docOsmanlı Türkçesi I - İmam
download 
Şikayet Transkript
Osmanlı Türkçesi I - İmam
T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2381 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1378 OSMANLI TÜRKÇESİ-I Yazarlar Prof.Dr. Nihat ÖZTOPRAK (Ünite 1-5) Yrd.Doç.Dr. Recep AHISHALI (Ünite 6-8) Editör Prof.Dr. Nihat ÖZTOPRAK ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend Kılıç Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Öğretim Tasarımcısı Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Uzm. Orkun Şen Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. Şennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Osmanlı Türkçesi-I ISBN 978-975-06-1055-4 1. Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Eylül 2011 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................... vii Osmanlı Türkçesi Alfabesi ........................................................... 2 OSMANLI TÜRKÇESİ ............................................................................................... OSMANLI TÜRKÇESİ ALFABESİ ........................................................................... Osmanlı Türkçesi Alfabesi ve Okunuşları ................................................................ HAREKELER ................................................................................................................ MED, ŞEDDE VE CEZM ........................................................................................... Med ................................................................................................................................ Şedde .............................................................................................................................. Cezm .............................................................................................................................. Şedde ve Cezm Örnekleri .................................................................................... Şedde ....................................................................................................................... HARFLERİN ŞEKİLCE BENZERLİKLERİ ............................................................ BİTİŞEN VE BİTİŞMEYEN HARFLER .................................................................. HARFLERİN BİTİŞMESİ .......................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Okuma Parçası ............................................................................................................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı................................................ 16 TÜRKÇE ÜNSÜZLERİN YAZILIŞI ......................................................................... Genizsi n’nin Yazılışı ................................................................................................... L Harfinin Yazılışı ...................................................................................................... TÜRKÇE ÜNLÜLERİN YAZILIŞI ........................................................................... ‘‘a’’ Ünlüsünün Yazılışı ......................................................................................... ‘‘e’’ Ünlüsünün Yazılışı ......................................................................................... ‘‘ı ve i’’ Ünlülerinin Yazılışı .................................................................................. ‘‘o, ö, u, ü’’ Ünlülerinin Yazılışı ........................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Okuma Parçası ............................................................................................................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 2. ÜNİTE 17 18 18 19 19 20 21 22 24 25 26 27 27 27 Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı........................... ................................................................. 28 TÜRKÇE KELİMELERİN YAPISI ............................................................................ Giriş ............................................................................................................................... Türkçe’nin Heceleri .............................................................................................. Türkçe Kelimelerin Yapısı ................................................................................... Ünlü Uyumu .......................................................................................................... Türkçe Kelimelerde Ünsüzler .................................................................................... 1. ÜNİTE 3 3 4 4 5 5 6 6 7 7 7 8 8 10 11 12 13 14 14 29 29 29 30 30 31 3. ÜNİTE iv İçindekiler TÜRKÇE DİLEK–ŞART KİPİNİN YAZILIŞI ......................................................... TÜRKÇE İSTEK VE EMİR KİPİNİN YAZILIŞI .................................................... TÜRKÇE GEREKLİLİK KİPİNİN YAZILIŞI .......................................................... TÜRKÇE ŞİMDİKİ ZAMAN -makta, -mekte EKLERİNİN YAZILIŞI ............... OSMANLI TÜRKÇESİNDE EDATLARIN YAZILIŞI ........................................... Bağlama Edatları ......................................................................................................... Ünlemler ...................................................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Okuma Parçası ............................................................................................................. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 4. ÜNİTE Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı................................... 42 TÜRKÇE EKLER ......................................................................................................... Giriş ............................................................................................................................... Türkçe Eklerin Yazılışında Ortak Özellikler ............................................................ Çokluk Eki .................................................................................................................... Soru Eki ........................................................................................................................ İsim Yapım Ekleri ....................................................................................................... Fiil Yapım Ekleri ......................................................................................................... Zarf Fiil Ekleri (Gerindium Ekleri) .......................................................................... Sıfat Fiil Ekleri ............................................................................................................. Bildirme Ekleri ............................................................................................................ Hal Ekleri ...................................................................................................................... İyelik Ekleri ................................................................................................................. Zaman Ekleri ............................................................................................................... Öğrenilen Geçmiş Zaman Ekleri .............................................................................. Şimdiki Zaman Ekleri ................................................................................................ Gelecek Zaman Ekleri ................................................................................................. i-mek Fiili ..................................................................................................................... TÜRKÇE ZAMİRLER ................................................................................................ OSMANLI TÜRKÇESİNDE ZARFLAR .................................................................. TÜRKÇE SAYILAR .................................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Okuma Parçası ............................................................................................................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 5. ÜNİTE 31 32 33 34 34 35 36 37 38 39 40 40 40 43 43 43 43 44 44 45 46 47 48 49 50 50 51 52 52 53 53 54 56 57 58 59 60 60 60 Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları .................. 62 GİRİŞ ............................................................................................................................ ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERDE ÜNLÜLER VE YAZILIŞLARI ............ TÜRKÇEDE SES KARŞILIĞI BULUNMAYAN HARFLER ................................. Ayın ve Hemze ............................................................................................................. Ayın Harfi ......................................................................................................... Hemze Harfi ....................................................................................................... ع ء 63 63 64 65 65 66 v İçindekiler ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERİN TANINMASI ......................................... AY ADLARI ................................................................................................................ HAFTANIN GÜNLERİ ............................................................................................. SAYILAR ...................................................................................................................... ARAPÇA VE FARSÇADA ÜNSÜZLER .................................................................. Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Okuma Parçası ............................................................................................................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 66 67 68 68 70 72 74 75 79 80 80 Arapça Kelimelerin Yapısı.................................................................82 ARAPÇA KELİMELERİN TANINMASI ................................................................ Arapça Kelimelerin Yapısı .......................................................................................... ARAPÇA KELİME YAPIMI ...................................................................................... ARAPÇA KELİMELERİN VEZNİ ........................................................................... Arapça Kelimelerin Vezinlerini Bulmak .................................................................. ARAPÇA İSİMLERDE KEYFİYET (MÜENNESLİK-MÜZEKKERLİK) ........... Müenneslik Alâmetleri ............................................................................................... Kapalı te harfi ( ) ................................................................................................... Kısa elif ( ) .......................................................................................................... Uzun elif ( ) .......................................................................................................... Ma‘nevî Müennesler .................................................................................................... Semâî Müennesler ....................................................................................................... Okuma Çalışması ........................................................................................................ ARAPÇA KELİMELERDE ÇOKLUK ..................................................................... Tesniye .......................................................................................................................... Cem‘ (Çokluk) ............................................................................................................. Cem‘-i Sâlim ................................................................................................................. Cem‘-i Mükesser .......................................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Okuma Parçası ............................................................................................................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... ى ﺍﺀ ة 83 83 83 85 85 87 87 87 88 88 89 89 90 91 91 92 92 93 98 99 100 100 100 101 Bazı Arapça Hususlar: Aksâm-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef’ûller.................. 102 AKSÂM-I SEB‘A ......................................................................................................... ARAPÇA MASDARLAR ........................................................................................... Mücerred (Semâî) masdarlar ..................................................................................... Sülâsî Mücerred Masdarlar .................................................................................. Mimli Masdarlar .......................................................................................................... İsm-i Fâ‘il ..................................................................................................................... Mücerred Sülâsî Masdarların İsm-i Fâ‘illeri ...................................................... İ‘lâl ........................................................................................................................... İsm-i Mef ‘ûl ................................................................................................................. Mücerred Sülâsî Masdarların İsm-i Mef ‘ûlleri ................................................. 103 105 106 106 109 111 111 111 112 112 6. ÜNİTE 7. ÜNİTE vi İçindekiler İ‘lâl ........................................................................................................................... Mücerred Rubâ‘î Masdarlar ....................................................................................... İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ İsm-i Mef ‘ûl ........................................................................................................... Mec‘ûl Masdarlar ......................................................................................................... Okuma Parçası ............................................................................................................. Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Okuma Parçası ............................................................................................................. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 8. ÜNİTE 112 113 114 114 114 115 116 117 118 118 118 119 Mezîdünfih Masdarlar (I) .............................................................. 120 MEZÎDÜNFİH MASDARLAR ................................................................................. Mezidünfih Masdarların Binaları .............................................................................. İf ‘âl ................................................................................................................................ İ‘lâl ................................................................................................................................. İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ İ‘lâlde İsm-i Fâ‘il .................................................................................................... İsm-i Mef ‘ûl .......................................................................................................... İ‘lâlde İsm-i Mef ‘ûl ............................................................................................... Tef ‘îl ( ) Bâbı .................................................................................................... İ‘lâl’de Tef ‘îl bâbı ................................................................................................... İsm-i Fâ’îl ................................................................................................................ İ‘lâl ........................................................................................................................... İsm-i Mef ‘ûl ........................................................................................................... İ‘lâl ........................................................................................................................... Tefa‘‘ül Bâbı ( ) ................................................................................................... İ‘lâl ........................................................................................................................... İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ İ‘lâl ........................................................................................................................... İsm-i Mef ‘ûl ........................................................................................................... İ‘lâl ........................................................................................................................... Tefâ‘ül Bâbı ( ) .................................................................................................... İ‘lâl ........................................................................................................................... İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ İ‘lâl ........................................................................................................................... İsm-i Mef ‘ûl ........................................................................................................... ) ....................................................................................................... Müfâ‘ale ( İ‘lâl ........................................................................................................................... İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ İ‘lâl ........................................................................................................................... İsm-i mef ‘ûl ........................................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... �تَْفعيِ ْل �تََف ُّع ْل �تََفاعُ ْل اعلَه َ ُم َف 121 121 122 123 123 123 124 124 125 127 127 128 128 128 129 130 130 130 130 131 132 132 132 133 133 134 134 135 135 135 137 138 139 139 142 Önsöz Önsöz Sevgili öğrenciler, Osmanlı Türkçesi, Türkçenin Osmanlı Devleti dönemindeki tarihî bir dönemidir. Bu dönem, 14. yüzyıldan başlayıp 20. yüzyıla kadar yani Cumhuriyetin kuruluşuna kadar olan süreyi kapsar. Sözü edilen bu dönemde Türkçe, Türklerin ilişki içinde bulunduğu milletlerin dillerinden bilhassa Arapça ve Farsçadan etkilenerek zenginleşmiştir. Özellikle Türkçede karşılığı bulunmayan kelimelerin aynı inanç ve kültür dairesi içinde yer alan Arapça ve Farsçadan karşılama yoluna gidilmiştir. Böylece Osmanlı Türkçesinde, ortak İslâm uygarlığına bağlı birçok kelime ve terkip yer almıştır. Doğal olarak bu kelime ve terkipler zaman içinde Türkçenin tarihî malzemesi kabul edilerek Türkçeleştirilmiştir. Farklı dillerin imkânlarından da yararlanılarak zenginleşen Osmanlı Türkçesiyle her alanda binlerce eser yazılmıştır. Kütüphaneleri dolduran bu eserleri ve arşiv belgelerini okumak ve anlamak için Osmanlı Türkçesini öğrenmek gerekmektedir. İşte bu maksatla elinizdeki “Osmanlı Türkçesi I” kitabı hazırlanmıştır. Hazırlanan bu kitapta önce Türkçe unsurların tanınması ve okunması hedeflenmiş sonra Arapça unsurlara geçilmiştir. Birinci Ünitede: Osmanlı Türkçesi hakkında bilgi verildikten sonra Osmanlı Türkçesi alfabesi ve bu alfabedeki hareke işaretleri tanıtılmıştır. İkinci Ünitede: Türkçe ünlü ve ünsüzlerinin yazılışı anlatılmıştır. Üçüncü Ünitede: Türkçe kelimelerin yapısı tanıtıldıktan sonra Türkçe dilek-şart kipinin istek ve emir kipinin, gereklilik kipinin ve Türkçe edatların yazılışları anlatılmıştır. Dördüncü Ünitede: Türkçe eklerin yazılışında ortak özellikler belirtildikten sonra ek fiil ve birleşik fiil çekimleri, Türkçe çeşitli ekler, zamirler, zarflar ve sayıların yazılışları tanıtılmıştır. Beşinci Ünitede: Arapça ve Farsça kelimelerin yapıları üzerinde durulmuştur. Arapça ve Farsça kelimelerde ünlüler ve ünsüzler, bu dillerde bulunup da karşılığı bulunmayan harfler gösterildikten sonra Arapça ve Farsça kelimelerin tanınması anlatılmış, ardından ay adları, haftanın günleri ve sayılar tanıtılmıştır. Altıncı Ünitede: Arapça kelimelerin yapısı üzerinde durulmuştur. Bu doğrultuda Arapça kelimelerin asıl ve ilâve harfleri (aslî ve zâid), vezinleri, cinsiyet ve çokluk özellikleri tanıtılmıştır. Yedinci Ünitede: Arapçada kelimelerin tanınmasında önemli bir yer tutan aksâm-ı seb‘a ve Arapça mastarlardan mücerred ve mimli mastarlar tanıtılmış, bu mastarların ism-i fâil ve ism-i mef ’ûlleri gösterilmiştir. Sekizinci Ünitede: Mezîdunfîh mastarlardan if ’âl, tef ’îl, tefa‘‘ul , tefâ‘ul ve mufâ‘ale babları, bunların ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûlleri ve düzensiz şekilleri tanıtılmıştır. Ünitelerin her birine okumayı geliştirmeye yönelik ve ünitelerde işlenen konulara ait örnekler bulunduran okuma parçaları konmuştur. Parçalar seçilirken ilk ünitelerde İstiklâl Marşı, atasözleri, maniler, Gemiciler, Osmanlı Bayrağı, Ala Geyik gibi öğrencilerin yabancı olmadıkları ve kolayca okuyabilecekleri metinlerin seçimine özen gösterilmiştir. Sıra Sizde bölümlerinde öğrencilerin seviyelerine göre örnekler seçilmiş ve bol örnek vermeye gayret edilmiştir. Bu kitaptan çalışırken öğrencilerimize, Osmanlı Türkçesinin Türkçeden farklı bir dil olamadığını, Osmanlı Devleti zamanında yazılan ve konuşulan Türkçeden başka bir şey olmadığını akıllarından çıkarmamalarını tavsiye ederiz. Öğrenmek için okumanın yanında yazmayı da ihmal etmemeleri gerektiğini özellikle belirtmek isteriz. Çalışırken çok tekrar etmenin, bilinmeyen kelimelerde sözlük kullanmanın ayrıca kitap dışında Osmanlıca yazılmış metinler okumanın Osmanlı Türkçesini öğrenmede çok önemli olduğunu vurgulamak isteriz. Osmanlı Türkçesinin alfabe ve dil özelliklerini ortaya koymak ve böylece o dönemde yazılmış olan eserlerin, belgelerin okunup anlaşılmasına katkıda bulunmak amacıyla kaleme alınan bu kitabın hazırlanmasında emeği geçen Yard. Doç. Dr. Recep Ahıshalı’ya ve Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi yetkililerine candan teşekkür ederim. Editör Nihat ÖZTOPRAK vii 1 OSMANLI TÜRKÇESİ-I Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Osmanlı Türkçesi Alfabesini tanıyabilecek, Hareke, med, şedde ve cezm işaretlerini tanıyıp kullanabilecek, Bitişen ve bitişmeyen harfleri, şekilce birbirine benzeyen harfleri tanıyabilecek, Harflerin bitişme biçimlerini kavrayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • OsmanlıTürkçesiAlfabesi Harekeler Med Şedde • • • • Cezm Bitişenvebitişmeyenharfler Şekilcebenzerharfler Harflerinbitişmebiçimleri İçindekiler Osmanlı Türkçesi-I Osmanlı Türkçesi Alfabesi • • • • • • • OSMANLITÜRKÇESİ OSMANLITÜRKÇESİALFABESİ HAREKELER MED,ŞEDDE,CEZM HARFLERİNŞEKİLCEBENZERLİKLERİ BİTİŞENVEBİTİŞMEYENHARFLER HARFLERİNBİTİŞMESİ Osmanlı Türkçesi Alfabesi OSMANLI TÜRKÇESİ Oğuz Türklerinin Anadolu’da oluşturdukları dil “Batı Türkçesi”, “Batı Oğuzcası”, “Türkiye Türkçesi” gibi adlarla anılmaktadır. Batı Türkçesinin 13. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar süren uzunca bir dönemde Anadolu’da gelişen yazı diline “Osmanlı Türkçesi” denir. Üç döneme ayrılan Batı Türkçesinin ilk dönemine Eski Osmanlıca, Eski Türkiye Türkçesi veya Eski Anadolu Türkçesi adları verilir. Bu dönem Anadolu Selçukluları, Beylikler Çağı ve Osmanlı Devletinin İstanbul’un fethine kadar olan zamanı içine alır. Sözü edilen dönem Osmanlının kuruluş dönemidir. İkinci dönem, Klâsik Osmanlı Türkçesi adıyla anılmakta olup 15. yüzyılın ortalarından 19. yüzyıla kadar devam eder. Üçüncü dönem ise “Yeni Osmanlı Türkçesi” adıyla anılmakta olup Tanzimat’tan 1908’e yani ikinci meşrutiyete kadar gelir. Daha sonraki dönem ise “Yeni Türkiye Türkçesi” olarak adlandırılır. Osmanlı Türkçesi döneminde bilhassa Arapça ve Farsçadan alınan kelime ve gramer unsurları, Anadolu’da yaşayan farklı dillerden etkilenmeler vb. sebeplerle dil bir hayli gelişmiş ve değişmiştir. Sözü edilen dönemde, Türkçe yönünden sade anlaşılır metinlerin yanında Arapça ve Farsça unsurlarla dolu belli bir kesimin anlayabileceği metinler de yazılmıştır. Hem manzum hem de mensur olarak yazılan metinlerde sade, orta ve süslü dillerle eserler telif edilmiştir. Dinî metinler sade ve orta seviyede bir dille kaleme alınırken edebî metinler her üç seviyede de kaleme alınmışlardır. Bunların dışında Özel kalıpları ve formülleri olan resmî belge dili de vardır. Resmî dille yazılan metinler diğerlerinden farklılık arz eder. Şurası unutulmamalıdır ki Arapça Farsça unsurların çok yaygın olduğu metinlerde bile Türkçe cümle yapısı ve gramer hususiyetleri hâkim olmuştur. Ayrıca farklı dillerden alınan unsurlar bir şekilde ve zaman içinde asli hüviyetlerinden uzaklaştırılarak Türkçeleştirilmişlerdir. Böylece Osmanlı Türkçesi Türk tarihi içinde dünyanın en zengin; ifade gücü ve ahenk özelliği en yüksek dilleri arasına girmiştir. OSMANLI TÜRKÇESİ ALFABESİ Osmanlı Türkçesi Alfabesinin temeli 28 harfli Arap alfabesine dayanır. Arap alfabesinde bulunmayan bazı sesler İranlı ve Türkler tarafından ilâve edilerek geniş Osmanlı Türkçesi Alfabesi oluşturulmuştur. Arap alfabesine İranlılar pe ﭖ, çe ﭺve je ﮊharflerini ilâve etmişlerdir. Türkçeye mah- ڭ sus olan nazal ñ (kâf-ı nûnî) için harfi, Farsçaya mahsus olan yumuşak g’nin ince sesli kelimelerle gösterilmesi için kâf-ı fârisî ﮒharfi, lam ve elifin birleşmesinden oluşan ﻻlamelif harfi de Osmanlı Türkçesi alfabesinde yer alır. 4 Osmanlı Türkçesi-I Osmanlı Türkçesi Alfabesi ve Okunuşları Tablo 1.1 ث se ت ﭖ ب be elif خ ح چ ج te د dal hı ڎ س pe ha ا çim ز Cim ر ذ sin je ze rı ظ ط ض ص sad Şın ك kef ق kaf ف غ ع ن م ل zı tı nun mim ى ye dat fe lam zel ش gayın ayın ڭ گ sağır kef kâf-ı nûnî ﻻ ه lam-elif و he ﺀ gef vav ﻪ ﺓ Yukarıdaki harflerin yanında Osmanlı Türkçesi alfabesinde hemze, te, (o) ha-i resmiye (şekilce he) harfleri de yardımcı olarak kullanılır. HAREKELER Arapça kelimelerin yazılışında uzun ünlüler harfle (elif, vav, ye) gösterilirken kısa ünlüler yazılmaz. Bu sebeple kısa ünlülerin okunmasında hatalar olur. Kelimelerin doğru okunabilmesi için kısa ünlüleri göstermek üzere hareke adı verilen bazı yardımcı işaretler kullanılır. Arapça konuşanlar harekesiz metinleri okumakta hata yapmasalar bile Kur’ân-ı Kerîm’in indirilmesinden sonra müslümanlığın Arap olmayanlar arasında da yayılmasıyla bu kesimler arasında okuma hataları artmıştır. İşte o dönemde Kur’ân’ın yanlış okunuşunu önlemek maksadıyla kelimeleri harekelenmiştir. Türkler Arap alfabesini kullanmaya başladığında, Türkçe metinlerde de hatalı okumayı önlemek için 16. yüzyılın sonlarına kadar hareke kullanmışlar, zaman içinde imlâ oturdukça hareke kullanımını azaltmışlardır. Daha sonraları Kur’ân-ı Kerîm, sözlük ve dilbilgisi gibi doğru imlâ hususunda özel hassasiyet gerektiren eserler dışında hareke kullanımı kaldırılmıştır. Harekeler Üstün: (Arapçası fetha) َ harfin üstüne konur ve harfi /a/e/ okutur. Ötre : (Arapçası damme) ُ harfin üstüne konur ve harfi /o/ö/u/ü/ okutur. Esre : (Arapçası kesre harfin altına konur ve harfi /ı/i/ okutur. Tenvin: Üstün, ötre ve esrenin kelimenin son harfinde çift yazılmasıdır. Okunuşu da değişir. Üstünlü tenvin Kelimenin son harfini /an/en/ okutur. Yazılırken kelimenin sonuna ً tenvin elifi getirilir. Tenvin elifi getirilen kelimeler tenvin kaldırılsa bile tenvinli okunur. ساملاsâlimen (sağ olarak ) Esreli tenvin kelimenin son harfini /ın/in/ okutur. Ötreli tenvin kelimenin son harfini /un/ün/ okutur. 5 1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi Tablo 1.2 Hareke Örnekleri ب ب ب Úبن بنÅ Ú بنÓ ÚdÚ¾½Å ÚdÚH3½ küfr kelebek Ó 3WL0— UΚ*½ ًبعضا bü bi bün be bin kibr ben ÚpÓ¾Ó*Ó½ rahmetün külliyen Î3ما3عمو Î U2Å—UÓ• ba‘zen ختابًا haricen umûmen hitâben Aşağıdaki kelimeleri okuyunuz. ÓëLÚAÓÇ ÚdH3½ ÚoÅ–عا سپت `Ú¾3# ÚsżU� بشر ÚXÓ¦Úd30 Ú‚UÓ¦Úd²Å« qÓ¦Ó ³ ÚpÚ*3¦ Úe²Å« بحق بداية بعضا ÎôUÓ0 1 MED, ŞEDDE VE CEZM Arap alfabesine dayalı Osmanlı Türkçesi alfabesinde kelimelerin okunuşuna yardımcı olan üstün, esre, ötre ve tenvin gibi harekelerin dışında med, şedde ve cezm adı verilen yardımcı işaretler vardır. Bunları sırayla tanıyalım: ] ۤ elif harfinin üstüne konur ve uzun â sesi verir. Bu işaret ilk sesi a olan Türkçe kelimelerMed [ de de kullanılmıştır. ÚqŽ¬ ÚqŦ¬ ‘¬ ‰¬ âkil aş ÚdŦ¬ âmil âmir al at Tablo 1.3 Med Örnekleri ®¬ Med örnekleri (Türkçe kelimeler) Türkçe kelimelerde uzatma konulmamasına dikkat ediniz. Aşağıdaki kelimeleri okuyunuz. «Ó—¬ Ú‚UÓ§¬ Úœ«Ó“¬ Ú—UÓJÅ–¬ 2 6 Osmanlı Türkçesi-I Şedde [ ] Arapça kelimelerde yan yana gelen aynı ünsüzlerin tek harf yazılıp iki harf okunması için kullanılan bir işarettir. Bu işaret, iki defa okunması istenen harfin üzerine konmaktadır. Türkçe kelimelerde bu işaret umumiyetle kullanılmayıp harf iki kez yazılmıştır. ÚXÓÒMÓ2 Tablo 1.4 ÚXÒMŦ ÚXÒ*Ŧ cennet minnet millet Şedde örnekleri pLÚA*¼¬ بللىÓ v*¼¬ Şedde örnekleri (Türkçe kelimeler) elleşmek belli elli Matbu metinlerde şedde işareti çoğu zaman kullanılmaz. Son harfi şeddeli olanlar yalın halde iken tek, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikiz okunur. Òسر ÒsÓ§ Òo0 sır(r) fen(n) hak(k) Sırrı fenni hakkı ىÒسر vÒM§ Òf0 hal(l) Hissi halli Ò حسى vÒI0 Òq0 his(s) vÒ*0 Cezm [ ] (sakin, sukun) harfin üstüne konur ve ünsüz okutur. Türkçe kelimelerde kapalı hecelerin heceyi kapayan ünsüzlerinin okunması için konmuştur. ÚpÓÔ Tablo 1.5 tek Ú„ÚdÔ terk ْ بر bir Cezm örnekleri Osmanlı Türkçesinde kelime sonundaki ünsüzler sakin (cezm) okunur. ®UÔ ÃUÔ ®U² È«Ë tat tac yat vay Úباد Úœ¬ ®U¦ ®U� bâd mat ad kat Aşağıdaki kelimeleri Osmanlı Türkçesi Alfabesiyle yazınız. 