Bildiri Kitabı - UDEK

Transkript

4th INTERNATIONAL CONFERENCE ON
LANGUAGE AND LITERATURE
(ULUSLARARASI DİL VE EDEBİYAT
KONFERANSI)
Proceedings Book
(Bildiri Kitabı)
"In memory of Sami Frasheri"
(Şemseddin Sami Hatırasına)
Editörler
Dr. Adem BALABAN
Dr. Bünyamin ÇAĞLAYAN
PhD.Cand. Gülay YURT
Shkolla e Lartë “Hëna e Plotë” (Bedër)
Tirana/Albania
2016
4th INTERNATIONAL CONFERENCE ON LANGUAGE AND LITERATURE
(ULUSLARARASI DİL VE EDEBİYAT KONFERANSI)
"In Memory of Sami Frasheri" (Şemseddin Sami Hatırasına)
Proceedings Book / (Bildiri Kitabı)
Hena e Plote Beder University – Tirana / Albania. October 29-30, 2015
Proceedings Book
I
Topic:
"In memory of Sami Frasheri"
(Şemseddin Sami Hatırasına)
Editors:
Dr. Adem Balaban, Dr. Bünyamin Çağlayan, PhD.Cand.Gülay Yurt
Publication Languages :
Turkish, Albanian, English
Edition: 2nd Edition
Number of Pages: 582
Copyright:
Shkolla e Lartë “Hëna e Plotë” (Bedër), 2016
ISBN: 978 9928 156 17 4
Publisher:
Shtëpia Botu ese “PRIZMI”
Publication Year: 01/2016
Printed in: Tirana
Adress:
Shtëpia Botuese “PRIZMI”
Adresa: Rr. Kajo Kara_li
P.Bimbashi, A.4, Tiranë
www.prizmi.com
ii
ABOUT CONFERENCE
4-th International Conference on Turkish Language and Literature
In the memory of Semseddin Sami
Communication among people is very closely related to language. People of different nationalities
need to communicate in order to understand each other. Communication is an essential tool in
understanding and comprehension.
Turkish language is among world’s most wide-spread and spoken languages. With the technology
advancment, distances among people are being overcome as technology allows them to write and
talk to each-other. Due to economic and cultural relations, learning a foreign language such as
Turkish, has become a necessity for better outcomes and for better communication.
Every nation through its language and culture produces art and artists that should be followed by
furture generations. Many other countries are attracted by this cultural background, particularly
by the works of art, such as writings. Foreigners who do not speak the language in which the
work of art is written, try to enjoy it by just reading its translation The other way may be through
learning the original language in order to get the full satisfaction of understanding.
Turkish Literature is spread in a large geographical area and it dates since a 1000 years ago.
Turkish language and literature is being taught in different courses, in schools and universities
around the world.
The Balkans is an area where Turkish language is spoken. As in other countries of Balkans, “Hena
e Plote”(Beder) University which is located in Tirana offers to students the possibility to study
Turkish language and literature. It also offers to academics the possibilty to make research on
Turkish
language
and
literature.
Different conferences are organised by academics in order to give them the chance to continue
their research and academic work. Every paper presented by academics is published online.
There is a growing interest since the previous conferences. There has also been a considerable
number of foreign academicians participating in these conferences. This year’s International
Conference on Language and Literature (UDEK) is going to be held with the same purpose. We
aim to continue to share our works and informations with others.
Dr. Adem Balaban
International Conference On Language And Literature
Conference Chairman
iii
ORGANIZING COMMITTEE
Prof. Dr. Ferdinand Gjana
Hëna e Plotë - Bedër University-Rector
Dr. Ahmet Ecirli
Hëna e Plotë - Bedër University- Faculty of Philology and Education - Dean
Dr. Adem Balaban
Hëna e Plotë - Bedër University-Head of Department of Turkish Language and Literature
Dr. Bünyamin Çağlayan
Hëna e Plotë - Bedër University-Department of Turkish Language and Literature
Dr. İsa Erbaş
Hëna e Plotë - Bedër University- General Secretary
PhD Cand. Gülay Yurt
Hëna e Plotë - Bedër University-Department of Turkish Language and Literature
PhD Cand. Arti Ömeri
Hëna e Plotë - Bedër University- Faculty of Philology and Education - Secretary
MA. Hakan Kaçar
Hëna e Plotë - Bedër University- Department of Turkish Language and Literature
MA. Ümit Gülseven
Hëna e Plotë - Bedër University- Department of Turkish Language and Literature
MA. Hamide Shugini
Hëna e Plotë - Bedër University- Department of Turkish Language and Literature – Secretary
iv
SCIENTIFIC COMMITTEE
Prof. Dr. Ferdinand GJANA
Hëna e Plotë - Beder University, Rector / Albania
Prof. Dr. Ayhan TEKİNEŞ
Hëna e Plotë - Beder University/ Albania
Prof. Dr. Ali AKSU
Cumhuriyet University/ Turkey
Prof. Dr. Ceyhun Vedat UYGUR
Pamukkale University/ Turkey
Prof. Dr. Cihan OKUYUCU
Süleyman Şah University/ Turkey
Prof. Dr. Erman ARTUN
Çukurova University/ Turkey
Prof. Dr. Giampiero BELLINGERI
Ca' Foscari University of Venice / İtaly
Prof. Dr. H. İbrahim DELİCE
Tunceli University/ Turkey
Prof. Dr. Klara KODRA
Albanian Language Research Centre / Albania
Prof. Dr.Nazim İBRAHİM
Saints Cyril and Methodius University / Macedonia
Prof. Dr. Nuri YÜCE
İstanbul University/ Turkey
Prof. Dr. Vugar SULTANZADE
Eastern Mediterranean University/ North Cyprus Turkish Republic
Prof. Dr. Zuhal KÜLTÜRAL
Marmara University/ Turkey
Prof. Dr. İrfan MORİNA
v
Prishtina University / Kosovo
Prof. Dr. Muhammet YELTEN
Arel University/ Turkey
Prof. Dr. Mesut ŞEN
Assoc. Prof. Dr.Rahim OMBASHİ
Hena e Plote Beder University / Albania
Prof. Asoc. Dr. Fadil HOCA
Aziz Kiril ve Metodi University/ Macedonia
Prof. Asoc. Dr. Fatma AÇIK
Gazi University/ Turkey
Prof. Asoc. Dr. Genciana Abazi EGRO
Albania Albanology Institution / Albania
Prof. Asoc. Dr. Adnan KARADÜZ
Erciyes Univeristy / Turkey
Prof. Asoc. Dr. Halil Altay GÖDE
Süleyman Demirel University/ Turkey
Prof. Asoc. Dr. Kübra KULİYEVA
Baku Academy of Sciences / Azerbaijan
Prof. Asoc. Dr. Mustafa ÇETİN
Uluslararası Burch University/ Bosnia and Herzegovina
Prof. Asoc. Dr. Salih OKUMUŞ
Prishtina University/ Kosovo
Prof. Asoc. Dr. Selami TURAN
Süleyman Demirel University/ Turkey
Prof. Asoc. Dr. Mustafa SARI
Mevlana University/ Turkey
Prof. Asoc. Dr. Sezayi COŞKUN
Prof. Ast. Dr. Cemal SARAÇ
vi
Prof. Ast. Dr. Fatih İYİYOL
Prof. Ast. Dr. Janagül TURUMBETOVA
Süleyman Demirel University / Kazakhistan
Prof. Ast. Dr. Kadriye YILMAZ ORAK
