HEİDEGGER`İN VAROLUŞÇU ONTOLOJİSİ

HE DEGGER’ N VAROLU ÇU ONTOLOJ S
Öykü H. ERGÜL
Heidegger, Katolik bir ailedendir. Uzun bir süre Cizvitlerin
manast"r"nda kalm"#, oradan ç"kt"ktan sonra Freiburg’da felsefe ö)renimi
görmü#tür. Rickert’in yan"nda doktoras"n" yapm"#, Marburg’da profesör
olmu#tur. 1928’ de Husserl’in yerine Freiburg üniversitesine geçmi#,
1945’de politik nedenlerle yerinden uzakla#t"r"lm"#, ama o zamandan
ölümüne de)in emeritus (emekli) olarak büyük dinleyici kalabal")"
kar#"s"nda dersler vermi#tir.
Heidegger felsefenin temel sorunu olarak gördü)ü varl"k felsefesine
yönelir, ama varl")" varolu#ta arayarak. Varl")"n ara#t"r"lmas" gereken yer
varolu#tur. Varolu#tan öz ç"kar"lmal"d"r. 5nsan"n özü varolu#undad"r.
Öyleyse varolu#tan yola ç"karak varl"k sorunu yeniden düzenlenmelidir.
Buna göre bu felsefe eski, öz (essentia) felsefesine kar#"t olarak bir varolu#
(existentia) felsefesidir.
Bu felsefenin de büyük bir güçlü)ü var: Varolu# bir ta# yada bir bitki
gibi ele al"namaz, ayr"ca tan"mlanamaz da. Böyle bir #eye giri#ilir giri#ilmez
eski öz felsefesine dönülmü# olur. Ama Heidegger varl"k sorusunu
yan"tlamadan önce bizi varl")"n çevresinde varolan" görebilece)imiz yere
götürmek ister. Kendi de)i#iyle henüz bir varl"k bilim yapmak istemez de,
ilerideki varl"k bilimi olanakl" k"lacak, ona temel olacak bir “temel varl"k
bilim” yazmak ister.
“Varl")"n" sormam"z gereken hangi varoland"r?” sorusuyla
ara#t"rmas"na ba#lar Heidegger. Varl")a hiç olmazsa aral")"ndan bir göz
atabilece)imiz “kap"” bize nerede aç"l"yor? 5nsan"n “bir #eye” eri#ebilece)i
“delik” nerede bulunabilir? “Varl")a aç"lan bu deli)i” insanda görür, yaln"z
insan varl")"n" sorabilir. Yaln"z insan, varolandan, ki o kendisidir varl")a
do)ru ad"m atabilir. Yaln"z insan varolan"n s"n"rlar"n" a#abilir. 5nsan yaln"zca
varolan de)ildir, ayn" zamanda kendini varolan olarak anlayabilendir de.
Bütün öteki nesneleri anlayabilmesinin de nedeni budur. Varl"k bilim de
böylece bütün öteki bilimlerin ön ko#ulu olur. 5nsan Heidegger’e göre
“varl")"n çoban"”, varl"ktan bir örnek bir e# bask"d"r. Yaln"zca insan
gerçekten burada oland"r, gerçek varoland"r. Bu varolana, her birimizin
1
oldu)u ve bütün ba#ka varl"klar aras"nda varl")"n"n sorusunu soran bu
varolana kendi söz da)arc")" içinde “Dasein” (burada olan) diyor Heidegger
Almanca’da Dasein, genellikle varolu# kar#"l")" kullan"l"r, ya#am anlam"na
da gelir. Ancak Heidegger bu terimlere ba#ka anlamlar vermi#tir. Sözcükleri
somut anlamlar"na inerek kullanm"#t"r. Dasein insanla ayn" anlama gelir
Heidegger’in dilinde. 5nsan"n varl"k sorusunu sormakla do)rudan do)ruya #u
veya bu #ekilde bir ba)lant" kurdu)u varl")"n kendisini de “Existenz”
(varolu#) olarak adland"r"r. Demek ki varolu# (existentia), insan"n varl")" ile
ba)lant" kurmas"nda belirir. Daha do)rusu yukar"daki deyi#le, insan"n
ba)lant" kurdu)u varl")"n kendisi varolu# oluyor. Bundan dolay" yaln"zca
insan burada oland"r, (Dasein), böylece de ancak insan varolu# (existenz) tur.