3 az ateş mu‘allim redd münevver mahrem muharrem vatan ‘ilm بوش عموما Âu¦ ÎWL0— Aşağıdaki kelimeleri okuyunuz. 4 „—uÔUÔ¬ ختابا اغرى ساملا 7 1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi Şedde ve Cezm Örnekleri Tablo 1.6 Òسر ÒbÓ– ÒpÓ– ÒrÓ– ÒdÓ– ÒvÓ½ sırr (gizli ) şedd (sıkı bağlama) şekk (şüphe) şemm (koklama) şerr (kötülük) keyy (dağlama) medd (uzatma,çekme) harr (hararet, sıcaklık) hass (alçak, adi) hâss (saf,halis) hatt (yazı) hattî (yazı ile ilgili) ÒbÓ¦ ÒvÓ0 ÒdÓ0 حظ ÒfÓ0 ÒrÓ£ Ò”U• ÒdÅ£ ÒjÓ• ÒfÅ0 vÒDÓ• ÒVЕ hayy (diri, canlı) hazz (hoşlanma) hemm (gam,keder) hirr (kedi) hiss (duygu) hubb (hilekâr) hürr (hür, serbest) kadd (boy) katt (kesme) kedd (çalışma) keff (el içi, avuç) kerr (tekrar yönelme) küll (hep,bütün) lecc (dar şey) leff (sarma) lett (karıştırma) lübb (iç, öz) nemm (koğuculuk) redd (geri çevirme) saff (dizi, sıra) sinn (yaş,diş) sedd (kapama, tıkama) semm (zehir) ÒdÐ0 Òqн Ҝӗ ÒbÓ� ÒZÓ¼ ّn# ÒjÓ� ÒnÓ¼ س ّن ÒbÓ½ ÒXÓ¼ سب ّ sebb (söğme) ÒnÓ½ ÒVм س ّد ^dÓ½ ÒrÓì سم ّ Şedde Tablo 1.7 ë²ÒœÓ— reddiye vّ*н küllî (umumi,bütün) ˆّbÓ¦ medde (med işareti) سكّه sikke (madeni para) ëÒIÓ0 ëÒ*Ð0 ˆÒdÐ0 vÅÒLÓ½ hakka hulle (cennet elbisesi) hürre (cariye) kemmî (cesur) سمى ّ س ّبى ëÒšÅ� vҾм semmî (zehirli) ëّJÓ¦ sebbî (esir) vّJÓ¦ kıyye ÚdّJÓ– lübbî س ّده Mekke mekkî (Mekke ile ilgili) şekker südde (kapı, eşik) سنّى س ّته ÈّdÓ– Ú®ّdÅ– sinnî (dişle ilgili) sitte (altı) HARFLERİN ŞEKİLCE BENZERLİKLERİ şerrî (kötülükle ilgili) şirret (kötülük, huysuz) Osmanlı Türkçesi alfabesini tanırken şekilde birbirine benzeyen, yalnızca altlarına veya üstlerine konan noktalarla birbirinden ayrılan harfleri ayrıca incelemekte fayda vardır. Benzer harflerin alfabede arka arkaya sıralanışlarına da dikkat edelim. ˆÒdÓ½ kerre (defa,kez) جلّه lücce (engin su) ëÒLÓ– şemme (bir kez koklama) ÚXّLÓÔ temmet (bitti,tamam oldu) 8 Osmanlı Türkçesi-I » ﺝ د — ” ’ ¹ ﻉ ∙ Û ﭺ ﺫ “ ‘ ÷ º ﻍ ‚ ® ﺡ À ﺥ Š BİTİŞEN VE BİTİŞMEYEN HARFLER Osmanlı alfabesi, bugün kullanılan Latin kökenli Türk alfabesinden farklı olarak sağdan sola doğru yazılır. Yazım sırasında harflerin çoğu önceki ve sonrakiyle bitişirken bazı harfler kendisinden sonraki ile bitişmez. Bu özellikleri sebebiyle harfler başta, ortada ve sonda yer alırken şekillerinde değişiklikler oluşur. Yazmaya geçmeden önce bitişen ve bitişmeyen harfleri öğrenmek gerekir. a. Bitişen harfler: Kendinden önce ve sonraki harflerle bitişir. Başta ve ortada değişikliğe uğrarlar, sonda yalın biçimi ile yazılırlar. »Û®ÀÃ<ÕŒ”‘÷’ÿ¹Ÿ⁄-‚„‰ÂÊÈ b. Bitişmeyen harfler: Bunlar kendisinden önceki harflerle bitişir sonrakilerle bitişmez. «œ‹—“ŠËµ Sonda bulunan µ harfi kelimelerde ünlü yerine kullanıldığında kendisinden sonrakiyle bitişmez. Buna hâ-i resmiye denir. HARFLERİN BİTİŞMESİ Osmanlı Türkçesi alfabesinde harflerin başta, ortada ve sonda bulunuş şekilleri farklıdır. Kendisinden sonrakilerle bitişmeyenlerin doğal olarak ortadaki ve sondaki şekilleri aynıdır. Tablo 1.8 Örnek Sonda Ortada Başta Yalın biçim ا ا ا ببك elif V ¾ V ب سپت é á Ä ﭖ X × Ô te sevâb Y Þ Ý cürm ﺞ ﺠ ج cim suç ﭻ â ﭼ çim ferah ﺢ þ ح ha ارابا araba bebek sepet ترك terk »«u8 جرم صوﭺ فرﺡ ا be pe ت ث se ﺝ ﭺ ﺡ 1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi خبر ﺥ haber ﺦ ¥ خ destûr b b د dal zekâ c c ﺫ var d d ر zel zor e e ز reji ó ó ﮊ eski f س س keşf g A ﺷ sabah h B ص zarar i C ض taraf D D ط E E ظ aşk ﻊ ع ع ayın gaflet ﻎ ﻐ غ gayın fetih n H ف akın o I ﻗ fe kâtip p ﮑ ﮐ nazm q r s K L M ل م ن vâli u u و heybet هه N ه he vilâyet ﻼ ﻼ ﻻ lamelif it w } | ye دستور ﺫكا وار زور رﮊى اسكى كشف صباﺡ ضارر طرف ظفر zafer عشق غفلت فتﺢ s�¬ كاتب ليل leyl محرم mahrem نظم والى هيبت وﻻيت ايت hı د ﺫ ر rı ز ze ﮊ je س sin ش şın ’ sad ÷ dad ط tı ظ zı ﻉ ﻍ ف ق kaf „ kef ل lam م mim ن nun و vav ه ﻻ ى 9 10 Osmanlı Türkçesi-I Özet 1 Osmanlı Türkçesi alfabesini tanıyabilmek 13. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar uzunca bir süre Anadolu’da gelişen yazı diline “Osmanlı Türkçesi” denir. Bu dönemde Arap harfli alfabe kullanılmıştır. Osmanlı Türkçesi alfabesi 28 harfli Arap alfabesine dayanır. Ancak bu alfabe İranlı ve Türklerin ilâveleriyle genişlemiştir. Sözü edilen ilâve harfler pe پ, çe چ, je ژnazal ne (kâf-ı nuni) ڭ, yumuşak g’nin ince sesli kelimelerle gösterilmesi için kâf-ı fârisi گ , lam ve elifin birleşmesinden oluşan harfleridir. 2 ﻻlamelif Hareke, med, şedde ve cezm işaretlerini tanıyıp kullanabilmek Arapça kelimelerin yazılışında uzun ünlüler harfle (elif, vav, ye) gösterilirken kısa ünlüler yazılmaz. Bu sebeple kısa ünlülerin okunmasında hatalar olur. Kelimelerin doğru okunabilmesi için kısa ünlüleri göstermek üzere kullanılan bazı işaretlere hareke adı verilir. Hareke Kur’ân’ı yanlış okumayı önlemek amacıyla ortaya çıkmıştır. Harekeler üstün (fetha), ötre (damme), esre (kesre)dir. Sözü edilen harekeler çift yazılması halinde tenvin adını alır. Üstün harfin üstüne konur ve harfi a/e okutur; ötre harfin üstüne konur ve harfi o/ö/u/ü okutur; esre harfin altına konur ve harfi ı/i okutur. Üstünlü tenvin kelimenin son harfini an/en okutur; esreli tenvin kelimenin son harfini ın/in okutur, ötreli tenvin kelimenin son harfini un/ün okutur. ﺁ Med [ ] elif harfinin üstüne konur ve uzun â sesi verir. Bu işaret ilk sesi a olan Türkçe kelimelerde de kullanılmıştır. Örnek: âk ^ ‚¬ Şedde [ ] Arapça kelimelerde yan yana gelen aynı ünsüzlerin tek harf yazılıp iki harf okunması için harflerin üzerine konan bir işarettir. Örnek: cennet Ú XÓÒMÓ2 Cezm [ ](sakin, sükûn), harf üstüne konur ve ünsüz okutur. Türkçe kelimelerde kapalı hecelerin heceyi kapayan ünsüzlerinin okunması için konmuştur: örnek Ú d¾ bir 3 Bitişen ve bitişmeyen harfleri, şekilce birbirine benzeyen harfleri tanıyabilmek Osmanlı alfabesinde harfler sağdan sola doğru yazılır ve yazım sırasında harflerin çoğu önceki ve sonrakiyle bitişirken bazı harfler kendisinden sonraki ile bitiş- «œ‹—“ŠËµ mez. Bitişmeyen harfler harfleridir. Diğerleri kendisinden önceki ve sonrakilerle bitişir. Osmanlı Türkçesindeki bazı harfler şekilce birbirine benzer. Onlar altlarına veya üstlerine konan noktalarla birbirinden ayrılırlar. Bunları şöyle gruplandırılabilir: » ﺝ د — ” ’ ¹ ﻉ ∙ Û ﭺ ﺫ “ ‘ ÷ º ﻍ ‚ ® ﺡ Š ® ﺥ 1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi 11 Kendimizi Sınayalım 1. Osmanlı Türkçesinin üçüncü dönemine ne ad verilir? a. Klâsik Osmanlı Türkçesi b. Yeni Osmanlı Türkçesi c. Eski Anadolu Türkçesi d. Türkiye Türkçesi e. Batı Türkçesi 2. Türkçeye mahsus olan nazal ñ (kâf-ı nûnî) Osmanlı Türkçesi alfabesinde nasıl gösterilir? a. b. c. d. e. ﮒ ك ڭ ك ¯ 3. Aşağıdaki harekelerden hangisi harfin altına konur? a. b. c. d. e. üstün ötre ötreli tenvin kesre cezm 4. Aşağıdaki yardımcı işaretlerden hangisi bir harfin iki kez okunmasını sağlar? a. b. c. d. e. Ú– ِ– b. c. d. e. a. b. c. d. e. a. b. c. d. e. a. b. c. d. e. ّ– – –ِ – ْ– 9. Aşağıdaki işaretlerden hangisi a/e okutur? َ– e. ُ– Ï– بن او “¬ نى تﺃ 8. Aşağıdaki işaretlerden hangisi ın/in okutur? a. ْ– –ّ ب ح م ر ژ 7. Aşağıdaki yazımlardan hangisinde harf birleşmesi yanlıştır? –ُ َ– ّ– 5. Aşağıdaki işaretlerden hangisi harfin üstüne konur ve harfi üstün bırakır? a. 6. Aşağıdaki harflerden hangisi şekilce benzerlik yönünden bir grup içinde yer almaz? b. c. d. ّ– –َ – – –ْ 10. Aşağıdakilerin hangisinde bitişmeyen harfler birlikte ve doğru olarak verilmiştir? a. b. c. d. e. ادذو ادژت ابذر درلو كقرل 12 Okuma Parçası Osmanlı Türkçesi-I 1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi İSTİKLAL MARŞI Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır parlayacak! O benimdir, o benim milletimindir ancak! Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül... ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Hakkıdır, Hakk’a tapan milletimin istiklâl. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım; Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar. Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imânı boğar, ‘Medeniyet!’ dediğin tek dişi kalmış canavar? O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım. Her cerîhamdan, İlâhî, boşanıp kanlı yaşım; Fışkırır rûh-ı mücerred gibi yerden na‘şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım! Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyet, Hakkıdır, Hakk’a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b 2. c 3. d 4. e Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va‘dettiği günler Hakk’ın, Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın. Bastığın yerleri ‘toprak’ diyerek geçme, tanı! Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehid oğlusun, incitme, yazıktır, atanı. Verme, dünyâları alsan da bu cennet vatanı. 5. a 6. c 7. e 8. d 9. b Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan, şühedâ! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Hudâ, Etmesin tek vatanımdan beni dünyâda cüdâ. Rûhumun senden İlahî, şudur ancak emeli: Değmesin ma‘bedimin göğsüne nâ-mahrem eli! Bu ezanlar-ki şehâdetleri dinin temeliEbedî yurdumun üstünde benim inlemeli. 13 10. a Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Türkçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Osmanlı Türkçesi Alfabesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Harekeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Med, Şedde ve Cezm” başlıklı bölümü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Harekeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Harflerin Şekilce Benzerlikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Bitişen ve Bitişmeyen Harfler, Harflerin Bitişmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Harekeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Harekeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Bitişen ve Bitişmeyen Harfler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 14 Osmanlı Türkçesi-I Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 çeşme küfr âşık bihakkın sepet subh kalın bidâyeten beşer hürmet ırmak Ba‘zan emel mülk iz hâlen âfâk âzâd âşikâr gÔ¬ Âd1¦ rÒ*F¦ s¹Ë œÒ — علم Ağrı sâlimen boş umûmen mum rahmeten Sıra Sizde 2 âra Sıra Sizde 3 “¬ —ÒuM¦ Sıra Sizde 4 Atatürk hitâben Develi, Hayati (2008). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu I-II. İstanbul: Kesit Yayınları. Develi, Hayatı (2010). Osmanlı Türkçesi Grameri. 1. Baskı. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. Kurt, Yılmaz (1996). Osmanlıca Dersleri I. 3. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları. Timurtaş, Faruk K. (1986). Osmanlı Türkçesine Giriş. 8. Baskı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Tulum, Mertol (2009). Osmanlı Türkçesine Giriş. 1. Baskı. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. 2 OSMANLI TÜRKÇESİ-I Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Türkçe kelimelerdeki ünsüzleri yazabilecek, Arapçada kalın ve ince halleri olan harfleri tanıyabilecek, Genizsi n’nin yızılışını gerçekleştirebilecek, Kalın ve ince le (l) harfini tanıyabilecek, Türkçe kelimelerde ünlülerin yazılışını gerçekleştirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Türkçeünsüzler • Kalınveincehaliolanharfler • Genizsin’ninyazılışı • Lharfininyazılışı • Türkçeünlüler İçindekiler Osmanlı Türkçesi-I Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı • TÜRKÇEÜNSÜZLERİNYAZILIŞI • TÜRKÇEÜNLÜLERİNYAZILIŞI Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı TÜRKÇE ÜNSÜZLERİN YAZILIŞI Arap harfli Osmanlı Türkçesi Alfabesindeki harflerle Türkçe ünsüzleri göstermede ciddi bir eksiklik yoktur. Türkçe’de her ünsüzün bir harf karşılığı vardır ve onların hiçbirinin ince ve kalın halleri yoktur. Buna karşılık bugünkü alfabede tek sesle gösterilen bazı harflerin (k,t,z,s,ğ) Arapça’da ince ve kalın halleri vardır. Dolayısiyle Türkçe’de olmamakla beraber Arap harfli Osmanlı alfabesinde bilhassa Arapça ve Farsça kelimelerde ince ve kalın ünsüzlü harfler kullanılmıştır. Bunların kalın ve ince halleri ayrı ayrı harflerle gösterilir. Bunları şöyle gösterebiliriz: k t ق ك ط kalın kaf ince kef kalın tı z ت ince te s ğ ظ ز ص س غ گ kalın zı ince ze kalın sad ince sin kalın gayın ince gef Bu harflerin Türkçe kelimelerde ince halleri tercih edilmekle beraber hecenin kalın ünlüsünü belirtmek amacıyla az da olsa kalın şekillerinin kullanıldığı kelimeler de vardır. Örnekler: اك ek اق ak طاش taş تر ter ظر zır بز سر صار bez sar ser باغ bağ بگ beğ بکلر اقچه ظرر ترلك ظافر bekler akça zarar terlik zafer سوكى كزى صاواش ياغش بكلك sevgi gezi savaş yağış beğlik Aşağıda Türkçenin ünlü ve ünsüzlerinin yer aldığı kelimeler verilmiştir. Bunları yazmaya çalışınız. Tablo 2.1 1 18 Osmanlı Türkçesi-I Tablo 2.2 at ar av ah ay bab bar baş bal bay tac dad dar dal zal zar rah saç sağ fal mat vah var vay yay Türkçe kelimelerde kelime başındaki ‘‘s’’ ve ‘‘t’’ ünsüzlerini göstermek için bu harflerden sonra gelen ünlülere bakılır. Onlar kalınsa صve طharfleri, ince ise سve تharfleri kullanılır. Kelime içindeki ‘‘s’’ ve ‘‘t’’ harfleri genellikle سve تharfleriyle gösterilir. سر صات تر طات ser sat ter tat Türkçe ünsüzlerden bazı harflerin yazılışına özel dikkat sarf etmek gerekir. Bunlardan biri genizsi n, diğeri kalın ve ince sesleri bulunan Ldir. Bu harfler için Arap asıllı Osmanlı Türkçesi alfabesinde farklı işaretler yoktur. Genizsi n’nin Yazılışı Türkçede ‘‘n’’ sesi iki türlüdür. Diş sesi olan n, genizsi n. Diş sesi olan n’de dilin ucu üst dişlere dokunurken, genizsi n’de dokunmaz, küçük dil geniz yolunu açar hava aynı zamanda burundan salınarak çıkar. Bu ses Osmanlı Türkçesinde sağır kef veya kâf-ı nûnî (nun kefi) adıyla anılan كharfiyle gösterilmiştir. Ancak konuşma dilinde Osmanlı döneminden başlayarak diş sesi olan n’ye dönüşmüş, bugün tamamen n kullanılır hale gelmiştir. Örnekler: Tablo 2.3 صوك ياكلمق قوکشو کلك کورك بکز اكلمق ايکلمك بوکلمق يكى ﺁكا ﺒﻴك اوك دکز son beniz yanılmak anlamak ana konşu inlemek bin gelin bunalmak ön görün yeni deniz Bu harflerin dönem içinde نharfiyle yazıldıkları da görülmektedir. Bugün yalnızca bazı yöre ağızlarında yaşamaktadır. L Harfinin Yazılışı Türkçede kalın (çukur) ve ince (düz) olmak üzere iki ayrı le(l) sesi vardır. Kalmak kelimesindeki “l” kalın, dilmek kelimesindeki incedir. Bugünkü alfabede bu farkı gösteren işaret yoktur. Osmanlı Türkçesi alfabesinde yer aldığı halde Türkçe kelimelerin yazılışında kullanılmayan harfler vardır. ثpeltek se, حha, خhı, ذpeltek z (zel), زze, ژje , صsad, ضdad, طtı, ظzı, عayın, غgayın harfleridir. Bunlardan ثpeltek se, حha, ذzel, ضdad, عayın harfleri Bunlar: yalnızca Arapça kelimelerde ve kimi Farsça kelimelerde bulunur. خhı Arapça bir harf olup Türkçe kelimelerde bulunmaz. Ancak bazı anadolu ağızla- rında ve kimi Farsça kelimelerde bulunur. 19 2. Ünite - Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı ذzel Arapça’dır ancak kimi Farsça kelimelerde de görülür. ژje Farçadan Osmanlıcaya geçmiştir. صsad, طtı, ظzı, عayın, غgayın harfleri bazı Türkçe kalın sıradan kelimelerde kullanılır. Çeşitli Örnekler ﺁغا ağa پاچا ﺁرا ara ﺁدا ﺁچا ﺁتا ada aça ابا ata aba paça papa پاپا باﻻ باغا باجا baca baba چاچا چاﻻ چاقا چاغا چاپا چابا قاما قاصا قارا çaça ماصا bağa bala çala çaka masa mapa ماپا قايا ياقا ياصا ياشا yaka kaya yasa yaşa kama بابا çapa çağa çaba kara kasa يارا يادا yara Tablo 2.4 يابا yada yaba Aşağıdaki kelimeleri okuyunuz. ﺁنا پارا ماﻻ ﺁﻻ حاشا ماشا ﺁقا حارا ياﻴا پاﻻ حاﻻ ياما پاشا مايا ياﻻ TÜRKÇE ÜNLÜLERİN YAZILIŞI Türkçe, ünlü ses bakımından zengin bir dildir. Toplam 8 ünlü vardır. Buna karşılık Arapçada üç ünlü ‘‘a,i,u’’ ve bunların uzunları ‘‘â,î,û’’ vardır. Bunların kısa olanları yazılmaz, uzun olanları ise ا, و,ە, ىharflerinden biri ile gösterilir. Türkçenin ünlülerini de göstermek için bu harflerden yararlanırız. Bunlardan اve ەa, e ünlülerini, ىı, i ünlülerini, و o,ö,u,ü ünlülerini göstermek için kullanılır. Görüldüğü üzere Türkçe’nin ünlülerini karşılamakta Arap alfabesi yetersizdir. Türkçe ünlülerin yazılışını ayrı ayrı ele alalım: ‘‘a’’ Ünlüsünün Yazılışı Türkçe kelimelerde ‘‘a’’ ünlüsü Kelime başında genellikle medli elif آile gösterilir. vI#¬ ®¬ askı at Kelime içinde sadece elif ile gösterilir. ‘U¹ ا ®U¹ ‚U²« ‘¬ “¬ aş az —«ËU¹ taş tat ayak tavar Kelime içinde a sesi için şu hususlara dikkat etmek gerekir: İki hecesinde de a sesi bulunan Türkçe kelimelerin ilk hecesinde پتﻼقpatlak gibi ‚U²U¹ tayak اyazılmayabilir: 2 20 Osmanlı Türkçesi-I قالنkalın gibi. Kelime sonunda elifle yazılır, kimi kelimelerin ve eklerin sonunda ‘‘ ’’ﻩ هile yazılır. UÔ¬ «—¬ ¬غا UǬ ˆd–U¹ İki heceli kelimenin yalnızca birinci hecesinde a sesi varsa yazılır: ata ara Aşağıdaki örnekleri okuyunuz: Tablo 2.5 Çeşitli Örnekler ağa akça ‰¬ ‚¬ ﺁش ”¬ چات تاب باب Ȭ يايا واى واﻩ قاش al ak çat tab vay yaya بابا «u� baba hava aş bab vah ﯧﺎﯧﻗﺎﺭﺍ yaygara as ay kaş ياﻻمه yalama taşra —¬ œ¬ ar ad ah av ˆ¬ ˬ طاى صات قارﻩ قاراجه tay kara sat karaca İkiden çok heceli kelimelerde ikinci hecedeki a sesi farklı şekillerde gösterilebilir: ÂœUL¼¬ Âœ ëL¼¬ ÂbL¼¬ almadım ‘‘e’’ Ünlüsünün Yazılışı ا اك ار الek, اسes ‘‘a’’ sesi verilmesini önlemek için Kelime başında ile gösterilir : el, er, bazen elifin üzerine hemze ءkonulabilir. أت أر أو أش eş ev er et Kelime içinde ‘‘e’’ umumiyetle gösterilmez. ددﻩdede درﻩdere بﺒكbebek امكemek كركgerek Kelime sonunda ise güzel he ﻩile yazılır. ﺁننهanne, نﻴنهnine Bazı Türkçe kelimelerde günümüzde e olarak kullanılan ses ( ( ) ﻴv ) ile gösterilmiştir. Bunlardan en çok kullanılanları aşağıya sıraladık: pL²œ demek p¦d²« ermek q²« el vÇ*²« elçi pLײ« etmek ëÔd²« erte كﻴجهgece p¦d²Ë vermek 2. Ünite - Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı ﻩ Alfabede birtakım yenilik arayışları içinde ‘‘e’’ sesini her geçtiği yerde güzel he ‘‘ ’’ ile gösterme temayülü ortaya konmuş, 19. Yüzyıl sonlarında alfabede birtakım yenilik çalışmaları çerçevesin- ﻩ de ‘‘e’’ sesi kelime ortasında da güzel he ‘‘ ’’ile gösterimiştir. Ancak bu uygulama tutulmamıştır. دﻩ دﻩ دﻩ كﻴز كهنﻴش چهكهجك dede deniz geniş Aşağıdaki örnekleri okuyunuz أى أﻩ ey çekecek أو أك أف أش أس تر eh ev ek tek ter ben sen ses sez ef eş es تل تك بن بل بك بش سو سز سس سن سر رى دﻩ tel sev لش leş لر كل ler gel كل سه وﻩ جك bel bek ser rey sevecek أز أر ez أت er بز به دو دل beş bez deh dev et be del kel ‘‘ı ve i’’ Ünlülerinin Yazılışı ى Osmanlı Türkçesinde, Türkçe kelimelerde ı ve i ünlülerini göstermek için “ ’’ harfi kullanılmıştır. ى اelif+ye harfleri ile gösterilir. Türkçe kelimelerin başında ı ve i ünlüsü ve اﯾت اﯾز اﯾش it اﯾﭗ Kelime içinde ve sonunda lime sonunda ip ىharfiyle gösterilir. Bu harf kelime içinde ﯿşeklinde ke- w şeklinde olduğu gibi yazılır. سﯿلﻴك قﻴلﻴق قﻴش قﻴر ﺁتقى يارى قارى د يشى silik atkı kılık yarı kış karı kır dişi ديل dil ديرى diri ديش diş چﻴزى çizi ايشﻴق ışık ايرى iri Türkçe ı ve i ünlüleri başta, ortada, sonda umumiyetle gösterilmekle beraber bu konuda farklı uygulamalar da vardır. اصﻼق ıslak بر bir شمدى şimdi 21 22 Osmanlı Türkçesi-I Aşağıdaki a, e, ı, i ünlülerinin yer aldığı kelimeleri okumaya çalışınız. 3 ÊU2 —«“ —UI “Uì ‰UI بﻴلكى v*I²“UI باق ˆ«— ÈU§ —Uì ‚U² p*²« o²“UI باغ ‰«œ ‰U§ »Uì ياغ v*Lš¼¬ g²œ باش —«œ ‘U§ ˆU¦ ‘U² ¬غﻴر v½e²œ بار ÈUÇ ÈU¹ œU¦ œU² r²œ¬ Èd²œ باد ‰U2 طاغ كاﻩ È«Ë ¬چﻴق V²œ سﻴلﻴك سﻴس سﻴسلى صاغﻴر صاقني ‘¬ چاغ —U# ËU… ˆ«Ë ošAš¼¬ v½ešÇ —¬ ®UÇ »U# <UI —«Ë v2¬ بﻴلدى o²dšI v–—UI ‘‘o, ö, u, ü’’ Ünlülerinin Yazılışı Türkçedeki bu dört ünlüye karşılık Arapçada bir ‘‘u’’ ünlüsü vardır ve bu ünlü ‘‘ ُ ’’ وharfi ve ötre işareti ile gösterilir. Bu durumun yani dört ünlünün tek bir harfle gösterilmesi harfin hangi ünlüyü gösterdiğini ayırt etmek bakımından sıkıntı oluşturmaktadır. Meselâ ’’ لوyazısı ‘‘lu,lü,lo,lö’’ şeklinde dört ayrı ünlü ile okunabilir. Bu konuda bize yalnızca kalın ve ince karşılığı olan kaf ق, kef ك, tı ط. te ت, sad ص. sin سgibi harfler yardımcı olmaktadır. Ë� ko, ku, کوkö, kü veya gö, gü gibi. ‘‘ Şimdi o,ö,u,ü ünlülerinin kelime başında, ortasında ve sonunda nasıl gösterildiğini görelim: Ëا Kelime başında + vav+elif harfleriyle gösterilir: او اوچ اود اور o,ö,u,ü uç,üç,öç od,öd or,ur,ör,ür Kelime içinde ve sonunda وvav ile gösterilir: اوز öz,uz,üz او ف of,öf.uf اوق ok بور بوش دوش سوز سوك صوس قورو سورو دولو يورو بورو بوز bor koru boş sürü düş dolu süz yürü sök boru sus boz Kelime içinde yazılışında aşağıdaki hususlara dikkat etmek gerekir. a. Tek heceli kelimelerde yazılır. كوزgöz, كورkör, سوزsöz gibi. b. ilk hecesi yuvarlak, diğerleri farklı olan çok hecelilerde yazılır. قوالقkulak, كونشgüneş, قوراقkurak gibi. c. İki veya daha çok heceli kelimelerde hepsinin yuvarlak ünlülü olması hâlinde ilk hecede yazılmayabilir: بيوكbüyük gibi. d. İkinci hece u, ü ise umumiyetle yazılır: قوزوkuzu, قوقولوkokulu, قابوقkabuk gibi. 23 2. Ünite - Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı وveya ىile gösterilir: قارشوkarşu, قارشىkarşı gibi. e. Kelime sonunda Kelime başındaki yuvarlak ince ünlüyü (ö,ü) kalınından ayırt etmek için elif yerine hemze ya da hemzeli elif kullanılır. u2˳ - u2uz (öcü) u¼Ë³ - u¼uz (ölü) Bazı kelimeler birkaç türlü okunabilir. Bunların hangi kelime olduğunu ve ne tür okunacağını metin içinde anlama dikkat ederek belirleriz. اوف اول اوچ اولو öf, of, uf, üf ol,öl uç,üç,öç ölü,ulu Örnek kelimeleri okuyalım: دول dol dur دور بول bol boz بوز اون اون قوش قور صون صوف سوز سور كوز قوراق چوراق اوراق تورك بورون دولو سوكوك سوركو كوز قوم kur kuş köz kurak dolu sökük sun un sof çorak söz orak sürgü on sor türk göz burun kum Aşağıdaki kelimeleri okumaya çalışınız. 4 اويقو اوركو اوق اول اوز اور اوت بوى بوغوق بوم بول بوش بوز بور بوت دوروق دوى دويغو دون دوش دوز قوناق قورقو صوى صاقني صوس كوچر كورش كوچ صو كور كور كورمك كوروجى يودوم يورغان يومتق يوغورت يوغون سورو ()كوپرى كوپرو يوزكچ يوزباشى يوق يول سون سوز قوراق (كوركو )كركى طوزاق طوپراق يورك يورغون 24 Osmanlı Türkçesi-I Özet 1 Türkçe kelimelerdeki ünsüzleri yazabilmek Türkçe’de her ünsüzün bir harf karşılığı vardır ve onların hiçbirinin ince ve kalın halleri yoktur. Buna karşılık bugünkü alfabede tek sesle gösterilen bazı harflerin (k,t,z,s,ğ) Arapça’da ince ve kalın halleri vardır. Dolayısiyle Türkçe’de olmamakla beraber Arap harfli Osmanlı alfabesinde bilhassa Arapça ve Farsça kelimelerde ince ve kalın ünsüzlü harfler kullanılmıştır. Bunların kalın ve ince halleri ayrı ayrı harflerle gös- ط ت terilir. Örnek: t harfinin kalını tı, incesi te’dir. Bu harflerin Türkçe kelimelerde ince halleri tercih edilmekle beraber hecenin kalın ünlüsünü belirtmek amacıyla az da olsa kalın şekillerinin kullanıldığı keli- طاش اق meler de vardır: taş, ak gibi. Türkçe ünsüzlerden genizsi n ve L harflerinin yazılışına özel dikkat sarf etmek gerekir. Le’nin kalın ve ince sesleri mevcuttur. Bu harfler için Arap asıllı Osmanlı Türkçesi alfabesinde farklı işaretler yoktur. 2 Kalın ve ince halleri olan harfleri tanıyabilmek Osmanlı Türkçesi alfabesinde ünsüzlerin bir kısmının kalın ve ince halleri vardır ve bunlar ayrı harflerle gösterilir. Bunları şöyle sıralayabiliriz: قkaf, incesi كkef ; t harfinin kalını طtı, incesi تte z harfinin kalını ظzı, incesi زze s harfinin kalını صsad, incesi سsin ğ harfinin kalını غgayın, incesi گgef k harfinin kalını 3 Genizsi n’nin yazılışını gerçekleştirebilmek Türkçede diş sesi olan n ve geniz sesi olan n olmak üzere iki türlü n sesi vardır. Genizsi n Osmanlı Türkçesinde sağır gef veya kâf-ı nûnî (nun kefi) adıyla anı- ﯓ „Ë« lan kef harfiyle gösterilmiştir: e½œ deniz, ön kelimelerinde olduğu gibi. Ancak zaman içinde diş sesi olan n’ye dönüşmüştür. 4 5 Kalın ve ince le (l) harfini tanıyabilmek Türkçede kalın (çukur) ve ince (düz) olmak üzere iki ayrı le (l) sesi vardır. Kalmak kelimesindeki “l” kalın, dilmek kelimesindeki incedir. Bugünkü alfabede bu farkı gösteren işaret yoktur. Türkçe kelimelerde ünlülerin yazılışını gerçekleştirebilmek Eski alfabeyle Türkçedeki ünlülerin yazılışı şöyledir: a ünlüsünün yazılışı ‘¬ “¬ Kelime ortasında elifle yazılır: باشارى Kelime başında medli elifle yazılır: Kelime sonunda elifle yazılır: fakat bazen güzel he ile yazılır. e ünlüsünün yazılışı Kelime başında elifle (bazen hemzeli elifle) yazılır: ال bilir): چكه جك Kelime sonunda güzel he ile yazılır: ı / i ünlülerinin yazılışları درﻩ ايش Kelime ortasında ye ile yazılır: قريق Kelime sonunda ye ile yazılır: دركى Kelime başında elif ve ye ile yazılır: Örneğin ek, اقak gibi. •svetünsüzleriTürkçekelimeleriniçindegenellikle ince halleriyle gösterilirken kelime başında her iki halde de yazılabilir. Şayet keime başındaki s ve t’ den sonra gelen ünlü kalınsa onlar da kalın olur, ince ise o/ö/u/ü ünlülerinin yazılışları yeri dikkatlice okuyunuz) ince olur: Kelime sonunda vav veya ye ile yazılır: ®u¹ tut gibi. او Kelime ortasında yazılmaz (bazen güzel he ile yazıla- Türkçe kelimelerde bu harflerin ince halleri tercih edilir. Ancak hecenin kalın ünlüsünü belirtmek için az da olsa kalınlarının kullanıldığı kelimeler de vardır. اك ﻩ او كى Kelime içinde vav veya ye ile yazılır: ( چابوقilgili Kelime başında elif ve vav ile yazılır: دويغو 2. Ünite - Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı 25 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki harflerden hangisinin kalın ve ince hali yoktur? a. k b. b c. t d. s e. h 2. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin yazımı yanlıştır? a. b. c. d. e. اقak سرser اكek — œ der تاتtat 6. Aşağıdaki harflerden hangisi Türkçe kelimelerin yazımında kullanılmaz? a. b. c. d. e. 7. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin yazımı yanlıştır? a. b. c. d. 3. Aşağıdaki kelimelerden hangisi genizsi n ile yazılır? a. ben b. gün c. son d. dün e. yün 4. Aşağıdaki kelimelerden hangisi diş sesi olan n ile yazılır? a. tanrı b. bin c. yeni d. öneri e. son 5. Aşağıdaki harf gruplarının hangisinde ünlü yerine kullanılan harf yoktur? a. b. c. d. e. ترك الم دون حرى وبذ ب ر ذ ق ن e. واىvay طاىtay ياياyaya كاشkaş ®u¹ tut 8. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin yazımı yanlıştır? a. b. c. d. e. كركgerek امتكetmek كﻴجهgece ديرىdiri دويغوduygu 9. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin okunuşu yanlıştır? a. b. c. d. e. سركوsürgü µœË« evde باجاbaca نﻴنهnine يوروyavru 10. Kelime sonundaki yuvarlak sesi gösteren harfler, aşağıdakilerin hangisinde tam ve doğru olarak verilmiştir? a. vav ve ye b. vav harfi c. ye harfi d. güzel he e. ye ve güzel he 26 Osmanlı Türkçesi-I Okuma Parçası Ağaç yaş iken eğilir. Ağzına bir parmak bal çaldı. Akacak kan damarda durmaz. Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az. Eli işte gözü oynaşta. Elinin hamuruyla erkek işine karışır. Evdeki pâzârlık çarşıya uymaz. Kul bunalmayınca Hızır yetişmez. Komşuda pişer bize de düşer. Kıştan sonra bahar olur. Kılı kırk yarar. Mal canın yongasıdır. Malı kadar zekat artsın. Mahkeme kadıya mülk olmaz. Süt dökmüş kediye döndü. Sürüden ayrılan kuzuyu kurt kapar. Sevincinden ağzı kulaklarına varır. Taş atıp da kolun mu yoruldu. Taş taş üstünde kalmasın. Taşı sıksa suyunu çıkarır. Taşıma su ile değirmen ne kadar döner. Öfke ile kalkan ziyân ile oturur. Öksüz çocuk göbeğini kendi keser. Öğünürse baht öğünsün. Uçan kuşa borcu var. Uzaktan davulun sesi hoş gelir. Zenginin malı züğürdün çenesini yorar. Zenginin malıyla züğürt eğlenir. Zor ile güzellik olmaz. Acele işe şeytan karışır. Özrü kabahatinden büyük. Akıl akıldan üstündür. 27 2. Ünite - Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b 2. e 3. c 4. d 5. a 6. c 7. d 8. b 9. e 10. a Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünsüzlerin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünsüzlerin Yazılışı’’ konusnu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Genizsi n’nin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Genizsi n’nin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise‘Türkçe Ünlülerinin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünsüzlerin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünsüzlerin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünlülerin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünlülerin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünlülerin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3 can bak bağ baş bar zar rah dal dar çay kar fay fal faş tay naz nar nab mah mad bad aş ar çal çağ çat sar sab kav kaç tağ (dağ) kah kal yak yağ yaş yad vay vah var bilgi ilk alımlı ağır adım açık alışık açı kazıklı kazık diş dizgi diri dip çizgi bildi sakın sağır sisli sis silik kırık karşı Sıra Sizde 4 at, ar, öz, ol (öl), ok, örgü, uyku, bot (bût), bor (bür), boz (büz), boş, bol, bum, boy, boğuk, düz, düş, dön, duygu, doy(duy), doruk, söz, sün, sürü, su, sus, soy, sakın, kurak, korku, konak, göz, kör (gör), görmek, görücü, görgü, köprü, göç, göçer, güreş, tuzak, toprak, yol, yok, yutmak, yudum, yorgan, yorgun, yürek, yüzbaşı, yüzgeç, yoğurt, yoğun Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 ﺁہ ﺁت باب تاج زار ﺁر بار داد راہ ﺁو باش دار صاچ بال دال صاغ ﺁى باى زال فال مات واہ وار واى ياى Sıra Sizde 2 ana ala aka pala paşa para hâşâ hara hâlâ maya mala maşa yaya yama yala Yararlanılan Kaynaklar Aksoyak, İ. Hakkı (2009). Osmanlı Türkçesi Okuma Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları. Develi, Hayati (2008). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu I-II. İstanbul: Kesit Yayınları. Develi, Hayatı (2010). Osmanlı Türkçesi Grameri. 1. Baskı. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. Kurt, Yılmaz (1996). Osmanlıca Dersleri I. 3. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları. Timurtaş, Faruk K. (1986). Osmanlı Türkçesine Giriş. 8. Baskı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Tulum, Mertol (2009). Osmanlı Türkçesine Giriş. 1. Baskı. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. 