BoD[r QAVRAYT$LN rttKt$At t$lTLQAM0Tt0tRr

BoD[r QAVRAYT$LN rttKt$At t$lTLQAM0Tt0tRr

Aragdrymu
oo
o
o
o
o
^-o
t$lTLQAM0Tt
rttKt$At
BoD[r
QAVRAYT$LN
l.
V
^
I
Badii adebiyyatrn ve incesanetin insana tesir
giicii mtielyen dareceda.gexsiyyetin bedii qavraytq
qabiliyyetindan asthdrr. Incosenotiqavrama qabiliyyati ne qodar gox inkiqaf edarsa, ganc oxucular menavi cahatdan zanginlaqmek imkanrnt bir o qadar
geniqlandirmiqolarlar, Bele ki, madani-bediisarvetlarle daimi vo srx tinsiyyat, onlartn faal ve diizgiin
qavramlmast ham hoyatdakr yeni cahat ve keyfiyyetleri, ham de oxucunun iiz-iiziinii dark etmasidir,
ham ziivq almasrdrr,ham de iiziiniitarbiyedir.
Duy[uya nisbeton hissi idrakrn daha yiiksek vo
mtirekkab morhalosi olan qavrayrg duyiularla yanagt,
maddi alem haqqrndabiliklorimizin menboyidir. Biitiin
uitiltu t*riibed'air, duyfulardan, qavrayrglirdan dogur.
Duygu vo qavray$ idrakm canh miigahide merhelosini
togkiledir.
@vrayr$ uqaqlarda gox erkon inkigaf etmoye
baglayrr, getdikca daha tam, doqiq ve planauygun
istiqamot alrr. Mekt@ador dovrda re maktobe daxil
olduqdan sonraugagrnqavray$r getdikca tdanilleOu.O,
herflori, roqomleri, miixtalif cisimlri vo onlann
qekillerini maqsodauyfun gakildo qqvramaga va tu
qavray$ml tedriclo idare etmeya baqlayr- Onun qavrayrgmminkigafrndamtielliminrahbdiyi
oyun tdimi va
omek fealiyyati ile yanagr, krltlevi tedbirlr de m[h[m
rol oynayr. Xiisusile bodii odebiyyatn vo incsutete
dair oserlorinoyani iisullarla tablilinde istifado olunan
vasitolsr gekiller,plakatlar, fotostendla, fotomontajlar
ve dtgor hadisolor mektebyagh oxuculann qavraygml
zonginlegdirir,onun doqiqloqmsine kfuek edir.
Mektebyagh oxuculann nitq inki$afi qavray$m
zenginlegmosinde
miihiim rol oynayr. Belo ki, qavrayrg
prosesi daha miirekkob idrak prosesleri olan nitq,
tafokktir,iradeves.iloiizvigokildebafhdu.
insanm iimumi psixi hoyat mezmunundan asilt
olaraqqavrayl$lnmozmunuvo coroyanetmexiisusiyyoti
do deyigilir. Moselen, hor kos rosm eserlerini,musiqini,
kinofilmi, tobiot monzeresini ve s. bir ctir qavrayr.
Qavrayrgrnmozmun ve istiqamotinin insanrn tocriibosindon, heyata miinasibotindon, maraqlanndan, bilik
zonginliyinden, yonrimiindon asrh olmasr psixologiya
elminde appersepsiya,yoni ilkin tosovviirloro vo ya
tocrtibeyeesaslananqavrayrgadlanr ki, bu da qavray4rn
xrisusiyyetidir.
Azorbaycdnhlar arasmda genig yayrhnrg atalar
soziindenbiri beledir:"Zor qedrini zorgorbilei. Bu atalar
sozii qavrayl$rn insanrn timumi psixi hoyat
mezmunundanasililrlm aydrn gekildegosterir.
