dosyayı indir - Öğr.Gör. Serkan AKTAŞ

Transkript

1
İMALAT İŞLEMLERİ II DERS NOTLARI
4. KESİCİ TAKIM BİLGİSİ VE KESİCİ TAKIM SEÇİMİ
Talaşlı imalatta, iş parçalarının istenilen boyutta ve şekilde üretilebilmesi için iş parçası üzerinden
uygun bir şekilde talaş kaldırmak gerekir. Talaş kaldırma işlemi çeşitli takım tezgahları (torna,
freze, matkap, vargel, v.b.) kullanarak kesici takımın veya iş parçasının belli parametreler dahilinde
dönmesi ile olur. Uygun bir kesme işleminin yapılabilmesi için kesme işlemine uygun bir takım ve
bu takıma uygulanacak parametrelerin de belli kurallar çerçevesinde uygun olarak seçilmesi
gerekmektedir.
Talaşlı imalatta doğru seçilemeyen işleme parametreleri kesicilerin kırılmasına, hızlı aşınmasına,
yanması gibi ekonomik kayıpların yanı sıra, tezgah boş zamanının artması, iş parçasının bozulması
veya işin yüzey kalitesinin yeni bir işlem gerektirecek düzeyde yetersizliği gibi yine bir dizi
ekonomik kayıplara sebep olacaktır.
4.1. Talaş oluşumu
Kesici takımın iş parçası üzerinden
talaş kaldırması için gerekli olan üç
şart şu şekilde özetlenebilir:
 Kesici olarak kullanılan bir
takımın iş parçasından daha sert
ve aşınmaya karşı daha dirençli
olması
 Kesici takımın, iş parçasına
dalmasını kolaylaştırmak için
belirli bir geometriye sahip
olması
 İş
parçası
malzemesinin
direncini
yeterli
kuvvetle
yenmesi için iş parçası ve takım
arasında bir kesme hızı ve ilerleme hareketi olması gerekmektedir.
4.2. Talaş çeşitleri ve oluşma nedenleri
4.2.1. Sürekli (akma) talaş
Kocaeli Üniversitesi Uzunçiftlik Nuh Çimento Meslek Yüksek Okulu
Öğr. Gör. Serkan AKTAŞ
2
4.2.2. Kesintili talaş
4.2.3. Yığma kenarlı (BUE) sürekli akma talaş
4.2.4. Yarı kesintili talaş
3
4.2.5. Talaşların imalata uygunluk durumu
4.3. Talaş kaldırmaya etki eden faktörler
4.3.1. Kesici takım ömrü
Takım ömrü pratik olarak takımın iki bileme arasındaki geçen zaman olarak tanımlanabilir. Takım
ömrü esas itibari ile aşınma olayına bağlı olduğundan aşınmaya etki eden takım malzemesi ve iş
malzemesi, takım ve talaş geometrisi, kesme hızı, soğutma sıvısı gibi faktörler takım ömrünü de
etkilemektedir. Ancak bunlardan en önemlisi kesme hızıdır.
4.3.2. Kesme hızı, talaş derinliği ve ilerleme miktarı
Kesme hızı, kesme esnasında kesici takımın dönen iş parçası üzerinden dakikada metre cinsinden
aldığı yol olarak ifade edilir. Kesme hızı kesici takımın kabiliyeti olarak ifade edilir. Kesme hızı,
değişen işleme koşullarına bağlı olarak kesici takım üreticilerinin kataloglarından tespit edilir.
Değişen işleme koşulları aşağıda belirtilmiştir;






İşlenecek malzeme
Kesici takım malzemesi
Talaş derinliği
İlerleme miktarı
Soğutma sıvısı
Tezgahın rijit olması ve tezgah tipi
Kesme hızına bağlı olarak talaş derinliği ve ilerleme miktarı da kataloglarda verilir. Ancak verilen
değerler bir aralık olarak gösterilir. Bu aralıktaki en uygun değeri tezgah operatörü tecrübeleri
doğrultusunda tespit etmesi gerekir. Tezgah operatörü bu değerleri belirlerken uygun kesme
şartlarını gözeterek en yüksek kesme hızı, en yüksek ilerleme ve en fazla talaş derinliğini
belirlemesi gerekir. Böylelikle ekonomikliği en yüksek seviyede tutmuş olur.
Yukarıda verilen ifadeleri özetlersek; iş parçası imalatında ekonomikliğin sağlanması için
ayarlanması gereken işleme parametrelerinden,

Kesme hızını en büyük değerde alınması gerekir: gereğinden fazla alınan kesme hızı kesici
ucun yanmasına neden olur.
4


İlerleme değerinin en büyük alınması gerekir: gereğinden fazla alınan ilerleme miktarı kesici
ucun aşınmadan kırılmasına neden olur.
Talaş derinliğin en büyük alınması gerekir: gereğinden fazla verilen talaş derinliği kesici ucun
aşınmadan kırılmasına neden olur.
Bu sebeplerden dolayı kesme parametrelerinin birbirleriyle uyum içerinde olması gerekir.
4.3.3. Malzeme çifti
İşlenecek olan iş parçasının malzemesi ve iş parçasını işleyecek olan kesici takım malzemesi birbiri
ile uyumlu olmalıdır. Uygun bir kesme işlemi için malzeme çiftinin çok iyi seçilmesi gerekir. Bu
durum için ISO bir standart getirmiştir.
Bilindiği gibi iş parçası malzemeleri kullanım yerlerine göre değişik kimyasal kompozisyona sahip
malzemelerden üretilmektedir. Bu malzeme gruplarını şu şekilde sıralayabiliriz: Genel amaçlı
çelikler, paslanmaz çelikler, dökme demirler, alüminyum alaşımları, süper alaşımlar ve
sertleştirilmiş çelikler. Her malzeme grubunun kullanım yeri farklıdır. Bu malzemeleri işlemek
içinde farklı kimyasal kompozisyonlara sahip kesici takım malzemeleri üretilmiştir.
Malzeme çiftinin uygun olarak seçilebilmesi için ISO malzeme gruplarını renklendirerek ve
harflendirerek standart haline getirmiştir.
P Serisi: Çelikler
M Serisi: Paslanmaz çelikler
K Serisi: Dökme demirler
N Serisi: Alüminyum alaşımları
S Serisi: Süper alaşımlar
H Serisi: Sertleştirilmiş çelikler
Bir kesici ucun kalitesi belirtilirken P10, M30, K50 gibi ifadeler kullanılır. Burada ifadenin
başındaki harf kesici ucun hangi malzemelerde kullanılabildiğini gösterir. Yanında ki sayıda kesici
ucun sertlik veya tokluk değerini bildirir. Bu sayılar 05, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50 olarak
sıralanır. Sayı küçüldükçe kesici ucun sertliğinin arttığı tokluğunun azaldığı anlamına gelir. Sayı
büyüdükçe kesici ucun tokluğunun arttığı sertliğinin azaldığı durumu anlaşılır.
4.3.4. Uç radyüsü
Kesme işleminde takım uç radyüsünün etkisi büyüktür. Kesme işleminin uygun olması için takım
uç radyüsünü çok iyi seçmek gerekir. Gereğinden fazla büyük seçilen radyüs, kesme kuvvetini
artıracağından kalemde tırlama meydana gelebilir. Tırlayan kalemle de kötü bir yüzey kalitesi
çıkar. Ayrıca küçük bir radyüs seçilirse, bu seferde fazla talaş derinliği verilemez ucun kırılmasına
ve çok çabuk aşınmasına neden olur.
4.3.5. Soğutma sıvısı
5
Kesme sırasında yapılan işin %95’i ısıya dönüşür. Isınmanın %75’i plastik deformasyon ve %25’i
sürtünme dolayısı ile meydana gelir. Oluşan bu ısı iş parçası, kesici takım ve talaşın üzerinde
birikir. En fazla ısı ince kesitli olduğundan talaşın üzerinde birikir. Soğutma sıvısının kesmede ana
olarak üç türlü görevi vardır.
 Birincisi talaşı mümkün mertebe en kısa sürede kesici takım ve iş parçasından uzaklaştırmak
 İkincisi kesici takım ve iş parçasının soğutulmasını sağlamak
 Üçüncüsü ise yağlamayı sağlayarak kesme işlemini kolaylaştırmak.
Ancak bütün kesme işlemlerinde soğutma sıvısı kullanılmaz. Özellikle çok sert ve gevrek
malzemelerin işlenmesinde kullanılan kesici takım malzemeleri ısıl şoklara dayanamadığından bu
kesicilerle kesme yaparken soğutma sıvısı kullanılmaz. Talaşın uzaklaştırılması için basınçlı hava
kullanılır.
4.4. Kesici takım malzemeleri
4.4.1. Kesici takım malzemelerinde aranan özellikler