Süleyman Demirel University / Turkey
Ass.Prof.Dr. Ramazan ÇAKIR
Mevlana University / Turkey
Ass.Prof.Dr. Mustafa ÇETİN
Ipek University / Turkey
Dr. Ahmet ECİRLİ
Dr. Adem BALABAN
Dr. Bünyamin ÇAĞLAYAN
Dr. Julian RENTZSCH
Johannes Gutenberg University Mainz / Germany
vii
CONTENTS
ABOUT CONFERENCE..............................................................................................................................................................................iii
ORGANIZING COMMITTEE .................................................................................................................................................................... iv
SCIENTIFIC COMMITTEE ........................................................................................................................................................................ v
CONTENTS ............................................................................................................................................................................................... viii
ÖRNEK BİR DEHÂ SAHİBİ: ŞEMSEDDİN SÂMİ ................................................................................................................................. 1
Prof. Dr. Mustafa Nejat SEFERCİOĞLU ........................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM: SAMİ FRASHERİ................................................................................................................................................ 9
KAMUSÜ’L-ALAM’A DAİR .....................................................................................................................................................................10
Dr. phil. habil. Julian RENTZSCH ................................................................................................... 10
ŞEMSEDDİN SÂMİ’NİN TÜRK DİLİNE YAPTIĞI HİZMETLER ....................................................................................................15
Prof. Dr. Nuri YÜCE ........................................................................................................................ 15
İKİNCİ BÖLÜM: DİL ............................................................................................................................................................................25
TÜRKLERİN ARAP HARFLERİNDEN LATİN HARFLERİNE GEÇİŞ SÜRECİNDE KALEME ALINMIŞ BİR RİSALE:
“İLMÎ VE TARİHÎ ESASLARA NAZARAN HARFLERİMİZ ARAP HARFLERİNİN AYNIDIR” ...............................................26
Yrd. Doç. Dr. Abdulmuttalip İPEK .................................................................................................. 26
ARNAVUT KÜLTÜRÜNDE AD VERME GELENEĞİ .........................................................................................................................37
Dr. Adem BALABAN ...................................................................................................................... 37
Abdullah DENİZ* ............................................................................................................................. 37
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİ ADAYLARI İÇİN ÖZEL ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ: TARİHÎ TÜRK
LEHÇELERİ ÖĞRETİMİ...........................................................................................................................................................................48
Doç. Dr. Mehmet Turgut BERBERCAN.......................................................................................... 48
KÂMÛS-I TÜRKÎ’DEN GÜNÜMÜZE BİRLEŞİK FİİLLER ................................................................................................................58
Yrd.Doç.Dr. Ali Osman SOLMAZ ................................................................................................... 58
KAZAKİSTAN’DA İNTERAKTİF YAYIMLANAN ELEKTRONİK SÖZLÜK ÇALIŞMALARININ ANALİZİ ...........................84
Ömer KÜÇÜKMEHMETOĞLU ...................................................................................................... 84
KARAYCANIN YAYILMA ALANLARI VE GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU ........................................................................................92
Dr. Abdulkadir ÖZTÜRK ................................................................................................................. 92
CUMHURİYET DÖNEMİNDE BİR MİLLİ DEVLET POLİTİKASI; HARS KOMİTELERİNİN EĞİTİM VE TÜRKÇE
ÖĞRETME FAALİYETLERİ ................................................................................................................................................................. 102
Yrd. Doç. Dr. Sacit UĞUZ ............................................................................................................. 102
TÜRKİYE’DEKİ AĞIZ ÇALIŞMALARININ TARİHİ GELİŞİMİ, KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÖNERİLEN GÖRÜŞLER
.................................................................................................................................................................................................................... 122
Gülşah GÖDEK .............................................................................................................................. 122
TÜRKÇEDE BAK- FİİLİ ÜZERİNE...................................................................................................................................................... 136
Doç. Dr. Jale ÖZTÜRK .................................................................................................................. 136
SLAV DİLLİLERE TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE SÖZCÜK KOPYALARININ ROLÜ..................................................................... 151
Okt. Merve YORULMAZ KAHVE................................................................................................ 151
ESER SÖZLÜĞÜ BAĞLAMINDA GÜLİSTÂN LÜGATLERİ ........................................................................................................... 163
Arş. Gör. Aysun ÇELİK ................................................................................................................. 163
ABDULLAH ŞİKALYİÇ’İN SÖZLÜĞÜNDE DİNİ-TASAVVUFİ TURCİZAMLAR ..................................................................... 174