Bundan böyle varolu# felsefesinin ç"k"# noktas" insand"r Heidegger’ de.
Heidegger insan sözcü)ünü kullanm"yor da onun yerine hep, ço)u kez
yanl"# da anla#"labilecek olan “Dasein” sözcü)ünü kullan"yor. Aundan
dolay": “5nsan” mant"ksal tür kavram" olarak anla#"labilir; oysa Heidegger
do)rudan do)ruya tek insan"n bir defal"k varolu#unu (existenz) ele almak
ister.
Her insan özünü ya#am"n kendisine verdi)i bir y")"n olanaklarla
biçimlendirir. Bütün varl"k biçimlerinin sözünü etmek olanaks"zd"r. Ama her
insan"n zorunlu olarak içinde bulundu)u iki önemli varl"k biçimi vard"r,
Heidegger’e göre “Dünyan"n içinde olmak” ve “Birlikte olmak.” Her insan
varolu#u, dünyan"n varolu#una bir göstergedir. Ben ve d"# dünya birbirinden
ayr"lamaz. Felsefe dizgelerinin (sistem) d"# dünyan"n varolu#u için kan"t
aramalar"n" “felsefenin skandal" olarak görür Heidegger. Onun için d"#
dünya sorunu diye bir #ey yoktur. Çünkü insan varolu#u asl"nda bir dünya
içinde olmad"r, dünya olmakt"r. 5nsan"n dünyada olu#u bir nesnenin ya da bir
hayvan"n dünyada olu#u gibi de)ildir, bir dünyayla kar#"la#mad"r.Dünyayla
nas"l kar#"la#"yoruz? Bilgi ile de)il eylemle; bir i# yaparak, kurarak, üreterek,
yenileyerek, kayg"lanarak dünyayla kar#"la#"yoruz. Eylem içinde
ilgilendi)imiz kayg"land")"m"z #eye yöneliyoruz. Yöneldi)imiz #eyler birer
‘aletirler’, her ‘alet’ de bir alet bütününe yöneliktir. Bütün bir alet bütününün
havale edildi)i en yüksek doruk da insand"r.5nsan bütün dünyan"n havale
merkezidir. Örne)in çekiç bir çivi çakma aletidir, çivi bir tahta parças"n"
sa)lamla#t"rma aletidir, bir kulübenin tahtas" ise insanlar"n ya)murdan
korunmas" için bir ‘alettir’. Aimdiye dek insan dünyan"n bir ürünüydü, art"k
dünya insanin ‘i#levi’ haline gelmi#tir. Dünya insan ürünüdür, insan
yaratmas"d"r. 5nsan ortadan kalkar kalkmaz , dünya da ortadan kalkar.
Dünyan"n kendi ba#"na bir varl")" kendine özgü bir de)eri olmad")" gibi,
2
aletin de kendine özgü bir varl")" yoktur; tersine ‘kendi elinin alt"nda
olan’dir, insan için burada oland"r. Böylece art"k bitkiler ve hayvanlar da
yal"nç birer alet haline gelirler. Dünyan"n bundan böyle tümüyle insan
bak"m"ndan anla#"lmas" gerekir. 5nsan"n bu dünyas"n"n art"k #imdiye kadarki
kategorilerle ölçülemeyece)i aç"kt"r. Eski ölçüler “benimizin” iç dünyas"
de)il, yaln"zca nesneler dünyas"n" ölçer. 5nsan"n dünyas"n"n ölçek olarak
içtenlik yada “varolu#ça” (Existential) ölçüye gereksinmesi vard"r. Bir
insan"n bize yak"n ya da uzak olu#u metre yada kilometrelerle ölçülemez. Bir
anne uzakta tehlike içinde oldu)unu bildi)i o)luna üzerinde oturdu)u
koltuktan daha yak"nd"r. Yüre)in ölçüleri varolu#çad"r, öznel kategoriler ve
niteliksel belirlenimler varolu#çad"rlar. Böylece öz (essentia) felsefesinin
kategorilerinin kar#"s"nda, varolu# felsefesinin varolu#ça kategorileri yer al"r.
“Dünyan"n içinde olmak” da uzayla ilgili bir belirlenim de)il varolu#ça bir
belirlenimdir.
