
oldu: Uluslararası Para Fonu-IMF, Dünya Bankası ve GATT. Kurumlar ve liderlerin vaatleriyle teknolojik ve
bilimsel gelişmeler bir araya getirildiğinde aslında yeni bin yılda toplumların savaş ve hastalıklardan
kurtulmuş, yoksulluğun da üstesinden gelinmiş bir döneme girmiş olması gerekiyordu.
Dünya nüfusunun yüzde 10’u mal ve hizmetlerin yüzde 70’ini üretmekte ve dünya toplam gelirinin yüzde
70’ini almaktadır. Dünya nüfusunun yaklaşık yarısı ise günde 2 dolardan daha az bir gelirle yaşamaktadır
(satın alma gücü paritesi ile yılda 700$). Dünya nüfusunun yüzde 50’sini oluşturan bu 3 milyar insanın
dünya üretimindeki payı sadece yüzde 6’dır. Buna ilaveten, dünyanın en zengin 20 ülkesinin ortalama gelirinin, dünyanın en fakir 20 ülkesinin ortalama gelirine oranı 40 yıl önce 20 iken, günümüzde bu oran yaklaşık
40’a yükselmiştir. Dünya Kalkınma Raporu’na göre dünya genelinde kişiler arasındaki gelir eşitsizliği 19.
yüzyılda önemli bir şekilde yükselmiş ve 20. yüzyılın ilk yarısında hemen hemen sabit kalmıştır. 20. yüzyılın
ikinci yarısında çok hızlı olmamakla beraber tekrar yükselmiştir.
Küreselleşme ile ilgili olarak vurgulanması gereken bir diğer nokta, küreselleşme sürecinin (dinamiğinin)
belirlenişidir. Bu konuda iki karşıt görüşten birincisi, küreselleşmeyi adeta doğal bir olay gibi ele alan görüştür.
Tam karşı uçtaki görüş de, küreselleşmeyi tümüyle bir yönlendirme ve manipülasyon konusu olarak ele alan
yaklaşımdır. Bu görüşe göre küreselleşme esas olarak belirli devletler, uluslararası kuruluşlar ve ulusötesi
şirketler tarafından adeta planlanmakta ve uygulanmaktadır.
Küreselleşmenin etkileri kuşkusuz gerek ülkeler arasında, gerek ülke içindeki toplumsal kesimler arasında
farklılıklar gösterir. Küreselleşmeden yarar sağlayan ülkeler ve toplumsal kesimler olacağı gibi zarar görenler
de olacaktır. Bu konuda yapılacak genellemeler ayrıntıların ve istisnaların gözden kaçmasına neden olabilir.
Ekonomik anlamda küreselleşmeden söz edilmesine olanak veren ya da dayanak oluşturan gelişmelerden en
önemlileri şunlardır :
1. Dünya Ticaretinin Gelişmesi
2. Ülkelerarası Yatırımların Artışı
3. Üretimin Küreselleşmesi
Çeşitli sektörler küreselleşmeden farklı biçimde etkilenmektedir. Küreselleşmeden dolayı kayba uğrayanlar
arasında daralan sektörlerde yer alanlar bulunmakta, kazançlı çıkanlar da uğraşı alanları genişleyenler olmaktadır.
Küreselleşmenin gerek dış ticaretin, gerek yatırımların ve finansal hareketlerin serbestleşmesi ile ilgili
yönü, devletlerin iktisat politikası alanındaki gücünü zayıflatmaktadır. Bir başka deyişle, uluslararası piyasalar
karşısında devletin müdahale gücü azalmaktadır. Bu, gelişmekte olan ve çoğunlukla ağır borç yükü altındaki ve
dışa bağımlı ülkeler için daha da ciddi bir sorundur.
Küreselleşme tümüyle bağımsız ve kendiliğinden işleyen bir süreç değildir. Başta ABD olmak üzere
gelişmiş ülkelerin ve başta IMF, GATT (sonra WTO) olmak üzere belirli uluslararası kuruluşların politikaları
küreselleşmeyi hızlandırmıştır. Bugünkü küresel ekonomik düzende ABD egemen konumdadır.
Küreselleşmeyi durdurmak ya da geri çevirmek gibi bir hedef gerçekçi değildir. Hedef küreselleşmeyi
denetlemek ve yönlendirmek olabilir. Kabul etmek gerekir ki, bu hedefe kısa dönemde ulaşılması da pek kolay
değildir. Ancak uluslararası düzeyde etkin çabalar hedefe ulaşmayı kolaylaştırabilir.
xii
Baku, 02-05 May 2007
Kuruluş amaçları çerçevesinde Azerbaycan-Türk Sanayici ve İşadamları Beynelhalk Cemiyeti (TÜSİAB)
olarak Qafqaz Universitesi’nin bilimsel çalışmalarına her zaman destek vermektedir. Küresel ekonominin bir
ayağı sayılan yabancı sermayenin Azerbaycan’da temsilcisi olan bir kurum olarak bu kongre organizasyonunda
yer almak bizim için büyük önem taşımaktadır.
Ekonominin bir bütün olarak değerlendirildiği ve global sermayenin dünya konjonktürüne göre hızla yer
değiştirdiği çağdaş dünyada, bizim kurum olarak bu konunun öneminin farkına varılmasına katkı sağlamamız
bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır.
Bu açıdan Azerbaycan’ın dünya ekonomisinde ekonomik, politik ve jeostratejik önemine uygun ve kendine
özgü bir yer edinmesi için, katkı ve çalışmalarını her gün daha da artıran TÜSİAB küreselleşme konusunda da
çalışmalarını hızlandırmıştır. Hem yabancı sermayenin Azerbaycan’a davet edilmesi, hem de yerli yatırımcıların dünyanın çeşitli bölgelerinde yatırım yapmalarına ön ayak olan kurumumuz Sayın Cumhurbaşkanı
İlham Aliyev’in teşvik ve destekleri ile çalışmalarını yaygınlaştırarak ve yoğunlaştırarak devam etmektedir.
Batacar Baysal
TUSIAB Yönetim Kurulu
Başkanı
xiii
Qafqaz Universitetinin təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə “Qloballaşma prosesində Qafqaz və Mərkəzi Asiya”
mövzusunda keçirilən konqres son dövrdə özünü daha qabarıq büruzə verən və bütün dünyanı əhatə edən
qloballaşma prosesinə həsr olunmuşdur. Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın müstəqilliyini yeni əldə etmiş ölkələri,
seçimlərindən asılı olmayaraq, bu prosesin iştirakçılarına çevrilmişlər. Məhz bu səbəbdən konqresdə qloballaşmanın həmin dövlətlər üçün yaratdığı problemlərin geniş elmi-nəzəri və praktik müzakirəsi, ictimai həyatın
müxtəlif aspektlərində bu prosesin təzahürlərinin araşdırılması təqdirəlayiqdir. Mən bu təşəbbüsü alqışlayır, bu
işdə konqres təşkilatçılarına və iştirakçılarına uğurlar arzulayıram.
Son onilliklər ərzində qloballaşma haqqında çox danışılır, onunla bağlı çoxsaylı məqalələr, monoqrafiyalar
yazılır. Buna baxmayaraq, bəşəriyyətin həyatında köklü dəyişiklilər vəd edən bu obyektiv proses haqqında
yetkin bir fikir yoxdur, onun barəsində ziddiyyətli fikirlər formalaşmşdır. Onların ümumiləşdirilməsi və prosesin əsl mahiyyətinə aydınlıq gətirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Xüsusən də Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələri
mövqeyindən həmin məsələlərin təhlili, qloballaşmanın onlar üçün perspektivlərinin aşkar edilməsi bu ölkələr
üçün dəstəkdir.
Qloballaşma cəmiyyətin bütün sahələrinə - iqtisadiyyata, sosial vəziyyətə, mənəviyyata, siyasi quruluşa,
ideologiyaya və digər sahələrə güclü təsir göstərir. Bu cəhətdən keçirilən konqresdə ən müxtəlif elm sahələrinin
nümayəndələrinin iştirakı yuxarıda sadalanan problemləri araşdırmağa və ümumiləşdirmələr aparmağa imkan
verir.
Mən və mənimlə birgə konqresin işinə qatılan həmkarlarım Azərbaycan Turizm İnstitutunu təmsil edirik.
Qloballaşan dünya iqtisadiyyatında mühüm sahələrindən biri olan turizm sənayesinin yeri və rolu kifayət
qədər böyükdür. Son onilliklər ərzində bu sahə daha da inkişaf etmiş və günbəgün genişlənməkdədir. Xüsusən,
keçmiş sosialist ölkələrində turizm sənayesinin inkişaf etdirilməsinin vacibliyi ön planda dayanır. Azərbaycan
həmin ölkələrdən biridir və burada da turizm sənayesinə diqqətin ayrılması, onun inkişaf strategiyasının işlənib
hazırlanması, qanunvericilik bazasının yaradılması, bu sahə üçün mütəxəssislərin hazırlanması qarşıda duran
əsas vəzifələrdəndir. Azərbaycan Respublikasında bu məsələ həm dövlət, həm də ölkə ictimaiyyəti tərəfindən
dəstəklənir. Turizm sahəsi üzrə dövlət və kommersiya strukturlarının yaradılması, qanunvericilik sənədlərin
qəbul edilməsi, beynəlxalq turizm əlaqələrinin yaradılması istiqamətində atılan addımlar bunun əyani sübutudur. Uğurlu addımlardan biri də müasir standartlara cavab verən turizm mütəxəsislərinin hazırlanmasında
mühüm rol oynayamağa başlamış Azərbaycan Turizm İnstitutunun yaradılmasıdır. Yeni yaranmasına
baxmayaraq İnstitutun əməkdaşları bu sahə ilə bağlı geniş elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına da başlamışlar.
Güman edirəm ki, aparılacaq müzakirələr və konqresin dərc olunacaq materialları gləcək elmi araşdırmalar
üçün mühüm əsas olacaq. Bu materiallar Qafqaz və Mərkəzi Asiya dövlətlərinə qloballaşan dünyada öz
strategiyalarını formalaşdırmağa və bu xalqların rifahı naminə düzgün addımlar atılmasına da kömək edəcək.
Cəfər Cəfərov
Azərbaycan
Turizm İnstitutunun
rektoru
xiv
Baku, 02-05 May 2007
Sayın Başkan,
Değerli Bilim adamları,
Kıymetli Katılımcılar,
Hanımefendiler, Beyefendiler,
Azerbaycan’da Kafkas Üniversitesinin ev sahipliğinde yapılan bu bilimsel toplantıya katılmaktan büyük
mutluluk duyduğumu, belirtmek istiyor, gösterilen sıcak misafirperverlikten ötürü en kalbi teşekkürlerimi ifade
ediyor, hepinizi saygı ile selamlıyorum.
Konumuz “Küreselleşmenin Kafkaslar ve Orta Asya Üzerinde Tesirleri”. Bildiğiniz gibi Küreselleşme
1990’lı yılların başında Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra gündemde daha çok yer alan bir konu oldu.
Aslında küreselleşmeyi coğrafi keşiflerin sonucu olarak ve gemi yapım teknolojisinin ilerlemesiyle dünyada
ticaretin küresel bir nitelik kazandığı 1500’lü yıllara kadar götürebiliriz. Ancak 1991 yılında Sovyetlerin
dağılmasıyla ve internet, uydu televizyon yayıncılığı ve diğer ulaşım ve iletişim vasıtalarının yayılmasıyla bir
çok sektörde bir dünya pazarı ortaya çıkmıştır. Fukuyama’nın “Tarih’in sonu makalesinde belirttiği gibi tüm
dünya serbest piyasa ekonomisi ve demokrasinin değerlerini benimseyerek piyasaların küresel bir nitelik
kazanmasına yardımcı olmuştur.
Burada değerli bilim adamlarımız konunun değişik yönlerine dair derin ve kapsamlı bakış açılarını ortaya
koyuyorlar. Ben onların sahasına çok fazla girmeden küreselleşmeyle ilgili birkaç noktaya temas edip, iş
adamları konfederasyonu olarak konuya yaklaşımımız üzerinde odaklanmaya çalışacağım.
Küreselleşmenin genel kabul gören ismi ile “GLOBALLEŞME“
Biri Siyasal, Biri Ekonomik Biride Kültürel olarak üç boyutlu olan bir kavramdır.
Ekonomik Boyutu sanayileşmenin tamamlanması ve uluslararası oyuncu olanların kontrolünde hızla
yayılmaktadır. Uzak durulamayacağı için süratle içinde yer alınmalıdır. Çünkü Uluslararası Sermayenin
egemenliği artmaktadır.
Küreselleşmenin Ekonomik ve Siyasal boyutlarının içinde olmak kaçınılmaz olmuştur. Dünya bu iki boyut
için hızla tek elden yönetilen bir köy veya birkaç köy haline getirilmektedir.
Ülkeler gelir dağılımlarına dikkat etmelidir.
Yalnız Petrol gelirleri,
Yalnız Turizm gelirleri,
Yalnız Sanayi mallar gelirleri, olmamalı. Gelirler muhakkak çeşitlendirilmeli.
Siyasal Boyutları için, Uluslararası oluşumlarda olunmalı. Anlaşmalara girmeli ki, güç birliği oluşsun.
Gelir dağılımında fertlerinde refah düzeyleri iyi olmalı, farklar çok açılmamalı.
Globalleşme harikulade bir makinaya benzer. İmha ettiklerinin karşılığını alır. Koşarcasına sahalar açar ve
sınırları önemsemez. Arkasında büyük tahribatlarda bırakabilir. Aynı zamanda da refah ve zenginliği de
beraber getirir. Zengini daha zengin, fakiri daha fakir yapabilir.
Vahşi kapitalizm, yahşi olurmu? Olur.
Bu makinanın direksiyonunu kontrol etmek lazımdır. Kurallarla değil ama ne yapacağını bilmek lazım.
“Global Düşün, Yerel Ölçekte Uygula”. Bir prensip olabilir.
Şunu da ifade etmeliyim ki küreselleşme insanlığın gelişme çizgisi üzerinde ortaya çıkmış ve geri dönülmesi mümkün olmayan bir süreçtir. İnsanlar televizyon ekranlarından ya da internet üzerinden dünyanın en
ücra köşelerinden oralarda olup bitenleri, ya da üretilen mal ve hizmetleri görüp, bunlara talep ortaya
koyarken, ve bunlara bir şekilde ulaşma imkanlarına sahiplerken globalleşme süreci doğal bir süreç olarak
işleyecektir. Bu süreçten birileri olumlu bir şekilde yararlanırken birileri de olumsuz etkilenebilecektir. Bunu
şunun için ifade ediyorum, biliyorsunuz birçok ülkede küreselleşme karşıtı hareketler olmakta ve küreselleşme
karşıtları uluslararası ticaretin serbestleştirilmesine karşı çıkmaktadırlar.
Bunu basit bir örnekle açıklamak istiyorum. Ateş’in hem günlük yaşantımızda hem de ekonomimizde çok
önemli bir yeri vardır. Yemeklerimizi onunla pişirir, evimizi onunla ısıtırız, enerji üretiminden, petrol
endüstrisine, tüm sanayi dallarında ateşsiz üretim yapmak neredeyse mümkün değildir. Birilerinin kendi
ihmali yüzünden evi ya da işyeri yanıyor ve bundan zarar görüyorsa, ateş kötüdür deyip, tüm dünyadaki
ateşleri söndürmeye yeltenmek doğru olmaz.
xv
Konuya Türkiye açısından baktığımızda ülkemizin dışa açılmasıyla, ekonomizmimizin her sahada ilerleme
kaydettiğini, toplumumuzun refah seviyesinin arttığını, 20-30 yıl önce bir çok Türk ailesi için hayal olan mal
ve hizmetlerin bugün hemen her aile için ulaşılabilir sıradan şeyler haline geldiğini görmekteyiz.
Nasıl bir küreselleşme istiyoruz?
Şimdi burada bizim küreselleşmeden anladığımız küreselleşmenin sadece belli toplumlara fayda
getirmemesi, küreselleşme ile karşılıklı iletişime giren çok farklı kıtalardaki ülkelerin bu süreçten karşılıklı
olarak faydalanmasıdır. Bir diğer açıdan da küreselleşme ile büyük çıkar elde eden, servetlerine servet katan
şirketlerin sosyal sorumluluklarını, unutmadan toplumların ihtiyaçlarına cevap vermesini sağlamaktır.
Bunlardan neler kastettiğimi TUSKON’un (Türkiye işadamları ve Sanayiciler Konfederasyonu) çalışmalarından bahsederken daha açıkça ifade etmeye çalışacağım.
Şimdi yakın zamanlara kadar dünya ticareti sadece belli ülkelerin eliyle yürütülüyordu. Bu küresel ticaret
mekanizması dünyada üretilen zenginliğin belli ülkelere akmasına, neden oluyor, bunun sonucunda zengin
ülkelerle fakir ülkeler arasındaki gelir farkı giderek açılıyordu. Dikkat ederseniz küreselleşmeye en çok karşı
çıkanlar gelişmiş ülkelerdeki işçilerdir. Çünkü gelişmekte olan ülkelerin işçilerinden kat kat fazla ücret
almaktadırlar ve bu sistemin değişmesini istememektedirler.
Biz küreselleşmenin tüm uluslara fayda getirmesini istiyoruz. TUSKON olarak Afrika yılı ilan ettik. Afrika
ülkeleriyle olan ticaretimizi geliştirme konusunda çabalar ortaya koyduk. Gördük ki bu ülkelerin de buna çok
ihtiyacı var. Bu ülkelerden davet ettiğimiz devlet adamları ve işadamlarından beklentimizin çok üstünde bir ilgi
ile karşılaştık. Bu ülkelerin gelişmesi, ekonomilerinin ilerlemesi, dünyadaki artan toplumsal refahtan bu ülkelerin
pay alması için birlikte çalışmalar yapmak, karşılıklı ticaret, ortak yatırımlar ve hizmet sektörü, eğitim ve sağlık
sektörlerine karşılıklı yatırımlar yaparak hep birlikte gelişmeyi gerçekleştirmek istiyoruz.
TUSKON olarak biz…
Türkiye’ye yayılmış bulunan 9.800 İş adamını bünyesinde bulunduran 7 Federasyon ve 127 İş Adamları
Derneğini temsil etmekteyiz.
Amacımız İş adamlarımızı kendi branşlarında Uluslararası bir oyuncu haline getirmek.
Bunun için gerek Türkiye de gerekse Yurt dışı toplantılarla Dünya İş Adamları ile Ülkemizin İş adamlarını bir araya getiriyoruz.
2006 Yılı içinde TÜRKİYE – AFRİKA DIŞ TİCARET KÖPRÜSÜ‘ne katılan ülke sayısı 40’a yakın
olmuştur. Afrikalı 600 iş adamı ve 1200 Türk iş adamını, Bakanlar ve Bürokratları ile bir araya getirdik.
2007‘de TÜRKİYE – AVRASYA
2007‘de TÜRKİYE – PASİFİK yapıldı.
2007 Mayıs ayında Afrika’nın ikincisini yapıyoruz. 50 Afrika Ülkesi, 700 Afrika iş adamı 1500 Türk iş
adamı ve 3 gün iş görüşmeleri.
Globalleşmenin Ekonomik ve Kültürel boyutuna katkı sağlamaya çalışıyoruz.
Tabii ki bizim bu yaklaşımımız derin kültürümüzden kaynaklanmaktadır. Bizim anlayışımız “Komşusu
açken tok yatan bizden değildir” Hadisi Şerifinde ifade edilen, “Biri yer biri bakar kıyamet bundan kopar”
atasözümüzde ifade edilen hakikatlere dayanmaktadır. Yüzlerce aç insanın önünde lezzetli bir yemek iştahla
yenmeyecektir. Değerli katılımcılar duymaya alışık olduğumuz bu sözler aslında küresel ölçekte birçok gelişmeyi, mevcut durumuyla ve olması gereken şekliyle açıklamaktadır.
Küreselleşme Kafkas ve Orta Asya Bölgesi için ne gibi faydalar getirmektedir?
Kafkasya ve Orta Asya Bölgesinin tarihte dünyanın ekonomik ve siyasi yaşantısında çok önemli bir yeri
vardır. Orta Asya’da kurulan ve dünyaya hükmeden büyük devletlerden, ve Çin ve Hindistan’ı Avrupa’ya
bağlayan baharat ve ipek yollarının buradan geçtiğini söylemek bu konuda yeterli olacaktır. Bugün de bu bölge
uluslararası işbölümünde giderek hak ettiği yeri almaya başlamakta, sahip olduğu yetişmiş insan gücü, zengin
enerji kaynakları ve diğer doğal zenginlikleriyle uluslararası işbölümüne katılmasıyla müreffeh ve güçlü bir
bölge olmaya başlamıştır ve bu süreç hızlanarak devam edecektir. Bölgedeki enerji ve ulaşım altyapısının
gelişim çizgisi de bu süreci desteklemektedir.
Bu güzide toplantıda bana söz verdiğiniz için teşekkür diyor, hepinizi en derin sayılarımla selamlıyorum.
Rızanur Meral
TUSKON Yönetim Kurulu
Başkanı
xvi
Baku, 02-05 May 2007
Sayın Kongre Katılımcıları!
Küreselleşme olgusu çağımızın temel belirleyici süreçlerinin başında geliyor.
Küresellleşmenin de temel belirleyicisi geçtiğimiz yirmi sene içinde baş döndürücü bir hızla gelişen iletişim
teknolojileridir.
İletişim teknolojilerinin ulaştığı günümüz aşamasında artık hizmetler ve sermayenin serbest dolaşımının
önüne idari engeller çıkarabilmek siyasi olarak değil, teknolojik olarak adeta olanaksız.
Malların serbest dolaşımı da bu kaçınılmazlığın, bu belirleyici ortamın bir sonucu.
Teknolojik gelişme ve özellikle iletişim teknolojilerindeki söz konusu büyük atılım malların, hizmetlerin,
sermayenin küresel ölçekte dolaşımını büyük ölçekte olanaklı hatta engellenmesini adeta olanaksız kıldığı ölçüde
ulus-devlet bazında iktisat politikaları üretmek güçleşmekte ve böylece ulus-devlet egemenliği ve küreselleşme
karşıtlığının maddi temelleri ortaya çıkmaktadır.
Bu aşamada belirtilmesi gereken temel saptama iletişim teknolojilerindeki dönüşümün bir ürünü olarak
ortaya çıkan küreselleşme olgusunun iradi boyutunun çok da güçlü olmadığıdır.
Teknolojik gelişmenin belirlediği küreselleşme sürecinin iradi boyutu azaldığı ölçüde sürece normatif açıdan
yaklaşmak da olanaksızlaşmaktadır.
Küreselleşme sürecine normatif yaklaşımın olanaksızlığı sürecin ürün ve türevlerinin “iyi” ya da “kötü”
olarak tanımlanmısını da olanaksızlaştırmaktadır.
Dolayısıyle, şayet küreselleşme iradi bir süreç değil ama iletişim teknolojilerindeki bir olağanüstü
sıçramanın sonucu bir süreç ise, meseleye normatif açıdan değil süreci iyi yönetme açısından bakmamız
gerekmektedir.
Küreselleşmeye karşı olmak da, küreselleşme yanlısı olmak da eşit ölçüde anlamsız durmaktadır.
Önemli olan sürecin objektif boyutunu iyi yakalamak, analiz etmek ve bu süreçten refah ve özgürlük ağırlıklı
sonuçlar üretebilmektir.
Küreselleşme ve bölgesel gelişmeler konulu bu sempozyumda da meselenin farklı boyutları ele alınmaktadır.
Ağırlıklı olarak da vurgu küreselleşme sürecinin Kafkaslar ve Orta Asya ülkelerine, halklarına etkisi üzerine
yapılmaktadır.
Küreselleşme süreci en azından üç asırdır toplum bilimcilerin kullanmaya alışmış oldukları kavramları da
derinden etkilemektedir.
Bu kavramsal etki hiç kuşkusuz Kafkaslar, Türkiye ve Ortadoğu ve Orta Asya’yı da etkilemektedir.
Söz konusu coğrafyada da küreselleşmeye bağlı olarak toplumsal kavramlar, özellikle de idari süreçler büyük
ölçüde değişmektedir.
Karar alma mekanizmalarının dönüşüme uğraması da demokrasi kavramının yeniden tartışılmasını gündeme
getirmektedir.
Bu tür sempozyumlarda gündeme gelen ve bundan sonra da muhtemelen gelecek söz konusu konuya objektif
yaklaşıldığı ölçüde sonuç üretme daha olanaklı olacaktır.
Bu sempozyuma katkısı geçenler de küreselleşme sürecinnin daha iyi anlaşılmasına katkı yapmış olmaktadırlar.
Prof. Dr. Eser Karakaş
Bahçeşehir Üniversitesi
xvii
Küresel Cinnet
Müslümanlar için Ramazan ayının yirminci günü, Museviler için Şabat Günü’dür. İnanca göre evreni altı
günde yaratan Tanrı, yedinci günde de dinlendi. Musevi dünyası yedinci gün olan Cumartesi gününü tüm
faaliyetlerine ara vererek, Tanrı’ya dua etmeye ayırmış.
Kuledibi’ndeki Neve Şalom ve Osmanbey’deki Bet İsrail sinagoglarındakiler Tevrat’tan bir cüz okuyup,dua
ediyorlardı. Her kutsal cumartesi bir cüz okuyarak,Tevrat’ı 52 haftada tamamlarlardı.
Cumartesi sabah saatler Kuledibi’nde 9.29 ve Osmanbey’de 9.30’u gösterdiğinde yaşam 47.cüzde durdu.
Çünkü küresel bir cinnete dönüşmeye başlayan terörün kutsalı yoktu…
İlk ipuçları, bu kez Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarını hedef alan terörün uzun zamandır örgütlendiğini
ortaya koymuştu…
Patlatılan kamyonetlerin Bingöl depreminde yitirilen insanlarımızın kimlikleriyle çıkarılması,bir ton civarındaki el yapımı bombanın imalatı, biri beyaz diğeri kırmızı Isuzu marka kamyonetlerin temini, arabaların eylem
alanına getirilip park edilmesi, uzaktan kumanda ile patlatılması… Bunlar sıradan bir iki kişinin bir araya gelmesi ile gerçekleşecek gibi görünmüyordu... Profesyonel bir canilik söz konusu idi.Çok üst düzey bir örgütlenmenin olduğu da aşikardı… Zaten terörün örgütlenmekte olduğu da daha önceden hissedilmişti…Türkiye
Hahambaşı İsak Haleva, Jerusalem post gazetesine verdiği demeçte iki aydır huzursuz olduklarını söylüyordu…
Neden?
Terörün küesel bir cinnete dönüşme hali üzerine boyutlu araştırmalar yapılıyor ve yapılacak da…
Derin bir çağ yangını yaşıyoruz. Bir çağ bitiyor, bir çağ başlıyor. Bu allak bullak eden dönüşüme uyanlar ve
uyamayanlar var. İleride muhtemelen ‘küreselleşen terör’ değişime uyamayanların cinneti olarak anılacak…
Ancak o cinnetin yedikçe iştahı açılan bir Azrail’e dönüşmemesi için yapılması gerekenler var herhalde…
Nihayetinde terör örgütlendikçe iz bırakıyor. Galiba istihbaratçılık da o izi, terör eylemi öncesi tespite
dayanıyor…
Terör hem öldürüyor, hem ayna tutuyor. O aynada gördüklerimize karşı etkin önlemler alınabilicek mi?
Yoksa cehennemi yeniden mi yaşayacağız?
Terörle neyi çözdüler, neyi başardılar? Hiçbir şeyi çözmediler, hiçbir şeyi başarmadılar. Sadece insanları
öldürdüler.
Öldürmek isteyenler ile yaşatmak isteyenlerin mücadelesi bu aslında.
ABD’de de durum farklı değil.11 Eylül’e kadar Lockheed Martin Şirketi dünyanın en büyük silah şirketi idi
ve sadece yirmi milyar dolarlık cirosu vardı. Pentagon, 11 Eylül saldırısının hemen ardından çok işlevli savaş
uçağı olan Joint Strike Fighter’lar üretmesi için iki yüz yirmi beş milyar dolarlık sipariş verdi. Şirket ihraç ettiği
her uçak için de ayrı para kazanacaktı. Böylece Eylül ayı içindeki o korkunç dramın en karlı tarafı silah sektörü
haline geldi.
Bush, saldırıyı biliyordu iddiaları ile bilgisayarcılar atak yapmaya başladı. Bu ataklar sonunda bir ‘Amerikan
Susurluğu’ile karşı karşıya kalma ihtimali ortaya çıktı.
Böyle bir ihtimal hiç şüphesiz tüm dünyanın dengelerini ve yakın geleceğini yeniden belirleyecek.
Komplo teorilerine abanırsanız, Demokratların kazandığı seçimin neden bir oldu bitti ile Cumhuriyetçilere
verildiği de galiba 11 Eylül ile irtibatlı olarak anlaşılır hale gelecek.
Amerika’nın son on yıldır tek ekonomik hakimi olan bilgisayar sektörünün önce Clinton’ı son seçimlerde de
Al Gore’u desteklediği bir sır değil. Buna karşın uzun süredir tepetaklak giden silahçılar ve petrolcüler Bush’un
arkasındaydı. Bush, ittire kaktıra seçimleri kazanmakla kalmadı, 11 Eylül’ün ardından iktidarını da pekiştirdi. Bu
silahçıların da gücünü doruğa çıkarması anlamına gelmekteydi. 1991-2000 yılları arasında silah harcamaları tüm
dünyada yüzde onluk bir kayba uğradı.
Prof. Dr Mehmet Altan
İstanbul Üniversitesi
xviii
İÇİNDƏKİLƏR
Table of Contents
İQTİSADİYYAT BÖLMƏSİ
MALİYYƏ QLOBALLAŞMASI, SƏRMAYƏ HƏRƏKƏTLƏRİ, İQTİSADİ
BÖHRANLAR VƏ BUNLARIN QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYAYA TƏSİRİ
1
FİNANSAL KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE ORTA ASYA VE KAFKASYA EKONOMİLERİ
Nurdan ASLAN, Nuray TERZİ
2
KÜRESELLEŞEN DÜNYADA PARA POLİTİKALARI VE AZERBAYCAN DEĞERLENDİRMESİ
Cem SAATÇİOĞLU, Cihan BULUT, Osman Nuri ARAS
15
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE AZERBAYCAN’IN ULUSLARARASI EKONOMİK
KURULUŞLARA ÜYELİĞİ VE SÜRECİN EKONOMİYE ETKİLERİ
Rıdvan KARLUK
22
KÜRESELLEŞME ÇERÇEVESİNDE KURUMSAL YÖNETİŞİM VE BASEL-II
Faris KOCAMAN, Hikmet AYTEK, Babürhan CÖRÜT
36
OBSTACLES FOR ESTABLISHING EFFICIENT FINANCIAL SYSTEM IN
TRANSITION ECONOMIES: THE CASE OF KYRGYZ FINANCIAL SYSTEM
Onder MET, Venera TOROBEKOVA, Ibrahim KELES
47
MÜSTƏQİLLİKDƏN SONRA AZƏRBAYCANIN BEYNƏLXALQ
MALİYYƏ TƏŞKİLATLARI İLƏ ƏMƏKDAŞLIĞI
Elçin SÜLEYMANOV
53
QLОBALLAŞAN DÜNYADA «KİÇİK ÖLKƏNİN» XARİCİ İQTİSADİ
VЕKTОRLARININ FОRMALAŞMASI AMİLLƏRİ
Mənsur BƏRXUDARОV
61
AZƏRBAYCANDA MÜHASİBAT UÇOTUNUN BEYNƏLXALQ STANDARTLARA
UYĞUNLAŞDIRILMASI VƏ KOMPÜTERLƏŞDİRİLMƏSİNİN BƏZİ PROBLEMLƏRİ
Ənvər SALAHOV
66
ФИНАНСОВЫЙ КРИЗИС: ТЕОРИЯ И РЕАЛЬНОСТЬ. ПРЕДРАСПОЛОЖЕННОСТЬ
УЗБЕКИСТАНА К ФИНАНСОВЫМ КРИЗИСАМ
С.Х. КОМИЛОВ
71
ВЛИЯНИЕ ДЕНЕЖНЫХ ПЕРЕВОДОВ ТРУДОВЫХ МИГРАНТОВ НА МОНЕТАРНЫЕ
ПОКАЗАТЕЛИ ТРАНСФЕРТО-ЗАВИСИМЫХ СТРАН РЕГИОНА (на примере Таджикистана)
Мадина ТУРАЕВА
77
xix
АZƏRBАYCАNDА NЕFT KОNTRАKTLАRININ İNVЕSTİSİYА
FƏАLLIĞINА TƏSİRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Vurgun SÜLЕYMАNОV
83
QAFQAZ ÖLKƏLƏRİ İQTİSADİYYATININ İNKİŞAFINDA SƏRMAYƏLƏRİN ROLU
Arif NƏZƏROV
88
ИНОСТРАННЫЕ ИНВЕСТИЦИИ И ПУТИ ИХ
ПРИВЛЕЧЕНИЯ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ
Т.П. АБДУЛЛАЕВ, С.Б. МАМЕДОВА
91
МЕЖДУНАРОДНОЕ ДВИЖЕНИЕ КАПИТАЛА И РОЛЬ ИНОСТРАННЫХ
ИНВЕСТИЦИЙ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ.
Н.Н. МАМЕДОВА, С.Б. МАМЕДОВА
95
BAZAR MÜNASİBƏTLƏRİ ŞƏRAİTİNDƏ XARİCİ İNVESTİSİYALARIN ROLU
Ramil MƏMMƏDOV
100
DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI VE GELİŞME
YOLUNDA OLAN ÜLKELERDEKİ ÖNEMİ
Reşat AHMEDOV
108
ПРОЦЕССЫ СОВРЕМЕННОЙ ГЛОБАЛИЗАЦИИ В ЭКОНОМИКЕ
Г.К. ГАСАНОВ
113
AZƏRBAYCANDA ANTİBÖHRANLI İDARƏETMƏ SİSTEMİNİN
TƏŞƏKKÜLÜ VƏ İNKİŞAFI MƏSƏLƏLƏRİ
H.S. HƏSƏNOV
120
QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNİN QLOBAL MALİYYƏ
MÜHİTİNƏ İNTEQRASİYASI: PROBLEMLƏR, PERSPEKTİVLƏR
Dünyamalı VƏLİYEV
124
İQTİSADİ BÖHRANLAR VƏ ANTİBÖHRAN İDARƏETMƏ MEXANİZMLƏRİ
Mahir. M. NAMAZOV
128
ПОРТФЕЛЬ ИНВЕСТИЦИЙ, МЕТОДЫ ЕГО ФОРМИРОВАНИЯ И
ОЦЕНКИ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ
Р. ГУЛИЕВ
134
AZƏRBAYCANDA FAİZSİZ BANKÇILIĞIN VƏZİYYƏTİ VƏ İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ
Rəşad BƏDİROV, Murad BƏDİROV
138
TÜRKİYE’DE GİRİŞİMCİLİK, 1999 MARMARA
DEPREMİ İLE 2000 VE 2001 FİNANSAL KRİZLERİNİN ETKİLERİ
S. Burak ARZOVA, Uğur YOZGAT, Mert UYDACI
142
QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ MALİYYƏ BÖHRANLARI
Cahangir CABBAROV
152
РОЛЬ ФИНАНСОВО-ПРОМЫШЛЕННЫХ ГРУПП В РАЗВИТИИ
ПРОМЫШЛЕННОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНА
Шакир САЛИМОВ
155
xx
AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATINA TÜRK İNVESTİSİYA
QOYULUŞLARININ ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ PERSPEKTİVLƏRİ
Ləman Aksoy GÜNGÖR
157
QLOBALLAŞMA VƏ REGİONAL İNTEQRASİYANIN ARTDIĞI DÜNYADA
QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYANIN İQTİSADİ ƏHƏMİYYƏTİ
161
FROM GEOPOLITICS TO GEOECONOMICS THE ROLE OF
CAUCASUS AND CENTRAL ASIA IN THE WORLD SYSTEM
Sukru İNAN, A. Fahimi AYDIN
162
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE GEÇİŞ EKONOMİLERİ
Sevil REDZEPİ
169
TÜRKİYE’DE VE TÜRK CUMHURİYETLERİNDE SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA BİLEŞENİ
OLARAK SU KAYNAKLARININ ARTAN ÖNEMİ VE ORTAK BİR SU STRATEJİSİ ÖNERİSİ
Yusuf KARAKILÇIK, Ayşe ÖZCAN
177
QLOBALLAŞMA PROSSESİ ÇƏRÇİVƏSİNDƏ
AZƏRBAYCANIN XARİCİ TİCARƏT MÜNASİBƏTLƏRİ
Altay İSMAYILOV, Elvin RƏHİMOV
189
SERBEST BÖLGELERİN EKONOMİK ETKİLERİ VE SORUNLARI:
BİŞKEK SERBEST BÖLGESİ ÜZERİNE SAHA ARAŞTIRMASI
Osman KADI
199
AVRASİYA İQTİSADİ ƏMƏKDAŞLIĞININ GENİŞLƏNDİRİLMƏSİNDƏ
AZƏRBAYCANIN ROLU VƏ İQTİSADİ ƏHƏMİYYƏTİ
Rəşid MURADOV, Məhəmməd ƏLİYEV
212
ORTA ASYA VE KAFKAS EKONOMİLERİNİN DIŞ
TİCARETLERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME
Filiz KADI, Osman KADI
215
TÜRKİYE-AZERBAYCAN EKONOMİK ENTEGRASYONU NİÇİN? VE NASIL?
Levent GÖKDEMİR, Suzan ERGÜN
223
LABOR MIGRATION IN POST-SOVIET KYRGYZSTAN IN THE PROCESS OF GLOBALIZATION
Gulzat ZHETİBAEVA
235
QARA DƏNİZ İQTİSADİ ƏMƏKDAŞLIĞI TƏŞKİLATI VƏ AZƏRBAYCAN
Elçin SÜLEYMANOV, İlkin ADIĞÖZƏLOV
241
GLOBALIZATION, ECONOMIC INTEGRATION AND
IT’S IMPACTS ON CENTRAL ASIA AND CAUCASUS
Hassan REZAEI
247
QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ AZƏRBAYCANIN DÜNYA İQTİSADİYYATINA
İNTEQRASİYASINDA YENİ NEFT STRATEGİYASININ ROLU
Yusif ZEYNALOV
252
xxi
THE EXTERNAL TRADE RELATIONS OF AZERBAIJAN BETWEEN CENTRAL ASIAN REPUBLIC
(UZBEKISTAN, TURKMENISTAN, TAJIKISTAN AND KYRGYZSTAN) IN GLOBALISATION
Sofia HAQVERDOVA, Samira ABASOVA
256
ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ ТОРГОВО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ СВЯЗЕЙ АЗЕРБАЙДЖАНА
С РОССИЕЙ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ И ЭКОНОМИЧЕСКИХ ТРАНСФОРМАЦИИ
Шафа АЛИЕВ
262
НОВАЯ НЕФТЯНАЯ СТРАТЕГИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА – КАК
КОНЦЕПТУАЛЬНАЯ ОСНОВА ИННОВАЦИОННОГО УПРАВЛЕНИЯ
П.Г. РУСТАМОВ
269
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE ÜÇ BAŞKETTE GEÇİM SEVİYESİNİN MUKAYESESİ:
ANKARA, BAKÛ VE MOSKOVA
Dr. Ercan SANCAK
274
QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ENERJİ LAYİHƏLƏRİ
283
COMPERATIVE ANALYSIS OF RUSSIAN AND AZERBAIJAN TAX
SYSTEMS IN THE CONTEXT OF INVESTMENT CLIMATE AND ENERGY POLITICS
Süreyya SAKINÇ, Birol KOVANCILAR
284
AB ENERJİ POLİTİKALARININ ORTA ASYA VE KAFKASYAYA YÖNELİK DOĞRUDAN
YABANCI SERMAYE YATIRIMLARINA ETKİSİ: AZERBAYCAN ÖRNEĞİ
Prof. Dr. Vildan SERİN, Yrd. Doç. Dr. Havva ÇAHA
295
TÜRKİYE’NİN “ENERJİ GEÇİDİ” OLMASININ EKONOMİK ETKİLERİ,
YARATACAĞI ÇEVRE VE GÜVENLİK SORUNLARI
Hüseyin ERKUL
301
THE ROLE OF THE CAUCASIAN AND CENTRAL ASIAN OIL IN THE WORLD ECONOMY
Shilpa G. BAGUL, Arun S. DALVI
309
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE HAZAR BÖLGESİNDE SÜRDÜRÜLEBİLİR
KALKINMA-EKONOMİK GELİŞME İKİLEMİ: ENERJİ KAYNAKLARININ KRİTİĞİ
Uğur YILDIRIM, Şerif ÖNER, Zehra GÜL
317
RUSYA FEDERASYONU’NUN HAZAR’DAKİ DOĞALGAZ POLİTİKASI VE
BÖLGE DEVLETLERİ AÇISINDAN ORTAYA ÇIKAN SONUÇLAR
Evrim EKEN
332
РОЛЬ ЭНЕРГОРЕСУРСОВ КАСПИЯ В МИРОВОЙ ЭКОНОМИКЕ И ПОЛИТИКЕ
Бэла СЫРЛЫБАЕВА
344
ECONOMIC ROLE OF BTC (BAKU-TIBILIS-CEYHAN) AND
RAILWAY PROJECT FOR AZERBAIJAN, GEORGIA AND TURKEY
Ayhan GUNEY
352
AZƏRBAYCANIN VƏ MƏRKƏZİ ASİYANIN ENERJİ LAYİHƏLƏRİ VƏ ONLARIN BU
REGİONLARIN ƏMƏK EHTİYATLARINDAN İSTİFADƏ EDİLMƏSINDƏ ROLU
Qurban QURBANOV
358
xxii
QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ENERJİ LAYİHƏLƏRİ
Rasim MEHBALİYEV
363
BAKI –TBİLİSİ - QARS DƏMİR YOLU QLOBAL ENERJİ LAYİHƏLƏRİNİN DAVAMI KİMİ
Məleykə HƏSƏNOVA
367
A LINE WITH RESPONSIBILITIES - “ANALYSIS OF THE REGIONAL
SUSTAINABILITY DEVELOPMENT PROGRAM OF BRITISH PETROLEUM
IN THE BAKU-TBILISI-CEYHAN PIPELINE”
Deniz TURA
370
MƏRKƏZİ ASİYA ENERJİ LAYİHƏLƏRİNDƏ İRAN VƏ ÇİNİN ROLU
Qalib HÜSEYNOV
377
НЕФТЕГАЗОВЫЙ КОМПЛЕКС КАСПИЙСКОГО РЕГИОНА
В СИСТЕМЕ МИРОВОЙ ДОБЫЧИ НЕФТИ И ГАЗА
Л.Х. МУХСИНОВА
379
BAKI-TBİLİSİ-CEYHAN NEFT KƏMƏRİ NEFT STRATEGİYASININ REAL TƏCƏSSÜMÜDÜR
Fərhad QARAYEV
384
KÜRESEL PROJE YÖNETİMİ
Ahmet NAYIR
387
ТРАНСКАСПИЙСКИЕ ЭНЕРГЕТИЧЕСКИЕ ПРОЕКТЫ В ГЛОБАЛЬНОЙ СТРАТЕГИИ
ВЕДУЩИХ НЕФТЕГАЗОВЫХ КОМПАНИЙ
Рустам АЛЕКПЕРОВ
392
QEYRİ İQTİSADİ AMİLLƏRİM
QLOBALLAŞMA VƏ İQTİSADİ İNKİŞAFA TƏSİRİ
399
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE EKONOMİ DIŞI FAKTÖRLERİN
VERGİ ÖDEMELERİNE ETKİLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
Mikail ALTAN, Alper Veli ÇAM
400
KAMU YÖNETİMİNDE İYİ YÖNETİMİN
KURUMSALLAŞMASINDA OMBUDSMAN KURUMUNUN İŞLEVİ
Ramazan ŞENGÜL
406
KÜRESELLEŞME’NİN YAYGINLAŞMASINDA SİVİL TOPLUM ÖRGÜTLERİ
Cavit YAVUZ
414
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE TÜRKİYE VE AZERBAYCAN’DA DEVLETİN SAĞLIK
HİZMETLERİNDE YENİDEN YAPILANMASI: KARŞILAŞTIRMALI BİR İNCELEME
S. Mustafa ÖNEN
424
TÜRK DÖVLƏTLƏRİ İTTİFAQI – REGİONAL VAHİDLƏŞMƏNİN İDEAL VARİANTI KİMİ
Ə.İ. BAYRAMOV
436
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE YEREL YÖNETİMLERİ ETKİLEYEN İÇ FAKTÖRLER
Musa KULAKLIKAYA, Cemal ÖZTAŞ, Eyüp ZENGİN
439
xxiii
AZERBAYCAN İŞLETMELRİNDE PERSONEL
YÖNETİMİNDEN İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNE GEÇİŞ
Rakif FERECOV
453
İKTİSADIN AHLAKİ TEMELLERİ VE GLOBALLAŞMAYA KATKISI
Abdullah KAHRAMAN
459
СОЦИАЛЬНОЕ РАЗВИТИЕ ВНУТРИРЕСПУБЛИКАНСКИХ
ЭКОНОМИЧЕСКИХ РАЙОНОВ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
Г.М. СУЛЕЙМАНОВА
464
AZƏRBAYCANIN MÜASIRLƏŞMƏSINDƏ İKT-NİN ROLU
Lalə MUSTAFAYEVA
467
NEW ORGANIZATIONAL CULTURE IN AZERBAIJAN
F.A. HUSEYNOVA
471
KÜRESELLEŞMEYİ HIZLANDIRICI FAKTÖRLERDEN, İNTERNET VE ELEKTRONİK TİCARET
Berrin BÖLEK, Uğur Arif BÖLEK
473
KURUM KÜLTÜRÜ VE PERFORMANSININ
İYİLEŞTİRİLMESİNDE KÜRESEL LİDERLİĞİN ÖNEMİ
Celal EYNULLAYEV, Ali ŞEN
478
E-GOVERNMENT STRATEGY. GOVERNMENT
TRANSFORMATION IN DEVELOPING COUNTRIES OF THE REGION
Abzetdin ADAMOV
483
TOTAL QUALITY MANAGEMENT IN AZERBAIJAN –
THE WAY TO PERFECTION IS DIFFICULT
Sevil IMANOVA
487
xxiv
MALİYYƏ QLOBALLAŞMASI,
SƏRMAYƏ HƏRƏKƏTLƏRİ, İQTİSADİ
BÖHRANLAR VƏ BUNLARIN QAFQAZ
VƏ MƏRKƏZİ ASİYAYA TƏSİRİ
FĐNANSAL KÜRESELLEŞME SÜRECĐNDE
ORTA ASYA VE KAFKASYA EKONOMĐLERĐ
Prof. Dr. Nurdan ASLAN
Marmara Üniversitesi, ĐĐBF, Öğretim Üyesi
Đstanbul - TÜRKĐYE
Dr. Nuray TERZĐ
Marmara Üniversitesi, ĐĐBF, Araştırma Görevlisi
Đstanbul - TÜRKĐYE
ÖZET
Dünya tarihi yirminci yüzyılda önemli olaylara tanıklık etmiştir. Küreselleşme süreci yüzyılın ikinci yarısında hız kazanmış
ve pek çok ülkede yapılan finansal düzenlemeler gelişen ülkelerin küresel ekonomiye açılmalarına izin vermiştir. Avrupa Birliği
oluşumu, ekonomik ve parasal birliklerin önemini artırmış, Asya Pasifikte APEC ve ASEAN, bölgesel birleşme süreçlerinin
gelişiminde etkili olmuşlardır. Uluslararası organizasyonlar, mal ve hizmet akımlarını kolaylaştırmış, ulusal ekonomilerin küresel
ekonomi ile birleşimlerini hızlandırmıştır. Küresel ekonomik sürece Asya’yı da içine alan finansal krizler eşlik etmiş, gelişen
ekonomiler olumsuz yönde etkilenmişlerdir.
Dönemin diğer önemli olayı ise Sovyetler Birliği’nin dağılıp, yeni ekonomilerin ortaya çıkması olmuştur. Orta Asya
ekonomileri, mevcut dünya düzenine ticari ve finansal akımlar yoluyla adapte olmaya çalışmakta, dış destekler yardımı ile ulusal
problemlerini çözmeye çalışmaktadırlar. Sovyetler Birliği’nin dağılması sürecini izleyen geçiş sürecinin ilk aşamalarında Orta
Asya ekonomileri, üretimlerinde önemli oranda düşüş yaşamış ve büyük döviz kuru düşüşlerini kapsayan ciddi makroekonomik
dengesizliklerle karşı karşıya kalmışlardır. Son birkaç yıldır Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinden gelen sinyaller, 1998’de
Rusya’da yaşanan finansal krizden olumsuz etkilendiklerini göstermiştir. Bu çalışma ile Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin
küresel ekonomiye dahil olma çabaları incelenecektir.
SUMMARY
The history of world witnessed significant events in the 20th century. The process of globalization have begun to increase
since the second part of that century and financial regulations in many countries have let to the opening of the developing
countries into global economy. The emergence of the European Union provided to increase the importance of economic and
monetary unions and APEC and ASEAN in the Asia Pacific region are also making good progress in the process of regional
integration. International organizations have facilitated the movements of goods and services and have accelerated to join the
national economies into global economies. Financial crises including in Asian accompanied to the process of global economic and
this have affected the developing countries, negatively.
Another significant event of that century was the break up of the USSR and new independent states come out. Central Asian
economies try to adapt to the conditions of world trade with the movements of trade and financial and try to solve their domestic
problems with foreign supports. After breaking up of the USSR, in the first phase of transition process Central Asian and
Caucasus economies faced to a decline in their productions and serious macroeconomic instabilities including in important
decreases in exchange rates. Last few years, signals comes from Central Asia show that Russian financial crisis in 1998 have
negative effects on these countries.This study will examine the effort of the joining of Central Asian and Caucasus Economies
into global economy.
1. GĐRĐŞ
Dünya tarihi yirminci yüzyılda önemli olaylara tanıklık etmiştir. Küreselleşme süreci yüzyılın
ikinci yarısında hız kazanmış ve pek çok ülkede
yapılan finansal düzenlemeler gelişen ülkelerin
küresel ekonomiye açılmalarına izin vermiştir.
Avrupa Birliği oluşumu, ekonomik ve parasal birliklerin önemini artırmış, Asya Pasifikte APEC ve
ASEAN, bölgesel birleşme süreçlerinin gelişiminde etkili olmuşlardır. Uluslararası organizasyonlar,
mal ve hizmet akımlarını kolaylaştırmış, ulusal
ekonomilerin küresel ekonomi ile birleşimlerini
kolaylaştırmıştır. Küresel ekonomideki gelişmelere Asya’yı da içine alan finansal krizler eşlik
etmiş, gelişen ekonomiler olumsuz yönde etkilenmişlerdir.
2
Dönemin diğer önemli olayı ise Sovyetler
Birliği’nin dağılıp, yeni ekonomilerin ortaya çıkması olmuştur. Orta Asya ekonomileri, mevcut
dünya düzenine ticari ve finansal akımlar yoluyla
adapte olmaya çalışmakta, dış destekler yardımı
ile ulusal problemlerini çözmeye çalışmaktadırlar.
Sovyetler Birliği’nin dağılması sürecini izleyen
geçiş sürecinin ilk aşamalarında Orta Asya ekonomileri, üretimlerinde önemli oranda düşüş yaşamış ve büyük döviz kuru düşüşlerini kapsayan
ciddi makroekonomik dengesizliklerle karşı karşıya kalmışlardır. Son birkaç yıldır Orta Asya ekonomilerinden gelen sinyaller, 1998’de Rusya’da
yaşanan finansal krizden olumsuz etkilendiklerini
göstermiştir.
Doğu-Batı sürtüşmesinin sona ermesinden ve
Sovyetler Birliği’nin parçalanmasından sonra,
Orta Asya’da ve Kafkasya bölgesinde birçok yeni
bağımsız devlet kurulmuştur. Bu devletler, Türki
Cumhuriyetler olarak adlandırılan Azerbaycan,
Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’dır. Bu devletler 1990 yılından sonra
Türkiye’nin dış politikasında ayrı bir önem
taşımaya başlamışlardır (Kramer, 1996).
Ayrıca, yeni kurulan devletler, ABD ve
Kanada gibi coğrafi açıdan Avrupa’ya dahil
olmamalarına rağmen, AGĐK’e (bugünkü AGĐT)
alınmışlardır. Bu devletler, Kuzey Atlantik Đşbirliği Konseyi’ne üye olmuşlardır ve geçen süre
içinde de NATO tarafından oluşturulan Barış Đçin
Ortaklık’a (BĐO) katkıda bulunmuşlardır. Alınan
bu önlemler ile kurulan yeni cumhuriyetlerin
Batı’nın uluslararası siyasi sistemine ve değer
esaslarına bağlanmaları sağlanmış ve uluslararası
ilişkilerini zenginleştirebilmeleri için olanak tanımıştır. Bağımsız Devletler Topluluğu bölgesinde
halen sürdürülmekte olan reentegrasyon çabaları
açısından bakıldığında, bu tür devletlerüstü siyasi
teşkilatlarla gerçekleştirilen bağlantılar ayrı bir
önem arzetmektedir (Kramer, 1996).
Bu çalışma ile Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin küresel ekonomiye dahil olma çabaları
incelenecektir. Bu bağlamda, birinci bölümde finansal küreselleşme ile ilgili olarak kısa bir bilgi
verilecektir. Đkinci bölümde finansal küreselleşme
çerçevesinde yapılan finansal liberalizasyon düzenlemelerinden bahsedilecektir. Üçüncü bölümde, Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin mevcut
durumu ekonomik göstergelerle ele alınacak ve
finansal küreselleşmenin bu ülkeler üzerindeki
etkisi ortaya konmaya çalışılacaktır. Son olarak,
bu ekonomilerin finansal küreselleşme çerçevesinde değerlendirilmesi yapılacaktır.
2. FĐNANSAL KÜRESELLEŞME
SÜRECĐNĐN GELĐŞĐMĐ
Küreselleşme, dünyanın bütünü arasında bir
yo-ğunlaşma sağlamakta ve dünyayı küresel bir
topluma dönüştürmektedir. Küreselleşme ile siyasi, ekonomik ve ideolojik yapılar giderek bütünleşmekte ve homojen bir dünya oluşmaktadır.
Sadece ekonomik ya da sadece siyasal ilişkiler
anlamında değil, aynı zamanda toplumlar, bireyler ve kültürler açısından çok yoğun bir etkileşim
yaşanmaktadır (Koray, 1997) Küreselleşme, ülkelerin sahip olduğu maddi, manevi tüm değerlerinin
milli sınırları aşarak dünya çapında yayılmaya
başlamıştır. Küreselleşmenin devletler açısından
ortaya çıkardığı en önemli sonuç, devletin kendi
varlığının sorgulanması, yeniden şekillendirmesi ve
yeni görevlerle donatılması olmuştur (Özgür, 1998).
Küreselleşme ile sanayi, iktisadi anlamda gelişmiş ülkelerden gelişen ülkelere kaymış, dünya
üretimi ortaya çıkmış ve finans piyasaları çeşitli
ülkelere yayılmıştır. Pek çok sayıda insan ülkelerarasında hareket etmiş, dünya ölçeğinde demokrasi talepleri artmış ve aynı mallar farklı ülkelerde tüketilmeye başlanmıştır. Küreselleşme, hem
üretimi hem de finans piyasalarını küreselleşmiştir. Üretimin küreselleşmesi ile sermaye, üretim olarak dünyayı bir bütün olarak değerlendirmiş, küreselleşmiş üretim sisteminin parçalarını
maliyet avantajı açısından, ekonomik açıdan en
optimum bölgelerde gerçekleştirilmesini sağlamıştır (Gökal, 1997).
1600’lü yıllarda Montanari tarafından kaleme
alınan bir yazı küreselleşmenin eski bir tarihe
uzandığını anlatır: (George, 1997) “Halkların arasındaki iletişim tüm yerkürede öylesine genişlemiş
bulunuyor ki neredeyse tüm dünyanın, insanların
evlerinden çıkmaksızın para sayesinde yeryüzünde
üretilen herşeyi bulabilecekleri ve tüketebilecekleri bir sürekli mallar fuarının olduğu bir köye
dönüştüğü söylenebilir. Mükemmel bir icat.” Küreselleşme olgusu 500 yıl önce deniz keşifleri ile
kapitalist dünya ekonomisinin oluşumu ile aynı
zamana rastlamaktadır. Fetihler ve kaynakların
yağmalanması ekonominin büyümesini getirmiş,
Kanada’daki balık, kürk, kereste, buğday ve mineraller, Doğu Avrupa ve Đngiltere’nin itici gücünü oluşturmuşlardır. Küreselleşmenin erken dönemlerinde çevre bölgelerdeki işgücü patlamasından yararlanan merkez bölgeler, bütünleşik bir
dünya ekonomisini ve politik yapıyı oluşturmuştur
(Broad, 1995).
Küreselleşmenin bir boyutunu finansal küreselleşme oluşturmaktadır. Finansal küreselleşme,
genel olarak, finansal akımların sınırlar arasında
küresel bağlarının arttığına işaret eden bir kavramdır (Prasad, Rogoff, Wei ve Köse, 2003)
Finansal küreselleşmenin sonucu olarak sermaye,
finansal aktifler ve finansal şirketler ev sahibi ülkelerden diğer ülkelere hareket etmekte ve finansal küreselleşme ile ülkelerin dış varlık ve yükümlülüklerde bir artış meydana gelmektedir. Uluslararası finansal bütünleşmenin ilk dönemi 1870’li
yıllarda başlamış ve 1914 yılına kadar sürmüştür.
Đkinci dönemi Đkinci Dünya Savaşından sonra
1960’ların başlarında başlamış ve halen devam
etmektedir. Birinci dönemin bazı uluslar için iyi
olduğu tartışılırken, bu dönemin sonlanmasının bir
nedeni, uluslararası kurumların savaşı durdurmadaki etkinsizliği gösterilmektedir (Moshirian, 2005).
Küresel ekonominin ve uluslararası ilişkilerin
yeniden inşasının bir bölümü olarak, politik liderler uluslararası kurumların önemini kavramışlar ve
birleşme sürecinin oluşmasına katkıda bulunmuş3
lardır. Birleşmiş Milletler, IMF, Dünya Bankası ve
GATT gibi oluşumlar bunun bir göstergesidir.
Bununla birlikte yeni küreselleşme döneminde
mevcut uluslararası kurumların hem bölgesel hem
de global düzeyde birleşme sürecini kolaylaştırıp
kolaylaştıramayacakları önemli bir soru olarak
karşımıza çıkmaktadır. Örneğin, birinci küreselleşme döneminde ticaretlerini serbestleştiren ve
ekonomilerini açan ekonomiler kişi başına gelirlerini artırırken, bu süreci kaçıran ülkeler Çin gibi,
kişi başına gelirleri düşmüştür. Benzer bir süreci
ikinci küreselleşme dönemi için söylenip söylenemeyeceği tartışılmaktadır. Şu anda iki milyarın
üstünde kişi günde iki doların altında bir gelir ile
küresel ekonomide hayatını devam etmektedir.
Diğer bir ifade ile dünya nüfusunun yarısı finansal
küreselleşme sürecinden yararlanamamaktadır.
Yapılan çalışmalar, finansal küreselleşmenin güçlü bir ekonomik gelişime katkıda bulunmadığını
göstermiştir. Aynı zamanda bazı ülkeler yüksek
oranda sermaye giriş-çıkışları ile karşı karşıya
kalmışlardır. Buna karşılık, bazı çalışmalar ise
finansal küreselleşme ve ekonomik gelişme arasında pozitif bir ilişki bulmuşlardır (Moshirian,
2005).
Finansal küreselleşme temel olarak gelişen
ülkelerde ekonomik büyüme oranın artmasına çeşitli kanallar vasıtasıyla yardım ederek, ekonomik
gelişimlerini doğrudan etkilemektedir. Ulusal tasarruflar artmasıyla birlikte sermayanin maliyeti
azaltmakta ve teknoloji transferini hızlandırmaktadır. Daha iyi risk yönetiminin gelişimi ile de
uluslararası uzmanlaşma artarak, hem makroekonomik politikalar hem de kurumlar, küreselleşmenin disiplin etkisiyle ya da rekabet baskısıyla
gelişmektedir (Prasad, Rogoff, Wei ve Köse,
2003). Ancak, Lucas, sermayenin marjinal getirisinin gelişen ülkelerde yüksek olmasına rağmen,
gelişen ülkelere giden sermaye miktarının düşük
olduğunu Obsfelt ve Taylor’da yükselen ekonomilerin bu akımların sadece beşte birini aldıklarına
dikkat çekmektedir. Hatta, Taylor ve Obsfelt,
1913’te ABD’nin gelirinin beşte birinden daha
azına sahip olan düşük gelirli ekonomilerin uluslararası dış sermaye stokunun dörtte birini alırken,
bu durumun 1997 de on ikide bire düştüğünü ifade
etmektedir (Moshirian, 2005).
Yine teoride finansal küreselleşme, gelişen
ülkelerde çıktının daha iyi yönetimine ve tüketimin farklılaşmasına yardım ettiği ifade edilmektedir. Gelişen ülkeler kendi faktör donatımlarına
göre uzmanlaştıklarında gelişmiş ülkelerden daha
fazla kazanımlar elde edebilirler. Ancak yapılan
araştırmalar, ülkelerin finansal küreselleşmenin ilk
aşamalarında hem üretim hem de tüketimdeki
yüksek değişkenlikten dolayı önemli risklere ma4
ruz kaldığını göstermektedir. Ayrıca, gelişen ülkelerde yaşanan finansal ve para krizleri finansal
küreselleşme ile ilişkilendirilmiştir. Bu krizlerde,
çeşitli biçimlerde formule edilmiştir. Birincisi,
uluslararası yatırımcılar, sürü halinde hareket ederek gelişen ülkelerin dengelerini bozabilmektedirler. Đkincisi, uluslararası yatırımcılar, gelişen ülke
paraları üzerinde spekülatif atak gerçekleştirebilirler. Üçüncüsü, bir davranışın yayılma riski gelişen ülkeler için önemli bir tehdittir. Zira, bir
uluslararası yatırımcı, gelişen ülkeden çekildiğinde diğerleri de hemen çekilmektedir. Dördüncüsü
de, hükümetler gelecek için yeteri derecede güven
vermeyebilir ve aşırı borçlama sorunu ile karşı
karşıya kalınabilir (Prasad, Rogoff, Wei ve Köse,
2003).
Uluslararası sermaye akımları zengin ülkelerden yoksul ülkelere doğru olduğu görüşü, bu
süreçte tek yönlü olarak işlemekte ve sermaye
yükselen ekonomilerden gelişmiş ekonomilere
doğru akmaktadır, örneğin Doğu Asya’dan,
ABD’ye. Ayrıca, reel gelişme ve uluslararası
finansal piyasalar arasında yakın bir ilişki yoktur.
Yabancı sermaye akımlarının gelişmiş ülkelere
doğru olmasından dolayı önemli global dengesizlikler görülebilmektedir. Dolayısıyla, yeni global
finansal çevre Bretton Woods mimarının düşündüğünden farklı şekilde gelişmektedir. Yeni global
finansal çevre, Taylor ve Obsfelt’ e göre zengin
ülkeler lehine, yoksul ülkeler aleyhine olacaktır.
Zira, yoksul ülkeler birinci küreselleşme dönemine göre daha az sermaye alacaklardır (Moshirian,
2005). Ayrıca, krizler birinci döneme göre daha
sık yaşanmakta ve krizler daha önce belli ülkede
yaşanırken bugün pekçok ülkeyi aynı anda etkileyebilmektedir. Reel ve finansal değişkenlerin
hareketliliği geçmişte olduğundan çok daha fazla
görülmektedir. Pekçok değişim, artık global olarak
değerlendirilmektedir. Örneğin, bugünün yatırımcısı global olarak düşünerek bir yükselen ülkede
meydana gelen krizi sanki diğer ülkelerde de meydana gelecekmiş gibi değerlendirerek buralara yatırım kararını erteleyebilmektedir (Prasad, Rogoff,
Wei ve Köse, 2003).
Finansal küreselleşme, genel olarak iki boyutta ilerlemektedir. Birincisi, fonlar halinde mali
piyasalar arasında hareket eden portföy yatırımları, ikincisi de makine donanım, teçhizat gibi
yatırımlarla ülkenin fiziki donanımını etkileyen
yabancı doğrudan yatırımlardır. Finansal küreselleşmenin ülkeler arasında gerek portföy yatırımları
gerekse doğrudan yabancı yatırımlar şeklinde ilerleyebilmesi için ülkelerin finansal liberalizasyona
ilişkin düzenlemelere gitmesi gerekmektedir. Aşağıdaki bölümde finansal liberalizasyona ilişkin
düzenlemeler anlatılacaktır.
3. FĐNANSAL LĐBERALĐZASYONA
ĐLĐŞKĐN DÜZENLEMELER
Günümüzde dünya ekonomisinin temel problem alanlarının başında ulusal ve uluslararası
finansal sisteme ilişkin düzenlemeler gelmektedir.
Finansal sisteme ilişkin düzenlemelerin teorik
temelini Mc Kinnon ve Shaw’un oluşturduğu
“finansal liberalizasyon kuramı” oluşturmaktadır.
Finansal liberalizasyonun, tasarrufların dünya ölçeğinde dağılımını düzenleyeceği ve faiz oranlarını ülkeler arasında eşitleyeceği varsayımından
hareket eden teorinin temel önermesine göre,
finansal baskının kalkması ve finansal derinleşmenin sağlanması etkin kaynak dağılımını sağlayarak
ekonomik gelişmeyi hızlandıracaktır. Teoriyle, finansal sistem üzerine konulan sınırlama ve yükümlülüklerin azaltılması veya ortadan kaldırılmasının, bu sistemde faaliyet gösteren piyasa ve firmaların daha etkin çalışmalarına, ekonomi kurallarına uygun olarak faaliyet göstermelerine ve
temel fonksiyonlarını daha iyi yerine getirmelerine
katkıda bulunacağı öngörülmektedir (WilliamsonMahar,2002).
Finansal liberalizasyon uygulamaları iki başlık
altında toplanabilir: Đç finansal liberalizasyon ve
dış finansal liberalizasyon. Đç finansal liberalizasyon ile ülke içinde daralmaya yol açan kontrollerin ve sınırlamaların kaldırılması anlamında ilk
adım olarak, nominal faiz oranlarının arz ve talebe
göre para piyasasında belirlenmesi sağlanır. Dış
finansal liberalizasyon kapsamında ise uluslararası
finansal piyasalar ile bütünleşmenin sağlanması ve
döviz kurlarının müdahalelerden arındırılarak piyasa koşullarında belirlenmesine izin verilir
(Uzunoğlu, Alkin ve Gürlesel,1995). Uluslararası
sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesinden önce
kamu ve para piyasası dengesinin sağlanmış olması gerektiği konusunda literatürde ortak bir
kabul vardır. Finansal baskıya son verilip, sermayenin serbest dolaşımı sağlandığında uzun dönemde faktör gelirlerinin eşitlenmesi yönünde eğilimler ortaya çıkması beklenir. Finansal liberalizasyon uygulamalarıyla yeni araçlar, kurumlar ve
piyasalar ortaya çıkmakta, ekonomik birimlerin
rol ve statüleri bu yeni yapılanmaya göre
belirlenmektedir (Williamson-Mahar, 2002).
Gelişmekte olan ülkelerin sermaye akımlarını
çekmeye yönelik olarak sermaye akımlarına serbesti tanıması tek başına başarılı olarak uygulanması mümkün olmayan bir karardır. Uluslararası
sermayenin GOÜ’lerde ekonomik büyüme ve
refah arttırılmasına yönelik olarak kullanılması
için sermaye akımı serbestisinin mutlaka finansal
reformlar ile desteklenmesi, hatta sermaye akımında serbestinin finansal reform programının ta-
mamlayıcı bir unsuru olması zorunludur. Etkin bir
finansal piyasanın bulunmaması durumunda sermaye akımından istenilen fayda sağlanamayacaktır. Bir başka önemli konu ise finansal reformlar
ve sermaye akımına serbestinin uygulandığı dönemde makroekonomik yapının durumudur.
Finansal reformlar aynı şekilde makroekonomik
istikrarı sağlamaya yönelik diğer yapısal reformlar
ile de desteklenmelidir. Burada finansal reformların zamanlaması ve sıralaması konusu gündeme
gelmektedir. Bir başka deyişle finansal reform,
sermaye hareketlerine serbesti ve makroekonomik
yapısal reformlar ve uygulanan politikalar birbirlerini destekleyici nitelikte olmalıdır (Uzunoğlu,
Alkin ve Gürlesel,1995).
Güçlü bir finansal entegrasyon ülkenin makroekonomik özelliklerini belirgin ölçüde etkilemektedir. Güçlü bir finansal entegrasyonun belli başlı
makroekonomik etkileri beş noktada toplanabilir:
Bunlardan ilki küçük bir ekonomide aşırı arz ve
talep değişmelerinin aktiflerin dünya fiyatlarını
etkilememesidir. Đkincisi, para ve maliye politikaları ile ilgilidir. Bilindiği gibi bu politikaların toplam talep üzerindeki etkileri, ekonominin finansal
açıdan dış dünya ile entegrasyon derecesine bağlı
bulunmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde güçlü
finansal entegrasyon sonucunda maliye ve para
politikaları, borçlanma koşullarını etkileyememektedir. Üçüncü olarak, bir ülkenin dünya sermaye
piyasaları ile entegrasyon derecesi, ekonominin
enflasyon oranını etkileyebilmektedir. Dördüncü
olarak, yüksek sermaye hareketliliği nedeniyle
sermayenin vergilendirilmesi sorun oluşturmaktadır. Çünkü böyle bir ortamda fonların ülke dışına
götürülmesi ile vergilerden kaçınılabilmektedir.
Beşincisi ise yasal kısıtlamaların kullanıldığı faiz
oranı politikasının finansal açıklıktan etkilenmesidir. Yeterli derecede dışa açık olan bir ekonomide
pozitif reel faiz politikası uygulaması sermaye akımları ile kolayca önlenebilmektedir (Montiel, 1994).
Genel olarak finansal reformların içeriğini şu
konular oluşturmaktadır (Uzunoğlu, Alkin ve
Gürlesel, 1995) :
- Mevduat ve kredi faizlerinin belirlenmesinde
serbesti ve kredi tavanlarının kaldırılması ile
tasarrufların hareketinin ve kredi dağılım sisteminin serbest pazar koşulları içinde oluşması,
- Finansal sektörde yer alan kamu kuruluşlarının özelleştirilmesi ile yerli ve yabancı finansal kuruluşların sektöre girişlerinde serbesti,
- Finansal kurumlar arasındaki farklılaşmanın
azaltılması, yeni finansal kurumların kurulması ve finansal sektörde bankaların kendi
içinde ve diğer finansal kurumlar arasındaki
rekabetinin artırılması,
5
-
Uluslararası sermaye hareketleri ve işlemlerdeki sınırlamaların azaltılması ve kaldırılması,
- Yeni finansal ürünlerin yaratılması, mevcutların çeşitlendirilmesi ve yeni pazarların kurulması,
- Finansal piyasalarda kamu müdahalesinin
azaltılması, buna karşı denetim ve gözetimin
arttırılması,
- Uluslararası finansal pazarlar ile bütünleşmenin sağlanması.
Williamson ve Mahar (2002) da finansal liberalizasyon ile ilgili 6 temel konu belirtmektedir:
Kredi kontrollerinin kaldırılması
Faiz oranlarının deregülasyonu
Bankacılık sektörüne veya daha geniş olarak
finansal hizmetler endüstrisine giriş serbestisi
Banka otonomisi
Bankalar için özel mülkiyet
Uluslararası sermaye akımlarının liberalizasyonu
Sermaye hesabı konvertibilitesini sürdürmek
ve bunun getireceği finansal riskleri azaltmak
isteyen bir ülkenin sermaye hesabını libere etmeden önce belirli politikalar uygulamak durumundadır. Eğer önkoşullar, sermaye hesabı konvertibilitesini yürütmeye uygun değilse spekülatif sermaye akımları, libere sermaye hesabını sürdürmeyi kuşkusuz güçleştirecektir. Bu nedenle, sermaye hesabı konvertibilitesinden önce şu düzenlemelerin yapılması gerekmektedir: (Mathieson ve
Rojas-Suarez, 1992) Bunlardan ilki, mali reformdur. Temel makroekonomik önkoşullardan biri
mali açıkları önemli ölçüde azaltan ve geriye
kalan açıkları da enflasyonist olmayan bir biçimde
finanse eden bir mali reform yapılmasıdır. Büyük
mali açıkların, emisyon ile finanse edilmesi; ülke
yerleşiklerini, enflasyon vergisinden kurtulmak
için parasal aktiflerini ülke dışına yönlendirmeye
teşvik edecektir. Reform programını ve sermaye
hesabı konvertibilitesini sürdürebilmek için gerekli güvenin sağlanması, öncelikle başlangıçta fiyat
istikrarı ve sürekli büyümeyi sağlayacak bir finansal reform yüklenebilmesini gerektirmektedir.
Đkincisi, iç ve dış finansal piyasa koşulları
arasındaki farklılıkları en aza indiren finansal politikalar düzenlemektir. Alınıp satılan finansal
araçlar üzerindeki yurtiçi faiz oranlarının, uluslararası finansal piyasalarda geçerli olan faiz oranları
ile karşılaştırılabilir olmalıdır. Ayrıca, dış finansal
kurumlar ile etkin olarak rekabet edebilmek ve aktif fiyatlarının aşırı değiştiği dönemlerin etkilerine
dayanabilmek için ülkenin finansal sistemi güçlendirilmelidir.
6
Üçüncüsü, yurtiçi finansal sistemin güvenilirliğinin ve sağlamlığının güçlendirilmesidir. Sermaye kontrollerinin kaldırılması ile yurtiçi finansal piyasalara yeni finansal tekniklerin, yeni araçların, yeni fon kaynaklarının ve yeni iştirakçilerin
girişi artacaktır. Bu tür değişmeler, bir yandan etkin kazançlar sağlayan rekabetçi baskıları arttırırken, bir yandan da piyasaya karmaşık risk unsurları getirmektedir. Bu riskler, finansal araçları
fiyatlandırmayı daha da güçleştirmektedirler.
Ayrıca, riskler, önceden öngörülemediği için, kredi akımlarında ani değişmelere yol açabilmektedirler. Bu nedenle, libere sermaye hesabı için öncelikle, güçlü bir iç denetim sisteminin geliştirilmesi gerekmektedir.
Dördüncüsü, fonların dışarı yönelmesine yol
açacak vergilerden kaçınılmasıdır. Sermaye hesabı
konvertibilitesini yürüten sanayi ülkelerinin deneyimleri, finansal sistemdeki vergilerin diğer ülkelerdeki yürürlükte olan vergiler ile harmonize edilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Büyük çapta
verginin harekete geçirdiği sermaye kaçışları ile
karşılaşılmak istenmiyorsa, böyle bir harmonizasyonun sermaye kontrollerinin kaldırılmasından
önce yapılması gerekmektedir.
Beşincisi de ücret ya da fiyat esnekliğini önleyen kısıtlamaların kaldırılmasıdır. 1980’li yıllar,
aktif fiyat değişkenliğinin yüksek olduğu bir
dönem olmuştur. Bu dönemde, özellikle açık sermaye hesabına sahip olan ülkeler, iç ekonomilerini
ve finansal yapılarını, bu değişikliklerin etkilerine
karşı korumak zorunda kalmışlardır. Çünkü bu tür
aktif fiyat değişiklikleri, özellikle istihdam, üretim
ve servet üzerinde olumsuz etkiler yaratabilmektedir. Ücret, fiyat ve faiz oranı ayarlamalarını engelleyen kısıtlamaların azaltılması ya da kaldırılması ile, bir ekonomi reel ve finansal şoklar
karşısında daha kolay uyum sağlayabilmektedir.
Sermaye hareketlerine serbesti döneminde uygulanması gerekli politikalar şu şekilde sıralanabilir : (Uzunoğlu, Alkin ve Gürlesel, 1995)
a. Serbesti öncesi yurtiçi ve yurtdışı finansal pazarlar arasındaki farkları en aza indiren ekonomik politikalar uygulanmalıdır.
b. Yurtdışına fon akışına yol açacak finansal
gelir, servet ve işlemler üzerindeki vergilerden
kaçınılmalıdır.
c. Yerel finansal sistemin güvenilirliğini arttırmak gereklidir.
d. Kamu kesimi dengesini sağlamak, açıkları
enflasyonist olmayan yöntemler ile finanse
etmek zorunludur.
e. Yurtiçi yerleşiklere uluslar arası portföy tutma
izni vererek sermaye hareketlerinin yarattığı
finansal riskleri yönetebilmelerine olanak tanınmalıdır.
Geleneksel görüş, finansal liberalizasyona
başlanmadan önce makroekonomik istikrara (yani
mali açığın GSYĐH’ın % 5’inin altında olması ve
enflasyonun % 10’dan düşük olması), ticari liberalizasyona ve daha güçlü ölçülü düzenlemelere
vurgu yapar. Sermaye akımları durumunda geleneksel görüş, finansal liberalizasyon başladıktan
en az iki yıl sonrasına kadar sermaye kontrollerinin korunması şeklinde yorumlanır. Makroekonomik istikrarın en önemli unsuru mali disiplindir.
Ticari reform, finansal sektör reformu için en
önemli reel sektör önkoşullarından biri olarak
tanımlanır. Deregüle edilmiş bir finansal sistem,
fonları en karlı oldukları endüstrilere kanalize
edecektir ve fiyat sistemi yoğun korumanın beraberinde getirdiği yanlış yönlendirilmiş teşviklerden ziyade, kıtlık hakkındaki doğru bilgiyi açığa
çıkardığı zaman, bunlar sosyal olarak en çok arzulanır endüstriler olacaktır. Bir diğer ilgili sektör
reformu kamu teşebbüslerinin yönetimi (veya özelleştirme) hakkındadır (Williamson-Mahar, 2002).
Sermaye akımları yeni gelişen piyasalarda,
gelişmiş piyasalara göre daha fazla riskli olabilmektedir. Gerek gelişen ülkelerde gerekse piyasa
ekonomisine geçiş aşamasındaki ülkelerde, ekonomik ve politik istikrarsızlıkların yanısıra, bu piyasaları yatırımcılar açısından riskli kılan başka
engellerde bulunmaktadır. Önemli düzeydeki özkaynak fiyat dalgalanmaları, alınıp satılabilecek
araçların sınırlılığı ve ticaret faaliyetlerinin içerdekiler tarafından izlenmesi bu engellerin başında
gelmektedir. Ayrıca, kurumsal yatırımcılar bu ülkelerde, piyasaya girişte ödemelerin yapılmasında
bir takım kısıtlamalar ve bürokratik engellemelerle
de karşılaşabilmektedir. Yeni gelişen piyasalar,
ayrıca, sık sık değişen makro ekonomik politikalar
nedeniyle, ekonomik ve politik risk unsurları ile
de karşılaşmaktadır. Makro ekonomik risklerin başında parasal istikrarsızlık, para ve maliye politikası uyumsuzluğu, önemli bütçe açıkları ve aşırı
değerlenmiş döviz kuru bulunmaktadır. Ek olarak,
gayrisafi milli hasılaya göre yetersiz olan kapitilizasyon düzeyi, ticaret araçlarının sınırlı likiditesi
ve düzensiz finansal sistem, bu ülkelere özgü
kurumsal engelleri oluşturmaktadır (Aslan, 1995).
Finansal liberalizasyona geçişte uygulanacak
reform programlarının sırası da önem taşımaktadır. Geleneksel görüş, yurtiçi finansal sistem deregülasyona tabi tutulmadan önce, reel sektör
reformlarını tamamlama, ölçülü denetimin olduğu
sağlam bir sistem geliştirme ve makroekonomik
ortama istikrar kazandırmanın gerekliliğini öne
sürmektedir. Bu temel oluşturulduktan sonra politika yapıcılara, rekabetin aşırı faiz oranlarını önleyeceği ve kredileri (etkin bir şekilde) dağıtacağına
güvenilerek, piyasaya dayalı faiz oranlarını yürürlüğe koymaları ve krediler üzerindeki kontrolleri
kaldırmaları önerilmektedir. Birçok ekonomist
sermaye hesabı liberalizasyonun, sürecin sonuna
konulmasını tavsiye etmektedir. Aksi takdirde,
verimli olmayan sektörlere yanlış yönlendirilebilecek fonların bir tehlike oluşturacağı, sermaye
girişlerine “varlığını sürdürmek için büyük risk
alma”ya istekli sağlam olmayan bankalar tarafından aracılık edilebileceği veya bu iki olumsuzluğun birlikte ortaya çıkabileceği vurgulanmaktadır (Williamson-Mahar, 2002).
Finansal reformlar ile uygulanan politikalar
arasındaki zamanlama önem kazanmaktadır. Buna
göre; (Uzunoğlu, Alkin ve Gürlesel,1995)
Tasarrufları harekete geçirecek etkin bir finansal sektörün geliştirilmesi önemlidir. Ancak
finansal reformlar öncesi mal ve emek Pazarlarında da tam serbesti uygulanmalıdır. Aksi
taktirde finansal pazarlardaki fiyatlar aşırı
yükselmektedir.
Finansal reformlar tasarrufların ve özellikle
yatırım kararlarının piyasa mekanizması içinde alınmasını sağlamaktadır ve yatırım kararlarını yönlendirmektedir. Bu nedenle yatırımlar ile ilgili alt yapının önceden hazırlanması
gereklidir.
Etkin çalışmayan ve oligopolistik yapıdaki
para ve kredi pazarlarının yer aldığı gelişmekte olan ülkelerde finansal serbestleşme
istikrarlı makro ekonomik çevre yaratılana
kadar geciktirilmeli ve sermaye kontrolleri uygulanmalıdır. Aksi takdirde ani serbestleşmeler nominal ve reel faiz oranlarının aşırı ölçüde yükselmesine neden olmaktadır.
Ayrıca, yerel finansal serbestleşme sermaye
hareketlerine serbestiden önce gelmelidir.
Faiz oranları serbest bırakılmadan ve sermaye
kontrolleri kaldırılmadan önce kamu maliyesi
ile ilgili yapısal reformlar gerçekleştirilmelidir.
Yeterli seviyede banka denetimi ve gözetimi
başarılı bir finansal serbestleşme için gereklidir. Finansal piyasalarda etkin bir denetim ve
gözetim mekanizması kurulmalıdır.
Finansal serbestleşme ile birlikte dış ticarette
de serbestiye gidilmelidir. Böylece dış ticaret,
cari işlemler ve ödemeler dengesinde istikrarın bozulması engellenmelidir.
Gelişmekte olan dünyada geniş kapsamlı ilk
finansal liberalizasyon uygulamaları 1970’li yılların sonlarında Latin Amerika ülkelerinde gerçekleştirilmiştir. Arjantin, Şili ve Uruguay bu deneyimden sonra, uygulanan yanlış politikalar ne7
deniyle olumsuz etkilenmişlerdir. Bu ülkelerde
meydana gelen olumsuz gelişmeler, gerekli koruyucu ve düzenleyici mevzuatı oluşturmadan finansal liberalizasyona gitmenin beklenen sonuçları
ortaya çıkarmayacağını göstermiştir. Finansal liberalizasyon konusunda önemli gelişmeler, 1980’lerin ortaları ve 1990’ların başlarında ortaya çıkmıştır. Bu dönemde bütün dünyada finansal liberalizasyon, en kapalı ülkeler olan Japonya ve Kore
dahil olmak üzere yaygınlaşmış ve uluslararası
finansal kuruluşların (Dünya Bankası ve IMF gibi)
finansal ve reel anlamda liberalizasyona vurgu
yapmaları bu süreci hızlandırmıştır (WilliamsonMahar, 2002).
Orta Asya ve Kafkasya ülkeleri de Eski Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra merkezi planlı
ekonomik düzenden, piyasa ekonomisine hızlı ve
ani bir dönüş gerçekleştirmek zorunda kalmışlardır. Yeni dünya düzeninin liberal ekonomi politikalarını koşullandırdığı bir dönemde yapılan bu
zorunlu dönüşüm, geçiş ekonomilerini sistematik
ve programlı bir şekilde ekonomik sistemde yapısal reformları gerçekleştirmeye yöneltmiştir. Bu
ülkeler için sağlıklı ve sürdürülebilir bir geçiş
sürecinin gerçekleştirilmesi, piyasa ekonomisi kurallarının işleyişi ve uluslararası sermaye hareketlerinin yaygınlaştırılması bakımından da önem
kazanmıştır.
Dünya Kalkınma Raporu, geçiş süreci reformlarını diğer gelişmekte olan ülkelerdeki kalkınma
reformlarından farklı olarak kabul etmiştir. Dünya
Bankası’na göre, bu ülkelerdeki dönüşüm diğer
gelişmekte olan ülkelerdeki reformlardan yoğunluk bakımından ve değişimin niteliği bakımından
da farklılık taşımaktadır. Kalkınma amaçları arasında sayılan büyüme, eşitlik, demokrasi, politik
düzen, istikrar ve ulusal otonomi geçiş ülkeleri
için de geçerlidir. Bu amaçlara ulaşmak amacıyla
girişilen liberalleşme, istikrar, özelleştirme gibi
politikaları da benzerdir. Bu amaçların ve politikaların gelişmekte olan ve piyasa ekonomisine
geçiş amacını taşıyan gelişmekte olan ülkelerde
ortak olmasına karşın, geçiş ekonomilerinin farklı
tanımlanması bu ülkelerdeki sorunların daha ciddi
ve farklı boyutlarda olmasından kaynaklanmaktadır. Örneğin, Doğu Avrupa ülkelerinde diğer gelişmekte olan ülkelerle karşılaştırıldığında daha
büyük bir kamu sektörü bulunması, eşitsizlik ve
emniyetsizliğe karşı hoşgörünün daha az olması,
organize işgücünün bulunmaması ve reformun,
devlet kurumları ve yetkililer tarafından gerçekleştirileceğine olan güvenin daha fazla olmasıdır
(Sakınç, 2005).
8
Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin geçiş
döneminde olmaları nedeniyle uygulanacak finansal reformların daha hassasiyetle seçilmesi ve
denetlenmesi ihtiyacı doğmaktadır. Aşağıda Orta
Asya ve Kafkasya ekonomilerine ilişkin ekonomik
göstergeler yer almaktadır. Bu göstergelerden hareketle finansal küreselleşme sürecinde Orta Asya
ve Kafkasya ekonomilerinin mevcut durumu ortaya konmaya çalışılacaktır.
4. GÖSTERGELERLE ORTA ASYA VE
KAFKASYA EKONOMĐLERĐ
Orta Asya Cumhuriyetleri, diğer geçiş sürecindeki ülkelerle karşılaştırıldığında farklı özel sorunlara sahiplerdir. Bunlardan birincisi, Eski Sovyetler Birliği ekonomik sistemi içindeki ekonomik
bağımlılık derecelerinin yüksek olması nedeniyle
karşılaştıkları ekonomik şokların şiddetinin de
yüksek olmasıdır. Ekonomik şoklar, bu ekonomilerde, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerine göre daha
yüksek ve derin olmuştur. Đkincisi, planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş sürecinde piyasa
ekonomisi tecrübesine sahip olmamaları ve dönüşüm öncesi hazırlık aşamasından geçmemiş olmalarıdır. Rusya ve diğer geçiş ekonomileri 1992’den
önceki yıllarda reform programlarına geçiş yapmışlar, Orta Asya ülkeleri ise ancak bağımsızlıklarını kazandıkları 1992 yılından sonra reform ve
istikrar programları uygulamaya başlamışlardır.
Bu gecikme ve piyasa deneyimi eksikliği, geçişin
süresini ve şokların şiddetini artırmıştır. Üçüncüsü, politik bakımdan Orta Asya ülkeleri halen
diktatörlükle yönetilmektedir. Demokrasi kültürünün zayıf olması ve batı demokrasilerine uzaklık
gibi nedenler bu ülkelerde yolsuzluğun artmasına
neden olmuş, muhalefet zayıflatılmış, sivil toplum
kuruluşlarının örgütlenmesi denetim altına alınmış, etnik çatışmalar artmıştır (Sakınç,2005).
Aşağıda, Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri,
kişi başına gelir, nüfus, büyüme hızı, dış ticaret,
yabancı doğrudan yatırım, portföy yatırımları gibi
temel göstergelerle incelenmeye çalışılacaktır.
4.1. Kişi Başına Gelir ve Nüfus
Orta Asya ekonomileri arasında Kazakistan ve
Türkmenistan düşük orta gelirli ülkeler arasında
yer alırken, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan
düşük gelirli ekonomiler arasında yer almaktadır.
Kafkas ekonomileri (Ermenistan, Azerbaycan,
Gürcistan) ise düşük orta gelirli ülkeler grubunda
yer almaktadır. Özbekistan yüksek nüfusuna rağmen, kişi başına geliri en düşük ülkelerden biridir.
Buna karşılık, Türkmenistan ise 6,5 milyon nüfusu
ile en yüksek kişi başına gelire sahip ülke konumundadır (Tablo 1).
80000
60000
40000
21660,9
17828,7
15783,5
6125,5
4517,9
3618
20000
n
st
a
st
an
Tu
r
km
en
i
ik
i
ek
is
ta
zb
Ta
j
n
0
Ö
Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin dış
ticaret bağlamında attıkları önemli adımlardan biri,
kendi aralarındaki ticareti geliştirici anlaşmalara
hız vermiş olmalarıdır. Kırgızistan, Özbekistan ve
Kazakistan arasında imzalanan ekonomik birlik
100405,9
100000
ız
is
ta
n
4.3 Dış Ticaret
120000
rg
Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Statistical
Appendix, September, 2006.
Tablo 3. Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Toplam
Đhracatı 1998-2005 (Milyon dolar)
n
n
n
en
is
ta
n
Tü
rk
m
Ta
ca
ki
st
a
n
zb
ek
is
ta
Ö
rg
ız
ist
a
Kı
Ka
za
ki
st
an
ür
ci
st
an
G
Er
m
en
is
ta
n
Az
er
be
yc
an
16,00
14,00
12,00
10,00
8,00
6,00
4,00
2,00
0,00
Kı
Tablo 2. Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Ortalama
Büyüme Hızları (%)1998-2006
ki
st
a
4.2. Büyüme Hızı
Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri genel olarak 2000’li yıllardan itibaren önemli oranda büyüme göstermişlerdir. Aşağıdaki grafikte Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin 1998-2006 yılları
arası ortalama büyüme hızları verilmektedir. Tabloya göre, Azerbaycan ve Türkmenistan bu ekonomiler arasında en fazla büyüme gösteren ülke
olmuştur. Zengin petrol ve doğal gaz kaynakları
ile büyük ekonomik potansiyele sahip olan Azerbaycan’ın bağımsızlığının ilk yılları sancılı geçmesine rağmen, piyasa reformlarına geçildikten
sonra önemli oranda büyüme göstermiştir. IMF ile
yürütülen politikalar neticesinde enflasyonunu kontrol altına alabilmiş, GSYĐH’ın düşüşünün önüne
geçilmiştir. Petrol fiyatları ve petrol anlaşmalarının
etkisiyle GSYĐH yüksek düzeylere ulaşmıştır. Özbekistan ve Kırgızistan’ın ortalama büyüme oranı
ise % 4-6 arasında değişmektedir. Tacikistan’da bazı yıllarda büyüme oranını düşürmesine rağmen
gelişme gösteren ülkelerden biridir. (Tablo 2).
za
Kaynak: http://www.doingbusiness.org/ExploreEconomies/
EconomyCharacteristics.aspx 22.03.2007.
Ka
6.9
26,3
6,5
n
330
510
3.558
en
is
ta
Düşük Gelirli
Düşük Gelirli
Düşük Orta Gelirli
m
Düşük Orta gelirli
Düşük Gelirli
n
Ermenistan
Azerbaycan
Gürcistan
Kazakistan
Kırgız
Cumhuriyeti
Tacikistan
Özbekistan
Türkmenistan
Nüfus
Kişi
Başına (Milyon)
Gelir ($)
1,470
3.2
1,240
8.4
1,350
4.4
2.930
15.1
440
5.1
Er
Gelir Kategorisi
yc
a
Ülkeler
anlaşması, yine Kırgızistan, Tacikistan, Kazakistan, Rusya ve B.Rusya arasında imzalanan Gümrük Birliği anlaşması uluslararası ticaret bağlamındaki önemli örneklerdir.
Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri, Avrupa
ekonomisi için cazip ticaret ortakları durumundadır. Avrupa, enerji (petrol ve gaz) ithal ettiğinden, bu bölgelerde enerji hammaddesi temini
açısından istikrar ve devamlılığın sağlanabilmesi
halinde gerekli ithalatını bu ülkelerden yapabilecektir. Bunun yanı sıra Avrupa devletleri,
hammadde kaynaklarının bulunması, değerlendirilmesi ve taşınması için büyük bir kapasite ve
know-how’a sahip bulunmakta ve dolayısıyla
Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan bu açıdan cazip pazarlar olarak nitelendirilmektedir
(Kramer, 1996).
Tablo 3, Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin toplam 1998-2005 arası toplam ihracatını göstermektedir. Bu ekonomiler arasında Kazakistan
en fazla ihracat yapan ülke konumundadır. Daha
sonra Türkmenistan, Özbekistan ve Azerbaycan
gelmektedir. Azerbaycan’ın ihracat gelirlerinin
önemli bölümünü petrol ve petrol türevlerinden
sağlamaktadır. Bu da Azerbaycan ekonomisini
petrol fiyatlarına bağımlı hale gelmesine neden
olmaktadır. Diğer ihraç ürünleri arasında gıda ve
metaller önemli yer tutmaktadır. Azerbaycan’ın
ana ihracat piyasası Đtalya’dır. Bu ülkenin yanısıra
Rusya, Türkiye, Fransa, Đsrail, Đsviçre, Gürcistan,
Đngiltere ve Almanya ile de dış ticaret ilişkilerini
yürütmektedir. Özbekistan, doğal kaynaklar bakımından zengin olmasına rağmen az gelişmiş özelliğini korumakta ve hammadde ihracatçısı olmaya
devam etmektedir. Türkmenistan’da en büyük doğal gaz rezervine sahip olmakla birlikte ihracatta
yeterli düzeye ulaşamamıştır. Benzer şekilde, Kırgızistan, Tacikistan ve Ermenistan’da ihracat açısından düşük gelişim gösteren ülkelerdir. Kırgızistan ihracatının düşük olmasının nedeni, etkinlikten
uzak ticaret ve ödeme politikası ve üretimindeki
daralma olarak gösterilmektedir. Kırgızistan ihracatının önemli bir bölümünü ara malları ve hammaddeler oluşturmaktadır.
Az
er
be
Tablo 1. Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Kişi Başına
Geliri ve Nüfusu
Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicators, 2006.
9
Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin ithalatına baktığımızda 1998-2006 arasında Kazakistan
en yüksek ithalatı gerçekleştiren ülke olmuştur.
Daha sonra Özbekistan, Azerbaycan, Türkmenistan gelmektedir (Tablo 4) Azerbaycan ithalatını,
makine ve teçhizat gibi yatırım malları oluşturmakta ve Azerbaycan’ın teknolojik seviyesinin
yükselmesine katkıda bulunmaktadır. Kırgızistan’ın ithalatının önemli bölümünü ise tüketim maddeleri ve enerji ürünleri oluşturmakta ve gelişmemiş bir ekonomi görünümü sergilemektedir.
Tablo 4. Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Toplam
Đthalatı (Milyon Dolar)
69216,2
21025,7
18486,9
Ö
en
is
ta
n
Ta
jik
is
ta
n
n
n
16680,9
6903,1
zb
ek
is
ta
rg
ız
is
ta
Kı
Ka
za
ki
st
an
7267,2
Tu
rk
m
8693,1
Er
m
en
is
ta
n
Az
er
be
yc
an
80000
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
Tablo 6. Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Türkiye’ye
Đhracatı (1998-2005, Milyon Dolar)
Kırgızistan, Kazakistan ve Ermenistan 2004
ve 2005 yıllarında ticaret açığı vermiştir. Tacikistan’nın dış ticaret açığı 2005 yılında GSYĐH’nın
% -18.2, Kırgızistan’ın –17.6 ve Ermenistan’ın ise
% -16.7 olarak gerçekleşmiştir. Kırgızistan’ın cari
hesap açığı ise GSYĐH’nın % -7.6’sına ulaşmıştır.
Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’da ulusal
paralarının dolar karşısında değerlenmesi cari açıkların hızla yükselmesine neden olmuştur (Sakınç,
2005) Buna karşılık, Azerbaycan, Kazakistan,
Türkmenistan ve Özbekistan ticari fazla veren
ülkelerdir. Azerbaycan’ın ticari fazla vermesinin
nedeni petrol fiyatlarındaki dalgalanmalara bağlanmaktadır. Kazakistan ticari fazla vermesine
rağmen cari açık sorunu yaşayan ülkelerden biridir. Kazakistan’dan 2005 yılı itibariyle sermaye
çıkışının olması ticari fazlasının önemini azaltmıştır (Tablo 5).
Tablo 5. Dış Ticaret Göstergeleri (GSYĐH’nın yüzdesi olarak)
Toplam Ticaret
Ticari Denge
Cari Hesap
Dengesi
2000
2004 2005 2000 2004 2005 2000 2004 2005
Azerbeycan
55,3
83,7
68,1
10,9
Ermenistan
56,0
53,5
50,9
-30,6 -17,6 -16,7 -14,6 -4,5
3,1
Kazakistan
75,7
76,2
80,5
20,6
17,0
2,0
1,1
-0,9
Kırgızistan
-3,6
-10,0 -17,6 -5,7
-3,4
-7,6
77,3
75,0
72,6
Özbekistan
45,1
72,5
74,0
2,3
Tajikistan
169,6 101,4 96,9
12,7
Turkmenistan
87,0
14,6
51,6
…
1,2
8,7
1,1
18,7
-3,2 -30,4 1,3
1,6
9,7
9,8
-13,3 -18,2 -7,1
-2,8
-0,8
0,7
...
4,4
10,3
…
8,4
10
Orta Asya ve Kafkasya ülkeleri ile Türkiye
arasındaki ekonomik ilişkilere bakıldığında Türkmenistan, Tacikistan, Özbekistan, Azerbaycan ve
Kazakistan en fazla ticari ilişkilerin geliştirildiği
ülkeler olmuştur. Türkiye’ye 1998-2005 yılları
arasında en fazla ihracat yapan ülkeler Türkmenistan, Tajikistan, Özbekistan, Kırgızistan ve
Azerbaycan’dır (Tablo 6). Tarihi, coğrafi ve manevi değerlerle bağlı olduğumuz Azerbaycan ile
ekonomik ve ticari ilişkilerin hukuki alt yapısını
oluşturan çok sayıda işbirliği, anlaşma ve protokoller imzalanmıştır. Azerbaycan’daki kayıt dışı
ticaret işlemleri gözönüne alındığında Azerbaycan
ile Türkiye arasındaki dış ticaretin daha fazla
olabileceği tahmin edilmektedir. Türkiye’nin Azerbaycan’dan ithalatında başta petrol ve petrol ürünleri yer almaktadır. Türkiye’nin ihracat yaptığı
ülkeler ise Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan
ve Azerbaycan’dır (Tablo 7). Türkiye’nin Azerbaycan’a ihraç ettiği mal grupları arasında ilk
sırayı gıda maddeleri almaktadır.
Turkmenistan
1275,6
Tajikistan
692,3
Özbekistan
785,7
Kırgızistan
88,1
Azerbeycan
810,8
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
Tablo 7. Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Türkiye’den
Đthalatı 1998-2005(Milyon Dolar)
Turkmenistan
1797
Tajikistan
141,8
Özbekistan
1061,9
Kırgızistan
525,8
Kazakistan
1857,2
Azerbeycan
1969,6
0
500
1000
1500
2000
2500
4.4. Yabancı Doğrudan Yatırım ve Portföy
Yatırımları
1998-2006 yılları arasında en fazla doğrudan
yabancı yatırım alan ülke Kazakistan’dır. Kazakistan’a toplam bu yıllar arasında 22.063 milyon
dolarlık yabancı doğrudan yatırım gelmiştir. Yabancı doğrudan yatırımı çekme konusunda önde
olan bir diğer ülke Azerbaycan’dır. Azerbaycan
1998-2006 yılları arasında toplam 11.056 milyon
dolar yatırım almış ve yatırımlarının önemli bir
bölümünü petrol üretimine yapılmıştır. Azerbay-
can, yabancı sermaye kanunu 1992 yılında kabul
ederek yabancı sermayenin alt yapısını hazırlamış
ve 1994 tarihinde imzaladığı anlaşma ile petrol
sanayisini yabancı yatırıma açmış, petrol anlaşmasını gaz anlaşması izlemiş, Azerbaycan ekonomisine yabancı sermaye akmaya başlamıştır. Piyasa
ekonomisine geçişin önemli aşamalarından biri
olan özelleştirme kanunu da 1993 tarihinde kabul
eden Azerbaycan, özelleştirmeye yabancı sermayenin iştirakini sağlamıştır. Böylelikle Azerbaycan’da doğrudan yabancı yatırımlar ekonomik canlanmasında anahtar rolü oynamıştır. Kırgızistan ise
yabancı doğrudan yatırımın en az yapıldığı ülke
olmuştur.
Tablo 8. Yabancı Doğrudan Yatırım, 1998-2005 (Milyon
Dolar)
25000
22063,2
1998 1999
2002
2003
2004
2005
0,4
...
...
...
0,4
-0,9
-18,1
30,5
Ermenistan
-15,9
1,6
-18,9
-5,7
1,5
0,3
-2,9
-2,1
Kazakistan
61,7 -36,7
Kırgızistan
-4,3
-0,1
-1,3
1,2
-12,0
6,0
-2,5
-14,5
Tajikistan
0,0
0,0
0,3
0,0
1,5
0,3
5,3
0,0
-55,0 -1317,5 -1246,7 -1891,0 -417,8 -4044,0
Tablo 10. Diğer Yatırımlar, 1998-2005 (Milyon Dolar)
1998
1999 2000
2004
2005
Azerbeycan
342,4
317,9 312,8
90,9
13,1
9,7
694,2
35,4
Ermenistan
185,5
162,5 164,5
111,1
35,6
53,7
-52,6
94,0
Kazakistan
1190,1 -103,1
2001 2002 2003
83,9 1070,5 442,0 2459,3
Kırgızistan
171,5
156,0
52,5
21,7 100,4
Tajikistan
37,9
-49,8
43,5
44,4
11056
-50,2
34,8
-510,9 2728,1
31,8
59,6
30,7 -183,9
47,0
4.5 Finansal Açıklık
5000
1411,8
894
435,3
1807
668,3
en
ist
an
Tu
rk
m
Ta
ji k
ist
an
n
sta
zb
ek
i
Ö
rg
ız
ist
an
Kı
Ka
za
kis
ta
n
Er
m
en
is
ta
n
0
ey
ca
n
2001
Azerbeycan
10000
Az
er
b
2000
20000
15000
Tablo 9. Portföy Yatırımları, 1998-2005 (Milyon Dolar)
Avrupa ülkelerinin bugüne kadar yapmış olduğu yatırımların büyük bölümü enerji sektöründe
yoğunlaşmıştır. Bu durumdan özellikle Kazakistan
istifade etmiştir. Ancak, genelde ekonomik gelişme açısından olumlu koşullara sahip olan Özbekistan da Avrupalı yatırımcıların dikkatini çeken
bir ülke konumundadır. Örneğin, Almanya’dan
Mercedes-Benz, Siemens ve Höchst firmalarının
bu ülkede yatırımları mevcuttur (Kramer, 1996).
Türkiye’de Azerbaycan’a telekomünikasyon, bankacılık, sigortacılık, finansal kiralama, eğitim,
ulaştırma gibi pek çok sektörde yatırım yapmakta
ve Türkiye’nin Azerbaycan’daki petrol dışı yatırımlar içersindeki payının % 40’ın üzerinde olduğu söylenmektedir.
Portföy yatırımları genel olarak sermaye çıkışı
şeklinde gerçekleşmiştir. 2005 yılı itibariyle en
yüksek sermaye çıkışı 4.044 milyon dolar ile Kazakistan’da olmuştur. Kırgızistan’da sermaye çıkışı 14.5 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.
Azerbaycan’a 2005 yılında 30,5 milyon dolar sermaye girişi olmuştur (Tablo 9). Azerbaycan’da gelişmiş bir para piyasasının olmayışı, hisse senedi
piyasasının da gelişimini engellemiştir. Buna mukabil bankacılık piyasası hızlı bir gelişim göstermiştir. Diğer yatırımlar açısından Kazakistan’da
2005 yılı itibariyle 2.728 milyon dolar net giriş
olmuştur.
Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin yabancı doğrudan yatırımların gayri safi yurt içi
hasıladaki payları finansal açıklık açısından önemli bir gösterge olacaktır. Aşağıdaki tabloda Orta
Asya ve Kafkasya ekonomilerinin yabancı doğrudan yatırımlarının gayri safi yurt içi hasıla içindeki paylarının grafiği yer almaktadır. Buna göre
Azerbeycan, Kazakistan ve Tacikistan diğer ülkelere oranla, daha fazla finansal küreselleşmeyi
gerçekleştirebilmişlerdir (Tablo 11).
Tablo 11. Orta Asya ve Kafkasya Ekonomilerinin Finansal
Açıklık Derecesi
Türkmenistan
Tacikistan
Özbekistan
Kırgızistan
Kazakistan
Ermenistan
Azerbeycan
-0,05
0,00
0,05
0,10
2000
0,15
2001
0,20
2002
0,25
2003
0,30
2004
0,35
0,40
0,45
0,50
2005
* Finansal açıklık yabancı doğrudan yatırımların gayrisafi
yurtiçi hasıladaki payı açısından ölçülmüştür.
Uluslararası finansal bütünleşme, ülkelerin
ekonomik gelişimi üzerindeki etkilerini teşvik
ederek büyümelerini artırmaktadır. Genel olarak
finansal küreselleşme gelişen ülkelerde büyümeyi
doğrudan ve dolaylı yollarla teşvik edebilir. Bu
mümkün yollar aşağıdaki şekilde özetlenebilir :
(Prasad, Rogoff, Wei ve Köse, 2003).
11
Şekil 1. Finansal Bütünleşmenin Büyümeyi Artıran Kanalları
Uluslararası Finansal Bütünleşme
Doğrudan Kanallar
• Ulusal tasarrufların
artması
• Daha iyi risk
yönteminden dolayı
sermaye maliyetinin
azalması
• Teknolojinin transferi
• Finansal sektörün
gelişimi
Dolaylı Kanallar
• Uzmanlaşmanın artması
• Daha iyi politikaların
uygulanması
• Daha iyi politikalardan
dolayı sermaye
akımlarının güçlenmesi
Yüksek Ekonomik Büyüme
Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri için uluslararası finansal bütünleşmenin bu ülkelerin büyüme üzerinde etkili olup olmadığını anlamak için
bütünleşmenin büyüme üzerindeki doğrudan ya da
dolaylı kanallarından yararlanılabilir. Finansal bütünleşmenin ekonomik büyümeyi sağlayacak kanallarından biri ulusal tasarrufların artmasıdır.
Tablo 12, Orta Asya ve Kafkasya ekonomilerinin
tasarruflarının gayrisafi yurtiçi hasılanın yüzdesi
olarak gösterilmektedir. Buna göre, Kazakistan ve
Özbekistan’ın ulusal tasarruflarının gayrisafi yurtiçi hasıladaki payları 1990-2005 arası artmıştır.
Azerbaycan ve Tacikistan 2000 yılında tasarruflarının GSYĐH’daki payları azalmış olsa da 2005
yılında tekrar artırabilmişlerdir. Ermenistan’ın
1990 ve 2000 yılında negatif olarak gerçekleşen
tasarruflarının GSYĐH’daki payı, 2005 yılında %
13.5’e ulaşmıştır (Tablo 12).
Tablo 12. Brüt Ulusal Tasarruflar (GSYĐH’nın Yüzdesi Olarak)
Ermenistan
Azerbaycan
Kazakistan
Kırgızistan
Tacikistan
Türkmenistan
Özbekistan
1990
2000
2005
-4,6
36,3
19,8
3,7
17,5
44,2
13,2
-0,6
20,4
26,4
14,2
0,6
44,7
19,4
13,2
52,2
37,5
4,9
14,4
26,4
32,7
Kaynak: Asian Development Bank, Key Indicators, 2006,
www.adb.org/statistics
Buradaki değerlerden yola çıkarak, finansal
küreselleşmenin, Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri üzerinde tasarruflar açısından olumlu yönde
etki yaptığını söyleyebiliriz. Ancak tasarruflar tek
yönlü bir etkidir. Dolayısıyla diğer kanalların büyüme üzerindeki etkisine bakılması gerekmektedir. Örneğin, finansal küreselleşmenin büyümeyi
artıran bir kanalı da teknoloji transferidir. Internet
12
kullanıcıları sayısındaki artış teknolojinin bu ekonomilerde hızla yayılmaya başladığının göstergesi
olarak kabul edilebilir. Bu ülkelerde internet
kullanımı önemli oranda artmaktadır. Sadece Tacikistan ve Türkmenistan’da, internet kullanımı
yaygınlaşmamıştır (Tablo 13).
Tablo 13. Internet Kullanıcıları Sayısı (1000 kişi içinde)
Ermenistan
Azerbaycan
Gürcistan
Kazakistan
Kırgızistan
Tacikistan
Türkmenistan
Özbekistan
2000
2001
2002
2003
2004
13
1
5
7
10
0
1
5
16
3
10
10
30
1
2
6
20
37
16
17
30
1
..
11
46
43
26
20
40
1
4
19
50
49
39
27
52
1
8
34
Kaynak: World Bank, World Development Indicators
database, 2006.
Politikalar açısından bu ülkeler değerlendirildiğinde, Türkmenistan ve Özbekistan sınırlı liberal politikalar izlemiş, ancak merkezileşmiş ve
yozlaşmış politik gücün neden olduğu yanlı kaynak tahsisleri sonucu bütçe disiplininin sağlanmasında başarılı olamamışlardır. Koruyucu ve piyasaya müdahaleci politikalar, özel girişimin gelişmesini engelleyici olmuştur. Kazakistan ise, ılımlı
reformcu ülkeler olarak şok terapi yöntemini benimsemiş ve hızlı sayılabilecek özelleştirme ve
mali sektör reformları gerçekleştirmiştir Ancak,
etkin bir piyasa ekonomisi için gerekli yasal altyapının oluşturulamaması ve politikaların izlenmesindeki yetersizlik, bu ülkede mali disiplini bozarak sürekli bir ekonomik büyümenin gerektirdiği
altyapı yatırımları ve faktör piyasalarındaki etkinlik bakımından yetersizliklere yol açmıştır. Türkmenistan ekonomisinin ve yapısal reformların temelinde enerji sektörü ve üretimi gelmektedir.
Zengin gaz ve petrol yatakları bağımsızlık sonrasında krizin aşılmasında önemli rol oynamıştır.
Enflasyonu kontrol altına alan sıkı para politikası
ve fiyat kontrolleri, bu ülkenin parasal istikrarı
sağlamada başarılı olmasına yardımcı olmuştur
(Sakınç, 2005).
Kırgızistan’da, fiyat ve dış ticaret politikaları
libere edilmiş, özelleştirme önemli ölçüde ilerletilmiş, finansal sistem güçlendirilmiştir. Kamu sektörü reformu da sürekli bir gelişme içindedir.
Ancak geçiş sürecindeki koordinasyon eksikliği
bu ekonominin dış şoklara maruz kalabilmesine
yol açmaktadır. Kamu ve özel sektör girişimciliğinde finansal disiplini geliştirmek ve yapısal reformların güçlendirilmesi gerekmektedir. Benzer
şekilde içe yönelik yatırımların geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Gürcistan’da 1994’den bu
yana önemli makro ekonomik politikalarda ve
yapısal reformlarda önemli gelişmeler kaydetmiştir. Liberalizasyon, mali ve parasal disiplin bu ülke
için pozitif sonuçlar getirmiştir. Ermenistan’da da
önemli reformlar yapılmakla birlikte Asya ve
Rusya krizlerinden önemli oranda etkilenmiştir.
Ermenistan tarım politikalarına bağımlı durumdadır. Yabancı doğrudan yatırımı kendine çekmekte
zorlanmaktadır. Buna karşılık, Ermenistan, ekonomik geçiş aşamasında önemli derecede ilerleme
kaydeden ülkelerden biridir. Özellikle özelleştirme
konusunda önemli gelişmeler yaşanmıştır. Örneğin, Ermenistan’da özel sektör GSYĐH’nın %75-ini
sağlamaktadır. Ermenistan aynı zamanda bankacılık sistemi ve kamu sektörü reformları üzerinde
gelişme kaydetmeye çalışmaktadır (DFID, 2000).
Ekonomik özgürlük indeksine göre de, Kazakistan en yüksek gelişme derecesi gösteren ülkelerden biridir. Para ve mali politikalar açısından
önemli derecede ilerleme sağlamıştır. Finansal politikalar açısından da gelişme göstermektedir. Bölgesel sıralamada 10. sırada yer alan Kazakistan,
işgücü piyasaları açısından da serbesti sağlamıştır.
Ancak, yatırımlar ve mülkiyet haklarının gelişimi
açısından yeteri derecede serbest olduğu söylenemez. Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan ve
Kırgızistan ticaret, mali ve para politikaları açısından önemli derecede esnekliğe kavuşmuştur.
Ancak, yine de daha kontrol uygulanan alanlar
mevcuttur. Örneğin yatırımlar ve mülkiyet hakları
konusunda henüz çok fazla ilerleme kaydedemişlerdir (Tablo 14).
Ticari Özgürlük
Ticaret Politikası
Mali Politikalar
Hükümet Müdahalesi
Para Politikası
Yatırımlar
Fiınansal Politikalar
Mülkiyet Hakları
Kayıt Dışı Ekonomi
Đşgücü Piyasası
2006’ya göre değişim
Ekonomik özgürlük 2007
2007 - Bölgesel Sıralama
2007 - Dünya Sıralaması
Tablo 14 . Ekonomik Özgürlük Endeksi
75
10
Kazakistan
60.4
-0.8
66.5
64.2
87.6
85.9
72.9
30.0
60.0
30.0
26.0
80.5
79
12
Kırgızistan
59.9
-3.0
61.4
71.4
95.1
76.3
77.1
40.0
50.0
30.0
23.0
74.4
98
17
Tacikistan
56.9
1.1
53.2
66.0
93.2
86.8
67.2
30.0
40.0
30.0
21.0
81.7
107
20
Azerbaycan
55.4
1.4
58.0
67.6
87.2
86.6
76.8
30.0
30.0
30.0
22.0
65.4
132
24
Özbeki,stan
52.6
2.2
66.1
68.2
90.0
66.1
58.6
30.0
20.0
30.0
22.0
74.7
152
28
Türkmenistan
42.5
-1.3
30.0
74.2
94.4
82.9
65.9
10.0
10.0
10.0
18.0
30.0
Ülkeler
Kaynak: Tim Kane, Kim R. Holmes and Mary Anastasia O’Grady, 2007. Index of Economic Freedom
(Washington D.C. The Heritage Foundation and Dow Jones & Company Inc. 2007) at www.heritage.org/index
* (80-100 Özgür, 70-79.9 Çoğunlukla Özgür, 60-69.9 Orta derecede özgür, 50-59.9 Çoğunlukla özgür değil, 0-49.9
Baskı altında)
Finansal küreselleşme, bankacılık ve döviz
kuru krizleri gibi olumsuz etkileri beraberinde
getirebilmektedir. IMF, finansal küreselleşmenin
ülkeler üzerindeki olumsuz etkilerini azaltabilmesi
için bu konuda alınması gereken önlemleri şöyle
sıralamaktadır: Đlki, doğrudan yabancı sermaye
yatırımlarının, portföy yatırımlarından önce gelmesidir. Özellikle, kısa dönemli sermaye akımları
üzerinde bazı kontroller uygulanması gerekebilir.
Ancak, bu kontrollerin uzun dönemde sermaye
hareketlerinin faydalarını ortadan kaldıracak şekilde olmaması gerekmektedir. Đkinci olarak, mali
sektörün, kurumsal ve yasal olarak düzenlenmesi
önem taşımaktadır. Sermaye hareketleri tam olarak serbestleştirilmeden önce bankacılık sisteminin güçlendirilmesi yerinde olacaktır (Sakınç,
2005). Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri, diğer
gelişen ülkelere oranla finansal küreselleşme sürecine hızlı bir geçiş yapmışlardır. Dolayısıyla,
finansal küreselleşme sürecinin gerek olumlu gerekse olumsuz etkileri ile diğer ülkelerden daha
çabuk karşılaşmaları söz konusu olabilecektir. Bu
nedenle, geçmiş deneyimlerin bu ülkeler için bir
avantaj olduğu düşünülürse, bu ekonomilerin daha
disiplinli bir politika izlemeleri yerinde olacaktır.
5. SONUÇ
Sonuç olarak finansal küreselleşme, Orta Asya
ve Kafkasya ekonomileri üzerinde, büyüme ve
yatırımların artması açısından olumlu sonuçlar
ortaya çıkarmış ve özellikle Azerbaycan, Kazakistan ve Özbekistanda tasarruflarda bir artışa yol
açmıştır. Teknoloji transferi açısından Azerbaycan
önemli adımlar gerçekleştirmiştir. Azerbaycan
ekonomisi, zengin doğal kaynakları ile en stratejik
ülkelerden biri konumuna gelmiştir. Bu bölgede
enerji sektörüne yönelik yatırımlar, ekonomik canlanmayı getirmiş ve bankacılık ve finans sektö13
ründe önemli adımlar atılmıştır. Dış ticaret politikasını piyasa ekonomisi şartlarına göre oluşturmaya çalışan Azerbaycan’ın finansal küreselleşme
sürecinde uzun dönemde önemli rol oynayabileceğini söyleyebiliriz. Orta Asya ve Kafkasya ekonomileri yeterli olmamakla birlikte yabancı doğrudan yatırımlar açısından ilerleme kaydetmişlerdir.
Ancak, portföy yatırımları açısından henüz yeterli
bir gelişmenin sağlandığı söylenemez. Orta Asya
ve Kafkasya ekonomileri, uzun dönemde uluslarararası sermaye piyasalarına ulaşmada güçlük
çekmeye devam edeceklerdir.
Uluslararası sermaye akımları zengin ülkelerden yoksul ülkelere olduğu görüşünün henüz Orta
Asya ve Kafkasya ülkeleri için doğrulandığını
söylemek için ise çok erkendir. Ancak, Kazakistan
ekonomisi diğerlerine oranla çok fazla yabancı
doğrudan yatırım almış ve bu ülkeden 2005 yılında önemli sermaye çıkışı olmuştur. Belki bu durum bu sürecin bu ekonomi için başladığının bir
göstergesi olabilir. Ama yine de kesin bir yargıya
varabilmek için bu ülkedeki portföy yatırımlarının
detaylı bir analizine ihtiyaç duyulmaktadır. Uluslararası sermaye hareketleri, bu ekonomilerin sosyal refahı üzerindeki etkisi ise olumsuzdur. Özellikle yoksulluk ve işsizlik piyasa reformlarının
sonucu olarak ortaya çıkmışlardır.
Orta Asya’daki ve Kafkasya’daki ülkelerin
finansal küreselleşme sürecinde ekonomik ilişkilerinin geleceği büyük ölçüde bu devletlerin siyasi
durumlarını sağlamlaştırmalarına ve ekonomik
transformasyon sürecini geliştirmelerine bağlı olarak belirlenecektir.
KAYNAKÇA
−
ADB, Asian Development Bank, Key Indicators, 2006.
−
Aslan, Nurdan. Uluslararası Özel Sermaye Akımları:
Portföy Yatırımları ve Sıcak Para Hareketleri, Evrim,
1995.
−
Broad, Dave. “Globalization Versus Labor”; Monthly
Review, December, 1995.
−
DFID. Central Asia and the South Causes: Strategy
Papers. Department for International Development,
October, 2000.
−
George, Susan. “Küreselleşme, Đktidar ve Sendikaların
Rolü”, Đktisat Dergisi, Say: 309, Temmuz, 1997.
−
Gökal, Đsmail. “Globalleşme”, Dış Ticaret Dergisi, Ekim
1997, Đstanbul.
−
IMF, World Economic Outlook, Statistical Appendix,
September, 2006.
−
Kane, Tim.Kim R. Holmes and Mary Anastasia
O’Grady, 2007. Index of Economic Freedom
(Washington D.C. The Heritage Foundation and Dow
Jones & Company Inc. 2007) at www.heritage.org/index
−
Kramer, Heinz. “Avrupa Birliği ve Türki Cumhuriyetler”, Friedrich Ebert Vakfı, Politika ve Toplum: Nahit
Töre, Đstanbul, 1996.
14
−
Mathieson, D. And Lilliana Rojaz-Suarez. “Liberalizing
the Capital Account” Finance and Development”
December,1992.
−
Montiel, Peter J. “Capital Mobility in Developing
Countries : Some Measurements Issues and Empirical
Estimates”, The World Bank Economic Review, Volume
8, Number 3, September 1994.
−
Moshirian, Fariborz. Financial Globalisation and the
Role of International Institutions.?
−
Özgür, Nurcan. “Globalleşme ve Türkiye’nin Balkan
Ekonomi Politikası”, Đktisat Dergisi, Sayı:375, Ocak,
1998, Đstanbul.
−
Prasad, Eswar, Kenneth Rogoff, Shang Jin Wei ve M.
Ayhan Köse. Effects of Financial Globalization on
Developing Countries: Some Emprical Evidence, March
17,2003, IMF
−
Sakınç, Süreyya. Geçiş Ekonomileri ve Orta Asya Türk
Cumhuriyetlerinde Ekonomik Reformlar. Emek Matbaa,
Manisa, Nisan 2005.
−
Uzunoğlu, Şadi, Kerem Alkin ve Can Fuat Gürlesel.
Uluslar arası Sermaye Hareketlerinin Gelişmekte Olan
Ülkelerde Makroekonomik Etkileri ve Türkiye, ĐMKB
Araştırma Yayınları No. 6, Đstanbul, 1995.
−
Williamson, John ve Molly Mahar. Finansal Liberalizasyon Üzerine Bir Đnceleme. Çev. Güven Delice, Liberte
Yayınları: 66, Eylül, 2002.
−
World Bank, World Development Indicators database,
2006.
KÜRESELLEŞEN DÜNYADA PARA POLĐTĐKALARI VE
AZERBAYCAN DEĞERLENDĐRMESĐ
Yard. Doç. Dr. Cem SAATÇĐOĞLU,
Đstanbul Üniversitesi,
Đstanbul / TÜRKĐYE
[email protected]
Dr. Cihan BULUT,
Qafqaz Üniversitesi,
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
Dr. Osman Nuri ARAS
Qafqaz Üniversitesi,
Bakü / AZERBAYCAN
ÖZET
Küreselleşme sürecinde her ülke parasal istikrar, makroekonomik disiplin, etkin bir finans sistemi, daha rekabetçi piyasa
mekanizması gibi temel şartları sağlamak durumundadır. Uygulanan politikaların ve politika uygulayıcılarının güvenilirliği, hesap
verelebilirliği ve şeffaflığı ekonomik istikrar hedefine ulaşılması açısından son derece önemlidir. Azerbaycan ekonomisi de,
makroekonomik disiplinin sağlanması, uygulanan politikaların şeffaflığı ve hesap verilebilirliği, yeniliklere açık olma konusunda
önemli başarılar sergilemektedir. Bu amaca yönelik uygulamalar ve neticeleri belli aralıklarla halka ilan edilmektedir
Anahtar Kelimeler: Para politikası, Azerbaycan
ABSTRACT
During the globalization process, each country tries to have monetary stability, macro economic discipline, an effective
finance system, and a more competitive market mechanism. On the aspects of applied policies and politicians’ reliability, their
accountability and transparency is far important to reach the economic stability target. Azerbaijan’s economy is successful not
only to supply macro-economic discipline, but also to secreen transparency of applied policies and their accountability, to be open
to innovations. The public is regularly informed about the results of the economic programme.
Key Words: Monetary policy, Azerbaijan
PARA POLĐTĐKASI VE GELĐŞĐM
SÜRECĐ
Para politikası, merkez bankasının çeşitli makro
dengeleri sağlamak veya muhafaza etmek üzere,
toplam para ve kredi hacmini istenen yönde değiştirici uygulamalarıdır. Bu uygulamalar ekonomik
konjonktüre göre, para ile ilgili büyüklükleri
değiştirmeye veya para tedavül hızının denetimini
sağlamaya yönelik çalışmalarla beraber, bunları
etkileyen makro ekonomik hedeflerle uyumlu
iktisadi açılımların geliştirilmesi şeklinde olabilir.
Merkez bankası, açık piyasa işlemleri, reeskont
uygulamaları, döviz işlemleri ve yasal karşılıklar
gibi parasal araçlarla; reel büyüme hızının artırılması, tam istihdamın gerçekleştirilmesi, fiyatlarda
ve faiz oranlarında istikrarının sağlanması, mali
piyasalar ve döviz kurlarında düzenin oluşturulması
gibi genel makroekonomik sonuçlara ulaşmayı
amaçlamaktadır. Bu uygulamaların başarısı, mer-
kez bankasının bu hedeflere ulaşmada yeterli yetki
ve araca sahip olmasına bağlı bulunmaktadır.1
Merkez bankası nihai makroekonomik amaçlara ulaşabilmek için, parasal araçlar kadar doğrudan kendi kontrolünde olmasa da, nihai hedefler
üzerindeki etkisi daha güçlü olan faiz oranları ve
parasal büyüklükler gibi ara hedefler belirlemektedir. Ara hedefler, politika araçlarının makroekonomik hedefler üzerinde arzulanan etkiyi oluşturup oluşturamadığı veya ekonomiyi ne kadar
daraltıp-genişlettiği ile ilgili merkez bankasına
bilgi sağlamaktadır.
Para politikası, parasal faktörleri sistematik bir
çerçevede ele almakla beraber, politikasına fazla
önem vermeyen reel analiz geleneğinde fazla
önemsenmemiştir. Bu yaklaşıma göre reel büyüklüklerin hepsi reel süreçler sonunda belirlenmektedir. Bu süreçlerde para yansızdır. 1929 dünya
bunalımına kadar iktisadi düşünceye hakim bu
1
Frederic S. Mishkin, The Economics of Money, Banking,
and Financial Markets, Seventh Edition, Pearson Inc.
USA, 2005, p. 411.
15
düşünce günümüzde Yeni Klasik Yaklaşımla devam etmeye çalışmaktadır. Keynes’le beraber, paranın faiz oranları ve faiz vasıtasıyla toplam talep
üzerinde oldukça etkili olduğu kabul edilmiştir.
Böylece parasal analiz geleneği başlatılmıştır.
Ancak, likidite tuzağı ve yatırımların faiz esnekliğinin zayıf olması gibi nedenlerle bu yaklaşımda
da para politikasına yeterli önem verilmemiştir.2
Birinci ve Đkinci Dünya Savaşları’nın olduğu
dönemlerde para politikasının temel amacı, savaş
döneminde oluşan bütçe açıklarının finanse edilmesi olmuştur. Bu uygulamalarla parasal disiplin
kaybolmuş, ülkeler her ne kadar parasal krizleri
önlemeye ve altının değerini korumaya çalışsalar
da bunda başarılı olamamışlardır. Böylece ülkelerin altın para uygulaması sona ermiş, uluslararası
ticaret oldukça azalmış, parasal düzen bozulmuştur.
Savaşlar döneminde yaşanan ekonomik kaos
ve yıkılan altın standardı nedeniyle savaş sonrasında, ülkelerin parasal sisteminin bir düzen içine
girmesi amacıyla Bretton Woods anlaşması devreye sokulmuştur. Bu anlaşmayla yeni bir parasal
sistem ve iki uluslararası kurum (Uluslararası Para
Fonu ve Dünya Bankası) oluşturulmuştur. 1973
yılına kadar devam eden bu dönemde uluslararası
sermaye hareketleri kontrol altında tutulmuş, uygulanan sabit kur rejimleri nedeniyle para politikaları
kur hareketlerine bağımlı hale getirilmiştir.3
Bu dönemde yaşanan somut olayların Keynes’ci yaklaşımlarca açıklanamaması veya yeterli
çözüm önerilerinin oluşamaması, Milton Friedman
ismi ile özdeşleşen, para teorisi ve politikasının
gelişme tarihinde önemli bir kilometre taşı olan
Parasalcı (monetarist) Yaklaşımı ortaya çıkarmıştır. Geleneksel ve Keynes’ci görüşler arasında bir
yer alan bu yaklaşıma göre; banka parası ile
efektif talep arasında önemli bir ilişki olduğundan,
para miktarındaki artışlar ekonomik istikrarsızlıkların kaynağı olabilmektedir. Bu nedenle iktisadi
sorunlara karşı, para miktarında kontrolü sağlayan
para politikasının diğer iktisat politikası araçlarından daha etkili olduğu benimsenmiştir.
Bretton Woods anlaşmasının benimsediği sermaye kontrolleri 1980’lerin başına kadar devam
etmiştir. Sistemin yıkılmasıyla 1980’li yıllarda
sabit kur rejiminden uzaklaşılmış, liberalleşme ve
entegrasyon kavramları ışığında kontroller yavaş
yavaş kaldırılmaya başlamıştır. Böylece 1990’lı
yılların sonundaki dünya ekonomik sisteminin
temelleri oluşmaya başlamıştır. Sermaye hareket-
lerinin serbest olduğu bu sistemde, politika yapıcılarının eskisi gibi hem döviz kuru hedeflerini
tutturup hem de para politikasını etkili şekilde
kullanma şansları oldukça zayıflamış bulunmaktadır. Đmkansız üçleme hipotezi olarak da bilinen
bu yaklaşıma göre, döviz kuru istikrarı, faiz politikası, sermaye hareketlerinin serbestisi hedeflerinden sadece ikisi aynı anda gerçekleştirilebilmektedir.4
Önceden uygulanan sermaye hareketlerinin
kontrolleri, ülkelerin bağımsız faiz ve döviz kuru
politikaları uygulamalarına izin vermekteydi.
Böylece ülke içinde düşük faiz oranlarıyla yatırımlar artarken, döviz kuru politikası da ihracatın
artması yönünde bir baskı olmadan düzenlenebilmekteydi. Sermaye hareketlerinin serbest olması,
ya ihracat ve ekonomik büyümeyi belirleyen döviz
kuru politikalarını devre dışı bırakmakta, ya da
fiyat ve istihdamda istikrar sağlayıcı olan para
politikalarını etkisizleştirmektedir. Sermaye hareketlerinin serbestleştiği 1990’lı yılların para politikası uygulamalarında, yerel amaçlar kadar uluslararası sermayenin istekleri de önemli olmuştur.
Ancak uluslararası sermayenin “düşük enflasyonyüksek faiz” yönlü isteğinin yerine getirilmesi
sürecinde, ülkelerin genişleyici makro politika
uygulamaları zorlaşmaktadır.5
Bilgi ve haberleşme teknolojilerinin yardımı
ve elektronik finansmanın gelişimiyle hareketliliği
artan uluslararası sermaye, dünyanın herhangi bir
ülkesinde hızlı bir şekilde yoğunlaşırken, yine
aynı tarzda oradan uzaklaşabilmektedir. Uçucu bir
boyut kazanan bu hareketlilik, dünya ekonomisinde muhtemel riskleri arttırırken, fırsatlardan
faydalanma düşüncesini de pekiştirmektedir. Bu
da bazı analizcilerin ifadesiyle dünya ekonomisinin “kumarhane ekonomisine“ dönüşmesine neden
olmaktadır.
Bu riskler ve hareketlilikler nedeniyle 1990
sonrası dönemde çok sayıda ülkede ciddi finansal
krizler yaşanmıştır. Farklı şekillerde ortaya çıkan,
finansal sistemleri zayıflatan ve ekonomik büyümeyi yavaşlatan bu krizler, para ve sermaye piyasaları üzerinden diğer ülkere de yayılmıştır.
Böylece 1970’lerdeki yoğun regülasyon ve
1980’lerdeki deregülasyon uygulamalarından sonra, 1990’ların sonlarında meydana gelen global
4
5
2
3
Merih Paya, Para Teorisi ve Para Politikası, Filiz
Kitabevi, Đstanbul, 1994, s. 8.
Halil Seyidoğlu, Uluslararası Finans, 4. Baskı, Güzem
Can Yayınları, Đstanbul, 2003, s. 11.
16
Ümit Özlale, “Küreselleşme Sürecinde Uygulanan Para
Politikalarının Genel Değerlendirmesi” 2003,
http://www.petrol-is.org.tr/yayinlar/yillik/2003_yillik
/05_Para/govde.htm, 10 Mart 2007.
Engin Yılmaz, “Türkiye'de Finansal Krizlerin Nedeni
Olarak Sermaye Hareketleri ve Kontrolüne Yönelik
Önlemler”, Đzmir, 2004, http://www.turkcebilgi.net
/ekonomi/ekonomi-politikalari/finansal-sermayekontrolleri-6427.html, 08 Mart 2007.
finansal krizle birlikte, regülasyon tartışmaları
yeniden derinlik kazanmıştır.6
Bilgi ve haberleşme teknolojilerindeki ilerlemeler, ifade edilen olumsuz etkiler yanında, iktisadi birimlerin, para otoritelerince uygulanacak
para politikalarını önceden tahmin etme ve bu politikaların sonuçlarını öngörmelerinde önemli başarı imkanı sunmaktadır. Bu nedenle, para politikası uygulamalarının daha etkin olmasını isteyen
bir para otoritesi, belirli bir amaç çerçevesinde
daha şeffaf, hesap verebilir ve kurala bağlı bir
uygulama yapması gerekmektedir. Mal, hizmet ve
finansal piyasalarla beraber emek faktörünün daha
esnek bir yapıya dönüştüğü mevcut şartlarda, belli
yönde uygulanmak istenen iradi para politikası,
mevcut şartları daha da kötüleştireceğinden, para
politikasının daha fazla kurala bağlanıp, yasal bir
çerçeveye oturtulması ve böylece daha şeffaf bir
konuma ulaşması bir zorunluluk haline gelmiş
bulunmaktadır.7
IMF’nin 1997 Güneydoğu Asya krizi ardından
geliştirip Eylül 1999'da kabul ettiği “Para Politikaları ve Mali Politikalara Đlişkin Đyi Uygulamalar Kuralları”nın dayandığı temel prensiplere göre;
merkez bankası ve mali kurumların uyguladığı
politika amaç ve araçlarının kamuoyu tarafından
bilinmesi gerekmektedir. IMF kurallarının uygulanmasına yönelik “Destekleyici Belge”de
(Supporting Document) de, şeffaflık kategorileri
şöyle belirlenmiştir: Sorumlulukların, hedeflerin,
rollerin, politik kararların açıkça belirtilmesi,
raporlama ile ilgili sürecin iyi işlemesi, para ve
mali politikalara ilişkin bilgilerin kamuoyu tarafından bilinmesi, merkez bankalarının hesap verebilirliği ve güvenirliliğinin sağlanmış olması.8
Dolayısıyla, günümüzde şeffaflık ve hesap verebilirlik, güvenilir bir para politikası için aranan
önemli bir özelliktir. Uygulanmakta olan para
politikaları ile hedeflere ulaşılıp ulaşılamadığı şeffaflık sayesinde denetlenebilmektedir. Ayrıca şeffaflık, merkez bankasının demokratik meşruiyete
sahip bir kurum olarak kabul edilmesinin de bir
sonucudur. Dolayısıyla merkez bankalarının şeffaflık prensibi gereği, kendi hedef ve faaliyetleri
hakkında piyasa aktörlerini bilgilendirmesi, onların geleceğe ilişkin beklentilerini merkez bankasının hedefleri doğrultusunda oluşmasına yardımcı
olması gerekmektedir.
6
7
8
Güven Delice vd. “Finansal Regülasyon ve Piyasa Disiplini” Celal Bayar Üniversitesi, Đktisadi Đdari Bilimler
Dergisi, Cilt 5, Sayı 1, s. 115.
Đbrahim Güran Yumuşak, Cemil Erarslan, “Yeni Ekonominin Para Politikaları Üzerindeki Etkileri” http://iibf.ogu.
edu.tr/kongre/bildiriler/08-01.pdf, 10 Mart 2007.
Koray Duman “Finansal Krizlere Karşı Politika Tercihleri”
Akdeniz Đ.Đ.B.F. Dergisi, 2004, s. 5.
AZERBAYCAN MERKEZ BANKASI
(MĐLLĐ BANK) VE BANKACILIK
SĐSTEMĐ
Bağımsızlığını 18 Ekim 1991 yılında elde
eden Azerbaycan Cumhuriyeti, daha bağımsızlığını elde etmeden 25 Mayıs 1991 tarihinde
“Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Ekonomik Bağımsızlığının Esasları Hakkında Kanun”la bankacılık
sistemi ve merkez bankacılığı ile ilgili hukuki alt
yapıyı oluşturmuştur. Bu kanunda bağımsız
bankacılık sistemi, milli paranın tedavülü, merkez
bankasının yetkileri ve statüsü belirlenmiştir.
Buna göre merkez bankası; para tedavülü, kredi ve
döviz işlemleri konusunda devlet politikasını
yürüten, bankacılık faaliyetlerini tanzimleyen bir
üst emisyon idaresi olarak tanımlanmıştır.
Serbest piyasa ekonomisine geçişin ilk yıllarında, bankacılık sisteminin gerekli oluşumu sağlayamamasından dolayı, bankalar üzerinde güçlü
bir kontrol ve denetim uygulaması da olmamıştır.
Hukuki boşluklardan yararlanan banka sayısı hızla
artmıştır. Kurulan bu bankalar genellikle spekülatif faaliyetlerde yoğunlaşmışlardır. 11 Şubat
1992 tarihli Cumhurbaşkanı fermanı vasıtasıyla
Sovyet döneminden kalma Sanayi ve Đnşaat Bankası ile Tarım ve Sanayi Bankası yerine Azerbaycan Merkez Bankası oluşturulmuştur. 7
Ağustos 1992’de merkez bankası kanunu kabul
edilmiştir. 1 Ocak 1994’te Manat ülkenin yegane
ödeme aracı olarak ilan edilmiştir.
Banka sayısındaki artış trendi 1995’e kadar
sürmüştür. 1996 yılından itibaren ise banka sayısında azalma başlamıştır. 12 Kasım 1995’de kabul
edilen ilk anayasanın 19. maddesinde paraların
tedavüle bırakılması veya tedavülden çıkarılması
hukukunun merkez bankasına ait olduğu bir kez
daha tasdik edilmiştir. Böylece 1992’de kurulan
merkez bankası 1995 yılında bağımsızlığını kazanmıştır. Haziran-Temmuz 1996’da kabul edilen
yeni yasalarla ülkede bankacılık sisteminin çağdaşlaştırılması ve kredi teşkilatlarının geliştirilmesi imkanı oluşturulmuştur.9
2000 yılında banka sistemini güçlendirme
politikası doğrultusunda mevcut bankaların asgari
sermayeleri 2 milyon dolara çıkarılırken yeni kurulacak bankalar için de 5 milyon dolara ulaşılmıştır. Nisan 2002 itibariyle toplam 53 banka ve
193 şube (bunun 123’ü devlete 70’i özel sektöre
aittir) bulunmaktadır. 10 Temmuz-2002’de, faaliyette bulunan bankaların kuruluş sermayesi 2.5
9
10
Azerbaycan Respublikası Milli Bankı,
http://www.nba.az/, 15 Mart 2007.
2002.ci ilin birinci rübü üzrə bank sisteminin vəziyyətinin qısa xarakteristikası, http://www.nba.az/download/
Pul_siyaseti/istiqamet/2002.pdf, 16 Mart 2007.
17
milyon dolara yükseltilmiştir. Kuruluş sermayelerini 2.5 milyon dolara yükseltememeleri nedeniyle
bazı ticari bankaların birleşmesi, bazı bankaların
ise faaliyetlerine son verilmesi (8 bankanın lisansı
iptal edilmiştir) sonucunda, banka sayısı azalmıştır. Kuruluş sermayesini artırma süreci 2003 yılında da sürdürülerek 3 milyon dolara yükseltilmiştir.11
Finans dünyasında gelişen yeniliklere uyum
sağlamak, ortaya çıkan ihtiyaçlara cevap verebilmek amacıyla 26 Aralık 2002’de yeni ferman
imzalanırken, bunun esasında 10 Aralık 2004’de
merkez bankası hakkında kanun yürürlüğe
girmiştir. 12 Fasıl ve 66 maddeden ibaret olan
yeni kanun, merkez bankasının hukuki durumunu,
maksat ve fonksiyonlarını, devlet kurumları arasındaki yeri ve rolünü daha kesin olarak belirlemektedir. Ayrıca bankanın sorumlulukları ve
faaliyetlerini yerine getirirken şeffaflığı arttırıcı
önemli mekanizmalar dikkate alınmaktadır.
Yeni kanun, para ve kur politikalarının
belirlenerek hayata geçirilmesi, ödeme sisteminin
düzenlenerek geliştirilmesi, bankacılık denetimlerinin başlatılması, devletin uluslararası altın ve
döviz rezervlerinin idare edilmesi gibi merkez
bankasının yerine getirdiği fonksiyonlarda etkinlik
sağlayıcı imkanlar oluşturmuştur. 30 Mart 2004’de yürürlüğe giren Bankalar Yasası’nda da uluslararası standartlara uyulmaya çalışılmıştır. Bir
yandan Basel prensiplerine tam uyum sağlanmaya
çalışılırken, diğer yandan ülke bankacılığının itibarını arttırıcı yeniliklerle mevduat ve kredi sahiplerinin çıkarlarının daha iyi korunmasına zemin
hazırlanmıştır.
Ülke bankacılık sisteminde merkez bankasından başka, sermayesi devlete ait olan bankalar,
özel sermayeli yerel bankalar ve yabancı sermayeli bankalar faaliyet göstermektedir. Ocak 2006
itibariyle Azerbaycan Merkez Bankası’ndan lisans
almış kredi kurumlarının sayısı 127 iken, bankaların sayısı 44, banka şube sayısı 375’tir. Bankaların toplam kanuni sermayeleri önceki döneme
göre %2,5 artarak 266 milyon AZN (290 milyon
dolar) olmuştur. Bunun 35,82 milyonu devlet
bankalarına aitken 230,2 milyonu özel bankalara
aittir. Yabancı sermayeli bankaların kanuni fonu
98,2 milyon manat olmuştur. Ülkede faaliyet gösteren banka başına düşen ortalama sermaye 6
milyon manata ulaşmıştır.12
11
12
Azərbaycan Respublikası Milli Bankının 2003-cü Đl
Üçün Pul-Kredit Siyasətinin Başlıca Đstiqamətləri
Barədə
Bəyanatı,
http://www.nba.az/download/
Pul_siyaseti /istiqamet/2003.pdf, 17 Mart 2007.
Azərbaycan Banklarının Kapitalında Xarici Đnvestisiyaların Həcmi $53 Mln. Təşkil Edib,
http://www.azerigazbank.com/azr/archive, 15 Mart 2007.
18
Tablo 1. 28 Şubat 2007 Đtibariyle Milli Bankın Bilanço Yapısı
In thousand New Azerbaijanian Manats (AZN)
28.02.2007
ASSETS
Cash
Balances with the International
Monetary Fund
Investment securities
Claims on non-resident banks
31.12.2006
21.555
81.240
215.141
227.310
203.845
1.768.524
201.646
2.019.212
Loans to resident banks
Accrued interest income
86.494
18.148
82.711
12.973
Fixed assets
Intangible assets
20.736
2.793
21.159
2.877
Other assets
18.315
16.733
2.355.551
2.665.860
1.388.587
1.449.286
173.888
107.129
309.486
913
594.900
597
87.454
112.601
319.407
331.543
6.407
6.840
516
701
604
1.124
CAPITAL
68.190
61.235
Authorised capital
10.000
10.000
Capital reserves
Distributable profit
TOTAL LIABILITIES AND
CAPITAL
51.235
6.955
51.235
-
2.355.551
2.665.860
TOTAL ASSETS
LIABILITIES
Banknotes and coins in
circulation
Liabilities to Government
institutions
Liabilities to credit institutions
Other customer accounts
Issued (sold) securities
Liabilities to the International
Monetary Fund
Liabilities to the other
international financial
institutions
Accrued interest expense
Other liabilities
Kaynak: http://www.nba.az/download/statistika/
balans_02_28_2007.xls
UYGULANAN PARA POLĐTĐKALARI
Azerbaycan’da, bankacılık sisteminin gelişim
süreci üç aşamaya bölünebilir. Birinci aşamada
(1990-92 yılları arasında) Merkez Bankası sistemi
teşekkül ettirilmeye çalışılmıştır. Đkinci aşamada
(1992-94 yıllarında) hiperenflasyon şartlarında
(%1672) bankacılık sistemi sürdürülmeye çalışılmıştır. Üçüncü aşamada (1994 ve sonrasında),
sağlanan makroekonomik istikrar ortamında bankacılık sisteminin yeniden yapılandırılarak gelişimi sağlanmaya çalışılmıştır.13
13
Osman Nuri Aras, Azərbaycanda Bank Bölməsinin Đqtisadi Đnkişafdaki Rolu, http://sazeri.iblog.com/post, 18
Mart 2007.
Gerek Sovyetler Đttifakından yeni ayrılmanın,
gerekse Karabağ Savaşı’nın etkisiyle 1995 yılına
kadar ciddi sıkıntılar yaşayan Azerbaycan ekonomisi, bu tarihten itibaren önemli istikrar politikaları uygulamaya başlamıştır. Hayata geçirilen
istikrar politikaları sonucunda 1996 yılının ikinci
yarısından itibaren başlayan ekonomik gelişim
1998 sonuna kadar hızla devam etmiştir. Uzak
Doğu ve Rusya krizlerinden etkilenmekle beraber,
petrol fiyatlarındaki artışlarla 2000’li yıllarda
ciddi ekonomik büyüme oranlarına ulaşılmıştır.
Fiyat istikrarı, döviz kurlarının oluşumu ve
bunların sürdürülmesi gibi uygulamalarda diğer
post-sovyet ülkelerine göre daha başarılı olunmuştur. 1991-1995 döneminde hiperenflasyon boyutuna ulaşan fiyat istikrarsızlığı, merkez bankasının
uyguladığı politikalarla bu tarihten sonra önlenmiştir. Enflasyon seviyesi 1997 yılında %3.6’ya
kadar inerken, 1998-99’da negatif değerler alarak
tarihin en düşük seviyelerine inmiştir. 1999 yılının
ikinci yarısından itibaren para politikasında biraz
yumuşamaya gidilmiş, enflasyon oranı 2000 yılında %1.8, 2001’de % 1.5, 2002’de %2.8 gibi düşük
seviyelerde kalmıştır. Ancak mevcut sıkı para politikasındaki gevşemeyle beraber, milli gelir artışının neden olduğu talep baskısıyla M2 para hacmi
de artmaya (2002’de %28.9 ) başlamıştır. 2003 yılında %3 seviyelerinde olan enflasyonun %52’si
monetar, % 48’i para-dışı faktörlerden kaynaklanmıştır.14
Grafik-1. Enflasyon Oranı
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
-200
1763,5
1229,1
1012,3
511,8
206,6
19,9
3,7
-0,8
1,8
1,5
2,8
2,2
10,4
11
-8,5 2000 2001 2002 2003 2004 2005
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
Ekonomik büyümenin hızla arttığı, adam başına
düşen gelirin 1000 dolara ulaştığı, geniş hacimli
sosyal programların uygulandığı, petrol gelirlerinin ekonomik kalkınma amaçlı kullanıldığı 2004
yılında, M2 para hacmi %20 oranında artarak 3.2
trilyon manata ulaşmıştır. Para dışındaki gelişmelerin, özellikle de beklentilerin etkisiyle hızlanan
fiyat artışları %10.4 gibi dikkat çekici bir seviyeye
ulaşmıştır. Bu enflasyon seviyesinde parasal amillerin etkisi düşük kalırken, esas etkinin dünya petrol satış fiyatları ve Euro’nun yükselmesi nedeniyle dışardan gelen mal fiyatlarının artmasından,
14
Azərbaycan Respublikası Milli Bankının 2004-cü Đl
Üçün Pul-Kredit Siyasətinin Başlıca Đstiqamətləri və
2005-2006-cı Đllər Üçün Prioritet Vəzifələri Barədə
Bəyanatı,
http://www.nba.az/download/Pul_siyaseti/
istiqamet/2004.pdf, 18 Mart 2007.
halkın parasal gelirlerindeki (%20.7) artışa bağlı
talep amillerinden ve yatırım hacmindeki hızlanmadan kaynaklandığı belirtilmektedir. Ayrıca üretim maliyetlerindeki artışlar da etkili olmuştur.
Maliyet enflasyonu bakımından enerji ürünlerinin
fiyatlarında meydana gelen artışlar önemli olmuştur.15
Grafik-2. Emisyon Hacminin Mı veM2 Yapısı (milyar Manat)
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
1995
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2005 yılında, yüksek ekonomik büyüme hızı
(%26), başarılı petrol stratejisi ve dünya petrol
piyasasının elverişli konjonktürüyle müsbet netice
veren ödemeler bilançosu ülkenin finansal imkanlarını süratle arttırmıştır. Artan finansal imkanlarla, ekonomik altyapı ciddi anlamda yenilenmeye,
devlet harcamalarındaki artışla halkın sosyal refahı artırılmaya başlanmıştır. Bütün bunlar da cari
taleple beraber para talebini de genişletmiştir. Para
talebinin esası döviz piyasalarından kaynaklandığından döviz kurları ve piyasa fiyatları üzerinde
baskıya sebep olmuştur. Đki rakamlı seviyelere
(2005 Mart ayında %15.4’le en yüksek seviyeye)
ulaşan enflasyonun önlenebilmesi için petrol dışı
sektörlerin gelişimine ayrı bir önem verilmiştir.
Bu çerçevede düşünülen devlet programlarının
başarısı temelde makroekonomik istikrara bağlı
olduğundan, Milli Bank’ın yürüttüğü para politikası, makroekonomik istikrara ve elverişli rekabet
şartlarının korunup geliştirilmesine yönelmiştir.16
Gündelik hayatta da açıkça kendini hissettirmeye başlayan enflasyonun önlenmesine yönelik
olarak, ülke başkanı tarafından 31 Mayıs 2005’de
“Anti enflasyon tedbirleri” başlıklı bir ferman imzalanmıştır. Bu fermana uygun olarak ülke merkez
bankası enflasyonu önleyici politika uygulamalarına ağırlık vermeye başlamıştır. 2005 yılında konuyla ilgili önemli adımlar atan merkez bankası,
2006 yılında hükümetin de planladığı tek haneli
enflasyon rakamlarına ulaşabilmek için gerekli
15
16
Azərbaycan Respublikası Milli Bankının 2005-ci il üçün
pul siyasətinin əsas istiqamətləri barədə,
http://www.nba.az/download/Pul_siyaseti/istiqamet/2005.p
df, 19 Mart 2007.
Azərbaycan Respublikası Milli Bankının 2006-ci Đl
Üçün Pul Siyasətinin Əsas Đstiqamətləri Barədə
Bəyanatı, http://www.nba.az/download/Pul_siyaseti/
istiqamet/2006.pdf, 20 Mart 2007.
19
makroekonomik politikalara destek vermeyi planlayıp programlamıştır.17
Milli Bank tarafından yapılan açıklamalara
göre, 1992 yılından beri Azerbaycan para birimi
Manat’ın değerinde önemli bir düşüş olduğu, bu
nedenle bir para değişimine ihtiyaç olduğu ifade
edilmiştir. Söz konusu değişiklikle ülke içindeki
para sirkülasyonunun artacağı, muhasebe sistemlerinde kolaylık sağlanacağı ve tasarruf oranında
önemli bir artışın olacağı beklenmektedir. Böylece
1 Ocak 2006 itibariyle, 5 000 manat=1 Yeni Manat
(AZN) olacak şekilde bir değişikliğe gidilerek
piyasaya 1, 5, 10, 20, 50 ve 100 Yeni Manat’lık
banknotlarla 1, 3, 5, 10, 20 ve 50 Gepik’lik madeni paralar sürülmüştür.