Kesici takım çalışma sıcaklıklarında iş parçasının en sert bileşeninden daha sert olmalıdır.
Darbeli kesmelerde tokluğunun iyi olması gerekir.
Aralı kesmelerde hızlı ısınma ve soğuma meydana geldiğinden termal şok direncinin yüksek
olması gerekir.
İş parçasına karşı düşük yapışkanlığının olması gerekir. İş parçası ile reaksiyona girmemesi
gerekir.
4.4.2. Takım çelikleri
Piyasada en çok bilineni Yüksek Hız Çelikleridir (HSS). Yüksek hız çelikleri, orta sertlikteki çelik,
döküm ve metal olmayan malzemelerin işlenmesinde verimli bir şekilde kullanılmaktadır. Yüksek
hız çelikleri, 650 °C ' ye kadar olan işlem sıcaklıklarında kullanılabilmekte ve takımlar tekrar tekrar
bilenebilmektedir. Talaşlı işlemde eğilimin yüksek hızlara kayması nedeniyle yüksek hız
çeliklerinin önemi giderek azalmaktadır. Bu takımlar metal kesme endüstrisinde matkap,
kılavuz, pafta, azdırma, tığ (broş) vb. gibi önemli kesme alanlarına sahiptirler.
4.4.3. Sert metaller
Piyasada en çok kullanılan kesici takım malzemesidir. Piyasada elmas uç olarak bilinirler.
Takımlara sökülüp takılabilir bir şekilde imal edilmişlerdir. Bu özellikleri sayesinde kesici takım
maliyetlerini çok aşağıya çekmişlerdir. 4.3.3 nolu malzeme çifti konusunda da belirtildiği gibi
farklı malzemelerin işlenmesi için farklı kalitelerde imal edilmiştir. Bu kaliteler de harf ve renklerle
standardize edilmiştir. Sert metallerin yüksek dayanım özelliklerinin yanında, kesileni aşındırma ve
6
onlarla kimyasal reaksiyona girme özellikleri de hayli yüksektir Bu malzemelerin işlenmesinde
karşılaşılacak güçlüklerin yenilebilmesi için, kaplanmış kesiciler geliştirilmiştir.
Kaplama malzemesi olarak genellikle, titanyum nitrür, titanyum karbür ve seramikler kullanılır.
Kesicinin uç noktasındaki dayanımın artırılması ve kırılmasının önlenmesi için uca parlatma işlemi
tatbik edilir. Kaplama ile kesici aletlerin kazanmış oldukları özellikler şöyle sıralanabilir:
 Yüksek sıcaklıklarda sertliğini koruma
 Kimyasal kararlılık
 Düşük ısı iletkenliği
 Gözeneksiz veya çok az gözenekli yapı
Kaplama elemanı olarak kullanılan titanyum nitrür (TiN),düşük
sürtünme kat sayısı, yüksek sertlik, yüksek sıcaklıklara
dayanımı ve alt tabakaya iyi nüfuz etme özelliklerine sahiptir.
Bunun yanında, matkaplara, karbür kesicilere ve yüksek hız
çeliklerine kaplandığında ömürlerinin artmasında rol
oynamaktadır. Altın renkli olan titanyum nitrür kaplı kesiciler
daha büyük kesme hızı ve ilerlemelerde kullanılabilirler. Bu
kesicilerdeki aşınma, kaplanmamış olan kesicilere göre daha
azdır. Burada dikkat edilmesi gereken, TiN kaplanmış
kesicilerin düşük kesme hızlarında kullanılmamasıdır. Düşük
hızlarda kesici uçtaki talaş birikimi kaplamanın yanmasına
neden olduğundan mutlaka uygun kesme sıvısının kullanılması gerekir.
4.4.4. Seramikler
Seramik kesiciler yüksek aşınma dayanımına ve yüksek sıcaklıklara dayanım özelliklerine sahiptir.
Seramik uçlar, yüksek kesme hızlarında, kesintisiz talaş kaldırma işlemlerinde kullanılırken ısıl
şoktan etkilenmemesi için ya kuru olarak ya da kesme hızının işleme bölgesine fazla verildiği
şartlarda kullanılmalıdır. Sıcak presleme ile üretilen bu kesici takımlar, üstün özellikleri
nedeniyle sertleştirilmiş çelik, nikel esaslı alaşımlar ve dökme demirin kesikli talaş kaldırma
işlemlerinde kullanılabilmektedir.
4.4.5. Kübik Boron Nitrür (CBN)
Şu anda, sertlik olarak elmasa en yakın yapay malzeme kübik boron nitrürdür. (CBN).1962 yılında
geliştirilen CBN, karbür gövdeye 0,5–1 mm kalınlığında polikristal kübik boron nitrürün basınç
altında sinterlenerek yapılmasıyla elde edilir. Kübik boron nitrür (CBN), elmastan sonra ikinci en
7
yüksek sertlik değerine sahiptir. Küçük miktarlardaki seramik veya metal bağlayıcı ile bor nitrür
karıştırılır.
Özellikle, elmasın kullanımını engelleyen hızlı aşınma olmaksızın yüksek hızlarda sert dökme
demir ve sertleştirilmiş çeliğin kesimi için kullanılmaktadır. Ayrıca, süper alaşımlar (nikel ve
kobalt esaslı), kübik bor nitrür kompozit kesici takımlarla, sementit karbürlerden çok daha yüksek
hızlarda işlenebilmektedir.
4.4.6. Çok kristalli elmas (PCD)
Doğada bulunan aşınmaya karşı en dayanıklı malzemedir. PCD ‘nin çok kırılgan yapısından dolayı
PCD ile yapılan işlemler çok kararlı koşullar,rijit tezgah ve takımların yanısıra çok yüksek kesme
hızları gerektirir. Genellikle demir dışı metallerin kesiminde uygundur. Demir dışı metaller
yapışma olasılığı yüksek olduklarından dolayı PCD elmasların yüzeyleri ekstra parlatma işlemine
tabi tutulur.
Yukarıda verilen kesici takım malzemeleri piyasada en çok kullanılan ve bilinen kesici takım
malzemeleridir. Bunların dışında kesici takım malzemeleri de bulunmaktadır.
Verilen bilgiler ışığında bütün malzemeleri kesebilen bütün talaşlı imalat şartlarında ekonomik
olarak kullanılabilen kesici takım malzemesi yoktur. Kesici takım malzemelerinde aşınmaya karşı
direnç (sertlik) ile darbeye karşı direnç (tokluk) arasında ters bir ilişki vardır. Özetle; kesici
takımlarda aşınmaya karşı direnç arttıkça tokluk azalır, tokluk arttıkça aşınmaya karşı direnç azalır.
Kesici takım malzemelerinde bu durumu gösterir grafik aşağıdadır.
8
4.5. Kesici takımların ISO ya göre kodlanması
4.5.1. Torna kesici uçlarının kodlanması
9
10
11
4.5.2. Torna dış çap işleme katerlerinin kodlanması
12
13
4.5.3. Torna iç çap işleme katerlerinin kodlanması
14
15
4.5.4. Freze kesici uçlarının kodlanması
16
17
4.6. Kesici takım seçimi
Kesici takımlar seçilirken malzeme tipi, bağlama tipi, işlenecek parça tipi, tezgah tipi, işleme tipi
vb. bir çok işlem göz önüne alınmalıdır. Günümüzde artık HSS kesici takımlar yerlerini kaplamalı
değiştirilebilir uçlara terk etmektedir. Yüksek hız çeliği (HSS) kesiciler daha çok klasik, mekanik
tezgahlarda ve yumuşak malzemelerin işlenmesinde kullanılmaktadır. Özellikle fabrikasyon ve
büyük parti iş işlemede kaplamalı sert maden uçlar yaygın şekilde kullanılmaktadır. Bu kesici uçlar
ve takım tutucuları bir çok firma tarafından farklı biçim, özellik ve tipte üretilmektedir. Kesici uçlar
işleme biçimine, tezgaha, işlenecek malzeme, kesme hızı, ilerleme, talaş kırıcı tipi,
bağlama tipine, kenar uzunluklarına, kater durumuna, kesme yönüne, talaş ve boşluk açılarına,
uç şekline göre farklılık göstermektedir.
Her firma ürettiği kesici uç ve takımlarına farklı kotlama sistemi verebilmektedir. Fakat aynı
zamanda ISO uluslar arası kodlama sistemine göre de sınıflandırma yapmaktadırlar. Değiştirilebilir
kesici uç üreten firmalar ürettikleri her kesici uç ve takım tutucuları için kullanılma özellikleri yani
her tür malzeme işleme durumuna, kesme hızı ve ilerleme soğutma sıvısı, talaş derinliği, takım
tutucuları vb. bilgilerin yer aldığı kataloglar ve broşürler hazırlamaktadırlar. Hazırlanan bu
kataloglardan işlem durumlarına göre kesici uç takımlar seçilmelidir.
Kesici takım seçimini şu şekilde aşamalandırabiliriz.
1.aşama: İş parçası malzemesi belirlenir ve bu malzemenin ISO malzeme kalitelerinden hangi
gruba girdiği bulunur
2.aşama: İş parçası malzemesine uygun kesici takım kalitesi (grade) seçimi yapılır.
3.aşama: İş parçasına uygun kesici takım geometrisi seçilir.
4.aşama: İş parçası malzemesine ve işleme şartlarına göre talaş kırıcı formu seçilir.
5.aşama: Kesme hızı, ilerleme ve talaş derinliği göz önünde bulundurularak uygun kesme
parametreleri seçilir.
4.7. Kesme hızı ve devir sayısı hesabı
V= Kesme hızı (m/dak) (katalogdan alınır)
N= Devir sayısı (dev/dak)
D= İş parçası çapı (mm) (frezelerde takım çapı alınır)
18
Örnek1: Çapı 75 mm olan paslanmaz çelik malzeme sert maden uçla 100 m/dak kesme hızında
işlenecektir. Tezgaha verilecek olan devir sayısını hesaplayınız?
4.8. İlerleme hızı hesabı
F=Programa verilen ilerleme(mm/dak)
s= katalog ilerleme miktarı (mm/dev)
N= Devir sayısı (dev/dak)
Örnek: Çapı 50 mm olan bir iş parçası kesme hızı 200 m/dak. olan sert maden uçla 0.15
mm/dev ilerleme ile işlenecektir. CNC tezgaha verilecek ilerleme hızını mm/dak. cinsinden
hesaplayınız.
Önemli Not: Frezelerde diş başına ilerleme miktarları (Fz) verilir. Diş sayısının (z) da bilinmesi
gerekir. Frezelerde ilerleme miktarları;
F= Fz . z . N
olarak bulunur.
Örnek: Çapı 100mm olan tarama kafası ile kesme işlemi yapılacaktır. Kesme hızı 100m/dak olarak
alınacaktır. Tarama kafasında 5 tane kesici uç vardır. Uç başına düşen ilerleme miktarı 0,15mm/diş
dir. Bu işlemde tezgaha verilecek devir sayısını ve tablaya verilecek ilerleme miktarını bulunuz.
N=?
V= 100m/dak
D= 100mm
Z= 5
Fz= 0,15mm/diş
N= (100.1000)/(3,14.100)= 320 dev/dak
F= 0,15 . 5 . 320 = 240mm/dak.
19
5. TEMEL TORNACILIK İŞLEMLERİ
5.1. Tanımı
Kendi ekseni etrafında dönmekte olan sağlam bağlanmış iş parçası üzerinden, gereğine göre
biçimlendirilmiş bir kesici alet aracılığı ile talaş kaldıran tezgahlara Torna Tezgahı denir. Kesici
aletin talaş kaldırma işlemi elle veya otomatik surette olur. Torna tezgahlarında genellikle,
silindirik tornalama, delme, konik tornalama, alın tornalama, vida çekme, rayba çekme, klavuz ve
pafta çekme gibi işlemler yapılır. Özel aparatlardan faydalanılarak taşlama, frezeleme, profil
tornalama, konik tornalama, yay sarma gibi işlemlerinde torna tezgahlarında yapılmaları
mümkündür.
5.2. Torna tezgahı çeşitleri
5.2.1. Üniversal torna tezgahı
Aşağıda şekilde görülen bu tür torna tezgahlarında pek çok tornalama işlemi (Alın tornalama, dış
çap tornalama, delik delme, kesme, kanal açma, metrik ve withvorth diş açma, taşlama, rayba ve
klavuz çekme, dişli açma vb.) yapılır.
20
5.2.2. Dik torna tezgahı
Yandaki şekilde görünen bu
tür torna tezgahları özellikle
büyük çaplı ve ağır iş
parçalarının tornalanmasında
kullanılır. Tezgah mili düşey
konumdadır. Böyle dönme
sonucu meydana gelecek
olumsuzlukların tezgah milini
etkilemesi
ortadan
kaldırılmıştır.
5.2.3. Revolver torna tezgahı
Aşağıda şekilde görülen bu tür torna tezgahlarında özellikle çubuk şeklinde ve çok sayıda seri
olarak üretilmesi gereken parçalar imal edilir. Genellikle iş parçaları ayna yerine penslerle
bağlanırlar. Bunun için pens aynası adı verilen özel aynalar kullanılır. İş parçasının sökülüp
bağlanması tezgah mili durdurulmadan yapılır. Kesici takımlar revolver adı verilen altıgen döner
aparata bağlanırlar. Bu döner aparata kenar sayısı kadar kesici takım bağlanır. Revolver aparat
yatay konumda olabildiği gibi dikey konumda da olabilir. Bu aparatın döndürülmesi elle yapıldığı
için bu tür torna tezgahlarına yarı otomatik (Semi Automatic) torna tezgahları da denilir. Ayrıca
tezgahın arabası üzerine de gang tipi kesiciler de bağlanarak kanal açma, kesme, profil tornalama
ve pah kırma işlemleri yapılabilir.
21
5.2.4. Otomat torna tezgahı
Aşağıdaki şekilde görülen bu tür torna
tezgahlarına otomat yada kam torna
tezgahları adı verilir. Günümüz CNC torna
tezgahlarının kam versiyonları da denilebilir.
Bu tür tezgahlar çalışma sistemi olarak
revolver torna tezgahlarına benzerler.
Aralarındaki en önemli farklılıklar bu tür
tezgahlarda her türlü hareketin (iş parçası
sürme, iş parçasının çözülmesi/bağlanması,
kesici takımların değiştirilmesi ve talaş
kaldırma işlemleri) özel olarak tasarlanmış ve
imal edilmiş olan kamlar yardımıyla
yapılmasıdır. Tezgahta kullanılacak kamlar
ilgili operasyona göre kam tasarımcıları
tarafında çizilir ve çizilen bu şekle göre
kamlar imal edilir. İmal edilen bu kamlar tezgahın ana mili üzerindeki yerlerine takılırlar.
5.2.5. Hava (Çap) tornası
Büyük çaplı ancak fazla ağır olmayan iş parçalarının tornalanması için kullanılırlar. Tornalama çapı
çok büyük olduğu için tezgah fener mili kısmı ve gövde kısmı olarak 2 ayrı bölümdedir. Büyük