Her insan"n zorunlu olarak içinde bulundu)u ikinci varl"k biçimin de
“birlikle olma”d"r. 5nsan varolu#u yaln"z dünyada gerçekle#mez, ayn"
zamanda öteki insanlarla birlikte gerçekle#ir. Öteki insanlar ayn" zamanda
bizimle birlikte bulunurlar, bizim varl")"m"z öyleyse öteki insanlar"n
varolu#una, birlikte olmaya da bir göstergedir. Ama öteki insanlar bizim için
bir “alet” de)ildir; elimizin alt"nda olmakla ilgimizi çeken bir alet de)ildir.
Öteki insanlar kendileri için kayg"land")"m"z, kendileri için ilgilendi)imiz
bir varolu#tur ancak bu kendileri için kayg"lanma, iyilikseverlik, sevecenlik
anlam"nda de)il, Heidegger’de kay"ts"zl"k, ba#kalar"na kar#" sava#" dile
getirir. Ba#kalar"na kar#" kurabilece)imiz olumlu yada olumsuz her türlü
ba)lant"y" anlar bu terimle Heidegger. Bu kayg", insan"n eylemleri için bir
kaynakt"r, bir temeldir. Herhangi bir kayg"s" olmazsa hiçbir eylemde
bulunamaz insan. 5nsan, varl")" yap"s" gere)i hep birlikte ya#ad")" insanlar
aras"nda bulunur. Birlikte ya#an"lan insanlar ancak bizim varl")"m"z"n
“birlikte olan” bir varl"k olu#u ile olanakl"d"r. Birliktelik, insanlarla birlikte
olma; bizim kendi olma benimizin toplumsal yönüdür ancak. Birlikte olma,
her insan varolu#unun zorunlu bir varl"k biçimidir. Böylece de ikinci bir
varolu#çad"r, varolu# biçimidir.
Bizimle burada birlikte olan kimdir? Bu “kim” hemen kolayl"kla ele
geçmemektedir, kolayl"kla kavranamamaktad"r. Bu “kim” #u yada bu kimse,
birkaç ya da hepsinin toplam" de)ildir. Kim “Neutrum”dur (yans"z), “belirsiz
ad"l”d"r. Bu belirsiz ki#ilerin olu#turdu)u alana Heidegger “Man sferi” diyor,
(Türkçeye “onlar alan"” diye çevrilebilir. Almanca “man” Frans"zca “on” la
belirtilen ad"l, Türkçede eylem aras"nda belirtilir : yap"l"r, konu#ulur gibi.
3
Kimi zaman ço)ul ad"l olarak da kullan"l"r: diyorlar ki.. gibi -kim diyor belli
de)ildir burada). Ama i#te bu “onlar” (man) kavranamaz, alg"lanamaz
oldu)undan her #eyin içine girer, her #eye egemen olur. Biz e)lenildi)i gibi
e)leniriz; okunulan" okuruz; biz sanat üzerinde yarg"lama yap"ld")" gibi
yarg"lama yapar"z. Öfkelenildi)i gibi öfkeleniriz. Büyük bir kitle kar#"s"nda
gerilendi)i gibi gerileriz. Bu “onlar” ola)and"#"na yer vermez. Direnmek
isteyen herkesi durdurur. Ola)anüstü olmak isteyeni hizaya getirir, s"radan
insan yapar onu da. Herkesi bir s"raya sokar. “Onlar” sorumsuzdur.
Sorumluluk gerektiren yerde “onlar” s"yr"l"p gitmi#tir. “Onlar” vard", ama
yine de “hiç kimse” yoktu denebilir. Böylece “onlar” hiç kimsedir, kitledir,
“publikum” dur, kamusal yada kolektiftir, ortakla#ad"r.
“Onlar” alan" da varolu#ça (existential)d"r, Heidegger’e göre. Bu alan,
insan varolu#unu günlük durumu ve s"radan olu#u içinde bulundu)umuz
varl"k biçimidir. Ço)u insanlar kendi gerçek varl"klar"na yönelerek
ya#amazlar da, bundan kaç"p kitle içinde saklan"rlar, kaybolurlar. Kendine
yönelik ya#ayan bir insan kendi gerçekli)i, kendine özgü olu#u içinde ya#ar;
bundan kaçan insansa kendinin olmayan bir tutum içinde bulunur. Bu iki
varl"k biçimi de iki varolu#ça’d"r, iki varolu# biçimidir.