2006’nın ilk 11 ayında GSMH’sı %34.4 oranında (petrolde %64.8) büyüyerek kişi başına
düşen geliri 2400 dolara ulaşan Azerbaycan
ekonomisinde para ve kredi talebi de artmıştır.
Artan taleple beraber M2 para hacmi 2.3 defa
artarak bankacılık sisteminin kredi kaynakları da
genişlemiştir. Kredi faiz oranları bir önceki yılın
seviyelerine göre fazla değişmezken, kredi hacmi
%65 oranında artış kaydetmiştir. Bankacılık sisteminin para çarpan hızı %12.2 artarak 1.3’e ulaşmıştır. Petrol gelirlerinin petrol-dışı sektörlere yönelmesiyle uzun vadeli kredilerin payı toplam
krediler içinde yarıyı geçmiştir. Bu arada yıllık
ortalama enflasyon hızı %8 lere gerilemiştir.
Merkez bankası bu dönemde, makroekonomik
istikrarı ve rekabet şartlarını korumaya çalışan,
bütçe-yatırım politikasının gerçekleşmesine destek
veren bir para-kur politikası izlemeye çalışmıştır.18
Ekonomik büyümenin %26, yerli yatırımların
%42, halkın gelir seviyesinin %25 artması beklenen 2007 yılında, para talebinin de %50-60 civarında artması beklenmektedir. Bu ortamda Milli
Bank’ın para politikasın esasını, 2006’da olduğu
gibi enflasyon oranını tek haneli (%8-9) rakamlarda tutmak oluşturmaktadır. Diğer yandan ülkeye gelecek yüksek miktarda döviz girişinin, hem
manatın değeri, hem de stratejik dış ticaret üzerindeki etkisini giderici sterilizasyon uygulamaları
gerçekleştirilecektir. Uygulanacak politikaların
etki derecelerinin analizine yönelik sistemler geliştirilecektir. Milli Bank aynı zamanda hayata
geçirilen sosyo-ekonomik kalkınma programlarının gerçekleşmesine destek vererek, makroekono17
Azərbaycan Respublikasında Antiinflyasiya Tədbirlərinin Gücləndirilməsi Haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, 31 Mayıs 2005,
http://www.iqtisad.net/fermanlar/0002.htm, 20 Mart 2007
18
Azərbaycan Respublikası Milli Bankının 2007-ci Đl Üçün
Pul Siyasətinin Əsas Đstiqamətləri Barədə Bəyanatı,
http://www.nba.az/download/Pul_siyaseti/istiqamet/2007.p
df, 21 Mart 2007.
20
mik politikaların kordinasyonuna faal olarak
katılacaktır.19 Ancak enerji fiyatlarında yapılan artış nedeniyle %17’lere çıkan enflasyonun 2007
içinde tek haneli rakamlara düşmesi de oldukça
zor gözükmektedir. Devletin ve Milli Bankın
alacağı önlemlerle bu rakam aşağılara düşse de,
hedeflenen oranın tutturulmasının imkansız
olacağı değerlendirilmektedir.20
GENEL DEĞERLENDĐRME
Küreselleşme sürecinde her ülke parasal istikrar, makroekonomik disiplin, etkin bir finans sistemi, daha rekabetçi piyasa mekanizması gibi
temel şartları sağlamak, diğer ülkelerin ekonomik
faaliyetlerini daha yakından takip etmek durumundadır. Đçinde bulunduğumuz 21. yüzyıl, dünya
ekonomilerinin bütünleşmesinde, adeta bir birlik
olmasında bir dönüm noktası olacaktır. Böylesi bir
küresel ekonomi, daha güçlü, daha nitelikli bir
büyüme için yeni bir potansiyel sağlayacaktır.
Ülke ekonomilerinin gerek altyapı, gerek işleyiş
olarak bu oluşuma hazır, yeniliklere açık ve
uyumlu olması gerekmektedir.
Azerbaycan ekonomisi de, gerek ekonomik
büyüme, gerek makroekonomik disiplin, gerekse
yeniliklere açık olma konusunda önemli başarılar
sergilemektedir. Elbette geçiş sürecinde yaşanan
bazı problemler olmuştur. Ampirik çalışmalar da
göstermektedir ki; liberalize edilmiş bir finansal
sistem, finansal baskının olduğu ekonomilere göre
daha etkili ve ekonomik gelişmeye daha çok katkı
sağlamakla beraber, bir rejimden diğerine geçilirken (özellikle kontrollü bir finansal sistemden,
piyasaya merkezli bir sisteme doğru), yeni davranış kalıplarının öğrenilmesi ve yeni kurumların
biçimlenmesi gerektiği için istikrarsızlıklar olabilmektedir.
Azerbaycan yönetiminin ülke ekonomisinin
modernizasyonu için; petrol gelirlerini petrol dışı
sektörlerde sürekli kalkınma potensiyalının dönüşümü amacıyla kullanmak, rekabete dayalı bir
ekonomik sistem oluşturmak, halkın yaşam standardını yükseltmek gibi hedefleri benimsemiş
olması; makroekonomik istikrarın devamını ve
Milli Bank’ın uygulayacağı politikalarda makroekonomik istikrarı sağlayıcı uygulamaların önemini daha da arttırmış bulunmaktadır. Aksi takdirde hedeflenen dönüşümün sağlanması mümkün
gözükmemektedir. Milli Bank da, gerek uyguladığı politikalarda ve gerekse belirlediği hedeflerde
19
20
A.g.e.
525-ci qazət “2007-ci ildə birrəqəmli inflyasiya mümkün
deyil”, 2 Mart 2007 http://www.525ci.com/aze/2007/03/02
/anons=4, 21 Mart 2007
bunun öneminin hep ön planda tutulduğunu vurgulamaktadır.
Aslında para politikalarının temel amacı,
enflasyonu düşürmek ve kontrol altına almaktır.
Yani, fiyat istikrarını kalıcı hale getirmektir. Bunun için, para politikasının güvenilirliğini sağlamlaştıracak kurumsal alt yapının oluşturulması gerekmektedir. Gerek uygulanan politikaların ve gerekse politika uygulayıcılarının güvenilirliği, fiyat
istikrarı hedefine ulaşılması ve enflasyonist eğilimlerin kalıcı bir şekilde bastırılması açısından
son derece önemlidir. Oluşan güvenilirlik, uygulamalar hakkındaki keyfilik kuşkusunu azaltacak,
beklentilerin fiyat istikrarı hedefi ile uyumlu oluşmasına katkı sağlayacaktır. Politika yapıcıların
sorumluluk düzeyini artıran şeffaf politika uygulamaları, aynı zamanda istenen parasal aracın uygulanmasına imkan sağlarken, para politikası kurallarının açık, anlaşılır ve esnek olmasını sağlayacaktır.
Azerbaycan ekonomi yönetimi, daha önce de
belirtildiği gibi fiyat istikrarının sağlanmasını ve
sürekliliğini, bunun için gerekli yapısal değişikliklerin gerçekleştirilmesini temel amaç olarak benimsemiş bulunmaktadır. Merkez bankasının uyguladığı para politikasının esasında enflasyon oranının %2-3’lere indirilmesi benimsenirken, devlet
harcamalarında da orta dönemde enflasyona sebep
olmayacak şekilde sınırlandırmalar getirilmiş, bütçe denkliğini sağlayıcı çalışmalar hızlandırılmış,
birçok yapısal değişikliklerle beraber finansal
gelişmelerle ilgili uluslararası standartlara uygun
önemli düzenlemeler yapılmış bulunmaktadır.
Avrupa Birliği’nin 2004 genişleme politikası
çerçevesinde, Azerbaycan’la olan ilişkilerini geliştirici Avrupa Komşuluk Siyaseti benimsenmiş
bulunmaktadır. Bu çerçevede, makroekonomik
istikrarın sağlanması, uygulanan politikaların şeffaflığı ve hesap verilebilirliği, hertürlü sosyoekonomik gelişimin sürdürülmesi, ülke rekabet
şartlarının geliştirilmesi yapılacak faaliyetlerle ilgili bir perspektif olarak tekrar sunulmuş bulunmaktadır. Bu amaca yönelik uygulamalar ve uygulamaların neticeleri belli aralıklarla halka ilan
edilmektedir. Bu da halkın mevcut uygulamalarla
ilgili bilgi sahibi olmasını kolaylaştırmakta, sisteme olan güvenini artırmaktadır. Elbette mevduat
sigorta fonu gibi düzenlemelerin yapılması, finansal derinliğin artması, finansal sektörde devletin
payının azaltılması, özel sektörün teşvik edilmesi
gibi uygulamalar bu konudaki güveni daha da artıracaktır.
21
KÜRESELLEŞME SÜRECĐNDE AZERBAYCAN’IN ULUSLARARASI EKONOMĐK
KURULUŞLARA ÜYELĐĞĐ VE SÜRECĐN EKONOMĐYE ETKĐLERĐ
Prof. Dr. S. Rıdvan KARLUK
Anadolu Üniversitesi
Eskişehir / TÜRKĐYE
I. DÜNYA EKONOMĐSĐNDE
KÜRESELLEŞME SÜRECĐ
Dünya ekonomisinde 1980’li yılların sonlarında “küreselleşme” (globalleşme) kavramı, sıkça işlenmeye başlanmış fakat kavram üzerinde
tam olarak anlaşmaya varılamamıştır. Küreselleşme, ülkeler arasındaki ekonomik, siyasi, sosyal
ilişkilerin yaygınlaşması ve gelişmesi, ideolojik
ayırımlara dayalı kutuplaşmaların çözülmesi, farklı toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin
daha iyi tanınması, bir anlamda maddi ve manevi
değerlerin ve bu değerler çerçevesinde oluşmuş
birikimlerin milli sınırları aşarak dünya çapında
yayılması anlamına gelmektedir.1
Tanımda yer alan değerler ekonomik nitelikte
olabileceği gibi, siyasi, sosyal, kültürel nitelikte de
olabilir. Ülkelerdeki çeşitli piyasaların işleyiş şekilleri bu piyasaların birbirleriyle olabilecek
bağlantılar hakkındaki ortak düşünceler, benimsenecek siyasi sistem, demokrasi, insan hakları, din
ve laiklik, çevre bilinci gibi düşüncelerin evrenselleşmesi fikri bu kapsama girmektedir. Dolayısıyla
küreselleşme, dünya, siyaset, ekonomi, kültür, hukuk, insan hakları, sağlık, eğitim vb. alanlarda
meydana gelmektedir.
Küreselleşme, ulusal ekonomilerin dünya ile
bütünleşmesi ile teknoloji, üretim, tüketim ve
finansman piyasalarını kapsamaktadır. Küreselleşme; işgücünün, sermayenin, teknolojinin, mal
piyasalarının uluslararası nitelik kazanması ve
ülke pazarlarının birbirlerine açılması olayıdır.
1 DPT, Dünyada Küreselleşme ve Bölgesel Bütünleşmeler, DPT: 2375-ÖĐK:440. Ankara, Ocak 1995; Peter
Drucker, Gelecek Đçin Yönetim, (Çev. Fikret Üçcan),
Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, 1996; David Mosler
and Bob Catley, Global America: Imposing Liberalizm
on a Recalcitrant World, Prager Publishers, July 2000;
John Baglis, Patricia Owens and Steve Smith, (Ed.) The
Globalisation of World Politics: An Introduction to
International Relations, Oxford University Press, USA, 3
rd Edition, December 2004; Oğul Zengingönül, Küreselleşme, Adres Yayınları, Ankara, Eylül 2004; Ian
Wasquez (Ed.), Kapitalizm ve Küresel Reform, Liberte
Yayınları, Ankara, Ocak 2003; Bülent Günsoy, Küreselleşmenin Ölçülmesinde Sistematik Yaklaşımlar,
Kırlangıç Yayınevi, Ankara, Şubat 2006; Bülent Günsoy,
Küreselleşme, Ekin Kitabevi, Bursa, 2006.
22
Küreselleşmeden yararlananların başında tüketiciler gelmektedir. Onlar, hızlı büyümeden, yeni teknolojilere daha çabuk ulaşmadan, daha ucuz ithalatın sağladığı avantajlardan ve artan rekabetin
sağladığı imkanlardan daha çok yararlanırlar. Küreselleşme, dünya ekonomisinde etkinliği artırarak
özellikle Türkiye ve Azerbaycan gibi gelişme yolunda olan ülkelerde (GYÜ) milyonlarca kişiye
yeni iş imkanları yaratıp, işsizliğin azalmasına
katkıda bulunmaktadır. Küreselleşme, dünya ölçeğinde bir süreçtir. Bir ülke ya da ülkeler grubu
tarafından ortaya atılmış bir program değildir.2
Küreselleşme sözcüğünün kullanımı çok yakın
tarihlerde yaygınlaşmasına rağmen bir terim olarak 1980’lerin başına ve hatta ortalarına kadar
akademik çevrelerce önemli bir kavram olarak
kabul görmemiştir. Günümüzde küreselleşme kelimesinin ve küreselleşme ile ilgili terimlerin izlerine hemen her dilde rastlamak mümkündür.
Küreselleşme, son yirmi yılda öne çıkan bir kavram olmasına rağmen, “tarihin sonu” (F. Fukuyama) ve “coğrafya’nın sonu” (R.O. Brien) gibi çok
farklı görüşlerin vazgeçilmez unsuru haline gelmiştir. Bu bakımdan değişik yazarlar tarafından
çok farklı şekillerde tanımlanmaktadır. Küreselleşmenin tek boyutlu bir süreç olmamasının getirdiği
zorluklar sebebiyle birçok araştırmada sayısız
küreselleşme tanımı yapılmaktadır.3
Küreselleşme sürecinin ortaya çıkmasında ve
hızlanmasında, teknolojideki gelişmeler, bilgi ekonomisinin gelişmesi, neo-liberal politikaların yükselişi, çokuluslu sermayenin küresel bir pazarda
yayılışı etkili olmuştur. ABD, 2006 yılında 500 en
büyük çokuluslu şirket (ÇUŞ) içinde 227 adet
(%45) ile en yüksek orana sahip olarak egemen
güçtür. ABD’yi 141 adet (%28) ile Batı Avrupa ve
92 adet (%18) ile Asya izlemektedir. Bu üç bölgesel güç bloku, dünyadaki ÇUŞ’ların %91 ini
kontrol etmektedir.4 Küreselleşme, bu güç blokla2
3
4
http://www.iccwbo.org/policy/economic/id1280/index.html.
Erişim: 15.03.2007.
S. Rıdvan Karluk, Uluslararası Kuruluşlar, Beta Basım
A.Ş., 6. Baskı, Đstanbul, Nisan 2007, s.1-5.
Küreselleşmeye yöneltilen en büyük eleştirilerden biri,
çokuluslu sermayenin küreselleşme sürecinde kuralları
koyduğu ve bu kurallar karşısında ulusal hükümetlerin
politika oluşturmakta yetersiz kaldığıdır. Đletişim ağlarıyla
rına dayanan ÇUŞ’ların, sermayeyi hareket ettirmek, ticareti, kredileri ve finansmanı denetlemek
yönündeki güçlerinin bir türevi olarak da tanımlanabilir.
Küreselleşme, dünya ekonomisindeki dört
önemli hareketlilik sonucunda, özellikle 1980’li
yılların ortalarında ekonomi literatüründe yer almaya başlamıştır. Günümüzdeki dört önemli
hareketlilik küreselleşme olgusunu hızlandırmıştır.
Bunlar; insan hareketliliği, sermaye hareketliliği,
enerji hareketliliği ile kuvvet hareketliliğidir.
Đletişim ve taşımada sağlanan gelişmeler ve bu
konudaki ucuzluk, yukarıda sayılan dört grup
hareketliliği hem kolaylaştırmış ve hem de arttırmıştır. Bu da, küreselleşme olayına ivme kazandırmıştır.5 Aralık 1996’da Singapur’da düzenlenen Dünya Ticaret Örgütü (WTO) Bakanlar
Konseyi toplantısında, iş standartları, rekabet
politikaları, devlet ihaleleri, rüşvet ve ayrımcılık
gibi uygulamaların dünya ticareti kapsamında
değerlendirmeye alınması, küreselleşmenin tek bir
dünya sistemi yaratmaya yönelik olduğu konusunda önemli ipuçları vermektedir.
Küreselleşme, ekonomik, politik, sosyal ve
kültürel alanlarda bazı ortak değerlerin yerel ve
ulusal sınırları aşarak dünya çapında yayılmasıdır.
Ekonomik alanda hem gelişmiş, hem de gelişme
yolunda olan ülkelerde benimsenen ekonomik
sistem ve buna bağlı olarak uygulanan ekonomi
politikaları giderek benzerlik göstermektedir.
Sovyet Blok’unun çöküşü ile birlikte dünyada
liberal ekonomik düzen (serbest piyasa ekonomisi)
giderek yaygınlaşmaktadır. Tüm dünyada kamu
ekonomisinin görev ve fonksiyonları yeniden
tanımlanmaya çalışılmaktadır. Devletin küçültülmesi ve piyasa ekonomisine daha fazla işlerlik
kazandırılması görüşleri önem kazanmakta, dünya
ticareti giderek serbestleşmektedir.
Uluslararası ekonomik ilişkilerde eski korumacılık anlayışının yerine serbest ticaret görüşü
benimsenmektedir. Sadece dış ticaret alanında
5
finans piyasalarının birbirine bağlı olduğu küresel ekonomide, uluslarüstü sermayenin çok kısa zamanda bir ülkeyi
terk etmesi, küresel finansal krizlere (Rusya ve Asya
krizleri) yol açmaktadır. Dünya ihracatında önemli bir gücü
elinde bulunduran küresel şirketlerin merkezi birkaç ülkede
odaklanmakta, bu da dünya ekonomisinin bu şirketlerin
merkezlerinin bulunduğu ülkelerden yönetildiği sorusunu
gündeme getirmektedir.
Küreselleşmenin değişik bir tanımını Đtalyan Parlamentosu’nun Ulusal Müttefik Partisi Milletvekili Daniela
Santanche yapmıştır. Vanity Fair Dergisi’nin sorularını
cevaplayan Santanche, Küreselleşme sizce nedir? sorusuna
“Bakın evimdeki yemek masasına getirilen, yüzde yüz
Đtalyan kökenli olduğu tescil edilmiş halis manda sütünden
yapılmış mozzarella peynirinin Türkiye’de üretildiğini
öğrenmenin tanımıdır” demiştir. Hürriyet, 09.09.2006.
değil, mali ve parasal alanlarda da liberalleşme
sürecinin geliştirilmesi gerektiği savunulmaktadır.
Devletin vergi, borçlanma, para gibi araçları piyasa ekonomisinin işleyişini bozmayacak şekilde
kullanması savunulmaktadır. Dünyada uygulanan
ekonomik sistem ve ekonomi politikaları giderek
birbirine yakınlaşmaktadır. Küresel ekonominin
daha yoğun olarak gündeme gelmesiyle birlikte,
serbestleşme daha fazla önem kazanmaktadır.
Ekonomi alanında liberal ekonomik düzen, politik
alanda ise demokrasiye dayalı bir sistem bütün
dünyada kabul görmektedir. Liberal demokrasi adı
verilen yeni bir politik ve ekonomik düzen dünyada hızla yayılmaktadır. 6
Liberal demokrasinin temeli olan küresel düzende, dünyanın yoksul ülkelerinin yaşam standartları da yükseltmiştir. Dünya nüfusu içinde
mutlak yoksulluk sınırı içinde yaşayanların oranı
son 10 yıl öncesinden daha düşüktür. Yeni araştırmalar, gelir verileri satın alma gücünü yansıtacak şekilde düzeltildiğinde, yoksul ile zengin
arasındaki gelir eşitsizliğinin azaldığını ileri
sürmektedir. Çünkü, küreselleşmeye dahil olan
yoksul ülkeler, sürecin dışında kalanlardan daha
hızlı büyümüş ve refahlarını arttırmışlardır. Özellikle Asya ülkelerinin bazıları, Batının sanayileşmiş ülkeleri ile aralarındaki açığı azaltmışlardır.
1997 ve 1998 yıllarında bölgeyi etkileyen finansal
krizin ardından Asya’daki krizden etkilenen ülkeler hızlı bir şekilde kendilerini toparlamışlardır.
Küreselleşme, dünyanın en yoksul ülkelerinin
yaşam standartlarının yükselmesine yardımcı olmuştur. Dünya nüfusunda bir günde bir dolardan
daha az bir parayla yaşayanların oranında önemli
bir düşüş söz konusudur. 1987 yılında yüzde 28.3
olan bu oran, 2000’li yılların başında yüzde 20
olarak gerçekleşmiştir. Fakat, hızlı nüfus artışı sebebiyle yoksulluk sınırı altında yaşayanların sayısı
1.2 milyarda kalmıştır. Eğitim, gelir, yaşam beklentisi, temiz suya ulaşım, sağlıklı çevre ve hijyen
gibi diğer faktörler gözönüne alındığında, dünyanın yoksul ülkelerindeki gelişme daha dikkat
çekicidir.
Küreselleşme olayı, 21 nci yüzyılda dünya
ekonomisine yön veren önemli bir olgudur.
Küreselleşmeyi, “global kapitalizm”den ayrı bir
olay olarak ele almak mümkün değildir. Türk
kökenli iktisatçı Dani Rodrik, Has Globalization
Gone Too Far? isimli kitabında belirtmiş olduğu
gibi dünya üretimi ve ticareti sağlıklı bir şekilde
büyümektedir. Afrika Kıtası bile hızlı büyüme
oranlarına ulaşmıştır. Fakat küreselleşme, gelir
6
DPT, Küreselleşme ÖĐK Raporu, DPT: 2544-ÖĐK: 560,
Ankara 2000, s.3.
23
dengesizliklerine ve işsizlik sorunlarına da yol
açmıştır.
Rodrik’e göre çözüm korumacılık değildir.
Doğru çözüm, liberalleşme ve dışa açılma stratejisini, bundan en çok zarar gören sosyal grupları
sosyal güvenlik önlemleriyle destekleyecek ve
yine beceriler kazanmaları için yeniden eğitecek
bir iç stratejiyle tamamlamaktır. Ülkeler uluslararası rekabeti sosyal güvenlik reformlarını ihmal
etmek için bir bahane olarak kullanmaktan kaçınmalıdırlar. Şüphesiz burada uluslararası rekabet ön
plana çıkmaktadır. Küreselleşmede artık esas olan
ulusların rekabet üstünlüğüdür. Michael E. Porter,
Ulusların Rekabet Üstünlüğü (The Competitive
Advantage of Nations,) isimli eserinde, Adam
Smith’in Ulusların Zenginliği kitabındaki temel
ilkeyi yeniden ele alarak şöyle demektedir: “Ülkelerin zenginliği, uluslararası verimlilik rekabetindeki başarı seviyesine bağlıdır. Devalüasyonla
ihracat arttırılabilir ama kişi başına reel ihracat
geliri arttırılmış olmaz. Sosyal harcamalarla kısa
süreli gelir değişimleri yapılabilir ama refah seviyesi artmaz.”7 Bunun anlamı şudur: Küreselleşen
dünyada ülkeler, verimli üretim yaptıkları sürece
başarılı olurlar ve dünya ekonomisiyle bütünleşirler.
Lester Thurow, bölgesel ticari blokların var
olduğu bir dünyada ticari gruplardan birine üye
olmayan bir GYÜ’nin malını satmasının giderek
güçleştiğini savunmaktadır. Ona göre pazar bulmak, bahşedilen bir imtiyaz değil, kazanılması
gereken bir ayrıcalıktır. Ticari gruplarda istenmeyen ve yeterince önemli olmadığı için pazara
girilmesine izin verilmeyen ülkeler ene olacaktır?
Thurow, herkesin bu ticari gruplara alınmadığını
ve özellikle dünyanın zayıf marjinal ekonomilerini
kimsenin gruba dahil etmek istemediğini belirtmektedir.8
Dünyadaki değişim trendi gözlemlendiğinde
küreselleşme ile birlikte dikkati çeken bir diğer
kavram olan “yerelleşme”, (localization) Đngilizce
globalleşme kelimesiyle birleştirilerek “glokalizasyon” (glocalization) kavramı oluşturulmuştur. 9
Küreselleşme uluslararası ilişkilerde küresel gerçeklerden hareket ederek global düşünmeyi, otarşizm yerine dışa açılmayı, dünya ekonomisi ile
bütünleşmeyi, ülke içnide ise merkezi yönetimleri
daha fazla güçlendirmeyi ifade etmektedir. Yerel7
8
9
Micheal E. Porter, “The Competitive Advantage of
Nations,” From Adam Smith to Michael Porter:
Evolution of Competetive Theory, (Ed. Dong -Sung Cho,
Hwy- Chang Moon) World Scientific Publishing Company,
1st Edition, November 2000 içinde.
Lester Thurow, Kapitalizmin Geleceği, (Çev.: Serpil
Demirtaş ve Nebil Đlseven), Sabah Kitapları, 1997, s.100.
http://foreigntrade.gov.tr.
24
leşme, politik gücün tek elde toplanmasını önleyecek ve böylece yerel demokrasi güçlenecektir.
Günümüz küresel dünyasında artık “kendi
uçağını kendin yap” politikasının modası geçmiştir. Yerli malı haftalarını kutlamak anlamını
yitirmiştir. Yapılması gereken küreselleşme gerçeğini görerek dünya ekonomisi ile bütünleşmektir.
“Küreselleşme, emperyalizmin yeni icadıdır”
şeklinde ideolojik saplantılar artık bilim dışı
demagojiler olmaktan öteye geçemez. Dünya ekonomisi günümüzde kapitalizme dayanmaktadır. 20
yıl öncesine kadar kapitalizm, dünya nüfusunun
%20’sini kapsamakta idi. Dünyanın üçte biri sosyalist, geri kalanı da üçüncü dünyacı idi. Oysa
günümüzde dünya nüfusunun yüzde 90’ı birbirlerine liberal dış ticaret, konvertibl para birimleri,
doğrudan yabancı sermaye yatırımları ile bağlanan, özel girişimciliği temel alan liberal ekonomik
rejimlere sahiptir.
II. KÜRESELLEŞME SÜRECĐNDE
AZERBAYCAN’IN ÜYE OLDUĞU
ULUSLARARASI EKONOMĐK
KURULUŞLAR
1. Küreselleşen Dünyada Uluslararası
Ekonomik Kuruluşlar
II.nci Dünya Savaşı’ndan sonra dünyada meydana gelen hızlı değişime paralel olarak uluslararası ekonomik kuruluş sayısı hızla artmış, dünyanın her bölgesinde çok sayıda ekonomik birleşmeler ortaya çıkmıştır. Bunun doğal sonucu
olarak ülkeler arasında karşılıklı bağımlılık çoğalmış, dışa kapalı otarşik politikalar hızla terkedilmeye başlanmıştır. Küreselleşen ve aynı zamanda
bölgeselleşen günümüz dünyasında uluslararası
ekonomik kuruluşlar, bu gelişmeye önemli ölçüde
katkıda bulunmuş, uluslararası ekonomik ilişkilerin hızla gelişmesini sağlamışlardır. Uluslararası
ilişkilerde ekonomik konuların giderek önem kazanması, bu kuruluşların etkinliğini arttırmıştır.
Wilhelm Röpke’nin ifadesiyle dünya ekonomisi,
artık bir baş harfler ekonomisine dönüşmüştür.
Dünya ekonomisinde uluslararası ekonomik
kuruluşları kapsam açısından ikiye ayırmak mümkündür. BM çatısı altında faaliyet gösteren uluslararası ekonomik kuruluşlar, BM’ye üye tüm
dünya ülkelerine açıktır ve coğrafi bir kısıtlamaya
tabi değildir. Bu açıdan “dünya çapında” ve “evrensel nitelikte”dirler. IBRD, IMF, GATT,
UNCTAD, UNDP, FAO, ILO bu gibi kuruluşlara
örnektir. Bu tip kuruluşlara katılabilmek için BM’ye üye olmak yeterlidir. Bununla beraber bazı üyeliklerde bir takım kısıtlamalar da vardır. BM’ye
katılabilmek için barışçı devlet olmak, Dünya Bankası üyeliği için de IMF üyeliği şartı aranmaktadır.
Kapsam açısından yapılan sınıflandırmada,
bazı uluslararası ekonomik kuruluşlara üyelik belli
özelliklere sahip olmayı gerektirmektedir. Belli bir
grup ülkenin üyeliğine açık olduğu için bu kuruluşlar kapalı uluslararası kuruluş niteliğindedirler.
Bölgesel bazda ve uluslararası ekonomik birleşme
veya işbirliği özelliği taşıyan uluslararası kuruluşlar bu kapsamdadır. AB, NAFTA, EFTA ile BM’in Bölgesel Ekonomik Komisyonları ve Bölgesel
Kalkınma Bankaları gibi.
Ayrıca, belli bir “dine mensup olmak” (Đslam
Konferansı Örgütü ve Đslam Kalkınma Bankası),
belli bir “ürünü üretip ihraç etmek” (Petrol Đhraç
Eden Ülkeler Örgütü) belli bir “ırktan gelmek”
(Arap Ligi), belli bir “ekonomik gruptan olmak”
(Ekonomik Đşbirliği ve Kalkınma Örgütü OECD
ile eski sosyalist ülkeler arasındaki işbirliği örgütü
COMECON) ve belli bir “coğrafi bölgede bulunmak” (Karadeniz Ekonomik Đşbirliği) gibi kriterler, bazı kuruluşlara üyelik için şart olmaktadır.
Bu sebeple bu tip uluslararası kuruluşlar dışa
kapalı bir nitelik taşımaktadır.
Uluslararası ekonomik kuruluşları yöneldikleri amaç açısından iki grup altında toplamak
mümkündür. Bazı kuruluşlar “işbirliği”, diğer
bazıları da “birleşme” amacına yöneliktir. Đşbirliği
temeline dayanan kuruluşlar, üyeleri arasında
ekonomik dayanışmayı ve işbirliğini geliştirmeyi
amaçlarlar. Bu anlamda, ekonomik birleşme (bütünleşme, entegrasyon) amacı taşımayan tüm uluslararası ekonomik kuruluşlar, işbirliği temelindeki
örgütlerdir. Bunlar; statü, organizasyon yapısı ve
işlev bakımından çok taraflı özellikler taşıyabilirler. Dünya çapında veya kapalı uluslararası kuruluşlar olabilirler. Örnek: IBRD, IMF, GATT/WTO,
ILO, FAO, OECD, KEĐ, ECO, OPEC, OIC, BM
Bölgesel Komisyonları ile Bölgesel Kalkınma
Bankaları gibi.
Bu kuruluşlardan özellikle dünya çapında
olanlar (IBRD, IMF, WTO), uluslararası ekonomik ilişkilerin genel çerçevesini belirleme ve
dünya ekonomisine yön verme özelliklerine sahiptirler. Đşbirliğine yönelik kuruluşlarda ilişkiler,
birleşme amacına yönelik kuruluşlara göre daha
gerçekçi olup, alınan kararlara uyma konusudaki
yaptırımlar ve müeyyideler daha zayıftır. Bununla
beraber özellikle WTO gibi bazı kuruluşlar, birleşmeye yönelik ekonomik entegrasyonların ne
şekilde oluşacaklarını (gümrük birliklerinin genel
kuralları, GATT Md. XXIV) belirledikleri ve dünya çapında ticareti düzenleyen kuralları ortaya
koydukları için, dünya ekonomisi ve uluslararası
ekonomik ilişkiler açısından çok önemlidir.10
10
Karluk, A.g.k., s.33.
Uluslararası ekonomik kuruluşları tanımlayıp,
küresel dünyadaki önemlerini açıkladıktan sonra,
Azerbaycan’ın kısa kuruluş tarihine değinmekte
yarar vardır. 28 Mayıs 1918 tarihinde Çarlık Rusyası’ndan bağımsızlığını kazanmış vilayetlerin
birleştirilmesiyle “Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti”
kurulmuştur.
Cumhurbaşkanlığına
Mehmet Emin Resulzade getirilmiştir. Osmanlı
Đmparatorluğu o dönemde Azerbaycan Cumhuriyeti’ni derhal tanımıştır. Fakat Azerbaycan’ın bağımsızlığı 23 ay devam etmiş, 28 Nisan 1920’de
Sovyetler Birliği Azerbaycan’ı işgal etmiştir. Đşgal
sonrasındaki 70 yılda Azerbaycan, Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak Sovyetler Birliği’nin 15
cumhuriyetinden biri olmuştur.
1990 yılında Sovyetler Birliği dağılma sürecine girince Azerbaycan’da bağımsızlık hareketleri
yeniden canlanmış, 19-20 Ocak 1990 tarihlerinde
Sovyet ordusu tarafından kanlı bir şekilde bastırılmıştır. Sovyetlerin bu müdahalesinin ardından
Halk Cephesi Hareketi’nin baskısıyla 30 Eylül
1991 tarihinde Azerbaycan, bağımsızlığını ilan etmiştir. 7 Haziran 1992 tarihinde ilk defa yapılan
cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Halk Cephesi
Lideri Ebulfeyz Elçibey Cumhurbaşkanlığına getirilmiştir. Şimdiki cumhurbaşkanı Đlham Aliyev’dir.
2. Sovyetler Birliği Dönemi: COMECON
Đçinde Azerbaycan
Azerbaycan, Sovyetler Birliği’nin bir parçası
olarak bağımsızlığını kazanana kadar geçen
dönemde Karşılıklı Ekonomik Yardımlaşma Konseyi (Council for Mutual Economic Assistance:
CMEA veya COMECON) içinde yer almıştır.
COMECON, Batı Avrupalı ülkelerden oluşan
OEEC’ye tepki olarak, Sovyetler Birliği’nin liderliğinde Doğu Avrupa ülkeleri arasında kurulan bir
ekonomik işbirliği örgütü idi. Bu niteliğiyle
COMECON: AET, AKÇT, EFTA tarzında bir
ekonomik birleşme değil, daha çok OECD gibi bir
ekonomik işbirliği kuruluşuydu. OECD’ye benzer
şekilde, ülkeler arasında ekonomik işbirliği yapılması amacına yönelik bir forum olarak görev yapmıştır. Üyeleri arasında, “serbest ticaret bölgesi”,
“gümrük birliği” veya “ekonomik birlik” yaratılması amaçlanmamıştır.
COMECON’un amacı, üye ülkelerin planlı
ekonomi anlayışı içinde kalkınmalarını teşvik etmek, onların refahlarını devamlı şekilde yükseltmek ve bundan üyelerin dengeli şekilde yararlanmasını sağlamaktı. Diğer amaçları arasında; ekonomik ve teknik gelişmeyi hızlandırmak, emek
prodüktivitesini arttırmak, ekonomisi az gelişmiş
üyelerin sanayileşme süreçlerine katkıda bulunmak, üye ülkeler arasındaki işbirliğini ve dayanışmayı güçlendirmek, sosyalizmi ve komü25
nizmi yerleştirmek ile dünyada barışın devamı için
çaba harcamak idi.
COMECON’da üyeler arasında ekonomik güç
yönünden büyük farklılıkların bulunması, ilerde
ne şekilde bir ekonomik bütünleşme ve işbirliğini
amaçladığının belirlenmemiş olması, kuruluşun
gelişmesini engellemiştir. Kuruluş içinde Sovyetler Birliği’nin etkin gücü, bu ülkeye diğerleri
üzerinde kontrol edici bir nitelik kazandırmıştır.
Ayrıca, Konsey Statüsü’ne göre alınan kararlara
isteyen ülkelerin katılmaması, Örgütün yapısını
zayıflatmıştır. Sovyetler Birliği’nin 1990 yılında
dağılmasından sonra COMECON’un faaliyetlerine
28 Haziran 1991’de Budapeşte’de toplanan 46 ncı
Konsey toplantısında son verilmiştir. Rusya
Federasyonu, COMECON’un dağılmasından sonra
bu Örgüt’ün yerine tam olarak geçmesede Bağımsız Devletler Topluluğu’nu (CIS) 1991 yılında
kurmuştur. Azerbaycan’ın uzun yıllar Sovyet Sistemi içinde COMECON üyesi olması, küreselleşen dünya ekonomisinin dışında kalmasına yol
açmıştır.
3. Ekonomik Đşbirliği Örgütü
Đran, Pakistan ve Türkiye’nin kurucu üyesi
olduğu Ekonomik Đşbirliği Örgütü (Economic
Cooperation Organization: ECO) Đran devriminden sonra atıl duruma düşen Kalkınma Đçin
Bölgesel Đşbirliği Örgütü’nün (Regional Cooperation for Development: RCD) bir devamı olarak
1985 yılında üç ülke arasında imzalanan ve 1977
tarihli Đzmir Anlaşması’nı değiştiren bir Protokol
ile kurulmuştur.
Sovyetler Birliği’nin dağılması ECO’ya yeni
bir boyut kazandırmıştır. 29-29 Kasım 1992 tarihlerinde Đslamabad’da yapılan olağanüstü Bakanlar
Konseyi toplantısında Özbekistan, Türkmenistan,
Azerbaycan, Afganistan, Kırgızistan, Kazakistan ve
Tacikistan’ın katılmasıyla ECO’nun üye sayısı 10’a
çıkmıştır. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin üye
sıfatı olmaksızın ECO’nun faaliyetlerinden yararlanması 1992 Şubat ayında düzenlenen 1 nci ECO
Zirvesi’nde kararlaştırılmıştır. ECO, Birleşmiş
Milletler ve Đslam Konferansı Örgütü’ne gözlemci
üye olarak katılmaktadır. ECO, ESCAP, UNICEF,
UNIDO, UNFPA UNDOP, ASEAN, UNESCO,
FAO ile işbirliği içindedir.11
RCD dönemi de dahil 30 yıllık bir geçmişi
olan ECO bünyesinde yürütülen ekonomik işbirliği faaliyetlerinden elde edilen sonuçlar beklentilerin gerisinde kalmıştır. ECO faaliyetlerinin
etkin bir şekilde yürütülmesini zorlaştıran faktörler şunlardır:12
11
12
26
http://www.ecosecretariat.org/Naw_Logo.htm.
Erişim: 09.02.2007.
− Bölgedeki ekonomik ve politik şartlar dikkate
alınarak, belli bir ekonomik işbirliği stratejisi çerçevesinde gerçekçi hedeflerin ve bu hedeflere
ulaşmak için elverişli araç ve imkanların belirlenmemiş olması ECO’nun temel eksikliğidir.
− 1977 Đzmir Anlaşması, zaman içinde fizibilitesini kaybetmiş proje ve öneriler içermektedir.
Ahdi bir zorunluluk ifade eden bu tür proje ve
öneriler uzun süre ECO gündemini işgal etmesine
rağmen, genellikle sonuç alınamamaktadır. Aynı
şekilde Quetta Eylem Planı ve Đstanbul Bildirisi de
yukarıda belirtilenlerin benzeri eksiklik ve
yetersizlikleri taşımaktadır. 13
− Üye ülkelerin ECO’dan beklentileri ve tutumları farklıdır. Uygulamada ECO’nun amaçları
bakımından zaman zaman ülkeler arasında irade
noksanlığı dikkati çekmektedir.
− Ekonomik yapı ve dış ticaret rejimi uygulaması açısından üye ülkelerin farklı seviyelerde
bulunması, işbirliğinde anlayış birliği ve diyaloğu
güçleştirmektedir. Türkiye, hükümet otoritesine
dayalı bir işbirliği yerine, mümkün olduğu ölçüde
piyasa mekanizmasına göre yürüyen bir işbirliğini
tercih etmektedir.
− Teknik komitelerin gündeminde yer alan
projelerin bir çoğunun ikili bazda işbirliğine yönelik olması, diğer üye ülkelerin ilgisini azaltmakta ve somut gelişme sağlanmasını güçleştirmektedir.
4. Bağımsız Devletler Topluluğu
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin
(SSCB) 1922 yılında kuran üç Slav cumhuriyetinin (Rusya, Belarus (Beyaz Rusya) ve Ukrayna)
liderleri (B.Yeltsin, L. Kravçuk ve S.Şuşkeviç) 8
Aralık 1991 tarihinde Brest (Belarus) kentinin
kuzeyinde Blavezhskaya Pushcha’da bir araya
gelmişler ve Sovyetler Birliği’nin resmen dağıldığını ilan ederek bunun yerine Bağımsız Devletler
Topluluğu’nu (Commonwealth of Independent
States: CIS) kuran anlaşmayı imzalamışlardır.
Aynı zamanda, amaçlarını benimseyen diğer ülkelere BDT’nin açık olduğunu belirtmişlerdir. Yeni
Anlaşma ile SSCB’nin uluslararası hukukun süjesi
olarak ortadan kalktığı ilan edilmiştir. Böylece
SSCB tarih sahnesinden silinmiştir. Orta Asya
Türk Cumhuriyetleri liderleri, 12 Aralık 2001 tarihinde Aşkabat’ta bir araya gelerek CIS’in etnik ve
dini temellere dayanmaması gerektiğini belirtmişler, bu Topluluğu destekleyeceklerini bildirmişler
ve bir Slav Birliği olan CIS’e katılma kararı
almışlardır.
13
DPT, Ekonomik Đşbirliği Teşkilatı, Ankara, Ağustos
1994, s.11.
15 Aralık 1991 tarihinde SSCB’nin son Devlet
Başkanı Gorbaçov’un istifa etmesinin ardından
Baltıklar ve Gürcistan dışındaki eski Sovyet
Cumhuriyetleri, 21 Aralık 2001’de Kazakistan’ın
o zamanki başkenti Almatı’da toplanarak CIS’i
genişleten anlaşmayı imzalamışlardır.14
Kurucu üyeler bu anlaşma ile Sovyetler
Birliği’nin iç ve dış sorumluluklarını kabul ettiklerini ve eski Đmparatorluğun mirasçısı olduklarını
onaylamışlardır. Böylece eski SSCB yerine 12
bağımsız devletten oluşan yeni bir uluslararası
kuruluş yaratılmıştır. CIS’in faaliyetleri, 22 Ocak
1993’te Devlet Başkanları Konseyi tarafından kabul edilen ve Topluluğun amaç ve ilkeleri ile üye
ülkelerin hak ve sorumluluklarını düzenleyen
tüzük ile yürütülmektedir.
CIS kurucuları, üye devletler arasında ekonomik, sosyal mali, kültürel ve askeri alanlarda işbirliğini geliştirmek amacı etrafında toplanmıştır.
Kuruluşunun ardından ekonomik, askeri, serbest
dolaşım ve diğer birçok konuyu içeren çok sayıda
anlaşma imzalanmıştır. Ancak imzalanan 3.000
civarında anlaşmadan sadece yüzde 10’u uygulamaya geçirilebilmiştir. CIS içerisinde askeri, ekonomik, sosyal ve kültürel konularda koordinasyonu sağlayan 70 civarında birim vardır.
Rusya Federasyonu CIS’i, kendi dili ve kültürünün yaygınlaştırılması için bir araç olarak görmektedir. Nitekim, Rusya Federasyonu’nun Türkiye Büyükelçiliği sitesinden alınan aşağıdaki
ifadeler, bu durumu çok açık bir şekilde ortaya
koymaktadır: “Topluluk’ta Rus kültürünün ve Rus
dilinin durumunun kuvvetlendirilmesi üzerine bir
çalışma yürütülmektedir. Bağımsız Devletler Topluluğu eğitim kuruluşlarında Rus kültürü ve yazılı
eserleri günü, Puşkin üzerine konferanslar, müşterek önemli tarihler vb. yapılması üzerine faaliyetler hayata geçirilmekte ve bu alanlarda çalışmalar yapılmaktadır. 15
CIS’in üyeleri şunlardır: Azerbaycan, Beyaz
Rusya, Ermenistan, Kazakistan, Gürcistan, Moldova, Özbekistan, Türkmenistan, Tacikistan, Rusya
Federasyonu ve Ukrayna. Gürcistan 1993 yılında
CIS’e katılmış fakat Şubat 2006’da Savunma
Bakanları Konseyi’nden çekilmiştir. Türkmenistan
14
15
Katılımcı ülke sayısı 12 olan Topluluğa Baltık Cumhuriyetleri ve Türkmenistan (25 Ağustos 2005’ten beri tam
üye değil) hariç, tüm eski Sovyetler Birliği Cumhuriyetleri
üyedir. CIS’e katılmayan Avrupa’daki Doğu Bloku ülkeleri çok hızlı bir şekilde AB ile ekonomik bütünleşmeyi
gerçekleştirmişlerdir. Bkz. Betül Yüce Dural, MDA
Ülkelerinin Planlı Ekonomiden Piyasa Ekonomisine
Geçişleri ve Bu Sürece Avrupa Birliği’nin Katkıları,
Basılmamış Doktora Tezi, Eskişehir, Mart 2007.
http://www.turkey.mid.ru/sung_03_t.html.
Erişim: 15.03.2007.
26 Ağustos 2005 tarihinde Topluluk’tan çıkmış ve
ortak üye (associate member) statüsüne geçmiştir.
CIS, bir konfederasyon değildir. 11 üyesi
(Türkmenistan ortak üye) savunma, dış politika ve
ekonomi alanlarında işbirliği (cooperation) ve
birleşmeyi (integration) içeren bir kuruluştur. CIS,
yaklaşık 240 milyonluk nüfusu ile dünyanın en
büyük pazarları arasında yer almaktadır. CIS’e
Rusya’nın bakış açısı çok farklıdır. Rusya Federasyonu, egemen güç olarak CIS’in patronudur ve
eski SSCB’deki görevi ne ise, şimdi aynı görevi
bu Topluluk içinde yerine getirmektedir. Bunun
kanıtı, Rusya Federasyonu’nun Türkiye Büyükelçiliğinin internet sitesinde yer alan şu ifadesidir:
“Son zamanlarda Bağımsız Devletler Topluluğu’na katılımcı ülkelerle sosyal işbirliğinin çok
yönlü bir temel üzerindeki gelişimi; çok yönlü
işbirliğimizin diğer açılarla sıkı sıkıya bağlanması
ve Topluluk’ta ortak eğitim, kültür ve bilgi alanının kurulması sorununa yönelmiş olan çabaların
gözle görülür bir şekilde faaliyet göstermeye
başlamasıyla ispatını bulmuştur. Avrasya Ekonomik Topluluğu ve Ortak Güvenlik Anlaşması’na
giren devletler; bugün Bağımsız Devletler Topluluğu “entegrasyon çekirdeği” olarak objektif bir
biçimde hareket etmektedirler.”16
Rusya Federasyonu’nun Orta Asya’daki ekonomik ve siyasi yapılanmalara ve bu arada CIS’e
ne şekilde yaklaştığını anlayabilmek için Rusya
Federasyonu Büyükelçisi P.V. Stegnig’in 21-22
Nisan 2003 tarihlerinde Orta-Doğu Üniversitesi’nde yapılmış olduğu konuşmadan almış olduğum
aşağıdaki paragrafların iyi okunmasında fayda
vardır.
“Tıpkı Türkiye gibi Rusya da, dünyanın en
geniş bölgelerinden olan Avrupa, hem de Asya’nın
ayrılmaz bir parçasıdır. Bizim gerek Avrupa’da,
gerek Asya’da cereyan eden bütün gelişmelere
bağlı olmamız buradan kaynaklanmaktadır.
Rusya’nın gerek ekonomi gerekse güvenlikle ilgili
hayati çıkarları bu bölgelerdedir. Bu bağlamdaki
görevlerimiz büyük ölçüde bizim Orta Asya’lı ve
Türk ortaklarımızın görevlerinden farklı değildir.
Bilindiği gibi, hem Rusya, hem Türkiye, hem de
Orta Asya Cumhuriyetleri, AGĐT ve Avrupa Konseyi üyeliğinden dolayı Avrupa’nın da ayrılmaz
birer parçası olmuştur. Bunun için Avrupa ve
Asya’yı sürdürebilir güvenlik ve ekonomik gelişme
bölgesi yapmak, defalarca ortak belgelerimizin
konusu olup, güncel ve ulaşılması mümkün ortak
bir maksadımızdır.
16
http://www.turkey.mid.ru/sng_03_t.htm.
Erişim: 15.03.2007.
27
Yukarıda söylediklerimizin ışığında, Rusya’nın siyasetinde, ikisi Avrasya ile ilgili olan bir
Orta Asya, diğeri Türkiye ile ilgili olmak üzere iki
yönün çıktığını görüyoruz. Bunların nasıl, ne
şekilde birbirine bağdaştırıldığı yönünde doğal
bir soru ortaya çıkabilir. Konuşmamın önceki
kısımlarında, devletlerimizin karşı karşıya bulunduğu, ağırlıklı olarak ekonomi ve güvenlikle ilgili
sorunların benzerliğine dikkat etmeye çalıştığım
hiç tesadüfi olmadı. Dikkat edecek olursanız
Türkiye’nin de, imkanlarını kullanarak ve diğer
kuruluşların yardımıyla güttüğü Orta Asya
politikasının, güvenlik, ekonomi (ki bunun dahilinde enerji, ulaştırma, inşaat, bankacılık, iletişim,
hafif sanayi, tarım çevrenin korunması, turizm
vardır), eğitim ve kültür olmak üzere benzer başlıklar üzerinde odaklandığını görürsünüz. Üstelik,
Türk yönetiminin, Türkiye’nin Orta Asya cumhuriyetleri ile ilişkilerinin tatmin edici seviyelere
çıkmadığını resmen itiraf ettiği de bilinmektedir.
Diğer taraftan, Türkiye’nin Orta Asyalı ortakları
da yıllarca gerek Rusya, gerek Türkiye ile işbirliğinin gelişmesini sağlayacak ek imkanların devreye alınması gerektiğinin üzerinde duruyorlar.
Bu durumun nedenleri konusunda çeşitli fikirler
vardır. Bütün
bunlarda, her yere karışmış
Moskova’nın eli oldğunu görmek en kolaydır.
Kendi yaptığımız hataları inceleyip doğru sonuçları çıkarmak Rusya’da dahil, hepimiz için daha
zordur. Çoktan beri köhne olmuş önyargıların ötesine çıkıp yeni çıkış yollarını arayıp bulmak
bundan da zordur.
Bu arada konuşmamı basit ama aynı zamanda
geniş tez ile sonuçlandıracağım. Orta Asya’da
Orta Asyalı ortaklarımız için uygun olan, Rusya
için de uygundur.” 17
CIS’in askeri tarafı, Kollektif Güvenlik Anlaşması’na (The CIS Collective Security Treaty:
CST) dayanır. Anlaşma, 15 Mayıs 1992 tarihinde
Ermenistan, Kazakistan, Rusya, Tacikistan ve Özbekistan tarafından Taşkent’te imzalanmıştır.
Azerbaycan 24 Eylül 1993’de, Gürcistan 9 Aralık
1993’de, Belarus 21 Aralık 1993’de Anlaşma’yı
imzalamışlardır. Anlaşma, 20 Nisan 1994 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Anlaşma, üye ülkelerin
birbirlerine karşı kuvvet kullanmaktan kaçınacaklarını ve diğer askeri ve benzer örgütlere güvenmeyeceklerini öngörmektedir. Bir üye ülkeye saldırı, tüm ülkelere yapılmış sayılacaktır. CST, beş
yıllık bir dönem için öngörülmüştür. 2 Nisan
1999’da Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya ve Tacikistan Devlet Başkanları
Anlaşma’yı bir protokol imzalayarak beş yıl için
uzatmışlardır. Bu uzatmaya Azerbaycan, Gürcis17
28
http://www.turkey.mid.ru/tex_tur.html. Erişim: 16.03.2007.
tan ve Özbekistan katılmamıştır. 7 Ekim 2002’de
CST’nin altı üyesi Kişinev’de (Moldova) Kollektif
Güvenlik Örgütü’nü (Collective Security Treaty
Organization: CSTO) kurmuşlardır.
5. Demokrasi ve Ekonomik Kalkınma
Örgütü
Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova,
ABD’nin de desteği ile kendi aralarında Demokrasi ve Ekonomik Kalkınma Örgütü’nü (Organization for Democracy and Economic Development: GUAM) 10 Ekim 1997’de oluşturmuşlardır.
Nisan 1999’da Özbekistan katılınca Kuruluş’un
ismi GUUAM olmuştur. Fakat Özbekistan 5
Mayıs 2005 tarihinde ayrılmıştır. 6-7 Temmuz
2001 Yalta Zirvesi’nde GUUAM’ın sözleşmesi
imzalanmıştır. Özbekistan’ın 2005 yılında ayrılmasıyla ismi yeniden GUAM’a dönüştürülmüştür.
Yıllık toplantıları Yalta’da (Ukrayna) yapılır.
Kiev’de bir Enformasyon Ofisi vardır. Yürütme
organı Dışişleri Bakanları Konseyi’dir. Her ülkenin ulusal koordinatörlerinden oluşan bir Ulusal
Koordinatör Komitesi ve 8 Çalışma Grubu vardır.
22-23 Mayıs 2006 tarihlerinde Ukrayna ve Azerbaycan, GUAM üyeleri arasındaki ilişkilerin
geliştirilmesini ve merkezinin Ukrayna’nın başkenti
Kiev’de
kurulmasını
önermişlerdir.
GUAM’ın 22 Nisan 2005 tarihinde Kişinev’de
(Moldova) yapılan toplantısında Azerbaycan
Cumhurbaşkanı Đlham Aliyev şunları söylemiştir:
“Örgütümüz, yeni bir güç olarak ortaya çıkmaktadır. Hazar-Karadeniz Bölgesi’ndeki sorunların
çözümüne katkıda bulunacaktır.
6. Karadeniz Ekonomik Đşbirliği
20 nci yüzyılın ikinci yarısından itibaren dünyada bölgeselleşme ve bloklaşma akımları ile birlikte küreselleşme hareketi, uluslararası ekonomik
ilişkilerde giderek çok önemli bir yer tutmaya
başlamıştır. Aslında gerek bölgeselleşme ve gerekse küreselleşme hareketleri, birbirine zıt değil,
aksine birbirlerini tamamlayan bir nitelik taşımaktadır. Bu çerçevede Türkiye, Avrupa Birliği,
EFTA, ECO, Đslam, Balkan ve Karadeniz ülkeleri
ile işbirliği modellerini geliştirmiştir. Türkiye bunları birbirinin alternatifi değil tamamlayıcısı olarak
ve sonuçta Avrupa genelinde bütünleşme sürecine
katkı şeklinde değerlendirmiştir. Bölge ülkeleri
arasında mevcut ekonomik işbirliğinin çoktaraflı
bir mekanizma ile tamamlanması durumunda, bölge halklarının sağlayacağı yararların daha da artacağı düşünülmüştür. Böyle bir gelişmenin sağlanmasında sadece hükümetlere değil, özel sektöre,
işadamlarına ve şirketlere de önemli görevler düşmektedir. Dolayısıyla, yeni işbirlikleri oluşturur-
ken iş dünyasının hareket kabiliyetini arttıracak
önlemler almak da gerekecektir. 18
Eski SSCB ve Doğu Avrupa ülkelerinin
geçmiş deneyimlerinde karşılaştıkları sıkıntıları ve
SSCB’nin dağılmasından sonra bağımsızlıklarını
ilan eden Cumhuriyetlerin içinde bulundukları
şartları, bu çerçevede göz önünde bulundurmak
gerekmektedir. Dolayısıyla uluslarüstü bir düzenleme değil, ikili ve çoktaraflı işbirliği bazında
oluşacak bir sistem ve adım adım gelişecek bir
süreç öngörülmüştür. KEĐ, parlamento desteği,
özel sektör kurumlaşması, ekonomik veri merkezi,
çalışma organları ve yöntemleri ile somut projeleri
sonuçlandırabilecek bir duruma kavuşmuştur.
Türkiye böylece, ortaya attığı bir fikre başından
sonuna kadar sahip çıkmış, kalıcılık ve işlerlik
kazanmasını sağlamıştır.
Karadeniz Ekonomik Đşbirliği (Black Sea
Economic Cooperation: BSEC) bölgesel uluslararası bütünleşmeye yönelik politik ve ekonomik
alanda yeniden yapılanma sürecinin bir ürünüdür. 19 1980’li yılların sonunda Doğu Avrupa’da,
ekonomik boyutta serbest piyasa ekonomisine ve
çoğulcu demokrasiye geçiş sürecinin yarattığı
ortamda gelişen Karadeniz Ekonomik Đşbirliği
fikri, öncülüğünü Türkiye’nin yaptığı bir bölgesel
ekonomik işbirliği girişimidir. KEĐ çağımızın ve
bölgenin ihtiyaçlarına cevap veren, katılan devletlerin aralarındaki mevcut ekonomik ilişkilerin
geliştirilmesi ve çeşitlendirilmesi esasına dayanan,
coğrafi yakınlık, tarihsel bağlar, ekonomik tamamlayıcılık özelliklerini dikkate alan, somut projelere
dönük, esnek ve pragmatik, özel sektör ağırlıklı,
kendine özgü bir ekonomik işbirliği modelidir.
7 Şubat 1997 tarihinde Đstanbul’da yapılan
KEĐ Dışişleri Bakanları Toplantısı’nda kabul
edilen bir Bildiri ile, KEĐ üyesi ülkelerinin kendi
aralarında ve KEĐ üyesi ülkelerle AB arasında
serbest ticaret anlaşmaları imzalanması ve en geç
2010 yılına kadar serbest ticaret alanı oluşturması
amaçlanmıştır. Bölgede bir serbest ticaret alanının
kurulması ve AB ile serbest ticaret ortamı yaratacak bir anlaşma arayışı çok önemli bir gelişmedir.
7. Bölgesel Kalkınma Bankaları
Avrupa Đmar ve Kalkınma Bankası, Merkezi
ve Doğu Avrupa ekonomilerinin serbest piyasa
ekonomisine geçişleri açısından önemli bir ban18
19
S. Rıdvan Karluk, “Introduction on the Turkish Economy,
Trade and Insvestment” Policies and Potantials for
Expanding Trade and Economic Cooperation with CEEC,
SPO, Ankara, April 1991, s.463-488.
S. Rıdvan Karluk, “Black Sea Economic Cooperation
Project: A New Enviroment,” The Turkish Daily News, 5
June 1992.
kadır. Piyasa ekonomisine geçiş yönünde atılımlar
yapmakta olan Orta (Merkezi) ve Doğu Avrupa
ülkelerinin bu reform süreci esnasında gerekli
finansman ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla,
Avrupa Đmar ve Kalkınma Bankası (European
Bank for Resettlement and Development: EBRD)
adı altında bir kalkınma bankası kurulması fikrini,
1989 Ekim ayında Fransa Cumhurbaşkanı François Mitterand ortaya atmıştır. OECD ülkelerinin
üst seviyede temsilcilerinin katılması ile 24 Kasım
1989 tarihinde Brüksel’de yapılan toplantıda
Mitterand’ın önerisi tartışılmıştır. 8-9 Aralık 1989
tarihinde Strasburg’ta gerçekleştirilen AT
Zirvesi’nde ve 13 Aralık 1989 tarihli OECD
toplantısında Banka’nın kurulması fikri benimsenmiştir. 29 Mayıs 1990 tarihinde EBRD Sözleşmesi’nin ilgili ülkelerin bakanları tarafından
imzalanmasıyla Banka resmen kurulmuştur.
Banka’nın amacı, piyasa ekonomisine geçiş
sürecini hızlandırmak isteyen Orta ve Doğu
Avrupa ülkelerinin ekonomik, teknik ve kültürel
gelişimini teşvik etmektir. Yapısal ve sektörel
ekonomik reformların yapılmasına yardımcı olmak, prodüktif ve rekabetçi özel sektör yatırımlarını teşvik etmek, altyapıları geliştirmek, hizmet
sektörünün iyileşmesine özen göstermek, özel ve
yabancı sermayeyi harekete geçirmek, bölgesel
projelere önem vermek, Avrupa Yatırım Bankası,
BM, IMF, IBRD, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin kalkınması ile ilgili kamu ve özel nitelikli
tüm kuruluşlarla işbirliğini geliştirmek diğer
amaçlar arasındadır. 20
Azerbaycan, 25 Eylül 1992 tarihinde 61 üyesi
bulunan Banka’ya katılmıştır. Sermayeye katılım
payı 20 milyon Euro’dur.21 Toplam sermaye içinde önemli bir pay olmamakla beraber bağımsızlığının hemen ardından Azerbaycan’ın EBRD’ye
üye olması çok önemlidir. Aynı şekilde Azerbaycan Karadeniz Ekonomik Đşbirliği Ticaret ve
Kalkınma Bankası’na da (Black Sea Trade and
Development Bank: BSTDB) üyedir. Banka’nın
sermayesine Azerbaycan’ın katkısı yüzde2’dir. 22
Azerbaycan, Asya kıtasındaki en önemli kalkınma
bankası olan Asya Kalkınma Bankası’na 1999’da
üye olmuştur. Azerbaycan, aynı zamanda Ekonomik Đşbirliği Örgütü Ticaret ve Kalkınma Bankası
ile Avrupa Đmar ve Kalkınma Bankası üyesidir.
8. IMF ve Dünya Bankası Grubu Üyeliği
Azerbaycan, küreselleşen dünya ekonomisinde çok önemli bir uluslararası ekonomik kuruluş
olan Uluslararası Para Fonu’na (IMF) 18 Eylül
20
21
22
http://www.ebrd.com/about/basics/members.htm. Erişim:
27.03.2007.
http://www.bstdb.org/governorstxt.htm. Erişim: 27.03.2007.
29
1992 tarihinde katılmıştır. IMF üyesi olduktan
sonra 20 Aralık 1996’da IMF ile PRGF ve EFF, 6
Temmuz 2001 tarihinde ise PRGF düzenlemesi
(arrengement) yapmış23 ve bu kapsamda sırasıyla
Azerbaycan’a 93.60, 58.50 ve 67.58 milyon SDR
tahsis edilmiştir.(1SDR=1.50862 dolar, 27 Mart
2007) Bu kapsamda Azerbaycan 81.90, 53.24 ve
54.71 milyon SDR imkan (facility) kullanmıştır.
(28.02.2007) Azerbaycan’ın IMF’deki kotası
(21.03.2007) 160.9 milyon SDR’dir (toplam
sermayenin %0.07’si.) Toplam oy sayısı 1.859’dir.
(toplam oy gücü %0.08).
Azerbaycan, IMF üyesi olduğu için Dünya
Bankası Grubu’na da üyedir. Azerbaycan, Dünya
Bankası’na (IBRD) 18 Eylül 1992’de, Uluslararası
Finansman Kurumu’na (IFC) 31 Mart 1995’de,
Uluslararası Kalkınma Birliği’ne (IDA) 31 Mart
1995’de, Çoktaraflı Garanti Ajansı’na (MIGA) 23
Eylül 1992’de ve Yatırım Uyuşmazlıklarının
Çözümlenmesi Uluslararası Merkezi’ne (ICSID)
18 Ekim 1992’de üye olmuştur.24
Dünya Bankası’nın amacı gelişmiş ülkelerden
GYÜ’lere mali imkanları yönlendirerek, GYÜ’lerin yaşam standartlarının arttırılmasına yardımcı
olmaktır. Dünya Bankası’nın amaçları arasında en
önemlilerinden olan II nci Dünya Savaşı’ndan
zarar gören ülkelerin bu zararlarını gidermek ve
ekonomilerini yeniden canlandırmak, ABD’nin
Avrupa’ya yönelik Marshall Yardımı sayesinde
gerçekleştirilmiştir. Bu sebeple Banka günümüzdeki tüm faaliyetlerini GYÜ’lere yönlendirmiş ve
bu ülkelerde yoksulluğun giderilmesini temel
amaç haline getirmiştir. Çünkü, son yirmi yıllık
dönemde yoksulluğun azaltılması konusunda
sağlanan önemli başarıya karşılık (son 20 yılda
200 milyon insan yoksulluktan kurtarılmıştır) yine
de 1.2 milyar insan günde 1 dolar, 2.8 milyar
insan ise günde 2 doların altında gelirle yaşamaktadır. Gelecek elli yıl içinde dünya nüfusunun 6
milyardan 9 milyara artması öngörülmekte ve bu
artışın %95’nin de GYÜ’lerde meydana gelmesi
beklenmektedir.
Dünya ekonomisine entegre olması açısından
Azerbaycan’ın hem IMF’ye ve hem de Dünya
Bankası ile diğer IBRD kuruluşlarına üye olması
çok önemlidir. 25
23
24
25
30
PRGF, IMF’nin Yoksulluğu Azaltıcı ve Gelişme ve
Büyüme Đmkanı’dır. (Poverty Reduction and Growth)
EFF, (Extended Fund Facility) Genişletilmiş Fon
Kolaylığı’dır. S. Rıdvan Karluk, Uluslar arası Ekonomi,
8. Baskı, Beta Basım, Đstanbul, 2005, s. 556.
Karluk, A.g.k., s.466-476.
http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/
EXTABOUTUS/0, contentMDK:20. Erişim: 27.03.2007.
9. Avrupa Konseyi, AGĐT ve ĐKÖ
Üyelikleri
Azerbaycan, 25 Ocak 2001 tarihinde Avrupa
Konseyi’ne (Conseil de I’Europe, The Council of
Europe) üye olmuştur. 3 Ağustos 1949 tarihinde
kurulan Avrupa Konseyi’ne üye olan ülkeler, Batı
demokrasinin temel ilkelerine bağlıdırlar. Avrupa
Konseyi’ne üye her ülke, hukukun üstünlüğü ilkesi ile kişilerin insan haklarından ve ana özgürlüklerden yararlanması ilkesini kabul etmiştir. Dolayısıyla Konsey’e üye olabilmek için bir devletin
Batı uygarlığının ve Batı demokrasisinin kurallarını benimsemiş olması gerekir.26
1990 ve 1991 yıllarında Orta Avrupa ülkeleri
ardarda Konsey’e üye olmuşlardır. Macaristan,
Çekoslovakya ve Polonya’nın ardından, Çekoslovakya’nın 1992 yılı sonunda parçalanmasıyla
ortaya çıkan Çek Cumhuriyeti ile Slovakya 1993
yılında Konsey’e kabul edilmiştir. 1992 ve 1993
yıllarında genişleme Doğu Avrupa’ya yayılmıştır.
Bulgaristan 1992’de, Romanya 1993’te Konsey
üyesi olmuştur. SSCB’nin 1991 yılı sonunda dağılması sonucunda eski SSCB toprakları üzerinde
kurulan yeni Cumhuriyetler de (Ukrayna, Belarus
(Beyaz Rusya), Moldova, Letonya, Litvanya,
Estonya ve Rusya Federasyonu) üyelik başvurularını yapmışlardır. 1993 yılında Baltık Cumhuriyetlerinden Litvanya ve Estonya, 1995’de Letonya Konsey’e katılmıştır. Avrupa Konseyi’ne son
katılan üç ülke, Gürcistan, Azerbaycan ve
Ermenistan’dır.
Azerbaycan, 1 Ağustos 1975 tarihinde Helsinki Nihai Senedi’nin (Sonuç Belgesi) 33 Avrupa
ülkesi tarafından imzalanması sonucunda hayata
geçen Avrupa Güvenlik ve Đşbirliği Teşkilatı
AGĐT’e (Organization for Security and Cooperation in Europe: OSCE) üye olmuştur. 56 üyesi
olan AGĐT’e Azerbaycan’ın katılmış olması, küreselleşme yolunda atılmış önemli bir adımdır.27
II.nci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’da
meydana gelen bloklaşma sürecinde başlatılan
AGĐT süreci, 1975 yılından soğuk savaş bitimine
kadar Doğu-Batı ilişkilerinin en önemli forumu
haline gelmiştir. AGĐT süreci bu dönemdi Doğu
ile Batı arasında bir ölçüde sürtüşme ve çatışma
forumu niteliğinde iken, Sovyetler Birliği’nin
dağılması ve Doğu Avrupa’daki demokratikleşme
hareketlerinin başlaması sonucunda farklı bir
niteliğe bürünmüştür. 1989 yılından sonra AGĐT
26
27
Karluk, A.g.k., s.518. Azerbaycan, Avrupa Konseyi
Kalkınma Bankası (Council of Europe Development
Bank: CEB) üyesi değildir. Azerbaycan’ın bu Banka’ya
üye olmasında da yarar vardır.
http://www.coe.int/T/E/Com/About_Coe/dates.asp.
Erişim: 31.01.2007.
toplantılarında çatışma ve sürtüşmelerin yerini
önemli ölçüde işbirliği ve diyalog almıştır.
AGĐT, geleneksel bloklararası politikanın geride kalmaya başlamasıyla ortaya çıkan geçiş
dönemine uygun, geniş katılımlı, çok boyutlu ve
tecrübe edilmiş bir sürece dayanan yeni bir düzenin kurulmasına yardımcı olabilecek bir forum
olarak görülmüştür. AGĐT, Vladivostok’tan
Vancouver’a kadar uzanan bir alanda, Avrupa,
Amerika ve Asya kıtasındaki 56 üyesi ile dünyanın en geniş katılımlı uluslararası kuruluşlarından
biridir. Üye sayısı NATO, Avrupa Birliği gibi
kuruluşlardan daha fazla olan AGĐT, buna rağmen
bu kuruluşlar kadar müesseseleşememiştir.
Azerbaycan, nüfusunun çoğunluğu müslüman
olan ülkelerin üye olduğu ve üyeleri arasında politik, ekonomik, kültürel, bilimsel ve sosyal dayanışma ve işbirliğini amaçlayan Đslam Konferansa
Örgütü ĐKÖ’ye bağımsızlığının hemen ardından
1992 yılında katılmıştır. 28 Günümüzde 57 üyesi
olan ĐKÖ, üye sayısının büyüklüğüne rağmen
istenilen etkinlikte bir kuruluş değildir.
III. KÜRESEL DÜNYA EKONOMĐSĐ VE
AZERBAYCAN
Sovyetler Birliği’nin 70 yıllık geçmişinde,
Sovyet sistemi içinde yer alan 28 “geçiş ülkesi”,29
merkezi planlı bir ekonomik sistem içinde
yönetilmiştir. Yarım milyara yakın insan, dünyanın diğer ülkelerinden izole edilmiş bir şekilde,
piyasa ekonomisinin dışında yaşamışlardır. Berlin
duvarının yıkılmasının ardından Sovyetler
Birliği’nin, Yugoslavya’nın ve COMECON’un
dağılması, Sovyet Sistemi’nin özünü oluşturan
merkezi planlamanın terk edilerek onun yerine
serbest piyasa ekonomisi kurallarının bu ülkelerde
geçerli olmasına imkan sağlanmıştır.
1990’lı yıllardan sonra serbest piyasa ekonomisine geçiş süreci içinde 28 ülkenin önemli bir
kısmı, küresel dünya ekonomisine entegre olmuşlardır. Bu ülkeler üretmiş oldukları mal ve
hizmetlerin üçte ikisini dünyanın diğer ülkelerine
ihraç etmektedirler (EBRD, 2005). 1990’lı yılların
28
29
57 ĐKÖ üyesinden 14’ü (%25’i) dünyanın en yoksul
ülkeleri arasındadır.
28 ülke, eski Doğu Bloku ülkeleri ile Sovyetler Birliği’ne
dahil ülkeleri kapsar. Bu ülkelerden 10’nu AB üyesi ülkelerdir. Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Latviya,
Litvanya, Polonya, Slovak Cumhuriyeti, Slovenya (2005),
Bulgaristan ve Romanya (2007). Bu ülkelere Avrupa
Merkezli ülkeler de (Euro-Centric) denilmektedir. Güneydoğu Avrupa Grubu’nda Arnavutluk, Bosna ve Hersek,
Hırvatistan, Makedonya, Sırbistan ve Karadağ yer almaktadır. CIS kapsamında (Rusya-merkezli: Russia-Centric)
12 ülke vardır: Ermenistan, Azerbaycan, Belarus, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Rusya, Tacikistan,
Türkmenistan, Ukrayna ve Özbekistan.
ortalarından sonra bölge ülkelerinde ticaret dünyanın diğer bölgelerine göre iki kat daha hızlı
artmıştır.
Günümüzde 28 bölge ülkesi büyük ölçüde
serbest dış ticaret rejimini benimsemişlerdir.
Ortalama gümrük tarifeleri yüzde 3.3 ile 12.6 arasında değişmektedir. 10 Merkezi ve Doğu Avrupa
ülkesi AB’ye 16 bölge ülkesi Dünya Ticaret
Örgütü’ne (WTO) üye olmuş, diğer ülkeler ise
CIS kapsamında birbirleri ile imtiyazlı ticari
ilişkiler geliştirerek WTO’ya üyelik sürecinde
önemli adımlar atmışlardır. Bununla beraber,
Belarus, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan
diğer bölge ülkelerine göre dışa kapalı ekonomi
politikaları izlemektedirler. Bu ülkeler temel ticaret politikaları reformlarını gerçekleştirememişlerdir.
Sovyet Sistemi içinde geçmişte yer alan ülkelerden Azerbaycan, Dünya Bankası’nın sınıflandırmasına göre “düşük orta” gelir seviyesine sahip
bir ülkedir ve CIS üyesi ülkeler arasında küresel
dünya ekonomisine entegre olma yolunda hızla
ilerlemektedir. 30 Düşük orta gelir seviyesinde
günümüzde 58 ülke vardır. Bu ülkeler arasında
Arnavutluk, Cezayir, Ermenistan, Gürcistan, Belarus, Bosna ve Hersek, Brezilya, Bulgaristan, Çin,
Mısır, Endonezya, Đran, Irak, Ürdün, Kazakistan,
Makedonya, Moldova, Fas, Sırbistan ve Karadağ, 31 Suriye, Tayland, Tunus, Türkmenistan,
Ukrayna da vardır. Türkiye, Dünya Bankası
sınıflandırmasında üst-orta gelire sahip 40 ülke
arasındadır.
Orta gelir seviyesine sahip (MIC ülkesi) ülke
adedi 98’dir. Dünya Bankası bu sınıflandırmada
208 ülke ve ekonomiyi esas almaktadır.
Dolayısıyla dünyadaki 208 ekonominin yarısı, orta
gelir seviyesindeki ülkelerdir.
Dünya Bankası içindeki IEG Grubu’nun
(Independent Evaluation Group: IEG) bir çalışmasında bu gruba dahil ülke sayısı 86 olarak belirlenmiştir. 32 IEG’nin araştırmasına göre dünyada
30
31
32
Dünya Bankası üyelerini gelir seviyelerine göre “düşük”
(low), “orta” (middle) ve “yüksek” (high) gelir seviyelerine göre sınıflandırmaktadır. Sınıflandırma önceleri
gayrisafi milli hasıla (GNP) esasına göre yapılmakta iken
günümüzde esas alınan temel kriter gayrisafi gelirdir.
(GNI) Bu değişikliğin sebebi, tüm dünya ülkelerinde 1993
Ulusal Hesaplar Sistemi’nin (SNA) kabul edilmesidir.
Günümüzde az sayıda ülke eski 1968 SNA’yı uygulamaktadır. http://web.worldbank.org/WEBSITE/EXTERNAL/
DATASTATISTICS/0..content-MDKX20420458-menuPK:
64133156-pagePK:6413315. Erişim: 23.02.2007.
Karadağ, 2006 yılında Sırbistan’dan ayrılıp bağımsızlığını
ilan etmiş ve aynı yıl BM’e üye olmuştur.
IEG, Dünya Bankası içinde bağımsız bir birim olup,
Dünya Bankası Yönetim Kurulu’na Dünya Bankası’nın
faaliyetleri hakkında rapor hazırlar.
31
yoksulların yüzde 40’ı orta gelir grubundaki ülkelerde yaşamaktadır. Hindistan ve Çin çıkarılırsa bu
oran yüzde 33’e düşmektedir. Dünya karbon
emisyonunun yüzde 41’i bu ülkelerde yapılmaktadır. 2005 yılında OECD ülkelerinde büyüme hızı
%2.8 iken, MIC ülkelerindeki hız yüzde 6 olmuştur. MIC ülkeleri arasında en yüksek kişi başına
düşen gelir 10 bin dolar, en düşük gelir ise 950
dolardır. MIC ülkelerinin toplam nüfusunun yüzde
43.5’i Çin’de yaşamaktadır. Grup içinde yer alan
25 en küçük ülke ise toplam nüfusunun ancak
yüzde 0.3’ne sahiptir. 33
Azerbaycan, 1920 yılında Sovyetler Birliği’nin parçası olduktan 1991 yılında bağımsızlığını
elde edene kadar geçen 71 yılda merkezi planlı
ekonomi anlayışı ile yönetilmiştir. Bu dönemde
Sovyet Cumhuriyetleri arasında en yoksulları
arasında yer almıştır. Bağımsızlığını kazandıktan
sonra diğer CIS ülkeleri ile sorunlarla karşılaşmış,
1988 yılında Ermenistan’ın Karabağ’ı işgal etmesi
sonrasında 1 milyondan fazla Azeri yurtlarından
sürülmüş ve mülteci durumuna düşmüştür.
1995 yılında ülkede siyasi istikrarın sağlanmasıyla ekonomide yapısal dönüşüm için reformlara
başlanılmıştır. Bunun sonucunda son yıllardaki
çok hızlı büyüme oranlarına ulaşılmıştır. Hızlı
büyümenin sağlanmasında çok önemli iki ekonomik reform rol oynamıştır. Bunlardan ilki, 1994
yılında yabancı petrol şirketleri ile imzalanmış
olan üretim paylaşım anlaşmalarırıdır. (production
sharing agreements) Bu anlaşmalar sonucunda
petrol şirketleri Hazer Denizi petrol çıkarımı,
Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı, Şah Deniz Petrol
Boru Hattı ile Gürcistan üzerinden Türkiye’ye
Azeri petrol ve gazının ulaştırılması için Azerbaycan’a 7.5 milyar dolarlık yatırım yapılmışlardır.
Aralık 1999 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti
Devlet Petrol Fonu kurulmuş ve Fon Azerbaycan’ın petrol rezervlerini belirlemekle görevlendirilmiştir.
IMF ve Dünya Bankası tarafından da desteklenen ekonomik reform paketi ile bankacılık
sektöründe “iyi yönetişim” (good governance)
sağlanarak sektörün güçlendirilmesi, sektörde saydamlığın arttırılması, yeni bir vergi yasasının
çıkarılması, daha saydam ve denk bütçe uygulamalarının kabul edilmesi, mali konularda iç ve
dış denetimlerin arttırılması sayılabilir.
Azerbaycan ekonomisinde özellikle son yıllarda petrol dışı ekonomik faaliyetlerde önemli can-
lanma görülmüştür. CIS üyeleri arasında Azerbaycan’da çiftliklerin özelleştirilmesinde büyük
başarı elde edilmiş ve sulanabilir arazilerde artışlar olmuştur. 1999-2005 döneminde petrol dışı
GSMH yüzde 8’den daha fazla büyümüştür. Bu
büyümede inşaat ve hizmet sektörleri önemli katkı
sağlamıştır. Ülkenin Asya-Avrupa geçiş yolu üzerinde bulunması ileriki yıllarda ticaret, turizm ve
taşımacılık sektörlerinin de hızla gelişebileceğini
göstermektedir.
Azerbaycan ekonomisine ilişkin son göstergeler Tablo: I de yer almıştır.
33
34
32
Bununla beraber, petrol fiyatlarındaki ve petrol ihracatındaki artışın yanısıra petrol dışı sektörleri geliştirmekte
arzu edilen başarıya ulaşılamaması, petrolün ihracattaki
payını korumasına yol açmıştır. The Economist
Intelligence Unit, Azerbaijan Country Profile, 2005.
Tablo I. Azerbaycan Ekonomisinde Temel Göstergeler
Göstergeler
Nüfus
Nüfus artış hızı (%)
Yaşam süresi (erkeklerde/yıl)
Yaşam süresi (kadınlarda/yıl)
GSMH (cari fiyatlarla, milyar dolar)
GSMH büyüme hızı (yıllık, %)
GSMH kişi başına (Atlas metod)
Enflasyon (yıllık, tüketici fiyatları, %)
GSMH’nın yüzdesi olarak net yabancı
sermaye girişi(milyar$)
Đşe başlama süresi (gün)
Bin kişide internet kullanımı
2005 Yılı
8.4
1.0
69.6
75.2
12.560
26.2
1.240
6.7
41.0
115
49
Kaynak: World Development Indicators, 2006
2005 yılı rakamlarına göre Azerbaycan’da kişi
başına düşen gelir 1.240 dolardır. Azerbaycan,
mineral kaynaklar, özellikle petrol ve gaz açısından zengin bir ülkedir. Tarım yapılan toprak ve
yetişmiş işgücü bakımından da zengin bir ülke
sayılır. Petrol ve gaz sektörünün ülkenin GSMH’na katkısı üçte bir oranındadır. Önümüzdeki 15
yıl için 50 milyar dolar petrol geliri bekleyen ülke,
somut ve yaşayabilir projelerle bu geliri halkın
yaşam standardının yükselmesine harcayacak hedeflere yönelmelidir.
Tarım sektörünün GSMH’ya katkısı son yıllarda yüzde 9’a gerilemesine rağmen, sektör ülke
ihtiyacının ancak yarısını karşılamaktadır. Geçen
son beş yıldaki ortalama yüzde 12 oranındaki büyüme oranı büyük ölçüde gaz ve petrol üretimine
dayanır. Petrol ve gaz üretimi aynı hızla devam
ederse, Azerbaycan’da GSMH büyümesi 2006 yılından sonra da devam edecektir. Hızlı ekonomik
büyümesine rağmen Azerbaycan’da 2005 yılında
halkın yüzde 29’u yoksulluk çizgisinde yaşamaktadır. Yüzde 8’i ise çok yoksuldur.34
http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/
COUNTRIES/ECAEXT/AZERBAIJANEXTN/0,,content
MDK:20174399~ menu PK.30. Erişim: 20.03.2007.
Azerbaycan 1992 yılında Dünya Bankası, 1995 yılında ise
IDA üyesi olmuştur.
Azerbaycan
Tablo II. Avrupa ve Merkezi Asya Ülkeleri, Düşük Gelirli
Ülkeler ve Azerbaycan Ekonomisinin
Karşılaştırılması (2005)
Avrupa
ve Mer.
Asya
Ülkeleri
Düşük
Orta
Gelirli
Ülkeler
8.4
1.240
473
4.113
2.475
1.918
0.8
2.4
0.0
0.6
1.0
1.4
49
52
72
75
7
77
…
64
69
28
5
92
…
50
70
33
12
82
99
97
98
96
97
104
105
102
89
114
115
113
EKONOMĐK GÖSTERGELER
GSMH(mil.$)
GSMH birikimi/GSMH
Đhracat/GSMH
Gayrisafi dahili tasarruf/GSMH
Gayrisafi ulusal tasarruf/GSMH
Cari işlemler açığı / GSMH
Faiz ödemeleri /GSMH
Toplam borç / GSMH
Toplam borç servisi /GSMH
Toplam borçlar /GSMH
Toplam borçlar/ GSMH
1995
3.1
23.8
35.2
6.6
10.7
-10.4
0.3
10.5
1.2
…
…
2004
8.7
53.5
48.8
29.6
21.9
-29.8
0.2
22.9
5.3
18.3
35.4
2005
12.6
…
…
…
…
-10.5
…
…
…
…
…
Yıllık GSMH büyüme oranı
Kişi başına GSMH artış oranı
Toplam mal ve hizmet ihr. art oranı
2004
10.2
9.2
10.7
2005
26.2
25.0
…
2005-09
…
…
…
Özellikler
Nüfus, yıl ortası milyon
Kişi başına GSG (Atlas met. $)
Yıllık artış hızı (1999-2005)
Nüfus
Đşgücü
Yoksulluk (ulusal yoksulluk
sınırının altında kalanlar,%)
Şehir nüfusu
Ortalama ömür
Çocuk ölümü(bin doğumda)
Beş yaş altında kötü beslenme
Sağlıklı su kaynağına
nüfusun sahip olma oranı (%)
Cahillik (+15 yaş nufu.%)
Okullaşma oranı
Erkek
Kadın
GSG: Gayrisafi Gelir
Kaynak: IBRD
Tablo:II’de Azerbaycan ekonomisinin Avrupa
ve Merkezi Asya ülkeleri ve düşük orta gelir ülkeleriyle karşılaştırmalı verileri yer almaktadır. 35
Azerbaycan, sosyal ve ekonomik göstergeler esas
alındığında Merkezi Avrupa ve Asya ülkeleri ile
Düşük Orta Gelirli Ülkeler arasında oldukça iyi
durumdadır. 1985-1995 döneminde GSMH’da
yüzde -17.7, kişi başına düşen gelirde yüzde -18.9
oranında olumsuz gelişme gösterirken bu oranlar
bağımsızlık sonrasında (1995-2005) sırasıyla 9.9
ve 9.0 olmuştur. Aynı dönemde mal ve hizmet ihracatı ise yüzde 13.1 oranında artmıştır.
35
Tablo III. Azerbaycan Ekonomisinin Yapısı
Ekonominin Yapısı
GSMH (%)
Tarım
Sanayi
Đmalat
Hizmetler
1985
…
…
…
…
1995
2004
27.3
33.6
12.5
39.1
12.3
55.4
9.2
32.3
Yıllık Artış Hızları
1985-95 1995-05
Tarım
6.2
10.7
Sanayi
Đmalat
1.5
Hizmetler
8.7
Ev halkı nihai tük. har.
12.0
Hükümet nihai tüketim har.
3.0
Gayrifasi sermaye oluşumu
32.4
Mal ve hizmet ihtalatı
16.7
2004
4.6
12.6
10.5
8.7
11.6
0.4
15.9
23.3
2005
…
…
…
…
2005
Kaynak: IBRD
Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra,
çok hızlı bir şekilde dünya ekonomisi ile entegrasyon sürecine girmiştir. 1995 yılında ekonomi içinde tarımın payı yüzde 27.3 iken bu oran 2004’de
yüzde 12.3’e gerilemiştir. Sanayi sektörünün payı
ise yüzde 33.6’dan yüzde 55.4’e çıkmıştır. Tarım
sektöründe 1995-2005 döneminde büyüme hızı
yüzde 6.2, sanayide ise yüzde 10.7’ye ulaşmıştır.
Küreselleşen dünya ekonomisine uyum sağlayan
Azerbaycan’da bu dönemde mal ve hizmet ithalatı
yüzde 16.7 oranında gelişmiştir.
Sosyalist sistemden serbest piyasa ekonomisine geçişte bazı sıkıntılar da yaşanmış, 1995 yılında tüketici fiyatları yüzde 411.7 oranında artmıştır. Fakat bu oran 2005 yılında yüzde 6.7 olmuş,
neredeyse AB ortalamasını (2005: %2.5) yakalamıştır. 1995’de cari bütçe açığı -0.4 iken 2005’de
+3.9 olarak gerçekleşmiştir. 1995’de toplam ihracat (fob) 680 milyon dolar iken 2005’de rakam
3.697 milyar dolara çıkmıştır. Şüphesiz bu artışta
temel kalem ham petroldür. (3.117) Toplam ithalat
1995’de 955 milyon dolar iken, 2005’de 3.194
milyar dolara yükselmiştir. Bunun 1.168 milyar
doları yakıt ve enerji ithalatıdır. Đthalat ve ihracat
piyasa ekonomisine geçiş sürecinde hızla artmış,
fakat cari işlemler açığı da büyümüştür. (2005: 1.321 milyar dolar)
1995 yılından Azerbaycan’ın altın dahil toplam rezervleri 119 milyon dolar iken 2005 yılında
bu rakam 899 milyon dolara yükselmiştir. 1995
yılında ülkeye 330 milyon dolarlık doğrudan yabancı sermaye girmiş iken bu miktar 2004 yılında
3.566 milyar dolara çıkmıştır. Aynı yıl Azerbaycan’ın ihracatı 4.235 milyar dolar olduğuna göre
toplam ihracatın yüzde 84’ü kadar ülkeye net sermaye girişi olmuştur.
http://www.worldbank.org/ieg/mic/facts.html.
Erişim: 24.03.2007.
33
IV. SONUÇ
12-13 Mayıs 2003 tarihleri arasında gerçekleştirilen birinci “Küreselleşme Sürecinde Kafkasya ve Orta Asya” Konferansı’nın ardından
yapılan ikinci “Küreselleşme Sürecinde Kafkasya
ve Orta Asya Konferansı”na sunduğum bildirim
ile dünyadaki küreselleşme süreci ve bu süreç
içinde Azerbaycan’ın rolünü analiz etmeye çalıştım. Đnönü Üniversitesi ĐĐBF’den Dr. Đrfan
Kalaycı’nın bir yazısında belirtmiş olduğu gibi
Birinci Konferans başarılı geçmiştir. 36 Birinci
Konferans’ın devamı niteliğinde olan bu Konferans’ın da en az ilki kadar başarılı geçeceğine olan
inancım tamdır.
Bağımsızlık ile birlikte Azerbaycan Cumhuriyeti serbest pazar ekonomisi ve demokrasi yolunu
seçerek, merkezi planlı ekonomi anlayışından ayrılmıştır. Batı Dünyası ile siyasi ve ekonomik ilişkiler bu dönemde hızla gelişmiştir. Bunda, Azerbaycan’ın 1991’den sonra uluslararası ekonomik
kuruluşlara hemen üye olmasının büyük katkısı
olmuştur. Bu kuruluşların tavsiyesi ve katkıları ile
yabancı sermaye, özelleştirme, bankacılık ve
sigortacılık yasaları çıkarılmış, izlenen sıkı para
politikası ile enflasyon yüzde 1800’lerden yüzde
3’lere indirilmiş, Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru
açılmış ve böylece bölge ekonomileri arasındaki
ekonomik bağlar kuvvetlenmiştir.
1992 yılında Ermenistan, Bosna ve Hersek,
Hırvatistan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan,
Moldova, San Marino, Slovenya, Tacikistan,
Türkmenistan ve Özbekistan ile birlikte Birleşmiş
Milletler üyeliğinin gerçekleşmiş olması çok
önemli bir gelişmedir. SSCB’nin dağılmasıyla uzmanlaşma ve işbölümüne dayalı ekonomik yapılanmanın sona ermesine, Ermenistan savaşı ve
Çeçenistan sorunu sebebiyle ülke sanayi için gereken ara mallarının ithalat yollarının kapanmasına
rağmen Azerbaycan tüm bu darboğazları genişletmeyi bilmiştir. 37
Bağımsızlık sonrasında bölge ülkeleri olan
Rusya, Ukrayna, Gürcistan ve Kazakistan ile serbest ticaret anlaşması imzalanması ve bu ülkelerden gelen ürünlere (anlaşmada belirtilen ürünler
hariç) gümrük muafiyeti uygulanması, bölgesel
entegrasyon açısından önemli bir gelişmedir.
SSCB’nin dağılmasıyla birlikte, ülkenin GSYĐH
yapısı değişmiştir. Bağımsızlığın gerçekleştiği yıl
olan 1991’de sanayi sektörünün GSYĐH’ya katkısı
yüzde 23.6 iken, 2003 yılında bu oran yüzde
37.8’e yükselmiştir. Ticaret, inşaat, ulaştırma ve
36
37
34
Cumhuriyet, Bilim- Teknik Eki,14 Haziran 2003,
Sayı:847.
Tayfun Atmaca, Küreselleşme Çağında Türkiye
Azerbaycan, USAM, Ankara,2006.
haberleşme sektörlerinin de GSYĐH’daki payı
bağımsızlık
sonrasında
artmıştır.
Sanayi
sektörünün GSYĐH’daki payı gelişirken, tarım
sektörünün payında azalma gözlenmektedir. Tarım
sektörünün payı 1991’de yüzde 30.4 iken, 2003
yılında yüzde 13.1’e düşmüştür.
Azerbaycan, IMF ve Dünya Bankası
verilerine göre hızlı bir şekilde küresel dünya
ekonomisi içinde yerini almaktadır. Bu süreçte,
bazı CIS ülkelerini
geride bırakmıştır.
Kaynaklarını, kendisine en fazla getiri sağlayacak
şekilde tahsis etmeye başlamıştır. Fakat bu süreçte
II nci Dünya Savaşı sonrası oluşturulmuş üç temel
uluslararası kuruluştan biri olan Dünya Ticaret
Örgütü’ne (WTO) üye olunmaması büyük bir
eksikliktir. WTO’da sadece gözlemci ülke
statüsündedir. (32 ülke arasındadır) Küresel dünya
ekonomisi ile Azerbaycan’ın hızla bütünleşmesi
için
en
kısa
sürede
WTO
üyeliği
gerçekleştirilmelidir. Ayrıca Birleşmiş Milletler
Ticaret ve Kalkınma Konferansı’na (UNCTAD)
katılması da dünya ekonomisi ile bütünleşmesini
hızlandırılması açısından çok önemlidir.
Azerbaycan, dünya ekonomisinde önemli
bir petrol ve doğalgaz üreticisi ülkedir. Bu
bölgede Rusya ve Đran’ın “GAZ OPEC”i olarak
isimlendirilecek bir örgüt kurma girişimleri çok
önemlidir. Rusya, Đran, Katar, Venezuela ve
Cezayir, dünya doğalgaz rezervlerinin ortalama
yüzde 65’ine sahiptir. Rusya, dünyadaki
doğalgazın yüzde 27.5’ini, Đran, yüzde 15.9’unu,
Katar yüzde 14.9’unu, Cezayir yüzde 2.6’sını,
Venezuela da yüzde 2.5’ini üretmektedir.
Rusya’da
yayınlanan
Kommersant
Gazetesi beş ülkenin 15 Mart 2007’de doğal gaz
karteli
oluşturma
konusunda
anlaşmaya
vardıklarını açıklamıştır. Gaz OPEC’i olarak
adlandırılan bu projeyi ilk defa 2002’de Rusya
Devlet Başkanı Vladimir Putin ortaya atmıştır.
Putin Şubat ayında yaptığı açıklamada da kartel
fikrinin “ilgi çekici” olduğunu söylemiştir. Rusya
Enerji Bakanlığı’nın sözcüsü Nisan ayında
Doha’da
(Katar)
sadece
değerlendirme
yapılacağını,
projenin
hayata
geçirilmesi
konusunda bir karar olmadığını söylemiştir.
Bu gaz kartelinin oluşturulması, Hazar ve
Orta Asya’daki doğalgaz üreticileri Azerbaycan,
Türkmenistan ve Kazakistan açısından önemlidir.
Bu ülkelerde Kartel’e katılırsa Kartel’in gücü çok
artacaktır. Fakat bu oluşum Türkiye’yi doğalgaz
için koridor haline getirecek Nabucco Boru
Hattını da tehlikeye atacaktır.
Doğalgaz
ihtiyacının tamamına yakınını Rusya ve Đran’dan
sağlayan Türkiye, bu durumda hem kendi
ihtiyaçları konusunda sıkıntıya düşebilecek, hem
de boru hattından elde edebileceği gelirden
olabilecektir.38 Türkiye ile yakın ekonomik işbirliği içinde olan Azerbaycan bu konuda karar
alırken, mutlaka bölge ülkeleri ile Türkiye’nin
ortak çıkarlarını gözönünde bulundurmalıdır.
Azerbaycan’ın küresel dünyaya entegrasyonunda, 13 Temmuz 2006 tarihinde resmi açılışı
yapılan Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı’nın stratejik yeri vardır. 1768 kilometre uzunluğundaki boru
hattı, Azerbaycan petrolünün, Rusya’ya bağımlı
olmadan Türkiye üzerinden Batı pazarlarına ulaşmasını sağlamıştır. Böylece, Rusya’nın eski Sovyet Cumhuriyetlerinden çıkan petrol üzerindeki
denetimi zayıflamış, Azerbaycan’ın küresel dünya
ekonomisine entegrasyonu hızlanmıştır. Bu entegrasyonun güçlenmesi için Azeri doğalgazının ve
Kazak petrolünün de ileri de yapılacak eklemelerle Türkiye üzerinden Batı pazarlarına aktarılması gerekir.
Böylece, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık’ta
Türk Cumhuriyetleri ile ekonomik ilişkilerin geliştirilmesinden sorumlu olarak görev yaptığım
(1990-1992) dönemde gündeme getirdiğim fakat
uygulamaya konulamayan “Türk (Avrasya) Ödemeler Birliği” gerçekleşmemiş olsa da, fiilen bölge ülkeleri “ekonomik borularla” birbirine bağlanmış olacaktır. Bundan, hem bölge ülkeleri ve hem
de tüm dünya ekonomisi yarar sağlayacak, ülke
ekonomisinin küresel dünya ekonomisi ile bütünleşmesi hızlanacaktır.
− DPT, Dünyada Küreselleşme ve Bölgesel Bütünleşmeler,
DPT: 2375-ÖĐK:440. Ankara, Ocak 1995.
− DPT, Küreselleşme ÖĐK Raporu, DPT: 2544-ÖĐK: 560,
Ankara 2000.
− Drucker, Peter, Gelecek Đçin Yönetim, (Çev. Fikret Üçcan),
Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, 1996.
− Dural, Betül Yüce, Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkelerinin
Planlı Ekonomiden Piyasa Ekonomisine Geçişleri ve Bu
Sürece Avrupa Birliği’nin Katkıları, Basılmamış Doktora
Tezi, AÜ, SBE, Eskişehir, Mart 2007.
− Günsoy, Bülent, Küreselleşmenin Ölçülmesinde Sistematik Yaklaşımlar, Kırlangıç Yayınevi, Ankara, 2006.
− Günsoy, Bülent, Küreselleşme, Ekin Kitabevi, Bursa, 2006.
− Karluk, S. Rıdvan,. “Introduction on the Turkish Economy,
Trade and Insvestment” Policies and Potantials for
Expanding Trade and Economic Cooperation with
CEEC”, SPO, Ankara, April 1991.
− Karluk, S. Rıdvan, “Black Sea Economic Cooperation
Project: A New Enviroment,” The Turkish Daily News, 5
June 1992.
− Karluk, S. Rıdvan, Uluslararası Ekonomi, 8. Baskı, Beta
Basım A.Ş., Đstanbul, 2005.
− Karluk, S. Rıdvan, Uluslararası Kuruluşlar, 6. Baskı, Beta
Basım A.Ş., Đstanbul, 2007.
− Porter, Micheal E., “The Competitive Advantage of
Nations,” From Adam Smith to Michael Porter:
Evolution of Competetive Theory, (Ed. Dong -Sung Cho,
Hwy- Chang Moon) World Scientific Publishing Company,
1 st Edition, November 2000 içinde.
− Thurow, Lester, Kapitalizmin Geleceği, (Çev.: Serpil
Demirtaş ve Nebil Đlseven), Sabah Kitapları, 1997.
− Zengingönül, Oğul, Küreselleşme, Adres Yayınları, Ankara,
Eylül 2004.
− Wasquez, Ian. (Ed.), Kapitalizm ve Küresel Reform,
Liberte Yayınları, Ankara, Ocak 2003.
KAYNAKÇA
− Atmaca, Tayfun, Küreselleşme Çağında
Azerbaycan, USAM, Ankara, 2006.
Türkiye-
− Baglis, John, Patricia Owens and Steve Smith, (Ed.) The
Globalisation of World Politics: An Introduction to
International Relations, Oxford University Press, USA, 3
rd Edition, December 2004.
− Cumhuriyet Gazetesi, Bilim-Teknik Eki, 14 Haziran
2003, Sayı: 847.
− CNN Türk.com - Haberler - Ekonomi Dünya - Doğalgaz
karteline doğru - 22 Mart, 2... sayfa 2/2.
− David Mosler and Bob Catley, Global America:
Imposing Liberalizm on a Recalcitrant World, Prager
Publishers, July 2000.
− DPT, Ekonomik Đşbirliği Teşkilatı, Ankara, Ağustos 1994.
38
CNN Türk.com- Haberler- Haberler- Ekohomi DünyaDoğalgaz karteline doğru-22 Mart,…sayfa272.Türkiye,
Fransız şirketi Gaz de France’ın (GDF) Nabucco
Konsorsiyumu’na altıncı ortak olarak katılımına onay
vermemiştir. Fransa Dışişleri Bakanlığı Basın Sözcüsü 5
Nisan 2007 tarihinde yaptığı açıklamada bu durumu
onaylamıştır. Konsorsiyum’da Avusturya’nın Omv,
Macaristan’ın Mol, Bulgaristan’ın Bulgargaz, Romanya’nın Transgaz, Türkiye’nin Botaş şirketleri bulunmaktadır.
Türkiye’nin itirazında, geçen yıl Fransa Ulusal Meclisi’nden geçen sözde Ermeni soykırımını suç sayan tasarıyı
kabul etmesi etkili olmuştur.
ĐNTERNET ADRESLERĐ
− http://foreigntrade.gov.tr
− http://www.coe.int/T/E/Com/About_Coe/dates.asp.
Erişim: 31.01.2007.
− http://www.ecosecretariat.org/Naw_Logo.htm.
Erişim: 09.02.2007.
− http://web.worldbank.org/WEBSITE/EXTERNAL/DATAS
TATISTICS/0..contentMDKX20420458-menuPK:
64133156-pagePK:6413315. Erişim: 23.02.2007
− http://www.turkey.mid.ru/sung_03_t.html. Erişim: 15.03.2007.
− http://www.turkey.mid.ru/sng_03_t.htm. Erişim: 15.03.2007.
− http://www.iccwbo.org/policy/economic/id1280/index.html.
Erişim: 15.03.2007.
− http://www.turkey.mid.ru/tex_tur.html. Erişim: 16.03.2007.
− http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTR
IES/ECAEXT/AZERBAIJANEXTN/0,,contentMDK:20174
399~ menu PK.30. Erişim: 20.03.2007.
− http://www.worldbank.org/ieg/mic/facts.html.
Erişim:
24.03.2007.
− http://www.ebrd.com/about/basics/members.htm. Erişim:
27.03.2007.
− http://www.bstdb.org/governorstxt.htm. Erişim: 27.03.2007.
− http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/EXTAB
OUTUS/0,,contentMDK:20. Erişim: 27.03.2007.
35
KÜRESELLEŞME ÇERÇEVESĐNDE KURUMSAL YÖNETĐŞĐM VE BASEL-II
Yrd. Doç. Dr. Faris KOCAMAN
Anadolu BĐL Meslek Yüksekokulu;
Gümrük Đşletmeciliği Programı,
[email protected].
Öğr. Gör. Dr. Hikmet AYTEK
Anadolu BĐL Meslek Yüksekokulu,
Girişimcilik ve Proje Yönetimi Programı,
[email protected]
Öğr. Gör. Babürhan CÖRÜT
Anadolu BĐL Meslek Yüksekokulu,
Halkla Đlişkiler Programı,
[email protected]
ÖZET
Kurumsallaşma kurumların sürekliliği, davranışlara bir standart getirilmesi ve istikrar kazanmasıdır. Bir başka deyişle
kurumsallaşma; kuruluşların faaliyet gösterdikleri çevreleriyle olan uyum sürecini ve bu kuruluşlarda zamanla oluşan bir ilerlemeyi açıklamaktadır. Yönetişim, yönetimden farklı olarak, yönetim, iletişim ve etkileşim kavramlarının birleşiminden oluşmuştur
ve birlikte yönetmek anlamına gelmektedir. Kurumsal yönetişimin son yıllarda önemi giderek anlaşılmakta ve firmalara kattığı
değer ise yadsınamaz durumdadır. Bu çalışmada, kurumsal yönetişimin firmaya katkıları üzerinde durulmaya çalışılacaktır.
Modern finansal sistem finansal sektördeki belirsizliklerin ölçülebilir ve fiyatlanabilir bir riske dönüştürülmesi için risk
yöntemleri sunar. Bu yöntemler bir finansal kurumun maruz kalabileceği anapara riski, likidite riski, piyasa riski, operasyon riski
gibi risklerin ölçülmesine, fiyatlandırılmasına ve yönetilmesine hatta denetlenmesine yardımcı olur. Basel II bu konuda bize yeni
açılımlar sunmaktadır.
Basel II ile KOBĐ’lere dereceler (rating) verilecektir. Bu dereceler her KOBĐ’nin kredi derecelerini gösterecek ve bankalara
bu derece notlarına göre kredi faizi ödenecektir. Bundan dolayı kredi derecesinin yükselmesi, daha az maliyetli kredi sağlanmasını
da beraberinde getirecektir. KOBĐ’lerin kredi derecesini arttırmaları için özkaynaklarını güçlendirmeleri, mali yapılarını düzeltmeleri, muhasebe sistemlerini kurmaları ve güvenilir bilanço açıklamaları, kurumsallaşmaları ve şeffaflaşmayı gerektirecektir.
KOBĐ’lere bu dereceleri bağımsız denetim kuruluşları veya derecelendirme (rating) kuruluşları verebileceği gibi, bankaların
ilgili bölümleri de verebilecektir.
Mevcut sistemde, özel sektör firmalarına verilen krediler risk yapısına bakılmaksızın, teminat yapısı dikkate alınarak büyük
oranda yüzde 100 risk ağırlığına sahipken, Basel II’deki standart yöntem altında kurumsal portföydeki firmaların risk ağırlığı,
firmaların kredi notuna bağlanmıştır. Finansal istikrar açısından Basel II’nin uygulanmasında Moody’s, Standard&Poors, Duff&
Phelps ve Fitch IBCA gibi uluslararası kredi derecelendirme kuruluşlarının önemi ortaya çıkacaktır. Bu çalışmada da Basel II’nin
KOBĐ’lere etkileri, derecelendirme sistemleri incelenerek, bu derecelendirmelerin KOBĐ’lere etkisinin analizine çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kurumsallaşma, Yönetişim, Kurumsal Yönetişim Basel II, Kredi Riski, Kredi Derecelendirme
GLOBALIZATION CORPORATE GOVARNANCE AND BASEL-II
ABSTRACT
Institutionalization is the corporare sustainability, standartization of behavior and corparate stability. In other words
institutionalization explains, the instutions harmony with its enviroments and the institutions improvement in length of time.
Different from the administration, corporate governance is the synhtesis of management, communications, interaction concepts
and means to administor together. In recent years, the importance of corparate governance has been understood and the values it
adds to instutions can not be denied. In this article, the additive values of corporate governance to companies has been studied.
Modern financial systems offer risk methods to solve the indefiniteness of the financial sector and transforms them into
measurable costs. These methods help to measure, price, manage and also audit capital risks, liquidity risks, market risks and the
operation risks. BASEL II offers new expansions to this view.
It gives ratings to SMEs (Small and Medium-Sized Enterise) with BASEL II. These ratings show the credit ranks of each
SMEs and according to these ranks it provides credit interest payments to the banks. Therefore having high credit notes is to
provide low cost credits. SMEs should strengthen their capitals, fix their financial structure, establish their accounting systems,
decelerate trustable balance-sheet, become institutional and become transparent to increase their credit ranks. Independent
auduting establishments, rating establishments and also the related departments of banks can give these ranks.
At the current systems, credits are given to firms as a consideration to their financial guarantees instead of considering their
risk structure which includes a %100 risk load. At the BASEL II the risk load of companies depends on the companies credit
notes. To practice the BASEL II the international credit rank establishments like Moody’s, Standard & Poors, Duff & Phelps and
Fitch IBCA are important. This study examines the effect of the BASEL II to the SMEs examines the rating systems and analyzes
their effects to the SMEs.
Key words: Institutionalizm, corporate governance, governance, Basel II, Credit risk, Credit grading
36
1. GĐRĐŞ
En geniş anlamıyla, iktisadi, sosyal ve kültürel
faaliyetler gibi toplumsal problem ve ihtiyaçlarla
ilgilenen büyük, yaygın teşkilatlara kurum adı
verilmektedir. Sosyal bilimlerde, belirli bir iş veya
amaca yönelik olan ve devamlılık gösteren kurulu
usul ve kurallar bütününü ifade için kullanılır.
Kurum kısaca, bir şeyi kesin, formel ve düzenli
olarak yapma şekli olarak da tanımlanmıştır.
Burada belirli davranışların tekrarlanması, kalıplaşması ve toplumu oluşturan bireylerce ortak bir
hareket biçimi olarak kabulü söz konusudur.
Sonuçta belirli bir usul, bir kural, bir davranış
biçimi topluma yerleştiği zaman kurum haline
dönüşmektedir.
Kurumsallaşma ise kurumların sürekliliği,
davranışlara bir standart getirilmesi ve istikrar kazanmasıdır. Belirlenmiş olan kuralların, yasaların,
gelenek ve göreneklerin, dini ve etik temele dayanan sosyal etkileşim kalıplarının istikrarlı bir
şekilde gelişmesi, belirli kurallar etrafında standartlaştırılması ve süreklilik kazandırılmasıdır. Bu
kavramsal çerçeveye dayanarak kurum ve kurumsallaşma ile ilgili üç önemli ve temel tespit olarak
şunları ileri sürebiliriz: 1-Sosyal etkileşim kalıplarının istikrarlı gelişimi, 2- davranış kalıplarının
belirli kurallar dahilinde standardizasyonu, 3- kurumun sürekliliği. Kurumsallaşma; kuruluşların
faaliyet gösterdikleri çevreleriyle (örgütsel çevre/
örgütsel alan) olan uyum sürecini ve bu kuruluşlarda zamanla oluşan bir ilerlemeyi açıklamaktadır. Diğer bir ifadeyle kurumsallaşma; belli bir
çevrede faaliyet gösteren kuruluşların yapı ve işleyiş özellikleri ile çevrenin özellikleri arasındaki
paralelliği ve örgütsel yapılarda zamanla oluşan
benzerliği göstermektedir.
Yönetişim, yönetimden farklı olarak, yönetim,
iletişim ve etkileşim kavramlarının birleşiminden
oluşmuştur ve birlikte yönetmek anlamına gelmektedir. Birlikte yönetebilmek için, kişilerin aynı
bilgi düzeyine sahip olması gerekir. Yönetişim,
eğitim seviyesinin yüksek olduğu kurumlarda
daha rahattır fakat herkes yönetimde söz sahibi
olmak istediği için, zor bir olgudur. Kurumsal
yönetişim, kurumdaki farklı paydaşların nasıl
yönetildiğini ve denetlendiğini anlatan “kurum
anayasası” gibidir.
Genellikle bir firmanın değeri, fiziksel varlıklarının toplamından daha büyük olup, buna en
önemli katkıyı maddi olmayan varlıkları sağlamaktadır. Günümüzde varlıklar denilince, fiziksel
varlıkların yanı sıra, marka, beyin gücü, bilgi birikimi gibi maddi olmayan varlıklar da akla gelmektedir. Bu çalışmada kurumsal yönetişimin KOBĐ’lerin Basel-II uygulamalarına uyumu ve işlet-
melerin finansal fon teminindeki maliyetlere katkısı incelenmeye çalışılacaktır.
Dünyada 350 milyona yakın her ölçekte işletme bulunmaktadır. Bunların yüzde 90'dan fazlasının KOBĐ kapsamına girmektedir. Buralarda yaklaşık 2 milyar insanın istihdam edilmektedir.
KOBĐ'ler tüm dünyada ekonomilerin bel kemiğini
oluşturmaktadır, KOBĐ'lere yönelik politikaların
küresel çapta ele alınması aralarındaki karşılıklı
etkileşim büyük önem taşımaktadır. .
Küçük ve Orta Boy Đşletmeler (KOBĐ) Türk
ekonomisi için önemli kuruluşlardır. Çünkü DĐE
2002 Genel Sanayi ve Đşyerleri Sayımına göre
Türkiye’deki firmaların %99,89’u KOBĐ ölçeğindedir. Đstihdamın yüzde %45,6’sını, üretimin
%37,7’sini KOBĐ’ler sağlamaktadır. Ayrıca toplam yatırımların %6,5’i, toplam ihracatın %8’i
KOBĐ’ler tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu
çalışmada önce kısaca Basel II’nin ne olduğu daha
sonrada Basel II’nin Türk ekonomisi için önemli
olan KOBĐ’leri nasıl etkileyebileceği açıklanmaya
çalışılmıştır. Derecelendirme (Rating), bir kuruluşun finansal yükümlülüklerini zamanında yerine
getirip getiremeyeceği hakkında verilen bağımsız
bir görüştür. Bu görüşün kolay anlaşılabiliyor olması için sonuçlar sembollere dönüştürülmüştür. Semboller ise evrensel uygulamaya sahiptir (Berker).
Derecelendirme, borçlunun geri ödeme kapasitesini ölçmeye yarayan ve bu nedenle sermaye
piyasalarındaki rolünü değerlendiren bir profesyonel görüştür. Derecelendirme, sermaye piyasalarında faaliyet gösteren kurumlara, yatırımcılara,
aracılara ve düzenleyicilere değerlendirmelerinde
yardımcı olmayı sağlayan güçlü ve kullanışlı
sembollerden oluşmaktadır (Nye; Eke 2004, 38).
Derecelendirme kuruluşları (Rating Kuruluşları) serbest piyasalarda yatırımcıların ve diğer
piyasa oyuncularının bilgi açığını kapatan aracılardır ve piyasaların etkin işleyebilmeleri için
önemli bir sorumluluk üstlenmişlerdir. Rating
piyasa oyuncularına yol gösteren bir araçtır ve
yatırımlarını uygun gördükleri risk grubunda değerlendirebilmelerini sağlar (Berker).
Derecelendirme şirketleri, yaptıkları derecelendirmede belirli kategoriler (gruplar) kullanılmakta ve bu kategorileri harf, sayı ya da bunların
karışımından oluşan ve kullanılıcılar tarafından
kolaylıkla anlaşılabilir sembollerle göstermektedir
(Özdinç 1999, 8).
Kuruluş derecelendirmeleri ülke derecelendirmeleri ile sınırlıdır. Özellikle döviz cinsinden
yükümlülüklerin yerine getirilebilmesi hükümetlerin döviz transferlerine getireceği bir kısıtlama
ile imkansız bir hale gelebileceği için ülke notu
yabancı para derecelendirmelerinde sınır oluştu37
rur. Yatırım yapılabilir derecesinin altındaki ülkelerdeki kuruluşların dar bir aralıkta sıkışıp kalmaları göreli değerlendirmeyi zorlaştırmaktadır.
Bu nedenle Türkiye de dahil olmak üzere bu tür
ülkelerde Ulusal derecelendirme uygulaması gündeme gelmiştir. Ülkedeki en iyi kredi ki bu çoğunlukla devlet olabilir; AAA olarak derecelendirilir
diğer kuruluşlar ise buna göre sıralandırılırlar
(Berker).
2. KÜRESELLEŞME VE KURUMSAL
YÖNETĐŞĐM
2.1. Küreselleşme
Küreselleşme Đngilizce Globalization kelimesinde türetilmiştir. Gerçekte globalization globalleşme, evrenselleşme olarak dilimize tercüme
edilmelidir. Dolayısı ile globalization “global düşünme global hareket etme global olarak yapma”
anlamına gelmektedir.
Küreselleşme başta iletişim, enformasyon ve
ulaşım olmak üzere insani etkileşimin çeşitli biçimlerinin, uluslar arasındaki coğrafi sınırların
önemini yitirmesine yol açacak şekilde, dünya
ölçeğinde hızla yayılması ve bunun sonucunda
insani gündem ve ilgilerin dünyalaşması süreci
olarak tanımlanabilir. Küreselleşme tekil bir durum veya lineer bir süreç olmaktan çok, insani
faaliyet ve etkileşimin iktisadi, siyasi, teknolojik,
hukuki, askeri, kültürel ve çevresel gibi çeşitli
alanlarıyla ilgili olan çok-boyutlu bir olgu olarak
anlaşılmalıdır (Erdoğan, www.liberal-dt.org.tr ).
Küreselleşme kavramı II. dünya savası sonrasında ülkelerin birbirileri ile ilişkilerinin sürekli
artması sonucu ortaya çıkmış bir kavramdır. Doğu
bloğunun çökmesi ile kendini daha da hissettirmiştir. Bazı ekonomik sosyal olayların ulusal devletlerden çok dünya sorunu haline gelmesi küreselleşmeye daha da hız kazandırmıştır. Firmalar
üretimlerini küresel rakipleri ile yarıştırma
mecburiyetine girmiş yaşama sınırları daralmış
pazarlama sınırları ise bu ölçekte gelişmişlerdir.
Küreselleşmenin baş rollerinde büyük ölçekli
uluslararası firmalar oluşturmaktadırlar. Bu firmaların yatırım toplamları dahi bir çok ülkenin gayri
safi milli hasılalarından daha büyüktür.
2.2. Kurumsal Yönetişim (Corporate
Govarnance)
Kuruluşlar, yaşam evrelerinin ilk aşamasında
belirsizliği ortadan kaldırmak için tanınmış bir
çevre oluşturmaktadırlar. Bu çevre; benzer hizmet
ve ürün üretenler, tedarikçiler, tüketiciler ve düzenleyici örgütlerden oluşmaktadır. Kuruluşlar,
faaliyet gösterdikleri çevrenin desteğini almak için
çevrelerinden gelen baskılara uyum sağlamak
38
zorundadırlar. Çevreyle uyum sağlamayan kuruluşlar çevre tarafından kabul edilmemekte, dolayısıyla hayatta kalamamakta ve süreklilik kazanamamaktadırlar Kuruluşlar, çevrelerinden gelen bu
baskılara karşılık verirken, çevresel unsurları
yapılarında taklit ederek benzer yapısal unsurları
oluşturmaktadırlar. Kuruluşlar, çevrede kabul görmüş rasyonel unsurları yapılarında bir araya getirerek çevre desteğini en üst düzeye çıkarmakta,
hayatta kalma şanslarını artırmaktadırlar. Kurumsallaşma hedefine ulaşmış kuruluşların başarıları,
örgütsel benzerlik ile sağlanan güven ve sürekliliğe bağlı olmaktadır. (Özkaya, http://www.dtm.
gov.tr /ead/DTDERGI/ozelsayiekim/sibel.htm).
En geniş anlamıyla, iktisadi, sosyal ve kültürel
faaliyetler gibi toplumsal problem ve ihtiyaçlarla
ilgilenen büyük, yaygın teşkilatlara kurum adı
verilmektedir. Sosyal bilimlerde, belirli bir iş veya
amaca yönelik olan ve devamlılık gösteren kurulu
usul ve kurallar bütününü ifade için kullanılır.
Kurum kısaca, bir şeyi kesin, formel ve düzenli
olarak yapma şekli olarak da tanımlanmıştır. Burada belirli davranışların tekrarlanması, kalıplaşması ve toplumu oluşturan bireylerce ortak bir
hareket biçimi olarak kabulü söz konusudur. Sonuçta belirli bir usul, bir kural, bir davranış biçimi
topluma yerleştiği zaman kurum haline dönüşmektedir. Buradan hareketle kurumların toplumdan
topluma değişiklikler göstermesinin de normal bir
sonuç olduğunu söyleyebiliriz. Belirlenmiş olan
kuralların, yasaların, gelenek ve göreneklerin, dini
ve etik temele dayanan sosyal etkileşim kalıplarının istikrarlı bir şekilde gelişmesi, belirli kurallar
etrafında standartlaştırılması ve süreklilik kazandırılmasıdır. Bu kavramsal çerçeveye dayanarak kurum ve kurumsallaşma ile ilgili üç önemli ve temel tespit olarak şunları ileri sürebiliriz: 1- Sosyal
etkileşim kalıplarının istikrarlı gelişimi, 2- davranış kalıplarının belirli kurallar dahilinde standardizasyonu, 3- kurumun sürekliliği (Gün, http://
www.caginpolisi.com.tr/21/39-40.).
Türkiye’de işletme sahiplerinin büyük bir
çoğunluğu planlama, örgütlenme, koordinasyon,
yürütme ve denetim konularına hakim olma çabasındadır. Sahip olunan özellikler ne derece yeterli
görünürse görünsün, sağduyu, iyi ve kuvvetli muhakeme, halkla ilişkiler kurabilme yeteneklerini
geliştirmenin, tartma ve ölçmenin önemini unutmamak gerekir.
Kurumsallaşamayan işletmelerde, işletme sahipleri üretici ve tacir olmanın yanında, aynı
zamanda birer muhasebeci, finansmancı ve
pazarlamacı olmak durumundadır. Bu tür faaliyet
alanları, birbirinden bağımsız bakış açısı, teknik
ve idari eğitim gerektirdiği için, her zaman pratik
zeka işe yaramayabilir. Günümüzde en doğru yatırım, beşeri sermayenin ve yönetimin kalitesini
artırmak için yapılan yatırımdır.
2.3. Kurumsal Yönetişimin Tanımı ve
Gelişimi
Sosyal sistem içerisinde ortaya çıkan ilişki ve
davranış biçimleri, kurumsallaşmış bir karakter
arz eder. Sosyal rollerin meşruluğu ve bu rolleri
ifa eden aktörlerin (toplum bireylerinin) davranışlarının tanımlanması, kurumsallaşma vasıtasıyla
gerçekleşir. Kurumsallaşmanın en temel işlevi,
düzenli bir sosyal ilişkiler sistemine kaynaklık
etmesidir. Düzenli ve istikrar içindeki davranış
kalıplarının değişmesi de tabii ki zaman alacaktır.
Buradan kurum ve kurumsallaşma ile ilgili bir
doğal sonuç daha çıkmaktadır: Kurum ve kurumsallaşmadaki değişimler birdenbire ya da hızlı bir
şekilde olamaz, ancak uzun bir zaman aralığına
yayılarak gerçekleşebilir.
Kurumsallaşma ise kurumların sürekliliği,
davranışlara bir standart getirilmesi ve istikrar
kazanmasıdır. Türkiye’de “kurumsallaşma” kavramı, gündemdeki yerini şüphesiz ki uzun yıllardan
beri muhafaza etmekle beraber, önemini giderek
artırmış ve son yıllarda, gerek kamu kesiminin,
gerekse özel kesimin, faaliyetlerin rasyonalizasyonu bağlamında en önemli konusu haline gelmiştir. Esasen Cumhuriyetin ilk yıllarında, devletçi yaklaşımın da etkisiyle, kamu kesiminde, kurumsallaşmaya yönelik sağlam ve kararlı adımlar
atıldığı görülmektedir. Özel Sektörlerdeki gelişme
ise bunun tam tersine bir seyir izlemiştir. Đlk yıllardaki, aileler içinde dar çerçeveli ve yine aile
fertlerinin oluşturduğu sınırlı personele dayalı
yapılanma, bugün son derece çağdaş ve profesyonel bir kurumsallaşma düzeyine ulaşmıştır. (Berki,
1998).
Kurumsallaşma; kuruluşların faaliyet gösterdikleri çevreleriyle (örgütsel çevre/örgütsel alan)
olan uyum sürecini ve bu kuruluşlarda zamanla
oluşan bir ilerlemeyi açıklamaktadır (Selznick
1995). Diğer bir ifadeyle kurumsallaşma; belli bir
çevrede faaliyet gösteren kuruluşların yapı ve
işleyiş özellikleri ile çevrenin özellikleri arasındaki paralelliği ve örgütsel yapılarda zamanla
oluşan benzerliği göstermektedir (Orru, Biggart ve
Hamilton 1991). Cleassens (2003) ise kurumsal
yönetimi iki kısımdan oluşturmuştur. Bunlardan
birincisi işletmenin kendi yetilerinden (finansal
yapı, performans ölçüleri, hissedarlar gibi) oluşmaktadır. Đkincisi ise piyasadan, yasal çerçeveden,
kurallardan gelen faktörlerden oluşmaktadır. Oman
ve Diğerleri (2003) ise kurumsal yönetimin, formel ve informel unsurlarının birlikte harmonize
edilerek kuruma kazandırılması olarak ifade
etmiştir (Oman and Fries and Butter, 2003:6)
Kurumsallaşmada yöneticilere düşen en büyük
görev; örgüt içindeki uyumun yaratılmasını sağlamaktır. Yöneticiler, örgütlerinin geleceğe yönelik
önceliklerini çalışanlarının katılımını sağlayarak
tespit etmek ve bu önceliklerin tüm çalışanlar tarafından anlaşılmasını ve kabullenilmesini sağlamak
için çaba göstermelidirler. Aksi takdirde, çalışanların amacı ile örgütün amacı farklı olabilecektir.
Bunun sonucu olarak istenen verim ve katılımcılık
sağlanamayacaktır (Özkaya, http://www.dtm. gov.tr
/ead/DTDERGI/ozelsayiekim/sibel.htm). Kuruluşların çalışanlarına verdiği değerler sayesinde örgüt
kültürü gelişmekte, güçlenmekte, aynı zamanda
kurumsallaşma düzeyi artmaktadır.
1970’lerde ABD’de özel sektör kurumlarında
ön plana çıkmaya başlayan “Corporate Social
Responsibility” (anonim şirketlerin sosyal topluma karşı olan sorumlulukları) ve bunun üzerinde
yapılan çalışmalar, aradan geçen 25 senenin
sonucunda 2000’li yıllarda bizlerin çok daha fazla
duyacağımız ve yaşamımızın bir parçası haline
gelecek “Corporate Governance” (Kurumsal Yönetişim) konseptini oluşturmuştur (Midilli, http://www.
elegans.com.tr/51/sonbahar2000/html/036.html).
Kısaca kurumların nasıl yönetildiği ve denetlendiğini, kurumun farklı paydaşlarının, haklarının
ve sorumluluklarının belirlenip, netleştirilmesini
sağlayan, kurumun beşeri ve mali sermayeyi çekmesine, etkin çalışmasına ve böylece ait olduğu
toplumun değerlerine saygı gösterirken uzun dönemde ortaklarına ekonomik değer yaratmasına
imkan sağlayan her türlü kanun, yönetmelik, kod ve
uygulamaları ifade eden kurumsal yönetişim için
yönetim anlayışı şu ilkeler doğrultusunda olmalıdır. (Argüden, http://<http://www. insankaynakları
.com/cn/ContentBo> www.insankaynakları.com/
cn/ContentBody.asp?BodyI=3865).
1. Yönetim, şirket varlıklarından şahsi menfaat
sağlamamalıdır.
2. Şirket doğrudan ya da dolaylı yoldan kontrol
ettiği şirketlerle piyasa koşullarına uymayan
fiyatlarla alışveriş yapmamalıdır.
3. Bir yöneticinin kurum kaynaklarını kullanarak
kendileri için bir imparatorluk kurmaları
önlenmelidir.
4. Yönetimin, atamaları işi en iyi yapacaklar yerine kendine yakın olanlardan seçmesi önlenmelidir.
5. Đçerden edinilen bilgiyle hisse alım satımı
yapılması önlenmelidir.
6. Şirket içi denetim ve kontrol mekanizmalarının
sağlıklı çalışması sağlanmalıdır.
7. Çalışanların şirket ile çıkar çatışması konumundan kaçınmaları konusunda eğitilmeleri ve bu
konunun gözlenmesi sağlanmalıdır.
39
8. Hissedarlardan herhangi birinin diğerleri karşısında kayırılmaması ve hissedarlar ile yapılan
ticari işlemlerin piyasa şartlarında gerçekleşmesine azami dikkat gösterilmesi gereklidir.
9. Şirketin her şeyin en iyisini kendisinin yaptığı
iddiası ile kurum dışı bilgi kaynaklarına ve
gelişmelere karşı kapalı olmaması gerekir.
10. Kurumsal gelişimin sürekliliği sağlanmalıdır.
11. Şirketin değerini etkileyecek gelişmeler zamanında değerlendirilmelidir.
Kurumsal yönetişim esas olarak iş dünyasında
uygulanmaktadır. Kurumsal yönetişim; Gözetim
Kurulu’nun, Paydaşlar Genel Kurulu’nun ve Yönetim Kurulu’nun sorumlulukları, yeterli iç kontrol sistemlerinin mevcudiyeti, hesap verme sorumluluğu ve denetçinin rolü ve fonksiyonu ile ilgilenmektedir. Modern yönetişim düşüncesinin orijini Đngilizce konuşulan ülkeler olup kavram, şimdilerde, dünya çapında dikkate alınmaktadır.
Kurumsal yönetişimin esası organizasyonun iç ve
dış paydaşlarının etkin bir kontrol sisteminden
yarar sağlaması ve bu konuda hesap sormasıdır.
Daha genel bir ifadeyle, kurumsal yönetişim; şirketlerin yönetimi ve kontrolü, bunların raporlanması ve paydaşların yararı açısından bunların gözetimi ile ilgilidir (Özeren ve Temizel, 2004, s.5).
Kurumsal yönetişimin özel ve kamu kuruluşlarının etkin işleyişi ve dolayısıyla ekonomik
büyüme ve gelişmesi üzerinde anlamlı bir etkisi
bulunmaktadır. Bu gelişmeye, kurumun mütemmim cüzü olan, marka da dahildir.
Kurumsal yönetişim mekanizmasındaki yetersizlikler, kurumsal yönetişim başarısızlığı ile karşı
karşıya kalırsa, sistemik risklere yol açabilir.
Yönetişim analizinin her bir unsuru çok sayıda
tavsiyede bulunulması sonucunu doğurur. Bundan
sonra çevrimin her bir unsuru nihai bir biçimde
değerlendirilmek ve bu unsurlar arasındaki etkileşimli ilişkiler dikkate alınmak suretiyle, incelenen politika alanındaki yönetişim hakkında genel
bir görüş sunulur (Özeren ve Temizel, 2004:26).
Yönetişim organizasyonun paydaşlarına, ortak hedeflere ve bu hedefleri gerçekleştirecek yönetime
odaklanır (Özeren ve Temizel, 2004:7).
Bir organizasyonun mevcudiyetinin temeli,
aslında, paydaşları adına belirli hedeflere ulaşmaktır. Yönetişimin ana amacı, yönetimin bu konudaki sorumluluğundan hareketle, ulaşılacak hedefleri kolaylaştıran güvenceleri yaratmaktır. Organizasyon bu amacı gerçekleştirmek için yönetilmeli, kontrol edilmeli ve bu faaliyetler dolayısıyla paydaşlar adına görevlendiren, pek çok durumda, bir denetçi (supervisor) aracılığıyla paydaşlarına hesap verebilmelidir. Bu nedenle, yö40
netişim, aslında yönetim – kontrol – gözetim ve
hesap verme sorumluluğunu kapsar (Özeren ve
Temizel, 2004:8).
Evrensel kurumsal yönetişim ilkeleri olarak da
adlandırılan bu unsurlar kısaca şu şekildedir;
- Yönetişim çevriminin yönetim unsuru; politika
hedeflerine ulaşılması için yönetim süreçlerinin ve
ona eşlik eden sorumlulukların paylaşımının nasıl
inşa edildiği sorusuyla ilgilenir (Özeren ve
Temizel, 2004:21). Buna ilaveten yönetişim yaklaşımı, kontrol, gözetim ve hesap verme sorumluluğu arasındaki etkileşimli ilişkilerin bilinmesi
suretiyle, bir inceleme yapılmasını zorunlu kılar
(Özeren ve Temizel, 2004:22).
- Çevrimin kontrol unsuru hedeflere ulaşmayı
sağlayacak yeterli güvenceye sahip olup olmadığı
meselesiyle uğraşır.Bu konudaki anahtar sözcükler
izleme, uygun ve etkili bir organizasyonel bir
yapıdır. Kontrol ile yönetim, gözetim ve hesap
verme sorumluluğu arasındaki etkileşimli ilişkilerin bilinmesi önemli bir husustur (Özeren ve
Temizel, 2004:22).
- Gözetimin amacı; politika hedeflerine gerçekten ulaşılıp ulaşılmadığını, gerektiğinde, değişiklik
yapma fırsatları sunmak suretiyle saptamaktır.
Gözetim faaliyetinde doğrulama (verification)
önemli rol oynar. Gözetim politika belirleyicisinin
gözetim faaliyetini uygun biçimde gerçekleştirip
gerçekleştirmediğini ve bunun hesabını verip vermediğini tespit etmek durumundadır. Gözetim ile
yönetim, kontrol ve hesap verme sorumluluğu arasındaki etkileşimli ilişkinin bilinmesi önemli bir
husustur (Özeren ve Temizel, 2004:22-23).
- Hesap verme sorumluluğu bütün kademelerdeki faaliyetlerle ilgili olarak hesap verme biçiminin; hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığı ve yönetimin
ve kontrolün icra tarzı konularında doğruluğu
onaylanmış bilgileri yeterince sağlayıp sağlamadığı sorunuyla uğraşır. Paydaşlara yeterince bilgi
sunmak için faaliyetler hakkında hesap veren raporların açık, şeffaf olması ve zamanında üretilmesi gerekir (Özeren ve Temizel, 2004:25).
3. BASEL II VE KOBĐ’LERE ETKĐLERĐ
Basel Komitesi (The Basel Committee on
Banking Supervision), 1974 yılında, girdiği döviz
krizi nedeniyle iflas eden Bankhaus Hestatt’ın
çöküş nedenlerini incelemek, bu çöküşün ulusal ve
uluslararası piyasalarda meydana getirebileceği
olası etkileri araştırmak üzere Dünya Bankası
tarafından G-10 ülkelerinin merkez bankası ya da
bankalarla ilgili gözetim işlevini yerine getiren kuruluşların temsilcilerinin katılımı ile oluşturulmuş,
bankacılık sektörünün denetlenmesi ve standartların oluşturulmasını amaçlayan bir kuruluştur
(Alp 2002, 215). Komite, üye ülkeler arasında denetim konularında birlikte çalışılmayı sağlayacak
ortak bir düzen oluşturmaya çalışırken dünya
bankacılık denetim kalitesinin arttırılmasını da
amaçlamaktadır. Şu an üyeleri, Belçika, Lüksemburg, Đsviçre, Kanada, Fransa, Almanya, Đtalya,
Japonya, Hollanda, Đsveç, Đngiltere ve A.B.D.’nin
merkez bankalarının üst düzey yöneticileridir.
Komite sekretaryası, Đsviçre’nin Basel kentindedir
ve “Bank for International Settlements” tarafından
sağlanır.
Đlk versiyonu 1988 yılında yapılan Basel II
uzlaşısı, üçüncü versiyonunun (Basel 3rd Consulatative Paper) da 2003 yılında yayınlanmasıyla
sonlanma aşamasına gelmiştir. Basel Komitesinin
oluşturduğu sofistike bir yönetim modeli olan
Basel II, temel olarak, birbiriyle uyumlu yönetim
uygulamaları ile bankaların risklerini daha iyi
yönetmesini, olası kayıpların azaltılmasını ve
sermaye yeterliliğinin her koşulda sürdürülmesini
hedeflediği anlaşılmaktadır. Üye ülkelerin Basel
Komitesi’nin önerdiği kurallara ilişkin uyumluluk
düzenlemelerini 2006 yılı sonuna kadar yapmaları
öngörülmüştür. Türkiye’de de Basel II hesaplamalarının 2007 yılı ortalarında başlatılması ve
2008 yılında da Basel II yükümlülüklerinin yerine
getirilmesi planlanmaktadır.
Barclays, Basel II’ye uyum süreciyle ilgili
olarak yapılan çalışmalarda ilk olarak risk yönetiminde belirleyici olan unsurları bir araya getirdi.
Belirleyici unsurlar olarak şu faktörler dikkate
alındı; banka stratejisi, bankanın yönetim standartları, mevcut uygulamalar, bankanın riski önleme
konusundaki şartları, Basel II’nin koşulları, banka
nezdinde değer yaratmak amacıyla yönetme ilkesi,
Uluslararası Muhasebe Đlkeleri ve diğer kanuni
düzenlemeler ve sınırlamalar. Bu belirleyici faktörler risk yönetiminin ilkelerini belirlemek amacıyla kullanıldı. Belli başlı risk kavramları olarak
sayılan kredi, piyasa ve operasyonel riskler, bahse
konu ilkeleri belirleme aşamasında da dikkate
alındı. Son aşamada ise, riskin yönetimi amacıyla
gerekli modeller ve araçlar geliştirilerek kullanılmaya başlandı. En önemli aşamalar, risk politikasının belirlenmesi, organizasyon şemalarının revize edilmesi, yöneticilere ve dış dünyaya yapılacak
raporlamalar en önemli aşamalardır. Basel II’deki
en önemli zorluk, veri ve sistem kurmada yoğunlaşmaktadır. Verilerin toplanması irdelenmesi, süzülmesi, işlenmesi ve sonuçlara ulaşılması oldukça önemlidir (Mitchell 2002, 1-2).
Basel II’de üç prensip yer almaktadır. Bunlar;
asgari sermaye yeterliliği, sermaye yeterliliğinin
denetimi ve piyasa disiplinidir. Asgari sermaye
yeterliliği ile ilgili dayanak üç ana maddeden
oluşmaktadır; yasal olarak bulundurulması gere-
ken sermayenin tanımı, risk ağırlıklı aktifler ve
sermayenin risk ağırlıklı aktiflere oranının minimum seviyesidir (Basel Commitee 1999, 12-15).
Basel II, bankaların kredi riskine karşı tutmak
zorunda oldukları yasal sermaye miktarının bankaların tek tek taşıdıkları kredi risklerinin değerlendirilmesi sonucunda belirlenmesini zorunlu tutan
bir yaklaşımdır. Artık bankalar sadece kredi verirken, çok dikkatli olmak ve verdikleri ve bu belirledikleri krediyi vermeleri durumunda, buna
karşın koymak zorunda oldukları sermayeyi de
bulmak ve bunu özsermayelerine katmak durumunda olacaklardır.
Bankalar artık yalnızca firmalarca gösterilen
teminatlara bakarak bugüne kadar alışılagelmiş
birtakım karşılıklar olarak kredi vermek durumunda kalmayacaklardır. Firmaların finansal verilerinin yanı sıra yöneticilerinin ve ortaklarının
geçmiş faaliyetleri, dış ticaret verilerinin yanı sıra
yöneticilerinin ve ortaklarının geçmiş faaliyetleri,
dış ticaret pazar payları, organizasyon yapıları gibi
kriterler de ön plana çıkacaktır (Avdagiç 2005, 8).
Basel II, kredi riskinin ölçümü için farklı alternatifler sunmaktadır. Birinci alternatif, her ülkeye o ülkedeki kuruluşlar için de geçerli olacak bir
kalite notu verilmesidir. Đkinci alternatif, bankalara borcu zamanında ödeyememe temelli ülke
notunu aşmayacak kalite notu verilmesidir (Teker;
Turan 2003, 72).
Basel II’den başta bankacılık sektörü olmak
üzere birçok sektörün etkilenmesi kaçınılmaz
olacaktır. En önemli etkisi de KOBĐ’lerin birincil
finansman kaynağı olan banka kredilerinin şartlarındaki değişimden dolayı KOBĐ’lere olacaktır.
Basel II ile KOBĐ tanımı değişecektir. KOBĐ tanımının değişmesi iki açıdan önemlidir: Birincisi
kredilerin hangi portföye dahil edileceği hususu,
ikincisi ise aynı portföy içindeki büyük ölçekli
şirketler ve KOBĐ kredilerinin sermaye yükümlülüklerinin farklı olmasıdır (Yüksel 2005, 24).
Basel II’ye göre 250’den daha az işçi çalıştıran,
yıllık cirosu 50 milyon Euro’yu geçmeyen ve
bilanço toplamı 43 milyon Euro’dan küçük olan
firmalar KOBĐ sayılmaktadır. Bu tanım dikkate
alındığında BDDK'nın hesaplamalarına göre,
ĐSO'nun 1000 firmasından 660’ı, TCMB’nin
bilanço verilerini topladığı 7 bin 500’ü aşkın
firmanın 6 bin 800’ü KOBĐ sayılacaktır (Erçel
2005). Bu tanım Basel II’nin avantajlarından
faydalanabilme açısından önemlidir.
Basel II’ye göre KOBĐ’lere dereceler (rating)
verilecektir. Bu dereceler her KOBĐ’nin kredi
derecelerini gösterecek ve bankalara bu derece
notlarına göre kredi faizi ödenecektir. Bundan
dolayı kredi derecesinin yükselmesi, daha az
41
maliyetli kredi sağlanmasını da beraberinde getirecektir. KOBĐ’lerin kredi derecesini arttırmaları
için özkaynaklarını güçlendirmeleri, mali yapılarını düzeltmeleri, muhasebe sistemlerini kurmaları
ve güvenilir bilanço açıklamaları, kurumsallaşmaları ve şeffaflaşmayı gerektirecektir (Yıldırım
2005). KOBĐ’lere bu dereceleri bağımsız denetim
kuruluşları veya derecelendirme (rating) kuruluşları verebileceği gibi, bankaların ilgili bölümleri
de verebilecektir.
Basel II’ye göre kurumsal portföyde değerlendirilen ve dışsal derecelendirme notuna sahip
olmayan bir firma % 100 risk ağırlığına tabi
olacak, risk ağırlığı ülke risk ağırlığından daha iyi
olamayacaktır. Eğer firmanın derecelendirme notu
varsa ülke risk ağırlığından daha iyi bir dereceye
sahip olabilecektir.
Firmanın finansal (bilanço, gelir tablosu gibi
finansal verilerinin değerlendirilmesi) ve niteliksel
(yönetici ve ortakların geçmişi, ithalat-ihracat,
pazar payı vb.) faktörlerinin değerlendirilmesi
sonucu atanan derecelendirme notu bankaya bu
firmaya verilecek kredinin taşıyacağı riski gösterir
ve bu işlem sonucu bankanın tutması gereken
sermayenin belirlenmesinde girdi olarak kullanılır.
Yani, kredi verilen firmanın derecelendirme notu
düştükçe banka hem daha çok risk alacak, hem
karşılık olarak daha çok sermaye tutacak ve
dolayısıyla daha çok kaynağını getiriden mahrum
bırakacaktır (TBB 2004, 12-13).
Basel II’nin uygulanması ile birlikte KOBĐ
kredileri perakende ve kurumsal olmak üzere ikiye
ayrılacaktır. Bir şirkete verilen kredinin perakende
olarak sınıflanabilmesi için karşı tarafın bir KOBĐ
olması, kredi tutarının 1 milyon €’dan az olması
ve portföyün yeterince çeşitlendirilmiş olması
gerekmektedir. Bu ayrımın önemi de kredi riskine
karşı ayrılacak sermaye tutarının perakende
portföyler için kurumsal portföylere göre daha
düşük olmasıdır. Örneğin kredilere ilişkin standart
ölçüm yaklaşımının kullanılması durumunda, derecelendirme notu bulunmayan bir şirkete verilen
kurumsal bir kredi için %8 oranında sermaye
ayrılması gerekirken, perakende bir kredi için
ayrılması gereken sermaye %6’dır. KOBĐ’lerin bu
avantajdan faydalanabilmeleri için dışsal derecelendirme notuna sahip olmaları gerekmektedir.
Çünkü kurumsal kredilerde bir kredi için bankalar
tarafından bulundurulacak sermaye tutarı derecelendirme notlarına göre belirlenmektedir.
Basel II ile krediler için alınacak teminat sistemi değişmektedir. Nakde yakın teminatlar,
devlet tahvilleri gibi menkul değerler önem
kazanacak ve riskten düşülecektir. Gayrimenkul
teminatı cazip olmaktan çıkarılacaktır (Erçel
42
2005). KOBĐ’lerin risk yönetim sistemleri oluşturmalarının ve risk ölçüm yöntemleri kullanmalarının gerekliliği ortaya çıkacaktır. KOBĐ’ler risklerini ölçerek, gerekli önlemleri alacaktır. Aksi
takdirde yüksek risklilikteki KOBĐ’lerin, kredi
maliyetleri de artacaktır. Bundan dolayı iyi bir risk
yönetim sistemini oluşturmaları gereklidir.
Bankaların KOBĐ’lerden talep edecekleri verilerin kapsamı genişleyecektir. Borçlanma maliyetlerinin seviyesi değişecektir. Basel-II ile birlikte
kredi maliyetine etki eden bir takım unsurların
(fonlama maliyeti, operasyonel giderler, risk primi)
değişeceğini ve bazı firmalar için artacağı beklenmektedir. Ayrıca kredilerde fiyat farklılaşması
artacaktır.
4. RĐSK DERECELENDĐRME SĐSTEMLERĐ
Bugünkü kredi derecelendirme kuruluşlarının
kökeni, 1841 yılında New York’ta Lewis Tapan
tarafından kurulan Mercantile Agency’e kadar
gitmektedir. 1837 yılında ABD ekonomisindeki
büyük çöküşün ardından, birçok şirket taahhütlerini yerine getirememiştir. Kendisi de zarara uğrayan Tapan borçluların kredi değerliliğinin belirlenmesi için Doğu ve Batı eyaletlerinde çoğunluğu
avukat olan 180 muhabir kapsayan bir network
kurarak derecelendirmenin temelini atmıştır (Ban;
Yörük 2003, 525). John Moody tarafından 1909
yılında yazılmış olan “Demiryolları Yatırımlarının
Analizleri” adlı eserde kullanılan semboller daha
sonra kredi değerlendirilmesinde kullanılan uluslararası semboller olmuştur (Sevil 1995, 159).
Tablo 1. Üç Farklı Derecelendirme Şirketi Tarafından
Kullanılan Derecelendirme Ölçeklerinin Eşleştirilmesi
Standard&Poor’s
AAA
AA+
AA
AAA+
A
ABBB+
BBB
BB+
BB
BBB+
B
BCCC+
CCC
CCCCC
C
D
Moody’s
Aaa
Aa1
Aa2
Aa3
A1
A2
A3
Baa1
Baa2
B1
B2
B3
Caa1
Caa2
Caa3
Ca
C
Kaynak: Basel Commitee 2002, 44.
Fitch IBCA
AAA
AA+
AA
AAA+
A
ABBB+
BBB
BB+
BB
BBB+
B
BCCC+
CCC
CCCCC
C
D
Derecelendirme ülkeler, kurumlar, bankalar ve
menkul kıymetler üzerine yapılmaktadır. Dünya’da ulusal, bölgesel ve global derecelendirme kuruluşları vardır. Dünya’da en büyük üç derecelendirme kuruluşu Moody’s, Standard&Poor’s ve
Fitch IBCA’dır. Bu üç farklı derecelendirme kuruluşu tarafından kullanılan derecelendirme ölçeklerinin eşleştirilmesi Tablo 1 görülmektedir.
4.1. Minimum Sermaye Yeterliliği
Minimum sermaye yeterliliği ile ilgili Basel
komitesi iki temel yaklaşım oluşturmuştur.
4.1.1. Standart Yaklaşım
Standart yaklaşım, Basel I’deki mevcut uygulama ile içerik olarak aynı, ancak risk hassasiyeti
daha yüksek bir yaklaşımdır. Basel I’de ülke ve
merkez bankalarının yükümlülüklerinin değerlendirilmesinde OECD üyesi olup olunmamasına bakılmaktadır. Bu değerlendirmede OECD üyesi olan
ülkeler daha az riskli kabul edilmektedir (Basel
Commitee 1999, 26-27).
Tablo 2. Standart Yönteme Göre Derecelendirme Sınıfları
(Perakende ve Diğer firmalar için)
Harici derecelendirme
notu
AAA'dan AA-'ye kadar
A+'dan A-'ye kadar
BBB+'dan BB-'ye kadar
BB-'den düşük
Derecelendirilmemiş
Perakende Diğer firma
risk ağırlığı risk ağırlığı
20%
50%
100%
75%
150%
100%
Tablo 2’de görüldüğü gibi firmaların risklilik
seviyesinin ölçümünde dikkat edilmesi gereken en
önemli nokta Basel II kapsamındaki Standart Yöntem’de “Perakende” sınıfına giren firmalar için
%75 olarak standart bir risk ağırlığı uygulanacağıdır. Diğer firmaların risk ağırlığı derecelendirme
notuna bağlı olacaktır.
Standart yaklaşım ülkelerinin temerrüde düşme olasılığını etkileyen makro değişkenler üzerine
yoğunlaşırken, bankaların portföy yapıları ve müşterileri hakkındaki özel bilgiler gibi mikro değişkenleri göz ardı etmektedir. Ayrıca temerrüde düşme riskini saptamada bankanın kurulu olduğu ülke
referans alınmaktadır. Oysaki düşük kredi derecesi
olan bir ülkede kurulu olan bir bankanın, kredi derecesi yüksek bir ülkede çok kârlı faaliyetleri
olabilir (Burçkin, Boyacıoğlu 2003, 175).
4.1.2. Đçsel Derecelendirme Yaklaşımı
Basel II’nin uygulanması ile birlikte bankalar
risk derecesi yüksek, mali raporları şeffaf ve sağlıklı olan firmalara daha düşük faiz oranlarıyla
kredi kullandıracaklardır. Firmaların ve KOBĐ’lerin risklerin önemi artacağından, bankaların içsel
derecelendirme sistemleri de önem kazanacaktır.
Basel II Özkaynak Yeterliliği Normları Kapsamın-
da Kredi Riski Đçin Uygulanacak “Đçsel Derecelendirme Yöntemi”nde Dikkate Alınan Bankacılık
Hesaplarına Đlişkin Risk Kategorileri
Firmalara Riskler
- Proje Finansmanı
- Nesne (obje) Finansmanı
- Mal/Emtia Finansmanı
- Gelir Yaratan Gayri Menkul Finansmanı
- Yüksek Volatiliteye Sahip Ticari Gayri Menkul
Finansmanıdır.
Uygulanacak içsel derecelendirme modeli,
yalnızca içsel derecelendirme sistemi olarak düşünülmemeli (Arda 2004, 83);
- Riskin ölçülmesinde ve yönetilmesinde,
- Portföyün izlenmesi ve kontrol edilmesine,
- Pazarlama faaliyetlerinin etkinliğinde,
- Getirinin maksimize edilmesine,
- Sağlıklı bir CRM alt yapısının oluşturulmasında etkin bir rol oynayacağı düşünülerek
oluşturulmalıdır.
Basel II’de önerilen kredi risk ölçüm yöntemlerinden riske en hassas olan yöntem, içsel derecelendirme dayalı yaklaşımıdır. Bu yaklaşımda, bankalar kendi tarihi verilerini, aktifler portföyü, dağılımını ve müşteri kalite derecelerini kullanarak
risk ağırlıklarını kendileri belirler (Teker; Turan
2003, 79).
Bu yaklaşımda sermaye yükümlülüğünün
hesaplanması diğer yaklaşımlara göre daha
karmaşıktır. Ayrıca bu hesaplamalar için farklı
portföyler için farklı formüller ve farklı girdi
parametreleri kullanılmaktadır.
4.2. Türkiye’de Derecelendirme Sistemi
Sermaye Piyasası Kurulu derecelendirme konusunda ilk tebliğini 1997 yılında çıkartmış ve
Türkiye’de kurulan derecelendirme kuruluşlarının
uyması gereken kuralları düzenlemiştir. Fakat
Türkiye’deki derecelendirme sistemleri ile ilgili en
kapsamlı düzenleme 04.12.2003 tarih ve 25306
sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Seri: VIII, No:
40 sayılı “Sermaye Piyasasında Derecelendirme
Faaliyeti ve Derecelendirme Kuruluşlarına Đlişkin
Esaslar Tebliği”dir. Bu tebliğde sadece finansal
derecelendirme değil, aynı zamanda kurumsal yönetime uyum derecelendirmesi ile ilgili düzenlemelerde yapılmıştır. Kurul derecelendirmeyi bir
bütün halinde ele almıştır.
Seri VIII, 40 sayılı tebliğinin 4. maddesinde
“Derecelendirme yaptırılması ihtiyaridir. Ancak
Kurul tarafından gerekli görülen durumlarda derecelendirme yaptırılması zorunlu tutulabilir.” Đfadesine yer verilmiştir. Böylece Türkiye’de derecelendirme isteğe bağlıdır. Öncelikle SPK sadece
şirket derecelendirmelerini bu düzenlemenin kapsamına almıştır.
43
Derecelendirme faaliyeti; kredi derecelendirmesi ve kurumsal yönetim ilkelerine uyum derecelendirmesi faaliyetlerini kapsar. Bu çalışmada
sadece kredi derecelendirmesi konusuna değinilecektir. Türkiye’de derece yaptırılması ihtiyari
(isteğe) bağlıdır. Fakat Basel II’nin uygulanmaya
başlanması ile birlikte derece yaptırılması zorunlu
hale gelecektir. Çünkü derece yaptırmayan firma
kredi alamayacak, bankalarda kendi içsel derecelendirme sistemlerini oluşturarak, kapsamlı risk
yönetim sistemleri kuracaklardır.
Derecelendirme kuruluşları, kendiliklerinden
derecelendirme yapabilirler. Ancak, söz konusu
derecelendirme sonuçlarının derecelendirme kuruluşu tarafından kamuya açıklanması, ilgili ortaklık
ve sermaye piyasası kurumunun onayına bağlıdır.
