MU ‡AF A‡‡ˆ - Historians of the Ottoman Empire

HISTORIANS OF THE OTTOMAN EMPIRE
C . K a fa d a r H . K a r a t e k e C . F l e i s c her
MU‡AF A‡‡ˆ
(d. ~1680’lerin basª; ö. > 1760)
HAYATI
M.. Ru˛’lªdªr (Urfa).1 Doÿum tarihi kesin olarak bilinmiyorsa da, 17. yµzyªlªn
ikinci yarªsªnda, muhtemelen 1680’li yªllarªn basªnda (1091-92) doÿmustur. Rmiz ve
Mµstaqımzde “a††ı” mahlasª ile anarlar.2 Kalemden yetismis biri olarak, yanªnda
sµlµs ve nesih yazªlarª öÿrendiÿi Rakka valisi Çerkes fiOˇsmn Pasa’ya (öl.
1130/1717-18) divan katibi olmus3 ve sonra Sair Nbı’ye (öl. 1124/1712) kethµdalªk
yapmªstªr. Fatın Teˇzkiresi’ne göre divan katipliÿi M..’nin memuriyet hayatªnªn
baslangªcªdªr.4 Sonraki görevleri sunlardªr: Mukataacªlªk-ª piskopos (1144-49/173136),5 bender seraskeri vezir Nufimn Pasa’ya riyaset vekaleti (1151/1738),6 mevkufati
(1152/1739). 1153/1740’de Azaq (Azov) muhaddidi A˛med Mermı maiyetinde
ikinci muhaddid olarak Rusya’ya, Taman’a (Tumanov) gitmistir.7 Kalyonlar
katipliÿini (1155/1742) mµteakiben tekrar mevkufati olmustur. Hacegandan iken,
1161/17488 yªlªnda nisancª payesi ile Nemçe devletine orta elçi olarak gönderilmistir.9
Mµstaqımzde bµyµk elçi olduÿunu söyler, fakat bu doÿru deÿildir. Sefaret
görevinden sonra, muhasebecilik-i evvel (1162/ 1749) görevine atanmªs,10 daha sonra
bu görevi 1163/1750 tarihine kadar uzatªlmªstªr. Tekrar mevkufati11 (1164-65/175152) ve muhasebecilik-i evvel (1165-66/1752-53),12 sonra da sªkk-ª salis defterdarª
(1169-70/1756-57) görevlerine atanmª s tªr. Mµzmin hasta olmasª sebebiyle
1170/1757’de görevden alªnmªstªr.13 Me˛med ˇSµreyy ve Rmiz ölµnceye kadar bu
son görevde kaldªÿªnª yazarlar ancak bu doÿru deÿildir.14 Ölµmµnden iki yªl önce felç
olmus ve 1174/1760-61 yªlªnda vefat etmistir.15 Istanbul Fªndªklª’da Pirizade Hatun
camii zaviyesi karsªsªnda bulunan mahalle mezarlªÿªna gömµlmµstµr.16
ESERLERº
Sefretnme
M..’nin yegane eseri, Muharrem 1161 ile Muharrem 1162 (Ocak 1748-Ocak
1749) tarihleri arasªnda Viyana elçiliÿi esnasªnda kaleme aldªÿª Sefretnme’sidir.