Bu cohotdpn meghur rus qairi ivan Knlovun
"Xoruz ve inci" tomsili de maraq do[urur: aserdenballi
olur ki, dsn axtaran xoruz inci donosinerast gelorken
dilxor olur vo onu bir konara atr. Xoruz bele'diigiiniir"
ki, inci donesinin evezine bir arpa doni tapsaydt, daha
yaxgrolardt.
Azorbaycan;mxalq gairi SemodVur$unun qolomo
aldrgr"Qil toyufun tek yumurtasr"geirindeisobagqabir
hadisotesvir olunur: Geceninbir alemindeqaq-qaqqaqqrldayrb qaraqr$qmqsalan, qanadrnrgaqqrldadtbxoruz
kimi banlayangil toyuq giinlerin bir gtinii samanhfa girir
vo findrq boyda bir dagr <iz yumurtasl sanaraq onun
iisttinde togoxxtisle yatrr. Bu san dagt yumurta kimi
qavrayan gil toyuq daha qaqqrlttsmt da kosir vo
otrafindakrlarayuxandan aga[rbaxma[a baglayrr.
Demoli, hor ctir bilik (idrak) ilkin monimsemoden,
duygu orqanlart ile duyulan, hiss edilen, qavrantlan
miigahido ve ya tamagadan, daha doqiq desek,
qavrayrgdanbaglanr. Lakin edebi osorlorevs incesenoto
milnasibetdoqavrayl$sadocoolaraqonlarrdorketmoyin
birinci pillosi deyil, soziin ssl monasmdahern do osas
meqsaddir.Bu esarler mahz qavrayrg vasitosi ilo derk
olunmalaniigiin yaradrlr.
Dzgiin bedii qavrayrgm vacib gerti incosenotin
dilinin (i;ar sisternlorininva kodlagdrma prinsiplorinin),
hanEinin mordo gerEakliyin modellegdirilmoprinsipinin
bagadiigiilrnasidir.Bu ciir bagadiiqiilmo, anlama olmadan bodii+stetik qavrayrg qabiliyyotinin inkigaft miimktin deyil. Her hansrbir bodii ve incesonoteserini yaradan sanetkar<iz ideyalannr vo fikirlorini biitov gokilde
vermak istodiyino g<irebu osorlor yalruz biitovliikdo tamamilo qavranrlabilor. l,akin nozoro almaq lazrmdr ki,
tam ayn-ayn detallardan ibarotdir.Ogor ayrr-ayn detallar diqqoti celb etmsso,hiss-hoyocando[urmasa,onda
osortam gekildoqavranrlmayacaqdrr.Hor bir sonotnoviintin, jannnrn qavrayr$rti giin xii susimoqsedyonli.i'Quragdrmalar" olmahdr ki. onlar oxucunu celbedebilsin.
Otrafh diisilniltmii$ qavrsy,;m intensivliyi bir
stra amillardan asrlrdrr: a) qavrayr$m ilkin
maqsadindan; b) asarin oxucular ilEiin calbedici
olmastndan; c) asara hayacanlt milnasibatin,
tasirlanmanin gilcilndan; d asarda yeni estetik
informasiyanm mdvcudlugt daracasindan.
Thm badii-estetik qavrayry qabiliyyati isa iki
asas amildan asilrdu: D incasanatin dilini basa
dilsmakdan;2) asardayazErun dilnyava insan haqEnda
verdiyi malumatlartn oxucuya daxilan yaxtn
olmasmdan, daha dogrusu, hamin malumatlann
yaratdrgt hisslaraoxSarhisslariyaSamryolmasmdan.
Bu qenaotler bedii qavrayr$ problertrinin derk
edilmesitigiin prinsipialohomiyyotomalikdir.
Elmi adabiyyatda badii asarlarin qavrsyrymt
s-ada,.(adi)
qavrayrydaracasina(saviyyasina)va iig- tam
badii qavrayry daracasina (saviyyasiia) ayirlar
Sada lllementar) qavrayrq bedii qavrayrgrnilk
oorocostdrr.Bu zaman oxucu, mgselen. valntz oserin
siijetini qavraya bilir. Bu, tam olmavin. biriorafli
qavrayrgdlr.Sadeqavrayrgrndiger xarakierikcehetiise
sserde tosvir olunanlann hoyatrn ozii ils evnilosdirilmesidir.