Doğan YÜCEL................................................................................................................................ 174
Mustafa ÇETİN ............................................................................................................................... 174
ÇEVİRİDE SADAKAT VE ÇEVİRMENİN ÖZELLİKLERİ............................................................................................................... 188
Harun KÖKEN................................................................................................................................ 188
Doç. Dr. Ali Rıza ÖZUYGUN........................................................................................................ 188
KAZAK VE TÜRKİYE TÜRKÇELERİNDE İKİLİ KELİMELERİN KARŞILAŞTIRMALI TİPOLOJİSİ.................................. 199
Doç.Dr. Ainur MAYEMEROVA ................................................................................................... 199
GAGAVUZ TÜRKÇESİNDE KULLANILAN ÖZEL İSİMLERİN DİL-KÜLTÜR İLİŞKİSİNE YANSIMASI ............................ 208
Sebahat ARMAĞAN ...................................................................................................................... 208
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE DERS DIŞI ETKİNLİKLERİN BİLİŞSEL SÜRECE ETKİLERİ ......... 224
Nilüfer GÜRDAL ........................................................................................................................... 224
Mustafa ÇETİN ............................................................................................................................... 224
TWİTTER VE DİL KULLANIMI.......................................................................................................................................................... 238
Bilal DAĞGEZEN .......................................................................................................................... 238
MA.Ümit GÜLSEVEN ................................................................................................................... 238
TÜRKÇE DEYİM VE ATASÖZLERİ PERSPEKTİFİNDEN EVCİL HAYVAN İSİMLERİNİN TÜRK KÜLTÜRÜNE YANSIMASI ............ 250
Dr. Adem BALABAN .................................................................................................................... 250
Armağan SEÇKİN* ........................................................................................................................ 250
TÜRKÇE DEYİM VE ATASÖZLERİ PERSPEKTİFİNDEN VAHŞİ HAYVAN İSİMLERİ VE TÜRK KÜLTÜRÜNE YANSIMASI ............ 275
Dr. Adem BALABAN .................................................................................................................... 275
Aytaç GÜLER* ............................................................................................................................... 275
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: EDEBİYAT ..................................................................................................................................................... 295
TAŞLICALI YAHYÂ BEY VE DUKAKİN-ZÂDE AHMED BEY ...................................................................................................... 296
Prof. Dr. Mustafa Nejat SEFERCİOĞLU ....................................................................................... 296
ix
KARACAOĞLANIN GÖZÜNDEN ÇUKUROVA COĞRAFYASI ..................................................................................................... 324
Doç. Dr. Bülent ARI ....................................................................................................................... 324
KEMAL TAHİR’İN “RAHMET YOLLARI KESTİ” VE FRIEDRICH SCHILLER’IN “HAYDUTLAR (DIE RÄUBER)”
ESERLERİNDEKİ EŞKIYA FİGÜRÜ ................................................................................................................................................... 347
Arş. Gör. Elif AKTÜRK ................................................................................................................. 347
CİĞERDELEN ROMANI VE MAZİYİ HÂLDE YAŞAMA ARZUSU ............................................................................................... 360
Okt. Süreyya DOĞAN .................................................................................................................... 360
ORD. TEVFİK HACIYEV VE TÜRK DÜNYASI ............................................................................................................................... 369
Öğr.gör. Şebnem ŞEMSEDDİNOVA ............................................................................................. 369
BİR EDEBÎ MUHİT OLARAK VARNA VE MUALLİM NACİ......................................................................................................... 388
İbrahim ERDOĞAN ....................................................................................................................... 388
İŞKODRALI ŞERÎFÎ (MUSTAFA PAŞA BUŞATİ) .......................................................................................................................... 393
Dr. Bünyamin ÇAĞLAYAN .......................................................................................................... 393
ERDEM BAYAZIT VE SAVAŞ METOFORU ..................................................................................................................................... 405
Mehmet OĞUZ ............................................................................................................................... 405
ELEŞTİREL GERÇEKÇİLİK VE ÇAĞDAŞ EDEBİ-TEORİK BAKIŞ .................................................................................................. 417
Doktorant ŞƏFA ƏLİYEVA ........................................................................................................ 417
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: KÜLTÜR................................................................................................................................................... 422
TÜRK HALK MÜZİĞİ FONETİK NOTASYON SİSTEMİ/THMFNS ........................................................................................... 423
