İndir

HALÛK PERK MÜZESİ KOLEKSİYONUNA AİT İLK TUNÇ ÇAĞI SÜS İĞNELERİNİN RADROGRAFİK
DİJİTAL GÖRÜNTÜLEMELERİ
Uğur GENÇ, Doç. Dr. Şinasi EKİNCİ1
Giriş
Radyografi, arkeolojik ve tarihi sanat eserlerinin incelenmesinde çeşitli amaçlarla kullanılabilen önemli bir tahribatsız muayene
tekniğidir. Bu teknik, konservasyon işleminden önce objelerin durumunun değerlendirilmesinde, envanter kaydı oluşturmada,
kullanılan malzemelerin iç yapılarının görülmesinde, yapım tekniğini incelemede, sanat eserlerindeki gizli işaretleri ve sahteciliği
ortaya çıkarmada, vb. birçok amaçla kullanılmaktadır. Radyografik muayene ile korozyon altında gizlenmiş cisimler, üretim
hataları ve boşluklar esere zarar vermeden görüntülenebilmektedir.2
Radyografide film üzerine kaydedilen gizli görüntü, film banyo edildiğinde malzemenin iç ve dış yapısının oluşturduğu gölge
görüntüsü olarak elde edilmektedir. Bu görüntüde, ince veya az yoğun bölgeler koyu, kalın ve yoğunluğu diğer bölgelerden fazla
olan bölgeler açık olarak görünmektedir. Radyografi, ana malzeme ile yoğunluk farkı oluşturan hacimsel iç hataların tespitinde en
uygun yöntemdir.3 Tüm bu özellikler radyografiyi kültürel mirasın incelenmesinde çok değerli ve önemli bir araç haline getirmiştir.
Kültür varlıklarının radyografi tekniği ile incelenmesinde ülkemizdeki önemli merkezlerden biri olan Çekmece Nükleer Araştırma ve
Eğitim Merkezi ile İstanbul Restorasyon ve Konservasyon Merkez Laboratuvarı Müdürlüğü arasında 2011 yılında imzalanan işbirliği
protokolü sonucunda araştırılmaya ihtiyacı duyulan pek çok tarihi eserin radyografik inceleme çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Bu
çalışmalarda eserin durumu ve elde edilmek istenen bilginin gerekliliği göz önünde bulundurularak X-ışını ya da gama ışını tercih
edilerek ışınlama parametreleri belirlenmiştir. Konvansiyonel radyografinin yanı sıra 2013 yılı içinde arkeolojik demir bir çapa
üzerinde ilk defa denenen X-ışını düz panel dedektörü, kabuk altı metal yoğunluğunun görüntülenmesinde istenilen sonuçlar
vermiştir.4 Direkt radyografinin iyi durumdaki taşınabilir metal eserlerde X-ışını geçirimini ve görüntü hassasiyetini test edebilmek
için uzun yıllardır üretim tekniğinin aydınlatılması ihtiyaç duyulan İlk Tunç Çağı Süs İğnelerinin içyapısının görüntülenmesine
çalışılmıştır. Halûk Perk Müzesi envanterine kayıtlı toplu buluntu grubu olan süs iğneleri bu çalışmada hem kültür varlıklarının
düz panel dedektörü yardımıyla incelenmesinde bir yöntem denemesine hem de bir çağın yapım tekniği hakkında bilgi sahibi
olunmasına imkân tanıyarak, araştırma malzemesi olarak belirlenmiştir.
Radyografik Görüntülemeler
Halûk Perk Müzesi İlk Tunç Çağı süs iğnelerinin içyapı görüntüleme çalışmaları gerekli araştırma izinlerinin alınmasını takiben
Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) Çekmece Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi’nde (ÇNAEM) 20 Ağustos 2014 tarihinde
dijital görüntüleme5 ile gerçekleştirilmiştir. 85 adet süs iğnesi ve 1 adet metal minyatür kase Doç. Dr. Şinasi EKİNCİ başkanlığındaki
ekiple aynı gün içinde doğrudan radyografi çekimleri sonucunda başarı ile görüntülenmiştir (Resim 1).