Thm badii qsvrsyrytn iig daracasi vardu:
ydn aldi lm i S,konte kst,sistemli.
Yiineldilmi$ qavrayl$ tam bodii qavrayllrn
birinci derocesidir, Tam qavrayrga dogru yonotrnani
oxucununciztide kegmigtoiriibo!ino osas'ianaiaq
yarada
biler, Bu qavray$ ilk n<ivbodebsdii ve incosenetedebiyyatr janrlannrnmahiyyotinin bagadiigiilrnasineticesrnde meydana glxr. Ossrin "tarixi roman", ..satirik
hekaye-,"ehni-fantastik povest" vo s. kimi mi.iayyenlegdililmosioxucudaartrqxrisusiqavray$ istiqamati
y aradt,mtivafiq "gozlamosiitemi" formalagdrnr.'
. Bununla be1e,sonetoseri,bir qayda olaraq, ferdi
yaradrcrhqmehsuluolduguna gcireo, biucunu miiellifin
bedii tefekktir sistemine daxil etmek tolebini qar$rya.
qoyur. Oxucunu mtixtelif vasitelerle eserin qavramlmasr prosesino istiqamotlendirmskmtimktindtii (meseIert, kitaba cinsciz,kiitlevi tedbhin proqramr, apanclnln
girig srizrive s). Osarhaqqrndaan qisa informaiiya belo
(mosolen, kitabigorisi vo ya kit-abarasrannoiasiya,
albomdalagekillerinannotasiyasrvo s) artrq qavrayrg
yaradrr,-onu qavrayrgrn tamhfirnl vo dtizgfinltiytinii
tomlnedonosasmoqamlaraistiqamotlendirir.
Sadeqa_vrayrgdan
forqli olaraq yoneldilrnigbodii
qavray-lg
estetikmaqamm"gertsizhakimiyyetini"
-edon kegib
gedir.Onun ssasrrdaxiisusi teminat telob
inkisaf
etmigbodii-estetiktolobatdayanr.
Bagqa bir cehet de son derece ehomivvotlidir.
Oxucu yalntz esordeoks etdirilmig gergokliyiO6yiqnom
do senotkannozi.ini.inyaradrcrh[uln noti6osini eitetik
cehotdenqavrayr. Hor iki cehet vasitesiz, ilkin bsdii
qavrayrg{aqrrlmaz qokildabaghdrrvo hor qeydenovvol
xeyalon,fikron bir-birindonaynlmrrlar.
Todqiqatqrlanngoxu qavrayr$mikinci dorocosini
senotkannbioqrafiyasr,dovrii, mensuboldufu morhola
_vg._yatornaytil (coroyan), aserin yazrlma tarixi kimi
biliklede zonginlogdirilmigqavrayigla baglayrlar. Bu
haldakonkretosertarixive bodiikontekstdooldugukimi
qayranrlr. Buna goro de qavrayrgrr homin derecosi
eslinde bodiilik gorgivosindengrxr vo onu kontekst
qavrayrE adlandrmaqmiimkiindi.ir.
Ictimaiyyot arasrndamoghur olan senotkarlann
yaratdrEryeni
_oserinqavray$r kontekst qavray$a on
sadoniimunoola biler.Bu halda tarunmr$srii ustilannrn
yaradrcrhq yolu, onlann fardiyyoti haqqrnda
formalagmrgtosevviirlor qavrayrgaktjmok edir. fiitlovi
te.dbirlorin_tegkilatgrlanna moghur goxsiyyotlerin
adlanmn sirli-sehirli cazrb gilcti yaxgr tanrgdr. Belo ki,
mesolen, bezon hotta helo yaxir tanrnmayan, lakim
istedadh genc bir yazrgllrlrrron gcizol esorino hosr
olunmug kiitlovi tedbirs oxucular @x hovessizeelirlor.