Gonca DEMIR ................................................................................................................................ 423
MAKEDONYA’DA TÜRKÇE BİLİM VE YÜKSEK EĞİTİM KURUMLARIN KURULUŞ VE ÇALIŞMALARI ...................... 448
Doç. Dr. Aktan AGO ...................................................................................................................... 448
“WHOSE IS THIS SONG ?” ADLI BELGESELDE “KATİBİM” ŞARKISININ BALKANLARDAKİ SERÜVENİ................... 456
Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÇETIN........................................................................................................ 456
AKRABA EVLİLİĞİNE BOŞNAKLAR ÜZERİNDEN ELEŞTİREL BİR BAKIŞ .......................................................................... 468
Özlem ÇETİN ................................................................................................................................. 468
Ali Rıza ÖZUYGUN ...................................................................................................................... 468
EUGÈNE IONESCO’NUN “GERGEDANLAR” OYUNUNUN TÜRKÇEYE ÇEVİRİLERİNİN İNCELENMESİ ....................... 484
Okt. Onur ÖZCAN.......................................................................................................................... 484
MUSTAFA KUTLU’NUN HİKÂYELERİNDE “İYİ”Yİ ANLATMA VE “GÖSTERME” “KÖTÜ”YÜ “ANLATMAMA” VE
“GÖSTERMEME” TERCİHİ .................................................................................................................................................................. 497
Doç.Dr. Alpay Doğan YILDIZ ....................................................................................................... 497
BEŞİNCİ BÖLÜM: İNGİLİZCE / ARNAVUTÇA BİLDİRİLER ......................................................................................... 508
x
AZERBAIJAN KHAMSAISM: WHOLE AND FRAGMENTARY RESPONSES WRITTEN TO NIZAMI’S “KHAMSA” ...... 509
İlahe Hajiyeva MASIM................................................................................................................... 509
NDARJA E SHTETIT NGA FEJA; NJË RISI LEGJISLATIVE APO NJË TRADITË E TRASHËGUAR .................................... 520
Ph.D. Irvin FANIKO....................................................................................................................... 520
Ph.D. Ilirjana KACELI ................................................................................................................... 520
“SHKRONJËTORE E GJUHËSË SHQİP” 1886 E PARA GRAMATİKË NË GJUHËN SHQİPE PËR STRUKTURËN
FONETİKE DHE MORFOLOGJİKE TË SHQİPES .......................................................................................................................... 525
Pro.DR. Ludmila BUXHELI .......................................................................................................... 525
KONCEPTİ PER “TJETRİN” NË TRAKTATİN İDEOLOGJİK TË SAMİUT ............................................................................... 534
Prof. Dr. Shaban SINANI ............................................................................................................... 534
BEKTASHIZMI NË VEPRËN E SAMI FRASHËRIT ........................................................................................................................ 543
Dr. Alban DOBRUNA .................................................................................................................... 543
“SHQIPËRIA Ç’KA QENË, Ç’ËSHTË E Ç’DO TË BËHETË?”, UDHËRRËFYES PËR NJË SHTET KOMBËTAR SHQIPTAR
.................................................................................................................................................................................................................... 552
Mr. sc. Fitim RIFATI ...................................................................................................................... 552
TRAJTİMİ İ FİGURËS SË SAMİ FRASHËRİT NË HİSTORİOGRAFİNË SHQİPTARE ........................................................... 565
Dr. Ilirjana KACELI ....................................................................................................................... 565
Dr. Irvin FANIKO .......................................................................................................................... 565
Katalog Information ........................................................................................................................ 571
xi
ÖRNEK BİR DEHÂ SAHİBİ: ŞEMSEDDİN SÂMİ
Prof. Dr. Mustafa Nejat SEFERCİOĞLU
Girne Amerikan Üniversitesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı
Şemseddin Sâmi, Kâmus-ı Türkî adlı Türkçe sözlüğünde “dehâ” kelimesini, “harkulâde
zekâ ve fıtnat” yani üstün bir zekâ ve zihin açıklığı olarak anlamlandırıyor. Bu özeliklere sahip
olan insanlara da “dâhî” diyoruz. Dâhîler, Allâh’ın, yaratırken, üstün değer ve özelliklerle
donattığı, ayrıcalıklı kişilerdir. Bu değer ve özelliklere sahip olan insanlar, sahip oldukları bu
değer ve özelliklerin kıymetini bilir ve gereğini yerine getirecek sabır, gayret, fedakarlık ve
çalışma azmini gösterebilirlerse yaptıklarıyla, bıraktıkları eserleriyle ve etkileriyle yaşadıkları
zamana sığmazlar taşarlar ve asırlar ötesinde yaşamaya devam ederler. Onlar, bütün insanlığın
müşterek değeri olarak, daima hayatta kalırlar ve ölümsüzdürler. Bugün, yerinde bir kararla,
adına uluslarası konferans düzenlediğimiz Şemseddin Sâmi de, yaratılırken donatıldığı bu üstün
değer ve özelliklerle ayrıcalıklı bir şahsiyettir ve şahsî kanaatıma göre, bir dâhîdir. Bir
kadirşinaslık örneği göstererek, Şemseddin Sâmi adına bu konferansı düzenleyen ve beni de
konuşmacı olarak davet eden herkese, bildirileriyle bu konferansın ilmî yönüne katkıda
bulunacak değerli ilim adamları ve araştırmacılara teşekkür ederim.
Bugün hazırlamış olduğu sözlükleri hala vazgeçilmezliğini koruyorsa ve çalışma
masamızın üzerinde hakettiği yeri alıyorsa, hazırladığı ansiklopedi, üzerinden bir asırdan fazla
zaman geçmiş olmasına rağmen ilgi alanımız içinde kalmaya devam ediyorsa, romanı, tiyatro
eserleri ve tercümeleri halâ okunuyor ve çeşitli ilmî değerlendirmelere konu ediliyorsa, yazdığı
değişik konulardaki makaleleri bize hâlâ kaynaklık ediyorsa, Şemseddin Sâmi aramızda
yaşamaya devam ediyor demektir.