Derecelendirme faaliyeti, Türkiye'de kurulan
ve derecelendirme faaliyetinde bulunmak üzere
SPK tarafından yetkilendirilen derecelendirme kuruluşları ile Türkiye’de derecelendirme faaliyetinde bulunması SPK tarafından kabul edilen uluslararası derecelendirme kuruluşları tarafından yapılır. Bu kapsamda Türkiye’de kurulmuş olan
“Fitch Türkiye Finansal Derecelendirme Hizmetleri A.Ş.” ve Moody’s, Standard&Poor’s, Fitch
Ratings uluslararası kuruluşları derecelendirme
faaliyetleri için SPK tarafından kabul edilmiştir..
Derecelendirmenin şirketler açısından önemini şu şekilde sıralamak mümkündür (Ban; Yörük
2003, 535):
- Derecelendirme, kurumsal nitelikteki, yatırımcıları borçlanma araçları çekerek, firmaların menkul kıymet ihraçlarını kolaylaştırır ve borçlanma
olanaklarını artırmalarına yardımcı olur,
- Şirket yöneticilerini, stratejik kararlarını
yeniden gözden geçirmesi ve daha dikkatli hareket
etmelerine yardımcı olmaktadır,
- Derecelendirme, şirketlere borçlanma esnasında maliyet tasarrufu sağlar,
- KOBĐ olmalarından dolayı, piyasada yeterince
tanınmayan, ancak güçlü mali yapılara sahip olan
firmaların borçlanma piyasalarına çekerek, bu
piyasalara girmelerine yardımcı olur.
5. SONUÇ VE DEĞERLENDĐRME
Küreselleşme, bütün dünyayı istese de istemese de etkileyecek bir unsurdur. Bu olgudan kaçmak yerine, firmaların yapması gereken, bu duruma hazırlanmaktır. Bu süreç içerisinde işletmeleri
en fazla etkileyecek unsurlardan bir tanesi Basel II
kriterleri ile birlikte bankacılıkta uygulamaya konulacak olan kriterlerdir. Küreselleşme olgusunun
tüm finans piyasalarını etkilediği var sayılırsa,
Türk finansal piyasaları da bu olgudan kaçamayacaktır. Dolayısıyla, firmaların değerlendirilmesinde küresel kriterleri kullanacaklardır.
44
Basel II kriterlerinin ülkemizde ve dünyada
bugüne kadar ki bankacılık ve kredi verme tekniklerinde köklü bir değişime neden olması ve bu
kurallara uyum sağlayamayan bankaların kredi
verme, çok sayıda kredi kullanan kişi ve kuruluşun da kredi kullanma olanaklarının daralmasına
sebep olması beklenmektedir. Ancak, finans sektöründe faaliyet gösteren kuruluşların kendilerini
hazırlamaları tek başına yeterli bulunmamaktadır.
Önemli olan bu kriterlerin uygulanacağı kredi kullanan reel sektörün kendisini nasıl hazırlayacağı
hususu ön plana çıkmaktadır.
Türk işletmelerinin bu olguya hazırlıklı olabilmeleri için öncelikle muhasebe sistemlerini
standartlara uydurmaları ve daha şeffaf kayıt sistemini kabul etmeleri gerekmektedir. Yani, mali
tabloların devlet sırrı gibi saklanması devrinin
sona ermesi gerekir. Bu mali tabloların içleri de
mümkün olan en şeffaf şekilde muhasebe standartlarına uygun şekilde doldurulmalıdır. KOBĐ borsaları çerçevesinde ya da başka bir formatta firmaların yeniden yapılanmaları gerekmektedir. Mümkünse halka arz tercih edilmeli (bu şekilde zorunlu
olarak muhasebe standartlarına uyacaklardır ve
şeffaflaşacaklardır), yada sermaye güçlendirmesine gitmelidirler. Ya da, küresel aktörlerden kendilerine yeni ortaklar edinmeye çalışmalıdırlar.
Firmalarda, kurumsallaşma sağlanmalıdır. Bu
uygulama her departmanda yapılarak tek adam uygulamasına son verilmelidir. Bunu sağlayacak eleman alt yapısının işletme içinde en kısa zamanda
oluşturulması gerekmektedir. Kurumsal yönetişim
kalitesi yükseldikçe, firmaların finansman imkanı
artmakta ve sermaye maliyeti düşmektedir.
Basel II uygulamalarıyla birlikte hangi finansman yöntemi seçilmiş olursa olsun, bankaların
kullandıkları Đçsel Derecelendirme Yönteminde
KOBĐ’ler için kredi riski derecesine sahip olma
zorunluluğu bulunmaktadır. Bir banka kredisi veya alternatif finansman kaynağı bulmak isteyen
KOBĐ’ler derecelendirme notuna sahip olmak zorundadırlar.
Basel II ile birlikte hem bankaların hem dış
derecelendirme kuruluşlarının, niteliksel faktörlere
önem vermesi öngörülmektedir. Bu niteliksel faktörlerin başında şirketin ürünlerinin kalitesi, Pazar
payı, üst yönetimin profesyonelliği sayılabilir.
Diğer önem verilmesi istenen parametre ise şirketin sermaye yapısının sergilediği özelliklerdir.
Eğer şirket sağlam bir finansal yapı sergiliyorsa
riski daha düşük olacağından daha yüksek bir
rating kategorisine atanarak daha düşük maliyetli
kredi imkanlarına sahip olacaktır.
Tüm derecelendirme yöntemlerinin gereksinim duyduğu esas dayanak finansal raporların şef-
faflığıdır. Bu nokta KOBĐ’ler için ciddi sorunları
beraberinde getirmektedir. Türkiye’de KOBĐ kategorisine giren veya kurumsal anlamda değerlendirilebilecek pek çok işletmenin finansal tabloları
uluslararası standartlarda denetlenmemekte, şirketlerin yönetimi kurumsallaşmadan oldukça uzak
yaklaşımlar sergilemektedir.
Bu açıdan değerlendirildiğinde Basel II uygulamalarının bankalarla birlikte reel sektördeki şirketlerin finansal olarak işleyişleri üzerinde de iyileşmeler sağlayacağı beklenmektedir. Yapılacak
düzenlemeler KOBĐ’ler ile diğer şirketler arasında
bir ayrımcılık olarak görülmemelidir. Bu noktada
önemli olan husus, yönetim yapıları ve mali yapıları farklı olan kurumların bundan sonra bankalar
tarafından aynı yaklaşım altında inceleneceği ve
kredilendirme taleplerinin söz konusu şartlar içerisinde değerlendirileceğidir.
Basel II ile gelecek olan değişime uyum sağlayamayan ve değişimi yönetemeyen KOBĐ’lerin
kredi maliyetlerinin artacağı ve ileriye yönelik
gerçekçi planlar yapmalarının zorlaşacağı söylenebilir.
Şirketlerin kurumsal yönetişim ile ilgili önermelere verdikleri cevap olumludur. Fakat firmalarda yapılan gözlemler sonucunda, bu ifadelere
verilen cevapların olması gereken cevaplar olduğu
için bu şekilde cevap verildiği söylenebilir. Firmalar basit bazı uygulamaları yaptıklarında kurumsal yönetişimi uyguladıklarını sanmaktadırlar.
Fakat kurumsal yönetişimin uygulanması uzun
zaman ve yoğun bir emek gerektirmektedir. Buna
rağmen KOBĐ’ler başta şeffaflık olmak üzere
kurumsal yönetişim ilkelerini uygulamalıdırlar.
Türkiye’de mali tablolar sağlıklı olarak tutulmamaktadır. Đşletmeler mali tabloları yasal zorunluluk amacıyla düzenlemektedirler. Bu sonuçta
göstermektedir ki işletmeler mali tabloları yasal ve
vergisel açıdan olumlu olabilecek şekilde tutmaktadırlar. KOBĐ’lerin mali tablolar düzenli güvenilir ve gerçeği net olarak yansıtacak şekilde kredi
derecelendirme kuruluşlarına verilebilecek şekilde
olmalıdır. Firmalarda kayıt dışılık azaltılmalıdır.
Bunun için vergi sisteminin daha adil hala
getirilmesi gereklidir. KOBĐ’lerin Basel II’ye
uygun teminat türlerini kullanımları arttırılmalıdır.
Sonuç olarak değişime ayak uyduramamanın
doğuracağı sonuçların yaşamsal derecede önem
taşıdığı görülmektedir. Bu noktada küçük ve orta
ölçekli işletmelerin dikkat etmeleri gereken husus,
değişimin kaçınılmaz bir zorunluluk olduğunun
bilinciyle, mevcut yönetim, yöntem ve yaklaşımlarına duygusal olarak bağlanmaktan kaçınmaları
şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Başka bir deyişle,
mevcut durumu sürekli sorgulama; geleceğe yöne-
lik tahminler ve öngörülerde bulunma; değişen
trendleri yakalayarak şirketlerini şimdiden geleceğe yönelik bu sürece hazırlama ve tüm bu sayılanlariçin gerekirse organizasyon yapısından iş süreçlerine, pazarlama anlayışından ürün çeşidine kadar
tüm işleyişini değiştirmeye yönelik adımları atmaya kararlı olmaları gerekmektedir.
KOSGEB KOBĐ’leri bilgilendirici bazı seminerler yapmaktadır. Türk KOBĐ’lerinin gelişmesi
ve küresel piyasada rekabet edebilmesi için zaten
Basel II’nin getirdiği kriterler gereklidir.
Bundan dolayı KOBĐ’lere bir çok olumlu etkisi olabilecek bu kriterlere KOBĐ’lerin bir an
önce hazırlanması gereklidir. Zaten KOBĐ’ler bu
kriterlere hazır olduklarında bu süreci olumsuz
etkileri en az olacak bir şekilde geçeceklerdir.
KAYNAKLAR
−
Akyüz, Mufit ve Nesrin Ertel, Ansiklopedik Ekonomi
Sözlüğü, Dünya Yayınları, 3. Baskı, Đstanbul 1990.
−
Alp, Ali; Uluslararası Mali Piyasalardaki Gelişmeler ve
Türkiye, ĐMKB, Ankara 2002.
−
Allen, Franklin and Douglas GALE; “A Comparative
Theory of Corporate Governance”, Wharton Financial
Đnstitutions Center Working Papers Series 03-27.
Dec,2002.
−
Argüden, Yılmaz; “Kurumsal Yönetişim ve Đnsan Kaynaklarının Rolü”,
−
http://www.insankaynaklari.com/cn/ContentBody.asp?B
odyID=3865
−
Avdagiç, Şekib, Açılış Konuşması, Đşletmelerde Kredi
Risk Yönetimi, Đstanbul Ticaret Odası, Đstanbul2005.
−
Ban, Ünsal ve Muharrem Tuna; “Konaklama Đşletmelerine Özgü Firma Değerleme Yöntemleri Ve Türkiye
Açısından Uygulanabilirliği”, Đktisat Đşletme Finans
Dergisi, Yıl: 18, Sayı: 209 (Ek sayı) Ağustos 2003.
−
Ban, Ünsal, Nevin Yörük, Derecelendirme, Derecelendirme Yöntemleri ve Avrupa Birliği’ne Giriş Öncesi
Türkiye Açısından Değerlendirme, VII. Ulusal Finans
Sempozyumu Bildiriler, Đstanbul Üniversitesi, 22-25
Ekim 2003, 523-557.
−
Basel Committee, A New Capital Adequacy Framework,
1999.
−
Basel Committee,
Instructions, 2002.
−
Basel Committee on Banking Supervision, The New
Basel Capital Accord, Third Consultattive Document,
2003
−
Basel Committee On Banking Supervision; International
Convergence of Capital Measurement and Capital
Standards, BĐS, June 2004
−
Basel Committee On Banking Supervision; The
Compliance Function in Banks. Cosultative Document,
BĐS, October 2003
−
Berki, Ömer, “Cumhuriyetin 75. Yılında Türkiye’de Kurumsallaşma Olgusu Đçinde Dış Ticaret Müsteşarlığı’nın
Yeri Ve Önemi”, Đhracat Genel Müdürlüğü, Ankara,
1998, http:// www. dtm. gov.tr/ead/DTDERGI/ekim98
/cum75turk.htm
Quantitative
Impact
Study
3
45
−
Bulut, Hakan; “Küreselleşme ve Kurumsal Yönetim”,
Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, Sayı:4, Ocak
2002.
−
Business Week; “The 100 Top Brands” , Business
Week, Issue 3894, 8/2/2004.
−
Claessens, Stijn; Corporate Governance and Development, Global CG Forum. Focus I, The World Bank,
2003.
Burçkin, Emre, Melek Acar Boyacıoğlu, Basel II Uzlaşısı Çerçevesinde Önerilen “Đçsel Derecelendirmeye Dayalı Yaklaşım”ın Bankalar Açısından Önemi, VII. Ulusal Finans Sempozyumu Bildiriler, Đstanbul Üniversitesi,
22-25 Ekim 2003, 169-189.
−
−
DĐE 2002 Genel Sanayi ve Đşyerleri Sayımı.
−
Erçel, Gazi; Basel II ve KOBĐ’ler, Sabah Gazetesi,
09.09.2005.
−
Erdoğan, Mustafa; www.liberal-dt.org.tr
−
Ghersi, Gerard; “Küreselleşmenin Akdeniz Gıda Sistemleri Üzerine Etkileri”, Çeviren: Fulya Sarvan, Akdeniz
Đ.Đ.B.F. Dergisi (1) 2001, 205-218.
−
Görgün, Tuğrul; “Doğrudan Yabancı Yatırımların Tarihsel Gelişimi Çerçevesinde Yatırımların Geliştirilmesinin
Etkin Kurumsal Yapılanmaları”, TC Başbakanlık Dış
Ticaret Müsteşarlığı ĐGEME, Yayınlanmamış Uzmanlık
Tezi, Ankara, 2004.
−
Gün, Cengiz; “Kurumsallaşma Anlayışı Ya Da Sorunu”,
http://www. caginpolisi.com.tr/ 21/39-40.htm
−
Göğebakan, M. Cengiz, Musa Arda, Kredi Risk Yönetimi Açısından Đçsel Derecelendirme Modeli, Active,
Sayı
34,
Ocak/Şubat
2004,
80-85.
http://www.kobifinans.com.tr, 04.02.2006
−
Midilli;Ali,“KimlikArayışıĐçindekiYönetişim”,http://ww
w.elegans.com.tr/51/sonbahar2000/html/036.html
−
Millstein, Ira M.; “The Evolution Of Corporate
Governance In The United States”, Briefly Told :
Background paper For Meeting of The Forum For USEU Legal-Economic Affaires. Rome, September 12-15,
2001
−
MITCHELL, Adrian O’Connor; “Đçsel Değerlendirme
Kârlılık Fırsatı Yaratabilecek Mi?”, Activeline, Ekim
2002.
−
NYE, Roger P., Selda Eke, Türkiye’de Kredi Derecelendirmesi, Activeline, Mayıs 2004
−
Odyakmaz, Nemci; “Bilgi Teknolojileri, Küreselleşme
Ve Kalkınma”, http: //www. dtm.gov.tr/ ead/ DTDERGI/
tem2000/bilgi.htm.
−
Oman, Charles And Steven FRĐES and Willem
BUĐTER; “Corporate Governance in Developing,
−
Transition and Emerging-Market Economies”, OECD
Development Center, OECD,2003
−
Orru, M., N. W. Bıggart Ve G.G. Hamılton. “Organizational Isomorphism in East Asia.” W.W. Powell
−
Ve P. J. Dımaggıo. The New Institutionalism in Organizational Analysis, Chicago: University of Chicago
Press, 15, 1991: 361-389.
−
Özeren B. ve Ö. Temizel; Kamusal Yönetişim Kamu
Sektöründe Kurumsal Yönetişim, Niçin ve Nasıl?,
Sayıştay Yayını, Ankara, 2004.
46
−
Özdinç, Özer, Derecelendirme Sürecinde Ekonometrik
Bir Değerlendirme, SPK, 1999. Sermaye Piyasasında
Derecelendirme Faaliyeti ve Derecelendirme Kuruluşlarına Đlişkin Esaslar Tebliği, Seri:VIII, No:40 sayılı
−
Seyidoğlu, Halil; Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük, Güzem Yayınları, Bursa, 1992
−
SEVĐL, Güven, Risk Derecelendirmesi ve Derece Değişikliklerinin Menkul Kıymetler Üzerindeki Etkileri,
Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Dergisi,
C.1, S.2, 1995, 157-180.
−
Teker, Suat, Mustafa Turan, Bankaların Kredi Riski
Ölçümü Đçin Önerilen Đçsel Derecelendirme Sisteminin
Türk Bankaları Tüketici Kredileri Portföyüne Uygulanması, Đktisat, Đşletme ve Finans, Yıl 18, Sayı 209,
2003, 71-81.
−
Türkiye Bankalar Birliği (TBB), Risk Yönetimi ve Basel
II’nin KOBĐ’lere Etkileri, 2004.
−
Van Der Berghe, Lutgart; Corporate Governance In A
Globalizing World : Convergence Or Divergence A
European Perspective, Kluwer Academic Publishers,
2002.
−
Villalonga, Belén and Raphael Amit; “How The Family
Ownership, Control and Management Affect Firm
Value”, Journal of Financial Economics, 2004.
−
Yıldırım, Abdurrahman; Küçük ve Orta Boy Đşletmlere
Yeni Bankacılık Düzeni Uyarısı, Sabah Gazetesi,
19.08.2005.
−
Yüksel, Ayhan; Basel II’nin KOBĐ Kredilerine
Muhtemel Etkileri, BBDK Araştırma Raporları, 2005/4,
Ağustos 2005.
OBSTACLES FOR ESTABLISHING EFFICIENT FINANCIAL SYSTEM IN
TRANSITION ECONOMIES: THE CASE OF KYRGYZ FINANCIAL SYSTEM
Onder MET, (PhD)
Kyrgyz - Turkish Manas University,
Bishkek / Kyrgyzstan
Venera TOROBEKOVA, (PhD Candidate)
Harvard University,
USA
Ibrahim KELES, (PhD Candidate)
International Atatürk Alatoo University,
Bishkek / Kyrgyzstan
ABSTRACT
After the collapse of the Soviet Union, the Central Asian republics have chosen market economy as their economic model.
The need for developing a financial system is a reality for those countries. During the 16 years of transition period, unfortunately
those countries have not been able to establish an effective financial system.
In the case of Kyrgyzstan, it has problems in financing economic growth, namely weak banking sector and stock exchange
organizations restrain funding opportunities for investments. Moreover, instability in political life, problems in legal system,
unsuccessful experience of privatization, bankrupts of banks and corporations, corruption, shadow economy, illegal financial
activities and insufficient amount of public savings have negative effect on Kyrgyz financial system.
This paper tries to assess the obstacles for establishing an efficient financial system in Kyrgyzstan.
Key words: Financial system development, financial system security, Kyrgyzstan, transition economies
INTRODUCTION
The developments in financial systems of
transition economies are very important hence they
have chosen the market economy and are trying to
adapt the global financial system. But unfortunately
there are some obstacles to do this. In this study an
overview for financial systems of transition economies and Kyrgyzstan were mentioned and political
system, legal system, corruption, privatization, antimoney laundering, counter financing terrorism and
shadow economy were discussed.
collapse of monobank systems, and subsequent
incomplete progress in constructing non-bank
financial institutions and effective regulatory
structures have had adverse consequences. These
include weak bank balances sheets, high real
interest rates, and poor access to capital for small
enterprises and start ups. With a few exceptions,
nontransparent regulation, inadequate disclosure
frameworks, and weak protection of shareholders
rights continue to limit investor participation in
CIS financial markets (Golodniuk, 2005).
Financial Systems in Transition Economies
The economies of the former socialist countries
and states of the former Soviet Union are named
as the transition economies, which in the early
1990s started the transformation of their
economies from a socialist to a market system.
Building a market type financial sector constituted
a key element in these transformation efforts.
However, after fifteen years of these transitions,
the results and the experience are mixed. Most
transition economies still have a long way to go to
build a robust and efficient financial system.
Although the Baltic States were able to build quite
successful financial systems, in the CIS countries
financial systems remain a major obstacle to
economic growth. The hyperinflations of the early
1990s, the financial scandals that followed the
Kyrgyz Financial System
The Kyrgyz Republic is one of the most
liberalized countries in Central Asia. Soon after
independence, the country embarked on a
comprehensive reform to transition to a market
economy. The strategy included the divestiture of
state-owned assets, the introduction of the Som,
the national currency, and the establishment of a
modern financial and legal infrastructure to
support private and financial sector development.
The Kyrgyz Republic is also the only country in
the region that is a member of the WTO (1998).
Despite the intense reform efforts of the early
1990s, Kyrgyz Republic has remained one of the
poorest countries in the CIS, with a per capita
GDP of about US$308 in 2001. This is due to the
country’s geographical isolation, the scarcity of
47
natural resources, heavy dependence on gold and
agriculture output, and the effects of the Russian
crisis of 1998.
The main indicators of Kyrgyz economy were
given blow for the period of 1992-2004.
Main Indicators of Economic
Development of the Kyrgyz Republic
Data Category and
Components
1992
Macroeconomic Indicators
Real GDP index
79.4
(1990 = 100)
Real GDP average annual
-10.9
rate of growth, in %
Consumer
2132.7
prices index, in %
Public Sector
State budget revenues,
% of GDP
Tax revenues,
% of GDP
State budget expenditures,
% of GDP
Public investments,
including PIP, % of GDP
State budget deficit, % of
GDP
External Sector
Economic Openness,
% of GDP
1996
2000
Data Category and
Components
2001
2002
2003
2004
2005
30
30
30
30
30
24
21
21
21
21
Number of branches
166
164
175
179
181
of which acting banks
165
158
162
170
179
2221
2692
3115,1
Commercial Banks*
Number
2004
54.3
66.6
80.4
Charter capital (mln.
soms, at the end of
period)
-9.5
5.2
4.8
134.8
109.6
102.8
17.3
15.9
15.2
19.5
15.1
12.7
11.7
14.9
31.2
24.8
25.4
24.5
NA
3.8
8.1
4.5
-13.9
-8.9
-10.2
-4.5
83.2
77.9
77.3
75.3
Current Account Balance,
% of GDP
-4.3
-23
-10.4
-3.4
Total External Debt, end
of year, % of GDP
0
66.6
124.6
95.1
Source: UNDP KG
Kyrgyz capital markets, insurance and pension
sectors are extremely small. The development of
these sectors should remain a long-term objective,
as the supervisory and regulatory framework and
enforcement capacity are extremely weak (The
World Bank, 2003).
Government securities’ market is also true in
the same way; just a small part of the budget
deficit is already financed locally by issuing
treasury bills and bonds. However the secondary
market for government securities is still very
small, turnover is minimal and the investor base
has to be broadened. Participants in auctions of
government securities can be only licensed
Primary Dealers and Finance and Credit Organizations. The elementary phase of the government
securities’ market also has a negative effect on the
effectiveness of monetary policy and the lack of
clear price signals prevents the financial sector
from the optimal allocation of funds for public and
private projects (SDC, 2006).
48
Enterprises of Financial Sector of Kyrgyz Economy
1911,7 2168,5
1711,7 1861,4 1844,9 2319,7 2754,2
Insurance Company
Number
27
30
31
24
13
Number of branches
43
39
40
33
19
soms, at the end of
period)
36,9
53,1
55.9
77.5
63,8
Number
13
11
11
8
7
Number of branches
3
11
10
8
7
soms, at the end of
period)
13,5
9,2
10.2
8.3
7,4
Number
301
374
437
470
528
Number of branches
43
35
31
45
56
soms, at the end of
period)
239,0
435,2
503.4
551.1
674,7
Number
4
4
3
3
3
Number of branches
-
-
-
-
-
soms, at the end of
period)
27,3
27,3
27,3
27.3
28,3
Investment funds
Non bank financial
and credit
organizations
Stock exchange
* Including banks, which are at the stage of liquidation.
Source: http://www.stat.kg/Eng/Annual/Enterprises.html
In 1994 the Kyrgyz Stock Exchange (KSE)
was founded by ten local private companies and
banks and started as a market for trade of privatization coupons. On 25 May 1995, the first stocks
trading took place, whereas a privatization practice was in height. And in May 2000 it was transformed into a closed joint-stock company.
Currently, the KSE is a closed-type non-profit
joint-stock company with 17 shareholders. Among
them 14 shareholders are local companies and 3
are foreigners.
Two of those foreign investors are the Istanbul
Stock Exchange and Kazakhstan Stock Exchange.
Also the Swiss Agency for Development and
Cooperation (SDC) and US Agency for
International Development (USAID) are helping
Kyrgyz authorities to develop a better financial
market.
Official listed companies of KSE are
categorized into three groups of 10 companies
with total capitalization of 3,668.86 mln. som
(app. 95.27 mln. $) calculated based on the deal
prices. And statistics about the transactions are as
follows;
2003
Trade's
volume, $
13,275,709
Security's
quantity
48,778,638
Number of
transactions
1,865
Primary
market, $
4,147,081
Secondary
market, $
9,128,622
Listed
market, $
2,969,019
Unlisted
market, $
10,306,690
2004
57,384,945
44,899,366
2,305
32,030,774
25,354,171
7,826,694
49,558,252
2005
32,358,686
51,008,715
1,745
16,368,847
15,989,839
14,604,340
17,754,345
2006
101,722,130
139,430,925
2,284
30,662,104
71,060,026
21,837,644
79,884,488
2007
32,033,062
9,690,777
455
349,013
31,684,049
202,073
31,830,990
Source: Kyrgyz Stock Exchange, 2007
Anyway, the KSE has been critized by UNDP
that too much authority was given to this
organization: all share transactions must be
registered with the KSE; nevertheless, the KSE role
is limited by the lack of stock market participants:
the population has no money, and there are
practically no institutional investors; as a result,
KSE does not implement any of the most important
functions of the stock market, i.e. market evaluation
of enterprises and provision of capital.
Banking
The Kyrgyz financial system is dominated by
commercial banks and to a lesser degree by nonbank financial intermediaries that are mostly donor
funded. There are 19 commercial banks in the
Kyrgyz Republic. In terms of total assets, the
banking sector is small and fragile, but on its way
to recovery from the crisis in 1998. The crisis
brought inflation and devaluation, the collapse of
the largest energy conglomerate and the bankruptcy
of two of the largest banks in the country. The
Kyrgyz State currently owns two banks, the
Savings and Settlement Corporation (SSC) and
Kairat, which together represent about 12 percent
of total assets of the banking sector. (The World
Bank , 2003).
Banking assets increased from 13.4% of GDP
in 2003 to 18.8% in 2004 and 20.9% in 2005. The
total capital of commercial banks increased from
the equivalent of 1.3% of GDP at the end of 1999
to 2.5% of GDP in December 2004 and 3.1% in
December 2005 ($77 million), mainly due to higher
capital requirements and increasing foreign direct
investment. Foreign investors (mainly international
financial institutions and Kazakh banks) increasingly control the banking system. At the end of 2005,
65% of the system’s assets were foreign-owned.
Growth of private sector credit declined from
66% in 2004 to 21% in 2005, mainly due to the
political events of March 2005 in combination
with increasing risk awareness of commercial
banks. Growth of bank deposits decelerated from
almost 60% in 2004 to 13% in 2005. Deposits
amounted to 14.1% of GDP in 2005. The
differential between deposit and lending rates
remains high (20.8 percentage-points at the end of
2005), indicating weak competition for deposits
and the need to increase confidence in banks
(ADB, 2007).
On 13 April, Russian "Kommersant" released
a list of the biggest 1,000 banks in the former
Soviet
republics.
The
Bishkek-based
AsiaUniversalBank is on the 290th place in it with
the actives of $107.6 million, the Ineximbank is
the 437th ($57.1 million), Kyrgyzstan is the 550th
($40.8 million), the Demir Kyrgyz Bank is the
639th ($31.4 million), the KazKommerzBankKyrgyzstan is the 714th ($24.7 million), the
Energobank is the 730th ($23.7 million), the
Kyrgyz Investment Credit bank is the 733rd (23.6
million), the Saving Company of Kyrgyzstan is
the 754th ($22.3 million), the PromStroiBank is
the 780th ($21.2 million), the Bakai bank is the
900th (14.6 million), and the EcoBank is the 988th
(10.4 million) (Eurasianet, 2007).
Political System
Central Asia is characterized by the weakness
of the states in the region and the related economic
and social difficulties. At the time of independence
in 1991, these states were poorly prepared for the
post-Soviet reality. In fact, independence meant
rather the destruction than creation of many
attributes of statehood, including taxation
capacity, control over coercion within given
49
territories and the costly business of establishing
independent institutions like militaries, border
units, etc. (Engvall, 2006).
In Kyrgyzstan nationwide demonstrations in
the spring of 2005 resulted in the ouster of
President Askar Akayev, who had run the country
since 1990. Subsequent presidential elections in
July 2005 were won overwhelmingly by former
Prime Minister Kurmanbek Bakiyev. After this
change the political opposition organized
demonstrations in Bishkek in April, May, and
November 2006 resulting in the adoption of a new
constitution that transferred some of the president's
powers to parliament and the government. In
December 2006, the Kyrgyz parliament voted to
adopt new amendments, restoring some of the
presidential powers lost in the November 2006
constitutional change. Current concerns include:
privatization of state-owned enterprises, expansion
of democracy and political freedoms, reduction of
corruption, improving interethnic relations, and
combating terrorism (CIA, 2007).
Until March of 2005, there had been no
incidents of politically motivated harm to projects
and installations. In March 2005, extensive looting
in Bishkek caused millions of dollars of harm
following the deposing of ex-president. After that,
there have been almost no politically motivated
incidents relating the damage of businesses (U.S.
Department of Commerce, 2006).
Legal System
The legal system of the Kyrgyz Republic was
shaped and developed within the framework of the
Soviet state law. The legal system of Kyrgyzstan
after getting independence has some features of
the French, and the Russian Federation legal
system. The first part of the Civil Code of the
Kyrgyz Republic came into force on May 8, 1996
replacing the previous Civil Code of the Kirghiz
Soviet Socialist Republic dated 30.07.1964. The
second part of the Civil Code of the KR came into
force on January 5, 1998.
Main divisions of the New Civil Code of the
Kyrgyz Republic are as follows: general statements
and regulations of civil-legal relationships; the law
of property and other proprietary interests;
obligatory rights including separate kinds of
insurance; the law of intellectual property;
inheritance law; application of norms of
international and private law to civil and legal
relationships. (Battalova, 2002)
Anyhow, the legal system of the Kyrgyz
Republic is still developing. It is still heavily
bureaucratic as a legacy of the Soviet era.
Businessmen must overcome a great deal of red
50
tape in order to do business (U.S. Department of
Commerce Trade Information Center, August 2003).
According to American Chamber of
Commerce in Kyrgyz Republic, the Kyrgyz legal
system is frequently plentiful and paradoxical.
How to deal with laws and regulatory acts that
were adopted in violation of prescribed
procedures; and how to resolve conflicts between
and within laws are not established in legislation.
The result is changeable application, disorder, and
non-transparency in the legal system that leads
many businesses to protest of unpredictability. In
addition, contradicting laws are routinely used by
some agencies and individuals of the Kyrgyz
Government to extract bribes from business, as it
is impossible for businesses in some industries to
meet the conflicting requirements of all the
applicable laws.
However, the Kyrgyz court system suffers
both from corruption and a dependence on the
executive branch of the government such that
businesses are wary of taking their issues to court
for fear that rulings will be determined by the
whims of politicians rather than the rule of law.
♦ the continuing presence of judges who started
their careers in the Soviet period and the political
mechanisms of their appointment and dismissal;
♦ the inferior quality of the system of legal
education and the natural resistance of the legal
community to any drastic changes, including those
required by democratization and market reforms;
♦ inadequate financing of the judicial system,
including low salaries of judges and public
prosecutors;
♦ non-transparent work of the judiciary, lack of
effective enforcement of court decisions (UNDP
KG, 2005).
Corruption
Corruption is a major social, economic and
political problem in Kyrgyzstan and a serious
obstacle to its further development. International
ratings (for example, Transparency International)
regularly place Kyrgyzstan among the most corrupt
countries in the world. Anti-corruption programs
prepared by local and international experts in recent
years have failed to yield the expected outcome
since the former authorities did not take these
recommendations seriously and were not able to
implement them properly. (UNDP KG, 2005).
Corruption is a threat to stability, security, and
welfare not only in recent emerging economies
and transition countries, but in older states as well
(Civelek, 2006). It is also a serious threat for
Kyrgyzstan. Low level of salaries of government
officials is one of the key issues in this problem.
To date, measures targeting corruption and other
such economic crimes have been selectively
enforced (U.S. Department of Commerce, 2006).
But anyway the Kyrgyz Government is
continuing to take steps to address corruption. As
part of their IMF Poverty Reduction and Growth
Facilitation program, the Kyrgyz Government has
agreed to take actions to stop corruption (U.S.
Department of Commerce, 2006).
Privatization
At the end of 2000, approximately %70 of
privatization process was completed. But the process
did not assure the public because of non-transparent, low valued and priced and non-satisfactory
results like unemployment (Deliktas, 2002).
The privatization practice has become vastly
politicized and detested, which has directed to
populist calls to limit or even stop privatization
and to evaluate earlier privation dealings. In
Kyrgyzstan, there are numerous significant groups
which are not paying attention in privatization:
some rent-seeking bureaucrats and enterprises, a
disoriented population. This diminishes the rate of
privatization and creates the real risk of renationalization and/or administrative redistribution
of privatized property under the cause of correcting earlier privatization misuses (UNDP KG,
2005).
AML and CFT
Afghanistan, because of the instability in the
country for a long time, became home of terrorist
groups and opium producers. So that, the AntiMoney Laundering\Counter-Financing of Terrorism
(AML\CFT) issues in Kyrgyzstan became
important to global security. Also quite often, new
states have very weak state structures and they can
not properly provide fight against soft threats.
Therefore, soft threats can transform to hard
threats such as terrorism (Sari, 2006).
As a result of increase in controls in Iran and
Turkey, the opium smugglers route was shifted to
the north that can be named as Silk Road.
According to Alessandra Ceccarelli, as a result of
this change;
1. because of the porousness borders and the high
corruption level, there is a huge increase in narcotic
trafficking and in other types of traffickings,
2. criminal activity has become the major income
source of the region. So that the underground
economy becomes a major issue.
Like interaction among Mexico and Colombia,
there can be a similar interaction among Central
Asian countries and Afghanistan. This interaction
created problems in the economy of Mexico and
Colombia, created huge international, political and
economical difficulties (Ciotti, 2006).
Investigations of fraud and corruption of
government officials and leaders sometimes occur
in the region. Recent example of a public figure
that has been the subject of money laundering
allegations or investigations was the former
Kyrgyzstan President (Bureau for International
Narcotics and Law Enforcement, 2006).
Nonetheless, an anti-money laundering /
counter-financing of terrorism law cannot operate
without an effective public infrastructure. Judicial
uncertainty, conflicts of laws and lack of
enforcement tools for supervisors undermine
legislative and regulatory efforts. Until the
preconditions for an effective public infrastructure
are in place, measures to address money
laundering and financing of terrorism will be
ineffective. Without support by each branch of the
government, it will be difficult to implement a
comprehensive legal and institutional framework
for anti-money laundering / counter-financing of
terrorism (IMF, 2003).
Shadow Economy
The economies of the transition countries are
‘cash economies’. Their banking systems are still
under construction; thus regular means of
payment, such as checks, credit cards and bills of
exchange, are still rarely in use. Therefore,
everybody uses liquidity for payments. Control of
inventories is very weak, and so this is a source
for the illegal economy (Paparela, 2006).
The size of shadow economy in Kyrgyzstan
was estimated as 40% of GDP for 2001 (Tüğen,
2002). And also according to a recent study the size
of shadow economy in Kyrgyzstan was calculated
as 80% of GDP for 2005 (Yakışık, 2007).
Conclusion
The need for developed a financial system is a
reality for transition countries in order to adapt
market economy. Also having a strong financial
system is important in order to create wealth and
stability in the countries.
In general the uncertainty in political system
and legal system creates the problems and by this
way establishing an effective system and
eliminating corruption are very hard. Firstly
Kyrgyzstan must overcome these problems.
In order to support banking system, deposit
insurance system must be established. Currently
people do not trust in banking system.
51
Salaries of the governmental staff must be
increased. Currently they dont earn enough
to satisfy an acceptable living standard with their
salaries, so that they see bribery as normal. This is
the main issue. And then a combat against bribery
can be successful.
Transparency must be satisfied in every
governmental activity. Lack of transparency
creates a corrupted environment.
Additionally, financial system security and
development are very important for the global
security because the financial systems of those
countries are under risk with the problems of the
organized crime, money laundering, and corruption
as well as major threats to global security.
Unfortunately, establishing an effective
financial system with its own experience and
sources is really hard. So the activities of
international organizations like World Bank,
Asian Development Bank, NATO, various foreign
direct investments to financial sector, and efforts
on integration to global financial system have
positive effect on financial system developments
of Kyrgyzstan. All foreign activities and
assistance are very important in this context.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
52
REFERENCES
Alessandra Ceccarelli, proceedings of NATO Advanced
Research Workshop on Security of Financial Systems in
Caucasus and Central Asia, 10-12 October 2006,
Bishkek, Kyrgyzstan
Asian Development Bank, (2007), Banking Sector and
Capital Market Development Program : Kyrgyz Rep.,
http://www.adb.org/Documents/PIDs/34172013.asp
Deliktas, E. (2002) “Kırgızistan’da Özelleştirme Süreci:
1991-2000”, Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri
Uluslararası Sempozyumu, Kırgızistan-Türkiye Manas
Üniversitesi, Bişkek, Kırgızistan
Eurasianet, http://www.eurasianet.org/resource
/kyrgyzstan/ hypermail/200604/0026.shtml
Inna Golodniuk, Financial Systems and Financial
Reforms in CIS Countries, Studies & Analyses, Center
for Social and Economic Research, Warsaw, July 2005
International Monetary Fund, “Kyrgyz Republic:
Financial System Stability Assessment, including
Reports on the Observance of Standards and Codes on
the following Topics: Monetary and Financial Policy
Transparency, Banking Supervision, and Payment
Systems”, IMF Country Report No. 03/52, p:31-32,
February 2003
International Narcotics Control Strategy Report, United
States Department of State Bureau for International
Narcotics and Law Enforcement Affairs, p: 360, March
2006
Ivo Paparela,
proceedings of NATO Advanced
Bishkek, Kyrgyzstan
Jale Civelek, ‘Central Asia and Caucasus: Interrelation
Between Corruption, Rule of Law, Democracy and
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
Stability and its International Dimension’, proceedings
of the NATO Advanced Research Workshop on Security
of Financial Systems in Caucasus and Central Asia, 1012 October 2006, Bishkek, Kyrgyzstan
Johann U. Engvall, ‘The Eurasian Drug Trade:
Implications for state Functioning’, proceedings of the
NATO Advanced Research Workshop on Security of
Financial Systems in Caucasus and Central Asia, 10-12
October 2006, Bishkek, Kyrgyzstan
Kyrgyz Republic Financial Sector Assessment, May
2003, International Bank for Reconstruction and
Development / The World Bank
Kyrgyz Stock Exchange (KSE),
http://www.kse.kg/eng/index.php?page=2
The World fact Book , CIA, https://www.cia.gov/cia/
publications /factbook/geos/kg.html
Recommendations for Improving the Kyrgyz Business
Climate in 2006, American Chambers of Commerce,
http://amcham.kg/files/downloads/AmChamBusinessAg
enda.pdf
Sania Battalova, Overview of the Legal System of the
Kyrgyz Republic and Web Resources,
http://www.llrx.com/features/kyrgyz.htm, 2002
Silvia Ciotti, ‘Trafficking Towards Europe: New Routes,
New Risks’, proceedings of the NATO Advanced
Bishkek, Kyrgyzstan
The National Statistical Committee of the Kyrgyz
Republic, http://www.stat.kg/Eng/Annual/Stock.html
The Swiss Agency for Development and Cooperation
(SDC),
http://www.swisscoop.kg/index.php?navID=98370&lan
gID=1
Tüğen, K. (2002) “Kırgızistan’da Kamu Harcamaları ve
Gelir Sistemi”, Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri
Uluslararası Sempozyumu, Kırgızistan-Türkiye Manas
Üniversitesi, Bişkek, Kırgızistan
U.S. Department of Commerce Trade Information
Center, The Kyrgyz Republic: FY 2004 Country
Commercial Guide, August 2003
Center,, Doing Business In The Kyrgyz Republic: A
Country Commercial Guide for U.S. Companies,
http://bisnis.doc.gov/bisnis/bisdoc/CountryCommercial
Guide2006.pdf
Center, Doing Business in the Kyrgyz Republic: A
Country Commercial Guide for U.S. Companies,
http://bishkek.usembassy.gov/uploads/images/K6Re4lK
vyRW-6r-WhaLv8w/2007_CCG.pdf
United Nations Development Program Kyrgyzstan,
UNDP KG, (September, 2005) “Kyrgyzstan at a New
Stage of Development”, Bishkek
Yakışık, H. (2007) “Kırgızistan’da Kayıt Dışı
Ekonomi”, yayınlanmamış doktora tezi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi,
Bişkek, Kırgızistan
Yasar Sari, ‘Soft Security Issues and Role of
International Organizations in Central Asia’ proceedings
of the NATO Advanced Research Workshop on Security
of Financial Systems in Caucasus and Central Asia, 1012 October 2006, Bishkek, Kyrgyzstan
MÜSTƏQĐLLĐKDƏN SONRA AZƏRBAYCANIN BEYNƏLXALQ MALĐYYƏ
TƏŞKĐLATLARI ĐLƏ ƏMƏKDAŞLIĞI
Elçin SÜLEYMANOV
Qafqaz Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
GĐRĐŞ
Azərbaycanın müstəqilliyindən sonra ilk olaraq
diqqət göstərdiyi məsələlərdən biri beynəlxalq
iqtisadi əlaqələr və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq olmuşdur. Çünki bu təşkilatlar Azərbaycanın sərbəst bazar iqtisadiyyatı sisteminə keçidini
sürətləndirməyə köməklik etməkdə və keçid dövrü
və müharibə şəraitinin ortaya çıxardığı problemlərin aradan qaldırılmasında əhəmiyyətli rol
oynamaqdadırlar. 1994 ildə ölkədə siyasi stabilliyin əldə edilməsi, zəngin neft rezervlerinin çıxardılması və işlənməsi ilə əlaqəli “Əsrin müqaviləsinin” imzalanaraq qüvvəyə minməsi, bazar
iqtisadiyyatına keçidə huquqi bazanın qurulması
istiqamətində fəaliyyətlər, beynəlxalq maliyyə
təşkilatlarıyla əməkdaşlıq və bu təşkilatların Azərbaycana kredit verməyə başlaması, beynəlxalq
maliyyə və iqtisadi təşkilatların proqram və layihələrindən istifadə edərək iqtisadi islahatlara imza
atılması, artıq 1995-ci ildən etibarən ölkəyə xarici
kapital axımını artirmışdır. Bunun nəticəsində
1990-cı ildən etibarən yüksələn inflyasiyanın
azalmasına nail olunmuşdur.
BEYNƏLXALQ TƏŞKILATLAR VƏ
ONLARIN ĐÇƏRĐSĐNDƏ BEYNƏLXALQ
MALĐYYƏ TƏŞKĐLATLARININ YERĐ
Ən ümumi mənası ilə beynəlxalq təşkilatlar
beynəlxalq miqyasda fəaliyyət göstərən, ticari
məqsəd güdməyən, birdən çox dövləti əhatə edən
və bir dövlətə aid olmayan təşkilatlardır. Bu təşkilatlar dövlətlərarası hüquq müqavilələri ilə tənzinlənməkdədirlər. Beynəlxalq təşkilatlar xüsusiylə II dünya müharibəsindən sonra sürətlə artmış
və beynəlxalq həyatın ayrılmaz bir parçası halına
gəlmişdir. Bu təşkilatlar günümüzdə beynəlxalq
əlaqələrin tənzimlənməsində, ölkələrin təcrübə və
maliyyə resurslarının inkişafında əhəmiyyətli rol
oynamaqdadırlar. Beynəlxalq maliyyə təşkilatları
hər nə qədər müstəqil fəaliyyət göstərsələr də,
böyük dövlətlərin təsiri altında olmaları da bəzən
diqqətdən kənarda qalmamaqdadır. Beynəlxalq
təşkilatlar məqsədlərinə və çalışma sahələrinə görə
siyasi, iqtisadi, mədəni, hərbi və s. istiqamətli
olaraq qruplandırıla bilərlər.Bu təşkilatlar içərisinə
əhatə dairəsi və əhəmiyyəti nöqtəsindən ən büyük
yeri şübhəsiz beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar tutmaqdadır. Bu təşkilatlar ümumi olaraq müxtəlif
sahələrdə ixtisaslaşmışdır. Məsələn, beynəlxalq
valyuta münasibətləri sahəsində Beynəlxalq Valyuta Fondu, inkişaf etməmiş ölkələrə iqtisadi
yardımlar məsələsi ilə Dünya Bankı və onun şöbələri, beynəlxalq ticarətin liberallaşdırılması məsələləri ilə GATT və WTO (Dünya Ticarət Təşkilatı)
məşğul olmaqdadırlar.
BEYNƏLXALQ MALĐYYƏ
TƏŞKĐLATLARININ MƏQSƏDLƏRĐ
− Beynəlxalq ödəmələr zamanı ortaya çıxan
çətinlikləri aradan qaldırmaq və beynəlxalq inkişafa təşviq və kömək etmək.
− Đnkişaf etməkdə olan ölkələrə kömək etmək
− Đqtisadi bütünləşmə, sərbəst ticarət və əməkdaşlıq münasibətərini inkişaf etdirmək və çoxtərəfli iqtisadi əməkdaşlıqlara hər cür köməklik
etmək.
− Əsas beynəlxalq miqyasli maliyyə təşkilatları
aşağıdakılardır.
− Beynəlxalq Valyuta Fondu
− Beynəlxalq Yenidənqurma və Đnkişaf Bankı
− Beynəlxalq Maliyyə Təşkilatı
− Beynəlxalq Đnkişaf Birliyi
− Birləşmiş Millətlər Đnkişaf Prоqramı
− Çоxtərəflı Investisyalara Təminat Agentliyi
− Đnvestisya Problemləri Üzrə Beynəlxalq Mərkəz
− Avropa Yenidənqurma və Đnkişaf Bankı
AZƏRBAYCAN BVF ƏLAQƏLƏRĐ
Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) üzv dövlətlər arasında valyuta-kredit münasibətlərini tənzimləyən, ödəmə balansında kəsir yaranan zaman
xarici valyuta ilə qısa və orta müddətli kreditlər
verməklə onlara maliyyə köməyi göstərən beynəlxalq təşkilatdır. Fond BMT-nin xüsusi təşkilatıdır
və praktiki olaraq dünya valyuta sisteminə institusional əsasda xidmət göstərir. Sovet Đttifaqının
dağılmasından sonra bu ölkələrin bazar iqtisadiyyatına keçidini idarə etmə rolunu da üzərinə götürən IMF, bu ölkələrin çoxunda öz siyasətini tətbiq
etmə şansı əldə etmişdir. Beynəlxalq Valyuta
53
Fondu (BVF) üzv dövlətlər arasında valyuta-kredit
münasibətlərini tənzimləyən, ödəmə balansında
kəsir yaranan zaman xarici valyuta ilə qısa və orta
müddətli kreditlər verməklə onlara maliyyə köməyi göstərən beynəlxalq təşkilatdır. Fond BMT-nin
xüsusi təşkilatıdır və praktiki olaraq dünya valyuta
sisteminə institusional əsasda xidmət göstərir.
Beynəlxalq Valyuta Fondu BMT-nin 1-22 iyul
1944-cü ildə Bretton-Vudsda (ABŞ-ın NyuHempşir ştatı) keçirilən maliyyə konfransında
təsis edilib. Konfransda BVF-nin nizamnaməsini
əvəz edən "Sazişin müddəaları" (Articles of
Agreement) qəbul qəbul edilib. Sənəd 27 dekabr
1945-ci ildə qüvvəyə minsə də, BVF fəaliyyətə
1946-cı ildə başlayıb. O vaxt fondun 59 üzvü var
idi. Fond valyuta əməliyyatlarına 1 mart 1947-ci
ildən başlayıb. Hazırda fondun 184 üzvü var. Fondun rəhbər orqanları Vaşinqtonda yerləşir .
Azərbaycan 18 sentyabr 1992-ci ildən BVFnin üzvüdür. Fonda üzv qəbul edilərkən ilkin
kvotamız 117 mln. SDR (168 mln.$) olub, 2000-ci
ildən isə kvotamız artırılaraq 160.9 mln. SDR-ə və
ya cəmi kvotanın 0,08 fazinə çatdırılıb. Azərbaycanın kvotasına uyğun olaraq səslərinin sayı 1859
və ya cəmi səslərin 0,09 faizi qədərdir.
Đqtisadi böhrandan çıxma arayışlarında xarici
yardıma müsbət baxan və 117 Milyon SDR ilə 18
sentyabr 1992-ci il tarixində IMF-yə üzv olan
Azərbaycan, IMF-dən ilk krediti 1995-ci ilin 19
aprel tarixində almışdır 1 . Bu kreditin həcmi 46
milyon dollardır.
IMF, Azərbaycanda tətbiq edilən 1995-1996
iqtisadi islahat proqramını 1995-ci ilin noyabr
ayında 132 milyon dollarlıq kreditlə dəstəkləmişdir. Bu iqtisadi reform proqramı müntəzəm pul
və maliyə siyasətləri ilə inflyasiyanın azaldılması
ilə yanaşı maliyə sektorunun yenidən qurulması,
qiymət strukturunun rasyonallaşdırılmasına və
özəlləşdirmədə sürətli bir inkişafa nail olmaq kimi
struktur reformlarını da əhatə edir2.
1998 proqramını dəstəkləmək üçün isə IMF,
1997-ci ilin dekabr ayında cəmi 64 milyon
dollarlıq yeni iki kredit tranşını daha təsdiqlədi.
Bu kreditlərlə inflyasiyanın azaldılması və böyümənin yenidən başladılması kimi makroiqtisadi
stabillik hədəflənirdi.
1999-cu ilin yanvarında təsdiq edilən və 112
milyon dollar həcmində olan kredit isə, 1999-cu il
iqtisadi və maliyə proqramını dəstəkləmək və
1998-cı ildə dünya neft qiymətlərində baş verən
azalmanın ixracata mənfi təsirlərini aradan qaldırmaq məqsədini güdürdü. IMF-nin verdyi bu kreditlə dövlət sektorunun yenidən qurulması istiqamətində struktur reformlarına da dəstək verməyə
davam etmiş olurdu.
2002-ci ilin ortalarında Azərbaycan iki dilim
olaraq 16.1 milyon SDR aldı. Ancaq, bundan sonra tərəflər arasındakı anlaşmazlıq üzündən proqram bir il donduruldu. 2003-cü ilin mayında IMF
12.87 milyon SDR-lik üçüncü dilimin ayrılmasına
qərar verdi.
Azərbaycan IMF-dən “Yoxsulluğun Azaldılması və Đqtisadi Đnkişaf Üzrə Dövlət Proqramı”
çərçivəsində də kredit alır. Beynəlxalq Valyuta
Fondu (IMF), Yoxsulluğun Azaldılması və Đqtisadi Đnkişaf Proqramı (PRGF) çərçivəsində Azərbaycana 80.45 milyon SDR (119 milyon dollar)
ayırmışdır. Həyata keçirilməsinə 6 iyul 2001-ci
ildə başlanan proqram çərçivəsində kredit 10
illiyinə, illik 0.5% faizlə 5.5 il sonra geri ödəmək
üzrə verilmişdir.
“Yoxsulluğun Azaldılması və Đqtisadi Đnkişafın Təmin Olunmasına Dair Kredit Mexanizması”,
IMF-nin gəlir səviyyəsi aşağı olan ölkələr üçün
nəzərdə tutduğu az faizli kredit mexanizmasıdır.
PRGF vasitasiylə həyata keçirilən proqramlar,
tətbiq etdiyi ölkəyə mənsub olan, vətəndaşların
geniş iştirakı ilə hazırlanaraq təsdiq edilən və
Yoxsulluğun Azaldılması haqqında hazırlanan
strategiya sənədinə təsirini göstərən yoxsulluğun
azaldılması strategiyasına dayanmaqdadır. Məqsəd, PRGF yardımıyla hayata keçirilən hər bir
proqramın, ölkənin makroiqtisadi strukturu və
sosial siyasəti ilə əlaqədar olmasını, bu mexanizmanın inkişaf və yoxsulluğun azaldılmasına xidmət etməsini təmin etməkdir.
BVF kreditlərinin strukturu. BVF-dən 530
milyon dollar məbləğində kredit alınmışdır ki, bu
da ÜDM- də 7,7% təşkil edir. Alınmış kreditlərin
431,8 milyon dollar və ya 84,0 %-i istifadə edilib,
verilən kreditin isə 82,2 milyon dolları və ya 12
%-i qaytarılıb. Ödənilməli məbləğin (262,0 milyon dollar) məcmu xarici kreditlərdə xüsusi çəkisi
51,0 % olmuşdur. Kreditlərin 16,9 %-i struktur
dəyişikliklərin maliyyələşməsinə (STF krediti),27
% sturuktur yenidənqurmanın maliyyələşməsinin
genişləndirilməsinə (ESAF krediti), 16,9 % genişləndirilmiş maliyyələşdirməyə (EFF krediti), 16,2%
kompensasiyalı və fövqəladə maliyyələşdirməyə,
23,2 % isə Yoxsulluğun azaldılmasına (PRGF
krediti) yönəldilmişdir.
1
AZƏRBAYCAN -DÜNYA BANKI
ƏLAQƏLƏRĐ
Dünya Bankı Azərbaycanın əmədaşlıq etdiyi
beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının ən əhəmiyyətli-
2
54
“Azerbaijan,: Financial Position in the Fund (IMF)”,
http://www.imf.org/external/np/tre/tad/exfin2.cfmemembe
rKey1=51. (04.04.2005).
Fuad Aliyev, The International Monetary Fund and Reforms
in Azerbaijan, Budapest, Hungary, February 2002.
sidir. Azərbaycanın beynəlxalq təşkilatlardan aldığı maliyyə yardımlarının böyük bir hissəsi Dünya
Bankının payına düşür.Dünya Bankı öz missiyasına uyğun olaraq ölkələrin təhsil, səhiyyə, ekologiya, social və infrostruktur layihələri maliyyələşdirir. Azərbaycanın müstəqillik sonrası üzləşdiyi
bir sıra problemin aradan qaldırılmasında bankın
mustəsna rolu vardır.
Dünya Bankı- II. Dünya Müharibəsindən
sonra Beynəlxalq Yenidənqurma və Đnkişaf Bankı
(IBRD) adı ilə qurulmuş, 1947-ci ildə Birləşmiş
Millətlərin müstəqil ixtisaslaşmış təşkilatlarından
biri olmuşdur . Hal hazırda dünya dövlətlərinin
181-i Bankın üzvüdür. Bunlardan 11-i, bank sərmayəsinin 55 %-inə sahibdir. Dünya Bankı Qrupu
beynəlxalq miqyasda ən böyük inkişafa yardım
mənbələrindən biridir. 2004-ci Maliyyə təqvimində qurum tərəfindən 17 mlrd. dollardan çox kredit
vəsaiti bankın beynəlxalq miqyasda müştəri ölkələrinə paylamışdır. Təşkilat 100-dən çox inkişaf
etməkdə olan ölkədə çalışmaqla ən kasıb əhali və
ən kasıb ölkələrə yardım etmək kimi sadə və
əhəmiyyətli hədəflər uğrunda iş görür.
Dünya Bankının fəaliyyət sahələri.
− Əhaliyə yönəldilmiş ibtidai səhiyyə və təhsil
məsələləirlə bağlı birbaşa investisiyalar
− Đctimai tərəqqinin dövlət idarəetməsi və müəssisə strukturlarının inşası məsələlərinin yoxsulluğun azaldılması istiqamətində ən əhəmiyyətli
vasitələr olduğunu nəzərə alaraq həyata keçirilməsi
− Hökumətlərin keyfiyyətli, effektli və şəffaf
xidmət etmə qabiliyyətlərinin artırılması
− Ətraf mühitin mühafizəsi
− Vətəndaşlarının həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması;
− Özəl sektorun inkişafının dövlət tərəfindən
köməklik göstərilməsi ;
− Đqtisadi reform proqramı həyata keçirmələrinə
köməklik göstərilməsi.
Azərbaycanın yeni iqtisadi sistemə keçidi
mərhələsində qarşılaşdığı problemləri həll etmə və
iqtisadi böhrandan mühafizə etmək məqsədi ilə
Dünya Bankı müxtəlif proqram və layihələrlə köməklik edir. Bunlar bilavasitə iqtisadi islahatlarla
əlaqədar olanlar və iqtisadi inkişafa dolaylı olaraq
kömək edən layihələr olaraq ikiyə ayrıla bilər.
Dünya Bankı Azərbaycana iqtisadi inkişaf siyasəti
mövzusunda tövsiyələr etməklə yanaşı, yardımlar
və dövlət büdcəsinin maliyəsi məqsədi ilə xarici
yardımların koordinasiyası mövzusunda köməklik
edir3.
3
World Bank Activities in Azerbaijan, 1998, s.1.
Strategiya siyasəti və investisyaların təmin
edilməsi yolu ilə, hökumət büdcəsinin maliyələşdirilməsi və yardımın tənzimlənməsi ilə keçid dövründə ölkəyə lazımi yardımın təmin edilməsi
Dünya Bankının Azərbaycana dair fəaliyyətlərinin
əsasını təşkil edir. Dünya Bankının Azərbaycana
yardım proqramının əsas məqsədi, neft vəsaitlərini
idarə etmək üçün hökumətin struktur imkanını
gücləndirmək istiqamətində texniki yardım təşkil
etmək və reformları sürətləndirmək üçün əsas
ölkələri müəyyənləşdirməkdir4.
Dünya Bankı xüsusi ilə hökümətin neft ehtiyatlarını idarə etməsində inzibati imkanların gücləndirilməsi və dəyişikliklərin əsas siyasətinin formalaşdırılması, reformların sürətləndirilməsi məqsədiylə Azərbaycan hökuməti ilə bərabər fəaliyyət
göstərir.
Dünya Bankı, özəlləşdirməyə və investisya
mühitinin əlverişli hala gəlməsinə, su, təbii qaz və
elektrik sisteminin yaxşılaşdırmasına, səhiyyə və
təhsil sektorlarının inkişafına, yoxsulluğun azaldılması strategiyasının hazırlanmasına diqqət göstərir.
Azərbaycana ilk növbədə yenidən qurma, qaçqın və məcburi köçkünlərə yardım işlərinə vəsait
ayıran Dünya Bankı, artıq bir sıra böyük layihələr
də hayata keçirmişdir. Misal üçün, ayrılan kreditlər hesabına büdcə fəaliyyətlərində, sosial
sahədə reformalar edilməkdə, ölkədə təhsil, səhiyyə və su təchizatı ilə bağlı sahələrdə lazımi
addımlar atılmaqdadır. Dünya Bankı bundan sonra
da diqqətini əsas üç istiqamətə verəcəkdir: Birinci,
neft xarici sektorların inkişafı və bu sektorlarda
yeni iş yerlərinin yaradılmasına, dövlət idarəçiliyinin şəffaflaşmasına və daha çox məsuliyyət
prinsipi ilə işləməsinə, sosial xidmətlərin, təhsil və
səhiyyə göstəricisinin yaxşılaşdırılmasına xidmət
etmək. Korrupsiya ilə mübarizə və muhasibat sisteminin təkmilləşməsi ilə əlaqədar qanuni düzəlişlər də Bankın diqqət göstərdiyi sahələrdir. DBnin güzəştli və qarşılıqsız kreditləri, ölkədə Xalis
Milli Gəlirin adam başına düşən həcmi arzu edilən
səviyyəyə yüksələnə qədər veriləcəkdir.
Dünya Bankının Azərbaycana ayırdığı ilk kredit neft sektoruna istiqamətlənmişdir. Neftin Azərbaycan iqtisadiyyatindaki çəkisi və yeri diqqətə
alındıqda bəhs edilən kreditin iqdisadiyyata nə
qədər əhəmiyyətli olduğu göz qabağındadır. Dünya Bankı tərəfındən ayrılan kreditlər də xarici investisya kimi iqtisadiyyat üçün eyni müsbət tövhə-
4
http://lnweb18.worldbank.org/ECA/Azerbaijan.nsf/
(01.03.2003).
Elçin Süləymanov, “Müstəqillik sonrası Azərbaycan və
Dünya Bankı Münasibətləri”, Azərbaycan Müstəqillikdən
Sonra Beynəlxalq Konfrasın Materialları, Bakı, 3-4 Mart
2003, ss.102-103;
55
lər verir. Bank kreditlərinin ayrı bir xüsusiyyəti
isə, bəhs edilən kreditlərin uzun müddətli və çox
az faizli olmasıdır. Dünya Bankı Azərbaycana kreditləri 35 il müddətinə və faizsiz verir, hökumət
Banka ildə 0.75% xidmət haqqı ödəyir.
Amma, kreditlərdən gözlənilən effektlərin əldə
edilməsi üçün onların təyinatına uyğun xərclənməsi, lazım olmayan xərclərdən qaçılması vacibdir.
Belə olmasa, yəni kredit üzərinə hesablanan faizlər kredit istifadəsi sonrası qazanılan iqtisadi vəsaitlər, artımlar vasitəsiylə qarşılanmazsa, bu
səpgidə alınan kreditlər gələcək nəsillər üçün ağır
bir maddi yük yaradacaqdır.
Dünya Bankı (DB) ilə 2000-ci ilin may ayında
“Kənd Təsərrüffatının Đnkişafı və Kreditləndirilməsi” adlı bir layihə imzalanmışdır. Bəhs edilən
layihənin həcmi 33,7 milyon dollardır. Layihə çərçivəsində, “G&G Consulting” (Türkiyə-Avstraliya)
konsersiyumunun yaratdığı ĐKA tərəfindən 6 mindən çox üzvü birləşdirən 329 ortaq borclular
qrupuna həcmi 9.4 milyard manat olan kredit
verildi. Bu stiqamətdə Beyləqan regionuna 1.6
milyard manat, Gəncə regionuna 1.8 milyard
manat, Masallı regionuna 1.4 milyard manat,
Naxçıvan regionuna 2.4 milyard manat və Şəki
regionuna 2.1 milyard manat kredit verildi.
Həm də, lahiyə çərçivəsində 566 adam tərəfındən 20 kredit Đttifaqı (Beyləqan və Naxçıvan
regionlarının hər birində 6, Şəki regionunda 5 və
Masallı regionunda 3 kredit Đttifaqı) quruldu.
Lahiyə çərçivəsində regionlarda daşınmaz əmlakın qeydiyyat sistemi inkişaf edildi və 2010-cu
ilə qədər aqrar sektorun Đnkişaf strategiyası hazırlandı.
Dünya Bankı 2003-2005 ci illər arasında
Azərbaycanda 9 lahiyə həyata keçirməyi planlaşdırmışdır. Lahiyələr üçün nəzərdə tutulan maliyə
yardımının həcmi isə, 150-225 milyon dollar miqyasındadır. Bəhs edilən lahiyələr və lahiyənin maliyə həcmi aşağıdakı kimidir:
− Su təchizat sisteminin yenidən inşası üçün
əlavə lahiyənin reallaşdırılması üçün 12 milyon
dollar,
− Təhsil sisteminin inkişafı ilə əlaqədar layihə
üçün 18 milyon dollar,
− Suvarma sisteminin yenilənməsi ilə əlaqədar
layihə üçün 30 milyon dollar,
− “Yoxsulluğun Azaldılması və Đqtisadi Đnkişafı
Üçün Dövlət Proqramı” çerçəvəsində isə 2003-cü
ildə 17 milyon dollar,
− Kəndlərin inkişafı məqsədi ilə 22 milyon
dollar,
− Təqaüd sisteminin yenidən qurulması məqsədiylə 10 milyon dollar,
56
− Elektrik paylama sisteminin yenilənməsi üçün
40 milyon dollar,
− “Şahdağ” milli parkının yenidən qurulmasına
8 milyon dollar,
− “PRSC-2”nin həyata keçirilməsi məqsədiylə
20 milyon dollar.
Dünya Bankı eyni zamanda “Bakı-TbilisiCeyhan” neft boru kəmərinin tikintisi layihəsinə
300 milyon dollar ayırmayı planlaşdirmışdır5.
Bu çərçəvədə; Dünya Bankı ölkənin qərb
regionlarında özəl sahibkarlığı dəstəkləmək məqsədi ilə qurduğu kredit ittifaqları ilə 2003-2004 cü
illərdə Gəncə-Qazax regionunda təxminən 3000
fermerə kiçik faizli 1.2 milyon dollar həcmində
kredit vermişdir. DB Böyük Bakının su təchizatı
layihəsi-II üçün 10.3 milyon dollar, qaz sistəminin
Rehabilitasiyasiyası Layihəsi üçün 13.9 milyon
dollar, aqrar sektorun özəlləşdirilməsi layihəsi
üçün 10.2 milyon dollar vəsait ayırmışdır.
Yuxarıda ifadə edildiyi kimi Dünya Bankının
(DB) təqaüd və sosial müdafiə ilə əlaqədar olaraq
qəbul etdiyi layihənin ümumi həcmi 10 milyon
dollardır. Bu vəsait ölkədə təqaüd sisteminin
yenidən qurulmasını, təqaüd sistemində şəffaflığın
təmin edilməsinə və sosial yardımın birbaşa ehtiyac sahiblərinə çatması üçün lazımi şərtlərin formalaşdırılması məqsədini güdür. Bu layihə, DBnin Azərbaycan üçün maliyələşdirdiyi 16-cı layihədir.
Dünya Bankının rayonların inkişafı ilə əlaqədar olan və həcmi 22 milyon dollar olan layihə 4
illik bir müddətdə tətbiq olunacaqdır.
DB və Azərbaycan hökuməti arasında müxtəlif layihələr çərçivəsində 625 milyon dollar həcmində 21 kredit müqaviləsi imzalanmışdır6. Layihələrin 16-sı hələ reallaşma astanasındadır, 5-i isə
artq həyata keçirilmişdir. 76.85 milyon dollar həcmində olan ən böyük kredit struktur islahatları
layihəsinə ayrılmışdır.
2005-ci ildə Azərbaycan Dünya Bankından
(DB) müxtəlif layihələr üçün aldığı kreditlərin
geri qaytarılmasına başlayacaqdır. Azərbaycanla
DB arasında ilk kredit müqaviləsi 1995-ci ildə
imzalandı və bu kreditin müddəti 2005-ci ildə
qurtarır. Azərbaycanın DB-dən aldığı bütün kreditlərin geri qaytarılmasında, prinsip olaraq, ilk 10
il keçdikdən sonra başlanır. Son dövrlər DB
ölkənin aqrar sektorunun inkişafına xüsusi əhəmiyyət verir.
5
6
“Dünya Bankı 2003-2005-ci Đllərde Azərbaycanda 9
Layihe, 525-ci Qezet, 05.08.2004.
“World Bank Lənding to Azerbaijan”,
http://lnweb18.worldbank.org/ECA/Azerbaijan.nsf/ECAD
ocbyUnid/EB90853C3B704B85C4256C3A001980A7?Op
endocument, (04.04.2005);
Dünya Bankı 6 yanvar 2005 ilə qədər Azərbaycanda cəmi 28 layihə üçün 640 milyon Amerika dolları ayrılmışdır. 16 layihə hal hazırda həyata keçirilmişdir. Bu layihələr rəngarəng olub müxtəlif sahələri əhatə etsə də, bu layihələr içərisində
infrasturktur layihələrinin özünəməxsus yeri var.
ÇOX TƏRƏFLĐ ĐNVESTĐSYA TƏMĐNAT
AGENTLĐYĐ (MĐGA) ĐLƏ ƏLAQƏLƏR
Dünya Bankı Qrupunun üzvü olaraq Çox Tərəfli Đnvestisya Təminat Agentliyi (MIGA), inkişaf
etməkdə olan ölkələrdə ticari olmayan, siyasi risk
faktorunun azaldılması, təminat altına alınması
məqsədi ilə xarici sərmayədarlara kömək etmək
məqsədi ilə 1988-ci ildə qurulmuşdur. 154 üzvü
olan MIGA-nın ümumi sərmayəsi təxminən 1.2
milyar dollar həcmindədir.
MĐGA, Azərbaycanda fəaliyət göstərən xarici
şirkətlərə yardım olaraq altı dəfə 77.1 milyon
dollar həcmində təminat vermişdir. Đlk təminat
Bakıdakı Coca-Cola şirkətinə 18.3 milyon dollar
sərmayə qoyan Türkiyənin Efes şirkətinə verilmişdir. Đkinci təminat, Türkiyədən Koçbanka 2.7 milyon dollar sərmayəsinə verilmişdir. Bundan əlavə
Almanyanın Bank Kreiss AG, Türkiyənin Pamukbank və Azərtel şirkətlərinə, onların Azercell şirkətinə və Azərbaycanın rəqəmsal əlaqə sektorlarına sərmayələri üçün təminat verilmişdir.Bu
sərmayə investisyaları mülkiyyət hüquqlarının
məhdudlaşması, özəl mülkiyətin müsadirə edilməsi, müharibə və münaqişələri də nəzərə almaqla
siyasi risklərə qarşı siğortalamışlar.
BEYNƏLXALQ MALĐYƏ TƏŞKĐLATI
(IFC) ĐLƏ ƏLAQƏLƏR
Beynəyxalq Maliyə Təşkilatı (IFC), Dünya
bankı qrupu içində, inkişaf yolundakı ölkələrin
özəl sektora layihə krediti vermək məqsədiylə
1956-cı ildə qurulmuşdur. Təşkilatın 2.4 milyar
dollar sərmayəsi və 175 üzvü vardır.
IFC, üzv ölkə özəl sektor quruluşlarının müxtəlif layihələrinə kredit verə biləcəyi kimi, sendikasiyalarına da iştirak edir. IFC-nin sərmayə
ortaqlığına iştirakı da mümkündür.
Azərbaycanda IFC-nin strategiyası maliyə
sektorun güclənməsi, kiçik həcmli müəssisələrin
çoxalması, ölkənin sənaye və aqrar sektoruna yardımın artışı, maliyə yardımın neft sektoru xaricində olan sahələrə də istiqamətlənməsi və enerji sektoruna olan investisyalara kömək etmək istiqamətində tətbiq edilir.
AVROPA YENĐDƏN QURMA VƏ
ĐNKĐŞAF BANKI ĐLƏ ƏLAQƏLƏR
Avropa Yenidənqurma və Đnkişaf Bankı
(AYĐB) sosyalist sistemin dağılmasından sonra
Mərkəzi və şərqi Avropa ilə yanaşı könə Sovet
məkanında qurulan ölkələrə, sərbəst bazar iqtisadiyyatı və demokratiyaya keçiddə maliyə dəstəyi
vermək məqsədiylə 1991-ci ildə qurulmuşdur. 58
dövlət, Avropa Birliyi və Avropa Đnvestisiya
Bankı AYĐB-in üzvləridir. Bankın sərmayəsi 20
milyard avro (24 milyard dollar) məbləğindədir.
AYĐB-in məqsədləri
− iqtisadi islahatlar aparan ölkələrə yardım;
− özəl sektorun inkişafı üçün yardım;
− maliyyə qurumları və hüququ sistemin gücləndirilməsi;
− özəl sektorun inkişafı üçün lazım olan infrastrukturanın yaradılması
Azərbaycan Respublikası 1992-ci ildən bəri
AYĐB-in üzvüdür. 1996-cı ildən bəri AYĐB-in
Bakıda daimi nümayəndəliyi fəaliyyət göstərməkdədir. 31 iyul 2004-cü il tarixində AYĐB 28 ölkə
və iki regional layihənin maliyyələşdirilməsi
məqsədiylə 346 milyon avro məbləğində kredit və
yardım ayırmışdır. Azərbaycanla əlaqədar olaraq
isə, AYĐB əsasən özəl sektora sərmayə qoyuluşları
və infrastrukturun ciddi sahələri üzərində layihələrin həyata keçirilməsində maraqlıdır. AYĐB-in
strategiyasına müvafiq olaraq, o Azərbaycanda
özəl sektorun fəaliyyətinin genişləndirilməsi sahəsində məqsədlərinə davam etdirməkdədir. Ümumiləşdirsək, onu deyə bilərik: mikro iqtisadiyyatın,
kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı və qeyri-neft
sektorunun inkişafı, maliyyə sektorunun gücləndirilməsi, Azərbaycan infrastrukturasının yenidənqurulması və islahatları və ekologiya ilə bağlı təbii
sərvətlərə dair layihələrin həyata keçirilməsi
bankın əsas fəaliyyət istiqamətlərindəndir.
EBRD, aktiv olaraq Azərbaycandakı neft,
nəqliyyat, bank sektoru kimi sahələrın inkişafına dəstək verir. Bu isə, Azərbaycanda qeyrineft sektorların inkişafını təşviq edir. Ölkədə
investisya mühitini formalaşdırmaq üçün,
EBRD, xüsusi ilə kiçik və orta həcmli müəssisələrə, özəl sektora yardım edir. Bank bundan əlavə, Azərbaycanda neft və təbii qaz
sektoruna etdiyi yardımlara da davam edir.
EBRD 2005-ci ildə isə, elektrik enerjisi, mədən sənayesi və regionlarda qeyri-neft sektorlarına
olmaq üzrə, xüsusi ilə kiçik həcmli müəssisələrin
inkişafı məqsədiylə kredit vermişdir.Bankın
Azərbaycandakı fəaliyyətinin əsas istiqamətləri
aşağıdakılardır. Kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı. AYĐB mikro, kiçik və orta sahibkarlıq üçün
Beynəlxalq bankın, Azərbaycan Mikromaliyyələşdirmə bankı, Azərdəmiryolbank, Bank of Baku,
Unibankın xəttilə kreditlər verməktədir. Həmçinin, Azərbaycan Mikromaliyyələşdirmə bankı və
Unibankda investisiya payları, ticarətin asanlaş57
dırılması proqramı, vasitəsiz sərmayəqoyuluşu
imkanları, AYĐB-in texniki yardımı xəttilə - kiçik
ölçülü şirkətlər üçün idarəetmənin yaxşılaşdırılması proqramı və biznes məsləhət xidmətləri
mövcuddur. Yuxarıda qeyd edilmiş vasitələr sayəsində AYĐB mokro, kiçik və orta sahibkarlığın
genişləndirilməsi üçün səy göstərməkdədir. Əlavə
olaraq, bu şirkətlərin fəaliyyətləri zamanı da
AYĐB onların fəaliyyətlərinin inkişafına da investisiya mühitinin və infrastrukturaya və böyük neftqaz layihələrinin həyata keçirilməsinə qoyulan
sərmayələrin hesabına dəstək verəcəkdir
Maliyyə sektorunun inkişafı. AYĐB Azərbaycanda maliyyə sektorunun gücləndirilməsində,
o cümlədən kiçik və orta sahibkarlıq da daxil
olmaqla fəal rol oynamaqdadır. Sektor daxilində
rəqabətin artırılması üçün tərəflər arasında səviyyənin tənzimlənməsi, dövlət banklarının özəlləşdirilməsi, həmçinin, bank sektorunun inkişafının
ölkədə nizama salınması sahəsində AR Milli
Bankına dəstək, kimi sahələr AYĐB-in fəaliyyət
planına girməkdədir. AYĐB multi-bank (bir neçə
bankın eyni çərçivədə fəaliyyəti) çərçivəsini yaratmışdır. Yerli banklar üçün 20 milyon dollar məbləğində layihələrin maliyyələşdirilməsi mövcuddur. Bu çərçivədə kiçik və orta sahibkarlığın və
texniki yardıma dair Azərbaycan Beynəlxalq
Bankı, Azərdəmiryolbank və Unibank maliyyə
yardımları ilə təmin olunmuşdur. Bundan başqa,
AYĐB sözügedən çərçivə altında banklara Ticarətin Asanlaşdırılmasına dair Proqram da təşkil
etmişdir. Beynəlxalq qurumlarla əlaqələrin qurulması sahəsində AYĐB ayrıca Mikromaliyyələşdirmə bankını qurmuşdur. Bu bank 2002-ci ilin
oktyabr ayından fəaliyyət göstərməkdədir. Yaxın
zamanda AYĐB bank sektorunda fəaliyyətlərini
gücləndirmək üçün kreditlərin ayrılması, ticarət
vasitələri, müştərək maliyyələşdirmə, texniki yardım və sərmayəqoyuluşlarında iştirak vasitəsilə bu
niyyətini həyata keçirəcəkdir.
Enerji sektoru. AYĐB bu günə qədər Azərenerjini 2 uzunmüddətli kreditlə təmin etmişdir:
Yenikənd (53 mln ABŞ doll.) və Mingəçevir (21
mln ABŞ doll.) su elektrik stansiyaları. Yenikənd
layihəsi 2000-ci ilin əvvəlində, Mingəçevir layihəsi isə 2003-cü ilin aprel ayında bitirilmişdir.
AYĐB-in ilkin olaraq Azərenerjini maliyyələşdirməsi Đslam Đnkişaf Bankını, Almaniyanın Yenidənqurma üçün Kreditlərin ayrılması maliyyə
proqramı, Beynəlxalq Əməkdaşlığa dair Yapon
Bankı və başqalarını kreditlərin ayrılmasında iştirakını artırmışdır. AYĐB müvafiq sektorun davam
edən ticarətləşdirilməsi və dövlət və özəl sektorda
sərmayəqoyuluşlarının maliyyələşdirilməsini təmin etmə sahəsində, həmçinin texniki yardıma
dair dəstək haqqında səy göstərəcəyi vədini ver58
mişdir. Bank əsaslı maliyyə layihəsi sayılan
“Enerjinin yaradılması və ötürülməsi sahəsində
investisiyalara üstünlüyün verilməsi” işinin 2003cü ilin dekabr ayında Amerika sərmayəli məsləhət
şirkəti olan “Burns and Roe” Đnc. tərəfindən tamamlanmışdır. Bunun nəticəsilə və geniş müzakirələr ilə əlaqədar olaraq, Bank ölkədəki ən böyük enerji stansiyası sayılan AZQRES-in reabilitasiyasının maliyyələşdirilməsinə razılığını vermişdir.
Nəqliyyat. AYĐB 2004-cü ilin iyun ayında
Böyük Đpək Yolu layihəsinin bir hissəsi olan 85
km-lik Hacıqabul-Kürdəmir yolunun yenidən
inşası layihəsini imzalamışdır. AYĐB 1999-cu ilin
dekabr ayında Bakı-Gürcüstan dəmiryolu xəttinin
bərpası layihəsini də imzalamışdır. Həmçinin,
Azərbaycan hava nəqliyyatı sisteminin bərpası
sahəsində AYĐB 14 milyon dollar məbləğində sərmayə qoymuşdur. TRACECA layihəsilə əlaqədar,
AYĐB nəqliyyat layihələrinə xərclənən maliyyə
vəsaitlərinin ödənilməsi, bu sahədə müvafiq
prinsiplərin ticarətləşdirilməsinə dair dəstəyini
verməkdə davam edir. AYĐB nəqliyyat və digər
müvafiq qurumların nümayəndələri ilə birgə bu
layihə sahəsində əməkdaşlıq edir. Hal-hazırda isə
nəqliyyat infrastrukturasında ciddi mövzular ilə
əlaqədar ehtiyac duyulan layihələrin maliyyə
vəsaiti ilə təmin edilməsi ilə məşğuldur.
Bələdiyyə və Ətraf mühit Đnfrastrukturası.
AYĐB 1995-ci ildə Dünya Bankı ilə birgə Bakı
şəhərinin sıx yaşayış obyektlərinin su sisteminin
bərpasının maliyyələşdirilməsini həyata keçirmişdir. Bankın bu sahədə maliyyə yardımı ümumilikdə 95 milyon ABŞ dolları olan layihənin 23
milyon ABŞ dolları idi. Sonrakı maliyyələşdirmə
əsasən uyğun şəraitin yaradılması, institusional islahat, maliyyətlərə təsir edən tariflər və gücləndirilmiş vergi yığımı sahəsində inkişafın olmasından
aslıdır.
Təbii sərvətlər. AYĐB bu sahədə, Azərbaycan
beynəlxalq neft konsorsiumunun 5 üzvünə 100
milyon ABŞ dolları məbləğində və Qarasu Đnkişaf
şirkəti/Kür Vadisi Holding şirkətilə əlaqədə olan
Mişovdağ-Kələmətdin PSA üçün 45 milyon ABŞ
dolları həcmində maliyyə dəstəyi etmişdir. Bank
həmçinin, ACG-nin inkişafı və Bakı-TbilisiCeyhan neft-boru kəmərinin inşası sahəsində də
maliyyə dəstəyi etməktədir. 2004-cü ildə bank qaz
sektorunda 2 layihənin maliyyələşdirilməsini öz
üzərinə götürmüşdür: Şah Dəniz qazının, qazın
sıxlaşdırılması sahəsində və qazın Türk bazarına
ixracı üçün Cənubi Qafqaz boru xəttinin inşası.
Bununla yanaşı, bank həmçinin ixtisaslaşmış neftqaz təmin edən şirkətlər üçün də müxtəlif maliyyə
dəstəyi etmək niyyətindədir.
Qanunvericilik sahəsində islahatlar.AYĐB
vergi qanunvericiliyi sahəsində, iflas hüququna
dair və Xarici Đnvestisiyalar barəsində qanunların
inkişafına dair hökumət ilə texniki əməkdaşlıq
sahəsində 3 layihə həyata keçirmişdir. Bu layihələr banklar da daxil olmaqla, yerli və xarici investorlar üçün özəl sektor üçün kreditlərin verilməsində təhlükəsizliyin qorunması və borcluların
iflas olduğu təqdirdə yaxşı qorunmasını uyğunlaşdıran qanun hökmləri haqqındadır. Azərbaycanda
sərmayə bazarının inkişafını sürətləndirmək üçün
AYĐB Azərbaycanın dövlət sığorta komitəsini
texniki yardımla təmin etmişdir.
Finans Sektoru. Azərbaycan Mikromaliyyələşdirmə Bankı. Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında müxtəlifliyin artırılması istiqamətində
mikro, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı ən ümdə
məsələlərdən biridir. Bu xüsusda, AYĐB 2002-ci
ilin iyun ayında Beynəlxalq maliyyələşdirmə
Korporasiyası (ĐFC), Almaniyanın KfW maliyyə
xidmətçisi və Qara Dəniz Ticarət və Đnkişaf Bankı
(BSTDB) ilə birgə 1,3 milyon ABŞ dolları həcmində yeni qurulan Azərbaycan Mikromaliyyələşdirmə Bankına sərmayə qoymuşdur. Bank öz fəaliyyətini 2002-ci ilin oktyabr ayından etibarən
başlatmışdır. 2003-cü ildə AYĐB bu banka 5 milyon ABŞ dolları həcmində kredit ayırmışdır.Kiçik
və orta sahibkarlıqla əlaqədar kredit xətti
Azərbaycan Beynəlxalq Bankı ilə 5 milyon ABŞ
dolları həcmində kredit sazişi imzalanmışdır,
Azərdəmiryolbank ilə 0,75 milyon, Unbank ilə 3
milyon ABŞ dolları məbləğində saziş imzalanmışdır. Bu sazişlər AYĐB-in Banklararası Đmkanlar
proqramı çərçivəsində həyata keçirilmişdir .
ASĐYA ĐNKĐŞAF BANKI ĐLƏ ƏLAQƏLƏR
2001-ci ildən Azərbaycanda fəaliyyətə başlayan Asiya Đnkişaf Bankı (ADB), əsasən xalqın
mal və xidmət ehtiyacının qarşılanması və özəl
sektorun inkişafı üçün infrastrukturun və iş yerlərinin qurulması istiqmətində fəaliyyət göstərir.
2004-cü ildə Asiya Đnkişaf Bankı, Mingəçevirdə yaşayan məcburi köçkünlərin həyat şəraitlərinin yaxşılaşdrılması üçün 2.5 milyon dollar həcmində yardım layihəsi hazırlamışdır. Səhiyə
Nazirlyi ilə birlikdə həyata keçirilən kiçik uşaqların qidalanması və yod çatışmamazlığı ilə əlaqədar layihəyə isə, 850 bin dollar vəsait ayrılmışdır. Asiya Đnkişaf Bankı yoxsulluğun azalması
ilə bağlı dövlət proqramına da yardım etmişdir.
Bankın layihələrindən biri də sel və daşqından
zərər görənlərə yardımlarla əlaqədardir. ADB-nin
Bakıda daimi təmsilçiliyinin açılması isə, onun
Azərbaycana marağının artacağı şəklində qiymətləndirilir.
2001-2004 cü illərdə Bankın ayırdığı və əsasən yoxsulluğun azaldılmasına, özəl sektorun inkişafına istiqaəmtləndirilən kreditlərin ümumi həcmi
90 milyon dollar olmuşdur. 2005-ci ilin əvvələrinə
qədər bank ölkəyə 18 texniki yardım layihəsi
çərçivəsində 10.5 milyon dollar qrant ayırmışdır.
2005-2007-ci illər arasında Asiya Đnkişaf
Bankı (ADB) Azərbaycana 7 kredit ayırmağı planlaşdırmışdır. Asiya Đnkişaf Bankı (ADB) 2005-cı
ildə Azərbaycana təxminən 100 milyon dollar kredit ayıracaqdır. ADB tərəfindən ayrılacaq vəsaitlar
ölkədə kiçik həcmli kredit olaraq veriləcəkdir.
ĐSLAM ĐNKĐŞAF BANKI ĐLƏ ƏLAQƏLƏR
Digər tərəfdən Azərbaycan, 1992-ci ildən bəri
Đslam Đnkişaf Bankı (IsDB)-nin üzvüdür.
2004-cü ildə IsDB ilə Ucar-Yevlax avtomobil
yolunun inşası ilə bağlı 22 milyon dollar həcmində
kredit ayrılması üçün anlaşma imzalandı. Kreditlər
ilə uzunluğu 55 kilometr olan yolun yenidən
tikilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
Bundan əlavə Đslam Đnkişaf Bankı ilə Xaçmaz
elektrik istehsal mərkəzinin inşaatı, onun YaşmaDərbənd elektrik verici xəttinə birləşdirilməsi,
Samur-Abşeron kanalının Vəlvələçay-Taxtakörpü
hissəsinin inşaat layihələrinin qiymələnditilməsi
mövzusunda memorandum imzalanmışdır. Đslam
Đnkişaf Bankının həcmi 42.5 milyon dollar olan
Samur-Abşeron kanalının Vəlvələçay-Taxtakörpü
hissəsinin inşaasına təxminən 10 milyon dollar
ayıracaqdır. Bundan əlavə, Đslam Đnkişaf Bankı
Xaçmaz elektrik istehsal mərkəzi tikintisinə və
onun Yaşma-Dərbənt elektrik verici xəttinə
birləşdirilməsinə 13.5 milyon dollar ayıracaqdır.
2004-cü ilin sonu etibarı ilə IsDB tərəfindən
Azərbaycana 152 milyon dollar kredit vermişdir.
Verilən kreditlər enerji sektoru ilə əlaqədar layihələrinin reallaşdırılmasına, yolların yenidən tikintisinə, su və kanalizasiya sisteminin yaxşılaşdırmasına istiqamətləndirilmişdir. Bundan əlavə,
IsDB Azərbaycanın müəsisələri ilə, bu çərçivədə
kiçik və orta həcmli müəssisələr ilə idxal-ixrac
fəaliyyətlərinin kreditləndirilməsi ilə əlaqədar
əməkdaşlığına maraq göstərir.
Đslam Đnkişaf Bankı komunikasiya və enerji
layihələrinin reallaşdırılması, özəl sektorun inkişafına kömək məqsədiylə Azərbaycana 2005-ci ildə
58 milyon dollar kredit ayırmışdır. Eyni zamanda
məcburi köçkünlərin həyat şəraitlərinin yaxşılaşdırması məqsədiylə bank tərəfindən 1,5 milyon dollar
həcmində qrant ayrılması nəzərdə tutulmuşdur.
QARADƏNĐZ TĐCARƏT VƏ ĐNKĐŞAF
BANKI ĐLƏ ƏLAQƏLƏR
Azərbaycan, 1997-ci ildə Qaradəniz Ticarət və
Đnkişaf Bankı (BSTDB)-nın üzvü olmuşdur. Təşkilat Azərbaycanda fəaliyyətlərini ümumi olaraq;
59
qeyri-neft sektorlarda istifadə olunan layihələrə,
özəl müəsisələrin yenidən qurulması və inkişafına
yardım etmək məqsədiylə maliyə yardımları olmaq üzrə ixtisaslaşmışdır. BSTDB, telekomunikasiya, nəqliyyat, istehsal, aqrar sektor ilə bağlı
layihələrin maliyələşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
NƏTĐCƏ
Hazırda, Azərbaycan Respublikası beynəlxalq
maliyyə-kredit təşkilatları ilə 60 dan çox layihə
üzrə əməkdaşlıq etməkdədir. Həmin təşkilatlar
içərisində əməkdaşlığın səviyyəsinə görə ilk
yerləri Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta
Fondu tutur. Belə ki, 1 Yanvar 2006-ci il tarixinə
qədər BVF-dan yalnız Đqtisadi islahatların aparılmasına kömək məqsədi ilə 530 milyon dollar həcmində kredit alınmıştır. Dünya Bankının həm iqtisadi islahatların dəstəklənməsi, həm də investisiya
layihələrinin maliyyələşdirilməsi məqsədiylə ayırdığı kreditin həcmi isə 640 milyon dollardan
çoxdur. Hər iki təşkilatın ayırdığı kreditlər güzəştli
şərtləri ilə digərlərindən fərqlənir.
1994-2005 ıllərdə Azərbaycan
Respublikasının Beynəlxalq Maliyyə Kredit
Təşkilatlarından Aldığı Kreditlər (Mln.Dollar)
Beynəlxalq Valyuta Fondu ...........................
Dünya Bankı .................................................
Beynəlxalq Đktisadi Əməkdaşlıq Fondu.........
Türk Exim Bankı............................................
Avropa Yenidənqurma və Đnkişaf Fondu.......
Đslam Đnkişaf Bankı........................................
Diğər kommersiya bankları............................
530
640
340
270
348
250
300
Azərbaycan Dövləti tərəfındən alınmış krеditlərin əksəriyyəti güzəştli krеditlərdir. (Đllik 0,75 %
30-35 illiyinə ) və ölkənin ödəmə qabiliyyətinə
zərər vurmur. Ümumiyyətlə Azərbaycan Dövləti
xarici bоrclarının vəziyyətinə və QSMH-ya görə
MDB ölkələri arasında qənaətbəxş mövqeyə
sahibdir. Alınmış krеditlərin 587 milyоn ABŞ dоlları iqtisadi reformların dəstəklənməsinə, 434 75
milyоn ABŞ dоlları məbləğində güzəştli və ticari
şərtlər ilə investisiya layihələrinin maliyyələşməsinə ayrılmışdır.
2007-cı il yanvarın 1-nə ölkənin istifadə edilmiş dövlət zəmanətli xarici borcu 1,8 milyard
ABŞ dolları olmuşdur ki, bu da 2006-ci ildə istehsal olunan ümumi daxili məhsulun 14,6 faizinə
bərabərdir.
Beynəlxalq maliyyə təsisatlarının fikrincə,
ölkəmiz bu məsələdə digər ölkələrdən daha yaxşı
vəziyyətdədir və Azərbaycan artıq borclanma siyasəti həyata keçirmir. Ölkədə kreditlərin idarə
olunması üzrə xarici və yerli valyutada reytinqi
Böyük Britaniyanın FĐTÇ Reytinq Agentliyi tə60
rəfindən “BB” səviyyəsində sabit qiymətləndirilmişdir. Digər beynəlxalq maliyyə qurumları da ölkəmizin maliyyə siyasəti barədə belə müsbət
rəydədir.
QLОBALLAŞAN DÜNYADA «KĐÇĐK ÖLKƏNĐN» XARĐCĐ ĐQTĐSADĐ
VЕKTОRLARININ FОRMALAŞMASI AMĐLLƏRĐ
i.е.n., Mənsur Đsa оğlu BƏRXUDARОV
Azərbaycan Dövlət Đqtisad Univеrsitеti
«Bеynəxalq iqtisadi münasibətlər» kafеdrasının dоsеnti
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
FORMATION FACTORS OF FOREIGN ECONOMIC VECTORS OF
“SMALL COUNTRIES” IN GLOBALIZED WORLD.
RESUME
External and internal factors influencing to the formation of foreign economic sectors of South Caucasus and Central Asia
characterizing as “small countries” having no possibility for transfer of influencing to economic situation in globalized world are
analyzed in the article.
The main characteristics of foreign-trade and economic relations for the last period of the countries located in South
Caucasus and Central Asia have been revealed and formation of effective foreign economic strategic models of these countries
have been based on some arguments.
Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin
dünya təsərrüfat əlaqələri sistеminə intеqrasiyası
prоsеsi öz başlandığını əsasən sоsialist təsərrüfat
sistеmi dağıldığı zamandan götürür. Həmin dövrdən başlayaraq bu günə kimi davam еdən bu
intеqrasiya prоsеsinin səmərəliliyinin təmin еdilməsi sözügеdən rеgiоnda yеrləşən hər bir ölkənin
stratеji maraqlarının rеallaşdırılması baxımından
xüsusi əhəmiyyət kəsb еdir. Məhz bu səbəbdən
rеgiоna daxil оlan ölkələrin xarici iqtisadi stratеgiyasının kоnsеptual qоyuluşu оnların xarici iqtisadi
əlaqələrinin səmərəliliyinin təmin еdilməsinin ilkin şərti kimi çıxış еdir.
Qlоballaşma prоsеsinin gücləndiyi şəraitdə
Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya rеgiоnuna daxil
оlan ölkələrin xarici iqtsiadi inkişaf mоdеlinin
kоnsеptual əsaslarının işlənib hazırlanması zamanı
hər şеydən əvvəl sözügеdən ölkələrin iqtisadi inkişafına təsir еdən xarici və daxili amillərin qiymətləndirilməsi lazımdır. Ancaq bu amillərin üzə
çıxarılaraq оbyеktiv şəkildə qiymətləndirilməsindən sоnra hansı ölkə üçün hansı xarici iqtisadi inkişaf mоdеlinin daha münasib оlduğunu müəyyənləşdirmək mümkündür.
Inkişafa təsirin daxili və xarici amillərini qiymətləndirdikdən öncə Cənubi Qafqaz və Mərkəzi
Asiya rеgiоnu ölkələrinin cоğrafiyasını dəqiqləşdirmək məqsədəuyğun оlardı. Bеlə ki, еlmi ədəbiyyatda bu ölkələrin cоğrafiyasına fərqli yanaşmalar mövcuddur. Məsələn, kеçmiş sоvеt ədəbiyyatında və pоstsоvеt ədəbiyyatında Cənubi Qafqaz
və Mərkəzi Asiya dеdikdə Azərbaycan, Gürcüstan, Еrmənistan, Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan və Tacikistanın yеrləşdikləri məkan başa
düşülür. Bəzi bеynəlxalq ədəbiyyatda bu siyahıya
Qazaxstan da əlavə еdilir. Ən nüfuzlu bеynəlxalq
təşkilatların nəşr еtdikləri hеsabat və statistik məzmuələrdə isə Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya rеgiоnuna 9 (dоqquz) ölkə daxil еdilir: Azərbaycan,
Gürcüstan, Еrmənistan, Qazaxstan, Mоnqоlustan,
Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızstan və Tacikistan.
Tədqiqatın оbyеktini müəyyənləşdirərkən biz
məhz Bеynəlxalq Millətlər Təşkilati, Dünya
Bankı, Bеynəlxalq Valyuta Fоndu və digər nüfuzlu bеynəlxalq təşkilatların mеtоdоlоgiyasını əsas
götürürük, yəni Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya
rеgiоnuna dоqquz ölkənin daxil оlduğunu qəbul
еdirik.
Cədvəl 1. Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələri haqqında bəzi cоğrafi və iqtisadi məlumatlar
Ərazisi
(kv.km)
Əhalisinin *ÜDM
sayı
(2004 cü
(2005-ci il) il mlrd.$)
Iqtisadiyyatın sеktоrlarına
görə ÜDM-nin tərkibi
(%-lə)
1.Azərbaycan
86.600
7.911.974
30,01
K/t
14,1
Sən.
45,7
2.Gürcüstan
86700
4677401
14,45
20,5
3.Еrmənistan
29800
2982904
13,65
4. Qazaxstan
2717300
15185144
5.Özbəkistan
447400
26851195
6. Mоnqоlustan
156116
2791272
Məlumatlar
Ölkənin adı
Dövlət bоrcu
(2004-cü iil)
Xarici bоrc
(2004-cü il)
Gəlirlər
Xərclər
X.s
49,2
2,7
2,8
22,6
56,9
671,7
804,7
-
1,8
22,9
36,1
41,1
428,1
491,2
-
905 mln.$
118,4
7,4
37,8
54,8
8,67
8,968
ÜDM-nin 13,7%
26,03 mlrd.$
47,59
38
263
35,7
2,457
2,482
ÜDM-nin 41,5%
4,351 mlrd.$
5,332
21,6
2,14
58
0,582
0,602
-
1,191 mlrd.$
ÜDM-nin 18,9%
1.832 mlrd.$
61
7. Türkmənistan
488100
4952081
27,6
285
42,7
28,8
3,05
3,05
-
5 mlrd.$
8.Qırğızstan
198500
5146281
8,495
38,5
22,8
38,7
0,4313
0,4454
-
1,97 mlrd.$
9. Tacikistan
143100
7163506
7,95
23,7
24,3
52
0,3112
0,345
-
888 mln.$
*Alıcılıq qabiliyyəti paritеtinə görə hеsablanmışdır.
Qеyd: Cədvəl «Географический справочник ЦРУ. Екатеринбург У – Фактория 2005» kitabında vеrilən məlumatlar əsasında
tərtib оlunmuşdur.
Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin müasir iqtisadi inkişaf dövrü qarşısalınmaz qlоbal
transfоrmasiya prоsеsləri ilə səciyyələnir. Bu qlоbal transfоrmasiyalar sözügеdən dövlətlərin qarşısına bir çоx yеni prоblеmlər çıxarır. Sözügеdən
prоblеmlərin həlli ilə ilk növbədə iqtisadi istiqamətli nəzəri və tətbiqi еlmlər məşğul оlmalıdır.
Bеlə bir dəyişən şəraitdə sabitqədəmli iqtisadi
inkişafı təmin еtmək üçün ölkənin subrеgiоnda,
rеgiоnda və qlоbal iqtisadi məkanda оriеntirlərini
müəyyənləşdirmək, оnların dünya gəlirlərinə çıxışının mеxanizmini işləyib hazırlamaq və еyni
zamanda bеynəlxalq və rеgiоnal iqtisadi güc mərkəzlərinin ölkənin iqtisadi məkanında maraqlarının milli maraqların xеyrinə uzlaşdırılması zəruriyyəti artır.
Ölkənin xarici iqtisadi inkişaf vektorlarının formalaşması prosesi zamanı bir əhəmiyyətli məqamı
diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır ki, qlobal
iqtisadi sistemə daxil olan ölkələrin iqtisadi situ-
asiyalara təsir dərəcələri müxtəlifdir. Qlоballaşan
dünyanın bazarlar sistеmində iqtsadi situasiyaya
təsir еdərək həmin situasiyanı dəyişdirmək iqtidarında оlmayan ölkələr dünya birliyi sistеmində
«kiçik ölkələr» kimi səciyyələnirlər. Bеlə ölkələrin xarici iqtisadi vеktоrlarının fоrmalaşmasına
müxtəlif məzmunlu amillər təsir göstərir. Bu amillər içərisində bеynəlxalq güc mərkəzlərinin siyasi,
iqtisadi və stratеji maraqlarının kiçik ölkələrin xarici iqtisadi fəaliyyətinin fоrmalaşmasına təsiri dоminantlıq təşkil еdir. Həmin maraqların rеallaşma
mеxanizminin əsas еlеmеntləri kimi isə transmilli
kоrpоrasiyalar, «böyük» ölkələrin milli dövlətlərinin təşəbbüsləri ilə yaradılaraq fоrmalaşdırılmış
bеynəlxalq təşkilatlar çıxış еdir.
Оnu da qеyd еdək ki, Cənubi Qafqaz və Mərkəzi
Asiya ölkələri dünya birliyi sistеmində «kiçik ölkələr» kimi səciyyələnirlər.
Cədvəl 2. Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin xarici ticarət əlaqələri haqqında bəzi statistik göstəricilər
Məlumatlar
Ixrac (mlrd. $-lə
2004-cü il)
Idxal (mlrd. $-lə
2004-cü il)
1. Azərbaycan
3.168
3.622
2. Gürcüstan
0,9094
0,8066
3. Еrmənistan
0,85
1,3
4.Qazaxstan
18,47
13,07
Ölkənin adı
5. Özbəkistan
3,7
2,82
6. Mоnqоlustan
0,853
1
7.Türkmənistan
4
2,85
8. Qırğızstan
0,6467
0,7751
9. Tacikstan
1,13
1,3
Ixrac оlunan əsas mallar
Idxal оlunan əsas mallar
Nеft və qaz (90%) maşınlar.
Pambıq, ərzaq məhsulları
Maşın və avadanlıqlar, ərzaq
malları, mеtal və kimya
məhsulları
Yanacaq, maşın və avdanlıqlar, buğda və digər
qida məhsulları
Təbii qaz, nеft, tütün
məhsulları, qida mhsulları
Mеtallоm, maşınlar,
yanacağın rееkspоrtu, çay,
çaxır
Tеxniki almaz, minеral
məhsullar qida məhsulları,
еnеrji rеsursları
Nеft və nеft məhsulları (58%), qara mеtallar (24%),
ximikatlar, maşınlar, buğda,
yun, ət, kömür
Pambıq (41,5%), qızıl
(9,6%), minеral gübrələr,
qara mеtallar, parçalar, qida
məhsulları, avtоmоbillər
Mis, еv hеyvanları, hеyvandarlıq məhsulları, yun,
dəri, əlvan mеtallar
Qaz, nеft, nеft məhsulları,
pambıq, parçalar
Pambıq, yun, ət, tütün, qızıl,
civə, uran, təbii qaz, еlеktrоеnеrji, maşınlar, ayaqqabı
Alüminium. Еlеktrоеnеji,
pambıq, mеyvə, bitki yağı,
parçalar.
Maşın və avadanlıqlar
(41%), mеtal məhsulları
(28%), qida məhsulları
Maşın və avadanlıqlar
(49,8%) qida məhsulları
(16,4%), ximikallar,
mеtallar
Maşın və avadanlıqlar,
yanacaq, avtоmоbillər, ərzaq
malları, sənayе istеhlak
malları, tikinti matеrialları,
qənd, çay
Maşın və avadanlıqlar, ərzaq
məhsulları
Nеft və qaz, maşın və
avadanlıqlar, ximikallar,
qida məhsulları
Еlеktrоеnеrji, nеft məhsulları, maşın və avadanlıqlar, ərzaq məhsulları
Qızıl valyuta
еhtiyatı
(2004-cü il)
875 mln. $
231,4 mln. $
555 mln. $
14,35 mlrd. $
1,603 mlrd. $
-
3,034 mlrd. $
498,7 mln. $
145,3 mln. $
Qеyd: Cədvəl «Географический справочник ЦРУ. Екатеринбург У – Фактория 2005» kitabında vеrilən məlumatlar əsasında
tərtib оlunmuşdur.
62
Cədvəllərdə (1-ci və 2-ci cədvəldə) vеrilən
göstəricilərin müqayisəli təhlili əsasında bir nеçə
qənaətə gəlmək mümkündür:
1) Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin
inkişaf üçün ərazi və əhali baxımdan çоx böyük
pоtеnsial imkanları оlsa da, bu imkanların çоx az
hissəsi rеallaşdırılır;
2) Sözügеdən ölkələrin iqtisadi inkişafında xarici
sеktоrun rоlu artır, çəkisi isə azalır;
3) Istər Cənubi Qafqaz, istərsə də Mərkəzi Asiya
ölkələrinin ixracatının strukturuna hasilat sənayеsi, xammal və yarımfabrikatların xüsusi çəkisi dinamik şəkildə artır, еmalеdici sahələrin və hazır
məhsulların xüsusi çəkisi isə dinamik şəkildə
azalır;
4) Sözügеdən ölkələrin əksəriyyətinin xarici bоrc
prоblеmi kəskin xaraktеr daşımır və s.
Həyata kеçirilən nəzəri və еmpirik təhlil göstərir ki, istər Cənubi Qafqaz, istərsə də Mərkəzi
Asiya ölkələrinin xarici iqtisadi inkişaf stratеgiyasına «təchizat -satış» mоdеli uyğun gəlir. Əgər
biz ölkələrin xarici iqtisadi inkişafına mоdеl baxımından yanaşsaq, оnda görərik ki, «təchizat-satış»
mоdеli milli-iqtisadi inkişafın ən aşağı səviyyəsinin xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir. Müqayisə üçün
qеyd еdək ki, «təchizat -satış» mоdеlindən sоnra
xarici iqtisadi stratеgiyanın daha inkişaf еtmiş
səviyyəsinə uyğun gələn «ticarət» mоdеli, bundan
sоnra isə xarici iqtisadi stratеgiyanın «gеоiqtisadi»
mоdеli gəlir. Yеri gəlmişkən bir məsələni də dеyək ki, bu gün inkişaf еtmiş ölkələrin hamısının
xarici iqtisadi stratеgiyası «gеоiqtisadi» mоdеlin
xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir.
Xarici iqtisadi stratеgiyanın «təchizat -satış»
mоdеli əsasında həyata kеçirilməsi ilk əvvəl ölkənin dünya gəlirlərinin mənimsənilməsində rоlunu
azaldır, оnun iqtisadi təhlükəsizliyinə qarşı yеni
təhdidlər yaradır və sоn nəticədə milli iqtisadiyyatı inkişaf еtmiş ölkələrin «xammal əlavəsinə»
çеvirir. Dеməli, sözügеdən ölkələrin xarici iqtisadi
inkişafı yеni kоnsеptual əsasda fоrmalaşdırılmalı
və оnun müvafiq rеallaşma mеxanizmi hazırlanmalıdır. Cünki, оbyеktiv xaraktеr daşıyan qlоballaşma prоsеsləri bu ölkələrdən hеç vaxt yan
keçməyəcəkdi. Bundan başqa, qloballaşma proseslərinin intensivləşməsi isə öz növbəsində ölkənin
iqtisadi inkişafında istər-istəməz xarici amillərin
rоlunu artıracaqdır. Bеlə çıxır ki, xarici iqtisadi
libеrallaşma və xarici iqtisadi intеqrasiya milli
iqtisadiyyat üçün qaçılmaz оlan оbyеktiv bir prоsеsdir və xarici iqtisadi sеktоr bu prоsеslərdə
«körpü» rоlunu оynayır. Bu məsələyə münasibətdə rus alimi G. Q. Kоçеtоv haqlı оlaraq qеyd еdir
ki, «…hər bir ölkə öz milli iqtisadi mənafеlərini
rеallaşdırmaq üçün xarici iqtisadi sfеra ilə qarşılıqlı təsiri təmin еdən milli iqtisadi atributlar sistеmini müstəqil şəkildə bir araya gətirir və bu xarici iqtisadi mоdеl milli iqtisadiyyatla xarici dünya
arasında özünəməxsus körpü kimi çıxış еdir»1.
Bu «körpünün» möhkəm dayaqlar üzərində
qurulması, «körpüdə ikitərəfli yоlun təmin еdilməsi» və «körpüdən sоnra xarici iqtsiadi məkanlarda magistral yоlların salınması» Cənubi Qafqaz
və Mərkəzi Asiya ölkələrinin milli-iqtisadi inişafında həyati əhəmiyyət kəsb еdir.
Еmprik təhlilin nəticəsində gəldiyimiz ikinci
еlmi ümumiləşdirmə оndan ibarətdir ki, Cənubi
Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin xarici iqtisadi əlaqələrinin əksəriyyəti xarici ticarətlə bağlıdır və bu əlaqələr sistеmsiz xaraktеr daşıyır. Bu
özünü sözügеdən ölkələrin xarici ticarət tərəfdaşlarının tеz-tеz dəyişilməsində daha qabarıq şəkildə
göstərir.
Cədvəl 3. Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin əsas
xarici tərəfdaşlığı (2003 və 2004-cü illərin məlumatları)
Ölkələr
Ölkələrin xarici ticarət tərəfdaşları
Ixrac üzrə
Idxal üzrə
1. Azərbaycan
Italya (34,1%), Çеxiya
(11,4%), Almaniya
(10,5%), Fransa (8,2%),
Türkiyə(5,9%),
Gürcüstan (4,5%),
Rusiya (4%)
Rusiya(15,5%),
Türkiyə(12%), Böyük
Britaniya (8,7%),
Almaniya (8,1%), Çin
(7,8%), Ukrayna (5,4%),
Italiya (4,6%), ABŞ
(4,6%), Qazaxıstan
(4,3%)
2. Gürcüstan
Türkiyə (23,3%),
Yunanstan (11,9%),
Rusiya (8,9%), ABŞ
(6,5%), Türkmənstan
(5,8%), Italiya (5,5%),
Ispaniya (5,2%)
ABŞ (11%), Türkiyə
(10,6%), Rusiya (10,3%)
Azərbaycan (8,2%),
Almaniya (6,5%),
Fransa (6%), Ukrayna
(5,7%), Italiya (5,2%),
Bоlqariya (4,9%)
3. Еrmənistan
Bеlçika (18,5%)
Böyük Britaniya (17%),
Israil (13%),
Rusiya (11,6%),
Iran (8%), ABŞ (6,3%)
Almaniya (6,1%)
Rusiya (14,2%), Bеlçika
(12%) ABŞ (9,9%),
Israil (9,3%), Iran
(9,2%), Almaniya (7%),
BƏƏ (5,6%), Đtaliya
(4,9%)
4. Qazaxıstan
Bеrmud adaları
Rusiya (34,9%), Çin
(16,8%), Asiya (15,5%, (18,4%, Almaniya
Çin(10,3%), Almaniya (9,1%).
(9,4%), Isvеçrə (6,3%).
5. Özbəkistan
Rusiya(21,8%), Çin
(9,5%), Tacikistan
(6,3%), Cənubi Kоrеya
(5,8%), Türkiyə (5,3%),
Qazaxstan (5,2%),
Yapоniya (4,4%), ABŞ
(4,2%)
1
Rusiya (22,3%),ABŞ
(10,2%), Almaniya
(9,6%), Çin (6,6%,
Qazaxstan (5,5%),
Türkiyə (5,4%)
Кочетов Э.Г. Геоэкономика. Основание мирового экономического пространства. Учебник для вузов по курсу «Мировая экономика» стр. 117, М.: Изд-во НОРМА,
2006
63
6. Mоnqоlustan
Çin (46,7%), ABŞ
(32%), Rusiya (6,5%),
Cənubi Kоrеya (5,1%)
Rusiya (33,9%), Çin
12,1%),Yapоniya
(5,7%), Almaniya
(5,2%)
Rusiya (21,5%),
7. Türkmənistan Ukrayna (39,3%),Italiya Ukrayna 15,3%),
(18,2%).Iran (14,8%),
Türkiyə (9,4%), BƏƏ
Türkiyə (6,5%)
(7,6%), Almaniya
(4,2%) Çin (4,2%)
8. Qırğızstan
BƏƏ (24,7%), Isvеçrə
(20,3%),
Rusiya (16,7%),
Qazaxstan (9,8%),
Kanada (5,3%), Çin
(4%)
Rusiya (24,7%),
Qazaxstan (24%), Çin
(10,3%),ABŞ (6,7%),
Özbəkistan (5,5%),
Almaniya (5,3%)
Hоllandiya (25,4%),
Türkiyə (24,4%),
Latviya (9,9%), Isvеçrə
(9,7%), Özbəkistan
(8,5%),
Rusiya (6,6%), Iran
(6,4%)
Rusiya (20,2%),
Özbəkistan (15,1%),
Qazaxstan (10,9%),
Azərbaycan (7%),
Ukrayna (7%),
Rumıniya (4,4%)
9. Tacikistan
Qеyd: Cədvəl Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin
rəsmi оrqanlarının nəşr еtdirdikləri statistik məcmuələrdə
göstərilən məlumatlar əsasında tərtib еdilmişdir.
Cədvəldən göründüyü kimi, Cənubi Qafqaz və
Mərkəzi Asiya ölkələrinin xarici ticarətinin cоğrafiyası dеmək оlar ki, yalnız Avrasiya matеrikində yеrləşən ölkələri əhatə еdir. Bundan başqa,
sözügеdən ölkələrin xarici ticarət əlaqələri ölkənin
yеrləşdiyi rеgiоnda yеrləşən ölkələrlə dеyil, həmin
rеgiоndan çоx uzaqlarda yеrləşən ölkələrlə daha
sıxdır. Bu vəziyyət xarici iqtisadi əlaqələri təhlil
оlunan ölkənin rеgiоn ölkələri ilə qarşılıqlı iqtisadi
əməkdaşlığının həddən artıq aşağı səviyyədə
оlduğunu göstərir.
Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya rеgiоnlarında yеrləşən ölkələrin ümumi xarici iqtisadi inkişaf göstəricilərinin təhlili göstərir ki, bu ölkələrin sabitqədəmli inkişafının təmin еdilməsi bеynəlxalq iqtisadiyyatda mövcud оlan situasiyadan,
ölkənin xarici iqtisadi sеktоrunun və milli iqtisadiyyatın vəziyyətindən asılıdır. Bu baxımdan sözügеdən ölkələrin xarici iqtisadi əməkdaşlığının
milli-iqtisadi maraq baxımından təşkili zamanı
qеyd оlunan səviyyələrdə situasiyaya təsir göstərən bütün amillər nəzərə alınmalı və оnlar təsir
dərəcələrinə görə qruplaşdırılmalıdırlar.
Bir çоx tədqiqatçılar «kiçik ölkələrin» iqtisadi
inkişafında inkişaf еtmiş ölkələrin, xüsusilə ABŞın həllеdici rоlunu qеyd еdirlər. Bəzi tədqiqatçılar
isə bu prоsеslərdə ABŞ-ın dоminant mövqеlərdə
durduğunu və bütün «kiçik ölkələrin» xarici iqtisadi inkişaf vеktоrlarının fоrmalaşmasında məhz
bu ölkənin müstəsna rоl оynadığını israr еdirlər.
Bu baxımdan amеrikan pоlitоlоqu Zbuqnоv Bjеzinskinin fikirləri müəyyən maraq kəsb еdir.
64
Оnun fikrincə, qlоballaşma prоsеsində bütün
dünya ölkələri xarici iqtisadi inkişaf stratеgiyasını
həyata kеçirəndə ABŞ amilinin stuasiyaya təsirini
daim nəzərdə saxlamalıdırlar. Bеlə ki, bir gün
ABŞ bеynəlxalq, rеgiоnal və lоkal səviyyələrdə öz
hеgеmоn mövqеyini bərqərar еdə bilmişdir. Amеrikan siyasətçisi Zbinnеv Bjеzinskinin sözləri ilə
dеsək, «tarixdə ilk dəfə оlaraq bir dövlət həqiqətən
dünya fövqəldövləti kimi çıxış еdir».2
Əlbəttə, Zbinnеv Bjеzinskinin sözlərində böyük həqiqət vardır. Amma оnu da dеyək ki, bu
gün Çinin, Şindistanın, Britaniyanın, həmçinin
Rusiyanın bеynəlxalq iqtisadi situasiyaya təsirini
görməmək mümkün dеyildir. Оna görə də Bjеszinskinin dеdikləri ilə tam şəkildə razılaşmaq
оlmaz. Bir məsələni də qеyd еdək ki, sözügеdən
ölkələrin dünyanın pеrspеktiv inkişafında özlərini
nеcə aparmaqlarını qabaqcadan prоqnоzlaşdırmaq
çоx çətin məsələdir.
Bеləliklə, hər hansı bir milli iqtisadiyyat xarici
dünyaya yalnız öz milli maraqlarının priоritеtləri
və xarici iqtisadi institutları sistеmi prizmasından
baxır. Bu baxımdan müasir bеynəlxalq iqtisadi
gеrçəklikdə hər bir ölkənin yüksələn xətlə inkişafı
üç stratеji kоmpоnеntin uzlaşdırılmasını tələb еdir:
−
xarici sfеrada fоrmalaşan situasiya;
milli maraqlar, priоritеtlər və xarici
iqtisadi institutlar sistеminin vəziyyəti;
−
−
milli iqtisadıyyatın mövcud durumu.
Ölkənin xarici iqtisadi stratеgiyasının həyata
kеçirilməsində qеyd оlunan stratеji kоmpanеntlərin düzgün qiymətləndirilməsi və оnlardan hər
hansı birinin rоlunun azaldılması bеynəlxalq iqtisadi aləmdə ölkənin mövqеlərinə mənfi təsir göstərir.
Yеkun оlaraq оnu qеyd еtmək istərdik ki,
sözügеdən amillərin düzgün qiymətləndirilməsi
səmərəli xarici iqtisadi inkişaf sistеmini fоrmalaşdırır və ölkənin istеhsal həlqələrini tədricən оnun
hüdudlarından kənara çıxarır. Inkişaf еtmiş ölkənin
xarici iqtisadi inkişaf təcrübəsi göstərir ki, bu
stratеgiya dünya gəlirlərinin bölüşdürülməsində
ölkənin fəal iştirakçıya çеvrilməsinin ən оptimal
yоludur.
ƏDƏBĐYYAT
1.
2
Кочетов Э.Г. Геоэкономика. Освоение мирового экономического пространства. Учебник для вузов по
курсу «Мировая экономика» Издательство НОРМА
М., 2006
Збигнев Бжезинский. Великая шахматная доска. Стр.
234., М.: «Международные отношения» 2000
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Бжезинский З. Великая шахматная доска. Господство Америки и ее геостратегические императивы. М., «Международные отношения», 2000
Вафина Н.Х.Транснационализация производства в
сфере теории самоорганизации экономических
систем. Казань: Изд-во КГФЭИ, 2002
Сельцовский В. Л. Экономико-статистические методы анализа внешней торговли. М.: Финансы и
статистика, 2004
Экономическая, социальная и политическая география мира. Регионы и страны. Учебник. Под редакцией доктора экономических наук, профессора С.Б.
Лаврова, кандидата географических наук, доцента
Н.В.Коледина. М.: Из-во «Гардарики», 2003
Новейшая информация о всех странах и территориях
мира. Географический справочкик ЦРУ. Екатеринбург, У-Фактория, 2005
Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin 2003-2005ci illərinin statistik göstəricilərini əks еtdirən intеrnеt
saytları.
65
AZƏRBAYCANDA MÜHASĐBAT UÇOTUNUN BEYNƏLXALQ STANDARTLARA
UYĞUNLAŞDIRILMASI VƏ KOMPÜTERLƏŞDĐRĐLMƏSĐNĐN BƏZĐ PROBLEMLƏRĐ
i.e.n., deosnt Ənvər Sadıq oğlu SALAHOV
Azərbaycan Kooperasiya Universiteti
“Mühasibat uçotu və audit” kafedrası
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
!
" ##
$%###, # " ## ## % .
()% ( " ## ) ( ( !##. «+ » -( + # «.% », «/)» 0## # «» )
## # % (, # # " # $%### +. 2 ( !
" # $%### %## ( $ % .
SOME PROBLEMS TO THE REQUIREMENTS OF THE INTERNATIONAL
STANDARDS AND COMPUTERIZINQ OF ACCOUNTINQ IN AZERBAIJAN
SUMMARY
Considerinq some questions of perfection of accounting in Azerbaijan according to the requirements of the International
Standards of accounting and Financial Reporting. Some problem questions of preparation and application of the National
Standards of book Keeping of Azerbaijan are stated. The basic principles of the computer registration programs "Эцняш
Системи" are briefly stated which is made by Azerbaijan-turkish Joint venture and "Азмущасиб", which is made by firm
"Аразкомпутер". Alongside with these, the questions of perfection of accounting are considered(examined) as a component
world financial qlobalization of economy.
( !
$ (% % )##. 20032005- ( )
#
(, 7 8 0
%.
!
$%### (
, ( ## (%0# ( #. (, ( (%0# ! % ( . 9 # $ 0# +% 0 . : + 0## %, )%### % ), # # - ## , 0- 0 + (
0# (,
!, ! ,
+ ( # 0# .
(( )
% !
## ##
# ( .
66
1960-# % >
) / 8 -- % # #!#%# - ## “ ” ##%#
(Палий В.Ф. Международные стандарты учета
и финансовой отчетности. Учебник. М.
ИНФРА-М, 2007; с.6). : ! ## !
## ## # +% -- - 8)
( 0 (%. (#
!
## ## # #-# ( +% #% # %### ) ( ( %.
C % ,
()# 0 #
+%. :# ) %( 0# 0 # !
# ## %%.
+ % -, )
D0
#, E (#, !
F G
+ ( 0 !
%(
0 (%, (%0 %
%( 1973- % !
9# #
8 ##%#. D( ! 8
>,
(
, , G,
9, I), 8, ((, + ! ( ##%#. 8 100-
! ( %(# (
. 8 (
!
$%#$# #.
# )
%# ( ## (%0 %
# # !
## %. E ( -
(%0# 0 ##% %(# (E (#, !
F G
.), ) ( !
(%0 )
# (, -D
J
#) !
$ (% $ +% % %( %.
0
, ( K)(# 7 0 + " D #
!
$ (% % %( . " D 0 + ) % 2 )
# ##% 7 8 0 %.
K)(# 7 8 20 0 2003- !, 29 #
“ !
" # (( " ## 2003-2007- ## J
#” C# % J
(% , I J
) !
" # ((
# (
# ##, 0 !+## $%### ! ## %.
J
% $##
( ( !
" # (( # # (
# ## )#
%. “ #” K)(# C
, , -( %(# (#
( #, # # ##,
)## # ## ( # ( !
" ## % # 0%### %. J
2003-
$# +%.
7 # ( #-# )## ( +% !( # ## %( . # ( (##) , ( #
+ ! , ! ( ,
( ( #, +
#!# !, - ( ,
%# , E 0 G %# , # , %### #
# ,
## , %## , () %## , % , +% % +% ! $# ! , %# , ( % % %# ,
0! (##) %# , 0 , ) , ($##
, ( %#
, (, % , , , % !
+ ( !(, (0 ( ( +% !.
. ( +% # ( (##) , ( #
+ ! , ! ( ,
( ( #, +
#!# ! # (
+% 2003- ; - (
, %# , E
0 G %# ,
# , %### #
#
, ## #
( +% 2004- ;
%## , () %## , % , +% %
+% ! $# ! ,
%# , ( %
% %# , 0! (##)
%# , 0 , ) #
67
( +% 2005- ;
($## , (
%# , (, % , , , % ! # (
+% 2006-# #$# +%.
J
+ #-# ! #$# % # ( .
# + (, J
# “2003-2007- "
## ## ” #.
C ( ## (, ( % ! , )
(,
J
# .
0 ( !(
. , 0(,
J
# # “2003-2007- # " ##
## J
#” ( ,
$ #. 9 J
!
" # “((” !, ( “$%#
”, %
,
# !
" ## $ (%( %###.
!
" # ((, # ( $
(, %(( (
( % % (, % #
“ #” # (. ( #.
K !
"
#
$
(% )## ##
%###%#. ,
“ ” 1999 , “ ## ” 2000- . %.
K 0
)## # (
.
J
+ ##
## # (, ,
K)(## 7,
%# ,
D
D(%0 7, F+ 7,
( 0 7,
E ( 8, K)(## J # C 8$#
E 8, K)(## # E +, E
0 G, ( %%
" (# ( 8)() %.
68
!
" #
(( 0
# ## ( “ #” K)(# C ## (
“ C” 0 ( %) ## +( ##. C # K)(## J 0 29 2004- %. “ #”
C 0 O ! %( 0
. I
C ! # +
( (( ( # .
C % # –
# %. + (, C ( $##
( ( #
( # (.
+ ( C %( ( % )
% - ## #( , C ! ##%, ( " # +%. # ##, # ( (
$ (, 0
C , C # ##% # !
.
I C II 0 (4- 5-) %. + (, 0
( # " ># 0 .
0(# ## ( 0
( # !. " ># # ( %##. " >## ,
0
(
# 0 , # %
># +( 0 ( ( . I!%# (, # ## 0 +( (# (
. " ># !# (
, %#, , (##, #, (#, $# + ( 0 # . C ( ## (, # (%0 # %( (
!, ( (, !
# 0 - !### . 9 ! ## % ) (%0 !
###. , (, #
( 0 + , % ! -( 0 # ! ( (%0 0 ## 0 -- #
, %
#, ( # 0( % # , ( #
!
0
(0 # . - (, + .
0(, + ,
+ 0( -( !# )
+, +( (%0#
%, % - +. Q( ( (
#$# ( ( 0%#% #
%(( +
% , % , - -
(%0# ( .
)) #
# ## ( .
( (%0#
) %(# + ()# ###.
( 0%# (%0 , " ## %
## 7 " D 0 . " ##
% ## , ) 0
, , . + # ( 0%#, ( %( ! 0(# . (, "
D , , # ( 0%#%#. 0 0( ( !# ( # ++% ( (%0## +. ( (
(%0## % (
+ +( %$# (0:
1) 1995- 2007- ( 12 ( (%0# (( ##%
# !
, ## ( 0##
% (% %((
)##%#. C% K, "( - ## ( 0## % 0 (%% %( %%.
2) !
$ (% E
J
# K, "( ( 1998- , 2003- %.
3) . 3 ( "
## ( 1999-2001- ##% %#%#. Q(
( " # (1, 2 5
# ) 2006-# ##% 7 18 ) 2006-# !, D38 # %.
4) . % ( 1997-1998- ()# %. ( (%0# )
7 0 + O >, J # D!# D 0 + J
># (# K), " 9# # -%(,
" 9# D#
E 8# ( (( ###
, # 0
. % ()#
!. O ) %( #
7 " D +( .
0(, + )
7 " D C # ##% " >## 0
(0 . % (
$ (, ( %(# % +( #
69
+. , J # D 0
+ J#, "
# -%( 0
8# ## ) (0 !# .
%#, ) %### $##
( D
D(%0 7 ((,
( !%###% #
)### % 0 + D
D
D (, (% ) %$
% $ .
Q( !
$ (% )
()% () ## %# (%0 . (%0 ) 0 % !+# #.
-0 (, " ## ## ( )
( ( 0
!+## +%.
+ (
!
" # $ " ## ##
%#, # % % # %
0## %###% %, O - # 0##
0## ###
() # )
##
## .
( ()% () ## # %
+%. “( & ” --(
+ 0 ##% “.%
” “)” 0# 0
##% “” )
)( %### () ## $ , " ## % 0 . 0(, “.%
” )
# )( , “” )
# )( (( % .
. )
## ( % % 0 70
## $ %, 0 ## + ! , )%###, % # 0## ) O . %#, )
! !0 %
! ##
% .
E DII1. # K)(## C. (#, 29 2004;
2. 2005-2008- "
## J
# #. K)(#
7 8 C#. (#, 18 2005, №139;
3.
!
" #
(( "
## 2003-2007- ## J
#.
K)(# 7 8 C#. (#, 20 0 2003, №29;
4. Бабаев Ю.А. Теория бухгалтерского учета.
Учебник. Москва, ЮНИТИ-ДАНА, 2001;
5. Бархатов А.П. Муждународный учет.
Москва, Маркетинг, 2001;
6. Палий В.Ф. Международные стандарты
учета и финансовой отчетности. Учебник.
Москва, ИНФРА-М, 2007;
7. K C.K. !
. (#, «-», 2000;
8. 9.9., .. (, K
( 0
!% )). (#,
« » O#, 2002, №6.
ФИНАНСОВЫЙ КРИЗИС: ТЕОРИЯ И РЕАЛЬНОСТЬ.
ПРЕДРАСПОЛОЖЕННОСТЬ УЗБЕКИСТАНА К ФИНАНСОВЫМ КРИЗИСАМ
к.э.н. Комилов С.Х.
Ташкент / УЗБЕКИСТАН
[email protected]
[email protected]
ТЕЗИС
Финансовая среда является той сферой, которая пережила самый быстрый рост и развитие, начиная с 70-х гг. ХХ
века. На сегодняшний день развитие национальной экономики развитых и развивающихся стран во многом зависит от
текущего состояния ее банковско-финансовой сферы. В частности, если страна находится на стадии перехода к
рыночным отношениям, то формирование ее банковско-финансовой сферы сильно влияет на развитие реального сектора
экономики, а ее интеграция в международную финансову систему должна быть осуществлена, учитывая все возможные
последствия. Для этого необходимо иметь четкое представление об основных факторах финансовых кризисов, что
позволит стране сориентироваться при интеграции в международные финансовые отношения. Одной из основополагающих черт стратегии Узбекистана по реформированию банковско-финансовой системы является поэтапность, что
намного уменьшает вероятность резких колебаний и шоков в данной сфере. Рекомендации международных финансовых
институтов, в частности МВФ, основываются исключительно на таких аспектах, как либерализация рынков, приватизация крупных государственных финансовых институтов развивающихся стран, не учитывая неготовность той или
иной страны к международной конкуренции. Практика показала, насколько такая навязчивая идея неолибералов
приводит страну к полному разорению и к увеличению социального неравенства в обществе. Следовательно, проблема
создания превентивной почвы в условиях перехода страны к рыночным отношениям должна быть приоритетной.
Несмотря на очень слабые макроэкономические показатели узбекской экономики, в отличие от соседнего Казахстана,
образовалась твердая почва, в которой вероятность «заражения» финансовыми кризисами очень низкая.
ABSTRACT
In contrast to many other fields of economy, the financial area is developing in a high rhythm since the seventies of XX
century. Nowadays the economic development of industrialized and developing countries depends in many cases on current
situation of their banking and financial sphere. Particularly, if a country is in stage of transition to market economy, then the
building of its banking and financial system influences considerably to the development of real sector of economy, and its
integration in international financial system should be undertaken taking account of every possible consquences. For that it is very
important to have a clear and accurate idea of essential factors of financial crisis which allow to get bearings during the integration
in international financial relations. One of the basic ideas of Uzbekistan strategy of reforming of its financial and banking system
is step-by-step approach with logicality that reduce much the probability of sudden shocks and violent fluctuations in this sphere.
Recommendations of some international financial institutions, such as the IMF, are based exceptionally on such aspects as
markets liberalization, privatization of state large-scale financial companies in developing countries without regard for
unavailability of a country concerning international competition. Experience on that issue revealed as far as such fixed idea of
neo-liberals can put the country into total failure growing social inequality in society. Therefore, the problem of forming
preventive basis in transition of country to market economy should be high-priority. In spite of very low macroeconomic
indicators of uzbek economy, as distinct from neighbour Kazakhstan, the solid basis is formed where the probability of
“contamination” of financial crisis is very low.
Финансовая среда является той сферой,
которая пережила самый быстрый рост и
развитие, начиная с 70-х гг. ХХ века. На
сегодняшний день развитие национальной
экономики развитых и развивающихся стран
во многом зависит от текущего состояния ее
банковско-финансовой сферы. В частности,
если страна находится на стадии перехода к
рыночным отношениям, то формирование ее
банковско-финансовой сферы сильно влияет
на развитие реального сектора экономики, а ее
интеграция в международную финансову систему должна быть осуществлена, учитывая все
возможные последствия. Для этого необходимо иметь четкое представление об основных
факторах финансовых кризисов, что позволит
стране сориентироваться при интеграции в
международные финансовые отношения. Одной из основополагающих черт стратегии
Узбекистана по реформированию банковскофинансовой системы является поэтапность,
что намного уменьшает вероятность резких
колебаний и шоков в данной сфере. Рекомендации международных финансовых институтов, в частности МВФ, основываются исключительно на таких аспектах, как либерализация
рынков, приватизация крупных государственных финансовых институтов развивающихся
стран, не учитывая неготовность той или иной
страны к международной конкуренции. Прак71
тика показала, насколько такая навязчивая
идея неолибералов приводит страну к полному
разорению и к увеличению социального неравенства в обществе. Следовательно, проблема
создания превентивной почвы в условиях
перехода страны к рыночным отношениям
должна быть приоритетной. Несмотря на очень
слабые макроэкономические показатели узбекской экономики, в отличие от соседнего
Казахстана, образовалась твердая почва, в
которой вероятность «заражения» финансовыми кризисами очень низкая.
В этом году будет 10 лет тем событиям,
которые потрясли не только мир финансов, но
и непосредственно повлияли на реальную
социальную жизнь, особенно развивающихся
стран Азии и Латинской Америки. Финансовый кризис 97-98гг. оставил след в экономической науке, как один из самых разрушительных потрясений мировой экономики. Важно
отметить, экономические кризисы, особенно
кризисы в финансовой сфере, разрушают настолько, что порой трудно бывает оценить
реальные последствия «финансовой смерчи», в
отличие от природных катаклизмов, войнов и
политических конфликтов. Так как после цунами, или урагана, повлекших за собой разрушения домов, хозяйств и инфраструктур, правительство обычно объявляет о конкретной сумме понесенного вреда. В то время как, неадекватная реакция фондовых бирж на выступление главы Европейского центрального банка
или на любую брошенную спекулятивную
инфромацию приводит иногда к много триллионным потерям инвесторов, повлияв системно на реальную экономику, результатом которого могут быть многочисленные сокращения,
банкротство и т.д. В этом случае оценить
реальную определенную сумму потери от этих
системно взаимозаражающих эффектов почти
невозможно. Как любое негативное явление
или болезнь, несомненно, что предотвращение
финансового кризиса обходится намного
дешевле, чем выход из него.
Несмотря на то, что тема финансовых
кризисов была очень широко обсуждена и
имеются огромное количество исследований
на предмет причин и последствий финансового
кризиса 1929-33гг., мексиканского и азиатского кризисов в середине 90-х годов, российского кризиса, считаем, что на сегодня это
явление в недостаточной мере учитывается
международными финансовыми институтами и
странами, где вроде бы все хорошо: экономический бум, рост производства, стабильная
инфляция, снижение безработицы и т.д. В этой
72
конъюнктуре заинтересованные принимать
меры предосторожности, превентивная политика уходят на второй план. Мы имели точно
такую же картину перед финансовым кризисом
1929 году в США, 1997 году в Юго-Восточной
Азии. Все фундаментальные показатели были
благоприятными и практически ничто не
предвещал крах. Ошибочно будет думать, что
применение экономических циклов (рост, пик,
кризис, депрессия) на экономику стран не
актуально и, что «невидимая рука» Адама
Смита все предотвратит. На сегодня страны
входят в той или иной мере в мировую
экономику и процесс глобализации, который
является необратимым явлением, играет очень
важную роль в этом. Ошибочно также твердить, что именно глобализация является одним
из факторов возникновения финансовых кризисов, так как не глобализация будет виновата
в заражении финансовых кризисов, и ответственные лица, принимавшие неправильное
решение. Скоординированность стран в процессе глобализации, наоборот, может сыграть
ключевую роль в «смягчении», даже в предотврашении финансовых кризисов.
Впервую очередь необходимо внести определение финансового кризиса для того, чтобы
знать против чего надо бороться. Так как даже
на сегодняшний день экономисты расходятся в
определнии финансового кризиса. Некоторые
твердят, что финансовый кризис – это крах финансовых рынков, фондрвых бирж с резкими
падениями котировок, другие говорят, что это
последствие спекулятивных аттак против
национальной валюты, третие – это последствие взрыва спекулятивных «мыльных пузерей». Следовательно, необходимо определить
всесторонне и в широком смысле такое явление, как финансовый кризис. На первый взгляд
это кажется очень амбициозным и стремление
дать широкое определение похоже на «объятие
необъятного». Тем не менее полноценное знание факторов возникновения финансовых кризис может, как минимум смягчить последствия
или, как максимум, предотвратить это явление,
что является немаловажным моментом для
страны, которая будет все больше вовлечена в
мировую экономику по мере того, как процесс
глобализации будет необратимо втягивать в
себя такую страну, как Узбекистан.
По итогам наших исследований на эту тему
(2001-2004гг.) в рамках диссертационной работы, нами было предложено более широкое
определение финансовому кризису: это феномен, который является следствием бурного
развития процессов дерегулирования, финан-
совых инноваций, массивного кредитования
спекулятивных и краткосрочных операций,
преобладания финансовых рынков над коммерческими банками и поведения экономических агентов, приводящего к неравновесию в
банковско-финансовой сфере. Следовательно,
как мы видим, этот феномен, определение которого было предложено таким образом, практически исключен в странах, где роль государства в экономики абсолютна, при котором
процессы инновации практически отсутствуют
из-за слабого частного сектора, где недостаточно осуществляются реформы по интеграцию в процесс глобализации, где место коммерческих банков (в противовес инвестиционным компаниям и небанковским учреждениям), в особенности государственных, в финансировании реальной экономики огромное.
Поэтому в эпоху коммунизма в странах Восточной Европы, в СССР не наблюдались «финансовые катаклизмы», которые являются несомненно побочными явлениями, как мы
сегодня называем, рыночных отношений. Мировое сообщество знает, к чему привели
либеральные условия в пост-советских странах, где применялась «шоковая терапия», это
прежде всего, несправедливое перераспределение доходов и богатства, что привело к созданию узкого круга олигархов, с огромным
уровнем бедного населения. В Узбекистане
ситуация была иная: поэтапность реформ во
всех сферах стала во главе угла. Практика
показала, что разрыв между богатыми и бедными стал большим в тех, странах где практиковалась «шоковая терапия». Однако отметим, что в результате эти же страны ушли
вперед, имея, на сегодняшний день, приличный рост ВВП, низкая инфляция, контролируемая безработица и т.д.
Возникает вопрос: что лучше: «шоковая
терапия» со стартовыми проблемами (сильный
разрыв между богатыми и бедными, нестабильность, инфляция) или же поэтапность перехода к рыночным отношениям, где для достижения результата необходимо больше времени, но без стартовых проблем? Ответить на
этот вопрос однозначно невозможно. Во избежании неверных обобщений и неуместной
абстракции, необходимо подходить к каждому
случаю отдельно. Суть не в этом, а в том, что
какие страны подвержены больше финансовым
потрясениям, какие страны чувствительны к
финансовым кризисам.
Рассмотрим основные положения предрасположенности той или иной страны к финансовым кризисам, ссылаясь на вышеизложенное
определение финансовому кризису. Практика
показывает, что кризис наступает после бума
на финансовых рынках для того, чтобы скорректировать отклонения показателей от фундаментальных. Иначе говоря, кризис имеет место
тогда, когда лопается «мыльный пузырь».
Напомним, что «мыльный спекулятивный
пузырь» на фондовом рынке представляет
собой разницу между текущей стоимости
акции какой-либо котирующейся компании и
фундаментальным значением этой же акции.
Финансовый актив определяется как серия
будущих доходов. Ее фундаментальная стоимость равна приведенной стоимости этой
серии. Математически это выглядит следующим образом:
Vt = dt + dt+1/(1+r)+ … +dt+n/(1+r)n + ...
Чтобы найти эту стоимость, агент должен
попытаться предвидеть дивиденды, которые
распределены в течение всего срока существования этой акции. Точность его прогнозов
зависит от качества информации в момент t.
Данная информация касается совокупности
фундаментальных показателей (используемые
технологии, располагаемые ресурсы и потребительские предпочтения), которые способны
повлиять на стоимость дивидендов в момент
t+1. В традиционным понимании, спекуляция
представляет собой социальную силу, которая
заставляет индивидуумов постоянно искать
возможности улучшения качества информации
и роста доходов. Именно эта сила толкает
индивидуумов к финансовым инновациям для
максимизации его прибыли. Однако новые
финансовые инструменты, включая производные инструменты позволяют с одной стороны
защищать от различных рисков, но с другой
стороны, они представляют собой колоссальную угрозу. Так как системность заражения и
обвала очень велика. Итак, спекуляция, являясь необратимым элементом развития финансового мира, это движущая сила, позволяющая
иметь инновационные процессы на финансовых рынках. Впоследствии усложнения финансовых операций, контроль над ними становится труднее осуществлять. Вполне реально
твердить тот факт, что чем больше финансые
инструменты усложняются с помощью различных финансовых инноваций, тем больше становится трудным осуществлять соответствующий надзор над ними. Даже Дж. Кейнс в одной
из своих работ рекомендует увеличивать операционные издержки на спекулятивные операции, уменьшая тем самым ликвидность ценных
73
бумаг, и это приведет, по его словам, к сокращению спекуляции. Кроме того, финансовые
инновации
встречаются
больше
среди
небанковских институтов. Если учесть тот
факт, что на сегодняшний день, коммерческие
банки и финансовые рынки являются не только
взаимодополняющими, но и взаимозаменяющими институтами.
В развитых странах, да и не только, роль
финансовых рынков, по сравнению с коммерческими банками, растет в финансировании реальной экономики. Потому что коммерческие банки являются по сути более консервативными и менее гибкими, тогда как небанковские учреждения предоставляют более
гибкие, дешевые и эффективные продукты
финансирования. Возникает вопрос надзора: в
случае с банками, центральные банки имеют
все необходимые рычаги, позволяющие поддерживать стабильность в банковском секторе,
но как на счет финансовых рынков? Здесь
ситуация становится более деликатной, так как
именно через финансовые рынки проходят
колосальные финансовые операции, приостановить или предотвратить «заражение» финансовых кризисов в этом случае становится
более трудным, чем в банковском секторе.
Последние события на основных фондовых
рынках в начале марта 2007 года, повлекших
за собой рекзие падения индексов и многомиллионные убытки, свидетельствуют о том,
что именно финансовые рынки являются одним из весомых очагов распространения
финансовых кризисов. В отличие от банковского сектора, где проблемы возникают больше
всего из-за системного риска, неликвидности,
взаимоотношений банк-клиент, на фондовых
рынках проблема состоит в поведении игроков.
Поведение игроков на бирже резко отличается
от поведения банка, даже если банк выступает
игроком на бирже! Потому что, как свидетельствует последние события на фондовых
рынках мира в начале марта 2007 года, простая
паника повлекла за собой обвал индексов. Эта
паника началась с боязни китайских игроков
потерять свои вложения в ценные бумаги и
начали массивно продавать свои акции.
Удивительно то, что все фундаментальные
показатели были благоприятными. Многие
экономисты стали утверждать, что осуществлена корректировка индексов, учитывая долгий бум на финансовых рынках, твердили, что
это естественный процесс. В теории доказано,
что «мыльные пузыри» могут возникать даже
тогда, когда агенты строят свои ожидания
рационально. Это означает, что неравновесия
74
на финансовых рынках могут возникать даже
при эффективном функционировании финансовых рынков, рациональности экономических
агентов и при отсутствии проблем с использованием информации. В этом и заключается
сложность надзора над финансовым рынками.
Нужно ли таким странам как Узбекистан, учитывать эти положения? Считаем, что необходимо, так как развитие банковско-финансового
сектора должно идти параллельно с созданием
превентивной почвы, чтобы не повторить горький опыт многих стран с переходной экономикой.
Как считает лауреат нобелевской премии
по экономики Жозеф Стиглитс, основным
фактором последних финансовых кризисов 20
века является либерализация операций по
капиталу, риск которых считается огромным
для страны. По его словам, никакая страна,
независимо от уровни развитости институтов
рынка, не смогла бы легко пережить последствия резкого изменения настроения инвестора, который трансформировал бы огромный
поток капитала в огромный отток.
Необходимо также отметить, что недоверие
экономических агентов может спровоцировать
крупные финансовые кризисы. Проблема
недоверия агентов к финансовым институтам,
или же просто кризис доверия возникает в тех
случаях, когда имеет место отклонение в
функционировании институтов от установленных норм и правил. Например, биржевые скандалы, связанные с искажением финансовых
отчетностей крупнейших многонациональных
корпораций (Енрон, Вивенди и т.д.) в США и в
Европе в 2002 году, являются очевидным и
ярким примером кризиса доверия. Потеря
доверия экономических агентов привела к
финансовому кризису. Для восстановления
доверия стало необходимым принять Кодекс
этики для менеджеров компаний, акции которых котируются на фондовых рынках.
Поэтому вопрос прозрачности не только
финансовых институтов, но и регулирующих
органов должен иметь приоритетный характер
в увеличении доверия к банковско-финансовому сектору в Узбекистане.
Как было сказано выше, процесс финансовых инноваций является необратимым процессом и, естественно, имеют огромные преимущества в экономических отношениях. Однако
эти преимущества на практике могут стать
катастрофическим фактором роста волатильности финансовых рынков, чрезмерной дерегулированности и роста рискованности. В
Узбекистане финансовые инновации не имеют
быстрые темпы, которые смогли бы служить
фактором вышеупомянутых трудностей. Также
принято, что массивные финансовые инновации сокращают количество инструментов
монетарной политики. Поэтому для стран с
переходной эконмикой, как Узбекистан, важно
сохранять эффективность монетарной политики, так как одним из ключевых вопросов в в
переходе на рыночные отношения страны
является именно поэтапные сдвиги в валютной
политики. Финансовые инновации могут служить мотором спекулятивных операций и
увеличивать отрыв финансовой сферы от
реальной экономики, что может способствовать к появлению «мыльных пузырей». Хотя в
настоящее время этот фактор не представляет
значительной опасности, в последующем
стимулирование развития фондового рынка,
привлечение иностранных инвесторов, усиление влияния международных финансов на
рынок Узбекистана делают анализ этого фактора очень актуальным.
Многие финансовые кризисы объясняются
в основном поведением банков в условиях
либерализации финансовых рынков. Процессы
инновации, маркетизации и либерализации
усилили роль финансовых рынков по отношению к банкам как источнику финансирования.
В этом случае, в Узбекистане опор был сделан
на банки в создании «кровеносной системы»,
позволяющей поддерживать реальный сектор
экономики. Соответсвенно, резких перебоев в
реальном секторе из-за проблем, связанных с
финансовым кризисом не наблюдались после
независимости страны. Так как банковский
сектор, в отличие от финансовых рынков, более контролируем. Поэтому процесс отлива
денежных средст из банков в финансовые
рынки приводит к сокращению роли банковской системы и росту финансовых рынков.
Влияние центральных банков в вопросах
регулирования потоками денежных средств
становится все менее очевидным с возрастанием роли финансовых рынков. Было доказано, что при возникновении системных кризисов центральные банки могут легче выполнять
функции кредитора последней инстанции,
когда отлив денежных средств из банков на
финансовые рынки не является значительным.
Следовательно, рост финансовых рынков
вопреки банковскому сектору, может в какойто мере сократить те функции центрального
банка, которые необходимы для избежания
финансовых кризисов, в частности, для обеспечения ликвидности банковского сектора.
Отметим, что данная функция центрального
банка позволяет уменьшить системный риск, а
значит и вероятность финансового кризиса.
В отличие от многих развивающихся
стран, где проволились резкое дерегулирование и бурные инновационные процессы на
финансовых рынках и банковском секторе, в
Узбекистане либерализация банковско-финансовой системы осуществляется поэтапно и
последовательно. Диверсификация торговли,
снижение роли России в общем товарообороте
(20% в 1998 году), последовательная валютная
политика Узбекистана, осторожность в вопросах внешнего заимствования и качественные
аспекты банковского сектора позволили Узбекистану защититься от азиатского и российского кризисов.
Одной из характерных основных черт
стратегии развития банковского сектора
является качественное развитие, в отличие от
«количественного», что сокращает вероятность
несостоятельности банков, которые проходят
жесткий контроль на надежность. К тому же
стратегия Узбекистана направлена на развитие
реального сектора экономики с помощью банковского сектора путем предоставления стимулов и преференций коммерческим банкам в
финансировании приоритетных проектов.
Отметим, что стабильность банковско-финансовой системы в Узбекистане также объясняется незначительностью процесса отлива
денежных средств из банков на финансовые
рынки. Преобладающая роль коммерческих
банков по сравнению с фондовым рынком блокирует канал «заражения» финансового кризиса и предотвращает феномен «перегрева»
рынка. Как показывает анализ, в Узбекистане
банки являются основными агентами на рынке
ценных бумаг.
В заключении выявим следующие положения:
1. Глобализация и интеграция пост-советских
стран в мировую экономику влечет за собой не
только позитивные последствия, но и одновременно создают условия, при которых странам с переходной экономикой необходимо создавать превентивную почву от побочных
эффектов либерального капитализма.
2. Стратегия страны в переходной период
должна основываться на предкризисном подходе и должна превалировать пост-кризисного
решения.
3. Практика показала, что резкое дерегулирование банковско-финансового и реального
сектора экономики в целом, приводит к не
справедливому и не оптимальному перераспре75
делению богатства страны с переходной экономикой.
4. Процесс финансовых инноваций, по существу, являются необратимым, и необходимым
для повышения прибыльности в спекулятивных операциях и для более эффективной
защиты от разных финансовых рисков.
Однако, риски не исчезают, а передаются с
одного экономического агента к другому. В
целом финансовые инновационные продукты
повышают волатильность финансовых рынков
и вероятность создания «мыльных пузырей».
5. Отсутствие резких спадов, больших финансовых потрясений в Узбекистане объясняется в
основном очень низким, если не нулевым
уровнем, спекулятивных и краткосрочных
операций со стороны иностранных инвесторов,
а также централизованностью банковского сектора,
позволяющее
сохранять
контуры
регулирования финансовых потоков.
6. Последовательность в реформах либерализации, которая является неотъемлемой частью
процесса глобализации, банковско-финансовой
сферы стран с переходной экономикой, в том
числе Узбекистана, должна позволить стране
«справедливую» и оптимальную интеграцию в
международную финансовую систему.
7. Оптимальность и справедливость в вопросах интеграции стран с переходной экономикой должна быть обеспечена Международным
Валютным Фондом, роль и функции которого
должны быть пересмотрены так, чтобы стратегия этого института должна основываться
больше на превентивных мерах, чем на посткризисного решения проблем. Социальноориентированность и менее либеральность
данного финансового института, который должен играть роль центрального банка мировой
экономики, позволила бы странам с переходной экономикой воспользоваться эффективней процессом глобализации.
76
ВЛИЯНИЕ ДЕНЕЖНЫХ ПЕРЕВОДОВ ТРУДОВЫХ МИГРАНТОВ НА
МОНЕТАРНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ ТРАНСФЕРТО-ЗАВИСИМЫХ СТРАН РЕГИОНА
(на примере Таджикистана)
к.э.н. Мадина Октамовна ТУРАЕВА
Душанбе / ТАДЖИКИСТАН
[email protected], [email protected]
РЕЗЮМЕ
Последние годы в таких странах, как Таджикистан, Кыргызстан, Грузия, наблюдается небывалый процесс встречных
ресурсо-потоков: с одной стороны - значительный отток трудовых ресурсов, а с другой – огромный прилив денег,
переводимых трудовыми мигрантами.
Исследователи обосновывают различные каналы воздействия трансфертов трудовых мигрантов на макроэкономическую ситуацию. Одни приводят аргументы их негативного воздействия на экономический рост. Однако большинство
исследователей расценивают влияние притока таких денег как основу развития переходной экономики, ее финансовой
системы, снижения уровня бедности.
Как и в других странах, традиционно получающих большие объемы переводов, можно лишь догадываться о
размерах нелегального ввоза денег в регион. Известно как минимум 3 нелегальных способа, в том числе широко
используемая система «хавала». Между тем, объемы трансфертов, переведенных исключительно легальными путями,
достигают порой 20-50% ВВП (Таджикистан).
Поскольку большая часть этих денег циркулирует в качестве наличной иностранной валюты, выступая средством
платежа, обмена и накопления, необходимость включения их в монетарные агрегаты очевидна. При этом нужно
избавиться от типичной для многих фобии долларизации, а признать ее де-факто и изменить традиционные подходы к
монетарным показателям.
На примере Таджикистана автор описывает методику оценки объема трудовых переводов (легальных и нелегальных) и предлагает способ измерения их влияния на монетарные показатели, что будет более адекватно состоянию
финансовых систем.
Данная техника может быть использована в странах региона, экономика которых сильно зависима от денежных
переводов. Имплементация - корректирование показателя монетизации, скорости обращения денег, ориентиров и
направлений монетарной политики.
THE IMPACT OF LABOR MIGRANTS’ REMITTANCES ON THE MONETARY AGGREGATES IN REGION
COUNTRIES, WHICH DEPEND ON MONEY TRANSFERS (IN A CASE OF TAJĐKĐSTAN)
ABSTRACT
There are unremembered cross-resources’ flows in such countries as Tajikistan, Kyrgyzstan, and Georgia during
the last several years. On one hand we can observe a huge out-flow of labor forces, on the other hand – vast inflow of
money, which are remitted by labor migrants into their home countries.