3 OSMANLI TÜRKÇESİ-I Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Türkçe kelimelerin yapısını başlıca özellikleriyle tanıyacak, Türkçe dilek ve şart kipini tanıyabilecek ve yapabilecek, Türkçe istek ve emir kipini tanıyabilecek ve yazılışını yapabilecek, Türkçe gereklilik kipini tanıyabilecek ve yazılışını yapabilecek, Türkçe şimdiki zaman –makta, -mekte eklerini tanıyabilecek ve yazılışını yapabilecek, Türkçe edatları tanıyabilecek ve yazılışını kavrayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Türkçeninheceleri Türkçedeünlüuyumu Türkçekelimelerdeünsüzler Dilekveşartkipi • İstekveemirkipi • Gereklilikkipi • Edatlar İçindekiler Osmanlı Türkçesi-I Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı • TÜRKÇEKELİMELERİNYAPISI • TÜRKÇEDİLEK-ŞARTKİPİNİNYAZILIŞI • TÜRKÇEİSTEKVEEMİRKİPİNİN YAZILIŞI • TÜRKÇEGEREKLİLİKKİPİNİNYAZILIŞI • TÜRKÇEŞİMDİKİZAMAN–MAKTA, -MEKTEEKLERİNİNYAZILIŞI • OSMANLITÜRKÇESİNDEEDATLARIN YAZILIŞI Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı TÜRKÇE KELİMELERİN YAPISI Giriş Kelime, bir ya da birkaç heceden oluşan ve bağımsız anlam taşıyan düzenli seslerin meydana getirdiği bir dil öğesidir. Kelimelerin gramer ve anlamca belli bir görüşü ifade edecek biçimde bir araya getirilmesiyle cümleler oluşur. Kelime cümlenin yapı taşıdır. Kelimeleri oluşturan ses ve mana olmak üzere iki temel hususiyet vardır. Kelimeler seslerin birleşiminden oluşur. Buna lafz (ağızdan çıkan sesler öbeği) denir. Kelimelerin ayrıca belli bir kavramı yansıtan anlam yönü vardır. İşte kelime bu iki özelliğin bir araya gelmesiyle oluşan bir dil ögesidir. Kelimelerde sesler belli bir düzende sıralanır ve kelime anlamını bu sıralamadan kazanır. Sıralama bozulursa anlam koybolur veya farklılaşabilir. Kelime kendi içerisinde hece denilen ses birliklerinin yanyana gelmesinden oluşur. Bir kelime bir ya da daha fazla heceden meydana gelir. Bu yüzden Türkçe kelime yapısını ve yazılışını vermeden önce heceden söz edecek ve yazılışını anlatacağız. Türkçe’nin Heceleri Hece, kelimeyi oluşturan en küçük ses birliğidir. Her kelime bu ses birliklerinden bir veya birkaçının bir araya gelmesiyle oluşur. Türkçede heceler açık ve kapalı olmak üzere iki grupta incelenir. Açık hece: bir ünlüden oluşan ya da ünlüyle biten hecedir. Tek ünlü hece: a-cı, e-lek, ı-lık, i-ki, o-kumak, ö-lüm, u-yumak, ü-şümek Ünsüz-ünlü hece: ka-ra, se-kiz, sı-kı, bi-lek, ko-yun, bö-lük, ku-lak, bü-yük Kapalı hece: ünsüzle biten hecedir. Ünlü-ünsüz hece: ak, el, ıs-lak, il, ol-mak, öl-mek, uç-mak, üz-gün Ünsüz-ünlü-ünsüz hece: kay, gel, kıl, bir, kol, göl, kuy-ruk, kül Ünlü-ünsüz-ünsüz hece: alt, ars-lan, üst Ünsüz-ünlü-ünsüz-ünsüz hece: dört, o-turt-ma, Türk, kırk, sırt, Yukarıda sıralanan Türkçe hece yapıları incelendiğinde iki husus dikkati çekecektir: Bunlardan birincisi, Türkçe hecelerin çift ünsüzle başlamaması, diğeri, hece sonunda iki ünsüzün aynı cins olmamasıdır. Bu hususiyetler Türkçe ve yabancı kelimeleri birbirinden ayırmamıza da yardımcı olur. Türkçe hecelerde kurucu ses olarak bir ünlü mutlaka bulunur. Bu kurucu ünlü kendisinden önce gelen ünsüzü ve kendisinden sonra gelen tek ya da düzenli iki ünsüzü yanına çeker, böylece hece oluşur. 30 Osmanlı Türkçesi-I Türkçe Kelimelerin Yapısı Her Türkçe kelimenin temeli bir köke dayanır. Sonra bir ya da daha fazla yapım eki ve çekim eki gelir. Türkçe kelimelerde kök, tek başına bir anlam taşıyan bir ses topluluğudur. Daha çok tek hecelidir. al, baş, beş, bir, el, göz, iş, kel, kol, on, öz, pek, sev-, sırt, uz, üç, ver-, yel, yıl Yapım eki, köklere birleşmek suretiyle onların anlamlarını değiştiren unsurlara denir. Tek başlarına bir anlam ifade etmezler. كوزلكgöz-lük عقلسزakıl-sız كتابلقkitap-lık اودهكىevde-ki ايشچىiş-çi يوزلوyüz-lü توركچهTürk-çe قدحجكkadeh-cik Çekim ekleri, kelimeleri söz içinde başka kelimelerle ilişkilendirmeye yarar. اوده او ك d¼Ë« ev-de, ev-iñ ev-ler Türkçe kelimeleri daha iyi tanımak için onlardaki ünlü ve ünsüz uyumlarını iyi bilmek gerekir. Ünlü Uyumu Türkçe kelime kökleriyle ona eklenmiş yapım ve çekim ekleri arasında belli bir ünlü düzeni vardır. Bu düzen esasen hecelerdeki ünlülerin benzeşmesidir. Benzeşme ünlülerin kalınlık-incelik, düzlük-yuvarlaklık yönünden uyumuna dayanır. a,ı,o,u ünlüleri kalın, e,i,ö,ü ünlüleri ince, a,e,ı,i ünlüleri düz, o,ö,u,ü ünlüleri yuvarlaktır. Kalınlık-incelik uyumu İki şekilde olur: 1.Türkçe kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü varsa, sonraki hecelerin ünlüleri de kalın olur: قارانلق اتورمق karanlık oturmak 2. Türkçe kelimenin ilk hecesinde ince ünlü varsa, ondan sonraki hecelerin ünlüleri de ince olur: كيرلتمكkirletmek كوكللوgönüllü Düzlük-yuvarlaklık uyumu İki şekilde olur: 1. Türkçe kelimenin ilk hecesinde ünlü düz ise, sonraki ünlüler de düz olur: ديرملك بيچاﻕ dirilmek bıçak 2. Türkçe kelimenin ilk hecesinde ünlü yuvarlak ise İkinci hecenin dar ünlüsü yuvarlak olur, sonraki hecelerin de ünlüleri darsa, uyum ileri doğru işler: كوروشلدى اورتولو görüşüldü örtülü İkinci hecenin ünlüsü düz-genişse öylece kalır ve kendisinden sonraki hece ünlüleri de ona uyar. كورمدى اوله جكلر göremedi ölecekler Yukarıda anlatılan düzlük-yuvarlaklık uyumu sınırlılığı sebebiyle küçük ünlü uyumu olarak da adlandırılır. Türkçe kelimelerde ilk heceden sonraki hecelerde geniş yuvarlak ünlüler (o,ö) bulunmaz. XVIII. yüzyıl ve sonrasında kullanılan –yor şimdiki zaman eki bu kuralın dışındadır. Ayrıca bitişik yazılan birleşik kelimelerde de durum farklıdır. 31 3. Ünite - Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı Türkçe Kelimelerde Ünsüzler 1. Türkçe kelimeler ğ, l, m, n, ň, r, z ünsüzleriyle başlamaz. Ancak kimi yansıma (ses taklidi) kelimeler l, n, z ile başlayabilir. Türkçeye sonradan girmiş ünsüzlerden c, f ve j harfleri de Türkçe kelime başlarında yer almazlar. 2. Türkçe kelimeler iki ünsüzle başlamaz. 3. Türkçe tek heceli kelimelerin sonunda düzensiz çift ünsüz ve ikiz ünsüz bulunmaz. 4. Türkçe kelimelerin sonunda toncu b, c, d, g ünsüzleri yerine tonsuzları olan p, ç, t, k sesleri bulunur. ديپ سرت كيتمك كچمك dip, sert, git-mek, geçmek 5. Türkçe kelimelerde tonlu-tonsuz ünsüzlerin (b-p, c-ç, d-t, g-k, z-s) eşleşmesi halinde tonlu ya da tonsuzda birleşirler. Benzeşme eklemede de bir kural olarak işler. قاپدى ايتدى ديشچى kap-tı it-ti diş-çi Yukarıda anlatılan ünsüzler arasındaki bu tonlu-tonsuz benzeşmesine ünsüz uyumu denir. Türkçe’nin ünlü ve ünsüz uyumlarıyla ilgili geniş bilgi için Mertol Tulum’un, Osmanlı Türkçesine Giriş (Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını, Eskişehir, 2009) adlı kitabına (syf. 183-190) bakılabilir. Buraya kadar Türkçe kelimeleri tanıtmak amacıyla Türkçe kelimelerin yapısıyla ilgili konulara temas edilmiş, Türkçe’nin heceleri, kelime kökü, yapım ve çekim ekleri, ünlü ve ünsüz uyumları hakkında özet bilgi verilmiştir. Şimdi de Türkçe’nin yazılışıyla ilgili bilgilerimizi genişletmek için kiplerin ve edatların yazılışlarını sırayla işleyelim. TÜRKÇE DİLEK–ŞART KİPİNİN YAZILIŞI Türkçe’de dilek-şart kipi –sa/–se eklerinden oluşur ve lır. Ses uyumlarına bağlı olarak okunur. Örnek fiil çekimleri: سهşeklinde tek şekilli olarak yazı- اكﻼسه م اويوسه م كيرسه م كلسه م اكﻼسه ك اويوسه ك كيرسه ك كلسه ك اكﻼسه اويوسه كيرسه كلسه اكﻼسه ﻕ اويوسه ﻕ كيرسه ك كلسه ك اكﻼسه كز اويوسه كز كيرسه كز كلسه كز اكﻼسه لر اويوسه لر كيرسه لر كلسه لر anlasam anlasan anlasa anlasak anlasanız anlasalar uyusam uyusan uyusa uyusak uyusanız uyusalar girsem girsen girse girsek girseniz girseler gelsem gelsen gelse gelsek gelseniz gelseler Tablo 3.1 32 Osmanlı Türkçesi-I Yukarıdaki örnek çekimler dikkatli incelendiğinde aşağıdaki hususlar açıkça görülecektir. • İnce ünlülü fiillerin teklik 2. şahıstaki yazılışı ve çokluk 2. şahıstaki yazılışı aynıdır. كلسه كgelsen-gelsek Teklik veya çokluk hangisi için yazıldıkları cümle içinde anlama göre ayırt edilir. • Çokluk 2. şahıs ekleri kalın ünlülü fiilllerde ile, ince ünlülü fiillerde ile gösterilir. اويوسه ﻕ كيرسه ك ﻕ ك uyusak girsek • Çok yaygın olmasa da kimi metinlerde dilek-şart çekiminin ekleri ek ünlüsü gösterilmeden de yazılmaktadır. كيرسك اويوسكز اكﻼمسكز كلسم girsek anlamasanız uyusanız gelsem girsen • Dilek-şart kipinin olumsuzu yazılırken ince ünlülü fiillerde fiillerde ma ile yazılır. مهme, kalın ünlülü ما tULM دوt tLM دوe½ tUL� كز اوt كلمه donmasa 1 dönmese olmasanız gelmeseniz sevmek, okumak, görmek, başlamak, fiillerinin dilek-şart çekimlerini yapınız. TÜRKÇE İSTEK VE EMİR KİPİNİN YAZILIŞI İstek ve emir kipleri günümüzde tek şekil hâlindedir. Tarihi süreç içinde bir zamanlar ayrı eklerle yazılsalar da yakın zamanda birleşmişlerdir. Aynı eklerle yazılan istek veya emir kipinden hangisinin olduğu, cümle içinde anlama ve şartlara bağlı olarak belirlenir. Örnekler: Tablo 3.2 قاچمق Â| قاچا p�tK|u Â| tK|u دوشورمك Â| دوشورە قاچا سك, قاچ p tK|u , tK|u دشورسك, دوشور قاچسني s| tK|u دوشورسون قاچالم Â�يهtK|u دوشورەلم قاچكز, قاچك سويلكز, سويلك دوشوركز, دوشورك قاچسينلر سينلرtK|u دوشورسونلر kaçayım kaçasın, kaç kaçsın kaçalım kaçın, kaçınız kaçsınlar söyleyim söylesen, söyle söylesin söyleyelim söylenüz, söylen söylesinler düşüreyim düşürsen, düşür düşürsün düşürelim düşürünüz, düşürün düşürsünler İstek ve emir kiplerinin yazılışıyla ilgili aşağıdaki hususlara dikkat etmek gerekir: • Birinci şahıs istek eki olan -a, -e ekleri kullanılmaz. Bunlar yalnız bazı ağızlarda vardır. İkinci şahıstaki -asın, -asınız ve olumsuzu özel bir rica veya uyarı anlamı için kullanılır. 33 3. Ünite - Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı صاقﻼدمt|½ز دt|�رu½ • آلدمt|اوتوراسني د oturasın diye aldım Görmeyesiniz diye sakladım Üçüncü şahıslar için bugün kullandığımız -sın, -sin, -sun, -sün ekleri daha önceleri yalnızca yuvarlak ünlülü (-sun, -sün ) idi. Ünlü uyumunun yerleşmesiyle -sın, -sin سنيşeklide yazılmaya başlandı. سون سونtL|د اتورماسون ويرسون كلسون dimesün oturmasun virsün gelsün • Emir ve istek kiplerinin olumsuzları , ekleri ile yapılır: ما مه Â| باشﻼمايا ميt| دوشمه باشﻼماياسك, باشﻼما سكt| دوشمه, دوشمه باشﻼماسني دوشمه سني başlamayayım başlamayasın, başlama Tablo 3.3 düşmeyeyim düşmeyesin, düşme başlamasın düşmesin باشﻼمايالم لمt| دوشمه باشﻼمايكز, باشﻼمايك دوشمه يكز, دوشمهيك باشﻼماسينلر دوشمهسينلر başlamayalım başlamayınız, başlamayın düşmeyelim düşmeyiniz, düşmeyin başlamasınlar düşmesinler TÜRKÇE GEREKLİLİK KİPİNİN YAZILIŞI ملى Türkçe gereklilik kipinin eki -malı, -meli, şeklindedir. Bu ek şeklinde yazılır. Ancak bazı kalın ünlülü fiillerde , ince ünlülü fiillerde şeklinde yazılmaktadır. Birkaç ünlülü fiil çekimini tablo hâlinde örnek olarak görelim: v� ما v� مه Â| v� چيقما Â| vKLÇ|ا Â| vKLǽ Â| v� قوشما سكv� چيقما سكvKLÇ|ا سكvKLǽ سكv� قوشما v� چيقما vKLÇ|ا vKLǽ v� قوشما يزvKLǽ يزv� قوشما çıkmalıyım çıkmalısın çıkmalı içmeliyim içmelisin içmeli geçmeliyim geçmelisin geçmeli koşmalıyım koşmalısın koşmalı يزv� چيقما يزvKLÇ|ا سكزv� چيقما سكزvKLÇ|ا سكزvKLǽ قوشمالى سكز چيقماليلر ايچمليلر كچمليلر قوشماليلر çıkmalıyız çıkmalısınız çıkmalılar içmeliyiz içmelisiniz içmeliler geçmeliyiz geçmelisiniz geçmeliler koşmalıyız koşmalısınız koşmalılar • Türkçe gereklilik kipi eklerinin fiil tabanına birleştiğine ancak kendisinden sonra gelen eklere birleşmediğine dikkat edelim: يزvKL بيتير bitirmeliyiz سكv� باقما bakmalısın Â| v� قوشما koşmalıyım Tablo 3.4 34 Osmanlı Türkçesi-I Bu durum üçüncü çoğul şahıslarda istisna olarak birleşir: بيتيرمليلر باقماليلر dK}� قوشما bitirmeliler bakmalılar koşmalılar • Gereklilik kipinin olumsuzu için fiil tabanı ile gereklilik eki arasına -ma, -me ekleri getirilir: e| v� t� بيتير bitirmemeliyiz سكv�U�باقما bakmamalısın Â| v� U� قوشما koşmamalıyım TÜRKÇE ŞİMDİKİ ZAMAN -makta, -mekte EKLERİNİN YAZILIŞI Türkçede şimdiki zaman eki olarak kullanılan -makta ( ri fiil tabanına ilâve edilerek yazılır. Örnek birkaç fiil çekimi görelim: Tablo 3.5 ) مقده, -mekte ( ) مكدهekle- چاليشمقده مي ييقامقده مي اوشومكده مي چاليشمقده سك اوشومكده سك چاليشمقده ييقامقده سك ıy kamaktasın ييقامقده چاليشمقده يز ييقامقده يز اوشومكده يز چاليشمقده سكز ييقامقده سكز اوشومكده سكز چاليشمقده لر ييقامقده لر اوشومكده لر çalışmaktayım çalışmaktasın çalışmakta çalışmaktayız çalışmaktasınınz çalışmaktalar yıkamaktayım üşümekteyim üşümektesin اوشومكده yıkamakta yıkamaktayız yıkamaktasınız üşümekte üşümekteyiz üşümektesiniz yıkamaktalar üşümekteler OSMANLI TÜRKÇESİNDE EDATLARIN YAZILIŞI Osmanlı Türkçesinde hemen her cümlede edat vardır. Bunların bir kısmı Türkçe, büyük bir kısmı Arapça, Farsça’dır. Cümle içinde sıklıkla yer almaları sebebiyle imlâlarını bilmek önemlidir. Sık kullanılan edatları birkaç grupta inceleyelim: Ön edatlar: Arapça harf-i cerler, Türkçe isim çekim ve son çekim edatları ve Farsça bazı edatlar bu gruba girer: – ez (-dan, -den): ez-cân u dil (cân u gönülden, can ve gönülden), ezber (göğüsten, içten, zihinden) – ba (ile; -a, -e, -lı, -li ): bâ-vekâr (vakarlı, ağır başlı) , – be (-a, -e, -ile): be-nâm (namlı, ünlü, meşhur), be-dûş (omuza, omuzda), dûş -be -dûş (omuz omuza) – ber (üzerine, üzerinde): ber-dâr (asılmış), ber-kemâl (mükemmel, kemal üzere), hâne ber-dûş (evi omzunda, evsiz barksız) – der (-da, -de, -içinde): der- âgûş (kucaklama), der-hâl (hemen), der-dest (elde, elde etme), der- kenâr (kenarda, kenara yazılmış) – berây-ı (için): berây-ı maslahat (iş için) از ‰ دË Ê اð “« از بر با با وقار ب به بنام دوش بدوش بر بردار خانه بردوش در درآغوش À درد دركنار براى براى مصلحت بدوش بركمال درحال 3. Ünite - Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı –تاtâ (kadar, değin anlamlarında olup be – » edatıyla birlikte kullanılır) : تاابدtâ-ebed veya تابه ابدtâ-be-ebed (ebediyete kadar), تامبحشرtâ-be-mahşer (mahşere kadar) Bağlama Edatları – اجنقancak – غيرىgayrı – ايچونiçün – ماعداmâ‘adâ – اوتورىötürü – بلهbile چون, – چونكمçün, çün kim اكر, – اكركمeger, eger kim – ايلهile كرك, – كركسهgerek, gerekse خاچان, خاچان كم, – haçan, haçan kim قاچان, قاچان كم, – kaçan, kaçan kim – حالبوكىhâlbuki – همان كمhemân kim – هرنه قدرher ne kadar – امدىimdi نته كم, – نته كمniteki, nitekim – اول سببدنol sebepten – ينهyine – على اخلصوصale’l-husûs (özellikle) – بلكىbelki – بناﺀ على ذالكbinâen alâ-zâlik (ona göre, buna göre) – بناﺀ عليهbinâen aleyh – اماammâ – فاماfe’emmâ (amma, lâkin) – فاقطfekat, fakat – فى احلقيقاfî‘l - hakîka – خودhod (aynı) – االillâ – كزاkezâ – لكنlâkin – ليكlîk (ancak), – وليكvelîk (velâkin, ancak), – ليكنlîkin (lâkin, fakat, ancak) – مع مافيهma‘a mâ-fih ‘‘mamafih’’ – مادام كهmâdâm ki – نهايتnihâyet – پسpes – شايدşâyet – وve, vü, u, ü – واقعاvâkı‘a (aslına bakılacak olursa, gerçek, gerçekte) 35 36 Osmanlı Türkçesi-I – وقتاكیvaktâki (ne vakit ki) – واالve illâ – ولوvelev, – ولوكهvelevki Edatların bir kısmı cümle içinde iki defa tekrar edilir: … – gerek…gerek, … – gerek…gerekse; ... … – ha…ha, … – ister…ister, … – hah…hah, … – hem…hem, … – ne…ne, … – yâ…yâ, … yahod…ya كرك كرك كرك كركسه ها ها ايستر ايستر خواه خواه هم هم نه نه يا يا يا يا خود Ünlemler – كركسه كركسهgerekse…gerekse, – آâ: فهيماFehîmâ (ey Fehîm) –آ هâh – آ فرينâferîn – احسنتوahsentü – افسوسefsûs (ne yazık, eyvah, heyhât!) – ایey, iy – ايواهeyvah – دستورdestûr (çekil, yol ver) –دريغdirîğ, – دريغاdiriğâ (ne yazık) – حيفhayf (ne yazık!) – حيفاhayfâ ( vah, yazık) – هىhey, – هيها تheyhât – زهىzihi (ne güzel, ne hoş) زينهار, – زنهارzinhâr (sakın, dikkat) – شابا شşâbâş (aferîn, bravo) – ياyâ : Fuzûlîyâ (ey Fuzûlî) 37 3. Ünite - Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı Özet Türkçe Kelimelerin Yapısını Başlıca Özellikleriyle Tanımak Türkçe Gereklilik Kipini Tanıyabilmek ve Yazılışını Kelime, hecelerden oluşan, bağımsız anlam taşıyan, düzenli Yapabilmek seslerin meydana getirdiği bir dil öğesidir. Bir kelime bir ya Türkçe gereklilik kipinin eki –malı, -meli şeklinde olup da daha fazla heceden meydana gelir. Heceler açık ve kapalı biçiminde yazılır. Bazı kalın ünlülü fillerde olmak üzere iki gruptur. lü fiillerde Türkçe kelimeler bir kök ve bir ya da daha fazla yapım eki ve çekim ekinden oluşur. Kök tek başına anlam taşıyan bir ses vK¦ v¼U¦, ince ünlü- v¼t¦ şeklinde de yazılır. dK²KLDz« e² vKLDz« „ vKLǽ ² v¼UL� u� içmeliler içmeliyiz geçmelisin koşmalıyım topluluğudur: göz, kol gibi. Yapım eki köklere birleşmek su- Gereklilik kipinin olumsuzu için fiil tabanı ile gereklilik kipi retiyle onların anlamlarını değiştirir: göz-lük gibi. arasına -ma, -me ekleri getirilir. Türkçe kelime köküyle ona eklenmiş yapım ve çekim ekleri arasında kalınlık-incelik, düzlük-yuvarlaklık bakımından e² vK¦ t¦d²�²� bitirmemeliyiz ²v¼U¦UL�U� bakmamalıyım belli bir düzen vardır: Türkçe Şimdiki Zaman -makta, -mekte Eklerini Türkçe kelimelerde ünsüzlerin şu özelliklerini bilmek gerekir: Tanıyabilmek ve Yazılışını Yapabilmek 1. Türkçe kelimeler ğ,l,m,n,ñ,r,z ünsüzleriyle başlamaz. Türkçe şimdiki zaman eklerinden olan -makta, -mekte ekleri 2. Türkçe kelimeler iki ünsüzle başlamaz. 3. Tek heceli kelimelerin sonunda düzensiz çift ünsüz ve ikiz ünsüz bulunmaz. مقده, مكدهşeklinde, fiil tabanına ilâve edilerek yazılır. e| Á چاليشمقد ² بكله مكده çalışmaktayız beklemekteyim 4. Türkçe kelimelerin sonunda b,c,d,g ünsüzleri yerine ton- Türkçe Edatları Tanıyabilmek ve Yazılışını Kavrayabilmek suzları olan p,ç,t,k sesleri bulunur. Osmanlı Türkçesinde çok sayıda edat vardır. Bunlar cümle 5. Türkçe kelimelerde tonlu-tonsuz ünsüzlerin (b-p, c-ç, d-t, içinde çok sık yer aldıkları için imlâlarını bilmek gerekir. Bir- g-k, z-s) eşleşmesi hâlinde tonlu ya da tonsuzda birleşirler: kaç grupta incelenebilir. ايتدىit-ti gibi. Türkçe Dilek ve Şart Kipini Tanıyabilmek ve Yazılışını Yapabilmek Türkçede dilek-şart -se/-sa eklerinden oluşur ve سهbiçi- minde tek şekilli olarak yazılır. Ses uyumuna bağlı olarak yazılır. Ses uyumuna bağlı olarak okunur: اويوسه كيرسه م girsem uyusa سوسهلر اكﻼسه ﻕ anlasak sevseler Türkçe İstek ve Emir Kipini Tanıyabilmek ve Yazılışını Yapabilmek İstek ve emir kipleri bir zamanlar ayrı eklerle yazılsalar da yakın zamanda birleşmişlerdir. Günümüzde tek şekil halindedir. İstek ve emir kipinden hangisinin olduğu cümle içinde anlama ve şartlara bağlı olarak belirlenir. كيرسنلر¼ا ويويا girsinler uyuyalım سويله söyle Emir ve istek kiplerinin olumsuzları ² كوره göreyim ما, مهekleri ile yapılır. – باba (ile; -a, -e, -lı, -li); به, – بbe (-a, -e, -ile); – برber (üzerine, üzerinde); در – der (-da, -de, -içinde); – براىberây-ı (için); –تاtâ (kaÖn edatlar: از -ez (-dan, -den); dar, değin) o2� – اancak, – غيرىgayrı vb . Ünlemler: – ایey, – ياyâ v£ – زzihî vb İki kez tekrar edilen edatlar: £…£ – hem…hem Bağlama edatları: 38 Osmanlı Türkçesi-I Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki kelimelerden hangisi Türkçe değildir? a. Gündüz b. Alp c. Mehmet d. Türk e. Yaşar 2. Aşağıdaki fiillerden hangisi dilek-şart kipi ekiyle yazılmıştır? a. b. c. d. e. كيرسهgirse سويلهsöyle قا چسينلرkaçsınlar قوشملىkoşmalı كچملى سكgeçmelisin 3. Aşağıdaki fiillerden hangisi istek kipi ekiyle yazılmıştır? اكﻼسه مanlasam b. اوتوراميoturayım c. كلسه مgelsem d. سوملى ميsevmeliyim a. e. چاليشمقده ميçalışmaktayım 4. Aşağıdaki fiillerden hangisi gereklilik kipi ile yazılmıştır? a. b. c. d. e. قاچاميkaçayım قاچسه مkaçsam قاچماسه مkaçmasam قاچمالى سكkaçmalısın ميÁ ييقامقدyıkamaktayım 5. Aşağıdaki fiillerden hangisinin yazımı doğrudur? a. b. c. d. e. قشمالى ميkoşmalıyım قوشملى ميkoşmalıyım قوشمليمkoşmalıyım قوشماليمkoşmalıyım قوشمالى ميkoşmalıyım 6. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin anlamı yanlış verilmiştir? a. b. c. d. e. ازجانez-cân: cândan بدوشbe-dûş: omuza, omuzda درآغوشder-âgûş: kucaklama دردستder-dest: elden – على اخلصوصale’l-husûs: özellikle چكملى سك ’’ fiilinin niteliği ile ilgili olarak aşağı7. ‘‘ dakilerden hangisi doğrudur? a. fiil + istek – tekil ikinci şahıs b. fiil + gereklilik – tekil ikinci şahıs c. fiil + gereklilik – çoğul ikinci şahıs d. fiil + emir – tekil ikinci şahıs e. fiil + emir – çoğul ikinci şahıs سكزU|U¦ دور 8. ‘‘ ’’ fiilinin doğru okunuşu aşağıdakilerden hangisidir? a. durmasanız b. durmayasın c. durmayasınız d. devirmeyesiniz e. dövmeyesiniz 9. Aşağıdaki fiillerden hangisi dilek-şart kipi eki almıştır? a. b. c. d. e. اويوسه لر كچسني دوشوره لم ايچمليلر قاچمالى سك 10. Aşağıdaki fiillerden hangisi gereklilik eki almıştır? a. b. c. d. e. اوشومكده وارمالى سولك كله لم دوشوره لم 3. Ünite - Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı Okuma Parçası At olur da tepmez mi, Yâr olur da öpmez mi, Yârin öptüğü yerde, Gonca güller bitmez mi. (Sarıoğlan-Kayseri) Deniz dalgasız olmaz, Kızlar sevdâsız olmaz; Yâri güzel olanlar, Başı belasız olmaz (Rodoplar-Bulgaristan) Açtı yayla çimeni, Yürekten sevdim seni Ben seni unutursam Allah unutsun beni. (Rize ve civarı) Dağ başını kar aldı Gül yârimi hâr aldı Ecele borçlu kaldım Bir cânım var yâr aldı. (Bursa) Oğlan arpa biçer misin? Suyu gölden içer misin? Her tarafın seller alsa, Köprü kurup geçer misin? (Acıpayam-Denizli) Geceler geçti benden Aç gözüm doymaz senden; Kâfir putundan dönmez Ben nasıl dönem senden (Yusufeli) 39 40 Osmanlı Türkçesi-I Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar 1. c Aksoyak, İ. Hakkı (2009). Osmanlı Türkçesi Okuma Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları. Develi, Hayati (2008). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu I-II. İstanbul: Kesit Yayınları. Develi, Hayatı (2010). Osmanlı Türkçesi Grameri. 1. Baskı. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. Kurt, Yılmaz (1996). Osmanlıca Dersleri I. 3. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları. Timurtaş, Faruk K. (1986). Osmanlı Türkçesine Giriş. 8. Baskı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Tulum, Mertol (2009). Osmanlı Türkçesine Giriş. 1. Baskı. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. 2. a 3. b 4. d 5. e 6. d 7. b 8. c 9. a 10. b Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Kelimelerde Unsurlar’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Dilek-Şart Kipinin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe İstek ve Emir Kiplerinin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Gereklilik Kipinin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Gereklilik Kipinin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Osmanlı Türkçesinde Edatların Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Gereklilik Kipinin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe İstek ve Emir Kiplerinin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Dilek-Şart Kipinin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Gereklilik Kipinin Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 سوسه م اوقوسه م کورسه م با شال سه م başlasam görsem okusam sevsem سوسه ك اوقوسه ك کورسه ك باشالسه ك başlasan görsen okusan sevsen باشالسه کورسه اوقوسه سوسه başlasa görse okusa sevse سوسه ك اوقوسه ق کورسه ك باشالسه ق başlasak görsek okusak sevsek سوسه کز اوقوسه کز کوسه کز باشالسه کز başlasanız görseniz okusanız sevseniz سوسه لر اوقوسه لر کورسه لر باشالسه لر başlasalar görseler okusalar sevseler 4 OSMANLI TÜRKÇESİ-I Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; çokluk eki, isim yapım ekleri, fiil çekimleri, zarf fiil ekleri, sıfat fiil ekleri, Türkçe bildirme ekleri, hal ekleri, iyelik ekleri, zaman eklerini tanıyabilecek ve yazabilecek, Türkçe tanıyabilecek ve yazabilecek, Türkçe zamirleri zamirleri tanıyabilecek ve yazabilecek, Türkçe zarfları tanıyabilecek Türkçe sayıları tanıyabilecek veve yazabilecek, yazabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Çoklukeki İsimyapımekleri Fiilyapımekleri Zarffiilekleri Sıfatfiilekleri Bildirmeekleri Halekleri • • • • • • İyelikekleri Zamanekleri Ekfiilvebirleşikfiil Zamirler Zarflar Türkçesayılar İçindekiler Osmanlı Türkçesi-I Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı • • • • • TÜRKÇEEKLER EKFİİLVEBİRLEŞİKFİİLÇEKİMLERİ TÜRKÇEZAMİRLER OSMANLITÜRKÇESİNDEZARFLAR TÜRKÇESAYILAR Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı TÜRKÇE EKLER Giriş Daha önceki ünitelerde Osmanlı Türkçesi alfabesindeki harfleri tanımış, şekilce benzerliklerini ve bitişme özelliklerini öğrenmiştik. Ayrıca Türkçe ünlü ve ünsüzlerin yazılışını ayrıntılı bir şekilde görmüş ve Türkçe kelimelerin yazılışını kavramıştık. Bu ünitede ise Osmanlı alfabesi ile yazılmış metinlerdeki Türkçe unsurları doğru okuyabilmek için Türkçe eklerin; zamir, zarf ve sayıların; ek fiil ve birleşik fiil çekimlerinin okunuş ve yazılışlarını kavrayacağız. Türkçe Eklerin Yazılışında Ortak Özellikler Osmanlı Türkçesinde Türkçe eklerin yazılış ve okunuşlarında bugünküne göre farklılıklar vardır. Bu farklılıkları ve ortak hususiyetleri şöyle sıralayabiliriz: 1. Bugün farklı şekilli olan pek çok ek o dönemde tek şekilli, kalıplaşmış halde yazılırdı. مكتوجبى ديلجى برلك كتابلق كوزلك اغاچلر اولدى كوردى mektupçu dilci 2. Bazı ekler kalınlık incelik uyumuna göre iki şekillidir. توكوجى türkücü birlik kitaplık 3. Eklerdeki yardımcı ünlüler çoklukla yazılmaz. gözlük ağaçlar 4. Eklerin okunuşu bugünkü söyleyişe göredir. oldu Çokluk Eki Çokluk eki -lar, -ler eki na göre okunur. gördü لر şeklinde yazılır. Tek şekillidir, ünlüsü yazılmaz, ses uyumu- 44 Osmanlı Türkçesi-I قاپالنلر kaplanlar يوللر اغاچلر yollar ağaçlar Soru Eki Soru eki -mı, -mi, -mu, -mü yalnızca اغامچى سوديكيمى Ağaç mı? Sevdiği mi? كيجه لك لق, ince ünlülü kelimelerde لك كورلك gözlük -lı , -li, lu, -lü eki düz ünlülü kelimelerde yazılır. Bu ek sıfat görevinde kelimeler yapar. körlük şek- بيوكلك büyüklük ىل, yuvarlak ünlülü kelimelerde لوşeklinde صربىل içli işler كورديكيمزمى كوزلك gecelik ايچلى gözler Gördüğümüz mü? -lık, -lik, -luk, -lük ekleri kalın ünlülü kelimelerde linde yazılır. annelik ايشلر مىşeklinde ve kelimelere birleştirilerek yazılır. İsim Yapım Ekleri اننه لك كوزلر صوچلو sabırlı كويلو suçlu köylü Türkiye Türkçesinin tarihi dönemlerinde bu ekin bilhassa resmî yazışmalarda yalnızca yuvarlak sesi -lu, -lü لوvardı. سز -sız, -siz, -suz, -süz eki tek şekilli olup yazılır. Ünlüsü gösterilmez. Ünlü uyumuna uygun olarak okunur. Bu ek daha çok sıfat yapımında kullanılır. ذوقسز zevksiz عقلسز -ca, -ce, -ça, -çe eki herzaman دوستجه dostça يوزسز akılsız صوكسز yüzsüz sonsuz جهşeklinde yazılır ve ses uyumuna göre okunur. قوالجيه kolayca بيكلرجه binlerce چوقجه çokca -ki eki Osmanlı Türkçesinde aidiyet bildiren bu ek herzaman Okunuşu dudak uyumuna bağlıdır. يولده كى yoldaki أولكى evvelki بوكونكى bugünkü كوزجله güzelce كىşeklinde yazılmıştır. دونكى dünkü -cık, -cik, -cuk, -cük, -çık, -çik, -çuk, -çük ekleri ince ünlülü isimlerde ünlülü isimlerde جقşeklinde yazılır. كوچوجك يوسفجق küçücük yusufcuk طومورجق tomurcuk كدجيك kedicik ; جكkalın ﺁييجق ayıcık 4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı -cağız, -ceğiz ekleri kalın ünlülülerde çültme isimleri yapar. قاردشجکز جغز, ince ünlülerde جكزşeklinde yazılır. Kü- قادينجغز kardeşceğiz kadıncağız -ıncı, -inci, -uncu, -üncü ekleri Bu ek sıra sayı sıfatları yapar. دورد جنى جنىşeklinde yazılır. Ekin yardımcı ünlüsü yazılmaz. ايكينجى dördüncü برجنى ikinci birinci -mak, -mek ekleri kalın ünlülü fiillerde Ünlüyle başlayan ek aldıklarında leri yapılır. ()سو مكه مقeki مغşeklinde yazılır. Bu ekle fiillerin mastar isim- سو مك sevmeğe Olumsuzu مق, ince ünlülü fiillerde مكşeklinde yazılır. () قاملغه sevmek قاملق kalmağa kalmak ماve مهekleriyle yapılır. مهeki genellikle güzel hesiz yazılır: )كلمه مك( كلممك )يازمامق) يازممق gelmemek -ma, -me eki yazmamak مهşeklinde yazılır. Bu ekle fiilden isim yapılır. يورومه yürüme Kalın ünlülü fiillerde قومشا koşma قومشه özlemek يورجيى كورمه görme قوما kovma ال, ince ünlülü isimlerde لهşeklinde yazılır. İsimden كوزله مك قولالمق gözlemek -ıcı, -ici, -ucu, -ücü eki yalnızca yorucu kovma ماşeklinde yazıldığı da görülür. -la, -le eki kalın ünlülü isimlerde fiil yapmaya yarar. اوزله مك قومه koşma kollamak باشالمق başlamak جيىşeklinde yazılır. Ses uyumuna göre okunur. اوزجيى كيدجيى üzücü gidici Fiil Yapım Ekleri -dır, -dir, -dur, -dür (-tır, -tir, -tur, -tür) eki rak okunur. Nadiren bazı metinlerde için kullanılan ettirgen eklerdendir. دير قاليجى kalıcı درşeklinde yazılır. Ses uyumuna bağlı ola- şeklinde yazıldığı görülür. Fiilden fiil yapmak 45 46 Osmanlı Türkçesi-I قزدرمق كزدرمك دوردرمق kızdırmak gezdirmek durdurmak بوكدرمك قوشدرمق yaptırmak büktürmek كلدرمك güldürmek ياپدرمق koşturmak سچرتمك seçtirmek Bu ek eski Osmanlıca’da daima yuvarlak vokalle okunurdu. ياپدرمق yapdurmak سچدرمك ل seçdürmek ن -ıl, -il, -ın, -in ekleri lam ve nun harfleriyle yazılır, aradaki yardımcı ses olan ünlüleri yazılmaz. Bu ek edilgen ve dönüşlülük için kullanılır. ﺁرامنق چوزملك كورملك بوزملق aranmak çözülmek görülmek bozulmak Ekten sonra sesli bulunması halinde yardımcı ses gösterilerek yazılır. ويريلن virilen بوزيالن bozulan -iş, -ış, -uş, -üş ekleri ünlüyle bitenlerden sonra gO veya وشşeklinde yazılır. ﺁكالمشق كورومشك كورمشك يازمشق anlaşmak görüşmek Bazen yardımcı ünlünün yazılmadığıda olur: görüşmek 1 ش, ünsüzle biten fiillerden sonra ise ﺁتيشمق يازيشمق atışmak yazışmak yazışmak Aşağıdaki kelimelere belirtilen ekleri getirerek yazınız. -lık, -lik, -cı, -ci, -lı, -li, -sız, -siz ekleri كتاب- باش- نشان- يول Zarf Fiil Ekleri (Gerindium Ekleri) -ıp, -ip, -up, -üp, eki باشاليوب başlayıp وبşeklinde yazılır. Ünlüyle biten fiillerde araya bir yardımcı y getirilir. كوروب görüp چوزوب çözüp ايچوب içip ﺁتوب atıp Bu ek yuvarlak ünlülü yazıldığı için Osmanlının son zamanlarına kadar yuvarlak okunurdu. Günümüzde ses uyumuna göre okunur. -ınca, -ince, -unca, -ünce ekleri ünsüzle biten fiillerden sonra fiillerden sonra araya bir ‘‘ y’’ getirilerek ينجهşeklinde yazılır. جنه, ünlüyle biten biten 4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı باغالينجه باشالينجه bağlayınca قوشنجه başlayınca -arak, -erek ekleri kalın ünlülü fiillerde lır. Ünlüyle biten fiillerde araya ‘‘y’’ getirilir. ﺃكله يه رك ekleyerek koşunca görünce اچاراق كله رك اراق, ince ünlülü fiillerde هركşeklinde yazı- قوشاراق koşarak ا ه كورجنه açarak gelerek -a, -e ekleri ve şeklinde yazılır. Ünlüyle biten fiillerde araya ‘‘y’’ getirilir. سوه سوه كوله كوله sev seve ياتا ياتا güle güle yata yata -dıkça, -dikçe ekleri kalın ünlülü fiillerde yazılır. Ses uyumuna göre okunur. كوردكجه اوقودقجه yaşadıkça okudukça -alı, -eli ekleri kalın ünlülü fiillerde lüyle biten fiillerde araya ‘‘y’’ getirilir. اكاليالى كورهلى alalı Bunlar umumiyetle beri ( ( اىل, ince ünlülü fillerde هىل, şeklinde yazılır. Ün- ﺁاللى anlayalı göreli برو- ) برىedatıyla birlikte kullanılır. ويرهىل برى) برو ( vireli beri ﺁالىل برى) برو alalı beri -madan, -meden ekleri kalın ünlülü fiillerde de yazılır. اكالمادن صورمادن anlamadan -iken, -ken eki sormadan بكلشريكن بكلشري ايكن bekleşir iken Sıfat Fiil Ekleri -an, -en eki kalın ünlülü fiillerde fiillerde araya bir ‘‘y’’ sesi gelir. başlayan مادن, ince ünlülü fiillerde مدنşeklinكورمدن görmeden بيلمدن bilmeden ايكنveya كنşeklinde iki türlü de yazılır. Ünlü uyumuna uymaz. bekleşirken باشاليان ata ata دقجه, ince ünlülü fiillerde دكجهşeklinde ياشادقجه gördükçe ﺁتا ﺁتا قونوشوركن konuşurken قونوشور ايكن konuşur iken ان, ince ünlülü fiillerde نşeklinde yazılır. Ünlüyle biten كترين getiren كيدن giden ياتان yatan 47 48 Osmanlı Türkçesi-I -dık, -dik, -duk, -dük (-tık, -tik, tuk, -tük) ekleri kalın ünlülü fiillerde lülü fiillerde د ق, ince ün- دكşeklinde yazılır. Bu ek ekseriyetle iyelik ekleriyle kullanılır. ديكلديكى ديكلدك dinlediği ﺁلديغى dinledik aldığı ﺁلدق aldık ﺍجق, ince ünlülü fiillerde هجكşeklinde ya هجكى, ﺍجغىşeklinde yazılır. -acak, -ecek ekleri kalın ünlülü fiillerde zılır. İyelik ekleri getieildiğinde سويله يه جكم söyleyeceğim -mış, -miş eki سويله يه جك söyleyecek ياپاجغم yapacağım ياپاجق yapacak مشşeklinde yazılır. سچيلمش seçilmiş ﺁتلمش atılmış Bildirme Ekleri Bildirme ekleri, Türkçede isim cümlelerinin yüklemini oluşturmak için bir isme getirilen eklerdir. Eklerin ünlüleri yazılmaz. Kelime ünlüyle bitiyorsa 1. şahısta yardımcı ‘‘y’’ ünlüsü yazılır. Ekler şunlardır: Tablo 4.1 3. şahıs درلر ÇOKLUK 2. şahıs بوشم سكز boşum ز يز ﺁچم 3. şahıs در TEKLİK 2. şahıs سك طلبه مي 1. şahıs م مي توركم açım talebeyim بوشسك ﺁچسك طلبه سك توركسك بوشدر ﺁچدر طلبه در توركدر بوشز ﺁچز açız talebeyiz بوشسكز ﺁچسكز طلبه سكز بوشدرلر ﺁچدرلر boşsun boştur boşuz boşsunuz boşturlar 2 1. şahıs açsın açtır açsınız açtırlar Aşağıdaki kelimeleri bildirme ekleriyle yazınız. دوقتور doktor ﺁشچى aşçı talebesin talebedir طلبه يز Türküm Türksün Türktür توركز Türküz توركسكز talebesiniz Türksünüz talebedirler Türktürler طلبه درلر توكدرلر 49 4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı Hal Ekleri Hal ekleri isim çekim ekleridir. Çok kullanılan bu eklerin nasıl yazıldığını bilmek, doğru okuma ve yazma için son derece önemlidir. Sırayla görelim: 1. Yapma (yükleme) hâli eki : -ı, -i, -u, -ü, -yı, -yi, -yu, -yü أوى evi باباىي سودى babayı قوزوىي südü ﺁننه يه چوجوغى kuzuyu 2. Yaklaşma (yönelme) hâli eki : -a, -e, -ya, -ye سوزه anneye ىve ىيşeklinde yazılır. çocuğu هve يهşeklinde yazılır. چشمه يه söze كتابه çeşmeye kitaba Şahıs ve işaret zamirlerinin yaklaşma halleri: بكا bana سكا اوكا sana بوكا ona 3.Uzaklaşma (ayrılma) hâli eki :-dan, -den, -tan, -ten كويدن köyden باغدن bağdan 4. Bulunma hâli eki : -da, -de, -ta, -te يرده yerde ديوانده divanda شوكا buna şuna دنşeklindedir. باشدن baştan كتابدن kitaptan دهşeklindedir. جنتده cennette آغاچده ağaçta 5. İlgi hâli eki :-ın, -in, -un, -ün, (-nın, -nin, -nun, -nün) ünsüzle biten kelimelerde ünlüyle biten kelimelerde أوك evin نكeki kullanılır. Ek ünlüsü yazılmaz. كوشكك köşkün 6. Vasıta hâli eki : -la, -le, -yla, -yle قلمله kalemle كتابله آننه نك annenin ك, بابانك babanın له يلهşeklinde yazılmaktadır. Bu ek ayrı da yazılabilir. kitapla سورويله sürüyle نشﺌهيله neş’eyle Aşağıdaki ibareleri okumaya çalışınız. يولك صوكى- عثمانلى توركچه سى-دوست يوزى سوزك اوزى- چوجوقلق عشقى-قامل ارباىب قومشونك قيزى-چوجوغو أودن خيزله چيقار 3 50 Osmanlı Türkçesi-I İyelik Ekleri İyelik ekleri tablo halinde şöyle gösterilir: Tablo 4.2 ÇOKLUK TEKLİK 3.