Kâtip Çelebi ve Şemseddin Sâmi, beni daima şaşırtan, imrendiren, biraz da kıskandıran
iki önemli şahsiyettir. İkisi de yaşadıkları zamanın, bugüne göre, çok kısıtlı ve sınırlı ulaşım,
iletişim ve teknik imkânlarıyla o ölümsüz eserleri nasıl hazırladılar? Onların daktiloları,
bilgisayarları, internetleri, teknoloji harikası cep telefonları değil, telefonları bile yoktu. Onlar
otomobil kullanma, hızlı tren bir tarafa trene binme, uçakla seyahat edip mesafeleri kısaltma
imkânına da sahip olmadılar. Bugün bizlerin kolaylıkla sahip olduğumuz bütün bu imkanlardan
mahrum olmalarına rağmen, hangi Allah vergisi yetenek, hangi iyi eğitim, hangi üstün sabır ve
azim bu eserlere hayat verdi? İşte bugün üzerinde durmamız ve dersler çıkarmamız gereken nokta
budur.
Onlar, bugün bizim kolayca elde edebildiğimiz imkânların hiç birine sahip değillerdi ama
onlarda kendi yeteneklerine, ilme ve görevlerine saygı, sınırsız bir çalışma ve başarma azmi
vardı. Başarılarının ve üzerinden asırlar geçmiş olmasına rağmen, kısa bir ömre sığdırdıkları,
önemini ve itibarını kaybetmeyen eserler meydana getirmelerinin ve ölümsüzleşmelerinin sırrı bu
özellikleridir. Bu özellikler ise, bugün bir çoğumuzun imrenerek uzaktan baktığımız ve sahip
olmayı arzuladığımız özelliklerdir.
1
Kâtip Çelebi ile Şemseddin Sâmi arasında, yaşadıkları kısa ömür ve bu kısa ömre
sığdırdıkları değerli eserler bakımından, şaşırtıcı bir benzerlik vardır. 1609-1657 yılları arasında
yaşayan Kâtip Çelebi, yarısı eğitimle geçen kırk sekiz yıllık kısacık ömrüne tarih, coğrafya,
biyografi, din, sosyal kültür ve halk bilimi gibi değişik konularda yirmi bir eser sığdırmıştır.
Tarih konusunda yazdığı Fezleke, coğrafya konusunda yazdığı Cihan-nümâ ve Kitâb-ı Bahriyye,
biyografi konusunda yazdığı ve 14500 eser, risale ve yazardan söz ettiği Keşfü’z-zünûn başta
olmak üzere, yazdığı eserlerin her biri, üzerinden asırlar geçmesine rağmen, bugün bile değerini
korumaktadır.
1850-1904 yılları arasında, elli dört yıllık bir ömür süren Şemsaeddin Sâmi de, bu kısacık
ömrüne roman, tiyatro, sözlük, gramer, ansiklopedi, tercüme olarak değişik konularda, irili ufaklı
yayınlanmış ya da müsvette halinde kalmış ellinin üzerinde eser, kendisinin çıkardığı Aile, Hafta
ve Sabah adlı mecmualarda ve başka gazete ve dergilerde de değişik, konularda yazılmış, çok
sayıda değerli makale sığdırmıştır.
Bugün teknolojinin bize sunduğu bütün imkanlara rağmen, kaç tane Katip Çelebi’ye ve
Şemseddin Sâmi’ye sahibiz? Bugün Kâtip Çelebi ve Şemseddin Sâmi gibi değerleri aramımızın
sebebi yeteneklerimizin azlığı mı, kolaya kaçma gibi üzerimize yapışan bir olumsuzluk mu,
yoksa üstün teknoloji ve kolayca sahip olabildiğimiz imkânların bizleri tembelleştirmesi mi?
Bugünün imkânları Katip Çelebi ve Şemsedin Sâmi’ye sunulmuş olsaydı, Allah onlara biraz daha
lütufkâr davransaydı da ömürleri daha uzun olsaydı, acaba daha ne kadar kıymet biçilmez eser
meydana getirirlerdi? Bugünün gençliği ve ilim adamları, bu soruları mutlaka sormak ve
alacakları cevaplardan neticeler çıkarmak zorundadırlar.
Bu değerlendirmeleri yaparken, sekiz çocuklu bir ailenin altncı çocuğu olan Şemseddin
Sâmi’nin, daha dokuz yaşında bir çocuk iken, 1859 yılında babasını, iki yıl sonra da annesini
kaybederek, hem yetim hem öksüz kaldığını da göz önünde tutmak gerekir. Henüz eğitim çağının
başlangıcında hem yetim hem öksüz kalmak ve ailenin sorumluluğunu da üstlenerek bir taraftan
eğitimini tamamlayıp, bir taraftan bugün bile önemini koruyan değerli eserler vücuda getirmek,
herkesin kolayca başarabileceği bir zafer değildir.
1 Haziran 1850 tarihinde Yanya’nın Fraşeri kasabasında, bölgenin tımarbeyi Halid Bey’in
oğlu olarak dünyaya gelen ve ilk eğitimini Fraşeri’de yaptıktan sonra Yanya’da Zosimeon –
Rum Jimnazı’nda okuyan Şemseddin Sami’nin en önemli özelliklerinden biri, bu okulda
öğrendiği eski ve yeni Yunanca, Fransızca ve İtalyanca’ya olan hakimiyetidir. Yine Yanya’da
müderris Yakup Efendi’den aldığı özel derslerle kazandığı Arapça ve Farsça’ya, olan hakimiyeti,
Şemseddin Sami’nin sözlük ve dil çalışmalarını yüksek seviyelere ulaştıran en önemli etkendir.
Bunların yanında, tarih, coğrafya, matematik, astronomi ve hikmete duyduğu ilgi ve öğrenme
gayretinin de bu başarıya önemli katkılar sağlaladığı ifade edilmelidir.