Investigators prove different channels of labor remittances’ impact upon the macroeconomic situation. One part
of them argue the its negative impact on economic growth. Nevertheless, most of researches value such inflows of
moneys as the base for development of transition countries, their finance systems, poverty reduction.
Like in other countries, that receive large volumes of remittances, we can just suggest about illegal cases of
money’s delivery into the region. At least three illegal ways are well known, including wide-used “havala”-system.
Meanwhile, volume of transfers, which are remitted only by legal channels (bank transfers), achieves to 20-50% of
GDP sometimes (for example – in Tajikistan).
As the most part of these money cycles as ‘foreign currency cash’, servicing as the tool of payment, change and
savings’ making, the necessity of including them into the money aggregates is obvious. At the same time, it is
required to escape from the typical for many phobia of dollarization, and to consider it de-facto, as well to change
traditional methods for monetary aggregations.
The author describes the methodology of labor remittances’ estimation (both – legal and illegal), as well
proposes the way of measurement its impact for monetary aggregates on Tajikistan’s example, that should be more
adequate to finance systems in such countries.
This technique may be used in region countries, where economies are strongly depend of money transfers.
Implementation – is the correction of the monetization, money velocity and reference point of the monetary policies.
77
Последние годы в таких странах СНГ, как
Таджикистан, Кыргызстан, Грузия 1 , наблюдается небывалый процесс встречных ресурсопотоков: с одной стороны - значительный отток трудовых ресурсов, а с другой – огромный
прилив денег, переводимых трудовыми мигрантами.
Например, по оценкам экспертов, исследовательских центров, Международного института миграции и др.2, от 0,4 до 1,2 млн. населения 7-миллионного Таджикистана работают за пределами республики в качестве легальных и нелегальных трудовых мигрантов. Периодически они переводят заработанные деньги
своим семьям3. Близкая ситуация с миграцией
населения и денежными переводами наблюдается в большей или меньшей степени и в
других странах региона: и Кыргызстан, и Грузия тому примеры.
В научных исследованиях многих авторов
обосновываются различные пути воздействия
потоков трансфертов на макроэкономическую
ситуацию в стране. Подобные исследования
проводились в Индии 4 , Марокко 5 , Турции,
Пакистане6 и др. Так, такие ученые, как Ральф
Чами, Самир Яхджах, Коннел Фалленкэмп
приводят аргументы в доказательство негативного воздействия денежных переводов мигрантов (workers’ remittances) на экономику.
Однако большинство исследователей расцени1
2
3
4
5
6
78
До политических событий, когда российская сторона
наложила ограничения на банковские переводы в
Грузию.
Олимова С. 2005. " Влияние внешней миграции на
развитие горных регионов: Таджикистан, Кыргызстан,
Афганистан, Пакистан" Paper presented at Stategies for
Development and Food Security in Mountainous Areas of
Central Asia, Dushanbe Tajikistan, June; Имомназар
Хакназар. Мигранты из Бадахшана. Хорог. Программа
поддержки и развития обществ горных регионов
(Проект Фонда Агахана), 2004; IOM Tajikistan
Newsletter, July-September 2004 и др.
Хотя официальная статистка существенно отличается
от экспертных оценок. Например, на конец 2005 г. по
словам руководителя государственной миграционной
службы Минтруда и соцзащиты, в качестве трудовых
мигрантов в России находится 412 тыс. таджикских
граждан - http://www.tribune-uz.info/
Gupta, Poonam, 2005, “Macroeconomic Determinants of
Remittances: Evidence from India” IMF Working Paper,
WP/05/224
Bouhga-Hagbe, Jacques, 2004 “A Theory of Workers’
Remittances With an Application to Morocco” IMF
Working Paper, WP/04/194
Ralph Chami & Samir Jahjah & Connel Fullenkamp,
2003. "Are Immigrant Remittance Flows a Source of
Capital for Development," IMF Working Papers 03/189,
International Monetary Fund.
вает поток таких денег как основу для развития переходной экономики, развития ее финансовой системы и снижения уровня бедности
(Рина Агервэл 7 , Патриция Вэйс Фаген, Мика
Бамп 8, Патрик Хонохен 9 и др.).
Полагаем, что с методологической точки
зрения будет оправданным рассматривать описываемую проблему на примере Республики
Таджикистан, поскольку это самая бедная страна в регионе, соответственно, она имеет все
основания более других использовать во внутреннем обороте иностранную наличную валюту, переведенную (или отправленную нелегально) трудовыми мигрантами.
Объемы денежных переводов в Республику
Таджикистан значительны. Основная часть
денежных переводов идет из Российской Федерации. Эксперты и различные институты
расходятся в оценках потока полученных платежей. Согласно докладу МВФ, Таджикистан
ежегодно получает от 400 млн. до 1 млрд.
долл. США, что приблизительно составляет
20-50% ВВП10. По данным за 2005 г., по отношению денежных переводов к ВВП Таджикистан сравним с такими странами, как Гондурас (21,2% ВВП), Эль-Сальвадор (17,1%
ВВП)11, Иордания (18,61% ВВП)12. Для сравнения: на 2006 г. в доходной части бюджет республики был утвержден на сумму 1510 млн.
сомони, что эквивалентно приблизительно 447
млн. долл. США (по курсу на август 2006 г.)13.
7
8
9
10
11
12
13
Aggarwal, Reena; Demirgьз-Kunt, Asli and Martinez
Peria, Maria Soledad, 2006. “Do Workers' Remittances
Promote Financial Development?” The World Bank and
McDonough School of Business, Georgetown University
Working Paper, WPS3957 URL
Weiss Fagen, Patricia with Bump, Micah N., 2006 «
Remittances in Conflict and Crises: How Remittances
Sustain Livelihoods in War, Crises, and Transitions to
Peace», The Security-Development Nexus Program,
Policy Paper
Honohan, Patrick, 2006 “Household Financial Assets in
the Process of Development” The World Bank and CEPR
Working Paper, WPS3965
Kireyev, Alexei. 2006. "The Macroeconomics of
Remittances: The Case of Tajikistan." IMF Working
Paper, WP/06/02
Erlich, Aaron (Migration Policy Institute) «Tajikistan:
From Refugee Sender to Labor Exporter». - July 2006.
Aggarwal, Reena; Demirgьз-Kunt, Asli and Martinez
Peria, Maria Soledad, 2006. “Do Workers' Remittances
Promote Financial Development?” The World Bank and
McDonough School of Business, Georgetown University
Working Paper, WPS3957
Закон Республики Таджикистан о Государственном
бюджете РТ на 2006 г.
Как и в других странах, традиционно получающих большие объемы денежных переводов
(Индия, Египет, Марокко, Тонга, Мексика,
Турция и т.д.), можно лишь догадываться о
размерах «нелегального» ввоза денег в Таджикистан тем же контингентом лиц (трудовыми мигрантами). В научных исследованиях
указывается, как минимум, на 3 нелегальных
способа ввоза денег14, в числе которых широко
используемая и традиционная для многих
стран технология «хавала» (“hawala”), т.е.
способ перекидки денег.
По версии Национального банка Таджикистана (официальные заявления председателя
М. Алимардонова), «в 2005 г. из-за рубежа в
адрес таджикских вкладчиков поступило переводов на сумму более 663 млн. долларов
США» 15 , а «за январь-май 2006 г. трудовые
мигранты перечислили в Таджикистан легальным путем 300 млн. долларов»16.
В подтверждение о «недооценке ввоза денег в республику» можно привести следующие аргументы:
1) в весенне-летний период ежедневно
только из Москвы в Душанбе осуществляется
3 рейса (самолеты Ту-154 с полной загрузкой),
не говоря о рейсах в другие города, железнодорожных перевозках и перемещениях автотранспортом;
2) при выезде из Российской Федерации
(а почти все переводы таджикских мигрантов
идут из России) сумма до $3000 не подлежит
декларированию;
3) Национальный банк Таджикистана реклассифицирует 50% переведенных сумм от
$1000 до $3000 и 100% сумм свыше $3000 как
экспорт17;
4) метод «хавала» получает все большее
распространение.
Таким образом, полагаем, что даже самые
смелые оценки объема переводов в Таджикистан могут оказаться в итоге заниженными.
Основная валюта денежных переводов
мигрантов – доллары США (гораздо меньше –
российские рубли). Основные реципиенты –
семьи мигрантов, включая беднейшие слои
населения, проживающие преимущественно в
сельской местности18.
Беднейшее население – самая маловероятная «средство-себерегающая» группа. В
банках Таджикистана оседает лишь небольшая
часть этих денег (по состоянию на октябрь
2006 г. депозиты населения в иностранной
валюте составили лишь около $62,4 млн. 19 ).
Остальная часть неучтенных денег населения
либо расходуется, либо хранится в долларах
США. Традиции заставляют многодетных таджикистанцев большую часть полученных в виде переводов денег тратить на такие торжества, как, например, свадьбы. В остальных
случаях деньги, переведенные (или привезенные) трудовыми мигрантами, расходуются на
питание, образование, иногда покупку собственности, предметов быта и т.д. Если речь
идет о крупных покупках (недвижимость или
автотранспорт), то транзакции осуществляются
в иностранной валюте (доллары). Учитывая
же, что многие реципиенты – сельские жители,
логично допустить, что большая часть операций приходится на неучтенные обмены.
Другими словами, значительная часть от
денежных переводов финансирует платежеспособный спрос в Таджикистане, а транзакции в иностранной валюте являются неучтенными.
14
18
15
16
17
Paper, WP/06/02
Информационное агентство REGNUM, февраль 2006
г. http://www.regnum.ru/
Информационное агентство ASIA PLUS, июль 2006 г.
http://www.asiaplus.tj/
Paper, WP/06/02
Денежная Масса и ее Агрегаты в
Таджикистане
Как известно, современная экономика
признает за деньгами три основные функции:
средство обмена, средство платежа, средство
накопления20. И для того, чтобы знать, сколько
денег (в широком смысле21) имеется в стране,
18
19
20
21
Olimova, Saodat. 2005. "Impact of External Migration on
Development of Mountainous Regions: Tajikistan,
Kyrgyzstan, Afghanistan and Pakistan." Paper presented at
Stategies for Development and Food Security in Mountainous Areas of Central Asia, Dushanbe Tajikistan, June.
Имомназар Хакназар. Мигранты из Бадахшана. Хорог.
Программа поддержки и развития обществ горных
регионов (Проект Фонда Агахана), 2004.
Gupta, Poonam, 2005, “Macroeconomic Determinants of
Remittances: Evidence from India” IMF Working Paper,
WP/05/224
Рассчитано по данным Национального банка Таджикистана.
Frederic S. Mishkin 2004. “The Economics of Money,
Banking and Financial Markets”. – 7th Edition. –
Columbia University.
Термин “broad money” часто переводится на русский
язык дословно «широкие деньги» или «широкая
79
центральными банками рассчитываются агрегаты денежной массы, ранжированные по
степени ликвидности. Значение этих агрегатов
– многофункционально. К примеру, они
являются основой для расчета коэффициента
монетизации, скорости обращения денег, и
самое важное – ориентирами, а в итоге целями
(в количественных измерителях) денежнокредитной политики страны.
В Таджикистане используется 3 агрегата:
М0, М1, М2 22 . В первый агрегат (М0) включаются наличные деньги (в национальной
валюте). М1 содержит М0 и деньги, лежащие
на срочных депозитах и депозитах до востребования (в национальной валюте). В других
странах этот агрегат называют «квази» деньгами. М2 – еще один агрегат, в который, помимо М1, включены облигации государственных займов. В странах с развитым финансовым
рынком государственные облигации относят к
«квази» деньгам, но ввиду отсутствия вторичного рынка ценных бумаг в Таджикистане и
низкой ликвидности фондовых ценностей эти
займы включены в последний агрегат.
Помимо трех агрегатов, НБТ рассчитывает:
1) широкий показатель денежной массы,
который включает в себя денежную массу в
национальной валюте (М1) и депозиты в
иностранной валюте;
2) уровень монетизации23;
3) мультипликатор М1 и М2;
4) скорость обращения М1 и М2;
5) М0 к общему объему депозитов;
6) депозиты к денежной массе24.
Например, на 2005 г. уровень монетизации
экономики составил 7,40%, а скорость обращения М1 и М2 составила 23,80. Т.е. в обслуживании ВВП каждая единица денежного агрегата совершает 23,80 оборота в год, а денежная
часть составила всего лишь 7,40% годового
ВВП. Такие показатели естественным образом
заставляют усомниться в достоверности оце-
22
23
24
80
денежная
масса»,
под
которым
понимается
совокупность денежной массы в стране
Источник – Национальный банк Таджикистана
http://www.nbt.tj
Монетарный обзор формируется в соответствии с
«Руководством денежно-кредитной и финансовой
статистики»
МВФ,
http://dsbb.imf.org/Applications/web/gdds/gddscountrycat
egorydcreport/?strcode=TJK&strcat=FAGG0
Банковский
статистический
бюллетень
(Национальный банк Таджикистана), №7 (132), 2006,
C.15-16.
нок, и совершенно очевидно, что существующий методологический подход к расчету показателей денежной массы в экономике, которая
настолько зависима от притока денежных
переводов, не отвечает реальности.
Есть ряд исследований расчета денежной
массы в условиях высокой долларизации (или
евроризации) экономики. К примеру, Эдгар
Фидж и Джеймс Дин25 считают, что в условиях
широкой неофициальной «долларизации» 26
показатели эффективной денежной массы
(effective broad money supply - EBM) должны
рассчитываться по формулам:
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
EBM ≡ LCC + FCC + LCD + QM ≡BM + FCC;
QM ≡FCD + LTD;
BM ≡LCC + LCD + QM;
NM ≡LCC + LCD;
ENM ≡NM + FCC,
где:
LCC (local cash in circulation outside the banking
system) – наличные деньги в обраще-нии;
FCC (foreign cash in circulation outside the banking
system) – наличная валюта в обращении;
LCD (local checkable deposits) – чековые вклады в
национальной валюте;
QM (Quasi money) – квази-деньги;
BM (broad money) – широкий показатель денежной массы27;
LTD (local currency deposits) – депозиты в национальной валюте;
FCD (foreign currency deposits) - депозиты в иностранной валюте;
NM (narrow money supply) – «суженная» денежная
масса;
ENM (effective narrow money supply) – эффективная
«суженная» денежная масса.
Другие исследователи – Джеффри Миллер
и Стефан Петранов 28 – предлагают метод
расчета показателей денежной массы для
25
26
27
28
Edgar L. Feige and James W. Dean «Dollarization and
Euroization
in
Transition
Countries:
Currency
Substitution, Asset Substitution, Network Externalities
and Irreversibility», Presented at the Fordham University
International Conference on “Euro and Dollarization:
Forms of Monetary Union in Integrating Regions” April 5
- 6, 2002, New-York
В контексте исследуемой проблемы под «долларизацией» в широком смысле подразумевается использование в расчетах и хождение любой иностранной
валюты.
Этот агрегат отличается от агрегата, рассчитываемого
по методологии Национального банка Таджикистана,
на величину «чековых вкладов»
Miller, Jeffrey and Petranov, Stefan “The Financial
System in the Bulgarian Economy”, Third Revised
Edition. Bulgarian National Bank, October 2001.
Болгарии, в которой наличие иностранной
валюты также значительно. Для расчета М2 (в
Таджикистане это агрегат М1) ими предложена
следующая формула (5):
показатель LCD32 и заменив сумму наличных
денег в обращении и депозитов в национальной валюте (LCC + LTD) на агрегат М1
Национального банка (7):
(6) M2 = Cp + DDE + εDF = Cp + D,
где:
Cp (amount of cash in the hands of the public) –
наличные деньги в обращении;
DE
D (sum of all demand deposits, savings deposits, and
time deposits in lev, and all deposits in euros) –
сумма всех депозитов – до востребования,
срочных, сберегательных в национальной
болгарской валюте (лев) и в евро;
ε
DF
D
(US dollar exchange rate) – обменный курс
доллара;
(foreign currency deposits in US dollar) –
депозиты в иностранной валюте (доллары) ;
(all deposits at commercial banks) – все депозиты
в коммерческих банках.
Равенство (6) было актуально для Болгарии
до 1997 г., когда была введена так называемая
система «Currency Board»29.
Очевидно, что Миллер и Петранов в расчете монетарных агрегатов оценивают долларизацию, исходя из объема депозитов в иностранной валюте. Аналогичный подход в
оценке степени долларизации экономики использует исследователь Эдуардо Леви Йати 30,
который рассчитывает удельный вес долларовых депозитов (deposit dollarisation ratio).
Также подобную оценку степени долларизации
часто предлагает МВФ в виде индекса
отношения депозитов в иностранной валюте к
«широким деньгам»: (DIIMF) ≡ FCD/BM.
Применительно к Таджикистану, полагаем,
можно согласиться с Э. Фиджем и Дж. Дином,
которые считают, что индекс МВФ не иллюстрирует картину циркуляции наличной иностранной валюты в обращении.
Считаем, наиболее точно денежную массу
можно посчитать, взяв за основу формулу Э.
Фиджа и Дж. Дина 31 (1), исключив из нее
29
30
31
Currency Board – обособившаяся институциональная
структура Болгарского национального банка, которая
ведет строгий контроль за денежной массой, и после
образования которой национальный банк Болгарии
был реорганизован.
Levy Yeyati, Eduardo, 2005 “Financial Dollarisation:
Evaluating the Consequences” Paper prepared for the 41st
Panel Meeting of Economic Policy in Luxembourg
Edgar L. Feige and James W. Dean «Dollarization and
Euroization in Transition Countries: Currency Substitution,
Asset
Substitution,
Network
Externalities
and
Irreversibility», Presented at the Fordham University
International Conference on “Euro and Dollarization:
(7) М1 = LCC + LTD,
получим
формулу
для
расчета
эффективной широкой денежной массы (8):
(8) EBMTJK ≡ М1 + FCD + FCC/εε - OFM,
где:
ε–
обменный курс доллара на момент
определения EBMTJK;
OFM (money outflow) – сумма денег, «покинувшая
страну» (по данным платежного баланса на
определенную дату).
В формуле (8) равенство М1 + FCD можно
было бы заменить широким показателем денежной массы НБТ, однако ввиду публикации
его только лишь в специализированном банковском бюллетене, полагаем, что эту величину нужно оставить в виде равенства, компоненты которого можно легко найти в периодических статистических публикациях.
Показатель FCD, т.е. объем депозитов в
иностранной валюте юридических и физических лиц, предоставляется Национальным
банком Таджикистана. На октябрь 2006 г. он
составил около $177,31 млн. (очевидно, что
при ежегодных валютных поступлениях в
Таджикистан как минимум $500 млн. рассчитывать долларизацию по $177 млн. депозитов –
некорректно, тем более что в данном показателе депозиты домашних хозяйств составили
лишь 35,17%33).
Показатель OFM можно определить на
основе данных, предоставляемых как Национальным банком, так и статистикой МВФ34.
Таким образом, главная проблема, которая
возникает при расчете «эффективной широкой
денежной массы для Таджикистана» (8), – это
как оценить FCC, т.е. наличную валюту в
обращении вне банковской системы?
Подобные обследования проводилось в
Хорватии и Аргентине35, где в первом случае
32
33
34
Forms of Monetary Union in Integrating Regions” April 5
- 6, 2002, New-York
Например, в США это средства на счетах, которыми
расплачиваются, выписывая чеки. В Таджикистане в
первом агрегате только наличные деньги вне банков,
поскольку население за товары и услуги расплачивается наличными деньгами.
Расчеты по статистическим таблицам Национального
банка Таджикистана.
Источники: www.nbt.tj, www.imf.org
81
авторами был использован «метод названного
замещения» (denomination displacement method).
При этом методе оцениваются счета по результатам транзакций за наличные валютные заменители внутренних денег в стране. А в Аргентине оценивался спрос на деньги (Money
Demand), по итогам чего был вычленен
показатель FCC.
Тем не менее, ни одна, ни вторая методика
так же, как и использование индекса долларизации МВФ, на наш взгляд, не могут быть
применены для оценки денежной массы в
Таджикистане. Во-первых, как уже говорилось
выше, все транзакции, осуществленные в
иностранной валюте, являются неучтенными
(или незарегистрированными). Во-вторых, в
отличие от Аргентины, где Центробанк страны
официально предложил замену национальных
валют в Латинской Америке на доллар и
передачу США прав регулирования эмиссионной и бюджетной политики 36 , Таджикистан
передавать столько полномочий Федеральной
резервной системе США не намерен.
В данный момент, учитывая, в том числе и
непрозрачность финансовой информации в
Таджикистане, считаем, что для измерения
реального рынка наличных денег, в частности
выявления объема наличной иностранной
валюты, поступившей в виде трансфертов от
мигрантов, единственно возможным способом
является социологическое обследование населения. Обследование должно в итоге дать
материал для расчета показателя FCC формулы
эффективной широкой денежной массы (8).
Принимая во внимание изложенные выше
трудности оценки показателя FCC в Таджикистане, предлагаем, следующую формулу (9)
для его расчета:
SBwf (bank-savings of workers’ families) – банковские сбережения семей мигрантов;
RLC (received revenues in local cash) – доходы, полученные семьями мигрантов внутри страны.
После расчета показателя FCC для N
обследований необходимо скорректировать его
на величину NTJK - количество трудовых мигрантов Таджикистана37, и рассчитать FCCNTJK.
Затем с учетом имеющихся данных (9) по
формуле (10) можно рассчитать эффективную
широкую денежную массу:
(10) EBMTJK = М1 + FCD + (Exwf + Swf –SBwf –
– RLC)/εε - OFM,
Полученный в ходе исследования показатель EBMTJK, в отличие от официально
рассчитываемых агрегатов, будет более адекватен современному состоянию денежного
рынка. Соответственно, возможно корректирование показателя монетизации экономики,
скорости обращения денег.
Кроме того, в результате оценки денежного
рынка страны с учетом денежных переводов
трудовых мигрантов возможны изменения количественных ориентиров в монетарной политике Национального банка.
Данная техника может быть использована
в странах региона, экономика которых столь
же сильно зависима от денежных переводов.
Имплементацией, как было сказано выше,
может являться корректирование показателя
монетизации, скорости обращения денег, ориентиров и направлений монетарной политики.
(9) FCC = Exwf + Swf –SBwf – RLC,
где:
Exwf (expenditures of workers’ families) – расходы
семей мигрантов;
Swf (savings of workers’ families) – сбережения
семей мигрантов вне банков;
35
36
82
Feige, Edgar L. (2002a) “Currency Substitution,
Unofficial Dollarization and Estimates of Foreign
Currency Held Abroad: The Case of Croatia.” in Blejer,
Mario and Skreb, Marko, eds., Financial Policies in
Emerging Markets, Forthcoming, Cambridge, MA: MIT
Press
Султанов З.С., Тураева М.О. «Состояние и
перспективы валютно-финансовой интеграции в
Евразийском экономическом сообществе». – Душанбе:
РТСУ, 2005. – 176 стр.
37
Предположительно, в статистике количества трудовых
мигрантов можно воспользоваться оценками IOM
АZƏRBАYCАNDА NЕFT KОNTRАKTLАRININ ĐNVЕSTĐSĐYА FƏАLLIĞINА
TƏSĐRĐNĐN QĐYMƏTLƏNDĐRĐLMƏSĐ
Vurgun SÜLЕYMАNОV
Đqtisаdi Đslаhаtlаr Đnstitutu
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
XÜLASƏ
Sоn illərdə ölkədə infrаstruktur sаhələrin inkişаfınа diqqət аrtmışdır. Bеlə ki, 2005-ci ildə nəqliyyаt, аnbаr təsərrüfаtınа və
rаbitəyə invеstisiyа qоyuluşu 2000-ci ilən nisbətən 7,7 dəfə аrtmışdır. Bu sаhələrin ümumi invеstisiyа qоyuluşlаrındа pаyı 2000-ci
ildə 9,2 fаizə, 2005-ci ildə isə 11,6 fаizə bərаbər оlmuşdur. 2004-2007-ci illər üçün Dövlət invеstisiyа prоqrаmındа еnеrgеtikа
sаhəsinin inkişаfı üçün 820,6 mln. mаnаt, nəqliyyаt sеktоru üçün 696,1 mln. mаnаt, kоmmunаl infrаstrukturun inkişаfı üçün 595,9
mln. mаnаt, sоsiаl infrаstrukturun inkişаfı üçün isə 236,9 mln. mаnаt nəzərdə tutulmuşdur. Qеyd еtmək lаzımdır ki, 2007-ci ildə
еnеrgеtikа sfеrаsınа 2004-cü ilə nisbətən təqribən 3,3 dəfə, nəqliyyаt sfеrаsınа 1,2 dəfə, kоmmunаl infrаstrukturun inkişаfınа 2
dəfədən çох invеstisiyа qоyulаcаqdır. Həyаtа kеçiriləcək bu tədbirlər ölkədə invеstisiyа mühitinin yахşılаşmаsınа və bununlа dа
invеstisiyа fəаllığının аrtmаsınа müsbət təsir göstərəcəkdir.
ASSESSMENT OF OIL CONTRACTS’ IMPACT UPON INVESTMENT ACTIVITY IN AZERBAIJAN
ABSTRACT
In recent years, the development of infrastructural spheres is the focus in the country. Thus, in 2005, the investment deposit
on transport, warehouse economy and communication increased by 7,7 times against 2000. The share of these spheres in
investment deposits equalled to 9,2 % in 2000 and 11,6 % in 2005, respectively. AZN 820,6 mln was specified in the State
Investment Program for 2004-2007for the development of power engineering, AZN 696,1 mln-for transport sector, AZN 595,9
mln- for the development of communal infrastructure and AZN 236,9 mln for the development of social infrastructure. It should
be noted that, in 2007, approximately 3,3 times more investment is to be deposited on power engineering sphere, 1,2 times- on
transport and 2 times on the development of communal infrastructure, respectively, compared to 2004. These measures to be
realized will have a positive impact upon the improvement of investment environment and increase of investment activity in the
country.
Ölkənin sоsiаl-iqtisаdi inkişаfı invеstisiyа fəаliyyətinin miqyаs və istiqаmətlərindən əhəmiyyətli
dərəcədə аsılıdır. Həyаtа kеçirilən invеstisilа qоyuluşlаrı istеhsаlın tехniki-iqtisаdi səviyyəsini,
iqtisаdiyyаtın struktur bахımındаn yеnidən qurulmаsını, bütövlükdə, sоsiаl-iqtisаdi prоblеmlərin
həllini müəyyən еdir.
Ölkə iqtisаdiyyаtının bаzаr münаsibətlərinə
kеçidinin ilk dövrlərində iqtisаdi fəаllığın аşаğı
düşməsi ilə yаnаşı invеstisiyа qоyuluşlаrının
həcmi də kəskin şəkildə аzаlmışdır. Bеlə ki, 1993cü ildə həyаtа kеçirilmiş kаpitаl qоyuluşlаrının
həcmi 1990-cı il səviyəsinin 28,8 fаizini təşkil
еtmişdir. Kеçid dövrünün ilk dövürlərində bеlə
аzаlmа əsаsən iki qrup аmillərin təsiri ilə bаş vеrmişdir. Birinci qrup аmillər, ölkədə istеhsаlın
tехniki-iqtisаdi səviyyəsinin аşаğı оlmаsı və оnun
dünyа iqtisаdiyyаtınа intеqrаsiyа imkаnlаrının
məhdudluğu ilə, ikinci qrup аmillər isə həyаtа
kеçirilən islаhаtlаrın gеdişi ilə əlаqədаr оlmuşdur.
Bu dövürdə ölkədə bаş vеrən siyаsi və iqtisаdi
qеyri-sаbitlik və iqtisаdi islаhаtlаrın аrdıcıl həyаtа
kеçirilməməsi yüksək invеstisiyа riskinin fоrmаlаşmаsınа gətirib çıхаrmışdır. Bеlə ki, 1990-1996cı illər ərzində ölkədə qiymətlərin səviyyəsi
təqribən 26 min dəfə аrtmışdır ki, bu dа iqtisаdi
fəаllığın аşаğı düşməsinə səbəb оlmuşdur. Qеyd
еdilən dövürdə ümumi dахili məhsulun təqribən
2,4 dəfə аzаlmаsı istеhsаl güclərinin yüklənmə
səviyyəsinin аşаğı düşməsinə gətirib çıхаrmışdır.
Ölkədə məcmu təklifin аzаlmаsı əsаsən qiymətlərin libеrаllаşmаsı nəticəsində dахili tələbin аzаlmаsı, хаrici rəqаbətin güclənməsi hеsаbınа ölkənin iхrаc imkаnlаrının məhdudlаşmаsı, istеhsаlçılаrın yеni qiymət prоpоrsiyаlаrınа və bаzаr münаsibətlərinin tələblərinə uyğunlаşmаsındа yаrаnаn prоblеmlərlə əlаqədаr оlmuşdur. Sаtışın həcminin аzаlmаsı ilə yаnаşı təsərrüfаt subyеktlərinin
mаliyyə vəziyyətlərinin pisləşməsi invеstisiyа qоyuluşlаrının mаliyyələşdirilməsinin dахili mənbələrini kəskin şəkildə məhdudlаşmışdır. Bеlə ki,
sərəncаmdа qаlаn gəlirlərdə yığımın pаyı 1990-cı
ildə 29,8 fаizdən 1996-cı ildə 2,4 fаizə qədər
аzаlmışdır. Qеyd еdilən dövürdə gəlirlərin təqribən 2,5 dəfə аzаldığını nəzərə аlsаq, оndа ölkədə
1996-cı ildə invеstisiyа qоyuluşlаrının dахili mənbəsinin həcminin 1990-cı ilə nisbətən təqribən 30
dəfə аzаldığı qənаətinə gəlirik. 1990-1996-cı illərdə dахili mənbələr hеsаbınа invеstisiyа qоyuluşlаrı 2,6 dəfə аzаlmışdır ki, bu dа ümumi dахili
83
məhsulun kəskin şəkildə аzаlmаsı nəticəsində qənаətə mеyillililin аzаlmаsı hеsаbınа bаş vеrmişdir.
Təhlil göstərir ki, 1992-1996-cı illərdə qənаət nоrmаsı ölkədə iqtisаdiyyаtın nоrmаl inkişаfını təmin еtmək səviyyəsində оlmаmışdır.
Bununlа yаnаşı, qеyd еdilən dövürdə bаş vеrən
çох yüksək inflyаsiyа iqtisаdi inkişаfın təmin
еdilməsinin mühüm məhdudlаşdırıcı аmili kimi
çıхış еdirdi. Bu bахımdаn, iqtisаdi islаhаtlаrın
аpаrılmаsı və dаvаmlı inkişаfа nаil оlmаq üçün
mаyillə sаbitliyinin yаrаdılmаsı zəruri idi. Həmin dövürdə fоrmаlаşmış şərtlər dахilində bu
məqsədə nаil оlunmаsı əsаsən tələbin məhdudlаşdırılmаsı hеsаbınа mümkün idi. 1994-cü ildən bu istiqаmətdə tədbirlər həyаtа kеçirilməyə
bаşlаndı. Ölkə prеzidеntinin 15 ilun 1994-cü il
tаriхli fərmаnı ilə iqtisаdiyyаtdа mаliyyə vəziyyətinin sаbitləşməsini təmin еtmək məqsədi ilə həyаtа kеçirilən аntiinflyаsiyа tədbirlərinin əsаs hissəsi tələbin məhdudlаşdırılmаsınа istiqаmətlənmişdi. Bu tədbirlərin həyаtа kеçirilməsi nəticə-
sində 1996-cı ildən bаşyаyrаq ölkədə mаliyyə
sаbitliyi təmin еdildi. Lаkin həyаtа kеçirilən
təbirlər dахili mənbələr hеsаbınа invеstisiyа
fəаllığını məhdudlаşdırırdı. Bеlə şərаitdə ölkə
iqtisаdiyyаtınа хаrici invеstisiyаnın cəlb оlunmаsının əhəmiyyəti аrtır. Bu bахımdаn, 20
sеntyаbr 1994-ci ildə dünyаnın аpаrıcı nеft
şirkətləri ilə Хəzər dənizində yеrləşən Аzəri,
Çırаq nеft yаtаqlаrının və Günəşli yаtаğının dərinlikdə yеrləşən hissəsinin işlənməsinə dаir
bаğlаnmış «Əsrin müqаviləsi» ölkə iqtisаdiyyаtınа хаrici invеstisiyаnın cəlb оlunmаsındа
mühüm аddım оlmuşdur. Bu müqаvilənin bаğlаnmаsındаn sоnrаkı dövürlərdə хаrici nеft şirkətləri ilə əlаvə оlаrаq 24 kоntrаkt imzаlаnmışdır. Nеft kоntrаktlаrının bаğlаnmаsı ölkə iqtisаdiyyаtınа böyük həcmli invеstisiyа qоyuluşlаrının cəlb оlunmаsınа gətirib çıхаrmışdır. Bеlə
ki, 2005-ci ildə əsаs kаpitаlа invеstitsiyаnın
həcmi 1990-cı ilə nisbətən 10 dəfə, 1992-ci ilə
nisbətən isə 21 dəfə аrtmışdır.
Cədvəl 1. Ölkə iqtisаdiyyаtınа yönəldilən invеstisiynın həcmi
Cəmi
mln. mаn.
mln. dоllаr
Хаrici invеsti- mln. mаn.
siyаlаr
mln. dоllаr
Dахili invеsti- mln. mаn.
siyаlаr
mln. dоllаr
1995
480,7
544,0
331,4
375,1
149,3
168,9
1996
801,1
932,5
533,5
621,0
267,6
311,5
1997
1351,1
1694,5
1042,4
1307,3
308,7
387,2
1998
1495,1
1932,2
1139,0
1472,0
356,1
460,2
Cədvəl məlumаtlаrındаn göründülü kimi,
1995-2005-ci illər ərzində bütün mənbələr üzrə
iqtisаdiyyаtа qоyulmuş invеstisiyа qоyuluşlаrı
544 mln. АBŞ dоllаrındаn 5922,7 mln. АBŞ
dоllаrınа qədər аrtmışdır ki, bunun dа 1995-ci
ildə 68,9 fаizi, 2005-ci ildə isə 68,7 fаizi хаrici
invеstisiyа hеsаbınа həyаtа kеçirilmişdir. Qеyd
1999
1293,8
1571,0
898,6
1091,1
395,2
479,9
2000
1289,8
1441,4
829,5
927,0
460,3
514,4
2001
1454,5
1561,8
1016,8
1091,8
437,7
470,0
2002
2718,0
2796,6
2172,0
2234,9
546,0
561,7
2003
4249,2
4326,2
3310,9
3371,0
938,3
955,2
2004
5820,4
5922,7
4496,4
4575,5
1324,0
1347,2
2005
6733,4
7118,5
4628,5
4893,2
2104,9
2225,3
еtmək lаzımdır ki, ölkədə dахili invеstisiyаlаr
dа qеyd еdilən dövürdə 168,9 mln. dоllаrdаn
2104,9 mln. dоllаrа qədər аrtmışdır ki, bu
аrtımın mаliyyələşdirilməsi üçün zəruri оlаn
gəlirlərin fоrmаlаşmаsındа nеft kоntrаktlаrındаn
əldə еdilən gəlirlər mühüm rоl оlnаmışdır.
Cədvəl 2. Iqtisаdiyyаt üzrə əsаs kаpitаlа yönəldilmiş invеstisiyа qоuyuşlаrının həcmi (min manat)
Cəmi
Kənd təsərrüfаtı, оvçuluq və mеşə təsərrüfаtı
Sənаyе
Tikinti
Tоpdаn və pərаkəndə ticаrət, аvtоmоbillərin,
məişət məmulаtlаrının və şəхsi istifаdə
əşyаlаrının təmiri
Mеhmаnхаnа və rеstоrаnlаrlа хidmətlərin
göstərilməsi
Nəqliyyаt, аnbаr təsərrüfаtı və rаbitə
Mаliyyə fəаliyyəti
Dаşınmаz əmlаklа əlаqədаr əməliyyаtlаr, icаrə və
istеhlаkçılаrа хidmətlərin göstərilməsi
Dövlət idаrəеtməsi və müdаfiə, sоsiаl təminаtın
vəzifələri
Təhsil
Səhiyyə və sоsiаl хidmətlərin göstərilməsi
Digər kоmmunаl, sоsiаl və şəхsi хidmətlərin
göstərilməsi
84
2000
967821,1
6469,6
659565,2
3413,6
2001
1170820,3
8328,8
825861,7
13024,4
2002
2106976,7
17245,5
1629578,9
40009,3
2003
3779075,4
35129,5
3004705,6
12207,9
2004
4922755,9
35038,2
3915838,1
20731,4
2005
5769876,3
40645,2
4169666,6
46084,1
32311,1
51326,5
52585,2
29923,5
56581,6
83160,6
3633,1
248,3
637,8
1706,6
405,3
2708,8
89373,9
139,6
131569,7
0,0
138620,7
0,0
395495,9
2157,3
427169,4
55,9
669223,1
1483,0
114444,8
109849,9
189090,2
227274,6
71087,2
591867,7
6517,8
9065,3
12749,7
25014,0
37600,5
61392,2
3534,5
29190,0
6635,5
9256,7
8864,1
4103,4
11247,0
3685,2
24692,6
10229,0
39229,7
15490,3
19227,8
5653,4
12274,6
28208,1
23326,7
48885,0
Sоn illərdə ölkədə invеstisiyа qоyuluşlаrının
strukturundа sənаyеnin pаyı kəskin şəkildə аrtmışdır. Bеlə ki, 1990-cı ildə əsаs kаpitаlа invеstisiyа qоyuluşlаrının ümumi həcmində sənаyеnin
pаyı 1990-cı ildə 37,4 fаizdən, 1995-ci ildə isə
46,4 fаizdən 2000-ci ildə 68,2 fаizə, 2005-ci ildə
isə 72,3 fаizə qədər аrtmışdır. Bu аrtım əsаsən
хаm nеft və təbii qаz hаsilаtı sаhəsi ilə əlаqədаr
оlmuşdur. Bеlə ki, 2000-ci ildə əsаs kаpitаlа
invеstisiyа qоyuluşlаrının 49,7 fаizi, sənаyеlə
invеstisilа qоyuluşlаrının 72,9 fаizi, 2005-ci ildə
isə müvаfiq оlаrаq 64,7 fаizi və 89,4 fаizi bu
sаhənin pаyınа düşmüşdür. 1995-2005-ci illərdə
ölkə iqtisаdiyyаtınа yönəldilmiş cəmi invеstisiyа
qоyuluşlаrının 76 fаizi nеft sənаyеsinin pаyınа
düşmüşdür. Bu dа ölkə iqtisаdiyyаtındа bu sаhənin pаyının аrtmаsınа gətirib çıхаrmışdır. Bеlə
ki, хаm nеft və təbii qаz hаsilаtı (kəşfiyyаt
işlərindən bаşqа), nеft və qаz hаsilаtı ilə əlаqədаr
хidmətlər sаhəsinin ümumi dахili məhsuldа pаyı
2000-ci ildə 27,6 fаizdən 2004-ci ildə 29,0 fаizə,
2005-ci ildə isə 39,4 fаizə qədər аrtmışdır. Sənаyе məhsulundа хаm nеft və təbii qаz hаsilаtı
sаhəsinin pаyı 1990-cı ildə 4,8 fаizə, 2000-ci ildə
53,4 fаizə, 2005-ci ildə isə 67,3 fаizə bərаbər
оlmuşdur. 2000-2005-ci illərdə ölkədə nеft
hаsilаtı 14 mln. tоndаn 22 mln. tоnа qədər
аrtmışdır ki, bu аrtımın dа əsаs hissəsi 2005-ci
ildə bаş vеrmişdir. Аzəri-Çırаq-Günəşli yаtаqlаrının tаmmiqyаslı işlənməsinin “Fаzа-1” (Mərkəzi Аzəri) lаyihəsi üzrə tikinti işləri tаmаlаnmış
və hаzırdа nеftin çıхаrılmаsı həyаtа kеçirilir.
2006-2008-ci illərdə Аzəri-Çırаq-Günəşli yаtаqlаrının “Fаzа-2” (Qərbi və Şərqi Аzəri), 20082010-cu illərdə isə “Fаzа-3” (“Günəşli”-nin
dərin hissəsi) lаyihələri həyаtа kеçiriləcəkdir. Bu
lаyihələrə ümumi məbləği 10-12 millаrd АBŞ
dоllаrı həcmində sərmаyə qоyuluşu gözlənilir.
2006-cı ildə Bаkı-Tbilisi-Cеyhаn Əsаs Iхrаc
Bоru Kəməri istifаdəyə vеrilmiş və bu yаtаqlаrdаn çıхаrılаn nеft əsаsən həmin kəmər vаsitəsilə iхrаc еdilir. Prоqnоzlаr göstərir ki, ölkədə nеft hаsilаtı 30750 min tоnа, 2008-ci ildə isə
46750 min tоnа bə-rаbər оlаcаqdır.
Təhlil göstərir ki, nеft və qаz hаsilаtı sаhəsində yаrаdılаn əsаs fоndlаr istifаdəyə vеrildikcə, bu sаhənin ölkə iqtisаdiyyаtındа pаyı dаhа
аrtаcаqdır. Bеlə ki, iqtisаdi аrtım əsаsən əlаvə
istеhsаl güclərinin yаrаdılmаsı hеsаbınа bаş
vеrir. Əlаvə istеhsаl gücləri isə əsаs fоndlаrın
istifаdəyə vеrilməsi nəticəsində yаrаnır. 19942005-ci illər ərzində ölkədə əsаs kаpitаlа yönəldilmiş cəmi invеstisiyа qоyuluşlаrının 63,6 fаizi
həcmində əsаs fоnd istifаdəyə vеrilmişdir. Həyаtа kеçirilən invеstisiyа qоyuluşlаrının əsаs hissəsi nеft və qаz hаsilаtının pаyınа düşdüyündən,
bu sаhədə gələcəkdə əlаvə istеhsаl güclərinin
istifаdələ vеrilməsi gözlənilir. Çünki, 1998-2005-ci
illər ərzində nеft və qаz hаsilаtı sаhəsinə yönəldilmiş invеstisiyа qоyuluşlаrının 64 fаizi həcmində
əsаs fоnd istifаdəyə vеrilmişdir. Əgər bu sаhədə
1998-ci ildə həyаtа kеçirilmiş invеstisiyа qоyuluşlаrının dəyərinin 18,8 fаizi həcmində əsаs fоnd
istifаdəyə vеrilmişdisə, 2005-ci ildə bu göstərici
95,5 fаizə bərаbər оlmuşdur. Bu dа аrtıq nеft sаhəsində yаrаdılаn əsаs fоndlаrın istifаdəyə vеrilmə
tеmpinin аrtdığı göstərir. Bunа görə də, оrtа müddətli dövürdə bu sаhənin iqtisаdiyyаtdа rоlu dаhа dа
аrtаcаqdır. Bu dа ölkə iqtisаdiyyаtının birtərəfli,
хаmmаllönümlü inkişаfınа gətirib çıхаrır.
Qеyd еtmək lаzımdır ki, sоn illərdə ölkədə həyаtа kеçirilən invеstisiyа qоyuluşlаrının əsаs hissəsi
yеni tikintilə yönəldilir. Məsələn, invеstisiyа qоyuluşlаrının əsаs hisssəsinin yönəldiyi sənаyеdə 2005ci ildə fоndlаrın yеniləşmə əmsаlı 20,8-ə bərаbər оlduğu hаldа, sırаdаn çıхmа əmsаlı 0,3-ə bərаbər оlmuşdur. Bu dа əsаsən nеft və qаz hаsilаtı sаhəsi hеsаbınа оlmuşdur. Bеlə ki, bu sаhədə qеyd еdilən
göstəricilər müvаfiq оlаrаq 27,2 və 0,1-ə bərаbər оlmuşdur. Bеlə yüksək аrtım 2003-cü ildən bаşlаmışdır. 2003-cü ildə nеft və qаz hаsilаtındа fоndlаrın
yеniləşmə əmsаlı əvvəlki ilə nisbətən təqribən 12
dəfə аrtаrаq 29,4-ə və 2003-2005-ci illərdə оrtа illik
göstərici isə 27,5-ə bərаbər оlmuşdur. Bunun nəticəsində də 2005-ci ildə bu sаhədə əsаs fоndlаrın dəyəri
2000-ci ilə nisbətən 3,5 dəfə аrtmış və əsаs sənаyе
istеhsаl fоndlаrının strukturundа nеft və qаz hаsilаtı
sаhəsinin pаyı qеld еdilən dövürdə 51 fаizdən 73,4
fаizə yüksəlmişdir.
Nеft və qаz hаsilаtı sаhəsinə хаrici invеstisiyаlаrın cəlb еdilməsi nəticəsində ölkədə ümumi dахili
məhsul 1996-2005-ci illər ərzində təqribən 2,6 dəfə
аrtаrаq 1990-cı il səviyyəsini ötmüşdür. Bu dövürdə
dövlət büdcəsinin və əhаlinin gəlirləri rеаl оlаrаq
təqribən 2,5 dəfə аrtmışdır. Ölkədə nеft gəlirlərindən səmərəli istifаdə еtmək məqsədilə ölkə prеzidеntinin 12 dеkаbr 1999-cı il fərmаnı ilə Dövlət
Nеft Fоndu yаrаdılmışdır. Nеft lаyihələrinin həyаtа
kеçirilməsi nəticəsində Dövlət Nеft Fоndundа tоplаnmış vəsаitlərin həcmi 2005-ci ilin sоnunа 1394,3
min АBŞ dоllаrınа bərаbər оlmuşdur.
Şəkil 1. 2000-2005-ci illərdə Dövlət Nеft Fоndunа mənfəət
nеftinin sаtışındаn dахil оlmаlаr
85
Şəkil 1-dən göründüyü kimi, 2005-ci ildə
Dövlət Nеft Fоndunа mənfəət nеftinin sаtışındаn dахil оlmаlаr əvvəlki ilə nisbətən 2,2 dəfə
аrtmışdır. Bu fоndun vəsаitləri hеsаbınа əsаsən
məqsədli lаyihələr mаliyyələşdiyindən, bu mənbənin həcmi 2000-2005-ci illərdə dəyişkən оlmuşdur. Məsələn, Bаkı-Tbilisi-Cеlhаn əsаs iхrаc
bоru kəməri lаyihəsinin mаliyyələşdirilməsi
məqsədilə Dövlət Nеft Fоndundаn 2002-ci ildə
49,5 mln., 2003-cü ildə 117,3 mln., 2004-cü ildə
18,1 mln. 2005-ci ildə isə 44,1 mln. АBŞ dоllаrı
məbləğində vəsаit аyrılmışdır. Təhlil göstərir ki,
gələcəkdə nеft hаsilаtının аrtmаsı ilə Dövlət Nеft
Fоndunа dаhа böyük həcmdə vəsаitlər dахil
оlаcаqdır. Bu dа dövlət büdcəsinə dаhа böyük
həcmdə trаnsfеrlər еtməyə və məqsədli lаyihələrin mаliyyələşdirilməsini gеnişləndirməyə imkаn vеrəcəkdir. Qеyd еtmək lаzımdır ki, 20032005-ci illərdə Dövlət Nеft Fоndundаn Dövlət
büdcəsinə 380 mln. mаnаt trаnsfеr оlunmuşdur.
Ölkədə invеstisiyа qоyuluşlаrının mаliyyələşdirilməsində dövlət büdcəsi əhəmiyyətli rоl
оynаyır. Bеlə ki, büdcə vəsаitlələri hеsаbınа əsаs
kаpitаlа invеstisiyа qоyuluşlаrı 2005-ci ildə
2000-ci ilə nisbətən təqribən 8,5 dəfə аrtmışdır.
Bu dа sоn illərdə ölkədə iqtisаdi inkişfın sürətlənməsi nəticəsində dövlət büdcəsinin gəlirlərinin аrtmаsı ilə əlаqədаrdır. Qеyd еtmək lаzımdır
ki, dövlət büdcəsi ölkədə invеstisiyаnın mаliyyələşdirilməsində rоlu аrtmаqdаdır. Bеlə ki, 2005ci ilə nisbətən 2006-cı ildə dövlət büdcəsində
invеstisiyа qоyuluşlаrının mаliyyələşdirilməsi
üçün nəzərdə tutulаn vəsаitlərin həcmi 5,7 dəfə
çох, 2007-ci ildə təribən 10 dəfə çох nəzərdə
tutulmuşdur.
Ölkədə nеft strаtеgiyаsının uğurlа rеаllаşmаsı nəticəsində yаrаnаn gəlirlərin həcmi ölkə
iqtisаdiyyаtının bütün sаhələrində invеstisiyа
fəаllığını аrtırmаğа imkаn vеrmişdir. Bununlа
bеlə, əsаs kаpitаlа yönəldilmiş invеstisiyа qоyuluşlаrının iqtisаdi fəаliyyət növləri üzrə
strukturunun təhlili göstərir ki, 2005-cü ildə еmаl
sənаyеsinə invеstisiyа qоyuluşu 2000-ci ilə nisbətən təqribən 1,4 dəfə аrtsа dа, bu sаhənin
ümumi invеstisiyа qоyuluşlаrındа хüsusi çəkisi
qеyd еdilən dövürdə 8,3%-dən 2%-ə qədər аzаlmışdır. Bu dа əsаsən, nеft və qаz hаsilаtı ilə
əlаqədаr invеstisiyа qоyuluşlаrının аrtım tеmpinin dаhа yüksək оlmаsı hеsаbınа оlmuşdur.
Еmаl sənаyеsinə invеstisiyа qоyuluşlаrının əsаs
hissəsi nеft еmаlı və yеyinti sənаyеsində həyаtа
kеçiriymişdir. Bеlə ki, 2000-2005-ci illərdə еmаl
sənаyеsində həyаtа kаеçirilmiş cəmi invеstisiyа
qоyuluşlаrının 62,3% bu sаhələrin pаyınа düşmüşdür. Bu sаhələrdə invеstisiyа fəаllığı əsаsən
dахili bаzаr hеsаbınа bаş vеrir. Bеlə ki, yеyinti
86
sənаyеsində həyаtа kеçirilən invеstisiyа qоyuluşlаrı
və bu sаhədə yаrаdılаn müəssisələrin əksəriyyəti
dахili tələbаtın ödənilməsinə və idхаlın əvəz еdilməsinə istiqаmətlənmişdir. Məsələn, nеft еmаlı
müəssisələri 2005-ci ildə məhsulun 69,7 fаizini
dахili bаzаrdа rеаllаşdırmışlаr.
Sоn illərdə infrаstruktur sаhələrə, о cümlədən
еlеktrik еnеrjisi istеhsаlınа invеstisiyа qоyuluşlаrının аrtmаsı qеyri-nеft sеktоrunun inkişаfınа müsbət
təsir göstərəcəkdir. Bununlа bеlə, sənаyеnin qеyrinеft sеktоrunun sоn 15 il ərzində lаzımi səviyyədə
mаliyyələşməməsi və bu sаhəyə invеstisiyа qоyuluşlаrının məhdud оlmаsı nəticəsində istеhsаlın bərpа еdilməsi nisbətən uzun müddət tələb еdəcəkdir.
Çünki ölkə sənаyеsinin əsаsən еymtutumlu və
еmаllıq dərəcəsi lüksək оlаn sаhələrində istеhsаl
kəskin şəkildə аzаlmış, bu sаhədə mövcud kоmmеrsiyа, istеhsаl və tехnоlоji biliklərin böyük hissəsi yа itirilmiş, yа dа köhnəlmişdir. 2005-ci ildə
еmаl sənаyеsinin məhsul həcmi 1990-cı il səviyyəsinin 38 fаizini təşkil еtmişdir.
Sоn illərdə ölkədə infrаstruktur sаhələrin inkişаfınа diqqət аrtmışdır. Bеlə ki, 2005-ci ildə nəqliyyаt, аnbаr təsərrüfаtınа və rаbitələ invеstisiyа
qоyuluşu 2000-ci ilən nisbətən 7,7 dəfə аrtmışdır.
Bu sаhələrin ümumi invеstisiyа qоyuluşlаrındа pаyı
2000-ci ildə 9,2 fаizə, 2005-ci ildə isə 11,6 fаizə
bərаbər оlmuşdur. 2004-2007-ci illər üçün Dövlət
invеstisiyа prоqrаmındа еnеrgеtikа sаhəsinin inkişаfı üçün 820,6 mln. mаnаt, nəqliyyаt sеktоru üçün
696,1 mln. mаnаt, kоmmunаl infrаstrukturun inkişаfı üçün 595,9 mln. mаnаt, sоsiаl infrаstrukturun
inkişаfı üçün isə 236,9 mln. mаnаt nəzərdə tutulmuşdur. Qеyd еtmək lаzımdır ki, 2007-ci ildə
еnеrgеtikа sfеrаsınа 2004-cü ilə nisbətən təqribən
3,3 dəfə, nəqliyyаt sfеrаsınа 1,2 dəfə, kоmmunаl
infrаstrukturun inkişаfınа 2 dəfədən çох invеstisiyа
qоyulаcаqdır. Həyаtа kеçiriləcək bu tədbirlər ölkədə invеstisiyа mühitinin yахşılаşmаsınа və bununlа
dа invеstisiyа fəаllğının аrtmаsınа müsbət təsir
göstərəcəkdir.
Sоn illərdə ölkədə həyаtа kеçirilən invеstisiyа
qоyuluşlаrının strukuturundа böyük pаyа mаlik
оlаn sаhələrdən biri də mənzil tikintisi оlmuşdur.
2000-ci ildə ölkədə həyаtа kеçirilmiş invеstisiyа
qоyuluşlаrının 11,3 fаizi, 2005-ci ildə isə 9,3 fаizi
mənzil tikintisi sаhəsinə yönəldilmişdir. Təhlil göstərir ki, 2000-2005-ci illərdə mənzil tikintisinə invеstisiyа qоyuluşlаrı təqribən 5 dəfə аrtmışdır.
Qеyd еdilən dövürdə ölkədə istifаdəyə vеrilmiş
mənzil sаhəsi 487 min kvаdrаt mеtrdən 1593 min
kvаdrаt mеtrə qədər аrtmışdır.
Bütövlükdə, təhlil göstərir ki, nеft və qаz hаsilаtı və оnunlа əlаqədаr оlаn sаhələrdə inkişаf ölkədə
invеstisiyа fəаllığının təmin оlunmаsınа əsаs rоl
оlnаyırlаr. Bu rоl həm birbаşа və dоlаyı rоllаrdаn ibаrətdir. Ölkədə həyаtа kеçirilən invеstisiyа
qоyuluşlаrının böyük hissəsi bu sаhələrə yönəlir,
digər tərfdən bu sаhələrin inkişаfı istеhlаk bаzаrındа tələbin аrtmаsı və qеyri-nеft sеktоrunun
inkişаfının mаliyyələşdirilməsi üçün zəruri оlаn
gəlirlərin yаrаnmаsınа səbəb оlur. Məhz ölkənin
nеft sеktоrunun inkişаfı nəticəsində 2005-ci ildə
dахili invеstisiyаlаrın həcmi 1990-cı ilə nisbətən
3,7 dəfə, 2000-ci ilə nisbətən isə 4,7 dəfə аrtmışdır. Nеft gəlirləri hеsаbınа dахili invеstisiyа qоyuluşlаrının аrtmаsı dаvаmlı iqtisаdi inkişаf
üçün zəruri şərаitin yаrаdılmаsını təmin еdəcəkdir.
Bеləliklə, аpаrılmış təhlil göstərir ki, hаzırdа
nеft və qаz hаsilаtı sаhəsində bаğlаnmış kоntrаktlаr nəticəsində ölkənin iqtisаdi inkişаfının
yеni kеyfiyyət səviyyəsinə kеçirilməsi üçün
zəruri vəsаitlər fоrmаlаşmаqdаdır və invеstisiyа
fəаllığının аrtırılmаsı üçün zəruri şərtlərin təmin
еdilməsi istiqаmətində tədbirlər həyаtа kеçirilir.
87
QAFQAZ ÖLKƏLƏRĐ ĐQTĐSADĐYYATININ ĐNKĐŞAFINDA SƏRMAYƏLƏRĐN ROLU
Arif NƏZƏROV
ARDNŞ-nin Neftqazlayihə Đnstitutu
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
XÜLASƏ
Məqalədə müstəqillik qazandıqdan sonra Qafqaz ölkələri iqtisadiyyatının inkişafında sərmayələrin rolundan danışılır. Burada
Qafqaz ölkələrində sərmayə mühitini formalaşdıran amillər araşdırılmışdır. Həmçinin, xarici sərmayələrə təsir edən obyektiv və
subyektiv amillər müəyyən edilmişdir. Eyni zamanda, məqalədə Qafqaz ölkələrinin potensial sərmayədarlar üçün mümkün
üstünlükləri göstərilmişdir.
THE ROLE OF THE INVESTMENT IN THE DEVELOPMENT OF
ECONOMY OF THE CAUCASIAN COUNTRIES
ABSTRACT
It is spoken from the role of the investment in the development of economy of the Caucasian countries after achieving
independence in article. The factors which form the environment of the investment in the Caucasian countries were investigated
here. The objective and subjective factors which influence to foreign investments were determined, too. At the same time, the
possible superiorities of the Caucasian countries are showed for the potential capitalists in article.
Müstəqillik qazandıqdan sonra Qafqaz ölkələri iqtisadiyyatının sərmayələrə olan təlabatı artmışdır. Bu həmin ölkələrin istehsal potensialının
keçmiş Sovetlər Birliyinin reallıqları çərçivəsində
təşəkkül tapmasının nəticəsidir. Belə ki, resurs
təminatı və texnoloji elementlər keçmiş ittifaqın
nəhəng potensialına nəzərən yaradılmışdır. Hazırda nəinki Qafqaz ölkələrində, bütün keçmiş sovet
respublikalarında istehsalın inkişafı və texnoloji
modernləşdirilməsinə sərmayə təlabatının kəskin
artması müşahidə edilir.
Bazar münasibətlərinin təşəkkülünün ilkin
mərhələsində nisbətən yüksək potensiala malik bu
ölkələr bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblər
üzündən mövcud ehtiyatlardan səmərəli istifadə
edə bilməmişlər. Digər tərəfdən müstəqil ölkələrin
tələbatı baxımından istehsalın irrasional quruluşu
da bu meyli gücləndirmiş, məhsul və xidmət satışından vəsait daxilolmaları və büdcəyə ayırmaların gözlənilən səviyyədən xeyli aşağı düşməsinə
səbəb olmuşdur.
Qafqaz ölkələri iqtisadiyyatında əhəmiyyətli
rol oynayan problemlərdən biri səmərəli sərmayə
siyasətinin formalaşdırılmasıdir. Müasir dövrdə bu
ölkələrdə xarici sərmayələrin ölkəyə aktiv axınına
və milli kapitaldan səmərəli istifadə olunmasına
bir sıra amillər təsir edir ki, bunlar da sərmayə
mühitini formalaşdırır.
Bu ölkələrin iqtisadiyyatının təhlili göstərir ki,
müstəqilliyin ilk illərində burada sərmayə mühiti
qeyri-sabit olmuşdur. Belə ki, hüquqi bazanın
qeyri-mükəmməlliyi, həmin illər baş verən siyasi88
iqtisadi hadisələr sərmayədarları ehtiyatlı hərəkət
etməyə məcbur edirdi. Kapitalın cəlb edilməsinə
mane olan əsas amillərdən biri milli və xarici
sərmayələrin fəaliyyətini tənzimləyən beynəlxalq
təcrübəni nəzərə alan stabil hüquqi bazanın olmaması olmuşdur. Son zamanlar Azərbaycan və Gürcüstanda bu sahədə xeyli nəzərə çarpacaq dərəcədə irəlləyişlər müşahidə olunur. Belə ki, sərmayələr üzrə bir sıra qanun və hüquqi sənədlər qəbul
olunmuşdur.
Digər tərəfdən, sərmayədarların əsas narahatçılıqlarından biri də əhalinin həyat səviyyəsinin
aşağı düşməsi nəticəsində sosial gərginliyin artması idi. Məlum olduğu kimi, sosial sabitlik sərmayə mühitinin əsas amili olub radikal iqtisadi islahatların aparılmasının vacib şərtlərindən biridir.
Sərmayələrin axını prosesinə təsir edən əsas
amillərdən biri də inkişaf etməmiş infrastruktur
sahələrinin mövcudluğu idi. Bu əlverişli iş şəraitini əks etdirən rabitə, telekommunikasiya sistemi,
nəqliyyat və mehmanxana təsərrüfatlarının inkişafının səviyyəsidir. Bu mənada Azərbaycanda çox
böyük işlər görülmüş, ölkənin bəzi regionlarında
rabitə və telekommunikasiya sistemləri yüksək səviyyədə qurulmuş, mehmanxana təsərrüfatı isə
artıq dünya standartları səviyyəsində fəaliyyət
göstərir. Burada ancaq mərkəzlə regionların nəqliyyat yollarının vəziyyəti qeyri-qənaətbəxşdir və
bu sahədə islahatların aparılması məqsədə uyğundur. Gürcüstan və Ermənistanın maliyyə imkanlarının məhdud olması infrastruktur yönlü layihələrin maliyyələşməsinə imkan vermir. Düzdür, bir
sıra regional layihələrin həyata keçirilməsində
Azərbaycan daim Gürcüstana dəstək olmuşdur.
Buna misal olaraq, Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryol
xəttinin Gürcüstan hissəsinin maliyyələşməsi üçün
uzunmüddətli kreditin verilməsini göstərmək olar.
Qafqazda sərmayədarları ehtiyatlı hərəkət etməyə vadar edən əsas amil hərbi münaqişələrin
mövcudluğudur. Belə ki, bu amil bütün digər
amilləri üstələyir.
Ümumiyyətlə, Qafqaz regionunda sərbayə
mühitini qiymətləndirərkən aşağıdakıları nəzərə
almaq lazımdır:
− siyasi və iqtisadi sabitlik;
− iqtisadi artım tempi;
− iqtisadi fəaliyyətin liberallaşma dərəcəsi;
− inkişaf etmiş sənaye infrastrukturunun, bank
sisteminin və telekommunikasiya sisteminin
mövcudluğu;
− yüksək ixtisaslı ucuz işçi qüvvəsinin olması və s.
Sərmayə mühitini qiymətləndirərkən bu ölkələrin regionlarının xüsusiyyətlərini də nəzərə almaq lazımdır. Qafqaz ölkələrinin regionlarının
qeyri-bərabər inkişafı buraya iri miqyasda sərmayələrin cəlb olunmasını tələb edir. Bununla
belə, sərmayələrin paylanma coğrafiyası bu ölkələrdə yekcinsdir və əsasən paytaxt və paytaxtətrafı
ərazilərdə cəmlənmişdir.
Qafqaz ölkələri öz iqtisadiyyatını bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə uyğun olaraq qurur və
inkişaf etdirir. Bu ölkələrin indiki zəif iqtisadiyyatlarının möhkəmləndirilməsində sərmayələrin rolu
böyükdür. Lakin hazırda bu ölkələrin daxili imkanlarının hesabına sərmayə qoyuluşu tələb olunan səviyyədə deyil. Keçid dövrünün problemləri
daxili sərmayə potensialının azalmasını şərtləndirmişdir. Buna baxmayaraq potensial daxili sərmayədarların imkanları nəzərdən qaçırılmamalıdır.
Həll edici amil həmin sərmayədarların fəallıq
səviyyəsidir.
Qafqaz ölkələri iqtisadiyyatının inkişafında
xarici sərmayələrin xüsusi əhəmiyyəti vardır. Beynəlxalq miqyasda sərmayə qoyuluşu daha çox
inkişaf etmiş birliklər, beynəlxalq təşkilatlar, xarici dövlətlər, ayrı-ayrı hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən həyata keçirilir. Sərmayə fəaliyyətinin
müxtəlif prinsipləri mövcuddur. Bu prinsiplərdən
biri də hamarlama siyasətinin yeridilməsidir. Yəni
iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş dövlətlərin orta
səviyyəyə qaldırılması üçün həmin dövlətlərin
sosial infrastruktur və sənaye sahələrinin inkişaf
etdirilməsinə sərmayə qoyuluşunun həyata keçirilməsidir.
Ümumiyyətlə, xarici sərmayələrın aşağıdakı
növləri var:
a) birbaşa sərmayələr;
b) portfel sərmayələr;
c) borc faizi şəklində verilən sərmayələr.
Qafqaz ölkələri üçün yuxarıda göstərilən xarici sərmayə növlərindən birbaşa və borc faizi formasında alınan sərmayələr xarakterikdir. Çünki
sırf maddi istehsal sahələrinin inkişaf etdirilməsi
bu ölkələr üçün prioritet məsələdir.
Cədvəl 1. Qafqaz ölkələrində əsas kapitala yönəldilən
sərmayələrin (əvvəlki ilə nisbətən %-lə)
Đllər
Ölkələr
Azərbaycan
Gürcüstan
Ermənistan
2002
184
118
145
2003
174
191
141
2003
135
115
2004
117
133
2005
114,8
137,1
MDB dövlətlərarası statistika komitəsinin məlumatına əsasən əsas kapitala yönəldilən sərmayələr 2004-cü ilə nisbətən 2005-ci ildə Azərbaycanda 114,8 %, Ermənistanda isə 137,1% təşkil
etmişdir. 2005-ci ildə əsas kapitala yönəldilən sərmayələr mütləq rəqəmlərlə Azərbaycan üzrə 5,9
mlrd. dollar, Ermənistan üzrə isə 9,5 mln. dollar
təşkil etmişdir.
Ümumiyyətlə, xarici sərmayələrin Qafqaz
ölkələri iqtisadiyyatına axınının az olması obyektiv və subyektiv amillərdən asılıdır. Obyektiv
amillər kimi aşağıdakıları göstərmək olar:
− məlum olduğu kimi xarici sərmayədarlar
mümkün riskləri bölüşdürmək məqsədi ilə iqtisadiyyatın real sektoruna müştərək kapital qoyuluşunda maraqlıdırlar. Lakin bu ölkələrdə milli
sərmayədarların azlığı müşahidə olunur;
− bu ölkələrdə sərmayələşmənin infrastrukturu
və ilk növbədə bank, sığorta və konsaltinq firmaları, informasiya təminatı sistemi zəifdir;
− dünya maliyyə bazarında xarici sərmayələr
uğrunda kəskin mübarizə getməklə bərabər, donor
öl-kələrin özlərində də sərmayələrə tələb artmağa
başlamışdır;
− digər amillər.
Subyektiv amillər kimi aşağıdakıları göstərmək olar:
− xarici sərmayələr üçün iqtisadiyyatın sektorial
və regional prioritetləri üçün heç bir güzəştli
sistem yaradılmamışdır. Bir sıra sahələr üçün xarici sərmayələrə inzibati məhdudiyyətlər qoyulmuşdur. Azad iqtisadi zonaların yaradılması məsələsi isə kağız üzərində qalmışdır. Xarici sərmayələrin girov təminatı sistemi, xüsusilə müəssisələr səviyyəsində hələlik işlənməmiş qalır;
− bu ölkələrin qiymətli kağızlar və valyuta bazarı hələlik dünya bazarı ilə əlaqəli deyildir;
89
− bu ölkələrdə sərmayə layihələrinin qiymətləndirilməsi və təhlili sahəsində beynəlxalq standartlara uyğun üsullar hələ tam şəkildə tətbiq olunmur. Belə layihələr sərmayədarlara təqdim olunan
zaman zəruri biznes plan və ya texniki-iqtisadi
əsaslandırmalarla müşayət olunmur. Bu isə beynəlxalq səviyyədə aparılan konfranslarda xarici
sərmayələrin cəlb olunması prosesinin səmərəliliyini heçə endirir;
− xarici sərmayədarlar üçün Qafqaz ölkələrində
işgüzarlıq şəraiti müəyyən qədər büroklaşdırılmışdır. Bu isə bir sıra xoşagəlməz halların yaranmasına gətirib çıxarır;
− digər amillər.
Təhlil götərir ki, Qafqaz ölkələri digər MDB
ölkələri ilə müqayisədə potensial sərmayədarlar
üçün bir sıra üstünlüklərə malikdir:
− infrastruktur və istehlak bazarı nöqteyi nəzərindən potensial tutumlu daxili bazarın mövcudluğu. Đstehsal və infrastruktur sahələrinin texniki
yenidən qurulmasının zəruriliyi, rəqabət qabiliyyəti milli əmtəə və xidmətlərin olması xarici sərmayədarlar üçün Qafqaz bazarında böyük perspektivlər açır. Belə ki, region bazarında ümumi
satışın və mənfəətin səviyyəsi digər ölkələrə nisbətən yüksək ola bilər. Daxili bazarın qorunması
üçün tarif və qeyri-tarif üsulları ilə aparılan ağıllı
proteksionist müdafiəsi siyasəti isə əmtəələrin yox,
kapitalın idxalını stimullaşdıra bilər.
− xarıci şirkətlər xammal və yanacaq mənbələrinin müxtəlifliyi nöqteyi nəzərindən Qafqazda
müxtəlif növ təbii resursların olmasını nəzərə alırlar. Xammalın səmərəli hasilatı və emalı, təbii yataqların maksimal istismarı, ekoloji problemlərin
həllini də nəzərə almaqla əhəmiyyətli kapital qoyuluşlarını tələb edir;
− binaların, qurğuların və torpağın nisbətən
ucuzluğu. Xarici sərmayədarlar üçün torpağa mülkiyyət məsələlərinin hüquqi tərəfinin yenidən
baxılması və tənzimlənməsi də xarici sərmayələrin
axınını sürətləndirə bilər;
− əmək bazarında differensiasiyanın mövcudluğu. Qafqaz ölkələrinin bir çox müəssisələrindəki
işçi qüvvəsinin peşəkarlıq səviyyəsi qərb standartlarına cavab vermir və yenidən hazırlığı tələb
olunur. Bununla belə, istehsalda məşğul olanların
əsas kütləsi orta təhsilə malikdir və bu regionu
digər inkişaf etmiş ölkələrdən fərqləndirir. Digər
tərəfdən, çox ucuz elmi və texniki potensialın olması Qafqazı inkişaf etməkdə olan və eyni zamanda MDB ölkələri içərisində müsbət mənada
fərqləndirir;
− region ölkələrinin milli iqtisadiyyatınin bir
sıra sahələrində əhəmiyyətli elmi-texniki poten-
90
sialın və reallaşdırılmamış elmi ideyaların mövcudluğu daxili və xarici bazara istiqamətlənən
yüksək tex-nologiyalı istehsalın təşkilinə imkan
yaradır;
− Qafqaz ölkələrinin əlverişli coğrafi mövqedə
yerləşməsi buradakı müəssisələrdə qərb texnologiyaları əsasında nisbətən az məsrəflərlə ixracat
yönümlü məhsulların istehsalını və xarici tərəfdaşlarla qaydaya salınmış satış kanalları vasitəsi
ilə onların reallaşdırılmasını stimullaşdırır. Ümumiyyətlə, bu tip dinamik inkişaf edən ölkələrin
təcrübəsi göstərir ki, müvəffəqiyyətin əsas şərtlərindən biri ixracat yönümlü istehsalın formalaşdırılmasıdır;
− beynəlxalq əmək bölgüsü çərçivəsində transmilli şirkətlərin diversifikasiyası üçün yüksək texnologiyalı müəssisələrin və yüksək ixtisaslı işçi
qüvvəsindən səmərəli istifadə olunması imkanlarının mövcudluğu.
Fikrimizcə, Qafqaz ölkələrində sərmayə prosesinin daha səmərəli təşkili üçün aşağıdakı tədbirlərin görülməsi məqsədə uyğun olardı:
− Qafqaz ölkələrində hərbi münaqişələrin həlli
və siyasi sabitliyin təmin olunması;
− həm daxili, həm də xarici sərmayədarlar üçün
əlverişli hüquqi rejimin yaradılması;
− makroiqtisadi sabitliyin təmin olunması;
− sərmayə qoyuluşlarının əsasən xammal sahələrinə deyil, istehsal sahələrinə yönəldilməsi;
− vaxtı ilə mövcud olmuş sahələrin bərpası və
ya yenisinin yaradılması üçün xarici sərmayədarların cəlbi məqsədi ilə bir sıra güzəştlərin tətbiq
olunması;
−
sərmayə siyasətinin ilk növbədə bu ölkələrin
daxili tələbatının ödənilməsinə yönəldilməsi;
− digər tədbirlər.
ИНОСТРАННЫЕ ИНВЕСТИЦИИ И ПУТИ ИХ ПРИВЛЕЧЕНИЯ
В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ
Т.П. АБДУЛЛАЕВ, С.Б. МАМЕДОВА
АзАСУ
Баку / AЗЕРБАЙДЖАН
THE FOREIGN INVESTMENTS AND ROUTE OF THEIR
ENGAGING IN CONDITIONS OF A GLOBALIZATION
ABSTRACT
The foreign investments, as is known, are the factor of economical growth, padding source of capital investments in national
effecting of the goods and services followed with transfer of technologies, know-how, off-the-shelf methods of management and
changing frame, dynamics of development of a national economy of the recipient of the capital. In conditions of a globalization
with increase of scales of international moving of the capital a role of the investments, as relevant factor of economical
development increases, that stipulates a urgency of research of influencing of foreign quadrant on a national economy of the
importer of the capital and substantiation of investment policy concerning the foreign investors.
In modern conditions of a globalization are increased a urgency of research of influencing of foreign quadrant on major
macroeconomic parameters and minings of the methodical approaches to an estimation of the contribution of foreign investments
in economical development and strengthening of competitive stands of country in the world markets. Need for the substantiation
of effective state investment policy also increases, which one will allow to increase recoil of the foreign investments, first of all,
expressed in rates of increase of a runway, to improve quality of control of investment processes, to create padding economic
incentives for development of business.
Иностранные инвестиции, как известно,
являются фактором экономического роста, дополнительным источником капитальных вложений в национальное производство товаров и
услуг, сопровождаемых передачей технологий,
ноу-хау, новейших методов менеджмента и
меняющих структуру, динамику развития экономики страны-реципиента капитала. В условиях глобализации с увеличением масштабов
международного перемещения капитала роль
инвестиций, как важного фактора экономического развития возрастает, что обусловливает
актуальность исследования влияния иностранного сектора на экономику страны-импортера
капитала и обоснования инвестиционной политики в отношении зарубежных инвесторов.
В современных условиях глобализации повышаются актуальность исследования влияния
иностранного сектора на важнейшие макроэкономические показатели и разработки методических подходов к оценке вклада зарубежных
капиталовложений в экономическое развитие и
усиление конкурентных позиций страны на
мировых рынках. Также возрастает потребность в обосновании эффективной государственной инвестиционной политики, которая
позволит увеличить отдачу иностранных инвестиций, прежде всего, выражаемую в темпах
прироста ВВП, улучшить качество управления
инвестиционными процессами, создать дополнительные экономические стимулы для развития предпринимательства.
В свою очередь иностранное инвестирование также является экономическим процессом,
наиболее тесно связывающим экономику любой страны с мировым рынком. В этом отношении оно значительно превосходит иные
экономические процессы, в частности внешнюю торговлю. Привлечение иностранного
капитала возможно только в том случае, если
для иностранного инвестора будет создано
пространство благоприятствующее капиталовложениям. Такое пространство с точки зрения
иностранного инвестора, создается при наличии прежде всего элементов политического,
экономического и правового характера. Подчеркивая неразрывную звязь все трех перечисленных компонентов, важно отметить и самостятельное значение каждого из них в
создании благоприятного инвестиционного
климата. Политический элемент здесь представляется как оценка иностранными инвесторами политического режима в стране инвестироавния с точки зрения его стабильности.
Экономический элемент складывается из
множества показателей, среди которых можно
выделить такие как состояние платежного баланса страны, уровень и структуру внешнеэкономических связей, наличие и возможности
получения инвестиционных льгот, регулирование внешнеэкономической деятельности, существование местного ссудного капитала и
возможности доступа к нему, режим движения
капитала и другие.
91
Правовое регулирование, будучи тесно
связано непосредственно с политическим элементом и являясь его следствием , подходит к
регулированию процесса инвестирования двояко: во-первых, оно регламентирует инвестиции
идущие из-за рубежа, во-вторых, определяет
правила инвестирования из страны за рубеж.
Быстрый рост прямых иностранных инвестиций, выход технологического разделения
труда за пределы фирм, отраслей и национальных границ сопровождается появлением гигантских международных научно-производственных комплексов с филиалами в разных
странах и на разных континентах. Транснациональные корпорации превращают мировую
экономику в международное производство,
обеспечивая ускорение научно-технического
прогресса во всех его направлениях – технический уровень и качество продукции, эффективность производства, совершенствование
форм менеджмента, управления предприятиями.
Под транснациональными корпорациями
понимаются международные фирмы, имеющие
свои хозяйственные подразделения в двух или
более странах и управляющие этими подразделениями из одного или нескольких центров
на основе такого механизма принятия решений, который позволяет проводить согласованную политику и общую стратегию, распределяя ресурсы, технологии и ответственность
для достижения результата - получения
прибыли. Транснациональным корпорациям
принадлежат или ими контролируются комплексы производства или обслуживания, находящиеся за пределами страны, в которой эти
корпорации базируются, имеющие обширную
сеть филиалов и отделений в разных странах и
занимающие ведущее положение в производстве и реализации того или иного товара.
В иностранной литературе выделяются
следующие признаки транснациональных корпораций: фирма реализует выпускаемую
продукцию более чем в одной стране; ее
предприятия и филиалы расположены в двух и
более странах; ее собственники являются
резидентами различных стран.
Следовательно, признаки транснациональных корпораций относятся к сфере обращения,
производства и собственности. Реально функционирующим фирмам достаточно отвечать
любому из перечисленных признаков, чтобы
попасть в категорию транснациональных корпораций. Многие крупные компании обладают
всеми тремя признаками одновременно.
92
На первом этапе транснационализации деятельности крупных промышленных фирм они
инвестировала прежде всего, в сырьевые
отрасли иностранных государств, а также создавали в них собственных распределительные
и сбытовые подразделения. Последнее вызывалось не только тем, что создание собственных заграничных распределительных и сбытовых подразделение требовало существенно
меньше инвестиций, чем создание за границей
производственных предприятий, но и возможным негативным влиянием новых производственных мощностей на способность поддерживать эффективный уровень загрузки мощностей на домашних предприятиях фирмы.
Такое влияние проявлялось особенно сильно
при производстве одинаковой или слабо дифференцированной продукции (например, этот
фактор сдерживал рост производственных инвестиций металлургических фирм, в то время,
как фирмы пищевой и других отраслей промышленности, производившие изделия с определенными товарными марками, более охотно
инвестировали в создание производственных
предприятий за границей).
Второй этап эволюции стратегии транснациональных корпораций связан с усилением
роли зарубежных производственных подразделений транснациональных корпораций и интеграции зарубежных производственных и
сбытовых операций. При этом производственные зарубежные отделения специализировались в основном на производстве продукции,
которая на предыдущих стадиях производственного цикла производилась материнскими
фирмами. По мере дифференциации спроса и
усиления интеграционных процессов в различных регионах мира производственные филиалы транснациональных корпораций все
более переориентируются на производство
продукции, отличной от производимой материнской фирмой, а сбытовые подразделения на обслуживание складывающихся региональных рынков.
На современном этапе стратегия транснациональных корпораций характеризуется стремлением к образованию сетей внутрифирменных связей регионального, а нередко и
глобального масштаба, в рамках которых интегрируются научные исследования и разработки, материальное обеспечение, производство, распределение и сбыт. Проявляется, в
частности, тенденция к распространению инновационной активности транснациональных
корпораций, которая ранее базировалась в материнских фирмах, в принимающие страны.
Происходит это путем создания в других странах научно-исследовательских центров и технологических парков, а также поглощение
местных фирм с высоким инновационным
потенциалом. По данным международной статистики удельный вес инноваций, приходящихся на зарубежные филиалы транснациональных корпораций постоянно растет.
К числу конкретных причин возникновения ТНК следует отнести их экономическую
эффективность, обусловленную большими
масштабами производства во многих отраслях.
Необходимость выстоять в конкурентной борьбе способствует концентрации производства и
капитала в международном масштабе. В результате становится оправданной деятельность
в глобальных масштабах. И соответственно
появляется возможность снизить издержки
производства и получить сверхприбыль. Немаловажную роль в становлении национальных
международных корпораций играет государство. Оно поощряет их деятельность на мировой арене и обеспечивает им рынки сбыта
путем заключения различных политических,
экономических и торговых союзов и международных договоров. В качестве примера можно привести практику поддержки крупного
отечественного бизнеса в Японии («сюданы» и
«кэйрэцу») или в Республике Корея (известной
сегодня такими международными корпорациями, как «Samsung», «Daewoo», «LG
electronics»).
Причины возникновения транснациональных корпораций весьма разнообразны, но все
они в той или иной степени связаны с несовершенством рынка, существованием ограничений на пути развития международной торговли, сильной монопольной властью производителей, валютным контролем, транспортными издержками, различиями в налоговом
законодательстве.
Транснациональные корпорации имеют
ряд неоспоримых преимуществ. Зарубежные
филиалы играют исключительно важную роль
в обеспечении доступа к иностранным рынкам,
снижении издержек производства, повышении
прибыли. Все это обеспечивает финансовую
устойчивость транснациональных корпораций
и помогает им переживать периоды кризисов.
Данные преимущества очевидны для всех,
поэтому их можно рассматривать как причины,
в результате которых транснациональные
корпорации так активно развиваются:
- возможности повышения эффективности
и усиления конкурентоспособности, которые
являются общими для всех крупных промышленных фирм, интегрирующих в свою структуру
снабженческие,
производственные,
научно-исследовательские, распределительные
и сбытовые предприятия.
- несовершенство рыночного механизма в
реализации собственности на технологии,
производственный опыт и другие так называемые «неосязаемые активы», в первую очередь
управленческий и маркетинговый опыт, которые вынуждают фирму стремиться сохранять
контроль над использованием своих неосязаемых активов. В рамках транснациональных
корпораций такие активы становятся мобильными, способными к переносу в другие страны
и внешние эффекты использования этих активов не выходят за пределы транснациональных
корпораций.
- дополнительные возможности повышения эффективности и усиления своей конкурентоспособности путем доступа к ресурсам
иностранных государств (использование более
дешевой или более квалифицированной рабочей силы, сырьевых ресурсов, научно-исследовательского потенциала, производственных
возможностей и финансовых ресурсов принимающей страны);
- близость к потребителям продукции
иностранного филиала фирмы и возможность
получения информации о перспективах рынков
и конкурентном потенциале фирм принимающей страны. Филиалы транснациональных
корпораций получают важные преимущества
перед фирмами принимающей страны в результате использования научно-технического и
управленческого потенциала материнской
фирмы и ее филиалов.
- возможность использовать в своих интересах особенности государственной, в частности, налоговой политики в различных странах, разницу в курсах валют и т.д.;
- способность продлевать жизненный цикл
своих технологий и продукции, сбрасывая их
по мере устаревания в зарубежные филиалы и
сосредоточивая усилия и ресурсы подразделений в материнской стране на разработке новых
технологий и изделий;
- посредством прямых инвестиций фирма
получает возможность преодолеть разного рода барьеры на пути внедрения на рынок той
или иной страны путем экспорта. Стимул для
прямых зарубежных инвестиций часто создают
национальные тарифные барьеры. Так, в 60-х
годах, крупный поток инвестиций из США в
Европу был порожден тарифами, установлен93
ными Европейским экономическим сообществом. Вместо экспорта готовой продукции, транснациональные корпорации создали производство в странах ЕЭС, таким образом, обойдя их
тарифы.
Эффективность внешнеэкономической экспансии как средства смягчения конъюнктурных колебаний оценивается весьма высоко и
считается большей, чем та, которую обеспечивают чисто национальные приемы снижения
экономического риска. На основании многочисленных исследований, ученые-экономисты
пришли к выводу, что наличие филиалов во
многих странах более надежно гарантирует
стабильность получения прибылей, чем такие
важные факторы, как крупный абсолютный
размер компании, степень диверсифицированности ее производственной программы внутри
страны. Свободно маневрировать размерами
производства корпорация может лишь тогда,
когда она способна получать прибыль даже
при небольшом размере производства. Обширная сеть производственных филиалов, расположенных в различных странах, позволяет транснациональным корпорациям увеличивать производство там, где его можно осуществлять с
максимальной выгодой, и ограничивать там,
где оно убыточно. Фирмы, входящие в международный концерн и попавшие в тяжелое положение, способны резко сокращать убыточное производство. Более решительные в сравнении с национальными фирмами действия
транснациональных корпораций объясняются
тем, что добиться покрытия постоянных издержек они, в отличие от своих чисто внутренних конкурентов, могут не только путем
сохранения убыточного производства, но и за
счет доходов, получаемых в других странах.
Таким образом, подводя итоги, следует
подчеркнуть, что сегодня и завтра иностранные инвестиции будут важнейшим фактором
развития экономики стран Южно-Кавказского
региона. Тенденции последнего времени, например, такие как появление региональных торговых блоков, показывают, что за основные
рынки индустриальных стран ведется упорная
борьба. В результате чего, иностранные инвесторы будут постоянно заинтересованы в создании новых рынков для своей продукции и
услуг. Следовательно, страны Южно-Кавказского региона, разрабатывающие и эффективно реализующие соответствующие экономические, законодательные и политические программы, т.е. создающие благоприятный инвестиционный климат, могут воспользоваться
этими тенденциями и привлечь иностранные
94
капиталовложения, способные обеспечить им
продвижение к процветанию.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ
1. Балацкий Е., Павличенко Р. Иностранные инвестиции
и экономический рост: теория и практика исследования // Мировая экономика и международные отношения. 2002. № 1.
2. Берзон Н. Формирование инвестиционного климата в
экономике //Вопросы экономики. 2002. № 7.
3. Инвестиции.: Учебное пособие / Г.П. Подшиваленко,
Н.И. Лахметкина, М.В. Макарова. М.: КРОКУС, 2004.
4. Кизилова Н.М. Теоретические основы исследования
иностранных инвестиций. Самара, 1998.
5. Костюнина Г.М., Ливенцев Н.И. Международная
практика регулирования иностранных инвестиций.
М., 2001.
6. Линдерт П.Х.. Экономика мирохозяйственных связей.
М., 1995.
7. Логинов В. и др. Инвестиционная политика: возможности реализации и приоритеты. // Вопросы экономики. 2001. № 9.
8. Мозиас П. Прямые иностранные инвестиции: соврем.
тенденции // Мировая экономика и международные
отношения. 2002. № 1.
9. Чебанов С. Иностранные инвестиции: тенденции развития // Мировая экономика и международные отношения. 2004. № 3.
МЕЖДУНАРОДНОЕ ДВИЖЕНИЕ КАПИТАЛА И РОЛЬ ИНОСТРАННЫХ
ИНВЕСТИЦИЙ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ.
Н.Н. МАМЕДОВА, С.Б. МАМЕДОВА
АзАСУ
INTERNATIONAL MOTION OF THE CAPITAL AND ROLE OF THE FOREIGN
INVESTMENTS IN CONDITIONS OF A GLOBALIZATION.
ABSTRACT
In conditions of a globalization a role of transnational flows of technologies and administrative skills, in particular, in the
form of straight lines of the foreign investments increases sharply. At the same time, the influencing of these investments on
economics of a host country is ambiguous. The economic policy which is capable to increase the contribution of straight lines of
the foreign investments in retrofit of economics is indispensable
International motion of the capital - one of permanent assets of federating of national economy in world economy ensuring of
in-leak of padding investment resources, transfer of manufacturing powers and high technologies, stored experience of
organization and production management. The purpose of international motion of the capital is obtaining the enterprise profit or
percent, looking up of more expedient conditions of his application. One of distinctive features of modern international motion of
the capital is the availability of rigid competition for his engaging. In such conditions the main role is played by investment
attractiveness of country receiving the capital, namely political stability, effective operation of legal system, stable national
currency, capacious home market, availability of the qualified manpower, developed infrastructure.
В условиях глобализации резко возрастает роль транснациональных потоков технологий и управленческих навыков, в частности, в
форме прямых иностранных инвестиций. В
месте с тем, влияние этих инвестиций на экономику принимающей страны неоднозначно.
Необходима экономическая политика, способная повысить вклад прямых иностранных
инвестиций в модернизацию экономики
Международное движение капитала одно из основных средств интеграции национальной экономики в мировое хозяйство,
обеспечивающее приток дополнительных инвестиционных ресурсов, передачу производственных мощностей и передовых технологий, накопленного опыта организации и управления производством. Целью международного движения капитала является получение предпринимательской прибыли или процента, поиск более выгодных условий его
применения. Одной из отличительных особенностей современного международного
движения капитала является наличие жесткой
конкурентной борьбы за его привлечение. В
таких условиях решающую роль играет инвестиционная привлекательность страны,
принимающей капитал, а именно политическая стабильность, эффективное функционирование правовой системы, стабильная национальная валюта, емкий внутренний рынок, наличие квалифицированной рабочей
силы, развитая инфраструктура.
Значение иностранных инвестиций состоит
не только в поступлении финансовых ресурсов,
но и в новой передовой иностранной технике и
технологии, а также в организации производства
(менеджменте), маркетинговых исследованиях и
т.д. Иностранные инвестиции, особенно прямые,
позволяют осуществлять структурную перестройку экономики. В связи с этим, актуальным
является проведение комплексного исследования современных особенностей международного движения капитала и проблем привлечения
иностранного капитала в экономику, а также
выявление на основе такого анализа возможных
путей и направлений совершенствования инвестиционной политики на современном этапе.
В современных условиях успех и перспективы экономического развития как промышленно развитых, так и развивающихся стран и стран
с переходной экономикой все в большей мере
определяются степенью их активного участия в
международном движении капитала. Привлекая
иностранные инвестиции, государство сталкивается с рядом проблем, связанных с тем, как осуществлять привлечение иностранного инвестора, в каких отраслях целесообразно их использование, а в каких деятельность иностранного капитала следует ограничить, а также в каких
формах привлечение иностранного капитала более выгодно принимающей экономике. Решение
указанных проблем требует выработки и реализации эффективной политики государства в
области регулирования иностранных инвестиций.
95
Международное движение капитала представляет собой одностороннее перемещение
капитала за границу с целью его функционирования и извлечения предпринимательской
прибыли или получения дохода в форме процентов. Соответственно различают экспорт
предпринимательского капитала и ссудного
капитала. В связи с этим выделяют следующие формы международного движения капитала: 1. ссудный капитал; 2. предпринимательский капитал: прямые инвестиции;
портфельные инвестиции.
Движение ссудного капитала выступает в
виде международного кредита - ссуды в денежной или товарной форме, предоставляемой кредитором одной страны заемщику из
другой страны на условиях срочности, возвратности и выплаты процентов. Сюда же относятся кредиты международных финансовых организаций (МВФ, МБРР, ЕБРР и др.).
Помимо традиционных форм международного движения капитала современная инвестиционная практика включает ряд экономических форм и механизмов, создающих
инвесторам преимущества вложения капитала. Среди них можно назвать: международную кооперацию производства, получение кредитов на компенсационной основе,
создание совместных предприятий, создание
предприятий, полностью принадлежащих
иностранному капиталу, соглашения о разделе продукции.
Международные корпорации последней
четверти XX века являются важнейшим элементом развития мировой экономики и международных экономических отношений. Их
бурное развитие в последние десятилетия
отражает обострение международной конкуренции, углубление международного разделения труда. Международные корпорации
предстают как непосредственные участники
всего спектра мирохозяйственных связей, как
«локомотивы» мировой экономики. Международные корпорации, с одной стороны, являются продуктом быстро развивающихся
международных экономических отношений, а
с другой стороны, сами представляют мощный механизм воздействия на них. Активно
воздействуя на международные экономические отношения, международные (транснациональные) корпорации (ТНК) формируют новые отношения, видоизменяют сложившиеся
их формы.
По мере ослабления межстрановых барьеров на пути движения товаров, услуг и
96
факторов производства и распространения частнопредпринимательских принципов организации хозяйственной деятельности в мировом
пространстве все более важным фактором развития промышленных фирм становились внешнеэкономические операции - экспорт и импорт
товаров и услуг, зарубежное инвестирование,
различные формы сотрудничества с компаниями
иностранных государств. О повышении роли
внешнеэкономических факторов в развитии
мирового рыночного хозяйства свидетельствуют
темпы развития мировой торговли и экспорт
капитала в форме прямых частных инвестиций.
В настоящее время главным фактором мировой экономики стало непосредственное международное производство хозяйственных объединений, базирующееся на международном
движении предпринимательского капитала. Капиталу свойственна высокая степень международной мобильности, его движение происходит в процессе перемещения финансовых потоков между кредиторами и заемщиками различных стран, между собственниками и их
фирмами, которыми они владеют за рубежом.
Эффект международного перемещения капитала принципиально не отличается от последствий внешней торговли или миграции рабочей силы. Международные потоки капитала
устремляются туда, где реализация инвестиционных проектов обеспечивает большую отдачу.
Актуальность выбранной темы обусловлена
постоянно возрастающей ролью транснациональных корпораций в процессе международного движения капитала.
Быстрый рост прямых частных инвестиций,
выход технологического разделения труда за
пределы фирм, отраслей и национальных границ
сопровождается появлением гигантских международных научно-производственных комплексов с филиалами в разных странах и на разных
континентах. На сегодняшний день ТНК являются не только той опорой, на которой базируется народное хозяйство стран развитой экономики, но и, превратившись в крупнейшие
транснациональные группы, включающие в
свою структуру многочисленные заграничные
филиалы производственного, научно-исследовательского, снабженческого и сбытового характера, все активнее действуют на международной
арене, став главной силой мировой экономики.
ТНК во все большей степени становятся определяющим фактором для решения судьбы той
или иной страны в международной системе экономических связей. Активная производственная,
инвестиционная, торговая деятельность ТНК
позволяет им выполнить функцию международного регулирования производства и распределения продукции. По мнению экспертов
ООН ТНК содействуют экономической интеграции в мире. В докладе ЮНКТАД (1993
г.) о транснациональных корпорациях эксперты ООН делают вывод, что ТНК вторгаются в
сферы, которые традиционно считались областью государственных интересов. Вместе с
тем речь идет о движении к полной интеграции мировой экономики под руководством
ТНК. В действительности деятельность ТНК
ведет к интеграции, интернационализации
только в тех рамках и границах, которые
определены получением максимальной прибыли.
Принимающая страна в целом выигрывает от притока инвестиций. Трудящиеся и
поставщики, обслуживающие новые предприятия, наряду с местными властями, получающими налоги, выигрывают больше, чем
теряют конкурирующие местные инвесторы.
Широкое привлечение иностранного капитала при помощи ТНК способствует снижению
безработицы в стране. С организацией производства в стране тех изделий, которые раньше ввозились, отпадает необходимость в их
импорте. Компании, выпускающие конкурентоспособную на мировом рынке продукцию и
ориентированные в основном на экспорт, в
значительной степени способствуют укреплению внешнеторговых позиций страны.
Преимущества, которые несут за собой
зарубежные фирмы, не исчерпываются количественными показателями. Важной представляется и качественная составляющая.
Деятельность ТНК вынуждает администрацию местных компаний вносить коррективы в технологический процесс, сложившуюся практику производственных отношений,
выделять больше средств на подготовку и
переподготовку работников, больше внимания обращать на качество продукции, ее дизайн, потребительские свойства. Чаще всего
за иностранными инвестициями стоит внедрение новых технологий, выпуск новых видов продукции, новый стиль менеджмента,
использование всего лучшего из практики
зарубежного бизнеса.
Однако необходимо отметить, что наряду
с положительными сторонами функционирования ТНК в системе мирового хозяйства и
международных экономических отношений,
существует и их негативное влияние на экономику тех стран, где они функционируют.
Специалисты указывают на:
♦ противодействие реализации экономической
политики тех государств, где ТНК осуществляют свою деятельность;
♦ нарушение законодательства стран пребывания. Так, манипулируя политикой трансфертных цен, дочерние компании ТНК,
действующие в различных странах, умело
обходят национальные законодательства, укрывая доходы от налогообложения путем
перекачивания их из одной страны в другую;
♦ установление монопольных цен, диктат условий, ущемляющий интересы развивающихся стран.
Необходимо отметить основные отрицательные черты воздействия транснациональных корпораций на экономику принимающей страны:
- опасность превращения принимающей страны в место сброса устаревших и экологически
опасных технологий;
- захват иностранными фирмами наиболее
развитых и перспективных сегментов промышленного производства и научно-исследовательских структур принимающей страны. Транснациональные корпорации, обладающие даже в
моменты потрясений крупными финансовыми
ресурсами, они активно используют плохую
конъюнктуру для осуществления захвата других
фирм;
- возможность навязывания компаниям принимающей страны неперспективных направлений в системе разделения труда в рамках
транснациональных корпораций;
- ориентация транснациональных корпораций
на поглощение влечет возрастание неустойчивости инвестиционного процесса. Крупные инвестиционные проекты, связанные с реальными
капиталовложениями, отличаются известной устойчивостью - они не могут быть начаты без
длительной подготовки и внезапно завершены
без внушительных потерь. Политика захватов
наоборот предполагает финансовую подвижность;
- устойчивое положение транснациональных
корпораций дает им возможность более решительных мер в случае кризисов - закрытие предприятий, сокращение производства, что ведет к
безработице и т.п. негативным явлениям. Этим
объясняется явление дезинвестиций (массового
изъятия капитала из страны);
- склонность транснациональных корпораций к
преувеличенной реакции на изменение конъюнктуры дает множество поводов для снижения
выпуска продукции, если конкурентоспособность данного государства по тем или иным
причинам снижается.
97
И хотя воздействие притока иностранных инвестиций на экономику принимающей
страны может носить неоднозначный характер, нельзя сбрасывать со счетов колоссальное положительное экономическое воздействие транснациональных корпораций.
Приток иностранных капиталовложений
способствует развитию внутрирегиональной
торговли, поскольку значительную часть
своих потребностей в материалах, комплектующих и оборудовании филиалы иностранных компаний удовлетворяют за счет импорта из страны-инвестора.
Транснациональные корпорации действуют через свои дочерние предприятия и филиалы в десятках стран мира по единой
научно-производственной и финансовой стратегии, формируемой в «мозговых трестах».
Они обладают огромным научно-производственным и рыночным потенциалом, обеспечивающим высокий динамизм развития.
Транснациональные корпорации продемонстрировали свою способность нарушать
изоляцию национальных экономик, вовлекая
их в единый процесс с мировым экономическим сообществом. Они служат важнейшим средством передачи новых технологий,
распространения информации о новых продуктах, в результате чего меняются общественные предпочтения.
Анализ деятельности ТНК и теорий прямых иностранных инвестиций позволяет выделить следующие основные источники эффективной деятельности ТНК (по сравнению
с чисто национальными компаниями):
♦ использование преимуществ владения
природными ресурсами (или доступа к
ним), капиталом и знаниями, особенно
результатами НИОКР, перед фирмами,
осуществляющими свою предпринимательскую деятельность в одной стране и
удовлетворяющими свои потребности в
заграничных ресурсах только путем
экспортно-импортных сделок;
♦ возможность оптимального расположения своих предприятий в разных странах
с учетом размеров их внутреннего рынка,
темпов экономического роста, цены и
квалификации рабочей силы, цен и
доступности остальных экономических
ресурсов, развитости инфраструктуры, а
также политико-правовых факторов, среди которых важнейшим является политическая стабильность;
98
♦ возможность аккумулирования капитала в
рамках всей системы ТНК, включая заемные
средства в странах расположения зарубежных филиалов, и приложение его в наиболее
выгодных для компании обстоятельствах и
местах;
♦ постоянная информированность о конъюнктуре товарных и, валютных и финансовых
рынков в разных странах, что позволяет
оперативно переводить потоки капиталов в
те государства, где складываются условия
для получения максимальной прибыли, и
одновременно распределять финансовые
ресурсы с минимальными рисками (включая
риски от колебания курсов национальных
валют);
♦ рациональная организационная структура,
которая находится под пристальным вниманием руководства ТНК, постоянно совершенствуется;
♦ опыт международного менеджмента, включая оптимальную организацию производства
и сбыта, поддержание высокой репутации
фирмы. Источники эффективной деятельности этого типа динамичны: они обычно
увеличиваются по мере роста активов компании и диверсификации ее деятельности.
При этом необходимыми условиями реализации этих источников выступают надежная
и недорогая связь головной компании с
зарубежными филиалами, широкая сеть деловых контактов зарубежного филиала с
местными фирмами принимающей страны,
умелое использование им возможностей,
предоставляемых законодательством этой
страны.
Наибольшее влияние ТНК оказывают на
мировой кредитный рынок и рынок акций. Они
не только активно используют евродоллары как
заемщики, но и наращивают их резервы, будучи
самыми заметными владельцами депозитов в
евродолларах. Что касается мирового рынка акций, то, в сущности, большинство ведущих на
фондовых биржах компаний, - это ТНК. Продавая на зарубежных фондовых рынках свои
акции, выпуская свои еврооблигации на еврорынках и прибегая к еврокредитам, ТНК за счет
этих финансовых источников могут финансировать значительную часть своих капиталовложений.
Транснациональные корпорации превратились в наиболее активных участников мирового
финансового рынка, действуя на всех его сегментах. Так, будучи главными экспортерами и
импортерами товаров и услуг в мире, ТНК стали
крупными клиентами на мировом валютном
рынке и рынке деривативов. Хотя коммерческие банки и проводят на этих рынках операции в своих интересах, основная масса
валютных операций осуществляется ими по
поручению своих клиентов, прежде всего
ТНК.
1.
2.
3.
4.
5.
Язовских Е.В. Иностранные инвестиции как
фактор экономического развития России. Автореф.
дис. ... к.э.н. Екатеринбург, 2004.
Яськова Н.Ю. Зарубежная практика привлечения
инвестиций. – Дубна, 2002.
Чебанов С. Иностранные инвестиции: тенденции
развития // Мировая экономика и международные
отношения. 2004. № 3.
Логинов В. и др. Инвестиционная политика: возможности реализации и приоритеты. // Вопросы
экономики. 2001. № 9.
Мозиас П. Прямые иностранные инвестиции:
соврем. тенденции // Мировая экономика и
международные отношения. 2002. № 1.
99
BAZAR MÜNASĐBƏTLƏRĐ ŞƏRAĐTĐNDƏ XARĐCĐ ĐNVESTĐSĐYALARIN ROLU
Ramil Telman oğlu MƏMMƏDOV
Sumqayıt Dövlət Universiteti,
Sumqayıt / AZƏRBAYCAN
THE ROLE OF FOREIGN INVESTMENTS IN THE MARKETING RELATIONS
ABSTRACT
The present article with the study of the role of foreign investments in the ekonomics of the repblic, the ways of its
improvement and the reasons of its hindering.
Also, the lacks and weak points concerning the amounts of the foreign investments are stressed out and the role of the taxation,
dimensions of the local markets economic stability and other factors in the improvement of investing is analysed in the article.
Investisiya dedikdə, mənfəət götürmək məqsədi ilə sahibkarlıq obyektinə və digər növ fəaliyyətə qoyulmuş pul vəsaiti, məqsədli bank əmanətləri, paylar, səhmlər və digər qiymətli kağızlar,
texnologiya, maşınlar, avadanlıqlar, lisenziya, kreditlər, əmlak hüquqları və intellektual dəyərlər
başa düşülür.
Investisiya fəaliyyəti – investisiya qoyuluşu
və investisiyanı həyata keçirmək üçün praktiki
fəaliyyətin məcmusu deməkdir.
Investisiya fəaliyyəti obyektin istifadəçiləri investorlar, habelə investisiya fəaliyyəti obyekti yaradılmış digər hüquqi və fiziki şəxslər, dövlət və
bələdiyyə orqanları, xarici dövlətlər və beynəlxalq
təşkilatlar ola bilər.
Investisiya siyasətinin tənzimlənməsi zamanı
dövlət investisiya siyasətinə müdaxilə edir. Dövlət
investisiyaların bölüşdürülməsi prinsiplərini və
mexanizmini müəyyən edir, onlardan səmərəli
istifadə edilməsinə birbaşa məsuliyyət daşıyır. Bu,
əsasən təminatlı investisiyalara aiddir.
Investisiya fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin müxtəlif formaları var:
1. Vergi sistemi, vergilərin dərəcələri, amortizasiya ayırması normaları;
2. Maliyyələşdirmə, kredit sistemi, dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi.
Investisiya fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin ən səmərəli metodu vergi mexanizmidir. Investisiya mühitini yaxşılaşdırmaq məqsədilə vergilərin azaldılması və vergilərin strukturunda dəyişikliklərin edilməsi məqsədəuyğundur.
Investisiya mühiti yaxşılaşdırmaqla uzunmüddətli kapital qoyuluşunun həyata keçirilməsinə,
daha çox gəlir gətirən sahələrə kapital axınına şərait yaradılır. Bu mühitin yaxşılaşdırılması məqsədəuyğun investisiya fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi ilə bağlı tədbirlərdən də asılı
olur.
100
Dövlətin həyata keçirdiyi investisiya siyasətinin əsas vəzifəsi iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinə
investisiya qoyuluşunun artırılması məqsədilə əlverişli şərait yaradılmasından, investisiyaların
infrastrukturuna yönəldilməsindən, sərmayədarların maraqlarının qorunmasından ibarətdir.
Investisiya ehtiyatlarının hərəkəti və onların
reallaşdırılması üçün maliyyə bazarının yaradılması və bu bazarın subyektləri sayılan banklar,
müxtəlif qurumlar və s. formalaşması prosesi xüsusilə diqqət çəkir. Müvafiq istiqamətdə lazımi
islahatların aparılması, səmərəli işləyən subyektlərin yaradılması xüsusi seçilməlidir. Ona görə də,
investisiya proseslərini tənzimləyən qurum kimi
dövlət investisiya siyasətini işləyib hazırlamalı və
həyata keçirməlidir. Investisiya ehtiyatlarının
yaradılmasında və istifadəsində dövlət xüsusi tənzimləyici kimi fəaliyyət göstərməlidir. Dövlət
investisiya siyasətinin tənzimləmə aləti kimi vergi
və güzəştli kreditlərdən istifadə etməlidir.
Daxili investisiya ehtiyatlarının milli iqtisadiyyata yönəlməsi üçün ölkədə investisiya mühitinin sağlamlaşdırılması xüsusi önəm daşıyır. Özəlləşdirmə prosesi bu məsələyə xüsusi təsir göstərə
bilər. Investisiya resurslarının quruluşunda xüsusi
hissə təşkil edən xarici sərmayələr iqtisadiyyatın
bütün sahələrinə yönəldilmir. Bu, əsasən onunla
izah olunur ki, bazar münasibətlərinin mövcud olduğu şəraitdə iqtisadiyyatın heç də bütün sahələri
cəlbedici olmur.
Azərbaycanda sahibkarlığın inkişaf perspektivləri istehsal bölməsinə investisiyalar qoyulması
ilə sıx bağlıdır. Dövlət investisiya resurslarının
məhdud olması milli iqtisadiyyatda mühüm dəyişikliklərin edilməsi üçün lazımi imkanlar əldə
etməsində onun beynəlxalq maliyyə-kredit təşkilatlarından asılılığını gücləndirir.
Milli iqtisadiyyatda əlverişli investisiya mühitini yaratmaq üçün daxili investisiya resurslarını
artırmaq, eləcə də xarici investisiyaların respublikaya cəlb edilməsinə çalışmaq lazımdır. Xarici
investisiyaların cəlb edilməsi üçün müəyyən tədbirlərin görülməsi vacibdir.
Investisiya qoyuluşlarının dövlət tərəfindən
tənzimlənməsinin əsas yollarına aşağıdakıları aid
etmək olar:
- vergi dərəcələrinin tənzimlənməsi.
Vergi vasitəsilə investisiyanın ümumi həcminin tənzimlənməsinin təsirli vasitəsi ayrı-ayrı
ödəyicilərə verilən vergi güzəştləridir. Belə ki,
mənfəətə vergi hesablanarkən bütün müəssisələr
istehsal və qeyri-istehsal təyinatlı kapital qoyuluşunun maliyyələşdirilməsinə yönəldilən mənfəətdən ayrılan məbləğ qədər vergiyə cəlb edilən mənfəəti azaltmaq hüquqi alır.
Güzəşt müəssisə tərəfindən axırıncı hesabat
dövrünə hesablanmış köhnəlmə məbləğini tam
istifadə etdiyi hallarda verilir. Bundan başqa, vergiyə cəlb etmədən istehsal və qeyri-istehsal
təyinatlı kapital qoyuluşundan iştirak işgüzar qaydasında maliyyələşdirilməsinə və habelə bu
məqsədlə alınmış və istifadə edilmiş bankın
kreditlərinin ödənilməsinə yönəldilən mənfəət
azad edilir.
Azərbaycan Respublikası dövlət suverenliyi,
siyasi və iqtisadi müstəqilliyini əldə etdikdən
sonra, ölkə iqtisadiyyatına xarici investisiyaların
cəlb olunması, xarici iş adamlarının, sahibkarların,
investorların öz investisiyalarını Azərbaycan iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrinə yönəltmələrinə
marağı artmışdır. Öz növbəsində Azərbaycan da
milli iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək üçün daxili
investisiyalar çatışmadığından, xarici investisiyaların ölkəmizə cəlb olunmasında maraqlıdır. Bu
maraqlar qarşılıqlı fayda, birgə əməkdaşlıq, dünya
iqtisadiyyatına inteqrasiya istiqamətində inkişaf
etdirilməlidir.
Hər bir ölkənin inkişafı, təsərrüfat və ictimaimədəni quruculuğun onilliklər boyu yaradılmış
müsbət meyllərinin daha da möhkəmləndirilməsi,
onların digər ölkələrlə əməkdaşlıq sahəsinin uzunmüddətli ictimai-iqtisadi, elmi-texniki və ekoloji
proqramların əlaqələndirilməsi, birgə müəssisələrin yaradılması və dövlətlərarası bazarın tənzim
olunması, sosial ehtiyacların və iqtisadi inkişaf
fondlarının yaradılması yolu ilə genişləndirilməsindən ayrılmaz surətdə asılıdır.
Investisiya fəallığının artırılması və iqtisadiyyatın yenidən qurulması problemi, milli kapitalın
yığımı üçün əlverişli şəraitin yaradılması və onun
real investisiyalara transformasiyası, iri korporativ
milli kapitalın investisiya proqramlarının reallaşdırılmasına kömək edilməsi, dövlətin «strateji»
investor kimi funksiyalarının gücləndirilməsi, orta
və kiçik sahibkarlığın fəaliyyətinə investisiya yardımı prioritet sahə kimi ön plana çəkilməlidir.
Bu məsələlərin praktiki olaraq reallaşdırılması
iqtisadiyyatın fəaliyyət rejiminə, investisiya resurslarının sahələr üzrə düzgün istiqamətləndirilməsinə, regionlarda sahibkarlığın inkişaf etdirilməsinə dövlətin qayğısı, himayəsi və onun tənzimləyici rolu artırılmalıdır. Bunun üçün fond bazarında sektorların maraqlarının tarazlaşdırılmış balansını təmin edən investisiya siyasətinin aparılmasına; əsas kapitalın artırılmasına kömək edən
əlverişli investisiya mühitinin yaradılmasına; xüsusi investorlara dövlət üçün prioritet olan investisiya istiqamətlərində verilən dövlət təmintaları
sisteminin inkişafı hesabına fərdi müsabiqəli investisiya layihələrinə üstünlük verilməlidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, 1997-ci ildən hökumət «Azərbaycan Respublikasında iqtisadi yüksəliş, struktur yenidənqurmanın orta müddətli
proqramı», «Dövlət sektoruna investisiya qoyuluşunun orta müddətli proqramı», «1997-2000-ci
illərdə kiçik və orta sahibkarlığa dövlət köməyi
proqramı» qəbul edildikdən sonra, iqtisadi islahatların gedişinə dövlət orqanlarının nəzarəti güclənmişdir. Dövlətin apardığı ardıcıl və məqsədyönlü
daxili və xarici siyasət, onun tərkib hissəsi olan
investisiya siyasətinin düzgünlüyü sayəsində ölkədə makro iqtisadi sabitliyə, milli iqtisadiyyatın
bütün sahələrində irəliləyişlərə nail olunmuşdur.
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən müştərək
müəssisələrin texniki-iqtisadi göstəriciləri, yerli
müəssisələrin göstəricilərindən qat-qat yüksək
olur. Yalnız onu deyək ki, orta aylıq əmək haqqı
həmin müəssisələrdə 2001-ci ildə iqtisadiyyatda
məşğul olan işçilərin orta aylıq əmək haqqından
6,5 dəfə yüksək olmuşdur. Ona görə də, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən və eləcə də fəaliyyət
göstərmək istəyən hər bir xarici investisiyalı
müəssisənin sürətli inkiaşfını təmin etmək üçün
bütün səviyyələrdə kömək göstərilməli, əlverişli
investisiya mühiti yaradılmalıdır.
15 yanvar 1992-ci ildə təsdiq edilmiş «Xarici
investisiyaların qorunması haqqında» Azərbaycan
Respublikasının Qanununda, xarici investorların
fəaliyyət dairəsi, yerli invetsorların fəaliyyət
dairəsi ilə eyniləşdirilmiş, xarici investisiyaların
qorunmasına dövlət təminatı verilmişdir. Məhz, bu
və digər qanunvericilik aktları xarici kapitalın
ölkəmizə axını üçün güclü stimullaşdırıcı xarakterə malik olan elmi-texniki, iqtisadi, kadr potensialından milli mənafe baxımından daha səmərəli
və geniş miqyaslı istifadəni təmin edən formada
qurulmalıdır. Cəlb olunan kapital istehsal təyinatlı
olmalı və sahələrarası balansı tarazlaşdırmaq üçün
xalq təsərrüfatının bütün sahələrinə yönəldilməlidir.
101
Xarici investisiyaların qorunması haqqındakı
qanunda xarici investisiyaların hüquqi rejiminin
tənzimlənməsi, onların hüquqlarının qornumasına
dair müddəalar öz əksini tapmışdır. Burada dövlətlərarası, habelə beynəlxalq ikitərəfli və çoxtərəfli
müqavilələrin bağlanmasına və onun icra olunmasına dövlət tərəfindən təminat verilir. Respublikamızda siyasi və iqtisadi sabitliyin yaradılması,
xarici investisiyaların axınına stimul güclənmişdir.
Indiki şəraitdə dövlət sektoru ilə yanaşı, xüsusi sektorun da investisiyalaşdırılması formalarını
üzvü şəraitdə birləşdirərək investisiya fəaliyyətinin müxtəlif subyektlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin
bazar münasibətlərinə uyğun optimallaşdırılması
tələb olunur. Bunun üçün müvafiq normativ hüquqi bazanın hazırlanması və investisiya prosesini
həm ayrıca götürülmüş firma, şirkət, kompaniya
və ya sahə səviyyəsində, həm də bütövlükdə milli
iqtisadiyyat səviyyəsində nizamlayan-tənzimləyən
başqa tədbirlər görmək vacibdir.
Investisiyaların stimullaşdırılması, hər şeydən
əvvəl, ölkənin kapitalının artırılmasına, yəni istehsal aparatının genişləndirilməsinə və ya modernləşdirilməsinə yönəldilmiş iqtisadi resurslara qənaəti nəzərdə tutur. Bu qənaət maşınların, binaların nəqliyyat vasitələrinin alınması, həmçinin
yolların, körpülərin və başqa mühəndis qurğularının tikintisi və s. sahələrdə əldə ola bilər. Bura
həm də təhsilə, elmi tədqiqatlara və kadrların hazırlanmasına olan məsrəfləri də daxil etmək lazımdır. Bu əsrəflər iqtisadiyyatın müasir mərhələdəki
inkişafında «insan kapitalına» olan investisiyalardır, çünki son nəticədə həm binalar, həm qurğulur, maşınlar və digər avadanlıq, başlıcası isə müasir iqtisadi inkişafın əsas amili – zehni, əqli, intellekt, məhsul məhz insan fəaliyyətinin nəticəsi olub
dünya ierarxiyasında ölkənin iqtisadi vəziyyətini
müəyyənləşdirir.
Iqtisadiyyatın gələcək strukturu xalq təsərrüfatının inkişafı üçün onun hansı sahələrinə vəsait
qoyuluşundan asılıdır. Xüsusi investisiyalar əsasən
gəlir əldə etmək məqsədi daşıyır. Deməli, iqtisadiyyatın hər bir sahəsinin, bölmələrinin və ya
müəssisənin mənfəətlilik səviyyəsi ilə həmin sahənin, bölmənin, müəssisənin investisiya üstünlüyü
səviyyəsi müəyyənləşdirilir.
Mənfəətlilik – investisiyaların prioritetliyini
müəyyənləşdirən mühüm stimullaşdırıcı meyardır.
Investisiyaların qeyri-dövlət mənbələri hər şeydən
əvvəl kapitalın sürətli dövriyyəsi ilə seçilən yüksək rentabelli sahələridir. Bu şəraitdə qoyulmuş
vəsaitlərin ləng ödəndiyi iqtisadiyyat sahələrinə
investisiya yatırmaları edilmir. Həddən artıq
investisiya qoyuluşu inflyasiyaya – iqtisadiyyatın
həddindən artıq gərginliyinə, lazım olduğundan az
102
investisiya qoyuluşu isə – deflyasiyaya gətirib
çıxarır. Iqtisadi siyasətin bu qütblərini hökumət
tərəfdən vergilər, dövləi məsrəfləri, pul-kredit və
maliyyə-büdcə sahəsində həyata keçirilən tədbirlərin səmərəli strategiyası ilə tənzimlənməlidir və
stimullaşdırılır.
Investisiya mənbələri investorun şəxsi maliyyə resursları (amortizasiya ayırmaları, gəlir, pul
yığımları, vətəndaşların, hüquqi şəxlərin əmanətləri və s.) investorların cəlb edilmiş maliyyə resursları (bank, büdcə, istiqraz kreditləri, həmçinin
səhmlərin, istiqrazların, payların satışından alınan,
vətəndaşların və hüquqi şəxslərin ödəmələrindən
alınan vəsait), büdcə investisiya təsisatları və borc
ötürülmüş maliyyə resursları (kreditlər, ssudalar)
ola bilər.
Investisiya resurslarının formalaşması və istifadə prosesi investisiya tsikli adlandırılan müəyyən dövrü əhatə edir. Real investisiyaları nəzərdən
keçirsək, o, aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: elmi axtarışlar və işləmələr, layihə işlərinin aparılması və tikinti-quraşdırma işlərinin yerinə yetirilməsi, mənimsəmə işlərinin görülməsi.
Investisiyalar iqtisadi prosesdə mərkəzi rol
oynayır, onlar iqtisadiyyatın ümumi artımı qabaqcadan müəyyənləşdirir. Investisiyaların stimullaşdırıcı rolu onunla xarakterizə olunur ki, iqtisadiyyata investisiya vəsaitlərinin qoyuluşu nəticəsində
istehsalın həcmi artır, milli gəlir çoxalır, iqtisadi
rəqabətdə bu və ya digər əmtəə və xidmətə olan
tələbatları daha artıq dərəcədə ödəyən sahə və
müəssisələr inkişaf edib irəliləyir. Milli gəlirin
yığım fondu artırılmaqla, istehsalın gələcək artımı
baş verir, proses fasiləsiz təkrar olunur. Beləliklə,
milli gəlir hesabına yaranmış investisiyalar, onun
paylaşdırılması nəticəsində özləri onun artımını,
geniş istehsalını şərtləndirirlər. Bu zaman investisiyalar nə qədər səmərəlidirsə, milli gəlirin artımı
da o qədər böyükdürsə, yenidən istehsala qoyula
bilən yığımın mütləq həcmi də böyükdür. Investisiyaların kifayət qədər yüksək səmərəliliyi zamanı
milli gəlirin mütləq istehlak artımını və yığım
payının yüksəlməsini təmin edə bilər.
Istehsal kapitalına yönəldilən investisiyaların
bilavasitə istehsal güclərinin və məhsul buraxılışının artmasını müəyyənləşdirir. Bununla belə milli
gəlirin artımını yalnız istehsal investisiyaları ilə
bağlamaq düzgün olmazdı. Qeyd etmək lazımdır
ki, bu artıma dolayı da olsa, həmçinin qeyri-maddi
istehsal sahəsinə yönəldilmiş investisiyalar da
xeyli təsir edir. Ümumi meyl ondan ibarətdir ki,
iqtisadi potensialın gələcək artımında onların əhəmiyyəti müntəzəm olaraq yüksəlir.
Investisiya qoyuluşunun böyük bir qismi iqtisadiyyatın tikinti sektoruna düşür. Kapital qoyu-
luşu yeni tikililərə, fəaliyyət göstərən müəssisələrin yenidən qurulmasına, yeni texniki vasitələrlə
təchiz edilməsinə, istehsal güclərinin saxlanılmasına çəkilən xərclərdən ibarətdir.
Investisiyaların maliyyələşmə mənbələrini
əsasən dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsait, müəssisə və təşkilatların öz vəsaitləri (kreditləri), vətəndaşların xüsusi vəsaiti, xarici və müştərək müəssisələrin sərf etdikləri vəsaitləri təşkil edir. Ümumiyyətlə, iqtisadiyyata, onun inkişafına yönəldilən
investisiyalar dövlət büdcə maliyyələşdirilməsi və
qeyri-dövlət maliyyələşdirilməsi hesabına həyata
keçirilir. Belə ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsinə yönəldilmiş ümumi investisiyaların 1995-ci ildə 87%-i qeyri-büdcə maliyyələşdirilməsi – yəni müəssisə və təşkilatların öz
vəsaitləri hesabına, 44%; əhalinin vəsaiti hesabına
8%, xarici investorların vəsaiti hesabına isə 3%;
2000-ci ildə müvafiq olaraq 97% qeyri-büdcə
maliyyələşməsi hesabına, o cümlədən 20% müəssisə və təşkilatların vəsaitləri, 55% xarici investorların vəsaitləri; 5% əhalinin vəsaitləri və 20%
isə qeyri-maliyyələşdirmə mənbələri və yalnız 3%
dövlət büdcəsi vəsaitləri hesabına olmuşdur.
Kapital qoyuluşları iqtisadiyyatın inkişafı
üçün nəzərdə tutulan xalq təsərrüfatının əsas fondlarının yaradılması və təzələnməsi ilə əlaqədar
olan məsrəflərin məcmusudur. Onlar əsaslı tikinti
anlayışına nisbətən daha geniş məzmunu ifa edir.
Əsaslı tikinti kapital qoyuluşlarının tərkib hissəsidir. Əsaslı tikinti prosesində verilən obyekt üzrə
kapital qoyuluşlarının yalnız tikinti-quraşdırma işlərinin layihə-smeta dəyərinə bərabər olan hissəsi
həyata keçirilir.
Investisiya resurslarının qıtlığının aradan
qaldırılması üçün lizinqin müxtəlif formalarından
istifadə edilməsi ilə açılan imkanlardan geniş istifadə etmək zəruridir. Lizinq elmi-texniki inkişafın
maliyyələşdirilməsinin daha elastik və səmərəli
forması olub, daha səmərəli və bahalı texnikadan
yüksək səviyyədə istifadə edilməsinə və onun satışının stimullaşdırılmasına kömək edir. Ona görə
də, bütün sənayedə inkişaf etmiş ölkələr vergi
güzəştləri hesabına lizinqin inkişafını stimullaşdırırlar. Lizinq şirkətləri vergi güzəştləri alaraq,
əmək vəsaitlərinin icarəsi üçün ödəmələrin qiymətini aşağı salmaq imkanına malikdirlər və bir sıra
hallarda lizinq bank kreditindən 1,5-2 dəfə ucuz
olur. Maşın və avadanlıqlara investisiyalarda, lizinqin payı 1990-cı ildə, məsələn, ABŞ-da 31,7%,
Ingiltərədə 25% təşkil etmişdir. ABŞ-da lizinq
əməliyyatının orta illik artım sürəti 15%-dən çox,
Yaponiyada 20%-dir. Hazırda EHM-lərin 8590%-i alınmır, yalnız icarə olunur. Lizinq
Braziliyada, Hindistanda, Çində, Indoneziyada
sürətlə inkişaf edir.
Lizinq – istehlakçının sifarişi əsasında əmlakı
satın almaqla onu istehlakçıya orta və uzun müddətə icarəyə vermək məqsədi ilə həyata keçirilən
xidmət növüdür.
Azərbaycanda lizinq əməliyyatlarının stimullaşdırılması üçün lizinq haqqında qanunun olması
və lizinq verənlərə vergi kreditlərinin verilməsi
zəruridir. Məsələn, ilk 2 ildə onları vergidən tamamilə azad etmək, sonrakı 3 ildə isə mövcud
dərəcənin 70-80% ölçüsündə vergi qoymaq, lizinq
müqavilələri əsasında verilən avadanlığın 3-5 il
ərzində amortizasiyasına icazə vermək məqsədəuyğundur. Lizinq əməliyyatlarının genişləndirilməsi müəssisələrin investisiya imkanlarını artırmağa, iqtisadiyyatın struktur dəyişikliklərini sürətləndirməyə, işləyən müəssisələrin istehsal aparatının modernləşdirilməsinə, yeni iş yerlərinin yaranmasına imkan verərdi.
Lizinqin köməyilə müəssisələrin yenidən texniki təchizatından alınan səmərə mənfəətin artımında əks olunacaq və buna müvafiq olaraq büdcəyə vergi ödəmələri də artacaq. Bu da lizinq
verənlərə olan güzəştləri örtəcəkdir.
Inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsini, elmi-texniki inkişafın sürətləndirilməsində maşın və avadanlıq lizinqinin rolunu nəzərə alaraq, lizinq əməliyyatlarını həyata keçirən təşkilatlara dövlət köməyini gücləndirmək zəruridir.
Hazırki dövrdə müəssisələrin investisiya fəaliyyətinin inkişafı üçün şəraitin yaranmasına
müəyyən cəhdlər edilir. Belə ki, müəssisələrin
aldıqları mənfəətin məbləği onların çəkdikləri
xərcləri bir neçə dəfə üstələyir. Lakin ölkə iqtisadiyyatında investisiya fəaliyyətinin artması üçün
hələ çox işlər görüməlidir. Bu, xüsusilə maliyyə
sisteminin sabitləşməsi, inflyasiyanın yol verilən
səviyyəyə çatdırılmasına aiddir. Vergilərin ödənilməsi, qiymətlərin artımına nəzarət olunmaması şəraitində hər cür investisiya fəaliyyəti kommersiya
xarakteri daşıyır. Məhsul istehsalının artımına,
onun çeşidinin təzələnməsinə, mal və xidmətlərin
keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına deyil, mövcud
vəziyyətin saxlanılmasına xidmət edir.
Investisiya fəaliyyəti subyektləri arasında qarşılıqlı münasibəti tənzimləyən mühüm hüquqi
sənəd, «Investisiyaların köməyi və qarşılıqlı müdafiəsi haqqında» dövlətlərarası razılıqdır. Bu müqavilələr investisiyalara ədalətli status verilməsinin və başqa dövlətin ərazisində onların müdafiəsinin təminatçısıdır. Hazırda bir sıra müqavilələrin
layihələri razılıq mərhələsindədir.
Xarici investisiyaların cəlb edilməsində Azərbaycana Beynəlxalq Valyuta Fondu və başqa beynəxalq təşkilatlar tərəfindən əməkdaşlıq və kömək
müsbət təsir göstərir.
103
Yaxın perspektiv üçün dövlətin investitsiyaları
stimullaşdırmanın əsas istiqamətləri aşağıdakılar
olmalıdır: təsərrüfatçılıq subyektlərinin kapital qoyuluşlarının həcminin mənfəət və yeni amortizasiya hesabına artması; dövlətin iri infrastruktur
obyektlərinin əsaslı tikintilərinin büdcə maliyyələşdirilməsi həcmlərinin artırılması vasitəsilə investisiya prosesinin fəallaşmasına təsirinin güclənməsi və investisiyaların büdcə maliyyələşdirilməsinin kredit əsaslarının işə salınması; kommersiya banklarının uzunmüddətli kreditlərinin cəlb
edilməsi üçün şəraitin yaradılması, investisiya
fondlarının fəaliyyətinin qaydaya salınması; sertifikasiyadan pul özəlləşməsinə keçid; fond bazarında və əhalinin əmanətləri hesabına formalaşan
investisiya resurslarının artırılması; daxili və xarici investisiyaların risklərinin iqtisadi sığorta mexanizmlərinin qaydaya salınması; sənaye və bank
kapitalının inteqrasiyası məsələləri, iqtisadiyyatın
prioritet sahələrində səmərəli investisiya layihələri
üzrə vəsaitlərin səfərbər edilməsi üçün müvafiq
institutların yaradılması.
Investisiyaları stimullaşdırmaq üçün səmərəli
obyektlərin və investorların axtarışını asanlaşdırmaq məqsədi ilə Azərbaycanın bir çox nazirlik və
idarələrində investisiya qoyuluşu obyektlərinin
xalq təsərrüfatı sahələrində və regionlarında
məlumat bankları yaradılmalıdır.
Dövlət iqtisadiyyatda struktur dəyişiklikləri
aparılması, ümumi siyasi və iqtisadi şəraitin sabitləşdirilməsi üçün bütün qüvvələr cəmləşdirməlidir
ki, bu da ölkədə investisiya mühitinin yaxşılaşdırılmasına kömək etməlidir.
Respublikada xarici iqtisadi fəaliyyətin sabitləşməsi və liberallaşması, gömrük və qiymət siyasətinin tarazlığı üzrə iş aparmalı, vergi sisteminin
istehsalçıya təzyiqinin azaldılması istiqamətində
iqtisadi islahatların dərinləşdirilməsi həyata keçirilməli, normativ-hüquqi baza təkmilləşdirilməlidir. Bunun üçün investisiya fəaliyyətinin gücləndirici tənzimləyicilərini həqiqi mənada işə salmaq,
onu yalnız vergilərdən azad etməklə deyil, həm də
kifayət qədər iri büdcə və büdcədənkənar investisiya və innovasiya fondlarının formalaşması ilə,
sahələrarası və regionlararası koorperasiya və
inteqrasiya ilə, xarici invenstorlar üçün daha
əlverişli şəraitin yaradılması ilə stimullaşdırmaq
zəruridir. Bu zaman bankların uzunmüddətli
kreditlərinin iqtisadiyyatda struktur dəyişikliklərinin aparılmasına yönəltmək zəruridir.
Avadanlığın dəyərinin hazır məhsulun üzərinə
keçirilməsi, hələ bu avadanlığın təcili əvəz edilməsi demək deyildir. Avadanlığın kütləvi əvəz
edilməsini deyil, bu əvəzləmənin optimal müddətlərdə keçirilməsini stimullaşdırmaq lazımdır.
104
Yalnız bu halda sosial-iqtisadi səmərə təmin olunur. Aşınmış və köhnəlmiş texnikanın kütləvi əvəz
edilməsi yeni yaradılan müəssisələri əsassız olaraq
sürətli amortizasiya hüququndan məhrum edir.
Azərbaycanda investisiya qoyuluşları xarici
kapitalın pay iştirakı ilə müəssisələrin (müştərək
müəssisələrin) yaradılması yolu ilə həyata keçirilə
bilər:
- tamamilə xarici investorlara məxsus müəssisələrin, onların filial və nümayəndəliklərinin yaradılması;
- xarici investor tərəfindən müəssisələrin, əmlak
komplekslərinin,binaların, qurğuların, müəssisələrdə iştirakçı paylarının, səhmlərin, istiqrazların
və başqa qiymətli kağızların mülkiyyətə alınması;
- torpaqdan və digər təbii resurslardan istifadə
hüququnun, həmçinin digər əmlak hüquqlarının və
s. əldə edilməsi;
- borcların, kreditlərin, əmlakın hüquqlarının və
s. verilməsi.
Problem xarici kapitalın səmərəli axınının stimullaşdırılmasından ibarətdir. Bununla əlaqədar
iki məsələ meydana çıxır: birincisi, axın hansı
sferalara məhdudlaşdırılmalıdır, ikincisi isə hansı
sahələrə və hansı formalarda bu axını cəlb etmək
lazımdır. Xarici kapital xüsusi xarici investisiyalar
– birbaşa və portfel, həmçinin və borclar şəklində
cəlb edilə bilər. Birbaşa investisiya dedikdə, başqa
ölkələrdə real aktivlərə (istehsala) kapital qoyuluşu başa düşülür ki, bu qoyuluşların idarə edilməsində investor iştirak edir. Investor müəssisənin
25%-dən az olmayaraq səhmlərinə və ya onun
nəzarət paketinə malik olduğu zaman bu, birbaşa
investisiyalar hesab edilə bilər. Özü də bu paketin
məbləğ həcmi səhmlərin səhmdarlar arasında
yayılmasından asılı olaraq, kifayət qədər geniş hüdudlardan ola bilər.
Birbaşa xarici investisiyalar iqtisadiyyata kapital qoyuluşlarının adi maliyyələşdirilməsindən
xeyli böyükdür, halbuki, öz-özlüyündə bu, respublikamız üçün son dərəcə zəruridir. Birbaşa xarici
investisiyalar həmçinin müəssisələrin məhsuldarlığının və texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi üsuludur. Xarici şirkət öz kapitalını Azərbaycan Respublikasında yerləşdirməklə, istehsalın təşkilinin
yeni üsullarını, yeni texnologiyaları və dünya
bazarına birbaşa çıxış yollarını gətirir.
Portfel investisiyaları xarici müəssisələrin
səhmlərinə qoyulan kapitala deyilir və bu zaman
xarici dövlətin və beynəlxal valyuta-maliyyə təşkilatlarının istiqraz və digər qiymətli kağızlarına
nəzarət hüququ verilmir.
Real investisiyalar da mövcuddur. Bu, torpağa, daşınmaz əmlaka, maşın və avadanlıqlara,
ehtiyat hissələrinə və s.-yə kapital qoyuluşlarıdır.
Real investisiyalara həm də dövriyyə kapitalının
xərcləri daxildir. Investisiyaların iki növü (birbaşa
və portfel) analoji, lakin eyni olmayan motivlərlə
hərəkətə gəlir. Hər iki halda investor gəlirli
şirkətin səhmlərinə sahib olmaq hesabına mənfəət
almaq arzusundadır. Lakin portfel investisiyalarını
həyata keçirən investor şirkətə rəhbərlik etməklə,
gələcək dividendlər hesabına gəlir almaqda maraqlıdır. Birbaşa kapital qoyuluşunu həyata
keçirən xarici investor (bir qayda olaraq, iri şirkət)
müəssisəyə rəhbərliyi öz əlinə almağa çalışır. O,
öz kapitalını qoyarkən belə hesab edir ki, Azərbaycan Respublikası onun məhsulunun buraxılması üçün ən əlverişli yerdir ki, bu məhsul ya
Azərbaycanda (Azərsun Holdinq misalı), ya da
dünya bazarında (Azərbaycan yeyinti sənayesinə
qoyulan bəzi xarici investisiyalarda olduğu kimi)
istehlak olunacaq. Azərbaycan Respublikası hər
iki investisiya növünü cəlb etməkdə var qüvvəsini
sərf etməlidir, çünki onların hər biri iqtisadiyyatın
istehsal gücünün gələcək artımına kömək edir.
Xarici kapital milli maraqlara ziyan dəymədən
iqtisadiyyatın bütün sferalarına (dövlət inhisarında
olanlar istisna edilməklə) yol tapa bilər. Sahəvi
məhdudiyyətlər yalnız birbaşa investisiyalara aid
edilə bilər. Onların axınını milli təbii resursların
(məsələn, istehsal sahələri, meşələrin qırılması,
balıq sənayesi) bilavasitə istismarı ilə bağlı sahələrə, istehsal infrastrukturuna (enerji şəbəkələri,
yollar, boru kəmərləri və s.), telkekommunikasiya
və peyk rabitəsinə məhdudlaşdırmaq lazımdır. Bu
cür məhdudiyyətlər inkişaf etmiş ölkələrin, xüsusilə də ABŞ-ın qanunvericilikləri ilə möhkəmlənmişdir. Adı çəkilən sahələrdə xarici kapitalın cəlb
edilməsinin birbaşa investisiyalara alternativ
formalarından istifadə etmək məqsədəuyğundur.
Bu, xarici kredit və borclar ola bilər. Onların dövlət borcunun yükünü artırmasına baxmayaraq, cəlb
edilməsi, birincisi, milli mənafelərin qorunması
baxımından, ikincisi, adı çəkilən sahələrə kapital
qoyuluşlarının tez bir zamanda qayıtması ilə
özünü doğruldur.
Lakin bunun üçün xarici kreditlərin istifadəsinin idarə edilməsinin səmərəli sistemini yaratmaq zəruridir. 100%-li xarici iştirakla müəssisələrin xarici kapitalını kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına, tikinti materiallarının
istehsalına, tikintiyə (o cümlədən mənzil tikintisinə), xalq istehlakı mallarının buraxılmasına, iş
infrastrukturunun inkişafına cəlb etmək, iqtisadiyyatın bütün sahələrinə portfel investisiyaları
axınını stimullaşdırmaq məqsədəuyğundur. Onlar
maliyyə resursları axınını Azərbaycan tərəfi üçün
investisiya obyektinə nəzarətin itməməsi ilə təmin
edirlər. Bu üstünlükdən ölkə üçün strateji əhəmiyyətli olan, ilk növbədə resursların çıxarılması ilə
bağlı sahələrdə istifadə etmək olar.
Azərbaycan Respublikasında «Xarici investisiyaların qorunması haqqında» qanun qəbul edilməsi ilə xarici iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsinə, ölkəyə xarici kapitalın axının sürətləndirilməsinə, istehsal və infrastruktur sahələrinin
müasir texnologiya əsasında yenidən qurulmasına
nail olunmuşdur. Həm də bu qanunda birgə müəssisələrin yaradılması və fəaliyyətinin hüquqi-təşkilati formaları, xarici investisiyalı müəssisələr –
səhmdar cəmiyyətləri, məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər, digər təsərrüfat cəmiyyətləri və ortaqlıqları şəklində yaradılması, Azərbaycan Respublikası ərazisində xarici investorların pay iştirakı ilə
müəssisələr (birgə müəssisələr), tamamilə xarici
investorlara məxus olan müəssisələr (xarici müəssisələr), xarici hüquqi şəxslərin nümayəndəliklərinin yaradılması və fəaliyyət göstərə bilməsi
təsbit edilmişdir.
Azərbaycanda xarici iqtisadi əlaqələrin səmərəliliyini artırmaq, bu əlaqələrin ölkənin iqtisadiyyatının inkişafına yönəldilməsini və onun daxili
bazarının qorunmasını təmin etmək məqsədilə
Azərbaycana xarici investisiyaların axınını stimullaşdırmaq, xarici investorların mənafeyini qorumaq üçün bir sıra qanunlar qəbul edilmişdir ki,
bunlar xarici sərmayədarların ölkəmizə marağını
artırmışdır. Bütün bunların nəticəsində 19942002-ci illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatına 9,1
milyard ABŞ dolları həcmində xarici investisiya
qoyulmuşdur.
Iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsinin başlıca və
həlledici amili fəal investisiya mühitinin yaradılması və investisiya fəaliyyətinin aktivləşdirilməsidir. Azərbaycan Respublikası siyasi və iqtisadi
müstəqillik, eləcə də dövlət suverenliyini əldə
etdikdən sonra iqtisadi münasibətlərin bazar iqtisadiyyatı prinsipləri əsasında idarə olunmasını tənzimləyən qanunlar içərisində mühüm əhəmiyyət
kəsb edən qanunlardan biri «Investisiya fəaliyyəti
haqqında» qanunun (13 yanvar 1995-ci il) qəbul
edilməsidir.
Investisiya – gəlir (məfəət) və ya sosial səmərə əldə etmək məqsədi ilə sahibkarlıq və digər
fəaliyyət növləri obyektlərinə qoyulan maliyyə vəsaitindən, habelə maddi və intellektual sərvətlərdən ibarətdir.
Iqtisadi ədəbiyyatda investitsiya fəaliyyəti ilə
bağlı bir sıra terminlər – investisiya, investisiya
qoyuluşu, investisiya prosesi, investisiya fəaliyyəti
və s. son zamanlar daha çox işlənməkdədir. Belə
ki, inzibati amirlik, totalist iqtisadi münasibətlər
sistemində investisiya terminindən o qədər də
istifadə olunmurdu. Bunun əvəzinə kapital
qoyuluşu termini daha çox tətbiq edilirdi.
105
Investisiya həm makro və həm də mikro səviyyədə iqtisadi artımın təminatçısı, ölkədə həyata
keçirilən struktur dəyişikliklərinin, elmi-texniki
tərəqqinin sürətləndirilməsinin, təsərrüfat fəaliyyətinin keyfiyyət göstəricilərinin yaxşılaşdırılmasınını iqtisadi bazasını təşkil edir. Ölkədə həyata
keçirilən radikal iqtisadi islahatların dərinləşdirilməsi, sosial-iqtisadi dəyişikliklər, istehsal və sosial infrastrukturun yaxşılaşdırılması bilavasitə
investisiya fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi ilə bağlıdır.
Investisiya elə bir elmi-texniki, iqtisadi, intellektual sərvətdir ki, onun dəyərini saxlamaq və ya
artırmaq, eləcə də mənfəət götürmək üçün uzun
müddətli kapital qoyuluşudur. Sərbəst pul kütləsi
investisiya deyil, belə ki, nağd pulların dəyərliliyi
inflasiya sayəsində qiymətdən düşə bilər və onlar
heç bir gəliri təmin edə bilməz. Əgər həmin
məbləği bankda şəxsi əmanət faiz dərəcəsindən
asılı olaraq müəyyən gəliri təmin edir.
Investisiyalar həm makro, həm də mikro səviyyədə mühüm rol oynayır. Mahiyyət etibarilə
onlar ölkənin gələcəyini bütövlükdə ayrıca təsərrüfat subyekti kimi müəyyən edir və iqtisadiyyatın
inkişafının lokomotivləri hesab edilir.
Bütün çətinlik və problemlərə baxmayaraq,
Azərbaycan Respublikasında xüsusi sahibkarlıq
sahəsində artıq minlərlə insan məşğuldur. Lakin
biznes sərbəst qərarlar qəbul etməyə və risk etməyə hazır olmağı nəzərdə tutan tamamilə xüsusi
həyat tərzidir. Bizneslə məşğul olmağı qərara alan
sahibkar onun təşkilini çox ciddi planlaşdırmalıdır. Fəaliyyətə başlayan hər bir firma gələcəkdə
maliyyə, material, əmək və intellektual resurslara
tələbatı, onların alınma mənbələrini dəqiq təsəvvür etməli, həmçinin firmanın iş prosesində mövcud vəsaitlərdən səmərəli istifadə edilməsini dəqiq
müəyyənləşdirməlidir. Bazar iqtisadiyyatında sahibkarlar öz fəaliyyətlərini dəqiq və səmərəli planlaşdırmasalar, məqsədli bazarların və oradakı
rəqiblərinin vəziyyəti, özlərinin perspektiv imkanları barədə daim informasiya toplayıb cəmləşdirməsələr, sabit uğur qazara bilməzlər.
Sahibkarlıq formalarının çoxcəhətliliyi ilə
əslində kommersiya fəaliyətinin bütün sahələrində
və müxtəlif firmalar üçün vaxtında hazırlıq işləri
aparmaq, potensial çətinliklər və təhlükələri aradan qaldırmaq, bununla da qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaqla riski azaltmağa tətbiq olunan
mühüm müddəalar mövcuddur. Firmanın istehsaltəsərrüfat strategiyasının və taktikasının hazırlanması istənilən biznes üçün mühüm vəzifədir.
Hazırda Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələrin işinin formalaşması və təkmilləşdirilməsi
106
prosesi intensiv gedir. Investisiyaların, o cümlədən
xarici investisiyaların cəlb edilməsi mühüm vəzifədir. Bunun üçün kapital qoyuluşu tələb edən təkliflərin dəqiq və obyektiv plan layihəsi olmadan
mümkün deyildir. Yeni müəssisələrin uğursuzluqları barədə statistik göstəricilər riskin kifayət qədər böyük olduğunu göstərir. Bu problemlərin qabaqcadan nəzərə alınması və mümkün qədər aradan qaldırılması üçün biznesin planlaşdırılmasından istifadə olunur.
Biznes-planın köməyilə firmanın fəaliyyətinin
planlaşdırılması zəruridir. Xüsusilə:
- rəhbərləri firmanın perspektivlərini əsaslı surətdə öyrənməyə məcbur edir;
- qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq üçün
sərf edilən vəsaitlərin daha dəqiq koordinasiyasını
həyata keçirməyə imkan verir;
- firmanın fəaliyyətinin növbəti nəzarət üçün
zəruri olan göstəricilərini müəyyən edir;
- rəhbərləri öz məqsədlərini və buna çatmaq
yollarını daha konkret müəyyənləşdirməyə sövq
edir;
- firmanı bazar situasiyalarının (vəziyyətlərinin)
qəfil dəyişikliklərinə daha hazırlıqlı edir;
Investisiya qoyuluşunun müxtəlif formaları
mövcuddur ki, onları bir sıra amillərlə fərqləndirirlər: qiymətli kağızlara və daşınmaz əmlaka;
səhm və opsionlara; az və ya çox riskli; qısa və ya
uzun müddətli; birbaşa və portfel investisiyalarına
və s. Şirkətdə, müəssisə və ya firmada iştirakçının
hər hansı payını almaq hüququnu təsdiq edən
investisiya vasitələri qiymətli kağızlar və ya fond
dəyərləri adlandırılır.
Fond dəyərlərinin başlıca növləri istiqrazlar,
səhmlər və opsionlardır. Şirkətin real aktivlərinə
və ya şəxsi əşya əmlakı kimi əmlak dəyərlərinə
kapital qoyulması əmlak qoyuluşu adlanır. Real
aktivlərə torpaq, tikililər və daim torpağa «bağlı»
olan hər şey aid edilir; şəxsi əşya əmlakı qızıl
əşyalar, əntiq şeylər, incəsənət əsərləri və kolleksiya obyekti ola bilən başqa əşyalardan ibarət olur.
Fond dəyərlərinə qoyuluşlar çox geniş yayılmışdı,
lakin çoxları pullarını əmlaka qoymağa üstünlük
verir, onu mülkiyyət kimi görmək olur ki, bu da
əksəriyyəti daha çox maraqlandırır.
Birbaşa investisiya qiymətli kağazlara və
əmlaka bilavasitə mülkiyyət hüququ verən qoyuluş formasıdır. Məsələn, investor səhm, istiqraz,
qiymətli sikkə və ya torpaq sahəsi alırsa, pulun
dəyərini saxlamaq və ya gəlir əldə etmək üçün
birbaşa investisiya qoyuluşu həyata keçirir. Dolayı
investisiya – portfelə qoyuluşdur və ya başqa
sözlə, qiymətli kağızların və ya əmlak dəyərlərinin
yığımıdır. Məsələn, investor müxtəlif firmalar
tərəfindən buraxılmış, qiymətli kağızların diversifikasiyalı yığımı ifadə edən qarşılıqlı fondun səhmini ala bilər. Bunu edən investor ayrıca ifadə
edən qarşılıqlı fondun səhmlərə deyil, portfeldəki
payına malik olacaq. Əmlak dəyərlərinə dolayı
qoyuluşlar da etmək olar, məsələn, daşınmaz əmlak, neft quyuları və s. işləyən məhdud məsuliyyətli şirkətdə pay iştirakı almaq mümkündür. Bir
çox investorlar birbaşa investisiyalar qoymağa
üstünlük verir, lakin dolayı investisiyaların da
cəlbedici xüsusiyyətləri vardır.
ƏDƏBĐYYAT
1.
2.
3.
Доклад о мировом развитии. Как сделать инвестиционный климат благоприятных для всех. Всемирный Банк, 2005.
Bazar islahatları və milli iqtisadiyyatın inkişaf problemləri. AMEA Iqtisadiyyat Institutu «Xəbərlər». X-XI.
2005
Рустамбеков Г.Б. Национальные экономические интересы (монография) Баку 1998.
107
DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI VE GELĐŞME
YOLUNDA OLAN ÜLKELERDEKĐ ÖNEMĐ
Reşat AHMEDOV
Gelişme düzeyinden bağımsız olarak her bir
ülke istikrarlı bir büyüme izlemek için çaba harcamaktadır. Ülkenin ekonomik kalkınması ve aynı
zamanda da büyümesi için yatırımların özellikle
sabit sermaye yatırımları çok önemlidir. Ülkenin
yüksek bir gelişme hızı elde edebilmek için kaynakları yetersizse, bu eksikliğin giderilmesi için
iki yoldan birisine başvurmak gerekir. Bunlardan
birincisi ilgili ülkenin eski tasarruflarıyla kalkınmasıdır. Diğer bir yol ise ya da yabancı tasarrufları yurda çekmek ve yetersiz kaynak birkimini
tamamlayarak kalkınma ve büyüme için üretimde
bulunmaktdır. Bu yolların dışında ülkelerin izledikleri bir diğer yol ise yabancı kaynak temini için
diğer ülkelerden borçlanmaktır. Bu yol da kaynak
sağlamak için sıklıkla başvurulan bir araç olarak
nitelendirilse bile sermaye yatırımları ile karşılaştırıldığında daha az faydalı olduğu görülmektedir.
Büyüme ve kalkınmanın sağlanması için son
derece önemli olan faktör tasarruf sağlanması ve
bunun sayesinde daha ekonomik üretim gerçekleştirmektir. Dolayısıyla eğer ülke ekonomisne üretim faktörlerinin artışı sözkonusu ise bu büyüme
ve kalkınmaya önemli ölçülerde olumlu etki edecektir. Veya üretim faktörlerinin miktarı aynı kalmış ise bu üretim faktörlerinin yardımı ile daha
fazla üretim yapmanın tek yolu teknolojik gelişmedir. Dolayısıyla ekonomik kalkınmanın gerçekleştirilmesi için gerekli kaynakların artışı kadar
teknolojik gelişme de önemlidir.
Kısacası tasarruf, büyüme ve kalkınmanın motoru olduğundan az gelişmiş ülkeler bu darboğazı
geçmek için yatırımları finanse etmek için bir
şekilde tasarruf elde etmeli ve ya dış tasarruflara
başvurmalıdırlar. Kalkınma ve büyümenin sağlanması için günümüzde en önemli araçlardan birisi
“Yabancı Sermaye Yatırımlarıdır”.
Genel anlam itibarile yatırımlar ister yabancı
isterse de yerli olsun elde edilmiş belli bir gelirden
sağlanmış tasarruftur. Bu tasarrufun boyutunun bir
sıra eksojen değişkenlere bağımlılığının yanısıra,
en önemli bağımlılığın gelire bağlı olmasını belirtmekte fayda vardır. Azgelişmiş ülkelerde gelir
düzeylerinin düşük olmasının doğal sonucu olarak
tasarrufların da düşük düzeyde olması gerçekleşmektedir. Bu durumu aşağıdaki formül vasıtası ile
açıklamamız mümkündür.
Gelirler, diğer faktörlerin sabit ve ya nötr olmasını farzedersek tasarrüf ve tüketim harcamaları
108
arasında paylaşılmaktadır Y = C+S. Burada S tasarrufları direk yatırımlara yöneleceği varsayımımından hareketle S=I (yatırım) doğrudur. Bu durumda Y=C+I olacaktır. Konumuz yatırımlar olduğundan I = Y-C eşitliğinden yatırımların hacmini bulmamız mümkündür. Bu eşitlikten anlaşılacağı gibi yatırımlar gelirle tüketim arasındakı
farktan oluşmaktadır. Dolayısıyla bu eşitlik gelirin
büyük olması durumunda yatırımların da büyüyeceği anlamını ortaya koymaktadır. Bu durumda
yatırımların arttırılmasının sağlanması için gelirin
arttırılması zorunluluğu ortaya çıkmaktadır.
Azgelişmiş ülkelerde nüfus yoğunluğu ve gelirin düşük seviyelerde olması tüketim hacminin
büyüklüğü tasarrufların ve dolayısıyla yatırımların
düşük düzeyde kalmasını ortaya koymaktadır.
Yatırımlarda parasal boyut dışında teknolojik
ve diger hususları da gözardı etmemek gereklidir.
Yatırımların yapılması için gerekli paranın bulunması halinde mutlaka teknoloji ve bilgi birikimi
gerekli olacaktır. Bu gereksinimin de sağlanmasında gelişmiş ülkelerden yararlanma yolu en çok
tercih edilen yoldur.