5nsan varl")"n"n daha derin katmanlar"n" göstermek için ba#ka varolu#
biçimlerinin çözümlenmesini de yapar Heidegger. Varl")"n ancak bilgide
ortaya ç"kt")"n" sanmas" eski felsefenin bir yan"lmas"d"r ona göre. Varl"k
daha çok ruh durumlar"nda ortaya ç"kar. Bu ruh durumlar"m"z" dinlersek
yaln"z ne oldu)umuz de)il, ne olmakta oldu)umuz da kendini bize açar.
Varl")"m"z"n (burada olu#umuzun) nereden gelip nereye gitti)i bize kapal"
kalm"#t"r. Varl")"m"z (burada olma- Dasein) rastlant"sal olarak ve kopuk
kopuk aç"l"r bize ve burada olmam"z"n kendi kökenimiz olmad")"n" görürüz.
Bilinmeyen bir güce, tanr"ya, demona, al"n yaz"s"na ba)l"d"r bizim “burada
olmam"z” (sein). Bu bilinmeyen güç bizi buraya f"rlatm"#t"r. 5nsan"n
b"rak"lm"#l")", at"lm"#l")", f"rlat"lm"#l")" burada bulunur. “Burada” içimizden
her birinin ya#amakta oldu)u yer ve zamand"r, iç durumlar ve d"#
durumlard"r. Öyleyse her birimizin içinde bulundu)u durumlard"r. Burada
olu#umuz (Dasein) bize yaln"zca zorlanm"#t"r. Bundan dolay" bizim içine
kondu)umuz dünya bizim dünyam"z de)ildir. O bize yabanc"d"r, bizden uzak
ve dü#mancad"r.
5çinde bulundu)umuz durum burada olu#umuzu “f"rlat"lm"#b"rak"lm"#” olma durumu olarak bize açt")"na göre, #imdi “anlama” bu
b"rak"lm"# varl")"n özelli)ini bize daha yak"ndan göstermelidir. Ancak
anlama Heidegger felsefesinde anlama anlam"na gelmez, önde bulunan,
4
yöneten anlam"na gelir; anlamak tan"mak, bilmek anlam"na gelmez,
yapabilmek anlam"na gelir. Ki#i yapabildi)i i#i anlar varolu# (existenz) da
bir yapabilmedir. Varl")"n kendi olanaklar"n" tasarlayabilen, yaratabilen ve
gerçekle#tirebilen kimse bununla ‘anlad")"n"’ gösterir. Kendini tan"ma
öyleyse, kendi üzerinde k"l" k"rk yararak dü#ünmekle olmaz, tam tersine
kendi gücünü deneyerek ne kadar ba#arabilece)ini anlamakla, denemekle
olur. Öyleyse insan özgürlük içinde yaratt")" ve gerçekle#tirdi)i kendi yap"
plan"n"n kurucusudur. Kendinin yap" plan"n" insan kendisi kurar, bu plan"
özgürlük içinde tasarlar ve gerçekle#tirir. Bu tasarlamalar"n hepsi de
gelece)e yöneldi)inden, insan durmadan ileriye do)ru gider.Bu gelece)e
yönelen erek ancak, insan varolu#unu anla#"l"r k"lar. 5nsan durmadan beni
s"n"rlar" a#"p gerçekle#tirebilecek olan tasar"lara at"l"r. Varolu# sürekli bir
a#mad"r.
Anlamadan da bir üçüncü varolu# biçimini ç"kar"r Heidegger: ‘söz’.
Ama bundan dil anla#"lmaz, her dilden önce gelen ve konu#may" olanakl"
k"lan #ey anla#"l"r. Bunu meydana getiren de anl"kt"r(verstand). ‘Söz’ henüz
kar"#"k ve düzensiz olan" düzene sokar, dile gelir duruma getirir. Öyleyse
‘söz’, eski felsefede anl")a dü#en ödevi yerine getirir: ayr"mla#t"r"r, saptar,
kavramlar kurar. Yaln"z insan"n anl")", dü#ünme yetisi oldu)undan yaln"z
onun dili vard"r.Anl"k bu felsefede ortadan kald"r"lmam"#t"r, yaln"zca yeni
bir biçimde dile getirilmi#tir.