M.. eserinde, Istanbul’dan Viyana’ya hareket edip dönµnceye kadar yasadªÿª ve
gördµÿµ olaylarª detaylª bir sekilde anlatmaktadªr. Eser dört bölµmdµr; birinci
bölµmde, 1152/1739 Belgrad barªs antlasmasªndan ve VI. Karl’ªn ölµmµnden sonra
(1153/1740), Avusturya’da meydana gelen iç mµcadeleler anlatªlmakta ve sefaret yolculuÿunu gerektiren ve mµmkµn kªlan sebepler sayªlmaktadªr. Yine bu bölµmde, yolculuÿa çªkmadan önce yapªlan merasimlerin Istanbul’da nasªl basladªÿªnª, Avusturya
imparatoru Franz Stephan ve imparatoriçesi Maria Theresia’ya gönderilecek olan
name-i hµmayunun, Sadrazam fiAbdullh Pasa’nªn mektuplarªnªn ve hediyelerin
teslim alªnªsªnª ve kendisine tahsis edilen sefaret heyeti ile Kµçµk Ayasofya
mahallesinde Cµndı meydanªndaki (Cinci meydanª) konaÿªndan hareket edisi ayrªntªlª
© Makalenin tµm haklarª Osmanlª Tarihçileri’nin editörlerine aittir
(www.ottomanhistorians.com)
1
HISTORIANS OF THE OTTOMAN EMPIRE
C . K a fa d a r H . K a r a t e k e C . F l e i s c her
bir sekilde anlatªlmaktadªr. Istanbul’dan çªkªncaya kadar olan yol gµzergahlarª
anªldªktan sonra Belgrad’a kadar olan uÿrak yerlerinden bahsedilmez. Belgrad’da
komsu devlet Avusturya’nªn resmi temsilcileri tarafªndan karsªlandªÿª ve Viyana’ya
kadar olan yolculukta, kendine refakat edecek subaylarla nasªl yola koyulduÿunu
anlatªr. Bundan sonraki yolculuk sªrasªnda, kimi tarihi olaylarª hatªrlatan yerler,
vilayet ve sehirler tasvir edilir. Istanbul’dan ayrªldªktan sonraki yolculuÿun anlatªmª
ile baslayan ikinci bölµm, sefaret heyetinin Viyana’ya görkemli girisinin ayrªntªlª
izahª ile son bulur. Elçi, Viyana’ya girislerini tasvir etmeden önce, Avusturya
imparatoru ve imparatoriçesinin sefaret heyetinin yemek için mola verdiÿi yere
kªyafet deÿistirerek gelip onlarª izlediklerini ifade eder.
Viyana’ya ulastªktan sonra, Avusturya basvekilinin verdiÿi ve elçinin getirdiÿi hediyeleri ve name-i hµmayunlarª takdim ettiÿi kabul töreni, µçµncµ bölµmde aktarªlªr.
Bu bölµmde, elçinin Avusturya imparatoru ve imparatoriçesi ile görµsmeleri de genis
bir sekilde anlatªlªr. Elçi M.. Viyana’daki ikameti esnasªnda onuruna verilen ziyafetleri, nezaket ziyaretlerini, imparator tarafªndan gµnes tutulmasª olayªnª gözetlemek için davet edilisini, operaya gidisini, rasathaneye davet edilerek kendisine
deÿisik teknik araçlarªn gösterildiÿini anlatªr. ºmparatorun yazlªk sarayª olan
Schönbrunn sarayªnª gezdiÿi esnada, Maria Theresia’nªn kµçµk çocuklarª ile
tanªsmasª yine bu bölµmde anlatªlªr. Operada bulunduklarª sªrada, imparatorun, elçinin sair olduÿunu ve bu sebeple eserlerini görmek istediÿini nazikane rica etmesini
ve bunun µzerine bir dörtlµk yazdªÿªnª, imparatorun bunu meclislerine astªrdªÿªnª
kªvançla anlatªr. Dördµncµ ve son bölµmde ise, dönµs hazªrlªklarª, Tuna yoluyla geri
dönµsµ ve elçinin beraberinde sultana ve sadrazama getirdiÿi hediyelerin ve namelerin teslim edilisi anlatªlªr.
Sefretnme’nin dili sµslµdµr. fiºzzı, Fera’i„zızde Me˛med Sa’ıd ve Seyyid ˘akım
eserlerinde bu diplomatik misyondan kªsaca bahsetmislerdir.17 Viyana Sefretnme’sinin kªsaltªlmªs metni Hammer-Purgstall tarafªndan Almanca’ya çevrilmistir.