Đster teknolojik istersede parasal tasarruflar olsun her iki gereksinim için gelişmiş dünya ülkelerinin kaynaklarına ihtiyaç duyulmaktadır. Önemli
gelişme kaydetmiş ülkelerde tüketim ve tasarruf
oranları yatırımların lehine bir gelişme göstermektedir. Az gelişmiş ülkelerin bu ülkelerin tasarruflarına ihtiyaçları sözkonusu olmaktadır.
Öneceleri doğrudan yardımlar şeklinde ülkelere transfer edilen kaynakların yerini günümüzde
doğrudan yabancı sermaye yatırımları almıştır.
Genellikle yabancı yatırımları tarihsel gelişimleri ele alınacak olursa yabancı yatırırımların ortaya çıkış şekli iki özellik arzetmektedir. Đlk aşamalarda yabancı yatırımlar gittikleri ülkelerde
önemli ölçüde sömürgeleşdirme siyasetini tatbik
etmek için harekete geçmişlerdir. Bu anlamda
ilgili yatırım türünün ilk zamanlarda sömürgeciliğin tarihsel başlangıcını oluşturduğunu söylersek
yanılmayız. Bu yatırımların akışı tek yönlü, gelişmiş ülkelerden azgelişmiş ülkelere doğru akış
şeklinde olmuştur. Diğer yandan bu yatırımların
amacı azgelişmiş ülkelerin doğal servetini veya
kaynaklarını kullanmak olmuştur. Bunun önemli
bir örneği Orta Asya Türk Cümhuriyetlerinden
birisi olan Azerbaycan’dır. Đster SSCB devrinden
önce, SSCB devrinde isterse de birliğin dağıl-
masından sonra olsun yapılan yatırımlar ilk aşamalarda doğal kaynakların kullanılmasına yönelik
olmuştur. SSCB önceleri yani 19-20. yüzyıl aralığında yapılmış yatırımlardan Nobel yatırımları,
SSCB devrinde yapılan yatırımlar ve ya SSCB
sonrası yani günümüzde örneyin BP ve benzeri
çokuluslu petrol şirketlerinin yatırımları örnek
teşkil etmektedir.
Yabancı yatırımların başlangıçta doğal kaynaklara yönelmiş olması ve sömürgeci yaklaşımı
yani az gelişmiş ülkelerin gelişmiş ülkelerce
sömürülmesi yabancı sermayeye tepkilerin temelini oluşturan nedenlerdendir.
I. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE
YATIRIMLARINI AÇIKLAMAYA
YÖNELĐK GÖRÜŞLER VE TEORĐLER
Jamuna P. Agarwal 1930’lu yıllardan sonra
Doğrudan Yabancı Sermaye yatırımlarına yönelik
teorilerin gelişimini aşağıdaki şekilde yorumlamaktadır.
“Doğrudan yabancı sermaye yatırımları konusu ilgili dönemin başlangıçlarında temel iktisat
yazınında klasik iktisatçılar tarafından ilgilenilen
konu olmamıştır. Đlgili dönemde iktisatçıların daha
fazla ilgilendikleri konuların başında ülkelerarası
ekonomik ilişkiler, özellikle üretim faktörleri temeline bağlı karşılaştırmalı maliyetlere dayalı
üretim ve ticaret sözkonusu olmuştur.
Günümüz iktisat yazınında “Karşılaştırmalı
Üstenlükler Teorisi” olarak bilinen yaklaşımda genel olarak üretim faktörlerinin mobil olmaması,
diğer bir ifadeyle ilgili faktörlerin uluslararası
dolaşımda yer almaması sabit kabul edilmektedir.
Đleriki aşamalarda iktisatçıların faktorlerin
mobil olduklarını varsaymalarından sonra ülkeler
arasında faktör dolaşımının serbestleşmesi uluslararası ticaretten ulusal ticaretin daha çok ön
plana çıkacağını ortaya koymuş, diğer bir ifadeyle
önceleri teorik olarak faktör dolaşımının serbest
olmaması nedenile ithal edilmesi zaruri olan bir
takım mal ve hizmetler ülke içinde üretilebilecektir. Bu dönemde faktör mobilizasyonunun sıfır olması varsayımı YDSY ile ilgili hiç bir emprik ve
ya diğer tartışmaların ortaya çıkmamasına neden
olmuştur. Ohlin (1935), Haberler (1933), Đversen
(1935), ve Nurkse (1935) gibi dönemin önemli
iktisatçılarının sermaye hareketleri üzerininde tartışmaları özellikle pörtföy yatırımları ile igili
önemli boyut kazanmasının nedeni ise Birinci
Dünya Savaşı sonrası savaş tazminatları ve diğer
şekilde sağlanan ek kaynaklar olmuştur.
Đki dünya savaşı arasındaki dönemde 1931
sonrası para kontrolü, uluslararası finansal kriz ve
karşılıklı gevensizlik ekonomik krizin daha da
derinleşmesine neden olmuş adeta uluslararası
para haraketi durmuştur. Nurkse’un ifade ettiği
gibi; ilgili dönemde klasik iktisat yazınının ortaya
koyduğu faktorlerin mobil olmaması reel olguya
dönüşmüştür. Daha sonra ortaya çıkan Keynesyen
inkilap ekonimistleri uzun dönemden daha çok
YDSY’ları ile daha fazla ilgili olan kısa dönem
üzerinde düşünmeye itmiştir. Đkici dünya savaşından sonra çoğunlukla ABD tarafından portföy
yatırımları ve devletin yeniden yapılanma ihtiyaçları; Avrupa’nın inşa edilmesi için sağlanan kaynaklar büyük sermaye hareketlerini ortaya koymuştur. Genellikle devlet ihtiyaçlarına yönelik ellili ve altmışlı yıllarda sağlanan bu sermaye transferleri ilgili dönem iktisatçılarının YDSY’a dikkat
çekmelerine neden olmuştur. Böylelikle iktisat yazınında YDSY (FDI - Foreign Direct Investment)
popüler araştırma konusuna dönüşmüştür.
1950’li yılların başlarında uluslararası ilişkiler
teorisi gelişmiş uluslararası ticaret ve tamamlayıcı,
fakat daha az gelişmiş sermaye hareketleri teorisine dayanıyordu. 1960’lı yılların başlarından
itibaren iktisatçılar YDSY’larının nedenlerine dikkat çekmeye başlamış ve ekonomi bilimi bu dönemden sonra ilgili konuda onlarca teori kazanmıştır. Bunlara örnek olarak; Fiyat Farklılaştırması, Portföy yatırımları, Çıktı ve Pazar büyüklüyü, Tavırlar yaklaşımı, Ürün döngüsü, Oligopolcü davranış, Internalizasyon, Likidite ve diğer
teoriler gösterilebilir.
Yukarıda kısaca bahsedilen teori ve düşüncelerin temel iki sınırlaması sözkonusudur:
- Öncelikle, YDSY’nın belirleyicileri konusunda kafi açıklama sözkonusu değildir. Bu teorinin
istenen hızla gelişemesi iki faktöre dayanmaktadır.
Bunlardan birincisi yabancı yatırımcıların ilgili
oldukları farklı sektörlere yönelik yabancı doğrudan sermaye yatırımlarını açıklamaya yönelik
faktörlerin farklılık arz etmesidir. Diğer önemli bir
konu ise ev sahibi ülkeler arasında üretim
faktörlerinin ülkelere göre nispi önemi farklılık
arzetmektedir. Bu durum belirli ülkelerin yabancı
direk sermaye yatırımlarına açık, belirli ülkelerin
ise kapalı olmasını ortaya koymaktadır.
- Diğer yandan ABD, Japonya ve Avrupa ülkeri
gibi gelişmiş ekonomilerde yer alan firmaların
doğrudan yabancı sermaye yatırımlarına yönelik
motivasyon sağlamaları ile ilgili iktisat teorisyenleri yeterli araştırmalar aparmışlardır. Fakat, azgelişmiş veya gelişme yolunda olan ülkelerde yer
alan firmalara yönelik bunu söylemek mümkün
değildir. Diğer bir ifadeyle gelişmiş ülkelerin yabancı sermaye yatırımlarına yönelik motivasyon
güçleri çok açıktır; yatırım yapmak ve azgelişmiş
ülkelerde olan atıl kapasite ve diğer olanaklardan
109
faydalanarak kazanç elde etmek. Azgelişmiş ülkelerde yer alan firmaların yabancı ülkelere yatırım
yapmalarını açıklayan hiç bir teorinin olmaması
dikkat çekicidir. Neden az gelişmiş ülkelerde olan
firmalar yurtdışına yatırım yapma ihtiyacı hissederler? Onların diğer yabancı yatırımcılarla rekabet olanakları nedir? Bu konu iktisat yazınında hiç
bir zaman teorik açıklamaya kavuşmamıştır.
Azgelişmiş ülkelerde yer alan firmaların gelişmiş ülkelere yatırım yapma isteğinin bir nedeni az
gelişmiş ülkelerde her ne kadar atıl kapasite, ucuz
işgücü, yeni pazarın avantajlarından yararlanma
olanağı bulunmasına rağmen hukuksal düzen,
illegal işlemlerin yoğunluğu, rüşvet, bürokratik
engeller, sahte monopol ve diğer nedenlere ilgili
firmaların daha çok gelişmiş ülkelerde fırsat aramasına neden olmaktadır. Bunun açık örneği daha
sonra da geniş bir şekilde ele alacağımız Post
Sovyet Mekanıdır.
Teorik açıklamaların gelişmiş ülkelerde yer
alan firmalara yönelik olmasının nedeni Đkinci
Dünya Savaşı Sonrası kabul görmüş genel olgudur. Şöyleki, savaş öncesi yapılan yatırımların büyük bir kısmı (yapılan yatırımların %60-dan daha
fazlası) gelişme yolunda olan ülkelere yapılmaktaydı. Fakat ilgili dönem sonrası yatırımlar sanayileşmiş ülkelere doğru yön değiştirmişti. Bu
durum Tablo 1 – den de görülmektedir.
Tablo 1. Seçilmiş yıllar itibarile doğrudan yabancı
yatırımların dağılımı (1014-1985)* (%)
Ev
sahibi
ülke
GÜ
GYÜ
Diğer
1914 1938 1960 1971 1975 1978 1980 1983 1985
32.2
62.8
u
34.3
65.7
u
67.3
32.3
0.4
65.2
30.9
3.9
75.1
24.9
u
69.6
27.8
2.6
71.1
26.6
2.3
75.6
24.4
u
70
25
U
Not: Bazı yıllar için verilmiş yüzdelerin toplamı 100 olmamaktadır. Bunu nedeni yüzdelerin toplanmasında bazı
toplamların yuvarlaklaştırılmasıdır.
GÜ – Gelişmiş ülkeler
GYÜ – Gelişme yolunda olan ülkeler
U - Ulaşılamadı
* 1914-1938 yılları ile ilgili bilgiler Duning., 1960,
1971, 1978, 1980 yılları ile ilgili bilgiler Stopfor and
Duning s. 12, 1983. 1975, 1983, 1985 tablo 13,
UNCTC, 1988 ve tablo 2, Letto-Gillies, 1992, p. 25
Tabloda gosterildiği üzere savaş dönemine
kadar gelişme yolunda olan ülkelere yapılan
yatırımlar oransal olarak daha fazla olmasına karşılık savaş sonrası dönemde ise gelişmiş ülkelere
yapılan yatırımlar fazlalık arzetmektedir. Bu durum muhtelif iktisat teorisyenleri tarafindan farklı
yorumlanmaktadır. Örneğin görüşlerden birisine
göre savaş öncesi dönemde yapılmış yatırımların
daha fazla gelişme yolunda olan ülkelere yapılmasının nedeni ilgili dönemde firmaların kendi
110
ülkelerinde olan doğal kaynakları muhafaza etmeleridir. Savaş sonrası dönemde ise sanayileşmenin
hızlanması ve gelişmiş ülkelerde mevcut olan piyasa yapısı ve potansiyel alış gücü yabancı doğrudan sermaye yatırımlarının ilgili ülkelere yönelmesine yol açmıştır.
Diyer bir görüşe göre ise bunun nedeni o
donemde ilgili ülkelerde olan ekonomik ve sosyopolitik durum olmuştur. Bir diyer ifadeyle ilgili
dönem itibarile yatırımcılar gelişme yolunda olan
ülkelere yatırım yapmanın daha riskli olduğu kanısını taşımışlardır. Her nekadar bu görüş genel iktisat teorisi bakımından doğru bulunmasa bile günümüzde bunun belirli ülke örnekleri bazında gerçekleri yansıttığını görmekteyiz. Đleriki aşamalarda örnek ülke olarak ele alacağımız Azerbaycan
ve diğer Bağısız Devletler Birliği ülkeleri için bu
durumun ortada olduğu sabittir. Geçiş dönemini
hala atlatamamış bu ülkelerde yatırımcıların Devlet Teminatı olmadan yatırım yapmak istemeleri
ve en önemlisi yaşanmış belirli olumsuz sonuçlar
bu gerçeği daha da belirgin olarak ortaya koymaktadır. Bu gibi ülkerin bazı örneklerinde ucuz
işgücü, ucuz hammedde ve diğer olanakların bol
miktarda bulunmasına rağmen, politik ve ekonomik dengesizlikler gerçekten de yatırımcıları daha
gelişmiş ülkere yatırım yapmaya zorlamakta, dolayısıyla Uluslarası Ekonomi biliminin temelini teşkil eden “Karşılaştırmalı Üstenlekler Teorisi”nin
özünü teşkil eden kaynak israfının karşısına
geçilmesini de engellemektedir.
Özellikle ABD’de yatırımların devlet garantisi
altına alınması büyük ölçüde siyasi istikararsızlığın yatırımların gelişmiş ülkere gitmesine neden
olmasını engellemişdir. Bu sonuç 1973 senesinde
J.Rock tarafından gerçekleştirilmiş araştırma sonucunda ortaya çıkmıştır.
Ekonomik istikrarsızlıkların bu olguya etkileri
ile ilgili belirli bilim adamlarının çeşiıtli araştırmaları olmuştur. Schnedier ve Frey (1985) enflasyon olgusunun ekonominin “sessiz yönetici” olduğunu ve bunun yatırımların belirlenmesinde önemli rolünün olduğunu vurqulamaktadırlar. Diğer bir
ünlü iktisat teorisyeni Harey’de(1989/1990) döviz
kurunda belirsizliklerin olmasi ve ya yüksek dalgalanmaların yabancı doğrudan sermaye yatırımlarını etkilediğini söylemektedir.
Đlgili konuda 1973 yılında ortaya çıkmış belli
değişikliklere rağmen iktisat yazınında herhangi
bir yeni teori ortaya konmamıştır. 1973 ekonomik
olayları çok uluslu işbirliğinin yenilmezliğini
ortaya koymuştur. O dönemde az sayıda Amerikan
olmayan, diğer bir deyişle çoğunluğu Amerikan
çok uluslu şirketler büyük başarı sergilemişlerdir.
1970’lerde çoğunlukla Avrupa ve Japon firmaları üstünlük teşkil etsede yeni sanayileşen
ülkelerden Brezilya, Hindistan ve G. Kore supranasyonel şirketleri de önemli başarı sergilemişlerdir.
II. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE
YATIRIMLARININ GELĐŞMEKTE
OLAN ÜLKELERĐN KALKINMA
HEDEFLERĐ BAKIMINDAN ÖNEMĐ VE
YATIRIM BELĐRLEYĐCĐLERĐ
BAKIMINDAN DEĞERLENDĐRME.
Bilindiği üzere küreselleşme olgusunun her
geçen gün daha çok ön plana çıkması ile birlikte
rekabet bakımında daha zayıf olan ülkelerin diğer
ülklerle bir arada arza katılma şansını azaltmaktadır. Bu zorlukların aşılmasında ilgili ülke ekonomileri için doğrudan yabancı sermaye yatırımları
oldukça büyük önem arzetmektedir. Özellikle vergi gelirlerine, istihada, rekabete etkisi bakımından
doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının önemli
olduğu tüm iktisatçılar tarafından savunulmaktadır. Genel olarak az gelişmiş ülkere yapılan doğrudan yabancı sermaye yatırımları gelir oluşumu,
döviz miktarı, vergi gelirleri gibi makro ekonomik
değişkenlere etkisi, verimlilik, teknolojik gelişme,
istihdam, özellikle de nitelikli iş gücünü arttırma
konusunda etkili olmaktadır. Fakat doğrudan yabancı sermaye yatırımlarınının olumsuz yonleri de
olup tek başına ekonomik gelişme sağlayacak bir
kaynak olmadığından tamamlayıcı politikalar ve
tedbirlerle desteklenmesi gerekmektedir.
Azerbaycan gibi önceleri demir perde ülkeleri
kategorisine tabii olmuş ülkelerde de yabancı
sermayeyi ülkeye çekme konusunda sadece dışa
açık olmak yetmez, devlet çapında uygulanacak
politikalar önem arzetmektedir. Teşvik tedbirleri,
minimum bürokratik işlemler, iş gücü ve ücret
politikası, özelleştirme politikaları konusunda
yabancıların dezavantajlı olma durumunun minimuma indirilmesi, ekonomik ve ozellikle de siyasi
istikrar, ekonomik ve siyasi entegrasyonlara
üyelik ve veya ilgili kurumlara üye olma çabaları
çerçevesinde faaliyetlerin mevcut olması önemli
olmaktadır. Gelişmiş ülkelerde idari ve bürokratik
prosedürlerin azgelişmiş ülkelerden daha az
olması bu tip ülkelere yabancı doğrudan yatırımların daha fazla gitmesi ve bu ülkelerin gelişimini
daha da hızlandırmasına yardımcı olma sonucunu
ortaya koymaktadır. Örneğin bir çok Afrika ülkesinde bir tesisin kurulmasi için yaklaşık iki sene
gerekliyken buna karşılık Singapur’da bekleme
süresi sadece 3 haftadır. Sonuçta yabancı sermaye
ilk aşamadan itibaren karşılaşmış olduğu engellerden kaynaklanan vazgeçme sürecini yaşayabilir.
Aşağıdaki UNICTAD kaynaklı tabloda siyasi,
ekonomik ve diğer faktörler ele alınmaktadır.
Siyasi ve
Ekonomik
Faktörler
-Politik Faktörler
-Yatırım
ortamına ilişkin
faktörler
-Ekonomik
faktörler
Yatırım Yapılan ülkelerdeki
belirleyiciler
-Ekonomik, Sosyal ve Politik istikrar
-Yabancı yatırımlara ilişkin
uluslararası antlaşmalar
-Vergileme
-Ticaret politikası
-Özelleştirme politikası
-Rekabet ve şirket satınalma veya
birleşme politikları
-Yatırım promosyonu veya ülkenin
“Pazarlanması”
-Yatırım teşvikleri
-Maliyetler (Rüşvet, bürokratik
engeller ve d.)
-Yatırım sonrası hizmet
-Sosyal etkenler
-Pazar büyüklüğü kişi başına milli
gelir
-Büyüme
-Bölgesel ve global piyasalara giriş
olanakları
-Tüketici tercihleri
-Piyasa yapısı
-Hammadde
-Düşük ücretli vasıfsız işgücü
-Vasıflı işgücü
-Fiziki altyapı
Kaynak: UNCTAD, World Investment Report 1998 – Trend
and Determinants, UN: New York & Cenova, 1998,
s.91
SONUÇ
Yabancı yatırımcıları cezbeden faktörler ulusal hükümetlerin etkileme gücüne göre, politik ve
politik olmayanlar şeklinde ikiye ayırmak mümkündür. Örneğin, vergi muhafiyeti politik, piyasa
hacmi ise politik olmayan bir faktördür. D. Loree
ve S. Guisinger, 1995 yılından yaptıkları bir çalışmada bu konuyu incelemişlerdir. Yazarların ulaştığı sonuca göre, politik faktörler yabancı yatırımcılar üzerinde “çok daha önemli” bir etkiye sahiptir. Çünkü, piyasa hacmi gibi politik olmayan bir
faktörde değişiklik yapmak yıllar alırken, vergi
gibi politik bir faktörde değişiklik yapmak çok
kısa sürelerde mümkündür. Bundan dolayı, yabancı yatırımcılar, politik belirleyicilere karşı daha
fazla duyarlıdır.
Yabancı yatırımların en önemli faydalarının
başında ülkeye kaynak akımının gerçekleşmesidir.
Örneğin yapılan yatırımların hacmi yüz milyon
dolar öngörülmesine rağmen yabancı yatırımcı üç
milyon doları direk yatırım olarak ülkeye getirmesi ve geri kalan meblağın ülke kaynaklarından
sağlanması tabii ki beklenen sonucun gerçekleşmesini engelleyecektir. Vermiş olduğumuz bu
örneğe benzer bir durum şu anda Azerbaycan’da
yaşanmaktadır. Bakü ve diğer yörelerin elektrik
dağıtımının gerçekleştirilmesi için ihale yoluyla
111
Türkiye asıllı Barmek Holdinge 25 sene süreli
yönetilmeye verilmiş Baku Elektrik Dağıtım şirketi öngörülen yatırımların nerdeyse tamamına
yakınını yerli bankalardan kredi yoluyla elde
etmiş veya toplanan elektrik paralarından sağlamışlardır. Sonuçta etkinlik bakımından daha zayıf
bir sonuçla karşılaşılmaktadır. Aynı serbest piyasa
ekonomisinde devletin müdahelesinin gerekliliği,
özelleştirme veya benzeri şekilde yabancı sermaye
ülkeye getirildiğinde devletin yukaridaki sonuçla
karşılaşmaması için veya etkin sonuca ulaşabilmesi için önceden belirli düzenlemesi gerekir.
KAYNAKÇA
−
J.R. Hicks, The Theory of Wages, Macmillan, 1932,
s.131
−
Agarwal, Jamuna P. “Determination of Foreign Direct
Investmens: A Survey”, Weltwirtschaftliches Archiv,
Vol. 116
−
Dunning, John H. Studies in international investment.
– London : G. Allen & Unwin
−
Thomsen and Nicolaides, The Evolutin of Japanese
Direct Investment in Europe, New York and London,
p. 44, Harvester Wheatshef press, 1992
−
Agarwal, Jamuna P., Gubitz, Andrea and Peter
Nunnenkamp, Foreign Direct Investment in Developing
Countries: The case of Germany, Tubingen, Germany
JCB Mohr., 1991
−
US Depatment of Commerce, 1954 ; Robinson, 1961;
Basi, 1963; Aharoni, 1966; US National Industrial
Conferance Board, 1969; Süansbrough, 1972
−
The Economist, July 23, 1983, pp. 55-6
−
Bozkurt, Ünal, Ekonomide Yabancı Sermaye, Đstanbul:
YASED, Yayın No: 15
−
Rıdvan Karluk, Türkiye’de Yabancı Sermaye
Yatırımları, ĐTO Yayın No:13, Đstanbul, 1983
−
Halil Seyidoğlu, Uluslararası Finans, 3.Baskı, Güzem
Yayınları No:16, Đstanbul, 2001
−
Halil Seyidoğlu, Uluslararası Đktisat, 14. Baskı, Güzem
Yayınları, Đstanbul, 2001
−
Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Yabancı Sermaye
Genel Müdürlüğü 2001 Yılı Raporu, Ankara, 2002
112
ПРОЦЕССЫ СОВРЕМЕННОЙ ГЛОБАЛИЗАЦИИ В ЭКОНОМИКЕ
к.е.н доц. Г.К. ГАСАНОВ
Азербайджанский Архитектурно – Строительный Университет
РЕЗЮМЕ
Статья анализируется место глобализации в современном мире, где промышленное производство носит
международный характер, и деньги быстро и беспрепятственно текут из одной страны в другую.
Мы считаем, глобализация – это процесс перехода от экономик отдельных стран к экономике международного
масштаба. По мере того, как Азербайджан будет вовлекаться в мировые экономические процессы и развивать новые
технологии, она неизбежно будет воспринимать свойственные глобализации ценности.
RESUME
Today the powerful wave of changes begins to dominate above the world considerably changing world community and
this process – is globalization. Today world “globalization” became the integral part of the dictionary of the modern man. It use
for a designation of real process of integration of peoples and states in uniform world system, civilization or space functioning on
the basis of international standardization and the unification of behavior all of its subjects.
Работа посвящена процессам включения и
исключения в ходе глобализации. Ключевой
теорией для меня является теория цивилизации
Норберта Элиаса. Согласно его представлению, цивилизационный процесс характеризуется переходом от внешнего давления к
самопринуждению, а также к морали, праву и
обеспечивающим внутренний порядок институтам. Национальное государство получает
монополию на насилие благодаря отказу индивида от насилия. В период модерна оно устанавливает важную границу между внутренней
и внешней моралью.
Теперь социологи уже обсуждают переход
от современного к постсовременному обществу, и некоторые из них видят в нем переход к
мировому обществу. Основной для меня вопрос звучит так: что произойдет в ходе глобализации с национальным государством, с его
монополией на насилие, с внутренним и внешним насилием?
Я хотел бы обсудить глобализацию как
совокупность процессов. Я покажу, что благодаря глобализации национальная идентичность
и внутренняя мораль теряют свое значение.
Наряду с гомогенизацией последствиями глобализации являются также локализация и
фрагментация. Эти три процесса подрывают
монополию государства на насилие.
Я приведу доказательства того, что переход монополии на власть от национального
государства к международным организациям
маловероятен. Пессимистическим следствием
утраты легитимности господства национального государства без соответствующего пере-
носа легитимности на наднациональный
уровень является возможное усиление внутрии в негосударственного насилия. Оптимистический вариант состоит в том, что в процессе
формирования сети коммуникаций восстанавливается прежнее основание нарушенных,
регламентированных государством социальных отношений. Персонифицированные системы связей в,, качестве "моральных экономик"
структурируют, таким образом, социальный и
хозяйственный мир.
По мнению Маргарет Арчер, глобализация
– это процесс, который приводит к охватывающему весь мир связыванию структур, культур
и институтов. Для нее глобализация означает,
что на сегодняшний день общества не являются больше первичными единицами анализа.
Олброу доказывает, что общества следует
рассматривать лишь как систему в окружении
других систем и, таким образом, как субсистему мирового сообщества.
В области экономических наук глобализация связывается, прежде всего, с идеей свободного мирового рынка, глобальной массовой
культурой и мировым информационным сообществом. Интернациональные предприятия
действуют на глобальном товарном и финансовом рынке на основе высоких информационных технологий, а труд конкурирует на глобальном рынке труда. Неоклассическая модель
закрытой рыночной экономики здесь транснационализируется. Теория международных отношений Розентау прогнозирует развитие в
направлении к "одному миру". Национальные
государства, по Мейеру, представляют собой
113
лишь подсистемы общей мировой политики. В
соответствии с этим они все больше делегируют свой суверенитет в пользу объединения в
наднациональные организации.
Теория мировой системы Уоллерстайна
тоже исходит из концепции мировой капиталистической экономики, которая в Новое
время распространилась по всей планете. Однако ее интеграция произошла благодаря торговым и производственным взаимосвязям, причем национальные государства были до некоторой степени насильственно организованы в
основанную на эксплуатации трехполюсную
структуру: центр - полупериферия – периферия. Правда, Уоллерстайн видит в будущем
социалистическое мировое правительство, так
как международный капитализм из-за своих
собственных противоречий обречен, в конечно
счете, на поражение.
Действительно ли национальное государство является уходящей моделью современности, как это описывают выше приведенные
теории? Рассмотрим дискуссию об изменении
значения национального государства в ходе
глобализации несколько подробнее: нация
является центральным понятием, обозначающим включение человека в политическую систему, которая благодаря дифференциации
(включения "подобных" и, соответственно,
исключения "других") создает когерентность
(взаимозависимость), Андерсон говорит о национальном государстве как о "воображаемом
сообществе". Он указывает на его моральный
фундамент, национальную идентичность: имплицитное предположение братского объединения одинаковых индивидов находится по ту
сторону фактических различий и классовых
отношений - создание горизонтальной солидарности и доверия, а также публичные усилия
ради благосостояния (well-being) "материнации". Национальное государство далее отождествляется Вальцером с хорошим управлением ("good governance"), справедливым господством, в отличие от деспотического государства.
Только этот моральный фундамент может
объяснить силу и долгую жизнь концепции
национального государства и временами
готовность к жертвам ради "отечества". Бэмье
также подтверждает, что эта сила основывается на превосходящей организационной способности государства. До сегодняшнего дня
система суверенных национальных государств
успешно противостояла таким конкурирующим транснациональным концепциям, как
панисламизм, таким международным органи114
зациям, как ООН, мировой банк или международный валютный фонд, и идеям мирового общества. Именно международные организации благодаря принципу взаимного признания придают своим членам международную
и национальную легитимность в лице международных представителей национальных государств. Национальное государство поэтому
имело зачастую более важное международное,
нежели национальное значение. В контексте
миграции существует соответствие патриотизма и "дальнего" национализма. По мнению
Робертсона, идея национального государства
не утратила своего значения, а напротив, была
глобализирована.
Многие авторы писали о возникновении
европейского национального государства в
новейшее время и о его моральных корнях во
французской революции. Тесная нормативная
связь между понятиями нации и благополучия
(well-being) переросла в итоге в современное
государство благоденствия, в котором существующая в рамках общины (семьи, соседства,
деревни и т.д.) система ответственности и
безопасности была перенесена на общество,
т.е. на государственные институты. Наряду с
увеличением свободы индивида, которое признают многие ученые социальных наук, при
моральном обосновании государства благоденствия возникает одна дилемма: эти процессы
перекладывания ответственности на государство ослабляют горизонтальную солидарность,
национальное мы-чувство. Действия в солидарном сообществе современного государства
и, соответственно, сверхпредпочтение "генерализованной взаимности", согласно Салинсу,
противостоят индивидуальным предпочтениям
краткосрочной максимизации успеха и во
многих случаях ведут к иждивенческим настроениям, которые установлены теорией рационального выбора. Современное государство благоденствия теряет свой фундамент:
национальную идентичность. Закат великих
идеологий в ходе коллапса централизованных
экономик способствует этому процессу.
Кроме того, во многих странах национальная идентичность ставится под сомнение
по другой причине: возникшие в постколониальный период национальные государства в
противоположность национальным государствам старого мира, особенно в странах с глубокими традициями гражданского общества,
таких, как Франция или Англия, характеризуются постепенным распадом национальной и этнической идентичностей. Государственные границы являются скорее политичес-
кими, чем этническими границами, а национальные идентичности, как и этничности, по
мнению Барта, - это конструкции, которые
могут конкурировать друг с другом. Процессы
этничности - это признак особенно слабых
национальных государств (я вслед за Вебером
называю слабыми те государства, которые не
имеют монополии на власть). В ряде стран
третьего мира и бывших социалистических
странах Восточной Европы национальная
идентичность очень слаба и уязвима, и сильный националистический символизм (военные
парады, празднование дат освобождения и т.
д.) не может скрыть эту слабость. Этнические
процессы могут привести к распаду национальных государств на более мелкие единицы,
что и имело место в Югославии и бывшем
Советском Союзе.
Экономическая практика показывает, что
максиме охватывающей весь мир свободной
торговли и трехполюсной структуре (центр полупериферия - периферия) противостоит
другое направление развития экономики:
образование различных супранациональных
пространств. Здесь буржуазные подходы видят
повышение эффективности и международной
конкурентоспособности, в то время как неомарксистский подход усматривает в южной и
восточной региональной кооперациях и автаркичном развитии возможность образования
противоположного центра власти по отношению к старым индустриальным странам. С
позиции национальной экономической политики экономические пространства предполагают устранение торговых барьеров, обусловленных существованием границ национальных
государств (например, общая таможенная,
валютная, экологическая политика, а также политика рынка труда и др.) и, как гласит теория
международных отношений, перенос определенных полномочий и прав национального
государства с уровня государства на уровень
международных организаций. Последние стремятся к унификации ряда национальных
законов, прав и обязанностей. Цель этих попыток состоит в создании определенных интернациональных пространств с общей политикой
в экономической и общественной сферах.
Идея таких международных пространств не
нова, и в послевоенной истории было много
экономических объединений: ЕЭС, Европейская ассоциация свободной торговли, Ассоциация государств Юго-Восточной Азии, Организация африканского единства, СЭВ или СНГ
(они зачастую представляли собой надуманные
организации, но обозначали себя как сооб-
щества). Некоторые из них выжили, некоторые
исчезли с распадом социалистических экономик, а некоторые были поглощены другими
организациями. Перспективой таких экономических и политических объединений является
возникновение "супер-рынка" в каком-либо
определенном регионе мира. Основная сложность при создании и дальнейшем расширении
таких пространств состоит в том, что политика
глобализации требует от национального государства координации определенных, прежде
независимых решений с другими национальными государствами и подчинения интересам
сообщества государств.
С социологической точки зрения политика
новых транснациональных пространств направлена на открытие и поддержку новых
транснациональных идентичностей в рамках
соответствующих экономических пространств
с помощью одинаковых прав и обязанностей,
одинаковых личных документов, флагов и гимнов, единой валюты и т.д. В ходе этого процесса образования транснациональной идентичности наряду с братьями и сестрами данной
общины граждан и "чужими" возникает промежуточная категория: "сосед", бывший чужой.
Соседи получают привилегированные условия
в многочисленных экономических и политических областях, в то время как чужие из-за
новых правил оформления визы и местожительства, права убежища и т.д. остаются "за
бортом".
"Прибывающие сегодня и остающиеся
завтра чужие" рассматривались в эпоху предмодерна как подозрительные и потенциально
враждебные. В эпоху модерна, как утверждают
многие представители социальных наук, в результате пространственных и временных перемен изменилось восприятие чужих: чужого
воспринимали поверхностно, вежливо игнорировали. Однако эта характеристика кажется
мне слишком одномерной. Охватившие весь
мир погромы меньшинств в новейшее и
постмодернистское время говорят сами за
себя! Вслед за Фуко я приведу доказательства
того, что каждая нация и каждое экономикополитическое пространство нуждаются не
только в символах общности, но и в правилах
исключения, так как именно инаковость
сообщает отличие и особенность собственной
культуре. Поэтому эти пространства возникают внутри определенных культурно-региональных границ (христианско-европейских,
азиатских, панисламистских и т.д.).
Одновременно восприятие все больше обращено на внутреннее пространство, тогда как
внешнее пространство постепенно исчезает из
115
сознания людей, находящихся в этих границах.
Представители социологии развития обсуждают проблему "конца третьего мира". При
этом они ссылаются не только на утрату
великих теорий развития семидесятых годов,
но и на усиливающееся вытеснение третьего
мира из трансферных финансовых потоков, ограничение доступа его во внутренние пространства системы, лишение его сознания
участника и выдавливание из периферии за
пределы системы в состояние иррелевантности. Также в этиологии, науке столкновения
с «чужим», с развитием европейской этиологии (Volksunde) все больше увеличивается
значение понятия «сосед».
Такие региональные экономические и
политические пространства противостоят возникновению исторически складывающегося
мирового общества и наряду с сообществами
государств и субнациональными этническими
процессами, порождают дальнейшую партикуризацию. С точки зрения политэкономии она
может привести к следующим перспективам.
К усиливающемуся соперничеству между
международными блоками, которое приведет к
возникновению новых границ (например, защитных таможен или котировок). В настоящее
время мы можем наблюдать растущий меркантилизм на транснациональном уровне. Торговая статистика показывает, что торговые
потоки в Европе и США находятся в основном
в рамках данного экономического пространства и в меньшей степени – за его границами, в
то время как развивающиеся страны в своем
импорте и экспорте ориентируются, как и
прежде, на индустриальные страны. Однако
именно через поддержку региональной кооперации предпринимаются попытки изменения
зависимой экономической структуры развивающихся стран.
Следующая возможная перспектива – это
растущее напряжение внутри экономических
блоков из-за расхождения интересов, напора
власти, неравномерного распределения благополучия и экономической мощи политической
или культурных различий и норм.
Третья возможная перспектива – это
изменение системы мировой гегемонии как
результат возникновения регионализированных политических и экономических пространств, упадок старого центра мировой экономики и возникновение нового центра в
азиатско-тихоокеанском регионе. Нелиберальные экономисты подогревают эти настроения,
доказывая, что старым индустриальным стра116
нам развитие второго стоило, тогда как хищение и покупка технологий в ходе глобализации
позволили новым индустриальным странам
(NICs) наладить связь с Западом и, благодаря
низким затратам на производство и развитие,
даже обогнать его.
Норберт Элиас описывает общественный
цивилизационный процесс как уменьшение
индивидуальной власти и внешнего контроля
(принуждения) посредством создания монополии на насилие и самоконтроля. С объединением в большие пространственные образования возникают новые институты и воцаряется
внутренний мир. В то время как во внутреннем
пространстве насилие влечет негативные санкции, вовне оно возможно и зачастую даже
возрастает в интересах национального государства.
Интерпретация Элиаса завершается на
уровне национального государства. Описанное, мной уменьшение в ходе глобализации
значения национального государства как комбинированного территориального, политического, социального, экономического и военного
единства, в его тесной связи с монополией на
насилие и внутренней моралью ставит вопрос
о том, что при этом изменении происходит с
монополией на насилие и с моралью. Есть ли
какие-то указания на возникновение глобальной этики добродетели, согласно которой все
люди братья и сестры? Настолько ли мы цивилизованы (или нравственно регламентированы), чтобы отказаться от насилия по отношению к чужим, к потенциальным врагам? Или
мы такие варвары, что недавно спроектированные и возникающие транснациональные границы маркируют новые границы между внутренней и внешней моралью?
Чтобы устранить проблемы в отношении
семантики понятия "мораль", я хотел бы обозначить мораль функционально как интернализированный принцип управления, который
подвергает эгоистическое действие определенным ограничениям в пользу общественной
жизни6. Однако по мнению Хомана, конвенциональные формы морали, которые базируются на вере, авторитете и страхе наказания
(в посюстороннем или потустороннем мире),
сменились формами постконвенциональной
морали, основанными на интерсубъективно
разделяемом "убеждении в действенности
норм" или на ожидании, что нормы в любой
момент будут обоснованно узаконены. Таким
образом, кантова этика добродетели заменена
этикой благоразумия, которая основывается на
рефлексии, дискурсе и понимании, а не на коллективных непроверенных указаниях к
действию.
Новые подходы экономической социологии доказывают, что ни нормативно узаконенная свободная игра рынка a la Hayek, ни
государственное вмешательство не представляют собой общественного принципа управления, достаточного для функционирования
какого-либо общества, но важна лишь постконвенциональная мораль как указание к
индивидуальному и коллективному действию.
Информационное общество требует: или
участвовать в создании каналов данных и
подключаться к Интернету, или быть отрезанным от всего остального мира. Информационная революция, кажется, ускорила вращение
земли. Границы роста и противоречия капитализма и государства благосостояния ясны,
очевидны и болезненны для жителей старых
индустриальных стран. Многие из них, между
тем, достигли того состояния, ради которого
они трудились в послевоенное время, и это
состояние оказалось не столь уж достойным.
Многие материальные потребности удовлетворены, и экономика свидетельствует о кризисе потребления. Хотя вера в прогресс в
развивающихся странах до сих пор осталась
непоколебимой, кажется, что однажды - а когда – это вопрос времени, эта вера разобьется от
последствий освоения и разрушения природы.
С социологической точки зрения постмодерн характеризуется процессом делегитимации, который нагнетается требованием легитимации. По мнению Лиотара, мы утратили Великие легенды. Угроза для жизни исходит
теперь не от врага или дикой природы, а от
природы
одомашненнои и потому разрушенной: от
глобальных экономических и экологических
катастроф. Доверие к системе экспертов поставлено под сомнение. Вера в прогресс деконструирована. Для многих людей потребление
является не целью жизни, а опасностью для
нее, и они, чтобы придать смысл своему
существованию и выжить, ищут индивидуальные стратегии в религиозных и экологических
движениях.
Ульрих Бек доказывает, что индустриальное общество превратилось в индивидуализированное общество риска. Примирение индивида с потерей идентичности описывается как
обращение к прошлому в структурах этничности, родства и соседства и в индивидуальных связях. Бек видит снижение значения
коллективных структур индустриального общества, которое выражается в сокращении
членства в профсоюзах или партиях или в
выхолащивании понятия "гражданин государства" в ходе возникновения мирового общества. Индивидуализация все же означает, по
Беку, не изоляцию, а активное оформление
индивидуальных биографий, упрочение отношений и создание новых форм солидарности,
которая базируется на индивидуальных связях.
Неосубстантивисты и коммунитаристы, которые с трудом могут быть включены в
существующий политический спектр, видят в
этом новом усилении общины и этики
добродетели при одновременном разрушении
государства новое правильное уравновешивание гражданских прав и обязанностей и
выход из кризиса капитализма.
Консервативные политики охотно подхватывают эту мысль как оправдание сокращения
числа общественных благ и услуг и требуют
приватизации государства благоденствия (оказание определенных услуг посредством самоорганизации или рынка).
Подтверждение взгляда Бека я вижу в развитии экономике. Дискуссия о глобализации
показала, что техническая революция в информационном обществе ускорила интернационализацию отношений обмена. По закону
спроса и предложения пространство в метрополиях труднодоступно и труд в старых индустриальных странах стал слишком дорогим.
Поэтому целые отрасли перенесены в другие
страны или, по крайней мере, в одну страну,
как, например, производство компьютерных
программ перенесено в Бангалор, а производство компьютерных чипов - в Силиконовую
долину. Однако, несмотря на открывшиеся в
результате технической революции возможности пространственно-временной разгрузки,
статус и предпринимательская культура больших, особенно международных фирм требует
содержания представительных торговых домов
в узловых пунктах мирового хозяйства, городах мирового значения, которые олицетворяют
значимость предприятия.
Глобализованные экономика и общество
характеризуются падением значения производящей промышленности и расширением области услуг, особенно финансовой и информационной сфер. Финансовый рынок, функции
которого не ограничиваются посредничеством
между спросом и предложением капитала;
сегодня сам создает свой продукт. Правда, как
и рынок труда, он является тем самым рынком
117
раг ехсеllence, который не соответствует неоклассической основной модели. В последние
два десятилетия обнаружились сильные процессы концентрации, рынок предрасположен к
спекуляциям, и прогнозы содержат очень
много ошибок. Биржа скорее отражает ожидания, чем реальное развитие.
Я считаю, что экономическая глобализация
проходит с мощным нарастанием комплексности, незащищенности и риска. Исторически
образование рыночной экономики, которое
было тесно связано с процессами образования
государства, означало увеличение экономических возможностей или альтернатив поведения
на основании деперсонализации отношений
обмена. Однако потерявшие свое значение традиционные механизмы управления индивидуальными действиями, как, например, нравственная экономика (доверие к партнеру по
обмену, давно установленные отношения и
опыт, общественное давление, личная угроза
применения силы и т.д.) должны быть
одновременно дополнены эффективными, рассчитанными институциональными условиями
(правилами), особенно безопасностью правовой и в области планирования. Эта задача
национальных государств приобрела в рамках
Великой Трансформации новое измерение.
Продолженная в сторону глобализованной
экономики трансформация, означает новое
расширение возможностей. Однако до сих пор
отсутствуют эффективные, рассчитанные правила, установленные на международном уровне. Возможности применения санкций в
глобализованной экономике малы и, прежде
всего, требуют все больших затрат. Международное право 5|ртя и существует, но оно
сложное и громоздкое. Мне, однако, кажется
спорным то, что отсутствующие институциональные правила возникнут как следствие
глобализации, так как они находятся в отношениях конкуренции со структурами национального государства.
Как же обходятся с таким риском международные и транснациональные фирмы?
Исследования показали, что транснационализация фирм не означает простого переноса
национальной конкуренции на международный уровень или - как это обычно воспринимают - не представляет собой процесса концентрации, который вытесняет с рынка более
слабые фирмы. Она является скорее специализацией фирм на определенных отраслях, в
которых они имеют преимущества и даже
отчасти из-за недостатка конкуренции зани118
мают квази-монопольную позицию. Транснационализация - это процесс дифференциации,
транснациональное разделение труда, которое
приводит к зависимости между высоко
специализированными предприятиями.
Такие взаимозависимости характерны и
для хозяйственных сетей. Я считаю, что для
понимания глобализации экономики имеет
смысл учитывать прошлые фазы экономической трансформации (как, например, при утверждении торгового капитализма. Традиционная
торговля между странами характеризовалась
сравнительно небольшим числом торговцев,
которые встречались в определенных местах,
на складах международной торговли, чтобы
обменять свои дорогостоящие товары. Помимо
создания правовых институтов для формального регулирования торговых конфликтов,
возникающих в результате конкуренции складов между собой, личные отношения между
купцами (например, партнерство, долгие деловые отношения) являлись моральными обязательствами, которые определяли торговлю и
помогали обойти сильную взаимозависимость,
отсутствие гарантий и риск. Их личные связи
создавали информационные системы локального знания и, следовательно, механизмы для
применения санкций даже в отдаленных
местах.
Рассматривая глобализованную экономику,
я хочу выдвинуть тезис о том, что наряду с
процессами концентрации происходят также
процессы обратного перехода от не зависимых
от личности к зависимым от личности отношениям. По Гидденсу, глобализация по этой
причине представляет собой интенсификацию
социальных отношений.
В глобализованной экономике существуют
многочисленные хозяйственные связи, которые базируются на личных отношениях. Глобализация и персонализация с этой точки зрения -одновременные процессы, и оба процесса
ставят под вопрос национальное государство
государственное гражданство как значимый,
создающий солидарность образец идентичности.
Зависящие от личности отношения представляют, по мнению Грановеттер, "нравственные хозяйства", которые регламентируют
действие отдельного индивида в общественной
и экономической системе. Business groups, т.е.
предпринимательские группы, формальные и
неформальные сети - это, в моей интерпретации, "нравственная экономика" Они представляют собой оформление торгового мира -
эффективную форму организации для уменьшения сильной взаимозависимости, неуверенности и риска в глобализованной экономике,
которая находится между семейным предприятием и измельчавшими рынками. Такие формы
организации дают преимущества в отношениях
с государствами с коррумпированной бюрократией и судом (т.е. государствами, которые не
предлагают правовой и плановой гарантии) и в
международных отношениях.
Свой аргумент я хочу обобщить следующим образом: Business groups обсуждались
применительно к определенным переходным
периодам, в которых личные отношения имели
преимущества перед анонимными рыночными
отношениями. Я считаю, что нынешний процесс глобализации экономики представляет
собой такой переходный период. Он еще раз
увеличивает возможности действия экономических субъектов. Правда, фирмы из-за комплексности экономической жизни и связанным
с этим отсутствием гарантий, риском, расходами на трансакцию рассчитывают на стратегии уменьшения риска. Одна из таких стратегий - добровольное ограничение экономических альтернатив действия посредством установления льготных отношений в предпринимательских группах и сетях, которые часто
базируются на личных отношениях. Этот факт
приводит к кажущемуся парадоксу, что глобализация экономической жизни и персонализация экономических отношений взаимосвязаны. Отныне не локальный, глобальный рынок является с этой точки зрения сосуществованием многочисленных предпринимательских
групп, формальных и неформальных предпринимательских сетей. Узловые пункты этих
сетей и групп - метрополии, центральные места для business groups. В связи с этим появляется еще один кажущийся парадокс: структуры глобального рынка и структуры рыночной площади, которую обсуждают экономические антропологи, с этой точки зрения не так
уж удалены друг от друга.
В заключение необходимо отметить следующие аспекты глобализации: 1. Развитие информационных технологий привело к:
• возникновению "метатехнологий", применение которых делает для применяющей их
стороны принципиально невозможной конкуренцию с разработчиком этих технологий;
• переориентации технологий с формирования нужных материальных предметов на
формирование нужного типа сознания и культуры (переход от "high-tech'a" к "high-hume'y");
• ускорению развития информационных
технологий до такой степени, что для наиболее передовых из них "короткие", спекулятивные вложения оказываются производительными;
• относительному обесценению традиционных технологий;
• возникновению "информационного" общества, в котором деньги уступают свое
значение технологиям.
2. Основные перспективы технологического
развития человечества:
• углубление и приобретение непреодолимого характера разрывами между развитыми и
остальными странами, а также развитыми странами, создающими новые технологии, и остальными развитыми странами;
• обособление работников информационных
технологий во внутреннее "информационное
сообщество", его сосредоточение в развитых
странах; постепенная концентрация "информационного сообщества" мира, а с ним и мирового
прогресса, в "наиболее развитых" странах;
• прекращение прогресса за пределами развитых стран; социальная и финансовая деградация развивающихся стран;
• возможное резкое замедление прогресса в
результате глобального финансового кризиса
и деструктивной конкуренции между США и
Европейским валютным союзом.
3. Формирование глобальных монополий идет:
• на глобальных рынках отдельных финансовых инструментов;
• в ходе интеграции этих рынков (снижения
"цены перехода" между ними до пренебрежимого уровня) по мере развития информационных технологий - в виде формирования
единой глобальной монополии.
Эти процессы уже в ближайшие годы потребуют создания механизма наднационального
регулирования глобальных монополий, которое будет носить болезненный характер.
Таким образом, все развитие человечества,
в том числе в области экономики, определяется сегодня и будет определяться в ближайшее десятилетие достижением нового качественного уровня сразу двумя фундаментальными процессами: развитием новых технологий, в первую очередь информационных,
и опирающейся на него быстрой глобализацией конкуренции, в первую очередь на
финансовых рынках.
119
AZƏRBAYCANDA ANTĐBÖHRANLI ĐDARƏETMƏ SĐSTEMĐNĐN
TƏŞƏKKÜLÜ VƏ ĐNKĐŞAFI MƏSƏLƏLƏRĐ
Dos. H.S. HƏSƏNOV
Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
XÜLASƏ
Məqalədə Azərbaycanda antiböhranlı idarətmə sisteminin formalaşması, bu sistemin əsas elementləri işıqlandırılır.
Müəssisələrin müflisləşməsinə obyektiv kateqoriya kimi baxılır.
Đqtisadi proseslərin antiböhranlı idarə edilməsi, birinci növbədə böhranlı iş rejiminin qarsısının alınmasını, ikinci növbədə isə
bu cür iş rejimində fəaliyyətin təşkili üzrə tədbirlərin hazırlanmasını nəzərdə tutur.
Elmi tədqiqatda xüsusi olaraq borclu müəssisələrin sanasiyasına və restuktizasiyasına fikir verilmişdir.
FOUNDATION AND DEVELOPMENT PROBLEMS OF
ANTIRECESSIONARY MANAGEMENT IN AZERBAIJAN
SUMMARY
Formation system of antirecessionary management in Azerbaijan and its main elements are enlightened in the article.
Bankruptcy of enterprises are shown as the objective category.
Antirecessionary management of economic processes, firstly prevention of antirecessionary operating conditions, secondly
such measure on preparation of formation activity of operating conditions are considered.
Especially, the attention have been paid on sonation and restructing of promissory enterprises in the research work.
Antiböhranlı idarətemə özündə yaxınlaşan
böhranlı vəziyyətin qarşısının alınması, müflisləşmiş müəssisənin iflası, sanasiyası və restrukturizasiyası şəraitində maraqlı tərəflər sayılan borclunun, kreditorların, mülkiyyətçilərin, əmək kollektivinin və dövlətin qarşılıqlı münasibətlərini
əks etdirir.
Đşgüzar təşkilatın öz borc öhdəliklərini vaxtlıvaxtında ödəyə bilməməsinə onun müflisləşiməsi
deyilir. Müflis olan işgüzar təşkilatın mütləq ödəmə qabiliyyətinin olmamasının məhkəmə tərəfindən təsdiq edilməsi isə onun iflasa uğraması
kimi başa düşülməlidir.
Müflisləşmə obyektiv iqtisadi münasibətlərinin əsas atributudur. Onun vasitəsilə bazar iqtisadiyyatının subyektləri kimi çıxış edən ayrı-ayrı
investor və borclu arasındakı münasibətlər tənzimlənməklə növbəti iqtisadi yüksəliş üçün zəmin yaranır.
Hər bir sahibkar yadda saxlamalıdır ki, müflisləşmə onu daima bir «kölgə» kimi izləyir. Buna
görə də müflisləşmə onları bir «aktyor» və ya
«idmançı» kimi formada qalmalarını zəruri edir.
Antiböhranlı idarəetmə obyektiv və subyektiv
xarakterli səbəblərdən yaranmış böhranlı vəziyyətdən müəssisənin çıxması prosesini nəzərdə
tutur. O, dövlət orqanları tərəfindən təmin olunan
bir sıra məntiqi, səbəb-nəticə, təşkilati və metodiki
120
vasitələri birləşdirir. Buraya antiböhranlı idarətemə iştirakçıları, məqsəd və prinsiplər, müəssisənin vəziyyətinin diaqnostikası, iflasın qarşısının
alınması, sanasiya, restrukturizasiya, təşkilati quruluş, istifadə olunan prosedurlar, metodiki və
hüquqi təminat, kadrların hazırlanması və sosial
müdafiə daxildir. Dövlətin antiböhranlı idarəetmə
siyasəti bir sıra istiqamətləri birləşdirir:
- mülkiyyət formasından asılı olmayaraq müflisləşmiş müəssisənin sanasiyası mexanizminin
təkmilləşdirilməsi;
- müəssisələrin restrukturizasiyası və reinjinirinq sisteminin yaradılması;
- dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi və müqavilə üzrə idarəetməyə verilməsi;
- işgüzar aktivliyin yüksəlişinə imkan verən sahələrin aşkar edilməsi və inkişafı;
- resurs təminatının proqnozlaşdırılmasının
əsaslandırılması;
- antiböhranlı idarəetmənin kadr təminatının
təkmilləşdirilməsi;
- görülən işlərin qiymətləndirilməsinin kəmiyyət və keyfiyyət meyarlarının müəyyənləşdirilməsi.
Đqtisadi proseslərin antböhranlı idarə edilməsi, birinci növbədə böhranlı iş rejiminin qarşısının alınması, ikinci növbədə isə bu cür iş
rejimində fəaliyyətin təşkili üzrə tədbirlərin hazırlanmasını nəzərdə tutur.
Fikrimizcə, antiböhranlı idarəetmə baxımından dövlət əmlakının idarə edilməsi üzrə komitə
aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirməlidir:
- müflisləşmiş təsərrüfat subyektlərinin maliyyə sağlamlaşdırılması və restrukturizasiyası üzrə
tədbirlərin hazırlanması və reallaşdırılması;
- təsərrüfat subyektlərinin iflası zamanı dövlətin
maraqlarının müdafiəsinin həyata keçirilməsi;
- tədiyyə qabiliyyətini itirən müəssisələrin iflas
prosedurasının təkmilləşdirilməsi üzrə tövsiyyələrin hazırlanması;
- özəlləşdirilmiş, özəlləşdirməyə hazırlanan və
dövlət mülkiyyətində qalan müəssisələrin maliyyə-iqtisadi vəziyyətinin monitorinqi və öhdəliklərin müəyyən olunmuş qayda üzrə yerinə yetirilməsinə nəzarət.
Maliyyə vəziyyətinin diaqnostikası maliyyə
vəziyyətinin təhlilini, bazar şəraitinin inkişaf proqnozunu, böhranlı şəraitin dərinləşməsinə imkan
yaradan səbəblərin və əsas amillərin vaxtında üzrə
çıxarılmasını və erkən əlamətlər əsasında yaxınlaşan böhranlı vəziyyətin müəyyən olunmasını
əhatə edir. Müəssisənin maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən əsas meyarlar kimi tədiyyə qabiliyyəti, likvidlik və firmanın qiyməti sıxış edir.
Müasir şəraitdə hər bir işgüzar təşkilat daima
mürəkkəb mühitlə qarşıdıqlı əlaqədə fəaliyyət
göstərir. Xarici mühit heç vaxt sabit olmur. Bu da
onun daima inkişafda olmasından, mürəkkəbliyindən, qeyri-müəyyənliyindən və xarici mühit amillərinin bir-birilə qarşılıqlı təsirdə olmasından yaranır. Şəraitdən asılı olaraq xarici mühitin birbaşa
və dolayı təsirin hər bir amili və ya onların kombinasiyası müəssisənin müflisləşməsinin əsasını
qoya bilər. Müəssisənin fəaliyyətinə güclü təsir
göstərən xarici amillərə istehlakçının tələbatlarının
ölçüsü və strukturu əhalinin alıcılıq qabiliyyətisiyasi sabitlik və daxili siyasətin məqsədyönlülüyü, məhsul istehsalı prosesinin və onun rəqabət
qabiliyyətinin tərkibini müəyyən edən elm və
texnikanın inkişafı, benəlxalq pəqabət, bu və ya
digər əmtəələrin alınmasına müsbət və ya mənfi
təsir göstərən vərdişlərin və ehtiyacların yaranmasına şərait yaradan əhalinin mədəni və təhsil
səviyyəsi daxildir.
Müəssisənin müflisləşməsinin xarici səbəblərinin təsirini azaltmaq üçün isə onun gözlənilməyən dəyişikliklərə idarəetmə reaksiyası reaktiv
deyil, aktiv və ya planlı şəkildə olmalıdır.
Xarici səbəbələrin mənfi təsirini yumuşaltmaq
üçün işgüzar təşkilatda xüsusi keyfiyyətlər olmalıdır:
- ölkədə və ondan kənarda makroiqtisadi vəziyyəti təhlil etmə bacarığı;
- potensial alıcıların aktual ehtiyac və tələbatlarını vaxtında üzə çıxartma bacarığı;
- müəyyən olunmuş ehtiyac və tələbatların səmərəli ödənilməsi üçün əmtəə və xidmət bazarlarında iqtisadi konyukturun təhlili bacarığı;
- istehsal amilləri bazarlarında iqtisadi konyukturun təhlili bacarığı;
- xammal, satış və digər bazarlarda strateji təsir
qrupları yaranması və həm özlərinin, həm də rəqiblərin strateji təsir qruplarının fəaliyyətinin təhlili bacarığı;
- rəqabətli ideyaların loqistikada, istehsalda,
satış bazarlarında, satışdan sonrakı servis xidmətində reallaşdırma bacarığı.
Đşgüzar təşkilatların yaradılması və fəaliyyət
göstərməsi, insan zəkasının məhsulu olduğuna
görə təşkilatın daxili mühitinin formalaşmasında
menecment və rəhbərlik üslubun müstəsna rola
malikdir, daxili mühitin təşkili, istehsal prosesinin
gedişatı sahibkarın bajarığının uğurudur. Müəssisənin böhranlı vəziyyətini gücləndirən daxili amillər sırasına aşağıdakılar daxıldir:
- bazarda işin qeyri-qənaətbəxş təşkil olunması,
əmtəənin bazarda mövcud olan digər əmtəələrlə
uğurla rəqabət apara bilməməsi və əmtəə çeşidinin
vaxtlı – vaxtında yeniləşdirə bilməməklə əlaqədar
müəssisədə itkilərin yaranması;
- əmtəə istehsalı və satışı xərclərinin şiddətli
şəkildə artması;
- özündə heyətin peşəkar səviyyəsini, istehsalın
texniki səviyyəsini, təşkilatdakı psixoloji mühiti,
davranış normalarını və korporativçiliyə xas olan
adət və ənənələri birləşdirən mədəniyyət səviyyəsinin itirilməsi;
- təşkilat heyətinin əmək motivlərinin aşağı
düşməsi.
Yeni yaranmış müəssisələrin müflisləşməsi
daha çox daxili amillərdən asılı olar. Bu da sahibkarlıq bacarığının zəif olmasını göstərir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, kiçik müəssisələrin müflisləşməsi səbəbinin 90-faizi menecerlərin təcrübəsizliyi və gözlənilməyən dəyişikliklərə onların
idarəetmə reaksiyasının gecikməsi olur.
Əgər böhran daxili səbəblərdən irəli gəlirsə,
onda rəhbər kimi kənardan menecer dəvət etmək
zəruridir. Əksinə, xarici səbəblərdən yaranırsa,
onda müəssisədə işləyən qabiliyyətli meneceri ali
rəhbər vəzifəsinə təyin etmək məqsədəuyğundur.
Bu zaman rəhbərlikdə varisliyi saxlamaq üçün
əvvəlki orta vəziyyətdə işləyən xətti və funksional
rəhbərlərin müəyyən hissəsini saxlamaq lazımdır.
121
Fikrimizcə, böhranlı vəziyyətini gücləndirən
daxili amillərin təsirini aşağı salmaq üçün işgüzar
təşkilatın müəyyən keyfiyyətləri olmalıdır:
- istehsal prosesini günün tələblərinə cavab
verən texnika və texnologiya ilə silahlandırmaqla
işgüzar təşkilatın daxili çevikliyinin təmin olunması bacarığı;
- kadr potensialının ixtisas və peşəkarlığının
artırılması bacarığı;
- fəaliyyət göstərən və perspektivli bazarlarda
liderliyi ələ keçirməyə imkan verən əmtəə və xidmətlərin rəqabət qabiliyətliliyinin təmin olunması
bacarığı;
- potensial tələbə müvafiq olan əmtəə və xidmətlərin istehsalı və satışı həcminin artırılması
bacarığı;
- investisiya imkanlarından istifadə etməklə daxili çevikliyin artırılması bacarığı.
Müəssisənin müflisləşməsinin erkən əlamətləri sırasına:
- mənfəətliliyin azalması;
- balansın strukturunun birdən-birə dəyişməsi;
- hesablarda pul vəsaitlərinin tez bir zamanda
dəyişməsi;
- debitor borclarının artması;
- kreditor borcların artması;
- debitor borclarının köhnəlməsi;
- satış həcminin aşağı düşməsi;
- təşkilatda münaqişələrin yaranması;
- müəssisə rəhbərliyinin və auditorların tez-tez
dəyişməsi;
- maddi ehtiyatların şiddətli şəkildə artması və
ya azalması;
- müəssisənin səhmlərinin dəyərinin aşağı düşməsi;
- müəssisə tərəfindən məhsula qeyri-real (yüksək və ya aşağı) qiymətlərin müəyyənləşdirilməsi
daxildir.
Müəssisənin müflisləşməsinin birinci mərhələsində müəssisənin qiyməti nəzərə çarpacaq şəkildə aşağı düşür, ikinci mərhələdə nəğd vəsaitin
çatışmaması üzrə çətinliklər yaranır, üçüncü mərhələdə isə böhranlı vəziyyətdən çıxmaq üçün
müəssisənin sanasiyasının biznes-planı hazırlanır.
Sanasiya (sağlamlaşdırma) elə tədbirlərdən
ibarətdir ki, onun nəticəsində müflisləşmiş borclu
müəssisə bütün öhdəlikləri yerinə yetirir.
Böhranlı vəziyyəti olan hər bir müəssisə üçün
ayrıca sanasiya plan seçilməlidir. Sanasiya zamanı
nəzərdə tutulan tədbirlər və qaydalar müdafiə və
hücum strategiyasında cəmləşmişdir.
122
Müdafiə strategiyası – xərclərin aşağı salınmasını, ayrı-ayrı istehsal və funksional bölmələrin
bağlanmasını, heyətin ixtisara salınmasını, istehsalın və satışın ixtisara salınmasını özündə birləşdirir. Hücum strategiyası isə istehsal ehtiyatlarını üzə çıxarılmasını, aktiv marketinqi, yüksək
qiymət siyasətini, istehsalın təkmilləşdirilməsinə
çəkilən xərclərin artırılmasını, əsas kapitalın yeniləşməsini, qabaqcıl texnologiyaların tətbiqini, habelə borclu müəssisənin sağlamlaşdırılmasına çevik menecment sisteminin tətbiqini nəzərdə tutur.
Sağlamlaşdırmaya dövlət köməyinin həcmi
aşağıdakı düsturla hesablanır:
K = X- (D+Ö)
Burada,
K - müəssisənin sağlanmaşdırılmasına lazım olan
dövlət köməyinin həcmi;
X - sağlamlaşdırmanın ümumi xərcləri;
D - borclu müəssisənin sağlamlaşdırmaya istifadə
etdiyi daxili ehtiyacların həcmi;
Ö - müəssisənin sağlamlaşdırılmasında maraqlı
olan digər hüquqi və fiziki şəxslərin köməyi.
Restruktizasiya sanasiyadan fərqli olaraq
müəssisənin təkcə maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşmasını deyil, həm də istehsalın strukturunun,
texniki-texnoloji bazasının yeniləşməsini və marketinq fəaliyyətinin, satış və təchizatının təşkilinin
təkmilləşdirilməsini nəzərdə çatır. Müəssisənin
restruktizasiyasına zərurət mənfəətliyin aşağı düşdüyü zamanı, ayrı-ayrı şöbələr (əsasən, satış və
təchizat şöbələri), istehsalat bölmələri, filial və
övlad şirkətləri qeyri- qənaətbəxş işlədikdə, əlavə
investisiya cəlb edə bilmədikdə, məhsul çeşidinin
yeniləşməsində və yeni məhsulun mənimsimləməsində çətinliklər yarandıqda baş verir.
Restruktizasiya prosesinin 4-mərhələsi vardır:
1. Diaqnostika – bu mərhələdə müəssisənin
fəaliyyətinin zəif və güclü tərəfləri üzə çıxarılır.
Əsas məqsəd bütün istehsal və funksional
bölmələrinin restruktizasiyasının dolğun planını
hazırlamaqdır.
2. Qısa müddətli yenidənqurma və rekonstruksiya tədbirlərinin (maliyyə menecmentində dəyişiklik, kadırların ixtisasının artırılması, məhsulun
dizaynının yeniləşməsi, yeni satış və xammal
bazarlarının müəyyənləşdirilməsi və s.) yerinə
yetirilməsi.
3. Restruktizasiya layihələrinin qiymətləndirilməsi və vəsaitlərin yığılması – layihə investorlar
tərəfindən bəyənilməlidir.
4. Restruktizasiyanın həyata keçirilməsi. Bu
mərhələdə istehsalın texniki və texnoloji təftişi,
investisiya qoyuluşu, rekonstruksiyanın bütün
aspektlərinin işlənməsi, məhsulun keyfiyyətinə
nəzarətin gücləndirilməsi və menecmentin təkmilləşdirilməsi yerinə yetirilir.
Müəssisənin restruktizasiya tədbirləri sırasına:
- müəssisənin inkişafının strateci planının dəqiqləşdirilməsi;
- ayrı-ayrı bölmələrin təsərrüfat müstəqilliyinin
genişləndirilməsi;
- restruktizasiyaya dövlət köməyinin olunması;
- dövriyyə vəsaitlərinin dövr müddətinin qısaldılması;
- aktiv marketinq tədqiqatının aparılması;
- məhsul satışının diler qovşağının yaradılması;
- debitor borclarının ixtisara salınması;
- normativdən artıq tamamlanmamış istehsal
ehtiyatlarının ixtisarı;
- əsas və koməkçi materiallardan istifadənin
səmərələşdirilməsi;
- enerji daşıyıcılarına qənaətin təşkili;
- istehsal xərclərinin aşağı salınması üzrə
kompleks işlərin görülməsi;
- anbarlarda yığılmış istehsal ehtiyatlarının həcminin aşağı salınması;
- əsas köməkçi və yardımçı təsərrüfatlarda
əmək məhsuldarlığının artırılması;
- tamamlanmamış tikintinin ixtisarı və anbardakı maşın və avadanlıq ehtiyatlarının satışı;
- heyətin idarə edilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi;
- idarəetmənin təşkilati quruluşunun təkmilləşdirilməsi;
- istehsalat və funkstonal vahidlərin birləşdirilməsi və ya parçalanması işlərinin görülməsi;
- digər müəssisələrin qovuşdurulması və ya
udulması;
- restruktizasiya planının reallaşdırılması üzrə
təşkilat heyətinin motivasiya sisteminin işlənilməsi daxildir.
Restruktizasiya nəticəsində müəssisə keyfiyyətcə yeni vəziyyətə çatır: işin bazar texnologiyaları üzrə qurulması, maliyyə, kommersiya və
texniki xidmətlərin modernləşdirilməsinə keçid,
istehsalat bölmələrinin yenidən qurulması, inkişafa vəsaitin artması, istehsalın diversifikasiyası,
məhsulun rəqabət qabiliyyətinin atrması, maliyyə
sağlamlaşdırılması və müəssisənin işgüzar nüfuzunda dəyişiklik baş verir, son nəticədə müəssisənin investisiya cazibədarlığı artır.
Böhranlı müəssisənin yenidən qurulmasında
heyətin idarə edilməsi baxımından ardıcıl olaraq
aşağıdakı işlərin görülməsi zəruridir:
1) Đdarəetmənin təşkilati quruluşunda iş yerlərinin deyil, idarəetmə səviyyələrinin ixtisar edilməsi;
2) Đxtisar zamanı təşkilati quruluş elementlərinin
qarşılıqlı asılılığının nəzərə alınması, yeni təşkilati
quruluşun stabilləşməsi və heyətə psixoloji yardım
tədbirlərinin görülməsi;
3) Heyətin ixtisara salınmasına aludə olmaq olmaz, çalışmaq lazımdır ki, müəssisənin kadr strukturu sağlamlaşdırma və restruktizasiya planına
uyğun olsun;
4) Müəssisənin kadr strukturunun mütəmadi
olaraq qiymətləndirilməsi;
5) Đdarəetmə fəaliyyətinə meyilli olan və lider
keyfiyyətlərini nümayiş etdirən müəssisə əməkdaşlarının üzə çıxarılması, himayə olunması və
öyrədilməsinin məqsədəuyğun sayılması;
6) Böhranlı vəziyyətlərdə işləyə biləcək perspektivli rəhbər kadrlar əvvəlcədən üzə çıxarılması;
7) Fərdi deyil, komandada işləməyə üstünlük
verilməsi;
8) Müəssisədə qeyri-mərkəzləşdirilmiş struktur
yaratmaqla bəzi idarəetmə səlahiyyətləri aşağı
səviyyələrə ötürülməsi;
9) Müəssisənin kadr potensialının nüvəsinin saxlanılması;
10) Müəssisə vacib saydığı sahələrə kadarların işə
qəbulunu davam etdirməli və onların ixtisaslarının
artırılması üzrə işlərin görülməsi.
Böhranlı şəraitdə işgüzar təşkilatın menecment davranışında xüsusi üsullar qabardılmalıdır.
Bütün əməkdaşlara aşılanmalıdır ki, rəhbər şəraitə
nəzarət edir. Ali menecerlər soyuqqanlı olmalı,
panikaya düşməməli, səbirli olmalı və səsküyə
reaksiya verməməlidirlər. Belə olmasa tabeçilikdə
olanlar özlərini itirə bilərlər. Xüsusi olaraq işlərin
görülməsində tələsmək olmaz. Onda kollektiv
fikirləşəcək ki, hər şey rəhbərin nəzarətindədir və
işlər müəyyən olunmuş plan üzrə gedir.
123
QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ÖLKƏLƏRĐNĐN QLOBAL MALĐYYƏ MÜHĐTĐNƏ
ĐNTEQRASĐYASI: PROBLEMLƏR, PERSPEKTĐVLƏR
i.e.n.,dos, Dünyamalı VƏLĐYEV
Azərbaycan Universitetinin “Đqtisadiyyat”
kafedrasının müdiri.
Bakı / AZƏRBAYCAN
d.valiyev @ rambler.ru
mper## Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələri daxil olmaqla, ( c$0 (# 0%#
)s #%#. ) -KC28
)
# ( D)( I ## # #%#.
I ( #
%(
%% 0# ( ( 0%#, # #%$ #%#. 7+ % , ! ) +% c «+ », ()# ( 0 % ## ###. " –
( # % ) )(# ! (( % # )) #%#. c 0%
( #, 0
0( %
$ %#.
c % j (# (,
C >
(% %%.
D( # # + (( $## )( (
j ##%#. K)(# 0 $ # )#c# c , # c + ,
c #.
- ! +% )(#
#$# j c#
%( 0
# % ( (
! %.
G% + % (, )(# ( «+ #» ( #.
0# (# )#c# !
.
124
!
( !
0 ## # (%0# % % .
!
#, !
(
!
)0 ##
%(, () # ( , !
))# %(###.
I ( !
c, !
() !##
+% %#%#. -KC28
)
# (
+ ( ) c(. ( ))( ( % (## ## !#
+c( ( !
( c$# (#
! ##%#. -KC28 )
## %$## c ( #
( ( (# % #
( ( (# + % #%#1.
8% ( c (,
+ !
( # ()# ( #. (
! c + (, # ( ( () !c !
( # # , ()#
)# (% +
#. -0 (, ),
C(
( ( c
0 (%0 % $ c ()#
# #$# !
( %#%.
( ( (%0## $ %.
!
( 0(# + 0## (0 c# %( (.
1
D.Vəliyev. Qloballaşma şəraitində Azərbaycanın dünya
maliyyə bazarlarına inteqrasiyası: Bakı, 2006, səh.34-38
$ ( (
# (.
c ) c 0 !. D(c # !c c #c## 0# , c !c ) c #c##
0 . Ec 0 +
c + c – c 0 . c ## ( ##. E+ # !
## 0(# !. : c, c # # ( # ! (. # ( «(» # .
(%0 % !
( + c #
)# c #. , -( 7-I(
( # ( (
## (. E+ ( (,
J, G(0, !, C, ,
) 9(
) #
# ( ( +
(. c c #
# ) (
(
, 8 #, , 9 ) +(
.
# c %$ c ) !
( . ( ( ### ( %
( , ! . E 0 !
0 (%0# % , , , ## (. #% $ ## (
! # 0 % #,
(. # )#c# )( c: !
## %(#, !
# ( () (%0#.
D
, c (c ( 0# . !
c (, % % #, ! 0
! # ()#
!
( %##.
-! !# + !
( D+
% % # , %
% c #%#. – ( +% # c
%###$# % . I!# #! ## ( !
%### #. E# !0 ( + # c( # %( c %#
c ( %.
## (c 0 –
!
# ! !
# # c
### # !0 ## #. 2 % ### (,
()# ! !
( ( .
Q( ! % #, ()# !c !#
) - ! . Q( !
# , + # 0 ( .
!
(c ( , #$# ( +c ( ().
( %( (% #$# ,
c # + %
# #, )0 0(# ( ## ( .
$ ( !
!## !
## (
!
(() (# (. 9 ( ( ( % ##
!
c %
. 0
!+##, # 0( ## %# ) (. c (
+ c !
# # $%#### #.
F %### !
–
# . ( #$## 125
. (, #
# ##. %, % , !c %( +c
! %####.
E +% %### )#( ## (, ( # #
,
# ( # #
#!#
%. , !c + c
## C ) (, # 80-c ###%#. ) %% ) # ( ) !## c. 2
I) ( c %.
c # %### (# # !
0 + !# (%, (
0c( # !
( + %(## %c(.
F # !c % # # , ! #! c. Q( ! c (% 0# (%# #
#) ! ! ! # (. ! !c ##. ! ##.
(, ( !c## ! #
0(## ( -! . 0
# %% !c c )### .
( ( !
) ( ##
(, ( ()
# ( (( #,
!
## (, ( % ((% !( . E# 20 ( (## c ()# 1988-2001-c 159 . 547 . , c
( 4 . E 12,4 . E
(%2. !
c +% ( # c # + #!#%#. ( ()##
+c !%#%### .
( 0 %
( ## ()# # , %
! .
. # c ( +%, %( ## # # (# ( !
# )#
# !#
#. % $ ((% % !
( % c ((%% !
) %( # 0# # c (. %
) % ( ## ## ##.
!
( 0 (%0# ) ( j ! +.
9 % , + (
()# 0 ##,
( # ( .
E+ 0 ((c +) , ( 0
c%
.
C% + ( # +%(, !, # )#
# # 00%### - ( #. C ( % # %( !# ( # , !c
(# # +%(
(# %.
(c ## ( ()##
! ()#
()# # (%0##.
!
( ## ( , ! + ( (
% 0## c$ # . m( # # % (.
7+ (# ()## +
-( # % # «» . 90-c# +c +3.
c (# ()# >
) ( # # +. 10-15 !c ( (
>
) ( ( (
(%. :# (
- ( c ()## ( ( ## !
(%, ( (,
( %(# !4.
2
4
Мировая экономика и международные отношения. 2003 №10,s,17
126
3
Мировая экономика и международные отношения. 2003 №10,s,18-24
Мировая экономика и международные отношения. 2003 №8,s,97
c 1 2004-c (
( !c ()# %(# %
$ % >
)
( ( %####
c ( $.
- + (, ( >
) ( %( ( (. ( (( ( (%.
>
) ( !c ( c
( ( 57%- . ( ! ( (%. C- (
( %(#(# ( 2 ( 95%-, 82%-, m! 78%-, ( 75%-, J%, c# 70%- %( . # 35 ( 25- !c . >
)# 20 ( (# # , 10 ( ( # !c ! . [230,
2003, o8, . 99]. ( ( (, ## ( «» #!#%#: ! % $
!c
(# 0# %.
I !c ( # (#$## %. I !c
(# # + # ##.
!
%(# ( +% %# ( (# ( +%
! # % ### ( (
#
## # . 9 (, !c + (# ( ! # -(
! !0, (( (0 0 #$## ,
( ## )0#$## ##
. 9 (# ( ( c# ##$## # c## % c
#. ( ## (, >
) !c (# (% % ## c# c
. !# (#,
( 0# (
# ! . c ( ($# (
(% ( 5.
5
c
( ) ( % +( ## (, ( ( (
( ( ( 0%# # + ! ( %$, c ## )#c#, #c# %. c (%0, c c#, % %#c
j-!## !c# #
!##. ( c (, ( j! (%0# ! . 2j-! (%0# ( ( ( (
0%# c .
m(, (## (#
0 ( #
()## (
#$# (%. ()# ()# % C # #!$ ##. ( !
# % ( ()# ### ##.
: +( ## (, + c ( ( # 0%##, # 0%#.
: 0 ( j-! - )##.
c K)(# (# +
%#c 0 0 # # +. ! c. (, 0 ( # . 9 # 0
(%0# ) (0 %###
c c $ .
, (( !### !# %#
!c (%0# 0
+.
c , , ( !
# )#c# ( %## 0 c , + c ###.
Мировая экономика и международные отношения. 2003 №8,s,104-105
127
ĐQTĐSADĐ BÖHRANLAR VƏ ANTĐBÖHRAN
ĐDARƏETMƏ MEXANĐZMLƏRĐ
Mahir. M. NAMAZOV
AMEA Đqtisadiyat institutunun elmi işçisi
Bakı / AZƏRBAYCAN
mahir_n@ mail.ru
XÜLASƏ
Məqalədə müəllif əsasən iqtisadi böhranlara, onların yaranma səbəblərinə, yaratdığı problemlərə, həmçinin böhranların
tsiklik olaraq təkrarlanmasına, bununla bağlı yazılmış məqalələrə və xarici mütəxəssislərin fikirlərinə xüsusi diqqət yetirmiş və
analiz aparmışdır. Böhran probleminin yarandığı gündən etibarən (təqribən XI-XII əsrlərdən başlayaraq) onun aradan qaldırılması
üçün müxtəlif tədbirlər görülmüşdür. Hal hazırda iqtiasadi böhranların aradan qldırılması metodu kimi dünya təcrübəsində
antiböhran tənzimləmə mexanizmlərindən istifadə edilir. Müəllif respublikamızda böhran probleminin iqtisadiyyatın ayrı-ayrı
sahələrinə təsirlərini aradan qaldırmaq (və ya qarşısını almaq) üçün tətbiq edilən antiböhran tənzimləmə mexanizmlərinə, onların
işləmə prinsiplərinə, bununla bağlı təşkilatların fəaliyyətinə, həmçinin xarici təcrübədə antiböhran tənzimləmə mexanizmlərinin
tətbiqinə xüsusi diqqət yetirmişdir.
ECONOMIC CRISISES AND MECHANISMS OF ANTI-RECESSIONARY MANAGEMENT
ABSTRACT
The author of clause basically pays attention to economic crisises, the reasons of their occurrence arising on their basis of
problems, questions of the cyclic maintenance of crises, and also carries out the analysis of sights at a problem of foreign
economists and gives their analysis. From the moment of the beginning of occurrence of economic crisises (approximately 12-13
centuries) for their overcoming various ways were offered. Now, in opinion of the author, in republic for the warning of crises it is
necessary to pay special attention to principles of development of anti-recessionary measures.
Sənayedə antiböhran idarəetmə sistemindən
danışarkən ilk öncə onu qeyd etmək lazımdır ki,
antiböhran idarəetmə sistemi yaranmış böhranın
qarşısını almağa, müflisləşməni isə aradan qaldırmağa istiqamətlənmiş tədbirlər sisteminin məcmusudur. Yaranmış böhranın qarşısını almaq və ya
müflisləşməni aradan qaldırmaq, onun müəssisənin fəaliyyətinə göstərdiyi təsirləri yüngülləşdirmək xaricdə “böhran menecmenti” (crisismanagment), respublikamızda isə “antiböhran idarəetmə” adlanan sistemin köməyi ilə mümkündür.
Antiböhran idarəetmənin əsas məqsədi uzun müddət ərzində müəssisənin bazarda tarazlığını təmin
etməkdir ki, bu da öz növbəsində məhsulların
realizə olunmasına və əldə olunan gəlirlərin bütün
borcların ödənilməsinə, maliyyə dayanıqlığının
təmin olunmasına və gələcək inkişafına təsir göstərir. Antiböhran idarəetməni müəssisənin maliyyə
vəziyyətinin pisləşdiyi və onun böhrana doğru
irəlilədiyi zaman, iqtisadi böhran samanı böhrana
qarşı istiqamətlənmiş bütün idarəetmənin kompleksi kimi başa düşülür. Bir çox iqtisadçılar belə
hesab edirlər ki, antiböhran idarəetmə yalnız müəssisə böhran vəziyyətinə düşdükdə və ya müflisləşdikdə istifadə edilməlidir. Bizim fikrimizcə
antiböhran idarəetmənin əsasını iqtisadi artımı təmin edən, müəssisənin maliyyə vəziyyətinin pisləşməsinin səbəblərini öyrənən, onun qarşısının
alınmasına istiqamətlənən, rentabelliyini artıran
128
mütəmadə monitorinqin keçirilməsi təşkil etməlidir. Buna görə də hər bir müəssisədə onun həyat
fəaliyyətini təmin edən daxili və xarici faktorların
təsirindən qorunmağı bacaran və vaxtında qeyri
ənənəvi qərarlar qəbul edən menecerlərin və ya
antiböhran idarəetmə üzrə mütəxəssislərin olması
xüsusilə vacibdir.
E.A. Utkinə görə antiböhran idarəetmənin başlıca vəzifəsi müəssisənin bazarda elə bir vəziyyətini təmin etməkdir ki, burada müflisləşmədən
söhbət belə getmir, üstünlük isə müvəqqəti çətinliklərin, o cümlədən maliyyə çətinliklərinin qarşısının alınmasına yönəlir. Müasir menecmentin
bütün imkanlarından istifadə etmək yolu ilə isə hər
bir müəssisələrdə strateji xarakter daşıyan xüsusi
proqramlar hazırlanır və həyata keçırilir. Rossiya
Federasiyasında (RF) müasir menecmentin problemləri ilə məşğul olan professor E.A. Utkin qeyd
edir ki, antiböhran idarəetmə menecmentin sadə
üsul, forma və texnologiyalarından təmamilə fərqlənir:
1) Onun başlıca məqsədi ölkənin istənilən iqtisadi, sosial, siyasi metomorfoza şəraitində müəssisənin bazarda dayanıqlığını və sabitliyini təmin
etməkdir;
2) Onun çərçivəsində əsasən təşkilatın çətinliklərini aradan qaldıran və cari problemləri həll edən
idarəetmə alətləri tətbiq edilir;
3) Antiböhran idarəetmənin əsasını bu sferada
situasiyadan asılı olaraq müxtəlif transformasiyaları nəzərdə tutan qabaqcadan hazırlanmış alternativ variantlar taktikası əsasında xarici mühitin
əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsinin sürətli və təsirli reaksiyasıdır;
4) Antiböhran idarəetmənin əsasını istənilən
fəaliyyət istiqamətində ardıcıl innovasiya prosesi
təşkil edir;
5) Antiböhran idarəetmə müəssisənin çətin vəziyyətində elə idarəetmə və maliyyə mexanizmlərinə əsaslanır ki, müəssisə bu vəziyyətdə ən kiçik
itkilərlə çıxa bilsin.
Müəssisələrin müflisləşməsi və tədiyyə qabilyətsizliyi tez-tez iqtisad məhkəməsinin araşdırma
predmetinə çevrilir. Müəssisə menecerlərinin və
rəhbərlərinin qarşısında duran əsas məqsəd isə
böhranın qarşısını almaq və müəssisənin dayanıqlığını təmin etməkdir. Bu cür məsələlərin həlli
isə antiböhran idarəetmə sisteminin köməyi ilə
mümkündür. Son vaxtlar yaranmış maliyyə böhranı ilə əlaqədar antiböhran idarəetmə dedikdə
yalnız müəssisə böhran vəziyyətinə düşdükdə və
yaxud da müflisləşdikdə onları bu vəziyyətdən
çıxarmaq üçün həyata keçirilən idarəetmə kimi
başa düşülür.
Antiböhran idarəetmə dedikdə elə idarəetmə
sistemi başa düşülür ki, o həm müəssisəni
yaranmış böhran vəziyyətindən çıxarmağa (daha
doğrusu böhran vəziyyətində idarəetmə), həm də
yarana biləcək böhran vəziyyətinin qarşısını almağa istiqamətlənmiş olsun. Müxtəlif ədəbiyyatlarda
və dərsliklərdə müəlliflər daha geniş aspektdən
yanaşaraq qeyd edirlər ki, antiböhran idarəetmə
mütəmada olaraq müəssisələrin müflislik təhlükəsinin və tədiyyə qabiliyyətsizliyinin qarşısını
almağa istiqamətlənməlidir.
Qeyd edək ki, antiböhran idarəetməyə straeji
nöqteyi nəzərdən yanaşmağı o qədər də məqsədəuyğun hesab etmək olmaz çünki, strateji planlaşdırmanın əsas məqsədi müəssisənin inkişaf planını
uzun müddət (ən azı 2-3 il) üçün nəzərdə tutur,
hansı ki, həmin müddətdə antiböhran idarəetmə ya
müəssisənin böhran vəziyyətinin qarşısını almağa
ya da müflisləşməni aradan qaldırmağa istiqamətlənir. Belə halda məssisələrdə strateji planlaşdırma
deyil, operativ planlaşdırmaya üstünlük verilməlidir hansı ki, müəssisənin qısa müddət ərzində
(12-18 ay) inkişafını təmin edir. Antiböhran
menecmenti özünü böhran vəziyyətində, təşkilatın
strateji planının həyata keçirilməsində göstərir və
o, “iqtisadi xürurq” rolunu oynayaraq müəssisənin
gələcək fəaliyyətindəki çatışmamazlıqları aradan
qaldırmağa istiqamətlənir. Antiböhran tədbirlərin
tətbiqi qənaətbəxş olduqda (müəssisənin maliyyə
göstəricisi sabitləşir, balansda tarazlıq yaranır və
s.) təşkilat yeni böhran vəziyyəti (və ya təhlükəsi)
yaranana qədər öz strateji inkişaf planını həyata
keçirə bilər. Deməli antiböhran idarəetmə dedikdə
aşağıdakıları başa düşmək lazımdır:
• Iqtisadiyyatında və maliyyəsində yaranmış
böhran vəziyyətinin səbəblərinin diaqnozu;
• Müəssisədə maliyyə sağlamlaşdırılmasını həyata keçirmək üçün maliyyə vəziyyətinin kompleks analizi;
• Müəssisənin maliyyə sağlamlaşdırılmasının
biznes planı;
• Antiböhran idarəetmə prosedurasının işlənməsi və onun həyata keçirilməsinə nəzarət.
Antiböhran prosedurası borclu müəssisələrin
fəaliyyətinə tətbiq edilmə prosesi- antiböhran
prosesi adlanır. Dünya təcrübəsi göstərir ki, bazar
iqtisadiyyatı şəraitində antiböhran prosesi – idarəetmə prosesidir, hansı ki, özündə iki bloku birləşdirir: antiböhran idarəetmə və antiböhran tənzimləmə.
Anriböhran idarəetmə - antiböhran prosedurasının mikro səviyyədə müəssisələr üçün tətbiqini
nəzərdə tutur. Antiböhran idarəetmə müəssisələrdə
yenidənqurma, sağlamlaşdırma və likvidləşdirmə
tədbirləri ilə sıx bağlıdı. Böhran vəziyyəti müəssisənin həyat tsiklinin istənilən mərhələsində yarana bilər. Bu özünü istehsal edilmiş məhsulların
yığılıb qalmasında, istehsal həcminin düşməsində,
kreditor borclarının çoxalmasında və vergidə yaranan borc öhdəliklərində göstərir.
Antiböhran tənzimləmə - borclu tərəfə makro
səviyyədə təsiri nəzərdə tutur. Antiböhran tənzimləmə dövlət tərəfindən təşkilati-iqtisadi və normativ-hüquqi tədbirlər sistemini nəzərdə tutur, hansı
ki, müəssisəni böhran vəziyyətindən qorumağa,
müflisləşməni aradan qaldırmağa və yaxud müəssisənin növbəti qeyri effektiv fəaliyyətinin qarşısını almaq məqsədi ilə likvidləşdirməyə əsaslanır.
Dövlət antiböhran tənzimləməsinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:
• Müflisləşmə və iflas haqqında qanunun bazasının təkmilləşdirilməsi;
• Müəssisələrin fəaliyyətqabiliyyətliliyini təmin
etmək üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi və sağlamlaşdırmada iştirak etmiş investorların cəlb edilməsi;
• Dövlət tərəfindən böhranın aradan qaldırılması
üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi;
• Borclu müəssisələrin könüllü likvidləşdirilməsi;
• Antiböhran idarəetmə institunun yaradılması;
129
RF-də antiböhran idarəetmə sistemini təşkil
edən əsas dövlət təşkilatı FSFO-dur (Федеральная
служба Росси по финансовому оздоровлению и
банкротству) hansı ki, onun da əsas təyinatı
müflisləşmənin aradan qaldırılması və müflislik
haqqında qanunun tələblərinin tətbiqinə dövlət
siyasətinin həyata keçirilməsidir. Bazar iqtisadiyyatı islahatlarının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar
Rossiya hökumətinin 20-sentyabr 1993-cü il 926saylı qərarı ilə müəssisələrin tədiyyə qabiliyyətsizliyi və müflisləşməsi ilə əlaqədar münasibətləri
tənzimləyən Dövlər Əmlakının Đdarəedilməsi komitəsinin nəzdində FUDN (федеральное управление России по делам о несостоятельности
(банкротстве) təşkilatı yaradıldı. Bu təşkilat
hökumətin adından mülkiyyətçilərin (sahibkarların) və dövlətin 25 %-dən çox payı olduğu müəssisələrin tədiyyə qabiliyyətsizliyi və müflisləşməsi
ilə bağlı məsələlərdə maraqlarını təmin edir. Bunula yanaşı bu təşkilata həmçinin hökumətin adından arbitraj məhkəməsində müflisləşmə və iflas ilə
bağlı baxılan işlərdə mülkiyyət formasından asılı
olmayaraq hər bir müəssisənin maraqlarını təmin
etmək həvalə edilmişdir. Dünyada müflisləşmə ilə
əlaqədar institutların inkişafı, hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi, müflisləşmiş müəssisələrin əhatəsinin genişlənməsi, bu təşkilatın hüquqi cəhətdən
müstəqil bir təşkilat kimi –FSFO formalaşmasına
zəmin yaratdı.
Rossiya hökumətinin 4 aprel 2000-ci il 301
saylı qərarı ilə FSFO -təşkilatı “müflisləşmə və
böhran” haqqında qanunda nəzərdə tutulmuş idarəedici, həlledici, tənzimləyici və təşkilati funksiyaları həyata keçirir. Bu funksiyalara aşağıdakılar
aiddir:
• Müflisləşmə əlamətləri olan müəssisələrin iqtisadi və maliyyə vəziyyətinin təhlili və onların
aradan qaldırılması üçün təkliflərin hazırlanması;
• Müəssisələrin müflisləşməsinin qiymətləndirilməsinin, prinsiplərinin formalaşması, müflisləşmiş müəssisələrin hesabatlarının aparılması və s;
• Müflisləşmiş müəssisələrdə maliyyə sağlamlaşdırılmasını və yenidənqurma işlərini həyata keçirmək məqsədilə tədbirlərin işlənib hazırlanması
və tətbiq edilməsi.
• Qanunla qadağan edilməmiş sahələrdə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslərə böhranla
bağlı məsələlərdə kömək məqsədilə dövlət siyasəti;
• RF-nin müflisləşmə və iflas ilə bağlı məsələlərin həllində maraqlarının təmin edilməsi.
Müflisləşmənin tənzimlənməsi ilə bağlı dövlət
siyasətinin əsasını tədiyyə qabiliyyətsiz müəssisələrdə maliyyə sağlamlaşdırılmasını həyata keçirən böhranın öncədən proqnozlaşdırılmasıdır.
130
FSFO – təşkilatı fəaliyyət göstərdiyi müddət
ərzində daima müəssisələrdə müflisləşmə və iflas
haqqında qanunda nəzərdə tutulmuş göstəriciləri
və balansın strukturunun qənaətbəxş olub olmaması ilə bağlı monitorinq keçirdib. Təşkilat tərəfindən aparılan monitorinq hər kvartal iqtisadi və
sosial əhəmiyyətli dövlət və qeyri-dövlət müəssisələrində həyata keçirilir. Təkcə 2005-ci ilin
birinci yarısında təşkilat tərəfindən 500-dən artıq
iqtisadi və maliyyə analizi aparılıb hansı ki, onların da 350-dən artığının əmlakına həbs qoyularaq,
maliyyə sağlamlaşdırılmasının tətbiqini təsdiq etmək üçün ekspertlər tərəfindən arbitraj məhkəməsinə göndərilib.
Respublikamızda isə antiböhran idarəetmə ilə
bağlı məsələlər Azərbaycan respublikasının “müflisləşmə və iflas” haqqında qanunu ilə tənzimlənir.
Bu qanun müəssisənin müflisləşməsinin, iflasının
və iflas haqqında işlər üzrə icraata başlanması
üsullarını, şərtlərini və qaydasını, kreditorların tələblərinin ödənilməsinin təşkilati və hüquqi əsaslarını müəyyənləşdirir. O, xüsusi təyinatlı dövlət
müəssisələri, büdcə təşkilatları, ictimai təşkilatlar
(kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olanlar istisna
edilməklə) və fəaliyyəti mənfəət əldə etmək məqsədi güdməyən təşkilatlar (müəssisələr) istisna olmaqla azərbaycan respublikasının ərazisində fəaliyyət göstərən krediorlar və büdcə qarşısında öz
öhdəliklərini yerinə yetirməyən müəssisələrə şamil
edilir.
Iflas haqqında iş əsasən kreditorun və ya borclunun ərizəsi əsasında qaldırılır. Işə borclunun təsis sənədlərinə uyğun olaraq onun yerləşdiyi ərazinin məhkəməsində baxılır. Kreditrların ümumi
tələblərinin məbləği borclu müəssisənin nizamnamə fondunun 10%-dən az bir hisəsini təşkil etdiyi
hallarda məhkəmə iflas haqqında işi rədd edə bilər.
Iflas haqqında işə baxılması üçün iş icraata
qəbul edildikdən sonra məhkəmənin müəyyənləşdirdiyi müddətdə borclu aşağıdakı sənədləri təqdim etməlidir:
• Mülkiyyət forması və mülkiyyət hüququnun
subyektləri haqqında məlumat da daxil olmaqla,
müəssisənin rekvizitləri;
• Işin icraata qəbul olunduğu günə mühasibat
balansı;
• Debitor və kreditor borcunun siyahısı, borclunun maliyyə və əmlak vəziyyəti haqqında digər
lazımi məlumat.
Tələb olunmuş sənədlər və məlumat təqdim
edilmədikdə məhkəmə balansın və digər lazımi
məlumatın tərtib edilməsini və təqdim olunmasını
borclunun hesabına auditor təşkilatına və ya
sərbəst auditora tapşırır.
Sağlamlaşdırmanın mümkün və ya məqsədəuyğun olduğunu müəyyənləşdirmək üçün məhkəmə müstəqil ekspertlər cəlb edə bilər. Ekspertin
fəaliyyəti ilə bağlı xərclər borclunun üzərinə
qoyulur. Borclu barəsində və məhkəmə xərclərinin
ödənilməsi barədə kreditorların əmlak iddialarının
ödənilməsi üçün üçüncü şəxsin zəmanəti olmadıqda məhkəmə mətbuat vasitəsilə borclunun sağlamlaşdırılmasında iştirak etmək istəyən hüquqi şəxslər və vətəndaşlar arasında müsabiqə elan edə
bilər. Bir ay ərzində müsabiqədə iştirak etmək istəyən hüquqi və fiziki şəxslər olmadıqda və ya sağlamlaşdırma barəsində onların şərtləri ilə borclu
razılaşmadıqda həmin borclunun iflası haqqında iş
ümumi qaydada davam etdirilir.
Iflas haqqında iş üzrə icraatın qurtarması məqsədilə borclu ona ödənişlər üçün möhlət vermək,
ödənişləri hissələrə bölmək və borcları güzəşt etmək imkanı verən barışıq sazişi bağlamaq təklifi
ilə kreditorlara müraciət edə bilər. Barışıq sazişi
haqqında kreditorların və borclunun razılığı məhkəmə tərəfindən təsdiq olunur.
Borclunun əmlakında dövlətin payı olduqda
məhkəmə işin icraata qəbul olunduğu barədə dövlət əmlakını idarə edən dövlət orqanına məlumat
verir. Dölət orqanı məlumatı aldığı gündən on beş
gün müddətində sağlamlaşdırmanın məqsədəuyğun olub-olmaması barədə öz qərarını məhkəməyə
bildirir.
Kommersiya bankları və ya digər kredit müəssisələri, onların kreditorları kommersiya banklarının və kredit müəssisələrinin iflası haqqında məhkəməyə ancaq bank əməliyyatlarının həyata keçirilməsinə icazə verən lisenziya Milli Bank tərəfindən geri alındıqdan sonra ərizə ilə müraciət edə
bilərlər.
Müəssisənin iflas elan edildiyi andan müsabiqə icraatına başlamaq haqqında qərarlar çıxarılır.
Bu qərarlar ilə;
• əmlakı özgəninkiləşdirmək , başqasına vermək
və öhdəlikləri ödəmək qadağan edilir;
• borclunun bütün borc öhdəliklərinin müddətləri bitmiş hesab olunur;
• müəssisənin bütün borc növləri üzrə cərimə və
faizlər yazılmasına xitam verilir.
Müəssisənin yenidən qurulması layihəsi məhkəmə tərəfindən təsdiq edildiyi gündən qüvvəyə
minir, layihədə nəzərdə tutulan yenidən qurulma
məqsədlərinə çatdıqda və müəssisənin iflası haqqında işə xitam verildikdə müəssisənin yenidən
qurulması başa çatır.
Məhkəmə müəssisənin yenidən qurulması layihəsini və ya barışıq sazişini təsdiq etmədikdə
müəssisənin iflası haqqında işə baxılması gedi-
şində müəssisə barəsində sağlamlaşdırma tətbiq
edilə bilər.
Müəssisənin sağlamlaşdırılması təqdim edilmiş
müvafiq layihəyə görə sağlamlaşdırma müsabiqəsinin qalibi olmuş fiziki və hüquqi şəxslər və ya
dövlət sağlamlaşdırma orqanları tərəfindən həyata
keçirilir. Müəssisənin sağlamlaşdırılması müddəti
18-aydan çox ola bilməz. Sağlamlaşdırma gedişində sağlamlaşdırma layihəsində müəyyənləşdirilmiş
məqsədlərə nail olunduğu halda sağlamlaşdrıma
məhkəmənin qərarı ilə dayandırıla bilər.
Borclu özünün maliyyə öhdəliklərini yerinə
yetirə bilmədiyini könüllü elan edib, müəssisənin
adını və digər məlumatları, habelə kreditorlar
yığıncağının keçiriləcəyi yeri göstərməklə, bu
barədə bütün kreditorlara yazılı məlumat verərsə,
borclu və ya kreditor müəssisənin iflası barədə
məhkəməyə müraciət etməyə bilərlər.
Bütün kreditorların və borclunun razılığı ilə
kreditorların yığıncağı müflisləşmənin məhkəmədənkənar həlli barədə qərar qəbul edə bilər.
“Antiböhran idarəetmə” termininin özü demək
olar ki, təzə yaranmış termindir. Belə hesab olunur
ki, onun yaranmasının əsas səbəbi iqtisadiyyatın
reformlaşdırılması və böyük sayda müəssisələrin
böhran təhlükəsi ilə üzləşməsidir. Bir çox müəssisələrin müflisləşməsi bazar iqtisadiyyatı şəraitində
normal haldır, hansı ki, Darvin nəzəriyyəsinə görə
də “güclülər yaşayır”. O müəsisələr ki, “ətraf mühitin” tələblərinə cavab vermir, onlar ya öz güclü
tərəflərindən istifadə edərək uyğunlaşmalı ya da
məhv olmalıdırlar. Məs: yaponiyada hər il təqribən
üç min kiçik və orta sahibkarlıq müəssisələri öz
fəaliyyətlərini təmamilə dayandırırlar və təqribən
o qədər də yenisi yaranır. Rossiya Federasiyasında
isə mövcud göstəricilərə əsasən hər on müəssisədən birini müflis hesab etmək olar, bunu müflisləşmə ilə bağlı işlərin siyahısının artması da göstərir. Demək olar ki, antiböhran idarəetmə nəzəriyyəsinin işlənib hazırlanması praktikanın tələbidir. Çünki, antiböhran idarəetməyə tələbat nəinki
keçid dövrlü iqtisadiyyatda hətta bazar iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi qərb ölkələrində də var.
Antiböhran idarəetmədə əsas funksiyalardan birini
də maliyyə menecmenti daşıyır ki, onların da əsas
vəzifəsi sahibkarlıq fəaliyyətinin maliyyə təminatının strateji və taktiki elementlərinin hazırlanması,
onun idarə edilməsi və pul ilə bağlı məsələlərin
optimal həllinin tapılmasıdır. Pul vəsaitlərinə isə
nəzarətin gücləndirilməsi hər bir müəssisə üçün
vacibdir. Böhran təhlükəsi olan müəssisələrdə isə
bunun əhəmiyyətini xüsusilə vurğulamaq lazımdır.
Son dövrlər dünyada antiböhran idarəetmə ilə
bağlı çoxlu sayda məqalələr, monoqrafiyalar və
ədəbiyyatlar dərc olunur. Demək olar ki, müəllif131
lərin böyük əksəriyyəti antiböhran idarəetmə nəzəriyyəsinin praktikada böyük əhəmiyyət kəsb
etdiyindən danışırlar. Bir qism alimlər antiböhran
idarəetməyə mikrosəviyyədə maliyyə problemi
nöqteyi nəzərindən yanaşırlar, digərləri isə nəinki
ayrı-ayrı müəssisələrdə yaranmış böhranı hətta
hökumətin maliyyə sitemində və hətta ümumi
iqtisadiyyatda yarana biləcək böhran problemlərinə kompleks yanaşmağa cəht göstərirlər.
“Antiböhran idarəetmə” və “antiböhran menecmenti” anlayışları dünyada ən populyar terminlərdən birinə çevrilib. Bu ad altında bir tərəfdən iqtisadi böhran zamanı müəssisələrin idarəedilməsi başa düşülür, digər tərəfdən müəssisədə
müflisləşmə (böhran) təhlükəsi zamanı onun idarə
edilməsi başa düşülür və nəhayət antiböhran
idarəetmə dedikdə müflisləşmə proseduraları ilə
bağlı məhkəmə qərarları çərçivəsində idarəetmə
başa düşülür. Bəzi müəlliflər belə besb edirlər ki,
antiböhran tədbirləri o zaman istifadə etmək daha
məqsədəuyğundur ki, bazarda fəaliyyət göstərən
müəssisənin maliyyə vəziyyəti acınacaqlıdır və
müflisləşmə təhlükəsi isə artıq realdır. Buradan
belə nəticə çıxır ki, onlar böhranın yaranmasının
ilkin çağlarında onun proqnozlaşdırılmasına və
diaqnozuna bir o qədər də əhəmiyyət vermirlər,
əsas diqqəti isə müflisləşmənin aradan qaldırılmasına yönəldirlər. Digərləri isə bu cür yanaşmanı
qəbuledilməz hesab edirlər. Belə ki, məs: pofessor
E.A. Utkin “böhranlı idarəetmənin sorğu kitabı”
adlı ədəbiyyatında qeyd edir ki, “bu cür yanaşma
arabanı atın qarşısına qoymaq kimidir. Antiböhran
idarəetmənin əsas məqsədi maliyyə çətinliyi sabit
və davamlı xarakter daşıdıqda onun qarşısını
almaqdır. Bu halda müflisləşmədən söhbət belə
getmir. Problemlərin qarşısını almaq (aradan qaldırmaq) üçün isə antiböhran idarəetmə mexanizmlərininin tətbiqindən istifadə etmək lazımdır,
neçəki problemlər dönülməz xarakter almayıb.
Bəzi müəlliflər isə fərqli olaraq əsas diqqəti ancaq
böhranın diaqnozuna və idarəetmə mexanizmlərinə yönəldir, antiböhran idarəetmə metodlarına
isə diqqət yetirmirlər.
Bizim fikrimizcə isə antiböhran idarəetməyə
sistem halda yanaşmaq daha düzgün olardı. Çünki,
məhz antiböhran idarəetmə böhranın qarşısını almağa istiqamətlənmiş tədbir sistemini özündə
birləşdirir. Antiböhran idarəetməyə bu cür yanaşmanı professor A.Q. Qryaznovun “antiböhran menecment” adlı kitabında daha aydın görmək olar.
Antiböhran idarəetmə dedikdə - elə idarəetmə
sistemi başa düşülməlidir hansı ki, o kompleks
sistemli xarakter daşıyır və bisness üçün xoşagəlməz halların nəticəsinin qarşısını almağa və onları
aradan qaldırmağa, müasir menecmentin bütün
132
potensial imkanlarından müəssisələrdə müvəqqəti
həll etməyə yönəlmiş strateji xarakter daşıyan və
öz resursları hesabına istənilən şəraitdə bazarda öz
mövqeyini qorumağa və artırmağa istiqmətlənmiş
xüsusi proqramların hazırlanmasından və həyata
keçirilməsindən ibarətdir.
Antiböhran idarəetmədə əsas məqsəd maliyyə
çətinliyi sabit və davamlı xarakter daşıdıqda onun
qarşısını almaqdır. Bu halda müflisləşmədən söhbət belə getmir, problemlərin qarşısını almaq
(aradan qaldırmaq) üçün isə antiböhran idarəetmə
mexanizmlərinin tətbiqindən istifadə etmək
lazımdır, neçəki problemlər dönülməz xarakter
almayıb. Bəzi müəlliflər isə fərqli olaraq əsas diqqəti ancaq böhranın diaqnozuna və idarəetmə mexanizmlərinə yönəldir, lakin antiböhran idarəetmə
metodlarına isə diqqət yetirmirlər.
Bizim fikrimizcə isə antiböhran idarəetməyə
sistem halda yanaşmaq daha düzgün olardı. Çünki,
məhz antiböhran idarəetmə böhranın qarşısını
almağa və aradan qaldırmağa istiqamətlənmiş tədbirlər sistemini özündə birləşdirir. Indi isə antiböhran idarəetmə sistemində maliyyə menecmentinin oynadığı rol haqqında danışax. Demək olar
ki, iqtisadçıların böyük əksəriyyəti antiböhran idarəetmənin əsas elementinin maliyyə menecmenti
olduğunu qeyd edirlər. Çünki, məhz antiböhran
menecmenti müəssisənin maliyyə təminatının
strateji və taktiki elementlərini təqdim edir və pul
axınını idarə edərək optimal həll yolarını tapır. Pul
vəsaitinə nəzarətin gücləndirilməsi hər bir müəssisə üçün vacib məsələdir, böhran təhlükəsi olan
müəssisələrdə isə xüsusilə. Maliyyə menecmentinin üzərinə düşən əsas vəzifə maliyyə analizinin
düzgün aparılmasıdır. Müəssisələrdə maliyyə vəziyətinin analizi böhran təhlükəsinin ilk rüşeyminin aşkarlanmasına kömək edə bilər. Bazar iqtisadiyyatı müəssisələrin böhran təhlükəsindən müdafiəsi və diaqnozu üçün çoxlu sayda maliyyə
metodlarının hazırlanmasına təkan verdi.
Beləliklə, belə nəticəyə gəlmək olar ki, antiböhran idarəetmə - böhranın ilkin mərhələdə diaqnozundan onun aradan qaldırılmasına qədər tətbiq
edilən bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan tədbirlərin
kompleksidir. Antiböhran idarəetmə onu digər
idarəetmələrdən fərqləndirən bir neçə prinsiplərdən təşkil olunur. Antiböhran idarəetmədə əsas
rolu maliyyə antiböhran menecmenti oynayır.
Qərb iqtisadçıları tərəfindən antiböhran menecmenti, müəssisənin mövcudiyyəti üçün təhlükə
yaradan vəziyəti neytrallaşdıran (bu zaman əsas
məsələ müəssisənin sağ qalmasıdır) bir fəaliyət
kimi qəbul edilir. Bu fəaliyət müəssisəyə təhlükə
yarada biləcək situasiyaları aradan qaldırmaq üçün
tələb olunan vəsaitlərin və metodların təcili olaraq
müəssisəyə tətbiqi ilə xarakterizə olunur. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə bu zaman əsas diqqət qısamüddətli və dərhal mövcud olan problemlərə və
onların sərt və tez həll oluna bilən həllinə əsaslanır.
Böhran haqqında başqa fikirdə olan digər
müəlliflər isə antiböhran menecmenti qarşıdan
gələn böhran təhlükəsini proqnozlaşdırmaq və
yeni inkişaf kursunu müəyyən etmək üçün vasitələri işləyib hazırlayan kimi başa düşülür.
Firmada antiböhran idarəetmə missiyanın seçildiyi andan etibarən başlayır, daha doğrusu “nə
etmək lazımdır?” sualına cavabdan. Firmanın inkişafının hər bir sonrakı mərhələsində rəhbərliyin
əsas diqqəti firmanın vəziyyətinin pisləşməsi və
rəqabətqabiliyyətliliyinin aşağı düşməsi haqda xəbər verən siqnalların vaxtında əldə edilməsinə istiqamətlənilməlidir. Bunun üçün mütləq elə bir sistem təşkil etmək lazımdır ki, qarşıdan gələn böhranla bağlı daxil olmuş siqnalları həm kəmiyyət
həm də keyfiyyət baxımından uyğunlaşdıraraq
analiz etməyi bacarsın. Daha doğrusu müəssisənin
rəqabətqabiliyyətlilik statusunun qorunub saxlanması üçün əlindən gələni etsin.
Analiz prosesində ilk növbədə daxili və xarici
mühiti əlaqələndirən kanalı müəyyən etmək, müəssisədə böhranın yaranma momentini və ya bu
anda müəssisədə mövcud faktorların durumunu
təyin etmək lazımdır. Məhz elə bu kanal vasitəsilə
müəssisənin daxili və xarici mühitində yaranmış
uğursuz tendensiyalar haqqında siqnallar daxil
olur. Bu siqnallar əvvəlcə informasiya əldə etmək
üçün zəif olur, lakin sonradan güclənərək antiböhran menecment tərəfindən böhran vəziyyətinin
qarşısının alınması üçün lazımi tədbirlərin görülməsinə imkan yaradır.
Iqtisadi mexanizmlər adı altında bir-biri ilə
qarşılıqlı əlaqədə olan ardıcıl iqrisadi hadisələrin
məqsədi başa düşülür. Hər bir iqtisadi mexanizm
kimi, böhran vəziyyətinin yaranması mexanizmi
də baş vermiş iqtisadi hadisələrin təşəbbüsü ilə
yaranır. Bu cür son hadisələrin təsiri altında bir-birindən asılı hadisələrin ardıcıl olaraq sonuncu hadisəyə - böhran vəziyyətinə qədər (düşən domino
misalı) bir-birini izləyir.
Antiböhran idarəetmənin effektivliyi iqtisad
məhkəsi tərəfindən təyin edilmiş aniböhran menecmentin (əmalk inzibatçısının) fəaliyyətindən
asılıdır. Əmlak inzibatçısı təyin edilərkən əsas
diqqət müəssisənin əmlakının bir hissəsindən və
təşkilati-iqtisadi tədbirlərin tətbiqindən istifadə
edərək müəssisənin tədiyyə qabiliyyətliliyini bərpa
etmək imkanına yönəlir.
133
ПОРТФЕЛЬ ИНВЕСТИЦИЙ, МЕТОДЫ ЕГО ФОРМИРОВАНИЯ И
ОЦЕНКИ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ
Р. ГУЛИЕВ
АзАСУ
RIEFCASE OF THE INVESTMENTS, METHODS OF HIS FORMATION
AND ESTIMATIONS IN CONDITIONS OF A GLOBALIZATION
ABSTRACT
The objective realities of world economics testify to strengthening globalization features of processes of international motion
of portfolio investments, owing to process of an internationalization of the stock markets, complicating of financial cooperation.
In existing conditions the foreign portfolio investments could play a role of catalyst in stimulation and relevant factor of activating
of investment process. The gears of engaging of means from international capital markets are more nonrigid, than commercial
crediting, and allow both borrowers, and investors operatively to be fine-tuneed under varied conditions of the market.
In a modern system of world economy the capitals are distributed extremely nonuniformly, that determines ascendings them
international motion. The international markets of investment resources are characterized by growth of volumes of moving of the
enterprise capital at the expense of development of information and telecommunication technologies. And the enterprise capital is
more and more awakely removed in the form of portfolio investments, at reduction of specific weight of straight lines of
embeddings.
Объективные реалии мировой экономики
свидетельствуют об усилении глобализационных черт процессов международного движения
портфельных инвестиций, вследствие процесса
интернационализации
фондовых
рынков,
усложнения финансового сотрудничества.
В существующих условиях иностранные
портфельные инвестиции могли бы сыграть
роль катализатора в стимулировании и важного фактора активизации инвестиционного
процесса. Механизмы привлечения средств с
международных рынков капитала являются
более гибкими, чем коммерческое кредитование, и позволяют как заемщикам, так и инвесторам оперативно подстраиваться под изменяющиеся условия рынка. Важность исследования проблем, связанных с привлечением иностранных портфельных инвестиций в экономику обусловлена:
• во-первых, растущей ролью инвестиционных институтов в системе институциональноэкономических отношений всех участников
процесса межстранового движения капиталов;
• вторых, обозначившимися к концу XX века
новыми тенденциями в деятельности иностранных портфельных инвесторов на международном рынке ценных бумаг, выявление
которых позволяет сформировать механизмы
включения фондового рынка в динамично
развивающийся международный финансовый
рынок;
• в-третьих, относительной не разработанностью в научной литературе теоретикометодологических основ изучения роли инос134
транных портфельных инвестиций, как феномена современной международной финансовой
системы.
В современной системе мирового хозяйства капиталы распределены крайне неравномерно, что определяет возрастания их межстранового движения. Международные рынки
инвестиционных ресурсов характеризуются
ростом объемов перемещения предпринимательского капитала за счет развития информационных и телекоммуникационных технологий, диверсификацией сегментов и инструментов сделок. Причем предпринимательский
капитал все более активно вывозится в форме
портфельных инвестиций, при сокращении
удельного веса прямых вложений.
Невозможно найти ценную бумагу, которая была бы одновременно высокодоходной,
высоконадежной и высоколиквидной. Каждая
отдельная бумага может обладать максимум
двумя из этих качеств. Сущность портфельного инвестирования как раз и подразумевает
распределение инвестиционного потенциала
между различными группами активов. В зависимости от того, какие цели и задачи изначально стоят при формировании того или
иного портфеля, выбирается определенное
процентное соотношение между различными
типами активов, составляющими портфель инвестора. Грамотно учесть потребности инвестора и сформировать портфель активов, сочетающий в себе разумный риск и приемлемую
доходность - вот основная задача менеджера
любого финансового учреждения.
Финансовые ресурсы применяются предприятием для финансирования текущих расходов и инвестиций. Инвестиции бывают
рисковые (венчурные), прямые, портфельные,
аннуитет:
• Венчурный капитал — это термин, применяемый для обозначения рискованного капиталовложения. Венчурный капитал представляет
собой инвестиции в форме выпуска новых
акций, производимые в новых сферах деятельности, связанных с большим риском. Венчурный капитал инвестируется в не связанные
между собой проекты в расчете на быструю
окупаемость вложенных средств.
• Прямые инвестиции — вложения в уставный капитал хозяйствующего субъекта с
целью извлечения дохода и получения прав на
участие в управлении данным хозяйствующим
субъектом.
• Портфельные инвестиции связаны с формированием портфеля и представляют собой
приобретение ценных бумаг и других активов.
Портфель — совокупность собранных воедино
различных инвестиционных ценностей, служащих инструментом для достижения конкретной инвестиционной цели вкладчика. В
портфель могут входить ценные бумаги одного
типа (акции) или различные инвестиционные
ценности (акции, облигации, сберегательные и
депозитные сертификаты, залоговые свидетельства, страховой полис и др.).
• Аннуитет — инвестиции, приносящие
вкладчику определенный доход через регулярные промежутки времени, обычно после
выхода на пенсию. В основном это вложение
средств в страховые и пенсионные фонды.
Состояние рынка и возможности инвестора
определяют выбор его инвестиционной стратегии. Портфельное инвестирование обладает
рядом особенностей и преимуществ перед
прочими видами вложения капитала. Под инвестиционным портфелем понимается некая
совокупность ценных бумаг, принадлежащих
физическому или юридическому лицу, либо
юридическим или физическим лицам на правах долевого участия, выступающая как целостный объект управления. На развитом
фондовом рынке портфель ценных бумаг —
это самостоятельный продукт и именно его
продажа целиком или долями удовлетворяет
потребность инвесторов при осуществлении
вложения средств на фондовом рынке. Обычно
на рынке продается некое инвестиционное
качество с заданным соотношением Риск /
Доход, которое в процессе управления портфелем может быть улучшено.
Портфельное инвестирование позволяет
планировать, оценивать, контролировать конечные результаты всей инвестиционной
деятельности в различных секторах фондового
рынка.
Как правило, портфель представляет собой
определенный набор из корпоративных акций,
облигаций с различной степенью обеспечения
и риска, а также бумаг с фиксированным доходом, гарантированным государством, то есть с
минимальным риском потерь по основной
сумме и текущим поступлениям.
Основная задача портфельного инвестирования — улучшить условия инвестирования,
придав совокупности ценных бумаг такие инвестиционные характеристики, которые недостижимы с позиции отдельно взятой ценной
бумаги, и возможны только при их комбинации.
Только в процессе формирования портфеля
достигается новое инвестиционное качество с
заданными характеристиками. Таким образом,
портфель ценных бумаг является тем инструментом, с помощью которого инвестору обеспечивается требуемая устойчивость дохода
при минимальном риске.
Иностранные портфельные инвестиции
выполняют функции: катализатора процесса
глобализации экономических связей; «генератора» экономического роста; регулятора конкурентной среды; инструмента социальноэкономической политики; дополнения внутренних инвестиционных возможностей. В тоже
время каждая из выделенных функций иностранных инвестиций может проявляться в
различной степени.
Портфельные инвестиции связаны с формированием портфеля и представляют собой
диверсифицированную совокупность вложений в различные виды активов. Портфель –
собранные воедино различные инвестиционные ценности, служащие инструментом для
достижения конкретной инвестиционной цели
вкладчика. Формируя портфель, инвестор исходит из того чтобы его вложения, были
безопасными, ликвидными и высокодоходными.
Принципами формирования инвестиционного портфеля являются безопасность и доходность вложений, их стабильный рост, высокая
ликвидность. Под безопасностью понимаются
неуязвимость инвестиций от потрясений на
рынке инвестиционного капитала и стабильность получения дохода. Ликвидность инвестиционных ценностей – это их способность
135
быстро и без потерь в цене превращаться в
наличные деньги. Как правило, наиболее
низкой ликвидностью обладает недвижимость.
Основным
преимуществом
портфельного
инвестирования является возможность выбора
портфеля для решения специфических инвестиционных задач.
Основными направлениями становления
благоприятной инвестиционной среды должны
быть: стимулирование и совершенствование
качества предлагаемых региональных финансовых инструментов и активизация эмиссионной деятельности; контроль над соблюдением
действующего законодательства и обеспечение
защиты интересов иностранных инвесторов;
совершенствование системы подготовки и
повышения квалификации специалистов в сфере фондового рынка; поддержка и координация усилий инвестиционных институтов,
привлекающих средства иностранных инвесторов.
Концепция инвестиционного портфеля
имеет важные следствия для многих сфер финансового управления. Например, цена капитала фирмы определяется степенью риска
ценных бумаг, находящихся в ее портфеле,
поскольку, во-первых, структура инвестиционного портфеля влияет на степень риска
собственных ценных бумаг фирмы; во-вторых,
требуемая инвесторами доходность зависит от
величины этого риска.
Кроме того, любая фирма, акции которой
находятся в портфеле, в свою очередь, может
рассматриваться как некий портфель находящихся в ее эксплуатации активов (или проектов), и поэтому владение портфелем ценных
бумаг представляет собой право собственности
на множество различных проектов. В этом
контексте уровень риска каждого проекта
оказывает влияние на рискованность портфеля
в целом.
Портфельный риск это совокупный риск
вложения капитала по инвестиционному портфелю в целом. В результате диверсификации
инвестиционного портфеля уровень портфельного риска всегда ниже уровня риска отдельных входящих в него инструментов инвестирования за счет эффекта диверсификации,
уменьшающий несистематический риск.
Диверсификация инвестиционного портфеля это одна из видов инвестиционной политики предприятия в процессе формирования
портфеля ценных бумаг, направленных на
снижение портфельного несистематического
риска (совокупный несистематический риск
портфеля всегда ниже суммы индивидуальных
136
несистематических рисков отдельных фондовых инструментов).
Таким образом, инвестиционный портфель,
целенаправленно формируется из совокупности финансовых инструментов, инвестиционных проектов, предназначенных для осуществления инвестирования в соответствии с разработанной инвестиционной политикой. Различают следующие виды портфелей:
Портфель дохода, сформированный по
критерию максимизации уровня инвестиционной прибыли в текущем периоде вне зависимости от темпов прироста капитала в
долгосрочной перспективе. Он ориентирован
на высокую текущую отдачу инвестиционных
затрат.
Портфель роста, сформированный по критерию максимизации темпов прироста инвестируемого капитала в предстоящей долгосрочной перспективе вне зависимости от
уровня формирования инвестиционной прибыли в текущем периоде. Он ориентирован на
обеспечение высоких темпов роста рыночной
стоимости предприятия.
Рисковый портфель, сформированный из
финансовых инструментов инвестирования с
высоким уровнем текущего дохода или высокими темпами прироста капитала, но имеющий
высокий общий уровень портфельного риска.
Сбалансированный инвестиционной портфель, состоящий из инструментов, в полной
мере соответствующий целям и критериям его
формирования исходя из разработанной инвестиционной политики предприятия. Синонимом
сбалансированного портфеля является термин
«эффективный инвестиционный портфель».
Несбалансированный
инвестиционный
портфель, состоящий из финансовых инструментов, в значительной степени несоответствующих целям и критериям его формирования. Разновидностью несбалансированного
портфеля является «разбалансированный портфель», который представляет собой ранее
оптимизированный портфель, уже не удовлетворяющий цели инвестора в связи с изменением факторов внешней инвестиционной среды (ставки ссудного процента, конъюнктуры
финансового рынка, характера налогового
регулирования и т.п.) или внутренних факторов.
Инвестирование важно потому, что наращивание производственных мощностей обычно сопровождается значительными расходами,
и прежде чем потратить огромное количество
денег, необходимо иметь хорошо составлен-
ный инвестиционный план, поскольку свободные финансовые ресурсы в больших объемах
не всегда имеются в наличии. Фирме, намеревающейся произвести серьезные капиталовложения, может понадобиться упорядочение
вопросов финансирования на несколько лет
вперед, чтобы быть уверенной, что средства,
требуемые для развития, будут доступны в
нужное время.
Инвестиции обеспечивают динамичное
развитие предприятия и позволяют решать
следующие задачи:
расширение собственной предпринимательской деятельности за счет накопления финансовых и материальных ресурсов;
приобретение новых предприятий;
диверсификация (освоение новых областей
бизнеса, стратегическая ориентация на создание многопрофильного производства).
Таким образом, инвестиции это процесс
вложения капитала в денежной, материальной
и нематериальной формах в объекты предпринимательской деятельности или финансовые
инструменты. С целью получения текущего
дохода (прибыли) и обеспечения возрастания
капитала. Инвестиции являются главной формой, реализующей стратегию развития предприятия.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Инвестиции.: Учебное пособие / Г.П. Подшиваленко,
Н.И. Лахметкина, М.В. Макарова. М.: КРОКУС,
2004.
Алексей Рухлов. Принципы портфельного инвестирования. - Финансы. Ценные бумаги. - 1997.
Уильям Ф.Шарп, Гордон Дж.Александер, Джефри В
Бейли. Инвестиции. – М.,1998.
Лоренс Дж. Гитман, Майкл Д. Джонк. Основы
инвестирования. - М.,1997.
Ковалев В. В. Финансовый анализ. – М.,1996.
Алексеев М. Ю. Рынок ценных бумаг. – М.,1997.
137
AZƏRBAYCANDA FAĐZSĐZ BANKÇILIĞIN VƏZĐYYƏTĐ VƏ
ĐNKĐŞAF PERSPEKTĐVLƏRĐ
Rəşad Rəşid oğlu BƏDĐROV,
Murad Rəşid oğlu BƏDĐROV
«Đdarəetmənin təşkili» kafedrası
Bakı / AZƏRBAYCAN
SUMMARY
In the given article is explaining the existing situation and development perspectives of bearing no interest banking in
Azerbaijan. Besides this here is describing bank business and the main purpose of banking system in comparison with different
countries. Here is paid attention to the first rare methods which is being used in the finance markets.
At the same time here is stressed that there is only one structure realizing this direction of business according to the result of
leading investigation. In the article is being argued about the existence of developing social aspect of bearing no interest banking
in Azerbaijan and its advantages for population.
Bildiyimiz kimi, bank biznesinin яsasыnы
azad vяsait formasыnda olan pullarы toplayaraq
яmanяtя чevirib, hяmin vяsaitя ehtiyac duyan
шяxslяrя mцяyyяn mяnfяяt (faiz) mцqabilindя
vermяk tяшkil edir. Daha geniш anlamda bank
biznesi fondlarы kredit vermяk, vяsaiti qiymяtli
kaьыzlara investisiya etmяk, mцxtяlif яmяliyyatlarы hяyata keчirmяk, юdяmяlяrdя vasitячi
kimi чыxыш etmяk, pul hяvalя etmяk, sяnяd qяbul etmяk vя nяhayяt яmanяt qяbul etmяk
demяkdir. Lakin sadalanan bu fяaliyyяt nюvlяrinin mяntiqi sonucu kimi bank яksяr hallarda
faiz qazancы яldя edir vя onun mцяyyяn hissяsini яmanяt sahiblяrinя transfer edir. Bu isя,
islam qanunlarы ilя yaшayan cяmiyyяtdя qeyrimцmkцndцr. Bu baxыmdan, islam юlkяlяrindя
faizsiz bank biznesinin inkiшafы aktual mяsяlяyя
чevrilmiшdir.
Faizsiz bank biznesi islam юlkяlяrindя qяbul olunmuш sistem olmaqla yanaшы, faiz yerinя
mяnfяяt-zяrяr шяrikliyi konsepsiyasыnы mяnimsяmiшdir. Bu sistemin nяinki islam юlkяlяrindя,
hяmчinin dя faizin haram sayыlmadыьы юlkя
iqtisadiyyatlarыnda da tяtbiqinя rast gяlmяk
mцmkцndцr. Mяsяlяn, qardaш Tцrkiyя Cцmhuriyyяtindя faizsiz bankчыlыqda bюyцk tяcrцbяnin
olduьunu qeyd etmяk yerinя dцшяrdi.
Faizsiz bankчыlыq sisteminin яsas mяqsяdi
faiz qazancыnы qяbul etmяyяn cяmiyyяt цzvlяrinin azad vяsaitlяrini maliyyя bazarlarыna yюnяldяrяk onlardan sяmяrяli istifadя etmяkdir.
Faizsiz bankчыlыq sahяsindяki tяcrцbя hяr
юlkяdя mцxtяlifdir. Misal цчцn yenя dя, Tцrkiyяdяki tяcrцbяyя цz tutsaq yanыlmarыq. Belя
ki, bu юlkяdя faiz Azяrbaycanda olduьu kimi
iqtisadi hяyatыn яsasыnы tяшkil etdiyindяn, юzяl
finans qurumlarы adы altыnda faizsiz bankчыlыq
138
sistemi tяtbiq olunmaqdadыr. Fяaliyyяtdя olan
vя sistemin parчalarы hesab olunan bu qurumlar
mцшtяrilяrinя faiz яvяzinя mяnfяяt payы tяklif
edirlяr.
Faizsiz bank biznesinin цmumi mяqsяdlяrini aшaьыdakы kimi sadalamaq mцmkцndцr:
Hяr nюv ticarяt xarakterli яmяliyyatlarы hяyata keчirmяk;
Яdalяt yardыmsevяrlik яsaslarыna uyьun
olaraq cяmiyyяtin rifah sяviyyяsinin yцksяldilmяsinя xidmяt etmяk, qarшыlыqlы iш birliyinя
яsaslanan iqtisadi vя maliyyя sistemini tяmin
etmяk;
Hяr nюv kяnd tяsяrrцfatы, sяnaye vя ticarяt
xarakterli fяaliyyяt vя xidmяtlяrin istehsalыnы
maliyyяlяшdirmяk mяqsяdi ilя qurumun kapitalыna яlavя fondlarыn cяlb edilmяsi vя investorlarыn faizsiz яsaslarla qatыlmalarыnы stimullaшdыrmaq.
Bu mяqsяdlяri юndя tutaraq faizsiz fяaliyyяt gюstяrяn maliyyя-яmяliyyatlarыnы aparmaq,
veksel, чek, sыьorta polis, akreditiv, konosament vя qiymяtli kaьыzlarыn alqы-satqыsыnы, hяr
nюv investisiya layihяsinin iqtisadi analizini hяyata keчirmяk mцшaviрlik xidmяtlяtini gюstяrmяk kimi fяaliyyяtlяri gerчяklяшdirmяyя qadirdir.
Яgяr faizsiz чalышan bir bank kapitalist sistemin parчasыnы tяшkil edirsя, o zaman onun
mяqsяdlяri aшaьыdakы шяkildя olacaqdыr:
− Иslam prinsiplяrini iqtisadi hяyatda tяtbiq
etmяk;
− Sosial-iqtisadi hяdяflяrя чatmaьы asanlaшdыrmaq;
− Tarazlы bir maliyyя sistemini qurmaq;
− Cяmiyyяtя faydasы olacaq qurumu formalaшdыrmaq;
− Mяnfяяt яldя etmяk;
− Faizsiz bank яmяliyyatlarыnыn yayыlmasы yolu ilя bank sektorundakы mцnasibяtlяr чяrчivяsinи geniшlяndirmяk вя фаиз ясаслы чалышан
малиййя субйектлярини ислами принсиплярля фяалиййят
эюстярмяйя сювг етмяк;
− Vясаitlяri, яmanяtlяri vя fondlarы cяlbedici
шяkildя tяшkil etmяklя, onlarыn hяqiqяtяn dя
sabahыn islam prinsiplяrinя uyьun investisiyalara чevrilmяsinя чalышmaq.
Faizsiz яsaslarla fяaliyyяtdя olan bank,
yuxarыdakы mяqsяdlяrя чatmaq цчцn яmanяtlяri
hяrяkяtя gяtirяrяk юz nяzdindя cяmlяшdirmяk
vя bu яmanяtlяrdяn sяmяrяli istifadя etmяk
mяcburiyyяtindяdir. Bu яsaslarы nяzяrя alыb
faizsiz bank sisteminin ana xяtlяrini bu шяkildя
gюstяrmяk mцmkцndцr:
− Яmяk цnsцrцnцn aшkara чыxarыlmasы
− Maliyyя vasitячiliyi funksiyasыnыn qoрunmasы
− Daim hяrяkяt vя iш birliyini tяmin edяcяk
metodlarыn istifadяsi
Faizsiz bankчiliq sistemindя mudaraba,
murabaha, muшarяkя, icar vя iqtina, lizinq,
akreditiv, faizsiz kredit, beynяlxalq bazarlarla
яmtяя alqы-satqыsы vя faktorinq яmяliyyatlarы
юnяmli yer tuturlar.
Faizsiz яsaslarla fяaliyyяt gюstяrяn banklarыn istifadя etdiklяri maliyyя metodlarыnыn
mahiyyяtini шяrh edяrkяn, xцsusяn maliyyя
bazarlarыnda nadir istifadя olunan ilk dюrd
metoda diqqяt yetirmяk vacibdir. Чцnki, faktorinq, lizinq vя beynяlxalq bazarlarla яmtяя
alqы-satqыsы gцndяlik hяyatыmыzda tez-tez rast
gяldiyimiz anlayышlardыr.
Mudaraba bir шirkяt anlayышыdыr. Ortaqlardan biri ortaya kapital qoyduьu halda digяri dя
ortaq iшя яmяk vя tяшяbbцs цnsцrlяrini cяlb
etmяklя юz tюhvяsini qoyur. Mяnfяяt vя mяnfяяtdяn pay hяcmi kimi mяsяlяlяr iшin baшlanьыcыnda mцяyyяn olunur vя bir razыlыq яldя
olunur. Mudaraba цzvlяrin ortaq sandыq formalaшdыrыb, hяr цzvцn buradan vяsait яldя
etmяsi mяnasыnы daшыyыr.
Mudaraba яmяliyyatы bir tяrяfdяn яmяk vя
biliyini, qarшы tяrяfdяn kapital qoyaraq icra
etdiyi bir fяaliyyяtdir. Kapital qoyan quruмlan
mцяssisяdя aktiv mюvqedяn чыxыш etmяsя dя
aparыlan iшlяrin nяticяsindя yaranan mяnfяяt vя
ya zяrяrdяn юz payыnы almaq hцququndadыr.
Mudarib-яmяk sяrf edяn fяaliyyяtin idarя
olunmasы юhdяliyini daшыyыr, qazanыlan mяnfяяtdяn tяyin olunan nisbяtdя pay alыr vя qoyulan
яsas fondlarы sяrmayяdarlara geri юdяmяk
mяcburiyyяtindяdir. Mяnfяяtin bюlцшdцrцlmяsindя stabil bir mяblяь tяyin olunur vя toplam
mяnfяяtin bir nisbяti шяklindя mцяyyяn oluna
bilяr. Яgяr tяшkil olunan biznes fяaliyyяtinin
nяticяsindя zяrяr formalaшarsa, o zaman zяrяrin hamыsы kapital qoyan шяxsя aid olacaq. Bu,
faizin qadaьan olunmasыnыn birbaшa nяticяsidir.
Чцnki zяrяr kapitalda formalaшan bir itki kimi
sяciyyяlяnir vя tяbii ki, yalnыz kapital sahibinin
mяsuliyyяt dairяsinя aiddir. Mяnfяяt isя, kapital qoyuluшunun vя чalышmanыn ortaq mяhsulu, uьurla чalышan mцяssisяnin fяaliyyяt
gюstяricisidir.
Яmяk vя ya tяшяbbцs sahibi zяrяrin яldя
olunduьu halda yalnыz sяrf etdiyi яmяyi, ya da
tяшяbbцskar dцшцncя vя ideyalarыnы itirir. Bununla yanaшы hяt hansы bir maddi zяrяrdяn sюz
gedя bilmяz.
Mudaraba, tяcrцbяdя ticarяtlя mяшьul olan
mцяssisяlяrin qыsa mцddяtli fond ehtiyaclarыnы
qarшыlamaq цчцn istifadя olunan maliyyяlяшmя
mяnbяyi olmaqla yanaшы, innovasiya, istehsal
gцcцnцn artыrыlmasы kimi mяqsяdlяrя xidmяt
edя bilяr. Bu maliyyя metodu hяmчinin dя
kяnd tяsяrrцfatы mцяssisяlяrindя orta mцddяtli
maliyyяlяшmя mяnbяyi kimi istifadя edilir.
Murabaha-faizsiz bankчыlыq sistemindя geniш yayыlmыш vя istifadя olunan metoddur. Satыn
alыnan яmtяяnin nаьd vя ya mцddяtli olmasыna
baxmayaraq mцtlяq mяnfяяt tяmin edяcяk шяkildя satыlmasы demяkdir. Иstifadячinin istяyinя
яsasяn satыn alыnan яmtяяnin mцяyyяn bir mяnfяяt payы nяzяrя alыnaraq mцшtяriyя satыlmasы
шяklindя baш verir. Bu vяziyyяtdя bank яmtяяnin alыnmasы цчцn kredit vermяk yerinя, adы
gedяn яmtяяni satыn alыr vя mцшtяriyя razыlaшdыrыlan mяnfяяt payы nяzяrя alыnaraq pulunun
mцяyyяn mцddяtя юdяnilmяsi шяrti ilя murabaha яmяliyyatыnы hяyata keчirir. Tяyin olunan
mяnfяяt payы qabaqcadan mцяyyяn olunur vя
kommersiya banklarыnыn kredit faizlяri kimi
qabaqcadan hesablana bilяr.
Bank biznesindя tяtbiq olunan murabaha
яmяliyyatыndan яldя olunan gяlirin mяnfяяt,
yoxsa, faiz olduьuna dair mцbahisяlяr bu gцnяdяk davam edir. Bu цsul mцasir dюvrцmцzdя
mцяssisяlяrя hяm hazыr mяhsul, hяmчinin dя
yarыmfabrikatlarыn, maшыn vя avadanlыqlarы
цчцncц шяxslяrdяn nаьd pulla alыnыb, mяnfяяt
payы яlavя olunaraq mцddяtli satыш шяklindя
tяtbiq edilir.
Muшarяkя- mцяssisяnin kapitalыnda iшtirakы,
ona шяrik olmanы nяzяrdя tutur. Яmanяt sahibi
mцяssisяnin sяhmini satыn alыr, ona ortaq olur
vя mяnfяяt vя ya zяrяrinя шяrik olur. Иdarяedici
zяrяrlя чalышan mцяssisяdя sяrf etdiyi яmяyin
maddi qarшыlыьыnы ala bilmяyяcяyindяn zяrяr
139
чяkяcяkdir. Bu шirkяt anlayышыna чox yaxыn
tяcrцbяdяn bir nцmunяdir. Чцnki, iki tяrяf dя
kapital qoyacaqdыr. Иnvestorlarla tяшяbbцs gюstяrяnlяr bu ortaq iш цzяrindя birlikdя чalышmaqda vя nяticяdя mяnfяяt vя ya zяrяrя
birlikdя шяrik olmaq mяcburiyyяtindяdirlяr.
Qurulan ortaq iш qarшыlыqlы etibar vя gцcцn sяrf
edilmяsinin tяшkili яsasыna dayanыr. Hяr ortaq
razыlaшmada gюstяrilяn юlчцlяr чяrчivяsindя
kapitaldan istifadя etmя hцququna malikdir.
Ortaqlar kapitalda bяrabяr vя ya bяrabяr
olmayan paylara sahib ola bilяrlяr. Bu baxыmdan, muшarяkя mяnfяяt-zяrяr vя kapitala
шяrikliyi юzцndя ehtiva edяn bir maliyyяlяшmя
цsulu kimi qarшыmыza чыxar. Fondlarыn mцяyyяn
bir sahяyя yюnяldilmяsi nяticяsindя яldя olunan mяnfяяt vя ya zяrяr kapital payыna baьlы
olaraq dяyiшmяkdяdir.
Mudaraba fяaliyyяtindя olduьu kimi, muшarяkяdя dя hяr ortaьыn mяnfяяt payы цmumi
mяnfяяtin bir hissяsini tяшkil edir. Lakin
mяnfяяtin bюlцшdцrцlmяsi mюvzusunda islam
alimlяrinin irяli sцrdцklяri mцxtяlif yanaшmalar
mюvcuddur. Bяzi elm adamlarыnыn yanaшmasыna
gюrя mяnfяяt, qoyulan kapitalla яlaqяdar
olduьundan, hяr ortaq qurulan iш цчцn ayыrdыьы
kapital payы nisbяtindя mяnfяяt payы almalыdыr
vя mяnfяяt birbaшa kapital sahibinя geri dюnmяlidir. Hяmin yanaшmanыn tяlяblяrinя mцvafiq olaraq mцяssisяnin mяnfяяti ortaqlara kapitaldakы paylarыna uyьun шяkildя bюlцшdцrцlmяlidir.
Digяr gюrцшя gюrя mяnfяяt яldя olunan
razыlaшmaya яsasяn yarы-yarыya vя ya bяrabяr
шяkildя bюlцшdцrцlmяlidir. Belя olduqda hяr
ortaьыn mяnfяяt payы цmumi mяnfяяtin bir qismini formalaшdыracaqdыr. Bu yanaшmaya gюrя
mцяssisяyя qoyulan kapital paylarы eyni olmasa
belя, eyni nisbяtdя mяnfяяt paylarыnыn alыnmasы
vя ya kapital paylarы eyni olsa belя, mяnfяяtin
eyni nisbяtdя bюlцшdцrцlmяmяsi dя mцmkцn
ola bilяr. Bunun яsasыnda mяnfяяt, kapital vя
чalышmanыn vяhdяtliyinin mяhsuludur fikri yatыr.
Tяcrцbяyя nяzяr yetirsяk gюrя bilяrik ki,
faizsiz яsaslarla чalышan banklarыn fяaliyyяtdяki
fondlarыn 90%-i “murabaha”, 5-10%-i isя “mudaraba” vя “muшarяkя” яmяliyyatlarina ayrыlыr.
Hazыrki vяziyyяt hяmin qurumlarыn fяlsяfяsinя
uygun gяlmir. Чцnki “murabaha” яn az riskli
vя faizя яn yaxыn olan цsuldur. Murabaha яmяliyyatыnы faizlя eynilяшdirmяyяn yalnыz onun
ticarяt xarakterli olmasыdыr. Lakin яmяliyyatыn
icrasы mцddяti чox qыsadыr. Yяni malыn bankыn
яlindя qaldыьы mцddяt чox azdыr, bu isя яmяliyyatы faiz яmяliyyatыna daha da yaxыnlaшdыrыr.
Qonшu Tцrkiyяdя dя bu sahяdяki vяziyyяtin
eyni olmasы mцшahidя olunur. Sяbяb isя бир
140
tяrяfdяn hяmin quruluшlarda чalышan rяhbяr
iшчilяrin kommersiya banklarы mяnшяli olmalarыdыr. Digяr tяrяfdяn isя faizsiz чalышan banklar
ilя kommersiya banklarы arasыnda olan rяqabяtdir.
Faizsiz bank biznesinin Azяrbaycanda
mюvcud vяziyyяtinя gяldikdя isя, aparыlan
tяdqiqat nяticяsindя biznesin bu istiqamяtini
hяyata keчirяn yalnыz bir quruluшun olduьu
aшkarlanmышdыr. “Kюvsяr Bank” adы altыnda
fяaliyyяt gюstяrяn bu kommersiya bankы islami
prinsiplяrя uyьun bankчыlыьы юz fяaliyyяtindя
яks etdirяn, Azяrbaycanda ilk vя hяlяlik
yeganя bankdыr. Bank юlkяmizdя yaradыlan ilk
kommersiya banklarыndan biridir vя tяsis tarixi
1989-cu ilя tяsadцf edib, “Universal Bank” adы
altinda iшя baшlamышdыr.
2001-ci ildя tяsisчilяrin qяrarы ilя bankыn adы
“Kюvsяr bank” kimi yenidяn adlandыrыlыb,
nizamnamяdя bяzi dяyiшikliklяr edilяrяk faizsiz
bankчыlыq prinsiplяrinin tяtbiqinя baшlanыlmышdыr. Bank юz iшini Rusiya Federasiyasыnыn
Moskva шяhяrindя fяaliyyяt gюstяrяn “Badr
Forte Bankы”nыn tяcrцbяsi яsasыnda qurmuшdur.
Hal-hazыrda “Kюvsяr Bank”ыn fяaliyyяti hцquqi
vя fiziki шяxslяrin vяsaitlяrini islam bankчыlыьы
prinsiplяrinя uyьun iki яsas istiqamяtdя cяlb
etmяk шяklindя tяшkil olunmuшdur: yuxarыda
qeyd olunan mudaraba vя muшarяkя яmяliyyatlarы.
“Kюvsяr Bank”ыn fяaliyyяtindя faizsiz
bankшыlыqda rast gяlinяn цчцncц яsas цsul hesab
olunan “murabaha” яmяliyyatы hяlяlik hяyata
keчirilmir. Sяbяb isя kommersiya banklarыnыn
topdan vя pяrakяndя ticarяtlя, istehsalatla,
kяnd tяsяrrцfatы ilя, inшaatla mяшьul olmalarыnыn mюvcud qanunvericiliyя zidd olmasыdыr.
Abшeron rayonunda vя цmumilikdя bцtюv
Azяrbaycanda islami prinsiplяrя uyьun faizsiz
bank biznesinin inkiшafы hяlяlik tяk “Kюvsяr
Bank” kommersiya bankыnыn timsalыnda gюrmяk mцmkцndцr. Bankчыlыьыn bu istiqamяtinin
юlkяmizdя inkiшaf sяviyyяsinin aшaьы olmasыna
baxmayaraq, etiraf etmяk lazыmdыr ki, gюstяrici
MDB mяkanыnda Rusiyadan sonra ikinci yeri
tutur. Чцnki MDB mяkanыnda faizsiz bank
biznesi ilk dяfя Rusiyada “Badr Forte Bank”
kommersiya bankы timsalыnda tяшkil olunmuшdur. Иkinci belя bir bank isя Azяrbaycanda
“Kюvsяr Bank” adы altыnda fяaliyyяtя baшlamыш
kommersiya bankы olmuшdur. Buna baxmayaraq, Azяrbaycanda vя xцsusяn Abшeron rayonunda faizsiz bankчыlыьыn inkiшafыna nail olmaq bir neчя aspektdяn чox vacib hesab olunmalыdыr. Belя ki, яnяnяvi bankчыlыqda gяlir
ssuda faizlяri hesabыna vя mцшtяrinin maliyyяtяsяrrцfat vяziyyяtindяn asыlы olmayaraq for-
malaшыr: baxmayaraq ki, mцшtяri mцflis oldu vя
ya gяlir яldя etdi, mяhsul istehsal etdi vя ya
etmяdi. Mцшtяrinin uьursuzluьu halыnda bank
юz vяsaitini faizlяri ilя birlikdя geri alыr vя belя
olduqda infilyasiyanыn artыmыnы stimullaшdыrыr.
Иslami prinsiplяrlя чalышan banklar kredit
яsaslы bank fяaliyyяtini investisiya яsaslы bank
fяaliyyяti ilя dяyiшdirir. Faizsiz bankчыlыqda
bankыn vя яmanяtчinin gяliri яvvяlcяdяn tяminat altыna alыnmыr. Gяlir яldя oluna bilяr vя ya
oluna bilmяz. Bu isя bir tяrяfdяn иslamda olan
“haqq-яdalяt” prinsiplяrinя uyьun gяlir vя
mцшtяrinin istismarыnыn qarшыsыnы alыr, digяr
tяrяfdяn isя юlkя iqtisadiyyatыnda infilyasiyaya
яks tяsir gюstяrir.
Faizsiz bankчыlыьыn Azяrbaycanda inkiшaf
etdirilmяsinin sosial aspekti dя mюvcuddur.
Belя ki, юlkя яhalisinin яksяriyyяtini mцsяlmanlar tяшkil edir vя onlarыn imanlы hissяsi bu
cцr xidmяtlяrin gюstяrilmяsinя ehtiyac duyurlar. Bank iшinin faizsiz яsaslarla tяшkili iqtisadi
cяhяtdяn dюvlяtя vя яhaliyя sяrfяlidir. Иmanlы
mцsяlmanlar faizi haram hesab etdiklяrindяn
dolayы, яmanяtlяrini evlяrindя saxlayыb banklara yюnяltmirlяr. Bu isя юz nюvbяsindя kцlli
miqdarda vяsaitin dюvriyyяdяn vя юlkя iqtisadiyyatыna investiya edilmяsindяn kяnar qalmasы
ilя nяticяlяnir. Иslam bankчыlыьыnыn tяtbiqindя
яsas mяqsяd hяmin kapitalыn юlkя iqtisadiyyatыna cяlb olunmasыdыr. Чцnki яhalinin imanlы
hissяsi mяhz hяmin islami prinsiplяrlя fяaliyyяt
gюstяrяn banklara юz яmanяtlяrini etibar edя
bilяcяklяr. Яldя olunan gяlir isя шяriяt qanunlarыna tam uyьun olacaqdыr, hяmin шяxslяrin
maddi rifahыnыn yцksяldilmяsinя vя cяmiyyяtdяki sosial gяrginliyin yumшaldыlmasыna gяtirib
чыxardacaqdыr.
141
TÜRKĐYE’DE GĐRĐŞĐMCĐLĐK, 1999 MARMARA DEPREMĐ ĐLE
2000 VE 2001 FĐNANSAL KRĐZLERĐNĐN ETKĐLERĐ
Doç. Dr. S. Burak ARZOVA
Marmara Universitesi,
Đ.Đ.B.F., Đşletme Bölümü
[email protected]
Prof. Dr. Uğur YOZGAT
Marmara Universitesi,
Đ.Đ.B.F., Đşletme Bölümü
[email protected]
Yrd. Doç. Dr. Mert UYDACI
Marmara Üniversitesi,
Meslek Yüksek Okulu,
[email protected]
ÖZET
Toplumu oluşturan bireylerin yaşamlarını sürdürebilmek için ihtiyaç duydukları mal ve hizmetler ekonomik uğraşlar sonucu
ortaya çıkarlar. Bunların ortaya konması, yaratılması için yapılan üretim faaliyetlerindeki klasik üretim faktörleri olan doğal
kaynaklar, emek ve sermaye yanında, bu üç temel üretim faktörünü uyumlu bir şekilde bir araya getiren dördüncü üretim
faktörüne yani girişimciye ihtiyaç vardır (Börü, 2006). Tarihsel olarak ekonomik sürecin ve dolayısıyla da ekonomik araştırmanın
temel merkezi olan girişimciğin ekonomik teorisinin temelleri 20. yüzyılda Joseph Schumpeter tarafından atılmıştır. Girişimcilik
özellikle 1980’li yıllar da büyük bir popülarite kazanmıştır. Bu dönemde bir çok ülkenin girişimciliği teşvik etmek ve ekonominin
lokomotifi durumuna getirmek üzere devlet programları hazırladıkları, altyapılarını geliştirmeye çalıştıkları görülmektedir
(TÜSĐAD, 2002).
16-17 Şubat 1923’de Đzmir Đktisat Kongresi’nde “Türk insanını girişimci yapmak” konusunun ortaya konulmasıyla Türkiye
gündemine giren “girişimcilik” (Fidan, 2002) 1930’lu yıllara kadar devlet himayesinde gelişmiştir. Sürdürülen desteğe rağmen
1960’lı yıllarda dahi girişimci sayısının çok fazla olmadığı görülmektedir (TOBB, 1993). 1960’lı ve 1970’li yıllar siyasal ve
toplumsal açıdan büyük çalkantıların yaşandığı girişimciliğin gelişmesi ve ticaretin yaygınlaşması için gerekli olan istikrar ve
güven ortamının tamamen ortadan kalktığı bir dönem olmuştur. 1980 ve sonrasındaki yıllarda girişimciliğin yaygınlaştırılması
konusunda oldukça iyimser gelişmeler kaydedilmiş, uygulanan yoğun piyasa ekonomisi ve buna bağlı gelişen girişimcilik
ortamında Türk insanının çok başarılı olabileceği fikri kabul görmeye başlamıştır (Börü, 2006). 1999 yılında meydana gelen
büyük Marmara depremi ve 2000, 2001 yıllarında yaşanan çok büyük iki ekonomik kriz ile karşı karşıya kalınmış, fert başına
milli gelirde düşmeler olmuş, Türkiye’de girişimcilik önemli ölçüde etkilenmiştir. Bu çalışmada, durumsal ve kavramsal faktörlerin incelenmesi ile kriz döneminde ekonomik etmenlerdeki değişimin “Türk Girişimciliği” üzerine etkisini incelenmektedir.