Ama “söz”, içinde bulunulan “durum”dan ve “anlama”dan ayr"l"rsa
salt bir “lak"rd"” olur. Nesnelere ili#mek yerine salt sözcüklerle yetinilir.
5nsanlar" sansasyon ve skandallara götüren de bu yal"n sözlerin
temelsizli)inden do)ar. Halisin sahteden, #arlatan"n dahiden, bo# laf"n,
safsatan"n gerçek ya#ant"dan ayr"lmas"n" olanaks"z k"lan çok anlaml"l"k
ortaya ç"kar. Her#ey do)ru anla#"lm"#, kavranm"# gibi görünür, ama asl"nda
anla#"lmam"#t"r. Böylece insan #öyle bir tehlikeyle kar#" kar#"ya kal"r:
temelsizlik tehlikesiyle.
Varl")"n temelini bütünlü)ü içinde ortaya ç"karan araçlar da,
Heidegger’e göre, korku, vicdan ve ölümdür.
‘Durum’ bize varl")" ‘b"rak"lm"#l"k’, ‘f"rlat"lm"#l"k’ olarak göstermi#ti.
Bunun da ürküntü ya da iç daralmas" diyebilece)imiz belirsiz bir korku
(angst) do)ar. Bu iç daralmas", bu kayg"l" korku s"radan korkuyla ayn" #ey
de)ildir .Korkuda belli bir tehlike kar#"s"nda çekiniriz. 5ç daralmas"nda ise
belli bir #eyden dolay" de)il, kendi kendimiz için çekiniriz: Bu, varl"k
kar#"s"nda ve varl"k için çekinmedir. Heidegger’e göre iç daralmas", insan"
hiçlik (nichts) uçurumunun önüne koymu#tur.5ç daralmas" ile hiçlik birbirine
5
ba)l"d"r. Ancak hiçlik uçurumu üzerine sal"nm"# olan kimse, kendi varl")"
için kayg"lanm"# olan kimse varolan"n dar s"n"r"n" a#"p varl")a ad"m atabilir.
Heidegger’e göre, varl"k temelini ortaya ç"karan bir ba#ka araç da
‘vicdand"r’. Ancak o bundan biyolojik anlamda bir do)a uyar"s" ya da dinsel
anlamda bir ‘Tanr"’ sesini kastetmez.Ona göre, ancak insanda kayg" var
oldukça vicdan da geli#ebilir. Bu ses bizi ‘onlar’ alan"n"n günlük i#lerine
dü#memek için uyar"yor ve bizi yeniden kendi benli)imize, kendi
özgürlü)ümüze dönmeye ça)"r"yor. Bu, insan"n özgür eylemidir. Vicdan"n
derinli)i de, yüksekli)i de buradad"r. Vicdan insana suçunu bildirir. Bu suç
burada olan"n kendisindedir. Kant ‘yapmam gerekir, çünkü yapabilirim’
diyordu. Heidegger ise yapabilirim,ama yapmam diyor.
Heidegger’e göre varl"k temelini en derinden aç")a vuran ‘ölüm’dür.
Ölüm, insan varl")"n"n bütün olanaklar" aras"nda en gerçek olan"d"r: Ölüm
bir ba#kas" taraf"ndan yerine getirilemez, bunu herkes kendisi ba#ar"r. Ölüm
a#"lamaz bir #eydir, çünkü ölümle bütün olanaklar biter. 5nsan ölüme giden
bir varl"kt"r. Ölüm varolur olmaz insan" a#an bir biçim almaktad"r. Ancak
böylece insan"n burada olu#unun her dakikas" ölümle içten biçim al"r. 5lkin
ölüm, ya#am" bir bütünlük, bir birlik haline getirir; ikinci olarak, ancak ölüm
ya#ama anlam verir. Ölüm olmasayd" hiçbir #eye ba#layamazd"k. Ama
ölümün ne zaman gelece)ini bilmiyoruz. Her an gelebilece)i için ya#am"n
anlam" her an gerçekle#tirilmelidir. Herkes ölecektir, bunu herkes bilir. Ama
insan ölüm korkusunu günlük i#ler aras"nda uzakla#t"rmaya çal"#"r. Asl"nda
bütün bunlar kendi ölümü kar#"s"nda korkakça bir kaçmad"r. Ama kendi
ölümünü göz önünde tutan ve yine de sa)lam kalan kendini sa)lam tutan,
kendi varolu#una do)ru aç"labilir.