çapların tornalanabilmesi için ayna hizasında atölye zemini kazılır ve büyük çaplı iş parçasının
çevirme çapını kurtarabilmesi sağlanır. Böylece iş parçasının yarı kısmı atölye zeminine açılmış
olan çukurda döner. Bu tür tezgahların tornalama çapları büyük olmasına rağmen tornalama boyları
fazla uzun olmaz .
22
5.2.6. Ağır iş torna tezgahları
Yandaki şekilde görülen bu
tür torna tezgahları boyları
uzun ve normale göre büyük
çaplı
iş
parçalarının
tornalanmasında kullanılırlar.
5.2.7. Sıvama torna tezgahı
Alüminyum malzemelerden mutfak aletlerinin sıvama yöntemiyle imal edilmesinde kullanılan
torna tezgahlarıdır. Geçmişte yaygın olarak kullanılmalarına karşın günümüzde yavaş yavaş
popülerliklerini yitirmektedirler.
5.2.8. Masa tipi torna tezgahı
Küçük
iş
parçalarının
tornalanmasında
kullanılan
tezgâhtır. Tezgâh boyutları küçük
olduğu için masa üzerine monte
edilerek kullanılır. Bu nedenle de
masa tipi torna tezgâhı olarak
isimlendirilir. Genellikle küçük
çaplı, küçük boyutlu ve vuruntusuz
iş parçalarının imalatında kullanılır.
23
5.2.9. Kam tornası
Kam milleri, motorların giriş ve çıkış
sübaplarına kumanda ederler. İşte bu kam
millerini imal etmek için kam torna
tezgahları kullanılır.
Kam
torna
tezgahında talaş, torna kalemleri ile
kaldırılır. Çeşitli kam profilleri ve değişik
işlemleri sonraya bırakılmadan bu tür
tezgahlarda işlemek mümkündür. Üzerine
çok sayıda kesici takım bağlanabilir.
Siper ve kopya mastarının eğrileri
tarafından kumanda edilir. Her torna
kalemi otomatik olarak tornalama işine
göre parçaya uzaklaşıp yaklaşmak
suretiyle hareket eder. Birkaç ara yatak
kullanılırsa kam millerinin eğilmesi önlenmiş olur. Bu tornalarda sadece kam milleri işlendiğinden
fener milinin yapısı basit yapılmış ve hızları sabittir.
5.3. Üniversal torna tezgahının kısımları
Üniversal bir torna tezgahının başlıca kısımları aşağıdaki şekilde görülmektedir. Bunlardan en
önemlileri ve görevleri şunlardır;
24
5.3.1. Gövde ve kayıtlar
Genellikle dökme demirden yapılır ve
tezgahın diğer kısımlarını üzerinde
taşır. Bazı tür torna tezgahlarında
uygun yerleri tezgaha ait takım dolabı
olarak kullanılır (Bakınız yandaki
şekil). Kayıtlar takımların üzerinde
taşıyan kalemliği üzerinde taşıyan
araba ve gezer puntayı üzerinde taşır.
Bu elemanların tezgah mili ekseni
doğrultusunda sağlıklı olarak hareket
etmelerini sağlar. Bu kısımlar sertleştirilmiş ve taşlanmışlardır. Kayıtlar üzerinde hareket eden
kısımlara kızak adı verilir.
5.3.2. Fener mili ve hız kutusu
İş parçasının bağlandığı torna aynasını üzerinde taşıyan ve ana motordan aldığı dönme hareketiyle
iş parçasını döndüren kısımdır. Bu bölümde tezgahın devir sayısının ayarlanmasına yarayan dişli
çarklar gurubunun oluşturduğu Hız Kutusu da bulunur.
5.3.3. Araba
Kesici takımların bağlı bulunduğu sport ve kalemliği
üzerinde taşır. Bunların kayıtlar üzerinde tezgah mili
ekseni doğrultusunda hareket etmesini sağlar. Hareketi
manuel olarak verilebildiği gibi otomatik olarak da
yaptırılabilir.
Yandaki şekilde de görüldüğü gibi ayrıca üzerinde manuel
çevirme kolu, otomatik ilerleme kolları, vida açmak için
kullanılan kavrama makası ile soğutma sistemi musluğu
bulunur.
25
5.3.4. İlerleme hız kutusu
Şekilde de görüldüğü gibi torna tezgahı ana miline ve talaş
miline çeşitli dönme hızları vermeye yarar. Hız kutusu içinde
hız ayarını sağlayan dişliler bulunur. Kutu üzerindeki kollar
abaklar üzerinde gösterilen konumlara getirilerek kesici takıma
uygun ilerleme hızları verilir.
Bazı tezgahlarda devir sayısı ayarları da bu bölümde bulunan
kollar yardımıyla ayarlanır. Devir ve ilerleme değiştirme
işlemleri kesinlikle tezgah mili durdurulduktan sonra
yapılmalıdır.
5.3.5. Talaş mili ve ana mili
Talaş Mili, üzerinde kama kanalları olan ve otomatik
ilerlemeler için kullanılan mildir. Ana Mili, üzerinde
kare ya da trapez vida olan kalem vida açma
işlemlerinde arabaya otomatik hareketi veren mildir.
4.3.6. Tabla (enine hareket mekanizması)
Kesici takımın iş parçası eksenine dik olarak hareket etmesini sağlayan sistemdir. Hareket manuel
olarak yapılabildiği gibi otomatik olarak da yapılabilir.
5.3.7. Suport (siper)
Torna tezgahında üzerinde kalemliği taşıyan sistemdir. Tabla
üzerine yerleştirilmiş olup istenilen açılarda (sağa ya da sola)
döndürülerek konik tornalama işlemleri için (Suportu çevirerek
konik tornalama) kullanılır.
5.3.8. Kalemlik
Torna kalemlerinin doğrudan doğruya ya da kater aracılığı ile bağlanılarak kullanılmasına yarayan
kısımdır. Genellikle kare şeklinde olup aynı anda 4 kalem bağlanabilir. Bazı tezgahlarda seri takım
değiştirici (Quick Tool Changer) türünde olanları da vardır (Sol yandaki şekil).
26
Bu tür kalemliklerde bir kesici takım bağlanır. Birden fazla takım kullanılması gerektiğinde takım
sayısı kadar kalemliğe ihtiyaç olur. Ayrıca bu tür kalemliklerde kesicilerin punta yüksekliklerinin
ayarlanması herhangi bir altlık malzemesine ihtiyaç olmadan seri ve hassas olarak yapılır.
5.3.9. Gezer punta
Uzun iş parçalarının alından
desteklenmeleri için kullanılan
döner puntayı üzerinde taşır.
Kayıtlar üzerinde istenilen
konuma manuel olarak hareket
ettirilir ve daha sonra tespit
vidası ile sabitlenir. Ayrıca
konik
tornalama
(Puntayı
kaydırarak konik tornalama)
rayba çekme, kılavuz çekme ve
pafta çekme işlemlerinde de
kullanılır.
5.3.10. Sabit yatak
Torna tezgahının kayıtlarına bağlanarak kullanılır ve hareketsizdir. Uzun parçaların işlenmesinde
kullanılır. Genel olarak uzun parçaların alında yapılan işçiliklerinde kullanılır.
27
5.3.11. Gezer yatak
Torna tezgahının arabasına bağlanır ve kalemle birlikte hareket eder.Uzun ve ince parçalar
işlenirken sabit yatak veya puntaya alınsa bile ince olduğundan dolayı tırlar. Tırlama olduğundan
dolayı istenilen yüzey kalitesi çıkarılamaz. Bu olumsuzluklardan dolayı gezer yatak kullanılır.
5.3.12. Talaş tablası
Tornalama esnasında çıkan talaşların ve kesme sıvısının döküldüğü kısımdır. Talaşların ve sıvının
etrafı kirletmemesi için kullanılır. Üzerinde bulunan süzgeç sayesinde dökülen kesme sıvısı alt
kısmında bulunan kesme sıvısı deposunda toplanır ve filtre edildikten sonra devir daim pompası
yardımıyla tekrar kesme bölgesine gönderilir.
5.3.13. Soğutma deposu
Tornalama esnasında kullanılan kesme sıvılarının toplandığı, depolandığı ve filtre edildikten
sisteme tekrar pompalandığı bölümdür. İç kısmı kademeli olarak bölmelerden oluşur. Böylece
depoya geri dönen sıvı dinlendirilerek pompa bölümüne gönderilir. Amaç sıvının pompaya
gönderilmeden önce taşıdığı maddelerin çökeltilerek temizlenmesini sağlamaktır.
28
5.4. Kesici takımın kalemliğe bağlanması ve ayarlanması
Kalemin kesme yaparken esnememesi için, kalemliğe kısa ve boşluksuz olarak bağlanmasına
dikkat edilmelidir. Kesici takımın kalemliğe bağlanmasında ise sıkı ve emniyetli bir şekilde
olmasına dikkat edilmelidir. Ayrıca kesici ucu gezer punta yüksekliğine ayarlanması gerekir.
Kesici takım kalemliğe bağlandığında punta yüksekliğinde olması önemlidir. Bu yükseklikte iken
kalemin üzerindeki açılar normaldir. Ayna ve fener mili ekseninde uygun kesme işlemi yapar.
Punta ekseni (fener mili ekseni) altında veya üstünde olursa kalem açıları değişir, kesme zorlaşır
sürtünme ve kaleme gelen kuvvetler artar.
5.5. İş parçasının bağlanması
Torna tezgahında iş parçalarının işlenebilmesi için en çok kullanılan yöntemlerden birisi aynalar
yardımıyla bağlamaktır.
29
5.5.1. Ayna ve bağlama aparatı çeşitleri
5.5.1.1. Üç ayaklı üniversal ayna
Üçayaklı üniversal aynalarda silindirik üçgen altıgen ve benzeri
parçaların üç noktadan bağlanması için kullanılır.
5.5.1.2. Dört ayaklı üniversal ayna
Dört ayaklı üniversal aynalarda dört noktadan merkezlenmesi ve
üçayaklı aynalara bağlanan parçalara ek olarak kare kesitli iş parçaları da
bağlanabilir. Üniversal aynalarda bütün ayaklar aynı anda hareket eder.
5.5.1.3. Mengeneli (kepekli) ayna
Yuvarlak kare ve düzgün olmayan dökülmüş yada dövülmüş parçaları
bağlamaya yarar. Her bir ayak birbirinden bağımsız olarak hareket
eder. Bu bağlama işlemi istenilen hassasiyette yapılabilir.
5.5.1.4. Delikli düz ayna
Biçimleri bakımından ayaklı aynalara bağlanamayan iş parçaları delikli düz
aynalara çeşitli pabuçlar ve cıvatalar ile gövdeye bağlanır.
5.5.1.5. Fırdöndü ayna
İki punta arasında tornalama yapabilmek için iş parçası üzerine
takılan fırdöndüden esinlenerek bu isim verilmiştir. Aynanın
30
üzerine, fırdöndü kuyruğunun takılması ile iş parçası işlenir. Fırdöndü aynaya pim ile sabitlenir.
5.5.1.6. Mıknatıslı ayna
Bu aynalar mıknatıslanma özelliği ile alın yüzeyine iş parçalarının
bağlanmasında kullanılır. Özelliği, diğer aynalara bağlanamayacak
küçük veya ince parçaların bağlanmasını sağlar. Örneğin segman ve
bileziklerin bağlanması.
5.5.1.7. Pensler
Tam yuvarlak ve düzgün işlenmiş küçük iş parçalarını tornaya
bağlamaya yarayan esneyebilen kovanlara pens denir. Silindirik
parçaları çevreden tutmaları, puntaya alınamayan ince parçaları,
aynaya bağlanamayan işleri penslerle bağlayarak tornalama daha
kolaydır.
5.5.1.8. İş kalıpları
Seri üretimde işin özelliğine göre oluşturulan aparatlara ve bağlama düzeneklerine iş kalıpları
denir. Özdeş parçaların ayrı ayrı bağlanması ve işlenmesi zaman alacağı gibi ekonomik de olmaz
bu nedenle iş bağlama kalıpları; özellikle seri üretimde zaman kazandırarak maliyeti düşürmek
yönünden önem taşır.
5.5.2. Bağlamada salgı kontrolü
Aynaları bağlama sırasında cıvata ve vidaların iyi sıkılması, oturma yüzeylerinin bozulmuş
olmaması durumunda salgı meydana gelmez. Eğer salgı var ise cıvata ve vidalar kontrol
edilmelidir. Ayna ayaklarından aşınma olup olmadığına bakılmalı, ayna ayaklarının düzgün
31
takıldığından emin olunmalı; fener mili incelenmeli, varsa sorunlar giderildikten sonra işleme
başlanmalıdır.
5.5.3. Aynaları teknolojik kurallara uyarak fener mili üzerindeki yerlerine takma
Torna tezgahında yapılan işlem türüne uygun olan aynalar kullanılmalıdır. Bunun için tek tip ayna
kullanılamaz. İşin özelliliğine ve ölçülerine göre aynalar fener miline flanşlı, vidalı ve geçme
olarak bağlanırlar. Farklı tip aynaları bağlayabilmek için fener miline aynalar teknolojik
kurallara göre takılmalıdır.
5.5.4. Aynaları fener mili üzerindeki yerlerinden çıkarma
Aynaları fener mili üzerinden çıkarmak veya değiştirmek için kayıt ve kızakların üzerine tahta tabla
konularak aynanın kızaklar üzerine düşmesi engellenir. Flanşlı ise bağlantı somunları gevşetilir.
Flanş geniş yuvasına somunlar gelene kadar çevrilir ve ayna çekilerek somunların bulunduğu
32
saplamalar fener milindeki flanşından çıkarılır. Vidalı ise ters yönde ayna çevrilerek, ayna fener
milinin vidalı kısmından döndürülerek çıkarılır.
5.5.5. Aynaların ters ve düz ayaklarının sökülüp takılması
Üç ve dört ayaklı aynalarda ayaklar birlikte hareket ettiği için ayakların diş sayıları birbirinden
farklıdır. Ayaklar 1, 2, 3, 4 diye numaralandırılır. Ayaklar takılırken diş sayısı en çok olan ayak ilk
önce (1 numaralı ayak), daha sonra diş sayısı biraz az olan ayak (2 numaralı ayak), diş sayısı daha
az olan ayak (3 numaralı ayak), diş sayısı en az olan ayak (4 numaralı ayak) takılır. Ters ayaklar
takılırken aynı işlem sırası tekrarlanır. Sökülürken ise ayna anahtarı ters yönde çevrildiğinde ilk
önce en son takılan ayak ( 4 numaralı ayak) sonra sırasıyla 3,2,1 numaralı ayaklar sökülür.
Not: Dört ayaklı mengeneli (kepekli) aynalarda ise ayaklar birbirinden bağımsız hareket ettiğinden
sıralamaya gerek yoktur. İstenilen ayak istenildiği zaman sökülüp takılabilir.
33
5.5.6. İş parçalarını aynaya emniyetli ve salgısız bağlama