şahıs 2.şahıs 1. şahıs 3.şahıs 2. şahıs 1.şahıs لرى كز مز ى سى ك م كتامب سوزم آننه م بابام kitabım sözüm annem babam كتابك سوزك آننه ك annen باباك baban كتاىب سوزى آننه سى باباسى kitabın sözün kitabı sözü كتامبز annesi سوزمز kitabımız كتابكز آننه مز sözümüz annemiz kitabınız sözünüz سوزكز آننه كز كتابلرى سوزلرى آننه لرى kitapları babası بابامز babamız باباكز anneniz sözleri babanız بابالرى anneleri babaları Zaman Ekleri Görülen geçmiş zaman ekleri: Bu zaman için fiil gövdesinde tüm şahıslarda ortak bir -d sesi getirilir. Bu sese her şahıs için ayrı harf ilâveleri yapılır. Bunları tablo halinde görelim: Tablo 4.3 3.şahıs ديلر بولديلر buldular بيلديلر bildiler GÖRÜLEN GEÇMİŞ ZAMAN EKLERİ ÇOKLUK TEKLİK 2.şahıs 1.şahıs 3.şahıs 2.şahıs دكز بولدكز دق دك بولدق دى بولدى buldu buldun بيلدكز بيلدك بيلدى بيلدك buldunuz bulduk bildiniz bildik bildi Görülen geçmiş zamanın olumsuzu fiil gövdesine صورماديلر sormadılar كچمدى geçmedi ر دك بولدك bildin 1.şahıs دم بولدم buldum بيلدم bildim ماve مekleri getirilerek yapılır. آملادك ار د almadın ير Geniş zaman ekleri: -r ( ), -ar /-er ( ), -ır /-ir ( ), -ur /-ür ( Yazılırken düzlük-yuvarlak uyumuna bağlı kalınarak yazılır. كوملدم gülmedim ) ورşekillerindedir. 51 4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı Geniş zaman eklerinin şahıslara göre yazımı: Tablo 4.4 GENİŞ ZAMAN EKLERİ ÇOKLUK 3. şahıs TEKLİK 2.şahıs 1.şahıs 3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs ور- ير- ر – ار bulurlar bulursunuz بولورسكز buluruz بولورز بولور بولورسك bulursun bulurum آلريلر آلريسكز آلريز آلري آليرسك آلريم باغالرلر باغالرسكز باغالرز باغالر باغالرسك بولورلر alırlar alırsınız bağlarlar bulur alırız bağlarsınız alır bağlarız bağlar Geniş zamanın olumsuzluk eki –maz, -mez çokluk şahıslarda ek değişmektedir. دومنزلر دوميايز dönmezler alırsın alırım باغالرم bağlarsın bağlarım ماز مزşeklindedir. Ancak birinci teklik ve قريماز duymayız بولورم بيلمزسك kırmaz كلمم bilmezsin gelmem 19. Yüzyıla kadar Osmanlı Türkçesi metinlerinde -ır, -ir ekleri yuvarlak yazılırdı. كلور gelür بيلور bilür آلور alur Öğrenilen Geçmiş Zaman Ekleri Öğrenilen geçmiş zaman eki -mış, -miş, -muş, -müş tek şekilli olup daima yazılır. ek ünlüsü yazılmaz. مشşeklinde Tablo 4.5 ÖĞRENİLEN GEÇMİŞ ZAMAN EKLERİ ÇOKLUK TEKLİK 3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs 3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs مشلر مشسكز مشز مش مشسك مشم yürümüşler yürümüşsünüz yürümüşüz يورومشز يورومشسك يورومش yürümüş yürümüşsün قريمشلر قريمشسكز قريمشز قريمش قريمشسك يورومشلر يورومشسكز kırmışlar kırmışsınız kırmışız kırmış kırmışsın يورومشم yürümüşüm قريمشم kırmışım Öğrenilen geçmiş zamanın olumsuzunda fiil gövdesine kalın ünlülü fiillerde ünlülü fiillerde مgetirilir. كورممشز görmemişiz طورمامشلر durmamışlar ما, ince 52 Osmanlı Türkçesi-I Şimdiki Zaman Ekleri Şimdiki zaman eki –ıyor, -iyor, -uyor, -üyor şeklinde olup ünlüyle biten fiillerde süzle biten fiillerde ى يور, ün- ييورbiçiminde yazılır. Görüldüğü gibi ünsüzle biten fiillere yardım- cı harfi getirilmektedir. Ancak bu harf fiil bitişen harflerden biriyle bitiyorsa yazılmaz, bitişmeyen harflerden biriyle bitişiyorsa yazılır: رË}} وير رË}�د و veriyor düşüyor Tablo 4.6 ŞİMDİKİ ZAMAN EKLERİ ÇOKLUK TEKLİK 3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs 3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs يورلر ييورلر آتيورلر يورسكز ييورسكز آتيورسكز يورز ييورز آتيورز يور ييور آتيور يورسك ييورسك آتيورسك يورم ييورم آتيورم atıyorlar atıyorsunuz atıyoruz كورييورسكز كورييورلر görüyorlar ديكله يور görüyoruz görüyor atıyorum كورييورسك Görüyorsun كورييورم görüyorum هveya اharfi de getirilmiş fakat bu uygulama yaygınlaşmamıştır. (يازهيور )يازايور dinleyor atıyorsun كورييور كورييورز görüyorsunuz Bazı dönemler ekten önce atıyor yazayor Şimdiki zamanın olumsuzu fiil gövdesine ديكله ميورسكز dinlemiyorsunuz كوله يور güleyor مgetirilerek yazılır: سوميورز sevmiyoruz كوله يور geleyor كلميورم gelmiyorum Gelecek Zaman Ekleri اجق, ince ünlülü fiil tabanlarında هجكşeklinde yazılır. Fiil ünlüyle bittiğinde araya bir ىharfi getirilir. Gelecek zaman ekleri -acak, -ecek kalın ünlülü fiil tabanlarında Tablo 4.7 GELECEK ZAMAN EKLERİ ÇOKLUK TEKLİK 3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs 3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs هجكلر اجقلر هجكسكز اجقسكز هجكز اجغز هجك اجق هجكسك اجقسك هجكم اجغم كورهجك كوره جكسك كوره جكم قاالجق قالجقسك قاالجغم كوره جكلر görecekler قاالجقلر kalacaklar كوره جكز كوره جكسكز göreceksiniz göreceğiz قاالجقسكز قاالجغز kalacaksınız kalacağız görecek kalacak göreceksin kalacaksın göreceğim kalacağım 53 4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı Gelecek zamanın olumsuzu için fiil tabanına kalın ünlülü fiillerde lerde مهgetirilmek suretiyle yapılır. دومياياجقلر duymayacaklar دومه يه جكسك dövmeyeceksin ما, ince ünlülü fiil- آملاياجغم almayacağım Aşağıdaki kelimelerin tabloda belirtilen zamanlarını yazınız. Geniş Zaman 3.çoğul şahıs Öğrenilen Geçmiş Zaman Şimdiki Zaman Gelecek Zaman 1.çoğul şahıs 2.tekil şahıs 1.tekil şahıs 4 كورمك görmek قريمق kırmak i-mek Fiili İsimleri yüklemleştiren i-mek fiili eskiden tek başına kullanılırken bugün tek başına kullanılmaz. Metinlerdeki ayrı veya bitişik yazılışını aynen yansıtacak biçimde okumak gerekir. Şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve şart çekimleri vardır. i-mek: Görülen geçmiş zaman خسته يدم hastaydım خسته ايدم hasta idim i-mek: Öğrenilen geçmiş zaman خسته ميشم hastaymışım خسته اميشم hasta imişim i-mek: Şart kipi آلريسه م آلري ايسه م alırsam alır isem i-mek: Şimdiki zaman آتيوردم atıyordum آتيور ايدم atıyor idim TÜRKÇE ZAMİRLER Türkçede sıkça kullanılan kelimelerin başında zamirler gelir. Zamirlerin yazılışı kalıplaşmış haldedir. 54 Tablo 4.8 Osmanlı Türkçesi-I Eşitlik بنجه Vasıta بنمله İlgi بنم Bulunma بنده Ayrılma Yönelme بندن بكا Yükleme Yalın بىن بن bence benimle benim bende benden bana beni Ben سنجه سنكله سنك سنده سندن سكا سىن سن اوجنه اونكله اونك اونده اوندن اوكا اوىن او sence onca بزجه seninle onunla onun sende onda senden sana ondan ona seni Sen onu o bizce bizimle bizim بزم بزده بزدن bizden bize بزه بزى Bizi Biz سزجه سزكله سزك سزده سزدن سزه سزى سز اونلرله اونلرجه اونلرك اونلرده اونلردن اونلره اونلرى اونلر sizce onlarca بزمله senin sizinle onlarla sizin onların bizde sizde onlarda sizden size onlardan onlara بز Sizi Siz onları Onlar ك Şahıs zamirlerinde yönelme halinde damaksı n harfi ( ) kullanılmasına dikkat etmek gerekir. Senin ve onun kelimelerinde de tamlayan eki ñ ile yazılmaktadır. بوbu, شوşu işaret zamirlerinin çekimleri de aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 4.9 Eşitlik بوجنه bunca Vasıta بونكله بونك Bulunma بونده Ayrılma بوندن Yönelme بوكا Yükleme بوىن Yalın بو bunun bunda bundan buna bunu bu شونك شونكله شوجنه شونده شوندن شوكا شوىن شو şunca bununla İlgi şununla şunun şunda şundan OSMANLI TÜRKÇESİNDE ZARFLAR şuna şunu şu Türkçede sıfat ve fiillerin önünde yer alan zarflar cümle içinde sıfatları ve fiilleri zaman, yer, miktar, hal vs bakımından nitelerler. Bu yüzden sıfat ve fiillerle beraber bulunurlar ve onlara bağımlıdırlar. Osmanlı Türkçesinde hem Türkçe kökenli hem de yabancı dillerden alınmış çok sayıda zarf vardır. Zarfları şöyle çeşitlere ayırmak mümkündür: • Nitelik(hal,tarz,vardır)bildirenler • Nicelik(azlık-çokluk,miktar)bildirenler • Yer,yönbildirenler • Zamanbildirenler • Olumlu-olumsuzkarşılık,benimseme,beğenmeveonaylamabildirenler • Göstermebildirenler • Sayı,ölçü,sıklık,seyreklik,yenilemebildirenler • Sırabildirenler • vs. Sıraladığımız bu çeşitleri çoğaltmak mümkündür. Ancak biz burada Osmanlı tarihi metinlerinde sık karşılaşılan zarflardan bazılarını listeleyeceğiz. 4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı sonra kanda (nerede) صوكره قنده fevka’l- hadd gey (çok, pek) فوق احلد كى nice (nasıl) نيجه niçe (ne kadar) نيچه yavlak (çok, pek çok) ياوالق aslâ ve kat‘â ا صال و قطعا ba‘de (sonra) بعده iñen (çok, pek) fi’l- hakîka ىف احلقيقه ale’t- ta‘cîl على التعجيل berren (kara yoluyla) acaba عجبا berü / beri ale’l- acele على العجله ba‘îd (sonra) bîrûn (dışarı) ايكن بعيد برﹰا برو/ برى بريون ale’l- husûs على اخلوصوص her kaçan âyâ (araba) آيا pîş (arka, arkada) ayrık (başka) آيرق akdemce (daha önce) babayâne بابايانه akîbinde (arada sırada) عقيبنده ber-vech-i ta‘cîl (aceleyle) بر وجه تعجيل boldur, bıldır (geçen yıl) بولدر bi- aynihi (ayniyle) بعينه daimâ, dâimen داﺋماﹰ bi’l- iltizâm (bilerek) باال لتزام هر قاچان پيش اقدجمه der-akab (gecikmeksizin) در اقب fi‘l-hal (hemen, o anda) ىف احلال binâen alâ zâlik (buna göre) بناءﹰعلى ذالك muhibbâne (dostça) حمبانه vakı‘a (gerçi) واقعا sal be-sâl (yıldan yıla) سال بسال be-ser ü çeşm بسر و چشم ne gûne (ne eşkilde) نه كونه ne makûle (ne biçim) نه مقوله 55 56 Osmanlı Türkçesi-I TÜRKÇE SAYILAR Osmanlı Türkçesinde sayı isimleri bugün olduğu gibi bir, iki, üç… şeklindedir. Rakamlar ise Arapların kullandıkları şekillerdir. Bu rakamlar yazının aksine soldan sağa yazılır. Türkçe sayı isimlerinin imlâsı kalıplaşmış olmakla beraber bazıları bugün söylenildiğinden farklı yazılır. Sayıları rakam ve yazıyla şema halinde görelim: Tablo 4.10 sıfır bir iki üç dört beş altı yedi sekiz dokuz on صفر بر ايكى اوچ دورت بش الىت يدى سكز دوقوز اون ۰ ۱ ۲ ۳ ٤ ٥ ٦ ٧ ٨ ۹ ۱۰ yirmi otuz kırk elli altmış yetmiş seksen doksan yüz bin يكرمى وتوز۱ قرق اللى آلتمش يتمش سكسن دوقسان يوز بيك ۲۰ ۳۰ ٤۰ ٥۰ ٦۰ ٧۰ ٨۰ ٩۰ ۱۰۰ ۱۰۰۰ 4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı 57 Özet 1 Türkçe ekleri tanımak ve yazmak Osmanlı alfabesi ile yazılmış Türkçe metinleri doğru okuyabilmek için Türkçe ekleri, eklerin şahıslara göre değişimini, yazılışını iyi bilmek gerekir. Eklerin yazılış ve okunuşlarında bugünküne göre farklılıklar vardır. Bugün farklı şekilli olan pek çok ek o dönemde 3 اولدى tek şekilli, kalıplaşmış halde yazılırdı (oldu gibi ). Bazı ekler kalınlık incelik uyumuna göre iki şe- برلك كتابلق killidir ( birlik kitaplık gibi). Ekler sürekli kullanıldıkları için daha seri ve kolay yazım كتابلر maksadıyla yardımcı ünlüleri yazılmaz ( kitaplar gibi). Ancak her ne kadar ünlüler yazılmaz ise بوكونكه de okuyuş bugünkü söyleyişe göredir ( bugünkü gibi). Bu ünitede çokluk eki, soru eki, isim yapım ekleri, fiil yapım ekleri, zarf fiil ekleri, sıfat fiil ekleri, bildirme ekleri, hal ekleri, iyelik ekleri ve zaman ekleri ayrı ayrı örneklerle bildirilmiştir. Zaman eklerinden görülen geçmiş zaman, geniş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve imek fiili ekleri ve örnek fiil çekimleri tablolar halinde yazılış ve okunuşlarıyla kaydedilmiştir. 2 Türkçe zamirleri tanımak ve yazmak بن, sen سن, ٥ او, biz بز, siz سز, onlar اونلرve işaret zamirleri bu بو, şu شوhem yalın halde hemde yükleme, yönelme, Türkçe şahıs zamirleri ben ayrılma, bulunma, ilgi, vasıta ve eşitlik hallerinde çekimleri yapılarak tablolarla gösterilmiştir. Türkçe zarfları tanımak ve yazmak Osmanlı Türkçesinde hem Türkçe kökenli hem de yabancı dillerden alınmış çok sayıda zarf vardır. Türkçede sıfat ve fiillerin önünde yer alan zarflar cümle içinde sıfatları ve fiilleri zaman, yer, miktar, hal, sayı, sıra vs bakımından nitelerler. Bu yüzden sıfat ve fiillerle beraber bulunurlar ve onlara bağımlıdırlar. Birkaç örnek: صوكره kanda (nerede) قنده nice (nasıl) نيجه sonra 4 فوق احلد gey (çok, pek) كى iñen (çok, pek) ايكن fevka’l- hadd Türkçe sayıları tanımak ve yazmak Osmanlı Türkçesinde rakam olarak Arapların kullandıkları işaretler kullanılmış, ancak isim olarak bugünkü isimlerle anılmışlardır. Rakamlar yazının aksine soldan sağa yazılır. İmlâları kalıplaşmış olmakla beraber bazıları bugünkü söyleyişten farklı yazılmıştır. Sayıları şöyle sıralayabiliriz: ۰ صفرsıfır, ۱ برbir, ٢ ايكى, iki, ٣ اوچüç, ٤ دورتdört, ٥ بشbeş, ٦ التىaltı, ٧ يدىyedi, ۸ سكزsekiz, ۹ دوقوزdokuz, ١٠ اونon, يكرمى ٢٠ yirmi, ۳٠ اوتوزotuz, ٤٠ قرقkırk, ٥٠ اللى elli, ٦٠ التمشaltmış, ٧۰يتمش yetmiş, ٨۰ سكسنseksen, ٩۰ دوقسانdoksan, ١٠٠ يوزyüz, ١٠٠٠ بيكbin. 58 Osmanlı Türkçesi-I Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki kelimerden hangisinin yazımı yanlıştır? a. b. c. d. e. ديللرdiller دفرتلرdefterler اولرevler كويلرköyler ﺁغاچالرağaçlar 2. Aşağıdaki kelimelerin hangisinin yazımı yanlıştır? a. b. c. d. e. اوسزevsiz يوزسوزyüzsüz صربسزsabırsız صوسزsusuz عقلسزakılsız 3. ‘‘sütçü’’ kelimesi aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak yazılmıştır? a. b. c. d e. سوجتى سوتچى سودچو سودجى سدجى 4. Aşağıdakilerden hangisi isim yapım eki ile yazılmamıştır? a. b. c. d. e. آننه لكannelik آرامنقaranmak بكچىbekçi دوستجهdostça صربىلsabırlı 5. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin yazımı doğrudur? a. b. c. d. e. باباىيbabayı چوجوغوçocuğu سوزوsözü كويوköyü سودوsüdü 6. Aşağıdaki kelimelerin hangisinde hal ekinin yazımı yanlıştır? a. b. c. d. e. اودهevde اودنevden اوهeve كتابهkitaba أوينevin 7. Aşağıdaki fiillerin hangisinde görülen geçmiş zaman çekiminin yazımı yanlıştır? a. b. c. d. e. بيلدنbildik بيلدمbildim بيلدكbildin بيلدكزbildiniz بيلديلرbildiler 8. Aşağıdaki fiillerin hangisinde şimdiki zaman ekinin yazımı yanlıştır? a. b. c. d. e. آتيورم آليورم كوريورم كليورم صورييورم 9. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin anlamı yanlış verilmiştir? a. b. c. d. e. ايكنiñen: çok بعيدba‘îd: uzak آياâyâ: eyvah! نيچهniçe: ne kadar آيرقayrık: ayrı 10. Aşağıdaki sayı isimlerinden hangisinin yazımı yanlıştır? a. b. c. d. e. ايكى آلىت سكز يرمى دورت 4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı Okuma Parçası Gemiciler-Enis Behiç Koryürek Biz dalgalar, fırtınalar kahramânı yiğitleriz. Ufuklardan ufuklara haber sorar, gezeriz. Güneşlerde uyuklayan yamaçları, Kalbi durgun tarlaları bıraktık. Gölge veren ağaçları Sevmiyoruz biz artık. Sevgilimiz, Ey deniz! İşte biz; Nihâyetsiz Mâ’îlikler yolcusu! Rûhumuzun kardeşidir Güneşlerde parlayan bu yeşil su. Bayrağımız yeşil sular ateşidir. Biz bayrağın fedâ’îsi sayısız Türk genciyiz. Biz hilâle şân arayan korku bilmez gemiciyiz. Ey vatandan müjdelerle bize kadar gelen rüzgâr! O sarışın sâhillerde kara gözlü genç kızlar, Yaz gecesi meh-tâb ile konuşurken, Doğru söyle, sordular mı bizleri?.. Nasıl cevap verdiği gökten Gemimizin rehberi, O vefâ-kâr Yıldızlar?.. Poyraz var; Yelken dolar. Gemi sanki kanatlı! Enginlerde pembe güneş Gülümserken bu yolculuk ne tatlı! Çal sazını kalenderce yiğit kardeş! Nağmelerin yorulmayan dalgalardan bahtiyâr. Gönderelim bu âhengi o sevgili yurda kadar... 59 60 Osmanlı Türkçesi-I Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. e 2. b 3. d 4. b 5. a 6. e 7. a 8. c 9. c 10. d Yanıtınız yanlış ise ‘‘Çokluk Eki’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘İsim Yapım Ekleri’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘İsim Yapım Ekleri’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Fiil Yapım Ekleri’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Hal Ekleri’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Hal Ekleri’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Görülen Geçmiş konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Şimdiki Zaman Ekleri’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Şimdiki Zaman Ekleri’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Sayılar Ekleri’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2 دوقتورم آشچييم دوقتورسك آشچيسك دوقتوردر آشچيدر دوقتورز آشچييز دوقتورسكز آشچيسكز دوقتوردرلر آشچيدرلر doktorum aşçıyım doktorsun aşçısın doktordur aşçıdır doktoruz aşçıyız doktorsunuz aşçısınız doktordurlar aşçıdırlar Sıra Sizde 3 Yolun sonu - Osmanlı Türkçesi - dost yüzü Sözün özü - çocukluk aşkı - kalem erbâbı Komşunun kızı – çocuğu evden hızla çıkar Sıra Sizde 4 Geniş Zaman Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Öğrenilen Geçmiş Zaman 2. çoğul 1. çoğul şahıs şahıs Şimdiki Gelecek zaman Zaman 2. tekil şahıs 1. tekil şahıs كتاب كتابلق كتاجبى كتابلى كتابسز كورمك كورهجكم كورييورسك كورمشز كورورلر görürler görmüşüz görüyorsun باشسز قريارلر قريمشز قريييورسك kitapsız başsız kitaplı kitaplık kitap باشلق باشجى باشلى باش başlı kitapçı başcı başlık baş نشانلق نشاجنى نشانلى نشانسز nişansız nişanlı nişancı nişanlık نشان يولسز يوللى يوجلى يوللق يول yolsuz yollu Yolcu yolluk kırarlar kırmışız kırıyorsun göreceğim قرياجغم kıracağım görmek قريمق kırmak nişan yol Yararlanılan Kaynaklar Aksoyak, İ. Hakkı (2009). Osmanlı Türkçesi Okuma Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları. Develi, Hayati (2008). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 1. İstanbul: Kesit Yayınları. Tulum, Mertal (2009). Osmanlı Türkçesine Giriş. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. Timurtaş, Faruk K. (1986). Osmanlı Türkçesine Giriş. (8. Baskı) İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. 5 OSMANLI TÜRKÇESİ-I Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Arapça ve Farsça kelimelerde yer alan ünlü ve ünsüzleri tanıyacak, Türkçede ses karşılığı bulunmayan harfleri tanıyacak, bunların Türkçede hangi seslerle karşılandıklarını belirleyebilecek, Türkçede yer alan Arapça ve Farsça kelimeleri Türkçeden ayırabilecek, Ay adları, haftanın günleri ve rakamlarını tanıyabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Arapça ve Farsça ünlüler • Arapça ve Farsça ünsüzler • Ayın • Hemze • Vâv-ı ma‘dûle • Ay adları • Haftanın günleri • Rakamlar İçindekiler Osmanlı Türkçesi-I Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları • GİRİŞ • ARAPÇAVEFARSÇAKELİMELERDE ÜNLÜLERVEYAZILIŞLARI • TÜRKÇEDESESKARŞILIĞI BULUNMAYANHARFLER • ARAPÇAVEFARSÇAKELİMELERİN TANINMASI • AYADLARI • HAFTANINGÜNLERİ • SAYILAR • ARAPÇAVEFARSÇAKELİMELERDE ÜNSÜZLER Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları GİRİŞ Bundan önceki ünitelerde Osmanlı Türkçesi alfabesini, Türkçe ünlü ve ünsüzlerin yazılışlarını; Türkçe isimlerin, fiillerin ve eklerin yazılışlarını; kiplerin yazılışlarını; edat, zamir ve zarfların yazılışlarını görmüştük. Ayrıca Arapça ve Farsça kelimelerin yapılarına da temas etmiştik. Özetle bundan önceki ünitelerde Türkçe kelimelerin yapısı üzerinde durulmuştu. Bu ünitede ise Arapça ve Farsça kelimelerin yapısı üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulacaktır. Arapça ve Farsça kelimlerde ünlü ve ünsüzlerin hususiyetleri tanıtılacak ve yazılışları anlatılacaktır. Böylece Osmanlı Türkçesindeki Arapça unsurların ve ikinci dönem kitabında yer alan Farsça unsurların tanıtımına geçmeden önce bu dillerin kelime yapılarıyla ilgili ön bilgilendirme yapılmış olacaktır. İlâve olarak ay adları haftanın günleri ve Arapça rakamlar bu ünitede tanıtılacaktır. ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERDE ÜNLÜLER VE YAZILIŞLARI اوﻩى Türkçenin sekiz ünlüsüne karşılık Arapça ve Farsçada dört harf ( ) ve hareke işaretleri kullanılır. Bu harflerden üçü aynı zamanda ünsüz olarak da görev yapar. و ﻩ ى ( : vav, : he : ye ) Arapça ve Farsça kelimelerde ünlülerin uzun ve kısa halleri vardır. Kısa ünlüler yazılmaz, yani bir harfle gösterilmez, ancak bazen kelimelerin yanlış okunmasını önlemek için hareke kullanılmıştır ( Harekeler birinci ünitede işlenmiştir). Arapça ve Farsçadan gelme kelimelerde yer alan uzun ünlüleri göstermek için harf üzerine şapka konur. (â, û, î ) Arapça ve Farsçadaki uzun ünlüler birer harfle gösterilir. ا û uzun ünlüsü وvav harfiyle, î uzun ünlüsü ىye harfiyle gösterilir. â uzun ünlüsü elif harfiyle, Uzun ünlülerin Arapça ve Farsça kelimelerde kelime başında, ortasında ve sonunda yazılışlarını örneklerle gösterelim: Kelime başında medli elif â okunur: آكف âkif آمر âmir آل عثمان âl-i Osman 64 Osmanlı Türkçesi-I elif kelime başında medsiz olursa e veya a okunur: امحق اصال ahmak asla Kelime içinde ve sonunda elif â okunur: حاال اغيار hâlâ ağyâr آهو câdû الف واىل فاتح elif vâli Kelime başında vav dâimâ ünsüz görevdedir. ( nunda vav, ünlü görevinde ise û okunur: جادو اكرم ekrem fâtih ولدveled gibi ). Kelime içinde ve soبوسه âhû جسور bûse Kelime başındaki u ünlüsü ötreli elif ile gösterilir ( ى cesûr أصولusûl gibi ). يوم Kelime başında ye ( ) dâimâ ünsüz görevdedir ( yevm gibi ). Kelime başındaki uzun î sesi için elif + ye birlikte kullanılır: ايقاظ اجياد ايضاح اميان îkâz îcâd îzâh Kelime içinde ve sonunda ye ünlü görevinde uzun î okunur: قاضى kâdî عاصى علمى âsî ماىل ilmî mâlî îmân مجيل اسري cemîl esir Aşağıdaki kelimeleri okuyunuz. 1 جهال مشس XÒ*¦ ندامت بلبل سليمان متاركه جنيب سياست سلطان مسلمان dÒJAÔ اسالم جسارت جمادله XÒL£ Arapça ve Farsça kelimelerde kısa ünlülerin harfle gösterilmediği, lüzumu halinde hareke ile gösterildiği daha önce belirtilmişti. Ancak istisna olarak kelime başındaki e’nin ve kısa a’nın elif ( ) ile, kelime sonundaki e’nin güzel ( ile gösterildiğini hatırlatalım. ا ه چشمه çeşme بيهودﻩ beyhûde ابد ebed امر emr TÜRKÇEDE SES KARŞILIĞI BULUNMAYAN HARFLER Arapça ve Farsça kelimelerde bulunduğu halde Türkçede karşılığı bulunmayan sesler vardır. Bu sesler Türkçeye geçmiş Arapça ve Farsça bazı kelimelerde bulunduğu için Osmanlı alfabesinde harf olarak yer alırlar. Bu harfler Türkçedeki en yakın sese uydurularak okunurlar. Türkçede ses karşılığı bulunmayan harfleri sırasıyla tanıtalım: hemze harfi ‘‘Ayn ve hemze’’ başlığı altında bir sonraki konuda ayrıca işlenmiştir. ء 5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları ثpeltek se harfi Arapça kelimelerde bulunur. Türkçede ‘‘se’’ olarak okunur: مرياث اكثر عثمان ثواب خامن خان mirâs ekser osmân sevâb ha, hı, he harflerinin Türkçe’deki karşılığı h’dir. Arapça ve Farsçaya özgü olan bu harfler birkaç Türkçe kelimede de tarihi süreç içinde kullanılmıştır: ح خ ﻩ دخى يوخ ذكر مذهب ذات ذوق ضربه قاضى ضابت حضور dahı yoh zel harfi normal z gibi okunur: ذ hanım han zikr mezhep zat zevk dat harfi Arapça kelimelerde bulunur. Türkçe’de bulunmayan bu harf Türkçe’de z ile nadiren de d ile karşılanır. ض darbe kâdı zâbit huzûr Not: Bu kelimelerdeki z seslerinin hangi harfle yazılacağı ezberlenerek öğrenilir. طtı harfi kalındır ve bazı Türkçe kalın ünlülü kelimelerin başında da kullanılır. خطاط ظ مطابقت طاغ طاش hattât mutâbakat tağ taş zı harfi Arapça kelimelerde normal z sesiyle karşılanır. حافظ مظلوم hâfız ظرف mazlûm طبق tabak نظر zarf nazar Not: Bu harf kalın sesli olması sebebiyle kimi kalın sıradan kelimede ظور زyerine kulla- nılmıştır ( zor gibi ). ayn harfi ‘‘Ayn ve hemze’’ başlığı altında bir sonraki konu olarak ayrıca işlenmiştir. ع Ayın ve Hemze Ayın عve hemze ءharfleri Arapça’ya özgüdür. Farsça ve Türkçe kökenli kelimelerde bulunmaz. Ayın عHarfi Ayın harfi yabancılarca çıkarılması çok zor bir sese sahiptir. Bir boğaz ünsüzüdür. Bu yüzden Türkçe’de günlük konuşma dilinde hiç yoktur. Ayn harfi kelime ve hece başında bir ünlü ses olarak okunur, شعور شعر عمر علم عشق şuûr şiir ömr ilm Hece sonunda düşer, ünlüye uzun ses değeri kazandırır: كعبه aşk رعنا Kâbe rânâ Hece sonunda bazen hemze gibi kesme işareti ile gösterilir. Hemzeden ayırt etmek için kuyruğu sağa bakan kesme işareti tercih edilir. 65 66 Osmanlı Türkçesi-I معراج معبد معدن معلوم Mi‘râc ma‘bed ma‘den Ünlüsü uzun olan kapalı hecenin sonunda düşer: تابع ma‘lûm وداع tâbi مساع vedâ semâ ء Hemze Harfi Hemze, kelime başında elif harfinin üstüne veya altına konur, ancak umumiyetle bu hemzeleri göstermeye gerek görülmemiştir. أ مت أجرت ﺇذن أمل ümmet ücret izn elem Kelime içinde hemze bir diş üzerine, kelime sonunda ise tek başına yazılır. Latin harfleriyle hemze kesme işaretiyle gösterilir. روٴيا شىٴ شفاٴ مسﺌله يأس rü’yâ şey’ şifâ’ mes’ele ye’s Hemzeler Türkçe’de kelime sonunda okunmaz. Günümüzde kelime içindeki ve sonundaki hemzeler artık gösterilmemektedir. İlmî çalışmalarda kelimenin orijinal imlâsını yansıtmak için kesme işareti konur. شىٴ جوز şey’ 2 شفاٴ cüz’ şifâ’ Aşağıdaki ilk iki sıra kelimeleri okuyunuz, son iki sırayı yazınız. عثمانلى شىء بعضى جزء صنعت دفعه هيﺌت نشﺌه ma‘den mu‘allim ırk acem ümmet eczâ mes’ele ye’s ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERİN TANINMASI Türklerin müslüman oluşundan itibaren Arap ve Fars dilleriyle ilişkisi vardır. Onlardan birçok kelime Türkçe’ye geçmiştir. Arapça’dan umumiyetle dinî konular, Farsça’dan ise edebî konular başta olmak üzere hayatın her alanından çok sayıda kelime dilimize girmiştir. Bu kelimeleri tanımak Arap harfleriyle yazılmış kelimeleri doğru bir şekilde okumak ve yazmak için gereklidir. Arapça ve Farsça kelimeleri Türkçeden ayırt etmek için aşğıdaki hususlara dikkat etmek gerekir: ع ظ ض ح تharflerinin yer aldığı kelimeler Yalnızca Arap Alfabesinde bulunan Arapça’dır. İçinde veya sonunda hemze olan kelime Arapça’dır. ژje harfi bulunan kelimeler Farsça’dır. ذve خharfleri Arapça ve Farsça kelimelerde bulunur. 67 5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları ژ خ Batı dillerinden Türkçeye geçen bazı kelimelerde je harfi bulunur. ha harfi ile yazılan bazı Türkçe kelimeler de vardır ( han gibi). Türkçe kelime başlarında birkaç istisna dışında c, f, h, j, l, m, n, p, r, ş, z harfleri bulunmaz. Türkçe kelimeler büyük ünlü uyumuna uyar. خان AY ADLARI Osmanlı Devletinde İslâm dünyasında yaygın olan hicri-kameri takvim kullanılıyordu. Ayın hareketlerini esas alarak düzenlenen bu takvimde, Hz. Peygamberin Mekke’den Medine’ye hicreti başlangıç olarak alınır. Bir yıl 355 gündür. Bu sebeble Hicri aylarla Kameri aylar örtüşmezler. Yani Ocağın karşılığı Muharrem değildir. Takvimde ay adları Arapçadır. Resmi yazışmalarda ay adlarının kısaltmaları tercih edilirdi. Ay adlarını tablo halinde görelim: TÜRKÇE AYLAR Ay adı اوجاق شباط مارت نيسان مايس خزيران متوز آغستس ايلول أكيم قاسم آرالق Yazılışı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Tablo 5.1 ARAPÇA AYLAR Ay adı حمرم صفر ربيع االول ربيع اآلخرﻩ مجادى االوىل مجادى اآلخرﻩ رجب شعبان رمضان شوال ذى القعدﻩ ذى احلجه Yazılışı Muharrem Safer Rebî‘ü’l-evvel Rebî‘ü’l-âhire Cumâde’l-ûla Cumâde’l-âhire Receb Şa‘bân Ramazân Şevvâl Zi’l-ka‘de Zi’l-hicce Kısaltma م ص را ر جا ج ب ش ن ل ذا ذ Arapça’da ayın ilk günü, son günü ve her on günü farklı isimlerle anılır. Osmanlı Türkçesinde de bu isimler kullanılmıştır. غرﻩgurre Ayın son günü: سلخselh Ayın ilk on günü (1-10) : اواﺋلevâ’il Ayın ikinci on günü (11-20) : اواسطevâsıt Ayın son on günü (21-30) : اواخرevâhir Ayın ilk günü: Yeniçerilere verilen maaşlar (ulûfeler) üç ayda bir verilirdi. Her üç aylık gurubun, ayların kısaltmalarından oluşan bir ismi vardır. Yazışmalarda bu kısaltmalar kullanılırdı. 