Çekime hazırlık safhasında radyografi odasında bulunan Golden Engineering marka taşınabilir X-ray tüpü ve düz panel dedektörü
uygun açı ile konumlandırılarak çekim düzeneği oluşturulmuştur. Süs iğneleri tipolojik gruplandırılarak toplu halde çekimleri
yapılmış, bu sayede çalışma zamanı açısından büyük bir avantaj sağlanmıştır. Çekimler sırasında görüntülenecek objeler de görsel
olarak incelenerek uygun açının tespitine ve yakınlık sağlanarak optimum kalitede görüntünün elde edilmesine dikkat edilmiştir.
Hazırlıkların ardından radyografi odası dışında yer alan kontrol merkezindeki dizüstü bilgisayarı yardımıyla operatör tarafından
yapılan ışınlamalar sonucunda ekrana yansıyan image6 üzerinde operatörün ve araştırmacının yönlendirmesiyle kontrast ayarları
yapılarak görüntü işleme (image processing) sonucunda dijital görüntü incelenebilmiştir (Resim 2).
Elde Edilen Görüntüler
İlk Tunç Çağı süs iğnelerinin yapım tekniği ve malzeme özelliklerini anlayabilmek amacıyla yapılan dijital görüntülemelerde çok
sayıda yeni bulgu ile karşılaşılmıştır. İğnelerin tek parça döküm olarak mı yoksa iki parçanın birbiriyle dövülerek mi birleştirildiği,
radyografik incelemelerle netlik kazanmıştır.
İlk çekim; Küre başlı olarak tanımlanan süs iğnelerinde gerçekleştirilmiştir (Resim 3). Bu ışınlamada elde edilen görüntü üzerinde
bilgisayarda birden çok odak seçeneğinin uygulanması neticesinde 5. sırada yer alan iğnede net bir şekilde görüldüğü gibi iğne
başı önceden üretilmiş ve gövde daha sonra bu küreden geçirilerek kaynatılmıştır. Gövdede görülen bilezik motifi bu küre başlığın
sınırlandırıcısı olmuştur.
İkinci çekimde; Vazo biçimli gümüş iğnenin baş kısmından iğne gövdesinin geçirilmiş olduğu anlaşılmıştır. Vazo biçimli bronz
iğne ise tek parça olarak üretilmiştir (Resim 4).
Üçüncü çekimde; İri dilimli süs iğnelerinin üretiminde önce baş kısmın hazırlandığı daha sonra gövdenin başlar ile kaynaştırıldığı
görülmüştür (Resim 5).
121
At the fourth scan, it was understood that the pin named swastika was manufactured as one-piece with the help of digitalised image.
(pic. 6)
At the fifth scan, water drop headed ornament pins were examined. It was found that a space were created in the head part of the
big pin that is at the second place among one-piece casted pins, and a round sphere was placed in this space. The digital image is
strengthened by using spatial lines. (pic. 7)
At the sixth scan, it was displayed that the pins that were shaped as prism headed were produced as one-piece. (pic. 8)
At the seventh scan, globe headed pins were examined and it was found out that they were casted as one-piece. A hole on the pin at
the third place that can go unseen when looked with naked eye because of its small size was imaged explicitly. (pic. 9)
At the eighth scan on the pins defined as eyed and flat headed, it is seen that the first nine pins were produced as one-piece; however
the pin at the tenth place was manufactured as two pieces. (pic. 10)
At the ninth scan, five round-headed and one gemmed ornament pins were observed. The image acquired tells us that round-headed
pins were manufactured as one-piece, and the gem of the gemmed pin was covered from the top with a flake. (pic. 11)
At the tenth scan, the inner structure of the ornament pin group defined as the conical headed pins, and it was seen that the objects
were produced as one-piece. (pic. 12)
At the eleventh scan, it was documented that the mushroom headed pins were manufactured as one-piece. (pic. 13)
At the twelfth scan, the group of pins without heads were seen to be manufactured as one-piece, and it was also seen that their inner
structures were extremely steady. (pic. 14)
At the thirteenth scan, with the observation of a group of pins named sphere headed pins, it was seen that the objects were
manufactured as one-piece, and it was also seen that fractures that cannot be seen with naked eye were formed on their body parts.