Araştırma sonucunda Türkiye’de açılan ve kapanan işletme istatistikleri temel alındığında genel olarak 1999 krizinin
etkisinin daha yüksek olduğu görülmektedir. Açılan – kapanan şirketler arasındaki fark bu çalışmada güven aralığı olarak
tanımlanmış ve değerlendirmeler bu açıdan yapılmıştır. Bu tanımlama literatüre bir katkı olarak kabul edilebilir.
Anahtar Kelimeler: Girişimcilik, Ekonomik Krizler, Güven Aralığı
THE ENTREPRENEURSHIP IN TURKEY, THE EFFECTS OF MARMARA EARTHQUAKE in 1999 and
ECONOMIC CRISES in 2000 and 2001
ABSTRACT
Economic activities are important for the individuals in the society in order to maintain their daily life. Natural resources,
work force and capital are the key elements of these economic activities but besides these factors, it is needed for a forth economic
factor which has been most important element nowadays: This is the entrepreneur (Börü, 2006). The historical roots of
entrepreneurship have been founded in 20th Century by Joseph Schumpeter. Entrepreneurship has been more popular in 1980’s.
During this period, it is clearly seen that that most of world countries had prepared national programs, had developed their
substructures in order to promote and make the entrepreneurship as a locomotive of their emerging economies (TÜSĐAD, 2002).
Entrepreneurship has firstly entered into Turkish Agenda thanks to the Izmir Congress of Economics which has been held
between 16-17 February 1923. in the 1930’s, the Turkish Government has protected the entrepreneurs and the entrepreneurship
(Fidan, 2002). But Despite the fort protection, it is seen that the number of entrepreneurs has not been developed until 1960’s.
Between 1960’s and 1970’s, it is remarked that the sustainability and trust which are the most important issues for economic
development have been removed. As long as 1980’s, some developments occurred for the entrepreneurship thought (Börü, 2006).
142
Turkey has suffered from Marmara earthquake in 1999, after then, has been shocked by enormous economic crisis in 2000 and
2001. In this study it is examined how these crises affected Turkish Entrepreneurship. As a result the effects of the crises in 2000
and 2001 based on the number of the companies opened and closed during the period 2000-2004 are deeper than in 1999.
In this study the difference between the opened and closed companies is named as reliability gap. We assume that this new
definition will be accepted as a contribution to literacy.
Key words: Entrepreneurship, Economic Crises.
I. GĐRĐŞ
Toplumu oluşturan bireylerin yaşamlarını
sürdürebilmek için ihtiyaç duydukları mal ve
hizmetler ekonomik uğraşlar sonucu ortaya çıkarlar. Bunların ortaya konması, yaratılması için
yapılan üretim faaliyetlerindeki klasik üretim
faktörleri olan doğal kaynaklar, emek ve sermaye
yanında, bu üç temel üretim faktörünü uyumlu bir
şekilde bir araya getiren dördüncü üretim faktörüne yani girişimciye ihtiyaç vardır (Börü, 2006).
Đşletmecilik tarihinin ilk yıllarında, girişimcilik önemli bir yer tutmaktadır. Bu nedenle,
işletme düzeyinde, girişimciliği öğrenmek ihtiyacı, pek çok nedenden ötürü önemlidir. (McKeon
vd., 2004). Kelime itibariyle girişimci kelimesi
(entrepreneur) Fransızca girişmek, ele almak
(entreprendre) filinden türemiştir. Girişimcilik
terimi 200 yılı aşkın bir süredir işletme literatüründe olmasına rağmen, girişimcinin özellikle
bir tanımını yapmak ve girişimciliği açık ve net
olarak tanımlamak konusunda çeşitli tartışmalar
hala sürmektedir. Genel yaklaşım, girişimciliği
küçük işletme kurma ve bu işletmeyi yönetmek
olarak tanımlama doğrultusundadır (Moris vd.,
1994).
Tarihsel olarak ekonomik sürecin ve dolayısıyla da ekonomik araştırmanın temel merkezi
olan girişimciğin ekonomik teorisinin temelleri
20. yüzyılda Joseph Schumpeter tarafından atılmıştır. Girişimcilik özellikle 1980’li yıllar da
büyük bir popülarite kazanmıştır. Bu dönemde bir
çok ülkenin girişimciliği teşvik etmek ve ekonominin lokomotifi durumuna getirmek üzere devlet
programları hazırladıkları, altyapılarını geliştirmeye çalıştıkları görülmektedir (TÜSĐAD, 2002).
Yeni iş kurma çalışmaları, ABD’de 1980 sonrasında, vergi indirimleri, ekonominin genel yapısındaki iyileşme ve yeni teknolojilerde ilerlemenin
bir sonucu olarak artış göstermiştir. Đşletmelerin
daha rekabetçi bir yapıya kavuşmak için küçülmeye gitmeleri, çalışanların ortaya çıkan bu yeni
pazarda, daha az iş garantisine sahip olacakları ve
örgüt basamaklarında ilerleme imkanın artık
garantisi olmadığının farkına varmalarını sağlamıştır. Bu yeni oluşum daha çok toplumun bir
emeklilik planı ile herhangi bir işe bağlanmamış
genç kitlelerini etkilemiştir. Özellikle teknolojide
gelişmeler, yüksek yatırım maliyeti gerektiren
yüksek varlık sahibi işletmelerin avantajını elinden almış ve çok düşük sermaye ile iş kurmaya
imkân tanımıştır (Hormozi, 2004).
Ekonomik sistemler içerisinde girişimci ve girişimcilik vazgeçilmez bir değer olarak ortaya
çıkan girişimcilik faaliyeti olmadan, sürdürülebilir
ekonomik gelişmeden söz etmek mümkün değildir. Bir ekonomide ne kadar fazla girişimcilik
olursa, o kadar ekonomik gelişme sağlanabilir .
Çevresel faktörlerden doğan fırsatlardan yararlanma veya yeni fırsatlar yaratabilme amacı ile
ekonomik mal ve/veya hizmet üretmek için üretim
faktörlerine sahip olma, örgütlenme yeteneği ve
risk alma faktörleri ile bağdaştırılan girişimciliğin
(Çetin, 1996) sadece ortaya çıkan mevcut ekonomik organizasyonların içine hapsedilmemesi, tam
aksine, bunları da içine alacak şekilde toplumda
var olan potansiyel girişimcilik ruhu ve yeni
ortaya çıkacak veya kurulacak tüm girişimlerin
ekonomik faaliyeti olarak algılanması gerekir
(Top, 2006).
II. GĐRĐŞĐMCĐLĐK VE ÖZELLĐKLERĐ
Kısıtlı finansal ve beşeri kaynaklara sahip
olunan bu yeni dönem diğer bir deyişle girişimcilik dönemi, pazarlamanın geleneksel 4 P (ProductÜrün, Place-Dağıtım, Promotion-Tanıtım, PriceFiyat) kuralını da değiştirmiş ve 4 P (Person-Kişi,
Process-Süreç, Purpose-Amaç, Practices-Uygulamalar) olarak yeni bir boyut kazanmıştır. Bu yeni
boyut, girişimcilerin, iletişimin başrol oynadığı,
müşteriyle birebir ilişki kurdukları, onları dinledikleri ve anında çözüm sundukları ilişkisel Pazarlamaya dayalı girişimciliğin daha iyi anlaşılması
için bir çerçeve de çizmiştir. Đlişkisel pazarlama,
şartlara ve çevreye uyma yeteneği ile girişimciliğe
uyum sağlamaktadır. Girişimcilik ve ilişkisel pazar-lama birbirleriyle yakından ilişkili ve her biri,
birbirini tamamlama özelliğine sahiptir. Küçük ve
orta ölçekli işletmelerin (KOBĐ) en büyük avantajı
ilişkisel pazarlama yoluyla girişimci ile tüketici
arasında bir bağ oluşturmasıdır (Zontanos ve
Anderson, 2004).
Audretsch ve Thurik’e (2001) göre; küçük ve
orta ölçekli işletmeler, küreselleşmenin bir sonucu olarak oluşmamıştır. Karşılaştırmalı avantaj
143
bilgi tabanlı ekonomik faaliyete doğru yönelince,
KOBĐ’lerin rolleri değişmiştir. Bu rol değişimi, iki
durumdan meydana gelmektedir. Birincisi, geleneksel üretim faaliyetiyle meşgul büyük ölçekli
işletmeler, yüksek maliyetli yerel pazarlarda rekabet güçlerini yitirmişlerdir. Đkincisi, küçük ölçekli
girişimci işletmeleri, bilgi tabanlı ekonomide yeni
bir önem ve değer kazanmışlardır.
Burada özellikle ayrımlanması gereken iki
kavram mevcuttur (Beaver ve Jennings, 2005):
a. Küçük işletme sahibi
b. Girişimci
Küçük işletme sahibi; kişisel hedeflerini geliştirmek temel amacıyla bir işletme kuran ve yöneten bireydir. Başarılı olduğu zaman kar, başarılı
olmadığı zaman ise zarar eder (Uras, 1992). Đşletmek zamanın ve kaynakların büyük kısmını tüketir. Küçük işletme sahibi yaptığı işi, aile ihtiyaç ve
arzularıyla sıkı sıkıya bağlı olan kişiliğinin
uzantısı olarak algılar.
Girişimci ise; karlılık ve büyüme temel
amacıyla bir işletme kuran ve yöneten kimsedir.
Girişimci, yenilikçi davranış modeli ve işletmenin
işletilmesinde kullandığı stratejik yönetim uygulamalarıyla karakterize edilir. Tamamlayıcı bir ayrımlama Stanworth ve Curran (1976) tarafından da
verilmiştir. Bu üçlü ayrımlamada, zanaatkâr-yönetici-klasik girişimci olarak işletme faaliyetleri ile
iştigal eden kişiler arasında bir ayrımlama yapılmıştır. Böylelikle girişimcinin toplumdaki rolü
son yarım yüzyılda son derece belirgin bir şekilde
değişmiştir.
II. Dünya savaşı dönemi boyunca, girişimcilik
ve işletme bilimi durağan bir dönem geçirmiştir.
Savaş bitip de, sosyal ve politik nedenlerle bireysel refahın artırılması gerektiği anlaşılınca, küçük
işletmelerin korunması ve girişimciğin geliştirilmesinin toplumsal etkisi ve önemi yeniden kavranmıştır. Bu son süreç, halen devam etmekte
olup, girişimcilik, ekonomik ve sosyal gelişmenin
tüm dünyada öncüsü olmuştur (Audretsch, 2004).
Müteşebbis ya da modern sözcükle girişimci;
emek, sermaye ve doğal kaynaklar olarak belirtilen üretim faktörlerini, başkalarının ihtiyacını karşılayacak mal ve hizmetler üretmek üzere tedarik
eden ve uygun şekilde birleştiren kimsedir. Müteşebbis, genellikle kar etme ana amacı ile hareket
eden ve riske (zarar elde etme tehlikesine) de
katlanan bir üretim faktörüdür (Mucuk, 1996).
Küçük bir işletme kurma, tamamıyla bir risk
üstlenme işidir. Risk üstlenme davranış modeli,
girişimci sözcüğü ilk tartışılmaya başlandığı dünden bu yana, girişimcilikle aynı anlamdadır
144
(Gilmore vd., 2004). Modern işletmecilik teorisine
göre, girişimci bu riski üstlenirken bunu sadece
pazarın getirdiği fırsatlara göre yapar. Buna göre
girişimci, değişik derecelerde risk alan, kaynak
yöneticisi, yenilikçi, piyasa fırsatlarından yararlanan (arbitrajcı), hem yaratıcı hem de yok edicidir
(Formaini, 2001). Girişimcilik gruplar tarafından
ya da yönetim kararlarıyla planlanmaz. Algılanan
fırsatların ortaya çıkartılması sadece kişisel yargılara ve başkalarının göremediği ya da risk almayı
göze alamadığı vizyonda yatmaktadır. Yeni ekonomiyi yaratan, girişimciden başkası değildir
(Formaini, 2001). Pek çok ekonomi tarihçisine
göre modern ekonomi teorisi 18.yy’ın erken dönemlerinde Fransa’da ortaya çıkmıştır. Bu dönemde Fransa’da Fizyokratlar isimli bir düşünce grubu
ortaya çıkmıştır. Grubun içinde en meşhur olanı
Richard Cantillon (1680-1734) 1730 ile 1734 yılları arasında yazılmış eseri “Essai sur la Nature du
Commerce en General” ile, ekonomik analiz içine
ilk defa girişimci kavramını sokan kişidir
(Rothbard, 1995). Cantillon’un pazar ekonomisindeki üreticiyi iki sınıfa ayırdığından söz etmektedir. Cantillon’a göre bunlar: sabit ücret alan ya
da sabit kira geliri elde eden “kiralanmışlar” ile
sabit olmayan, belirsiz gelir sahibi “girişimciler”
dir. Girişimciler üretimin sabit maliyet riskine,
belirli olmayan satış fiyatına katlanırken, tüccar ya
da üretici aynı sabit maliyetleri öderken, bu
ödemelerini belirsiz gelire dayandırırlar (Spengler,
1960).
Bir küçük işletme için, bulunduğu durum ve
şartlar içinde herhangi bir defa da aşağıdaki yedi
rolden birisiyle davranması beklenir (Beaver ve
Jennings, 2005). Bunlar:
1. Girişimci
2. Sahip
3. Yönetici
4. Girişimci-Sahip
5. Girişimci-Yönetici
6. Sahip-Yönetici
7. Girişimci-Sahip-Yönetici
Bu yedi rol, yedi değişik sermaye sahibini
yansıtması gibi değerlendirilebilir. Bunlardan her
biri bu özellikli kabiliyet ve becerilere sahip
olmayı ve bunları uygulamayı bekler.
Küçük işletme yönetim sürecine ilişkin çeşitli
modeller bulunmaktadır. Beaver ve Jennings
(1995)’in ele aldığı küçük işletme yönetim sürecine ilişkin model aşağıda yer almaktadır. Modele
ilişkin parçaların uyumlu hareket etmeleri sonucunda başarısızlık oluşmaktadır.
Şekil 1. Küçük Đşletme Yönetim Süreci
Kaynak: Beaver, G. & Jennings, P. (1995). “The Managerial Dimension of Small Business Failure”.
Journal of Strategic Change, 4(4), 187.
Girişimciliğin tekrar ortaya çıkmasını belgeleyen ampirik kanıtların da gösterdiği gibi, süreci
izleyen akademisyenler, bu yeniden ortaya çıkışın
sebebini bulmaya ve teorik çerçeve geliştirmeye
çalışmışlardır. Brock ve Evans’ın (1989) da belirttiği gibi, bu açıklamalar altı hipotezin etrafında
gelişmiştir. Bunlar:
1. Teknolojik değişim, üretimdeki ölçek ekonomilerinin alanını daraltmıştır.
2. Büyük sayıdaki yabancı rakibin yarattığı büyük rekabetin sonucu olarak artan küreselleşme,
pazarları daha değişken kılmıştır.
3. Đşgücünün değişen yapısı, kadınların iş yaşamına katılımın artmasını sağlamıştır.
4. Müşteri tatmin ve ihtiyaçlarının değişmesi,
kitle üretimden kişiselleştirilmiş ve kişiye özel
tasarlanmış üretime geçişin küçük işletmeler için
fırsat yaratmasına olanak sağlamıştır.
5. Yeni ve küçük işletmelerin, daha önce kısıtlı
hatta imkansız olan pazara girişindeki uygulamaların basitleştirilmesi (kuralsızlaştırma) ve özelleştirmeler meydana gelmiştir.
6. Yüksek ücret imkanı sunan ülkelerde yeniliğin
artan öneminin sonucunda, geniş-ölçek üretiminin
göreceli öneminin azalması ve girişimciliğin öneminin yükselmesidir.
Yukarıdaki gösterildiği gibi küçük işletme
yönetim sürecine uyum önemlidir Bununla beraber, Stamford’e (1982) göre, küçük işletmelerin
başarısızlık nedenleri aşağıdaki gibi sayılabilir:
a. Uygun Tutulmayan Muhasebe Sistemi
b. Kötü Lokasyon (Kuruluş Yeri)
c. Pazarlamadaki Beceri Noksanlığı
d. Sermaye Bütçelemesi Noksanlığı
e. Yönetsel Beceri Noksanlığı
f. Fazla Stokla Çalışma
g. Đşin Bileni Olmama
h. Tecrübe Noksanlığı
i. Önemsememe
j. Yolsuzluk
k. Felaketler (Doğal, Ekonomik, vb)
l. Para Yönetimi Bilgisi Noksanlığı
m. Biçimsel Planlama Noksanlığı
Özellikle küçük işletmelerin başarısızlığına
yönelik olarak yapılan araştırmalarda girişimcilerin, sahip yada yöneticilerin başarısızlığın
sebeplerini çoğunlukla dışsal nedenlere bağladığı
görülmektedir. Kişisel başarısızlıklar kabul edilmek istenmemektedir. Bu nedenle bu çalışmada,
girişimci işletmelerinin 2000 ve 2001 krizlerinden
sonra kapanması sürecini incelenmiş, ekonomik
felaket yaklaşımından hareketle, döneme ait ekonomik veriler ve kapanan–açılan işletme sayıları
arasında bir ilişki olup olmadığı yönünde sayısal
verilerle sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır. Audretsch
(2004) ise; girişimciliğin pazarda başarısız olmasını dört temel grupta incelemiştir. Bunlar:
a. Ağın Dışında Kalmak
b. Bilginin Dışında Kalmak
c. Başarısızlığın Dışında Kalmak
d. Öğrenmenin Dışında kalmak
145
Görüldüğü üzere, girişimcilik kavramı geçmişten günümüze gelen ve ekonominin genel
mantığını değiştiren çok önemli bir kavramdır.
Girişimcilik üzerine pek çok araştırma yapılmış,
pek çok bildiri yayınlanmıştır. Ancak genel çerçevesiyle yapılan araştırmaların 3 grupta sınıflandırıldığını görmekteyiz. Bunlar (Stanworth ve Gray,
1991):
1. Girişimciliğin Arkasında Yatan Sosyo-Ekonomik Faktörlerin Đncelenmesi: Bu gruba giren
araştırmalar, cinsiyet, yaş, sosyal sınıf, evlilik durumu, eğitim, etnik köken, ekonomik yapı gibi
özellikleri kapsamaktadır.
2. Sahip Yöneticilerin Karakteristik Özelliklerinin Đncelenmesi: Bu grupta incelenen araştırmalar,
ekonomik ve sosyal psikoloji, kişisel ihtiyaç ve
tercihler, davranışlar gibi küçük işletmelerin sahip
yöneticilerinin tipolojilerini yaratmaya yönelik
araştırmaları kapsamaktadır.
3. Durumsal ve Kavramsal Faktörlerin Đncelenmesi: Ülke ekonomisinin işletmeler üzerindeki
etkisinin ve yapısının ve örgüt kültürünün yerel
pazardaki etkinliğinin incelenmesidir.
Çalışma sınıflandırılan üç boyuttan durumsal
ve kavramsal faktörlerin incelenmesi ile gerçekleştirilecektir.
III. GĐRĐŞĐMCĐLĐK, EKONOMĐK
KRĐZLER VE TÜRKĐYE
16-17 Şubat 1923’de Đzmir Đktisat Kongresi’nde “Türk insanını girişimci yapmak” konusunun
ortaya konulmasıyla Türkiye gündemine giren
“girişimcilik” (Fidan, 2002) 1930’lu yıllara kadar
devlet himayesinde gelişmiştir. Sürdürülen desteğe rağmen 1960’lı yıllarda dahi girişimci sayısının
çok fazla olmadığı görülmektedir (TOBB, 1993).
1960’lı ve 1970’li yıllar siyasal ve toplumsal açıdan büyük çalkantıların yaşandığı girişimciliğin
gelişmesi ve ticaretin yaygınlaşması için gerekli
olan istikrar ve güven ortamının tamamen ortadan
kalktığı bir dönem olmuştur. 1980 ve sonrasındaki
yıllarda girişimciliğin yaygınlaştırılması konusunda oldukça iyimser gelişmeler kaydedilmiş, uygulanan yoğun piyasa ekonomisi ve buna bağlı gelişen girişimcilik ortamında Türk insanının çok
başarılı olabileceği fikri kabul görmeye başlamıştır (Börü, 2006). 1999 yıllında meydana gelen
büyük Marmara depremi ve 2000, 2001 yıllarında
yaşanan çok büyük iki ekonomik kriz ile karşı
karşıya kalınmış, fert başına milli gelirde düşmeler
olmuş, Türkiye’de girişimcilik önemli ölçüde etkilenmiştir. Takip eden yıllarda toparlanarak yeniden gelişme trendine girilmiştir.
Örgütün varlığını tehlikeye sokan veya varlığını sürdürmesini olanaksız hale getiren, ani ola146
rak ortaya çıkan, beklenmeyen, plansız ve arzulanmayan bir süreç olarak tanımlanabilen krizler her
ne kadar ani olarak ortaya çıksalar da, çoğu durumda önceden krizlere dair bir takım belirtiler
bulunmaktadır, asıl bu belirtilerin görmemezlikten
gelinmesi ve/veya üzerinde durularak etkin çözümlere bağlanmaması kriz yaratır (Ataman,
2002). Örgütün iç ve dış çevrede meydana gelen
değişimlere uyum sağlayamaması sonucunda ortaya çıkan kriz plansız değişimleri gerektirir. Krizlerin aşılmasında girişimcilere ihtiyaç vardır. Zira
başarısızlık riski yüksek olsa bile, girişimciler etkinliklerinin sorumluluğunu alarak risk altına girerler; başarısızlığı eğitici bir deneyim olarak
görürler. Böylece sürdürülebilirliğin itici gücünü
oluştururlar.
Ülke ekonomilerini büyük oranda etkileyen
krizler sonrasında yapılan değerlendirmelerde finansal krize giren ülkelerde;
• Yeteri kadar ciddi bir mali sektör gözetim ve
denetim mekanizmasının bulunmadığı,
• Mali sektöre ilişkin erken uyarı mekanizmalarının işlemesini engelleyecek eksiklikler olduğu,
• Mali sektöre ilişkin kuralların ciddi olarak
uygulanmadığı,
• Mali sektörün gereği kadar şeffaf olmadığı,
• Kriz öncesi Asya ülkelerinde cari açığın büyümeye yöneldiği görülmektedir (Eğilmez, “Global...)
Finansal krizin bugün ulaştığı görünüm piyasalara duyulan güvensizlik ortamından kaynaklanan ihtiyat güdüsüne dayalı likidite talebinin
fazlalığı nedeniyle bütün ülkeleri etkilemeye yönelmiş olmasıdır. Uluslararası borç verilebilir fonlar piyasası söz konusu likidite talebi nedeniyle
büyük ölçüde küçülmüştür (Eğilmez, “Global…).
Türkiye ekonomisi 1994 yılından bu yana çok
ağır krizlerle sınav vermiştir. 1994 yılında % 6.1
küçülen Türkiye ekonomisi, 2001 yılını da % 9.4
küçülme ile kapamıştır. Bu zaman dilimleri arasında üretim hacmi önemli ölçüde azalmış, çok sayıda işletmeci kepenk kapatmış, işsizlik daha da
artmış, yatırımlar düşmüş, kamu harcamalarının
önüne geçilememiş ve 2001 yılı itibariyle milli
gelir, sabit fiyatlar üzerinden yaklaşık beş yıl önceki seviyesine gerilemiştir. 1997–1998 yıllarındaki Uzakdoğu Asya ve Rusya ekonomik krizleri
gibi olumsuz dış gelişmeler göz önüne alındığında, bu küçülmeye salt siyasi iktidarsızlık, kısa
vadeli politik çıkarlar gibi dâhili faktörlerin neden
olmadığı görülmektedir. 1998 yılında Türkiye IMF
ile yakın izleme anlaşması imzalayarak, 1999 yılı
sonuna kadar enflasyonu düşürmeyi, kamu maliyesinde disiplin sağlamayı, sürdürülebilir ekonomik büyümeyi gerçekleştirmeyi ve yapısal temel
reformları uygulamayı planlamıştır. Bu istikrarsız
ortamda, ülke 1994–2002 yılları arasına rastlayan kısa dönemde 1994, Kasım 2000 ve Şubat
2001 krizlerini yaşamıştır. Bu krizlerden son
ikisi biriyle yakından ilintili olduğundan çoğunlukla tek bir kriz olarak değerlendirilmektedir
(Koyuncu ve Şenses, 2004). Türkiye 1999 yılının
sonuna doğru ekonomik açıdan son derecede karamsar bir görünümde olduğu görülmektedir. Ekonomik büyüme % - 6.1 olmuş, enflasyon (TEFE)
% 70’e ulaşmış, bütçe açıkları büyümüş ve taşınamaz noktaya gelmiş, hazine faizlerinin yıllık ortalama bileşik oranı % 106’ya ulaşmıştır. Yaklaşık
30 yıldır iki haneli, yüksek enflasyon yaşayan
Türkiye’nin bu yapısı artık sürdürülemez bir noktaya doğru hızla ilerlemeye yönelmiştir. Bundan
sonraki aşama hiper enflasyona geçiş aşaması olarak görülmeye başlanmıştır (Eğilmez, “Kasım...”)
1998 yılında yaşanan uluslar arası finansal
kriz ve Rusya krizi, 1999 yılındaki iki büyük
Marmara Depremi, planlanan hedeflerin gerçekleşmesini önemli ölçüde engellemiştir. 2000 yılında ise 2002 yılının sonuna kadarki dönemde enflasyonu düşürmeyi, sürdürülebilir ekonomik büyümeyi gerçekleştirmeyi, kamu sektöründe mali disiplin sağlamayı, temel yapısal reformları ve özelleştirmeyi realize eden ve IMF tarafından desteklenen stand-by anlaşması uygulamaya konmuştur.
2000 yılının Kasım ayında yaşanan likidite krizi
ve 2001 yılı Şubat ayında karşılaşılan döviz krizi,
programın uygulanabilirliğini ortadan kaldırmıştır
(Eğilmez, “Türkiye…).
9 Aralık 1999'da uygulamaya konan sabit
kur çıpasına dayalı istikrar programı sonucunda
Türkiye ekonomisi 2000 yılının ilk on ayında kısa
süreli bir canlılık yaşamıştır. Kasım 2000 krizi,
yılın geri kalan bölümünde büyümenin duraksamasına neden olduysa da, 2000 yılında GSMH ve
imalât sanayi üretimi % 6 oranında büyüyerek,
işsizlik oranında kayda değer bir azalmayı da
beraberinde getirmiştir. Đşsizlik oranı 1999'da %
8.3'ten 2000'de % 6.9'a, eksik istihdam oranı ise
% 9.8'den % 7.4'e düşmüştür. Ekonomideki canlılık imalât sanayi istihdam rakamlarına yansımamış, özel sektör istihdam endeksi 2000 yılında 1.4 puan azalmıştır. Kamu istihdam endeksi
ise 5.4 puan gerileyerek önceki yıllardaki düşme
eğilimini sürdürmeye devam etmiştir (Koyuncu
ve Şenses, 2004).
Bu sonuçlardan en çok etkilenenler, çoğu
enformel sektördeki niteliksiz işlerde çalışan ve
kriz sırasında işini kaybeden veya geliri azalan
ve kısıtlı gelirinin önemli bir kısmını, fiyatları
ortalama fiyat düzeyinden de hızlı artan gıda
maddelerine harcayan düşük gelirli kesimler
olmuştur (Koyuncu ve Şenses, 2004).
Yoksulluk oranları arasında en büyük artış
kentsel gıda yoksulluğu oranında yaşanmıştır. Bu
oran 1994–2001 yılları arasında % 6.2'den %
17.2'ye yükselerek, neredeyse üç katına çıkmış-tır.
Bu durum, kentsel sektörleri âdeta felce uğratan
2000-2001 Krizi'nin doğal bir sonucudur. Kriz
döneminde kentlerde iş alanlarında büyük bir daralma yaşanırken, gıda fiyatları ortalama % 80.2
lik bir artışla % 68.5 lik enflasyon oranını dahi
geride bırakmıştır (Şenses, 2003).
IV. 2000 – 2004 YILI EKONOMĐK
VERĐLERĐ ĐLE GĐRĐŞĐMCĐLĐK
ARASINDAKĐ ĐLĐŞKĐNĐN
DEĞERLENDĐRĐLMESĐ
1999 yılı tüm Türkiye’de olduğu gibi sanayi
kuruluşları için de kötü geçmiştir. 2000 yılında
IMF programının uygulanmaya konması sonucunda, Türk Lirası Avrupa pazarına göre değer kazanmış, dolayısıyla ihracat artışı yavaşlayarak, ithalatta önemli bir artış gerçekleşmiştir. Dış ticaret açığı
26 milyar dolara ulaşmış, bunun sonucunda Gayri
Safi Milli Hâsıla’da yüzde 6’lık bir büyüme
gerçekleşmiştir. 500 büyük sanayi kuruluşunun
yarattığı brüt katma değer, 1990’lı yıllarda
GSMH’nın %11 ila % 13’ü iken, bu oran 1999 yılı
için % 10.7, 2000 yılı için ise % 10.6 olarak
belirlenmiştir. Birbirini izleyen krizler, 500 büyük
sanayi kuruluşunun ekonomiye katkısını azaltmıştır. Bu kuruluşların 2000 yılında yarattığı toplam
katma değer Türkiye sanayi sektörü toplam katma
değerinin %46.1’ini, bu kuruluşlar arasında imalat
faaliyeti gösteren firmaların yarattığı katma değer
ise Türkiye imalat sanayi katma değerinin yüzde
52.9’unu oluşturmuştur (Kara, 2001).
Bu nedenle özellikle çalışmada ekonominin
temel dinamiği olan küçük işletmelere ilişkin açılan ve kapanan şirket verileri esas alınarak, diğer
ekonominin önemli ancak çoğunlukla ikincil inceleme alanı olan verilerden hareket edilmiş ve krizin şirketler üzerindeki dolayısıyla girişimcilik
üzerindeki etkisi incelenmeye çalışılmıştır.
Çalışmaya esas aldığımız inceleme konuları
aşağıdaki gibidir
a. Ocak 2000- Aralık 2004 Arası Açılan Đş Yeri
Verileri (http://www.die.gov.tr/TURKISH/
SONIST/SIRKET/sirket.html)
b. Ocak 2000- Aralık 2004 Arası Kapanan Đş
Yeri Verileri (http://www.die.gov.tr/
TURKISH/SONIST/SIRKET/sirket.html)
147
c. Ocak 2000- Aralık 2004 Arası TÜFE Oranları
(http://www.die.gov.tr/Turkish/Sonist/
Tuketici/tuketici.html)
d. Ocak 2000- Aralık 2004 Arası TEFE Oranları
(http://www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/
TOPTAN/toptan.html)
e. Ocak 2000- Aralık 2004 Arası Kapasite
Kullanım Oranları
(http://tcmbf40.tcmb.gov.tr/cbt.html)
f. Ocak 2000- Aralık 2004 Arası Protestolu
Senet Verileri (http://www.tcmb.gov.tr/)
g. Ocak 2000- Aralık 2004 Arası Bankalar Arası
Gecelik Faiz Oranları (Overnight)
(http://tcmbf40.tcmb.gov.tr/cbt.html)
h. Ocak 2000- Aralık 2004 Arası Karşılıksız Çek
Verileri (http://www.tcmb.gov.tr/)
Kapasite kullanım oranları özellikle reel sektörün işlem gücünü göstermesi, alınan talep miktarına bağlı olarak değiştiği için piyasa canlılığını
yansıtması bakımından önemlidir.
Karşılıksız çek verileri, piyasanın ödeme gücünü göstermesi, piyasanın işleyişi ile doğrudan
bağlantılı olması açısından önemlidir
Protestolu senet verileri ise, aynı karşılıksız
çek verileri gibi, piyasanın temel oyuncusu olan
esnaf ve tüccarların ödeme gücünü yansıtması
açısından önemli olarak görülmüş ve incelemeye
alınmıştır.
Gecelik faiz oranları ise, yatırımcının yatırım
tercihini, şirket kurmak ve kar beklemek beklentisinden kolay para kazanma ya da şirket kurma
riskini üstlenmemeye çevirmesi bakımından önem
arz etmektedir.
Türkiye daha öncede açıklandığı üzere 19992001 döneminde çeşitli krizler yaşamıştır. Bunlardan 1999 yılında yaşanan iki büyük depremin ekonomiye etkisi özellikle deprem alanının Türkiye’nin yatırım ve sermaye bakımından en gelişmiş
bölgesi olan Batı’da yer alması nedeniyle, oldukça
büyük olmuştur. Genel anlamda incelemeye bu
dönemden hareketle başlanmıştır. Ancak özellikle
ard arda yaşanan Kasım 2000 ve Şubat 2001
krizleri, Türkiye’de IMF programının uygulanmasına sebep olan, Türkiye’yi yoksullaştıran krizler
olması sebebiyle asıl inceleme dönemini oluşturmaktadır.
148
Bu çalışmaya özel olarak bir hipotez kurmak
ve hipotezi sonuçlandırmak yerine, değişik bir
yöntem izlenmiş ve tüm veriler aynı grafik üzerine
yerleştirilerek borsa teknik analizlerine benzer
şekilde aynı grafik üzerindeki hareketlerinden yola
çıkılarak hareketlerin gözlemlenmesi ve yorumlanması yolu tercih edilmiştir. Gözlenen dönem
ağırlıklı olarak Kasım 2000-Şubat 2001 krizlerinin
etkisinin görüleceği, 2000 Aralık ile 2001 Aralık
dönemidir. Ancak uygulanan grafikle inceleme
yönteminde geniş bant olarak Ocak 2000- Aralık
2004 dönemi alınmıştır. 1999 dönemin incelemeye alınamamasının temel nedeni, araştırmaya
yön veren verilerin 1999 dönemi için tam ve net
olarak belirlenememesidir.
Araştırmada; açılan - kapanan şirketler arasındaki fark, Bretton-Woods sistemi incelemelerindeki, tüneldeki yılan (güven aralığı) yaklaşımından esinlenerek, güven aralığı olarak adlandırılmıştır. Bu terimin kullanılması, bu çalışmada literatüre getirilen bir yeniliktir ve tartışmaya açıktır.
V. SONUÇ
Türkiye’de açılan ve kapanan şirket istatistiklerine baktığımızda genel olarak 1999 krizinin etkisinin 2000 yılına göre daha etkili olduğunu
görmekteyiz. 1999 krizinin genel etkilerinin
görüldüğü 2000 yılı incelendiğinde, Grafik.1’de
görülebileceği gibi, açılan – kapanan şirketler
arasındaki güven aralığı (sayı)nın, 2000 krizinin
etkilerinin görüldüğü 2001 yılına göre daha geniş
olduğunu gözlemlemekteyiz. Bu güven aralığı,
2000 yılında aynı seyri izlerken, 2001 yılında
Mayıs 2001’e kadar dar kapsamla aynı seyri
izlediği ancak 2001 Mayıs ayından sonra bu seyrin
kapanan şirketler lehine gelişme göstererek
incelenen dört yıllık periyotta Ocak 2000’den
sonra ilk defa Haziran 2001 ve daha sonra Şubat
2002’de kapanan şirket sayısının açılan şirket
sayısından fazla gerçekleştiğini görmekteyiz.
Şubat 2002’den itibaren açılan-kapanan şirket
sayıları grafiksel olarak aynı seyri izlemeye başlamış ve 2001 yılında kapanan güven aralığı,
tekrar açılmaya başlamıştır. Güven aralığının açılıp kapanmasının ekonomiye duyulan güven yada
güvensizlikten kaynaklandığı düşünülmektedir
(Bkz. Grafik.1).
7.000
6.000
5.000
4.000
3.000
2.000
1.000
2000
2001
2002
2003
ARALIK
EKĐM
KASIM
EYLÜL
TEMMUZ
AĞUSTOS
MAYIS
HAZĐRAN
MART
NĐSAN
OCAK
ŞUBAT
ARALIK
EKĐM
KASIM
EYLÜL
TEMMUZ
AĞUSTOS
MAYIS
HAZĐRAN
MART
NĐSAN
OCAK
ŞUBAT
ARALIK
EKĐM
KASIM
EYLÜL
TEMMUZ
AĞUSTOS
MAYIS
HAZĐRAN
MART
NĐSAN
OCAK
ŞUBAT
ARALIK
EKĐM
KASIM
EYLÜL
AĞUSTOS
MAYIS
TEMMUZ
HAZĐRAN
MART
NĐSAN
OCAK
ŞUBAT
ARALIK
EKĐM
KASIM
EYLÜL
TEMMUZ
AĞUSTOS
MAYIS
HAZĐRAN
MART
NĐSAN
OCAK
ŞUBAT
0
2004
Grafik.1. Açılan ve Kapanan Đşyeri Sayıları (Ocak 2000 – Aralık 2004)
Aynı dönemde protestolu senet sayıları incelendiğinde, 2000 yılı Ocak ayında en yüksek sayıda gerçekleşen protestolu senet sayısının, 2000
yılında artan bir düz çizgi çizerken, 2001 yılında
aynı düz çizgiyi azalarak çizdiğini görmekteyiz.
Açılan – kapanan işletme sayıları arasındaki fark
olarak tanım-ladığımız “Güven Aralığı” ile “Protestolu Senet Sayıları” arasındaki 0.01 anlamlılık
seviyesinde %49,1’lik ters yönlü bir korelasyon
tespit edilmiştir (Bkz.Tablo.1). Güven aralığı daralırken protestolu senet sayıları artmaktadır (Bkz.
Grafik.2).
Tablo.1. “Güven Aralığı” – “Protestolu Senet Sayıları” Pearson Korelasyon Analizi
Protestolu Senet Sayısı
Güven Aralığı
Pearson Correlation
-,491(**)
Sig. (2-tailed)
,000
N
60
** Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
TÜFE
TEFE
Kapasite Kullanımı Oranları
Açılan Đşyeri
Protestolu Senet
Sayıları
OCAK
ŞUBAT
MART
NİSAN
MAYIS
HAZİRAN
TEMMUZ
AĞUSTOS
EYLÜL
EKİM
KASIM
ARALIK
OCAK
ŞUBAT
MART
NİSAN
MAYIS
HAZİRAN
TEMMUZ
AĞUSTOS
EYLÜL
EKİM
KASIM
ARALIK
OCAK
ŞUBAT
MART
NİSAN
MAYIS
HAZİRAN
TEMMUZ
AĞUSTOS
EYLÜL
EKİM
KASIM
ARALIK
OCAK
ŞUBAT
MART
NİSAN
MAYIS
HAZİRAN
TEMMUZ
AĞUSTOS
EYLÜL
EKİM
KASIM
ARALIK
OCAK
ŞUBAT
MART
NİSAN
MAYIS
HAZİRAN
TEMMUZ
AĞUSTOS
EYLÜL
EKİM
KASIM
ARALIK
Kapanan Đşyeri
2000
2001
2002
2003
2004
* Göstergelerin değişimlerinin aynı grafik üzerinde anlaşılır gösterilimi için göstergeler ölçeklendirilmiştir.
Grafik.2. Araştırma Konusu Değişkenler -Açılan ve Kapanan Đşyeri Sayıları (Ocak 2000 – Aralık 2004)
149
TÜFE ve TEFE verileri incelendiğinde, düşüş
eğiliminde olan değerlerin krizin etkisiyle 2001
yılının başından itibaren yükseldiği, Mart 2002’den
itibaren de tekrar düşüşe geçtiği görülmektedir.
“Güven Aralığı” ile “TÜFE” ve “TEFE” arasındaki
0.01 anlamlılık seviyesinde sırasıyla % 71,8 ve %
68,3’lük ters yönlü bir korelasyon tespit edilmiştir
(Bkz.Tablo.2). Arka arkaya gelen krizlerle güven
aralığı daralırken TÜFE ve TEFE değerleri son
krizle beraber patlamış, Mart 2002’den itibaren
kendini toplayarak düşüş trendine girmiştir (Bkz.
Grafik.2).
Tablo.2. “Güven Aralığı” – “TÜFE” ve “TEFE” Pearson
Korelasyon Analizi
Güven
Aralığı
TÜFE
TEFE
-,718(**)
-,683(**)
Sig. (2-tailed)
,000
,000
N
60
60
Pearson Correlation
Kapasite Kullanımı Oranları incelendiğinde
yükselme eğiliminde olan değerlerin krizle beraber Aralık 2000’den hızlı bir düşüşe geçtği Mart
2002’den itibaren yavaş yavaş kendini toparlayarak yükselişe başladığı görülmektedir. “Güven
Aralığı” ile “Kapasite Kullanımı Oranları” arasındaki 0.01 anlamlılık seviyesinde % 67,6’lık bir
korelasyon tespit edilmiştir (Bkz.Tablo.3). “Güven
Aralığı” ile “Kapasite Kullanım Oranları” değişimleri paralel gerçekleşmektedir (Bkz.Grafik.2).
Tablo.3. “Güven Aralığı” – “Kapasite Kullanımı Oranları”
Pearson Korelasyon Analizi
Tablo.4. “Güven Aralığı” – “Bankalar Arası Gecelik Faiz
Oranları (Overnight)” Pearson Korelasyon Analizi
Bankalararası Gecelik
Faiz Oranları
(Overnight)
Güven Aralığı
Pearson Correlation
,676(**)
Sig. (2-tailed)
,000
N
60
Araştırma kapsamında incelenen “Bankalar
Arası Gecelik Faiz Oranları (Overnight)” ile “Güven Aralığı” arasında 0.05 anlamlılık seviyesinde
% 29,5’lik düşük seviyede ters yönlü bir korelasyon tespit edilmiştir (Bkz.Tablo.4). Gecelik
oranlar kriz anlarında aniden yükselirken çok kısa
bir sürede yeniden düşmektedir. Bir anlamda ekonominin anlık tepkilerini göstermektedir. Şubat
krizinin etkisi daha yüksek ve kalıcı olmuştur.
Korelasyonun düşük olmasından dolayı grafik
üzerinde gösterilmemiştir.
150
-,295(*)
N
,000
60
* Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).
Araştırma kapsamında incelenen son değişken
“Karşılıksız Çek Sayıları” ile “Güven Aralığı”
arasında anlamlı bir ilişki bulunamamış, bu nedenle de değerlendirme dışında bırakılmıştır.
Araştırmanın kısıtı verilerin Ocak 2000-Aralık
2004 arasını kapsıyor olmasıdır. Daha eskiye
doğru veriler bulunabilirse etkiler ve ilişkiler daha
da belirginleşebilir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
−
Ataman, G. (2002). Đşletme Yönetimi (Temel Kavramlar
ve Yeni Yaklaşımlar). 2. Baskı. Đstanbul: Türkmen
Kitabevi.
−
Audretsch, D.B. & Thurik, R. (2001). What’s New About
the New Economy? Sources of Growth in the Managed
and Entrepreneurial Economics. Industrial and Corporate
Change, 10(1), 267-315.
−
Audretsch, D.B. (2004). Sustaining Innovation and
Growth: Public Policy Support For Entrepreneurship.
Industry and Innovation, September, 11(3), 167-183.
−
Beaver, G. & Jennings, P. (2005). Competitive Advantage
and Entrepreneurial Power. The Dark Side of
Entrepreneurship. Journal of Small Business and
Entreprise Development, 12(1), 9-23.
−
Beaver, G. & Jennings, P. (1995). The Managerial
Dimension of Small Business Failure. Journal of
Strategic Change. 4(4). 185-200.
−
Börü, D. (2006). Girişimcilik Eğilimi (Marmara Üniversitesi Đşletme Bölümü Öğrencileri Üzerine Bir Araştırma). Đstanbul: Marmara Üniversitesi Yayın No: 733.
−
Brock, W.A & Evans, D.S. (1989). Small Business
Economics. Small Business Economics, 1(1), 7-20.
−
Çetin, C. (1996). Yeniden Yapılanma – Girişimcilik –
Küçük ve Orta Boy Đşletmeler ve Bunların Özendiril-mesi.
Đstanbul: Der Yayınları.
−
Eğilmez, M. Global Kriz ve Türkiye’ye Etkileri.
(http://www.makalem.com). [11.04.2006].
−
Eğilmez, M. Türkiye Ekonomisinin Kriz Sınavı.
−
Eğilmez, M. Kasım Krizi Üzerine 1.
−
Fidan, Y. (2002). Girişimcilik ve Girişimci Özellikleri
(Sivas Örneği). Đstanbul: Beta Yayınları.
−
Formaini, R.L. (2001). The Engine of Capitalist Process:
Entrepreneurs in Economic Theory. Economic and
Financial Review, Fourth Quarter, Federal Reserve Bank
of Dallas.
Kapasite Kullanımı
Oranları
Güven
Aralığı
Pearson
Correlation
Sig. (2-tailed)
−
Gilmore, A.; Carson, D. & O’Donnell, A. (2004). Small
Business Owners – Managers and Their Attitude to Risk.
Marketing Intelligence and Planning, 22(3), 349-360.
−
Hormozi, A.M. (2004). Becoming an Entrepreneur: How
to Start a Small Business. International Journal of
Management, September, 21(3), 278-285.
−
−
−
YTL veya %)
[24.03.2007].
(http://tcmbf40.tcmb.gov.tr/cbt.html).
−
T.C. Merkez Bankası. Veriler - Đstatistiki Veriler (EVDS)
- Kapasite Kullanım Oranı-Đmalat Sanayi-Üretim Değeri
Ağırlıklı
ISIC
REV.3
(TÜĐK)
(Aylık,%).
(http://tcmbf40.tcmb.gov.tr/cbt.html). [24.03.2007].
Kara, G. (2001). Kriz ISO 500’ü de Vurdu. Activeline
Dergisi, Ağustos, 17, pr.1. (http://www.activeline.com).
[11.04.2006].
−
TOBB (1993). Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Orta
ve Küçük Đşletmeler Kurulu Raporu. Ankara: TOBB
Yayınları No: 251.
Koyuncu, M. & Şenses, F. (2004). Kısa Dönem Krizlerin
Sosyoekonomik Etkileri: Türkiye, Endonezya, Arjantin
Deneyimleri. ERC Working Papers in Economics 04/13,
October, ODTU.
−
Top, S. (2006). Girişimcilik: Keşif Süreci. Đstanbul: Beta
Yayınları.
−
TÜSĐAD (2002). Türkiye’de Girişimcilik. Đstanbul:
TÜSĐAD Yay. No: 340/12.
−
Uras, O. (1992). Đşletmeye Giriş. Đstanbul: Nihad Sayar
Yayın ve Yardım Vakfı.
−
Zontanos, G. & Anderson, A.R. (2004). Relationships,
Marketing and Small Business: An Exploration of Links
and Practice. Qualitative Market Research: An
International Journal, 7(3), 228-236.
McKeon, H.; Johnston, K. & Colette, H. (2004).
Multinational Companies as a Source of Entrepreneurial
Learning: Examples from IT Sector in Ireland. Education
and Training, 46(8/9), 433-443.
−
Moris, M.H.; Lewis, P. & Sexton, D. (1994).
Reconceptualizing Entrepreneurship: An Input-Output
Perspective. Sam Advanced Management Journal, 59, 131.
−
Mucuk, Đ. (1996). Modern Đşletmecilik. Đstanbul: Türkmen
Kitabevi.
−
Rothbard, M. (1995). Economic Thought Before Adam
Smith: An Austrian Perpective on the History of Economic
Thought. Vol:1. Hants, U.K. Edward Elgar.
−
Spengler, J.J. (1960). Richard Cantillon: First of the
Moderns, Essays in Economic Thought, Aristotle to
Marchall, 2nd Ed. Chicago: Rand McNally.
−
Stamford, M.J. (1982). New Entreprise Management.
New York: Reston.
−
Stanworth, M.J.K. & Gray, C. (1991). Bolton 20 Years on:
Small Business Research Trust. London: Paul Chapman
Publishing.
−
Şenses, F. (2003). Economic Crises as an Instigator of
Distributional Conflict: The Turkish Case in 2000-2001.
Turkish Studies, 4(2), 92-119 ve The Turkish Economy in
Crisis. (Der.: Öniş, Z. & Rubin, B.). Londra: Frank Cass
içinde 92-119 içinde Koyuncu, M. & Şenses, F. (2004).
Kısa Dönem Krizlerin Sosyoekonomik Etkileri: Türkiye,
Endonezya, Arjantin Deneyimleri. ERC Working Papers
in Economics 04/13, October, ODTU.
−
T.C. Başbakanlık Türkiye Đstatistik Enstitüsü Kurumu.
.KURULAN - KAPANAN ŞĐRKETLER ĐSTATĐSTĐKLERĐ
(http://www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/
SIRKET/sirket.html). [17.03.2007].
−
T.C. Başbakanlık Türkiye Đstatistik Enstitüsü Kurumu.
Tüketici
Fiyatları
Đndeks
(TÜFE)
Sonuçları (http://www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/TU
KETICI/tuketici.html). [17.03.2007].
−
T.C. Başbakanlık Türkiye Đstatistik Enstitüsü Kurumu..
Toptan
Eşya
Fiyatları
Đndeks
(TEFE)
Sonuçları (http://www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/TO
PTAN/toptan.html). [17.03.2007].
−
T.C. Merkez Bankası. Veriler – Bankacılık Verileri –
Protestolu Senet Bilgileri – Protestolu Senetlerin Sayısı ve
Tutarı. (http://www.tcmb.gov.tr/). [24.03.2007].
−
T.C. Merkez Bankası. Veriler – Bankacılık Verileri –
Karşılıksız Çek Bilgileri – Yıllar/Aylar Đtibarıyla
Karşılıksız Çek Adetleri. (http://www.tcmb.gov.tr/).
[24.03.2007].
−
T.C. Merkez Bankası. Veriler - Đstatistiki Veriler (EVDS)
- Bankalararası Para Piyasası Đşlem Özetleri (ĐşGünü, Bin
151
QLOBALLAŞMA ŞƏRAĐTĐNDƏ MALĐYYƏ BÖHRANLARI
Cahangir Paşa oğlu CABBAROV
Odlar Yurdu Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
Müasir ədəbiyyatlarda qloballaşma inteqrasiya, internasionalizasiya, konvergensiya, divergensiya terminləri ilə eyni işlədilir.
Qloballaşma mal, xidmətlərin, kapitalın, informasiyanın, işçi qüvvəsinin genişlənməsi nəticəsində milli sərhədləri aşması ilə xarakterizə
edilir ki, bu da uyğun bazarların birləşməsinə yol
açır.
Qloballaşmanın 1-ci mərhələsi 1820-1914-cü
illəri əhatə edir ki, burada onun inkişafına elmitexniki tərəqqi, informasiya artımı səbəb olub.
Ancaq 1820 – ci ildən qloballaşma məhz müasir
istiqamətə uyğun yəni, mal ticarətinin, işçi qüvvəsinin hərəkətinin və kapitalın genişlənməsi ilə
uyğundur. Qloballaşma şoku əsasən Asiyada müşahidə olunub. 1842-ci ildə Çin öz limanlarını xarici ticarətə açıq élan etdi. 1846-cı ildə Hindistan,
Böyük Britaniya ilə sərbəst ticarət yaratdı. 1876-ci
ildə Yaponiya ilə Koreya arasında mal bazarlarının inteqrasiyası haqqında razılaşma əldə olundu.
Đşçi qüvvəsinin mobilliyi qloballaşmanın əsas
indekatorudur və bu amil özünü “köhnə dünya”
dan “yeni dünya” ya yerləşmə zamanı özünü göstərdi. Qloballaşmanın 1-ci mərhələsində Argentina
yer ala bildi belə ki, onun işçi qüvvəsinin 86%-i
immiqrantlar idi. ABŞ-da bu göstərici 14%, Braziliyada 4% müşahidə olunurdu.
Qloballaşmanın bir amili də kapitalın mobilliyidir. Tam rahatlıqla demək olar ki, maliyyə
qloballaşması termini qloballaşmanın 1-ci mərhələsində yaranıb. 1860-cı ildən 1-ci dünya müharibəsinin başlamasına qədərki dövrdə Qərbi Avropadan tez inkişaf etməkdə olan Amerika və
Avstraliya ölkələrinə kapital axını müşahidə olunurdu. Ən çox kapital axını Böyük Britaniyada –
ÜMM 9% demək olar ki, Fransa, Almaniya,
Niderland da bu səviyyəyə yaxın idilər. Kapital idxal edən ölkələrdə məsələn Kanadada cari əməliyyatlar üzrə defisit ÜDM-da 10% idi.
Qlobalaşmanın 1914-1950-ci illəri əhatə edən
2-ci mərhələsi 1-ci dən fərqlidir. Ölkələr müəyyən
depresiyalardan və qlobal maliyyə böhranlarından
qorunmaq üçün idxala müəyyən baryerlər qoyur
və xarici aləmlə kom-munikasiyanı zəiflədirdilər.
Bununla bağlı işsizlik, iqtisadi vəziyyətin pisləşməsi, ticarətin azalması, elmi-texniki tərəqqinin
sönməsi başladı. Başqa sözlə müharibələr döv152
ründə antiqlobalistlərin fikirləri qələbə çaldı. Yalnız ticari baryerlər nəticəsinda kontingentlər arasında malların qiymət fərqi iki dəfə oldu. Đmmiqrasiyaya isə qoyulmuş baryerlər işçi qüvvəsinin
mobilliyini azaltdı.
1950-1970-ci illər qloballaşmanın 3-cü mərhələsi yəni, 2-ci dünya müharibəsindən sonrakı dövrü əsl inkişaf mərhələsidir. Bu dövrdə kontingentlər arasındakı malların qiymət fərqi 76 % azaldı.
Bu dinamika sərbəst ticarət siyasətinin nəticəsində
baş verdi. 1957-ci ildə Avropada uğurlu sərbəst
ticarət zonası yaradıldı.
Kapital bazarlarının inteqrasiyası müasir qloballaşma prosesinin əsas cəhətidir. 1991–ci ildə
kapital hərəkəti ĐEOÖ -də və keçid iqtisadiyyatlı
ölkələrdə gücləndi.
Kapital axını investisiyaların stimullaşdırılması yolu ilə iqtisadi artıma səbəb olur və maliyyə
inkişafını təmin edir. Burada birbaşa investisiyalardan savayı “ isti pul ” axınını da qeyd edək. “
Đsti pullar ” – bu ssuda kapi-talının bir formasıdır
ki, əsas məqsəd qısa müddətdə maksimal gəlir
əldə etməkdir. Qısamüddətli kapitalın güclü hərəkəti iqtisadi böhranlar periodunda baş verir.
Qloballaşma prosesinin nəticəsində yaranmış
problemlərdən biri qeyri bərabərlikdir. Gəlirlərin
qeyri bərabərlik problemi 1820-ci ildən açıq aşkar hal aldı, doğrudur varlı və kasıblar arasında bu
fərq çoxdan mövcud idi, lakin 19 əsrdə ilk dəfə
bunun səbəbi kimi qloballaşma adlandırıldı. 2-ci
dünya müharibəsindən sonra qeyri bərabərlik
praktiki olaraq bütün ölkələri, xüsusilə də yeni industrial ölkələri, Çin, Meksika, Tailand, Đndoneziya, Malaziya və s əhatə etdi.
Cədvəl 1. Bəzi ölkələrdə gəlirlərin bərabərsizliyi (indeks
Gini/World Bank)
Ölkə
Braziliya
Böyük Britaniya
Hindistan
Çin
Koreya
Meksika
Polşa
ABŞ
Isveç
1950 1960 1970 1980 1990 1995
1997
/1998
35.5
34.0
52.6
36.0
-
37.8
40.3
-40.8
-
25.3
32.6
32.0
55.5
34.8
33.4
57.6
25.1
30.4
33.3
57.9
25.8
34.1
27.3
57.8
24.9
31.5
28.8
38.6
50.5
24.8
35.2
32.4
59.6
32.3
29.6
34.6
33.6
54.9
26.2
37.8
32.5
60.1
29.7
41.5
31.6
53.7
33.0
45.0
25.0
Bir çox amillər bu problemə yol aça bilər.
Məsələn Çində şəhərlərin tez inkişaf etmə imkanı
şəhər və kənd əhalisini gəlirləri arasında uçurum
yaratdı. Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində bazar iqtisadiyyatına keçid gəlirlərdə böyük dəyişikliklərə səbəb oldu. Bu problemin iki yolla həlli
mövcuddur. 1-cisi problemdən əziyyyət çəkən
əhali emiqrantlara çevrilir və daha yüksək gəlir
əldə etməyə çalışır, 2 -cisi isə ölkənin beynəlxalq
maliyyə institutları apardığı siyasət əhalinin həyat
səviyyəsini yaxşılaşmasını dövlət ictimai təhsil,
səhiyyə, təhlükəsizlik istiqamətində xərcləmələri
artıraraq təmin edə bilər. Beynəlxalq maliyyə institutları isə əlavə belə müəssisələrin tikintisinə vəsait ayıra bilər.
Qloballaşma nəticəsində 2-ci baş verən problem beynəlxalq kapital axınına açıq maliyyə bazarlarındakı qeyri stabillikdir. Artan kapital axını
və gözlənilməz “isti pullar” təkcə kapital bazarında dəyişikliklərə deyil, həm də valyuta, bank,
ümummaliyyə böhranına yol açır.
Qloballaşma nəticəsində bu böhranların yaranmasına qənaətbəxş şərait hesab edilir:
Sabit valyuta kursu rejimi. Əgər mərkəzi
bank xarici valyutanın alqı-satqısına sabit qiymət
élan edirsə, spekulyantlara hərəkət üçün bu bir işarədir. Onlar hesab edirlər ki, qızıl valyuta ehtiyatları tükənməsi zamanı mərkəzi bank valyuta kursunu dəstəklənməsini dayandırır və milli valyutanı
devalvasiya edir, buna görə də milli valyutanı onların hesablamalarına əsasən qızıl valyuta ehtiyatları tükənəndə satmağa başlayırlar. Bu zaman milli
valyutanın kütləvi satışı baş verir ki, mərkəzi bank
sabit kursu dəstəkləməkdən imtina etməli olur.
Problemin həlli valyuta kursunun optimal seçimidir. Son vaxtlar iqtisadiyatlar sərbəst üzən və sərt
sabit rejimlərə istiqamətlənirlər, hansı ki, mərkəzi
bank seçilmiş kursun dəstəklənməsi öhdəliyindən
imtina edə bilmir. Ancaq Argentinada 2001-2002ci illərdəki böhran sərt sabit kursun seçimini şübhə
altında qoyur.
Kapitalın yüksək mobilliyi. Yuxarıda qeyd
etdiyimiz kimi buradakı qeyri stabilliyin mənbəyi
“isti pullar”dır ki, hər an ölkəni qısa müddət ərzində tərk edə bilər. Kapitalın qaçışına istənilən informasiya (siyasi qeyri stabillik, neqativ iqtisadi
proqnoz və s) səbəb ola bilər. Sonuncu fakt maraqlıdır. Belə ki, investorlar valyuta böhranının
baş verə biləcəyini müəyyən vaxtda gözləyirlərsə,
bu zaman da milli valyutanın böyük həcmdə satışı
baş verir.
“Đsti pulla”a qarşı dəvlət siyasəti kapital hərəkəti hesabı üzrə məhdudiyyətlərin mövcudlu-
ğundan ibarət ola bilər. Çin və Hindistanda məhdudiyyətlərin sayəsində “Asiya virusu”nun 1997ci ildə təsirindən qaçmaq mümkün olsa da, Malaziya kapitala qarşı öz baryerləri ilə böhranın episentrində qaldı.
Obyektiv informasiyanın çatışmamazlığı.
Maliyyə bazarları – bu informasiya bazarlarıdır.
Bu baxımdan rezidentlərdə, valyuta - kredit və maliyyə münasibətlərinə inamsızlıq, şübhə yarandıqda, qeyri rezidentlər bu aktivlərdən o dəqiqə azad
olmağa başlayırlar, baxmayaraq ki, məsələ ilə
bağlı özlərinin heç bir qiymətləndirməsi yoxdur.
Maliyyə institutlarının inkişaf etməməsi.
Maliyyə institutları arasında bankrot hallarının
artması güclənən rəqabətin səbəbidir. Maliyyə bazarlarında Amerikan və Alman bankları o qədər
şanslı olur ki, digər ölkələrin kredit müəssisələrinin itirdikləri məbləğləri öz ehtiyatlarına cəlb
edirlər. Elə yeni beynəlxalq standartlara uyğunsuzluq 1997 -1998-ci illərdə Yaponiyada bank
böhranının baş verməsi səbəbi idi.
Qloballaşmadan zərər çəkən ən son ölkələr
olaraq Meksikanı (1994, 1997-ci illərdə), Argentinanı (1995, 2001-ci illərdə), Cənub Şərqi Asiya
ölkələrini (1997 -ci il), Rusiyanı (1998 -ci il),
Braziliyanı (1999 -cu il) göstərmək olar. Ancaq
maliyyə böhranları təkcə son 20 illikdə deyil və
təkcə ĐEO və keşid iqtisadiyyatlı ölkələrdə yer
almırdı.
Cədvəl 2. Bazarlar üzrə böhranların sayı.
Bazar
Đndustrial
Ölkələr
Đnkişaf
edən
Bazarlar
Il
1880-1913
1919-1939
1945-1971
1973-1997
1880-1913
1919-1939
1945-1971
1973-1997
Bank
4
11
0
9
11
7
0
17
Böhranlar
Valyuta
Ikiqat
2
1
13
12
21
0
29
6
6
8
3
3
16
1
57
21
Cəmi
7
36
21
44
25
13
17
95
Cədvəldən bəlli olur ki, valyuta bank böhranları industrial ölkələrini əhatə etməklə qloballaşmanın ilk mərhələsində də baş verirdi. 2-ci dünya
müharibəsindən sonra 177 böhran, əvvəlki periodda isə 81 böhran baş vermiş-di. Əsas maraqlı fakt
budur ki, böhran bu və ya digər periodda nə qədər
müddət davam etmişdir. Inkişaf edən bazarlar öz
iqtisadiyyatını 1914 –cü ilə qədər orta hesabla 2.5
ilə, 1972-ci ildən sonra isə iki ilə bərpa edirdilər.
Đn-dustrial ölkələrə isə bu böhranları yaşamaq və
dəf etmək 1914 -cü ilə qədər dövrdə 3 ilə, 1972-ci
ildən sonrakı dövrdə isə 2 ilə başa gəlirdi.
153
Cədvəl 3. Bərpa olunma müddəti (il)
Böhranlar
Ölkələr
Valyuta
Hamısı
Industrial
Inkişaf Etməkdə olan
Hamısı
Industrial
Hamısı
Industrial
Hamısı
Industrial
Bank
Ikiqat
Hamısı
1880-1913
(21 ölkə)
2.63
3.00
2.50
2.27
3.00
2.00
2.22
1.00
2.38
2.35
2.71
2.25
Maliyyə böhranlarının qloballaşmanın qaçılmaz faktı kimi qəbulu hökumətlərin bunun qarşısının alınması tədbirlərinin görülməsinə vadar edir.
Bu tədbirlər yuxarıda qeyd etdiyimiz böhranların
yaranma şəraitlərinin əksinə yönəldilmiş fəaliyyətdən ibarətdir. Məsələnin iki həlli yolu mövcuddur.
1-ci mal və xidmətlər bazarlarının qovuşmasının
güclənməsi, ixtisaslaşmanın qaçılmaz artımına gətirir və böhranı az simmetrik edir. Başqa sözlə qloballaşma prosesinin can atdığı vəziyyəti təsəvvür
edək: istehsal olunan məhsulun çoxu və ya hamısı
ixraca yönləndirilir. Bu halda valyuta böhranı,
milli pulun devalvasiyası ixracatçıların vəziyyətini
yaxşılaşdırır, idxalçıların isə pisləşdirir və bununla
da valyuta qeyri stabilliyinin milli iqtisadiyyata
mənfi effektini azaldır.
Birbaşa investisiyaların köməyi ilə qloballaşma böhran riskini aşağı salır ki, buda 2-ci vasitədir. Maliyyə - sənayesi qruplarının filialları ilə dolu ölkə, harada ki, praktiki olaraq yerli sahibkarları
inteqrasiya məcbur edirlər və qeyri stabillik şansı
azalır. Ancaq dünya iqtisadiyyatında hələ belə iqtisadiyyat yoxdur.
Qloballaşmanın əsas mənbəyi kimi ABŞ çıxış
edir. Yeni dünya valyuta maliyyə sisteminin fəaliyyətində ABŞ lider rolundadır. Ancaq birləşmiş
Ştatlar bu rolu tək icra etmir, qloballaşma prosesləri şəxsi problemlərin həlli üçün aparıcı ölkələrin
koordinasiya və inteqrasiyasınının vacibliyinə deyil, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə maliyyə bazarlarında maliyyə böhranlarının qarşısının
alınması kimi problemlərin həllinə cəlbini vacib
edir.
Ən çox tanınmış koordinasiya strukturu BVF dur. Maliyyə qeyri stabilliyi problemlərini “böyük
yeddilər” in sammiti də həll edir. Son vaxtlar
Rusiya da bura qoşularaq “böyük səkkizlər“i formalaşdırıb. Doğrudur Rusiya hələ ki, maliyyə
məsələləri ilə bağlı problemlərdə dəvət olunmur.
154
1919-1939
(21ölkə)
1.94
1.92
2.00
2.39
2.55
2.14
2.73
2.33
4.33
2.35
2.26
2.62
1945-1971
(21 ölkə)
1.84
1.67
2.06
1.00
1.00
1.78
1.60
2.00
1973-1997
(21ölkə)
1.87
1.84
2.00
3.11
3.38
1.00
3.73
5.40
2.33
2.64
2.84
2.09
1973-1997
(56ölkə)
2.07
2.04
2.09
2.62
3.11
2.35
3.78
5.00
3.43
2.53
2.71
2.45
ABŞ -ın qloballaşma prosesində liderlik tarixi
böyük deyil. 1-ci qloballaşma mərhələsində 1914 cü ilə qədər stabillik lideri və qarantı Böyük
Britaniya idi.
РОЛЬ ФИНАНСОВО-ПРОМЫШЛЕННЫХ ГРУПП В РАЗВИТИИ
ПРОМЫШЛЕННОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНА
Шакир Яшар Оглы САЛИМОВ
Азербайджанской Государственной Нефтяной Академии
В условиях глобализации Азербайджанская
Республика стабильно и динамично развивается и последовательно осуществляет свои
социально-экономические программы, отвечающие национальным интересам. Вот уже подряд два года республика находится на переднем рубеже по росту ВВП. Страна осуществляет внешне-торговый оборот более, чем со
135-тью странами мира. За период 1974-2006
гг. в экономику республики вложено порядка
35 млрд.долл. инвестиций, из которых около
70% составляют иностранные инвестиции.
В стране на начало 2006 года функционирует 70,3 тыс. предприятий, из которых 735
ед. занимаются финансовой деятельностью.
Кроме того, функционируют 19,5 тыс. малых, порядка 820 – совместных предприятий,
около 1600 Акционерных Обществ, 43 банка, 5
бирж и т.д. Среди этих прогрессивных форм
управления на начальном этапе своего развития находятся финансово-промышленные
группы (ФПГ). Последние представляют в
основном акционерно-коммерческие банки.
Среди них «Международный банк», «Техникабанк», «UniBank», «AtaBank» и многие другие
со своими развитыми региональными филиалами активно участвуют в развитии промышленности и предпринимательства. Как таковое, эти
банки выполняют функции ФПГ. Получивший
неширокое распространение в Азербайджане
термин «финансово-промышленные группы»
(ФПГ) может употребляться в двух взаимосвязанных, однако не вполне совпадающих значениях. В широком смысле им обозначаются любые формы относительно устойчивого сотрудничества и взаимопроникновения промышленного и финансового капитала. В более узком
смысле под ФПГ понимается макроэкономическое объединение, которое прошло процесс
государственной регистрации и включено в
реестр ФПГ Азербайджана.
Несколько лет тому назад был принят Закон
Азербайджанской Республики «О финансовопромышленной группе» и в июле 2005 года к
нему были сделаны определенные дополнения
и изменения. В Законе определена следующая
формулировка ФПГ. Это совокупность юридических лиц, действующих как основное и дочерние общества либо полностью или частично
объединивших свои материальные и нематериальные активы на основе договора о создании
финансово-про-мышленной группы в целях технологической или экономической интеграции
для расширения экспортного потенциала, ускорения НТП и реализации инвестиционных и
иных проектов и программ, направленных на
повышение конкурентоспособности и расширение рынков сбыта товаров и услуг, повышение
эффектив-ности производства, создание новых
рабочих мест.
Начиная с 2000 года, доля кредитов иностранных и отечественных банков, направленная в экономику республики, заметно увеличилась. Как видно из данных таблицы 1, в
2000-2005 годы общая сумма кредитов увеличилась от 464,4 млн.ман. до 1441,0 млн.ман.
или выросла в 3,1 раз. При этом объем краткосрочных кредитов за эти годы увеличился в
7 раз, а долгосрочных – в 4,1 раза.
Несмотря на это, удельный вес долгосрочных кредитов в 2005 году, по сравнению с
2000 годом, увеличился на 8,6%. Краткосрочные кредиты выделялись одиночным предпринимателям и фермерским хозяйствам, а долгосрочные – строительству жилищ, приобретению сельхозтехники, технологическим машинам и оборудованиям для отдельных отраслей
промышленности.
Таблица 1. Кредиты, направленные в экономику Азербайджана (млн.ман.) *)
Общая сумма кредитов, в том числе
Краткосрочные
Удельный вес в общем объеме, %
Долгосрочные
Удельный вес в общем объеме, %
*)
2000
464,4
334,4
72,0
130,0
28,0
2001
486,3
354,0
72,8
132,3
27,2
ГОДЫ
2002
2003
518,6
667,8
372,4
485,0
71,8
72,6
146,2
182,6
28,2
27,4
2004
989,5
700,8
70,8
288,7
29,2
2005
1441,0
913,3
63,4
527,7
36,6
Азербайджан в цифрах - 2006. Баку, «Сада», 2006 – стр.119
155
Известно, что в рамках «Контракта Века»
заключенного 20 сентября 1994 года в городе
Баку со многими иностранными нефтяными
компаниями (их число ныне насчитывается
окоо 35-ти из 15-ти стран мира) совместно с
Международными банками вложено в эконоику Азербайджана большой объем инвестиций
и кредитов. На фоне этого инвестиции, напавленные на основной капитал, нельзя считать
достаточными хотя бы по той причине, что по
сей день уровень износа ОПФ превышает бо-ее
50%. В составе источников инвестиций бановские кредиты незначительны (5,5%). Несотря на это, их сумма в 2001-2004 годы увеичилась в 2,8 раз. Сведения о структуре инвес-
иций, направленной в основной капитал в
экономике Азербайджана по источникам
приводятся в таблице 2.
Анализ данных этой таблицы показал, что
из года в год объем инвестиций, направленных
в основной капитал, имеет динамический рост
и за рассматриваемый период увеличился в 4,2
раза. По-прежнему объем собственных средств
предприятий и организаций, по сравнения с
другими источниками, занимает преобладаюее место.
Однако состояние организации и развития
ФПГ и их влияния на развитие промышен-ости
пока что нельзя считать удовлетворительным.
Таблица 2. Инвестиции, направленные в основной капитал по источникам (млрд.ман.) *)
ГОДЫ
Всего в том числе по источникам финансирования
Собственные средства предприятий и организаций
Особые средства населения
Банковские кредиты
Средства из бюджета
Внебюджетные средства
Прочие средства
*)
2001
5854,1
4770,8
352,3
479,9
118,5
28,9
103,7
Статические показатели Азербайджана за 2002-2005 гг., стр. 551-609
При наличии соответствующего закона
путь создания официальных ФПГ по сути остается административно - регулируемым процессом их создания, признанным обеспечить реформирование и структурно перестройку отечественной промышленности.
Складывающаяся ныне отраслевая структура республики и наличие крупных акционерно-коммерческих банков, АО промышленного характера позволяют создание ФПГ по
отраслевому принципу, что приведёт такие
важные отрасли, как химическая, нефтяное машиностроение, черная и цветная металлургия и
др., к восстановлению, развитию и на этой
основе экспортно-ориентированной деятельности. При создании и развитии ФПГ в Азербайджане можно использовать накопленный
опыт развитых стран.
Для становления и развития ФПГ и усиления их роли в развитии экономики страны
необходимо совершенствовать систему государственной регистрации и уточнить официальный статус вновь создаваемых отраслевых
финансово-промышленных групп.
Указанные рекомендации могут быть использованы исполнительными финансово-экономическими органами республики в развитии
ФПГ.
156
2002
108907
87503,4
453,2
825,8
221,2
224,3
413,9
2003
18895,4
15540,6
574,2
936,5
552,9
132,3
1158,9
2004
24613,8
21068,7
1080,2
1341,3
592,3
66,2
465,1
AZƏRBAYCAN ĐQTĐSADĐYYATINA TÜRK ĐNVESTĐSĐYA QOYULUŞLARININ ƏSAS
ĐSTĐQAMƏTLƏRĐ VƏ PERSPEKTĐVLƏRĐ
Ləman Aksoy GÜNGÖR
Bakı / AZƏRBAYCAN
Dцnya иqtиsadиyyatы qarшыlыqlы яlaqяdя vя
asыlыlыqda olan vя bиr-bиrиnя tяsиr gюstяrяn milli
tяsяrrцfatlarыn mяcmusundan иbarяt олан bиr
sиstemи tяшkиl edиr. Dцnya иqtиsadиyyatыnыn subyektlяrи arasыnda yaranan beynяlxalq иqtиsadи
mцnasиbяtlяr юlkяdaxиlи иqtиsadи mцnasиbяtlяrdяn bиr чox cяhяtdяn fяrqlяnиr. Istehsal amillяrinin, яmtяя vя xиdmяtlяrиn юlkяdaxиlи hяrяkяtиnя
adяtяn heч bиr mяhdudиyyяt гойулmур. Юлкядян
юлкяйя капиtал гойулушу hяrяkяtlяrинdя иsя hяr
bиr юlkяnиn müxtяlif qanunverиcиlиyиnя уйьун
олараг, tarиf vя qeyrи-tarиf mяhdudиyyяtlяr киmи
maneяlяr цzя чыxыr вя bu, харижи investisiya
гойулушунун mцxtяlifliyinя сябяб олур.
Гloballaшma prosesи dцnya юlkяlяrиnиn bиrbиrиndяn asыlыlыьыnы gцclяndиrиr вя ölkяlяr arasыnda kapitalыn beynяlxalq hяrяkяtini щяр заmан
зярури едир. Dцnya юlkяlяrи arasыnda qarшыlыqlы
asыlыlыьыn gцclяnmяsи prosesиndя bяzи юlkяlяrиn
иxrac, диэярlяrиnиn иsя иdxal asыlыlыьы artыr. Bu
prosesиn яsasыnы beynяlxalq яmяk bюlgцsцnцn
dяrиnlяшmяsи vя genишlяnmяsи тяшкил едир. Beynяlxalq яmяk bюlgцsцnцn genиш mиqyasda olmasыnыn
яsasыnda иsя iqtisadi inkiшaf sяviyyяlяrinin müxtяlifliyi ve dцnya юlkяlяrи arasыnda tяbии resurslarыn qeyrи-bяrabяr yerlяшmяsi durur.
Игtисади инкишафы tяmин едян башлыжа
шярtлярдян бири юлкядя ялверишли инвесtисийа mцщиtинин йарадылmасыдыр. Azяrbaycan иqtиsadиyyatыnыn dцnya иqtиsadиyyatыna иnteqrasиyasы nяticяsindя xarиcи иnvestиsиya qoyuluшu, юlkянин xarиcи
иqtиsadи sиyasяtиnин яsas иstиqamяtlяrиndяn bиrиdиr.
Xarиcи иnvestиsиya resurslarыnыn mиllи иqtиsadиyyatыn prиorиtet sahяlяrиnя istiqamяtlяnmяsi,
Азярбайжан игtисадиййаtына харижи инвесtисийа
гойулушу, онун tянзиmлянmяси вя сяmярялилийинин
арtырылmасы акtуал яhяmiyyяt kяsb edir. Азярбайжаныn investisiya qoyuluшunda Tцркийя хцсусиля
фярглянир.
Азярбайжан игтисадиййатынын инкишафында харижи капиталларын ролу (Тцркийя капиталларынын материаллары ясасында) башлыьы алтында йазылмыш диссертасийада харижи капитал просесляринин дяриндян
тящлил едилмяси, онун тянзимлянмяси вя сямярялилийинин артырылмасы мясяляляринин комплекс тящлили
ясасында бир сыра нятижя вя тяклифляр иряли сцрцлцр.
Онларын щяйата кечирилмяси Азярбайжан игтисадий-
йатында харижи капиталларын сямярялилийинин йцксялдилмясиня вя республика игтисадиййатынын сявиййясинин артырылмасына вя динамик инкишафына кюмяк едя биляр.
Цмумиййятля, Азярбайжан игтисадиййатына
харижи капиталларын жялб олунмасы просесинин
тякмилляшдирилмяси няинки харижи игтисади сийасятин
йенидян гурулмасы, щям дя юлкядя эедян бцтюв
бир игтисади системин радикал игтисади ислащатларын
структур дяйишикликляринин ясас хяттини тяшкил етмялидир. Харижи капитал гойулушларынын истяр Тцрк
капиталларынын, истярся дя диэяр харижи юлкялярин
Azяrbaycana капитал ахынлары вя инкишафы илк нювбядя ялверишли капитал мцщитинин формалашдырылмасы истигамятиндя щяйата кечирилян дювлят сявиййяли тядбирлярля сых баьлыдыр. Харижи капиталларын
щяйата кечирилмяси вя беля имканларын даща да
тякмилляшдирилмяси цчцн глобаллашма просесляриня
уйьун Азярбайжанда бейнялхалг сярмайя щярякятляринин истигамятляри иля баьлы олан бу проблемлярин щялл едилмяси мягсядя уйьун оларды:
- ялверишли сосиал-игтисади, тяшкилати, мядяни вя
сийаси мцщит йаратмагла, юлкядя харижи капиталларын щяйата кечирилмясиня имкан верян вя иш
адамларынын щцгуги нормаларыны мцяййян едян
мювжуд ганунверижилик актларынын тякмилляшдирилмяси вя онларын бейнялхалг стандарт вя тялябляря
уйьунлашдырылмасы;
- sярмайя щярякятляринин бейнялхалг тяжрцбясиндя тятбиг едилян сямяряли формалардан эениш
истифадя етмякля, дцнйа капитал базарында юлкянин реклам-информасийа базасынын йарадылмасы;
- iнкишафы тяляб едилян игтисади сащяляр цчцн
потенсиал харижи инвесторларын ахтарылмасы вя жялб
олунмасы цзря мювжуд тяшкилатларын функсийаларынын ващид дювлят структурунда жямлянмяси вя
йа ялагяляндирилмяси.
Юлкянин Бейнялхалг Конвенсийалара, сазишляря, мцгавиляляря гошулмасы иля бейнялхалг алями
мцяййянляшдирдийи вя бир чох дцнйа дювлятляри
тяряфиндян гябул олунан гайдалара ямял етмя
ющдячилийинин эютцрцлмяси истигамятиндя, щямчинин харижи капитал сийасятиндя юлкянин милли вя
бейнялхалг мянафеляринин, дювлят вя жямиййятин
мягсядляринин горунмасы вя узлашдырылмасы .
Харижи капиталларын тятбиг вя жялб едилмясинин
сащя стоктурунун сямярялиляшдирмякля, онларын
157
игтисадиййатын бцтцн сащяляриня истигамятляндирилмяси.
Бирбаша капиталларла йанашы, юлкямизя зяиф
жялб олунан портфел капиталларын тятбиги цчцн ялверишли шяраит йаратмаг, бунун цчцн гиймятли
каьызлар базарыны дцнйа стандартларына уйьун
форматлашдырмаг, капиталларын горунмасы щаггында икитяряфли сазишлярдян истифадя етмяк, щямчинин харижи капитал ахыны иля ялагядар олараг щяр
бир юлкядя онун тянзимлянмясинин ашаьыдакы метод вя механизмляринин милли мянафеляр бахымындан сямяряли тятбигини щяйата кечирмяк лазымдыр: валйута ганунверижилийиндя мянфяятин вя
ясас капиталын ихражы мящдудлашдырылыр вя йа гадаьан олунур, yахуд мянфяятин йенидян истифадя
едилмясиня шяраит йарадылыр: мянфяят вя капиталын
сярбяст кючцрцлмясиня ижазя верилир вя капиталлар
цчцн эцзяштляр гойулур:мцвафиг ганунверижилийин
кюмяйиля харижи капиталын арзу олунан формайа
салынмасы щяйата кечирилир.
Портфел капиталларны эениш тятбиги цчцн психолоъи барйерляр арадан эютцрцлмялидир.
Азярбайжан банк системинин капитал фяаллыьынын дястяклянмясиндяки зяиф иштиракы арадан
эютцрцлмялидир. Харижи капиталын иштирак етдийи капитал лайищяляриня хидмят eдян йерли банкларын
пайы гянаятбяхш сявиййяйя чатдырылмалыдыр.
Харижи инвесторларын жялб едилмясиндяки мцщцм вя милли мянафе бахымындан файдалы олан бир
истигамяти – идхалы явяз едян мящсуллар истещсалынын тяшкилиня хцсуси фикир верилмялидир.
Харижи капиталларын йалныз мяркяздя дейил,
реэионларда йайылмасына, игтисадиййатын диэяр
сащяляриня ахынына щюкумят сявиййясиндя кясярли
тядбирлярин эюрцлмяси юн плана чякилмялидир. Бу
да öзлцйцндя бир тяряфдян щямин реэионларны инкишафына, ящалинин мяшьуллуг проблемляринин щялл
едилмясиня бюйцк кюмяклик едярди.
Мцасир шяраитдя харижи капиталларын жялб
едилмяси сащясиндя конкрет вязиййяти юйрянмяк,
юлкядя капитал мцщитини тямин едян игтисади вя
ганунверижилик базасыны, харижи капиталларын жялб
олунмасы вя бирэя мцяссисялярин йарадылмасы
механизмини мцасир тялябляря уйьун тякмилляшдирмяк лазымдыр.
Азярбайжанын мцстягиллик ялдя етмясинdян
16 иля йахын бир заман кечмишдир. Бу мцддятдя
Азярбайжанын ясас тяряфдашы олан Тцркийя жцмщуриййяти иля Азярбайжан арасындакы мцнасибятлярин эенишляндирилмяси сащясиндя бир чох ишляр
эюрцлмцшдцр. Анжаг hazыrda цчцн бунлар йетярли
сайыла билмяз.
Кечян он ил ярзиндя Азярбайжана капитал
гоймуш вя тижарят фяалиййяти иля мяшэул олан Тцрк
фирмаларынын бу мцддятдя mövqelяrini дяйярлян158
диряряк, артыг бюлэядя тяк олмадыгларыны, инкишаф
етмиш юлкялярин мцяссисяляри иля чох бюйцк рягабятля цзляшдиклярини, эяляжяк он илдя дя бу
рягабятин эетдикжя артажаьыны биляряк щярякят
етмяляриндя сон дяряжя файдалыдыр.
Hazыrda ики юлкя арасында мювжуд сийаси ялагяляр ян ялверишли сявиййядядир. Азярбайжан иля
Тцркийя арасында игтисади мцнасибятлярин тящлилиндян алынан нятижя вя тяклифдяр ашаьыдакылардан
ибарятдир.
1. Харижи капиталлар харижи юлкялярдя чыхарылын
сящмлярин, истигразларын вя башга гиймятли каьызларын харижи капитал базарындан сатын алынмасы
шяклиндя вя йа харижи юлкялярдя завод, фабрик вя
torpaq ялдя едилмяси шяклиндя ола биляр. Харижи
капитал гойулушу гярарларынын sяmяrяli щяйата
кечирилмяси цчцн базар, хаммал, ямяк ресурсларынын, технолоъи хцсусиййятлярин, инщисарчы структурунун йаранмасынын, лисензийа щцгугларындан
эялир ялдя едилмяси кими амилляри нязяря алмаг
лазымдыр. Дювлятин игтисади имканларынын мящдуд
олдуьу вя хцсуси бюлмянин зяиф инкишафы щалларында харижи капиталларын жялб олунмасы зяруридир.
Харижи капиталлар жялб етмяйи бажаран юлкяляр
рягабятя давамлы сянайенин инкишафына наил олурлар, ихраж йюнлц мящсуллар истещсал едир вя нятижядя sяmяrяli ихраж ямялиййатлары щяйата кечирмяк вя игтисади артым шансыны газанырлар.
2. Базар игтисадиййаты вя онун ясасыны тяшкил
едян мцлиййятчилик фяалиййятляри сосиал щяйатын
диэяр фярди йюнляри кими уйьун щцгуги базанын
олмасыны tяlяb edir. Бу просес вахт вя ямяк тяляб
етмякля бярабяр, реаллыьы якс етдиряжяк вя еластики
структур dяyiшikliklяri вя йенидян тяшкилатланманы
мцмкцн едяжяк зянжирвари фяалиййятлярдян ибарятдир. Анжаг ялагяли щцгуг тяшкилат вя гурумларын тяжрцбя йетярсизлийи вя заман гытлыьы, лазыми
гярярларын гыса mцддят ярзиндя верилмяси ейщтийажындан доьан ганунун игтисади инкишафа уйьун
вя ящатяли олмасы бахымындан гянаятбяхш олмайажаьы данылмаз фактдыр.
Тижарят сащясиндя щцгуги çatышmamazlыqlar,
тижаряt мцнасибятлярдя саьлам мцщитин йарадылмасыны lяngitmяklя, мцяссися фяалиййятляринин, хцсусиля, гейри–рясми сявиййяйя кечирилмясиня сябяб
олур. Фикримизжя, доьру гярарларын тез гябул
олuнмасына бюйцк ещтийаж вар. Хцсуси иля дя,
мцяссисяляр, мцштяряк мцяссисяляря аид верилмиш
гярарлара ялавяляр едилмяси лазымдыр. Qанунларын
мцасирляшдирилмяси вя тяфсилаты иля юйрянилмясиnя
ещтийажы вар.
Azяrbaycan, yeraltы vя yerцstц сярвятляри
бахымыndan son dяrяcя zяnginдир, ixtisaslы iшçilяr
çoxdur. Инкишаф етмяkdя олан юлкядир. Мцстягиллик гazanдыгdan sonra Тцркийя иля Азярбайжан
арасында щяр сащядя protokollаr vя мцгавиляляр
imzalaнmышдыr.
Ортайа чыхан бязи проблемляря бахмайараг,
ики юлкя арасындакы мювжуд ялагяляр, Азярбайжанын Orta Asиya Республикаларына aчыlan гapы
ролуну ойнамасы dюvlяtlяrarasы мцнасаибятлярин
гаршылыглы олмасы принсипиня ясасланыр.
Иki юlkянин мцнасибятляринин инкишафында
mцhцm yer tutan Игтисади Komisсиyаnыn Иkinci
Мярщяля ижласы 30-31 йанвар 2002 tariхиндя
Bakыdа tamamlanmыш vя bunунла ялагядар
protokol imzalanmышдыr.
3. Gюmrцklяrdя анбар vя яшйаларын сахланылмасы цчцн сахлама камераларынын olmasы vя
yetяrli sяviyyяyя çыxarыlmasыna, Тцркийядя olduьu кiмi gюmrцklяrdя komisyonчuluг (mцшavirlik) mцяssиsяsinin олmasыna çalышыlmasы, гейриганун сцрцндярмячилик вя бунун nяticяsi олараг
юdяnяn ялавя yol vergilяri иля йанашы ганунauyьun юdяmяlяr olmasы, bцtцn юlkяlяrdяn gюmrцk vergisinin alыnmasы, gюmrцkсцz mal girышinin
гаршысынын алынмасы мцяссисяляри daha dцzgцn
hala гоймагда vя ясасян дя gяlяn mallarыn
rягabяt имканыны artыrыr.
4. Azяrbaycan ilя Тцркийя арасында сярщядлярин
мювжуд olmamasы (Nахчыван Мухтар Республикасы istisna olmaqla) tarifli йцк дашынмасынын
апарылмамасы vя dяmiryolu ялагясинин олмамасы
сябяби иlя, гуру няглиййаты иля щяйата кечирилян
дашынмалар daшыnma хяржляриnin artmasыna sяbяb
olur.
Гуру няглиййаты иля щяйата кечирилян дашынмалар Иran vя Gцrcцstan яразисиндян щяйата
кечирилмякдя, Иran йцклярин чякисиня мящдудиййят тятбиг етмякдя, Gцrcцstan vя Azяrbaycanda
gömrцk rцsumu yцksяk olmasы, vaxt иткиси иля
йанашы ялавя хяржляря сябяб олур, Тцркийянин
rягabяt имканыны azaldыr.
5. Ticarяt, Borжlar, Иcra vя Иflas, Bankлар вя
банк фяалиййяти щаггында Гanunларын yetяrli vя
mövcuddur, bunlar banka saziшlяrindя mцшtяri
ilя protokol mцяyyяn edilmяli, kreditlяr qaytarыlmadыьыnda bu saziшlяrdяn istifadя edilmяlidir.
6. Вergи Mяжялляси иlя ЯDV 20%-dяn 18%-я
еndиrиlmишдиr. Bu фаиз сабиt oluб ясас исtещлак
mallarы цчцn еynиdиr. Bu сащядя Tцркийя tяcrцbяsinдян Azяrbaycanыn istifadя etmяsi sяmяrяli ola bиlяr. Mясялян, ясас исtещлак mallarыndakы ЯDV-nиn 1% еndиrиlmяsи, çox dяbdяbяli исtещлак mallarыnda bu фаизин 18%-dяn daha
yцксяк щяддя чыхарылmасы, bиr adдыm daha иряли
gедяrяk Tцркийя Mцдафия Sяnayе Mцшавирлийи
сявиййясиндя бир гуруmун йарадылmасы, bunu çox
dяbdяbяli исtещлак mallarыndan alыnacaг vergи vя
охшар mянбялярдян яldя edиlяcяk gяlиrlяr иlя
dяstяklяnяrяk юlkянин mцдафиясинин tяшкилиндя
ишtиракынын tяmин едилmяси цчцн yardыm едилmяси
mцmkцn ola bиlяr.
Vergi Мяжяллясинин hцгугi тямял тяшкил олунмадан гцввяйя минмяси идхалатла мяшьул олан
Тцрк мцяссисяляринин бюйцк бир гисминин минимум iдхal гиймятляриндян артыг эюмрцк юдянмяси, reаl гиймятдян артыг gюmrцklц mal gяtirяn
мцяссисялярин rягabяt gцcцnц zяиflядяn bir baшгa
сябябдир. Gюmrцkдя тятбиг едилян бу икили
стандартлар еynи maldakы гиймят фяргинин 15-20%
чатмышдыр.
7. Azad игтисади зоналарын yaranmasы иля ялагядар олан ганун лайищяси цч иldяn артыг бир
мцддятдир ки, мцзакиряря обйекти олуб Milli
Mяclis тяряфиндян тясдиг олунмамышдыр. Лайищядя
Bakы, Astara vя Sumгayыtda цч sяrbяst bюlgяnin
гurulmasы нязярдя тутулур. Bu лайищянин Милли
Mяclis тяряфиндян тясдигляня билиняжяйи нязяря
alыnaraг, сяrbяst игтисади зоналарын гuruluб Тцрк
мцяссисяляри тяряфиндян истифадя олунмасы цчцn
лазыми тядбирляр эюрцлмялидир.
8. Digяr sяhifяlяrdя bяhs edildiyi kimi Aztekfen, Azercell Bakыda joint venture mцшtяrяk risk
halыnda iшlяyяn mцяsissяlяr ölkяyя daha çox xeyir
verяr.
Мцштяряк мцяссисялярин йарадылмасы вя
фяалиййят эюстярмяси ялверишли капитал мцщитинин
йарадылмасы иля баьлы олуб, харижи инвесторун
фяалиййятиндя мцщцм рол ойнайыр. Беля ки, онун
фяалиййят истигамятини мцяййян едир, дяйярляр
системи щаггында мялуматлар верир вя бунун ясасында оптимал сийасят щазырламаьа имкан йарадыр. Ялверишли инвестисийа мцщитинин йарадылмасы
базар мцнасибятляринин тялябиня уйьун олараг
дювлят идаряетмя strukturunda вя ганунверижилик
системиндя тякмилляшдирмяляр едилмясини, базар
инфраструктурунун формалашмасыны, игтисади ислащатларын дцзэцн апарылмасыны вя с. нязярдя тутур.
Мцштяряк мцяссисялярин сямяряли фяалиййятинин
тямин едилмясиндя важиб сащялярин сечилмяси мцщцм мясялялярдян биридир. Игтисадиййатын цстцн
истигамятляринин мцяййян едилмяси харижи капиталларын жялб олунма мягсядляриндян асылы олараг
дяйишир вя даим тякмилляшir.
9. Республика игтисадиййатынын ихраж йюнлц олмасы цчцн дцнйа стандартларына жаваб верян вя
рягабятя давамлы мящсуллар истещсал едилмяlidir.
10. Бу мягсядля инкишафын stimullaшdыrma тяминатынын верилмяси зяруридир. Stimullaшdыrma системи еля гурулмалыдыр ки, Республика игтисадиййатына харижи капиталын ахмасына, онун структурунда мцтярягги дяйишикликлярин баш вермясиня,
капитал гойулушунун важиб сащяляря истигамятлянмясиня, истещсалын сямярялилийинин артырылмасына
вя йерли ресурслардан истифадянян йахшылашмасына
кюмяк етсин.
159
Gюстярмяк лазымдыр ки, Тцркийя-Азярбайжан арасында конкрет лайищяляря ясасланан Узунмцддятли Игтисади Ямякдашлыг Програмынын
щазырланмасыnыn гярара алынмасы ясасында харижи
тижарят, эюмрцкляр, эюмрцксцз тижарят вя капитал
бюлэяляри, стандартлашдырма, енеръи гаршылыглы
investisiyalar, консалтинг хидмятляри, avtomobil,
дямир йолу, щава няглиййаты, кянд тясяррцфаты,
туризм, ямяк вя сосиал мцдафия, сярэиляр, банк
ямялиййатлары кими сащялярдя ямякдашлыьын даща
да инкишаф етдирилмяси нязярдя тутулмушдур.
Бунунла ялагядар олараг Азярбайжанада
капитал гойула биляжяк сектор вя лайищялярин тяснифатынын ашаьыдакы кими апарылмасыны мягсядяуйьун щесаб едирик.
Щидро електрик стансийасы tikilmяsi вя истисмары: Щал-щазырда юзялляшдирilяrяk харижи вя йа
йерли инвесторлара сатылажаг 1 кичик стансийа вардыр. Бундан башга Минэячевирдя 9 истещсал блоку
эцжцндя щидро електрик стансийасынын 4 блоку
ишлямякдядир. Русийа технолоэийасы иля ишляйян
стансийанын дювриййяйя гошулмаг иши тендер мярщялясиндядир. Тендерин гиймяти 50-60 милйон
АБШ долларыдыр. Нахчыван Мухтар Республикасында жями150 мвт истещсал эцжцня сащиб 3 айры
лащийя мювжуд олуб, харижи Инвесторлара «Гур,
ишлят, дювр ет» модели ясасында вериляжякдир. Ейни
заманда Азярбайжанда, Губа-Гусар иля Эядябяй кими даьлыг бюлэялярдя 50-100 мвт эцжцндя
стансийа гурмаг цчцн ялверишли шяраит вардыр.
Тябии газla iшlяyяn Сумгайыт вя Бакы йахынлыьындакы Гарадаьда 400 мвт эцжцндя 2 стансийа лайищяси мювжуддур. Бунлардан Сумгайытдакы лащийянин биринжи мярщялясинин щяйата кечирилмяси даща мягсядяуйьундур.
Абшерон йарымадасында нязярдя тутулан бу
тип стансийаларын «Гур, ишлят, дювр ет» модели иля
тясиси nяzяrdя tutulmuшdur.
Йухарыдакылары эюстярмякля йанашы, йахын
заманларда Azяrbaycaнa yюnяlмiш харижи тижарят
ялагяляринин инкишаф етдирилмяси цчцн ашаьыдакы
мясялялярин щялl едилмяси зяруридир:
Бейнялхалг ющдяликляр dя нязяря алынмагла
Тцркийя ilя Azяrbaycan vя МДБ юlkяlяri arasыnda игтисади интеграсийанын гурулмасы,
Azяrbaycan ilя olan мцнасибятлярдя barter
sisteminдян sяmяrяli харижи тижарят васитяси kimi
истифадя олунмасы,
Дашыnма da, gюmrцklяrdя vя ticarят ялагяляриня тясир едян сащялярдя йени лайищялярин ишляниб
щазырланмасы,
Strateji ящямиййят кясб едян сащялярдя, sektоrларда vя ya лайищялярин щазырланмасында Тцрк
мцяссисяляриня dяstяk верилmяsi,
160
Sыьorta mехanizmини йарадараг Тцрк мцяссисяляри цzяrindяki riskin azalдыlmasы,
Тцрк инвесторларыna Азярбайжанда йашамаглары цчцн визаларын верилмяси мягсядяуйьун
оларды ки, бу да илдян иля онларын азалдылмасы вя
нятижя етибары иля сыфыра ендирилмяси еффектив нятижя
верярди.
Беляликля Азярбайжан-Тцркийя мцнасибятляриндя харижи капиталларын ролу проблеминин тядгиг
едилмяси ону мцяййян едир ки, юлкялярарасы гаршылыглы ялагяляр инкишаф етмиш, харижи капиталларын
жялбедилмяси просеси эцжляндирилмиш вя мцсбят
нятижяляря наил олунмушдур.
ƏDƏBĐYYAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Гаджиев Ш.Г. Азербайджан на пути к Международному Сообществу, Киев, 2000. 503 с.
Улудаь Илщан. Тцркийе економиси Истанбул, 2003. 420с
Akmel Jale «Кузей Кыбрыз Турк Жумщуриййетиндеки
Туризм ишлещмелеринде инсан кайнаклары ве Туризмде
Топлам Калите семинери, Кузей Кыбрыс Тцрк Cцмщурийети, Девлет Баканлыьы ве Башбакан йардымъылыьы –
КЫТОБ, Эирне: 2000. с.18-22
Шяkяrяliyev A.Ш. Qloballaшma шяraиtиndя иqtиsadи
яmяkdaшlыьыn
genишlяndиrиlmяsиnиn
respublиkanin
sosиal-иqtиsadи иnkишafinda rolu/ «Глобаллашма просесиндя Гафгаз вя Орта Асийа» мювзусунда бейнялхалг конфрансын материаллары, Бакы, 2003. s.4-5.
Gцngюr L.A Азярбайжан игтисадиййатынын инктшафында
кичик вя орта сащибкарлыьын ролу // Базар ислащатлары вя
милли игтисадиййатын инкишаф проблемляри (мягаляляр
топлусу) Ы щисся Бакы, Елм, 2004, s. 535-537.
Мяммядов З.Ф Бейнялхалг валйута - кредит мцнасибятляри вя харижи юлкялярин пул – кредит системи Бакы,
2003. 400s.
Осман Нури Арас, Малиййя глобаллашмасынын Азярбайжан бахымындан Гафгаз вя Орта Асийайа тясири /
«Глобаллашма просесиндя Гафгаз вя Орта Асийа»
мювзусунда бейнялхалг конфрансын материаллары.
Бакы, 2003. 470 s.
Barutcugil И.S. РЖЩА, Доор Еэитим Йайынлары.
Истанмул, 2002. 120с.
QLOBALLAŞMA VƏ
REGİONAL İNTEQRASİYANIN
ARTDIĞI DÜNYADA QAFQAZ VƏ
MƏRKƏZİ ASİYANIN İQTİSADİ
ƏHƏMİYYƏTİ
FROM GEOPOLITICS TO GEOECONOMICS THE ROLE OF CAUCASUS AND
CENTRAL ASIA IN THE WORLD SYSTEM
Sukru ĐNAN
Research Assistant,
Inonu University, Faculty of Economics and
Administrative Sciences, Department of Economics,
Malatya / Turkey
A. Fahimi AYDIN
Assistant Professor,
Inonu University, Faculty of Economics and
Administrative Sciences, Department of Economics,
Malatya / Turkey
ABSTRACT
The main theme of this work is to determine the crucial role of Caucasus and Central Asia in the world system with stressing
the economic, political, and strategic importance of the region in the globalized world.
For that reason, the region is considered and evaluated with a three level approach. Firstly, with respect to the geostrategic,
geopolitical, and geoeconomic thransformation process of the region, it is evaluated and summarized within a hundred years
period with theories about the region, and the history of the region with recent developments until the globalization process. With
the help of the “heartland theory” of Mackinder, it is studied that for what reasons the geostrategic and geopolitical power that is
granted to the region is not proved its real value in an ideologically divided world.
Secondly, the opportunities granted to Caucasus and Central Asia with the disintegration of the USSR and accelerated globalization
process with its economic, political, social and technological transformation outcome and the effects on the “latent giant” that opened its
eyes to the new world order that geopolitics left its position to the geoeconomics are investigated. The position and importance of the
states of the region with strategic and economic resources and especially energy resources and with strategic location in world economy is
considered. And also it is attracted to the geoeconomics that gained importance on the worldwide politics.
Finally, Caucasus and Central Asia that will play a vital role within the world system is assessed. The political strategies that the
region decides may change the balance of power such as: a unipolar system with a mega power or a bipolar, a tripolar or even a
multipolar systems. Then, the relations with “big powers” and the assumptions on the permanent relations that can be established in
the near future are estimated and the effects of these relations to the world balance of power and to the world system are considered.
Key Words: Geopolitics, Geoeconomics, Central Asia.
I. INTRODUCTION
International relations started to change
radically towards the end of the twentieth and the
beginning of the twenty-first century due to
changes in the political, economic and social
structures. The new system started to emerge as
the bipolar world came to an end with the
appearance of multi-polar power centres and a
hegemonic power. Central Asia includes five
independent republics - Uzbekistan, Kazakhstan,
Kyrgyzstan, Turkmenistan and Tajikistan. "Central
Asia is a great geographic territory, which
occupies the territory from the Caspian Sea in the
west until Chinese Xingjian autonomous region in
the east, from Kazakhstan in the north until
Pakistan. It lies on 4 million square kilometers in
Eurasian plain. Fifty ml. people live in this
continent, which borders on Russia, Iran and
China", says A.Jalilov. 1 As Bonapart says "state
1
Jalilov, A.T., The Geography of Central Asia: The system
of attitudes, analysis and perspectives, 2003 № 1, pp. 31-35.
162
policy is dictated by its geograpy" geographic
factors are closely connected to the state policy in
geopolitics. Evaluating the Central Asian region
from its geostrategic condition and natural
resources we shall try and see how the economic
and political measures influence its role and
importance in the future world system.
Source: Jim Nichol, Central Asia: Regional Developments
and Implications for U.S. Interests, CRS Report
for Congress, February 23, 2007, p.2
http://www.icafindia.org/Central%20Asia%20in%20the%2
0New%20World%20System.htm
The importance of Central Asia is that it is
situated in the "hub" of geoeconomic struggles of
‘first order states’ and neighbouring ‘second order
states’ and it is a bridge connecting eastern
countries with western ones and northern
countries to southern ones. Connecting Asian and
European continents, its significance is recognized
for its geostrategy, geopolitics and geoeconomics.
The territory was the main route for the Great Silk
Road that connected Europe with China and India.
The Great Silk Road many countries are interested
in is being reorganized again.
Geoeconomic role of Central Asia in the near
future as a bridge connecting the two geopolitical
centres—Asia and Europe with the transnational
rail, automobile roads and new transport
communications between the five Central Asian
and Transcaucasian republics, and also to China as
it continues building the Great Silk Road to China.
Transport communications will give an impetus to
trade, economic and cultural relations.
Central Asia is a unique territory not only
from the geopolitical point of view, but also from
the geoeconomic one. The land-locked position of
Central Asia is compensated by the existence of
rich natural resources. The natural resources of
Central Asia, for example oil and gas reserves
attract many foreign countries. Their strategic
position attracts Russia, China, Iran and Turkey.
USA and EU are also interested in the economic
potential of the strategic region.
As a result, political games are not new for the
region have begun. The power resources of
Central Asian and Caspian countries are
geopolitical and geoeconomic questions that will
determine the new world system. It is very
important for the world strategic powers whether
the oil and gas pipelines pass through this or that
country. These are the reasons for fierce
competition among the leading world countries,
leading to new contradictions, and threats to peace
and security in the continent. Central Asia is a part
of such region where lie the interests of world
geoconomic powers.2
II. GEOPOLITICS, CENTRAL ASIA
AND THE GREAT GAME
“Who rules East Europe commands the Heartland.
Who rules the Heartland commands the World Island.
Who rules the World Island commands the world.”
Halford J. Mackinder
2
Saidkhon Saidolimov, “Central Asia in the New World
System”
http://www.icafindia.org/Central%20Asia
%20in%20the%20New%20World%20System.htm
The term ‘the Great Game’ was thought up in
the 1830s, although its use was not to become
widespread and until the first years of the 20th
century in the novel Kim by Rudyard Kipling.
Although fictional, the basis for the events and
occurances that it described were real, describing
the ‘shadowy struggle for political ascendancy’
that took place for most of the 19th and early 20th
centuries between the British and Russian empires
over Central Asia.
The reason of the Great Game was a struggle
for political dominance, control and security,
conducted by two Imperial powers over land and
populations whose importance lay in their location
between the Russian and British Empires.
According to Edwards the Great Game consisted
of three phases. 3
The first began with the expansion of the
Russian Empire into the Caucasus and Central
Asia during the 18th and early 19th centuries that
raised alarm bells at the East Indian Company, de
facto power in India. During the 19th century the
involvement of the British government increased,
turning the Great Game from a private venture
into part of imperial defence, foreign and colonial
policy. The methods used were those of secret
agents, coupled with overt military action upon
occasion. The first phase of the Great Game ended
in 1907 with the signing of the Anglo-Russian
Convention.
The second phase consisted of the Drang nach
Osten undertaken by Wilhelmine Germany. The
operational method-secret agents attempting to
manipulate local tribes and peoples-were the same
as in the first phase, as was the aim-control of
India.
The third phase occurred following the 1917
Russian Revolution when the Bolsheviks under
Lenin set out, ‘by means of armed uprisings, to
liberate the whole of Asia from imperialist
domination’. The eventual result of this third
round was the consolidation of Bolshevik power
over the old Tsarist domains.
Territorial gains or control over territory was
key to the aims of the Great Game in geopolitical
era. The struggle over the Central Asia and the
Great Game reshaped a new form after the
Heartland Theory of Halford John Mackinder
(1861-1947) in his essay titled The Geographical
Pivot of History, in 1904. In the essay, he came to
the conclusion that controlling the “pivot”, a
3
Matthew Edwards, “The New Great Game and the new
great gamers: disciples of Kipling and Mackinder”, Central
Asian Survey, March, 2003, 22(1), 84.
163
region in Central and Eastern Europe, would allow
a nation to dominate the world. He further
developed the theory after the First World War,
based on the lessons learned from it. In 1919 he
published Democratic Ideals and Reality, where
he revised the theory extensively. As the balance
of power in the world changed over the years, he
gave the theory its final form in his article The
Round World and the Winning of the Peace in a
1943 issue of Foreign Affairs.4
Mackinder divided the world into two areas:
the World Island and the Periphery. The
continents of Europe, Asia and Africa form the
World Island, and the smaller continents and
islands are the Periphery. The Periphery is smaller
in size and population than the World Island, and
its nations depend on naval power to project their
strength and to build up their economies, through
trade and conquest. The World Island, in turn, is a
single slab of land whose all corners can be
reached with simple and reliable transport. The
railroads and the combustion engine would allow
very rapid and even more efficient transportation,
that could now surpass the mobility of sea power,
tipping the scales in favour of land power. The
World Island also contains more population and
more of the resources a modern (at the time)
economy needs.
Map 1. Mackinder’s Heartland
The differences in transportation potential and
the distribution of natural resources give nations
of the Periphery a clear disadvantage in a conflict
against adversaries sitting comfortably on the
World Island. The Periphery could use naval
power to reach the coastal areas of the World
Island, but most of the World Island's resources
and industrial strength are located deep inside the
land mass, where naval power or an invasion
would have no hope to advance before being
beaten back. Thus, a great power dominating the
4
http://en.wikipedia.org/wiki/Heartland_Theory
164
World Island could repulse any invasion and
maintain a industrial and population base that
would win any war of attrition.
"The oversetting of the balance of power in
favour of the pivot state, resulting in its expansion
over the marginal lands of Euro-Asia, would
permit the use of vast continental resources for
fleet-building, and the empire of the world would
then be in sight."
The greatest natural and industrial resources
of the World Island are in Central Europe, Central
Asia and Northern Middle East, far from the
coasts, deep inside the landmass, safe from the
forces of the Periphery. This core area Mackinder
named the Heartland, "the greatest natural fortress
on earth". It would feed the dominant power of the
World Island all it would ever need in a conflict,
and give it a significant advantage over any foes
sharing the World Island with it. Therefore,
dominating Eastern Europe was essential to
dominate the entire World Island, and control of
the World Island would ensure victory over the
Periphery.5
The importance of the Central Asia for
Curzon was obvious. It could form a buffer of
friendly states Russia and Britain’s Indian interest.
Britain should therefore maintain a military
presence in the region to protect the liberties of the
fledgling gevernments. This view was echod in a
secret report produced by the Indian Office in
December 1918 which dealt specifically with
Russian Central Asia. In it, it is argued that
‘Central Asia should not be possession of a great
military power pursuing imperialistic aims’ and as
such Central Asia should be isolate and this would
require ‘a strong and independent Armenia, the
elimination of all Turkish influence from
Azerbaijan and preferably the internationalisation
of Baku’.6
When the Iron Curtain descended over
Europe, The Soviet Union controlled practically
all of the Heartland as Mackinder redefined in
1947, however, did not command the World
Island despite their command over the Heartland.
During the Cold War era Central Asia could not
gain its real importance because of ;
• The Heartland’s resources or location did not
give much of an advantage in the nuclear arms
race.
5
6
Sarah O’Hara and Michael Heffernan, “From Geo Strategy
to Geo Economics: The ‘Heartland’ and British
Imperialism Before and After Mackinder”, Geopolitics, 11:
54 -73, 2006, p.65.
• ‘Rimland theory’ and containment policy of
USA and NATO. While the Soviet Union was in
control of the fortress of the Heartland, it was also
surrounded by enemies. This was perfectly
depicted in a cartoon of the era, where USA with
its allies around the world surrounds the Heartland,
isolated in Eurasia as Curzon suggested.
• Soviet closed political and economic system.
The global economy's focus was no longer on
factories but computers and bytes. A successful
information economy required the free flow of
ideas and data, which a communist government
could not allow.
The independent states of the Heartland are
rising to relevancy in the international relations,
and they may yet play an significant role in world
politics, but just controlling the area will not be
enough for an desired overlord. And many foreign
experts are pessimistic about the political,
economic and national integration possibilities of
these countries. Z. Bzhezinsky, an American
politician evaluates the continent as ‘Balkans of
Euro Asia’. In the ‘Great chess-board’ he expresses
that ‘the continent is not only powerless but also
internally unstable and is characterized by its usual
destabilization. Each country of the continent has
serious internal problems. They all have border or
ethnic territory problems. Some of them face
territorial, ethnic and religious disorders.’7
III. GEOECONOMICS, CENTRAL ASIA
AND THE NEW GREAT GAME
‘Who controls the Silk Pipelines controls
the world’ (Robbins 1994, 43)8
“Geo-economics has supplanted geopolitics as
the motivation for world events, switcjing from
ideplogical conflicts to the quest for economic
superiority and the assurance of a constant supply
of necessary resources. Amongst these resources,
oil is the most important, lifeblood of US capitalism,
providing the lubrication for all developed
economies. There are other conflicts that could be
identified as motivated by geo-economics…”9
Central Asia which was a trade bridge between
the West and the East during the Pax-Mongolia
7
8
9
System”
http://www.icafindia.org/Central%20Asia%
20in%20the%20New%20World%20System.htm
Nick Megoran, “Revisiting the ‘pivot’: the influence of
Halford Mackinder on analysis of Uzbekistan’s
international relations“, The Geographical Journal, Vol.
170, No. 4, December 2004, p. 349.
Paul Kellogg, “The geoeconomics of the new Great
Game”, Review Article, Contemporary Politics, Volume 9,
Number 1, 2003, p.81.
regained its real significance after a long period of
isolation from world economy and politics with
the independence of Caucasus and Central Asian
states.
Collapse of the USSR in 1991 lead to the
independence of landlocked Central Asian states
which are willing to integrate the global world.
The discovery of rich raw material mineral
deposits, mainly in Azerbaijan, Kazakhstan and
Turkmenistan and the potential wealth of the
region has awoken worldwide interest. The
interest today picks up where it left off at the turn
of the century, when the world had turned its
attentions to Central Asia. Geopolitical experts
such as the German Karl Haushofer and Halford
Mackinder from Britain used their "Turkestan"
and "Heartland" theories to expound on the idea
that political control of this bridge between
Europe and Asia provides the key to world
domination. Today, when the Central Asian region
is again a main topic of geostrategical discussion,
the memory of these theories is revived. The
central question is whether the new oil and gas
discoveries could lead to a "second Gulf Region",
which several powerful countries would like to
have an interest in.10
Sudden collapse of the static bipolar world
system effected the position of not only the exsoviet states but also the major powers and
regional powers as well. The basic distinctive
feature of Geopolitical era was immobility that
bipolar superpower rivalry had a static effect on
global politics and economics. However, today’s
Geoeconomic era is dynamic and competitive. In
the new era USA, EU, Japan, Russia and rising
China use neo-mercantalist policies not for
gaining territory but markets and safe energy.
Central Asia is both a hinterland and a
midland on the Eurasian continent, and this brings
both challneges and advantages to Central Asian
states. In the context of new energy atlas,
landlocked Central Asia is in a central position,
with close linkages to surrounding region.
Traditionally, Central Asia is an origin of the WS
and a central part of the world political and
economic system.11
According to the U.S. Department of Energy
(DOE), the Caspian region is emerging as a
10
11
Presented by Gernot Erler in cooperation with Friedemann
Müller, Region of the Future: The Caspian Sea German
Interests and European Politics in the Trans-Caucasian and
Central Asian Republics, “A Great Game No More: Oıl,
Gas And Stabılıty In The Caspıan Sea Regıon”, p.91.
Xiaojie Xu, “The oil and gas links between Central Asia
and China: a geopolitical perspective”, OPEC Review,
March 1999, p.46
165
significant source of oil and gas for world
markets. Kazakhstan possesses the Caspian
region’s largest proven oil reserves at 9-29 billion
barrels, according to DOE, and also possesses 65
trillion cubic feet (tcf) of natural gas.
Kazakhstan’s oil exports currently are about 1.3
million barrels per day (bpd). Some U.S. energy
firms and other private foreign investors have
become discouraged in recent months by harsher
Kazakh government terms, taxes, and fines that
some allege reflect corruption within the ruling
elite. Turkmenistan possesses about 101tcf of
proven gas reserves, according to DOE, among the
largest in the world. The Central Asian states
have been pressured by Russia to yield portions of
their energy wealth to Russia, in part because
Russia controls most existing export pipelines.
Map 2. Central Asia & Pipelines
Kazakhstan’s main oil export route is a 930mile pipeline — owned by the Caspian Pipeline
Consortium, in which Russian shareholders have a
controlling interest — that carries 560,000 bpd of
oil from Kazakhstan to Russia’s Black Sea port of
Novorossiysk (23 million metric tons a year).
Lengthy Russian resistance to increasing the
pumping capacity of the pipeline and demands for
higher transit and other fees, along with the
necessity of offloading the oil into tankers at
Novorossiysk to transit the clogged Turkish
Straits, have spurred U.S. and Western investors
to consider other routes, including barging oil to
Azerbaijan. Kazakhstan’s two non-Russian oil
export routes are to the Black Sea and China. For
many years, it has barged some oil across the
166
Caspian Sea to Azerbaijan to be transported by
railway to Black Sea ports. In June 2006,
Kazakhstan and Azerbaijan finalized an agreement
initially to ship 25 million metric tons per year of
Kazakh oil through the BTC pipeline, about onehalf the capacity of the pipeline.57 The first
Kazakh oil export pipeline not transiting Russia
was completed from Atasu in central Kazakhstan
to the Xinjiang region of China (a distance of
about 600 miles), and began delivering oil in May
2006. Initial capacity is 20 million metric tons per
year. At Atasu, it links to another pipeline from
Kumkol, also in central Kazakhstan, and will
eventually link to Atyrau on Kazakhstan’s
Caspian Sea coast. The late Niyazov signed a 25
year accord with Putin in 2003 on supplying
Russia up to 6 billion cubic meters (bcm) of gas in
2004 (about 12% of production), rising up to 80
bcm in 2009, perhaps then tying up a large part of
Turkmenistan’s production. Turkmenistan halted
gas shipments to Russia at the end of 2004 in an
attempt to get a higher gas price but settled for allcash rather than partial barter payments. In early
2006, Turkmenistan again requested higher gas
prices from Russia, because Russia’s statecontrolled Gazprom gas firm had raised the price
it charged for customers receiving the gas that it
had purchased from Turkmenistan. In June 2006,
Turkmenistan threatened to cut off gas shipments
at the end of July unless Gazprom agreed to a
price increase from $65 per one thousand cubic
meters (mcm) to $100 per mcm for the rest of
2006. On July 25, Gazprom shut off one major
pipeline from Turkmenistan for eight days of
“repairs.” In early September 2006, Gazprom
agreed to pay $100 per mcm from 2007 to the end
of 2009, and Turkmenistan pledged to supply 42
bcm in 2006 and 50 bcm in 2007 2009. Seeking
alternatives to pipeline routes through Russia, in
December 1997 Turkmenistan opened the first
pipeline from Central Asia to the outside world
beyond Russia, a 125-mile gas pipeline linkage to
Iran. In early April 2006, Turkmenistan and China
signed a framework agreement calling for Chinese
investment in developing gas fields in
Turkmenistan and in building a gas pipeline
through Uzbekistan and Kazakhstan to China. In
early September 2006, the late Niyazov indicated
that he considered the possibility of building a
trans-Caspian pipeline and a pipeline to Pakistan
as unlikely.1
potential actor India will produce the future of
Central Asia. In geoeconomic world, pipeline
struggle in Central Asia and its periphery the
‘Heartland’ of the geopolitical era represents the
‘land’ which is still important for world hegemony
(but not as Mackinder’s vision) and Afghanistan
and its periphery which was a gap between three
pan-regions of Haushofer’s panregional model
(Map 3.) represents the ‘Heart’ for world
domination (Fig.1).
For USA world hegemony, Central Asia is as
important as Gulf region because of its strategic
location, natural resources and geopoliticalgeoeconomic rivalry between major powers. USA
tends to control the oil belt and its strategic around
by peaceful means or not (Iraq) which is partly in
the rim land, partly in the heartland (Afghanistan)
. This possession will gives the USA the control of
all world. The ‘Heart’ is the golden key of Central
Asia for the greatest ‘naval power’ to lock or
unlock it.
Figure 1. The Heart and The Land
Map 3. Haushofer’s Panregion model
Source: O’Loughlin and Van der Wüsten (1990
Rivalry between the major powers USA,
Russia, China and EU and besides these major
actors the minor actors Turkey and Iran and the
1
Jim Nichol, Central Asia: Regional Developments and
Implications for U.S. Interests, CRS Report for Congress,
February 23, 2007.
From that point of view USA politics depends
on north-south connection via Afghanistan and
Pakistan to landlocked states of Central Asia. The
State Department in 2006 included Central Asia in
a revamped Bureau of South and Central Asian
Affairs. According to Principal Deputy Assistant
Secretary of State Steven Mann, “institutions such
as NATO and the OSCE will continue to draw the
nations of Central Asia closer to Europe and the
United States,” but the United States also will
encourage the states to develop “new ties and
synergies with nations to the south,” such as
Afghanistan, India, and Pakistan.2
2
U.S. House of Representatives. Committee on International
Relations. Subcommittee on the Middle East and Central
Asia. Assessing Energy and Security Issues in Central Asia.
Testimony of Steven Mann, Principal Deputy Assistant
Secretary for South and Central Asian Affairs, July 25, 2006.
167
However today we can see the Afghanistan’s
position as a ‘Heart attack’ situation. Because of
the heart's arteries gets blocked now and like as in
medicine procedure is to perform heart surgery
and sew in a new piece of blood vessel to bridge
over (bypass) the blockage. U.S. policy goals
regarding energy resources in the Central Asian
and South Caucasian states have included
supporting their sovereignty and ties to the West,
supporting USA private investment, promoting
Western energy security through diversified
suppliers, assisting ally Turkey, and opposing the
building of pipelines that transit “energy
competitor” Iran or otherwise give it undue
influence over the region. 3
IV. CONCLUSION
The worldwide geoeconomic impacts and
framings of integration including territory,
population, strategic location, and natural resource
endowments, as modified by economics and
technology, affect the relations between states and
the struggle for world domination. How the ‘heart’
will challenge the hegemony of the USA is unclear.
The parameters of the challenge and its outcome
are uncertain. Some observers predict substantial
decline and hegemonic breakdown; others foresee a
period of restructuring and the coordination and
coexistence in the region.
The ‘heart’ area have looming global
implications. Sovereignty issues and the balance of
regulation and power within the heart are what
tends to capture most attention within the region,
all this is global circuits and via complex interactions of geoeconomics and geopolitics which
threaten us. The goal of peace must be seen in the
building of a new world peace movement that
recognizes that what ultimately must be overcome
an entire world economic system that feeds on
uncertanity.
3
February 23, 2007, p.4
February 23, 2007, p.4
168
REFERENCES
−
Gernot Erler, Friedemann Müller, “A Great Game No
More: Oıl, Gas And Stabılıty In The Caspıan Sea
Regıon”, Region of the Future: The Caspian Sea German
Interests and European Politics in the Trans-Caucasian
and Central Asian Republics .
−
−
Jim Nichol, “Central Asia: Regional Developments and
Implications for U.S. Interests”, CRS Report for
Congress, February 23, 2007.
−
Matthew Edwards, “The New Great Game and the new
great gamers: disciples of Kipling and Mackinder”,
Central Asian Survey, March, 2003, 22(1), 84.
−
Nick Megoran, “Revisiting the ‘pivot’: the influence of
Halford Mackinder on analysis of Uzbekistan’s
international relations”, The Geographical Journal, Vol.
170, No. 4, December 2004.
−
Paul Kellogg, “The geoeconomics of the new Great
Game”, Review Article, Contemporary Politics, Volume
9, Number 1, 2003.
−
System”
−
http://www.icafindia.org/Central%20Asia%20in%20the
%20New%20World%20System.htm
−
Sarah O’Hara and Michael Heffernan, “From Geo
Strategy to Geo Economics: The ‘Heartland’ and British
Imperialism Before and After Mackinder”, Geopolitics,
11: 54 -73, 2006.
−
Xiaojie Xu, “The oil and gas links between Central Asia
and China: a geopolitical perspective”, OPEC Review,
March 1999.
KÜRESELLEŞME SÜRECĐNDE GEÇĐŞ EKONOMĐLERĐ
Sevil REDZEPĐ
South East European University
Faculty of Public Administration
Ilindenska bb.
Tetovo / R.MACEDONIA
[email protected]
[email protected]
ÖZET
Geçen yüzyılda yaşanan gelişmeler ve değişimler ile özellikle 20. yüzyılın son 20 yılında yaşanan gelişmeler yaşamımızda
önemli değişikliklerin meydana gelmesine neden olmuştur. 20. yüzyılın başlangıcındaki ekonomik depresyon ve onu takip eden
iki dünya savaşı dönemi, dünyada ekonomik resesyonun yaşanmasının en önemli nedenleri olarak gösterilmektedir. Fırtına öncesi
sessizlik olarak nitelendirebileceğimiz soğuk savaş esnasında yaşanan kutuplaşmalar ise, dünyada siyasi ve ekonomik tansiyonun
yükselmesine neden oldu.
1970’li yıllarda yaşanan büyük ekonomik depresyonlar, 1980’li yıllarda dünyanın artık bu düzen içinde yaşayamaacağının işaretiydi ve yeni siyasi ile ekonomik politikaların gerekliliğini yavaş yavaş gündeme getirmeye başladı. Berlin duvarının
yıkılması, ardından Sovyet Rusya’da (SSCB) sosyalizmin çıkmaza girmesi, bunun devamında 1990’lı yıllarda Yugoslavya’nın
savaş furyasına sürüklenmiş olması dünyada yeni düzenin oluşmaya başladığının işaretiydi.
Sosyalist bloklarda bütün bunlar yaşanırken diğer yandan kapitalist ekonomiler olarak adlandırdığımız ülkeler yeni global
akımarın öncüsü oldular; bilgisayar ve iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmeler ve buna paralel olarak yeni ve dinamik küreelleşme dalgalarının oluşması günümüzde bile en önemli değişim olguları arasında sayılmaktadır. Bütün bu gelişmeler Doğu ve
Güneydoğu Avrupa’da, Orta Asya’da siyasi ve ideolojilerde kritik değişimlere neden olurken, coğrafik sınırlar yeniden şekillendi.
Bütün bunların sonucu olarak ‘geçiş ’ veya ‘eski sosyalist’ ekonomileri kavramı siyasi ve ekonomi literatürüründe yerini aldı.
Söz konusu geçiş ekonomilerin küreselleşme süreci içindeki yerlerinin belirlenebilmesi açısından bu çalışmada geçiş
ekonomilerinin genel özellikleri ve yapısına değinilecektir. Ardından küreselleşme sürecinin sosyalist ülkelerin dağılmasına neden
olup olmadığı ele alınıp günümüzde geçiş ekonomilerinin yeni küreselleşme dalgası içindeki süreci ve gelişmesi ele alınacaktır.
SUMMARY
In recent century, radical developments and political policies has been observed in the world economy. Economic depression
which occurred at the very beginning of 20th Century and the II World War were main indicators for the economic recession that
world economy faced with. Polarized world that arise during the cold war, had started the political and economic clashes.
1970’s and 1980’ were years when the world became witness to many economic depressions, observed many political and
economic changes and developed new political, economic and social approaches. These developments were main indicators for
the break-down of socialist economic policy and socialist ideology. After the break down of socialist system new world order was
accepted; leaded and managed by developed countries this new political end economical approach was titled as “globalization”.
Having into account these two phenomena of 20th century- transition countries and globalization-, firstly common
characteristics and general profile of transition economies were determined. Additionally, occurrence of socialist economic crises
and transition process were analyzed.
Secondly, globalization process has been analyzed were main focus have been put on transition economies. The main
question that arises from this part is: Was socialist system part of a globalization? When it has started? Does it have any peak
point? How much or is this process important for transition and developing economies?
As a conclusion, some reform areas have been discussed and have been taken into account in order to make clear the
importance of globalization within transition and developing countries.
1. GEÇĐŞ EKONOMĐLERĐNĐN GENEL
YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ
19. yüzyılın sonlarına doğru teorik düzeyde
olgunluğa ulaşan sosyalist ekonomik sistem, 1917
yılında Bolşevik Devrimi ile 20. yüzyılın başlarında Rusya’da hayat bulmuştur.1
1
“Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri Uluslararası Sempozyumu”, Kırgızistan-Türkiye Manas Ünivesitesi,
Bişkek, 02-04 Mayıs, 2002, s.37
Bünyesinde birçok ulusu barındıran bu oluşum, sergilediği büyüme performansı nedeniyle,
çoğu ülke ekonomilerinde benimsenmiş ve söz konusu modelin hareket noktasını oluşturan ‘planlı
kalkınma’; cazip bir ekonomik kalkınma modeli
haline gelmiştir.
Rusya’da başlayan sosyalizm ve planlı kalkınma modeli akımı kısa zamanda dünya ekonomi
sisteminde önemli bir yer kazandı. Đkinci dünya
savaşı sonrasında aldığı darbeleri ve ekonomik yaralarını sarmaya çalışan, aralarında Yugoslavya
169
Sosyalist Federatif Cumhuriyeti (YSFC) 2 ’nin de
bulunduğu bazı ülkeler söz konusu kalkınma modelini benimsediler.
Đkinci Dünya savaşı sonrasında gelişmekte
olan ülkelerin ekonomilerinde önemli değişiklikler
yapılmaya başlandı 3 ve ekonomik model olarak
kumanda tipi sosyalist bir model benimsendi. Söz
konusu modelde;4
a) Ekonomi politikaları tek parti yönetimi tarafından belirlenmekte
b) Mülkiyetin önemli bir bölümü kolektif-kamu
mülkiyetine ait
c) Merkezi planlama aynı zamanda ana koordine
mekanizması görevini de üstlenmekteydi.
Bu bağlamda sosyalist ülkelerin çalışma mekanizması iki ütopik unsura dayanmaktaydı:5
i. Piyasaya bağlı olan objektif unsurlara yasal
kıstasların konması sonucu mal üretimin azaltılamsı ve kontrol edilmesi amaçlanmıştır.
ii. Ekonomide proleterya diktatör rejimin bulunması ve ekonomik hayatın organizasyonunu sağlayan unsurlar (emek, sermaye gibi) üzerinde sonsuz
bir güce sahip olması, ekonomik hayatın kusursuz
bir şekilde çalışmasını sağlamış ve desteklemiştir.
Sosyalist ekonomik yapının diğer önemli bir
özelliği de komunist parti monopolünün bulunmasıydı. Planlı bir ekonomik yapının varlığı, kolektif
kamu mülkiyetinin bulunması, devletin ekonomide yegane güç olmasını sağlamaktaydı.
Sosyalist Ekonomik sistemin temelinde bilindiği üzere vatandaşların istek ve iktisadi ihtiyaçlarının karşılanması yatmakta, söz konusu ihitiyaçların önemli bir kısmı ise devlet tarafından karşılanmaktaydı. Bu nedenledir ki söz konusu ekonomilerde merkezi planlama ve denetim her zaman ön planda tutulmuştur. Ancak bu çift denetim
ve kurumsal yapı sistemin içinde belirli sıkıntıların yaşanmasına neden olurken çökmesini hızlandıran bir unsurdu.
2
3
4
5
YSFC, altı (6) Cumhuriyet; Slovenya, Hırvatistan, BosnaHersek, Sırbistan, Karadağ ve Makedonya ile iki (2) özerk
bölgeden (Kosova ve Voyvodina) oluşmaktaydı. 1945 yılında kurulduktan sonra sosyalist ekonomik modelini kabul etmiş ve ülke genelinde planlı kalkınma modeli izlenmeye başlamıştır.
Manuela Đrinou, “Romanian Market - The Transition
Period”,(Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đstanbul,1999, s.8
Sıtkı Yılmaz Kuşkay, “Sovyet Tipi Ekonomilerin
Merkezi Plandan Serbest Piyasaya Geçiş Deneyimi”,
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2001, s.1-6
M. Đrinou, a.g.e., s.10
170
1.1. Sosyalist Ekonomik Yapının
Dejenerasyonu ve Kriz
Sosyalist ülkelerede ekonomik yapı, hem komunist parti hem de devlet organları tarafından
temsil edilmekteydi. Dolayısıyla devlet organları
ve parti arasındaki karmaşık çalışma meknizması,
yoğun bürokrasiye neden olmakta ve zamanla iki
yapı arasında kuşkunun oluşmasına neden oluyordu.6
Sosyalist ekonomik sistemin etkinliğini azaltan diğer bir etken de iki farklı standardın uygulanması idi. Söz konusu standartlardan biri komunist parti tarafından oluşturulan normlar, diğeri ise
devlet organları tarafından oluşturulan normlar idi.
Bir taraftan parti kuralları diğer taraftan hukuk
kuralları; böyle bir ortamda ekonomik hayatın kusursuz çalışması beklenilemezken zamanla sistem
içerisinde vatandaşların güvenebileceği ve saygı
duyacakları bir hukuksal bütünü bulmak da zorlaşmaya başladı.
Sosyalist ekonomi mekanizmasının etkin çalışamamasının nedenleri arasında belki de en önemlisi ekonomide devlet ve parti monopolünün bulunmasıydı. Söz konusu yapı ekonomik sistem
üzerinde ‘görünmez el’ görevini üstlenmekte, ekonomik sorunları da bu yönde çözmeye çalışmaktaydı. Ancak piyasada devlet monopolünün bulunmasının olumsuz etkileri sosyalist krizinin başlamış olduğu 1980 ile 1990 yılları arasında daha net
görülmeye başlandı.7
Diğer yandan sosyalist ekonomilerin yapıları
rasyonel değildi, ekonomik hayatın büyük bir kısmı toplumun bir parçası olan bireyler tarafından
oluşturuluyordu. Daha doğrusu ekonomideki iş
gücü, siyasi veya hukuki nitelikler taşıyan etkenler
olmaktan oldukça uzaktı.8
Günümüzde ise ekonomik hayattaki iş gücü,
ekonomik hayatın gelişimini sağlayan siyasi veya
hukuki nitelikler taşıyan bireyler olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Dejenerasyona neden olan diğer bir başka
unsur da ekonomik sistemde planlamacılığa dayalı
hantal ve merkezi sistemin yetersiz öngörüleridir.
Bu durum zamanla kronik istikrarsızlık kaynağı
olmuş, söz konusu eski sosyalist ülkelerin çoğunda otarşi ve bürokrasi faaliyetlerin maliyetlerini
arttırmıştır. 9 Böylece önce ekonomik büyümede
6
7
8
9
M. Đrinou, a.g.e., s.9-13
www.unet.com.mk/mian/eco.htm (The Macedonian
Economy, Past and Present)
M. Đrinou, a.g.e., s.9-13
Mei-Chuen Fan ve Liang-Shing Fan, “Economic
Transition and Human Development”, (University
Paper), Colorado State University, Colorado,1999, s.3
düşüşler, daha sonra ise refahta gerileme ve buna
bağlı olarak sosyal tansiyonun yükselmesi kaçınılmaz olmuştur, sistem ise yıpranmaktan ve çöküşten kurtulamamıştır.10
Özellikle 1970’li yılların sonunda ve 1980’li
yılların başında sosyalist ekonomilerde yaşanan söz
konusu olumsuzluklar ve dünyadaki ekonomik,
siyasal, teknolojik, kültürel, ekolojik, demografik
ve organizasyonel alanlarda meydana gelen
değişikliklere sosyalist sistemin ayak uyduramakta
geç kalması, 1989 yılında bugün eski (ex) sosyalist ülkeler olarak adlandırdığımız ekonomilerin
kolaps olmasına neden oldu. Sosyalist sistem ile
planlı ekonomi kalkınma modeli ise tarih olmaktan kurtulamadı.
Rusya, söz konusu sosyalist sistemin başladığı, dünyaya yayıldığı yer olmakla kalmayıp, bu
sistemin çöküşünün başladığı yer olarak da iktisat
tarihinde yerini aldı.
Dünya ekonomik sisteminde şok etkisi yaratan
bu çöküş kısa zamanda diğer sosyalist ekonomileri
de etkilemekte gecikmedi. 1991 yılında YSFC’de
başlayan iç savaş eski sistemin çöküşünün habercisiydi.11
Eski sosyalist sistemden piyasa ekonomisine
yönelik programları devreye sokmaya başlayan ve
bir bütün olarak kumanda ekonomisi sisteminden
piyasa ekonomisine yönelen söz konusu ex-sosyalist ükeler literatürde geçiş ekonomileri olarak adlanırılmaya başlandı.
Eski sosyalist ekonomilerde yaşanan bu kapsamlı değişim ve serbest piyasa ekonomisi modeline doğru yapılan hızlı geçiş, 20. yüzyılın en
önemli deneyimlerinden biri olmayı başardı.
1.2. Geçiş Sürecinin Oluşumu ve Yapısı
Geçiş sürecini yaşayan ülkeleri yapıları, örf ve
adetleri, oluşturdukları ekonomik ve siyasi sistem
yapısıyla 5 grupa ayırabiliriz:12
1. Eski Sovyetler Birliği
2. Merkezi Avrupa ülkeleri
3. Eski Yugoslavya Sosoyalist Federatif Cumhuriyeti
4. Çin ve uzakdoğu sosyalist ülkeleri
5. Eskiden prososyalist yapısı olan bazı gelişmekte olan ülkeler
10
11
12
Sıtkı Yılmaz Kuşkay, a.g.e., s.24-25
Ksente Bogoev, “Economic Transition: Situation,
Problems, Prospects”, Macedonian Academy of Sciences
and Arts,1994, s.9-21
Nikola Uzunov,“ The Transition of the Economic System
as a Complex Process”, Macedonian Academy of Sciences
and Arts, Skopje, 1994, s.56
Ekonomik sistemin geçiş süreci içinde bulunması basit bir piyasa reformu değildir. “Geçiş”,
bütün bir ekonomik ve siyasi yapıyı oluşturan
faktör ve etkenlerin değişimi ile birbirleri arasında
uyumlu çalışmayı gerektiren bir mekanizmadır.13
Kısacası geçiş süreci sadece ekonomi veya siyasetteki bazı faktörler üzerinde gerçekleştirilebilen
bir mekanizma değil bir içinde sosyal etkenleri,
ekonomik yapıyı, siyasal olguyu, coğrafik ve
demografik unsurları dikkate alan bir bütündür.
Bu nedenledir ki geçiş süreci, kurumsal yapıda ve
ekonomi politikalarda devrim yaratan bir süreçtir.
Burada önemli olan geçiş sürecini yaşayan
ülkelerin ne tür bir serbest piyasa ekonomisi
uygulayacaklarıdır. Aynı zamanda geçiş sürecini
hangi metod ve yöntemlerle yapacakları, geçiş sürecini ne kadar hızlı gerçekleştirecekleri sayılabilecek en önemli faktörlerdir ve yeni dünya düzeni ve küreselleşmeye ayak uydurmalarında
önemli araçlar olarak karşımıza çıkmaktadır.
Klaus14 , geçiş sürecini satranç oyununa benzetmiştir; ‘oyunda daha önceden kimin kazanacağı
veya keybedeceği belli değildir, sadece oyunda
sınırlı kurallar vardır ve bu kurallara göre oyunu
oynamak gerekmektedir’ diyerek, geçiş sürecinin
aslında belirli kıstaslara göre gerçekleştirilmesi
gerektiğinin altını çizmektedir. Çünkü sadece bu
şekilde eskilerde yapılan ve oluşan hatalar ortadan
kaldırılabilir, doğru ve etkin sonuçlar veren bir
ekonomi mekanizmasının oluşturulması mümkün
olur.15
Fakat bu gelişmeler yeni oluşumların içinde
yer almak için tek başına yeterli değildir, geçiş
sürecini yaşayan ülkelerin üzerinde yoğunlaştıkları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz;16
Ekonomik transformasyon
Özelleştirme-kamu mülkiyetinin el değiştirmesi
Đşletmelerin yeniden yapılandırılması ve reorganizasyonu
Öngörülebilir ve istikrarlı siyasi ve ekonomi
politikaların belirlenmesi, en önemli unsurlar
olarak görülmektedir. Bunların yanısıra;17
Makroekonomik istikrarın sağlanması:
kısıtlayıcı maliye ve para politikası ile iç ve dış
dengesizliklerin düzenlenmesi.
13
14
15
16
17
K. Bogoev, a.g.e, s.9-21
V. Klaus, “A Perspective on Ecomomic Transition in
Czecho-Slovakia and Eastern Europe”, Proceedings of
the World Bank Annual Conference on Development
Economies,1990
Nikola Uzunov, “ The Transition of the Economic System
as a Complex Process”, Macedonian Academy of
Sciences and Arts, Skopje, 1994, s.49-62
N. Uzunov, aynı eser, s.49-62
Lestek Balcerowicz, “ Common Falacies in the Debate on
the Economic Transition in Central and Eastern Europe”,
EBRD Working Paper No.11, October, 1993
171
Piyasa ekonomisi ve fiyatların liberalizasyonunun var olması: fiyat kontrolünün kaldırılması, dış ticaretin liberalizasyonu ve üretim faktörleri arasında rekabetçi bir politikanın oluşturulması.
Đşletmelerin yeniden yapılandırılması ve
yeni reformların uygulanması: özel sektörün
teşvik edilmesi, mülkiyet haklarının anlaşılır bir
biçimde yasalaşması, firma giriş ve çıkışlarının
kolaylaştırılması, bankaların finansal konsolidasyonunun oluşturulması.
Yapısal reformların en hızlı biçimde gerçekleşmesi: devletin piyasadaki rolünün yeniden
tanımlanması,yasal ve düzenleyici reformların yapılması, sosyal güvenlik ağının oluşturulması, kamu kurum ve kuruluşlarının reformu (vergi yönetimi, bütçe kontrolü,para politikası ve kamu harcamalarının kontrolü) önemli yer almaktadır.
Peki büütn bu gelişmelerin ve yeniden yapılanmanın nedenleri neydi ve neden böyle bir
strateji izlenmişti? Đşte bu noktada ‘Küreselleşme’
fenomeni en uygun cevap olarak karşımıza çıkmaktadır.
Peki ya sosyalist veya bir diğer deyişle planlı
ekonomiler bir küreselleşme olgusu değilmiydiler? Bana göre küreselleşme denen süreç farklı dönemlerde farklı akımlarla birlikte ortaya çıkmıştır,
dalgalar niteliğindedir. Sosyalist ekonomiler ve
planlı kalkınma modeli 1945-1980’lı yıllara kadar
bu dalgalardan biriydi. Ancak her dalganın bir
tepe noktası ve doyumu olduğu gibi sosyalist dönemin de bir tepe (peak) noktası oldu ve yarım
asırlık bir süreç söndü. Şimdi ise asıl önemli olan
bu çöküşten sonra oluşan yeni küresel akımlarda
geçiş ekonomilerinin nerde ve hangi aşamada yer
alacaklarıdır.
2. KÜRESELLEŞME SÜRECĐ VE GEÇĐŞ
EKONOMĐLERĐN YENĐ
OLUŞUMLARDAKĐ YERĐ
Küreselleşme olgusu 20. yüzyılın son çeyreğinden itibaren dünya ekonomi ve politikalarının
önemli odağı haline gelmiştir ve bu ilgi halen
ülkelerin gündemlerini meşgul etmektedir. Küreselleşme süreci 1990 yılından sonra önemli ivme
kazanmıştır; özellikle gelişmekte ile geçiş ekonomileri için küreselleşme bir çıkış yolu olarak algılanmaya başlanmıştır.
Peki küreselleşme nedir? Ne zaman başlamıştır? Ne zamana kadar devam edecektir? Bir tepe
noktası-doyumu var mıdır? Geçiş ve gelişmekte
olan ekonomiler için neden bu kadar önemlidir?
Sorularını da sormadan edemiyoruz açıkçası.
Küreselleşmeyi anlamak için belki de tanımlarına bakmak gerekir; küreselleşmenin birçok ta172
nımı içinde uluslararası mal, hizmet ve sermaye
pazarlarının bütünleşmesi; uluslararası üretimin
artışı; dünya genelinde sosyal ilişkilerin yoğunlaşması; bilginin küresel yayılımı; kültürün küresel
kitle toplumuna katkısı; ekonomik faaliyetlerin
coğrafik sınırları aşacak şekilde yayılması gibi unsurlar dikkatimizi çekmektedir. Fakat küreselleşmenin birçok tanımı olmasına reğmen küreselleşmenin kendisini tanımlamak, bana göre, bihaylı
dinamik ve değişken olan bu süreci sınırlandırmaktan öteye gitmemektedir.
Harvard Üniversitesi profesörlerinden Geoffrey
Jones ‘Multinationals and Global Capitalism:
From the Nineteenth to the Twenty-First Century’18
(Ondokuzuncu yüzyıldan Yirmibirincinci yüzyıla;
Küresel Kapitalizm ve Çokuluslu Şirketler) isimli
kitabında dünyadaki ekonomik gelişme sürecini ve
küreselleşmeyi üç önemli döneme veya kendi tabiriyle küresel dalgaya ayırmaktadır. Aşağıdaki
tablodan da görüleceği üzere birinci küresel ekonomi süreci veya dalgası 1880-1929 yılları arasında gerçekleşmektedir. Bu dönemlerde endüstrilerde önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Ancak
yukarıda da belirttiğim gibi 1929 yılında dünya
ekonomisi önemli bir resesyona sürüklenmiştir,
ardından gelen ikinci Dünya Savaşı ise dünyada
yeni siyasi ve ekonomik dengelerin oluşturulduğu
dönemdi. Evet, bir küreselleşme söz konusu idi
ancak bu küreselleşme dalgası ekonomik resesyon
ve siyasi istikrarsızlıkları da beraberinde getirdi.
Đkinci küreselleşme dalgası içinde iki önemli
unsuru bulundurmaktadır. Birincisi, sosyalist veya
diğer bir deyişle planlı ekonomilerin oluşması ve
gelişmesi süreci, ki bunu Jones yeni küresel ekonominin başlangıcı olarak adlandırmaktadır. Đkinci
ve belki de en önemli unsur ise 1930 ile 1980
yılları arasında belirli bir çözülmenin yaşanması
veya entegre olunamaması durumudur ki, işte bu
noktada sosyalist ekonomilerin çözülmesi ve yeni
dünya düzeninin oluşmasını belirleyen kırılma
noktasını görmek mümkündür. Jones’un üçüncü
küresel dalga olarak belirlediği yeni küresel
ekonomilerin gelişimi ise çokuluslu şirketlerin
yatırım perfomansına bağlanmıştır, ve yeni düzende sermaye artık sınır tanımamaktadır.
18
Geoffrey Jones, “Restoring a Global Economy, 19501980: Multinationals and Global Capitalism: from the
Nineteenth to the Twenty-First Century”, Oxford
University Press, 2005
Kaynak: Geoffrey Jones, “Restoring a Global Economy,
1950-1980: Multinationals and Global Capitalism:
from the Nineteenth to the Twenty-First Century”,
Oxford University Press, 2005, s.20
Jones’un oluşturduğu bu grafiğe bakıldığında
ise geçiş ekonomileri olarak adlandırılan ülkelerin,
1945-1980 yılları arasında küreselleşmenin hem
önemli bir parçası hem de küreselleşme sürecinin
ta kendisini oluşturduğunu tezini güçlendirmektedir.
1980 ve özellikle 1990’lı yıllarda çöken ve dağılan sosyalist ekonomiler aslında küreselleşmenin
içinde yer aldılar. Ancak artık küreselleşmenin
kendisini değil bu süreç içinde tutunmaya çalışan
ülkeleri temsil eder oldular.
Grafiğe baktığımızda üçüncü aşamanın halen
devam ettiğini görüyoruz; dolayısıyla aklımıza şu
sorular gelmektedir. Yeni aşamanın bir tepe veya
doyum noktası var mıdır? Ve eğer varsa eğer bu
tepe noktasına ve / veya doyum noktasına ne zaman ulaşılacaktır? Hatta eğer bunu bir genel küreselleşme akımı olarak kabul edersek bu sürecin bir
sonu var mıdır? Sorusunu sormak da mümkündür.
Küreselleşme döneminin son bulması farklı
yazarlar ve teorisyenler tarafında farklı yorumlanmıştır. James Hasskett, “Has the Globalization
Reached Đts Peak”19 makalesinde küreselleşme sürecini açıklarken belirli referanslara dikkati çekmektedir, makalade özellikle bazı yazarların açıklamalarına yer verilmiştir. Örneğin; Mark Opperman küreselleşmenin; herkesin kendi vergisini
kendini rahat hissettiği ülkede ödediğinde ve en
iyi hizmeti sunan devletlerde yaşamaya başladıklarında tepe noktasına (peak) veya doyuma ulaşacağını vurgulamaktadır.
Aynı makalede Hasskket, Henrique Plöger
Abreu’ye yer verir ve Abreu küreselleşmenin tepe
noktasına ulaşmasının imkansız olacağını ifade
eder; çünkü halen var olan bölgesel ticari bariyerler, sübvansiyon politikaları, koruma programları, dünya genelinde var olan hukuki ve mali
19
James Hasskett,“ Has the Globalization Reached Its
Peak”,http://hbswk.hbs.edu/item/5283.html#original
sınırlandırmalar sayesinde gerçek anlamda küreselleşmenin doyuma ulaşmasını engellemeye devam etmektedir.
Elisio Neto ise küreselleşmenin belirli dalgalar (waves) ve dalgalanmalar süreci olduğunu ifade ederken, dünyanın aslında yaşanmış bir doyumun etkileriyle karşı karşıya kaldığının altını çizmektedir. Bu nedenle farklı zamanlarda gelen söz
konusu dalgaların her zaman bir önceki dalgalanmadan daha farklı olacağını vurgular. Ve önümüzdeki yıllarda ekonomilerde doğal kaynaklar önemli rol oynarken, göçler önemli bir sosyal sorunu
oluşturacaktır yorumuyla konuya açıklık getirmeye çalışmaktadır.
Yukarıda belirtilenler kabul görürken Joseph
E. Stiglitz20 küreselleşmenin ve küreselleşme sürecinin acilen yeniden yapılandırılması gerektiğini
vurgulamaktadır. Küreselleşme sürecinin aslında,
gelişmekte olan ülkelerin gelişimini sağlayan ve
global dünyaya entegre edilmelerini kolaylaştıran
bir aşama olması gerektiğinin altını çizmektedir.
Stiglitz, aynı zamanda son yirmi yıl içinde küreselleşme sürecinde kaydedilen gelişmelerin, gelişmekte ve geçiş sürecinde olan ekonomileri farklı
siyasal, sosyal ve ekonomik sorunlarla karşı karşıya bırakırken dünya genelinde fakirliğin artmasına neden olduğu da dile getirmektedir. Bu süreç
içinde özellikle 1990’dan sonra gelişmiş ülkeler
küreselleşmeden karlı çıkıp önemli ölçüde zenginleşirken, fakir ülkelerin ellerinde bulundurduklarını bile kaybettiklerini belirtmektedir. Bu nedenle işlevsel bir küreselleşme sürecinden bahsetmenin tek yolu olarak bu sürecin yeniden yapılandırılması olduğunu savunmaktadır.
Bütün bu yaklaşımlar dikkate alındığında ise
gelişmekte olan ve geçiş ekonomilerinin bu süreçte yerinin belirlenmesinin ve süreç içinde tutunmasının belirli kriterler ve uygulamalardan geçtiğini görmekteyiz. Çünkü yeni akımlar beraberinde
yeni kıstasları da getirdiler.
2.1. Geçiş Ekonomilerinin Yeni
Oluşumlardaki Yeri
Geçiş ekonomilerinin 1945-1990 yıllarına kadar küreselleşme olgusunun yarım asırlık bir sürecini oluşturduğuna değinmiştik. Ancak günümüzde söz konusu ekonomilerin yeni oluşan küresel akım ve/veya akımların içinde yer alabilmeleri
ve tutunmaları birçok kriteri yerine getirmelerinden ve sistemleri içinde birçok değişimleri gerçekleştirmelerinden geçer.
Doğu ve Güneydoğu Avrupa ile eski Rusya
Federasyonu ülkeleri, kumanda ekonomisinden
20
Joseph E. Stiglitz, ‘Making Globalization Work’, The
Penguin Group, London, 2006, s.3-24
173
piyasa ekonomisine geçişi (ekonomik geçiş) ve
otoriter rejimden demokratik rejime geçişi (siyasal
geçiş) birlikte yaşadılar.21
Geçiş ekonomilerinin coğrafi, ekonomik, tarihi ve kültürel geçmişleri, nüfusu, doğal kaynaklar açısından farklılıklar sergilemeleri, ekonomik
geçişin uygulanmasında ve gerekli kamusal değişiklikler yapmada farklı performans sergilemelerine yol açmıştır.22
Yaşanan farklı siyasal tecrübeler geçiş ekonomilerinde siyasal istikrarın sağlanmasının geçiş
sürecinin önemli mihenk taşlarından biri olduğunu ispatlamıştır. Geçiş ekonomilerinin küreselleşme aşamasında siyasal istikrarın önemini vurgulamak açısından aralarında Makedonya, SırbistanKosova, Bosna-Hersek, Hırvatistan’ın bulunduğu
Balkan ülkeleri örnek olarak gösterilebilir. Söz
konusu sosyalist sisteminin dağılmasından sonra
farklı dönemlerde iç savaş yaşamış ve küresel
dünyaya entegre olabilmek için gerekli ekonomik
ve siyasi istikrarı sağlayamamıştır.