68 Osmanlı Türkçesi-I مصرmasar Rebî’ülâhir - Cumâdelûlâ – Cumâdelâhir : رججrecec Recep – Şa‘bân – Ramazân : رشنreşen Şevval – Zilka‘de – Zilhicce : لذذlezez Muharrem - Safer - Rebî’ülevvel : HAFTANIN GÜNLERİ Osmanlı Türkçesi’nde hâlen geçerli olan gün isimleri kullanılıyordu. Gün isimlerine dikkat edildiğinde Farsça’nın önemli bir etkisinin olduğu hemen anlaşılacaktır. Bu yüzden aşağıdaki tabloda Türkçe ve Arapça’nın yanında Farsça gün isimleri de verilmiştir. Tablo 5.2 TÜRKÇE ARAPÇA FARSÇA Günler ايامEyyâm el- Ahad االحد el- İsneyn االثنني الثالثاء es- Sülâsâ el- Erba‘a االربعه el- Hamîs اخلميس el- Cum‘a اجلمعه es- Sebt السبت روهاRûzhâ Yekşenbe يكشنبه Düşenbe دوشنبه سه شنبه Seşenbe Çehârşenbe چهار شنبه Pençşenbe پنجشنبه Cum‘a مجعه Şenbe شنبه پازار پازارايرتسى صاىل چارشانبا پرشنبه مجعه مجعه ايرتسى Pazar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe Cum‘a Cumartesi Cum‘a gününün her üç dilde de aynı olduğuna dikkat edelim. Farsça şenbe, gün anlamındadır. SAYILAR Tablo 5.3 Rakamlar Yeni-Eski 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧ ٨ ٩ ١٠ Arapça bý«Ë اثنني ثالثه اربعه مخسه سته سبعه مثانيه تسعه (عشر )ﻩ vâhid isneyn selâse erba‘a hamse sitte seb‘a semâniye tis‘a ‘aşer(e) يك دو سه چهار پنج شش هفت هشت نه دﻩ SAYILAR Farsça yek dü se çehâr penç şeş heft heşt nüh deh Sıra Sayıları حادى ثاىن ثالث رابع خامس سادس سابع ثامن تاسع عاشر hâdî (birinci) sânî (ikinci) sâlis râbi‘ hâmis sâdis sâbi‘ sâmin tâsi‘ ‘âşir 69 5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları أحدعشر ١١ ١٢ ١٣ ١٤ ١٥ ١٦ ١٧ ١٨ ١٩ ٢٠ ٣٠ مخسه عشر سته عشر سبعه عشر مثانيه عشر تسعه عشر عشرين ثالثني 40 ٤٠ اربعني 50 ٥٠ ٦٠ ٧٠ ٨٠ ٩٠ ١٠٠ ١٠٠٠ مخسني ستني سبعني مثانني تسعني ماﺋه الف 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 30 60 70 80 90 100 1000 اثناعشر ثالثه عشر ehad ‘aşere يازدﻩ yâzdeh isnâ ‘aşere دوازدﻩ devâzdeh selâse ‘aşere erba‘a ‘aşere hamse ‘aşere اربعه عشر سيزدﻩ چهاردﻩ sitte ‘aşere seb‘a ‘aşere semâniye ‘aşare tis‘a ‘aşere ‘ışrîn selâsîn erba‘în hamsîn sittîn seb‘în semâîn tis‘în mi’e elf پنزدﻩ شازدﻩ هفتدﻩ هژدﻩ نوازدﻩ بيست سى چل چهل پنجاﻩ شصت هفتاد هشتاد نود صد هزار sizdeh çehârdeh panzdeh şâzdeh haftdeh hejdeh nevâzdeh bîst حادى عشر ثاىن عشر ثالث عشر رابع عشر خامس عشر سادس عشر سابع عشر ثامن عشر تاسع عشر العشرون sî çihil - çil pencâh şast heftâd heştâd neved sad hezâr Rakamlarla ilgili şu hususlara dikkat edilmelidir: • يلرمىyirmi kelimesinin özel bir imlâsı vardır. ماﺋهmi’e (yüz) kelimesinin özel bir imlâsı vardır. • • Rakamlara dikkat edilirse Arap ve Avrupalıların kullandıkları rakamlardan bir ve dokuzun birbirine benzediği görülecektir. ٢ ve altı ٦ birbirine karıştırılır. İki sağa altı sola bakar. Yedi ٧ ve sekiz ٨ aynı işaretin yönleri zıt halleridir. Yedi rakamı bugünkü alfabe- • İki • • mizde yer alan v harfine, sekiz ise onun ters dönmüş hâline benzer. Son döneme ait bazı belgelerde ve kitaplarda iki ve üç için kullanılan işaretler bir- ۳ ٢ birinin yerine yazılmıştır. İki için , üç için işareti kullanılmıştır. Böyle metinlere dikkat etmek gerekir. • Toplurakamlaryazılırkenönceonlar,sonrayüzler,sonrabirlerşeklindesıralanarak yazılırlar ve araları وvav harfiyle birleştirilirler. hâdî ‘aşer sâniye ‘aşer sâlise ‘aşer râbi‘a ‘aşere hâmise ‘aşer sâdise ‘aşere sâbi‘a ‘aşere sâmine ‘aşere tâsi‘a ‘aşere el-‘işrûne 70 Osmanlı Türkçesi-I Örnekler Tablo 5.4 1105 ١١٠٥ 1208 ١٢٠٨ 1118 ١١١٨ مخسه و ماﺋه و الف Hamse ve mie ve elf مثانيه و ماﺋتني و الف semâniye ve mi’e ve teyn ve elf مثانيه و عشر و ماﺋه و الف Semâniye ve aşara mi’e ve elf ARAPÇA VE FARSÇADA ÜNSÜZLER Osmanlı Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınma kelimelerde Türkçe ünsüzlerle uyuşmayan ünsüzler de vardır. Dolayısıyla bu dillerden alınma kelimeleri doğru okuyabilmek için o dillerin ünsüzlerinin de bilinmesi gerekir. Daha önceki üntelerde de temas edildildiği üzere Arapça ve Farsça kelimelerde ünsüzlerin kalın ve ince şekilleri vardır. Kalın ünsüzler: ح ha خ hı ص sad ض ظ ط dad tı ع غ ayın zı ق gayn kaf İnce ünsüzler: ب ت ث ش ف ك be te ج se چ cim çim گ ل د ذ dal ر zel م ز rı ن ze و ه س sin ى şın fe kef gef lam mim nun vav he ye Arapça ve Farsçadaki bu kalın ve ince ünsüzler, ünlülerin kalın ve inceliklerini de belirlerler. Ayrıca kalın ünsüzler Türkçe kelimelerde kalın sırayı göstermek üzere de kullanılırlar. Osmanlı Türkçesinde yer alan ünsüzlerin bir kısmı üç dilde de ortaktır. Bir kısmı Arapçaya özgü bir kısmı da Farsçaya özgüdür. Arapçaya özgü ünsüzleri şöyle sıralayabiliriz: ء hemze ث se ذ zel ح ha ص sad ض dad ط tı ظ zı ع ayın Bu harfler hakkında ileriki sayfalarda ‘‘Türkçede Ses Karşılığı Bulunmayan Harfler’’ başlığı altında geniş bilgi verilecektir. Farsçaya özgü ünsüzlere gelince, Farslar Arap alfabesini kullanmaya başladıklarında harflerde dört değişiklik yapmışlardır. Bunlar lece Fars alfabesi 32 harfe yükselmiştir. پpe, جcim, ژje, گgef harfleridir. Böy- پpe, بbe’ye iki nokta ilave edilerek, چçim, جcim’e iki nokta ilave edilerek, ژje, زze’ye iki nokta ilave edilerek elde edilmiştir. گgef, کkef ’in üzerine ‘‘keşîde’’ denilen çizgi ilavesiyle oluşturulmuştur. Farsçaya mahsus olan bu seslerden p, ç ve g bulunduğu için Türkler tarafından alınmış kullanılmıştır. Je harfi ise Türkçeye geçen Farsça kelimelerle sınırlı kalmıştır. Daha sonra Batıdan gelen bazı kelimelerde de bu harfe rastlanmaktadır. 71 5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları Yukarıdaki dört harfe ilâve olarak Fars alfabesinde farklı hususiyetleri olan ذzel, خhı وvav harflerini de tanıtmalıyız. ذFars dilinde çok az kelimede görülen bu harf dilimize geçen bazı kelimelerde de yaşamaktadır. ذharfi XV. yüzyıla kadar uzun ya da kısa ünlüden sonraki dal yerine kullanılmış, daha sonra kullanılmaz olmuştur. Dilimizde yaşayan حذمتhizmet kelimesi örnektir. خFarsçaya ve Arapçaya özgü seslerdendir. Türkçeye de çok yabancı değildir. Bogazlı tonsuz bir art damak sesidir. خوفHavf (korku), خرhar (eşek), خوبhûb (güzel) gibi . ve Bu harfin Farsçaya özgü dudakların yuvarlaklaştırılmasıyla çıkarılan bir sesi daha vardır. Bu sesi gösterebilmek için خharfinin önüne bir ( وvav) konur. خوابhˇâb (uyku), خوانhˇân (sofra), خواجهhˇâce (hoca, beyefendi) gibi.Yazıldığı halde ünlü veya ünsüz bir sesi göstermediği için vâv-ı ma’dûle adıyla anılmıştır. Farsçaya özgü çift dudak v’si (w)’dir. Türkçede bildik v ile söylenmiştir. (avaz) gibi. آواز âwâz Aşağıdaki kelimelerin hangi dilden olduklarını tespit ediniz ve sebebini söyleyiniz. عدد aded يأس ye’s كاتب kâtip ژاله jâle 3 72 Osmanlı Türkçesi-I Özet 1 Arapça ve farsça kelimelerde yer alan ünlü ve ünsüzleri tanıyabilmek Türkçenin sekiz ünlüsüne karşılık Arapça ve Farsçada 3 ) ا و ﻩ ىve hareke işaretleri vardır. Bunlardan üçü ( ) ا و ىünsüz olarak da görev yapar. Bu dört ünlü ( dillerde Türkçeden farklı olarak ünsüzlerin uzun ve kısa halleri vardır. Uzun ünlülüler harfle gösterildiği halde kısaları gösterilmez. Kısa ünlüler için Kur’an-ı Kerimde olduğu gibi gerektiğinde hareke kullanılır. Uzun ünlülüler şunlardır: â uzun ünlüsü gibi û uzun ünlüsü gibi جميل Arapçaya özgü ünsüzler : حha, صsad ضdat, dir. Farsçaya özgü ünsüzler : 2 lime bulunduğunu unutmayalım. Türkçe kelimelerin başlarında istisnalar dışında c, f, h, j, l, m, n, p, r, ş, z harfleri bulunmaz. وvav harfiyle gösterilir : بوسهbûse ى ze, ع ظ ح ثharflerinin yer aldığı kelimeler Arapçadır. ژharfinin bulunduğu kelimeler Farsçadır. ذve خharfleri Arapça ve Farsça kelimelerde bulunur. خile yazılan ( خانhan gibi ) az da olsa Türkçe ke- اelif harfiyle gösterilir : والىvâli î uzun ünlüsü ye harfiyle gösterilir : cemîl gibi Arapça ve Farsça kelimelerde ünsüzlerin kalın ve ince şekilleri vardır. Kalın ünsüzler İnce ünsüzler Kalın ve ince ünsüzler ünlülerin kalın ve incelerini de belirler. ءhemze, ثpeltek se, ذzel, طtı, ظzı, عayn harfleri- پpe, چçe, ژje, گgef, ز خhı, وvav (w) harfleridir. Türkçede ses karşılığı bulunmayan harfleri tanıyabilmek, bunların türkçede hangi seslerle karşılandıklarını belirleyebilmek Türkçede yer alan arapça ve farsça kelimeleri türkçeden ayırabilmek Arapça ve Farça’dan dilimize geçmiş olan kelimelerin Türkçede olmayan bazı farklı hususiyetleri vardır. Onları doğru okuyup doğru anlamak için kelimenin Arapça ya da Farsça olduğunu anlamak gerekir. Bunun için şu hususlara dikkat etmeliyiz: 4 Ay adları, haftanın günleri ve rakamları tanıyabilmek Ayın hareketleri hesaplanarak düzenlenen hîcrîkameri takvim İslâm dünyasında olduğu gibi Osmanlı Devletinde de kullanılıyordu. Hz. Peygamberin Mekke’den Medine’ye hicreti bu takvimin başlangıcı olarak kabul edilir. Ay adlarını şöyle tablo halinde sıralayabiliriz. Ay adı Muharrem Safer Rebî’ü’l- evvel Rebî’ü’l-âhire Cumâde’l-ûla Arapça ve Farsçadan Türkçeye geçmiş bazı kelimeler- Cumâde’l-âhire de bulunduğu halde Türkçede karşılığı olmayan ses- Receb ler vardır. Şa‘bân ءhemze, ثpeltek se, حha, خhı, ﻩgüzel ض ذdat, طtı, ظzı, عayn harfleri bunlar- he, zel, dandır. Bunlar Türkçedeki en yakın sese uydurularak okunurlar. Ramazân Şevvâl Peltek se Türkçede ‘‘s’’ ile, ha + hı + güzel he harfleri Zi’l-ka‘de ‘‘h’’ ile, zel harfi ‘‘z’’ ile, dat harfi ‘‘z’’ ve ‘‘d’’ ile, tı har- Zi’l-hicce fi ‘‘t’’ ile, zı harfi ‘‘z’’ ile karşılanır. Ayın ve hemze harfi Arapçaya özgü olup okunuşlarına özel bir önem vermek gerekir. Yazılışı حمرم صفر ربيع االول ربيع اآلخرﻩ مجادى االوىل مجادى اآلخرﻩ رجب شعبان رمضان شوﹼال ذى القعدﻩ ذى احلجه Kısaltma م ص را ر جا ج ب ش ن ل ذا ذ 5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları Bazı gün ve takvim aralıklarıyla ilgili kullanılan kalıp ifadeler vardır. غرﹼﻩgurre Ayın son günü: سلخselh Ayın ilk on günü (1-10) : اواﺋلevâ’il Ayın ikinci on günü (11-20) : اواسطevâsıt Ayın son on günü (21-30) : اواخرevâhir Ayın ilk günü: Haftanın Günleri Osmanlı Türkçesinde günümüzde de geçerli olan gün isimleri kullanılıyordu. Haftanın günlerini şöyle sıralayabiliriz: TÜRKÇE Günler پازار Pazar پازارايرتسى Pazartesi صاىل Salı چارشانبا Çarşamba پرشنبه مجعه مجعه ايرتسى Perşembe Cum‘a Cumartesi Arapça Rakamlar Osmanlı Türkçesinde sayı isimlerinin imlâsı kalıplaşmıştır. Yazılırken soldan sağa yazılır. ۰ صفرsıfır, ۱ برbir, ٢ ايكى, iki, ٣ اوچüç, ٤ دورتdört, ٥ بشbeş, ٦ التىaltı, ٧ يدى yedi, ۸ سكزsekiz, ۹ دوقوزdokuz, ١٠ اونon, ٢٠ يكرمىyirmi, ۳٠ اوتوزotuz, ٤٠ قرقkırk, ٥٠ اللىelli, ٦٠ التمشaltmış, ٧۰يتمش yetmiş, ٨۰ سكسنseksen, ٩۰ دوقسانdok- san, ١٠٠ يوزyüz, ١٠٠٠ بيكbin. 73 74 Osmanlı Türkçesi-I Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisinin Türkçe okunuşu yanlıştır? a. b. c. d. e. بوسهbûse واىلvelî اكرمekrem اميانîmân چشمهçeşme 2. Aşağıdakilerden hangisinin Osmanlıca yazılmı yanlıştır? a. b. c. d. e. عاسىâsî بيهودﻩbeyhûde اسريesir اومثنلىOsmanlı b. c. d. e. a. b. c. d. e. ديوانdivân جوانcüvân خواجهhoca كروانkervân اواخرevâhir b. c. d. e. خ ® ز ج پ 5. Aşağıdaki kelimelerin hangisinde ye harfi uzun ‘‘i’’ ünlüsünü göstermek için kullanılmamıştır? a. b. c. d. e. اختيارihtiyâr اميانîmân ماىلmâlî مرياثmîrâs q�L2 cemil —u2 cevr اواسطevâsıt a. Osmân b. Ahmed c. Müjgân d. Yaşar e. Mehmet 8. Aşağıdakilerden hangisi ayın ilk on gününü ifade etmek için kullanılır? a. b. c. d. e. 4. Aşağıdakilerden hangisi yalnızca Farsçaya özgü bir harftir? a. بانوbânû دورdevr سوداsevdâ 7. Aşağıdaki isimlerden hangisi Türkçedir? يأسye’s 3. Aşağıdaki kelimelerin hangisinde vâv-ı ma‘dûle vardır? a. 6. Aşağıdaki kelimelerin hangisinde vav harfi uzun ‘‘u’’ ünlüsünü göstermek için kullanılmıştır? 9. اواخرevâhir اواسطevâsıt اواﺋلevâil غرﹼﻩgurre مصرmasar ‘‘ ’’ مخسه و ماء و الفArapça sayısının rakamla yazımı aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir? a. b. c. d. e. ١١٥٠ ١١٠٥ ١١٠٠٥ ٥١١٠ ٥١١ 10. Aşağıdaki sayılardan hangisinin Türkçe okunuşu yanlıştır? a. b. c. d. e. ١٠١ yüzbir ٩٤ doksan dört ٥٨ elli sekiz ١٤ on dört ٦٠ yirmi 5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları Okuma Parçası Osmanlı Bayrağı Ertuğrulun ocağında uyandın, Şehidlerin kanlarıyla boyandın, Nice düşman kalesine uzandın, Sana selâm ey Osmanlı bayrağı. Çırpınarak dalgalanır kanadın, Gökyüzüne çıkmak mıdır muradın? Gölgende can vermek ister evlâdın, Bir kalandır her Osmanlı kucağı, Ey şerefin, büyüklüğün fermanı, Ey kavgalar tarihinin destanı, Seni ister şu toprağın her yanı, Sensiz tütmez, Osmanlılık ocağı ‘Alâaddin 75 76 Osmanlı Türkçesi-I 5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları 77 78 Osmanlı Türkçesi-I ALA GEYİK Çocuktum, ufacıktım, Top oynadım,acıktım. Buldum yerde bir erik, Kaptı bir Ala Geyik. Geyik kaçtı ormana, Bindim bir ak doğana. Doğan, yolu şaşırdı, Kaf Dağından aşırdı. Attı beni bir göle; Gölden çıktım bir çöle, Çölde buldum izini, Koştum, tuttum dizini. Geyik beni görünce, Düştü büyük sevince. Verdi bana bir elma, Dedi, dinlenme, durma Dağdan yürü, kırlar aş, Altın Köşke git ulaş. Seni bekler ezeli, Orda dünya güzeli. Bin yıllık çile doldu! Bunu dedi, sır oldu. Yedim sırlı elmayı, Gördüm gizli dünyayı. Gündüz oldu, geceler; Ak sakallı cüceler, Korkunç devler hortladı, Cinler, cirit oynadı. Kesik başlar yürürdü, Saçlarını sürürdü. Bir de baktım, melekler, Başlarında çiçekler. Devlere el bağlıyor, Gizli gizli ağlıyor. Kılıcımı çıkardım, Perileri kurtardım. Kurtardığım periler, Adım adım geriler, Kanadını açardı, Selam verir, kaçardı… Az, uz gittim, dolaştım, Altın Köşke ulaştım. Bir kapısı açıktı, Öteki kapanıktı. Kapalıyı açarak, Açığa vurdum kapak. At önünde et vardı, İt, ot yemez ağlardı; Otu ata yedirdim, Eti ite yedirdim. Açtım bir elmas oda; Dev şahini uykuda Gördüm, kestim başını, Dedim, Ey ifrit hani? Nerede dünya güzeli? Dedi, elinde eli! Döndüm, baktım. Bir Kırgız Elbiseli güzel kız. Durmuş, bakar yanımda, Şimşek çaktı canımda. Güldü, dedi, Türk Beyi! Tanıdın mı geyiği? Kimse, beni bu devden Alamazdı. Ancak sen, Kaya deldin, dağ aşdın, Geldin, bana ulaşdın. Ah o imiş anladım, Sevincimden ağladım, Dedim, Turan Meleği! Türkün yüce dileği! Yüz milyon Türk bu anda Seni bekler Turanda. 5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları 79 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Haydi, çabuk varalım, Karanlığı yaralım; Sönük ocak canlansın, Yoksul ülke şanlansın İndik, iti okşadık, At sırtına atladık. Geçtik nice dağ, kaya, Geldik Demirkapıya. Kapanması, çok yıldı, Açıl! dedim, açıldı. Yol verince gizli yurt, Aldı bizi Bozkurt, 1. b 2. d 3. c 4. e 5. a 6. a 7. d 8. c Kaf Dağından geçirdi, Türk Eline getirdi. 9. b Ziya Gökalp 10. e Yanıtınız yanlış ise ‘‘Ayın ve Hemze’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça ve Farsça Ünsüzler’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça ve Farsça Ünsüzler’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça ve Farsça Ünlüler ve Yazılışları’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça ve Farsça Ünlüler ve Yazılışları’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça ve Farsça Ünlüler ve Yazılışları’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘ Arapça ve Farsça Kelimelerin Tanınması’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Ay Adları’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça Rakamlar’’ konusunu yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça Rakmlar’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 80 Osmanlı Türkçesi-I Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 Develi, Hayati (2008). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 1. İstanbul: Kesit Yayınları Tulum, Mertal (2009). Osmanlı Türkçesine Giriş. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları Timurtaş, Faruk K. (1986). Osmanlı Türkçesine Giriş. (8. Baskı) İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları cûhela bülbül siyâset İslâm şems süleymân sultân cesâret millet mûtâreke müslümân mücâdele nedâmet necîb teşekkür himmet Sıra Sizde 2 Osmanlı ba‘zı san ‘at def ‘a şey cüz hey’et neş’e معدن XÒ¦« معل ﹼم اجزاﺀ عرق مسﺌله عجم يأس Sıra Sizde 3 عدد aded kelimesi Arapçadır. Çünkü Arapçaya mahsus olan ayın harfi ile yazılmıştır. يأس ye’s (üzüntü) kelimesi Arapçadır. Çünkü Arapçaya mahsus olan hemze harfiyle yazılmıştır. كاتبkâtip kelimesi Arapçadır. Çünkü uzun ses Türkçe- de bulunmaz. ژاله ژ jâle kelmesi Farsçadır. Çünkü je harfi Farsçaya mahsustur ayrıca uzun ses barındırmaktadır. 6 OSMANLI TÜRKÇESİ-I Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Osmanlı Türkçesinde bulunan Arapça kelimelerin yapısını tanımak Arapça kelimelerdeki vezinleri kavramak ve kelimelerin vezinlerini çıkarmak Arapça isimlerdeki cinsiyet yapısını tanıyabilmek Arapça kelimelerde tesniye (ikilik), cem' (çokluk) yapılarını tanıyabilmek ve sıkça kullanılan çokluk vezinlerini öğrenip kullanabilmek. Anahtar Kavramlar • • • • Vezin Aslîharfler Zaidharfler Arapçakelimetürleri • Arapçaisimlerdemüenneslikmüzekkerlik • Tesniye(ikilik) • Cem‘(çokluk) İçindekiler Osmanlı Türkçesi-I Arapça Kelimelerin Yapısı • • • • ARAPÇAKELİMELERİNTANINMASI ARAPÇAKELİMEYAPIMI ARAPÇAKELİMELERİNVEZNİ ARAPÇAİSİMLERDEKEYFİYET (MÜENNESLİK-MÜZEKKERLİK) • ARAPÇAKELİMELERDEÇOKLUK Arapça Kelimelerin Yapısı ARAPÇA KELİMELERİN TANINMASI Osmanlı Türkçesinde Arapça ve Farsça asıllı kelimeler bol miktarda kullanılmıştır. Bu kelimelerin birçoğu günlük konuşma diline de yerleşmiş, hattâ kimi biraz değişerek, kimi hiçbir değişikliğe uğramadan günümüz Türkçesinde de varlığını sürdürmektedir. Osmanlı Türkçesinin doğru olarak okunup anlaşılması için Osmanlı Türkçesinde kullanılan bu Arapça ve Farsça unsur ve yapıların iyi kavranması gereklidir. Osmanlı Türkçesinde Arapça ve Farsçadan özellikle “isim” olarak değerlendirilen unsurlar alınmıştır. Arapça kelimelerden, çeşitli özlü sözler ve küçük dua cümleleri dışında fiiller çekimli olarak kullanılmamıştır. Arapça Kelimelerin Yapısı Arapça, dil grupları içerisinde tasrîfli, yani çekimli (flexible= bükünlü) diller sınıfında yer alır. Bu tür dillerde kelimelerin anlamını değiştirmek için kökü kırarak başına, ortasına, sonuna birtakım fazladan sesler ekleyerek kelime yeni manalar kazanır. Bunu Türkçede kelimenin köküne çeşitli ekler getirmek suretiyle yapıyoruz. Arapçada kelimeler üç kısma ayrılır. 1. Fiil 2. İsim 3. Harf (Edat) Bunlardan fiillerin çekimli hâlleri Osmanlı Türkçesinde kullanılmazlar. İsimler ise genel şekliyle ikiye ayrılır. a. asıl isim (ism-i câmid) b. türemiş isim (ism-i müştak) Özel isimler, cins isimleri, sayı isimleri ism-i câmid grubuna girer. Türemiş isimler ise masdarlar, ism-i fâ‘il, ism-i mef ‘ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i fâ‘il, ism-i tafdîl, ism-i zamân, ism-i mekân, ism-i âlet, ism-i tasgīr ve ism-i mensûb şeklinde gruplandırılır. Bunlardan masdar, ism-i mekân, ism-i zamân, ism-i âlet, ism-i tasgīr, türündeki kelimeler isimdirler. İsm-i fâ‘il, ism-i mef ‘ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i fâ‘il, ism-i tafdîl, ism-i mensûb türündeki kelimeler sıfattır. ARAPÇA KELİME YAPIMI Arapçada yeni kelimeler köke ek getirmek şeklinde değil, kökün başına ortasına sonuna bir takım sesler ilâvesiyle oluşturulur. Kelimeler, çok az istisna dışında en az üç harften 84 Osmanlı Türkçesi-I oluşur. Bu harflere aslî harfler denir. Kelimedeki kök harfleri bunlardan oluşur. Kelimenin anlamını değiştirmek için bu üç harfin dışında, kelimenin başına, ortasına, sonuna harfler ilâve edilerek kelime yeni anlamlar kazanır. Bu ilâve edilecek harflere zâid harfler adı verilir. Harflerin kelimeye ilâvesi belirli ölçülere göre olduğundan, eklenecek harfler de bellidir. Kelimeye ilâve edilebilecek zâid harfler şunlardır: ى، و، ه، ن، م، س، ت، ا،أ Bu harfler, bulunduğu her kelimede zâid (ekleme) durumunda değillerdir. Kelime en az üç aslî harften oluşmak zorundadır. Bu nedenle eğer kelimede bir veya iki kesin aslî harf mevcut olup, diğeri bu zâid harflerden oluşuyorsa, o zaman bu harfleri üçe tamamlayacak kadarı aslî harf kabul edilir. Zaid harflerin kelimelerde zaid olarak kullanıldığı yer ve durumlarla ilgili bazı genellemeler vardır. Bunların bilinmesi kelimedeki zaid harflerin zaid mi olduğu, ya kelimedeki eksik olan üçüncü aslî harfi tamamlanması için kelimedeki birden fazla zâid harfin hangisinin aslî kabul edilebeliceğinin kestirilmesi için zaid harflerin genel karakterinin bilinmesi yararlıdır. Zaid harflerin genel yapılarını şöyle sıralayabiliriz: Hemze ( ): Kelime başında zâiddir. Osmanlı Türkçesinde hemzenin ( ) şekli yazılmaz. Sadece elif ( )’i gösterilir. Elif ( ): Kelimede (â) sesini karşılamak üzere kullanılır. Te ( ): Kelimenin başında, ortasında ve sonunda zaid olarak kullanılabilir. Zaid olup olmadığını anlamak için kelimedeki harf sayısına bakılmalıdır. Sin ( ): Bu harf sadece ist- ve müst- harf grupları ile başlayan vezinlerdeki kelimeler de zaiddir. Mim ( ): Kelime başında iken zaiddir. Kelime ortasında ve sonunda bulunduğunda aslî harf durumunda olur. Nun ( ): in- ve mün- harf grupları ile başlayan vezinlere giren kelimelerde ve sonu –ân ile biten kelimelerde zaid olur. Vav ( ): Kelime içerisinde uzun u (û) olarak okunduğunda çoğunlukla zaiddir. He ( ): Kelime sonunda –e ve kapalı te ( ) harfleri olarak kullanıldığında zaiddir. Ye ( ): uzun i (î) harfi durumunda kullanıldığında zaid olur. Sessiz ye ( ) harfi olduğu durumlarda kelimenin aslî harfidir. أ ا ا ت أ س م ن و ٥ ى ة ى Bir köke ekler getirilmek suretiyle nasıl ve ne kadar kelime elde edilebileceğine bir örnek verelim: ُحا ُك ْم (hükm) kelimesi “karar, emir, kuvvet, etki” gibi manalara gelen üç harften oluşan bir köktür. Kökün harfleri (h), (k), (m) dir. Bu kökten, ses değiştirmek veya ilâve sesler eklenerek üretilmiş, Osmanlı Türkçesinde ve günümüz Türkçesinde kullanılan birçok kelime mevcuttur. Aşağıdaki kelimeler bu kökten üretilmişlerdir: ح ك م ( ُح ْك ْمhükm): “karar, emir, kuvvet, etki” ( حاكمhâkim): “galip, mahkeme başkanı, memleketi idare eden,” ( َح َك ْمhakem): “Haklı ve haksızın ayrılmasında aracılık eden”. ( اَ ْح َك ْامahkâm): “hükümler, kanunlar, nizamlar” ( اِ ْح َك ْامihkâm): “Manevi olarak tahkim etmek, sağlamlaştırma” ( اِ ْستِ ْح َك ْامistihkâm): “Sağlamlık. Metin olmak. Kuvvetli ve dayanıklı olmak”. ( ُمَا َك َمmuhâkeme): “iki tarafın mahkemeye baş vurması. İki tarafı dinleyip hüküm vermek. Zihinde inceleme yapmak. Karar vermek için iyice düşünmek.” 6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı ( َمَاكِ ْمmehâkim): “mahkemeler” ( ُح َّك ْامhükkâm): “hâkimler” ت ْ وم َ ( ُح ُكhükûmet): “Bir memleketi idare edenler. Vekiller hey'eti. Devlet” وم ْ ( َْم ُكmahkûm): “Aleyhinde hüküm verilmiş olan. Dâvayı kaybedip cezalanan. Biri- sinin hükmü altında bulunan. Katlanma” ( َْم َك َمهmahkeme): “Dâvaların görülüp hükme, karara bağlandığı yer. Adaleti sağla- mak için çalışan resmî daire. ( ُْم َك ْمmuhkem): “Sağlam. Metin. Sıkı sıkıya. Kuvvetli. Tahkim edilmiş. Sağlamlaştı- rılmış.” ِ يم ْ ( َتْكtahkîm): “Hakem tayin etmek. Hâkim nasbeylemek. Kuvvetlendirme. Sağlam- laştırmak, kavileştirmek.” وم ْ ( َتَ ُّكtahakküm): “Zorbalık etmek. Zorla hükmetmek”. Bu kelimelerin tümünde kök harfler değişikliğe uğramamış, ya harflerin önündeki sesler değişmiş, ya da bir takım fazla sesler eklenmiştir. ARAPÇA KELİMELERİN VEZNİ Yukarıda kelime yapımında gördüğümüz, ses değişimleri ve kelimeye eklenen zaid harfler belirli bir kurala ve düzene tabidir. Kökler belirli kalıplara girerek o kalıbın verdiği anlama kavuşurlar. Bu kalıplara vezin adı verilir. Arapçada bu vezinleri göstermek üzere kök harflere birer isim verilir. Kelimenin ilk aslî harfine (fe) denir. İkinci aslî harfi (ayn) ile gösterilir. Üçüncü aslî harfine (lam) adı verilir. Kelime üçten fazla aslî harfe sahipse, sonra gelen diğer aslî harfler de yine (lam) harfi ile gösterilir. Aslî harflerin yerine bunlar yazılıp, zâid olan harflerin aynısı alındığında ortaya çıkan kalıp kelimenin veznini oluşturur. Arapça asıllı kelimelerden yeni anlamlar türetmek, karşılaştığımız kelimeleri doğru anlamlandırmak için vezin adı verilen bu kalıpları çıkarabilmek ve hangi kalıbın ne anlam kattığını bilmek oldukça önemlidir. ل ف ع ل Arapça Kelimelerin Vezinlerini Bulmak Kelimelerin vezinlerini çıkarabilmek için öncelikle kelimenin aslî harfleri belirlenir. Bunun için harflere sırasıyla bakılır. İlk aslî harfinin yerine (fe), ikinci aslî harfinin yerine (ayn) ve üçüncü aslî harfinin yerine (lam) yazılır. Arada eğer varsa zâid harfler olduğu gibi alınır. Vezni bulunacak kelimenin harekeleri aynı düzen içerisinde vezne aktarılır. Bu şekilde ortaya çıkan kelime verilen kelimenin veznidir. Örnek olarak ْ (kerem) kelimesinin veznini bulalım: kerem Öncelikle kelimenin harflerine bakıp aslî harfleri tespit ediyoruz. Bu kelimede üç adet harf olması nedeniyle kelimenin tümü aslî harften oluşmaktadır. Bunların yerine sırasıyla fe ( ), ayn ( ) ve lam ( ) yazıyoruz. ع ل َك َرم َك َرْم ف م ﻝ ع ر ع ل ﮐ ف ف 85 86 Osmanlı Türkçesi-I Sonra “kerem” kelimesinin harekelerini aynı sıra ile koyuyoruz. َك َرْم = �فََع ْل Böylece elde ettiğimiz kelimenin vezni fa‘al olur. Bu vezin Osmanlı Türkçesinde sık olarak kullanılan bir masdar kalıbıdır. Bu kelimeden türetilmiş, içinde zaid harf olan “ikrâm” kelimesini veznini bulalım: اِ ْك َر ْام اِ ْك َر ْامikrâm Bu kelimede de yine öncelikle kelimenin aslî harflerine bakıyoruz. Baştaki (i) sesini veren elif ( ) harfi zâiddir. Bu nedenle elif( )’i olduğu gibi alıyoruz. Ardından gelen kef ( ) harfi kelimenin ilk aslî harfidir. Onun yerine fe ( ) harfini koyuyoruz. Sonraki re ( ) harfi de aslî harftir. Onun yerine ayn ( ) harfini yazıyoruz. Ardından gelen elif ( ) harfi de yine zaiddir. Onu da aynen yazıyoruz. Geriye kalan son harf mim ( ) kelimenin son asli harfidir. Onun yerine de lam ( ) harfini yazıyoruz. Kelimenin harekelerini sırasıyla vezni oluşturacak kelimeye aktardığımızda kelimenin veznini oluşturan if ‘âl ( )’i elde etmiş oluyoruz. ا ا ف ع م ل اِ ْك َر ْامikrâm م ﺍ ر ﮐ ﺍ ﻝ ا ع � ﺍ ْ اِ�فَْعif ‘âl ال كرم ا ك ر ْ اِ�فَْع ال Veznini bulmuş olduğumuz bu kelime de (kerem) kelimesinden oluşturulmuştur: Elde edilen bu vezin de ne işe yaradığını ileriki konularda göreceğimiz bir başka masdardır. 1 Aşağıdaki kelimelerin vezinlerini bularak karşılarına yazınız. ْ َْم ُه ول ت ْ قُ ْد َر ْ اِ ْستِ ْع َج ال ف ْ اد ُص َ َت تفََف ُّك ْر َد َوَرا ْن ت ْ َكِتَاب ت ْ اد َ َش َه غُ ْف َرا ْن (mechûl) ………………….. (kudret) ………………….. (isti‘câl) ………………….. (tesâdüf) ………………….. (tefekkür) ………………….. (deverân) ………………….. (kitâbet) ………………….. (şehâdet) ………………….. (gufran) ………………….. 6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı ت ْ َغَْيبُوب ِ ب ْ طَال ْ �فُُز ول ت ْ �فَْرَو (gaybûbet) ………………….. (tâlib) ………………….. (nüzûl) ………………….. (servet) ………………….. (sû’âl) ………………….. ت ْ َ�ُس ُخو (sühûnet) ………………….. ُس َؤ ْال ARAPÇA İSİMLERDE KEYFİYET (MÜENNESLİK-MÜZEKKERLİK) Arapçada isimlerin erkek ve dişi olmak üzere ayrı kullanım şekilleri vardır. İsimlerin dişi için kullanılanına müennes, erkek için kullanılanına müzekker denilir. Dişi için kullanılan kelimeler bir takım ayırıcı belirtiler gösterirler. Erkekler için kullanılanlarda cinsiyeti gösteren özellikler bulunmaz. Kelimelerin erkek ve dişilik özellikleri tamlamalar için oldukça önemlidir. Arapçada tamlayan ve tamlanan kelimeler cinsiyet bakımından aynı olmak zorundadır. Müenneslik Alâmetleri Dişi kelimelerde dişilik alâmeti olmak üzere ya kelimenin sonunda kapalı te ( kısa elif veya uzun elif bulunur. Bunlar, müennes şekiller şöyledir: Kapalı te harfi ()ة ) ةharfi, ya Sonunda kapalı te harfi bulunan isimler müennestirler. Bu harfe tâ-i merbûte veya tâ-i te’nîs adı da verilir. Osmanlı Türkçesinde kapalı te ( ) şekli kullanılmaz. Onun yerine açık te ( ) harfi veya ha-i resmiye ( ) adı verilen şekli kullanılır. ت ( معلمmu‘allim) مذكورmezkûr شاعرşâ‘ir اديبedîb �اضلfâzıl مجيلcemîl خارجىhâricî داخلىdâhilî عسكرىaskerî ة ه – – – – – – – – – ( معلمهmuallime) مذكورهmezkûre شاعرهşâ‘ire (kadın şair) اديبه edîbe �اضلهfâzıla مجيلهcemîle خارجيهhâriciyye داخليهdâhiliyye عسكريه askeriyye İsimlerden başka, sonu kapalı te ( )ةile biten masdarlar da müennestirler. 87 88 Osmanlı Türkçesi-I مطابقت mutâbakat معاو�ت mu‘âvenet بيتوتت beytûtet (gecelemek) سهولت suhulet (kolaylık) �كرت fikret (düşünme) غريت gayret جهالت cehâlet Sondaki te’nin aslî harf olduğu durumlarda kelime müzekkerdir. Meselâ: (semt), (sükût), (iltifât) gibi. سكوت الطفات Kısa elif ()ى ( وقتvakt), مست ى Kelime sonunda zâid olarak bulunup ye ( ) şeklinde yazılıp (a) sesiyle okunan eliftir. Buna elif-i maksûre adı verilir. Zâid elif-i maksûre ile yazılan kelimeler müennes kabul edilirler. دعوى �توى da‘vâ fetvâ شورى تقوى şûrâ takvâ Ancak elif-i maksûre kelimenin aslî harfi ise o zaman mü’enneslik alâmeti olarak kabul (ma‘nâ), (mersâ) … gibi. edilmez: İsm-i tafdil vezni olan ef ‘al ( ) vezninin dişi şekli olan fu‘lâ ( ) vezninden olan kelimeler elif-i maksûre ile yazılırlar. معىن اكربekber احسنahsen اصغرasgar مرسى لى َ �فُْع اَ�فَْع ْل - كبرى - حسنىhüsnâ صغرىsugrâ - kübrâ Uzun elif ()ﺍﺀ Elif-i memdûde adı verilen uzun elif ile yazılan kelimeler de müennestirler. Kelimenin sonundaki elif harfinden sonra hemze ( ) bulunur. Osmanlı Türkçesinde az kullanılır ve kullanılan kelimelerde hemze gösterilmez. ء صحرا بيدا sahrâ beydâ (çöl) 6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı غدا gıdâ شعرا şu‘arâ اوليا evliyâ ’)اَ�فَْع ْلin müennes Renk ve bozukluk bildirmeye yarayan sıfat-ı müşebbehe vezni ef ‘al( hâli olan fa‘lâ ( ) veznindeki kelimeler bu şekildedir: َ�فَْعال امسرesmer ابيضebyaz امحرahmer اسودesved حضرahdar امحقahmak – – – – – – مسراsemrâ بيضاbeyzâ محراhamrâ سوداsevdâ حضراhadrâ محقاhamkā Ma‘nevî Müennesler Kendilerinde herhangi bir müenneslik belirtisi bulunmayıp da müennes kabul edilen kelimelere mü’ennes-i ma‘nevî veya i‘tibârî müennesler adı verilir. Bunlar itibarî olarak müennestirler. Müennes kabul edilen kelimeler şu şekilde gruplandırılabilirler: a. Bütün kadın isimleri ve kadın cinsi ile ilgili kelimeler: Meryem, Zeyneb, Gülsûm, ümm (anne), bint (kız), uht (kızkardeş). b. Ülke, şehir, kabîle isimleri: Mısr, Şâm, Kureyş … gibi. c. Harflere verilen isimler: elif, be, te, elif-i memdûde, hâ-yı resmiyye, tâ’-i müdevver … gibi. d. İnsan ve hayvanlarda, çift olarak bulunan organ isimleri: yed (el), ayn (göz), keff (avuç), kadem (ayak) e. Cem‘-i müzekker-i sâlim haricindeki bütün cem‘ler: vezâ’if, defâtir, kütüb … gibi. f. Gövdesinde ekleme harf bulunan bütün mücerred masdarlar ve bütün mezîdünfih masdarlar. ّام كلثوم مصر بنت زينب يد قدم كف ّ شام مرمي اخت قريش وظائف كتب عني د�اتر Semâî Müennesler Arapçada şekil ve mana bakımından herhangi bir müenneslik belirtisi ve özelliği taşımayan bazı kelimeler vardır. Müennes oldukları ancak işitilerek veya sözlüklerden öğrenilir. Bunlara semâî müennesler adı verilir. Altmış kadar isimden ibarettirler. Bunların bir kısmı daima müennes kabul edilirler: firdevs (cennet), ّ sinn (yaş), kavs (yay), nâr (ateş), arz (yer), … gibi. Bir kısım semâî müennesler de bazen müennes, bazen müzekker olurlar: lisân, kazâ, silâh, sırât (yol), unk (boyun)… gibi. �ار قضا �ردوس ارض سالح صراط سن عنق قوس لسان 89 90 Osmanlı Türkçesi-I Aşağıdaki kelimelerden müennes olanları müzekker, müzekker olanları müennes hâle çeviriniz. 