Nµshalar: (1) Basel Nµshasª: 22 varaklªk bu nµsha eksiktir. Yazª tipi taliktir. Birinci sayfa hariç (12 satªr) satªr sayªsª 17’dir. ºstinsah tarihi yoktur. (2) Berlin Nµshasª: 44 varaktan olusmaktadªr; satªr sayªsª 15’tir ve nesihle yazªlmªstªr. Nµshanªn
istinsah tarihi yoktur. Mµellif nµshasª olup olmadªÿª da anlasªlmamaktadªr. Bu nµsha,
gerek sefaret takririnin sonunda getirilen cevabî mektuplarªn ve hediyelerin sadrazama teslim edilisini anlatmasª (40a-40b) ve gerekse elçinin götµrdµÿµ hediyelerin
listesini vermesi (41a ve 41b) sebebiyle elimizdeki nµshalarªn en iyisidir. 42a’da
Tµrkçe yazªlmªs bir beyitten sonra hicri aylar ve karsªlarªna Latin alfabesiyle
okunuslarª not edilmistir. (3) Fatih Millet Kµtµphanesi Nµshasª: Bu nµshanªn metni
Basel Nµshasªyla aynªdªr. 17 varak ve rªka ile yazªlmªstªr ve birinci sayfa hariç (8
satªr) her sayfada 17 satªr vardªr. Karton kaplªdªr. (4) Topkapª Sarayª Nµshasª: Metin
42 varaktªr ve tamdªr. Gµzel nesih kªrmasªyla yazªlmªstªr. Birinci sayfa hariç (9 satªr)
her sayfasªnda 15 satªr bulunmaktadªr. Kªrmªzª deri ciltlidir. (5) Yªldªz Nµshasª: Metin 34 varaktªr ve tamdªr. Birinci sayfa hariç (12 satªr) her sayfada 19 satªr vardªr.
© Makalenin tµm haklarª Osmanlª Tarihçileri’nin editörlerine aittir
(www.ottomanhistorians.com)
2
HISTORIANS OF THE OTTOMAN EMPIRE
C . K a fa d a r H . K a r a t e k e C . F l e i s c her
Yazª nesihtir. 1196/1781-82 yªlªnda Me˛med firif tarafªndan istinsah edilmistir.
Kahverengi deri ciltlidir.
M..’nin sairliÿi de vardªr,18 ancak kendisinin bir divanª olduÿu bilinmiyor. Fatın
Teˇzkiresi’nde, Sefretnme’sinde bulunanlardan baska siirlere rastlanmadªÿª ifade
edilmektedir.
BºBLºYOGRAFYA
Sefretnme
Yazmalar: (1) Basel ˜niversitesi Kµtµphanesi, R. Tschudi Kolleksiyonu, M. VI.
153, y. 29-50, rªka. (2) Berlin, Staatsbibliothek, no. 187 [Diez Fol. 15]; 44 y., nesih.
(Wilhelm Pertsch, Die Handschriften-verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu
Berlin, c. 6: Verzeichniss der tµrkischen Handschriften der Königlichen Bibliothek zu
Berlin, 213). (3) Istanbul, Fatih Millet Kµtµphanesi, Ali Emiri, no. 843, 17 y., rªka.
(4) Istanbul, Topkapª Sarayª Mµzesi, Baÿdat Köskµ, no. 235, 42 y., nesih kªrmasª
(F.E. Karatay, Topkapª Sarayª Tµrkçe Yazmalar Kataloÿu (Istanbul, 1956), c. 1, 298299, B. 235). (5) Istanbul, ˜niversite Kµtµphanesi, Yªldªz Yazmalarª, no. 270, 1-34
ve 274 y., nesih.
Edisyonlar: A. ºbrahim Savas, Der Gesandtschaftsbericht des Mu߆afa a††ı Efendi µber seine Gesandtschaftsreise nach Wien, Doktora Tezi (Viyana ˜niversitesi,
1989). Mustafa Hatti Efendi, Viyana Sefaretnamesi, yay. A.º. Savas (Ankara, 1999).
Çeviriler: Josef von Hammer-Purgstall, “Gesandtschaftsbeschreibung des im 1748
nach Wien geschickten Internuntius Chatti Efendi.” Österreichische Zeitschrift fµr
Geschichts- und Staatskunde, no. 27, 28, 30, 31, 50, 79, 80, 84 (1823).