Aynaların temizliği, ayakların temizliği, yapılan işlerin hassasiyeti ve çalışma güvenliği
bakımından önemlidir. Sağlam ve güvenli bir aynaya bağlanan iş parçaları işlenirken ve iş
parçası üzerinde her hangi bir işlem yapılırken emniyetli olacaktır.

Bağlama esnasında ayna ayaklarına iş kısa bağlanmamalıdır. Hatalı kullanım sonucu ayna
ayakları bozulabilir.

Salgı var ise iş parçası yavaşça döndürülerek işin salgılı tarafına yavaşça vurulmalı ve
merkezlenmesi sağlanmalıdır. Salgının ortadan kalktığını görebilmek için ayarlı bir
komparatör saati iş parçası üzerinde gezdirilmeli ve kontrol edilmelidir. Salgılı bağlanan iş
parçaları yanlış işlenebilir ve ölçü farklılığı meydana gelir.
5.6. Temel tornacılık işlemleri
5.6.1. Alın tornalama
Kaba tornalama işlemi genellikle fazla talaş verilerek dışardan merkeze doğru işlenerek
yapılır. Kaba tornalama işlemi için kaba talaş kalemleri kullanılır. Tornalamaya başlamadan önce
kalem katere, kater tornanın kalemliğine punta yüksekliğinde sıkıca bağlanır. Tezgah devri
yukarıda hesaplanan devire göre bulunarak ayarlanır. İş parçasının dış alın kısmından başlanarak
kalem merkeze doğru hareket ettirilir. İlerleme elle veya otomatik olarak verilerek işlem
tamamlanır.
İnce tornalama işlemi kaba tornalama işleminden sonra olduğu için az talaş verilerek yapılmalıdır.
İnce tornalama için ince yan kalemi seçilerek kalem katere, kater tornanın kalemliğine punta
yüksekliğinde bağlanmalıdır. Kaleme işe başlamadan önce, parçanın alın kısmına göre 7-8 º açı
verilmelidir. Kaleme az talaş verilerek kalem dışardan içeri doğru ilerletilir, kalem merkeze gelince
kelemle iş parçasına az dalma yapılarak son işlem için merkezden dışarıya doğru talaş kaldırılarak
ince tornalama işlemi bitirilir. İnce tornalama işlemi merkezden dışa doğru yapılmalıdır.
34
5.6.2. Punta deliği açma
Dipte kısa silindirik bir delik ile yanal yüzeyler arasında 60° – 120° ’lik havşa bulunan konik bir
deliktir. Uzun iş parçalarının ayna – punta arasında bağlanması gerektiği durumlarda punta
tarafından merkezlenmesi, yataklanması ve desteklenmesi için punta deliği açılır. Böylece
tornalama esnasında iş parçası merkezlenerek salgısız dönmesi sağlanır. Bu deliklerin açılmasında
özel ölçülerde imal edilmiş punta matkapları kullanılır. Punta delikleri genellikle torna
tezgahında, matkap tezgahında, otomat torna tezgahında, freze tezgahında vb. tezgahlarda
delinebilir.
Punta deliği açılacak iş parçalarına punta matkaplarını seçerken iş parçasının çapı dikkate
alınmalıdır. İş parçasının çapına göre punta matkapları tablolardan seçilmelidir. Bu değerleri doğru
seçmek ve doğru delmek tornalama işlemlerinin doğru yapılabilmesi yönünden önemlidir.
35
Doğru seçilen punta matkapları kullanım yerlerinde iyi sonuçlar verecektir. Örneğin, millerin uç
kısımlarındaki punta yuvaları zamanla darbelerden dolayı aşınabilir, dolayısıyla silinebilir.
Yuvaların çabuk kaybolmamaları için ölçüsünde ve koruyucu havşalı açılmalıdır. Torna
edilecek parçanın ucuna açılan punta deliği tablo değerlerine göre açılmazsa gezer puntanın konik
ucuna iş parçası tam oturmayacak, yataklanma ve desteklenme tam sağlanmayacaktır. Bu durumda
olumsuz sonuçlar meydana gelecek, işlem esnasında ölçüler hatalı olacak, işlem zorlaşacak ve
güvenlik açısından tehlikeler meydana gelebilecektir.
5.6.2.1. Mandren ile bağlama
Punta matkaplarını merkezi olarak sıkan iki veya daha fazla çeneli bir
bağlama aracıdır. Silindirik saplı punta matkapları ve diğer bazı kesici
aletleri bağlamak için özel yapılmışlardır. Mandrenler değişik
büyüklüklerde yapılır. Farklı yapılmalarını nedeni farklı çaplardaki
matkapların bağlanmasıdır. Bu mandrenlerin sıkma işlemi el ile
veya sıkma anahtarı (mandren anahtarı) ile yapılır. Seri üretim
işlerinde ise zamandan kazanmak için otomatik sıkmalı mandrenler
kullanılır.
5.6.2.2. Pens ile bağlama
Pensler punta matkaplarını çok sıkı ve tam
merkezleyerek,
torna tezgâhının gezer puntasının
kovanına pens adaptörü yardımıyla konik olarak bağlanır.
Genellikle küçük punta deliklerinin hassas
olarak
açılmasında ve tam merkezlenmesinde pensler kullanılır.
Pens, punta matkabını üç noktadan pens adaptörü
yardımıyla sıkar.
5.6.2.3. Torna Tezgâhını ve İşin Alın Yüzeyini Punta Yuvası Açmaya Hazırlama