Lakin ogeroxucularaqabaqcadan
molumatverilsi ki, bu
osor tanrnm4 senotkarlardan birino, moselen, Nebi
Xazri, Boxtiyar Yahabzado, Mommod Araz, Srihrab
Tuh",. Il.u Hiiseynov, Qabil, Fikret eoca, Vaqif
floqe.doglu, O_krom Oylisli, Anar, Elgn, Maqsud
f lrahrmbgVov,Riistom Ibrahimbeyov, Zelimxanyuq"b
kimi meghur gair vo yazrgrlaramexsusdur,onda todbire
miinasibst kciktinden deyigir ve o, artrq yaradrcrhq
ustahllln kontekstindoqavranilr.
C)rucunun, dinleyicinin, tamagagmrnbir bodii
sistemdendigerinetezliklo kegebilrnek qabiliyyati bedii
qavrayrgrntodAiqitiEiin ohemiyyot kssb edenon maraqh
problemlordenbiridir. Bu, her giin muzeylerdo,konsert
salonlarrnda,homginin kitabxanalardapoetik
antologiyalarrnmiitaliosi zamam ba$ verir. Biico, bu
qoriboliyinbirce cavabrvar: Bir sistemdondigerinokegid
miivafiq kontekstlori
senetkarlann yaradrcrhq
bioqrafiyasrnrn xtisusiyyotlerini, mensub olduqlari
yaradrclhqcereyanlanru,modeni dovrleri vo s. bilmakla
tsnin olunur. Bele qavrayl$ oslindo oztindo bedii va
elmi+arixi qqvmyr$r bil+dirir, baqqa srizle, gtumn
ytiksek qatrnda donub qalmrgslava material kimi'rizunf
g,t*"r". Qavrayrgur bu yolla elrnileEdirilmsi bu grm
<iziintien goxbriruzoveronmeyllerdendir.
Bu, daha gox bedii qavrayrgmiigincii, ur yiiksok
_
-ve
dorecesinoaiddir. Onu kbnseptual (iimumi)
ya
sistemli qavrayl$ adlandrrrrlar.
Yriksokdorecedoeyni,
tam sistemliqavrayl$onun mozmunununvo formasrnm
zenginliyinin qavrarulmasr demokdir. Oz seviyyesine
gciroo, belobir xtisusi moqsodiolmasada neticeetibarile
oserin pegokarhqla tonqidi cshetdon qiymotlondirilmesineyaxmlaqr.
Sistemli dsroco tekco konkret eserin qoxcohotli
qavraru$_l
ile deyil, hem de oz forma vo mozmununa,
yaradrcrhqmetodunavo ideya-estetikkonsepsiyasrna,
yaranma geraitinevo sonrakr taleyino, obraZlarmavo
mtilahizelerinegorobagqaesorlorlebafhhgr ilo olaqedar
giiurda. yaranan zongin assosiasiyllarla forqionir.
Sistemli qavraylg zamanr nohong itiuraltr cihai igo
dtigiir,qavrayrgdanderhalsonra(goxzamanda qavrayrg
zamanr)hemin oserodorin vo hortorefli tohlil vermev6
imkan yaradr, eyni zamanda homin sseri ham tam
$.4d", hep de ayn-ayn pargalangelecokdeyaddaqda
saxlamala komekedir.
Belelikle, badii qavrayrgrn her iig dorecesibirbiri ila qrrrlmaz qokilda ba[hdrr, Onlar birlikda
gaxsiyyotin badii inkigafinda gox miihiim rol
oynadrflna giire bodii adebiyyatln va incesenat
esarlerinin_toblifizamanr bu cahaflarexiisusi diqqet
yetirilmalidir,
pedaqoji elmIar norf;ri'#r,^;K#,
3.