(pic. 15)
At the fourteenth scan, double headed and a variety of other pins were examined by putting them into a line. It was viewed that from
the pins that were casted as one-piece the ones at the fifth and seventh place carried hair cracks. (pic. 16)
At the fifteenth and the last scan, a miniature bowl was scanned in order to conduct a trial scan. The usability of direct radiography,
which provided desired results on ornament pins, on good-conditioned objects that have a larger volume was tested. As the museum
curator pointed out that a sound came from the artefact when moved, it was tried to be understood if there was a break-off of a piece
in the metal bowl due to corrosion. On the digital image acquired, it was seen that the artefact was manufactured as two layers –
inner and outer surfaces, and small metallic marbles were placed in the spaces that were left under the outer surface. As the museum
curator Archaeologist Burcu Özdemir suggests as well as the marbles might have had the purpose of decorations, they might as well
have been used as food bowls for babies as they are attractive. (pic. 17)
Conclusion and interpretation
The examinations made demonstrates us that direct radiography can be used effectively in archeometry as it brings the benefits of
image enhancement, contrasty scan, image expansion technique, which make it possible to examine the details more precisely in
scanning the inner structures of archaeological artefacts. Hair cracks that cannot be seen with naked eye, manufacturing flaws, and
the existence of transients in the mineral could be realized in a short time thanks to this technique. When the time spent during
the development process of the film and the opportunity to make a lower irradiation compared to the radiation level that is sent to
the object to obtain an image via x-ray and gamma ray are considered, digital imaging provides much practical results. During the
examination of cultural properties, the presence of experts of their fields and art historians in the process to guide image enhancement
operator of vital importance to get the targeted results. Direct radiography offer us with the opportunity of getting various information
at the same time in historical artefacts’ examination, which should be conducted with an interdisciplinary understanding.
Ugur Genç, Istanbul Restoration and Conservation Centre Field Lab Directorate.
Doç. Dr. Sinasi Ekinci, Turkey Atomic Energy Foundation (TAEF) Çekmece Nuclear Research and Education Centre (ÇNREC)
Genç, Ekinci. 2013a, p.83.
3
Ugur Genç, Ekinci. 2013b, p.78.
4
Genç,2013c, p.229
5
Digital imaging is a method that separates radiographic image into electronic particles via using a sensor, and that reveals and stores the image with
computer.
6
The images that are obtained through digital imaging are defined as “image” instead of radiograph.
1
2
122
the help of a
Dördüncü çekimde; Swastika olarak adlandırılan süs iğnesinin tek parça olarak üretildiği, dijitalize edilmiş görüntü ile anlaşılmıştır
(Resim 6).
Beşinci çekimde; Damla başlı süs iğneleri incelenmiştir. Tek parça olarak üretilen iğnelerden ikinci sırada yer alan büyük iğnenin
başında bir boşluk oluşturulduğu ve bu boşluğun içine metal bir küre yerleştirildiği ortaya çıkmıştır. Dijital görüntü, uzay çizgileri
tamamlaması yapılarak güçlendirilebilmiştir (Resim 7).
Altıncı çekimde; Prizma başlı olarak şekillendirilmiş iğnelerin tek parça üretildikleri görüntülenmiştir. (Resim 8).
Yedinci çekimde; Küre başlı süs iğneleri incelenmiş ve tek parça halinde üretildikleri görülmüştür. Üçüncü sırada yer alan iğnenin
gövdesinde bulunan ve dışardan bakıldığında gözden kaçabilecek küçüklükte olan bir delik net olarak görüntülenmiştir (Resim 9).
Sekizinci çekimde; Gözlü ve düz başlı olarak tanımlanan süs iğnelerinin film görüntüsünde ilk dokuz iğnenin tek parça olarak,
onuncu sırada yer alan iğnenin ise iki parça halinde imal edildiği anlaşılmıştır (Resim 10).