Torna tezgâhına punta deliği açılacak parça kısa
bağlanır.
Alın tornalama yapılır.
Uygun tezgâh devri seçilir.
Gezer puntaya pens veya mandrenle çapa uygun punta
matkabı bağlanır.
Gezer punta torna kızakları üzerinde parçaya yakın bir
yerde sabitlenir.
Punta deliği açmak için iş parçası hazırdır.
36
5.6.2.4. Punta yuvasını açmak
Punta delikleri iş parçalarının kullanım yerlerine göre punta yuvalarının bozulmaması
için koruyucu havşalı veya koruyucu havşasız olarak açılır.
5.6.3. Silindirik tornalama
5.6.3.1. İş parçasını ayna punta arasında bağlama
İş parçasının bir tarafı aynaya bağlanıp, diğer tarafı gezer puntanın konik ucuna dayatılarak yapılan
tornalama işlemlerine ayna punta arasında tornalama denir.
Boyu çapına göre büyük olan uzun iş parçalarının silindirik tornalanmasında kullanılır. İş
parçasının boyu uzun olduğundan kalem kesme yaparken iş parçası esneme yapar. Bu durum işin
istenilen çapta tornalanamamasına ve ideal bir kesmenin yapılamamasına neden olur. Bu durumu
ortadan kaldırmak için parçanın diğer alın yüzeyine bir punta deliği açılarak gezer puntaya bağlı
hareketli puntaya dayatılır ve desteklenir. Böylece esneme durumu ortadan kalkar ve tornalama
esnasında ideal bir kesme elde edilir.
37
5.6.3.2. İş parçasını iki punta arasında bağlama
Fener mili yuvasına takılan
sabit konik puntayla gezer
puntanın
hareketli
ucu
arasında
iş
parçasının
tornalanmasına
iki
punta
arasında tornalama denir.
İki punta arasında bağlama
hassas ve eksen kaçıklığı
olmadan silindirik tornalamayı
sağlar. İki punta arasında
silindirik tornalama yapabilmek
için torna tezgahı üzerindeki
ayna sökülür, yerine fırdöndü
aynası takılır ve fener mili kovanına da sabit punta yerleştirilir. İş parçası üzerine takılan
fırdöndü ile iki punta arasında tezgâha bağlanır. Böylece iki punta arasında iş parçası istenilen
ölçüde tornalanır.
Fırdöndüyü iş parçasının üzerine bağlayabilmek için; fırdöndünün iş parçası üzerinde bağlanacağı
yere ve çapa göre fırdöndü seçilmelidir. Fırdöndü cıvatasının sıkması ile iş parçasının yüzeyinde
çizilmeler ve bozulmalar meydana gelmemesi için parçanın çevresine (fırdöndünün bağlandığı
yere) koruyucu saç bilezik takılmalıdır. Fırdöndü bu bileziğin üzerine bağlanarak bağlama cıvatası
sıkılmalıdır.
Fırdöndü aynası bağlandıktan sonra fener milinin konik yuvasına iş mili puntası oturtularak sıkıca
sabitlenir. Fırdöndü bağlı olan iş parçası, fırdöndü tarafı fener miline bağlı iş mili puntası tarafından
yataklandırılır. Diğer ucu ise gezer puntanın konik kısmına punta deliğinden yataklandırılarak
bağlanır.
5.6.3.3. İki punta arasında iş parçasının salgısını kontrol etme
İş parçası iki punta arasında bağlanıp tezgah çalıştırıldığında iş parçası merkezden dışarı ya da
dışarıdan merkeze doğru dönüyorsa salgı vardır. İki punta arasında silindirik tornalamada genellikle
iş parçası üzerinde salgı olmaz. Salgı varsa punta delikleri merkezinde delinmemiş ya da iş
38
parçasının bağlandığı puntaların ekseni aynı merkezde değildir (merkezden kaçıktır). Eğer parça
salgılı dönerken tornalama işlemi yapılırsa ölçü farklılıkları meydana gelir. Tornalama işlemine
başlamadan önce salgılı parça kontrol edilerek, alın tornalama yapılarak tekrar punta deliği
açılmalı veya gezer punta kaydırılarak iş mili puntasıyla gezer punta ekseni aynı merkezde
ayarlanmalıdır.
5.6.3.4. Silindirik tornalamada işlem basamakları







Kalem ucu torna tezgahında ayarlanıp kalemliğe tespit edilir.
Kesme hızı devir sayısı ve ilerleme hesaplanarak tezgah ayarlanır.
Kalem iş parçasının başlangıç noktasına getirilir.
Kalem ucu iş parçasına temas ettirilir. Bu konumda mikrometrik bilezik sıfırlanır.
Kaleme istenilen talaş derinliği verilerek ilerletilir.
Parçanın ucundan belirli bir boy tornalanır. Tezgah durdurularak işin çapı ölçülür.
Ölçü tam değerindeyse tornalama işlemi punta eksenine paralel boyuna hareket ettirilerek
silindirik tornalama işlemi tamamlanır.
5.6.4. Kademeli tornalama
5.6.4.1. İş parçasını ayna punta arasında bağlama
İş parçalarına kademeli tornalama yapabilmek için silindirik tornalamada olduğu gibi kısa parçalar
doğrudan aynaya bağlanır, uzun parçalar ise ayna punta arasına bağlanır. Ayna punta arasında
bağlama işleminden önce parçanın alın yüzeyi tornalanıp punta deliği açılması gerekir. Parçanın bir
ucu ayna ayaklarına, diğer ucu açılan punta deliği yardımıyla gezer puntaya bağlanır.
İş parçasının salgısı her tornalama işlemine başlamadan kontrol edilmeli, salgılı iş parçaları
işlenmemeli tornalama işlemi salgısı giderildikten sonra yapılmalıdır. Salgı kontrolü ve nedenleri
ve çözümleri silindirik tornalama konusunda anlatılmıştır.
39
5.6.4.2. Uygun sağ ve sol kalemi seçmek ve hazırlamak
İş parçalarının kademelerinin
oluşabilmesi için merkezden
başlayan sağ alın yüzeylerine sağ
yan kalemi,sol taraftaki kademeler
arasını işleyebilmek için ise sol
yan kalem kullanılır. Sağ veya
sol yan kalem seçmenin amacı dik
köşelerin rahat oluşturulmasını ve
tornalama
işleminin
kolay
yapılmasını sağlamaktır.Kademeli
tornalama işlemine başlamadan
önce bu kalemler seçilmeli, daha
önce anlatılan kesicileri bağlama
konusuna
göre
tezgâha
bağlanmalıdır.
5.6.4.3. Kademeli yüzey tornalamada işlem sırası











Tezgâh devri işlem çeşidine göre ayarlanır.
Parçanın alnı tornalanarak punta deliği açılır.
Parça işleme metodu dikkate alınarak bağlanır.
Tornalanacak kademe çeşidine uygun kesici takım seçilir ve katere bağlanır. Kater de kalemliğe
bağlanır.
İşin alnı referans alınarak, alından kademe boyu kadar açıklık ölçülerek işlenir.
Araba kademe boyu kadar ilerletilerek kalemle, parça dönerken çok az bir talaş verilerek
parçanın üzeri kademe boyu kadar çizilir.
Tezgâh durdurulur ölçü kontrolü yapılır.
Kaba olarak parça kademe çizgisine kadar talaş verilerek işlenir.
Yan kalemle kademe köşesi işlenerek 1. kademe oluşturulur.
Sonraki kademe için uygun kalem bağlanarak kademeler işlenir.
Ölçü kontrolü yapılarak işlem tamamlanır.
40
5.6.4.4. Kademelere pah kırmak
Torna edilerek elde edilen silindirik yüzeyle
alın yüzeyin birleştiği yerde keskin kenarlar
veya köşeler oluşur. Keskin kenar ve
köşeler herhangi bir yere çarpma esnasında
ezilir veya kişi
tutarken yaralanabilir.
Bu keskin köşeleri gidermek, ezilmeyi
ve
yaralanmayı önlemek için 30º–45º-60º gibi
pahlar kırılır. Genellikle bu pahlar iş
parçasının
çapına
göre
1-2-3...mm
genişliğinde ve 45º olarak kırılır.
Pah kırma işlemi kesiciyi iş parçasına
göre 30º-45º-60º çevirip talaş kaldırarak
veya eğe zımpara ve benzeri takımlarla
yapılır.
5.6.5. Delik delme
Delik delme işleminden önce torna tezgahı ve iş parçasının alın yüzeyinin hazırlanması
gerekmektedir. Bununla ilgili işlem basamakları aşağıda verildiği gibidir.











İş parçasının biçim ve ölçüsüne uygun bir torna aynası seçilir.
Ayna, önce fener miline takılır. İş parçası bağlanır ve merkezlenir.
Parça, aynadan dışarı lüzumundan fazla çıkmamalıdır. Parçanın dışarı çıkması tornanın titreşim
yapmasına ve matkabın kırılmasına sebep olur.
Parça alnı torna edilir.
Uygun ölçüde bir punta matkabı seçilir.
Mandren, gezer puntaya takılır ve punta matkabı mandrene bağlanır.
Punta matkabının ucu iş parçasına mümkün olduğu kadar yaklaşacak Şekilde gezer punta
kaydırılır ve tespit edilir.
Punta matkabının çapına uygun olan devir sayısı seçilir ve tezgâh bu devre ayarlanır.
Torna çalıştırılır. Gezer punta el tekeri döndürülerek punta matkabı işe doğru ilerletilir.
Punta matkabı, dönmekte olan parçanın alnına yaklaştırılır ve matkap ucunun merkezde olup
olmadığına dikkat edilir. Punta matkabı merkezde değilse matkabı doğru olarak merkezlemek
ve matkabın kırılmasını önlemek için gezer punta ayarlanır.
Punta matkabının ucuna birkaç damla yağ damlatılır ve matkap yavaş yavaş ilerletilerek
merkezleme deliği açılır. Bu delik, helisel matkapla deliği delerken çok gereklidir.
5.6.5.1. Matkabı puntaya bağlama yöntemleri
Mandrenle bağlama
Gezer puntaya bağlanmış mandren, matkabı sıkıca tutarak aynaya bağlanmış parçanın delinmesini
sağlar. Mandren, küçük ve orta çaplı matkapların bağlanmasında kullanılan bir araçtır. Mandrene
bağlanabilecek en küçük ve en büyük matkap çapları, yani mandrenin kapasitesi genellikle
üzerinde yazılıdır.
Matkap mandrenin gezer punta kovanındaki konik deliğe uyan konik bir sapı vardır. Mandren,
gezer puntanın konik deliğine doğru itilince bu konik sap mandreni tutar ve dönmesini önler.
Ancak mandrenin konik sapı, gezer puntanınkinden küçükse bu takdirde mors kovanlarından
yararlanılır.
41
Kovan1arla bağlama
Konik saplı matkaplar ya doğrudan ya da kovanlar yardımı ile gezer punta kovanındaki konik
kısma takılır.
Matkabın desteklenmesi
Delmeye başlarken matkap ucunun punta deliği veya
noktalanmış merkezle aynı eksende olmasına dikkat
edilir. Eğer matkap ucu delik ekseninden kaçıksa
şekilde gösterildiği gibi bir katerin arkasıyla
desteklenerek delmeye başlatılır. Matkap ucuna
dayanan kater arkası veya uygun bir parça gezinmeyi
önler. Matkabın kesici ağızları işe dalıncaya kadar
matkap yavaş yavaş ilerletilir ve sonra kater sökülür.
Delme işlemine,matkabın salgısız olarak devamı
sağlanır.
Tornada delme işlemi, aşağıdaki işlem basamakları doğrultusunda gerçekleştirilir:












İş parçası aynaya bağlanmalıdır.
Mandren gezer puntaya takılmalıdır.
Uygun bir punta matkabı mandrene bağlanmalıdır.
Devir sayısı, punta matkabı çapına göre ayarlanmalıdır.
Gezer punta, iş parçasına göre yeter uzaklıkta sabitlenmelidir.
Torna çalıştırılmalı ve gezer punta el tekeri döndürülerek punta matkabı iş parçasına
yaklaştırılmalıdır.
Punta matkabı yavaş yavaş ilerletilerek bir kılavuz deliği açılmalıdır. İş parçasının merkezi
punta matkabı, merkezleme kalemi veya özel olarak bilenmiş bir kalem ile işaretlenebilir.
Deliğe uygun matkap seçilmeli ve punta matkabı çıkartılarak matkap bağlanmalıdır.
İş parçasının malzemesine göre matkap çapına uygun devir sayısına tezgâh ayarlanmalıdır.
Gezer punta el tekeri döndürülerek matkabın delmesi sağlanmalıdır.
Delme sırasında matkap sık sık delikten çıkartılarak talaşlardan temizlenmelidir.
Matkap, istenilen derinlik elde edilinceye kadar ilerletilmelidir.
5.6.6. Delik tornalama
Kalem öncelikle katere punta seviyesinde bağlanmalıdır. Deliğin özelliğine göre kalem ve kater
seçilmelidir. Kör delikler için kördelik kalemi, boydan boya delikler için ise uygun bir kalem
seçilmelidir.
Kalem ayarlanırken esnememesine özen gösterilmelidir. Esneme, ölçü tamlığını bozar ve titreşime
neden olur. Kalem kısa bağlanmalı, delik katerlerinden faydalanılmalıdır. Delik işlerken talaş
miktarı az verilmelidir.
Deliklerin, yani iç yüzeylerin tornalanması her yönüyle dış yüzeylerin tornalanmasından daha çok
dikkat gerektiren bir iştir. Çünkü deliklerin tornalanmasında kalemin kesmesi görülemez, kater
uzun olduğu için esneme yapar ve bu yüzden fazla talaş verilemez. İşleme sırasında, işlenen yüzey
görünmediği için yüzey kalitesi hakkında bir fikir edinmek zor olur. Kesme esnasında kalem
kırılırsa bunu anlamak da zordur. Ancak usta tornacılar çıkan sesten, kalemin kırılmış olduğunu
anlayabilir. İşte bu sebeplerden, iç yüzeylerin tornalanması dış yüzeylerin tornalanmasından daha
çok dikkat ister.
42
Delik tornalama işlemlerinde dikkat edilmesi gereken kurallar aşağıda sıralanmıştır:













Kalem uygun şekilde ve tam punta yüksekliğinde bağlanmalıdır. Aksi hâlde, alın yüzeyde hiç
arzu edilmeyen çıkıntı (meme) meydana gelir.
Kalem boyu, delik boyundan biraz uzun olmalıdır.
İş parçası aynaya düzgün şekilde bağlanmalıdır.
İş parçasının alnı tornalanmalıdır.
Delik, istenilen ölçüden 1-1,5 mm küçük çap ve boyda delinmelidir.
Uygun bir delik kalemi seçilerek kalemliğe punta yüksekliğinde bağlanmalıdır.
Kalem, delik boyunca ilerletilerek delik tornalanmalıdır.
Eğer delik kör ise kalem, kör delik boyu sonuna geldiğinde merkeze doğru ilerletilerek alın
tornalanmalıdır.
Kalem geri çekilerek deliğin çap ve boy ölçüleri kontrol edilmelidir.
Her talaştan önce delik çap ve boy ölçülerine bakılmalı ve ona göre talaş verilmelidir.
Kalem esniyorsa aynı talaş tekrar verilmelidir.
Kalemin uzun bağlanması titreşimleri meydana getirir. Delik yüzeyi bozulur. Bu duruma çok
dikkat edilmesi gerekir.
Delik işlendikten sonra keskin kenarlara uygun ölçülerde pah kırılması unutulmamalıdır.
5.7. Kanal açma
5.7.1. İş parçasını ayna punta arasında bağlama
Uzun parçalara emniyetli bir kanal açma işlemi için, önce iş parçasının alın yüzeyi torna edilerek
işin çapına uygun punta matkabıyla punta yuvası açılır. İş ayna ile punta arasına alınarak emniyetli
bir bağlama işlemi gerçekleştirilir.
5.7.2. Kanal kalemini bağlama
Kanal kalemi punta ekseninde bağlanmalıdır. Yüksek bağlanırsa erken körlenir ve kesmez, alçak
bağlanırsa da kalemi işin altına çekmeye çalışır ve kalem kırılır. Kanalın konum ve açısına göre
kalemlik üzerinde işin eksenine dik veya açılı bağlanabilir. Kanal kalemleri genellikle kanal
genişliği ile aynı kalınlıkta veya daha küçük ölçüye sahiptir. Kanalın genişliğinden daha dar olması
ölçü tamlığını elde etmede rahatlık sağlar. Dış çapa ve iç çapa kanal açmak için kanal kalemleri
aşağıda gösterilmiştir.
Dış çap kanal kalemleri
43
İç çap (delik) kanal kalemleri
5.7.3. Başlıca kanal açılan yerler;