2 مذكوره mezkûre ………………….. متصرف mutasarrıf ………………….. حامل hâmil ………………….. مزبور mezbûr ………………….. اكرب ekber ………………….. اصغر asgar ………………….. سودا sevdâ ………………….. امحر ahmer ………………….. Okuma Çalışması Aşağıdaki parçayı okuyunuz. Anlamını bilmediğiniz kelimeleri sözlükten bakarak öğreniniz Resim 6.1 6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı ARAPÇA KELİMELERDE ÇOKLUK Arapça isimler sayı bakımından üç şekilde bulunurlar. 1. Tekil. Buna müfred adı verilir. 2. İkili. Buna tesniye denilir. 3. Üç ve üçten fazla. Buna da cem‘ denilir. Müfred olan kelimeler tekil nesneleri ifade eder. Tesniye ise kelimenin bahsettiği nesnenin iki tane olduğunu gösterir. Cem‘ ise kelimenin gösterdiği şeyin ikiden fazla olduğunu gösterir. Tesniye Tesniye Arapçaya mahsus sayı durumunu bildiren çokluk şekildir. Diğer dillerde iki ve ikiden fazlası çoğul kabul edilirken, bunlar arasında ayırım yapılmaz. Ancak Arapçada üç ve üçten fazlası çoğul kabul edilir. İkili çokluk için ayrı bir çoğaltma şekli uygulanır. Bunun için kelimenin sonu üstünlü okunarak peşine cezmli ye ve nun ( = -eyn) harfleri getirilir: ين ْ دولتdevlet مشرقmaşrık طرفtaraf والدvâlid حبرbahr ّبرberr حرمHarem - دولتنيdevleteyn (iki devlet) مشرقنيmaşrıkeyn (doğu ve batı) طر�نيtarafeyn (iki taraf) والدينvâlideyn (baba ve anne) حبرينbahreyn (iki deniz-Akdeniz ve Karadeniz’i ifade eder) برينberreyn (iki kara-Rumeli ve Anadolu’yu ifade eder) حرمني Haremeyn (Mekke ve Medine) Osmanlı Türkçesinde sonu kapalı te ile bitip ha-i resmiye ( = -a, -e) şeklinde okunan kelimelerdeki okunmayan te ( ) harfi tesniye yapıldığında okunur: ليلهleyle سنهsene سفينهsefîne بلدهbelde ٥ ت - ليلتنيleyleteyn (iki gece) سنتنيseneteyn (iki yıl) سفينتنيsefîneteyn (iki gemi) بلدتنيbeldeteyn (iki şehir) اَ ْن Bundan başka bir de ardına elif ve nun ( = -ân) getirilerek tesniye yapılır. Ancak Osmanlı Türkçesinde bu tesniye şekli pek fazla tercih edilmez: �لثsülüs �امnâm مالءmelv - �لثانsülüsân (üçte iki) �امانnâmân (iki isimli) ملوانmelevân (gece ve gündüz) 91 92 Osmanlı Türkçesi-I Cem‘ (Çokluk) Türkçede “–lar, –ler” ekiyle yapılan cem‘in (çokluk) Arapçada iki türlü şekli vardır. Birincisi tekil kelimenin sonuna ek getirmek sûretiyle yapılan çokluklardır ki, kıyasî olarak elde edilirler. Bu tür çokluklara cem‘-i sâlim adı verilir. Diğeri ise tekil kelimeye zâid harfler ilâve edip kelimenin veznini değiştirmek suretiyle yapılır. Bu tür çokluklara cem‘-i mükesser adı verilir. Sâlim olan çoğulların müzekker ve müennes olmak üzere iki şekli vardır. Müzekker olanlarına cem‘-i müzekker-i sâlim, müennes olanlarına cem‘-i mü’ennes-i sâlim denilir. Cem‘-i Sâlim Cem‘-i Müzekker-i Sâlim ين Sâlim müzekker cem‘ler iki şekilde yapılır. Birincisi, tekil kelimenin sonuna ye ve nun ( = în) getirilerek elde edilir. Diğeri ise vav ve nun getirilerek ( = ûn) yapılır. Arapçada her ikisi de eşit olarak kullanılırsa da = –în getirilerek yapılan cem‘ şekli Osmanlı Türkçesinde daha yaygındır. Gösterdikleri husus insanlarla ilgili olan (zevi’l-ukūl) sıfatların çokluğu sâlim müzekker olarak yapılır. ون ين مؤمنmü’min مأمورme’mûr صابرsâbir معلمmu‘allim معزولma‘zûl مرقومmerkūm حاضرhâzır - مؤمننيmü’minîn (müminler) مأمورينme’mûrîn (memurlar) صابرينsâbirîn (sabırlılar) معلمنيmu‘allimîn (ilim öğretenler) معزولنيma‘zûlîn (azledilenler) مرقومون merkūmûn (adı geçenler) حاضرونhâzırûn (hazır olanlar) Cem‘-i Müennes-i Sâlim ت ٥ Arapçada dişilik belirtisi taşıyan gerçek müennes kelimeler ve sonunda te ( ) ve -e ( ) sesi bulunan gerçek olmayan müenneslerin çokluğuna cem‘-i müennes-i sâlim adı verilir. Sâlim müennes çokluk tekil kelimedeki dişilik alâmeti kaldırıldıktan sonra kelimenin sonuna elif ve te harfleri ( = -ât) getirilerek yapılır. عنايتinâyet معلمهmu‘allime ماكمهmuhâkeme مكاملهmükâleme رايتrâyet شكايتşikâyet اعا�تi‘ânet ات - عناياتinâyât (yardımlar) معلماتmu‘allimât (bayan öğretmenler) ماكماتmuhâkemât مكاملاتmükâlemât راياتrâyât شكايات şikâyât اعا�اتi‘ânât 6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı Ekleme harf alan bazı sülâsî mücerred masdarlar ve bütün mezîdünfih masdarların çokluğu bu şekilde yapılır. تعاملte‘âmül تعامالت - تشكيلteşkîl تشكيالتteşkîlât - كمالkemâl كماالتkemâlât - وقوعvukū‘ وقوعاتvukū‘ât - ترمنterennüm te‘âmülât ترمنات - terennümât Gösterdikleri husus insanlarla ilgili olmayan isim ve sıfatlar bu ek getirilerek çoğul yapılır. خملوقmahlûk - معلومma‘lûm - موجودmevcûd كائنkâ’in - مكتوبmektûb - خملوقاتmahlûkāt معلومات ma‘lûmât موجوداتmevcûdât كائناتkâ’inât مكتوباتmektûbât İsm-i mensûbların çokluklarının yapılması da yine bu ek ile olur: İsm-i mensûblar ile bazı sülâsî mücerred masdarların çokluğu yapılırken –ât eki getirilmeden önce bir şeddeli ye ( ) harfi eklenir: ى ّ حسى ّ hissî ادىبedebî لساىنlisânî �شرneşr صرفsarf سوقsevk �قلnakl - Cem‘-i Mükesser حسياتhissiyyât ادبياتedebiyyât لسا�ياتlisâniyyât �شرياتneşriyyât صر�ياتsarfiyyât سوقياتsevkıyyât �قلياتnakliyyât Tekil kelimenin veznini değiştirerek elde edilir. Hem müzekker hem de müenneslerden cem‘-i mükesser yapılabilir. Tekil kelimelerin hangi vezinde çoğul yapılabileceği konusunda herhangi bir kural yoktur. Bu nedenle semâîdirler. Yani kelimenin hangi vezinde çokluk yapılacağı ancak işitilerek veya sözlük vasıtasıyla öğrenilebilir. Arapçada pekçok vezni mevcuttur. Osmanlı Türkçesinde sık kullanılan vezinler şunlardır: 93 94 Osmanlı Türkçesi-I عو ْل ُ ُ� (Fu‘ûl) دينdeyn- ديونdüyûn (borçlar), حرفharf- حروفhurûf, امرemr (iş)- امورumûr (işler), رسمresm- رسومrüsûm (resimler, vergiler), د ّ حhadd- حدودhudûd, طريtayrطيورtuyûr (kuşlar), قيدkayd- قيودkuyûd, عنيayn- عيونuyûn (gözler), بيتbeyt-بيوت büyût (evler), ق ّ حhakk- حقوقhukūk ْ ( اَ�فَْعEf ‘âl) ال �ردferd- افرادefrâd, غريgayr- اغيارağyâr (yabancılar, diğerleri), وقتvakt- اوقات evkāt, قومkavm- اقوامakvâm, وقفvakf- اوقافevkāf, وزنvezn- اوزانevzân, �ورnûr-ا�وار envâr, زوجzevc- ازواجezvâc (çiftler, eşler), لونlevn- الوانelvân (renkler), لفظlafz- الفاظelfâz. ْ آع Hemze ile başlayan kelimelerde (mehmûzü’l-fâ) vezin â‘âl (ال َ ) şeklindedir:ا�ر eser- آ�ارâsâr, املemel- آمالâmâl, ادبedeb- آدابâdâb. Nâkıslarda ve hemze ile biten kelimelerde (mehmûzü’l-lam) vezin ef ‘â’ ( )اَ�فَْعاءşeklindedir: جزءcüz’- اجزاءeczâ’, ابوebû- اباabâ, عدوadû- اعداa‘dâ, ْ ( �ِ َعFi‘âl): ال حبرbahr- حبارbihâr, حبلhabl- حبالhıbâl, عبدabd- عبادibâd, تلtell- تاللtilâl, جبل cebel- جبالcibâl, سهمsehm- سهامsihâm, كرمkerem- كرامkirâm, كربkiber- كبارkibâr, رجلrecül- رجالricâl, عظمazm- عظامizâm, قبهkubbe- قبابkıbâb, قلعهkal‘a- قالعkılâ‘, خيمهhayme- خيامhıyâm. ِ َ�َ( اEfâ‘il): اع ْل اكربekber- اكابرekâbir, ا�خمefham- ا�اخمefâhim, اولevvel- اوائلevâ’il, اكرمekrem اكارمekârim, اعظمa‘zam- اعاظمe‘âzim, ا�ضلefdal- ا�اضلefâzıl, اوسطevsat-اواسط evâsıt, قربkurb- اقاربekārib, ارزلerzel- ارازلerâzil, اجهلechel- اجاهلecâhil, اسفل esfel- اسا�لesâfil. ِ يل ْ ( اَ�َاعEfâ‘îl): اقليمiklîm- اقاليمekālîm, اسلوبüslûb- اساليبesâlîb, استاذüstâz- اساتيذesâtîz, اقوالakvâl- اقاويلekāvîl, حديثhadîs- احاديثehâdîs, اسرتهüstüre- اساتريesâtîr, باطل bâtıl- اباطيلebâtîl, اعجبهu‘cube- اعاجيبe‘âcîb. َ( �فَُعالFu‘alâ): شريفşerîf شر�اşürefâ, سفريsefîr- سفراsüferâ, حكيمhekîm- حكماhükemâ, ظريفzarîf- ظر�اzürefâ. Aynı zamanda fâ‘il veznindeki kelimelerin bir kısmı da bu vezinde çoğaltılır: صاحلsâlih صلحاsulehâ, شاعرşâ‘ir- شعراşu‘arâ, جاهلcâhil- جهالcühelâ, �اضلfâzıl- �ضالfudalâ. Fa‘îl veznindeki kelimelerin bir kısmının cem‘i için bu vezin kullanılır. ( �فََعلَهFa‘ale): كاتبkâtib- كتبهketebe, جاهلcâhil-جهله كفرهkefere, خادمhâdim- خدمهhademe, İsm-i fâ‘illerin bir kısmı bu vezindendir: cehele, vârisverese, kâfir- وارث ور�ه كا�ر 6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı طالبtâlib- طلبهtalebe, ظاملzâlim- ظلمهzaleme, عاجزâciz- عجزهaceze, تابعtâbi‘-تبعه tebe‘a, حاملhâmil- محلهhamele (taşıyanlar, yüklenenler). Nâkıs kelimelerde vezin fu‘ât ( )�فَُعا ْةşeklindedir: عاصىâsî- عصاتusât, قاضىkādî قضاتkudât, غازىgāzî- غزاتguzât, واىلvâlî- والتvülât. َ( �فََعاالFa‘âlâ) رعيهra‘iyye- رعاياre‘âyâ, عطيهatiyye- عطاياatâyâ, قضيهkazıyye- قضاياkazâyâ, بقيهbakıyye- بقاياbakāyâ “Fa‘île” veznindeki nâkısların cem‘i için kullanılır: ( اَ�ْ ِعالَ ْءEf ‘ilâ’) قريبkarîb- اقرباakribâ, شقىşakī- اشقياeşkıyâ, غىنganî- اغنياağniyâ, وىلvelî-اوليا evliyâ, زكىzekî- ازكياezkiyâ, صاىفsafî- اصفياasfiyâ, قوىkavî- اقوياakviyâ. Muzâ‘aflarda vezin efillâ ( )اَ�ِالşeklindedir: طبيبtabîb- اطباetıbbâ, حبيبhabîb- احباehibbâ, شرير şerîr- اشراeşirrâ ( اَ�ْ ِعلَهEf ‘ile) زمانzamân- ازمنهezmine, مكانmekân- امكنهemkine, جوابcevâb- اجوبهecvibe, سؤالsû’âl- اسئلهes’ile, دواdevâ- ادويهedviye, لباسlibâs- البسهelbise, سالحsilâh اسلحهesliha, قماشkumâş- اقمشهakmişe. Muzâ‘aflarda vezin efille ( )اَ�ِلَّهşeklindedir: امامimâm- ائمهe’imme, جليلcelîl- اجلهecille, دليلdelîl- ادلهedille. ْ ( �فَُعFu‘âl) ال كاتبkâtib- كتابküttâb, كا�رkâfir- كفارküffâr, حاجhâcc- حجاجhuccâc, �اظرnâzır- �ظارnuzzâr, حاكمhâkimحكامhükkâm, طالبtâlib- طالبtullâb, تاجرtâcir- جتارtüccâr, حاضرhâzır-حضار huzzâr, خادمhâdim- خدامhuddâm, حاسدhâsid- حسادhussâd Bu vezin de çoğunlukla fâ‘il vezninin cem‘i için kullanılır: ( �فََعائِ ْلFe‘âil) حقيقتhakīkat- حقائقhakā’ik, �تيجهnetîce- �تائجnetâ’ic, رسالهrisâle- رسائلresâ’il, عشريتaşîret- عشائرaşâ’ir, �ضيلتfazîlet- �ضائلfezâ’il, حديقهhadîka- حدائقhadâ’ik, صحيفهsahîfe- صحائفsahâ’if, واسطهvâsıta- وسائطvesâ’it, وظيفهvazîfe- وظائفvezâ’if, ِ ( �فوFevâ‘il) اع ْل ََ عاقبتâkıbet- عواقبavâkıb, جامعcâmi‘- جوامعcevâmi‘, سابقهsâbıka- سوابقsevâbık, عارضهârıza- عوارضavârız, طابعtâbi‘- طوابعtevâbi‘, ساحلsâhil- سواحلsevâhil,عامل âlem- عواملavâlim, جا�بcânib- جوا�بcevânib, قاعدkā‘ide- قواعدkavâ‘id, şâhid-şevâhid. ِ يل ْ ( �فََواعFevâ‘îl) قا�ونkānûn- قوا�نيkavânîn, تاريخtârîh- تواريخtevârîh, �ا�وسfānûs- �وا�يسfevânîs, ديوانdîvân- دوا�نيdevânîn, خاقانhâkān- خواقنيhavâkīn, خاتونhâtûn- خواتنيhavâtîn 95 96 Osmanlı Türkçesi-I ( �فََعالِ ْلFe‘âlil) Ruba‘îlerin çokluğu için kullanılır: عسكرasker- عساكرasâkir, درهمdirhem-دراهم derâhim, كوكبkevkeb- كواكبkevâkib, جوهرcevher- جواهرcevâhir, عنصرunsur عناصرanâsır, د�رتdefter- د�اترdefâtir, سلسلهsilsile- سالسلselâsil, ترمجهterceme تراجمterâcim, هيكلheykel- هياكلheyâkil, بلبلbülbül- بالبلbelâbil ِ يل ْ ( �فََعالFe‘âlîl) Rubâ‘î ve humâsîlerin çokluğu için kullanılır: قنديلkandîl- قناديلkanâdîl, دكان dükkân- دكاكنيdekâkîn, رهبانruhbân- رهابنيrehâbîn, صندوقsandûk- صناديقsanâdîk, مجهورcumhûr- مجاهريcemâhîr, قرطاسkırtâs- قراطيسkarâtîs, شيطانşeytân-شياطني şeyâtîn, بوستانbostân- بساتنيbesâtîn, سلطانsultân- سالطنيselâtîn, �ردوسfirdevs �راديسferâdîs (cennetler). ِ ( م َفMefâ‘il) اع ْل َ Genellikle mimli masdarlar ile ism-i zamân, ism-i mekân, ism-i âlet gibi mimli vezinlerin çoklukları için kullanılır: meclismecâlis, mektebmekâtib, memleketmemâlik, meskenmesâkin, mefharetmefâhir, manzaramenâzir, mes’elemesâ’il, menfa‘atmenâfi‘, ma‘denma‘âdin, ma‘bedme‘âbid. Nâkıslarda ve hemze ile biten kelimelerde (mehmûzü’l-lâm) vezin mefâ‘î ( ) şeklindedir: mebde’mebâdî, mecrâ’mecârî, mebnâmebânî. ملس مالس مكتب ممالك مسكن مساكن منزر منازر مسأله مسائل معدن معادن معبد معابد مملكت مفاخر منا�ع مبدأ مبادى مراء مارى مبنا مكاتب مفخرت منفعت ِ م َف اعى َ مباىن ِ يل ْ ( َم َفاعMefâ‘îl) Mef ‘ûl ve mif ‘âl veznindeki kelimelerin çokluğu bu vezinde olur: منونmecnûn ما�نيmecânîn, مفتاحmiftâh- مفاتيحmefâtîh, مظورmahzûr- ماظريmehâzîr,مقراض mıkrâz- مقاريضmekārîz, مكتوبmektûb- مكاتيبmekâtîb, مرابmihrâb-ماريب mehârîb, مشحورmeşhûr- مشاحريmeşâhîr, مقدارmikdâr- مقاديرmekādîr, معجون ma‘cûn- معاجنيme‘âcîn, مرابmihrâb- ماريبmehârîb ِ يل ْ ( تفََفاعTefâ‘îl) ْ )تِْف َعbâbındaki kelimeler bu vezinde çoğaltılır: تكريرtakrîrTef ‘îl ( )تفَْف ِعيلve tif ‘âl (ال ْ تكاريرtekārîr, تكليفteklîf- تكاليفtekâlîf, تصويرtasvîr- تصاويرtesâvîr, تصنيفtasnîf تصا�يفtesânîf, متثالtimsâl- متا�يلtemâsîl, متساحtimsâh- متاسيحtemâsîh, تسبيحtesbihتسابيحtesâbîh, تركيبterkîb- تراكيبterâkîb, تبشريtebşîr- تباشريtebâşîr, ( �ِ َع ْلFi‘al) )�ِ ْعلَ ْةvezninin çokluğu için kullanılır: �عمتni‘met- �عمni‘am, حيلهhîle �نتfiten, حكمتhikmet- حكمhikem, قيمتkıymet- قيمkıyem, منت قطعهkıt‘a- قطعkıta‘, �رقهfırka- �رقfırak, علتillet- عللilel Genellikle fi‘let ( hiyel, fitnemihnetmihen, حيل �تنه من ِ َ�َ( اEfâ‘ile) اع َل استاذüstâz- اساتذهesâtize, ابلسiblis- ابالسهebâlise, كسرىkisrâ- اكاسرهekâsire 97 6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı ( اَ�فْعُ ْلEf ‘ul) جنمnecm- اجنمencüm, �فسnefs- ا�فسenfüs, شهرşehr- اشهرeşhür, هنرnehr-اهنر enhür, حبرbahr- احبرebhur, عنيayn- اعنيa‘yün ( �فَُع ْلFu‘al) �فُْعلَ ْة تف زمره زمر �فَُعى �فَُعا رتبه دولت دول مجله مجل قريه قرا رتبrüteb, قبهkubbe-قبب شبههşübhe- شبهşübeh,امت صورتsûret- صورsüver. قوتkuvvet- قواkuvâ Çoğunlukla fu‘let ( ) vezninin çokluğu içindir: rütbekubeb, tuhfetuhaf (hediyeler), devletdüvel, ümmetümem, zümrezümer, cümlecümel, Nâkıslarda vezin fu‘â ( / ) şeklindedir: karye- kurâ, تفه امم Aşağıdaki kelimeleri karşılarında yazan şekle çeviriniz ve anlamlarını öğreniniz. منكر متكلم مقق واليت مملكت جزيره اخراج تبدل مطبوع قول ساحل قنديل عالمت شريك ملس münkir cem‘-i müzekker-i sâlim ………………….. mütekellim cem‘-i müzekker-i sâlim ………………….. muhakkık cem‘-i müzekker-i sâlim ………………….. vilâyet tesniye ………………….. memleket tesniye ………………….. cezîre tesniye ………………….. ihrâc cem‘-i müennes-i sâlim ………………….. tebeddül cem‘-i müennes-i sâlim ………………….. matbû‘ cem‘-i müennes-i sâlim ………………….. kavl cem‘-i mükesser-ef ‘âl vezni ………………….. sâhil cem‘-i mükesser-fevâ’il vezni ………………….. kandîl ‘cem‘-i mükesser-fe‘âlîl vezni ………………….. alâmet cem‘-i mükesser-fe‘â’il vezni ………………….. şerîk cem‘-i mükesser-fu‘alâ vezni ………………….. meclis cem‘-i mükesser-mefâ‘il vezni ………………….. 3 98 Osmanlı Türkçesi-I Özet 1 2 Osmanlı Türkçesinde Bulunan Arapça Kelimelerin Yapısını Tanımak Arapça bükünlü dil grubundandır. Bu tür dillerde, kelimenin kökü belirli bir düzende, değişiklik yapmak suretiyle yeni kelimeler oluşturulur. Kökteki değişiklik, kökün başına, ortasına, sonuna sesler ilâvesiyle olur. Arapçada kelimeler üç gruba ayrılır. 1- Fiiller, 2İsimler, 3- Harf (Edat). Fiil çekimleri Osmanlı Türkçesinde kullanılmaz. İsimler kapaca ikiye ayrılır: a) asıl isim (ism-i câmid) , b) türemiş isim (ism-i müştak. Asıl isim, özel isimler, cins isimleri, sayı isimlerinden oluşur. Türemiş isimler ise masdarlar, ism-i fâ‘il, ism-i mef ‘ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i fâ‘il, ism-i tafdîl, ism-i zamân, ism-i mekân, ism-i âlet, ism-i tasgīr ve ism-i mensûb şeklinde gruplandırılır. Bunların bir kısmı isimdir, bir kısmı ise sıfattır. 3 ه ( ) harfi kullanılır. 2- Kısa elif (elif-i maksûre). Keli- ”)ىşeklinde yazılıp “a” okunan harf, 3-Uzun elif ( )اءbulunması. Arapça aslında eliften sonra hemze ( )ءde bulunmaktadır. Ancak me sonunda zaid, “ye ( Osmanlı Türkçesinde hemze işareti gösterilmez. Bunlar gerçek müennestirler. Kendisinde herhangi bir müenneslik alameti bulunmadığı hâlde müennes kabul edilen kelimeler de vardır. Bunlara müennes-i ma‘nevî veya i‘tibârî müennes denir. Bütün kadın isimleri ve kadın cinsi ile ilgili kelimeler, ülke, şehir, kabile isimleri, ekleme harf alan mücerred masdarlar ve mezidünfih masdarlar gibi. Bunlardan başka bir de şekil ve mana bakımından herhangi bir müenneslik belirtisi göstermeyip, yine de müennes kabul edilen kelimeler vardır ki, bunlara semâî müennes denilir. Kelimelerin müennes ve müzekkerlikleri tamlamalar için önemlidir. Tamlayan ve ى، و، ه، ن، م، س، ت، ا،أ )ف, ikincisi ayn ()ع, üçüncüsü lam ()ل, varsa diğer asli harfler de lam ( )لişaretleri ile gösterilir. Zaid fe ( olan harfler aynen alınır. Kelimedeki harekeler de aynı sıra ile yazıldığında ortaya çıkan kelime verilen ُش ْكراَ ْن kelimenin vezni olur. Meselâ: “şükrân ( )” kelimesinin veznini çıkarmak için aslî harflerini çıkar- )شkef ( )كre ( )رharflerini buluruz. Bunların yerine sırasıyla ع, فve لyazarız. Zaid olan elif ( )اve nun ( )نharfini de ikinci aslî harfmaya çalışırsak, şın ( ten sonraki yerine aynı şekilde yerleştirip tümünün )�فُْعالَ ْن kelimesi çıkar. İşte bu kelime “şükrân (ن ْ َ ”) ُش ْكراkeharekelerini yazdığımızda karşımıza fu‘lân ( limesinin veznidir. ة )تharfi veya –e, -a sesi veren he si taşırlar. 1- Kapalı te ( ) harfi. Osmanlı Türkçesinde bunun yerine te ( Arapça Kelimelerdeki Vezinleri Kavramak ve Kelimelerin Vezinlerini Çıkarmak Arapçada yeni kelime yapmak kökte bir takım değişikliklerle gerçekleşir. Bunun için kökün başına, ortasına, sonuna bazı sesler eklenir. “Zâid harfler” adı verilen bu sesler şunlardır: Bu sesler belirli kalıplar içerisinde köke uygulanarak yeni kelimeler elde edilir. Kelime türlerinin hepsi kalıplara sahiptir. Bu kalıplara “vezin” adı verilir. Kelimelerin içerisinde bulundukları vezinleri çıkarabilmek için kelimenin aslî harflerinin ve zaid harflerinin bilinmesi gerekir. Kelimede bulunan aslî harflerin ilki Arapça İsimlerdeki Cinsiyet Yapısını Tanıyabilmek Arapçada isimler çok az istisnasıyla birlikte, müennes (dişil) ve müzekker (eril) olarak iki şekilde bulunurlar. Müzekker kelimelerde cinsiyet belirtisi bulunmazken, müennes kelimeler 3 türlü dişilik belirti- tamlanan kelimelerin cinsiyetlerinin aynı olması gerekir. Arapça kelimelerde Tesniye (İkilik), Cem‘ (Çokluk) Ya4 pılarını Tanıyabilmek ve Sıkça Kullanılan Çokluk Vezinlerini Öğrenip Kullanabilmek Arapça kelimeler sayı bakımından 3 durumdan biri ile ifade edilirler. 1- Tekil (müfred) hâl, 2- İkilik (tesniye) hâli, 3- Çoğul (cem‘) hâli. Tesniye, kelimenin bahsettiği nesnenin iki tane olduğunu gösterir. ْاَن ين ْ (–eyn) veya (–ân) ekiyle yapılır. Osmanlı Türkçesinde “–eyn” eki kullanılır. Tamlamalarda isme getirilen sıfatlara da aynı ek ilâve edilir. Meselâ: Haremeyn-i muhteremeyn. Cem‘ ise üç veya daha fazla olmayı ifade eder. Çokluk iki kısma ayrılır. 1- Salim çokluk, 2- Mükesser çokluk. Salim çokluğun müennes (dişil) ve müzekker (eril) olmak üzere iki şekli vardır. Her ikisi de eklerle yapılır. ت ْ َ( ا-ât) ekiyle çoُو ْن يِ ْن Tekil hâli müennes olan kelimeler, (–în) ve (–ûn) ğul yapılır. Müzekker kelimeler ile çoğul hâle getirilir. Mükesser çokluk ise kalıplar (vezinler) ile elde edilen çokluklardır. Semâîdirler, yani hangi kelimelerin hangi vezinden çokluğunun yapılacağı ile ilgili belirli bir kural yoktur. Bir kelime birden fazla vezinle de çoğaltılabilir. Bazı mükesser vezinleri Osmanlı Türkçesinden oldukça işlektir: Meselâ: fa‘ale, ef ‘âl, fu‘ul, fu‘alâ, mefâ‘il, mefâ‘îl. 6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı 99 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki kelime-vezin eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? a. iş‘âr-if ‘âl b. tedâvül-tefâ‘ül c. mütâreke-müfâ‘ale d. intizâr-infi‘âl e. iftirâk-ifti‘âl 2. Aşağıdaki kelimelerin hangisinin kökü diğerlerinden farklıdır? a. işkâl b. teşekkül c. meşgūl d. şekl e. teşkîl 3. Aşağıdaki kelimelerin hangisi ism-i câmiddir? a. ism-i tafdîl b. ism-i âlet c. ism-i mensûb d. sayı isimleri e. ism-i tasgīr 4. Aşağıdaki kelimelerin hangisi sıfat değildir? a. ism-i fâ‘il b. ism-i tasgīr c. ism-i mef ‘ûl d. ism-i tafdîl e. ism-i mensûb 5. Aşağıdaki kelimelerden hangisinde “te” harfi zâiddir? a. istihkâm b. it‘âm c. mütâreke d. isbât e. mestûr 6. Aşağıdaki kelimelerden hangisinde tesniye yapılmıştır? a. me’mûrîn b. hâzırûn c. kamereyn d. mülâhazat e. mer‘iyyet 7. Aşağıdaki kelimelerden hangisinde müenneslik (dişilik) alâmeti yoktur? a. ma‘nâ b. müsâdere c. takvâ d. fudalâ e. fikret 8. Aşağıdaki kelimelerden hangisi “i‘tibârî/ma‘nevî mü’ ennes” grubuna girer? a. fem (ağız) b. mülkiyye (ülke idaresi için çalışanlar, asker olmayanlar) c. şâ‘ire (bayan şair) d. uzmâ (büyük, en büyük) e. üzn (kulak) 9. Aşağıdaki kelimelerden hangisi cem‘-i mükesser (kırık çokluk) grubundandır? a. müslimûn b. terâkîb c. müstahfızîn d. harfeyn e. mükâtebât 10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi sâlim çokluk grubuna girer? a. sulehâ b. müslimîn c. devleteyn d. meşârık e. tenvîrât 100 Osmanlı Türkçesi-I Okuma Parçası Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Mukāvemetde sebât içün Osmânlı me’mûrlarından teşvîkāt vukū‘ bulduğuna dâ’ir Notara’nın söylediği sözlerden pâdişâhın Halîl Paşa hakkında olan şübhesi bir kat daha tezâyüd etmiş idi. Hattâ Rûm târîhlerinin rivâyetince bir gün bağlı bir köpeğin kurtulmak içün çalışdığını görünce: «“Budalâ hayvân” niçün Halîl’e biraz para verüp de kurtulmazsın?» dediğini sadrıa‘zama haber verdiler. Halîl Paşa hakkında olan sû’-i nazar bu kadar aleniyete çıkdıkdan sonra kendi içün imkân-ı necât kalmadığını anladığından hacca gitmek içün ruhsat istedi ise de alamadı, bir iki gün sonra tevkīf eyledi. Ve tevkīfin kırkıncı günü de i‘dâm olundu. Garîbdir ki bizim târîhler paşanın Rûm İmparatorundan para alarak İstanbul fethini ta‘vîka çalışdığını beyân etmekle berâber i‘dâmını pâdişâhın birinci def ‘a saltanatdan çekilmesine sebeb olduğundan dolayı hakkında hâsıl etdiği gayza haml ederler. Bilinemez ki paşanın Rûm İmparatorunu pârasına tama‘ ederek mukāvemete tahrîk etdiği sahîh olunca i‘dâmı lâzım gelmez miydi? Sıra Sizde 1 Kaynak: (Nâmık Kemal, Osmanlı Târîhi IV, İstanbul 1327, s. 87.) Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. d 2. c 3. d 4. b 5. a 6. c 7. a 8. e 9. b 10. e Yanıtınız yanlış ise “Arapça Kelimelerin Vezinlerini Bulmak” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça Kelime Yapımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça Kelimelerin Yapısı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça Kelimelerin Yapısı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise“Arapça Kelime Yapımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Tesniye” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça İsimlerde Keyfiyet (Müenneslik-Müzekkerlik)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Ma‘nevî Müennesler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Cem‘-i Mükesser” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Cem‘-i Sâlim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ْ َْم ُه ول ت ْ قُ ْد َر ْ اِ ْستِ ْع َج ال ف ْ اد ُص َ َت تفََف ُّك ْر َد َوَرا ْن ت ْ َكِتَاب (mechûl) (kudret) (isti‘câl) (tesâdüf) (tefekkür) (deverân) (kitâbet) ت ْ اد َ َش َه غُ ْف َرا ْن ت ْ َغَْيبُوب ِ ب ْ طَال ْ �فُُز ول ت ْ �فَْرَو (şehâdet) ت ْ َ�ُس ُخو (sühûnet) ُس َؤ ْال (gufran) (gaybûbet) (tâlib) (nüzûl) (servet) (su’âl) ْ َُم ْفع ول ت ْ َ�فُْعل ْ اِ ْستِ ْف َع ال ف ْ اد ُص َ َت تفََف ُّع ْل �فََعالَ ْن ت ْ َ�ِ َعال ت ْ َ�فََعال �فُْع َال ْن �فَْعلُولَة ِ َ� اع ْل عو ْل ُ ُ� ت ْ َ�فَْعل ْ �فَُع ال ت ْ َ�فُعُول (mef ‘ûl) (fu‘let) (istif ‘âl) (tefâ‘ül) (tefa‘‘ül) (fa‘alân) (fi‘âlet) (fe‘âlet) (fu‘lân) (fa‘lûlet) (fâ‘il) (fu‘ûl) (fa‘let) (fu‘âl) (fu‘ûlet) Sıra Sizde 2 ذكوره متصرف حامل مزبور اكرب اصغر سودا امحر mezkûre mutasarrıf hâmil mezbûr ekber asgar sevdâ ahmer مذكور متصر�ه حامله مزبوره كربى صغرى اسود محرا (mezkûr) (mutasarrıfa) (hâmile) (mezbûre) (kübrâ) (sugrâ) (esved) (hamrâ) 6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı 101 Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 3 منكر cem‘-i müzekker-i sâlim منكرينmünkirîn متكلم cem‘-i müzekker-i sâlim متكلمنيmütekellimîn مقق muhakkık cem‘-i müzekker-i sâlim مققنيmuhakkıkîn واليت tesniye واليتنيvilâyeteyn مملكت tesniye مملكتنيMemleketeyn جزيره tesniye جزيرتنيcezîreteyn اخراج cem‘-i müennes-i sâlim اخراجاتihrâcât تبدل cem‘-i müennes-i sâlim تبدالتtebeddülât مطبوع cem‘-i müennes-i sâlim مطبوعاتmatbû‘ât قول cem‘-i mükesser-ef ‘âl vezni اقوالakvâl ساحل cem‘-i mükesser-fevâ’il vezni سواحلsevâhil قنديل ‘cem‘-i mükesser-fe‘âlîl vezni قناديلkanâdîl عالمت cem‘-i mükesser-fe‘â’il vezni عالئمalâ’im شريك cem‘-i mükesser-fu‘alâ vezni شركاşürekâ ملس cem‘-i mükesser-mefâ‘il vezni مالسmecâlis münkir mütekellim vilâyet memleket cezîre ihrâc tebeddül matbû‘ kavl sâhil kandîl alâmet şerîk meclis Faruk Kadri Timurtaş (2008), Osmanlı Türkçesine Giriş I, İstanbul. Hayati Develi (2008), Osmanlı Türkçesi Klavuzu 1-2, İstanbul. Râşid (1317), Kavâ‘id-i Lisân-ı Osmanî, İstanbul. 7 OSMANLI TÜRKÇESİ-I Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Arapça masdar türlerini belirleyebilecek, Mücerred, mimli ve mec‘ûl masdarları tanıyabilecek, İsm-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûl kavramını öğrenecek ve mücerred sülâsî ve rubâî masdarların ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûllerini çıkarabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Masdar MücerredSülâsîMasdarlar İsm-iFâ‘il İsm-iMef ‘ûl MücerredSülâsîlerinİsm-i Fâ‘ili • MücerredSülâsîlerinİsm-i Mef ‘ûlü • MücerredRubâ‘îMasdarlar • MücerredRubâ‘îMasdarların İsm-iFâ‘ili • MücerredRubâ‘îMasdarların İsm-i Mef ‘ûlü • Mec‘ûlMasdarlar • MimliMasdarlar İçindekiler Osmanlı Türkçesi-I Bazı Arapça Hususlar: Aksâm-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâiller ve İsm-i Mef’ûller • • • • AKSÂM-ISEB‘A ARAPÇAMASDARLAR İSM-İF‘İL İSM-İMEF‘ÛL Bazı Arapça Hususlar: Aksâm-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef’ûller AKSÂM-I SEB‘A Arapçada gerek isim gerek fiileri, kendilerini meydana getiren harflerin çeşidine göre yedi kısımda incelemek mümkündür. Bunlara Arapçada “Aksâm-ı Seb‘a” (kelimenin yedi kısmı) adı verilmektedir. Kelimelerin yedi kısma ayrılmasındaki maksat ise; kullanılan kelimenin içerisindeki harflerin “sahih” ve “illetli” oluşu veya aynı harflerin tekrar edilişlerinin olmasındandır. Arapça kelimeleri asılları yani köklerindeki harflerin durumuna göre “illetli” ve “sahîh” olmak üzere iki kısımda belirtmek mümkündür. İlletli harfler elif, vav ve ye ( ، ، ) olmak üzere üçtür. İlletli harf bulunan kelimeye aynı zamanda “mu’tell” adı verilmektedir. Bu tür harfler, kelime yapımı esnasında biri diğerine dönüşür veya düşebilir. İçerisinde il- اوى اوى let harflerinden( ، ، ) biri bulunmayan kelimeye ise “sahîh” adı verilmektedir. Sahih kelimeler de kendi aralarında üç kısma ayrılmaktadır: Sâlim, mehmûz, muzâ’af. Yukarıda anlatıldığı üzere aslî harflerin niteliğine göre Arapça kelimelerin yedi çeşidini örneklerle gösterecek olursak; 1- Sâlim Kelimeyi meydana getiren harflerin içerisinde iletli harfleri oluşturan elif, vav, ye (، ، ) harfleri; hemze ve tekrarlanan harflerden biri bulunmazsa buna sâlim adı verilmektedir. سامل: و ىا مكر علم فكر ظلم mekr (hile) ilm (bilmek) fikr zulm (eziyet) حكم hükm (yargı) كتب ضرب kütb (yazmak) darb (vurmak) شعر şi’r حلم hilm (yumuşak başlılık) 104 Osmanlı Türkçesi-I قرب kurb (yakınlık) جرح cerh (yaralama) مهموز 2- Mehmûz ( ): Kelimeyi oluşturan aslî harflerden biri hemze olursa, buna mehmûz denir. Hemze birinci harf, ikinci veya üçüncü harf olabilmektedir. Buna )مهموزالفا göre mehmûzu’l-fâ ( ( ) adlarını alır. مهموزالالم أمر أبد mehmûzu’l-ayn ( )مهموزالعني emr (iş, buyruk) ebed (sonsuz, sürekli) أدب edeb (edep, incelik, zerâfet, kibarlık, terbiye) أمل يأس elem (ağrı, acı, sancı, kaygı, dert, gam) بئر ve mehmûzu’l-lâm ye’s (ümitsizlik, ümit kesme) bi’r (kuyu) شئ şey’ بدء جزء bed’ (kötü, fena, çirkin) cüz’ (parça, bölük) 3- Muzâaf: Kelimeyi meydana getiren aslî harflerden ikinci ve üçüncü harfleri aynı olan kelimeye muzâaf denmektedir. Böyle durumlarda kelimenin son harfi yazılmayıp şedde ( ّ ) ile gösterilir. )رد) ردد )فن) فنن ّ )شد) شدد redd (çevirme, geri döndürme) )ح ّد) حدد hadd (sınır, kenar, derece, gerçek değer) )طب) طبب ّ )فك) فكك ّ )س ّد) سدد )ش ّق) شقق )ق ّد) قدد )عز) عزز ّ fenn şedd (sıkma, sıkı bağlama) tabb (tıbb, hekimlik, doktorluk) fekk (ayırma) sedd (set, kapatma) şakk (yarma, yarılma, çatlama, yırtma, paralama) kadd (boy bos) azz (izzet, şeref, kıymet, itibar) 7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef ’ûller )وve ya ( )ىolan kelimeye misâl adı verilmektedir. Ayrıca, misâl-i vâvî مثال واوىve misâl-i yâyi مثال ياىيolmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Birinci harfi vav ( )وolan kelime misâl-i vâvi, ye ( )ىolan kelime misâl-i yâyi’dir. a- Vav’lı misâller: وحمvehm, وسطvast (orta), وظيفهvazîfe, وحدvahade, وقفvakafe (durmak), وقتvakt, وهبvehb (bağışlama), وفقvefk (uygun olma, uygun olmak), وقعva k‘, وضعvaz‘ gibi. b- Ye’li misâller: يقظyakaza (uyanıklılık), مينyümn (bereket), يسرyüsr (kolaylık), مينyümn (uğur) gibi. 5- Ecvef: Kelimenin aslının ikinci harfi illetli harflerden vav ( )وveya ye ( )ىolursa bu 4- Misal: Aslî harflerden ilki ( nevi kelimelere ecvef denir. Ecvef de misâlde olduğu gibi ikiye ayrılmaktadır. طولtûl (uzunluk), شوقşevk , ذوقzevk, صومsavm (oruç), عونavn (yardım), لونlevn (renk, çeşit), قوسkavs (yay), كونkevn (olma, var