O’nun sözlük çalışmalarında sadece kelime depolama anlayışı içinde hareket etmediğini,
dil ve edebiyat arasındaki sıkı bağı dikkate alan bir leksikolog davranışı içinde olduğunu
görüyoruz. Kâmus-ı Türkî’yi hazırlarken “vezâif-i hamiyyetten addet”miş olması, onun millete
hizmet şuurunun derecesini de ortaya koymaktadır. Onun, Türkçe kelimelerin sözlüğe
konulmasına gerek olmadığını düşünenlere karşı çıkması ve “Bu fikirde bulunanlara karşı
denilebilir ki, her kavim kendi lisânının lügatlerini zapt ve tefsîre muhtaç olmayaydı, sırf
Arabîden Arabîye müfesser Kâmus’lar, Sıhah’lar, Luab’lar, Lisânü’l-Arab’lar, Muhîtü’lMuhît’ler; Fârisîden Fârisîye Bürhan’lar, Ferheng’ler; Fransızcadan Fransızcaya
2
Bescherelle’ler, Larouse’lar, Litre’ler vücûda gelmezdi.” cevabını vermesi, bir leksikograf olarak
yeterliliğinin ispatıdır.
Kâmûs-ı Türkî’nin, “İfâde-i Merâm” başlıklı önsözü, Şemseddin Sâmi’nin elli dört yıllık
ömrünün en az 15-20 senesini verdiği sözlük çalışmalarında gösterdiği sabır, bu konuya verdiği
önemin belgesi niteliğindedir. Bu önsöz dikketle okunduğu zaman, sözlüklerin ve gramer
kitaplarının bir millet için ne kadar önemli ve değerli olduğu kolayca anlaşılır. O’na göre “Lügat
kitabı bir lisânın hızânesi hükmündedir” ve “lisânın sermâyesi, kelimelerle kavâid-i sarfiyye ve
nahviyyeden ibârettir.”
Bir dilin sahip olduğu kelimelerden bir kısmı zamanla unutularak kaybolur, özel
kurallarına aykırı söylenerek açıklığını kaybeder ve o dilin “dar ve galat” dil haline gelmesine
sebep olur. Şemseddin Sâmi’ye göre bir dili bu çöküşten ancak “edebiyat” koruyabilir. Bir dilin
yazı ve edebiyat dili haline getirilebilmesi için en önce kelimelerinin bir araya getirilerek
sözlüğünün hazırlanması, kurallarının tesbit edilerek gramer kibanın yazılması, genel bir kanun
hükmündedir. Şemseddin Sâmi bu düşüncesini şu cümlelerle dile getiriyor: “Sözlüğü ve
kuralları mazbut olmayan lisanın hiç bir vakit elsine-yi edebiyyeden addolunmak iddiâsına
selâhiyeti olamaz; zirâ bu iki kitap edebiyâtın esâsıdır. Binâ-yı edebiyat ancak bunların üzerine
te’sîs olunabilir.”
Dilin sadeleşmesini ve Türkçe’leşmesini savunan Şemseddin Sâmi, bunu temin için
Türkç’enin en eski kaynaklarına ve Doğu Türkçesi’ne başvurulması, özellikle Çağatayca’nın
ihmal edilmemesi gerektiği; çünkü, Çağatayca ile Türkçe arasında ihmal edilemeyecek bir
benzerlik olduğu inancındadır.
Şemseddin Sami, Kamus-ı Türkî,’de yer verdiği Arapça ve Farsça sözcükleri, hiçbir
değerlendirmeye tabi tutmadan rastgele alıp sözlüğüne aktarmamış, bu türden kelimelerin kendi
dilerindeki geçerli anlamlarından daha çok, günlük hayatta ve yazı dilinde kazandığı, yaşayan
anlamlarına öncelik tanımayı tercih etmiştir. Bunun yanında, sözlüğünde Batı dillerinden
Türkçe’ye giren yeni kelimelere yer vermiş olması da, önemli bir husustur. Bunları yaparken
Türkçeyi temel unsur kabul edip bu temel unsurun yapısı ve etimolojisi, üzerinde dikkatle
durması ise, değerlendirilmesi gereken bir inanç ve davranış biçimidir. Onun Türkçe’yi
incelemek, modernize etmek, geliştirmek ve öğretmek maksadıyla, yılmadan, usanmadan ısrarlı
çalışmalar yapması da, bugün şükranla anmamız gereken, üstün gayretleri arasında yer alır.
Şemseddin Sâmi, Türkler’in bin seneden beri yazılı ve edebî bir dile malik olmalarına
rağmen, Türkçe’nin kelimelerinin biraraya getirilmediğini, kurallarının hakkıyla tespit
edilmediğini ve “avâmın telaffuzuna tabi galat bir lisan” olduğu düşüncesindedir. Ayrıca kendi
ifadesiyle “Mükemmel bir ‘Kâmûs-ı Türkî’ye olan ihtiyacımız ‘Kâmus-ı Arabî’ye olan
ihtiyacımızdan akdem ve daha umumîdir.” Bu düşünce, Şemseddin Sâmi’nin Türkçe sözlük ve
gramer çalışmalarının gerekçesini oluşturmaktadır. Bugün bile, Türk Dil Kurumu tarafından
sürdürülen, tarama, tasnif ve yayınlama çalışmaları devam eden ve her baskısında hacmi devamlı
genişleyen Türkçe Sözlük çalışmalarının, daha ne kadar devam edeceği ve neticede Türkçe
sözlüğün kaç cilde ulaşacağını tahmin edemiyorsak, Şemseddin Sami’nin Türkçe sözlük ihtiyacı
konusunda gösterdiği titizlik ve kararlılıkta ne kadar haklı olduğu kolayca anlaşılabilir. Türkçe
sözlük ve gramer çalışmalarına verdiği bu önem, onun diğer sözlük çalışmalarına devam
etmesine de engel olmamıştır.