Kaynaklar: Mµstaqımzde Sµleymn, Mecelletµ’n-nißb fi’n-niseb ve’l-kun ve’lelqb, Sµleymaniye Kµtµphanesi, Halet Efendi, no. 628, 201a. Rmiz, Teˇzkire-i Sufiar, Fatih Millet Kµtµphanesi, no. 762, y. 85. Seyyid ˘akım, Ta’rıƒ-i Seyyid ˘akım,
Topkapª Sarayª Mµzesi Kµtµphanesi, no. 234, y. 357. BOA, Hediye Defteri, Cevdet
Tasnifi, no. 832. BOA, Nme-i Hµmyün Defteri, no. 6. BOA, A. RSK, no. 1570, 7.
BOA, A. RSK, no. 1571, 16. BOA, A. RSK, no. 1571, 29; Ek Vesika no. 20. BOA,
A. RSK, no. 1588, 85- Ek Vesika no. 29. BOA, A. RSK, no. 1605, 2- Ek Vesika no.
35. BOA, A. RSK, no. 1588, 4- Ek Vesika no. 25. BOA, Tahvil Defteri, no. 2, 59.
A˛med Mermı, Taqrır-i Mermı Efendi Mu˛addid be-canib-i Azaq, Istanbul ˜niversitesi, Tµrkçe Yazmalar, no. 270, y. 246-275. Sµleymn fiºzzı, Ta’rıƒ-i fiºzzı (Istanbul,
1199/1784), 149-151 ve 190-196. Fer’i„zızde Me˛med Safiıd, Ta’rıƒ-i Gµlsen-i
Mafirif, c. 2 (Istanbul, 1251), 1445-1446. Joseph von Hammer-Purgstall, a.g.m.
Haus-, Hof- und Staatsarchiv (HHStA), Wiener Blatt, Extra Blatt, no. 41
(22.05.1748). HHStA, Reportorium der tµrkischen Urkunden, 1503-1841, 405, XIV21, 2 (Ocak 1748). HHStA, 16 Tµrkei II. Fatın, Teˇzkire-i ƒtimetµ’l-esfiar, Istanbul
˜niversitesi Kµtµphanesi, no. 73189, y. 84a-84b. Me˛med ˇSµreyy, Sicill-i fiOˇsmnı,
c. 2 (Istanbul, 1311/1893-94), 280. Bursalª Me˛med ‡hir, fiOˇsmnlª Mµ’ellifleri, c. 3
(Istanbul, 1343-44/1924-25), 189-190. Me˛med Fu’d Köprµlµ, Tµrkiyyt Mecmüfi-
© Makalenin tµm haklarª Osmanlª Tarihçileri’nin editörlerine aittir
(www.ottomanhistorians.com)
3
HISTORIANS OF THE OTTOMAN EMPIRE
C . K a fa d a r H . K a r a t e k e C . F l e i s c her
asª, 3 (Istanbul, 1928), 311. Mµstaqımzde Sµleymn, Tuƒfe-i a†††ın, yay.
ºbnµlemın Ma˛müd Keml (Istanbul, 1928), 554. Franz Babinger, Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke (Leipzig, 1927), no. 299/9. Resat Ekrem
Koçu, Istanbul Ansiklopedisi, c. 7 (Istanbul, 1958-1971), 3580-81. Joseph von
Hammer-Purgstall, Geschichte des Osmanischen Reiches, c. 8 (Graz, 19632), 105106; c. 9, 303-334, 469-500. Faik Resit Unat, Osmanlª Sefirleri ve Sefaretnameler,
yay. B.S. Baykal (Ankara, 1968), 93-97. Haluk ºpekten, Mustafa ºsen, Recep Toparlª,
Tezkirelere Göre Divan Edebiyatª ºsimler Sözlµÿµ (Ankara, 1988), 195. A. ºbrahim
Savas, a.g.t. Sadªk Erdem, Ramiz ve Âdâb-ª Zurafâsª (Ankara, 1994), 90-91 ve 280.