olma), خوفhavf (korku). b- Ecvef-i yâyî: طيفtayf (hayâl), كيدkeyd (hile), ( غيبgayb), غيظğayz, ( بيعbey’), ليل leyl (gece), خيطhayt (iplik teli, iplik), عيشayş (yaşama; yiyip içme), صيدsayd (av) gibi. a- Ecvef-i vâvî: 6- Nâkıs: Kelimenin aslî harflerinin üçüncüsü illetli harflerden birinden oluşmuşsa buna nâkıs denir. Bu da kendi arasında üç kısma ayrılmaktadır. a- Nâkıs-ı vâvî: Aslî harflerin üçüncüsü vav olursa buna nâkıs-ı vâvî denir. لغوlağv حنوnahv (cümle bilgisi, sentaks), علوulüvv (yükseklik, ululuk), خشوhaşv (faydasız ve doldurma söz), سهوsehv (yanlışlık). b- Nâkıs-ı yâyî: Aslî harflerin üçüncüsü ye olursa buna nâkıs-ı yayî denir. رميremy (atma), هنيnehy (yasak, men’), رعيra’y (otlama), هديhedy, c- Elifli nâkıslar: Aslî harflerin üçüncüsü eliftir. بكاbükâ (ağlama), سحاءsehâ beyin zarı), مالءmelâ (doldurmak, dolmak), غناgınâ (zenginlik), هدىhüdâ (doğru yol), شفاء (kaldırma), şifâ (hastalıktan kurtulma, iyileşme) gibi. 7- Lefîf: Kelimenin aslî harflerinden ikisi illetli harflerden oluşuyorsa buna lefîf denmektedir. Lefîf de kendi arasında ikiye ayrılmaktadır. a- Lefîf-i mefrûk: İlletli harfler biri kelimenin başında diğeri de kelimenin sonunda واليتvelâyet, وغاvegâ (gürültü, kavga), وفاvefâ, وحي vahy (peygamberlik bildiren ilâhi emir, fikir), وجاءvicâ (iğdiş etme) gibi. olursa buna lefîf-i mefrûk denir. b- Lefîf-i makrûn: Kelimeyi oluşturan harflerin son ikisi illetli ise buna Lefîf-i makrûn de- روي )روايتrivâyet, رياriyâ (iki yüzlülük), طىtayy (çıkarmak), حىhayy (dirilik) gibi. nir. ( ARAPÇA MASDARLAR Masdar, fiillerden türemiş bir isim kategorisidir. Bir iş, eylem veya hareketi ifâde eden kelime türüdür. Kısaca, hareket ve oluşu bir şahsa ve zamana bağlı olmadan anlatan kelimelere masdar denir. Arapçada masdarlara aynı zamanda “fiil ismi” adı da verilmektedir. Arapçada masdarlar, harflerin sayı ve mahiyetine göre mücerred ve mezid olmak üze- 105 106 Osmanlı Türkçesi-I re ikiye ayrılmaktadırlar. Türkçe dilbilgisinde masdar olarak -mak/-mek ve –ma/-me ekleriyle yapılan isimler öğretilmekteyse de Arapça dil bilgisi kurallarında “geliş, alış, ölüm, satım” anlamlarındaki isimlerin yanı sıra “güzellik, incelik, kabalık” anlamlarındaki isimler de masdar olarak anlamlandırılan kelime kategorilerinde üretilirler. Arapçada masdarlar mücerred ( جمردsoyut-basit simple) ve mezîdünfîh ( مزيدفيهartı- rılmış, harf eklenmiş) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Mücerred (Semâî) masdarlar Bu nevi masdarların üretildiği kalıplar belli bir anlam üretmezler. Herhangi bir yalın fiilden herhangi bir mücerred masdar kalıbında kelime üretilmiş olması tesadüfî olarak kabul edilebilir. Üçüncü şahıslarında zâid (ilâve) harf bulunmayan masdarlardır. Bütün harfler aslen kendisine aittir. Bu itibarla bu mastarlar kesinlikle bünyelerinde ek bir harf bulundurmazlar. Mesela; feteha أَ ْكبفَْر “ ففَتَ َحaçtı” , nazara نَظََر “baktı”, alime َأ “ َعلِ َمbildi” fiilerinde ilâve harf yoktur. ekber “en büyük” burada ise, baştaki ( ) hemze ilâvedir (zâiddir). Bu itibarla birinci gruptaki fiillerden türetilen masdarlara mücerred masdarlar (yalın masdarlar), ikinci gruptaki fiilerden türetilen masdarlara da mezîdünfîh masdarlar (artırılmış, harf ilâve edilmiş masdarlar) adı verilir. Mücerred masdarlar, kelimedeki harf sayısına göre çeşitli isimlerle adlandırılmışlardır. Bunlardan üç aslî harften oluşanlara rubâî, beş harflilere ise ثالثيsülâsî, dört aslî harfe sahip olanlara رباعى مخاسىhümâsî adı verilmektedir. Sülâsî Mücerred Masdarlar فعل Arapçada, sülâsi mücerred masdarlar fa‘ale ( ) kalıbı esas alınarak türetilir. Bu masdarlar özü itibarıyla üç aslî harften meydana gelmiştir. Osmanlı Türkçesinde yaygın ve yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Bu nedenle okumayı kolaylaştırmak için çeşitli vezinler ile tanıtılan kelimelerdir. Bu vezinlerin ekseri aynı şekilde yazıldığı halde okunuşları farklılaşmaktadır. Osman- تالثئ جمرد lı Türkçesi’nde yaygın olarak kullanılan semâi olan sülâsî mücerred ( ) vezinleri yaklaşık olarak kırka yakındır. Osmanlı Türkçesi’nde sık ve yoğun olarak kullanılanları şu vezinlerdir: ففَْعلfa‘l قطعkat‘, عفوafv, جرحcerh (yara), جهلcehl, رسمresm, مدحmedh, حبتbaht, قتل katl, نصرnasr (yardım), اكلekl (yemek yeme), ربطrabt, حرثhars, قصرkasr, ركزrekz, بلعbel‘ (yutmak), لطمlatm (şamar), سبقsebk, غرقgark, ذبحzebh, حنتnaht gibi. 1. فِ ْعلfi‘l اذنizn, علمilm, ذكرzikr, صدقsıdk, فكرfikr, شعرşi’r, سحرsihr, رزقrızk, فسق fısk, بكرbikr, كربkibr, قسطkıst, خشمhışm, حرصhırs, رفقrıfk gibi. 2. 7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef ’ûller ففُْعلfu‘l صلحsulh, حكمhükm, شكرşükr, قربkurb, حسنhüsn, ظلمzulm, شغلşugl, قبح kubh, عمرömr, كفرküfr, خلقhulk, صلحsulh, نصحnush, خبلbuhl, عنفunf (sertlik, hiddet göstermek), لعبlu‘b, نكسnüks, بعدbu‘d, حزنhüzn, صنعsun‘, زعمzu‘m gibi. 3. ففََع ْلfa‘al كرمkerem, غضبgazab, طلبtaleb, مرضmaraz, حسدhased, شرفşeref, نظرnazar,بصر basar, وجلvecel (korkmak), هرمherem (ihtiyarlık), فرحferah, كدرkeder, غلطgalat, ادبedeb, خطرhatar, كسلkesel, طمعtama‘, عبثabes, ولهveleh (çok hayret etmek), جدلcedel gibi. 4. فِ َع ْلfi’al كربkiber (büyük olmak), ثقلsikal (ağır olmak), صغرsigar (küçük olmak), شبعşiba‘ 5. doymak) gibi. ت ْ َ ففَْعلfa‘let فعلfa‘l veznine ت 6. ilâvesiyle semâi olarak meydana gelmiştir. Genellikle uzun te رمحتrahmet, رأفت, re’fet (acıma, esirgeme), كثرتkesret, صتوتsatvet, ثروتservet, غريتgayret, صفوتsafvet, صنعت, san‘at, وحدتvahdet gibi. Bazan hâ-i resmiyye şeklinde yazılır ve “e” olarak okunur: توبهtevbe, جذبهcezbe, محلهhamle, نشوهneşve gibi. olarak geldiği gibi kapalı te olarak da yazılmaktadır. 7. ت ْ َ فِ ْعلfi‘let ) )ةzaittir. Osmanlı Türkçesinde bu ) )تşeklinde yazılmaktadır: فكرتfikret, سرقتsirkat, حمنتmihnet, حكمتhikmet, رحلتrıhlet, شركتşirket, فطرتfıtrat, جلوهcilve, غبطهgıbta gibi. Bu vezinde yer alan 8. ت ْ َ ففُْعلfu‘let ) )ةsi Osmanlı Türkçesinde genellikle ) )تşeklinde yazılmaktadır: محرتhumret, قربت,kurbet قدرتkudret, صفرتsufret (sarlık), نصرتnusret, سرعتsü‘at, لكنتliknet, نزهتnüzhet gibi. Bu vezinde de zâid 9. ْ ُ ففُعfu‘ûl ول ) )وharfi zaittir. وقوعvukû‘, طلوعtulû‘, غروبgurûb (batmak), نزولnüzûl, سكوتsükût (susmak), قصورkusûr, ثبوتsübût, رجوعrücû‘, ركوعrükû‘, سلوكsülûk, شروعşürû‘, مشولşümûl, غرورgurûr gibi. Bu vezinde yer alan 107 108 Osmanlı Türkçesi-I ت ْ َ ففُعُولfu‘ûlet خصومتhusûmet (düşmanlık), رطوبتrutûbet, صعوبتsu‘ûbet (güç olma), سكونتsükûnet, برودتbürûdet (soğuk olmak), حكومتhükûmet, عمومتumûmet 10. (amcalık, amca olmak) gibi. ففََعالfa‘âl جوازcevâz, طوافtavâf, ذهابzehâb, كسادkesâd, جوابcevâb, دوامdevâm, بيانbeyân, متامtamâm, حرامharâm, خرابharâb, زوالzevâl, نشاطneşât gibi. 11. ْ فِ َعfi‘âl ال مساعsimâ‘, صيامsıyâm, مزاحmizâh, ذهابzihâb (gitmek), شهابşihâb (göktaşı, uçan yıldız), فرارfirâr, حجابhicâb, ختامhitâm, خطابhitâb, وصالvisâl gibi. 12. ْ ففَُعfu‘âl ال صداعsudâ‘ (baş ağrısı, başı ağrımak), سؤالsuâl, فؤادfuâd ( kalb), مخارhumâr, خوارhuvâr ( böğürmek) gibi. 13. ت ْ َ ففََعالfa‘âlet جهالتcehâlet, سالمتselâmet, جبانتcebânet (korkaklık), سفاهتsefâhet, حالوتhalâvet (tatlılık), حقارتhakâret, عداوتadâvet (düşmanlık), شقاوت şakâvet, جسارتcesâret, رخاوتrehâvet, شفاعتşefâ’at, ضاللتdalâlet, ظرافت zarâfet, اصالتasâlet, غرابتgarâbet, لطافتletâfet gibi. 14. ت ْ َ فِ َعالfi‘âlet عبادتibâdet, عنايتinâyet, حكايتhikâyet, قراءتkırâat (okuma), خطابت hitâbet, كتابتkitâbet (yazmak), تالوتtilâvet (Kur’an okumak), خيانتhiyânet, درايتdirâyet, سياحتseyâhat, عمارتimâret, شكايتşikâyet, زراعتzirâ‘at gibi. 15. فِ ْع َال ْنfil ‘ân وجدانvicdân, حرمانhırmân (mahrumiyet), فقدانfikdân (yokluk), رضوانrıdvân (hoşnud ve razı olma), نسيانnisyân (unutma) , عرفانirfân gibi. 16. ففُْع َال ْنfu‘lân غفرانgufrân (afv, setr etme, örtme), شكرانşükrân, عدوانünvân, بنيانbünyân (yapı, bina etme), قربانkurbân, بطالنbutlân (bâtıllık), طغيانtuğyân (taşma, azgınlık, coşkunluk), رجحانrüchân (üstün olma) gibi. 17. 7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef ’ûller ففََع َال ْنfa‘alân دورانdeverân (dönme, dolaşma), جريانcereyân, خلجانhalecân (yürek titremesi), جوالنcevelân (dolaşmak), فورانfeverân, فيضانfeyazân, ضربانdarebân gibi. 18. ِ يل ْ فَعfa‘îl طننيtanîn (tınlama), اننيenîn (inleme), ميني 19. yemîn (and içme) لولَه ُ ففَْعfa‘lûlet بيتوتتbeytûtet (gecelemek), شيخوخثşeyhûhat (yaşlanmak), غيبوبتgaybûbet 20. (kaybetme) Yukarıda belirttiğimiz vezinlerdeki bazı kelimeler Türkçede ses değişimine uğramışlardır. Tek ünlü sese sahip olan bu kelimelerden birçoğunun ses yapıları Türkçenin ses yapısına uymaz. Bunlardan Türkçede sık kullanılanlarına bir ünlü daha ilave edilerek Türkçenin ses yapısına uydurulmuşlardır: Örnek: ilm – ilim, fikr – fikir, kısm – kısım, küfr – küfür, hükm – hüküm, resm – resim, fasl – fasıl gibi. Bu gibi kelimeler ünlü sesle başlayan Türkçe bir ek aldıklarında Türkçeleştirmek için eklenen ses düşerek kelime Arapçadaki orijinal hâline döner: Örnek: hüküm – hükmünden, ilim – ilmimiz, zihin – zihnimde, rızık – rızkımız, resim - resmini gibi. Mimli Masdarlar Sülâsî mücerred masdarlardan bir grup mücerred masdarlar daha vardır ki, bunların or- )م tak özelliği başlarında bir mim ( olmasıdır. Bu özelliklerinden dolayı bunlara mimli masdar denilmektedir. Mimli masdarlar da diğer sülasî mücerredler gibi semâî, yani belirli bir kurala göre türemezler. Hemen her çeşit sülâsî mücerred masdardan elde edilebilirler. Türedikleri sülâsî masdarla aynı anlamdadırlar. Bunlar aynı zamanda ism-i mekân, ism-i âlet ve ism-i zamanların vezinleriyle aynıdırlar. Ancak, bunlar sadece cümle içerisindeki anlamlarına bakılarak birbirlerinden ayrılabilirler. Mimli masdarlar dört vezinde bulunurlar. Bunlar; َم ْف َع ْل 1. Mef ‘al ( ) Bu vezin kıyâsîdir. Misal olmayan kelimelerin (vav ile başlamayan) mimli masdarları umumiyetle bu vezinde gelir. مطلب matlab (istemek, istek) مقصد maksad (arzu, meram, niyet) مذهب mezheb (gidiş, gidilen yol) طلب قصد ذهاب taleb kasd zehâb 109 110 Osmanlı Türkçesi-I َم ْف ِع ْل 2. Mef ‘il ( ) Misal olan kelimelerin mimli masdarları bu vezinde gelir. موعد Mev‘id (söz verme) وعد va‘d مولد mevlid (doğuş, doğma- Hz. Peygamber için kullanılır) والدت vilâdet مورد mevrid (varmak, varış) vürûd موهب ورود mevhib (bağışlama, hibe) وهب ت ْ ََم َفال (mefâlet) şeklindedir. Ecvef kelimelerde bu vezin melâmet (serzeniş ayıplama, kınama) mehâfe (korku, korkma) mehâbet (azâmet, ululuk, korkunç) مالمت خمافه مهابت vehb لوم levm خوف havf هيبت heybet ت ْ ََم ْف َعل 3. Mef ‘alet ( ) Vav ile başlamayan (misal olmayan) masdarların mimli masdarı mef ‘al vezninden ) تveya ha-i resmiye ( )ةilâve edi- başka bir de bu vezinle yapılır. Mef ‘al veznine bir te ( lerek yapılmıştır. مفخرت مرمحت مصلحت mefharet (övünme) merhamet (acımak esirgemek) maslahat (iş, sulh yolu) ت ْ ََم ْف ِعل فخر رحم صالح fahr rahm salâh ) 4. Mef ‘ilet ( Misal olan kelimelerin mimli masdarları mef ‘il vezninden başka bir de mef ‘ilet ( ت ْ َ ) َم ْف ِعلvezinde yapılır. mevhibe (hediye, bağış) موهبه موعظه mev‘ize (öğüt, nasihat) وهب وعظ vehb va‘z Bu vezinde, misal olmayan bazı kelimelerin de mimli masdarı yapılabilir: 1 مغفرت mağfiret (Allah’ın günahları affetmesi, örtmesi) غفران gufrân معرفت ma‘rifet (bilme, hüner) عرفان irfân Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarların hangi vezinde olduklarını bulunuz ve anlamını sözlükten öğreniniz. صداقت صلح شركت حجاب sadâkat ……………… sulh ……………… şirket ……………… hicâb ……………… 7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef ’ûller حكومت لطافت هجران غروب عمران جريان خيال وجدان سرعت hükûmet ……………… letâfet ……………… hicrân ……………… gurûb ……………… umrân ……………… cereyân ……………… hayâl ……………… vicdân ……………… sür‘at ……………… İsm-i Fâ‘il İsm-i fâ‘il masdarın anlattığı iş, hareket veya hâli yapanı gösterir. Türkçede bunu fiilin köküne –an, -en eki ilâvesiyle elde ediyoruz. Meselâ: görmek – gören, koşmak – koşan İsm-i fâ‘iller sâbit olmayan, geçici bir durum veya hâli belirtir. Arapçada ism-i fâ‘iller ancak etken/aktif (ma‘lûm) fiillerden yapılır. Edilgen (mechûl) fiillerden ism-i fâ‘il yapılamaz. Mücerred Sülâsî Masdarların İsm-i Fâ‘illeri ِ َ ) فveznidir. اع ْل Mücerred sülâsî masdarların ism-i fâ‘illeri fâ‘il ( َع ِام ْل ف ْ َعا ِر ِج اه ْل َ ِ َخاد ْم ِ ِو اص ْل âmil (yapan, işleyen) ârif (bilen, irfan sahibi olan) câhil (bilgisiz, gafil) hâdım (hizmet eden) vâsıl (kavuşan, ulaşan) İ‘lâl Muzâ‘aflarda vezin fâ‘‘ ( تام ّ ار ّ َم ار ّ َف اع ّ َ ) فşeklindedir: tâmm (eksiksiz olan) mârr (geçen, yürüyen) fârr (kaçan, firar eden) عمل amel (iş, çalışma) عرفان جهالت خدمت irfân (bilmek, anlayış) وصال visâl (kavuşma, ulaşma) متام مرور فرار cehâlet (bilmezlik) hıdmet (hizmet) tamâm (tam, eksiksiz) mürûr (geçmek, bitmek) firâr (kaçmak) )فَائِ ْلşeklinde olur. Osmanlı Türkçesinde hemze ( )ءharfinin Ecveflerde vezin: fâ’il ( ى yerine çoğunlukla ye ( ) harfi yazılır. ِ مايِ ْل/ َ َمائ ْل قَايِ ْل/قَائِ ْل mâ’il/mâyil (meyl eden, bir tarafa eğilen) ميل meyl (bir tarafa eğilme, yönelme) kā’il/kāyil (söyleyen, rıza gösteren) قول kavl (sözleşme, konuşulan söz) ِ َف اعى Nâkıslarda vezin fâ‘î ( ) şeklindedir. Osmanlı Türkçesinde, üçüncü asli harfi hemze olan (mehmûzü’l-lâm) kelimelerin hemzesi gösterilmez: 111 112 Osmanlı Türkçesi-I قَا ِرى ِد اعى َ ِ َساعى 2 kārî (okuyan, okuyucu) dâ‘î (davet eden, dua eden) sâ‘î (çalışan) قرائت دعوت سعى kırâ’et (okumak) da‘vet (çağırma, dua) sa‘y (çalışma, çabalama) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarların ism-i fâ‘illerini yazınız ve anlamını bilmediğiniz kelimelerin anlamlarını sözlükten öğreniniz. نظرnazar قتلkatl كتابتkitâbet شكرşükr حفظhıfz امرemr هالكhelâk نشرneşr ظلمzulm وقفvakf مسعsem‘ قهرkahr تبعteb‘ ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… İsm-i Mef‘ûl Fiilin belirttiği iş, hareket veya hâle maruz kalan kişi veya nesneyi gösterir. Türkçede, -an, -en; -mış, -miş; -mış olan, -miş olan ekleriyle yapılır. Geçişsiz (lâzım) olan fiillerden ism-i mef ‘ûl gelmez. Mücerred Sülâsî Masdarların İsm-i Mef‘ûlleri Kökünde illetli harf bulunmayan mücerred sülâsî masdarların ism-i mef ‘ûlleri mef ‘ûl ( ) vezninde olur. ْ َُم ْفع ول وب ْ َم ْش ُر دو ْد ُ َْحم ور ْ َُم ْست فو ْظ ُ َْحم جو ْد ُ َم ْو meşrûb (içilmiş, içilecek şey) mahdûd (sınırlanmış, çevrilmiş) mestûr (örtülmüş) mahfûz (gizlenmiş, saklanmış, korunmuş) mevcûd (var olan, bulunan) İ‘lâl شرب ح ّد سرت حفظ وجود فو ْل ُ َم şürb (içme) hadd (sınır) setr (örtme, kapama, gizleme) hıfz (saklama, koruma) vücûd (bulunmak, var olmak) Ecvef: Vav’lı olanlarda (ecvef-i vâvî) vezin mefûl ( ) şeklindedir. Ye’li olanlarda ise (ecvef-i yâyî) vezin mefîl ( ) olarak kullanılır. Bazı ecveflerde ise değişiklik olmaz. َمفيِ ْل 113 7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef ’ûller قو ْل ُ َم يب ْ َم ِه َم ْديُو ْن قول هيبت دين makūl (denilmiş, söylenilmiş) mehîb (heybetli) medyûn (borçlu) kavl (söz) heybet deyn (borç) وو ّ ُ ) َم ْفعşeklinde olur. Osmanlı Türkçesinde, sondaki çift vav tek bir uzun “û” sesine dönüşür. Ye’li nâkıslarda vezin mef ‘iyy ( ) َم ْف ِعىbiّ Nâkıs: Vav’lı nâkıslarda vezin mef ‘ûvv ( çimindedir. Çift ye harfi Osmanlı Türkçesinde uzun “î” şeklinde okunur. م ْع ُفو/ َ َم ْع ُف ّو َم ْر ُجو َم ْر ِعى َم ْرِمى ma‘füvv/ma‘fû (bağışlanmış) mercû (ümit edilen) mer‘î (uyulan, hükmü geçen) mermî (atılmış) عفو رجا رعايت رمى ّ afv (bağışlamak) recâ (ümit etmek, yalvarmak, dilek) ri‘âyet (uymak, iyi karşılamak) remyy (atma) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarların ism-i mef ‘ûllerini yazınız ve anlamını bilmediğiniz kelimelerin anlamlarını sözlükten öğreniniz. جرحcerh رقمrakam ربطrabt حفظhıfz دفنdefn كتابتkitâbet قبضkabz قبولkabûl تركterk نقلnakl سطرsatır جهلcehl خلقhalk ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… ……………… Mücerred Rubâ‘î Masdarlar ) ففَْعلَلَهvezninden oluşan tek bir vezne sahiptir. Vezinde kelimenin üçüncü aslî harfi gibi dördüncü aslî harfi de “lam” ( ) لile gösterilir. Sonda bulunan zaid kapalı te ( ) ةbazı kelimelerde ha-i resmiye ( ) ه, bazen de te ( ) تşekline dönüşür. وسوسهvesvese (şüphe, tereddüd), Dört aslî harften oluşan masdarlardır. Fa‘lele ( طنطنه tantana (gösteriş, gürültü patırtı) 3 114 Osmanlı Türkçesi-I سلطنت فذلكه ولوله زلزله ترمجه قهقهه عربده saltanat (hakimiyet, kuvvet, gösteriş, şatafat) fezleke (özet, netice) velvele (gürültü, patırtı) zelzele (sarsıntı, deprem) terceme (tercüme, çeviri) kahkaha (yüksek sesle güwlme) arbede (kavga, gürültü) Bazı dua cümle ve ibarelerinin isimleştirilmiş kısaltmaları da bu vezinde kullanılmaktadır: بسمله besmele (“Bismillâhi’r-rahmâni’r-rahîm”in kısaltılmış şekli) محدله hamdele (“el-hamdü li’llah” demek) صلوله salvele (Peygamber’e salavat ve dua okuma) İsm-i Fâ‘il Mücerred rubâ‘î masdarların tek vezni olan fa‘lele’nin ism-i fâ‘ili müfâ‘lil ( س ْ ُم َو ْس ِو ُمتفَْرِج ْم ِ ب ْ ُم َذبْذ müvesvis (şüphe uyandıran) mütercim (tercüme eden) müzebzib(karıştıran, karmakarışık eden) وسوسه ترمجه ذبذبه İsm-i Mef‘ûl ) ُم َف ْعلِ ْلşeklindedir. vesvese (şüphe, tereddüt) terceme (tercüme) zebzebe (muallakta kalma, tereddütlü) ) ُم َف ْعلَ ْلveznindedir. tantana طنطنه سلسلهsilsile (birbirine bağlı Mücerred rubâ‘î masdarların ism-i mef ‘ûlü müfa‘lel ( ُمطَْنطَ ْن ْس ْل َ سل َ ُم ُمتفَْر َج ْم ب ْ ُم َدبْ َد mutantan (gürültülü, gösterişli) müselsel (birbirine bağlı olan, sıralı) mütercem (tercüme olunmuş) müdebdeb (debdebeli, gösterişli) ترمجه دبدبه olmak, sıralı olmak) terceme (tercüme) debdebe (gürültü, patırtı) Mec‘ûl Masdarlar “Yapma, uydurma, sun‘î, câlî” masdar manasına gelen mec‘ûl masdarlar, türemiş sıfatların ت ْ َّي ve bazı isimlerin sonuna şeddeli ye ve te ( – iyyet) eklenerek elde edilen masdarlardır. Türkçede bunu –lık, -lik ekiyle elde ediyoruz. انسان حر ّ insân hürr انسانيت حريت ّ insâniyyet (insanlık) hürriyyet (hürlük) 115 7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef ’ûller اسالم ابد جاهل İslâm ebed câhil اسالميت ابديت İslâmiyyet (İslâmlık) جاهليت câhiliyyet ebediyyet (ebedîlik) Zaten masdar oldukları için Arapçada masdarlara bu ek getirilmez. Ancak Osmanlı Türkçesinde bazı masdarlara bu ekin getirilmesiyle çeşitli kelimeler yapılmıştır. Okuma Parçası Metin 7.1 Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Askerî-i Osmânî I, İstanbul 1299, s. 130. 116 Osmanlı Türkçesi-I Özet 1 2 Arapça masdar türlerini belirleyebilmek Masdarlar fiilden türemiş hareket isimleridir. Türkçedeki (-mak, -mek; -ma, -me; -ış, -iş; -uş, -üş) ekleriyle elde edilen fiil isimlerine karşılık gelir. Arapçada dört çeşit masdar vardır. 1- Mücerred (basit, yalın) masdarlar, 2- Mimli masdarlar, 3- Mec’ûl (yapma, sun‘î) masdarlar, 4- Mezîdünfih masdarlar. Mücerred masdarlar semâîdir. Belirli bir kurala göre türemezler. Türkçedeki fiil kökleri gibi niçin o seslere sahip olduklarının bir açıklaması yoktur. Mimli masdarlar basit masdarlardan elde edilirler. Mec’ûl masdarlar, bazı isim ve sıfatlara, Arapçada –iyyûn, Osmanlı Türkçesinde –iyyet eki getirilerek oluşturulur. Türkçede –lık, lik ekiyle yapılır. Meselâ: mes’ûl (sorumlu), mes’ûliyet (sorumluluk) gibi. Mezîdünfih masdarlar ise mücerred masdarlara belirli anlamlar kazandırmak için oluşturulmuş kurallı masdarlardır. Geçişsiz bir fiili geçişli hâle getirmek, dönüşsüz bir fiili dönüşlü yapmak veya fiile işteşlik kazandırma vs. gibi işlerin yapılmasını sağlamak için ayrı ayrı mezîdünfih masdar kalıpları vardır. Mücerred masdarların bu kalıplara çevrilmesiyle kelime, çevrildiği kalıbın anlamını taşır. Mücerred ve mimli ve mec‘ûl masdarların yapılarını tanıyabilmek Mücerred masdarların bulundukları kalıplar belirli bir anlama sahip değillerdir. Mücerred masdarlar çoğunlukla üç aslî harften oluşurlar. Bunlara “sülâsî mücerred masdarlar” adı verilir. Dört ve beş aslî harften oluşan masdarlar da vardır. Dörtlülerine “rubâî masdarlar”, beşlilerine “humâsî masdarlar” denilir. Arapçada kırk cıvarında sülâsî mücerred masdar kalıbının içerisinden Osmanlı Türkçesinde yaygın olarak kulla- ( ففَْعلfa‘l), ( فِ ْعلfi‘l), ( ففُْعلfu‘l), ( ففََع ْلfa‘al), ( فِ َع ْلfi‘al), ت ْ َ( ففَْعلfa‘let), ت ْ َ( فِ ْعلfi‘let), ْ ُ( ففُعfu‘ûl), ت ت ْ َ( ففُْعلfu‘let), ول ْ َ( ففُعُولfu‘ûlet), ففََعال ْ ( فِ َعfi‘âl), ال ْ ( ففَُعfu‘âl), ت (fa‘âl), ال ْ َ( ففََعالfa‘âlet), ِ ِ ت ْ َ( ف َعالfi‘âlet), ( ف ْع َال ْنfi‘lân), ( ففُْع َال ْنfu‘lân), ِ ( ففََع َال ْنfa‘alân), يل ُ ( ففَْعfa‘lûlet). Mimْ ( فَعfa‘îl), لولَه li masdarların 4 kalıbı mevcuttur. Bunlar عل ْ َ َم ْف ِ (Mef ‘al), عل ْ َ( َم ْف َعلMef ‘alet), ت ْ ََم ْف ِعل ْ ( َم ْفMef ‘il), ت nılanları şunlardır: (Mef ‘ilet) şeklindedir. Mec‘ûl Masdarlar bazı isimlerin ve sıfatların sonuna –iyyet eki getirilmek suretiyle elde edilirler. 3 İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûl Kavramını öğrenmek ve Mücerred Sülâsî ve Rubâî Masdarların İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûllerini çıkarabilmek Masdarın anlattığı iş, hareket veya hâli yapanı gösteren kelimelere ism-i fâ‘il adı verilir. Türkçede fiil köküne –an, -en eki ilâve edilerek yapılır. Meselâ: koşmak, – koşan gibi. İsm-i fâ‘iller sâbit olmayan, geçici bir durum veya hâli belirtir. Arapçada ism-i fâ‘iller ancak etken fiillerden yapılır. Edilgen fiillerin ism-i fâ‘ili yoktur. Sülâsî mücerred masdar kelimelerin ism-i fâ‘ilini elde etmek için kelime fâ‘il veznine, ism-i mef ‘ûlü için de mef ‘ûl veznine çevrilir. Mücerred rubâ‘î masdarların da birer ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûl vezni vardır. İsm-i fâ‘ili için mufa‘lil, ism-i mef ‘ûlü için mufa‘lel vezinleri kullanılır. 7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef ’ûller 117 Kendimizi Sınayalım 1. Akşam-ı seb’ada “misâl” ile ilgili aşağıdaki ifadelerden 6. Aşağıdaki masdar-ism-i fâ‘il eşleştirmelerinden hangisi hangisi doğrudur? yanlıştır? a. İkinci asli harfi hemzelidir. a. b. Birinci asli harfi hemzelidir. و ’)ىdir. c. Asli harflerden ilki vav ( ) ve ya ye ( d. Kelimenin üçüncü asli harfi illetlidir. و e. Kelimenin son asli harfi vav ( ) ile biter. 2. Akşam-ı seb’ada “nâkıs” ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? b. c. d. e. ( مجعcem‘) – ( جامعcâmi‘) ( قبولkabûl) – ( قابلkābil) ( اعالمi‘lâm) – ( عاملâlim) ( فراغتferâgat) – ( فارغfâriğ) كفايتkifâyet – ( كايفkâfî) 7. Aşağıdaki kelime-vezin eşleştirmelerinden hangisi a. Kelimenin birinci asli harfi illetlidir. yanlıştır? b. Kelimenin üçüncü asli harfi illetlidir a. c. Kelimenin ortadaki ve sondaki harfi illetlidir. b. d. Kelimenin ikinci asli harfi illetlidir. e. Kelimenin ilk iki harfi illetlidir. 3. Aşağıdaki kelimelerden hangisi mimli masdardır? a. b. c. d. e. ( مكرمmükrim) ( مداومتmüdâvemet) ( مستحدمmüstahdem) ( منصبmansıb) ( مرتوكmetrûk) 4. Aşağıdaki kelimelerden hangisi sülâsî mücerred masdar değildir? a. b. c. d. e. ( متاركهmütâreke) ( سياستsiyâset) ( نظامnizâm) ( حكومتhükûmet) ( رطوبتrütûbet) 5. Aşağıdaki kelime gruplarından hangisi, kök bakımından yanlış eşleştirilmiştir? a. b. c. d. e. ( حكمhükm) - (حكومتhükümet) ( خدمتhıdmet) - (خادمhâdim) ( معلومma‘lûm) - ( اعالمi‘lâm) ( شهادتşehâdet) - ( مشهودmeşhûd) ( مردودmerdûd) - ( مردmürd) c. d. e. ( فقدانfıkdân) – ( فِ ْعالَ ْنfi‘lân) ( طننيtanîn) – ( فِعيِ ْلfa‘îl) ( تالوتtilâvet) – ت ْ َ( فِ َعالfi‘âlet) ( طبابتtabâbet) – ت ْ َ( ففََعالfe‘âlet) ( عشرتişret) – ت ْ َ( ففُْعلfu‘let) 8. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin ism-i mef ‘ûllü yanlış verilmiştir? a. b. c. d. e. ( محرتhumret) - ( حممورmahmûr) ( عرفانirfân) – ( معروفma‘rûf) ( قصدkasd) – ( مقصودmaksûd) ( نظرnazar) – ( منظرmanzar) ( غفرانgufrân) – ( مغفورmağfûr) 9. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ruba‘î masdar değildir? a. b. c. d. e. ( شعشعهşa‘şa‘a) ( مصلحتmaslahat) ( زمزمهzemzeme) ( فذلكهfezleke) ( سلطنتsaltanat) 10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi mec‘ûl masdardır? a. b. c. d. e. ( وضعيتvaz‘iyet) ( حكايتhikâyet) ( روايتrivâyet) ( شكايتşikâyet) ( جنايتcinâyet) 118 Osmanlı Türkçesi-I Okuma Parçası Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Uzakdan isti‘mâl olunan esliha-i ta‘arruziye Sapan Sapan düzce bir bez veyâ meşîn kîsenin iki tarafına iki ip rabt olunmasından ibâret olup bu kîseye bir taş veyâ kurşun vaz‘ ile işbu ipler tedvîr ve verilen sür‘at derece-i lâzimede tezyîd olundukdan sonra iplerden biri salıverildikde taş veyâ kurşun şu devr ve hareketden aldığı kuvvet ile ilerüye atılup gider. Hazîne-i eslihada böyle bir sapana râst gelmemiş isek de âlet-i mezkûra çürüyecek ip gibi şeyden ma‘mûl olduğundan çürümüş olması zann olunur. Muharebât-ı atîka-i Osmâniyye tafsîlâtında sapan nâmında bir âlet isti‘mâl olunduğuna dâ’ir bir kayd ve işâret görülemediğinden bunun isti‘mâl olunduğu sûret-i kat‘iyede kesdirilemez. Ancak sapan Avrupa’da bile on beşinci asr-ı mîlâdî ibtidâlarına kadar kullanılmış olmağla Osmânlularda dahi asr-ı mezkûra müsâdif olan dokuzuncu asr-ı hicrîye değin isti‘mâl olunduğu me’mûldür. )Ahmed Cevad Paşa, Tarih-i Askerî-i Osmânî I, İstanbul 1299, s. 130). Sıra Sizde 1 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c 2. b 3. d 4. a 5. e 6. c 7. e 8. d 9. b 10. a Yanıtınız yanlış ise “Aksâm-ı Seb‘a” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Aksâm-ı Seb‘a” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mimli Masdarlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sülâsî Mücerred Masdarlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sülâsî Mücerred Masdarlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “İsm-i Fâ‘il” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sülâsî Mücerred Masdarlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “İsm-i Mef ‘ûl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Rubaî Masdarlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mec‘ûl Masdarlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. صداقت sadâkat صلح sulh شركت حجاب حكومت لطافت هجران غروب عمران جريان خيال وجدان سرعت şirket hicâb hükûmet letâfet hicrân gurûb umrân cereyân hayâl vicdân sür‘at Sıra Sizde 2 َت ْ ففََعال ففُْعل ت ْ َفِ ْعل ْ فِ َع ال َت ْ ففُعُول َت ْ ففََعال فِ ْع َالن ْ ُففُع ول ففُْع َال ْن ففََع َال ْن ففََعال فِ ْع َال ْن ت ْ َففُْعل (fa‘âlet) (fu‘l) (fi‘let) (fi‘âl) (fu‘ûlet) (fa‘âlet) (fi‘lân) (fu‘ûl) (fu‘lân) (fa‘alân) (fa‘âl) (fi‘lân) (fu‘let) نظر nazar ناظر nâzır قتل katl قاتل kātil كتابت kitâbet كاتب kâtib شكر şükr حفظ امر hıfz emr هالك helâk نشر neşr ظلم zulm شاكر حافظ آمر hâfız هالك hâlik ناشر ظامل şâkir âmir nâşir zâlim 7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef ’ûller 119 Yararlanılan Kaynaklar وقف vakf واقف vâkıf مسع sem‘ سامع sâmi‘ قهر kahr قاهر kāhır تبع teb‘ تابع tâbi‘ جرح cerh جمروح mecrûh رقم rakam مرقوم merkūm Sıra Sizde 3 ربط حفظ دفن كتابت قبض قبول ترك نقل سطر جهل خلق rabt hıfz defn kitâbet kabz kabûl terk nakl مربوط حمفوظ مدفون merbût mahfûz medfûn مكتوب مقبوض مقبول makbûz مرتوك metrûk منقول mektûb makbûl menkūl satır مسطور mastûr cehl جمهول mechûl halk خملوق mahlûk Develi, Hayati (2008), Osmanlı Türkçesi Klavuzu 1-2, İstanbul. Râşid (1317), Kavâ‘id-i Lisân-ı Osmanî, İstanbul. Timurtaş, Faruk Kadri (2008), Osmanlı Türkçesine Giriş I, İstanbul. 