Heidegger’e göre her alanda dünyaya aç"lan yol bilmede olmay"p
eylemde oldu)u gibi, do)rulu)un özü de eylemde bulunur. Bu eylem de:
Varolan"n bulgulanmas", örtüsünün kald"r"lmas", aç"lmas"d"r. Ona göre
yaln"z, insan gerçekten burada olan(Dasein) oldu)undan, burada oldu)unu
alg"lay"p soru soran oldu)undan; olan"n örtüsünü kald"rabilir. Bundan dolay"
do)ruluk da hep bulgulayan insan"n kendisindedir. Öyleyse ancak insan
oldu)u sürece do)ruluk vard"r, var olan bulgulanabilir.
Epistemolojinin de)il de, ontolojinin temel oldu)unu öne süren
Heidegger, bilimsel ak"l ve teknolojinin Bat" kültürüne çok zarar veren
yo)un etkisinden, Bat" metafiziksel dü#üncesinin sorumlu oldu)unu
dü#ünmü#tür. Söz konusu metafizi)in temelinde ise, onun “onto-teolojik”
töz dedi)i #eyle belirlenen bir varl"k anlay"#" bulunmaktad"r. Heidegger’e
göre, Bat" metafizi)inin temelinde, tüm di)er varl"klar"n nedensel olarak
6
kendisine ba)l" oldu)u, tüm de)erlerin temelinde bulunan ve dolay"s"yla
hem aç"klay"c" ve hem de hakl" k"l"c" bir anlam içinde ilk olan varl"k ya da
varl"klar"n varolmas" gerekti)i kanaatidir. Filozoflar, i#te bu kanaatle, mutlak
bir biçimde ko#ulsuz varl"k ya da varl"klar aram"#lard"r.
Heidegger, Bat" kültürünün onun kendisine kar#" tav"r ald")" bilimsel
akl"n"n, bütün bu giri#imlerin ba#ar"s"zl")"n"n bir sonucu olarak ortaya
ç"kt")"n" söylemi#tir. Bununla birlikte, ona göre, bilimsel ak"lda söz konusu
temel metafiziksel inanc" korur: Mutlak ya da ko#ulsuz bir biçimde gerçek
olan #eylerin nedensel temellerinden, zihinsel ba)"ms"z nesnelerin nedensel
ili#kilerinden söz etmek anlaml"d"r. Bu bilimsel ontolojinin ayr"cal"kl" bir
yere oturmas", Heidegger’e göre, Bat" kültürünün tek gerçek bilgi türü olarak
bilime ve dolays"yla bilimsel yönteme itibar etmesi sonucunu do)urmu#tur.
Öyleyse, bilimsel akl"n egemenli)ine kar#" ç"kabilmek için, öncelikle Bat"
metafizi)inin temel kabullerini y"kmak gerekmektedir.
Heidegger, modern felsefenin söylemlerine yapt")" bu ele#tirilerle
felsefeye radikal bir bak"# aç"s" kazand"rm"#t"r. O, varl")" farkl" bir çerçevede
sorgulam"#t"r. “Varl")"n ve varolman"n anlam" nedir?” gibi sorular" 20.yy’"n
gündeminde en kararl" biçimde dile getirerek ça)"m"zda varl")" temele alan
bir dü#ünme, felsefedeki metafizik gelene)in gözden kaybetti)i varl"k
bilimsel bir sorgulama ba#lam"#t"r. Asl"nda Heidegger’in bu ele#tirileri
yersiz de de)ildir, “Dasein” aktiviteleriyle içicedir. Yani varl"k soyutta
varolmaz. Varl"k insan eylemlerinin içinde çözüldü)ü bir durumla
ba)lant"l"d"r. Gerçekten insanlar, varl")"n aç"lmas"yla yak"ndan ilgilidir.
Oysa pozitif, bilim olgu olma durumunun insani yan"n"n önemini yok
etmi#tir. Bu ba)lamda; varl")" soyut olarak görmek, kesinlikle insan
ihtiyaçlar"ndan kopar"lm"# moral, etik ve politik ilkelere yol açar. Ki#iler,
insani ihtiyaçlara duyars"z bir sistemin fonksiyonel unsurlar" olarak ele
al"n"r.
7