Tornada vida açarken vidanın bitim yerine kanal açılır.
Kademeli millerin kademe diplerine taşlama kanalı açılır.
Trapez ve yuvarlak kayışlar için kasnaklara kanal açılır.
Rulmanların konumlarını sabitleştirmek için deliklerin içine ve silindirik parçaların dış
yüzeylerine segman kanalı açılır.
Birbiri üzerinde dönerek çalışan makine parçalarına yuvarlak uç profilli kanal kalemi ile helisel
oluk halinde yağ kanalları da açılmaktadır. Kanal derinliği mümkün olduğu kadar az
verilmelidir; çünkü kanalın gereksiz yere derin açılması parça dayanımını azaltır.
5.7.4. Kanal açma işlem basmakları
44
45
Çapak alma; İşlenen kanalların köşe kısımlarında meydana gelen çapak yığılmaları kalemle
köşelere pah kırarak, torna eğesiyle eğeleyerek, zımpara kullanarak, temizlenir.
5.8. Konik tornalama
Aynı eksen üzerinde oluşan eksene dik yüzeylerin çap ölçü farklarının meydana getirdiği açısal dış
yüzeye konik diyoruz. Başka bir deyişle koninin eksene dik bir düzlemle kesilmesiyle meydana
gelen şekil veya parçalar konik olarak tanımlanır. Bu parçanın ekseni ile dış yüzeyi arasında bir açı
vardır. Buna konik açısı adı verilir. İş parçamızı tezgaha vereceğimiz bu açı değeriyle tornalayarak
elde ederiz. Yaptığımız bu işleme de konik tornalama işlemi denir. Aşağıdaki şekilde bir koninin
eksene dik konumda düzlemlerle kesilmesi halinde oluşan konik parçaların aynı konik açısına sahip
fakat farklı çap ölçülerini içerdiğini görmekteyiz.
5.8.1. Konik makine parçasının başlıca elemanları
46
Yukarıda Şekil de bir konik parçanın tornalamada ve eleman hesaplaması işlemlerinde kullanılan
değerlerini göstermektedir.
Bunlar:
l…… .konik esas boyu
L……parça boyu
α/2 …konik ayar açısı
D……konik büyük çapı
d……konik küçük çapı
1/X…koniklik oranı
Bu değerlerin harf ve sembolleri de hesaplamalarda kullanılmak amacıyla bilinmelidir.
Koniklik oranı: Bir konikte iki çap farkının iki konik boyuna oranına bölümüyle elde edilen
değerdir. Koniklik oranı ile eğim ölçüsü aynı tanımlamayı gerektirir. Birbirine girmiş kavramlardır.
1:5 1:10 1:20 1:50 1:400 şeklinde ifade edilir.
Açıklama: Koniklik oranı verilen bir parçada örnek:1:50 koniklik oranı bilinen bir konik parçanın
50mm boyda koniğinin çapı 1 mm büyüyecek veya küçülecek anlamını taşır.
Örnek: Küçük çapı 8mm olan konik parçanın koniklik oranı1:10 boyu ise 60 mm dir. Büyük çapı
ne olmalıdır. l:60mm Koniklik oranı=1/10 D=?
D=Koniklik oranı x boy +konik küçük çapı
D=(1/10)x60+8=(60/10)+8=6+8=14mm büyük çap ölçüsü elde edilir. Bu formül ile küçük çap
ölçüsünü de hesaplayabilirsiniz.
Makinecilikte çok kullanılan koniklerin kullanılma yerleri ve koniklik oranları aşağıda verilmiştir.
1:5-Amerikan koniği – {JARNO-BROWN} freze malafa koniklerinde,fener mili koniklerinde.
1:8-Amerikan koniği; {SHARP} torna fener mili konikleri
1:10 Musluk koniği ; tek konumlu muslukların içinde ve üstündeki başlıkta.
1:15 Muylu koniği ; şaft-kasnak-krank –uskur v.b konik muylularda
1:20 Mors koniği; mors kovanlarında, matkap ve makine raybalarında, makine kılavuzlarında,
mandren saplarında kullanılır.
1:50-Pim koniği ;konik pimlerin koniklik oranıdır.
1:400 Malafa koniği ; alet bilemede kullanılan çakıları bağlama malafaları bu oranda konik yapılır.
Tornada tezgahında konik tornalama birkaç yöntemle yapılabilir.
5.8.2. Sipere (Sporta) Açı Vererek Konik Tornalama
Siperi uygun açıya ayarlama: Üniversal torna tezgahlarında kalemlik ve alt tablası ile siper adını
verdiğimiz açısal bölüntüsü, ölçü tamburu olan kısmı kullanırız. Sport, açı verilmediği zaman,
parça eksenine paralel hareket edebilecek özellikte vida ve somun sistemi ile çalışır. Tornalamayı
bu sistemle yaparız. Konik açısını da tabla vidalarını çözerek istenen açı ölçüsü kadar siperi
çevirerek ayarlarız. Böylece sport üzerindeki kalem ile iş ekseni arasında bir açı oluştururuz. Bizim
ayarladığımız konik tornalama açısını, sport vidalarını sıkarak tamamlamış oluruz.
Parça ve sport konumlarının konik tornalamadaki konumu: Parçanın işlenme ve bağlama
durumu göz önüne alınarak siperin hangi yönde çevrileceğine önceden karar verilir. Böylece siper
konik açısı ayarı yapılır. Siper saat ibresi yönünde çevrilirse ölçü küçülür, zıt yönde çevrilirse ölçü
büyür. Konik tornalama açısı hesaplama yoluyla bulunur. Bu hesaplama usulleri koniğin bilinen
elemanlarına göre farklı formüller kullanılarak yapılır. Önce bu hesaplama usullerini bilmelisiniz.
47
Sporta açı vererek konik tornalama işlemindeki açı değerlerini, uygun formülleri kullanarak örnek
çözümlerle hesaplayalım.
Örnek: D=50mm d=35mm l=40mm olan konik parçanın konik ayar açısının hesaplanması için,
Tg α = (D-d)/2xl formülü kullanılır.
Değerleri formülde yerine koyarak açının tanjant değerini elde ederiz.
Tg α = (50-35)/2x40 = 15/80 = 0,1875 açının tanjant değeridir.
Bu değer trigonometrik cetvelinden bakarak veya hesap makinesi ile belirlenir tg α =10,61 = 10º
36’ açı verilmelidir.
Sporta bu açı verilir, el ile talaş kaldırma işlemi sport mili mesafesi miktarınca yapılır. Talaş
derinliği, alın sportundan verilerek ölçü tamlığına erişilene kadar bu şekilde konik tornalama
işlemine devam edilir.
Koniklik oranı bilinen bir koniği sporta açı vererek konik tornalama işleminde aşağıdaki formül
uygulanır.
Formül : Konik ayar açısı =Tg α =Koniklik Oranı/2 , bu formül ile aşağıdaki işlemi
gerçekleştirelim.
Örnek : Koniklik oranı 1/20mm olan bir milin konik ayar açısını hesaplayınız.
Çözüm :Tg α = 1/20:2 = 1/40 = 0,025 tanjant cetveline bakarak bu değerin karşılığı
olan açıyı buluruz. 1º 26’ olduğunu ve sporta verilecek bu açıyı ayarlayarak işi torna ederiz.
48
Pratik Olarak Açı Değerinin Bulunması: Genellikle bozuk bir parçanın konik tornalanacak kısmı
varsa ve bu kısım bozulmamışsa yüzey ve ölçü sağlamlığı mevcut ise bu parça tornaya bağlanır.
Sportun vidaları sökülür. Parçanın konik yüzeyine kalem, sport boyunca temas ettirilerek tam
ölçüye çok yakın değerde koniklik açısı elde edilir. Sport vidaları sıkılarak açı ayarlanmış olur.
Esas tornalanacak parça bu ayara göre tornalanarak işlenir. Bu usulü genellikle hesaplama
yöntemlerini bilmeyenler kullanır. Aynı zamanda koniğin çok hassasiyet taşımadığı, zamanın
önemli olduğu durumlarda veya işe ait resim, ölçü ve projenin bulunmadığı durumlarda kullanılan
bir yöntemdir.
Farklı kalemlerle elde edilmiş iş parçası örnekleri
49
5.8.3. El İle Talaş Verilerek Konik Tornalama
Bu işlem için tornanın alın ve boyuna sport kısımlarına aynı anda belirli oranlarda ilerleme vererek
yüzeyin konik tornalamasını sağlayabiliriz. Bunun için gelişmiş bir el becerisine ve tecrübeye gerek
duyulur. Bazı durumlarda araba otomatik ilerlerken enine sport geri veya ileri çekilerek yüzeyin
konikleştirilmesi de sağlanabilir. Bu metotlar çok elverişli ve elde edilen yüzeyler çok temiz
olmayabilir. Talaş derinliği alın sportundan ölçülü olarak verilir ve çap ölçüleri tamamlanır.
5.8.4. Punta kaydırarak konik tornalama
Genellikle uzun parçaların otomatik olarak seri bir şekilde tornalanmasında bu metot çok
kullanılışlıdır. Punta kaydırma işlemi normal punta uçlarında 4-5 mm’ye kadar emniyetli bir
şekilde yapılabilir. Daha fazla ölçülerde yapılacak kaydırmalarda küresel uçlu puntalar tercih edilir.
Punta kaydırma işlemi aşağıdaki gibi yapılır: Gezer puntanın alt tablası ile gövde kısmı ilk
yapıldığında fener mili eksenine ayarlanmış ve hassas ölçü aletleriyle sıfırlanmıştır. Puntanın arka
kısmında küçük bir bölüntülü cetvel ile bu sıfırlama işlemi sabitlenmiştir. Bizler punta
kaydıracağımız zaman punta gövdesi ile kızaklarını birbirine bağlayan cıvataları bir taraftan
gevşetip diğer taraftan sıkarak punta kaydırma yönünü ve ölçüsünü parçanın tornalama durumunu
göz önüne alarak, saat ibresi yönünde veya ters yönde ayarlarız. Sonra cıvatalar sıkılarak punta
kaçırma ölçüsünü sabitleriz.
Koniklik oranına uygun olarak gezer puntayı kaydırma: Bu sistemde koniklik oranı bilinen bir
iş parçasının punta kaydırma miktarı aşağıdaki formül ile hesaplanır.
a= punta kaydırma miktarı = Koniklik oranı x parça boyu /2 elemanlarının bilinmesi
gerekir. Formül : a= 1/X.l:2
Çıkan sonuç puntanın kaydırılacağı ölçü miktarıdır. Bu ölçünün kaydırılmasını aşağıdaki usullerle
yaparız.
1-Punta kaydırma işleminde vidaları gevşetip sıkarken puntanın arkasında bulunan ayar cetvelinden
yararlanırız.
2- Punta gövdesi ile kızakları arasındaki kaydırma miktarını kumpasla ölçerek ayarlarız.
3-Punta gövdesinin kızaklar üzerinde kaydırılmasını derinlik mikrometresi ile ölçerek hassas bir
şekilde ayarlarız.
4-Fener mili puntası ve gezer punta arasına silindirik olarak taşlanmış hassas bir malafa koyarız.
Araba üzerine bağlanmış bir komparatör saatini malafanın punta ucuna dayarız.Puntayı kaydırıp
komparatör saati ile kaydırma miktarını herhangi bir yönde hassas olarak ayarlarız.
50
Örnek: Büyük çapı 60 mm, küçük çapı ise 52 mm olan bir konik parçanın punta kaydırma
miktarını hesaplayınız.
Çözüm: a = (D-d)/2 ( 60-52)/2 =8/2= 4mm punta kaydırma miktarı olarak bulunur.
Koniklik oranı belli olan bir parçanın konik kısmını işlemek için punta kaydırma mesafesi
hesabı
Bilinen elemanlar
a=punta kaydırma miktarı
1/ x=Koniklik oranı
l=Parça boyu
Yukarıda elemanları verilen konik parçayı punta kaydırarak konik tornalamak için punta kaydırma
ölçüsünü hesaplayınız.
a= Parça boyu x koniklik oranı a=80x1/50=80/50=1,6mm ölçüsü elde edilir.
Bu hesaplama yöntemi ile koniklik oranına göre bütün konik tornalama işlemlerinin punta
kaydırma miktarı ölçüsü bulunur.
Punta kaçıklığını kontrol etmek: Hesaplanan punta kaçırma miktarının doğruluğunu kontrol
etmek için aşağıdaki işlemleri uygularız.
1-Punta kaydırma işleminde vidaları gevşetip sıkarken puntanın arkasında bulunan ayar cetvelinden
yararlanırız.
2-Punta gövdesi ile kızakları arasındaki kaydırma miktarını kumpasla ölçerek ayarlarız.
3-Punta gövdesinin kızaklar üzerinde kaydırılmasını derinlik mikrometresi ile ölçerek hassas bir
şekilde ayarlarız.
4-Fener mili puntası ve gezer punta arasına silindirik olarak taşlanmış hassas bir malafa koyarız.
51
5- Araba üzerine bağlanmış bir kompratör saatini malafanın punta ucuna dayarız.İstenilen punta
kaydırma miktarı kadar ayarlanarak ayar işlemini yaparız.
Yukarıda punta kaydırma ayar usullerine göre yapılan ayar işlemlerinden sonra yapılan ilk ince
talaş verme işlemi sonunda iş üzerinde ölçüm yapılarak da kaydırma işleminin doğruluğu
onaylanır.
Tezgâhı ayarlayıp konik tornalama: Yapılan punta kaydırma işleminin doğruluğu onaylandıktan
sonra işin tornalanması için işin ve puntanın emniyetli bağlanması sağlanır. İşin tornalanması
işlemine uygun pasolarla talaş derinliği verilerek tornalamaya devam edilir. İşin puntadan
çıkmamasına dikkat edilir.
Konikliği kumpas ve mikrometre ile kontrol etmek: Punta kaydırma yöntemi ile yapılan konik
tornalamanın kontrol edilmesini aşağıdaki usullerle yaparız. İş parçamızın yapılan konik
tornalaması standart konik ölçülerinde ise uygun konik mastarlardan yararlanarak kontrolünü
yaparız. İş parçasının konikliği standartların dışında olması halinde ise parçamıza uygun ölçme
aralığına sahip kumpas veya mikrometre ile ölçme ve kontrol işlemleri yapılır. Küçük ve büyük
çaplar ayrı ayrı ölçülür.
5.8.5. Sevk kızağı ile konik tornalama
Bazı üniversal torna tezgâhlarının seri ve otomatik tornalama işlemlerini gerçekleştirmek için sevk
kızağı denilen açısal bölüntülü ek aparatı vardır. Açısal tornalamaları hassas ve emniyetli
tornalamaya yarayan özel aparatlara sevk kızağı adını veriyoruz. Sevk kızaklarının açısal tornalama
yapmada ayarlanabileceği açı ölçüsü tezgahı yapan firma tarafından ayarlanır. Genellikle 0-30
derece açılar arasında açılara uygun yapılacak konikleri tornalayabiliriz. Sevk kızağı tezgahın alın
sportunu, kalemliği ve ona bağlı kalemi kendi açısına uygun olarak parça üzerinde hareket ettirir.
Konik tornalama işlemini gerçekleştiren bir özelliğe sahiptir. Bu özellikten yaralanarak konik
tornalamayı otomatik olarak gerçekleştiririz. Bu çeşit tornalamada sadece konik açısının değerini
bilmek yeterlidir, herhangi bir hesaplamaya gerek yoktur. Parçanızın iki punta arasında ve
emniyetli bir şekilde bağlanması gerekir.
52
5.8.5.1. Sevk kızağını koniklik ölçüsüne göre ayarlama
Bunun için sevk kızağının ayar vidaları sökülerek açılır. T kanal içersinde istenilen açı değerine
ayar yapılır. Daha sonra alın sportunun kızağa bağlantısı yapılarak boşa alınır. Kalemlik serbest
olarak otomatik tornalama işlemini yapacak konuma gelmiştir. Açısal tornalamanın bu çeşit
tornalarda boy mesafesi 500-600mm ölçülere kadar olan parçalar için elverişlidir.
5.8.5.2. Sevk kızağı ile tornalama
Yukarıda açıklanan ayar işlemi yapıldıktan sonra tezgaha uygun otomatik ilerleme ve işe devir
sayısı verilerek talaş kaldırma işlemine geçilir. Bu işlemde talaş derinliğinin ayarı ve ölçüsü
kalemlik üzerinden yapılır.
5.8.5.3. Konikliğin mastar ile kontrol edilmesi
Yapılan konik tornalamanın uygunluğu işe uygun mastar ile kontrol edilerek doğrulanır. Konik
mastarları, sinüs konileri, hassas mors kovanları, hassas açıölçerler, optik açıölçerler ve su
terazilerinden yararlanılır.
5.9. Tırtıl çekme
Makine parçalarının genellikle el ile sıkılması ve çözülmesi istenen yerlerinde veya elimizin tutma
anında kaymaması için parçalara görünüm güzelliği oluşturmak amacıyle dış yüzeylerini ezerek
yapılan izlere tırtıl adını veriyoruz.Tırtıllar, tırtıl makarası diye isimlendirilen (HSS) alaşımlı
yüksek hız çeliğinden yapılmıştır. Üzerlerinde açacağı izlere göre dişleri bulunan
avadanlıklardır.Tırtıl adımına uygun olan bu dişler iş parçalarına da aynı adım ölçüsünde iz
yapmaya elverişlidir.
5.9.1. Tırtıl çeşitleri
Makine parçaları üzerine ezmek suretiyle açılan tırtılların meydana getirdikleri izlerin şekline göre
isim alırlar. Buna göre tırtıl çeşitlerini şöyle sıralayabiliriz.
1-Düz tırtıl
2-Çapraz baklava dilimli tırtıl
3-Kare dilimli tırtıl
4-Tek yönlü çapraz tırtıl (sağ-sol).
Aşağıda tırtıl makara çeşitleri ve yaptığı izleri görebilirsiniz.
53
Tırtılı kurallara uygun çekmek için belli işlem basamaklarının doğru uygulanması gerekmektedir.
5.9.2. Tırtıl makaralarının düzenlenmesi
Tırtıl makaraları, tırtıl çekmeden önce temizlenir. Sonra makaraların tırtıl kateri üzerindeki
bağlantılarının sağlamlığı kontrol edilir. Bundan sonra ise, makaraların bağlandığı katerler tezgahın
kalemliğine punta ekseni yüksekliğinde bağlanarak tırtıl çekme işlemine hazırlanır. Makaralar
çekilecek tırtıl çeşitler göz önüne alınarak katerler üzerine tek veya çiftli olarak bağlanırlar.
5.9.3. Tırtıl çekmek için devrin ayarlanması
Tırtıl makaralarının iş parçası yüzeyinde ezerek iz yapması için düşük devirle iş dönmesine ve
ezme işleminin gerçekleşmesine çalışılmalıdır. Bundan dolayı tırtıl çekme anında tezgaha normal
tornalama devrinin 1/3 veya 1/4 ü oranında verilecek devir sayısının olumlu sonuç almada etkili
olduğu görülmüştür. Tezgah devri için
V= π.D.N/1000 N=1000.V /D.3.π formülünü kullanabiliriz.
54
5.9.4. Tırtıl çekmek için uygun ilerlemenin ayarlanması
Tırtıl çekme işleminde ilerleme ölçüleri miktarları torna tezgahı otomatik ilerleme ölçüsünün de az
olmasına sebep olur. Bu nedenle uzun boylu tırtıl çekilmesi istenen parçalarda otomatik ilerleme
verilerek yapılacak bir tırtıl çekme işleminin temiz ve kaliteli olması için devir/ilerleme miktarı
seçilirken 0,02mm-0,1 mm arasındaki ilerleme oranlarının kullanılması olumlu netice vermektedir.
Tırtıl çektiğimiz parçaların malzeme çeşidi bu ilerleme miktarının değerlerini yükseltmeye ve
düşürmeye sebep olur. Genellikle yumuşak veya hafif metallerde ezme işlemi kolay olacağı için
otomatik ilerleme ayarlanırken verilen değerlerin üst sınırlarına yakın ilerleme seçilir.
5.9.5. Tırtıl çekme işlemi
Herhangi bir makine parçasına tırtıl çekerken parçanın tezgaha uygun bağlama şeklinin nasıl
olacağı, kolay tırtıl çekme, yüzeye yanaşma ve tırtıl makaralarının durumu göz önünde
bulundurulur. Bütün bunlar kararlılıkla düzenlenir. İş parçası ayna ile punta arasına alınarak
emniyetli bir biçimde bağlanır. Tezgahın devri hesaplanan devre ayarlanır. Tırtıl makarası ve bağlı
olduğu katerler, kalemlik üzerinde, iş eksenine dik parça yüzeyine paralel konumda bağlanarak
sağlam bir şekilde sıkılır. Alın sportundan talaş derinliği verilerek makaranın dönmesi ve parça
yüzeyini ezmesi sağlanır. Açılan tırtıla parça boyunca aynı derinlik ve temizlik elde edilene kadar
otomatik ilerleme verilir. Sonra elle araba ilerletilerek tırtılın tamamlanması sağlanır. Tırtıl çekme
anında makaralar ilerleme yönünün tersine doğru dönmeye çalışır, bu durum makaranın parçaya
temas yüzeyini azaltır, fakat enine sporttan talaş derinliği vermemizi kolaylaştırır.
5.9.6. Tırtıl çekilen yüzeyin kontrolü
Tırtıl çekilen makine elemanlarının tırtıl kalite kontrolü şöyle yapılır:
1-Tırtıl çekilecek yüzeyin iki yanına tırtıl derinliği ölçüsünde pah kırılır, tırtılın derinliği bu pahın
derinliğine eşitse derinliği tamamlanmış sayılır.
2-Tırtıl çekilen parçayı el ile kontrol ederek tırtıl yüzeyinin el ile söküp takmaya uygunluğuna
bakılır ve karar verilir,
3-Tırtıl dişlerinin gözle görülen bir düzgünlüğe sahip olup olmadığına bakılarak karar verilir.
Tırtılın yüzeyde meydana getireceği iz, makaranın üzerinde bulunan dişlerin temizliği ve
düzgünlüğüne eşit olmalıdır.
5.9.7. Tırtıl çekerken yağ kullanmanın önemi
Yağ kullanmanın önemini aşağıdaki gibi sıralayabiliriz;
1-Tırtıl çekilen parçalarda tırtılın parçayı ezerek oluşması anında meydana gelen küçük talaş
parçacıklarının makara dişleri arasını doldurmadan, temizlenmesini sağlar,
2- Sürtünmeden dolayı ısınan makaraların ve parçanın soğuması sağlanır,
3-Makaraların paslanması önlenir
4- Daha iyi yüzey kalitesi elde edilir.
5.10. Tornada klavuzla vida açma
5.10.1. El klavuzu ile vida açma işlem basamakları
Delik içerisine açacak olduğumuz vidanın özelliğine göre (M,W) kılavuz takımı seçilerek işlem
sırası şu şekil de sıralanır:
1- Bir numaralı kılavuz seçilerek buji koluna yerleştirilmelidir.
55
2- Kılavuzun ucu deliğe yerleştirilmelidir.
3- Gezer puntanın ucu kılavuzun kare kesitli başındaki punta deliğine yerleştirilmelidir,
4- Tezgah uygun devire ayarlanmalıdır,
5- Buji kolunun öne gelen tarafı araba yüzeyine düzgün dayatılmalıdır,
6- Torna tezgahı çalıştırılarak kılavuz ağızlatılmalıdır.
7- Tezgahın çalışmasıyla birlikte gezer puntadan adıma uygun ilerleme sürekli verilmelidir.
8-Uygun soğutma sıvısı kullanılarak vida açma işlemi tamamlanmalıdır.
5.10.2. Otomatik klavuzlar ile vida açma işlem basamakları
Makine ile kılavuz çekmenin, elle çekilen vidalara göre daha hızlı kolay temizdir. Bu nedenle
otomatik aparatlar kullanılmaktadır. İşlem basamaklarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz;
1- Otomatik kılavuz aparatı üzerindeki kol ile kurulur,
2-Normal kılavuz gibi deliğe ağızlatılır,
3-Tezgahı çalıştırarak vida açılır,
4-Vida işleminin sonunda bir dayama etkisiyle kılavuzun lokmaları içeriye çevrilir,
5-Diş üstü çapı küçülen kılavuzu tezgah sola doğru döndürülmeden delikten çıkarılabilir,
6-Mutlaka uygun soğutma sıvısı kullanılmalıdır.
56
5.11. Tornada pafta ile vida açma
5.11.1. El paftası ile vida açma işlem basamakları
1-İş parçasını salgısız bir şekilde aynaya
bağlayınız.
2-Tezgahı uygun devirde ayarlayınız.
3-İş parçasının ucuna kırkbeş derece pah kırınız.
4-Açılacak profile uygun pafta seçerek pafta
koluna takınız.
5-Gezer puntayı pafta koluna dayanacak şekilde
sabitleyiniz.
6-Pafta kolunu arabaya sabitleyiniz.
7-Aynayı boşa alıp çeviriniz.Pafta kolunu da ayrıca
iterek parçaya ağızlatınız.
8-Tezgahı çalıştırarak vida açma işlemini
tamamlayınız.
9-Bu işlemde mutlaka uygun soğutma sıvısı kullanınız.
5.11.2. Otomatik pafta aparatı ile vida açma işlem basamakları
1- Vida açacak olduğunuz parçayı salgısız ve sağlam
bir şekilde aynaya bağlayınız.
2- Parçanın ucuna kırk beş derece pah kırınız.
3- Açacak olduğumuz vidanın profiline göre
hazırlanan diş lokmalarını aparata takınız.
4-Otomatik paftanın mandalını kurunuz.
5- Pafta aparatını gezer puntaya bağlayarak iş
parçasına ağızlatınız.
6- Tezgahınızı uygun devir sayısına ayarlayınız.
7- Tezgahı çalıştırıp, düzenli ilerlemeyi veriniz.
8- Kurulmuş olan otomatik pafta başlığını, vida
sonunda otomatik atacak şekilde ayarlayınız.
9- Paftanın işi bırakması çap büyümesiyle olacağından geriye alma işlemini tezgahı durdurmadan
da yapılabilirsiniz.
10- Pafta açma işleminde mutlaka uygun soğutma sıvısı kullanmalısınız.
5.12. Tornada kalemle üçgen vida açma
5.12.1. Vida kaleminin hazırlanması
Tornada kalemle üçgen vida açmak için her
şeyden önce vida kaleminin kusursuz
bilenmesi gerekir. Bunun için vida
kalemlerinin kesmesini sağlayan ağız açıları
dikkatle bilenmelidir. şekil'de bir üçgen
(metrik) vida kaleminin kesmesini sağlayan
açılar gösterilmiştir. Vida kalemleri bir çeşit
profil kalemi olduğundan, bunlara genel
olarak talaş açısı verilmez yani üçgen vida
kalemlerinin talaş açısı genel olarak sıfırdır
(γ= 0 ).
57
Genelde vida açılırken, sport parça eksenine dik olarak ayarlanır. Her pasoda talaş sporttan
verilince vida kaleminin sağ ve sol iki kenarı aynı anda talaş aldığı için büyük adımlı vidalar
açılırken fazla talaş derinliklerinde kaleme gelen yük artar ve vida yüzeyi bozuk çıkar. Bu problemi
ortadan kaldırmak için sporta 30° açı verildikten sonra kalemin dikliği ayarlanır. Her pasoda talaş
yine sporttan verilir. Bu şekilde talaş verilince vida kaleminin sadece sol kenarı talaş alacağı için
vida yüzeyi daha düzgün çıkar.
Üçgen vida kalemleri mastara göre bilenir. Vida
kalemlerinin mastara göre dik olarak nasıl
ayarlanacağı
ve
nasıl
bileneceği
şekilde
görülmektedir. Kalem bilenirken uç açısının doğru
verilmesine ve kalem ucu ekseninin kalem
prizmasının kenarına mümkün olduğu kadar paralel
olmasına dikkat edilmelidir. Buna dikkat edilmezse
kalemin iş eksenine göre tam dik olarak ayarlanması
zorlaşır.
5.12.2. Metrik Üçgen Vida için Kalemin 60º Uç Açılı Bilenmesi
Metrik vida kaleminin ucu 60°’lik bir açı ile bilenir.
Kalemin ucuna göre sol tarafındaki kenar, 30º ve
sağ kenarı da 30º olacak şekilde eşit olarak bilenir.
5.12.3. Whitworth Üçgen Vida için Kalemin 55º Uç Açılı Bilenmesi
Whitworth vida kaleminin ucu 55°lik bir açı ile bilenir.
Metrik vida kaleminden tek farkı budur. Bileme işlemi
metrik vida kaleminde olduğu gibidir.
58
5.12.4. Kalemin bağlanması ve ayarı
Vida kaleminin üst kısmı yandaki şekilde görüldüğü
gibi parça eksenine dik olarak bağlanmalıdır. Vida
kalemi, yalnız ucu dışarıda kalacak şekilde katere tespit
edilmelidir.
Kater, kalemliğe bağlanır ve kalemi, iş parçasına dik
olarak ayarlamak için bir vida mastarı kullanılır. Bu
mastar, kalemin ucuna tutularak iş parçasına
yaklaştırılır. Mastar ve parça arasında başlangıçta hafif
bir açıklık kalmalıdır. Mastar iş parçasına paralel
oluncaya kadar katere hafifçe vurulmalıdır. Daha sonra
mastar, iş parçasına dayanarak kalemin tam diklik ayarı
yapılır.
5.12.5. Tornanın ayarlanması
5.12.5.1. Metrik Vida için Vida Adımına Göre Hız Kutusu Ayarı