8 OSMANLI TÜRKÇESİ-I Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Mezîdünfih masdarların bâbları tanıyabilmek, Sülâsî Mezidünfih masdarların ism-i Fâ‘il ve ism-i mef ‘ûllerini yapabilmek, Bu şekillerin düzensiz yapılarını tanımak ve bu türden kelimeleri anlamlandırabilmek. Anahtar Kavramlar • Mezîdünfihmasdarlar • İsm-ifâ‘illeri • İsm-imef ‘ûlleri • Mezîdünfîhlerdei‘lâl (düzensizlik) İçindekiler Osmanlı Türkçesi-I Mezîdünfih Masdarlar (I) • MEZÎDÜNFİHMASDARLAR Mezîdünfih Masdarlar (I) MEZÎDÜNFİH MASDARLAR Mezidünfih Masdarların Binaları İf ‘âl – Tef ‘îl – Tefa‘‘ul – Tefâ‘ul – Müfâ‘ale Bâbları ve Düzensiz Şekilleri İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûlleri ve Düzensiz Şekilleri Sülâsî masdarların daha önce gördüğümüz şekilleri mücerred (basit) masdarlar idi. Sülâsîlerin bunlardan başka mezîdünfih (artırılmış) adıyla anılan masdar şekilleri de vardır. Bunlar aynı zamanda “Kıyâsî Masdarlar” adıyla da anılırlar. Bu şekilde isimlendirilmelerine sebep, her bir mezidünfih masdar mücerred masdardan belirli bir anlam kazandırmak amacıyla üretilirler. Herbir mezidünfih masdarın ayrı bir çatısı olup, basit masdarlara bu çatıya göre anlam kazandırırlar. Her ne kadar basit masdarların bazılarında zâid harf bulunursa da bunlar mezîdünfih olarak kabul edilmezler. Çünkü Arapça’da asıl masdar, fiilin görülen yakın görünen geçmiş zaman III. teklik şahıs çekimindeki halidir. Türkçe’de bunu fiilin emir kipine –mek, -mak; -ma, -me; -ış,-iş, -uş, -üş eklerini ilâve ederek yapıyoruz. Meselâ: ) vezninde mücerred masdar olan kitâbet kelimesinin esas masdar hali Fi‘âlet ( ketebe ( ) şeklinde olup sadece üç tane harfe sahiptir. Osmanlı Türkçesi’nde Arapça fiiller çekimli olarak kullanılmazlar. Bu nedenle çekimli masdar olan ketebe (= yazdı) şeklinde değil, isim fiil hali olan “kitâbet” (=yaz+mak) şekli masdar olarak kullanılır. Arapça kelimenin bu çekimli hali sadece üç aslî harften oluşuyorsa buna mücerred masdar (yalın masdar) adı verilir. Buradaki hâlinde gövdesinde zâid harfler bulunması durumunda kelime mezîdünfih (artırılmış, ilâve edilmiş) masdar kabul edilir. Sülasî mezidünfih masdarlar, sülâsî mücerred masdarlardan belirli yapılarla elde edilirler. Bu yapılara bâb adı verilir. Her bâb, kelimenin asıl anlamını değiştirmeden kelimeye farklı bir anlam yükleyip, kelimenin temel anlamı değişmeden, yeni anlam şekilleri türetilmesini sağlar. Bunlar, mücerred masdar durumundaki hâli dönüşlü olmayan (lâzım) kelimeyi dönüşlü (müteaddî) hâle getirmek, zaten dönüşlü olanın dönüşlülüğünü artırmak, geçişsiz kelimeyi geçişli hâle getirmek veya işdeşlik (müşâreket) kazandırmak gibi anlam değişiklikleri elde etmek üzere kullanılırlar. ت ْ َفِ َعال كتب كتابت استكتاب kitâbet (yazmak) istiktâb (yazdırma) Sülâsî Mücerred Masdarlar ile Mezîdünfih Masdarlar arasındaki farklar: Sülasi mücerred masdarlar ile mezîdünfih masdarlar arasında iki temel fark vardır. Birincisi yukarıda da bahsettiğimiz gibi, her iki şekildeki masdarın içerisinde ekleme (zâid) harf bulunabilir- 122 Osmanlı Türkçesi-I se de masdarın çekimli hâli olan yakın görünen geçmiş zaman III. teklik şahıs çekiminde sülâsî mücerred masdarlar üç harften oluşur. Mezîdünfih masdarlarda ise ekleme harfler vardır. İkinci önemli fark ise sülâsî mücerred masdarlar semâîdir. Yani işitilerek ya da sözlük vasıtasıyla öğrenilirler. Kelimelerin anlamları ve hangi vezinde bulunabilecekleri konusunda herhangi bir kural ya da kıyas yoktur. Mezidünfih masdarlar ise böyle değildir. Kıyasî olup, her bir bâb kelimenin çatısında belirli değişiklikler yapar. Bu şekilde yapılan değişikliklerde kelimenin anlamını bilmek için basit masdar anlamını bilmek mezidünfih şeklindeki anlamını kıyas yoluyla tahmin edebilmemize imkân tanır. Mezidünfih masdarlardaki kıyasîlik genel değildir. Her kelime her istenen bâba çevrilemez. Her bâbdan ism-i mef ‘ûlü elde edilemez. Hangi kelimenin hangi bâb kullanılarak geçişli hale getirileceği, işteş olmayan bir kelimeye hangi bâbda işteşlik kazandırılacağı vs. gibi hususlar için belirli kurallar mevcut değildir. Kelimelerin hangi bâb kullanılarak anlamlarının değiştirilebileceklerini sözlükten öğrenebiliriz. Meselâ: “harb” kelimesine işteşlik kazandırabilmek için, kelimelere işteşlik kazandıran iki bâbdan istediğimiz herhangi birini kullanamayız. “Müfâ‘ale” ve “tefâ‘ül” bâblarının her ikisi de işteşlik kazandırdığı hâlde “harb” kelimesi ancak müfâ‘ale bâbında kullanılabilir ve “muhârebe” şeklini alır. Eğer “tehârüb” şeklinde kullanırsak, yanlış kullanmış oluruz ve bunun karşılığını sözlükte bulamayız. Arapça’da daha fazla mezidünfih masdar varsa da, Osmanlı Türkçesi’nde bunlardan 9 adedi kullanılmıştır. Bunlar if ‘âl, tef ‘îl, tefa‘‘ul, tefâ‘ul, müfâ‘ale infi‘âl, ifti‘âl, if ‘ilâl, istif ‘âl’dir. İf‘âl Mücerred sülâsî masdarın ilk aslî harfinden önce hemze ve ikinci aslî harfinden sonra elif eklenerek oluşturulur. Arapça’da bu bâbdaki masdarlar birçok mana meydana getirmek üzere kullanılırsa da, Osmanlı Türkçesi’nde çoğunlukla geçişlilik (müte‘addî) manası için kullanılır. Geçişsiz olan (lâzım) masdarlar bu bâba aktarıldıklarında geçişlilik kazanır, ettirgen olurlar. ِ ihrâc (dışarı çıkarma) hurûc (çıkma) اج خروج ْ ا ْخ َر ِ iknâ‘ (razı etme) �ناعتkanâ‘at (razı olma) ع ْ ا�قْنَا i‘zâm (gönderme) اِ ْع َز ْام عزميتazîmet’ten (gitme) ِ اilbâs (giydirme) lebs’den (giyme giyinme) لبس اس ْAsılَلْبmanaları geçişli olan masdarlardan bu bâba çevrilenler bir kat daha geçişli hale gelirler. اِ ْعالَ ْم اِفقَْه ْام ِ اب ْ ا ْش َر ِ ع ْ ا ْسَا i‘lâm (bildirmek) ifhâm (anlatmak) işrâb (içirmek) ismâ‘ (işittirme) علم فهم شرب ilm’den (bilmek) سع sem‘ (işitmek)’den اِ ْم َكا ْن imkân (mümkün olmak) fehm’den (anlamak) şurb’dan (içmek) Bu bâbda bulunan bazı masdarlar geçişsiz olabilirler. اِ�ْ َد ْام ikdâm (gayretle çalışmak) 8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) İ‘lâl أ و ى İf ‘âl bâbına nakledilen mücerred sülâsî masdarların başında ( ) veya ( ) olanlar ( )’ye döner. Aslında ( ) olanlar ise uzatılarak (î) sesini alır. Bu türdeki kelimelerin vezni ( ) şeklindedir. ى ْ اِي َف ال اِ َيال ْم اِجيَا ْد îlâm (elem verme) îcâd اِي َقا ْظ îkāz (uyandırma) امل وجود elem يقظه yakaza (uyanıklık) vücûd اِفَالَة Ortasında vav veya y varsa bunlar kaldırılarak kelime ifâle (t) ( ) veznini alır. Sondaki ( ) harfi Osmanlı Türkçesinde bazı kelimelerde ( )’ye dönüşerek -a, -e sesini alır, bazılarında da sesine dönüşür. ة ە ت ِ اده َ ا َع ت ْ َاِ َجاب اِ�َ َامه اِ َسالَه i‘âde icâbet ikāme isâle اَفقَْعاء ء عودت جواب �يام avdet سيل seyl cevâb kıyâm Nâkıs kelimelerde if ‘â ( ) vezni kullanılır. Osmanlı Türkçesi’nde kelimelerin sonundaki ( )’in peşinden gelen ( ) genellikle yazıda gösterilmez. اِ ْحيَا اِبقَْقا اِ ْغنَا ا ihyâ (canlandırmak, şenlendirmek) ibkā (ebedîleştirmek, devamlı etmek) iğnâ (zengin etmek) İsm-i Fâ‘il ) ُم ْف ِع ْلşeklindedir. muhzır (hazır eden) اخضار حئ بقئ غىن hayy (diri, canlı) bakī (ebedî, sonsuz) ganî (zengin) İf ‘âl bâbının ism-i fâ‘ili müf ‘il ( ِ ُْم ض ْر ِج ْ ُمْر ُم ْف ِر ْط ُم ْك ِرْم ihzâr (hazırlama) muhric (çıkaran) اخراج ihrâc (çıkarma) müfrit (aşırı giden) افراط ifrât (aşırı gitme) mükrim (ağırlayan) اكرام ikrâm (ağırlama) İ‘lâlde İsm-i Fâ‘il Misâl ve mehmûzü’l-fâ’da vezin, mû’il ( ِ )م وع ْل ُ اجياب ِ ب ْ ُموج mûcib (gerektiren) ُمِ ّد mümidd (yardım eden) امداد imdâd (yardım) ُم ِدير müdîr (idare eden) اداره idâre (devr’den) muzâ‘afta müfi‘‘ ( ecvefte müfîl ( ) ُم ِف ّع ِ يل ّ ) ُمف îcâb (gerekli) 123 124 Osmanlı Türkçesi-I nâkısta müf ’î ( ِ ُْم ضى ) ُم ْف ِعىşeklinde olur. mümzî (imzalayan) İsm-i Mef‘ûl امضا ) ُم ْف َع ْلşeklindedir. muhkem (sağlamlaştırılmış) احكام münker (inkâr edilmiş) انكار mülhak (ilâve olunmuş) احلاق mücber (zorlanmış) اجبار imzâ (mazâ’dan) İf ‘âl bâbının ism-i mef ‘ûlü müf ‘al ( ُْم َك ْم ُم ْن َك ْر ْح ْق َ ُمل ُْمبقَْر ihkâm (sağlamlaştırmak) inkâr (kabul etmemek) ilhâk (ilâve etmek) icbâr (zorlamak) İ‘lâlde İsm-i Mef‘ûl Misâlde vezin, mû’al ( وج ْر َ ُم mûcer (kiralanan) ُم َق ّر mukarr (kabul edilmiş) muzâ‘afta müfell ( ecvefte müfâl ( ش ْار َ ُم ُم ْلغَى ) ُم َف ّل ْ ) ُم َف ال müşâr (işaret edilen) nâkısta müf ’â ( 1 وع ْل َ ) ُم عى َ ) ُم ْفşeklinde olur. mülgā (lağv edilmiş) اجيار îcâr (kiralamak) ا�رار ikrâr (kabul etmek) اشارت işâret الغا ilgā (lağv etme) A) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarları if ‘âl bâbına çeviriniz. Kelimenin her iki hâlinin de anlamını lügate bakarak öğreniniz. كرم كمال عمل عمران مرور نعمت نفقه فساد ضرر حس ّ kerem ………………….. kemâl ………………….. amel ………………….. umrân ………………….. mürûr ………………….. ni‘met ………………….. nafaka ………………….. fesâd ………………….. zarar ………………….. hiss ………………….. 8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) B) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i fâ‘ilini bulunuz. احلاد ilhâd ………………….. ilzâm ………………….. imhâl ………………….. imkân ………………….. infâk ………………….. inkâr ………………….. inzâl ………………….. iskât ………………….. اسالم islâm ………………….. اهلام ilhâm ………………….. ilhâk ………………….. inkâr ………………….. intâc ………………….. isnâd ………………….. ibrâm ………………….. ibrâz ………………….. ibşâr ………………….. ibtâl ………………….. ifrâz ………………….. الزام امهال امكان انفاق انكار انزال اسكات C) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i mef ‘ûlünü bulunuz. احلاق انكار انتاج اسناد ابرام ابراز ابشار ابطال افراز Tef‘îl ( ل ْ ِ ) �قَْفعيBâbı ت ى Tef ‘îl bâbı başına ( ) ve ikinci aslî harften sonra uzun î sesi veren ( ) harflerinin eklenmesiyle oluşturulmuştur. Osmanlı Türkçesi’nde bu bâbda kelimeler sıklıkla kullanılmıştır. Bu bâbtaki kelimelerin dört özelliği vardır. 1. Mücerred sülasî masdarlardan geçişsiz olanları geçişli hale getirerek ettirgenlik sağlar. �قَْبلِي ْغ ِ يب ْ �َ ْكذ teblîğ (eriştirilen) tekzîb (yalanlama) بلوغ كذب bülûğ (erişme) kizb (yalan) 125 126 Osmanlı Türkçesi-I َتْ ِدي ْد ِ يب ْ �َأد tecdîd (yenileme) te’dîb (terbiye verme, edeblendirme) جديد ادب cedîd (yeni) edeb 2. Aslında geçişli olan mücerred sülâsî masdarlardan geçişli olanlarının geçişliliğini bir kat daha artırır. ف ْ ِ�قَْعري �قَْعليِ ْم �قَْفهيِ ْم ta‘rîf (bildirmek) ta‘lîm (öğretmek) tefhîm (anlatmak) عرفان علم irfân (bilmek) فهم fehm (anlamak) ilm (bilmek) 3. Bu bâb bazen saymak, kabul etmek manasını verir. ب ْ ِ�قَْعيي ب ْ َ� ْ ِصوي �َ ْكبِ ْري يل ْ َتْ ِه ta‘yîb (ayıp saymak) عيب ayb tasvîb (doğru kabul etmek) صواب savab جهالت cehâlet (bilmezlik, câhillik) tekbîr (büyük görmek) techîl (câhil görmek) 4. Sayıları gösteren masdarlara geçişlilik verir. ْيدِحْوَت tevhîd (birlemek) وحدت vahdet (birlik) َيهِنْثَت يث ْ ِ�قَثْل ِ يس ْ َتْم tesniye (ikilemek) اثنني isneyn (iki) teslîs (üçlemek) ثالثه selâse (üç ) tahmîs (beşlemek) مخسه hamse (beş) 5. Bazen kalıplaşmış Arapça bir cümlenin manasını ifade eder يح ْ ِ�َ ْسب ِ يل ْ �قَْهل �َ ْكبِ ْري tesbîh (“Sübhana’llah” demek) tehlîl (“Lâ-ilâhe İlla’llah” demek) tekbîr (“Allahu Ekber” demek) ْ �قَْف َع ال ْ �ِْف َع ال ) (bazen tif ‘âl ) vezni ve tef ‘ile ( Tef ‘îl bâbının tef ‘âl ( çeşitli masdarlar Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmıştır. ) �قَْف ِعلَهvezninden 8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) ْ �قَْف َعtef ‘âl veya �ِْف َعال ال �َ ْذ َك ْار �َ ْك َر ْار ْ َِتْث ال tezkâr (hatırlatma) ذكر zikr (anma, hatırlama) tekrâr كره kerre (defa, yeniden) timsâl (benzetmek) مثل mesel (örnek, benzer) tef ‘ile ( �َذْكِ َره ِ �ق ْب ص َره َ tezkire �َ ْك ِملَه َتْ ِربَه ) �قَْف ِعلَه ذكر zikr tabsıra بصر basar tekmile كمال kemâl tecribe جرب cerb İ‘lâl’de Tef‘îl bâbı ء Son harfi hemze ( ) olan köklerde, tef ‘îl bâbındaki zâid olan ( den sonra ( ) gelir ve tef ‘i’e ( ) veznini alır. ة �قَْف ِعئَه ) ىharfi düşerek hemze- ختطئه tahtı’e ( hatalı görmek ) خطا hatâ’dan �ربئه tebri’e (kurtarmak) برء ber’ (kurtulmak) سو ّ sümüvv (yükseklik) و Sülasî masdar halinde son harfi ( ) veya ya olan kelimelerde de yine tef ‘îl’in uzun olan î harfi düşerek ( ) harfleri eklenir. Vezni tef ‘iye(t) ( ) halini alır. ية �َ ْس ِويَه ص ِفيَه ْ َ� tesviye (seviyelendirme) tasfiye (temizlemek) صفوت �قَْف ِعيَة safvet’den (saf, temiz olmak) İsm-i Fâ’îl  Tef ‘îl bâbının ism-i fâ‘ili mufa‘‘il ( ْعل ِّ َ’) ُمفdir. İlk aslî harfin başına ötreli mim ( ) ilâve edilir. İkinci aslî harf ikizleşerek şeddeli okunur. ُم َعلِّ ْم س ْ ُم َد ِّر mu‘allim (öğreten) müderris (ders veren) �دريس tedrîs (ders vermek) ُم َد�ّق müdakkık (dikkatle araştıran) �د�يق tedkīk musaddık (dogrulayan) �صديق tasdîk (doğrulama) ِّق ْ صد َ ُم �عليم ta‘lîm (öğretmek) 127 128 Osmanlı Türkçesi-I İ‘lâl Nâkıs kelimelerde mufa‘‘î ( ُم َرِّب ُم َق ّو ِي ) ُم َف ّع ِىvezni kullanılır. mürebbî (terbiye eden) �ربيه terbiye (rebev mukavvî (kuvvetlendiren) �قويه takviye (kuvvet İsm-i Mef‘ûl Tef ‘îl bâbının ism-i mef ‘ûlü müfa‘‘al ( mürekkeb (karışmış) ُم َك َّرْم mükerrem (ikram olunmuş) �كرمي tekrîm (hürmet göstermek) ث ْ َُّمثقَل müselles (üçlü, üçgen) �ثليث teslîs (üçleme) ف ْ ش َّر َ ُم müşerref (şereflenmiş, şerefli) �شريف teşrîf (şereflendirmek) Nâkıs kelimelerde mufa‘‘â ( ) ُم َف َّعاkullanılır. ُمبقََّرا müberrâ (temiz, noksansız) �ربئه tebri’e (berâ’et)’ten س َّما َ ُم müsemmâ (isimlendirilen) �سميه tesmiye (semâ)’dan ى َ ُمطَّر 2 ’)�وتten ) ُم َف َّع ْلşeklindedir. terkîb ( �ركيبbirbiri ile karıştırılmış maddeler) ب ْ ُم َرَّك İ‘lâl ’) ربوden mutarrâ (taze, diri) طرى tary (taze olma) A) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarları tef ‘îl bâbına çeviriniz. Kelimenin her iki hâlinin de anlamını sözlüğe bakarak öğreniniz. مثل نقصان عمران شوق نزول شرف فرق كثافت misl ………………….. noksân ………………….. umrân ………………….. şevk ………………….. nüzûl ………………….. şeref ………………….. fark ………………….. kesâfet ………………….. 8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) خالصه hulâsa ………………….. مهلت mühlet ………………….. �فتيش teftîş ………………….. tevhîd ………………….. tedkīk ………………….. tasdîk ………………….. tedrîs ………………….. ta‘lîm ………………….. tekmîl ………………….. tedbîr ………………….. tashîh ………………….. �بديل tebdîl ………………….. �قدمي takdîm ………………….. B) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i fâ‘ilini bulunuz. �وحيد �د�يق �صديق �دريس �عليم �كميل �دبري �صحيح C) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i mef ‘ûlünü bulunuz. �سجيل �كميل �كرير �صحيح �زيني �ربيع �ركيب �صنيف �وضيح tescîl ………………….. tekmîl ………………….. tekrîr ………………….. tashîh ………………….. tezyîn ………………….. terbî‘ ………………….. terkîb ………………….. tasnîf ………………….. tavzîh ………………….. Tefa‘‘ül Bâbı ( ْ) تَفَ ُّعل ت Bu bâbda baştaki te ( ) eklemedir. İkinci aslî harf ikizleşir ve şedde ile gösterilir. Sülasî mücerred dönüşsüz masdarları dönüşlü hale getirmek için kullanılır. Sülâsî mezidünfih masdarlardan tef ‘îl bâbındaki dönüşsüz kelimeler bu bâba çevirildiklerinde dönüşlülük kazanırlar. Bu bâbdaki bazı kelimeler yapmacıklık ifade eder. 129 130 Osmanlı Türkçesi-I ش ُّك ْر َ َ� �َ َكلُّ ْم �َ َكثقُّْر َتَ ُّم ْل ك ْ َُّتَل ش ُّج ْع َ َ� teşekkür شكر şükr tekellüm (konuşmak, söylemek) كالم kelâm (söz, ifade) tekessür (çoğalmak) �كثري teksîr (çoğaltmak) tahammül (yüklenmek) تميل tahmîl (yüklemek) temellük (mülk edinmek) تليك temlîk (mülk olarak vermek) teşeccü‘ (sahte kahramanlık göstermek) İ‘lâl Nâkıs ve mehmûzü’l-lâmda tefa‘‘î ( ش ّف ِى َ َ� َتَّز ِى teşeffî (şifa bulma) شجاعت ) �قََف ّع ِى: tecezzî (bölünme, parçalanma) İsm-i Fâ‘il Tefa‘‘ül bâbının ism-i fâ‘ili mütefa‘‘il ( ُمتقََع ِّد ْد ص ْل ِّ ُمتَ َح ُمتَ َكبقِّْر ض ْ ُمتقََع ِّر ُمتقََع ِّه ْد شفأ şifâ جزء cüz’ (kısım, parça) ) ُمتقََف ِّع ْلveznidir. müte‘addid (çoğalan, birçok) �عدد ta‘addüd mütehassıl (meydana gelen) تصل tahassul mütekebbir (kibirli) �كرب tekebbür mütearrız (saldıran, taarruz eden) İ‘lâl Nâkıs kelimelerde mütefe‘‘î ( ) ُمتقََف ّع ِىşeklindedir. müte‘allî (yükselen) mütevellî (vakıf idarecisi) İsm-i Mef‘ûl �عرض �عهد müte‘ahhid (taahhüd eden) ُمتقََعلّ ِى ُمتقََوِّل şecâ‘at (yiğitlik, cesurluk) �قََعلّ ِى �قََوِّل ta‘arruz ta‘ahhüd te‘allî (yükselme, yücelme) tevellî (dost edinme, bir işi üzerine alma) ُمتقََف َّع ْل Tefa‘‘ül bâbının ism-i mef ‘ûlü mütefa‘‘al ( ) veznidir. Tefa‘‘ül bâbı dönüşlülük için kullanıldığından ism-i mef ‘ûlü pek fazla kullanılmaz. ُمتقََر َّد ْد س َّ ُمتَ َج ْ س ث ْ َّشب َ َُمت müteredded (tereddüt edilen) mütecesses (gizlice araştırılan) müteşebbes (teşebbüs olunan) �ردد تسس �شبث tereddüd tecessüs (gizlice araştırmak) teşebbüs (girişim) 131 8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) ض ْ ُمتقََع َّر ب ْ ُمتقََع َّج İ‘lâl müte‘arrez (sataşılan, saldırılan) müte‘acceb (şaşılan) �عرض �عجب ) ُمتقََف ّع َىşeklindedir. müteveffâ (ölmüş, vefat etmiş) �وف ta‘arruz (saldırma, sataşma) ta‘accüb (şaşma, hayret etme) Nâkıs kelimelerde vezin mütefa‘‘â ( ف َّ ُمتقََو teveffî (ölme, vefat) A) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarları tefa‘‘ul bâbına çeviriniz. Kelimenin her iki hâlinin de anlamını sözlüğe bakarak öğreniniz. نفس nefes ………………….. نوع nev‘ ………………….. شكر şükr ………………….. فكر fikr ………………….. جرب cebr ………………….. جسم cism ………………….. دهشت dehşet ………………….. درس ders ………………….. دين deyn ………………….. فهم fehm ………………….. B) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i fâ‘ilini bulunuz. �عجب ta‘accüb ………………….. ta‘ahhüd ………………….. �بدل tebeddül ………………….. ترب tecebbür ………………….. �فهم tefahhum ………………….. �فرع teferru‘ ………………….. تدن temeddün ………………….. �عهد 3 132 Osmanlı Türkçesi-I تكن ترد �ندم temekkün ………………….. temerrüd ………………….. teneddüm ………………….. Tefâ‘ül Bâbı ( ْ)تَفَ اعُ ل ت ا Tefâ‘ül bâbı ilk aslî harften önceki ( ), sonrasına ( ) eklenmesi ve ikinci aslî harfin ötreli okunmasıyla oluşur. Genellikle iki veya daha fazla kişi arasında işteşlik sağlamak için kullanılır. �قََع ُاو ْن �قَبَاعُ ْد �قَنَاظُْر te‘âvün (yardımlaşmak) tebâ‘ud (uzaklaşmak) tenâzur (bakışmak) عون بعد نظر avn (yardım) bu‘d (uzaklık) nazar (bakmak) Bu bâb bazen gerçekte olmayan bir hali ve durumu varmış gibi gösterir, yapmacıklık, sahtelik bildirir. اه ْل ُ ََت شاعُ ْر َ َ� �قَغَافُ ْل tecâhül (bilmezlikten gelme) جهالت cehâlet teşâ‘ur (şâirlik taslamak) شعر şi‘r tegāfül (kasten gafil gibi görünme) غفلت gaflet Tef ‘îl bâbındaki bazı dönüşsüz masdarlar bu bâba çevrildiklerinde dönüşlü hâle gelirler. Bazen fiilin birbiri ardına veya derece derece gerçekleştiğini ifade eder. َْ�رَادُف َْ�زَايُد َْ�كا َُمل terâdüf (birbiri ardınca gitmek) tezâyüd (yavaş yavaş artma) tekâmül (derece derece olgunlaşma) İ‘lâl Müzâafda tefâ‘‘ ( ضا ّد َ َ� اس ّ ََت tezâdd (birbirine zıt olma) temâss (birbirine değme) Nâkısta tefâ‘î ( َ�دَاوِى ِ َ�قن اهى َ اع ّ ) �قََفşeklindedir. ِ ) �قََفşeklindedir. اعى tedâvî tenâhî (son bulma) İsm-i Fâ‘il Tefâ‘ül bâbının ism-i fâ‘ili mütefâ‘il ( ُمتَ َك ِام ْل mütekâmil (olgunlaşmış) ردف زياده redif (birisinin arkasından giden) ziyâde كمال kemâl (olgunluk) ضد zıdd (zıt, ters, aksi) مس دوا هنايت mess (yapışmak, değmek) devâ nihâyet (son) ِ ) متق َفşeklindedir. اع ْل َُ �كاملtekâmül (olgunlaşma) 133 8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) ِ متج اه ْل َ َُ ُمتَ َمايِ ْل ِ ص ْ �ُمتقَنَا mütecâhil (bilmezlikten gelen) تاهل tecâhül (bilmezlikten gelme) mütemâyil (bir tarafa meyl eden, yönelen) تايل temayül (meyletme, yönelme) mütenâkıs (noksanlaşan, azalan) İ‘lâl Müzâ‘aflarda vezin mütefâ‘‘ ( �نا�ص tenâkus (azalmak) اع ّ ) ُمتقََفşeklinde olur. ضا ّد َ َُمت mütezâdd (birbirine zıt olan) �ضاد tezâdd (iki şeyin birbirine zıt olması) اب ّ ُمتَ َح mütehâbb (birbirine dost olan) حب ّ hubb (sevgi, dostluk) Nâkıslarda mütefâ‘î ( ُمتَ َداو ِى ِ َُمتَب ا�ى ساو ِى َ َُمت ِ ) متق َفşeklindedir. اعى َُ mütedâvî (tedavi eden) �داوى tedâvî mütebâkī (geri kalan, artan) �با�ى tebâkī (artma) mütesâvî (birbirine denk olan) İsm-i Mef‘ûl Tefâ‘ül bâbının ism-i mef ‘ûlü mütefâ‘al ( ف ْ ُمتقََع َار ُمتَ َد َاو ْل müte‘âref (meşhur, ünlü) �ساوى tesâvî (iki şeyin birbirine denk olması) اع ْل َ ) ُمتقََفşeklindedir. Oldukça az kullanılır. �عارفte‘ârüf (tanışmak) mütedâvel (elden ele gezdirilen) �داول tedavül (elden ele dolaşmak) A) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarları tefâ‘ul bâbına çeviriniz. Kelimenin her iki hâlinin de anlamını sözlüğe bakarak öğreniniz. شركت نظر زياده مرض جهالت هجوم كثرت صلح şirket ………………….. nazar ………………….. ziyâde ………………….. maraz ………………….. cehâlet ………………….. hücûm ………………….. kesret ………………….. sulh ………………….. 4 134 Osmanlı Türkçesi-I نقض nakz ………………….. درس ders ………………….. �عادل te‘âdül ………………….. te‘âkud ………………….. tebâdül ………………….. tebâ‘üd ………………….. tecâsür ………………….. tecâvür ………………….. tedâhül ………………….. tedârük ………………….. tehâsüm ………………….. tekâbür ………………….. B) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i fâ‘ilini bulunuz. �عا�د �بادل �باعد تاسر تاور �داخل �دارك ختاصم �كابر Müfâ‘ale (اعلَه َ ) ُم َف « … Bu bâbda baştaki mim, ilk aslî harften sonraki elif ( ) ve sondaki ( ) harfleri eklemedir. ( ) harfi bazı kelimelerde ( ) yazılarak –e, -a sesi verir, bazı kelimelerde de açılarak te ( ) şeklinde kullanılır. Bu bâb, masdarın belirttiği iş veya hareketin iki veya daha fazla kişi arasında karşılıklı olarak yapıldığını ifade ederek kelimeye işdeşlik (müşâreket) kazandırır. Bir diğer fonksiyonu da kelimeyi geçişsiz yapmaktır. … ® ُمَ َاربَه ت ْ َُم َع َاون ُمتَ َارَكه ت َ ُم ْ ش َارَك İ‘lâl ˆ muhârebe (savaşma) mu‘âvenet (yardımlaşma) mütâreke (karşılıklı terk etme) müşâreket (ortaklaşma) harb (savaş) avn (yardım) terk (bırakma) şirket (ortaklık) ات ْ اع َ ) ُم َفşeklinde olur. mücâzât (cezâlandırma) جزاcezâ müsâvât (eşitlik, denklik) سوىsevî (birlik, beraberlik) mükâfât كفايتkifâyet Nakıs ve lefîf kelimelerde vezin müfâ‘ât ( ات ْ ُمَ َاز ات ْ س َاو َ ُم ات ْ َُم َكاف حرب عون �رك شركت 135 8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) İsm-i Fâ‘il ِ م َف اع ْل ُ Müfâ‘ale bâbının ism-i fâ‘ili müfâ‘il ( )’dir. Vezin, bâbdaki ikinci aslî harfin esreli okunması ve sondaki ( )’nin atılması ile elde edilir. ُمَافِ ْظ ُمَابِ ْر ِ مب اد ْل َُ ُم َقابِ ْل ة muhâfız (koruyan) مافظه muhâfaza (koruma) muhâbir (haber veren) مابره muhâbere (haberleşme) mübâdil (değiştirilen) مبادله mübâdele (değiştirmek) mukābil (karşılık olan) مقابله mukabele (karşılamak, karşılık) İ‘lâl ِ ) م َفşeklindedir. اعى ُ Nâkıs ve lefîf kelimelerde vezin müfâ‘î ( ِ َُمن اف ِ َمن ادى ُ münâfî (ayrı, muhalif olan) münâdî (nidâ eden, seslenen) muzâaflarda müfâ‘‘ ( ّ ) ُم َفاعşeklinde olur. نفى منادات – ندا nefy (sürmek, uzaklaştırmak) nidâ-münâdât (bağırışma) ضا ّد َ ُم müzâdd (birbiriyle zıt olan) �ضاد tezâd (zıtlık) اس ّ َُم mümâss (temas eden, dokunan) تاس temâs (dokunma) İsm-i mef‘ûl اع ْل َ ُم َف Müfâ‘ale bâbının ism-i fâ‘ili müfâ‘al ( )’dir. Vezin, bâbdaki ikinci aslî harfin üstünlü okunması ve sondaki ( )’nin atılması ile elde edilir. ة ب ْ َُمَاط muhâtab (kendisine hitab edilen) اه ْد َ ُم َش müşâhed (görülen, görülmüş) ماطبه مشاهده muhâtabe (birbirine hitab etme, söyleşme) müşâhede مباركهmübâreke Müzâ‘afta ismi- mef ‘ûl aynı ism-i fâ‘ildeki gibi müfâ‘‘ ( اع ّ ) ُم َفşeklindedir. ُمبَ َار ْك mübârek (bereketlenmiş, uğurlu) A) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarları müfâ‘ale bâbına çeviriniz. Kelimenin her iki hâlinin de anlamını sözlüğe bakarak öğreniniz. نصف نزاع �رك شرط طلب نوبت nısf ………………….. nizâ‘ ………………….. terk ………………….. şart ………………….. taleb ………………….. nevbet ………………….. 5 136 Osmanlı Türkçesi-I لطف كالم دين جواب lütf ………………….. kelâm ………………….. deyn ………………….. cevâb ………………….. B) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i fâ‘ilini bulunuz. مشاهده معاونت مقا�له مالفت مقارنت ماربه مالزمت مغايرت مهاجرت معارضه müşâhede ………………….. mu‘âvenet ………………….. mukātele ………………….. muhâlefet ………………….. mukārenet ………………….. muhârebe ………………….. mülâzemet ………………….. mugāyeret ………………….. muhâceret ………………….. mu‘âraza ………………….. 137 8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) Özet 1 Mezîdünfih Masdarların Bâbları Tanıyabilmek Osmanlı Türkçesi’nde kullanılan mezidünfih masdarlar şunlardır: İf ‘âl, tef ‘îl, tefa‘‘ul, tefâ‘ul, müfâ‘ale infi‘âl, ifti‘âl, if ‘ilâl, istif ‘âl’dir. Bu masdarlardan her birisi mücerred masdara belirli bir anlam katar. Mücerred masdar iken geçişsiz olan bir kelime bu masdarlardan geçişlilik özelliği olan bir bâba nakledildiklerinde geçişlilik kazanırlar. Bunlardan bazıları kelimeye dönüşlülük, bazıları da işteşlik, edilgenlik vs. gibi anlamlar katarlar. Bu ünitede işlenen masdarların anlamları şu şekildedir: Mezîdünfîh bâbların oluşturduğu masdarların anlamları if ‘âl tef ‘îl müfâ‘ale tefa‘‘ul tefâ‘ul ْ اِفقَْع ال �قَْفعيِ ْل اعلَه َ ُم َف �قََف ُّع ْل �قََفاعُ ْل 2 Sülâsî Mezidünfih Masdarların İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûllerini Yapabilmek Sülâsî mezidünfih masdarların sülâsî mücerred masdarlardan farklı olarak her birinin ayrı ayrı ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûlleri vardır. Bunlar şu şekildedir: Masdar ْ اِفقَْع ال �قَْفعيِ ْل اعلَه َ ُم َف Geçişli �قََف ُّع ْل �قََفاعُ ْل işteş, geçişsiz, geçişli 3 Geçişli dönüşlü, geçişsiz, bazen geçişli, yapmacıklık işteş, dönüşlü, geçişsiz, bazen geçişli, yapmacıklık İsm-i Fâ‘il if ‘âl tef ‘îl müfâ‘ale tefa‘‘ul tefâ‘ul ُم ْف ِع ْل ُم َف ِّع ْل ِ م َف اع ْل ُ ُمتقََف َّع ْل ِ متق َف اع ْل َُ müf ‘il müfa‘‘il müfâ‘il mütefa‘‘il mütefâ‘il İsm-i Mef ‘ûl ُم ْف َع ْل ُم َف َّع ْل اع ْل َ ُم َف ُمتقََف ِّع ْل اع ْل َ ُمتقََف müf ‘al müfa‘‘al müfâ‘al mütefa‘‘al mütefâ‘al Bu Şekillerin Düzensiz Yapılarını Tanımak ve BuTürden Kelimeleri Anlamlandırabilmek Yukarıda belirtilen babların nâkıs, ecvef, lefif gibi bazı köklerinin ism-i fâil ve ism-i mef ‘ûlleri farklı kalıplarla yazılabilmektedir. Vezinlerin bu istisna hallerine Arapçada i‘lâl diyoruz. Her veznin işlenişinde ayrıca i‘lâl bahsi açarak bu istisnâî durumlar incelenmiş ve örneklendirilmiştir. 138 Osmanlı Türkçesi-I Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki mezîdünfih masdarlardan hangisinin karşılarında yazan okunuşu yanlıştır? a. b. c. d. e. – �كرميtekrîm – �كاسلtekâsül – مصادرهmüsâdere – �شكلteşkîl – ت ّدنtemeddün 2. Aşağıdaki kelimelerden hangisi mezîdünfih masdarlardan değildir? a b. c. d. e. ( �رادفterâdüf) ( اعدامi‘dâm) �رسم ّ (teressüm) ( �نقيصtenkīs) ( حكايتhikâyet) 3. Aşağıdaki mezîdünfih masdarlardan hangisi karşısında yazan vezin ile uyumsuzdur? a. b. c. d. e. ْ افهام – اِفقَْعif ‘âl ال ِ يل ْ �وسع – �قَْفعtef ‘îl �راكم – �قََفاعُ ْلtefâ‘ül اعلَه َ مضاربه – ُم َفmufâ‘ale �عارف – �قََفاعُ ْلtefâ‘ül 4. Aşağıdaki mezîdünfih masdarların bâbları hangisi karşısında yazılı çatı ile uyumsuzdur? a. b. c. d. e. تهيلtechîl - geçişli معارفهmu‘ârefe – işteş اعالمi‘lâm - geçişsiz تارضtemâruz - yapmacıklık �صادمtesâdüm - işteş 5. Aşağıdaki mezîdünfih masdarlardan hangisinin çatısında işteşlik vardır? a. b. c. d. e. ( �صنيفtasnîf) ( ابالغiblâğ) ( ماطبهmuhâtabe) ( تلّكtemellük) ( �نبيهtenbîh) 6. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ism-i fâ‘il değildir? a. b. c. d. e. ( تليكtemlîk) ( مفتّشmüfettiş) متبحر ّ (mütebahhir) ( منصفmünsif) ( متبارضmütebâriz) 7. Aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde mezîdünfîh masdar yer almamıştır? a. b. ( مستخدمmüstahdem) – ( اسرتحامistirhâm) – متجسس ّ (mütecessis) مكرم ّ (mükerrem) – ( تديدtahdîd) – معترب (mu‘teber) c. d. e. ( اعدادi‘dâd) – ( مستخربmüstahber) – ( مسلمmüslim) ( معاملmu‘âmil) –( مركmuhrik) –( مس ّكنmüsekkin) ( مشاهدmüşâhed) – ( �دافعtedâfü‘) – تسك ّ (temessük) 8. Aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde ism-i mef ‘ûl yoktur? a. b. c. d. e. ( اسنادisnâd) – ( مسندmüsned) ( �وفيقtevfîk) – ( موفّقmuvaffak) ( �كرميtekrîm) – مكرم ّ (mükerrem) ( �شبّثteşebbüs) – ( متشبّثmüteşebbes) ( مطابقتmutâbakat) – ( مطابقmutâbık) 9. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin karşısında yazılı olan ism-i fâ‘ili yanlıştır? a. b. c. d. e. ( مناسبتmünâsebet) - ( مناسبmünâsib) ( �ركيبterkîb) - ( مرّكبmürekkeb) ( افراطifrât) - ( مفرطmüfrit) ( ت ّدنtemeddün) - ( متم ّدنmütemeddin) ( �ضاربtedârüb) - ( متضاربmütedârib) 10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi mezîdünfih masdar değildir? a. b. c. d. e. ( بالغتbelâgat) ( �بليغteblîğ) ( مبالغهmübâlağa) ( �بلّغtebellüğ) ( ابالغiblâğ) 139 8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. d Sıra Sizde 1 2. e 3. b 4. c 5. c 6. a 7. d 8. e 9. b 10. a Yanıtınız yanlış ise “Tef ‘îl Bâbı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mezîdünfih Masdarlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Tef ‘îl ve Tefa“ul Bâbları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “İf ‘âl” Bâbı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Müfâ‘ale” Bâbı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Müfâ‘ale” Bâbı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Özet” kısmındaki “Mezidünfih Masdarların Masdar, İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûllerini gösteren tabloyu” yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Özet” kısmındaki “Mezidünfih Masdarların Masdar, İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûllerini gösteren tabloyu” yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Tef ‘îl” Bâbı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Özet” kısmındaki “Mezidünfih Masdarların Masdar, İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûllerini gösteren tabloyu” yeniden gözden geçiriniz. A) كرم kerem اكرام ikrâm كمال kemâl اكمال ikmâl عمل عمران مرور نعمت نفقه فساد ضرر حس ّ B) C) amel umrân mürûr ni‘met nafaka fesâd zarar hiss احلاد ilhâd امهال imhâl انفاق infâk انزال inzâl الزام ilzâm امكان imkân انكار inkâr اسكات iskât اسالم islâm اهلام ilhâm احلاق انكار انتاج ilhâk inkâr intâc اعمال اعمار امرار انعام انفاق افساد اضرار احساس i‘mâl i‘mâr imrâr in‘âm infâk ifsâd ızrâr ihsâs ملحد mülhid مهل mümhil منفق münfik منزل münzil ملزم mülzim مكن mümkin منكر münkir مسكت müskit مسلم müslim ملهم mülhem ملحق منكر منتج mülhak münker müntec 140 Osmanlı Türkçesi-I اسناد ابرام ابراز ابشار ابطال افراز isnâd ibrâm ibrâz ibşâr ibtâl ifrâz مسند مربم مربز مبشر مبطل �دبري müsned �صحيح mübrem mübrez mübşer mübtel مفرز müfrez تثيل temsîl �عمري ta‘mîr �نزيل tenzîl �فريق tefrîk �لخيص telhîs C) A) B) مثل misl عمران umrân نقصان noksân شوق şevk شرف şeref كثافت kesâfet مهلت mühlet �فتيش teftîş نزول nüzûl فرق fark خالصه hulâsa �وحيد �د�يق �صديق �دريس �عليم �كميل tevhîd tedkīk tasdîk tedrîs ta‘lîm tekmîl �نقيص �شويق teşvîk �شريف teşrîf �كثيف teksîf تهيل temhîl مفتش müfettiş موحد مد�ق مصدق مدرس معلم مكمل tebdîl �قدمي takdîm �كميل �كرير �صحيح tenkīs �زيني �ربيع �ركيب �صنيف �وضيح mudakkık musaddık müderris mu‘allim mükemmil tescîl tekmîl tekrîr tashîh tezyîn terbî‘ terkîb tasnîf tavzîh مدبر مصحح مبدل مقدم مسجل مكمل مكرر مصحح مزين مربع مركب مصنف müdebbir musahhih mübeddil mukaddem müseccel mükemmel mükerrer musahhah müzeyyen murabba‘ mürekkeb musannef موضح muvazzah �نفس teneffüs Sıra Sizde 3 A) نفس نوع شكر muvahhid tashîh �بديل �سجيل Sıra Sizde 2 tedbîr فكر جرب جسم دهشت درس دين فهم nefes nev‘ şükr fikr cebr cism dehşet ders deyn fehm �نوع �شكر �فكر ترب تسم �دهشت �درس �دين �فهم tenevvü‘ teşekkür tefekkür tecebbür tecessüm tedehhüş tederrüs tedeyyün tefehhüm 141 8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) B) �عجب �عهد �بدل ترب �فهم �فرع تدن تكن ترد �ندم ta‘accüb ta‘ahhüd tebeddül tecebbür tefahhum teferru‘ temeddün temekkün temerrüd teneddüm متعجب متعهد متبدل متجرب متفهم متفرع متمدن متمكن متمرد تاسر müte‘ahhid تاور mütebeddil �داخل mütecebbir �دارك mütefehhim ختاصم müteferri‘ �كابر mütemeddin mütemekkin mütemerrid متندم �باعد müte‘accib شركت A) نظر زياده مرض جهالت هجوم كثرت صلح نقض B) nazar ziyâde maraz cehâlet hücûm kesret sulh nakz درس ders �عادل te‘âdül �عا�د �بادل نصف نزاع müteneddim �رك şirket te‘âkud tebâdül �شارك �ناظر �زايد تارض تاهل هتاجم �كاثر �صاحل �نا�ض �دارس متعادل متعا�د متبادل شرط teşârük طلب tenâzur نوبت tezâyüd لطف temâruz كالم tecâhül دين tehâcüm جواب tekâsür tesâluh tenâkuz tedârüs müte‘âdil müte‘âkıd mütebâdil tecâsür tecâvür tedâhül tedârük tehâsüm tekâbür متباعد متجاسر متجاور متداخل متدارك متخاصم متكابر mütebâ‘id mütecâsir mütecâvir mütedâhil mütedârik mütehâsim mütekâbir Sıra Sizde 5 Sıra Sizde 4 A) tebâ‘üd B) مشاهده معاونت مقا�له مالفت مقارنت ماربه nısf nizâ‘ terk şart taleb nevbet lütf kelâm deyn cevâb müşâhede mu‘âvenet mukātele muhâlefet mukārenet muhârebe مناصفه منازعه متاركه مشارطه مطالبه مناوبته مالطفه مكامله مداينه ماوبه مشاهد معاون مقا�ل مالف مقارن مارب münâsafe münâza‘a mütâreke müşârata mütâlebe münâvebe mülâtafe mükâleme müdâyene mücâvebe müşâhid mu‘âvin mukātil muhâlif mukārin muhârib 142 Osmanlı Türkçesi-I مالزمت مغايرت مهاجرت معارضه mülâzemet mugāyeret muhâceret mu‘âraza مالزم مغاير مهاجر معارض mülâzım mugāyir muhâcir mu‘ârız Yararlanılan Kaynaklar Faruk Kadri Timurtaş (2008), Osmanlı Türkçesine Giriş I, İstanbul. Hayati Develi (2008), Osmanlı Türkçesi Klavuzu 1-2, İstanbul. Râşid (1317), Kavâ‘id-i Lisân-ı Osmanî, İstanbul.
Benzer belgeler
OSMANLICA METİNLERİ OKUMAYA GİRİŞ - E
1. Baskı
Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet basılmıştır.
ESKİŞEHİR, Eylül 2011