3
Şemseddin Sâmi’nin Kâmûs-ı Türki’yi “Kâmûs-ı Arabî” gibi kendi imkânlarıyla, kendi
hesabına çıkarma kararı da, ayrıca taktire şayan bi husustur; ancak, böyle müşkil bir işi
başarmanın bir yazar için ne kadar zor ve belki de imkânsız olduğunu göz önünde tutarsak,
İkdam gazetesi sahibi Cevdet Bey’in basım işini yüklenme teklifini kabul etmesini de
yadırgamamız gerekir. Buradaki önemli husus, Şemseddin Sâmi’nin, bu sözlüğü yayınlama
konusundaki kararlılığıdır. Sözlüğün bir iki cüzünü kendi imkanlarıyla yayınladıktan sonra
Cevdet Bey’den gelen teklifi kabul etmiş olması da onun, şartlar ne olursa olsun, Kâmus-ı
Türkî’yi yayınlamak konusundaki kesin karar ve azminin, saygıdeğer bir ifadesidir.
Şemseddin Sami’nin Kamus-ı Türkî adlı iki ciltlik sözlüğü yanında, sözlük
çalışmalarından söz ederken iki ciltlik Fransızca- Türkçe Kamusı Fransavî’sini, TürkçeFransızca Kamus-ı Fransavî’sini, yine Fıransızca- Türkçe Küçük Kamus-ı Fransavî’sini; kendi
hesabına bastırıp, forma forma yayınladığı Arapça-Türkçe Kamus-ı Arabî’sini; Şemseddin
Sâmi’nin, kendi ifâdesine göre, 54 yıllık kısacık ömrünün “on iki senelik bir kısmını zapt ve
istihlâk” eden Kâmûsü’l-a’lâm adlı altı ciltlik tarih ve coğrafya sözlüğünü de burada zikredelim.
Şemseddin Sami’nin, bunların dışında, Orhun Abideleri adlı eserinin müsvetteleri içinde yer alan
Küçük Kamus-ı Türkî adlı basılmamış bir sözlük çalışmasından da bahsedelim.
Şemseddin Sâmi’nin bir başka önemli özelliği, tiyatro eserleri yazmış olmasıdır. O, tiyatro
eserlerinin yüzünü İstanbul’da yeni yeni göstermeye başladığı yıllarda, ilk piyesi yazan kişi
olması bakımından da dikkat çekici bir şahsiyettir. Ona göre tarih, tiyatro eserleri yazmak için
önemli ve yeterli bir kaynaktır. Bu sebeple yazdığı tiyatro eserlerinin konusunu da tarihi
olaylardan seçmiştir. 1874 yılında Tripoli’de yazdığı, 6 Nisan 1874’de Gedikpaşa Tiyatrosu’nda
sahnelenen, “Matbuât-ı Ceyyide” kütüphanesinin ilk eseri olarak yayınlanan ve verilen sözde
durmanın trajik bir anlatımı olan “Besâ yahut Ahde Vefâ”, Şemseddin Sami’nin ilk tiyatro
eseridir. Onun ikinci tiyatro eseri 1875 yılında yazdığı ve konusunu Endülüs tarihinden aldığı
”Seydi Yahyâ”; üçüncü tiyatro eseri ise konusunu Firdevsî’nin Şehnâme adlı eserinden
değiştirerek 1876 yılında kaleme aldığı “Gâve”dir. Şemsedin Sami’nin tiyatro eserleri, devrinin
tiyatro anlayışına uygun olarak kaleme alınmış eserlerdir. Şemseddin Sâmi’nin bunların dışında,
konusunu Firdevsî’nin Şehnâme adlı eserinden aldığı “Sührab yahud Ferzendkuş” ile Engizisyon
mahkemelerinde hayatlarını kaybeden müslümanları ele aldığı “Mezalim-i Endülüs” adlı,
yayınlanmamış iki tiyatro eseri daha vardır. Şemseddin Sâmi, Abdülhak Hâmid’in önderliğini
yaptığı bu millî tiyatro anlayışı, azınlıkların örf ve âdetlerini, uzak ülkelerin tarihlerini konu
edinmeyi esas almış, yerli hayattan bahsetmeyi “malûmu i’lâm” yani “bilineni bildirme” olarak
görmüştür.
Şemseddin Sâmi, bir roman yazarı idi. Onun kaleminden çıkan ve edebiyatımızın ilk
romanı sayılan “Taaşşuk-ı Tal’at ve Fitnat”, görünüşte bir aşk romanı olmakla beraber, aynı
zamanda, önemli bir sosyal tenkit eseridir. Bu romanı okuyanlar, Şemseddin Sâmi’nin şu önemli
problemlere de parmak bastığını görürler: Kız çocuklarının okutulmaması; küçük yaştaki kız
çocuklarının kaçırılarak köle yapılması ve satılması; kız çocuklarının küçük yaşlarında
evlendirilmeleri; devlet memurarının keyfî tutum ve davranışları; körü körüne bağlılık gösterilen
köhnemiş geleneklerin gençleri bunalıma sürüklemesi. Romanın “terbiyevî” tarafını da ihmal
etmeyen Şemseddin Sâmi, arka plana yerleştirdiği bu sosyal muhtevâ ile, eserin roman tekniği
bakımından taşıdığı kusurları, kısmen, örtebilmiştir. Şemseddin Sâmi’nin henüz yirmi iki yaşında
iken yazdığı “Taaşşuk-ı Tal’at ve Fitnat” romanı, Batılı roman tarzının temel özelliklerini
edebiyatımıza kazandırması bakımından da büyük öneme sahiptir. Romantik bir karakter taşıyan
4
Taaşuk-ı Tal’at ve Fitnat, ilk romanlarımız arasında yeralan Namık Kemal’in “İntibah” ve
“Cezmi” adlı romanlarından daha önce yazılmıştır. Taaşuk-ı Tal’at ve Fitnat, bugünkü roman
anlayışımıza göre büyük bir sanat eseri sayılmasa bile, özellikle romandaki tiplerin
canlandırılması ve kişilerin kendi şivelerine göre konuşturulması yönleriyle, oldukça başarılı
sayılabilecek bir romandır.