Torna tezgâhları ana mili
adımı milimetre olarak
verilir.
Tezgâhın
hız
kutuları
üzerindeki vida tablosundan
açılacak vidanın ilerleme
ayarı aranarak bulunur.
Metrik vidanın adımına göre
ilerleme
hız
kutusu
ayarlanır.
5.12.5.2. Whitworth Vida için Parmaktaki Diş Sayısına Göre Hız Kutusu Ayarı


Tezgâhın üzerindeki vida tablosundan açılacak vidanın parmaktaki diş sayısı aranarak bulunur.
Vidanın parmaktaki diş sayısına göre ilerleme hız kutusu ayarlanır.
59
5.12.5.3. Ana mili dönüş yönü ayarı
Milin dönüş yönünü ayarlayan tezgâh üzerinde
bir kol bulunmaktadır. Dönüş yönü ayar kolu iki
konumludur:
 Sağ helis yönü, puntadan aynaya doğru,
 Sol helis yönü, aynadan puntaya doğrudur.
5.12.5.4. Tornanın devir sayısı ayarı
Vida açarken seçilecek devir sayıları, tornada kullanılan devir sayılarının 1/3 veya ¼’ü kadar
olmalıdır. En doğru olanı ise kalemin hareketini her an kontrol edebilmeye uygun olan devir sayısı
olmalıdır. Genellikle küçük devir sayıları seçilmelidir. Ayrıca küçük adımlı vidaların büyük adımlı
olanlara oranla daha yüksek devirlerde açılması gerektiği unutulmamalıdır. Yüksek devir sayıları,
pirinç gibi yumuşak gereçlerden yapılan vidalar için uygulanır. Sert malzemeler için daha düşük
devir sayıları kullanılmalıdır. Çekilecek vidanın özelliklerine göre devir sayıları dikkate alınarak
fener mili kutusu üzerindeki kollarla gerekli ayarlamalar yapılır.
5.12.6. Vidanın açılması
5.12.6.1. Kalemin parça yüzeyine ayarı ve sıfırlanması
Mastarla dikliği kontrol edilen kalem, tezgâh devir sayısı düşük olarak dönen parça yüzeyine temas
ettirilir. Kalemin temasından sonra sportun mikrometrik bileziğinden sıfırlama yapılır.
5.12.6.2. Makasın kavratılması
60
Daha önce yapılan tüm ayarlar kontrol edildikten sonra vida mili kavrama makası kavratılır.
5.12.6.3. Kalemin Tamburla Sıfırlanarak Deneme Talaşının Verilmesi
Kalem iş parçasının dış çapına göre sıfırlanır ve
başlangıç konumuna getirilerek 0,05 mm deneme talaşı
verilir. Arabanın makası kavratılarak iş üzerinde vida
adımını gösteren ince bir iz açılır.
5.12.6.4. Vida Tarağı ile Kontrol Edilmesi
Diş tarağıyla bir vida adımının doğruluğunun kontrol
edilmesi en çok uygulanan bir yoldur.
Tornada
üçgen
vida
açarken
adım
ayarının
doğruluğu,şekilde görülen diş tarağı ile kontrol edilir. Diş
tarağı, metrik vidalarda adıma ve inç vidalarda parmaktaki
diş sayına göre bulunur. Açılan ize dişler tam olarak
oturuyor ise tezgâh ayarları doğrudur. Aksi hâlde ayarlar
tekrar kontrol edilmelidir.
5.12.6.5. Kesme yağı kullanarak vidanın açılması
Tornada vida açarken bor yağı kullanılması vidanın temiz çıkmasını sağlar. Bunun için vida
çekerken bor yağı kullanılması veya yağdanlıkla kesme yağı damlatılması gerekir. Amaç
sürtünmeden dolayı oluşan ısınmayı ve aşınmayı azaltmak aynı zamanda kesmeyi de
kolaylaştırmaktır.
5.12.6.6. Açılan vidanın kontrolü
Bir vidanın dişlerini oluşturan
bütün ölçüler, o vida için yapılmış
bir mastarla kontrol edilebilir.
Şekilde görüldüğü gibi vida
mastarı
aynen
tampon
mastarlarında olduğu gibi bir
tarafı geçer taraf, diğer tarafı da
geçmez taraf olarak yapılır. Delik
içine açılan vidalar, vida tampon mastarı ile dış yüzeylere açılan vidalar da somun vida mastarı ile
kontrol edilir. Seri olarak üretilmesi gereken hassas vidalar bu tür mastarlarla kontrol edilerek
yapılır.
Mikrometre ve aksesuarları yardımı ile (vida dişi ölçü pimleri) vida diş dibi çapı en doğru şekilde
ölçülür. Aşağıdaki şekilde mikrometre ile ölçüm gösterilmektedir.
61
5.12.7. Kalemle vida açarken dikkat edilmesi gereken kurallar
5.12.7.1. Düz ve kademeli millerde
Tornada vida açmak; bilgi, dikkat ve sabır gerektiren hassas bir iştir. Bu yüzden vida açarken
aşağıda belirtilen kurallara uyulması gerekir.






Vida kaleminin kusursuz bilenmesine dikkat edilmeli ve her bilenme sonunda kalemin kılağısı
alınmalıdır.
Vida açarken verilecek kesme hızı (Vmaks = 10 m/dk.) düşük verilmelidir.
Vidanın ölçümü ve kontrolü doğru yapılmalı, ölçü ve kontrol aletleri kusursuz olmalıdır.
Tornanın ana mili sadece vida açarken kullanılmalı, normal tornalama için kullanılmamalıdır.
Adımı küçük olan (2 mm 'ye kadar) vidalar açılırken talaş açısı sıfır olmalı, büyük adımlı
vidalar açılırken kaleme 2-3° talaş açısı verilmelidir. Aşağıda soldaki şekilde gösterilmiştir.
Aşağıda sağdaki şekilde görüldüğü gibi kaleme uygun boşluk açısı verilmelidir. Aksi hâlde
vidanın yüzeyi kaleme sürtünür.
Adımı büyük vidanın kaba işlemi






Boşluk açısı hatalı bilenmiş kalem
Kalemin yüksekliği, işin ekseninde olacak şekilde ayarlanmalıdır.
Kalem ucu ekseninin iş eksenine dik olarak ayarlanması vida kalem mastarıyla yapılmalıdır.
Vidanın dış çapı tornalanırken uç kısmına 45’lik bir pah kırılmalıdır. Pah, vida kaleminin
kesmesini kolaylaştırır ve çabuk körlenmesini önler.
Vidanın adım ayarının doğru yapılıp yapılmadığı bir diş tarağıyla kontrol edilmelidir.
Kalem, başlangıç konumuna giderken (işin ters dönmesiyle) vidaya zarar vermemesi için yeteri
kadar geri çekilmelidir.
Temiz bir vida açmak için bor yağı veya kesme yağı kullanılmalıdır.
62



Vidanın temiz çıkması için son paso (pasolar) çok az verilmeli hatta
son pasoda kalem diş yanaklarını kazır gibi yaparak kesmelidir.
Bunun için kalemi yeniden bilemek ve kılağısını almak gerekir.
Uzun iş parçalarına vida açarken iş parçası bir gezer yatakla
yataklanmalıdır. Bu işlemde, yatağın işi destekleyen ayaklarının
kalemin solunda olmasına dikkat edilir.
Faturalı parçalarda vidaların diş dibine bir diş dibi kanalı açılmalı,
böylece hem vidanın açılması kolaylaştırılmalı hem de vidanın baş
kısmının sıkma esnasında parçaya oturması sağlanmalıdır Yandaki
şekilde bu gösterilmiştir.
5.12.7.2. Delik ve kör deliklerde
Deliklere vida çekmede de kalem tam eksene bağlanmalıdır. Kalem ucunun iş parçasına dik olarak
bağlanması için vida mastarından yararlanılır.
Kalem ile diş dibi çapı arasında yeter derecede boşluk açısı olması gerekir. Böylece kalemin alt
kısmının sürtünmesi önlenmiş olur. Kalem delik içinde rahat hareket edecek şekilde olmalıdır.
Titreşimi ve esnemeleri önlemek için kater ve delik kalemi mümkün olduğu kadar kalın olmalı ve
kalemliğe kısa bağlanmalıdır.
5.13. Tornada kalemle kare vida açma
Diş dolusu ve diş boşluğu kare profilli olan vidadır. Metrik ve parmak ölçü sistemine göre yapılır.
Kare vidaların standardı yoktur. İstenen çap üzerine, ihtiyaca cevap verecek şekilde, her adımda
kare vida açılabilir. Kare vida açılacak iş parçasının vida bitim noktasına, diş dibi çapından küçük
kanal açılmalıdır. Amaç vida sonunda kalemin boşa çıkmasını sağlamaktır. Aksi hâlde kalemi
kırabiliriz. Gerektiğinde bu kanal, sol helis vidaların başlangıç noktası olarak kullanılır.
Elemanları ve hesaplanması
Diş kalınlığı ve diş yüksekliği yaklaşık olarak adımın yarısı kadardır. Vidanın kolay çalışabilmesi
için diş boşluğu diş kalınlığından 0,05 mm daha fazla yapılır.
63
D
D1
D2
H
B
A
P
: Diş üstü çapı
: Diş dibi çapı
: Böğür çapı (Bölüm dairesi çapı)
: Diş yüksekliği
: Diş kalınlığı
: Diş boşluğu
: Adım
Diş dibi çapı
Böğür çapı
Diş yüksekliği
Diş kalınlığı
Diş boşluğu
D1 = D – 2H
D2 = D – H = D – 0,5 x P
H = P/2
B = P/2 – 0,05
A = P/2 + 0,05
Örnek: Çapı 40 mm olan bir mil üzerine adımı 8 mm olan bir kare vida açılacaktır. Elemanlarını
hesaplayınız?
5.13.1. Kare vida kaleminin hazırlanması
5.13.1.1. Adımına göre kalemin bilenmesi
Vidanın helis açısından dolayı kalemin alt tarafı vidaya sürtebilir. Bunu önlemek için kalemin ucu
helis açıcı (α) kadar eğik bilenir. Kalemin vida içinde sıkışmaması için geriye doğru boşluk açısı
(δ) verilmelidir.
Kare vida kaleminin uç genişliği diş boşluğuna eşittir (uç genişliği = A). Helis açısı ise vidanın
adımı ve diş üstü çapına bağlı olarak değişir.
64
5.13.1.2. Kalemin tornaya bağlanması ve ayarı
Vida ve somunun birbirine uymasını sağlamak amacıyla vida profilinin eksene dik olarak açılması
gerekir. Bu dikliği elde edebilmek için vida kalemi, iş parçasının eksenine dik olarak bağlanmalıdır.
Bu işlemi yapabilmek için genellikle vida mastarlarından yararlanılır.
65
Not1: Tornanın ayarlanması ve vidanın çekilmesi ile ilgili kurallar üçgen vida açarken uyulması
gereken kurallarla aynıdır.
Not2: Küçük adımlı vidalar doğrudan doğruya kare vida kalemi ile açılır. Büyük adımlı vidalar ise
önce dar ağızlı bir kalemle vida kanalları boşaltılır. Daha sonra uygun şekilde bilenmiş kare vida
kelemi ile vidaya tam profili verilir.
5.14. Tornada kalemle trapez vida açma
Tepe açısı 30° olan profili kesik üçgen şeklinde vidadır. Hareket ve kuvvet iletmek amacı ile tezgâh
tablalarında, vidalı millerde vb. yerlerde kullanılır.
Elemanları ve hesaplanması
Trapez vidanın elemanları ve formülleri kare vidaya benzer.
66
5.14.1. Trapez vida kaleminin hazırlanması
5.14.1.1. Kalemi vida ölçüsüne göre mastarla bileme
Kalemin serbestçe kesebilmesi için ağız kısmı kare vida kaleminde olduğu gibi eğik bilenmelidir.
Bu eğiklik adım açısına göre değişir. Kalemin enine kesiti konik olmalıdır. Yani her adım için özel
bir biçim seçilmelidir.
Kalemin uç genişliği; B = 0,37 • P – 0,13 ile hesaplanan değer kadar olmalıdır.
67
5.14.1.2. Kalemin tornaya bağlanması ve ayarı
Not1: Tornanın ayarlanması ve vidanın çekilmesi ile ilgili kurallar üçgen vida açarken uyulması
gereken kurallarla aynıdır.
Not2: Küçük adımlı trapez vidalar doğrudan doğruya trapez vida kelemi ile açılır. Büyük adımlı
vidalar ise uygun bir keski kalemi ile vidanın kaba talaşı alınır. Daha sonra uygun şekilde bilenmiş
trapez vida kelemi ile vida tamamlanır.
5.15. Çok ağızlı vida açma
Şimdiye kadar anlatılanlar tek ağızlı vida açmak için uygulanan kurallardı. Çok ağızlı vida açmak
bütün vida türlerinde (üçgen, kare, trapez v.b.) aynıdır. Bu sebepten hangi profilde vida açılacaksa
68
ona göre kalem hazırlığı yapılır. Vidaların çok ağızlı olarak kullanılması genelde hareket ileten
vidaların hareketi daha hızlı iletebilmesi için kullanılır.
5.15.1. Çok ağızlı vida açma yöntemleri
5.15.1.1. Yan yana kalemler kullanılarak
Çok ağızlı bir vidayı daha kolay bir şekilde
çekebilmek için yan yana yürüyen ve vida dişlerini
aynı anda açan kalemler kullanılır. Kalem
eksenlerinin arası, adımın yarısı kadar olmalı ve iki
kalemin de iş parçasına göre doğru bağlanmasına çok
dikkat edilmelidir.
5.15.1.2. Ana mil ile fener mili bağlantısını keserek (diş atlatarak)
İki ağızlı vidayı bir kalemle açmak istersek önce birinci vida oluğu açılır. İkinci vida oluğunu
açmadan, parçanın ana mil ile ilgisi kesilerek yarım devir döndürülmesi gerekir. Bunun için de
önce dişlere işaret konur ve makas gevşetilir. Makas aşağı alınarak bağlantısı kesilir. Bundan sonra
fener mili yarım devir döndürülür ve dişli çarklar yeniden birbirine kavratılır. Bu yöntem fener
miline takılan dişli çarkın diş sayısı, açılacak vida ağız sayısına bölünebildiği zaman kullanılır.
69
Diş atlatma metodunda kullanılan dişliler
5.15.1.3. Fener miline bağlanabilen özel bölme aygıtını kullanarak
Yeni tip torna tezgâhlarında bulunan ve her torna
için değişik olan özel bölme aygıtlarından biridir.
Resimde görülmektedir. Ağız sayısı ona kadar
olan vidaların açılmasında kullanılır.
Dört ağızlı kare vidanın açılması için izlenecek yol
ve özel bölme aygıtının kullanılması aşağıda
anlatılmaktadır:



Vidanın birinci ağzı normal olarak açılır. Bu
işlem esnasında özel bölme aygıtının kavrama
dişlisi ile çevredeki dişlinin üzerinde olan
plakadaki (0) çizgileri aynı noktaya getirilmiş
olmalıdır.
 İkinci ağzı açmak için kavrama dişlisinin diş
sayısı, vidanın ağız sayısına bölünür. Kavrama
dişlisinin 60 adet sivri dişi bulunduğuna göre
60 / 4 = 15 elde edilir. Bu rakam ağız sayısı
için atlatılacak diş sayısını gösterir.
 Kamalı mil üzerindeki vida uygun bir anahtar
ile gevşetilir. Kavrama dişlisi öne doğru bir
miktar
çekilerek çevresindeki dişliden
kurtarılır. İş parçasının bağlı bulunduğu ayna
ok yönünde döndürülerek 15 rakamı, (0)
işaretinin hizasına getirilir. Kavrama dişlisi
çevre dişlisine takılarak vida sıkılır. Bu ayarlamadan sonra vidanın ikinci ağzı açılır.
Üçüncü ağız için aynı işlem tekrarlanır. (0) rakamı bu defa 15’ten alınarak 30 rakamı karşısına
getirilir.
Dördüncü ağız için 45 rakamına getirilmelidir.
70
Aşağıdaki şekilde dört ağızlı bir vidanın tornada açılış sırası görülmektedir.
5.15.1.4. Sportu kaydırarak


İlk olarak tek ağızlı vida açar gibi birinci ağız açılır.
Vidanın adımı ağız sayısına bölünür ve sport gevşetilerek çıkan sonuç kadar ilerletilir.
5.16. Uzun parçaların tornalanması
Uzun parçaların esnemeden tornalanmasının, ağır parçaların punta uçlarına yaptığı baskının
azaltılmasının istenildiği yerlerde yataklamanın önemi çok büyüktür. Ayrıca, destekleme ile uzun
boydan dolayı oluşabilecek sesler engellenmiş olur.
Boyları fazla ve çapları küçük olan iş parçaları ile çapları büyük olan parçaları tornalarken,
parçaların yaylanmasını ve eğilmesini önlemek yada punta uçlarına gelen yükü hafifletmek için
kullanılan makine elamanına yatak denir. Yataklar, sabit yatak ve gezer yatak olmak üzere iki
çeşittir.
71
Uzun parçaların bağlanmasında hangi yatağın kullanılacağının tespitinin yapılması gerekir.