Mustafa Hatti Efendi, Viyana Sefaretnamesi, pub. A.º. Savas, (Ankara, 1999).
1
Mµstaqımzde Sµleymn, Tu˛fe-i a†††ın, yay. ºbnµlemin Mahmut Kemal (Istanbul, 1928), 554.
Mµstaqımzde Sµleymn, Mecelletµ’n-nißb fi’n-niseb ve’l-kun ve’l-elqb, Sµleymaniye Kµtµphanesi, Halet Efendi, no. 628, 201a.; Rmiz, Teˇzkire-i sufiar, Fatih Millet kµtµphanesi, no. 762, y.
85b; Sadªk Erdem, Ramiz ve Âdab-ª Zurafasª (Ankara, 1994), 90-91 ve 280.
3
Me˛med ˇSµreyy, Sicill-i fiOˇsmnı (Istanbul, 1131/1893-94), c. 4, 434.
4
Fatın, Teˇzkire-i ƒtimetµ’l-esfiar, (Istanbul, 1271/1854), 84a-84b.
5
BOA, A. RSK, no. 1571, 16.
6
BOA, A. RSK, no. 1571, 29; ek vesika no. 20.
7
A˛med Mermı, Taqrır-i Mermı Efendi mu˛addid be-cnib-i Azaq, Istanbul ˜niversitesi, Tµrkçe
Yazmalar, 270, y. 246b-275a.
8
BOA, Tahvıl Defteri, no. 2, 59.
9
Mµstaqımzde’ye göre bµyµk elçi olarak (Tu˛fe-i a†††ın, 554), fakat bu, Sefretnme’nin ilk
cµmlelerinden anlasªlacaÿª gibi, doÿru deÿildir.
10
BOA, A. RSK, no. 1588, 4- Ek Vesika no. 25.
11
BOA, A. RSK, no. 1570, 7.
12
BOA, A. RSK, no. 1588, 85- Ek Vesika no. 29.
13
BOA, A. RSK, no. 1605, 2- Ek Vesika no. 35.
14
Me˛med ˇSµreyy, a.g.e., c. 2, 280; Rmiz, a.g.e., 76; Erdem, a.g.e., 90-91 ve 280.
15
Me˛med ˇSµreyy, a.g.e., c. 2, 261; Rmiz, a.g.e., 76; Mehmed Fuad Köprµlµ, Tµrkiyat Mecmuasª 3
(1928), 311. Mµstaqımzde ölµm tarihini yanlªslªkla 1170/1757 olarak vermisse de (Mµstaqımzde,
Tu˛fe-i a†††ın, 554.) bunu bir diÿer eserinde dµzeltmistir (Mµstaqımzde, Mecelletµ’n-nißb, 201a).
Fatın Teˇzkiresi’nde ise, ölµm tarihi 1154/1742 olarak kaydedilmistir (Fatın, Teˇzkire-i ƒtimetµ’l-esfiar,
84a-84b.).
16
Me˛med ˇµreyy, a.g.e., 261; Mµstaqımzde, Mecelletµ’n-nißb, 201a.
17
fiºzzı Sµleymn, Ta’rıƒ-i fiºzzı, 149-151 ve 190-96; Fera’i„zızde Me˛med Sa’ıd, Ta’rıƒ-i Gµlsen-i
Mafirif (Istanbul, 1251), c. 2, 1445-46; Seyyid ˘akım, Ta’rıƒ-i Seyyid ˘akım, Topkapª Sarayª Mµzesi
Kµtµphanesi, no. 234, 357.
18
Rmiz, a.g.e., 76; Fatın, a.g.e., 84a-84b; Haluk ºpekten, Mustafa ºsen, Recep Toparlª, Tezkirelere
Göre Divan Edebiyatª ºsimler Sözlµÿµ (Ankara, 1988), 195.
2
A. ºbrahim SAVAS
Aÿustos 2005
© Makalenin tµm haklarª Osmanlª Tarihçileri’nin editörlerine aittir
(www.ottomanhistorians.com)
4