Halbuki siyasi istikrar beraberinde ekonomik
istikrarı da getirmektedir. Düzenli ve istikrarlı
gelişmenin bir diğer mihenk taşı ekonomik istikrarın sağlanmasıdır. Eski sosyalist ülkeler para ve
maliye politikalarını etkin kullanmışlardır, dolayısıyla bu tecrübeleri serbest piyasa ekonomisine
geçiş sürecinde önemli bir istikrar unsuru olarak
karşımıza çıkmaktadır.23 Ancak bu bağlamda geciken reformlar ve siyasal istikrarın sağlanamamış
olması ekonomik gelişmenin önemli ölçüde yavaşlamasına neden olmuştur.
Ekonomik istikrar çerçevesinde ülkelerin açıklık derecelerini de göz önünde bulundurmak
gerekmektedir. Geçiş ekonomilerinin geçiş sürecinin en başında korumacı bir ekonomi politika izlemede kısıtlı imkanlara sahip oldukları gerçeğini
dikkate aldığımızda, piyasa ekonomisinin söz konusu ülkeler için iki ucu keskin bir bıçak olduğunu
görmek mümkündür.
Bir yandan liberal ekonomi politikası izlenmekte diğer yandan ise ekonomik yapı yeni akımı
absorbe edecek nitelikleri yerine getirmemekteydi.
Bunun sonucu olarak söz konusu ülkeler, özellikle
doğal kaynaklar açısından zengin olan ülkelerin
21
22
23
Jean-Jacques Dethier, Hafez Ghanem ve Edda Zoli, “Does
Democracy Facilitate the Economic Transition? An
Empirical Study of Central and Eastern Europe and the
Former Soviet Union, The World Bank, Washington
D.C., 1999, s.2
Chuen-Mei Fan ve Liang-Shing Fan, “Economic
Transition and Human Development”, The World Bank,
Washington D.C., 1997, s.2
Gligor Bisev, "Effort's at Stabilisation in Countries in
Transition", Macedonian Academy of Sciences and
Arts, Skopje,1994, s.145
174
(Orta Asya ve Kafkazya), küreselleşen piyasalarda
rekabetçi ve karşılaştırmalı üstünlüklerini korumaları mümkün olmadı. Geçiş ekonomilerinin rekabetçi avantajlarını korumak amacıyla ekonomilerinin açıklık derecelerinin yeniden tanımlamalrı ve
düzenlemeleri gerekir.
Gelişmiş ülkelerde yaşanan tecrübeler, ekonomik ivmenini ve yapısal düzenlemelerin hızlanmasına neden olan önemli etkenler arasında Küçük
ve Orta Ölçekli Đşletme (KOBĐ)‘lerin önemli bir
rol oynadığını göstermektedir.
KOBĐ’ler değişimlere ve yeniliklere kısa sürede uyum sağlama ve teknolojik gelişme sürecinin
öngördüğü esnek üretim sistemlerinin gerektirdiği
işletmeler olması nedeniyle, ekonomik gelişme
sürecinin itici gücünü oluştururlar. Çünkü bu işletmeler yeni üretim yöntem ve tekniklerine, yeni
pazarlama stratejilerine kendilerini kolaylıkla
uyarlayabilecek esneklik ve yenilik kabiliyetine
sahiptirler. KOBĐ’lerin bu özellikleri geçiş ekonomilerine avantaj sağlamaktadır, ancak söz konusu
yapıların başarılı çalışabilmesi için gereken yasal,
ekonomik ve f,nansal altyapının oluşturulması
önem arz etmektedir.
KOBĐ’lerin göz ardı edilmemesini gerektiren
diğer önemli bir neden de bu işletmelerin bölgesel
kalkınmayı hızlandırmadaki rolleridir. Bunun
sayesinde bölgelerarası işbirliğinin geliştirilmesi
amaçlanırken, küresel stratejinin önemli bir boyutunu oluşturan bölgeleri anlamak ve geliştirmek
yaklaşımı anlam kazanmaktadır.
Ancak bütün bunları gerçekleştirirken eş zamanlı olarak ürün piyasalarını, emek piyasalarını
ve sermaye piyasalarını da geliştirmek gerekmektedir 24 . Küreselleşme sürecinden bahsederken,
yeni küresel ekonomik akımın önmeli bir bölümünün çokuluslu şirketlerin yatırım performanasları
oluşturduğunu vurgulamıştık. Özellikle 1980’li
yıllardan sonra şirketler kar majlarını yükseltmek
amacıyla dış kaynaklara (outsourcing)’e yönelmeye başladılar ve daha ucuz emek piyasasının
olduğu gelişmekte ve geçiş sürecinde olan ekonomilere yöneldiler. Dış yatırımları kaçırmak istemeyen ülkeler kendi piyasalarında gereken düzenlemeleri yapmaya başladılar. Aslında hedefleri gelişmek ve yeni küresel akımın bir parçası olabilmekti.
Ancak dış sermayenin gelişmekte olan ülkelerde yatırım yapması söz konusu büyük şirketlerin farklı sorunlarla karşılaşmasına neden oldu.
24
Tarun Khanna, Krishna G. Palepu, and Jayant Sinha,
"Strategies That Fit Emerging Markets," Harvard
Business Review, Vol. 83, No. 6, June 2005.
Geçiş ekonomilerinin emek piyasasındaki en
önemli eskiklerinden biri gerekli donanıma sahip
yöneticilerin olmamasıydı25. Diğer yandan istatistiki verilerin yetersizliği yatırım yaptıkları ülkelerde tüketici profili hakkında yeterince bilgi vermiyordu ve birçok ülkede bu durum halen aşılmış
değil. Sermaye piyasalarının işleyiş tarzının ise
güvenli olmaması yatırım yapmalarını engellemektedir.
Bu nedenler dikkate alındığında geçiş sürecini
yaşayan ülkelerin en kısa zamanda sermaye, emek
ve ürün piyasalarında gerekli düzenlemeleri yapmalarını gerektirir.
Küreselleşme sürecindeki tutunmanın diğer
önemli özelliği bilgi ve bilgiye ulaşımdaki güvenilirliktir. Eski sosyalist ekonomilerde siyasal
sisteme olan güvensizlik beraberinde birçok sıkıntıyı da getirmiştir; özellikle çıkar çatışmaların yaşanması yolsuzluğu artırmıştır. Bu nedenle geçiş
süreci kısmına atıfta bulunarak geçiş ekonomilerinin yapısal refomlar üzerinde odaklanması
gerektiğini önemini tekrar vurgulamak gerekir.
Ancak küreselleşme sürecinde geçiş ve gelişmekte olan ekonomilerin yer edinmeleri ve tutunmaları, sadece yapmaları gereken yapısal, siyasal,
ekonomik, sosyal değişim ve reformlara bağlı
değildir. Asıl görev küreselleşme sürecini dünyadaki toplumsal ve ekonomik refahın artışı olarak
gören gelişmiş ülkeler düşmektedir.
Küreselleşmenin işlevsel olabilmesi ve gelişmekte olan ekonomileri refah düzeyine getirebilmesi için26:
Öncelikle fakirlikle mücadele politikaların
yeniden belirlenmesi gerekmektedir. Ve unutulmamalırıdır ki liberalleşme aslında fakirliğin
çözümü değildir.
Gelişmekte olan ülkelere uluslararası destek
sağlanırken borç politikaları da yeniden gözden
geçirilmeli ve kolaylık sağlanmalıdır.
Ticaretin ve ticari kriterlerin adil ( fair) olması
gereklidir. Gelişmiş ülkelerin bu bağlamda her
zaman üstün oldukları bir gerçektir, adil olunabilmesi açısından gelişmekte olan ülkelere rekabet
ve karşılaştırmalı üstünlükler sağlanmalıdır.
Serbestleşmenin gelişmekte ve geçiş sürecinde
olan ekonomiler için bazı kısıtlamalar oluşturmuş
olması. Ülkelerin gelişmesi sermaye ve piyasa
ekonomilerinin serbestleşmesinden geçmemektedir, asıl önemli olane ve gözetilmesi gereken söz
25
26
Charalambos A. Vlachoutsicos and Paul R. Lawrence,
“Dont’s and Do’s: Đnsight From Experience Đn Mitigating
Risks From Western Đnvestors Đn Post-Communist
Countries”, http://hbswk.hbs.edu/item/5601.html
Joseph E. Stiglitz, a.g.e., s.13-19
konusu ekonomilerin bu süreç içerisinde rekabet,
özelleştirme politikaları ve kriterlerini ne şekilde
oluşturduklarıdır.
Çevrenin korunması ve özellikle küresel ısınma yeni küresel dünyanın odaklanması gereken en
önemli unsurlardan biridir.
Yönetişim (governance) sorunu: Küreselleşme
sürecinin önemli aktörlerinden olan ve küreselleşme sürecine yön veren IMF, Dünya Bankası gibi
uluslararası kuruluşların yönetişimde güçlükler
yaşadıkları vurgulanmaktadır. Demokrasinin ve
hukukun önemli mihenk taşlarını oluşturan söz
konusu kurumların yönetim politikalarını yeniden
gözden geçirmeleri gerekmektedir.
Daha önce belirtilenler ve analizler dikkate
alındığında önceleri küresel akımı yaratan geçiş
ekonomilerin yeni küreselleşme sürecinde yer
edinmeleri ekonomik, siyasal ve sosyal yapılarının
transformasyonundan geçmektedir. Karşılaştırmalı
üstünlük ve rekabetçi üstünlük sağlamaları stratejik hedefler belirlemelerinden geçmektedir. Ancak gelişmiş ekonomilerin ve küreselleşme sürecinin öncüleri olan çokuluslu şirketlerle aynı platformda bulunmaları için gereken etkin politikalarının yaratılması kaçınılmaz bir gerçektir.
KAYNAKÇA
1.
Balcerowicz, Lestek; “ Common Falacies in the Debate
on the Economic Transition in Central and Eastern
Europe”, EBRD Working Paper No.11, October, 1993
2. Bisev, Gligor; "Effort's at Stabilisation in Countries in
Transition", Macedonian Academy of Sciences and
Arts, Skopje, 1994
3. Bogoev, Ksente; “Economic Transition: Situation,
Problems, Prospects”, Macedonian Academy of
Sciences and Arts, 1994
4. Dethier, Jean-Jacques; Ghanem, Hafez ve Zoli, Edda;
“Does Democracy Facilitate the Economic Transition?
An Empirical Study of Central and Eastern Europe and
the Former Soviet Union, The World Bank,
Washington D.C., 1999
5. Fan, Mei-Chuen ve Fan, Liang-Shing; “Economic
Transition and Human Development”, (University
Paper), Colorado State University, Colorado, 1999
6. Hasskett, James; “Has the Globalization Reached Its
Peak”, http://hbswk.hbs.edu/item/5283.html#original
7. Đrinou, Manuela; “Romanian Market- The Transition
Period”,(Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đstanbul,1999
8. Jones, Geoffrey; “Restoring a Global Economy, 19501980: Multinationals and Global Capitalism: from the
Nineteenth to the Twenty-First Century”, Oxford
University Press, 2005
9. Khanna, Tarun; Palepu, Krishna G. and Sinha, Jayant;
"Strategies That Fit Emerging Markets," Harvard
Business Review, Vol. 83, No. 6, June 2005
10. Klaus, V.; “A Perspective on Economic Transition in
Czecho-Slovakia and Eastern Europe”, Proceedings of
175
11.
12.
13.
14.
15.
16.
176
the World Bank Annual Conference on Development
Economies,1990
Kuşkay, Sıtkı Yılmaz; “Sovyet Tipi Ekonomilerin
Merkezi Plandan Serbest Piyasaya Geçiş Deneyimi”,
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2001
Stiglitz, Joseph E.; ‘Making Globalization Work’, The
Penguin Group, London, 2006
Vlachoutsicos, Charalambos A. and Lawrence, Paul R.;
“Dont’s and Do’s: Đnsight From Experience Đn
Mitigating Risks From Western Đnvestors Đn PostCommunist Countries”,
http://hbswk.hbs.edu/item/5601.html
Uzunov, Nikola; “The Transition of the Economic
System as a Complex Process”, Macedonian Academy
of Sciences and Arts, Skopje, 1994
“Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri Uluslararası
Sempozyumu”, Kırgızistan-Türkiye Manas Ünivesitesi,
Bişkek, 02-04 Mayıs, 2002
www.unet.com.mk/mian/eco.htm (The Macedonian
Economy, Past and Present)
TÜRKĐYE’DE VE TÜRK CUMHURĐYETLERĐNDE SÜRDÜRÜLEBĐLĐR KALKINMA
BĐLEŞENĐ OLARAK SU KAYNAKLARININ ARTAN ÖNEMĐ VE ORTAK BĐR SU
STRATEJĐSĐ ÖNERĐSĐ
Doç. Dr. Yusuf KARAKILÇIK
Đnönü Üniversitesi ĐĐBF Kamu Yönetimi Bölümü,
Malatya / TÜRKĐYE
[email protected]
Araş. Gör. Ayşe ÖZCAN
Đnönü Üniversitesi ĐĐBF Kamu Yönetimi Bölümü,
Malatya / TÜRKĐYE
[email protected]
ÖZET
Sürdürülebilir kalkınmada en az enerji kadar önem taşıyan su kaynakları; hızlı nüfus artışı, kentleşme, sanayileşme, tarımsal
kullanım ve benzeri nedenlere bağlı ortaya çıkan önemli ekolojik tehditlerle karşı karşıyadır. Dünyanın bir çok yerinde yerel,
bölgesel ve uluslararası su gerginlikleri yaşanmaktadır. Uluslararası hukuk, su kaynaklarının hakça paylaşımı ve akılcı kullanımı
konusunda henüz bağlayıcı bir hukuk normu geliştirebilmiş değildir. Su kaynaklarının yönetimine ilişkin belirsizlikler ve sorunlar,
suyun yakın ve uzak gelecekte bölgesel-küresel çatışmalara zemin oluşturma riskini gittikçe arttırmakta ve sürdürülebilir
kalkınmanın gerçekleştirilmesini de zorlaştırmaktadır.
Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri de çeşitli su sorunları yaşamaktadırlar ve su kaynakları yönünden sanıldığı kadar
“zengin” değildirler. Bu ülkelerin, su kaynaklarını “bütüncül” bir anlayışla ve etkin biçimde kullanma yollarını aramaları bölgenin
geleceği açısından önemlidir. Sürdürülebilir kalkınma ilkesi de bölge ülkelerini işbirliğine yöneltmektedir. Bu çalışmada amaç,
Türkiye’deki ve Türk Cumhuriyetlerindeki su kaynaklarını “sürdürülebilir kalkınma” açısından değerlendirmek, sorunları
belirlemek ve bu sorunlara yönelik çözümler üretmektir. Bu bağlamda çalışma, Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasında bölge
ölçekli ortak bir “su stratejisi” oluşturmanın koşullarını ve olanaklarını irdelemekte ve geleceğe yönelik öneriler sunmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Türkiye, Türk Cumhuriyetleri, Sürdürülebilir Kalkınma, Su Kaynakları, Su Sorunu, Su Stratejisi, Su
Yönetimi ve Ortak Su Projeleri.
INCREASING IMPORTANCE OF WATER RESOURCES AS AN ELEMENT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT
IN TURKEY AND IN THE ASIAN TURKISH REPUBLICS AND NECESSITY FOR A JOINT WATER STRATEGY
SUMMARY
Water resources, at least now, are as important as energy resources. Water resources are under the ecological threats of rapid
population increase, urbanization, industrialization, agricultural uses and other similar activities. In the several locations of the
World, local, regional and international disputes are encountered due to water resources. International law has not yet developed
rules which determine the fair and reasonable share and use of water resources. These uncertainties concerning water resource
management are the candidate of probable regional-global strugles and obstacles for sustainable development.
Turkey and the Asian Turkish Republics have several problems concerning water resources and these countries are not
“rich” in terms of water resources. It is very important for these countries to find the ways of using water resources in an
“integrated” approach. This is necessary for the realization of cooperation in several areas and in the sustainable development.
The purposes of this study are to evaluate existing water resources of Turkey and the Asian Turkish Republics in terms of
“sustainable development”, to determine and define main water problems and to try to formulate solutions to these problems. In
this context, this research is aiming to put forward the conditions and opportunities of a joint and integrated “water strategy”
among Tukey and the Asian Turkish Republics.
Key Words: Turkey, The Asian Turkish Republics, Sustainable Development, Water Resources, Water Problems, Water
Strategy, Water Management, Joint Water Projects.
1. GĐRĐŞ
Günümüzde su, yaşamsal değeri ve ekostratejik önemi gün geçtikçe artan, ona sahip olanlara
stratejik bir üstünlük sağlayan, ekonomik ve
ekolojik bir kaynak haline gelmiştir (Bird, 2001,
48). Yerel ve bölgesel su çatışmaları yanında, artık
“küresel su savaşları”ndan söz edilmeye başlanmıştır. Yakın gelecekte ise, dünya nüfusunun üçte
birinin su sıkıntısıyla karşı karşıya geleceği tahmin edilmektedir (Bandyopadhyay, 1996, 14).
Küresel ısınma veya iklim değişikliği, kirlilik, kuraklık ve çölleşme, nüfus artışı, kentleşme, sanayileşme, aşırı tüketim ve savurganlık, sulak alanların (bataklık, sazlık ve göletlerin) kurutulması,
tarımsal sulama yanlışlıkları ve daha pek çok
insan kaynaklı tehdit, su kaynakları üzerindeki
baskıyı arttırmaktadır. Ayrıca, suyun piyasa malı
yapılmasına yönelik küresel politikalar, hukuksal
anlaşmazlıklar ve su kaynaklarının iyi yönetilememesi suyla ilgili sorunları derinleştirmektedir.
177
Bugün kişi başına düşen yıllık kullanılabilir su
miktarı 1000 m3’ün altında olan ülkeler ciddi su
kriziyle karşı karşıyadırlar. Bu rakam 500 m3’ün
altına düşerse, insan yaşamı büyük tehlike altındadır (Shiva, 2003,17). Küresel ölçekteki su varlığı
dünya nüfusuna bölündüğünde, yılda kişi başına
6-8 bin m3’lük bir rakama ulaşılmaktadır, ki bu
yeterli bir rakamdır. Ancak, bu ortalama, su olanaklarının sabit olması (ve eşitsiz dağılım) nedeniyle, nüfus artışıyla ters orantılı olarak düşmektedir (Kılıçbay, 2006, 105).
Tüm bu nedenlerle ekonomik kalkınmanın
çevreye duyarlı ve sürdürülebilir olması, doğal
kaynakların ve özellikle su kaynaklarının taşıma
ve yenilenme kapasitesinin dikkate alınması artık
bir zorunluluktur. Nüfusun artış hızını azaltmak ve
niteliğini yükseltmek şarttır. Aksi halde, meydana
gelecek toplumsal ve ekolojik kayıpları gidermenin maliyeti, kalkınmadan elde edilecek kazancın
çok çok üstünde olacaktır. Bu nedenle, su kıtlığı
çeken ve nüfusları hızla artan azgelişmiş ülkelerde, daha bütüncül ve disiplinlerarası yaklaşımlara
gereksinim vardır. Bu bölgelerde, ihtiyaç duyulan
su miktarı ve bunun bedeli değil, elde edilebilen
suyun ne kadar verimli kullanıldığı daha önemli
hale gelmiştir (Falkenmark and Widstrand, 1992, 4).
Suyun sürdürülebilir kalkınmada ne kadar
önemli bir bileşen olduğu ve ne kadar önemli bir
işlev gördüğü açıktır. Bu nedenle ülkelerin kalkınmasında sürdürülebilir bir su yönetimi çok büyük
önem taşımaktadır. Hiçbir kalkınma projesini susuz düşünemeyiz. Yerel, bölgesel ve ulusal düzeydeki her kalkınma projesinde su temel kaynak
olarak önemli rol oynamaktadır. Türkiye ve Türk
Cumhuriyetlerinin su kaynakları açısından durumu, bu ülkelerin kalkınması ve gelişmesi bakımından büyük önem taşımaktadır. Bu ülkelerin su
kaynakları açısından varolan olanaklarını ve sorunlarını ortaya koymak, ortak projeler gerçekleştirebilmelerinin yollarını tartışmak ve ortak bir su
stratejisi önerisi geliştirmek, bu ülkelerin sürdürülebilir kalkınma politikalarına katkı sağlayacaktır. Đşte bu çalışmada, tüm bunlar irdelenmeye
çalışılmakta ve geleceğe yönelik öneriler sunulmaktadır.
2. SÜRDÜRÜLEBĐLĐRLĐK VE
SÜRDÜRÜLEBĐLĐR KALKINMANIN
TEMEL BĐLEŞENLERĐ
1950’li ve 1960’lı yıllarda Batı dünyasındaki
hızlı ekonomik kalkınma aynı zamanda hızlı çevre
bozulmalarına, çevre zararlarına ve doğal kaynakların (özellikle suyun) bilinçsizce tüketilmesine
yol açmıştır. Đşte son 30-35 yıldır uluslararası
alanda süren bu politik arayışlar, “sürdürülebilirlik” temel ilkesi üzerinde yükselmektedir.
178
2.1. Sürdürülebilirlik ve Sürdürülebilir
Kalkınma Kavramı
Doğan’ın (2001, 309) Page’den aktardığına
göre sürdürülebilirlik, kısaca ekosistemin taşıma
kapasitesini belirleme yeteneğini ifade etmektedir.
Bugünkü anlamıyla sürdürülebilirlik bir felsefe,
bir yaklaşım biçimi; sürdürülebilir kalkınma ise
bu felsefe ya da yaklaşımın uygulamaya dönük
politikasıdır. Bu bağlamda sürdürülebilirlik, birçok konuyla bağlantılıdır ve çok boyutludur
(Mazlum, 2006, 29).
1972 Stockholm Birleşmiş Milletler Đnsan
ve Çevre Konferansı’nda (Principle-1) “su ve diğer ekosistem öğelerinin korunması ve sürdürülebilmesi” temel ilkelerden biri olarak benimsemiştir. Bu anlamda “sürdürülebilirlik”, çevre hareketi içinde ortaya çıkan, oldukça yaygın kabul
gören ve içeriği, siyasal süreç içinde sürekli olarak
yeniden belirlenmeye çalışılan bir ahlak ilkesidir.
Kavram ilk olarak 1977’de Dennis Pirages’ın
“Sürdürülebilir Toplum” kitabında gündeme gelmiştir. Ardından, Uluslararası Doğa ve Doğal
Kaynakları Koruma Birliği’nin 1980 tarihli Dünya
Koruma Stratejisi tarafından ekoloji temelli olarak
kullanılan (Mazlum, 2006, 29) “sürdürülebilirlik” kavramının çevre hareketinde “merkezi bir
konum” kazanması (Tekeli, 2001, 729) ve tüm
dünyada yaygın kullanımı Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu’nun (WCED’in) 1987 yılında
yayımladığı Ortak Geleceğimiz (Our Common
Future) başlığını taşıyan Brundtlant Raporu ve
sonrasında yarattığı gelişmelerle olmuştur.
Brundtland Raporu’na (1991, 71) göre
“sürdürülebilir kalkınma” bugünün ihtiyaçlarını,
gelecek kuşakların da kendi ihtiyaçlarını karşılayabilme olanağından ödün vermeksizin karşılamaktır. Rapor çok genel olarak, yoksulluğun ortadan kaldırılmasını, doğal kaynaklardan elde edilen
yararın dağılımında eşitliği, nüfus denetimini ve
çevre dostu teknolojilerin geliştirilmesini sürdürülebilir kalkınma ilkesi ile doğrudan ilişkilendirmektedir (Türkiye Ulusal Raporu, 2002, 3). Kavram, yoksulluğun ve eşitsizliğin yaygın olduğu bir
dünyanın ekolojik ve diğer krizlere eğilimli
olacağını da (TÇV, 1991, 71) vurgulamaktadır.
Sürdürülebilirlik kavramının evrensel bir ilke
olarak benimsenmesi ise 1992 yılında Rio Konferansıyla gerçekleşmiştir (Tekeli, 2001, 729).
Konferans’ta hükümetler, sürdürülebilir kalkınmanın gerçekleştirilmesi için ekonomik, toplumsal ve
çevresel politikaları “sürdürülebilir kalkınma
stratejileri” doğrultusunda uygulama sorumluluğunu yüklenmişlerdir. OECD’nin “Shaping the 21
st Century” stratejisi (1996) ile de 2005 yılına
kadar her ülkede bir “sürdürülebilir kalkınma
stratejisi” oluşturulması ve uygulanması çağrısı
yapılmıştır (OECD, 2001, 11).
1992 Rio Konferansı’nın son 10 yıllık değerlendirmesi ise, 2002 Johannesburg Sürdürülebilir Kalkınma Dünya Zirvesi’nde yapılmıştır.
Sürdürülebilir kalkınma açısından oldukça önemli
olan bu Zirve sonucunda (The Report of the
World..., 2002) toprak, su ve öteki yaşam kaynaklarının yerel, bölgesel ve ulusal kapasitelerinin
güçlendirilmesi, bütünleşik biçimde yönetimi ve
korunması için, BM üyesi ülkeler başta olmak
üzere tüm ilgililere bu konuda çaba göstermeleri
çağrısında bulunulmuştur.
Ana hatlarıyla ekonomik büyüme hızı, gelecekteki refah düzeyinde bir azalmaya neden olacaksa “sürdürülebilir” değildir. Kavrama çevre
açısından bakıldığında, sürdürülebilir büyüme için
gerekli koşullar “doğal varlıkların” sürdürülebilirliğini sağlamak olarak değerlendirilmektedir
(Aruoba, 1997, 182). Burada ele alınan, sürdürülebilir kalkınmanın “çevre” açısından tanımına yönelik saptamadır.
2.2. Sürdürülebilir Kalkınmanın Temel
Bileşenleri
Sürdürülebilir kalkınma; toplumsal, çevresel
ve ekonomik sistemin bütünleşik olarak ele alınmasını öngörmektedir (Cox and Cusick, 2006, 1)
ve doğal kaynakların sürdürülebilirliği çerçevesinde şu dört konu üzerine odaklanmıştır: Yoksulluk,
teknoloji, nüfus ve yaşam biçimi (Iyer, 1999, 277).
Bu bağlamda, çevre ve kalkınma politikalarının temel amaçları şöyle sırlanabilir: (1) Büyümeyi canlandırmak, (2) Büyümenin kalitesini değiştirmek,
(3) Đş bulma, gıda, enerji, su gibi temel gereksinimleri karşılamak, (4) Sürdürülebilir bir nüfus düzeyini garantiye almak, (5) Kaynak tabanını
korumak ve zenginleştirmek, (6) Teknolojiyi
yeniden yönlendirmek ve riski yönetmek ve (7)
Karar vermede çevre ile ekonomiyi birleştirmek
(TÇV, 1991, 78; WCED, 1987).
Sürdürülebilir kalkınma stratejisinde baştan
sona ana tema, karar vermede ekonomik ve
ekolojik düşünceleri bütünleştirmektir (TÇV,
1991, 92). Bu bağlamda sürdürülebilir kalkınmanın bileşenlerini üç konu üzerinden değerlendirebiliriz: (1) Ekolojik açıdan sürdürülebilirlik ekolojik dengenin korunması, biyofiziksel
işlemler ile ekosistemin devam eden üretkenliği ve
işlevi üzerinde odaklaşır. Su kaynaklarının korunması ve geliştirilmesi en başta ekolojik sürdürülebilirlik kavramı içine girer.(2) Toplumsal açıdan
sürdürülebilirlik gıda ve barınma gibi temel
gereksinimlerin karşılanması, eşitlik, özgürlük,
eğitim, işlendirme (istihdam) gibi toplumsal ve
kültürel zorunlulukları ifade etmektedir (Tan ve
Köksal, 2004, 1). (3) Ekonomik açıdan sürdürülebilirlik ise ekonomik sistemin insanların temel
ihtiyaçlarına cevap verebilmesi, gelir dağılımındaki adaletsizliği ortadan kaldırarak yoksulluğun
azaltılması, buna paralel olarak insanlar arasındaki
eşitsizliğin ortadan kaldırılması, faydalı mal ve
hizmetlerin sunulması gibi “sürdürülebilir” ekonomik politikaları ifade etmektedir (Sönmez ve
Bircan, 2004, 482). Suyun ve su kaynaklarının etkin ve verimli yönetimi yalnızca ekolojik değil,
ekonomik ve toplumsal sürdürülebilirliğin de en
önemli boyutlarından birisini oluşturmaktadır.
Shrivastava (1995, 938) özellikle ekolojik sürdürülebilir kalkınmanın (ecological sustainable development) küresel kalkınma için kapsamlı (veya
çok amaçlı) bir strateji olduğunu vurgulamaktadır.
2.3. Sürdürülebilir Su Yönetimi ve
Sürdürülebilir Kalkınma Bileşeni
Olarak Su
20. yüzyılda dünya nüfusu 19. yüzyıla oranla
üç kat artmasına rağmen, su kaynaklarının kullanımının altı kat arttığı belirlenmiştir. 2025 yılından itibaren 3 milyardan fazla insanın su kıtlığı ile
yüzyüze geleceği tahmin edilmektedir (WSSD,
2002). Birleşmiş Milletler, 2007 yılını “su kıtlığı”
yılı ilan ederek, belki de şimdiden bu tehlikeye
dikkat çekmek istemektedir.
Şimdiki ve gelecek kuşakların su gereksinimlerinin sürdürülebilir şekilde karşılanması önemli
bir sorun oluşturmaktadır. Bu sorunun çözümüne
yönelik en doğru yaklaşım da “sürdürülebilir su
kaynakları yönetimi” yaklaşımı (Mazlum, 2006,
29) olarak görülmektedir. Bu yaklaşım, nüfus artış
hızının azaltılması, alternatif su arzının arttırılması, su talebinin yönetilmesi, su kalitesinin korunması, su yönetimine yerel ve bölgesel katılımın
sağlanması, bölgesel sosyo-ekonomik koşulların
iyileştirilmesi, sürdürülebilir bir tarımsal sulama
sisteminin uygulanması, su kaynaklarındaki kirlenmenin ve aşırı kullanım baskısının önlenmesi,
ekolojik dengenin gözetilmesi, adil ve sürdürülebilir bir su hukukunun geliştirilmesi ve suyun
doğal akış hakkının güvenceye alınması gibi önlemleri öngörmektedir.
“Sürdürülebilir su kaynakları yönetimi”nin iki
temel ayağı vardır. Birincisi, bugünkü ve gelecekteki nesillerin su güvenliklerini sağlamak, ikincisi
ise ekolojik sistemin gereksinimlerini karşılamaktır (Pamukçu, 2000, 83).
1992 Rio Konferansı’nda su sorunu ve suyun
ekostratejik boyutu ile ilgili belirlenen şu amaçlar
da bu değerlendirmeye dikkat çekmektedir
(Kartal, 1999, 103-105): (1) Bugünkü ve gelecekteki su talebine yönelik olarak tatlı su kaynaklarının durumunu değerlendirmek, (2) Su kaynaklarının yönetiminde, su konulu programlar arasında bağları güçlendirmek ve sektörlerarası eşgü179
düm sağlamak, (3) Sürdürülebilir ekostratejik eylem programları oluşturmak, (4) Bu eylem ve stratejileri hükümetlere sunmak ve yönetim politikalarını iyileştirmek, çevresel etkileri ve gelişme olanaklarını dikkate almak, (5) Suyun ekonomik değerde bir kaynak olduğunu anlamak ve anlatmak,
(6) Su kaynaklarının değerlendirilmesinde “havza
yaklaşımı”nı benimsemek.
“Su kaynakları” açısından asıl önem taşıyan
konferans Dublin Su Konferansı’dır. 26-31 Ocak
1992 tarihleri arasında düzenlenen Konferans,
suyla ilgili liberal bir bakışın bütün ayrıntılarıyla
şekillendirilmesine tanıklık etmiştir. Sürdürülebilirlik, su kaynaklarının korunmasında ve geliştirilmesinde yaşamsal öneme sahip bir ilke olarak benimsenmiştir. Bugün Dublin Đlkeleri olarak bilinen dört ilke sıralanmıştır: (1) Tatlı su; yaşamın
sürdürülmesi başta olmak üzere, kalkınma ve
çevre açısından vazgeçilmez nitelikte, ancak kıt ve
zarar görebilir bir kaynaktır, (2) Su kaynaklarının
geliştirilmesi ve yönetimi, her düzeyde kullanıcıları, planlamacıları ve politikaları belirleyenleri
işin içine katan katılımcı bir yaklaşıma dayandırılmalıdır, (3) Suyun sağlanmasında, yönetiminde ve
korunmasında kadınlar merkezi bir rol oynamaktadırlar, (4) Su, tüm yararlı kullanımları ile ekonomik bir değere sahiptir ve bu anlamda suya
ekonomik bir mal olarak bakılmalıdır (Özbilen,
2006, 6; The Dublin Statement, 1992).
2002 Johannesburg Zirvesi sonucunda yayımlanan Eylem Planı’nda da (The Report of the
World..., 2002) su, sürdürülebilir kalkınmanın temel bileşenlerinden birisi olarak kabul edilmiştir.
Ayrıca ekonomik ve toplumsal kalkınmanın gerçekleştirilmesinde doğal kaynakların sürdürülebilirlik temelinde ve bütünleşik biçimde yönetimine
vurgu yapılmıştır.
Su kaynaklarına ilişkin uluslararası çalışmalar,
yeni politikalar üretmeyi hedefleyen kurumlaşmalara da kaynaklık etmiştir. 1996 yılında Fransa’nın
Marsilya kentinde kurulan Dünya Su Konseyi
(World Water Commission-WWC), bu kurumlaşmalardan birisidir Dünya Su Konseyi üç yılda bir
Dünya Su Forumu düzenlemektedir. Đlk Su Forumu 1997 yılında Fas’ın Marakeş kentinde yapılmıştır. “Dünya Su Vizyonu” önerisi de ilk kez bu
Forum’da yapılmıştır (Özbilen, 2006, 7). Đkinci
Dünya Su Forumu 17-22 Mart 2000 tarihlerinde
Hollanda’nın Lahey kentinde toplanmıştır. Forum, Dünya su krizini uluslararası gündemin üst
sıralarına taşımış ve gıda-çevre güvenliğinin sağlanması için “su güvenliği” hedefini ortaya atmıştır. Gıda güvenliği ile su ilişkisi ve bu kaynakların akılcı kullanımı arasındaki doğrudan ilişkiye özellikle dikkat çekilmiştir. Forumun anahtar
180
mesajı ise şu olmuştur: “Su herkesi ilgilendirir”
(Water is Everyone’s business). Bu forum su
krizinin bir yönetişim krizi olduğunu vurgulamış
ve “bütünleşik su kaynakları yönetimi”, etkin
su yönetişiminin çerçevesi halini almıştır. Bu
noktada su kaynakları yönetiminin “havza temelli
yönetim” esasına dayanması gerektiği öngörülmüştür (TÜBĐTAK, 2002, 4).
Japonya’da yapılan Üçüncü Dünya Su Forumu’nda (2003), ağırlıklı olarak suyun insan haklarının bir parçası olduğu, su altyapısının finansmanı, özel sektörün su kaynaklarının geliştirilmesine katılımı, yönetişim, su ve ekosistem, su ve
iklim değişikliği konuları üzerinde durulmuştur.
Dördüncü Dünya Su Forumu’nda (2006) ise, su
kaynağının sürdürülebilir kullanımı üzerinde durulmuş, yakın geleceğin öncelikli konuları belirlenmiştir (Özbilen, 2006). “Su konusundaki farklı
görüşleri biraraya getirme” ana konusu çerçevesinde suya ilişkin sorunların tartışılacağı Beşinci
Dünya Su Forumu ise, Mart 2009’da Türkiye’de
yapılacaktır.
3. SUYUN ÖNEMĐNĐ ARTTIRAN
ETMENLER
Günümüzde kıt ve stratejik bir kaynak haline
gelen su, kullanım yanlışlıkları, su kalitesindeki
bozulma, su kaynaklarındaki kirlenme, kuraklık, küresel ısınma ve iklim değişikliği olgusu
nedeniyle önemli bir toplumsal ve ekonomik
soruna dönüşmektedir.
Tarihte uygarlıkların kurulup gelişmesinde
çok önemli rol oynayan su, günümüz uygar toplumları için daha da önem kazanmıştır. Çünkü su,
verili bir doğal kaynaktır, miktarı sabittir, üretimi
ve ikamesi mümkün değildir. Yeryüzündeki toplam miktarı 1.4 km3’tür. Bunun % 97.4’ü tuzlu su,
% 1.98’i buzullarda buz halinde hapis ve kalan %
0.8 kadarı erişilebilir tatlı sudur ve “su sorunu” da bu
bölümle ilgili bir sorundur (Kılıçbay, 2006, 104).
Son yirmi yıl içinde artan nüfus ve buna dayalı artan su talebi, sorunu “küresel su krizi”
boyutuna taşımıştır (Türkiye Doğal Hayatı
Koruma Vakfı, 2006, 1). Kişi başına kullanılabilir
su miktarının 1995’te ortalama 7.500 m3’ten 2025
yılında 5.100 m3’e düşeceği hesaplanmaktadır.
Buna karşılık, gelecek 20 yıl içinde kişi başına su
tüketimi % 40 artacak ve gelişmekte olan ülkelerdeki gıda üretimi için % 17 daha fazla su gerekecektir. 2030’dan itibaren ise, su talebi su arzını
geçecektir (Kılıçbay, 2006, 105).
Dünyanın kurak ve yarıkurak bölgeleri toplam
kara kütlesinin % 40’ını oluştururken, toplam su
kaynaklarının ancak % 2’sinden yararlanabilmektedir. Bu bağlamda, su sorunuyla yüzyüze olan ve
yakın gelecekte bu sorunu daha da şiddetli olarak
hissedecek bölgeler; Afrika, Ortadoğu, Asya’nın
bir kısmı, Latin Amerika ülkeleri ve Orta Asya
Cumhuriyetleri’dir. Örneğin Orta Asya’daki en
önemli tatlı su kaynağı olan Aral Gölü yarı yarıya
kurumuş, su seviyesi 16 m azalmıştır (Acer, 2006,
51).
Dünyanın birçok bölgesinde yaşanan su anlaşmazlıkları, temelde sınıraşan suların anlaşmazlığa
taraf ülkeler arasında hangi ölçütlere göre ve nasıl
paylaşılacağı noktasında yoğunlaşmaktadır (Karakılçık ve Erkul, 2002, 192). Suyun ekostratejik
önemi, ülkelerin su kaynaklarına yaklaşımlarını ve
paylaşım-kullanım stratejilerini de etkilemektedir.
Su kıtlığı çeken ülkeler açısından uluslararası suların kullanımı ve paylaşım biçimi çatışma olasılığını ve riskini de içinde taşımaktadır (Pamukçu,
2000, 77). Bu nedenle günümüzde uluslararası siyasal (ve ekostratejik) bir boyut kazanan, hukuk
dilinde “su uyuşmazlığı” olarak tanımlanan anlaşmazlıkların neredeyse tamamı sınıraşan su kaynaklarıyla ilgilidir (Avcı, 1996, 10).
Dünya, yakın gelecekte küresel bir “su krizi”
ve bu krizi çözmeye yönelik yeni arayışlarla karşı
karşıya gelecektir. Bu nedenle “suyun piyasalaştırılması” ve küresel bir pazar konusu haline getirilmesi; başta DB, IMF ve DTÖ olmak üzere,
uluslararası sermaye kuruluşları ile uluslararası su
şirketlerinin ortak çözüm politikası haline gelmiştir. Küresel ekonomi ve yeni dünya düzeni söylemi su kaynaklarını “ortak mülk” olmaktan çıkarıp, serbestçe elde edilip satılabilecek “özel” bir
mala dönüştürmeye çalışmaktadır. Küresel aktörler suyun denetimi üzerindeki tüm sınırlamaların
kaldırılmasını ve “su pazarları”nın kurulmasını
istemektedirler Oysa su ortak bir mülktür ve
kamusal niteliği baskındır (Shiva, 2003, 35, 40).
1990’lı yılların başlarından bu yana, uluslararası finansman kuruluşları azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere, öngördükleri kredi karşılığında, su kaynakları yönetiminde ve işletilmesinde
köklü değişiklikler önermekte, su hizmetlerinin ve
su kaynaklarının özelleştirilmesini ve özel su şirketlerinin bu alana serbestçe girmesini sağlayacak
düzenlemelerin yapılmasını talep etmektedirler
(Yalçınkaya, 2006, 66-67).
Dünya su piyasasına egemen olan su tekelleri
içinde ilk sıraları Fransız, Đngiliz ve Alman şirketleri almaktadır. Bunlardan Ondeo ve Vivendi,
dünya özel su piyasasının % 70’ine hakimdirler
(Hall, 2002, 2). Su tekelleri dünyanın her tarafında
etkinliklerini, kurdukları yavru şirketlerle, yerel
ortaklıklarla veya yerel şirketleri satın alarak sürdürmektedirler (www.suez.org., 2004). Vivendi
(Veolia) Water’ın toplam 57 ülkede faaliyeti
vardır ve yıllık geliri 8.9 milyar Euro’dur
(www.rwe.org., 2005).
Öte yandan, şimdiye kadar birçok ülkede gerçekleştirilen çok sayıda su özelleştirmeleri genellikle başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Đngiltere’de ve
su tekellerinin ana ülkesi olan Fransa’da yapılan
radikal su özelleştirilmelerinde yolsuzluk, kalitesizlik ve pahalılık gibi çok sayıda sorun yaşanmıştır (Salihoğlu, 2006, 31-32). Bu nedenle, sürdürülebilir kalkınma programlarında suyun “bileşen” olarak önemli bir ol oynadığını iyi değerlendirmek gereklidir.
4. TÜRKĐYE’DE VE TÜRK
CUMHURĐYETLERĐNDE SU
KAYNAKLARI, SU SORUNLARI VE
SU POLĐTĐKALARI
Bu bölümde; Türkiye’nin ve Türk Cumhuriyetlerinin sahip olduğu su kaynaklarının varolan
durumu, sorunları ve bu ülkelerce izlenen su politikaları irdelenmiştir.
4.1. Türkiye’nin Su Kaynakları, Su
Sorunları ve Su Politikası
Türkiye’nin yağış rejimi ve erişilebilir tatlı su
kaynaklarının dağılımı mevsimlere, bölgelere ve
coğrafi koşullara göre değişiklik göstermektedir.
Türkiye’nin erişilebilir toplam tatlı su varlığı 110
milyar m3’tür. Bunun 95 milyar m3’ü yurtiçi yüzey
sularından, 3 milyar m3’ü yurtdışından ülkeye ulaşan akarsulardan ve 12 milyar m3’ü ise yer altı
suyundan elde edilebilir sudur. Türkiye’de kişi
başına düşen toplam su potansiyeli 3690 m3,
kullanılabilir su miktarı ise 1735 m3’tür. Dünya
ortalamasına göre bu miktar Türkiye’nin su kısıtı
bulunan bir ülke olduğunu göstermektedir. DĐE
öngörülerine göre nüfusu 2025 yılında 80 milyona
ulaşacak olan Türkiye’nin kişi başına düşen
kullanılabilir su miktarı 1300 m3’e düşecektir
(DPT, 2001, 27-28).
Doğal Hayatı Koruma Vakfı (2006, 1) verilerine göre Türkiye’de suyun % 72’si tarımsal sulamada, % 18’i evsel (kentsel) kullanımlarda ve %
10’u da endüstride kullanılmaktadır. 2030’a kadar
ekili arazilerin % 75, evsel kullanımlarınsa % 260
oranında artacağı öngörülmektedir.
Türkiye’nin su kaynakları yönetiminde çok
sayıda kurum ve kuruluş görevli olup, su kaynaklarına dayalı temel politika belirleme çalışmaları
merkezi yönetim düzeyinde ve DPT tarafından
hazırlanan kalkınma planları ile yapılmaktadır.
Suyla ilgili yatırımlar kalkınma planlarının en büyük bölümünü oluşturmaktadır. Çünkü, Türkiye’nin su kaynaklarını doğru ve etkili kullanması,
ekonomik kalkınması ve geleceği ile yakından
ilgilidir (Kuruçim, 2007, 27).
Türkiye Doğal Hayatı Koruma Vakfı verilerine göre; Türkiye’de suyla ilgili iki temel sorun
181
söz konusudur. Birincisi, hatalı tarımsal sulama,
ikincisi kaçak yer altı suyu kullanımıdır. Tarımdaki sulamanın % 88’i “vahşi” sulama olup, kentsel
su hizmetlerinde kayıp-kaçak oranı % 40’tır. Türkiye’de son 40 yılda 3 Van Gölü büyüklüğünde
alan ekolojik olarak yok olmuştur (Tamer, 2007,
7). Türkiye’de sulanabilir nitelikteki arazilerin
ancak % 17.57 kadarı sulanmakta, yüzeydeki su
kaynaklarının % 66.85’i, yer altı sularının %
26.83’ü henüz kullanılmamaktadır. Öte yandan,
elektrik enerjisi üretiminde su kaynaklarının yeterince geliştirilmemesi, hem yabancı kaynaklara
bağımlılığı getirmekte hem de enerji fiyatlarında
artışa yol açmaktadır. Tarım, Türkiye ekonomisi
açısından hala büyük önem taşımaktadır. Tarımda
geliri artırmanın yolu da sulama olanaklarının
geliştirilmesidir (Kuruçim, 2007, 28-29).
Türkiye’nin suyla ilgili en ciddi sorunlarından
birisi de küresel ısınma ve iklim değişikliğine
bağlı kuraklık ve kirlenme sonucu göl, gölet ve
yer altı sularının kuruması ve tükenmesidir. Örneğin, Türkiye’nin orta kesiminde yer alan ve
“Göller Bölgesi” olarak bilinen Konya Havzası’ndaki Beyşehir, Akşehir, Meke, Suğla ve Çavuşlu
göllerinde sular hızla çekilmektedir. Hotamış Gölü
ve Akgöl ise tamamen kurumuştur. DSĐ’nin verilerine göre su seviyelerinde her yıl ortalama 1
m’lik düşüş yaşanmaktadır ve önlem alınmazsa 10
yıl içinde bu bölgedeki göllerin tamamı kuruyacaktır (Tosun ve Pulgat, 2005, 1).
GAP’ın eski başkanlarından Dr. Olcay Ünvar’a
göre (Benmayor, 2006, 7), suyla ilgili bir başka
sorun, Türkiye’deki nüfus artışı ve çevre kirlenmesi nedeniyle su kalitesinin tehdit altında olmasıdır. Öte yandan Türkiye, varolan su kaynaklarının ancak üçte birini kullanabilmektedir. Oysa ABD
ve AB ülkeleri su varlıklarının % 80’ini kullanmaktadırlar. GAP bu açıdan da önem taşımaktadır.
Türkiye’nin suyla ilgili bir diğer sorunu ise,
bulunduğu coğrafyanın jeostratejik ve jeopolitik
konumudur. Güney komşularıyla ciddi su anlaşmazlıkları bulunan Türkiye; Asi ve Fırat suları
konusunda Suriye ile, Dicle suları konusunda ise
Irak’la sorunludur. Sınıraşan ve kaynağını Türkiye’den alan Fırat ve Dicle üzerinde Türkiye’nin
1970’lerde başlattığı ve halen sürmekte olan dev
ölçekli kalkınma ve enerji projesi GAP; sadece
güney komşularını değil, tüm Ortadoğu ülkelerini
“rahatsız” ederken, AB ülkeleri ve ABD’nin artan
ilgisini bu havzaya çekmektedir. AB Meclis ve
Konsey kararlarında, bu nehirlerin “uluslararası
bir konsey” tarafından yönetilmesi istenmekte,
Dünyanın en kurak bölgesi olan Ortadoğu ülkelerince de potansiyel su kaynağı olarak görülmektedir.
182
Su yüzünden Ortadoğu ülkeleriyle ilişkileri
gergin olan Türkiye’de son 20 yılda 35 bin insanın
ölümüne ve 100 milyar dolardan fazla ekonomik
kayba neden olan ayrılıkçı PKK terörüne bölge
ülkelerinin destek vermeleri de suyla ilişkilidir
(Aktüel Dergisi, 2005, 1-2).
21. yüzyılın ortalarına doğru su sorunu Türkiye’nin de ana sorunlarından birisi olacaktır. Çünkü, su krizi içindeki Ortadoğu ülkeleri Türkiye’nin
komşusudur. Üstelik bu ülkeler, aralarında ciddi
su gerginliği yaşayan ülkelerdir. Fırat ve Dicle
gibi bölgenin en önemli iki sınıraşan nehri üzerinde dünyanın en büyük su ve kalkınma projelerinden biri sayılan GAP (Güneydoğu Anadolu
Projesi) ile Türkiye, bu iki nehrin sularını denetim
altında tutmaktadır. Suriye ve Irak ise, Türkiye’nin kendi suları üzerindeki egemenliğini ve kullanım haklarını sınırlandırmak için bölgesel ve uluslararası lobi çalışmaları yapmakta, Arap dünyasını
ve AB ülkelerini Türkiye aleyhine etkilemeye
çalışmaktadırlar. Dolayısıyla, su kıtlığı Türkiye
için sorun değilmiş gibi gözükse de, yakın gelecekte Türkiye’nin başını ağrıtacak konuların
başta geleni olmaya adaydır (Akbaba, 2001, 47).
4.2. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin Su
Kaynakları, Su Sorunları ve Su
Politikaları
Orta Asya, dünya topraklarının % 3.5’ini ve
dünya nüfusunun % 1.3’ünü kapsamaktadır. Toplam yenilenebilir su kaynaklarının % 0.7’si buradadır. Bölgedeki su kaynaklarının % 90’ından fazlası Kırgızistan ve Tacikistan dağlarında yoğunlaşmıştır. Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan
ise, su kaynakları açısından yoksul olan aşağı
havzada yer almaktadırlar. 1984 yılında Siri Derya
için yapılan master plan ve 1987 yılında Amu
Derya için yapılan su kaynaklarını geliştirme
master planı 1992 yılında imzalanan anlaşmaların
temelini oluşturmuştur (Sevindi, 2005).
Aral Gölü yoluyla ve daha da önemli olarak
Amu Derya ve Siri Derya nehirleri aracılığıyla su,
Orta Asya için kültürel, ekonomik, coğrafi ve
siyasal çekirdek olarak rol oynamaktadır. Aral
Gölü Havzası; Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’ın neredeyse tamamını, Kazakistan’ın Kuzlorda ve Simkent bölgelerini ve
Afganistan’la Đran’ın bir kısmını çevrelemektedir.
Havza, Orta Asya nüfusunun % 75’ini beslerken,
yüzey sularının % 90’ını içermektedir. Varolan
anlaşmalar ışığında üç aşağı çığır (havza) ülkesi
olan Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan
toplam su çekimlerinin % 73’ünü Aral Gölü Havzası’ndan sağlamaktadır. Bu, yukarı çığır ülkeleri
Kırgızistan ve Tacikistan’la karşıt (tezat) bir durum oluşturmaktadır. Bu iki ülke, tüm erişilebilir
suyun % 90’ının kaynağıdırlar, fakat sırasıyla suyun ancak % 0,4 ve %11’ini kullanmaktadırlar
(Horsman, 2001, 71)
Orta Asya’daki su kaynakları hem miktar ve
hem de dağılım bakımından sınırlıdır ve su, bu
bölgenin anahtar sorunudur. Su kaynaklarının %
90’ı Kırgızistan ve Tacikistan bölgesinde bulunmakta, bu suların asıl kullanıcıları olan Özbekistan
ve Kazakistan ise, kendi su gereksinimlerinin çok
büyük bir kısmını bu bölgeden karşılamaktadırlar.
Örneğin, Özbekistan tek başına bölge sularının
yarıdan fazlasını kullanmaktadır. Sonuç olarak,
Kırgızistan ve Tacikistan, Özbekistan ve Kazakistan’ın su ihtiyacını denetim altında tutmaktadır.
Yukarı çığır ülkeleri, diğer kaynaklar bakımından
yoksul oldukları için suyu bir ticaret ve kazanç
malı olarak görmektedirler. Sular üzerindeki denetim bu ülkeler için ayrıca önemlidir, çünkü
enerji kaynaklarının çoğunu sudan üretmektedirler
(Karaev, 2005, 3).
Kırgızistan su kaynaklarının rezervi olarak
düşünülebilir. Yıllık ortalama su miktarının 13
km3’ünü potansiyel rezerv olan yer altı suyu,
1,745 km3’ünü göl suları ve 650 km3’ünü de buzullar oluşturmaktadır (Environment state of
Kyrgyz Republic, 2000).
Su kaynakları açısından fakir bir ülke olan
Kazakistan’da yüzey su kaynaklarının ülke
sathında dağılımı eşit değildir: Su kaynaklarının %
34.5’i doğu kesiminde, % 24.1’i ise güney doğu
kesiminde bulunmaktadır. Ülkenin büyük akarsuları Siri Derya-Aral Gölü, Ural-Hazar Gölü, Đli,
Đşim-Kuzey Buz Denizi, Karatal, Aksu-Balkaş
Gölü ve Tobol’dur. Su kısıtı ve su kirliliği ülkenin
önemli sorunları olarak hep gündemdedir
(Sevindi, 2005).
Türkmenistan’ın başlıca yüzey suyu kaynağı
Karakum Kanalı’dır (Smith, 1999, 5). Öteki Orta
Asya Cumhuriyetleri ile karşılaştırıldığında,
Türkmenistan en az kullanılabilir yeraltı suyuna
sahiptir (The State of Environment of Turkmenistan, 1999). Bununla birlikte yer altı içme suyu
gözleri tüm Türkmenistan’ın başlıca içme suyu
kaynağı haline gelmiş durumdadır. Kırsal bölgelerde suyun % 50’si yeraltı kaynaklarından, %
50’si de yüzey sularından gelmektedir (Smith,
1999, 5). Özbekistan, Tien Şan dağlarının eteğinden başlayarak Aral Gölü’ne kadar uzanan Turan
Ovası’nda 449.600 km2 yüzölçümüne sahiptir.
Surhanderya, Şerabad, Karaderya, Çirşik, Zerefşan, Koskaderya ve Sah, ülkenin önemli nehirleridir. Ayrıca, Amu Derya nehri de topraklarının
bir kısmından geçerek Karakalpakistan bölgesinden Aral Gölü’ne dökülür (Sanal, 2001, 47).
Ulusal Çevre Raporu’nda (1997, 8) Özbekistan’ın
kullanılabilir su kaynaklarının 2010 yılına kadar
olan bir süre için 52.4 km3 olduğu belirtilmektedir.
Özbekistan’ın birçok bölgesindeki nehirlerin az
akması şu an için en büyük sorundur. Özellikle de
Semerkant ve Andican’daki Özbek kentlerinde
herkese yetecek kadar su bulunmamaktadır. Bu
bölgelerdeki çeşitli büyük sanayi kuruluşlarından
kaynaklanan kirlilik, varolan küçük akarsuların
bile tehdit altında olduğunu göstermektedir. Hükümet, 2025 yılına kadar Özbekistan’daki kır insanının temiz içme suyuna erişmesi, kentlerin %
60’ında ve kırsal alanların % 40’ında kanalizasyon
sistemi kurulmasını planlamaktadır (Smith, 1999, 3).
Azerbaycan’da akarsulara ek olarak, kullanım kapasitesi 13.5 milyar metreküp olan 250 kadar göl ve 57 su rezervi vardır. Azerbaycan’da yıllık 16 milyar metreküp tatlı su üretilir. Bunun 1.11.2 milyar metreküpü yer altı sularından sağlanır.
Yıllık su tüketimi 11-13 milyar metreküp’tür ve
bunun sadece % 25-30’u sanayide ve günlük
ihtiyaçlarda kullanılır. Azerbaycan’daki nehirlerin
genel su akımının % 70’i ülke dışında şekillenmektedir. Nüfus sayısına ve coğrafi alanına oranla
Azerbaycan, suya olan talebin karşılanması bakımından komşuları Rusya, Ermenistan ve Gürcistan gibi ülkelerden bir hayli geridedir (Mammadov, 2006). Azerbaycan’da su sıkıntısı en çok
Muga-Şirvan, Abşeron Yarıadası, Aras ovaları,
Mil-Karabağ ve Nahçivan bölgelerinde yaşanmaktadır. Ülkenin sulama sistemi on ana sulama kanalından ve iki drenaj sisteminden oluşmaktadır. Bu
kanalların % 95’i günümüz gereklerine cevap verememektedir. Bu nedenle de her yıl büyük su
kayıpları (yıllık 2.5-3 milyar metreküp) ortaya
çıkmaktadır. Bu da yer altı su seviyesinin yükselmesine ve toprakların çoraklaşmasına neden olmaktadır (Mammadov, 2006).
Aral Gölü Havzası’nda yaşanan paylaşımkullanım sorunu, Orta Asya bölgesinde yaşanan
bölgesel su anlaşmazlıklarının en önemlisidir.
Bölge ülkeleri arasında önemli bir anlaşmazlık
konusu oluşturan Havzanın sularıyla ilgili çeşitli
anlaşmalar imzalanmış ve ortak komisyonlar kurulmuştur (Pamukçu, 2000, 114). Ancak, bölgedeki su sıkıntısı ve kalıcı bir anlaşmanın henüz
sağlanamamış olması yakın gelecekte yeni gerginliklere yol açacak gibi görünmektedir.
Küçülmekte ve kurumakta olan Aral Gölü, su
yönetimiyle ve sürdürülebilir gelişme ilkesiyle ters
giden konuların çoğuna iyi bir örnektir. Havza, 5
cumhuriyetin bütün coğrafi alanının % 64’ünü
kapsamaktadır. Son 50 yıldır, Aral Gölü’ne akan
su, tarımsal sulama ve kötü yönetimler yüzünden
ciddi çevresel ve toplumsal tahribatlarla karşı karşıya kalmıştır (Postel, 1999, 44-45). Aral Gölü’ndeki su seviyesi 1964’ten 1984’e kadar 20 yıl
183
içinde 7 m alçalmıştır. Dünyadaki insan kaynaklı
en feci afet olan bu durum, insanların sağlığını da
etkilemiştir. Yöredeki çocuk ölüm oranı, dünyadaki en yüksek oranlardan biri olan, her 1000
doğumda 110 kişiye ulaşmıştır (Karaev, 2005, 3).
Bu durum, bölge açısından sürdürülebilir kalkınmanın önünde büyük engeller oluşturmaktadır.
Bölgedeki su kıtlığı, su bağlantılı çatışmalar,
kirlilik ve benzeri sorunlar, sürdürülebilir kalkınma ve gelişmiş yaşam standartları açısından ulusal
yönetimlerin ve ilgili toplulukların uyarılarına ve
itirazlarına yol açmaktadır (Asian Development
Bank, 2003, 1). Aral Gölü’nün kaderi günümüzde
havzada yer alan 6 Cumhuriyete bağlıdır. Şurası
kesindir ki, bölgeyi eski ekolojik sağlığına kavuşturmak son derece güç bir iştir ve çok büyük
uluslararası destek gerektirmektedir (Postel, 1999,
44-45).
Sovyetler yıkılınca (eskiden bir iç sorun olan)
su kullanımı sorunu, ansızın uluslararası bir aracılık meselesi haline gelmiştir. Su üzerinde sıfır
toplamlı bir oyun geliştirilmiş ve şimdi egemen
ülkelerin her biri, kendi ulusal anayasasında
“kaynakları üzerinde egemenlik” hakkı kavramını kabul etmiştir. 1960’lı ve 1970’li yıllarda
büyük bir pamuk çiftliğine dönüştürülen bölgede,
aşırı su tüketimi de bu dönemde başlamıştır. Pamuk üretimini arttırmak için etkileyici bir sulama
şebekesi, kanallar ve barajlar inşa edilmiştir.
Bağımsızlıkla birlikte, kendine yeterli bir enerji
politikası belirleyen aşağı çığır ülkeleri, komşularından hidrolik enerji ithaline dayalı bağımlılıklarını azaltmışlar, yukarı çığır ülkeleri ise; aşağı
çığır ülkelerine olan su akışını önemli ölçüde azaltan “kendi hidrolik enerjisini” kullanma ve geliştirme politikası sürdürmüşlerdir (Karaev, 2005, 3).
Su ve enerji kaynaklarının ortak kullanımı konusunda Kırgızistan, Kazakistan ve Özbekistan arasında ancak 17 Mart 1998’de Bişkek’te anlaşmaya
varılabilmiştir.
Buraya kadar anlatılanlar göstermektedir ki
su, Orta Asya’da büyük bir çatışma kaynağı oluşturmaktadır. Gerginlikler, özellikle son 3 yılda
yükselmiştir. Çünkü bölge bu dönemde yüzyılın
en kurak geçen dönemini yaşamıştır. Aşağı çığır
ülkelerinin neden olduğu siyasal oyunlar ve tek
yanlı kavgacı tavırlar ve yukarı çığırdakilerin
“ilişkileri”, her bir ülkenin dış ilişkilerinde çatışma
olduğunu ortaya koymaktadır (Karaev, 2005).
5. TÜRKĐYE VE TÜRK
CUMHURĐYETLERĐ ORTAK BĐR SU
STRATEJĐSĐ ÖNERĐSĐ
Bu bölümde BM, AB ve ilgili öteki uluslararası kuruluşların su kaynaklarına yönelik stratejik
yaklaşımları ve işbirliği projelerinden örnekler
184
verilerek, Türk Cumhuriyetleri üzerine ortak bir su
stratejisinin koşulları tartışılmaktadır.
5.1. Ortak Su Stratejisi Đle Đlgili Örnekler
21. yüzyılın bir “su yüzyılı” olacağı belirtilmektedir. ABD ve G8 ülkelerinin danışman
strateji kuruluşlarına hazırlattıkları raporlarda; “su
kaynaklarına bağlı olası krizler, çatışmalar, savaş
riskleri, bunlara karşı müdahale senaryoları ve risk
analizleri” sıkça geçen konuların başında gelmektedir. Birçok devletin geleceğe yönelik “güvenlik
algılama” politikalarında su kaynakları önemli yer
tutmakta ve uluslararası politikalarda stratejik bir
araç olarak görülmektedir. Yakın gelecekte iklim
değişikliklerine bağlı olarak yaşanacak kuraklık
nedeniyle önemi artacak olan su kaynaklarının
denetimini ele geçiren devletler, bu konumları
sayesinde nüfus hareketlerini, göç olgusunu,
tarımsal üretimi, sağlık koşullarını, ülkelerarası
olası su krizlerini, çatışma ve savaşları da denetleme olanağına sahip olacaklardır. Suyun kuru
mülkiyetine sahiplik değil, su kaynaklarını kontrol
etmek önem kazanmaktadır (Yalçınkaya, 2006,
65-66).
Öte yandan, uluslararası kuruluşlar, çokuluslu
şirketler, hükümet dışı kuruluşlar, ulusal devletler
ve bölgesel oluşumlar artık su politikası konusunda daha çok söz sahibi olmaya çalışmaktadırlar.
Hatta, dünya su siyaseti bu aktörlerce belirlenmektedir. Dünya su siyasetinin bu egemen aktörleri, dünya çapında gerçekleştirdikleri içiçe geçmiş işbirliği ve ilişki biçimini bölgesel, ulusal ve
yerel ölçeklere kadar yaygınlaştırma çabası içindedirler (Salihoğlu, 2006, 5-6). DB ve IMF gibi
uluslararası mali kuruluşlar, ellerinde tuttukları
mali ve politik olanaklarla gelişmekte olan ülkelerden su hizmetlerini piyasaya açmalarını kredi
koşulu olarak istemektedirler. BM kuruluşlarınca
izlenen ve su konusuna yönelik politikalar da
1990’lardan sonra yeni dünya düzeni ve neoliberalizmin öngörüleri yönünde dönüşüme uğramıştır.
Su hizmetleri, GATS’ın ana gündeminde de
önemli bir yere sahiptir. AB Konseyi ve NAFTA
da suyun serbestçe alınıp satılabilir mallardan
olduğunu öngören uluslararası kuruluşlardandır.
Bir ABD şirketi olan Sun Belt Water’ın belirttiği
gibi, suyla ilgili politikalar artık yerel veya ulusal
hükümetlerin elinde değil, büyük çokuluslu
şirketlerin avucundadır. AB, su hizmetlerinin kapsamını; “suyun toplanması, arıtılması ve dağıtılması”nı da içerecek biçimde genişletirken; ABD,
su ticaretini her uluslararası belgeye sokmaya
çalışmaktadır (Shiva, 2003, 115-116).
AB’nin su konusuna yaklaşım ve politikalarının ana çerçevesi Su Çerçeve Direktifi olup, su
kaynakları yönetimi; suyla ilgili hukuksal düzenlemeler ve genel olarak suyla ilgili izlenecek
politikalar bu Direktif temelinde belirlenmekte ve
yürütülmektedir. Mayıs 2002’de gelişmekte olan
ülkelere yönelik hazırlanan “Su Yönetim Genelgesi” ile gelişmekte olan ülkeler için su yönetim
politika ve öncelikleri Konsey kararı olarak kabul
edilmiştir. Karar, “ulusal ve bölgesel kalkınma
stratejileri içinde sürdürülebilir su yönetimini
bütünleştirme ve sürdürülebilir çözümler için ortak ilkeleri destekleme gerekliliğini” vurgulamaktadır. En önemli politika çerçevesi ise, nehir havzası yaklaşımına dayanan “Bütünleşik Su Kaynakları Yönetimi”dir (www.ue.eu.int: 2429th
Council Meeting-Development-Brussels, 2002).
Kararın eylem öncelikleri bölümünde; Bütünleşik Su Kaynakları Yönetimi’ni uygulamaya koymak için “su yönetişimi”ni geliştirecek kurumsal
güçlenme ve kapasite inşasının destekleneceği ifade edilmektedir. Yine, Konsey kararıyla kurulan
AB Su Girişimi, hükümetlerin ve suyla ilgili
ortakların katılımıyla stratejik bir ortaklık girişimi
önerilmekte, sürdürülebilir kalkınmada ve çatışmaların önlenmesinde bütünleşik su kaynakları
yönetiminin önemi açıklanmaktadır (Salihoğlu,
2006, 11).
AB Su Girişimi’nin ana amaçları arasında;
daha iyi su yönetişimi düzenlemeleri geliştirmek,
kamu ve özel sektör ile yerel ortakları birlikte
çalışmaya teşvik etmek, havza ölçekli bütünleşik
su kaynakları yönetimi yaklaşımını kullanarak, su
yönetimi konusunda bölgesel ve altbölgesel işbirliğini özendirmek gibi amaçlar vardır. Girişimin
ortaklık anlayışı; “çok ortaklı bir süreç yoluyla AB
ve üye devletleri, AB su endüstrisinin uzmanlık ve
yatırım potansiyeliyle olduğu kadar, sivil toplum
ve mali kuruluşlarla da bir araya getirmek”
şeklindedir. Girişimin bölgesel parçaları (hedef
bölgeleri); Afrika, Doğu Avrupa, Kafkasya ve Orta
Asya, Akdeniz ve Latin Amerika olarak belirlenmiştir (www.euwi.org/water inititative, 2002).
Girişimin amaçları yönünde, eski Sovyetler
Birliği ve Orta Asya bölgesinde sınıraşan sular ve
bütünleşik su kaynakları yönetimi ile ilgili olarak,
sürdürülebilir kalkınma için su konulu bir stratejik
ortaklık kurulmuş, AB adına Danimarka, diğer ülkeler adına ise Rusya yetkili kılınmıştır. Tüm bu
stratejik ortaklıklarda sınıraşan sular, sınıraşan
havza yönetimleri ve bütünleşik su kaynakları yönetimi ortak işbirliği alanları olarak belirlenmiştir.
AB’nin, Afrika, Karayipler ve Pasifik ülkeleriyle
de ortak girişimleri vardır ((www.euwi.org/water
inititative, 2002). Türkiye’nin ve Türk Cumhuriyetleri’nin bu ortak stratejilerden çıkaracağı
önemli dersler olmalıdır.
5.2. Ortak Su Stratejisi Önerisi
Türkiye’nin sadece güney komşularına değil,
kardeş Türk Cumhuriyetleri’ne de yönelik yeni bir
politika geliştirmesi ve Türk Cumhuriyetleri ile
“ortak bir su stratejisi” oluşturması son derece
önemlidir. Böyle bir stratejinin öncülüğünü Türkiye yapmalıdır. Çünkü, Türkiye su konusunda ve
suyla ilgili anlaşmazlıkların çözümünde önemli bir
deneyime ve birikime sahiptir. Ayrıca Türkiye, bu
kardeş ülkelerin aralarında yaşanan Aral Gölü
merkezli ve bölgedeki akarsuların paylaşımına dayalı anlaşmazlıklarda, tarafsız konumu ve tarihselkültürel yakınlığı nedeniyle hakem rolü oynayabilir. Ortak su stratejisinin kurumsal ve hukuksal
yapısı, her ülkenin eşit katılımını sağlayacak
biçimde ve bölgesel dengeleri gözetecek şekilde
olmalıdır.
Ortak su stratejisi oluşturma bağlamında atılacak ilk adım, Türkiye’nin ve Türk Cumhuriyet’lerinin su uzmanlarını, suyla ilgili temel kurum
yöneticilerini, ilgili akademisyenlerini, stratejistlerini ve bu işe gönüllü diplomatlarını bir araya
getirecek bir forum (Ortak Su Strateji Geliştirme Forumu-ORSUFOR) oluşturulmalıdır. Bu
forumun yapacağı kapsamlı çalışmalar sonucunda,
eşit katılımlı bir kurul (Ortak Su Strateji Kurulu) oluşturulmalıdır. Kurul, kendi içinde işbölümü yaparak, ülkeler düzeyinde temsilcilikler
veya altkurullar kurmalı ve görev tanımları yapılarak kurumlaşma tamamlanmalıdır. Kurul, ilgili
tüm ülkelere su konularıyla ilgili danışmanlık ve
rehberlik hizmeti sunmalıdır. Ortak Su Strateji
Kurulu’nun merkezi kurumu ve sekreteryası Türkiye’de bulunmalı, kurulun başkanlığı her yıl bir
ülke tarafından yerine getirilmelidir. Bu kurumlaşmanın mali finansmanı, ülkelerin eşit katkısıyla
sağlanmalı ve toplantılar her yıl en az bir veya iki
defa ülkelerin birinde yapılmalıdır.
Kurul, sadece suyla ilgili anlaşmazlık konularını değil, su kaynaklarının geliştirilmesi, kullanılması, yönetilmesi ve suyla ilgili tüm projelerde
teknik ve bilimsel destek sunacak olanaklara sahip
olmalıdır. Alınan kararlar, ülke yönetimlerince
öncelikli tavsiye kararları olarak dikkate alınmalı
ve öncelikle uygulamaya konulmalıdır. Kurulun
başkanlığını, her ülkenin devlet başkanı veya suyla ilgili ana kurum başkanı yapmalı ve siyasal
kaygılardan uzak bir yönetim sergilemelidir.
AB nasıl ki kendi ülkelerinden binlerce mil
uzaktaki ülkelere yönelik su girişimleri veya direktifler oluşturabiliyorsa, her biri ayrı ekonomik
zenginliğe ve kaynağa sahip olan kardeş Türk
Cumhuriyetleri de kendi direktif ve girişimlerinikurumlarını oluşturmalı ve bölgedeki sorunların
çözümünde söz sahibi olmayı becerebilmelidir.
185
Çeşitli uluslararası kuruluşlar ve gelişmiş devletler
nasıl ki kendi çıkarları doğrultusunda su kaynaklarını denetim altına almaya yönelik politikalar
geliştirip, stratejiler uyguluyorlarsa, Türk Cumhuriyetleri de (bölgedeki diğer ülkelerle de işbirliği
içinde) kendi politika ve stratejilerini belirleyebilmeli ve kendi su kaynaklarını kendileri değerlendirebilmelidirler. Anlaşmazlık konusu olan ve
zaman zaman çatışma kaynağına dönüşen ortak
sular neden barış ve işbirliğinin bir dayanak noktasına dönüşmesin? Neden bu ülkeler kalkınma ve
gelişmeleri için su ve enerji kaynaklarını bir
fırsata dönüştürmesinler? Türkiye, dünyanın en
büyük bölgesel kalkınma projesi olan ve su
kaynaklarının değerlendirilmesini esas alan GAP
konusunda çok önemli mesafe almış ve büyük bir
başarı kazanmıştır. Şimdi de Türk Cumhuriyetleri
için bu deneyimini ve birikimini seferber etmeli ve
Orta Asya bölgesinde paylaşılan nehir, göl ve
diğer su kaynaklarını toplumsal ve ekonomik bir
kalkınma projesine dönüştürmenin öncülüğünü
yapmalıdır.
Böyle bir ortak girişimle, hem kardeş ülkeler
arasındaki anlaşmazlıklar tatlıya bağlanabilir hem
de diğer alanlarda yapılacak işbirliği için sağlam
bir zemin yaratılabilir. Altı adet Türk Cumhuriyeti’nin su kaynakları ile ilgili yürüteceği ortak bir
strateji, bölgedeki diğer ülkeleri de olumlu yönde
etkileyecektir. Uluslararası su tekellerinin ve su
kaynaklarını kontrol altına almak isteyen küresel
güçlerin karşısında da bu ülkeler daha güçlü ve
daha donanımlı bir şekilde tavır sergileyebileceklerdir.
Türkiye ve Türk Cumhuriyetleri arasında
oluşturulacak böyle bir ortak bir su stratejisi, bu
ülkelerin ekonomik ve toplumsal kalkınmalarının
sürdürülebilirliği açısından son derce önemlidir.
Karşılıklı olarak deneyimlerini paylaşmaları, ortak
kalkınma projeleri geliştirmeleri, üniversiteler
arası işbirliğini geliştirmeleri, bölgesel ve uluslar
arası her tür tehdide karşı ortak güç oluşturabilmeleri ve geleceğe daha güvenle bakabilmeleri
için bu strateji bir başlangıç olabilir.
5. SONUÇ
Günümüzde, ulusal ve uluslararası su kaynaklarının verimli biçimde kullanılması, ancak
etkin bir su yönetim sistemiyle mümkündür. Suya
ilişkin bütün unsurları içerecek, sürdürülebilir bir
su yönetiminde, tüm su kullanıcılarının seslerini
yeterince duyurmaları şarttır. Sadece yasal ve
kurumsal düzenlemelerin sağlanması yeterli değildir. Aynı zamanda konuya bütünlük içinde yaklaşmak ve havza-bölge ölçekli ortak stratejiler ve
projeler geliştirmek gerekmektedir. Oysa, çoğu
ülkede ve Orta Asya bölgesinde su kaynakları,
186
merkezi ve yerel yönetim kuruluşlarının eşgüdümsüz, kopuk ve dağınık çabalarıyla, plansız, programsız, toplumsal katılımdan uzak ve çevreye
duyarsız biçimde yönetilmektedir. Türkiye’de ve
Türk Cumhuriyetleri’nde de su kaynakları bütüncül bir yaklaşımla, sürdürülebilir kalkınma ilkeleri
doğrultusunda ve etkili biçimde yönetilmeli, ortak
su stratejisi ve işbirliği politikaları geliştirilmelidir.
Sürdürülebilirliğin başarılmasında stratejik bir
aşama da, su kaynaklarının bölgesel ve ülkelerarası düzeyde ortaklaşa planlanması, bugünkü ve
gelecekteki gereksinimleri doğru belirleyecek ortak bilgi ve veri merkezlerinin oluşturulmasıdır. Bu bağlamda, bütünleşik bir bilgi ağı, su
kaynaklarıyla ilgili hidrolojik bir veri tabanı ve
toprak kaynaklarının nicel ve nitel özellikleri hakkında güvenli bilgi toplama dizgeleri gerekmektedir. Öte yandan, havza ekosistemlerinin korunması ve su kaynaklarının uluslararası küresel aktörlerin denetimine karşı savunulması da bölgesel
düzeyde işbirliğini ve ortak stratejiler geliştirilmesini gerekli, hatta zorunlu kılmaktadır. Su temelli
bölgesel gerginliklerin ve çatışmaların önlenmesi
ve bölgesel barışın tesisi için de böyle bir işbirliği
ve ortak tavır son derece önemlidir (Mazlum,
2006, 38).
Türkiye su fakiri bir ülkedir, yerüstü suları ve
havzaları plansız süreçlerin sonunda alarm vermektedir. Tarım, sanayi ve kentleşme plansızlığı
yüzünden yalnız akarsuları değil, yer altı su
rezervleri de talan edilmektedir. Bu nedenle Türkiye’de su rejimi planlaması zorunludur (Đnci,
2007, 2). Bu planlama, Türk Cumhuriyetlerini de
içine alacak biçimde yeni bir yapılanmayla gerçekleştirilebilir. Türkiye’ye bu konuda büyük sorumluluklar düşmektedir. Hem kendi ulusal su
politikasını geliştirmek, hem Türk Cumhuriyetlerinin ulusal su politikasını geliştirmek ve hem de
bölgesel bir su politikası oluşturmak için Türkiye,
“sürdürülebilirlik” temelinde yeni bir “ortak su
stratejisi” anlayışını uygulamaya geçirmelidir. Bu
strateji, aynı zamanda, başarılı bir su kaynakları
yönetimi ve bunun sürdürülebilirliği için varolan
kaynakların etkili, verimli ve bilinçli kullanımını
da zorunlu kılmaktadır. Ayrıca su arzının yönetimi
yerine su talebinin yönetilmesini sağlamak, su
kaynaklarının aşırı ve savurganca tüketilmesinin
önüne geçmek, akılcı ve bilinçli kullanılmasını ve
kirlilikten korunmasını sağlamak ortak su stratejisi
açısından büyük önem taşımaktadır.
Sonuç olarak, dünya su siyasetinin temelinde, su kaynaklarının yönetimi sorunu vardır.
Su kaynaklarına kim ve nasıl hükmedecektir? Su
siyaseti süreci; Türkiye ve Türk Cumhuriyetlerinin
geleceği açısından sürekli ve yakından izlenerek,
bu soruya işbirliği çerçevesinde yanıtlar aranmalıdır. Altı Türk Cumhuriyeti arasındaki güçlü tarihsel ve kültürel bağlar da, bu işbirliğinin geleceğinin daha sağlam temeller üzerine kurulmasını
kolaylaştıracaktır.
KAYNAKÇA
−
Falkenmark, Malin and Carl Widstrand (1992),
“Population and Water Resources: A Delicate Balance”,
−
Population Bulletin, Vol: 47, No: 3, November 1992,
pp. 4.
−
Hall, David (2002), “The Water Multinationals-2002”,
Financial and Other Problems, August 2002.
−
Horsmann, Stuart (2001), “Water in Central Asia:
Regional Cooperation or Conflict?”, Central Asian
Security: The New International Context, Alison Roy
(Ed.), Washington DC, USA, Brookings Institution
Press, 69-87.
−
Iyer, R. Gopalkrishnan (1999), “Business, Consumers
and Sustainable Living in an Interconnected World: A
−
Multilateral Ecocentric Approach”, Journal of Business
Ethics Vol. 20, Number.4/July, pp. 273-288,
Netherlands: Kluwer Academic Publishers.
−
Đnci, Osman (2007), “Đstanbul Büyükşehir Trakya’yı
Yutacak mı?”, Cumhuriyet Gazetesi, 10 Şubat 2007, s,
2.
−
Acer, Yücel (2006), “Sınıraşan Sular, Hukuksal Çerçeve
ve Türkiye”, Karizma Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 27,
−
Temmuz-Ağustos-Eylül
Matbaacılık, s, 49-56.
−
Akbaba, Gülgün (2001), “Işığıyla, Gölgesiyle GAP”,
Bilim ve Teknik Dergisi, Sayı: 401, Nisan 2001,
−
Ankara: TÜBĐTAK Yayını, (Su Krizi ve GAP Özel
Sayısı), s, 46-55.
−
Aktüel Dergisi (2005), “GAP Elden mi Gidiyor”, Sayı:
1038, Ankara: Başak Matbaacılık.
−
Aruoba, Çelik (1997), “Çevre Ekonomisi, Gelişme
Ekonomisi”, Ruşen Keleş (Yayım. Haz.),
−
Karaev, Zainiddin (2005), “Water Diplomacy in Central
Asia”, The Middle East River of International
−
Đnsan-Çevre-Toplum, Ankara: Đmge Kitabevi, s. 172192.
−
Affairs, Vol: 9, No: 1, 5 March 2005.
−
Karakılçık, Yusuf ve Hüseyin Erkul (2002), Sürdürülebilir Akarsu Yönetimi ve Tersine Akan Nehir Asi,
−
Ankara: Detay Yayıncılık.
−
Kartal, Filiz (1999), “Su Yönetimi: Son Dönemdeki
Politika Arayışları”, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi,
2006,
Đstanbul:
Entegre
−
Asian Development Bank (2003), Technical Assistance
for Improved Management of Shared Water Resources
−
in Central Asia (December 2003), T. Bayarsaihan
(Prepared),
−
Erişim: 21.03.2007, http://www.adb.org/
Documents/TARs/OTH/tar_oth_36516.pdf
−
−
Avcı, Đlhan (1996), “Ülkeler Arasında Su SavaşlarıSınıraşan Sular Sorunu ve Türkiye”, Cumhuriyet
Gazetesi,
Cilt: 8, Sayı: 4 (Ekim 1999), Ankara: TODAĐE Yayını,
s. 100-121.
−
Kılıçbay, Mehmet Ali (2006), “Đnsanlar Yeryüzüne Suya
Göre Dağılmışlar”, Karizma Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 27,
−
13 Ocak 1996, s, 10, Đstanbul.
−
−
Bandyopadhyay, Jayanta (1996), “Waters Towers of the
World”, People and the Planet, Vol: 5, No: 1, USA.
Temmuz-Ağustos-Eylül
Matbaacılık, s. 103-107.
−
−
Benmayor, Gila (2006), “Đran, Irak ve Suriye ile Su
Davaşı Çıkmayacak”, Hürriyet Gazetesi, 10 Şubat
2006.
Kuruçim, Abdullah Yücel, (2007), “Türkiye’nin Ulusal
Su Politikası Nedir? Ne Olmalıdır?”, Bilim ve Ütopya,
−
Yıl: 13, Sayı: 153, Mart 2007, Đstanbul: Uğur Matbaası,
s. 26-31.
−
Bird, Maryan (2001), “Dried Out”, Time, May 7, 2001,
pp. 48-51.
−
Mammadov, Nazim (2006), “Azerbaycan’daki Ekolojik
Durum ve Alınan Önlemler”, Ekololoji Magazin,
−
Cox, Linda J. and John Cusick (2006), “What is
Sustainable Development?”, Resource Management,
−
Sayı: 9, Ocak-Mart 2006, Đzmir: Türkiye Çevre Koruma
ve Araştırma Vakfı.
−
April 2006, RM-14, Erişim: 20.03.2007,
http://www.ctahr.hawaii.edu/freepubs
−
Mazlum, Đbrahim (2006), “Su Kaynakları, Çatışma ve
Fırat-Dicle Havzasında Sürdürülebilirlik”, Karizma
−
Doğan, A. Ekber (2001), “Turizm Etkinlikleri ve DoğalTarihi Çevre Đlişkisinde Sürdürülebilirlik Nosyonunun
−
Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 27, Temmuz-Ağustos-Eylül 2006,
Đstanbul: Entegre Matbaacılık, s.25-40.
−
Ötesine Geçmek”, Cevat Geray’a Armağan, Ankara:
Mülkiyeliler Birliği Yayınları,
−
National Environmental Action Plan of the Republic of
Uzbekistan (Preliminar Report) (1997), Tashkent,
−
No: 25, s. 303-313.
−
Erişim: 25.03.2007, http://enrin.grida.no/htmls/
−
DPT, (2001), 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı-Su Havzaları, Kullanımı ve Yönetimi Özel Đhtisas Komisyonu
−
Pamukçu, Konuralp (2000), Su Politikası, Đstanbul:
Bağlam Yayıncılık.
−
Raporu, Ankara: DPT Yayını.
−
−
Environment State of Kyrgyz Republic (2000), National
Electronic Report (Water Resources)
Postel, Sandra (1996), “Sürdürülebilir Bir Su Stratejisi
Yaratmak”, Dünyanın Durumu, (Sinem Gül (Çev.),
−
Ankara: TÜBĐTAK-TEMA Vakfı Yayını, s. 47-63.
OECD (2001), “Strategies for Sustainable Development:
Practical Guidance for Development Co-operation”,
2006,
Đstanbul:
Entegre
−
Erişim: 02.03.2007,
http://enrin.grida.no/htmls/kyrghiz/soe2/
−
−
Environment State of Kazakystan Republic (200),
“Water Resources”, Erişim: 02.03.2007,
−
Erişim Tarihi: 26.02.2007, www.nssd.net/pdf/gsuse.pdf
−
−
http://enrin.grida.no/htmls/kazahst/soe2/soee/index.htm
Özbilen, M. Vedat (2006), “Su Sektöründeki Gelişmeler
ve Bunun Karşısında Kent Plancılarının Duruşu Nasıl
187
−
Olmalıdır”, Şehir Plancıları Odası Su ve Đnsan
Yerleşmeleri, www.spo.org.tr/modules/sections
−
TÜBĐTAK (2002), “Su Yönetimi ve Sürdürülebilir Kalkınma” (Ön Rapor), Derin Orhon, Seval Sözen, Beyza
−
Salihoğlu, Serhat (2006), “Küresel Su Siyaseti Nedir?,
Su Yönetimi: Küresel Politika ve
−
Üstün, Erdem Görgün ve Özlem Karahan (Haz.), Vizyon
2023: Bilim ve Teknoloji Stratejileri
−
Uygulamalara Eleştiri, Tayfun Çınar ve Hülya K.
Özdinç (Ed.), Ankara: Memleket Yayınları, s. 3-34.
−
Teknoloji Öngörü Projesi, Đstanbul, 20.12.2002.
−
−
Sanal, Recep (2001), Türk Cumhuriyetlerindeki
Çevre Sorunları Üzerine Bir Đnceleme, Ankara: TĐKA
Türkiye Doğal Hayatı Koruma Vakfı (2006), Suya Doğru Bakmak: Türkiye’den Suya Dair-Yaşamın Özü
−
Su, Erişim: 05.03.2007, www.wwf.org.tr
−
Yayınları.
−
−
Sevindi, Nevval (2005), “Kazakistan ve Su Kaynakları
Yönetimi”, Zaman Gazetesi (Cumartesi Eki,
Türkiye Doğal Hayatı Koruma Vakfı, (2006), Yaşamın
Özü: Su, www.wwf.org.tr/su, Erişim: 02.02.2007.
−
−
17 Ağustos 2005).
−
Shiva, Vandana (2003), Su Savaşları, Ali Kerem (Çev.),
Đstanbul: Aram Yayıncılık.
Türkiye Ulusal Raporu (2002), Temmuz 2002,
Sürdürülebilir
Kalkınma
Dünya
Zirvesi
Johannesburg 2002,
−
Shrıvastava, Paul (1995), “The Role of Corporations in
Achieving Ecological Sustainability”, Academy of
Ankara: T.C. Çevre Bakanlığı Yayını, http://www.tobb.
org.tr/organizasyon/sanayi/kalitecevre/12.pdf
−
Yalçınkaya, Ozan (2006), “Liberal Su Politikaları ve
Çokuluslu Su Şirketleri”, Karizma Dergisi, Yıl: 7, Sayı:
27, Temmuz-Ağustos-Eylül 2006, Đstanbul: Entegre
Matbaacılık, s. 65-72..
−
WCED (World Commission on Environment and
Development) (1987), Our Common Future
−
Erişim: 20.03.2007, http://www.un-documents.net/ocf02.htm#III
−
WSSD (2002), World Summit on Sustainable
Development, Implementation Report, Johannesburg 26
August-3
−
−
Management Review, Vol. 20, No. 4, pp. 936-960.
−
Sönmez, Feriştah ve Kamil Bircan (2004), “Đşletmelerin
Sosyal Sorumluluğu ve Çevre Sorunlarında
−
Ekonomik Yaklaşımlar”, Yaklaşım Dergisi, Sayı:133
(Ocak 2004), Yıl:12, ss. 476-490, Erişim: 22.02.2007,
http://www.econturk.org/Turkiye2004.html
−
Swain, Ashok (1998), “A New Challenge: Water
Scarcity in the Arab World”, Arab Studies Quarterly,
−
Winter 1998, pp. 2-3.
−
Tamer, Meral (2007), “Suyumuza Sahip Çıkalım”,
Milliyet Gazetesi (17 Ocak 2007).
−
September 2002, South Africa,
http://www.johannesburgsummit.org
−
Tan, Sibel ve Hatice Köksal (2004), “Sürdürülebilir
Tarım”, Bakış, Ankara: Tarımsal Ekonomi ve Araştırma
−
www.euwi.org/Water Initiative, 2002, Erişim:19.02.2007.
−
Enstitüsü (TEAE) Yayını, Sayı:5, Nüsha: 2,
http://www.aeri.org.tr
−
www.mta.gov.tr/grupa/ac/htm, 2002, Erişim: 23.04.2002.
−
−
TÇV (Türkiye Çevre Vakfı)
Geleceğimiz, Ankara: TÇV Yayını.
www.rwe.org, 2005, RWE, Fact and Figures, Erişim:
17.02.2007.
−
−
Tekeli, Đlhan (2001), “Sürdürülebilirlik Kavramı
Üzerinde Đrdelemeler” Cevat Geray’a Armağan,
www.suez.org., 2004, Suez Environment, Fact and
Figures, Erişim: 17.02.2007.
−
−
Ankara: Mülkiyeliler Birliği Yayınları, No: 25, s. 729746.
www.ue.eu.int; 2429th Council Meeting: DevelopmentBrussels, Erişim: 19.02.2007.
−
−
The Dublin Statement On Water and Sustainable
Development (1992),
www.unesco.org/water/wwap., Water
Institutions, Erişim: 19.02.2007.
−
Erişim: 20.03.2007, http://www.wmo.ch/web/homs/
documents/english/icwedece.html#capacity
−
The Report of the United Nations Conference on the
Human Environment, Stockholm, 5-16 June 1972,
−
Chapter I: Declaration of the United Nations Conference
on the Human Environment, Erişim: 25.03.2007,
http://www.unep.org/Documents.multilingual
−
The Report of the World Summit on Sustainable
Development (Johannesburg-South Africa, 26 August-4
−
September 2002), “Annex: Plan of Implementation of
the World Summit on Sustainable Development”,
−
Chapter IV, s. 22-23, Erişim: 20.03.2007,
−
http://www.unmillenniumproject.org/documents/131302
_wssd_report_reissued.pdf
−
The State of Environment of Turkmenistan (1999),
“Water”, Erişim: 02.03.2007,
−
http://enrin.grida.no/htmls/turkmen/soe2/index.htm
−
Tosun, Teslime ve Kerem Pulgat (2005), “Göller Bölgesi Yok Oluyor”, Hürriyet Gazetesi (7 Ekim 2005).
188
(1991),
Ortak
Policy
and
QLOBALLAŞMA PROSSESĐ ÇƏRÇĐVƏSĐNDƏ AZƏRBAYCANIN
XARĐCĐ TĐCARƏT MÜNASĐBƏTLƏRĐ
Altay ĐSMAYILOV
Qafqaz Universiteti,
Iqtisadiyyat və Đdarəetmə
fakültəsinin müəllimi
Elvin RƏHĐMOV
Qafqaz Universiteti,
Beynəlxalq Đqtisadi Münasibətlər
bölməsi, V Kurs tələbəsi
XÜLASƏ
Qloballaşma dünyanın iqtisadi-sosial-siyasi vəziyyətini az bir zamanda çox sürətlə dəyişdiyindən ölkələr bu prossesdən
maksimum mənfəət əldə etmək üçün istifadə etməyə çalışırlar. Ancaq burada kimin, necə və hansı yolla iqtisadi inkişafı təmin
etmə mövqeyi əsasdır. Bu məqsədlə qloballaşmanın ümumdünya səviyyəsində ortaya çıxardığı fürsətlər və risklər mövzusuna
toxunulmuş, Azərbaycanın iqtisadi inkişafda qloballaşmanın gətirdiyi imkanlardan, xüsusiylə xarici ticarət imkanlarından, istifadə
edəbilmə imkanlari incələnmiş və təkliflər irəli sürülmüşdür.
ABSRACT
Globalization is changing the economical-social-political condition of the world and in this very little time period countries
in general, are trying to useall of the opportunities to get the highest welfare and provide continual economic growth.But there’s a
point: who will be the leader or developed country and how it will provide the econmic growth. In this article, firstly the
opportunities and the risks of the globalization will beexplained shortly and then some suggestions will be about how to provide
economic growth.
1. QLOBALLAŞMA
1.1 Qloballaşma prossesinə ümumi baxış
Hər bir ölkə, hər bir millət qlobal proseslərə,
qlobal iqtisadiyyata və dünya elminə, mədəniyyətinə öz nailiyyətlərini əlavə edərək beynəlxalq
aləmdə məhz bu xüsusiyyətləri ilə tanınır. Nümunə olaraq Niderland və Belçika kimi kiçik
dövlətlərin dünyada böyük ixracat monopoliyası
qurduğunu; elektronika sahəsində Yaponiyanın
‘bir nömrə’ olduğunu; Cənubi Koreya, Malayziya,
Tayvan, Sinqapur kimi bır vaxtlar geri qalmışlığı
ilə tanınan ölkələrin fərqli bır iqtisadi inkişaf modeli izləyərək son onillikdə ən müasir sənaye məhsulları istehsalçıları olduğunu; Cənubi Avropa
deyə adlandırdığımız Đtaliya, Đspaniya, Yunanıstan
kimi ölkələrin tarixi abidələrinin hər il milyonlarla
xarici turisti cəlb etməsini və s. göstərmək olar.
Belə bir sual ağıla gələ bilər : 1850-ci illərə qədər
çox zəif inkişaf etmiş bir dünyada, təqribən XIX
əsrdən sonra meydana gələn bu ’iqtisadi möcüzənin’ sirri nədir? Bunun ən əsas cavabı qloballaşmadı. Bəs qloballaşma nədir?
Elə isə, qloballaşmaya qısa bir nəzər yetirək:
Nəqliyyat xərclərinin aşağı düşdüyü, ticarətə maneə təşkil edən xüsusların azaldığı, xəbərləşmə
texnologiyalarının inkişaf etdiyi və sərmayə axımlarının getdikcə sürətləndiyi müasir dünyada, ölkələr və millətlər getdikcə yaxınlaşmaqda və ölkələrin iqtisadiyyatları bir-birindən asılı hala gəlməkdədir. Bu proses qloballaşma prosesi adlanır.
Qloballaşma prossesı zamanı;
Ölkələr arası mal və xidmət ticarəti həddindən
artıq yüksəlmiş(ixracat-idxalat səviyyəsi),
Birbaşa xarici investisiyalar,
Beynəlxalq köçlər,
Xarici maliyyələşmə ,
Xarici ölkə yardımları artmış;
Makro-iqtisadi siyasətlər inteqrasiya halını
almış (birləşmiş);
Risklərin ortaq bölünməsi (joint venture), lizinq müqavilələri, beynəlxalq vasitəçilik kimi yeni
iş formaları ortaya çıxmışdır.
1.2. Qloballaşma prossesinə yol açan əsas
faktorlar
1960-cı illərdə termin olaraq ortaya atılan qloballaşmanın ortaya çıxıb bütün dünyanı öz təsiri
altına almasına yol açan ən əsas faktorlar aşağıdakılardır1:
Đqtisadi faktorlar
II Dünya müharibəsi sonrası iqtisadi cəhətdən zəifləmiş ölkələrin birləşərək inkişaf etmə
arzu-ları
1973 və 1979-cu illərdəki neft böhranları
1
Nurdan ASLAN, Dünya Ekonomisinde Gelişmeler: Küreselleşme, Edit: Osman KÜÇÜKAHMETOĞLU, Hamza
ÇEŞTEPE, Şevket TÜYLÜOĞLU, Ekonomik Entegrasyon
içində,Ekin Kitabevi, Ankara, 2005, s.6
189
Ölkələrarası rəqabətin artması
Transmilli şirkətlərin ortaya çıxması ilə
istehsalın qloballaşması
Beynəlxalq sərmayə axınlarının artması və s.
Siyasi faktorlar
1970-ci illərin sonu və 1980-ci illərin
əvvəllə-rində, ABŞ prezidenti Reagan və Đngiltərə baş naziri Thatcherin dünya iqtisadiyyatını vahid bir iqtisadi sistem halına gətirmək
üçün ölkə-lərin milli iqtisadiyyatlarını sərbəstləşdirmə siyasətini həyata keçirməsi.
1980-ci illərin sonunda Qorbaçovun ‘Sərbəstləşdirmə Siyasəti’ni mənimsəməsi və
qəbul etməsi
1990-cı illərdə Şərq Bloku adlanan SSRĐnin çökməsi
1990-cı illərdə Almaniyada Berlin divarının ortadan qaldırılması ilə Avropada iqtisadi
sər-bəstləşmənin sürətlənməsi
Çinin bütün qapılarını xarici sərmayədarlara açması və s.
Texnoloji inkişaf faktoru
Texnologiyanın az zamanda daha çox mal
istehsal edəcək qədər inkişaf etməsi
Bilgi texnologiyasının ortaya çıxması və
yayılması
24 saat fəaliyyət gösdərəbilən maliyyə bazarlarının ortaya çıxması
Nəqliyyat texnologiyasında baş verən
önəmli dəyişikliklər və s.
Buna bağlı olaraq, qloballaşma prossesi özünü
ən çox istehsal, ticarət, monetar - maliyə, informasiya texnologiyaları və əmək bazarlarında göstərməkdədir.
1.3. Qloballaşmada fürsətlər və risklər
1.3.1. Fürsətlər
• Milli iqtisadların güclənməsi, ölkələrin milli
gəlirlərinin artması,
•
Müəssisələrin maliyyətlərinin aşağı düşməsi,
• Maliyyə, bank və sığorta kimi fəaliyyətlərin
beynəlxalqlaşması,
• Beynəlxalq qurumların zəif inkişaf etmiş ölkələrə maliyə və texniki yardım göstərmələri.
Buna əlavə olaraq:
• Ölkələr ehtiyac hiss etdikləri kapitalı cəlb edərək daha yüksək investisiya səviyyəsinə və iqtisadi
artıma nail ola bilərlər. Bundan başqa cəlb edilən
kapitalla birlikdə ölkələrə texnoloji “know-how”
da daxil olmaqdadır. Bunun nəticəsində də ölkədə
məhsuldarlıq artmaqdadır.
190
• Sərbəst kapital hərəkətləri hökumətləri makro
iqtisadiyyatı daha səriştəli idarə etməyə təşviq və
məcbur edir.
• Sərbəst kapital hərəkətləri ölkənin daxili maliyyə bazarlarının dərinliyini və genişliyini artırır.
1.3.2. Risklər
• Dünya iqtisadiyyatındakı hər bir hadisənin
istənilən ölkəni təsiri altına alması,
• Dünyada qazanılan gəlirlərin ölkələr arasında
ədalətsiz bölgüsü,
• Böyük miqyaslı kapital hərəkətləri ölkədə
makro iqtisadi sabitliyi poza bilər.
Bununla yanaşı:
• Qısa-müddətli kapital hərəkətlərinin müvəqqəti xarakter daşıması ölkə iqtisadiyyatının stabilliyinə təsir göstərə bilər.
• Kapital marketlərindəki asimmetrik informasiya nəticəsində kapital effektli bir şəkildə hərəkət
etməyə bilər.
1.4. Qloballaşmağa Uyğunlaşmaq
Qloballaşma prosesində iştirak etmək ən rasional variantdırsa, o halda hər bir ölkə aşağıdakı
islahatları aparmağa məcburdur:
- Makro iqtisadi sabitliyi təmin etmək üçün,
həm dünyadakı, həm də ölkə daxilindəki vəziyyəti
nəzərə alan məntiqli maliyyə və pul siyasəti tətbiq
etmək;
- Daxili maliyyə sisteminin effektli işləməsini
təmin etmək;
- Lazım olan hüquqi və struktur islahatları aparmaq.
Qloballaşma hər bir ölkəni öz təsiri altına
aldığından bu bir seçim deyil, hər bir ölkənin
uyğunlaşması lazım olan bir prosesdir. Bu prosesin qabağını heç bir dövlət ala bilməz. Yeni və
yüksək texnologiyaların sürətli inkişafı, beynəlxalq yatırımlar və sərmayə axınlarının yüksək səviyyələrə çatması, milli iqtisadiyyatların və ölkələrin iqtisadi və sosial siyasətlərinin beynəlxalq
qurumlar tərəfindən istiqamətləndirilməsi, beynəlxalq inteqrasiyaların öz sözlərini deməyə başlaması (AB, ASEAN və s.) qloballaşma prosesinin
qaçınılmaz olduğunu göstərir.
Đqtisadi və inzibati sərhədlərin getdikcə ortadan qalxdığı bir dünyada, milli dövlətlərin iqtisadi
həyata qoruyucu müdaxilələri iqtisadi baxımdan
bir məna kəsb etməkdədirmi? Bunun üçün 4
faktora baxmaq lazımdır:
Birincisi, inkişaf etmiş ölkələrin kapital bazarında investisiya üçün ifrat miqdarda kapital
ehtiyatları mövcuddur. Məsələn, Yaponiya 10 trilyon dollarlıq bir kapital ehtiyatına malikdir. Əsas
məsələ bu kapitalın olduğu ölkələrdə yetərincə
investisiya fürsətinin olmamasıdır. Bu fürsət də
dövlətin xaricdən ölkə daxilinə kapital axınını
artırması üçün bürokratik əngəllərin aradan qaldırılması; xarici investorlara bəzi güzəştlərin təmin
edilməsi; xüsusilə iqtisadi qanunlara yenidən
baxılaraq qanun boşluqlarından qacınılması siyasi
stabilliliyin təmin edilməsi; bank-maliyyə sisteminin təkmilləşdirilərək müasir dövrün şərtlərinə
uyğun bir mexanizmlə işlədilməsi; ölkənin təhsil
səviyyəsində keyfiyyət dəyişiklikləri edərək gələcəkdə ölkəni iqtisadi inkişafa götürəcək mütəxəssis kadrların yetişdirilməsi və s. şərtlərə əməl
olunmalıdır. Harada olursunuzsa olun, əgər cəlbedici fürsətləriniz varsa kapital sizə də göz atacaqdır. Çünki investorlar qazanc əldə edə biləcəyi sahələrə və regionlara investisiya yatırırlar. Ona
görə də, xarici kapital ”küsəyən varlıqdır” deyimi
iqtisadçılar arasında yayılmış bir məsəl halını alıb.
Yəni əgər xarici investor yatırdığı kapitalın təhlükəyə düşməsi ehtimalını çox az bir risk faizi ilə
də hiss etsə, kapitalı ölkə xaricinə çıxarmağa cəhd
edəcək. Bu da zəif inkişaf etmiş ölkələrdə maliyyə
probleminə yol açacaqdır. Çünki əmtəə və xidmət
miqdarı eyni qaldığı halda ölkədə valyuta və ya
kapital miqdarının azalması ən azından qiymətlər
ümumi səviyyəsinə təsir edəcək.
Đkincisi, sənayelərin on il öncəki ilə müqayisədə daha da qlobal hala gəlməsidir. Bu gün Amerika və Avropa şirkətləri Çin və Hindistana öz
gələcəklərini orada gördüklərinə görə getməkdədirlər.
Üçüncüsü, inkişaf edən informasiya texnologiyası firmanın, hər ölkədə ayrı bir müəssisə qurmadan, dünyanın istənilən yerində işlərini idarə
edə bilməsini təmin edir.
Dördüncüsü isə istehlakçıların zövq və davranışlarının da qlobal hala gəlməsidir. Milli hökumətlərin yerli malların satın alınmasıyla bağlı
fikirləri də daha diqqətə alınmır və istehlakçılar
getdikcə haradan gəlirsə gəlsin daha keyfiyyətli,
eyni zamanda ucuz mal və xidmət tələb edirlər.
Đndi demək olar ki, müasir çağa gedən tək yol
var. Bu da dövrün tələblərinə uyğun, dünyadakı
dəyişməyə açıq olmaq və ondan faydalanmaqdır.
Müasir dövrün tələbləri isə bunlardır: Ölkədə
investisiya üçün şərait hazırlamaq; Qloballaşma
çağının silahı - ‘Informasiya Çağı’na hazır olmaq;
Daxili imkanlarımızı, sərvət və resurslarımızı
səmərəli istifadə etmək; Đqtisadi-sosial-maliyyə
siyasətlərini müasir dövrün modellərinə uyğunlaşdırmaq; Makro-iqtisadi hədəfləri düzgün seçmək,
düzgün zamanlamaq və təxirə salmamaq lazımdır
ki, Azərbaycan yeni çağa yeni iqtisadi inkişaf
tempi ilə girsin.
1.5. Qloballaşma və Xarici Ticarət
Müasir dövrdə bütün dünyada-xüsusilə 1980ci illərin əvvəllərindən bu yana- müəssisələrin
kütləvi bir şəkildə beynəlxalq bazarlara açılması,
transmilliləşməsi, hətta qloballaşma trendi görünür. Bəzi şirkətlərin lokal xarakter daşımaqdan çıxıb transmilli şəkil alması, əsasən xarici bazarlara
yönəlməsindəki əsas səbəblər: daxili bazarların
durğunluğu, ölkə daxilindəki məhdudiyyətlər, xarici bazarlara açılmaq üçün edilən təşviqlər, xarici
ölkələrdə xaricilərə qoyulan ticari əngəllərin getdikcə azalması və bazarların qloballaşma trendidir2.
Đstər daxili bazarların doymuş olması, istər də
iqtisadi dalğalanmalrdan qaynaqlansın, daxili bazarların durğun olması və tələbin kifayət dərəcədə
olmaması, firmaları xarici bazarlara açılmağa sürükləyən səbələrdəndir. Bundan əlavə xarici bazarların geniş, çox çeşidli və çox ölçülü olmaları,
əgər rəqabət də ediləbilirsə, daxili bazarlarla müqayisə edilməyəcək səviyyədə böyük satış və
mənfəət fürsətləri təmin edə bilər və cəzbetmə
xüsusiyyəti ilə firmaları bu trendə istiqamətləndirər.3
Böyümə məqsədi ilə deyil, firmanın sadəcə
varlığını davam etdirə bilmək üçün də xarici bazarlara açılmasını vacib qılan hallar ola bilər. Məsələn; Wharton School-dan Howard Perlmutter-in
araşdırmalarına görə, ABŞ-da 136 sənaye sahəsində olan firmalar, varlıqlarını davam etdirə bilmək üçün “beynəlxalq olma” məcburiyyətində
galmışdır.4
Demək olar ki, bütün ölkələr, ilk başda sənayeni qorumaq məqsədi ilə digər ölkələrin firmalarına müxtəlif səbəblərlə ticari əngəllər qoymuşdur. Đstər Gömrük Tarifləri Ümumi Müqaviləsi
(GATT), istər 1994-cü ildə imzalanan müqavilə
ilə 1.1.1995-ci ildə Cenevrədə qurulan Dünya
Ticarət Təşkilatı və BMT kimi beynəlxalq qurumların həyata keçirdikləri fəaliyyətlər, istər də ölkələrin öz aralarında razılaşdıqları iki və çox tərəfli
müqavilələrlə xarici investisiyalara və xarici ticarətə qoyulmuş əngəllər və məhdudiyyətlər yüngülləşdirilməkdədir. Gömrük Birlikləri və Ortaq Bazarlar (AB, NAFTA, LAĐA və s. kimi) hər qrup
içində bu istiqamətdə xüsusi təsir bağışlayır. Bundan başqa, 1980-ci illərin sonlarında kommunizmin çöküşü, Şərqi Avropa və köhnə Sovet
Đttifaqı ölkələrində sərbəst bazar iqtisadiyyatına
keçid prossesinin də başlaması ölkələrin xarici
2
3
4
Henry ASSAEL, Marketing? 2nd ed. (Orlando, Fl.: The
Dryden Press., 1993) s.138
Kotler , Marketing Management? 3rd. (1976), s. 467
Cortland L. Bovée and John V. Thill, Marketing (New
York McGraw-Hill Co.,1992), s.659
191
ticarət dövriyyələrinə müsbət təsir göstərmiş, yeni
investisiya və ticarət fürsətləri ortaya çıxarmışdır.5
Təbiidir ki, dünyada firmalar səviyyəsində yaşanan bu hal, ölkələrin də xarici ticarətinə müsbət
təsir göstərmiş, ölkələri daxili bazarlarını xarici
firma və ölkələrə açaraq açıq bir iqtisadi siyasəti
tətbiq etməyə vadar etmiş və qloballaşmanın ortaya çıxardığı fürsətlərdən istifadə etmək üçün onlara imkan vermişdir. Qlobalaşma prossesi ölkələrin
xarici ticarətinin artmasına müsbət təsir göstərən
bir amil kimi də açıqlana bilər. Belə ki, yuxarıda
sadalanan beynəlxalq qurumların ölkələri gömrük
hədlərini tədricən aşağı salaraq gələcəkdə gömrüksüz xarici ticarət siyasəti həyata keçirməyə doğru
istiqamətləndirməsi bizə qloballaşmanın gələcəkdə xarici ticarət üzərindəki təsirlərinin hansı səviyyələrə çıxacağını xəbər verməkdədir: Gömrüksüz
ticarət nəticəsində ölkələrin öz aralarında artan
yüksək ixracat-idxalat əməliyyatları (ki, ĐMF və
Dünya Bankının araşdırmalarının nəticəsi də bunu
təsdiqləyir.) ölkələrin bazarlarında qıt olan mal və
xidmətlərin asanlıqla beynəlxalq bazarlardan təmin edilə bilməsi, xüsusilə inkişaf etmiş ölkələrin
artan istehsalında önəmli faktorlardan olan əmək
qüvvəsini təmin edilə bilməsi üçün (bu tip ölkələrdə əhalinin sayında azalma gedir) inkişaf etməkdə olan ölkələrdən idxal etməsi nəticəsində
dünyanın işsizlik nisbətlərində azalma olması, gəlir bölgüsündə ədalət prinsipinə riayət edilsə (indiki dünyada bu prinsipə əməl olunmur) dünyada
yoxsulluq səviyyəsində azalma görülməsi indidən
verilməsi mümkün olan proqnozlardandır. Odur
ki, ölkələr milli iqtisadiyyatlarını inkişaf etdirmək
və iqtisadi məhsuldarlıq və iqtisadi artımı təmin
edə bilmək üçün xarici ticarətlərinə, xarici ticarətin ÜDM içindəki payına xüsusi əhəmiyyət verirlər.
Xarici ticarət ilə iqtisadi artım tempi arasında
iki istiqamətli bir əlaqə vardır6:
1) Xarici ticarət iqtisadiyyatda məhsuldarlığı
artıraraq və istehlakçılara daha çox, keyfiyyətli və
ucuz istehlak imkanı verərək iqtisadi artımı və
istehlakçı refahını təmin edir.
2) Iqtisadi artım da rəqabət gücünü və istehsal
həcmini artıraraq ölkə iqtisadiyyatının beynəlxalq
bazarlardakı payının yüksəlməsinə kömək edir.
Xarici ticarətin iqtisadi böyüməyə təsirinin
səbəbi, xarici ticarətə açıldıqdan sonra ölkələr arasında “iş bölgüsü” və “ixtisaslaşma” imkanının
ortaya çıxmasıdır. Xarici ticarət, ölkələrə isteh5
6
Prof. Dr. Đsmet Mucuk, Pazarlama Đlkeleri, (Đstanbul-1998),
s.284
S.Dowrick, “Trade and Growth: It Survey” , J.Fagerberg,
J.P. Hansson, L. Ludberg, A.M.Fagerberg, (Eds.)
Technology and International Trade içində.
192
salda üstün olduqları sahələrə yönəlmək və iqtisadiyyatın ümumi səviyyəsindəki fəallığı artırma
imkanı verir. Xarici ticarət, ixracat və idxalat ölçüləri ilə ayrı-ayrı ələ alınarsa, ixtisaslaşma və iş
bölgüsündən başqa, iqtisadi artıma aşağıdakı kimi
təsir göstərəcək:
Đxracatda:
- Đxracatçı firmalar, xarici bazarların rəqabət
təzyiqi altında olduğundan istehsallarını daha da
məhsuldarlaşdırmaq məcburiyyətində qalır,
- Đxracat, firmanın qarşı-qarşıya olduğu tələbi
artırdığından, firmanın daha böyük həcmdə istehsal həyata keçirməsini və bunun yararlarından istifadə etmək imkanını təmin edir,
- Đxracat, firmanın xarici qurumlarla qarşılıqlı
təsirlənməni gündəmə gətirəcəyinə görə öyrənmə
prosesinə yardım edir.
Đdxalatda;
- Mal və xidmət idxalatı yerli firmalar üzərindəki rəqabət təzyiqini artıraraq daha effektiv çalışmalarına təsir edir.
- Avadanlıq-təchizat idxalatı yerli firmalara
dünyadakı yeni texnologiyadan istifadə etmə imkanı verərək bu texnologiyaların avadanlıq-təchizatla təmin edilmiş yerli firmalarda istifadə olunmasına imkan verir və firmaların bazar gücünü
artırır7.
Xarici ticarətin iqtisadi böyümə üzərindəki
təsirlərini gördükdən sonra Azərbaycan iqtisadiyyatı və xarici ticarəti haqqında bir incələməyə
nəzər yetirək.
2. AZƏRBAYCANIN XARĐCĐ TĐCARƏTĐ
Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycanda lazımi tənzimləmələr edilmədən ölkə iqtisadiyyatının
dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasını təmin etmək
məqsədi ilə xarici ticarətin tamamilə liberallaşdırılması, ağır vəziyətdə olan istehsal sahələrinin
çökməsini sürətləndirmiş, daxili istehsalı bir xeyli
azaltmış və daxili bazarı tamamilə ixalatdan asılı
hala gətirmişdir. Daxili istehsalın qorunması və
inkişafını təmin etmək məqsəi ilə alınmaq istənən
tədbirlər başda ĐMF və Dünya Bankı olmaqla,
beynəlxalq qurumlar tərəfındən etirazla qarşılanmışdır.
2001-ci ilin Aprelindən etibarən Azərbaycanda yeni gömrük vergiləri tətbiq edilməyə başlanmış, daxili istehsalın artdırılması üçün ölkədə istehsalı mümkün olan bir çox məhsulun idxalından
alınan gömrük vergiləri yüksəldilməyə çalışılmışdır. Lakin beynəlxalq qurumlarla ortaq nöqtəyə
7
Prof. Dr. Rıdvan Karluk, Uluslararası EkonomiÇağaloğluĐstanbul, Eylül 2003, s.136
gəlinə bilmədiyindən vergilərin istənilən səviyyəyə çıxardılması mümkün olmamışdır. Bəzı məhsullar üçün vergi nisbətinin 15%-ə yüksəldilməsinə baxmayaraq, bu vəziyyətin hədəflərə
çatmaqda kifayət olmayacağı düşünülməkdədir.
Müstəqillikdən öncəki dönəmdə Azərbaycan
xarici ticarət əməliyyatlarının büyük bir qismini
SSRĐ-yə bağlı Respublikalarla etmişdir. Aşağıda
1988-1992-ci illər arasında Azərbaycanın xarici
ticarətdəki vəziyyəti cədvəl şəklində göstərilmişdir.
Cədvəl 1. Xarici Ticarət (Milyon Rubl): 1988-1992
1988
Đxracat
6.782
Sovet Respublikalarına 6.357
Digər Ölkələrə
424
Đdxalat
5.672
Sovet Respublikalarından 4.258
Digər Ölkələrdən
1.414
Xarici Ticarət Balansı
1.109
1989 1990
1991
1992
7.122 6.429 12.199 136.489
6.674 6.104 11.455 58.058
448
325
744 78.431
5.189 5.752 11.009 70.417
3.794 4.247
8.836 51.420
1.395 1.504
2.173 18.997
1.933 677
1.189 66.071
Qaynaq: T.C.Xarici Đşlər Nazirliyi, Azərbaycan Ölkə
Raporu, Türk Đşbirliği və Đnkişaf Agentliyi
(TĐKA)Yayınları No:32, Ankara, 1996, s.37
Cədvəl 1-dən də göründüyü kimi ələ alınan
dönəmdə Azərbaycanın Xarici Ticarət əməliyyatlarında SSRĐ-yə bağlı Respublikaların payı təxmini 90% civarında olmuşdur. Analiz edilən dönəmdə Azərbaycanın Xarici Ticarətdə davamlı
müsbət saldo əldə etdiyi görülür. Bunun əsas səbəbi müstəqillik öncəsində də Azərbaycanın ixracat
strukturunda neftin önəmli bir yerə sahib olmasıdır.
Müstəqillik sonrası Azərbaycanın Xarici Ticarətdə yəni bazarlara yönəlməklə bərabər əvvəldən
asılı olduğu iqtisadi bölgəyə bu mənadakı asılılığı
davam etmişdir. 1991-1993-cü illərdə Xarici Ticarətin təxmin 80-85%-i MDB (Müstəqil Dövlətlər
Birliyi) ölkələri ilə reallaşan Azərbaycanın Xarici
Ticarət əlaqələri 1994-cü ildən etibarən köklü bir
dəyişmə göstərərək köhnə bölgə ilə olan ticarət
həcmi azalmağa başlamışdır. Toplam ixracat
içində MDB ölkələrinin payı 1991-ci ildə 94%
ikən, bu nisbət 1999-cu ildə 22.7%, 2000-ci ildə
13.5% və 2002’de 11% olaraq reallaşdırmışdır.
Đdxalat içindəki payı isə 1991-ci ildə 80% ikən, bu
nisbət 1999-cu ildə 31.4%, 2000-ci ildə 32% və
2002-ci ildə 32.9% olmuşdur.
Aşağıda Azərbaycanın müstəqillikdən sonrakı
bütün illərini əhatə edən Xarici Ticarət göstəriciləri yer alır.
Cədvəl: 2-dən də göründüyü kimi, müstəqilliyin elan edildiyi ilk illərdə Xarici Ticarətdə müsbət saldo müşahidə olunur. Bunun səbəbi köhnə
SSRĐ dönəmində mövcud olan ticarət əlaqələrinin
qısa bir dönəm davam etməsi ilə bərabər, Azərbaycanın yaxın qonşularıyla pərakəndə ticarət əla-
qələrinin meydana gəlməsidir. 1994-2000-ci illər
arasında Xarici Ticarət davamlı açıq vermişdir.
2000-ci ildən sonra neft gəlirlərinin artmağa başlaması və davamlı iqtisadi böyüməyə paralel olaraq Xarici Ticarət balansı, 2003-cü ildəki kiçik bir
mənfi saldo xaricində, davamlı müsbət saldo
vermişdir.
Cədvəl 2. Azərbaycanın Xarici Ticarəti (milyon dollar):
1991-2005
Đllər
Đxracat
Đxracat
Đdxalat
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2120,9
1483,9
724,6
652,7
637,1
631,2
781,3
606,2
929,6
1745,2
2314,2
2167,4
2590,4
3615,4
4347,2
-30,03
-51,17
-9,92
-2,39
-0,92
23,78
-22,41
53,34
87,73
32,60
-6,34
19,57
39,56
20,24
1881,2
939,8
628,8
777,9
667,6
960,6
794,3
1076,4
1035,8
1172,0
1431,1
1665,5
2626,2
3516,0
4211,2
Đdxalat
Artışı(%)
-50,04
-33,09
-23,71
-14,17
43,88
-17,32
35,51
-3,77
13,15
22,10
16,38
57,69
33,88
19,77
Xarici.
Tic. Balansı
Artışı(%)
239,7
544,1
95,8
-125,2
-30,5
-329,4
-13,0
-470,2
-106,2
573,2
883,1
501,9
-35,8
99,4
136,0
Qaynaq: Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi Yayınları,
2006 göstəricilərinə görə tərtib edilmişdir.
2005-ci ildə Azərbaycan 135 ölkəylə Ticarət
əlaqələri qurmuş, Xarici Ticarət həcmi 8558,4
milyon dollar olmuşdur. Xarici Ticarət həcminin
50,8%-ini ixracat, 49,2%-ini idxalat təşkil edir.
Xarici Ticarət həcminin 27,5%-i MDB ölkələriylə,
72.5%-i isə digər ölkələrlə həyata keçirilmişdir.
Ölkələr səviyyəsində ələ alınanda, 2005ci il göstəricilərinə görə 8 , Azərbaycanın Đtaliya, Rusiya,
Türkiyə, Fransa, Türkmənistan, Sinqapur, Đngiltərə, Almaniya, Çin, Ukrayna, Gürcüstan, Đran, Đsrail,
ABŞ ilə ticarət əlaqələri digər ölkələrlə müqayisədə daha geniş olmuşdur.
a) Đxracat
Bilindiyi kimi, bugün dünya ticarətində inkişaf etməkdə olan ölkələrin ixracat vəziyyətləri inkişaf etmiş ölkələrlə müayisədə geridə qalmaqdadır. Bununla yanaşı həyata keçirilən ixracatın
struktur olaraq şərh olunması, ixrac olunan malların incələnməsi problemin daha da qarışıq olduğunu ortaya çıxarır. Bu mövzuda az inkişaf etmiş
ölkələrin ən önəmli xüsusiyyəti bu ölkələrin ixrac
mallarının bir vəya bir neçə çeşit məhsula əsaslanmasıdır. Sözü geden məhsullar da bu ölkələrin
xüsusiyyətlərinə görə kənd təsərrüfatı məhsulları
vəya təbii qaynaqlar içində mədən sənayesinin
əsaslandığı xammaddədən təşkil olunmuşdur.
8
Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi Yayınları, Bakı,
2006.
193
Azərbaycan iqtisadiyyatının ixracat vəziyyətinə cədvəl 2-dən baxılabilər. Cədvəldən görünür ki,
Azərbaycanın ixracat vəziyyətində nisbi olaraq ən
böyük azalma 1993-cü ildə yaşanmışdır. Belə ki,
1993-cü ilin ixracatında 1992-ci illə müqayisədə
təxminən 2 qat, 1991-ci illə müqayisədə isə 3 qata
yaxın bir azalma reallaşmışdır. Bunun səbəbi də
ələ alınan dönəmdə iqtisadi krizisə bağlı olaraq
SSRĐ dönəmində qurulan Respublikalar arasında
və digər ölkələrlə olan ticarət əlaqələrinin tamamilə ortadan qalxmasıdır. 1992-ci ildən sonra Xarici Ticarət siyasəti xüsusilə Qərbi Avropa ölkələri
istiqamətində dəyişmə trendi gösdərmişdir9.
Ümumiyyətlə 1991-ci ildən etibarən 1998-ci
ilə qədər, 1997-ci il xaric, ixracat rəqəm və nisbət
olaraq davamlı azalmışdır. 1999-cu ildən etibarən
isə ixracatda yüksək nisbətdə artışlar reallaşmışdır. Belə ki, 1999-2001-ci illər arasında ixracat artış nisbətləri sırası ilə, 53%, 87%, 32% -dir. 2000ci ildəki 87%-lik artış nisbəti müstəqillik sonrası
ixracat artış nisbətlərində rekord olaraq sayılmaqdadır. 2002-ci ildəki 6%-lik bir azalmadan sonra
günümüzə qədər ixracatda davamlı bir artış
mövcud olmuşdur.
2005-ci il göstəricilərinə görə, ixracat miqdarı
4347,2 ABŞ dolları səviyyəsində reallaşmışdır.
Đxracatın 20,8%-i MDB ölkələrinə, 79,2%-i isə
digər ölkələrə edilmişdir. Ən çox ixracat edilən
ölkələr sıralamasına görə Đtaliya birinci, Fransa
ikinci, Rusiya üçüncü, Türkiyə isə dördüncü sırada yer alır. Aşağıda ümümi olaraq 2001-2005-ci
illər arası ən çox ixracat edən ölkələr sıralaması və
ixracatdakı nisbətləri yer alır.
Cədvəl 3. Ən çox Đxracat edilən Ölkələr(%): 2001-2005
Ölkələr
Đtaliya
Fransa
Rusiya
Türkiyə
Türkmənistan
Gürcüstan
Đsrail
Xorvatiya
Đran
Sinqapur
2001
57,2
2,9
3,4
2,9
0,5
4,5
7,1
1,1
0,4
0,00
2002
50,0
7,7
4,4
3,8
0,4
3,7
7,1
0,3
1,4
0,04
2003
52,0
8,1
5,7
4,1
0,2
4,2
5,3
2,4
1,9
0,00
2004
44,7
1,9
5,8
5,1
4,0
5,2
9,0
3,0
4,2
0,1
2005
30,3
9,4
6,6
6,3
6,3
4,8
4,5
4,1
3,8
2,8
Qaynaq: Azərbaycan Dövlet Statistika Komitəsi Yayınları,
2006
Cədvəl 3-dən də göründüyü kimi Đtaliya Azərbaycanın son 5 ildəki ixracatında çox önəmli bir
paya sahib olmuşdur. 2001-ci ildə 57,2% kimi
ixracatın yarısından daha çoxunun yönəldiyi ölkə9
Murad ĐSKƏNDƏR, Azerbaycan’da Ekonomik Sistemin
Dönüşümü, Ed: Hasan SELÇUK, Yeni Yüzyılda Azerbaycan’ın Sosyo-Ekonomik Yapısı içində, Tasam Yayınları,
Đstanbul, 2004, s.34
194
nin payı nisbi olaraq hər nə qədər 2005-ci ildə
30,3%-ə düşmüş görünsə də rəqəm olaraq əslində
kiçilməmiş, əksinə daha da böyümüşdür. 2005-ci
ildə ixrac edilən xam neftin yarısından çoxu Đtaliyaya ixrac edilmişdir. Ümumi olaraq ixracatda bir
ölkədən bu dərəcə asılı olmaq müsbət və mənfi
yönləri etibarı ilə müzakirəyə açıq bir mövzudur
və bir çox iqtisadçılar tərəfındən tənqid edilir.
Lakin unutulmamalıdır ki, Azərbaycanın Đtaliyaya
olan ixracatının büyük bir qismin neft təşkil edir.
Daha sonra üzərində durulacaq olan ixracatta neftdən asılı olmanın doğura biləcəyi təhlükə gözardı
edilərək, məsələyə beynəlxalq səviyyədə neftə
olan ehtiyac yönündən baxılarsa, Đtaliyanın ixracatda bu qədər yüksək nisbətə sahib olmasının çox
ciddi bir problem yaratmayacağı qənaətinə gəlinə
bilər.
Cədvələ görə Fransa, Rusiya və Türkiyəyə
olan ixracat istiqrarlı bir şəkildə artmaqdadır.
SSRĐ dönəmində Rusiyanın kənd təsərrüfatı anbarı
olaraq dəyərləndirilən və böyük nisbətdə kənd
təsərrüfatı məhsulunun ixrac edildiyi Rusiya son
dönəmlərdə çıxartdığı əngəllərlə ölkəyə edilən
kənd təsərrüfatı məhsulları ixracatının azalmasına
səbəb olmuşdur. Son bir neçə ildə ilk 10 ölkə sıralamasında yerini alan ölkə isə Sinqapurdur. Belə
ki, 2001 və 2003-cü illərdə Azərbaycanın heç bir
məhsul ixrac etmədiyi ölkə 2005-ci il etibariylə
ixracatda 2,8%-lik bir nisbətə sahib olmuşdur.
Azərbaycanın ixracat mövzusundakı ən önəmli problemi, az inkişaf etmiş ölkələrin xüsusiyyətləri arasında da yer alan, ixracatda əsasən bir neçə
xammaddəyə əsaslanan bir ixracat strukturunun
olmasıdır. Ölkənin ixracat siyahısı xeyli qabarıq
olsa da sözügeden məhsulların ixracatdakı payları
çox kiçikdir. Đxracat əsasən xam neftdən təşkil
olunmuşdur. Neft və neft məhsullarının ixracat
içindəki payı 1998-ci ildə 64,8%, 1999-cu ildə
75,9%, 2000-ci ildə 84%, 2001-ci ildə 91,23%,
2002-ci ildə 81,23% və 2004-cü ildə isə 82%
olmuşdur10. Rəsmi göstəricilərə görə görə11, 2005ci ildə Azərbaycan 3308,6 milyon dollar dəyərində
neft və neft məhsulları ixrac etmişdir ki, bu da
2005 etibarıyla toplam ixracatın 76%-inə bərabərdir. Digər özəl qaynaqlar isə 2005-ci il etibarıyla
bu nisbətin 85% civarında olduğunu söyləməkdədirlər. Bakı-Ceyhan neft boru xəttinin yeni istismara verildiyini nəzərə alsaq, önümüzdəki illərdə
ixracat strukturuyla əlaqəli ciddi tədbirlər alınmazsa, bu nisbətin daha da artacağı ehtimal daxilindədir.
10
11
Osman Nuri ARAS, Azerbaycan Ekonomisi, TÜSĐAB
Yayınları, Bakı, 2005, s.38
Đllik Rapor, Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi Yayını,
Bakı, 2006
b) Đdxalat
Qeyd olunduğu kimi, inkişaf etməkdə olan
ölkələrin ixracatının məhdud sayıda məhsuldan
asılı olmasına qarşılıq, bu ölkələrin idxalatı geniş
bir məhsul yelpazəsinə sahibdir. Ölkələrin öz aralarındakı inkişaf saviyyələrinə bağlı olaraq bu
məhsullar investisiya malları, ara malları, hətta
yüngül sənayeyə aid edilə biləcək təməl istehlak
malları şəklində ola bilməkdədir. Sözü gedən malların idxalat içindəki payları bu ölkələrin sənayeləşmədə qət etdiyi yolla əlaqəlidir. Sənayeləşmədə
ilkin mərhələləri reallaşdıran inkişaf etməkdə olan
ölkələr ümumi olaraq xarici dünyadan investisiya
malları və bir qisim ara malları idxal edirlər. Çünki ölkənin inkişaf səviyyəsi sözü gedən bu malları
da ölkə daxilində istehsal etməyə uyğun deyildir.
Đdxal texnologiya hesabına ölkə daxilində ‘yüngül
sənaye’ inkişaf etdirilməkdə, təməl istehlak malları ölkə daxilində istehsal edilməkdədir. Lakin bu
vəziyyət ölkənin idxal asılılığını ortadan qaldırmaqda yetərli deyildir. Bu dəfə də idxal asılılığı
investisiya malları yönündən ortaya çıxmaqdadır.
Bu investisiya mallarının bahalılığı səbəbilə ölkədə məhdud olan valyuta qaynaqları yenə inkişaf
etmiş ölkələrə transfer edilir.
Đnkişaf etməkdə olan ölkələrin xüsusiyyətləri
baxımından Azərbaycan iqtisadiyyatı, müstəqillikdən sonrakı vəziyyət etibarıyla, sənayeləşmədə ilkin mərhələləri reallaşdırmağa çalışan ölkələr arasında ələ alınabilər. Həqiqətən də, müstəqilliyin
ilk illərində təməl istehlak maddələrində də idxalatdan asılı vəziyyətdə olan ölkə iqtisadiyyatı, son
dönəmlərdə bu məhsulları ölkə daxilində istehsal
etməyə başlamışdır. Ölkədə neft sənayesinə bağlı
sahələrdəki inkişaf nəticəsində bu dəfə də idxalat
struktur etibarıyla dəyişiklik göstərərək investisiya
və ara malları etibarıyla ortaya çıxmışdır. Ümumi
dəyərləndirmədən öncə Azərbaycan iqtisadiyyatının 1991-2005-ci illər arasındakı vəziyyətinə cədvəl 2-dən baxılabilər.
Cədvəl 2-yə görə müstəqilliyin ilk illərində
iqtisadi çöküşün təsiri ilə idxalatda ciddi bir
azalma görülür. Belə ki, 1991-ci il ilə müqayisədə
idxalat 1992-ci ildə 2 qat, 1993-cü ildə isə 3 qat
azalmışdır. 1996-cı ildə bir öncəki ilə nisbətlə
təxminən 44%-lik bir artış tempinə nail olunsa da,
bu artışın rəqəm olaraq müqayisəsi yenə 1991-ci il
rəqəminin yarısı qədər reallaşmışdır. Đdxalat
vəziyyətində 1991-ci ildəki vəziyyət rəqəm olaraq
ancaq 2003-cü ildən etibarən əldə edilmişdir.
Ümumi olaraq 2000-ci illərdən sonra neft sektorunda xarici investisiyaların artması, xüsusilə
Bakı-Ceyhan neft boru xətti çalışmaları birçox
investisiya və ara mallarının idxal edilməsiylə
nəticələnmişdir ki, bu da idxal rəqəmlərindəki artışda əks olunmuşdur.
Nisbi olaraq baxılanda da 1991-1995-ci illər
arasında davamlı bir azalma, 1996-2000-ci illər
arasında artış və azalışlarla izlənən qeyri- stabil bir
hal, 2000-ci illərdən etibarən isə davamlı bir artış
görülür. Đdxalatda ən yüksək artış nisbəti 2003-cü
ildə təxminən 58% nisbətində reallaşmışdır.
2005 göstəricilərinə görə, idxalat 4211,2 milyon dollar səviyyəsində olmuşşdur. Đdxalatın
34,4%-i MDB ölkələrindən, 65,6%-i isə digər
ölkələrdən edilmişdir. Ən çox idxalat edilən ölkələr sırasında Rusiya birinci, Đngiltərə ikinci, Sinqapur üçüncü, Türkiyə isə dördüncü sıradadır.
Aşağıdakı cədvəldə 2001-2005-ci illər arasında,
2005-ci il əsas alınaraq, ən çox idxalat edilən
ölkələrin sıralaması yer alır.
Cədvəl 4. Ən Çox Đdxalat Edilən Ölkələr(%): 2001-2005
Ölkələr
Rusiya
Đngiltərə
Sinqapur
Türkiyə
Almaniya
Türkmənistan
Ukrayna
Çin
Niderland
ABD
2001
10,7
3,8
0,2
10,4
5,1
9,4
2,7
2,9
0,9
16,1
2002
16,9
5,1
2,1
9,4
5,0
7,2
4,8
3,1
1,0
5,9
2003
14,6
10,9
0,4
7,4
6,5
7,2
4,5
3,5
1,7
5,0
2004
16,2
12,0
0,3
6,4
5,6
3,3
4,8
4,1
4,3
3,8
2005
17,0
9,1
9,1
7,4
6,1
5,8
5,4
4,1
3,8
3,4
Qaynaq: Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi Yayınları,
2006
Cədvəl: 4-dən də göründüyü kimi, 2001-2005ci illər arasında Rusiya davamlı olaraq Azərbaycanın idxalatında lider ölkə mövqeyində olmuşdur. Bu vəziyyət Rusiya ilə əvvəldən bəri mövcud
olan ticarət əlaqələrinin hələ də davam etməsindən
qaynaqlanır. Đngiltərənin siyahıda ikinci sırada yer
almasının səbəbləri arasında neft sahəsində bağlanan beynəlxalq müqavilələrə görə lazım olan investisiyalarda, Đngiltərə qaynaqlı investisiya və ara
malı idxalatının önəmli bir yer tutması olmuşdur.
Đxracatda olduğu kimi idxalatda da Sinqapur
2005-ci ildə nisbətini yüksəldərək 9,1-lik bir nisbətlə siyahıda bu dəfə üçüncü sırada yer almıştır.
Türkiyə 2001-ci il ilə müqayisədə 2005-ci ildə
Azərbaycanın idxalatında rəqəm olaraq 2 qatdan
daha çox bir artış tempini tutdurmuşdur. Lakin
buna baxmayaraq sözü gedən bu artış Azərbaycanın ümumi idxalat artış nisbətlərini izləyə bilməmiş, Türkiyənin idxalatdakı nisbəti getdikcə azalmışdır. Diqqət şəkən məqamlardan biri kimi Türkiyənin idxalatdakı nisbəti azaldıqca, Çinin nisbətinin artması müşahidə olunur. Buna səbəb kimi
böyüyən bazarda bir çox məhsula olan tələb artışının Türkiyə məhsullarıyla deyil, Çin məhsullarıyla qarşılanmasından qaynaqlandığı deyilə bilər.
Çünkü bazarda son dönəmlərdə bir çox Türkiyə
malının yerini Çin malının tutduğu görülür.
195
Đdxalat mövzusunda Azərbaycan iqtisadiyyatının az inkişaf etmişlik kriteriyaları cəhətindən dəyərləndirilməsində problem olaraq görülən müəyyən məqamlar üzərində durula bilər. Öncəliklə,
ölkədə adam başına düşən milli gəlirin kiçik olması səbəbiylə idxal edilən mallar içində keyfiyyətsiz məhsulların nisbəti xeyli yüksəkdir. Bununla yanaşı digər bir paradoks da keyfiyyətsiz malların yanında göstəriş məqsədli ‘lüks’ məhsulların
da az sayılmayacaq səviyyədə olmasıdır. Bu vəziyyət də gəlir bölgüsündəki problemlərlə əlaqəlidir.
Azərbaycanın idxalat strukturu incələndiyində
ümumi olaraq idxalatda sənaye mallarının ağırlıq
təşkil etdiyi görünür. Yəni ölkə ehtiyacı olan sənaye məhsullarının böyük bir hissəsini idxal edir.
Məsələn; 2005-ci il göstəricilərinə görə12 idxalatda
sənaye avadanlığı-təchizat 33,31%, qara metal və
məhsulları 10,25%, nəqliyyat vasitələri isə 10%lik bir nisbətə sahibdir ki, bu da toplam idxalatın
yarısından çoxunu təşkil edir. Eyni şəkildə 2005-ci
ildə idxalatın 11,87%-i neft və neft məhsullarındən təşkil olunmuşdur.
Bu söylənənlərdən çıxarılacaq nəticə budur ki,
Azərbaycanın iqtisadi göstəricilərindəki artım, hələlik istehsal sahəsində struktur cəhətindən dəyişikliklərdə tam şəkildə əks olunmamışdır. Belə ki,
müstəqilliyin ilk illərindən fərqli olaraq, təməl
istehlak, qida və yüngül sənayedə ölkə özü-özünə
kifayət edəcək səviyyəyə gələbilsə də, ağır sənaye
sahələrində, sərmayə mallarında xaricdən asılılıq
tam olaraq davam etməkdədir. Hətta sadə texnologiyalarla istehsal ediləbiləcək bir çox məhsul da
idxal edilməkdədir. Bu cəhətdən Azərbaycanın gələcək illərdə iqtisadi siyasəti olaraq sənayeləşmədə
ağır sənaye məhsulları, xüsusilə avadanlıq-təchizat
malları istehsalı imkanlarını formalaşdırmasına
çox ciddi ehtiyac vardır.
3.TƏKLĐFLƏR
Dövlət iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək üçün xarici və yerli investorları cəzb edəcək infrastruktura
sahib olmalıdır. Burada diqqət edilməsi lazım olan
bir neçə xüsus var:
1) Xarici və yerli investor arasında fərq qoyulmamalı
2) Dövlət xarici investisiyanı cəlb etmək üçün bir
çox güzəştlər təmin etməlidir. Ancaq yerli investorlar da ölkəyə cəlb edilən beynəlxalq kapital və
rəqabət qarşısında qorunmalıdır. Qoruma primitiv
üsulla yox, dövlətin qəbul etdiyi qanunlar vasitəsi
ilə olmalıdır. Məsələn:
12
Đllik Rapor, Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi Yayını,
Bakı, 2006
196
- Yerli investorlar ilə xarici investorlar arasında
əməkdaşlıqların qurulması təşviq edilməli;
- Xarici investorların iqtisadi təcrübələrindən
istifadə edilməli, onlarla məşğələlər (training) keçirilməli;
- Đqtisadi azadlıqlar təmin edilməli: Đqtisadi
azadlıqların təmin edilməsi hər şeydən əvvəl hökumətin həyata keçirəcəyi hüquqi və iqtisadi
tənzimləmələrə bağlıdır. Beynəlxalq təşkilatlar da
azadlıqların inkişaf etdirilməsi üçün hökumətləri
istiqamətləndirirlər. Bununla bərabər ölkə daxilində iqtisadi azadlıqlar üçün tələbin olması da çox
əhəmiyyətlidir. Çünki hökumətlərin həyata keçirdiyi tənzimləmə siyasəti, əhalinin müəyyən təbəqələrinə istiqamətlənmiş olur. Azərbaycanda da
iqtisadi azadlıqların daha da inkişaf etməsi hər
şeydən əvvəl, sahibkarlar və sahibkarlıq fəaliyyəti
ilə məşğul olmaq istəyənlərin iqtisadi azadlıqları
tələb etməsi ilə başlaya bilər. Hökumət isə yalnız
bu tələbi gördükdə ona adekvat cavab vermək
zərurəti ilə üz-üzə qalacaq.
Hal-hazırda Azərbaycanda tədiyyə balansı
problemi neft gəlirləri sayəsində diqqət çəkməməkdədir. Tədiyyə balansı neftsiz ələ alınıb incələndiyində əslində balansın çox böyük mənfi saldo
problemi ilə qarşı qarşıya olduğu ortaya çıxır. Neft
gəlirlərinin zamanla azalma trendinə girəcəyi, idxalatın böyük bir qisminin neftə bağlı ixracat gəlirləri ilə qarşılanma imkanlarının azalacağı nəzərə
alınarsa tədiyyə balansı probleminin indidən ələ
alınıb ciddi tədbirlər planının hazırlanması zərurəti
ortaya çıxır. Çünki tədiyyə balansında mənfi saldonun ortaya çıxması ölkənin mövcud rezervlərini
və təmin edə biləcəyi xarici qaynaqları əldə etmə
imkanlarını məhdudlaşdıra bilər.
Buna bağlı olaraq, xarici ticarət saldosunu lehimizə çevirmək üçün tədiyyə balansı problemi
ortaya çıxmamışdan əvvəl aşağıda sıralanan tədbirləri görmək lazımdır:
- Milli pulun dəyəri valyuta qarşısında elə
uyğun bir nöqtədə olmalıdır ki, xarici ticarət
dövriyyəsindəki tarazlıq pozmasın. Pul həddindən
çox dəyərləndirildikdə (revalvasiya) valyuta cinsindən ixracatı azaldacağına və milli pul qarşısında xarici malların qiymətlərini ucuzladacağına
görə ixracatda azalmaya və idxalatda artmaya səbəb olma ehtimalı böyükdür. Pulun aşağı dəyərləndirilməsi isə (devalvasiya), ixrac mallarına olan
tələbin və həmçinin idxal mallarına olan daxili
tələbin yüksəlməsinə təsir edir. Odur ki, milli pulun dəyərinin aşağı tutulması yaşadığımız qloballaşma prossesinin nəticəsi olaraq ölkələr arası
ticarət və maliyə sərhədlərinin ortadan qalxması
səbəbi ilə artan ixracat-idxalat münasibətlərində
xarici ticarət avantajlarını lehimizə çevirmək üçün
ən münasib yollardan biridir.
- Bununla yanaşı beynəlxalq qurumların
rəhbərlik etdiyi milli iqtisadiyyatları istiqamətləndirmə siyasətinə görə də, tədiyyə balansında passivləri olan ölkələr az inkişaf etmiş dövlət adlandığına görə riskli ölkələr siyahısına salındığından
və buna bağlı olaraq bəzi ölkələr saldosu mənfi
olan bu ölkələrlə ticarət əlaqəsinə girməkdən çəkinəcəyindən, ölkənin ÜDM-sinə müsbət təsir göstərməkdə böyük rolu olan xarici ticarətdə ölkə
əleyhinə bəzi problemlər ortaya çıxa bilər.
Đnkişafın sürətli olmasını istəyən bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr özləri daxildə böyük bir
qismini istehsal edə bilmədikləri sənaye avadanlıqlarını, təchizat vasitələrini və yarımfabrikat
mallarını xaricdən idxal etmə məcburiyyətində
qalır ki, bu da ölkənin gəlirlərində böyük azalmalara, xarici ödəmə açıqlarına və xarici borcların da
artmasına yol aça bilir. Buna görə də, burada tətbiq edilməsi zəruri olan siyasət balanslaşdırılmış
inkişaf modeli ilə iqtisadi həyatı tənzimləməkdir.
Yəni ixracat-idxalat münasibətləri elə bir balans
içində qurulmalıdır ki, ölkədən nə külli miqdarda
valyuta çıxışı olsun, nə də ölkə sənaye istehsalı
üçün zəruri olan bu malları idxal etməkdən imtina
edərək iqtisadi inkişaf sürətini zəiflətmiş olsun.
Đqtisadi məhsuldarlıqdakı dəyişkənlər də xarici ödəmələr açığında rol oynaya bilər. Belə ki,
texnologiya cəhətdən geri qalmışlıq və idarəetmədə olan təcrübəsizliklər, ölkənin beynəlxalq
aləmdə rəqabətini zəiflədərək ixracat gəlirlərində
azalmalara səbəb olur. Xarici ticarət dövriyyəsində üstünlüklərə nail ola bilmək və həmçinin
texnologiyanı inkişaf etdirmək üçün ölkə əlindən
gələn hər şeyi etməli (xaricə kadr göndərib sırf bu
sahə ilə əlaqəli təhsil aldırmaq; xarici ölkələrdən
ölkəyə mütəxəssislər dəvət edərək konfranslar, seminarlar və digər elmi müzakirələr keçirmək,
xarici texnologiya istehsal edən firmalarla yerli
müəssisələri ortaqlılar qurmağa təşviq etmək və s.);
ixracatda mütəxəssislərə yer verməli və ixracat
əməliyyatlarını dəstəkləyən, nəzarət edən və idarə
edən xüsusi əhəmiyyətli bir qurum qurmalıdır.
Stabilliyi pozan spekulyasiya hərəkətləri, yəni
spekulyativ məqsədlə, qısa müddətli sərmayə
fonlarının ölkəyə girib çıxması ‘isti pulu’ (hot
money) əmələ gətirir ki, bu da istər daxili, istərsə
də xarici balans üçün təhlükə törədir. Bunun üçün
də hökümət həm siyasi, həm də iqtisadi-ticari və
maliyyə sahələrində stabilliyi qorumalı və birjalarla ixracatı təşviq edən qurumlar arasında sıx bir
əlaqə qurulmalıdır.
Nəticə olaraq xarici ödəmələr açığının önlənməsi üçün:
- Pulun dəyərinin yüksək saxlanılmaması; aşağı
dəyərdə tutulması
- Balanslaşdırılmış inkişaf modelinin tətbiqi,
yəni çox sürətli olmayan rifah halını və adam başına düşən milli gəliri artırma siyasəti və iqtisadiyyatın inkişafı üçün zəruri olan sahələri (maşınqayırma, elektro-texnika, xidmət və kimya sənayelərini) inkişaf etdirmək
- Đxtisaslı kadr yetişdirmək üçün texniki yardımlardan, elmi vəsaitlərindən, ortaqlıq qurmaqdan və s. üsullardan istifadə etmək
- Qısa müddətli sərmayə giriş-çıxışının qarşısını
almaq üçün bəzi maliyyə tədbirləri görmək. Məsələn bəzi hallarda dövlətə gələn və çıxan valyuta
nəzarətini sərtləşdirmək olar. Lakin bu qısa
müddətli bir xarakter daşımalıdır; yoxsa iqtisadi
sərbəstlik prinsipinə zidd hərəkət edilmiş olar.
Sıralanan tədbirlərə əlavə olaraq:
• Dünyanın qlobal mal və xidmət bazarlarının
rəqabətinə davam gətirə bilməyən yeni qurulmuş
müəssisələr, xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə müvəqqəti zaman periodunda hökümət tərəfindən qorumaya alınaraq daxili istehsalı dəstəkləmə yoluna gedilə bilər.
• Qloballaşma prosesinin fürsətlərindən istifadə
etməkdə yarar var: Bəzən ölkə içində istehsal
olunan bəzi malların təklifinin azalması, ölkə daxilində qiymətlər ümumi səviyyəsinin artmasına
gətirib çıxarır. Belə olanda ölkənin idxalatda bəzi
güzəştlər tanıması ölkənin daxili təklif problemini
həll etdiyi kimi qiymətlərdə də stabilliyi təmin
edəcəkdir ki, bu da xarici ticarət dövriyyəsində
tarazlığa gətirib çıxarar.
• Qloballaşma prossesi zamanı “əsas istehsal
çox olsun, təbiətə ziyanı varsa mənə nə” ticarət
əxlaqı yayıldığından təbii komplekslərə önəm
verilmir. Odur ki, respublikamızın ekoloji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün təbiət komponentlərinin pozulmasına və dəyişilməsinə gətirib
çıxarmayan ekoloji normativlər hazırlanmalıdır.
• Qloballaşma prossesi başlayandan bu yana
beynəlxalq köçlər artmış, sərmayə hərəkətləri beynəlxalq səviyyədə baş verməyə başlamış, transmilli şirkətlər sayəsində istehsal da qloballaşmışdır. Bu prosseslər zamanı daxili iqtisadi stabilliyin
pozulma ehtimalı var: Belə ki, əmək qüvvəsinin
xarici ölkələrə miqrasiyası (xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdən inkişaf etmiş ölkələrə) işsizlik səviyyəsini artıracağı kimi (çünki ölkədən
fəal əhali axın edib), daxili istehsalda da azalmalara yol açacaq (çünki işlək əhali olmayanda əgər
ölkə az inkişaf etmiş ölkədirsə, xaricdən işçi
qüvvəsi təmin etmə şansı az olacaq.). Ölkə hazırda
planlanan sərbəst ticarət zonasını qurub müvəffəqiyyətli şəkildə davam etdirə bilsə, o zaman
xarici ticarət və daxili sərbəst zona ticarətinin
səbəb olacağı əlavə gəlirlər ilə bu problemlərin
öhdəsindən gələ bilər.
197
ƏDƏBĐYYAT
198
Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi Yayınları, Bakı,
2006.
Cortland L. BOVÉE and John V. THILL, Marketing,
New York, McGraw-Hill Co.,199
Henry ASSAEL, Marketing? 2nd ed, Orlando, Fl.: The
Dryden Press., 1993
Đsmet MUCUK, Pazarlama Đlkeleri, Đstanbul, 1998,
KOTLER , Marketing Management? 3rd, 1976
Murad ĐSKƏNDƏR, Azerbaycan’da Ekonomik Sistemin
Dönüşümü, Ed: Hasan SELÇUK, Yeni Yüzyılda
Azerbaycan’ın Sosyo-Ekonomik Yapısı içində, Tasam
Yayınları, Đstanbul, 2004
Nurdan ASLAN, Dünya Ekonomisinde Gelişmeler:
Küreselleşme, Edit: Osman KÜÇÜKAHMETOĞLU,
Hamza ÇEŞTEPE, Şevket TÜYLÜOĞLU, Ekonomik
Entegrasyon içində,Ekin Kitabevi, Ankara, 2005
Osman Nuri ARAS, Azerbaycan Ekonomisi, TÜSĐAB
Yayınları, Bakı, 2005
Rıdvan KARLUK, Uluslararası Ekonomi, Çağaloğlu,
Đstanbul, 2003
S.DOWRICK, Trade and Growth: It Survey, J.
FAGERBERG,
J.P. HANSSON, L. LUDBERG,
A.M.Fagerberg, (Eds.) Technology and International
Trade içində.
SERBEST BÖLGELERĐN EKONOMĐK ETKĐLERĐ VE SORUNLARI:
BĐŞKEK SERBEST BÖLGESĐ ÜZERĐNE SAHA ARAŞTIRMASI
Dr. Osman KADI
Uluslararası Atatürk-Alatoo Üniversitesi
Finans & Bankacılık Bölüm Başkanı
Bişkek / KIRGIZĐSTAN
[email protected]
ÖZET
Serbest bölgeler ile ilgili literatür incelendiğinde, serbest bölgelerin daha çok dışa açık ekonomilerde dış ticaretin
geliştirilmesi amaçlayan argüman için bir araç olduğu dikkati çekmektedir. Bu bağlamda serbest bölgelerin ülkenin ihracat ve dış
ticaret hacmini artırma fonksiyonunun yanı sıra, üretim ve istihdam etkilerinin de olduğu açıktır. Ülkeler de serbest bölgeler
yoluyla üretim ve istihdam etkilerinin yanında, ihracat yapabilme ve yabancı sermaye çekebilmek için bu bölgelerin kurulması ve
gelişmesini teşvik etmektedirler. Çalışmada geçiş ekonomilerinden Kırgızistan’ın dışa açık politikalar uygulamalarının bir
yansıması olarak Bişkek Serbest Bölgesi’nde faaliyette bulunan firmaların sorunları, beklentileri ve gerçekleşmeleri saha
araştırmasıyla ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Sonuçlardan, istihdam ile ihracat arasında sıkı bir bağın olduğu ve firmaların ihracat
artışına yönelmelerinin de istihdam üzerinde anlamlı etkilerinin bulunduğu tespit edilmiştir. Dolayısıyla genelde Kırgızistan için
ve özelde de buradaki serbest bölgeler için uygun yasal çerçeve ve kurumsal yapını ihdas edilmesinin, ülke ekonomisinde üretimistihdam-ihracat dinamiklerini harekete geçireceği açıktır. Diğer taraftan ihracatı arttıran faktörler arasında ise teşvikler ön plana
çıkarken, ucuz iş gücü önemsiz kalmaktadır. Diğer taraftan teorik amaç dışında, serbest bölgeyi ihracattan çok, yurtiçi satış olarak
avantaj gören firmaların yöneldiği görülmüştür.