Tornalanacak olan iş parçasına göre yatak seçilir.
İş parçasının boyu çok uzun olmakla beraber, çapı küçük ise gezer yatak kullanılır.
İş parçasının boyu uzun ve çapı büyük ise sabit yatak kullanılır.
İş parçasının boyu uzun ve çapı küçük ise duruma göre hem sabit, hem gezer yatak kullanılır.
5.16.1. Sabit yatak ve tornaya bağlanması
Tabanı tornanın kayıtlarına uygun olarak hazırlanmış olup, kayıtlar boyunca istenilen yere bir
mengene gibi bağlanabilirler.Sabit yataklar başlıca iki amaç için kullanılır:


Uzun ve küçük çaplı iş parçalarını iki punta arasında tornalarken desteklemek için,
Alın tornalama, delme, diş çekme ve delik büyütme işlemlerinde uzun iş parçalarını bir
ucundan desteklemek için kullanılırlar.
Yatağın Tornaya Bağlanması
Sabit yatak torna kayıtları üzerine ve
istenilen yere bağlanabilir. Bu bağlamada
yatak, kayıtlar üzerine konur ve bağlama
pabucu kayıtların altında uygun konuma
getirilerek somunu sıkılır.
Yatağın
sökülmesi için de bağlama somunu
gevşetilir. Bağlama pabucu döndürülerek
yatak kayıtlar arasından alınır.
72
5.16.2. Gezer yatak ve tornaya bağlanması
Küçük çaplı silindirik parçaların
tornalanmasında kalem baskısı ile
esnemesini önlemek için gezer
yatak kullanılır. Gezer yatağın
tornalama esnasında kalemi izleyen
iki ayağı vardır. Gezer yatak araba
ile birlikte hareket eder. Böylece iki
ayağın desteği, iş parçasının
yaylanarak
kalem
üzerine
sıçramasına engel olur.
Yatağın Tornaya Bağlanması
Bilindiği gibi gezer yataklar torna
arabası üzerine bağlanır. Yatak
torna arabası üzerinde, üst tarafta
veya yanda bulunan uygun yere konur ve cıvatalar ile bağlanır.
5.16.3. Yatak çenelerini işe göre ayarlama
Torna tezgahının üzerine uygun şekilde bağlanan yatağın ayarı için, iş parçasının belli bir kısmı
uygun çapta tornalanmalıdır. Ayar vidaları çevrilerek iş parçasına hafifçe değdirilmesi gereken
ayaklar, aynı miktarda ilerletilmiş olmalıdır. Aksi halde iş parçası salgılı döner. Salgıyı kontrol
etmek için bir komparatörden yararlanılır. Komparatörün gösterdiği değere göre ayaklar ileri ve
geri hareket ettirilerek iş parçasının düzgün dönmesi sağlanmalıdır.
Bu ayarlama işlemi, iş parçası düşük devirde döndürülerek yapılmalıdır. Dönme esnasında
meydana gelecek ses ve titreşimlerden yatağın normal şekilde ayarlanıp ayarlanmadığını anlamak
mümkündür.
Gezer yatağın da iki ayağını ayarlayabilmek için iş parçasının baş tarafından kısa bir yeri, uygun
çapa göre tornalanır.
5.16.4. Yatağa alınan parçayı tornalama
Yatak ayaklarının iş parçasına değen kısımlarına gres yağı koymak gerekir. Böylece sürtünen
kısımların sarması önlenmiş olur. Tornalama işlemi dikkatlice yapılmalı özellikle uzun parçaların
tornalanmasından doğabilecek sakıncalar göz önünde bulundurularak, talaş miktarı ve devir sayısı
diğer tornalama işlemlerindeki değerlerden düşük tutulmalıdır.
73
İşlem devam ettiği sürece, ayaklardaki yağ azaldıkça takviye edilmelidir.
5.17. Eksantrik parçaların tornalanması
Silindirik olarak tornalanmış bir parça, ekseni, esas eksene göre kaydırarak tornalanacak olursa, bu
kısmı ile eksantrik meydana getirmiş olur. Eksantrikler, makinalarda dairesel hareketi doğrusal
harekete çevirirler veya tersine doğrusal hareketleri dairesel harekete dönüştürmeye yararlar.
5.17.1. İki eksenli eksantrik parçaların markalanması
Parçanın tornalanmış alın yüzeyinin merkezine eksantrik yarıçapında bir daire çizilir. Eksantriğin
merkezi bu daire üzerindedir.
5.17.2. Üç eksenli eksantrik parçaların markalanması
Birbirine göre merkezleri 180º kaçık olan eksenlerin markalama işlemi şöyledir:
 İş parçasının tornalanmış alın yüzeylerine eksantrik yarıçapında daireler çizilir.
 Parça V yatağına alınarak, esas merkezine göre ayarlanan mihengirle yatay eksen çizgisi çizilir.
 Daire çizgisi ile çakışan noktalar işaretlenir.
 Parçanın ve mihengirin ayarları bozulmadan bulunan merkezler karşı alın yüzeye taşınarak
karşıdaki merkezler bulunur.
 Bu merkezlerden geçen eksenler parçanın kaçık merkezli eksenleridir.
74
Not : Birbirine göre merkezleri 180º’ den farklı açılarda istenirse, merkezlerin yerlerini eksantrik
daire üzerinde açılara göre markalamak gerekir.
5.17.3. Punta deliklerini açma
Belirlenen merkezler nokta ve çekiç yardımıyla dikkatlice noktalandıktan sonra, matkap tezgahına
bağlanmış punta matkabı kullanılarak noktalanan eksenlerin punta delikleri delinir.
5.17.4. İş parçasını tornaya bağlama
Öncelikle torna hazırlanmalı, sabit punta ve fırdöndü aynası takılmalıdır. Uygun kalem seçilerek
kalemliğe takılmalı, uygun devir sayısı ayarlanmalıdır. Daha sonra tornalama işlemine geçebilmek
için iş parçası, ana ekseninden iki punta arasına bağlanmalıdır.
5.17.5. Eksantriği tornalama
Tornalamaya başlarken kalem, iş parçasından eksantrik ölçüsü dikkate alınarak uzak tutulmalıdır.
Aksi halde, eksantrik nedeniyle iş parçası kaleme çarpar ve biner. Kalem iş parçasına yavaş yavaş
yaklaştırılmalıdır. Kalem işe dokundurulduğunda, talaş kontrollü olarak verilmelidir.
Kaçıklığı büyük eksantriklerde, iki punta arasındaki esnemeyi önlemek için aralarına baskı parçası
konulmalıdır.
75
5.17.6. Tornalanan eksantriği kontrol etme
Tornada eksantriğin kontrolü iki şekilde yapılır.
 Johanson mastarları ile kıyaslayarak eksantriğin ölçüsü belirlenir.
 Eksantrik iki punta arasında çevrilerek, önceden sıfırlanmış bir komparatörle kolayca kontrol
edilir. İbrenin sapma miktarı okunarak eksantrik ölçüsü belirlenir.
76
5.18. Tornada yay sarma
Üzerine etki eden çekme ve basma kuvvetini depo eden, kuvvet kalktığında depo ettiği enerjiyi
aynen ileten makine elemanına yay denir.
5.18.1. Yay çeşitleri






Basma yaylar
Çekme yaylar
Burulma yaylar
Disk yaylar
Spiral yaylar
Yaprak yaylar
5.18.2. Tel çapının tespiti
Tornada sarılacak yay telinin çapı tespit edilmeden önce, yayın çalışacağı ortamın belirlenmesi
gerekir. Yay, çalışacağı ortama, esneme miktarına, istenilen sertliğe, çalışacağı çapa, kaldıracağı
yüke, uzama miktarına vb. göre belirlenerek sarılır. Yay sarılmadan önce çapının tespitinde bazı
formüller kullanılır.
77
Örnek; Çapı 3 mm olan, 5 mm adımlı ve 40 halka bulunan bir yayın iç çapı 20 mm, genleşme
katsayısı 0,03 olduğuna göre;
a)-Halka boyunu,
c)-Gevşeme miktarını,
b)-Tam tel boyunu,
d)-Sarılan yay boyunu, bulunuz?
5.18.3. Malafanın hazırlanması
Üzerine çeşitli iş parçalarının bağlanıp kolay ve daha hızlı işlenebilmesini sağlayan, yataklama
görevi gören, silindirik şeklinde, üzerinde kademeleri olan makine elemanına malafa denir.
Torna tezgahında yayların sarılabilmesi için sarılacak yaya göre malafaların hesaplanarak
bulunması gerekir. Bulunan malafa çapı işlenerek veya hazır halde varsa torna tezgahına
bağlayarak üzerine yayın sarılması gerekir.
Malafa çapı, yay çapının hesaplanmasında kullanılan formüllerle beraber hesaplanır.
78
5.18.4. Yay Çapına Göre Malafa Seçilmesi veya Tornalanması
Sarılacak yay çapına göre malafa çapı
hesaplanarak bulunur. Hesaplama
sonucunda istenilen çapta malafa
hazır olarak varsa torna tezgahına
bağlanarak yay sarılır.
Eğer hesaplanan çapa uygun malafa
yoksa malafa malzemesi torna
tezgahında silindirik işlenerek hazır
hale getirilir. Hazırlanan malafanın
bir
ucuna
yay
telinin
çapı
genişliğinde merkezden delik delinir.
Delinen delik, malafa aynaya
bağlandığında
dışarıda
kalacak
mesafede olmalıdır.
5.18.5. Malafanın tornaya bağlanması
Malafa silindirik şeklinde bir mil
olduğu için, ayna punta arasına
bağlanarak yay sarılır. Malafanın
üzerinde delik delinen kısmı ayna
tarafına gelecek şekilde, diğer ucu
gezer puntanın konik ucuna gelecek
şekilde bağlanmalıdır.
Bağlama
esnasında
emniyet
kurallarına uyulması, gezer punta
tarafına yataklandırılacak malafanın
punta deliğinin merkezde delinmiş
olması gerekir. Punta deliği
merkezden kaçık ise malafa
dönerken salgı yapabilir.
5.18.6. Kalemliğe Özel Sert Ağaçtan İki Takoz Bağlanması
Torna tezgahının kalemliğine
özel sert ağaç (gürgen, kayın
v.b)
takozlar,
kalemlik
ölçülerine uygun şekilde iki
adet
hazırlanır.
Ağaç
takozların orta kısmına tel
çapından daha küçük kanal
açılır. Alt takoz kalemliğe
oturtulur, kanal açılan yere
telin rahat ilerleyebilmesi için
yağlama yapılır. Yağlanan
yere tel oturtularak üst takoz
ile
kapatılır.
Takozlar
kalemliğin sıkma civataları ile hafifçe sıkılır.
79
5.18.7. Takoz Arasından Geçen Yay Telinin Malafa Deliğine Takılması
Malafanın ayna tarafına yakın, telin çapına göre delinmiş deliğine, yay teli, çekilerek takılır.
Deliğin diğer tarafından çıkan telin uç kısmı, yay sarımı esnasında telin delikten çıkmaması için
biraz kıvrılır. Ayna boşta iken bir tur çevrilir. Malafa üzerine bir sarım sarılmış olur.
5.18.8. Devir ve ilerlemenin ayarlanması
Tezgah devri düşük devire ayarlanır. Arabanın ilerlemesi, vida çekme işleminde olduğu gibi yayın
adımına göre, tezgah üzerindeki tablodan ayarlanır (çekme yaylarında yayın adımı telin çapına
eşittir). Yay çekme işlemine başlamadan önce tezgahın makas kolunun kavratılması gerekir.
5.18.9. Yayın sarılması
Yukarıdaki işlemler tamamlandıktan sonra tezgah çalıştırılır. Makas kavratılarak sol vida çeker gibi
yay, soldan sağa doğru veya ayna tarafından gezer punta tarafına doğru,yay adımına göre sarılır.
Sarım işlemi bittikten sonra makas yukarı alınır, tezgah durdurulur. Ayna bir tur ters yönde
döndürülerek yayın gerginliği giderilir. Yayın yerinden hızlı bir şekilde çıkması önlenir.
80
5.18.10. Sarılan Yayın Kesilerek Malafadan Çıkarılması
Sarılan yayın gerginliği
alındıktan sonra istenilen
yay boyu ölçüsünde uygun
yerinden taşla, eğe, keski
veya pense yardımıyla tel
kesilir.
Kesilen yayı malafadan
çıkarmak için gezer punta
boşa alınarak punta geriye
doğru
çekilir.
Malafa
deliğine takılan telin ucu
düzeltilerek tel delikten
çıkarılır. Yay malafanın
üzerinden
çekilerek
çıkartılır. Uç kısımları basit
ayaklı zımpara taşında düzeltilerek yay kullanıma hazır hale getirilir.
81
5.18.11. Güvenlik tedbirleri






Malafa aynaya ve gezer puntaya sıkı ve emniyetli bir şekilde bağlanmalıdır.
Ağaç takozlar kalemliğe doğru bağlanmalı; yay sarma esnasında tel takozlar arasından çıkarak
tehlikeye yol açabilir.
Yay telinin malafadan çıkarak bir kazaya sebebiyet vermemesi için malafa üzerine delinecek
delik büyük delinmemeli ve tel geçtikten sonra uç kısmı biraz kıvrılmalıdır.
Yay gergin durumda iken yay teli kesilmemeli, aksi halde önemli yaralanmalara sebep olur.
Yayın gerginliği alındıktan sonra kesilmelidir.
Yayı malafadan çıkarırken dikkatli olunmalı, yavaş ve dikkatlice çıkarılmalıdır.
Yayın alın kısımları basit ayaklı zımpara taşında düzeltilirken, dikkat edilmeli, kurallara uygun
taşlanmalıdır.
82
6. ÖZEL TORNACILIK İŞLEMLERİ

dosyayı indir - Öğr.Gör. Serkan AKTAŞ

Transkript

Benzer belgeler

STROCHEM 109 CAM TUĞLA YAPIŞTIRMA HARCI Ürün

TÇMB`den Haberler Bülteni - Türkiye Çimento Müstahsilleri Birliği

TÇMB`den Haberler Bülteni

ÇİMENTONUN HİDRATASYONU

CATALOGUE

Rapor_1000-NUHÇİMENTO

Bölüm 7: Microsoft Transact - SQL -113-

PHP ile MySQL Veritabanı İşlemleri