Dokuzuncu çekimde; Yuvarlak başlı beş iğne ile birlikte taşlı bir süs iğnesi de görüntülenmiştir. Elde edilen image, yuvarlak başlı
iğnelerin tek parça üretildiklerini, taşlı iğnenin ise taşının pul ile tepeden kapatıldığını göstermiştir (Resim 11).
Onuncu çekimde; Konik başlı iğne grubu içyapısı incelenmiş, objelerin tek parça olarak imal edildikleri görülmüştür (Resim 12).
On birinci çekimde; Mantar iğnelerin tek parça üretildikleri belgelenmiştir (Resim 13).
On ikinci çekimde; Başsız iğne grubunun tek parça olarak üretildikleri ve içyapılarının son derece sağlam olduğu görülmüştür
(Resim 14).
On üçüncü çekimde; Küre başlı diğer bir grup iğnenin incelenmesiyle objelerin tek parça üretildikleri ve gövdelerinde görülmeyen
çatlakların oluştuğu anlaşılmıştır (Resim 15).
On dördüncü çekimde; Çift başlı ve muhtelif iğneler sıralanarak incelenmiştir. Tek parça üretilen iğnelerden beşinci ve yedinci
sıradaki iğnelerin kılcal çatlaklar taşıdıkları görüntülenmiştir (Resim 16).
On beşinci ve son çekimde; Minyatür bir kase, üzerinde deneme çekimi yapmak amacıyla incelemeye alınmıştır. Süs iğnelerinin
incelenmesinde istenilen sonuçları veren direkt radyografinin daha büyük hacimli sağlam durumdaki eserlerin çekiminde
kullanılabilirliği bu sayede test edilmiştir. Müze uzmanı tarafından eserin yerinden oynatıldığında ses geldiğinin ifade edilmesi
üzerine metal kase içinde korozyondan kaynaklı bir parça kopmasının söz konusu olup olmadığı anlaşılmaya çalışılmıştır. Elde
edilen dijital görüntüde, eserin dış ve iç yüzey olmak üzere iki katmanda üretildiği, dış katmanda boşluklar bırakılarak içlerine
daha küçük ölçüde metal bilyeler yerleştirildiği görülmüştür. Müze uzmanı arkeolog Burcu Özdemir’e göre; kasedeki bu bilyelerin
süs amaçlı kullanılmasının yanı sıra dikkat çekici oldukları için bebeklere mama kasesi olarak da kullanılmış olabileceğini ileri
sürmüştür (Resim 17).
Sonuç ve Yorum
Yapılan incelemeler gösteriyor ki arkeolojik objelerin içyapı özelliklerinin araştırılmasında görüntü iyileştirmesi, kontrastlı çekim
ve büyütme tekniği ile ayrıntıları inceleme imkânı sağlamasından dolayı direkt radyografi tekniği arkeometride etkin bir şekilde
kullanılabilmektedir. Gözle görülemeyen kılcal çatlaklar, üretim hataları, madende yer alan süreksizliklerin varlığı bu teknikle
kısa sürede tespit edilebilmiştir. X-ray ve gama ışını ile filmde görüntü almak için malzemeye gönderilen radyasyona göre çok
daha düşük ışınlama yapılabilmesi ve çekilen filmin banyo edilmesinde geçirilen süreler göz önünde bulundurulduğunda dijital
görüntülemede çok daha pratik sonuçlar alınmaktadır.
Kültür varlıklarının incelenmesi sırasında konunun uzmanı arkeologların ya da sanat tarihçilerinin araştırmada bulunmaları,
hedeflenen sonuçlar için görüntü güçlendirici operatörü yönlendirilmeleri açısından son derece önemlidir. Disiplinler arası bir
anlayışla ele alınması gereken tarihi eser incelemelerinde direkt radyografi aynı anda pek çok bilginin elde edilmesine olanak
sunmaktadır.