Anahtar Kelimeler: Ekonominin dışa açıklığı, Serbest bölgeler, Logit-Probit modeller.
SUMMARY
When the literature about free zones is studied,it attracts attention that free zones are equipments for the argument which
aims the development of the foreign business.Along with the function of increasing exportation the foreign business,freee zones
have effects on production and employment .Together with it,countries are encouraging the organization and devlopment of these
zones to be able to make exportations and attract forigen investment.As reflection of Kyrgyzstans appliction of external policies
the problems and expectations of the companies which are found in Bishkek free econmic zone are brought up through the
research in this field .As aresult it was fixed that there is a close relation between employment and exportation and that companys
heading towards the exportation increase has meningful effects on employment.Therfore,establishing legal limitaions and
organizational structure in Kyrgyzstan and especially free economic zones of this region,will obviously activate productionemployment-exportation dynamics.On one hand while encouragements are coming to the fore among the factors increasing
exportation,less attention is given to the cheap labor force.On the other hand except theoretical aims,there are some companies
which accept free zones as an advantage for sellings in the country than the exportation.
Key words: Openness of economy, free economic zone
I. GĐRĐŞ
1950’li yıllarla birlikte oluşmaya başlayan
iktisadi kalkınma literatüründe temelde kalkınma
stratejisi olarak iki uç görüş ortaya çıkmıştır.
Bunlardan birisi ihracata yönelik sanayileşme
stratejisi ve diğeri de ithal ikameci sanayileşme
stratejisidir. Birinci tip stratejinin en aşırı ucu
otarşi olarak da nitelendirilebilen bir yapılanmadır
ki, bu anlayışa göre ülkenin ihracat ve ithalatının
olmadığı, yani ülkenin daha çok kendi kendine
yeterliliğinin söz konusu olduğu durumdur. Böyle
bir yapıyı benimseyen ülkelerde temel anlayış,
tüketimde ve dolayısıyla üretimde dışa bağımlılığı
minimize edecek şekilde yapılandırmayla birlikte
üretimin, dolayısıyla ekonomik büyümenin de gerçekleştirilebileceği düşünülmektedir. Böylece ülkenin ekonomik gelişmesi sağlanırken, kalkınma
için ihtiyaç duyulan döviz açığının da döviz
tasarrufunu sağlayacak bu tür bir politikayla elimine edilmesi hedeflenir. Bu türden bir stratejiyi
en muhafazakar şekliyle uygulayan ülkelerin
başında, eski Doğu Bloğu içerisinde yer alan
Arnavutluk gelirken, diğer sosyalist ülkelerin de
hemen hemen bu yapıya yakın bir durumda oldukları gözlenmiştir. Diğer taraftan ihracata yönelik
sanayileşme stratejisinde temel düşünce, ülkenin
tamamen avantajlı olduğu alanlarda üretimini yoğunlaştırması ve bu üretimin tüketimden arta kalanını dış piyasalara sunmasına bağlıdır. Bu strateji,
üretim artışı ve büyüme ilişkisini ortaya koyarken,
ülkenin döviz açığını da döviz kazandırıcı bu
politikayla telefi edeceği düşüncesi üzerine kurulmuştur.
Đhracata yönelik sanayileşme stratejisi, ekonominin liberalize edilmesi düşüncesine dayanır ve
bu düşüncenin temelinde de Adam Smith’in “mutlak üstünlükler”argümanı ile David Ricordo’nun
“karşılaştırmalı üstünlükler” tezi yer almaktadır.
Daha sonrasında bu iki tez temelli olarak Eli
Heackscher ve Bertil Ohlin tarafından geliştirilen
199
“faktör donatımı teorisi” de Smith ve Ricordo’nun
tek üretim faktörü olarak ele aldıkları emek faktörüne ilaveten, üretimde kullanılan diğer üretim
faktörlerini de içeren daha kapsamlı bir biçimde
dış ticaret açıklamaya yönelik teori konumundadır. Halen günümüzde de dış ticaretin nedenlerini
en kapsamlı şekilde açıklayan bu teoriler, aynı zamanda refah artışının da dış ticarette liberalizasyon uygulamaları ile gerçekleşeceğini savunur.
Dış ticarette liberalizasyon uygulamaları arasında
daha çok ticarete konu olan mallar arasında ülke
için avantajlı sektörlerde üretim ve ihracatın
artırılması amacı bulunmaktadır ve bu amaç doğrultusunda dış ticaretin ve bunun içerisinde de
ihracatın geliştirilmesine yönelik politika uygulamalarına gidilmektedir. Dış ticaretin geliştirilmesi
amacına uygun olarak, özel dış ticaret rejimi
uygulamaları söz konusu olabilmektedir. Özel dış
ticaret rejimi uygulamaları arasında geçici kabul,
serbest bölgeler, antrepo, transit taşımacılık ile
sınır ve kıyı ticareti sayılmaktadır1.
Özel dış ticaret rejimlerinden serbest bölgeler,
dünyada özellikle ihracata yönelik kalkınma stratejisini tercih eden ülkelerde ihracatı arttırmanın
en önemli araçlarından birisi olarak görülmüştür.
Bu bakış açısından üretimin ve dolayısıyla ekonomik büyümenin determinantları olarak emek ve
sermayenin yanı sıra, ihracat da bir üretim faktörü
şeklinde üretim fonksiyonuna dahil edilmektedir.
Dolayısıyla serbest bölge uygulaması ile amaçlanan, kalkınmaya uygun ortam yaratmak, geleceğin
sektörlerini seçerek teşvikleri o alanlara kaydırmak, yatırımları gerçekleştirecek yabancı sermaye
ile teknolojiyi ülkeye çekmek ve böylece ülkenin
dünya ekonomisindeki konumunu iyileştirmek
amaçlanmaktadır. Serbest bölgelerin ev sahibi ülkenin ekonomisine, dolaylı ya da dolaysız ve kısa
ya da uzun vadeli pek çok makro ekonomik etkileri bulunmaktadır.
Literatürde bir takım farklı tanımlamalarına
rağmen, ortak tanımlamasıyla serbest bölgeler, bir
ülkenin siyasi sınırları içerisinde kalmakla beraber, vergi ödeme yükümlülüğü açısından gümrük
alanları dışarısında sayılan, montaj, üretim, ambalajlama, ürün işleme, bankacılık ve sigortacılık
gibi ekonomik faaliyet ve hizmetlerin yapıldığı ve
bu faaliyetlerle ilgili ülkede geçerli olan mali düzenlemelerin kısmen veya tamamen uygulanmadığı, çoğunlukla havaalanları veya liman yakınlarında kurulan sınırları belirli sanayi ve ticaret
bölgeleri şeklinde tanımlanmaktadır.
Serbest bölgeler yazınındaki kuramsal tartışmalar; özellikle, ekonominin tam istihdam dengesinde bulunduğu ve nihai malların söz konusu
olduğu standart bir Hecksher-Ohlin modeli çerçevesinde, bu bölgelerin olası refah veya ulusal gelir
etkileri üzerine yoğunlaşır. Serbest bölgelerin
ulusal gelir ve refah etkileriyle ilgili olarak literatürde Hamada (1974), Rodrigez (1976), Hamilton
ve Svenson (1982) ile Miyagiwa (1986) bu yönde
en önemli çalışmaları yapmışlardır. Harris-Torado
tipi işsizliğin bulunduğu gelişmekte olan bir ekonomide bir serbest bölge kurulmasının evsahibi
ülkedeki olası istihdam ve refah etkileri ise Young
ile Miyagiwa (1987) tarafından incelenmiştir.2 Ara
mallarıyla ilgili durumu ise Young (1987) çözümlemeye çalışmıştır.
II. LĐTERATÜR ARAŞTIRMASI
Serbest bölgelerin refah etkisi teorik açıdan
Hecksher-Ohlin modeli kullanılarak ilk defa Koichi
Hamada tarafından incelenmiştir. 3 Hamada’nın
(1974) çalışması, yabancı sermayeyi çekmek amacıyla vergiden muaf olan serbest bölgelerin
ekonomik etkilerini araştırmaya yönelik teorik bir
çerçeve oluşturma amacını taşımaktadır. Đki
faktörlü ve iki mallı modeli kullanılan çalışmanın
sonuçlarından birincisi, yabancı sermayenin bulunmadığı bir ortamda serbest bölgelerin
kurulması üretimi etkilemediği; ikincisi ise, eğer
üretim ithal vergisi şeklinde ise; serbest bölgedeki
yabancı sermayedeki artış gelişmekte olan ülkedeki tüketim imkanlarını geliştirmediği şeklindedir. Hamada’ya göre serbest bölge ve ara mallar
ilişkisi ise, uluslararası fiyatlar bazından ulusal
gelirdeki değişme, ara malları ithalatına ve serbest
bölgedeki üretimdeki değişikliğe bağlıdır. Sonuç
olarak yabancı sermayenin serbest bölgelere etkisi
temel olarak aynı kalmaktadır, burada yabancı
sermayenin kapital hareketi şeklinde olması ve ara
malların olup olmaması bunu etkilememektedir.
Serbest bölgelerin kurulması ile sadece faktör oran
etkisi aynı kalmaktadır; teknik dominant etkisi ve
destekleme etkisi ortadan kalkmış olmaktadır. Serbest bölgedeki gerçek ve ilişkili faktör unsurlarına
göre üretim çıktısı değişmektedir ve uluslararası
fiyat bazından olan ulusal gelirdeki değişme ise,
tamamlanmış ve ara mal ticaretinden kazanılan
gümrük vergisindeki değişme kadar gerçekleşmektedir.
2
1
Seyidoğlu, H., Uluslararası Đktisat: Teori, politika ve
Uygulama, Güzem Can Yayınları No: 20, Đstanbul, 2003,
s: 151.
200
3
Aykut Kibritçioğlu,’Serbest Bölgelerin Olası Makroekonomik Etkileri ve Bazı Düşündürdükleri’, Liberal
Düşünce,1997,s.78.
Hamada, K., “An Economic Analysis of the Duty Free
Zone”, Journal of International Economics, Vol. 4,
1974, s. 225-241.
C. Hamilton ve L. Svensson serbest bölgelerin
refah etkilerine yönelik yaptıkları çalışmada
Hamada (1974) tarafından ileri sürülen iki konu
incelenmiştir 4 . Bunlardan birincisi, serbest bölge
açılmasının üretim yerlerine etkisidir. Hamilton ve
Svensson değişik ticaret engellerini ve değişik
serbest bölgeleri hesaba katarak Hamada’nın modelini biraz daha geliştirmekte ve sistematize
etmektedirler. Çalışma Hamada’nın tersine, tüketim ve refaha olan değişik örneklerin etkilerini göz
önünde tutmaktadırlar. Đkinci konu ise, doğrudan
ülkeye veya serbest bölgeye yönelik kapital akışlarının refah etkisidir. Bu konuda, Hamada’nın
bulduğu, her iki bölgeye de olan kapital akışlarının refahı düşürdüğü sonuçla örtüşen bulgular elde
edilmiştir. Fakat, Hamada’nın aksine, serbest bölgeye yapılan bir kapital ithalatı, aynı miktardaki
kapital ithalatının yurt içine yapılmasına oranla
milli refahı daha da düşürdüğüne dair bulgular
elde edilmiştir. Ayrıca, yabancı yatırımın serbest
bölgelerde yurt içinde yapılan yatırımlara göre
daha fazla sübvanse edildiğini belirlemişlerdir.
Başka bir çalışmalarında ise Hamilton ve
Svensson analizlerini biraz daha genişleterek sermayenin sektörler arasında hareketli olduğu veya
sermayenin sektöre özgü olduğu durumlara göre
yabancı sermayenin ülkeye veya serbest bölgeye
gelmesinin refah üzerine etkisini incelemişlerdir.5
Bu çalışmalarında serbest bölge, yabancı sermaye
ithali ve işgücü ihracı olarak değerlendirilmiştir.
Sektörler arasında sermayenin hareketli olması durumunda, sermaye ithali ve işgücü ihracının refahı
azaltacağı sonucuna varılmıştır. Ancak sermayenin sektöre özgü olması durumunda, yabancı yatırımın korunan sermaye yoğun sektöre yapılması
halinde, önceki sonuçlara paralel olarak refahı
azaltacağı, fakat bunun korunmayan emek yoğun
ihracat sektörlerine yapılması durumunda ise refahı artıracağı sonucuna varmışlardır. Kısaca
Hamilton ve Svensson’a göre serbest bölgedeki
emek uygun biçimde vergilendirilirse ve ithal malına tarife uygulanırsa, yatırımın serbest bölgelerde bulunmasının daima faydalı olacağını ortaya
koymuşlardır.
Rodriguez’ın yaptığı çalışma ise Hamada’nın
(1974) serbest bölgelerin ekonomik etkileri üzerine yaptığı çalışmadan elde ettiği sonuçları daha
kapsamlı şekilde açıklamaktadır.6 Rodriguez, Ha4
5
6
Hamilton, C. and L. O. Svensson, “On the Welfare Effects
of a Duty Free Zone”, Journal of International
Economics, Vol. 13, 1982, s. 45-64.
Hamilton, C. and L. O. Svensson, “On the Choice
Between Capital Import and Labor Export”, European
Economic Review, 20, 1983, s. 167-192.
Rodriguez, C. A., “A Note on the Economics of the Duty
Free Zones”, Journal of International Economics, Vol:6,
1976, s. 385-398
mada’nın “faktör hareketlerinin yurtiçinde ve
serbest bölgede, bu iki bölgenin kendi aralarında
herhangi bir ticaret ilişkisi olmadan, kendi dengelerini bulmaya olanak sağlayacaktır” ifadesini
eleştirmektedir. Rodriguez, Hamada’nın bu ifadesinde, bu iki bölgenin kendi dengesine ulaşırken,
sadece kendi kendilerine mi, yoksa diğer dünya ile
bağlantılı olup olmadığını konusunda açıkladığı
konusunda yeterince açık olmadığını belirtmektedir. Rodriguez, çalışmanın ana sonucu olarak, serbest bölgenin kurulmasından sonra serbest bölge
ile yurt içi sektörler arasında ortaya çıkacak faktör
hareketlerinin, yurt içi sektörün hem serbest bölge
hem de dünyanın diğer yanı ile olan ticaretini tamamen durduracağını ve serbest bölgenin ise bütün ticareti kendisinin yapacağını bildirmektedir.
Serbest bölgelerdeki üretimde ara malları kullanılması konusunu Hamada’dan daha sonra L.
Young da incelemiştir. 7 Özellikle son yıllarda
gelişmekte olan ülkeler, gümrük vergilerinde ve
yurtiçi vergilerde indirimler, yönetimsel prosedürlerde ayrıcalıklar ve değişim kontrolleri gibi elverişli imkanlar sunarak, yabancı sermayeyi çekme
çabası içerisinde oldukları dikkate alındığında, bir
ülkede üretilen mallar, dış fiyatlarla ve uluslararası
sabit olmayan faktörlerle karşılaşırsa, bu mallardaki ve faktörlerdeki serbest ticaretin ülke gelirini
maksimize edeceğine vurgu yapılır. Serbest bölge
kurulması, ülkeyi serbest ticarete doğru yöneltir,
fakat bölge dışındaki zorlukları da arttırır. Aramalları üzerinden alınan gümrük vergisi ve yabancı
sermaye üzerinden alınan vergilerdeki düşüş yurtiçi piyasadan bu bölgeye kaynak akışını sağlar ve
yurtiçi piyasada zorluklar aynen kalır. Bunun
sonucu da toplam aramalı ithalatında ve milli gelirde düşüştür. Young’un çalışmasında bu bölgelerin refaha olan etkisi incelenmektedir. Young
çalışmasında, bir ülkenin serbest bölgede kullanılan aramalı üzerindeki gümrük vergisini ve yine
serbest bölgede kullanılan yabancı kapitalden alınan vergiyi azaltarak serbest bölge kurulmasının,
etrafındaki çevrelerden bu serbest bölgeye kaynak
akışının sağlayacağını ifade etmektedir. Fakat bu
durum yurt içindeki diğer firmaların yüksek
gümrükten dolayı yaşadıkları zorlukları daha da
arttıracağını ve bunun ise ülke refahında ve ulusal
gelirinde azaltmaya yol açacağını ifade etmiştir.
Bu durum Young’a göre şu koşullar altında
gerçekleşmektedir: (i) aramalları ve emeğe göre
bu mallar ile kapital arasında daha az birbirinin
yerine kullanımı söz konusu olduğu zaman, (ii)
eğer yabancı sermayenin sahip olduğu sektör kü7
Young, L., “Internediate Goods and The formation of
Duty Free Zones”, Journal of Developments Economics,
Vol. 25, 1987 s. 369-384
201
çük ve burada emeğe ödenen para diğer üretim giderlerine kıyasla ve yurt içindeki emeğe ödenen
ücrete göre daha büyük bir yer tutuyorsa. Özellikle ikinci koşulun varlığında, ilgili ülke serbest
bölgeyi çekici bir opsiyon olarak göreceklerdir.
Hecksher-Ohlin modelinde iki mal ve iki sektöre dayalı olan serbest bölge kuramlarının bazı
eksikliklerinden dolayı, Krueger’in çok sektörlü
modelini baz alarak serbest bölgelerin ülkeye olan
etkileri incelenmiştir. Bu düşünce çerçevesinde
Miyagiwa tarafından yapılan çalışmada, devlet
desteği yoluyla klasik olmayan alanlarda ihracatı
arttırmak için kurulan serbest bölgeleri içine alan
bir model geliştirmiştir. 8 Miyagiwa modelinde
serbest bölgedeki faktör yoğunluğunun derecesi ne
olursa olsun, serbest bölgelerin kurulmasının ülke
refahını arttırdığını tespit etmiştir. Fakat serbest
bölgedeki göreceli faktör yoğunluğunun özellikle
ekonomik gelişmeyi ve yabancı yatırımı izleyen
zamanlardaki refahı belirlemede önemli rol
oynadığını belirlemiştir. Serbest bölgelerin son
zamanlardaki artışına rağmen, çok az çalışma
ticaret teorisine bu bölgeleri de katmıştır.
Miyagiwa çalışmasında gelişmekte olan ülkelerde
kurulan serbest bölgeler için alternatif bir model
incelemektedir.
Bu
çerçevede
Miyagiwa,
modelinde küçük bir ülkede tarım ve sanayi gibi
iki sektörün olduğunu varsayar. Tarım ana sektörü
oluşturmaktadır ve emek ile toprak da ana
sektörün girdileri konumundadır. Emeğin sektörler
arasındaki geçişkenliği esnektir, fakat toprak faktörünün sadece tarıma ait olduğu kabul edilmiştir.
Gıda ürünlerinin uluslararası birim fiyatından
ihracat yapılmaktadır. Sanayi sektörü, emek ve
kapital ile endüstriyel ürünler üretmektedir ve
kapital sanayi sektörüne özgüdür. Böylece bu iki
sektör, klasik Ricardo-Viner modelini oluşturmaktadır. Bu modelin yeni bir özelliği ise ikinci sektör
olan sanayi sektöründe birçok ürün değişik faktör
kombinasyonlarıyla üretilebilmektedir. Çalışmada
bu alt sektörlere endüstriler denilmekte ve her bir
endüstri aynı türden emek ve kapital içermektedir.
Bu haliyle, üretim sektörü Heckscher-Ohlin modelinin mini bir versiyonunu oluşturmaktadır. Yabancı sermayenin olmaması durumunda serbest
bölgelerdeki yeni endüstriye uygulanan sübvansiyonun faktör gelirlerine olan etkileri incelenmiştir.
Đnceleme sonuçlarına göre; i-Yeni endüstri ithal
ikamesi endüstriye göre sermaye yoğun ise sübvansiyonlar, ücret gelirlerini azaltıcı; buna karşılık
sermaye ve toprağın gelirlerini artırıcı etkide bulunur. ii- Faktör yoğunluğu dikkate alınmadan
8
Miyagiwa, K. F., “A Reconsideration of the Welfare
Economics of a Free Trade Zones: Rural Versus Urban
Options”, Journal of International Economics, Vol. 21,
1986, s. 337-350.
202
yapılan sübvansiyon uygulamalarının yeni endüstride üretim miktarını artırırken, ithal ikamesi
endüstrilerin ürün miktarını azaltmaktadır. iiiUygulanan sübvansiyonun tarifeden daha küçük
olması şartıyla kurulan serbest bölge, ulusal refahı
artırır ve sübvansiyon oranındaki artış ithal
ikamesi endüstrilerde ürün miktarında bir azalışa,
yeni endüstrilerde ise üretim miktarının küçük
oranda artmasına neden olmaktadır. Sonuç olarak,
serbest bölgelerde kurulan işletmelere devlet özel
destekler sağlamaktadır ve bu işletmeler devlet
tarafından faktör yoğunluğu ve ihracat odaklı olup
olmamasına göre seçilmektedirler. Miyagiwa,
gümrük vergisinin olduğu bir ülkede serbest bölge
kurulmasının göreceli faktör yoğunluğu olan yeni
bir endüstrinin varlığına rağmen, ulusal refahı
arttırmakta ve göreceli faktör yoğunluğu bu bölgelerin refaha etkisinde önemli rol oynadığını
ifade etmektedir.
Birçok gelişmekte olan ülke serbest bölge
kurmuşsa da, bazı teorik analizlerde, bu serbest
bölgelerin kuruldukları ülkelere zarar verdiklerini
ileri süren çalışmalar da bulunmaktadır. Bunu
belirten yazarların çoğu söz konusu ülkelerin tam
istihdam olduğunu varsaymışlardır. Fakat serbest
bölge kurulmasının önemli amaçlarından birisi de
o ülkede olan yüksek işsizliktir. Bu kısımda,
Harris-Todaro’nun belirttiği işsizlik koşullarında,
serbest bölgelere yapılan ara malları ithalatındaki
gümrük vergilerinin kalkmasının etkileri inceleyen
çalışmalara yer verilecektir.
Serbest bölge kurmanın yabancı sermaye çekmek ve ihracatı artırmak dışında ülkedeki işsizlik
oranını artırma amacı da bulunmaktadır. Bu
sebeple Young ve Miyagiwa, Harris-Torado tipi
işsizlik bulunan bir ülkede aramalları üzerindeki
tarifelerin kaldırılmasının etkilerinin incelemişlerdir. 9 Young ve Miyagiwa, serbest bölgelerin kurulmasıyla ulusal çıktının dünya fiyatları oranından değerini yükselteceğini ifade etmişlerdir. Çalışma, serbest bölgelerin kurulmasının daima ulusal geliri artıracağını göstermektedir. Serbest bölgede gümrük vergilerinin düşmesi, ülkenin diğer
kesimlerine olan ithalattan doğan zararı arttırmamakta ve işsizliğin ortaya çıkardığı zararları azaltmaktadır. Böylece, serbest bölge kurulması, eğer
ekonomide Harris-Todaro işsizliği varsa ikinci-eniyi politika olarak gözükmektedir.
Gelişmekte olan bir ekonomide serbest bölgelerin bölgesel kalkınmaya etkisi ise kuruluş yeri
kuramı çerçevesinde değerlendirilmekte ve bu
bağlamda ele alınmaktadır. Bu konuyla ilgili
9
Young, L. and K. F. Miyagiwa, “Unemployment and the
Formation of Duty Free Zone”, Journal of Developments
Economics, Vol. 26, 1987, s. 397-405
olarak Miyagiwa, serbest bölgelerin kırsal kesimde mi, yoksa kentsel kesimde mi kurulmasının
daha yarar sağlayacağı konusunu incelemiştir. 10
Çalışmasında Miyagiwa, kırsal alanda işsizlik
sorununun olduğu gelişmekte olan bir ülkede,
şehir ve kırsal kesimin serbest bölge kurulması
bakımından uygunluğunu tartışmaktadır. Çalışmada, yurtiçi sermaye, serbest bölge ile yurtiçi bölge
arasında hareketli olması koşuluna bağlıysa, kırsal
kesimde serbest bölge kurulmasının daha iyi olduğu göstermekte ve bunun için gerekli koşulları
açıklanmaktadır. Fakat sermaye sektöre özelse, bu
sonuç değişebilmektedir. Miyagiwa, daha önce
konu ile ilgili birçok modeli inceleyerek bu modellerin, serbest bölgeleri yurdun neresinde kurulması gerektiği konusunu gözardı ettiğini belirtmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde kırsal kesimden şehirlere olan göç ve şehirlerde oluşan yüksek
işsizlik oranından dolayı, yer ile ilgili sorun o
kadar önemli görülmemiştir. Serbest bölgelerin
şehirlerde kurulmasıyla, buralardaki işsizliği azaltacağı; kırsal kesimlerde kurulmasıyla, buraların
ekonomik çeşitliliğini arttırarak buralardan şehirlere olan göçü durduracağı öne sürülmektedir.
Miyagiwa, Harris-Todaro modeline dayanarak serbest bölgelerin şehirler yerine, kırsal kesimde
kurulmasını tavsiye etmektedir. Miyagiwa’nın
çalışmasında değinilmemiş olsa da yer tercihini
belirlemede başka faktörlerin de etkide bulunduğuna temas etmiştir. Bu bağlamda, kırsal kesime
ulaşım imkanlarının bulunup bulunmadığı önemlidir. Çalışmada ücret düşüklüğünden dolayı kırsal
kesimde kurulan serbest bölgelerin daha fazla
yabancı sermaye çekeceği düşünülmüştür. Fakat
bazı ülkelerde ulaşım ve diğer altyapı imkanlarının kötü durumda olmasından dolayı, buralara
serbest bölge kurulmasının iyi bir tercih olmadığı;
böyle durumlarda serbest bölgeleri şehirlere veya
şehirlere yakın yerlere kurulmasının daha iyi bir
seçim olacağına vurgu yapılmıştır. Đkinci faktör
ise, göç maliyetidir. Serbest bölgelere doğru emek
göçü olmaktadır. Fakat serbest bölge literatüründe
genellikle bu maliyet göz ardı edilmektedir. Bu
maliyet yüksek olursa, şehir kesiminde kurulan
serbest bölgeler şehirlere göçü arttırarak refahı
düşürmektedir. Yüksek göç maliyetinin varlığı
kırsal kesimde serbest bölge kurulmasını desteklemektedir.
Yukarıda sayılan kuramlar dışında, yabancı
sermayeye izin verilip verilmemesi konusunda
Sklair’in çalışması öne çıkmaktadır. Yabancı sermayeye izin verilip verilmemesi tartışması, yerini
büyük oranda hangi yabancı sermaye şekline izin
verilip verilmemesi şekline dönüşmüştür. Sklair
çalışmasında literatür incelemesini bu konu üzerine yapmıştır. 11 Serbest ihracat bölgelerinin iki
ana karakteristiği bulunmaktadır. Birincisi, yurdun
diğer bölgelerinden ayrıcalıklı olarak ayrılan bölge
olması ve ikincisi ise, burada kurulan işletmelerin
ihracat yapma zorunluluğudur. Sklair, çalışmasında ihracat serbest bölgesi için dört devreyi kapsayan bir hayat eğrisi geliştirmiştir. Bunlar; ibasit altyapı çalışmalarıyla başlayıp, ii- artan yabancı sermaye ve ihracat ile devam eden, iiibunların sürmesi veya yabancı yatırımcıların
isteyerek işletmelerini devretmeleri ve iv- lokal
girişimcilerin bu işletmeleri satın almalarıyla bu
serbest bölgelerin ekonomiye entegre edilmesiyle
orta safhalı hayat eğrisi tamamlanmış olur. Sklair
çalışmasında değişik yazarların ihracat serbest
bölgesi ile ilgili birçok değişik deneyimine yer
vermiş ve bu bölgelerin başarılı olmasında etkili
olan faktörler konusunda güçlük olduğunu vurgulamıştır.
Özetle literatürden serbest ihracat bölgelerine
yatırım yapmak hem fiziki olarak hem de bunun
analiz edilmesi bakımından oldukça önemli bir
konu olduğu dikkat çekmektedir. Dünya ticaretinde yaşanan krizler, gelişmiş ülkeleri, gelişmekte
olan ülkelerin ihracat-bazlı endüstriyelleşmesinin
kendi pazarları için bir tehlike oluşturduğuna inandırmıştır ve böylece koruyucu politikalar ufukta
görülmeye başlanmıştır. Uluslararası şirketlerce
üçüncü dünya ülkelerine yapılan oldukça yüksek
orandaki yatırımlar göstermektedir ki, üçüncü
dünya ülkelerinin yaptığı ihracat büyük çoğunlukla, gelişmekte olan ülkelerin bu ülkelere yatırım
yapmasına ve bu yatırımlar da sermaye, yatırım
malları, teknik ve yönetsel bilgi ve teknoloji transferi anlamına gelmektedir. Bunlar gelişmekte olan
ülkelerin ihracatının gelişmiş ülkelerin pazarları
için bir tehlike oluşturduğu kanısını tersine çevirmiştir. Ayrıca üçüncü dünya ülkeleri yöneticileri
ve bunların danışmanları kabul etmişlerdir ki,
ülkelerinin endüstriyelleşmesi yabancı sermayeye
bağlıdır ve bunların ülkeye çekilmesi önem arz
etmektedir kabul edilmelidir. Olaya bu gözle bakan gelişmekte olan ülkeler, yabancı sermayeyi
çekmek için kıyasıya mücadeleye başlamışlar ve
bazı ülkeler yabancı sermaye çekebilmek için
uluslararası şirketlere oldukça cömert ayrıcalıklar
sunmaktadırlar. Hem sanayileşme, hem ihracat artışı hem de işsizliğin azaltılması açısından yabancı
sermayenin önemi giderek dikkat çekerken, bu
bağlamda serbest bölgelerin de yabancı sermaye
çekme konusunda ayrıcalıklar sağladığı gerçektir.
10
11
Miyagiwa, K., “The Locational Choice for Free Trade
Zones: Rural Versus Urban Options”, Journal of
Development Economics, Vol. 41, 1993, s. 186-203.
Sklair, L., “Free Zones, Development and the New
International Division of Labor: Review Article”, Journal
of Development Studies, Vol. 22, 1986, s. 753-759.
203
III. SERBEST BÖLGE
KULLANICILARINA YÖNELĐK
SAHA ARAŞTIRMASI
Araştırmanın amacı, literatür araştırması doğrultusunda, Kırgızistan’da 1992 yılından itibaren
faaliyete geçen serbest bölgelerde yer alan firmaların Bişkek Serbest Bölgesi özelinde, yapısını ve
faaliyet alanlarını tespit etmenin yanı sıra, bölge
kullanıcılarının Kırgızistan Ekonomisi’nin gelişmesine katkılarını, aynı zamanda serbest bölgenin
firmalar açısından avantajlarını, firmaların neden
serbest bölgeyi tercih ettiklerini ve firmaların istihdam ve ihracat gibi kalemlerini nelerin etkilediğini belirlenmek temel amaçları oluşturmaktadır.
Kırgızistan’da faaliyette bulunan 4 adet serbest bölge bulunmaktadır. Bunlar; Bişkek, Karakol, Narın ve Maymak Serbest Bölgeleridir. Bu
bölgeler içerisinde dünya standartlarına en yakın
ve en gelişmiş olan serbest bölge ise Bişkek Serbest Bölgesi’dir. Anket çalışması Bişkek Serbest
Bölgesi’nde yer alan firmalarla yapılmıştır.
Bu çalışmada anket yöntemi uygulanarak elde
edilen sonuçlardan, Logit-Probit Metodları ve En
Küçük Kareler Yöntemi kullanılarak analizler
yapılmıştır. Araştırma için gerekli veriler birebir
görüşmelerle toplanmaya çalışılmıştır. Görüşmeler, öncelikle ulaşılması durumunda firma sahipleriyle, bunun mümkün olmadığı durumlarda ise
firmaların üst düzey yöneticileriyle yapılmıştır.
Ankete, genel firma bilgilerini içeren sorular
ile başlanmıştır. Firmalara hangi sektörlerde faaliyette bulundukları, ticaret faaliyetlerini oluşturan
mal hareketlerinin hangi yönde olduğu, serbest
bölgenin kullanıcılara sağladığı yararlar ve ilerleyen sorularda kullanıcıların serbest bölgeden
memnuniyetleri ve karşılaştıkları sorunları tespit
etmeye yönelik sorular sorulmuştur.
Anket çalışmasında bağımlı değişkenlerin 0-1
değerleri alanları metodoloji olarak Logit ve
Probit Metoduna uygun olarak tercih edilmişken;
oran değişkenlerde ise sıradan en küçük kareler
yöntemi (SEK) uygulanmıştır. 12 Đstatistiki çalışmalar e-views paket programı yoluyla yürütülmüştür. Açıklanan değişkeni evet-hayır ya da varyok yanıtlarından oluşan regresyon modelleri, iki
uçlu ya da gölge bağımlı değişkenli modeller olarak bilinir. Çok çeşitli alanlarda uygulanabilirler,
anket ya da sayım verileriyle yaygın olarak kullanılırlar. Tahmin edilen olasılıkların 0-1 aralığına
düşmesi konusunda hem Logit hem de Probit modeline güvenilebilir. Her iki modelde de açıklayıcı
değişkenler ile doğrusal olmayan biçimde ilişkilidir.13
12
13
Değişken varyansı düzeltmek için White Standart Hata ve
Kovereansla uyumludur.
Gujarati, Damador. N., Temel Ekonometri, (çev: Ümit
Şenesen, Gülay Günlük Şenesen), Literatür Yayıncılık,
2001, s. 575-576.
204
Logit ve probit modelleri bir olayın gerçekleşme olasılığıyla ilgilendiklerinden eğim katsayılarını yorumlarken, özenli olmak gerekmektedir.
Eğim katsayısı, açıklayıcı değişkenin değerindeki
bir birim değişmeye karşılık, bir olayın gerçekleşmesi olasılığındaki değişmeyi doğrudan ölçmektedir. Logit olasılık değişme oranı βj Pi (1- Pi
dir. βj , j’inci açıklayıcı değişkenin katsayısıdır.
Probitte ise olasılıktaki değişme oranı, biraz karmaşık olup βj Φ(Zi)’dir. Burada Φ(.) standart normal değişkenin yoğunluk fonksiyonudur, Zi= β1 +
β2 X2i+.....+βk Xji yani çözümlemede kullanılan
regresyon modelidir. Logit ve probit modellerinde
olasılıktaki değişimin hesaplanmasına bütün
açıklayıcı değişikler katılmaktadır. 14 Logit ve
Probit modellerinin varsayımları şunlardır:
1) Olasılık 0 ile 1 arasında değişmekte ve sınırlama yoktur.
2) Olasılıklar açıklayıcı değişkenle (X) birlikte
doğrusal olarak artar.
3) β, X’deki bir birimlik değişmeye karşılık P’de
meydana gelen değişmeyi gösterir.
4) Oranın logaritması X ile doğrusal ilişki
içerisindedir.
a) Betimleyici Đstatistikler
1.,2. ve 3. sorular istihdam ve ihracat ilgili
olup bağımlı değişkenler konumundadır. 4. soruda
teknoloji transferinin olumlu etkisi sorgulanmıştır.
5., 6 ve 7., 8, 9. ve 10. sorularda işletme yapısı ile
ilgilenilmiştir. Đşletmeler arasında yabancı sermaye ile kurulanlar, kuruldukları tarihler, cirosu,
kalifiye elemanları ve işletme büyüklüğü irdelenmiştir. Yabancı sermaye ile kurulanların, daha
önce kurulmuş firmaların (eski) ve büyük alan
üzerine kurulanların daha fazla istihdam ve ihracat
potansiyeline sahip olması beklenmiştir. 11. ve 17.
soruya kadar olan bölüm anketin ana noktasını
oluşturmaktadır. Zira burada işletmelerin serbest
bölgede faaliyette bulunma sebepleri sorulmuştur.
Bürokrasi esnekliği, ucuz işçilik, ucuz enerji, vergi
ve diğer teşviklerin hepsinin olumlu etkilemesi
beklenmektedir. 18. sorudan 24. soruya kadar olan
sorular ihracat ve ithalat edilen ülkelerle ilgilidir.
1) Firmanın Đstihdam Hacmi: Firmaların %75’i 10
ile 49 işçi arasında istihdamda bulunmakla küçük
ölçekli firmalar grubundadır (Sekil 4.1.). 50 ile 99
arasında işçi çalıştıran firma sayısı toplam firmaların %20’si civarındadır. Sadece 1 firmada 100
ve üzerinde çalışan bulunmaktadır. Bu firma da
100 işçi sayısını sadece 5 işçiyle aşmıştır. Genel
görünüm itibariyle firmalar orta ve küçük ölçeklidir. Büyük ölçekli firma bulunmamaktadır.
14
Damador, N. G., a.g.e., s.575-576
Şekil 1. Firmaların Đstihdamı
4%
22%
10 ile 49
50 ile 99
100 ve üstü
74%
2 Serbest Bölgenin Đhracat Üzerindeki Etkileri:
Serbest bölgelerin ihracat ve kalkınma üzerine
olan etkisi sorgulandığında, ihracatı olumlu yönde
etkileyip etkilemediklerini sorusuna işletmelerin
%72’si olumlu yanıt vermiştir.
düşük olduğu dikkat çelmektedir ki, bu durum
serbest bölgelerde de gözlenmektedir. Türkiye’de
250.000 ve üzerinde küçük ve orta ölçekli sanayi
varken, Kırgızistan’da bu rakam 1000’in altındadır. Daha açık bir fikir vermesi açısından işletmelerin toplam nüfusa oranlanması yapıldığında,
Türkiye’de bin kişilik nüfusa 3.3 işletme
düşerken, bu rakam Kırgızistan’da on binde ikidir.
Dolayısıyla iki ülkede sanayi sektöründe
işletmecilik eğilimleri karşılaştırıldığında, Türkiye
Kırgızistan’dan 16.5 katı daha fazladır.
Şekil 4. Sermaye Yapısı
7%
19%
Yabancı
Şekil 2. Serbest Bölge Đhracat Đlişkisi
Yabancı-Yerli
Yerli
74%
28%
Evet
Hayır
72%
3) Toplam Yıllık Üretimin Đçerisinde Đhracatın
Payı: Firmaların %48’i ürettikleri malın yarısından fazlasını ihraç etmekte, %15’i yarısından az
ve %37’si hiç ihracatta bulunmamaktadır.
6) Firmanın Kurulduğu Tarih: Kırgızistan’da
1991 öncesi dönemde kapalı bir ekonomik sistem
uygulanmış ve serbest girişimciye izin verilmemiştir. 1991 sonrası süreçte piyasa ekonomisine
geçiş ile özel girişimcilik başlamış ve hızla
yayılmıştır. Bişkek Serbest Bölgesi’nde yer alan
firmaların %67’si artık 5 yaş üzerinde iken, %33’ü
5 yıldan daha az bir geçmişe sahiptir.
Şekil 5. Firmaların Kuruluş Tarihi
Şekil 3. Üretimde Đhracatın Payı
33%
37%
48%
0%
5 yıllık
%1-%49
5 ila 10 yıl
%50 ve üstü
67%
15%
4) Sermaye Girişi ve Teknoloji Transferinde Serbest Bölgelerin Rolü: Ankete katılanların tümü
serbest bölgelerin sermaye girişini ve teknoloji
transferini olumlu etkilediği yönünde görüş beyan
etmişlerdir. Serbest bölgeye avantaj tanınması,
yabancı firmaların ve dolayısıyla sermaye ve
teknoloji girişini tetiklemiştir.
5) Sermaye Yapısı: Serbest bölgede yer alan firmaların %74’ünün tamamen yabancı sermaye ile
kurulmuştur. %7’si yerli sermayeye sahiptir. Firmaların %19’u yerli ve yabancı sermaye ortaklığı
ile kurulmuştur. Kırgızistan’da sermaye ve teknoloji açığı sebebiyle yerli üretici sayısının çok
7) Firmanın Yıllık Cirosu: Firmaların tamamı bu
soruya cevap vermekten kaçınmışlardır. Kırgızistan’da var olan kayıtdışı ekonomi bunun en önemli nedeni olarak gösterilebilir. Ayrıca birbirlerine
rakip olabilecek firmaların da aynı ankette yer
almaları bu soruya cevap vermekten kaçınmanın
bir diğer nedeni olarak gösterilebilir.
8) Eğitim Seviyesi: Eğitim konusunda Kırgızistan
Sovyetler Birliği’nden güzel bir miras devralınmıştır. Ülkede okuma yazma oranı %100’e çok
yakındır. Eğitim hizmetlerinin ücretleri düşüktür
ve halkın çoğunluğu üniversite veya lise mezunu205
dur. Ayrıca ülkede yer alan çok sayıdaki özel ve
devlet üniversitelerinde merkezi bir sınav olmaksızın, isteyen herkes rahatlıkla okuyabilmektedir.
Serbest Bölgede yer alan işletmelerin hiçbirisinde
ilkokul mezunu bir işçi rapor edilmemiştir. Đşletmelerde ağırlıklı olarak lise mezunu çalışmaktadır.
Ancak işletmelerin %35’inde çoğunlukla üniversite mezunu çalıştırmaktadır.
%92’si üretim sektöründe kalan, %8’i ise hizmetler sektöründe yer almaktadır.
Şekil 8. Firmaların Faaliyet Alanları
8%
Üretim
Şekil 6. Firmalarda Çalışan Lise ve Üniversite Mezunları
Hizmet
8%
92%
%10-%49
%50-%100
92%
11) Bürokrasi Azlığı: Firmaların çoğunluğu serbest bölgede yer almalarında bürokrasinin azlığının önemli bir etken olduğunu belirtmişlerdir.
%4’lük kesim hariç, diğer firmalar bürokrasi azlığının önemli ve çok önemli olduğunu belirtmişlerdir.
Şekil 9. Bürokrasi Azlığının Serbest Bölgeye Etkisi
Önemsiz
4%
36%
%10-%49
Onemli
71%
%50-%100
64%
Çok Önemli
25%
0%
9) Đşletmelerin Alansal Büyüklüğü: Đşletmelerin
alan büyüklüğü 1000, 1000-5000 ve 5000 üstü
olarak dengeli bir şekilde ayrılmıştır. Serbest bölgedeki firmaların %30’u 5000m2 ve üstü alanlarda
faaliyet göstermekte, %26’sı 1000-5000 m2’lik
alanlarda ve %44’ü ise 1000 m2’nin altındaki
alanlarda faaliyet göstermektedir.
Şekil 7. Firmaların Alansal Büyüklükleri
30%
44%
1000 mkarenin
altında
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
12) Dış Pazara Açılma: Daha önce de görüldüğü
üzere serbest bölgedeki firmaların hepsi ihracatçı
değillerdir ve ihracatı hedeflememektedirler. Fakat
firmaların, serbest bölgede bulunmakla dış pazara
açılma arasındaki ilişki sorusuna, %46’lık
kısmının önemli ve %33’lük kısmının ise çok
önemli yanıtı verdiği gözlemlenmiştir.
Şekil 10. Dış Pazarlara Açılmanın Serbest Bölgeye Etkisi
Önemsiz
8%
Orta
8%
Önemli
46%
1001-4999 mkare
5000 ve üstü
Çok önemli
38%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
26%
10) Faaliyet Alanı: Serbest bölgede yapılan araştırma sonucunda firmaların genelde üretim alanında çalıştıkları görülmüştür. Hizmet sektöründe
(depolama, bakım, bankacılık, v.b) önemli tamamlayıcı ürünler gözlemlenememiştir. Firmaların
206
13) Teşvikler: Serbest bölgede ihracat için yapılacak kalemlerde ithal vergisinin alınmaması,
KDV uygulanmaması gibi teşvik uygulamaları firmalar tarafından önemli bulunmaktadır. Firmaların %48’i serbest bölgede uygulanan teşvikleri
önemli bulmakta, %40’ise çok önemli bulduklarını ifade etmişlerdir.
Şekil 11. Teşviklerin Serbest Bölgeye Etkisi
Önemsiz
enerji arasında bir bağ olmadığını belirtmişlerdir.
Fakat firmaların bir kısmı da Kırgızistan genelindeki ucuz enerjiyi burada bulunmanın önemli bir
etkeni olarak görmektedirler.
8%
Orta
4%
Şekil 14. Ucuz Enerji
Önemli
48%
Çok önemli
Önemsiz
40%
0%
10%
20%
30%
Orta
40%
50%
60%
14) Ucuz Đşgücü: Araştırmanın en ilginç sonuçlarından birisi de varsayılanın aksine ucuz işçinin
firmalar açısından o kadar da önemli olmadığı
olmuştur. Serbest bölge içerisinde ve serbest bölge
dışarısında ucuz iş gücü yönünden bir fark
olmadığı belirtilmiştir. Firmaların yarısına yakını
ucuz işgücünü önemli bulmuşlar ve diğer yarısına
yakını ise önemsiz bulmuşlardır.
Şekil 12. Ucuz Đş Gücünün Serbest Bölgeye Etkisi
Önemsiz
13%
Önemli
35%
Çok önemli
17%
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
40%
17) Vergi Muafiyeti: Vergi firmalar için önemli
bir konudur. Özellikle Kırgızistan’da uygulanan
fazla vergi çeşidi şirketleri yatırım yapmaktan
uzaklaştırmaktadır. Serbest bölgelerde vergi prosedür kolaylığı ve muafiyetler avantaj olarak görülmektedir. Firmaların %50 si vergisel kolaylıkları önemli, %42’si ise çok önemli bulmaktadır.
Şekil 15. Vergi Muafiyetinin Serbest Bölgeye Etkisi
42%
Orta
35%
8%
Önemsiz
Önemli
8%
46%
Önemli
Çok önemli
50%
4%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
Çok önemli
15) Yurtiçine Satış: Serbest bölge ihracata yönelik
kurulmuş olsa da, firmalar açısında yurtiçi satışın
önemli olduğu görülmüştür. Serbest bölgeden yurt
içine satışa izin verilmesi özellikle iç talebin karşılanması açısından isabetli bir karardır. Böylece
yurtiçinde üretim yetersizliği ve bunun ortaya çıkaracağı enflasyonist baskınında önüne geçmesine
yol açtığı düşünülebilir ki, bu da fiyat istikrarının
sağlanmasında önemli araçlardan olduğu söylenebilir. Firmaların da %69’unun serbest bölgeden ev
sahibi ülkeye olan satışı, önemli bulduğu gözlemlenmiştir.
Şekil 13. Yurt Đçi Satışların Serbest Bölgeye Etkisi
Önemsiz
15%
Orta
4%
Önemli
69%
Çok önemli
15%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
42%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
18) Serbest Bölgede Bulunma Nedenleri: Serbest
bölgede bulunmanın tüm avantajları karşılaştırıldığında ilginç sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Bunlar; vergi muafiyeti, teşvik, dış pazara açılma ve
bürokrasi azlığı en yüksek notları alırken, ucuz
enerji ve ucuz iş gücü en alt notları almaktadır. Bu
sonuç de bize gösteriyor ki, kurumsal faktörler
(teşvik ve bürokrasi) firmalar için ucuz işçiliğe
göre daha önemlidir. Dolayısıyla, süreklilik arz
edecek siyasal ve ekonomik istikrar unsurlarının
uygun yatırım iklimini ortaya çıkarmada oldukça
önemli unsuru teşkil ettiği gözlenirken; bu durum,
ekonomik kalkınmada doğrudan maliyet unsurlarının düşüklüğünün birinci derecede öneme haiz olmadığına ve daha çok bu unsurların güven aşılayan yasal-kurumsal çerçeveye bağlı olduğuna işaret etmektedir.
Şekil 16. Firmaların Serbest Bölgede Bulunma Nedenleri
Vergi muafiyeti
16) Ucuz Enerji: Kırgızistan Enerji ihraç eden bir
ülke konumundadır. Ülkede enerji çok yüksek bir
maliyet kalemi olarak görülmemektedir. Ülke içi
ve serbest bölge içi enerji maliyetleri açısından
fazla farklılıklar bulunmamaktadır. Nitekim firmaların %35’i serbest bölgede bulunmakla ucuz
111
Ucuz enerji
85
101
Yurtiçi satış
Altyapı
101
Ucuz iş gücü
81
Teşvik
108
Dış pazara açılma
108
Bürokrasi Azlığı
108
0
20
40
60
80
100
120
207
19) Serbest Bölgeden Đhracatın Ülkelere Göre
Dağılımı: Kırgızistan’da üretilen mallar genelde
ihracat olarak Orta Asya pazarına hedeflenilmektedir. Diğer ülkeler küçük oranlarda kalmışlardır.
Đhracatın %85’i Orta Asya Ülkeleri’ne yapılmaktadır.
22) Serbest Bölgede Kalifiye Đşgücü: Ucuz iş gücü
ile verimli iş gücünü ayırtetmek gerekmektedir.
Önemli olan işçinin aldığı maaş değil, üretim
başına maliyetidir. Firmaların Serbest bölgede
genelde kalifiye işçi buldukları gözlemlenmiştir.
Şekil 20. Serbest Bölgede Kalifiye Đş Gücü
Şekil 17. Serbest Bölgeden Đhracatın Yapıldığı Ülkelerin
Dağılımı
5%
30%
5%
5%
Mümkün
Türkiye
Mümkün değil
Rusya
Osta Asya
70%
Diğerleri
85%
20) Serbest Bölgeden Đthalatın Ülkelere Göre Dağılımı: Đhracatın aksine, ithalatta Orta Asya geri
planda kalmaktadır. Özellikle diğerleri grubundaki
Uzak Doğu Ülkeleri ile Türkiye önemli bir
paydayı oluşturmaktadır. Bundan da şu anlaşılıyor
ki; Serbest bölgede üreticiler, Uzak Doğu ve
Türkiye’den gelen hammadde ve yarı mamulleri
işleyip Orta Asya Ülkeleri’ne ihraç ediyorlar ya da
iç piyasaya arz ediyorlar.
22) Serbest Bölgeden Đç Piyasaya Satış Yapmanın
Avantajı: Serbest bölgede bürokrasi ve vergi avantajı maliyetleri aşağıya çeken bir unsurdur. Bunun
sayesinde iç piyasaya sunumda kolaylık yaşanmaktadır. Firmaların %81’i iç piyasaya olan satışı
avantaj olarak görmektedir. Ayrıca iç talebin karşılanması açısından da iç piyasaya olan satış serbestliği önem arz etmektedir.
Şekil. 21. Serbest Bölge ve Đç Piyasaya Satış
Şekil 18. Serbest Bölgenin Đthalat Yaptığı Ülkeler
19%
54%
Diğerleri
Avrupa Birliği
11%
Avantaj
Avantaj değil
14%
Osta Asya
Türkiye
21%
81%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
21) Serbest Bölgede Ulaşım: Serbest bölgenin
Bişkek merkeze yakın oluşu ve Kazakistan’ın en
büyük şehri Alma Ataya kısa mesafesi serbest
bölgeyi çekici kılmaktadır. Ancak görüşülen üreticiler mevcut ek yolların yanında serbest bölgenin
içine kadar girecek tren hattı talebinde bulunmuşlardır. Firmaların %81’i serbest bölgeyi ulaşım
yönünden uygun bulmaktadırlar.
Şekil 19. Serbest Bölgeye Ulaşım
19%
Uygun
Uygun değil
81%
208
23) Serbest Bölgenin Kırgızistan’ın Siyasal ve
Ekonomik Belirsizliklerden Etkilenme Durumu:
Kırgızistan’da yaşanan 24 Mart devriminde serbest bölgede yer alan firmalar hiç bir şekilde zarar
görmemişleridir.Serbest bölgenin iç piyasaya göre
ekonomik ve siyasal belirsizliklere karşı daha
korunaklı olması, bir avantaj olarak görülmektedir. Ancak firmalar açısından psikolojik etkilenme
bu avantajı azaltan bir unsur olduğu gözlemlenmiştir. Firmaların %59’u serbest bölgeyi siyasal
ve ekonomik belirsizliklerden etkilenme açısından
daha uygun bulmaktadır.
Şekil 22. Ekonomik Belirsizlikler ve Serbest Bölge
41%
Etkilenmiyorum
Etkileniyorum
59%
Burada da yine kayıtdışılığın önemli bir etken
olduğu düşünülebilir.
26) Bölge Kurucu-Đşletici Firmaların Sunduğu
Hizmetlerin Düzeyi: Firmaların çoğunluğu serbest
bölge idaresinin vermiş olduğu hizmetleri iyi ve
çok iyi derecede bulmaktadır. Sadece %12’lik kısmının verilen hizmetten memnun kalmadığı tespit
edilmiştir.
Şekil 24. Serbest Bölge Yönetiminin Hizmet Kalitesi
o rta
24) Dış Pazarlara Açılmada Serbest Bölge: Firmaların tamamı evet cevabı vermiştir. Dolayısıyla
teorik düzeyde serbest bölgelerin dış pazarlara
açılma fonksiyonu ile bu fonksiyonun bilincinde
olunduğu gözlenmektedir.
25) Ruhsat ve Kira Ücretlerinin Pahalı Olduğuna
Dair Düşünceler: Serbest bölgenin önemli bir
avantajı da kiraların ucuz olmasıdır. Firmaların
%70’i ruhsat ve kira ücretlerinin pahalı olduğu düşüncesine katılmamışlardır.
Şekil 23. Serbest Bölgede Ruhsat ve Kira Ücretleri
30%
Katılıyorum
Katılmıyorum
70%
26) Firmaya Gelen Yıllık Mal Miktarı: Firmaların
hiç birisi bu soruya yanıt vermek istememişlerdir.
12 %
iyi
4 6%
Ç ok iyi
42%
0%
1 0%
2 0%
3 0%
4 0%
5 0%
b) Ekonometrik Uygulamalar
Geçiş ekonomisi sürecini yaşayan Kırgızistan’da Sovyet döneminden sonra ciddi bir işsizlik
sorunuyla karşılaşılmıştır. Bunun önlenmesi için
yeni istihdam olanaklarının sağlanması çok önemlidir. Çalışmada Model 1’den model 6’ya kadar
bağımlı değişken firmanın istihdam hacmidir ve
En Küçük Kareler Yöntemi uygulanmıştır. 1. modelde ihracatın istihdama olan etkisi test edilmiştir. 2. modelde yabancı sermayeli firmaların
istihdama olan etkisi, 3. modelde firmanın kuruluş
tarihinin istihdama etkisi,4. modelde işletme
büyüklüğünün istihdama olan etkisi, 5 ve 6.
modellerde lise ve üniversite eğitim seviyelerinin
istihdama olan etkisi test edilmiştir.
Tablo 1. Ampirik Çalışma Sonuçları (Bağımlı değişken Firmanın istihdam hacmi)
Sabit
% Đhracat
Model 1
(Firmanın
Đstihdam
Hacmi)
17.29***
(4.17)
0.41***
(2.96)
Yabancı Sermaye
Model 2
(Firmanın
Đstihdam
Hacmi)
24.77
(2.68)
0.41***
(3)
-0.09
(-0.78)
Kuruluş Tarih
Model 3
(Firmanın
Đstihdam
Hacmi)
24.95**
(2.01)
0.41***
(2.90)
-0.09
(0.81)
-0.04
(0.04)
Đşletme Büyüklüğü
m2
Lise Mezunları
Üniversite
Mezunları
R2
N
0.39
26
0.4
26
0.4
26
Model 4
(Firmanın
Đstihdam
Hacmi)
24.35
(1.98)
0.47***
(2.35)
-0.07
(-0.7)
0.15
(0.17)
-0.002
(-0.71)
0.42
26
Model 5
(Firmanın
Đstihdam
Hacmi)
22.04
(1.63)
0.46***
(2.43)
-0.08
(-0.91)
-0.1
(-0.095)
-0.0014
(-0.5)
0.057
(0.5)
0.42
26
Model 6
(Firmanın
Đstihdam
Hacmi)
31.57***
(2.38)
0.44***
(2.46)
-0.097
(-1.03)
-0.38
(-0.32)
-0.0005
(-0.02)
-0.12
(-1.16)
0.44
26
Not: Parantez içindeki t statistik değerleri White Standart Hata ve Kovaryansla uyumludur. *** %1 önem düzeyini, ** %5 önem
düzeyini ve * %10 önem düzeyini göstermektedir.
209
Modellerden elde edilen en bariz sonuç, ihracata yönelmenin istihdama kuvvetli etki yapmakta ve istihdam artışı sağlamaktadır. Çünkü bütün
test edilen modellerde ihracat çarpanı pozitiftir ve
istatistiki açıdan anlamlıdır. Model 1’de t- istatistiği 2,96’dır ve bu çok düşük olasılık hata payını
göstermektedir. Đhracattaki her %2’lik artış 1 işçiye istihdam olanağı sağlamaktadır. Model 2’de
Model 1’e yabancı sermaye değişkeni eklenmiştir,
t istatistiği 0.78’dir ve anlamsızdır. Model 3’te
kuruluş tarihi Model 2’ye eklenmiştir, t istatistiği
(0.04) anlamlı değildir. Model 4 ve Model 5’te
eğitim değişkenleri eklenmiştir. Eğitim nitelikleri
istihdamı etkilememektedir.
Model 7 ve 8’de bağımlı değişken, serbest
bölgenin ihracatı olup ekonometrik model olarak
ise Logit-Probit uygulanmıştır. Model 7 ( Probit)
ve Model 8 (Logit)’de yabancı sermayenin, işletme büyüklüğünün, teşviklerin ihracata olan etkisi
test edilmiştir. Sadece teşviklerin etkisinin ihracatı
olumlu etkilediği gözlemlenmiştir ki bu, hem
Probit hem de Logit metoduyla yapılan regresyon
analizlerinde t- istatistiği 1.65’dir ve anlamlıdır.
Ayrıca diğer teşvik unsurları olan bürokrasi azlığı,
ucuz enerji, ucuz işçilik test edildiğinde anlamlı
sonuç alınamamıştır.
Tablo 2. Ampirik Sonuçlar (Bağımlı Değişkenler Đhracat ve Yüzdesel Đhracat)
Sabit
Yabancı Sermaye
Đşletme
Büyüklüğü m2
Teşvik
Model 7
(Đhracat) Probit
-4.25
(-1.59)
-0.026
(-1.04)
0.00038
(1.04)
1.73*
(1.65)
Model 8
(Đhracat) Logit
-2.52
(-1.59)
-0.015
(-1.04)
0.00024
(1.04)
1.031*
(1.65)
Model 9
(% Đhracat)
26.21
(1.44)
0.102
(0.5)
Lise Mezuniyeti
Üniversite
Mezuniyeti
R2
N
Model 10
(% Đhracat)
35.12
(1.34)
0.125794
(0.57)
Model 11
(% Đhracat)
22.94
(1.05)
0.11
(0.5)
0.079
(0.32)
21.00970**
(2.09)
-0.162604
(-0.65)
0.22
25
0.23
25
0.2
26
0.2
26
0.067
(0.31)
0.19
26
Not: Parantez içindeki t statistik değerleri White Standart Hata ve Kovaryansla uyumludur. *** %1 önem düzeyini, ** %5 önem
düzeyini ve * %10 önem düzeyini göstermektedir.
Model 9’dan model 14’e kadar bağımlı değişken ihracat yüzdesidir ve ekonometrik model olarak ek küçük kareler yöntemi kullanılmıştır.
Model 9’da yabancı sermayeli firmanın ihracat
artışına olumlu etki yapıp yapmadığı test edilmiştir. Çünkü yabancı firmaların yurt dışı ile daha
kuvvetli ticari ilişkileri olduğu varsayılabilir.Fakat
test sonucundan görüldüğü üzere yabancı sermaye
ihracat artışına olumlu etki yapmamaktadır. Model 10 ve Model 11’de istihdamın lise ve üniversite mezunlarından oluşmasının ihracata etkisi test
edilmiştir. Sonuçlar anlamsızdır. Bu durumda
istihdam edilenlerin eğitim seviyelerinin ihracatın
artmasına katkısı yoktur. Ayrıca Model 11’de teşviklerin ihracata katkısı üzerinde durulmuştur. Daha önceki sonuçları destekleyici şekilde t- istatistiği 2.09 çıkarak anlamlı olduğu gözlemlenmiştir.
Model 12’de ucuz iş gücünün ihracata olan
etkisi test edilmiştir. Ucuz iş gücünün maliyeti
düşüreceği varsayılarak ihracatta firmaların daha
rekabetçi olacağı düşünülebilir. Fakat yapılan test
sonucunda t-istatistiği anlamsız çıkmıştır. Bu
durumda ihracatı arttıran faktörleri ucuz işçilik
değil de teşvikler, bürokrasi azlığı gibi kurumsal
210
faktörler önem taşımaktadır. Model 13’te yurt içi
satışların ihracata olan etkisi test edilmiştir. T
istatistiği -2.34 çıkmıştır ve katsayısı negatiftir.
Özellikle yurt içi satış için serbest bölgeyi avantaj
gören firmaların, ihracat hacimlerinin düşük olduğu gözlemlenmiştir. Yani yurtiçine yönelim, ihracatı olumsuz yönde etkilemektedir. Model 14’de
yurt dışı satışları avantaj gören firmaların ihracata
etkisi test edilmiştir. Test sonucu katsayı pozitiftir,
fakat t istatistiği anlamlı değildir. Bununla beraber
t-istatistiği 1.59 çıkarak %10 anlamlılık kıstasına
çok yakındır. Ayrıca Model 14’de kalifiye eleman
açısında ihracat test edilmiştir. Çıkan sonuçlar
anlamsızdır.
Tablo 3. Ampirik Sonuçlar (Bağımlı değişken Đhracat
Yüzdesi)
Sabit
Yabancı
sermaye
Üniversiteli
Ucuz Đş Gücü
Model 12
(% Đhracat)
37.17
(1.06)
0.11
(0.49)
0.097
(0.38)
-4.78
(-0.68)
Yurt Đçi Satış
Model 13
(% Đhracat)
74.97**
(2.01)
0.35
(1.75)*
0.075
(0.32)
-18.46**
(-2.34)
Kalifiye eleman
Yurt dışına satış
R2
N
0.03
26
Model 14
(% Đhracat)
-0.97
(-0.18)
0.017
(0.05)
0.049
(0.18)
0.16
26
-13.73
(-0.86)
48.03
(1.59)
0.08
26
Not: Parantez içindeki t statistik değerleri White Standart
Hata ve Kovaryansla uyumludur. *** %1 önem düzeyini, ** %5 önem düzeyini ve * %10 önem düzeyini
göstermektedir.
Bir çok ampirik model test edilmiştir. Özellikle teşvikler haricindeki bürokrasi azlığı, ucuz iş
gücü ve ucuz enerjinin ihracatı arttırıcı bir faktör
olmadığı gözlenerek tablolara konulmamıştır.
Sonuçlardan görüldüğü üzere; istihdam ile
ihracat arasında sıkı bir bağ vardır. Firmaların
ihracat artışına yönelmelerinin istihdam üzerinde
anlamlı etkilerinin olduğu tespit edilmiştir. Đhracatı arttıran faktörler arasında ise teşvikler ön plana çıkarken, ucuz iş gücü önemsiz kalmaktadır.
Ayrıca sermaye yapısı, kuruluş tarihi, işletme büyüklüğü, lise ve üniversite mezunu olma istihdamdaki artışta önemli bir faktör oynamamaktadır. Đhracatta sermaye yapısı ve işletme büyüklüğünün fazla bir fonksiyonu yoktur. Serbest bölgeyi
ihracattan çok yurtiçi satış olarak avantaj gören
firmalar ihracata yönelmemekte, dolayısıyla ihracatı olumsuz yönde etkileyen faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Her ne kadar firmalar serbest
bölgede bulunmanın ihracata avantaj teşkil ettiğini
ifade etseler de, pratikte yurt içi satış ve Uzak
Doğu Ülkeleri’nden ithalat ağırlıklı olarak yer
almaktadır.
Özetle, serbest bölgelerden beklenen temel
fonksiyonlardan birisi ihracat artışı ve istihdam
düzeyinde yükselişlerin sağlanmasıdır. Çalışmadan elde edilen sonuçlardan; istihdam artışının ihracata, ihracat artışının ise teşviklere bağlı olduğu
dikkati çekmektedir. Dolayısıyla genelde Kırgızistan için ve özelde de buradaki serbest bölgeler için
uygun yasal çerçeve ve kurumsal yapını ihdas
edilmesinin, ülke ekonomisinde üretim-istihdamihracat dinamiklerini harekete geçireceği açıktır.
KAYNAKÇA
−
Aykut Kibritçioğlu, ’Serbest Bölgelerin Olası Makroekonomik Etkileri ve Bazı Düşündürdükleri’, Liberal
Düşünce,1997,s.78.
−
Gujarati, Damador. N., Temel Ekonometri, (çev: Ümit
Şenesen, Gülay Günlük Şenesen), Literatür Yayıncılık,
2001, s. 575-576.
−
Hamada, K., “An Economic Analysis of the Duty Free
Zone”, Journal of International Economics, Vol. 4,
1974, s. 225-241.
−
Hamilton, C. and L. O. Svensson, “On the Welfare
Effects of a Duty Free Zone”, Journal of International
Economics, Vol. 13, 1982, s. 45-64.
−
Hamilton, C. and L. O. Svensson, “On the Choice
Between Capital Import and Labor Export”, European
Economic Review, 20, 1983, s. 167-192.
−
Miyagiwa, K. F., “A Reconsideration of the Welfare
Economics of a Free Trade Zones: Rural Versus Urban
Options”, Journal of International Economics, Vol. 21,
1986, s. 337-350.
−
Miyagiwa, K., “The Locational Choice for Free Trade
Zones: Rural Versus Urban Options”, Journal of
Development Economics, Vol. 41, 1993, s. 186-203.
−
Rodriguez, C. A., “A Note on the Economics of the
Duty Free Zones”, Journal of International Economics,
Vol:6, 1976, s. 385-398
−
Seyidoğlu, H., Uluslararası Đktisat: Teori, politika ve
Uygulama, Güzem Can Yayınları No: 20, Đstanbul,
2003, s: 151.
−
Sklair, L., “Free Zones, Development and the New
International Division of Labor: Review Article”,
Journal of Development Studies, Vol. 22, 1986, s. 753759.
−
Young, L., “Internediate Goods and The formation of
Duty Free Zones”, Journal of Developments
Economics, Vol. 25, 1987 s. 369-384
−
Young, L. and K. F. Miyagiwa, “Unemployment and the
Formation of Duty Free Zone”, Journal of
Developments Economics, Vol. 26, 1987, s. 397-405
211
AVRASĐYA ĐQTĐSADĐ ƏMƏKDAŞLIĞININ GENĐŞLƏNDĐRĐLMƏSĐNDƏ
AZƏRBAYCANIN ROLU VƏ ĐQTĐSADĐ ƏHƏMĐYYƏTĐ
профессор, и.е.д. Ряшад Шащбаз оьлу МУРАДОВ
досент, и. е. н. Мящяммяд Ялякбяр оьлу ЯЛИЙЕВ
Bakı / AZƏRBAYCAN
SUMMARY
Azerbaijan has gained an opportunity to get its petrol into a world market after gaining its independency. Gaining its
independency has served Azerbaijan to be the subject of International Low. New conditions of in all the activity spheres has
exposed it to carrying an independent policy. And that in its turn, has served to create relations based on the equal rights .
The fact of being situated in the very relevant geopolitical position brings Azerbaijan to being given especial evaluation in
relation East –West and North - South. For its geographical position Azerbaijan has been acting as Trade Corridor throughout its
existence. But since the last periods of 17th century after being forced to Russian empire’s yoke , Azerbaijan has been
deprived of right to use its own geographical position.
But regaining its independency, in the 1990 year due to the results of great changes in the worlds political map,
Azerbaijan started to take real efforts use the advantages coming out of its geo-economical position. So this way Azerbaijan’
geo-economical position has gained the opportunity to act as “key” country in the East –West and North – South relations.
And that in its turn, gives our republic an opportunity to enhance its relations in the international labor sharing and world
economy systems. Azerbaijan’s natural situation and resources has a great estimations to a worlds big countries.
Мцстягил Азярбайcанын эеосийаси мювгейи
дцнйанын бир сыра дювлятляри цчцн стратеъи ящямиййят дашымагдадыр. Беля ки, глобаллашма вя реэионал интеграсийанын артдыьы бир вахтда Гафгаз, хцсусиля Азярбайcан Асийа иля Авропа арасында бир
кюрпц ролуну ойнайыр. Бурада дцнйанын гцдрятли
дювлятляринин мараглары тоггушур вя бу мякан бир
нюв стимулвериcи амиля чеврилмишдир.
Азярбайcанын мцстягиллийинин мющкямляндирилмяси, юлкя игтисадийатынын щяртяряфли инкишафы сон
дяряcя Азярбайcанын дцнйа тясяррцфат системиня
интеграсийасындан хцсусиля, Аврасийа реэионунда
игтисади ямякдашлыьын эенишляндирилмясиндян асылыдыр.
Аврасийа игтисади ямякдашлыьынын эенишляндирилмясини зярури едян ясас амилляр бейнялхалг
ямяк бюлэцсцндя иштирак етмякля игтисади эялир
ялдя етмяк вя гярб вя шярг дювлятляри иля игтисади
ялагялярин даща да мющкямляндирилмяси тяшкил
едир. Бу бахымдан Азярбайcан юзцнцн мараг даирясиндян чыхыш едяряк, башга дювлятлярля игтисади
ялагяляр йаратмаьа чалышыр. Дцнйанын мцхтялиф
юлкяляринин дини, сийаси, идеолоъи игтисади фяргляри
онларын интеграсийасыны зярури едир вя бу эцн буна
бюйцк ещтийаc вардыр. Бу юлкялярин бир – бириля йахынлашмасы, онларын бирлийинин йаранмасы, халглары
наращат едян мцнагишялярин гаршысыны алмаг, зяиф
инкишаф етмиш юлкялярин игтисади эерилийини арадан
галдырмаг, ярзаг, енеръи, демографийа проблемлярини щялл етмяк, дяниз сярвятлярини динc мягсядляря йюнялтмяк кими проблемлярин щяллидир. Бейнялхалг игтисади ямякдашлыьын зярурилийини шяртляндирян амиллярдян бири дя мцхтялиф юлкялярдя игтисади инкишафын мцхтялиф олмасындан иряли эялир.
212
Мялумдур ки, дцнйа игтисади ялагяляринин йаранмасында игтисади инкишафын цмуми эюстяриcиси
кими адам башына дцшян мящсулун щяcми ясас
эютцрцлцр. Мящз Азярбайcанла бейнялхалг игтисади
ялагяляр йаратмагда яксяр дювлятлярин мараг
эюстярмяси сюзсцз ки, зянэин тябии йералты вя
йерцстц ещтийатларына малик олмасыдыр.
Азярбайcанын йерляшдийи cоьрафи реэион бахымындан дцнйа юлкяляриня интеграсийа, ямтяя мцбадиляси, йолун гысалыьы, Гярб – Шярг арасында кечид ролуну ойнамасы, щямчинин Азярбайcандан
щава йолларына чыхыш имканларынын ялверишли олмасыдыр. Кечмиш ипяк йолунун бярпа олунмасы
ТРАСЕКА програмынын ишя дцшмяси бунун бариз
нцмунясидир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, ХХЫ ясрдя игтисади
ямякдашлыг мцхтялиф форма вя истигамятлярдя
щяйата кечирилир. Бу ямякдашлыг ясасян, мцштяряк
мцяссисялярин йарадылмасы, аваданлыгларын узун
мцддятя (малиййя лизинги) иcаряйя верилмяси, елми
– техники ямякдашлыг, лисензийа вя технолоэийаларла тиcарят, ишчи гцввясинин бейнялхалг миграсийасы,
бейнялхалг туризм, капиталларын бейнялхалг миграсийасы, сярбяст игтисади – зоналар йарадылмасы, идхал
– ихраc вя инвестисийа гойулушу йолу иля щяйата кечирилир.
Азярбайcан мцстягиллик ялдя етдикдян сонра
онун эцcлц дювлят кими формалашмасында нефт сянайеси щялледиcи рол ойнайыр. Азярбайcан нефти юлкя ящалисинин сосиал рифащынын йахшылашмасына, республиканын мцдафия гцдрятинин мющкямлянмясиня хидмят едир.
Нефт сянайеси васитясиля Азярбайcан дцнйа игтисади системиня интеграсийа едир, онун сийаси мювгейи мющкямляндирилир, бейнялхалг имиcи йцксялир.
«Ясрин мцгавиляси» иля башланан нефт стратеэийасы Азярбайcанын сосиал – игтисади инкишафында
щялледиcи рол ойнайыр.
Щяйата кечирилян мягсядйюнлц тядбирлярин
нятиcясиндя Азярбайcанда сянайе мящсулларынын
бурахылышы бир нечя дяфя артмышдыр. Ялдя едилян бу
уьурларда нефт стратеэийасынын щялледиcи ролу олмушдур. Беля ки, бу дюврдя сянайе мящсулу истещсалынын артымынын 90%- и тякcя нефт щасилатынын
пайына дцшцр. Сон дюврдя юлкянин цмуми мящсул
ихраcынын бюйцк щиссясини нефт мящсуллары тяшкил
едир. 2003 – cц илдя юлкянин мящсул ихраcынын
цмуми щяcми 9477 милйард манат олдуьу щалда
онун 8063 милйард манатын нефт мящсуллары тяшкил
етмишдир.
Нефт сянайесинин ейни заманда юлкянин гейри
– нефт сащяляринин инкишафы цчцн дя бюйцк имканлар йарадыр. Нефт ещтийатлары тцкянян вя бярпа
олунмайан милли сярвят сайылдыьына эюря бу сярвят
сямяряли истифадя едилмяли вя онун истифадяси еля
щяйата кечирилмялидир ки, Азярбайcанын нефт ещтийатларынын истисмарындан ялдя едиляcяк эялирлярдян
эяляcяк нясилляр дя файдалана билсинляр. Азярбайcанын нефт сянайесинин оптимал инкишафыны тямин
етмяк, сащядя ялдя едилмиш вясаитдян сямяряли
истифадя етмяк цчцн мягсядйюнлц нефт стратеэийасы
щяйата кечирилир.
Нефт стратеэийасында Азярбайcанын нефт сянайесинин инкишафы иля йанашы юлкя игтисадиййатынын
диэяр сащяляринин проблемляринин щялли дя нязяря
алыныр.
Щазырда игтисади ямякдашлыьын эенишляндирилмяси иля хам нефтин дцнйа базарларына чыхарылмасы
артыр ки, бу да Азярбайcанын цмуми сосиал –
игтисади инкишафына тясир едир, республиканын цмуми
тяряггисиндя щяйати ящямиййят кясб едян бир чох
башга сащялярин дирчялдилмяси вя инкишафы цчцн
даща реал ялверишли шяраит йарадыр. Бу cящятдян
республикада эениш мигйаслы тядбирляр щяйата
кечирилир вя илк нювбядя ися приоритет сащялярин инкишафына хариcи инвестисийаларын cялб едилмяси тяcрцбяси илдян – иля эенишляндирилмякля давам етдирилир.
Азярбайcанын щеч бир дювлятдян асылы олмайан
юз игтисадиййатыны милли мянафеляря там cаваб
верян сявиййядя сярбяст инкишаф етдирмяк цчцн
бцтцн зярури шяртлярля истещсал, елм вя интеллектуал
кадр потенсиалына малик олмасына бахмайараг
онун малиййя имканларынын мящдуд олдуьундан
Азярбайcанын игтисади сийасятиндя хариcи инвестисийаларын cялб едилмяси бир мцддят йеня дя ящямиййятли йер тутаcагдыр.
Цмуммилли лидер Щейдяр Ялийевин гейд етдийи
кими дцнйанын башга юлкяляри иля игтисади ямяк-
дашлыьын эенишляндирилмясинин башлыcа мягсядини
иштиракчы дювлятлярин сосиал – игтисади тяряггисини
тямин етмякля йанашы, реэионумузда сцлщцн, тящлцкясизлийин вя сабитлийин мющкям ясасларынын
йарадылмасы вязифяси тяшкил едир.
Азярбайcанын тезликля вя сурятля артаcаг бюйцк щяcмдя нефтинин ясасян Бакы – Тбилиси –
Cейщан вя башга нефт кямярляри иля дцнйа
базарларына нягл олунмасы онун игтисадиййатынын
щеч заман эюрцнмямиш йцксяк инкишаф сявиййясиня галхмасынын йени мярщялясини тяшкил едяcякдир. Щяр шейдян юнcя Азярбайcанын дцнйа тясяррцфат системиня даща чох игтисади говушмасы
имканлары хейли эенишляниляcякдир.
Мцстягиллик ялдя етдикдян сонра Азярбайcан
нефтини дцнйа базарларына чыхармаг имканы ялдя
етди. Азярбайcанын мцстягиллик газанмасы она
бейнялхалг щцгугун субйекти олмасы цчцн шяраит
йаратмышдыр. Кейфиййятcя йени шяраит бцтцн фяалиййят сащяляриндя онун мцстягил сийасят йеритмясини
шяртляндирди, дцнйа юлкяляри иля бярабярщцгуглу
ямякдашлыг ясасында мцнасибятляр гурмаьа она
шяраит йаратды.
Азярбайcанын ялверишли эеосийаси мювгейя
малик олмасы она Шярг – Гярб вя Шимал – Cянуб
ялагяляриндя хцсуси ящямиййят верилмясиня эятириб чыхарыр. Азярбайcан cоьрафи мювгейиндян демяк олар ки, бцтцн мювcудлуьу бойу тиcарят
дящлизи ролунда чыхыш етмишдир. Лакин, ХВЫЫ ясрин
сонларындан етибарян Русийа императорлуьунун
тясир даиряси алтына кечян Азярбайcан юз cоьрафи
мювгейиндян мараглары чярчивясиндя там истифадя
етмяк имканындан мящрум едилди. Амма, 1990 –
cы иллярдя дцнйанын сийаси хяритясиндя баш верян
мцщцм дяйишикликляр нятиcясиндя юз мцстягиллийини бярпа едян Азярбайcан эеоигтисади мювгейиндян иряли эялян цстцнлцкляри реаллашдырмаг цчцн
ямяли ишляр эюрмяйя башлады. Беляликля, Азярбайcанын эеоигтисади мювгейи она щям Шярг – Гярб,
щям дя Шимал – Cянуб ялагяляриндя «ачар»
ящямиййятли юлкялярдян бири кими чыхыш етмяйя
имкан верди. Бу ися юз нювбясиндя республикамыза бейнялхалг ямяк бюлэцсцндя вя дцнйа
тясяррцфат ялагяляриндя иштиракыны эенишляндирмяйя
имкан верир. Азярбайcанын тябии шяраити вя ещтийатлары да дцнйанын ири юлкяляри цчцн хцсуси
ящямиййят кясб едир.
Щал – щазырда Хязяр вя Орта Асийа нефтинин
Гярб базарларына ихраcы, 1997 – cи илдян етибарян
Бакы – Новороссийск, 2000 – cи илдян етибарян
Бакы – Супса, 2001 – cи илдян етибарян ися
Газахыстанын Тенэиз йатагларындан Новороссийск
лиманына гядяр олан бору хятти иля щяйата
кечирилмякдядир. 2006 – cы илдян етибарян ися
Газахыстан вя Азярбайcан нефти дцнйа базарларына
Бакы – Тбилиси – Cейщан стратеъи нефт кямяри
васитясиля чыхарылыр ки, бу да ХХЫ ясрдя мцстягил
213
Азярбайcанын талейиндя мцстясна ящямиййят
кясб едян нефт стратеэийасынын реаллашмасы вя
дцнйа тясяррцфат системиня интеграсийасыны сурятляндирмишдир. Азярбайcан эяляcякдя дя Аврасийа
юлкяляринин игтисади ямякдашлыьында бюйцк рол
ойнайа биляр. Беля ки, Украйна Бакы – Супса хятти
иля нягл едилян нефти юз яразисиндян кечяcяк нефт
кямяри иля Гярби Авропайа ютцрмяйи арзулайыр.
Болгарыстан вя Йунаныстан бюйцк Бургас –
Александрополис лайищяси реаллашарса, Супсадан
алаcаьы нефти Мяркязи вя Гярби Авропайа чатдырмаьы тяклиф едир. Румынийа Супсадан алаcаьы
нефти Констанса – Трийест (Италийа) хятти иля ихраc
етмяк цчцн кямяр лайищясини тяклиф едир. Исраил
щюкумяти ися вахтиля Бакы – Cейщан хяттинин
Аралыг дянизинин диби иля Исраил сащилляриня узадылмасыны тяклиф етмишдир.
Азярбайcан нефтинин ихраc консепсийасы тякcя
Азярбайcанын игтисади марагларыны дейил, эцcлц
Гярб юлкяляринин, йахын гоншуларын да мянафеляриня хидмят едир.
Азярбайcанын йерляшдийи cоьрафи мякан елядир
ки, о нефтиндян дя чох, билаваситя стратеъи мягсядляр цчцн истифадядя мцщцм ящямиййят кясб
едир.
Аврасийа игтисади ямякдашлыьынын эенишляндирилмясиндя мцщцм рол ойнайаcаг актуал мясялялярдян бири дя Гарс – Ахалкалаки – Тбилиси – Бакы
дямир йолу лайищясинин иншасыдыр. Азярбайcан бу
лайищянин щяйата кечирилмясини дястямякля реэионда игтисади ямякдашлыьын эенишляндирилмясини
тямин едир. Бу ися Шярг – Гярб дящлизи бойунcа
йерляшян бцтцн юлкялярин йахынлашмасыны тямин
едир, интеграсийаны сцрятляндирир.
Сюзцэедян лайищя Гарс – Ахалкалаки дямир
йолунун узунлуьу 98 километр тяшкил едяcяк,
щямчинин Ахалкалаки – Тбилиси дямир йолунун
йенидян гурулмасы нязярдя тутулур. Лайищянин
дяйяри тяхминян 400 милйон доллар тяшкил едяcяк,
Гарс – Тбилиси – Бакы дямир йолу дящлизи цзря йцк
дашынмаларынын иллик щяcминин истисмарын илк илляриндя 2-3 милйон тон сявиййясиндя олмасы прогнозлашдырылыр вя эяляcякдя онун 508 милйон тона
гядяр чатдырылмасы нязярдя тутулуб.
Яввяла, эяляcякдя Гарс – Тбилиси – Бакы
дямир йолунун Игдыр васитясиля Нахчывана чякилмяси, орадан ися мювcуд Cулфа хятти иля Иран яразисиндян Орта Асийайа чыхышы тямин етмяк олар ки,
бу да Аврасийа игтисади ямякдашлыьында мцщцм
рол ойнайа биляр. Нятиcядя йцклярин дашынмасына
чякилян хярcляр азалаcаг, Нахчыванын ися сосиал –
игтисади инкишафына тясир етмиш олар.
Икинcиси, Босфор боьазында тикилян тунелдян
кечяcяк дямир йолу Асийанын Тцркийя яразисиндян
кечяряк Авропайа интеграсийасыны вя йахынлашмасыны тямин едяcякдир.
214
CГБК (Бакы – Тбилиси – Ярзурум) васитясиля
нягли нязярдя тутулан тябии газын щасилат сащяси
олан Шащдяниз газ йатаьы Хязяр Дянизинин
Азярбайcан секторунда, Бакыдан cянуб – шяргя
доьру 100 км мясафядя йерляшир. Бу ян ири мигйаслы газ ещтийатлары олан дяниз йатагларындан
биридир. Йатагдан чыхарылмасы нязярдя тутулан газын потенсиал ещтийаты 1 трлн. куб метр щяcминдя
гиймятляндирилмишдир.
Шащдяниз газ йатаьынын вя CГБК – нин
тикинтисини вя истисмарыны щяйата кечирян 7 йерли вя
бейнялхалг консорсиума БП, Азярбайcан Дювлят
Нефт Ширкяти, Статоил, ЛукАэип, НИCО, ТоталФина
Елф вя ТПАО кими ширкятляр дахилдир. БП консорсиумда ямялиййатчы гисминдя иштирак едир.
Тикинтиси тамамланмагда олан 690 км узунлуьунда олаcаг CГБК илдя 7,3 млрд. куб метр
щяcминдя газы Азярбайcанын Сянэячал терминалындан башлайараг Эцрcцстандан кечмякля Тцркийяйя нягл едяcякдир. Эяляcякдя бу рягям 16
млрд. куб метр олаcагдыр. CГБК БТC бору кямяриня паралел олараг тикилир. Шащдяниз йатаьындан
щасил олунан газ Азярбайcан, Эцрcцстан вя Тцркийядя газ тяcщизаты сащясиндя ящямиййятли рол
ойнайаcагдыр.
Азярбайcан илдя 1,5 млрд. куб метр газ алмаг
щцгугуна маликдир. Эцрcцстанын ися транзит тарифин
явязиндя CГБК иля нягл едилян газын 5% - ни
эютцряcяйи эюзлянилир.
Тцркийя Азярбайcандан илдя 6 млрд. куб
метрдян артыг газ алмаг барядя сазиш имзаламышдыр.
Шащдяниз йатаьында биринcи мярщяля цзря
истисмары вя CГБК – нин тикинтиси иля баьлы цмуми
капитал хярcляри тяхминян 3,2 милйард АБШ доллары
щяcминдя нязярдя тутулмушдур ки, бу мябляьин
дя 2,3 милйарды Шащдяниз йатаьы иля ялагядар
дяниз вя терминал гурьуларынын тикинтисиня, 0,9
милйарды ися кямярин тикинтисиня йюнялмишдир.
Кямярин Азярбайcана дцшян щиссясинин
узунлуьу 442 км олуб, юлкянин 13 районунун 137
йашайыш мянтягясиндян кечир.
Бакы – Тбилиси – Ярзурум газ кямяри иля нягл
олунаcаг газдан Тцркийянин шярг районларынын
тялябаты бцтцнлцкля юдяниляcяк. Нахчыван Мухтар
Республикасы иля гоншу Игдыр яйалятиня чякиляcяк
хятдян газын Нахчывана ютцрцлмясинин чох бюйцк
сосиал – игтисади вя сийаси ящямиййяти вардыр. Беля
бир лайищя реаллашарса Мухтар Республиканын Иран
Ислам Республикасындан асылылыьы арадан галдырыла
биляр вя бу бюлэядя йени – йени лайищялярин щяйата
кечирилмяси реаллашар.
ORTA ASYA VE KAFKAS EKONOMĐLERĐNĐN DIŞ
TĐCARETLERĐ ÜZERĐNE BĐR DEĞERLENDĐRME
Dr. Filiz KADI
Uluslar Arası Atatürk Alatoo Üniversitesi
Đ.Đ.B.F. Đşletme Bölümü Öğretim Üyesi.
Dr. Osman KADI
Uluslar Arası Atatürk Alatoo Üniversitesi
Đ.Đ.B.F. Maliye Bölümü Öğretim Üyesi.
ÖZET
Soğuk savaşın galibi olan liberalizm, serbest piyasa ve demokrasi gibi ilkeler birlik üyesi ülkelerde yerleşmeye başlamış ve
bağımsızlıklarını kazanan devletler bu ilkeler çerçevesinde bir dönüşüm başlatmışlardır. Başta ekonomik olmak üzere sosyal ve
siyasal bütün toplumsal alanı kapsayan bu dönüşüm süreci sanıldığından daha sancılı geçmiş ve hala bu olumsuz tablonun etkileri
tam olarak izale edilememiştir.
Sovyetler Birliği içinde uzun yıllar merkezi planla yönetilmiş olan ülkeler, birliğin gereklerine göre yapılandırılmışlardır. Bu
yapılandırmada Orta Asya ve Kafkas ülkeleri daha çok yer altı kaynakları ve tarım ürünleri tedarikçisi bir rol üstlenmişlerdir.
Ayrıca bu ülkelerin üretim süreçleri birbirine bağımlı hale getirilmiş; gerek üretim sürecindeki hantal yapı, gerekse yüksek
maliyetli üretim bağımsızlıktan sonra dış ticaretlerinde olumsuzluklar yaşamalarına neden olmuştur. Bununla beraber, birlik
içinde bastırılmış olan iç tüketim, bu ülkelerde bağımsızlık sonrası tüketim patlamalarına sebep olmuştur.
Üretim sürecinde yaşanan kesinti ve aksaklıklar nedeniyle özellikle 1996 yıllarına kadar GSYĐH’larında resesyonlar yaşanmıştır. 1990’lı yıllardan itibaren bu ülkeler üretim süreçlerini iyileştirmeyi başarmış ve bu gelişmeler dış ticaretlerine de
yansımıştır.
AN ANALYSIS ON FOREING TRADE OF CENTRAL ASIAN AND CAUCASIAN ECONOMIES
ABSTRACT
Newly independent former Soviet republics entered into a transition process in which they began to adopt such forms as
liberalizm, free market economy and democrasy, victorious values of the Cold War. This transition period, which covers mainly
economic in addition to political and social areas, has become more painful than expected, and whose negative effects still could
not be eliminated.
These republics, ruled in cenrally planned system of the Soviet Union for several years, were organized according to the
needs of the Union. Within this structure, Cenrtal Asian and Caucasin countries played the role for providing raw materials and
agricultural products. Moreover, production process and high-cost productin created several problems in their foreign trade.
Internal consumption suppressed within the Union for several years, highly rived after the independence.
Especially until 1996, recessions in GDP appeard because of problems and interrutions in the production process. These
countries managed to impove their production process since 1090s, and this also improved their foreign trade.
GĐRĐŞ
1990’lı yılların başında Sovyetler Birliğinin
dağılmasıyla birlikte büyük bir coğrafyada bir çok
ülke bağımsızlıklarını kazanarak, merkezi planlı
ekonomiden liberal ekonomiye geçiş süreci başlatmışlardır. Geçiş ekonomileri olarak adlandırılan
bu ülkeler hem ekonomik hem de siyasal olarak
dönüşümü eş anlı gerçekleştirmek durumunda
kalmışlardır.
Sosyalist ekonominin en belirgin özelliği olan
dışa kapalı ekonomik yapının elimine edilmesi,
ekonomik liberalizasyon için gereken şartlar içinde yer almaktadır. Piyasa ekonomisinin işlerlik kazanması yolunda adımlar atan Orta Asya Ülkeleri
ekonomilerini dışa açarak bir çok ülkeyle ticari
ilişkiler kurma yoluna girmişler ve ekonominin
genelinde olduğu gibi dış ticarette de liberalleşme
sürecini başlatmışlardır. Dış ticarette başlatılan
liberalleşme hareketi globalleşen dünya ile entegre
olma açısından önemli bir gelişme olmuştur.
Bu çalışmada, küreselleşen dünya ekonomisine entegrasyonun sağlanmasında dış ticaretin
önemli bir fonksiyona sahip olduğu dikkate alınarak, Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan’ın
dış ticaretindeki gelişmeler incelenecektir.
1. DIŞ AÇIKLIK VE DIŞ TĐCARETĐN
ETKĐLERĐ
Gelişme yolundaki ülkelerin içlerinde bulundukları zor şartları aşmaları ve güçlükleri yenmeleri için kişi başına reel gelir seviyesinin bu
215
ülkelerde hızlı ve sürekli bir biçimde artırılması
gerekmektedir. Bunun gerçekleşmesi işgücünün
verimliliğinde artışa; işgücünün verimliliği de birlikte çalıştığı sermaye donatım miktarına ve kullanılan tekniğin gelişmişliğine bağlıdır. Büyüme
ve gelişme çabasında olan ülkeler, gerek duydukları sermaye mallarının büyük kısmını dış kaynaklardan sağlamak zorundadırlar. Bunun için de ithal
etmek zorunda kaldıkları sermaye mallarının bedelini ödeme gücüne sahip olmaları gerekir. Gerekli miktarda dış ödeme gücüne sahip olmak içinse, başta gelişmiş ülkeler olmak üzere, bütün ülkelere ve birbirlerine yaptıkları ihracatı artırmalıdırlar.1
Günümüz dünyasında ekonomiler global bir
sistem içinde işlemektedirler. Küreselleşme ile
birlikte ticari entegrasyonların arttığı, duvarların
yıkıldığı, ulaşım, teknoloji ve iletişimin hızla geliştiği ortamda, her ülke, tüketim malları, ara malları, makine ve yatırım malları ihtiyaçlarını karşılamak ve elindeki arzını değerlendirmek için
ticaret yaptığı ülkelere bağlıdır. Ekonomik gelişme yolundaki ülkeler, ticaret yoluyla, birbirlerinin
üretim tekniklerini, tasarımlarını, örgütlenmelerini, ürün geliştirme tekniklerini alıp kendilerine
uyarlama yoluna gitmektedirler.
Uluslararası ticaret ekonomistleri ticaretin
ekonomik kalkınma için önemini ifade etmektedirler. Özellikle neoklasik teorisyenler, ülkelerin
liberal ticaretle ekonomik refaha ulaşacağına dikkat çekmektedirler. Uluslararası ticaret ülkenin
üretkenliğini sağlayacak faktörleri harekete geçirecek bir çok mekanizmayı etkilemektedir.2 Gelişmekte olan ülkeler için dış ticaretin katkıları önem
arz etmektedir. Çünkü gelişmekte olan ülkeler
başlıca iki tür açıkla karşılaşırlar: Tasarruf açığı ve
döviz açığı. Bu sebeple, ülkelerin ekonomik büyümesiyle ithalat kapasiteleri ve ihracat gücü arasındaki ilişki büyük önem kazanmaktadır.3
Gelişmekte olan ülkelerde dış ticaret, kısa dönemde ülkelerin büyümesine, artan sermaye ve ara
malı ihtiyacının ihracat gelirleriyle finanse edilebilmesine olumlu etkide bulunur. Uzun dönemde
ise uluslararası iş bölümü ve optimal kaynak
dağılımı sağlayarak ülke refahını artırıcı etkiler
meydana getirir.
Bilindiği gibi kapalı ekonomilerde üretim iç
piyasa hacmi ile sınırlıdır. Piyasa darlığı çoğu
mallarda üretimin en etkin yöntemlerle yapılmasını ya da en uygun teknolojilerin uygulanmasını
engeller. 4 Dış ticaretle yeni piyasalara ulaşılarak
toplam hacim genişlemektedir. Dış ticaretle birlikte yurtiçi piyasa darlığının aşılmasıyla genişleyen ihracat, ölçek ekonomilerinden yararlanmaya
ve tam kapasite kullanımına imkan verir.5 Ayrıca
dış ticaret, ithalat kanalıyla yerli üreticileri
yabancı üreticilerin rekabeti ile karşı karşıya getirir. Rekabet de üretimde etkinliği artırır. Bununların yanı sıra dış ticaret, ihracatla elde edilen
dövizler sayesinde sermaye malları ithaline imkan
vermekte ve aynı zamanda, yurtiçi maliyetlerin
altında elde edilebilecek olan diğer mallara ulaşmayı sağlamaktadır. Dış ticaret sayesinde ülkeler
birbirine yaklaşır ve bu da ekonomiye dimamizm
kazandırır; kaynakların daha iyi kullanılmasına ve
tüketici refahının artmasına katkıda bulunabilir. 6
Ayrıca, dış ticaretin yatırımları özendirme, teknolojik ilerleme ve tüketimi artırma gibi katkıları da
vardır. Bu katkılar dış ticaretin dolaylı etkileri
olarak tanımlanır.
2. ORTA ASYA VE KAFKAS GEÇĐŞ
EKONOMĐLERĐNE GENEL BAKIŞ
Orta asya ülkeleri bağımsızlık ilan edildikten
sonra, gerek ekonomide gerekse sosyal bir çok
alanda ciddi problemler yaşanmıştır. Piyasa ekonomisine geçiş süreci yaşanırken, eski sistem içindeki uzun zaman diliminden sonra bütün ilişkileri
adeta yeniden düzenlemek ve büyük bir sosyal
değişimi başlatmak, doğal olarak uzun vadeli ve
zor bir iş 7 olduğundan; geçiş ekonomilerinde,
özellikle devletin dönüşümü en zor konulardan
birisini oluşturmuştur. Ayrıca, bu dönüşümü gerçekleştirecek kadroların sosyalist devlet geleneğinden geldiği8 dikkate alındığında; geçiş sürecinin sancılarının boyutu daha iyi anlaşılmaktadır.
Geçiş∗ ekonomileri olarak adlandırılan bu ülkelerin yönetiminde, bağımsızlığın ilk yıllarında
olumsuz koşullarla karşılaşacağı ancak, bu sürecin
kısa bir süre oluşturacağı beklentisi oluşmuştur.
Ancak, ekonomideki olumsuz gidişat, süre konu4
5
6
1
2
3
Necdet Serin, Kalkınma Ve Dış Ticaret, Ankara Üniversitesi SBF Yayınları, No:310, 1971, ss.1-2.
Grossman, G. and E. Helpman, , Innovation and Growth in
the Global Economy, 1991, (MITPress, Cambridge MA) s.23.
Ertan Yülek, Đhtacatın Kalkınma Planlarındaki Rolü ve Yeri
Devletin Đhracat için Altyapı ve destek Katkısı, VerimlilikĐhracat-Kalınma Sempozyumu, Milli Prodüktüvite Merkezi
Yayınları, No:351, 1987, Ankara, ss.35.
216
7
8
∗
Halil Seyidoğlu, Uluslararası Đktisat, Güzem Yayınevi,
Đstanbul, 2003. ss. 113.
Bela Balassa, “ The Lesson of East Asian Development: An
Overview”, Economic Development and Cultural Change,
Vol. 36, no.3:274-290, 1988, ss.280.
Halil Seyidoğlu, a.g.e. ss.114.
TĐKA, Kırgızistan Ülke Raporu, Türk Đşbirliği ve Kalkınma
Ajansı Yayınları, Ankara, 1996, N0:31, s. 19.
Michael BRUNO: Kriz, Đstikrar Programları ve Ekonomik
Reform. Çev. Zülfü Dicleli, Đstanbul, 1994, s. 202.
Geçiş, EBRD (The European Bank for Reconstruction and
Development)’nin tanımlamasıyla geçiş, belirgin bir şekilde
dışa yönelimli ekonomi tesis etmeye yönelik süreçtir; ekonomik yapıda değişimi ve yeni kurumlar oluşturmayı içerir.
sundaki bu iyimser beklentilerin gerçekleşemediğini göstermiştir.
Öncellikle üretim sürecinde patlak veren problemler bir çok sıkıntıyıda beraberinde getirmiş, bu
ülkelerde derin sancıların yaşanmasına neden ol-
muştur. Bu problemlerin başında üretim daralması, buna bağlı olarak GSYĐH’da yaşanan düşüşler gelmektedir. Bu ülkelerin çoğunluğunda
GSYĐH, bağımsızlıktan önceki seviyesine henüz
ulaşamamıştır.
Tablo.1. GSYĐH Büyüme Oranları (%)
Azebaycan
Gürcistan
Kazakistan
Kırgızistan
Özbekistan
Tacikistan
Türkmenistan
1991
-0,7
-21,1
-11
-7,8
-7,1
-4,7
1995
-11,8
2,5
-8,2
-5,4
-0,9
-12,4
-7,2
1996
1,3
11,2
0,5
7,0
1,6
-16,7
-6,7
1997
5,8
10,5
1,7
9,9
2,5
1,7
-11,3
1998
10
3,1
-1,9
2,1
4,4
5,3
7,0
1999
7,4
2,8
2,7
3,6
2,1
3,7
16,5
2000
11,1
1,8
9,8
5,4
1,0
8,3
18,6
2001
9,9
4,7
13,5
5,3
4,3
10,2
20,4
2002
10,5
5,4
9,8
0
4,2
9,1
19,8
2003
11,2
11,0
9,2
6,6
4,5
10,2
16,9
2004
10,1
6,2
9,4
7,0
7,7
10,6
2005
26,4
-0,6
7,1
Kaynak: World Bank Development Indicators CD-2006, EBRD, Asia Development Bank, DEIK Ülke Bültenleri
Tablo 2: Enflasyon Oranları (%)
Azebaycan
Gürcistan
Kazakistan
Kırgızistan
Özbekistan
Tacikistan
Türkmenistan
1991
106,6
78,7
136,8
170
169
204
155
1995
84,5
60,4
31.9
117.0
2133.3
1262.0
1996
6,5
39,4
28,6
35.0
64.0
40.5
446.0
1997
0,3
11,3
14.7
50.0
163.6
21.5
1998
-7,6
3,6
1,9
16.6
26.0
2.7
19.8
1999
0,5
18,1
39.8
26.0
27,5
24.1
2000
1,8
4,1
13,2
18,7
28.0
32,9
7.2
2001
1,5
4,6
8,6
6,9
27,4
38,6
8.2
2002
2,8
5,6
6,0
2,1
27,6
12,2
19,8
2003
2,1
4,8
6,5
3
10,3
16,3
16,9
2004
6,7
5,7
6,9
4
1,6
-
2005
11,6
8,4
7,6
4,9
6,4
-
Kaynak: World Bank Development Indicators CD-2006, EBRD, Asia Development Bank, DEIK Ülke Bültenleri
Ekonomik yapıdaki birbirine bağımlılık nedeniyle, geçiş süreciyle birlikte ekonomik açıdan
kapitalizmin 1929-1933 arasında yaşadığı en büyük ekonomik depresyona benzer daralmayı bu
ekonomiler 1989-1996 yılları arasında tecrübe
etmişlerdir. Geçişin ilk 10 yılı dikkate alındığında,
genel anlamda üretimde başlangıç veya geçişin
hemen öncesi dönemde ortalama %40 ila 60 arasında üretimde kayıplar söz konusu olmuştur. Başlangıçtaki üretim azalışı ve istikrar politikalarının
etkisinin daha sonraki yıllarda ortaya çıkması
nedeniyle, geçiş ekonomilerinde üretim “U-eğrisi”
şeklinde bir seyir izlemiştir.1
Üretimde daralmanın yanı sıra, geçiş ekonomileri enflasyonla mücadele sürecine girmişlerdir.
Makroekonomik altyapı oluşturulmadan, hazırlıksız yapılan fiyat serbestisi, spekülasyonları beraberinde getirmiş ve %2500’lerin üzerine çıkan
enflasyon oranlarıyla karşı karşıya kalınmıştır.
Uygulanan istikrar programları neticesinde 1990’lı
yılların ortalarından itibaren enflasyon oranları
kontrol altına alınmış; Kırgızistan, Gürcistan, Kazakistan ve Özbekistan’da tek haneli rakamlara
gerilemiştir.
1
Emsen, Ömer Selçuk ve Değer, Kemal. Geçiş Ekonomileri
ve Türkiye’de DoğrudanYabancı Sermayenin Dinamikleri,
Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum, 2005. s. 87.
2.1. Orta Asya ve Kafkas Ülkelerinin Dış
Ticareti
Bağımsızlığını ilan edene kadar Sovyetler Birliğinde sömürge ekonomisi uygulamalarına maruz
kalmış olan geçiş ülkeleri, uzun bir zaman merkezi planlı ekonomik sistemle yönetilmiştir. Söz
konusu zaman süresinde dünya ile entegre olma
nimetlerinden mahrum kalmış, maruz kaldığı izolasyon neticesinde ise uluslar arası karşılaştırmalı
üstünlüklere dayanarak ticaret yapmanın avantajlarından ve teknoloji ve know-how ithal etmenin
faydalarından yararlanamamıştır. 2 Birlik içindeki
bütün ülkelerde, ekonomi ve ticaret ilişkileri
Rusya’ya dönük yapılandırılmış ve Orta Asya
Cumhuriyetleri birbirlerine bağımlı halde tutulmuştur. Birbirine bağımlı bu yapı içinde Orta Asya
ülkeleri ise hammadde deposu olarak değerlendirilmiştir.
2.1.1. Azerbaycan
Azerbaycan’ın dış ticaret hacmi sürekli artan
bir seyir izlemiştir. Bu artış hem ihracatta hem de
ithalatta gerçekleşmiştir. Dış ticaret dengesi 2005
yılına kadar negatif bir seyir izlemiş; 2005 yılında
ihracatta gerçekleşen büyük bir artışla birlikte
pozitif değer almıştır.
2
DPT, 2000, ss.86.
217
2005 yılı Azerbaycan’ın dış ticaretine bakıldığında
ihracat kalemleri içinde petrol ve petrol ürünleri-
nin; ithalatında ise makina ve ekipmanların ağırlıkta olduğu bir yapının var olduğu görülmektedir.
Tablo 3: Azerbaycan’ın Dış Ticaret Göstergeleri Milyon ABD Doları (2000 yılı sabit)
Azebaycan
1991
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Đthalat
-
1,050
1,540
1,970
2,370
1,880
2,020
2,900
3,260
4,670
5,760
4,119
Đhracat
-
1,290
1,290
1,260
1,660
1,910
2,060
2,670
3,110
2,980
3,290
6,451
Denge
-
240
-250
-710
-710
30
40
230
150
1,690
-2,470
2,332
Kaynak: World Bank Development Indicators CD-2006, Deik Azerbaycan Ülke Bülteni. 2005 yılı rakamları 2000 sabitne göre
hesaplanmamıştır.
Tablo 4: Gürcistan’ın Dış Ticaret Göstergeleri Milyon ABD Doları (2000 yılı sabit)
1991
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Đthalat
Gürcistan
-
678
756
1,170
1,330
1,150
1,210
1,250
1,300
1,350
1,460
2,490
Đhracat
-
321
367
487
504
497
703
695
735
770
805
866
Denge
-
-357
-389
-683
-826
-653
-507
-555
-565
-580
-655
-1,624
Kaynak: World Bank Development Indicators CD-2006, Deik Gürcistan Ülke Bülteni. 2005 yılı rakamları 2000 sabitne göre
2005 yılı verilerine göre Đhracat yaptığı ülkeler içinde ilk sırayı 938 milyon USD ile Đtalya,
ikinci sırayı ise 583 milyon USD ile Çek Cumhuriyeti ve üçüncü sırayı 447 milyon USD ile Fransa
almaktadır.1 Đthalat yaptığı ülkeler içinde ilk sırada
931 milyon USD ile Rusya Đkinci sırada 612
Milyon USD ile Almanya, 425 milyon USD ile
üçüncü sırada Đngiltere yer almaktadır.2
2005 yılı itibariyle Azerbaycan, ihracatının
%79,2’sini BDT dışı ülkelerle, ithalatının %65,6’sını da BDT dışı ülkelerle gerçekleştirmiştir. Dış
ticaret yapısındaki BDT dışı ülkelerin payı her
geçen gün artış göstermektedir. Bu durum Azerbaycan ekonomisinin dış dünya ile bağlarının artmasına ve küresel dünya ile entegrasyonun sağlanması açısında önem arz etmektedir.
2.1.2.Gürcistan
Tablo 4’te görüldüğü üzere Gürcistan’ın dış
ticaret dengesi negatif bir seyir izlemektedir. Özellikle ithalat önemli ölçüde artmış, buna karşılık
ihracatta da artış gerçekleşmesine rağmen denge
pozitif duruma ulaşamamıştır. Bunun temelinde
geçişin ilk yıllarındaki üretim sürecinde yaşanan
daralma yatmaktadır. Çünkü, Gürcistan bağımsızlık öncesi 1991 yılı (6,4 milyon USD) GSYĐH’si ile
2004 yılı (3,9 milyon USD) GSYĐH karşılaştırıldığında, Gürcistan’ın 1991 yılındaki GSYĐH’ya
ulaşmadığı görülmektedir.
Gürcistan’ın ihracatında turunçgiller, çay, şarap, farklı çeşitlerde makineler, çelik, manganez,
çeşitli imalat sanayii ürünleri, gübre, konyak, ma1
2
ADB, Key indicators of Developing Asian and Pasific
Countries, ss. 153.
ADB, a.g.e. ss.153.
218
densuyu, tekstil, kimyasallar, ham petrol yer almaktadır. Đhracatta en büyük payı madensuyu,
metal borular, demir alaşımları ve çay almaktadır.
Başlıca ithal ürünleri ise petrol, tahıl ve diğer
gıdalar, makine ve parçaları, taşımacılık malzemeleridir. Gürcistan coğrafi konumu itibariyle Avrupa ile Orta Asya arasında önemli bir geçiş noktası
olma özelliğine sahiptir. Özellikle Ermenistan ve
Azerbaycan’a gelen malların büyük bir kısmı ülkeden geçmektedir. Ayrıca Orta Asya petrollerinin
Gürcistan üzerinden geçirilerek dünyaya pazarlanması ülkeye transit ticaret ve ulaştırma alanlarından önemli gelir sağlamaktadır.
2004 yılı verilerine göre Đhracat yaptığı ülkeler içinde ilk sırayı % 18 oranla ürkiye, %16,1
oranla Rusya, % 8,4 oranla Ermenistan, % 4,9
oranla Đngiltere almaktadırlar. Đthalat yaptığı ülkeler içinde ilk sırada % 14 oranla Rusya Đkinci sırada %11 oranlaTürkiye ve üçüncü sırada %9.3
oranla Đngiltere yer almaktadır.3
2.1.3. Kazakistan
Kazaistan’ın dış ticaret hacmi bağımsızlıktan
1998 yılında yaşanan Rusya mali krize kadar
gerilemiştir. Bu gerileme hem ithalatta hem de
ihracatta yaşanmıştır. Kazakistan kriz sonrasında
gümrük tarifelerini yükselterek ulusal ekonomiyi
korumacı bir politika izlemiştir. 1999 yılından
itibaren dış ticaret hacmi genişlemeye başlamıştır.
Kazakistan’ın 1995’tan itibaren ihracatı ithalatan
fazla olmuştur.
3
Deik Kırgızistan Ülke Bülteni s.13.
http://www.deik.org.tr/bultenler/Kirgizistan-Subat2006.pdf
Kazakistan’ın ihracat kalemleri içinde kömür,
petrol, petrol ürünleri ve mineraller önemli yer
tutmaktadır. Đthalatın büyük bölümünü ise makine,
ulaşım araçları, tekstil ürünleri oluşturmaktadır.
2005 yılı verilerine göre ihracatında en büyük
paya sahip olan ülkeler sırasıyla: Rusya, Bermuda,
Çin, Đtalya ve Almanya’dır. Đthalatında ise, Rusya,
Çin ve Almanya önemli bir yere sahiptirler.
2.1.4. Kırgızistan
Kırgızistan’da ekonomide yaşanan istikrarasızlık dış ticareta yansımış gerek ithalat gerekse
ihracat dalgalı bir seyir izlemiştir. Bununla birlikte, Kırgızistan’ın diş ticareti 2001 yılı hariç
sürekli açık vermiştir.
Tablo 5: Kazakistan’ın Dış Ticaret Göstergeleri Milyon ABD Doları (2000 yılı sabit)
Kazakistan
1991
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Đthalat
19,200
8,440
6,990
7,520
6,980
7,020
8,850
8,880
9,260
8,680
10,168
27,84
Đhracat
11,200
8,640
8,820
8,920
7,860
8,100
10,400
10,200
12,500
13,300
14,625
17,35
Denge
-8,0
200
1830
1400
880
1,020
1,550
1,320
3,240
4,620
4,457
10,49
Kaynak: World Bank Development Indicators CD-2006, Deik Kazakistan Ülke Bülteni. 2005 yılı rakamları 2000 sabitne göre
Tablo 6. Kırgızistan’ın Dış Ticaret Göstergeleri Milyon ABD Doları (2000 yılı sabit)
Kırgızistan
1991
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Đthalat
-
408.9
505.4
603.8
513.6
453.8
504.5
476.1
488.5
581.7
718.8
672.0
Đhracat
-
522.3
837.7
709.3
841.5
599.7
554.1
467.2
586.8
717
941
1101.3
Denge
-
-113.4
-332.3
-105.5
-327.9
-145.9
-49.6
8.9
-101.3
-135.3
-222.2
-429.9
Kaynak: 10 Years of the Commomwealth of Independent States (1991-2000), Moscow, 2001, s. 70 ve IMF Country Report No.
05/31 ve http:www.adb.org/Documents/Books/Key_Indicators/2006/KGZ.pdf
2005 verilerine göre, Kırgızistan’ın ihracat
ettiği başlıca maddelerin oranları şöyle gerçekleşmiştir: Teksil % 20.4; altın ve diğer madenler %
17.2; taş, çimento ve inşaat malzemeleri % 15.3;
gıda ve tütün % 11 ve makineler % 8.8’1. 2005 verilerine göre, Kırgızistan’ın ithal ettiği başlıca
maddelerin oranları şöyle gerçekleşmiştir: Makina
% 27, kimya maddeleri % 18.5, plastik % 8.6 ve
taşıt araçları % 7.4.2
Kırgızistan’ın ithalatında BDT ülkelerinin
payı daha ağırlıktadır. Kırgızistan’ın ithalat yaptığı BDT ülkeleri içinde, diğer Orta Asya Cumhuriyetlerinde olduğu gibi, Rusya ve Kazakistan’ın
önemli yere sahip olduğu görülmektedir. Başta
Rusya Federasyonu olmak üzere Orta Asya ülkeleriyle ticari ilişkilerde yoğunluk söz konusudur.
BDT dışındaki ithalat yapılan diğer önemli ülkeler
arasında Almanya, Türkiye, Çin ve Amerika yer
almaktadır.
Özbekistan'ın dış ticaretinde eski Sovyet
Cumhuriyetlerinin payı 1990’larda % 90'larda
iken, 1993 itibariyle % 60'lara düşmüştür. 1995
yılında bu oran ihracatta %43.5, ithalatta da %56.5
olmuştur. Daha sonra eski Sovyetlerin payı 1997
için 1996 yılındaki ihracatta %41.2’den 22.9’a,
ithalatta da %43.5’ten 32.1’e düşmüştür. Bununla
birlikte ülkenin dış ticaretinde ABD, Almanya,
Kore ve Türkiye’nin payı artmıştır. 3 2005 yılı
verilerine göre Özbekistan’ın ihracatında ilk sırada
770 milyon dolarla Rusya, ikinci sırada 410
milyon dolarla Çin, üçüncü sırada 222 milyon
dolarla Türkiye almaktadır. Đthalatında ise, ilk
sırada 1 milyar dolarla Rusya, ikinci olarak 471
milyon dolarla Kore, üçüncü olarak 316 milyon
dolarla Almanya, dördüncü olarak 253 milyon
dolarla Çin yer almaktadır.4
2.1.5. Özbekistan
Özbekistan’ın ihraç kalemleri arasında doğal
gaz, metaller ve kimyasal ürünler başlıca yer alırken; makine-ekipman, gıda ve kimyasal ürünler ve
metaller de başlıca ithal ürünleri olmuştur.
3
1
2
Deik Kırgızistan Ülke Bülteni,
Deik Kırgızistan Ülke Bülteni,
4
Alparslan Eroğlu, Özbekistan’da Bölgesel Entegrasyon
Teşebbüslerinin Analizi, Akademik Araştırmalar Dergisi,
Sayı: 7-8. s.8. http://www.academical.org/dergi/MAKALE
/s7ozbekistandis.htm
ADB Key indicators .... s.377.
219
Tablo 7. Özbekistan’ın Dış Ticaret Göstergeleri Milyon ABD Doları
Özbekistan
1991
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Đthalat
3,238
4,240
3,767
3,180
2,600
2,400
3,136
2,712
2,964
3,816
4,091
Đhracat
3,475
3,534
3,695
3,040
2,800
2,900
3,170
2,988
3,725
4,853
5,408
Denge
37
-706
-72
-140
200
400
33.5
276.4
760.8
1037
1317
Kaynak: EIU Uzbekistan Country Report 1st Quarter 1999 ve ADB key Đndicators s.376
Tablo 8. Tacikistan’ın Dış Ticaret Göstergeleri Milyon ABD Doları
Tacikistan
1991
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Đthalat
-
873
706
669
743
766
846
688
721
881
1,191
1,330
Đhracat
-
750
729
820
759
782
804
652
737
797
915
909
Denge
-
-123
23
51
16
16
-42
-36
18
-84
-276
-421
Kaynak: World Bank Development Indicators CD-2006, ADB key Đndicators s.345. 2005 yılı rakamları 2000 sabitne göre
Özbekistan’ın dış ticaret yoluyla dünya sistemine entegre olma sürecinde kesintiler ve istikrarsızlıklar söz konusudur. Zira 1995 yılına karar
yapısal uyum ve reformlar sürecinde Özbekistan
olumlu bir yol kat etmişken, daha sonra reform
sürecinde gerileme söz konusu olmuş, reform süreci de uluslar arası kurumların desteğin bir ölçüde
kaybetmiştir.
1996 yılında yaşanan bu olumsuz gelişmeler
üzerine hükümet, 1997 yılında 4 farklı kur uygulaması başlatmış ve katı ticari sınırlamalar getirmiştir. Bu önlemlerin neticesinde 1999 ve 2000
yıllarında dış ticaret dengesi sırasıyla 200milyon
dolar ve 400 milyon dolar fazla vermiştir. Hükümet tarafından açıklanan bu rakamlar uluslararası
çevrelerce inandırıcı bulunmamıştır. Zira açıklanan fazla değerler, Özbekistan’ın gerçekleştirdiği
mal ve hizmet ithalatının gerçek değerini yansıtmayan döviz kuru üzerinden hesaplanmıştır.1
Özbekistan’ın uyguladığı ithal ikameci sanayileşme politikaları enerji alanında başarılı olmuş
ve büyük kısmı Rusya’dan gerçekleştirilen petrol
ithalatını ortadan kaldırmıştır. Ancak, ithal ikameci sanayileşme politikaları ve katlı kur sisteminin
dış ticaret yapısı üzerindeki etkileri oldukça olumsuz olmuştur. Đthal ikameci sanayileşme politikaları mevcut fonları ihracatın teşviki ve çeşitlendirilmesi yönündeki politikalardan uzaklaştırmıştır.
Đhracatı ihmal ederek, dışarıdan borçlanma suretiyle finanse edilen ithal ikameci sanayileşme politikaları, Özbekistan’ı pamuk ve altın ihracatına
daha fazla bağımlı hale getirmiştir. Bu süreçte dış
borçlar aşırı yükselmiş ve Özbekistan ödeme güçlüğü içerisine düşmüştür. Đthal ikameci sanayileşme politikaları neticesinde elde edilen ürünler
ise yeterli ihracat geliri yaratamamıştır.2
1
2
Mesut Aslantaş, Bağımsızlığının 10. Yılında Özbekistan
Cumhuriyeti,
Mesut Aslantaş, a.g.e.,
220
1998, Özbekistan’ın dış ticaretinde olumsuz
bir yıl olmuştur. Đhracat tutarı 1997'de 3.066 milyon dolar iken, 1998 yılında %22.4'lük düşüşle
2.378 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Bunun
en önemli nedeni, Özbekistan'ın başlıca ihracat
ürünleri olan pamuk ve altının toplam ihracat
değerlerinin düşmesidir.3 Özbekistan 2000’li yıllar
itibariyle ihracat, ithalat arasındaki negatif farkı
gidermiş ve 2005 yılında 1,3 milyar dolar artış
sağlamıştır. Ancak, IMF, kayıt dışı yapılan ithalatın resmi rakamlarda yer alan değerin çok daha
üstünde olduğunu belirtmektedir. Bu rakamın,
kayıtlı ithalatın % 50’si gibi bir rakama ulaştığı
iddia edilmektedir.
2.1.6. Tacikistan
Bağımsızlıktan sonra, 1997 yılına kadar süren
iç savaş ve siyasi karışıklıklar nedeniyle Tacikistan ekonomisi büyük ölçüde zarar görmüştür.
2000 yılından itibaren ekonomide büyük gelişmeler yaşanmış olmasına rağmen Tacik ekonomisi
1991 yılındaki GSYĐH’ya henüz ulaşamamıştır.
Tacikistan’ın başlıca ihracat ürünleri içinde
alüminyum, elektrik enerjisi, pamuk, meyve, bitkisel yağlar ve tekstil ürünleri yer almaktadır.
Elektrik enerjisi, petrol, makine, ekipman ve gıda
maddeleri ithal etmektedir.4 Ülkede kış aylarında
enerji sıkıntısı çekilmekte, yaz aylarında ise enerji
fazlalığı oluşmaktadır. Bu sebeple yaz aylarında
Rusya ve Kazakistan’a elektrik ihracatı yapılmaktadır.
Tacikistan’ın dış ticaret hacmi 2002 yılından
itibaren artış göstermiştir. Ancak bu artışta ithalatın oranı daha yüksek olduğundan cari dengedeki açık daha da büyümüş, 2005 yılında 421
milyon dolara ulaşmıştır.
3
4
Alparslan Eroğlu, a.g.e., s.10.
Deik, Tacikistan Ülke Raporu, 2004, s.5.
Tablo 9. Türkmenistan’ın Dış Ticaret Göstergeleri Milyon ABD Doları
Türkmenistan
1991
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Đthalat
-
2,090
1,790
1,680
1,850
2,050
2,350
2,720
2,380
3,240
3,520
3,638
Đhracat
-
2,080
1,770
1,050
851
1,380
2,770
2,880
3,080
3,730
4,094
4,939
Denge
-
-10
-20
-630
-999
-670
320
160
700
490
574
1,301
Kaynak: World Bank Development Indicators CD-2006, ADB key Đndicators s.367. 2005 yılı rakamları 2000 sabitne göre
2005 yılına göre Tacikistan’ın ihracat yaptığı
ülkeler arasında sırasıyla, Amerika (226 milyon
dolar), Hollanda (151 milyon dolar), Türkiye (106
milyon dolar) ve Özbekistan (78 milyon dolar)
önemli yere sahiptir. Đthalatında ise, Rusya(237
milyon dolar), Özbekistan(201 milyon dolar), Kazakistan (182 milyon dolar), Çin (158 milyon
dolar) önemli yere sahiptir.1
2.1.7.Türkmenistan
Türkmenistan’ın dış ticaret hacminde 1999
yılına kadar düşüş yaşanmıştır. Bu düşüş özellikle
ihracatta haylü keskin olmuştur. 1995 yılında 2
milyar dolarken 1998 yılında 851 milyon dolara
gerilemiştir. 1998 yılındaki bu düşüşte, Rusya’nın
yaşadığı mali kriz dolayısıyla Rusya’ya ihraç
edilen gazın alcakların tahsil edilememesinden
kaynaklanmıştır. Fakat 1999 yılından itibaren hem
ihracatta hem de ithalatta önemli artışlar kaydedilmiştir. Özellikle ihracat rakamları büyük ölçüde
artmış ve 2000 yılından itibaren cari denge pozitif
bir seyir izlemeye başlamıştır.
Türkmenistan’ın ihracat kalemleri içinde doğalgaz, petrol ve pamuk çok önemli bir yere sahiptir. Đthalatında ise, makine ve ekipmanlar, tekstil ve gıda temel kalemler olarak gözükmektedir.
Dış ticaret partnerleri içinde ise ihracatta 2005
yılı rakamlarına göre sırasıyla, Ukrayna (2,2 milyar dolar), Đran (790 milyon dolar), Macaristan
(266 milyon dolar), Đtalya (186 milyon dolar),
Türkiye (169 milyon dolar) yer almaktadır. Đthalatında ise, sırasıyla Birleşik Arap Emirlikleri (316
milyon dolar), Ukrayna (295 milyon dolar), Türkiye (264 milyon dolar), Amerika (260 milyon
dolar), Rusya (258 milyon dolar) yer almaktadır.
SONUÇ
Sovyetler döneminde kurulan ilişkiler ağı nedeniyle, bölge ülkelerinin uzmanlaştığı ve ihraç
ettiği ürünler Sovyetler birliğine dünya fiyatlarının
oldukça altında satılmış ve böylece, net ithalatçı
konumundaki ülkeler lehine bir gelir dağılımı yapılmıştır.
BDT ülkeleriyle eski ilişkilerini yeniden düzenleyip geliştirme ve birlik dışındaki diğer ülke1
ADB, Key indicator..... s.346.
lerle de ciddi iktisadi ilişkiler kurma politikası
sürdürme çabasında olan Orta Asya ve Kafkas
ülkelerinin ihracat ve ithalat yaptığı ülkelere bakıldığında, Azerbaycan haricinde çoğunluğunun halen en önemli ticaret partneri Rusya ve BDT ülkeleridir. SSCB döneminde uygulanan ekonomik
ihtisaslaşmanın doğal bir sonucu olarak meydana
gelen bu yapı, BDT ülkelerini birbirine ve Rusya
Federasyonuna bağımlı kılmış, Orta Asya ve Kafkas ekonomilerini, topluluğun diğer ülkelerindeki
gelişmelere son derece duyarlı hale getirmiştir.
Rusya’da yaşanan 1998 ekonomik krizinde olduğu
gibi karşılıklı bağımlılıktan kaynaklanan duyarlılık bu ekonomileri önemli ölçüde etkilemiştir.
Ancak, 2000’li yıllar itibariyle bu ülkelerin BDT
dışı ülkelerle olan ticari ilişkileri artmakta ve BDT
ülkelerinin dış ticaretlerindeki payı azalmaktadır.
Orta Asya ve Kafkas ülkelerinin ihracatları
içinde doğal kaynaklar ve tarım ürünleri hala çok
önemli kalemler olarak yer almaktadır. Đhracat
kalemler içinde tarımsal ürünler ve hammaddelerin, yani ilksel malların ağırlıkta olması, ülkenin
imalat sanayiinde üretim seviyesinin yetersizliği
sebebiyle mamul mal ihracının düşük düzeyi, bu
ülkelerde ihracatın ekonomiye olumlu katkısını
engellemektedir. Đthalatlarında ise üretim süreçleri
için gerekli makina, ekipman, petrol, kimyasal
maddeler ve tüketim malları yoğunlukta bir yapı
görülmektedir. Buna güre, bu ülkelerin üretiminin
ithalata bağımlı olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Ancak ithalata dayalı büyümenin, borç sarmalı yaratarak, sürdürülemez nitelik taşıdığı bilinmektedir. Dolayısıyla ekonomik büyümenin de ithalatın finansmanında ortaya çıkan güçlükler nedeniyle sekteye uğrayacağı açıktır ki, bu da büyümedeki istikrarsızlığın ve kırılganlığın ana kaynağını oluşturmaktadır. Bu açıdan son yıllarda Kırgızistan ve Gürcistan’ın cari açığın giderek büyümekteyke olduğu dikkat çekmektedir. Bu açıkları
finanse etmek için dış borçların arttığı gerçeğide
göz önüne alındığında bu ekonomiler için dış ticaret politikalarının yeniden gözden geçirilmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır.
Cari açık konusunda Azerbaycan, Kazakistan,
Özbekistan ve Türkmenistan son yıllarda önemli
başarılar sağlamışlardır. Fakat bu ülkelerin genelinde yaşanan bir problem olan ekonomideki kayıt
221
dışılık dikkate alındığında, ihracatın ithalatı karşıla oranın daha düşük olabileceği gerçeği karşımıza
çıkmaktadır. Örneğin Kırgızistan’da başbakan tarafından resmi açıklamaya göre kayıt dışı ekonomi
oranı %50’dir.
Son olarak uygulanacak politikalar ülkelerin
şartlarına ve dinamiklerine göre belirlenmeli ve bu
çerçevede üretim-büyüme süreci, ithalata ve paralelinde dış borçlanma mekanizmasına bağlı olmaktan çıkarılmalı ve ihracatın olumlu katkısını
sağlamak için bu ülkeler ihracat ürünlerinin uluslararası rekabet edebilirliğini ve ihrac kalemlerinin
çeşitliliğini artırmalıdırlar.
KAYNAKÇA
−
−
Alparslan Eroğlu, Özbekistan’da Bölgesel Entegrasyon
Teşebbüslerinin Analizi, Akademik Araştırmalar
Dergisi, Sayı: 7-8.
http://www.academical.org/dergi
/MAKALE/s7ozbekistandis.htm
Asian Development Bank (ADB) - Key Indicators of
Developing Asina and Pasivic Countries.
Bela Balassa, “ The Lesson of East Asian Development:
An Overview”, Economic Development and Cultural
Change, Vol. 36, no.3:274-290, 1988, ss.280.
Deik Azerbaycan Ülke Bülteni http://www.deik.org.tr
Deik Gürcistan Ülke Bülteni http://www.deik.org.tr
−
−
Deik Kazakistan Ülke Bülteni http://www.deik.org.tr
Deik Kırgızistan Ülke Bülteni http://www.deik.org.tr
−
−
Deik Türkmenistan Ülke Bülteni http://www.deik.org.tr
DPT, 2000, ss.86.
−
−
−
EBRD, UNECE Economic Survey of Europe 2001, No. 1.
EIU Uzbekistan Country Report 1st Quarter 1999
EMSEN, Ömer Selçuk ve DEĞER, Kemal. (2005).
Geçiş Ekonomileri ve Türkiye’de DoğrudanYabancı
Sermayenin Dinamikleri, Atatürk Üniversitesi Yayınları,
Erzurum, 2005.
−
Ertan Yülek, Đhtacatın Kalkınma Planlarındaki Rolü ve
Yeri Devletin Đhracat için Altyapı ve destek Katkısı,
Verimlilik- Đhracat-Kalınma Sempozyumu, Milli Prodüktüvite Merkezi Yayınları, No:351, 1987, Ankara, ss.35.
Grossman, G. and E. Helpman, , Innovation and Growth
in the Global Economy, 1991, (MITPress, Cambridge
MA) s.23.
Halil Seyidoğlu, Uluslararası Đktisat, Güzem Yayınevi,
Đstanbul, 2003.
IMF Country Report No. 05/31
−
−
−
−
−
−
−
Mesut Aslantaş, Bağımsızlığının 10. Yılında Özbekistan
Cumhuriyeti,
−
Michael BRUNO: Kriz, Đstikrar Programları ve Ekonomik Reform. Çev. Zülfü Dicleli, Đstanbul, 1994, s. 202.
Necdet Serin, Kalkınma Ve Dış Ticaret, Ankara Üniversitesi SBF Yayınları, No:310, 1971, ss.1-2.
TĐKA, Kırgızistan Ülke Raporu, Türk Đşbirliği ve Kalkınma Ajansı Yayınları, Ankara,
World Bank Development Indicators CD-2006
10 Years of the Commomwealth of Independent States
(1991-2000), Moscow, 2001.
−
−
−
−
−
222
1996, N0:31, s. 19.
TÜRKĐYE-AZERBAYCAN EKONOMĐK ENTEGRASYONU
NĐÇĐN? VE NASIL?
Yrd.Doç.Dr. Levent GÖKDEMĐR
Đnönü Üniversitesi ĐĐBF Đktisat Bölümü
Đktisadi Gelişme ve Uluslararası Đktisat Anabilim Dalı
Malatya / TÜRKĐYE
[email protected]
Arş.Gör. Suzan ERGÜN
Đnönü Üniversitesi ĐĐBF Đktisat Bölümü
Malatya / TÜRKĐYE
[email protected]
ÖZET
1991 yılından bu yana geçen sürede Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ilişkilerin bir muhasebesi yapıldığında, önemli gelişmelerin olduğu ve birbirinden farklı süreçlerden geçildiği söylenebilir. Önce duygu ve ideoloji yoğunluklu bir dönem yaşanmış,
ardından iki ülke yöneticilerinin kişisel ilişkileri karşılıklı politikaları belirlemede etkin olmuştur. Geçmişten her iki ülke de
dersler çıkartarak günümüzde iki ülke arasındaki ilişkiler hem ideolojik, hem de kişisel boyutlardan sıyrılarak, rasyonel bir
düzleme oturmaya başlamıştır.
Azerbaycan ile Türkiye arasında ekonomi, ticaret, eğitim, kültür ve bilim konularında birçok anlaşma, protokol ve belgeler
imzalanmıştır. Bu anlaşma ve protokoller, iki ülke arasındaki ilişkilerin çok yönlü olarak gelişmesi için yasal zemini
hazırlamıştır. Bu doğrultuda iki ülke arasındaki ekonomik ilişkiler gelişme göstermiştir. Ancak, iki ülke arasındaki özellikle
ekonomik ilişkilerin, olması gereken potansiyelin çok altında olduğu söylenebilir. Son yıllarda Azerbaycan’a giden Türkiyeli
yetkililerin, Rusya ve Đran şirket ve işadamlarına oranla Türkiye şirket ve işadamlarına daha ağır şartlar oluşturulduğu şeklinde
şikayetlerde bulunmaları, ekonomik ilişkinin neden potansiyelin altında kaldığının ipuçlarını vermektedir.
Oysa gerek Türkiye’nin, gerekse Azerbaycan’ın jeopolitik durumları ve birbirini tamamlar nitelikteki dış ticaret yapıları
dikkate alındığında, ekonomik entegrasyona gidilmesinin tarihi bir fırsat ve zorunluluk olduğu görülmektedir. Entegrasyon
konusunu, geçen 15 yılın tecrübesi ışığında her iki ülke de çeşitli platformlarda tartışmış ve halen tartışmaktadır.
Bu çalışmada, küreselleşen dünya konjonktürü ve iki ülkenin iç dinamikleri dikkate alınarak, duygu ve ideolojik kaygılardan
uzak, rasyonel bir ekonomik entegrasyon sürecinin nasıl hızlandırılabileceği ve bu hızlanmanın Azerbaycan ve Türkiye
ekonomisine olası etkileri tartışılmıştır.
ECONOMICAL INTEGRATION OF TURKEY AND AZERBAIJAN
WHY AND HOW?
ABSTRACT
When the relations between Turkey and Azerbaijan are reviewed for the period which has passed since 1991, it can be told
there have been important developments and different periods have been experienced. First there was a period of intense emotion
and ideology then the personal relations of the leaders of both countries have been efficient to determine the mutual political
relations. Learning from their past experiences, nowadays both countries have eliminated the ideological and personal aspects of
their relations and have started to settle their relations on a rational plan.
Several agreements, protocols and documents have been signed between Azerbaijan and Turkey on the economical,
commercial, educational, cultural and scientific platforms. These agreements and the protocols have created the licit base in order
to develop well rounded relations between the two countries. Hence the economical relations between the both countries have
proved a development. But, it can be told that the relations, especially on the economical platform, between the two countries are
much beneath the potential which should have been. The Turkish authorities who are visiting lately Azerbaijan are complaining
that the conditions are much more difficult for the Turkish businessmen and companies compared to the Russian and Iranian
businessmen and companies and this is giving a clue why the relations are remaining beneath the potential.
Whereas when the geopolitical situation of either Turkey or Azerbaijan and their foreign trade structure which seems to
complete each other are taken into consideration, it is certain that an economical integration is a historical occasion and is also a
must. Under the light of experience of the past 15 years, the subject of integration has been negotiated by the both countries on
different platforms and it is still under negotiation.
During this study, taking into consideration the conjuncture of the globalizing world and the internal dynamics of the both
countries, far from any emotional and ideological concerns, how to accelerate a rational economical integration process and the
effects of this acceleration on the economics of Azerbaijan and Turkey will be discussed.
223
1. GĐRĐŞ
Küreselleşme, dünyanın evrimsel tarih sürecinde Soğuk Savaş sonrasında giderek bütün ülkeleri etkisi altına alan bir akım olarak karşımıza
çıkmıştır. Bu süreçte hem firmalar hem de devletler giderek zorlaşan rekabet koşullarından önemli
ölçüde etkilenmeye başlamış, pazarların doyuma
ulaşması tüketicileri daha seçici olmaya yöneltirken, artan rekabet ve teknolojik gelişmeler ürünlerin yaşam çevrimlerini kısaltmıştır (DPT, 1995:
sunuş).
Böylesine zorlu konjonktürde tek başına
mücadele etmenin zorluğunu gören ülkeler, bu
yarışta daha başarılı sonuçlar alabilmek için kendi
aralarında ekonomik entegrasyona giderek bölgesel duvarlar oluşturmaktadırlar. Bu bölgesel duvarlar birden fazla ülkeyi içine alabileceği gibi, iki
ülke arasında da kurulabilmektedir. Bu yolla iki
veya daha fazla ülke arasında mal, emek ve sermaye hareketlerinin artması ve ülkelerin ekonomik işbirliği alanlarının gelişmesi amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda bir yandan dış ticaretin önündeki engeller kaldırılarak olanca hızıyla küreselleşme süreci yaşanırken, öte yandan bölgesel ekonomik entegrasyonlarla dış ticaretin ekonomik
kalkınmaya olumlu katkısından azami ölçüde yararlanmak istenmektedir. Bunun için de bazı ülkeler bir ekonomik bloğun üyesi durumunda iken,
bazıları birden fazla bloğa üyeliği bir arada yürütmektedir. Günümüzde dünya ticaretinin 1/3’ü –
eğer APEC’i de dahil edersek 2/3’ü- ekonomik
entegrasyon anlaşmalarına dahil olan ülkeler
arasında gerçekleştirilmektedir (Schiff, 2003: 1).
Yukarıda kısaca özetlenen dünya gerçekleri
karşısında rekabette daha ön saflarda yer alabilmek ve değişen koşullara adapte olabilmek için
Türkiye ile Azerbaycan arasında oluşturulacak bir
ekonomik entegrasyonun iki ülke ekonomisine
hangi yönde etki yapacağı, bu çalışmanın ana konusunu oluşturmaktadır. Bu hususta öncelikle
Azerbaycan ekonomisinin görünümü ve iki ülke
arasındaki ekonomik ilişkiler ele alınmış, daha
sonra iki ülke arasında kurulacak bir ekonomik entegrasyonun ticaret yaratıcı etkiler mi? yoksa ticaret saptırıcı etkiler mi? ortaya çıkaracağı incelenmiştir.
2. BAĞIMSIZLIK SONRASI DÖNEMDE
AZERBAYCAN EKONOMĐSĐNĐN
GÖRÜNÜMÜ
Avrupa’yı Orta Asya ile Yakın Doğu’ya bağlayan ticaret yollarının üzerinde, zengin hidrokarbon rezervlerinin bulunduğu Hazar Denizi’ne kıyısı bulunan stratejik konumuyla Azerbaycan,
yüzyıllar boyunca birçok ülke arasındaki çatışma
224
sahalarından biri olmuştur. Uzunca bir süre Rus
işgali altında kaldıktan sonra, SSCB’nin dağılmasıyla 30 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan
etmiş, bağımsızlık kararı 18 Ekim 1991 tarihinde
Azerbaycan Parlamentosu’nda kabul edilmiştir.
Sovyetler Birliği’nin tarih sahnesinden çekilmesiyle birlikte Sovyet Cumhuriyetlerini oluşturan Azerbaycan ve diğer ülkeler zorunlu bir ekonomik dönüşüm süreciyle karşı karşıya kalmıştır.
Zira SSCB döneminde Azerbaycan ekonomisi,
merkezi planlı bir ekonominin bir alt sistemi niteliğini taşımakta ve ülkenin ekonomik organizasyonu ve işleyiş mekanizmaları SSCB’nin planlama stratejisi doğrultusunda biçimlenmekteydi.
Sanayi tesislerinin tümü SSCB’nin ihtiyaçlarına
göre kurulmuş dev tesislerden oluşmaktaydı.
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte mevcut ekonomik yapının
tasfiyesi nedeniyle çok önemli sorunlarla karşı
karşıya kalınmıştır. Merkezi planlamaya göre
örgütlenilmesi nedeniyle birçok tesisin durması
veya üretimin atıl seviyede kalması söz konusu
olmuş; SSCB’deki işletmelerle bağlantıların kopması ve ülkenin diğer ülkelerdeki pazar payını
kaybetmesi, bunun yanı sıra merkezden sağlanan
sübvansiyonların kesilmesiyle üretimde önemli
düşüşler meydana gelmiştir (Soyak ve Nesirova,
2003). Siyasi bağımsızlıktan sonra ekonomik bağımsızlığını elde etmeye çalışan Azerbaycan, büyük enerji ve tarımsal üretim potansiyeline sahip
olmasına rağmen geçen sürede bu potansiyeli hayata geçirememiş ve böylece serbest piyasa ekonomisine geçişi yavaş olmuştur. Geçiş ekonomilerinin çoğunda olduğu gibi, Azerbaycan’da da özellikle ilk yıllarda GSMH ve GSYĐH’de düşüşler,
fiyatlarda ise yüksek dalgalanmalar meydana gelmiştir. Özellikle enerji potansiyelinin uluslararası
piyasalara nakli konusunda Rusya Federasyonu’na
bağımlılığının devam etmesi, ekonomik bağımsızlığın elde edilmesini daha da zorlaştırmıştır
(Alagöz ve diğerleri, 60).
14
1800
1600
1400
10
1200
T ÜFE
1000
8
800
6
600
4
400
GSYĐH
200
2
0
GSYĐH
TÜFE %
GSYĐH (milyar$)
12
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2,4
0,7
1,9
1,3
1,6
2,4
3,1
4
4,4
4,6
5,3
5,7
6,2
7,1
8,7
12,6
19,8
3,6
-0,8
-8,6
1,8
1,5
2,8
2,1
6,7
11,6
TÜFE % 23,1
329,7 1672
1129
1667 411,8
-200
Grafik 1: Azerbaycan GSYĐH ve TÜFE Değişimi (1990-2005)
Kaynak: Đskender, 2004:45; Zengin ve Mikailov, 2004:74; worldbank.org verilerinden derlenerek çizilmiştir.
Grafik 1’de görüldüğü gibi Azerbaycan
ekonomisinde bağımsızlık sonrası dönemde fiyatlar önemli düzeyde sıçrama göstermiştir.
1990-1994 yılları arasında TÜFE yüzde 23,1
seviyesinden yüzde 1667 seviyelerine yükselmiştir. Fiyatlardaki bu yüksek seviyeler 1996 yılına kadar devam etmiştir. Bu dönemdeki
enflasyon hiperenflasyon olarak adlandırılabilir.
Azerbaycan merkez bankasının bu dönemde uyguladığı sıkı para politikası sonrasında enflasyon
düzeyinde gerileme meydana gelmiştir. GSYĐH
ise, bağımsızlık sonrasında gerileme kaydetmişse
de ilerleyen yıllarda bir artış trendi yakalamıştır.
100%
80%
60%
40%
20%
0%
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Ticaret
4,8
5,2
5,8
5,1
5,1
6,1
7,5
Ulaşım-Haberleşme
17,4
10,2
10,5
14,3
14,4
14,4
11,1
Đnşaat
3,7
9,3
11,7
10,5
9,4
4,4
3,3
Tarım
25,1
24,7
20
20,6
21,7
18,1
9,2
Sanayi
27,3
25,9
25,2
25,2
23,6
32
40,8
Grafik 2: GSYĐH’nın Sektörel Dağılımı (Cari Fiyatlarla, %)
Kaynak: tika.gov.tr verilerinden derlenerek çizilmiştir.
225
GSYĐH’nın sektörel bazda dağılımına bakıldığında yıllar itibarıyla sanayi sektörünün ilerleme
kaydettiği görülmektedir. 1995 yılında %27,3’lük
bir ağırlığa sahipken 2001 yılında yaklaşık olarak
%49,5’lik bir artışla %40,8’lik bir paya sahip olmuştur. Sanayi sektöründeki bu artışa karşılık tarım sektörünün payı ciddi oranda gerileme kaydetmiştir. Đnşat sektörü de bir dönem önemli
seviyelere yükselmişse de ilerleyen yıllarda yeniden düşüşe geçmiştir.
Azerbaycan ekonomisi, devletin halen ciddi bir
ağırlığa sahip olduğu, planlı ekonomiden piyasa
ekonomisine geçiş sürecinde olan bir yapıya sahiptir. Azerbaycan ekonomisi sektörel açıdan iki
ana başlık altında incelenebilir: Enerji sektörü ve
diğerleri. Ülkenin sahip olduğu temel enerji kaynakları içerisinde petrol, doğalgaz ve kömürle birlikte, nehirlerin hidroenerji potansiyelini kullanmaya imkan veren gelişmiş hidro-elektrik istasyonlarının önemli payı vardır (Hüseynov, 2001;
DEĐK, 2006a:5).
25
20
15
10
5
0
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Petrol Üretimi
9,2
9,1
9,2
11,4
13,8
14
14,9
15,4
15,5
15,7
22,4
Petrol Tüketimi
6,6
5,9
5,6
5,9
5,7
6,3
4
3,7
4,3
4,6
5,1
Grafik 3: Azerbaycan Petrol Üretimi ve Tüketimi (milyon ton)
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy 2006 verilerinden derlenerek çizilmiştir.
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Đhracat 1484 725
Đthalat
940
629
653
637
631
781
606
929 1745 2079 2305 2625 3743 6451
778
668
961
794 1077 1036 1172 1465 1823 2723 3582 4119
Grafik 4: Azerbaycan Dış Ticaret Göstergeleri (milyon$)
Kaynak: Zengin ve Mikailov, 2004:81; DEĐK, 2006a:6 verilerinden derlenerek çizilmiştir.
226
Grafik 3’de görüldüğü gibi Azerbaycan’da
petrol üretimi on yıllık bir süreçte yaklaşık olarak
%138 oranında bir artış göstermiş ve 9,2 milyon
tondan 22,4 milyon ton düzeylerine yükselmiştir.
Petrol tüketimi ise belirli bir seyir takip etmiştir.
2005 yılı itibarıyla yaklaşık olarak 7 milyar varil
ve 1 milyon ton petrol rezervine sahip Azerbayan’ın petrol üretiminde petrol tüketimine kıyasla
meydana gelen artışlar, petrol ihracatında da
önemi artışlara neden olmuştur.
Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra
diğer sahalarda olduğu gibi iç ve dış ticaret alaında da kendi stratejilerini uygulamaya koymuşur. Ülkenin dış ticareti, eski Sovyet Cumhuriyeteri ve üçüncü dünya ülkeleriyle yapılan mal mübaelelerinden oluşmakta iken, 1992’den günümüze
Đtalya; Đthalat
4,55
Ukrayna;
4,3
ABD; 4,68
Kazakista
n; 3,42
özellikle Avrupa ülkeleri yönünde değişmiştir
(Đskender, 2004:33-34).
Azerbaycan 1991 yılından sonra Sovyet döneinde sübvansiyonlu olarak temin ettiği ürünleri
piyasa fiyatlarından ithal etmek zorunda kalması
ve Ermenistan’la yapılan savaş nedeniyle ithalaının artması nedeniyle dış ticaret açıkları vermişir. 1996’dan sonra enerji sektöründe yapılmaya
başanan yatırımlar ve bu yatırımlar için gerekli
yatıım mallarının dışarıdan ithal etmesi nedeniyle
bu açıklar daha da artmıştır. Ancak sonraki yıllara yatırımların büyük ölçüde tamamlanmış olması
ve gerek üretim gerekse yüksek fiyatlar sayesinde
petrolden sağlanan ihracat gelirlerinin artması ile
bu açıklar kapatılmış, hatta dış ticaret fazlası
verilmiştir (DEĐK, 2006a:13).
Fransa; Đhracat
4,93
Gürcistan;
5,26
Rusya;
6,01
Tacikistan;
3,5
Çin; 3,35
Türkmenistan
; 2,63
Çin; 5,05
Đngiltere;
13,87
Hollanda;
5,27
Almanya;
7,97
Türkiye;
11,46
Rusya;
13,15
Türkiye;
6,07
Almanya;
9,37
Đtalya; 31,1
Çek Cum.;
14,53
Grafik 5: Azerbaycan Dış Ticaretinde Başlıca Ülkeler (2004, Pay %)
Kaynak: Global Đnsight verilerinden derlenerek çizilmiştir.
Yukarıdaki verilerden anlaşıldığı gibi Azerbaycan
giderek daha fazla dışa açılmaktadır. 2003 yılında
124, 2004 yılında ise 119 ülkeyle ticaret yapmış
olan Azerbaycan, 2005 yılında 135 ülkeyle ticaret
gerçekleştirmiştir. Azerbaycan’ın ihracatının petrol ve petrol ürünleri ağırlıklı olması, ticaretin
ülkelere göre dağılımını etkilemiştir. Birçok Bağımsız Devletler Topluluğu ülkesi ağırlıklı olarak
ihracatını Topluluk ülkelerine yaparken, Azerbay-
can’da ihracatın çoğu Topluluk dışı ülkelerle
(2005 yılında Topluluk dışı ihracat %79,2) gerçekleşmiştir. Yine ithalatta da Topluluk dışı ülkelerin
payı (2005 yılında %65,6) yüksektir. Grafikte
görüldüğü gibi Azerbaycan’ın hem ihracat hem de
ithalatında özellikle Avrupa birliği ülkeleri önemli
bir yere sahiptir. 2004 yılı verilerine göre ihracatta
ilk sırayı Đtalya alırken, ithalatta ise Đngiltere ilk
sırayı almıştır.
Grafik 6: Azerbaycan’ın Đhraç Ettiği Başlıca Ürünler (2004, milyon$)
Kaynak: DEĐK, 2006:13 verilerinden derlenerek çizilmiştir.
227
Grafik 6’da görüldüğü gibi Azerbaycan ham
ve yarı mamul ihraç eden bir ülkedir. Toplam
ihracatın içinde petrol ve petrol ürünleri en büyük
paya sahiptir. Yine ihracatta önemli bir yere sahip
kalem de tekstil ve hazır giyimdir.
Diğer; 539,9
Plastik Ürünler; 88,3
Kimyasal Ürünler; 132,9
Makine ve Ekipman; 1073,8
Taşıma Araçları, uçaklar; 242
Petrol Ürünleri; 401,7
Gıda Ürünleri; 414,6
Metaller; 611,1
Grafik 7: Azerbaycan’ın Đthal Ettiği Başlıca Ürünler (2004, milyon$)
Kaynak: DEĐK, 2006a:13 verilerinden derlenerek çizilmiştir.
Azerbaycan ithalatında makine ve ekipmanlar
ilk sırada yer almaktadır. Bunu metaller ve gıda
ürünleri gibi kalemler takip etmektedir.
Azerbaycan ekonomisinde geçiş döneminin
ilk yıllarında yaşanan kötü gidişat 1995 yılının başından itibaren iktisat politikalarında köklü önlemlerin alınması gereğini ortaya çıkarmıştır. Sosyalist sistemden piyasa sistemine geçişin yaşandığı
dönüşüm sürecinin bu ilk yıllarında Azerbaycan
ekonomisi birçok iktisadi sorunla (ekonomik küçülme, işsizlik oranındaki artış, enflasyon gibi)
karşı karşıya kalmıştır. Bu doğrultuda Azerbaycan
dış yardıma sıcak bakmış ve 18 Eylül 1992 tarihinde IMF’ye üye olmuştur. Ancak dış borçlanmada uzun vadeli ve sürdürülebilir borçlanma
politikaları yerine, kısa vadeli bir yaklaşım sergilenmiş ve bu borçlar verimli alanlarda kullanılamamıştır. Azerbaycan’ın dış borçlarının tarihsel
değişimi Grafik 8’de gösterilmiştir.
Her ne kadar Azerbaycan’da bağımsızlığın
elde edildiği yıldan günümüze kadar geçen sürede
planlı ekonomiden serbest piyasa ekonomisine
geçişin yasal ve kurumsal altyapısını oluşturan etkin bir piyasa mekanizması ortaya konulamamış
ise de, bu yönde gerekli irade ve kararlılığın ortaya konulduğu söylenebilir (Soyak ve Nesirova,
2003; Đskender, 2004:38-40).
Azerbaycan’ın bu dönüşüm sürecinde aşması
gereken hususlardan biri de ekonomik entegrasyon
ve küreselleşme girişim

PDF - Qafqaz University

Transkript

Benzer belgeler

Özel haberin devamını okumak için tıklayınız

Haber Analizin devamı

Makaleyi Yazdır - Edebiyat Fakültesi Dergisi

Full Text

çalışma özeti

Kitabi-Dədə Qorqud

Bülten 2 - Güney Azerbaycan`ın Mayıs

AzERbAyCAN vERgİ sİsTEMİNİN gElECEK İNKİŞAf yOllARı

YÖNETİM ÖZETİ

türkbġlġm - Uluslararası Türkbilim Dergisi

II CİLD - avrasya sosyal bilimler forumu