KAYNAKÇA
GENÇ, U., Şinasi EKİNCİ (2013a), “Kültür Varlıklarının İncelenmesinde Radyografinin Kullanılması” I. Tarihi Yarımada Deneysel
Araştırmalar Çalıştayı, İSTYAM 2013 Uluslararası İstanbul Tarihi Yarımada Sempozyumu Bildiriler Kitabı, İstanbul, s.83.
GENÇ, U., EKİNCİ Ş. (2013b), “Haliç Zinciri Laboratuvar İncelemeleri-2: Radyografi ve Manyatik Parçacık İle Muayene”, XI. Türk
Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, Ankara, s.78.
GENÇ, U. (2013c), Arkeometrik İncelemeler Işığında Tarihi Metallerin Restorasyon ve Konservasyon Çalışmaları, Türkiye Arkeolojisinde Metal, ODTU Yayınları, Ankara, s. 229.
Uğur Genç, İstanbul Restorasyon ve Konservasyon Merkez ve Bölge Laboratuvarı Müdürlüğü. Doç. Dr. Şinasi Ekinci, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu, Çekmece Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi.
Genç., Ekinci., 2013a, s.83.
3
Genç., Ekinci., 2013b, s.78.
4
Genç., 2013c, s.229.
5
Dijital görüntüleme, bir sensör kullanarak radyografik görüntüyü elektronik çarçacıklara ayıran, bir bilgisayar ile görüntüyü ortaya çıkaran ve depolayan bir yöntemdir.
6
Dijital görüntüleme tekniği ile elde edilen görüntüler radyograf olarak eğil “image” olarak adlandırılmaktadır.
1
2
123
Resim 1: Radrografi odasında çekime hazırlık safhası. / Picture 1: Preparation stage for scanning in radiography room
Resim 2: Işınlama sonrası NDT operatörü ile malzemenin içyapı incelemesi. /
Picture 2: The examination of the inner structure of the material with NDT operator after irradiation
Resim 3: Küre formlu süs iğneleri ve dijital görüntüleri. / Picture 3: Globe formed ornament pins and their digital images
124
Resim 4: Vazo biçimli gümüş ve bronz iğne. / Vase shaped silver and bronze pin
Resim 5: İri dilimli süs iğneleri ve dijital görüntüleri. / Picture 5: Large sliced ornament pins and their digital images
Resim 6: Swastika süs iğnesi ve dijital görüntüsü. / Picture 6: Swastika ornament pin and its digital image
125
Resim 7: Damla başlı süs iğneleri ve dijital görüntüleri. / Picture 7: Drop headed ornament pins and their digital images
Resim 8: Prizma başlı süs iğneleri ve dijital görüntüleri./ Picture 8: Prism headed ornament pins and their digital images
126
Resim 9: Küre başlı süs iğneleri ve dijital görüntüleri./ Picture9: Round headed ornament pins and their digital images
Resim 10: Gözlü ve düz başlı süs iğneleri ve dijital görüntüleri. / Picture 10: Eyed and flat headed ornament pins and their digital images
Resim 11:Yuvarlak başlı grup ile taşlı iğne dijital görüntüleri. / Picture 11: Sphere headed group and gemmed pin digital images
127
Resim 12: Konik başlı süs iğneleri ve dijital görüntüleri./ Picture 12: Conical headed ornament pins and their digital images
Resim 13: Mantar başlı süs iğneleri ve dijital görüntüleri. / Picture 13: Mushroom headed ornament pins and their dihital images
Resim 14: Başsız iğne grubu ve dijital görüntüleri. / Picture 14: The group of pins without heads and their digital images
128
Resim 15: Küre başlı süs iğneleri ve dijital görüntüleri. / Picture 15: Globe headed ornament pins and their digital images
Resim 16: Çift başlı ve muhtelif süs iğnelerinin dijital görüntüleri. /
Picture 16: Double headed and a variety of other pins and their digital images
Resim 17: Minyatür kase ve dijital görüntüsü. / Picture 17: Miniature bowl and its digital images
129