Gazetecilik yapmış olması, Şemseddin Sâmi’nin bir başka önemli özelliğidir. 1879 yılında
toplam üç sayı çıkardığı “Aile” ve 1880 yılında yayınlamaya başladığı ve 2 Ocak 1888 tarihine
kadar toplam yirmi sayı yayınladığı “Hafta” mecmuaları ile basın tarihimizde yer alan
Şemseddin Sâmi, 9 Mart 1876 tarihinden 3 Ocak 1877 tarihine kadar yayınlanan
“Sabah”
gazetesinin 256. sayısından itibaren yazdığı yazılarla da, memleketin aydınlanmasına hizmet
etmiştir. Trablusgarb’da ”Vilayet” gazetesinde görevledirildiği zaman yönettiği “Trablusgarb”
gazetesinin başyazarlığını yapması ve 1876 yılında, Rodos’ta sürgünde olan Ebuzziyâ Tevfik’in
”Muharir” adlı dergisini, onun adına çıkarması, 1878 yılında “Tercümân-ı Şark” gazetesinde
yazarlığa başlaması ve birkaç makale yayınlaması, 1890’lı yılların sonlarına doğru “Sabah”
gazetesinde yayınladığı Türk edebiyatı ve Türk dili ile ilgili ciddi ve geniş kapsamlı makaleleri
de, onun önemli basın faaliyetleri arasında yer alır. Ebüzziyâ Tevfik’in çıkardığı “Hadika” ve
“Sirac” dergilerinde yazar ve çevirmen olarak çalışmış olması da hem yazarlık hem çevirmenlik
konusunda, ona önemli katkılar sağlayan faaliyetler arasındadır.
Mihran Efendi ile beraber kurdukları ve “Cep Kütütüphanesi” adını verdikleri yayın
faaliyeti de Şemseddin Sâmi’nin bir başka taktir edilecek yönüdür. Medeniyet-i İslâmiye, Esâtir,
Kadınlar, Gök, Yer, İnsan, Emsal, Yine İnsan, Lisan, Usûl-i Tenkid ve Tertîb, adlarını taşıyan
küçük kitapçıklar, Cep Kütüphanesi serisinden yayınlanan dikkat çekici yayınlar arasında yer alır.
Şemseddin Sâmi’nin bir başka takdire şâyan yönü, yabancı dillerden Türkçe’ye
tercümeler yapmasıdır. “Tarih-i mücmel-i Fransa” Şemseddin Sami’nin ilk eseri ve ilk
tercümesidir. 1873 yılında, daha 23 yaşında iken Fransızcadan Domanoir Dennery‘den tercüme
ettiği beş perdelik bir trajedi olan ve bir çok kez sahnelenen“İhtiyar Onbaşı”; aynı yıl Florian‘a
ait manzum bir piyesten hikaye şeklinde tercüme ettiği “Galeteé”; 1879 yılında 29 yaşında iken
Frederic Soulie‘den tercüme ettiği macera romanı “Şeytanın Yâdigârları”; 1880 yılında Victor
Hugo‘dan tercüme ettiği “Sefiller” romanı ve 1885 yılında Daniel de Foe’nün aynı adlı İngilizce
eserinin çocuklar için kısaltılarak hazırlanmış Fransızca’sından çevirdiği “Robinson” adlı
tercümeler, Türk okucusuna Şemseddin Sâmi tarafından ulaştırılmıştır.
Şemseddin Sami, Batıdan yaptığı bu tercümelerinin yanında, 1885 yılında Farsça şuarâ
tezkirelerinden seçilmiş metin ve tercümeleri “Hurde-çin” ile 1900 yılında Ali b. Ebi Tâlib’den
tercüme ettiği -“Kerema’llâhu vechen ve radiyallâhu anh efendimizin – Eş’âr-ı Müntehabeleri ve
Şerh ve Tercümesi” gibi Doğudan yaptığı tercümeleri ile “Bâkî’nin Eş’âr-ı Muntahabesi” ;
Afrika’da Müslümanlığın yayılıp gelişmesiyle ilgili “Himmetü’l- Himâm fî Neşri’l-İslâm”
Arapça eserini de zikredelim.
Şemseddin Sâmi’nin yukarıda zikrettiğimiz “Küçük Kâmus-ı Türkî” ile “Kutadgü Bilig”
ve “Orhun Abideleri” adlı üç eserin dışında yine yayınlanmamış, müsvedde hâlinde kalan “EtTuhfetü’z Zekiyye” adlı 212 sayfalık sözlük ve dilbigisi içerikli eserini; “Lehçe-i Türkiyye-i
Memâlik-i Mısır” adlı 171 sayfalık sözlüğünü; “Vicdan” adlı üç perdelik piyesini; “Müntehebât-ı
Arabiyye” adlı Arapça’dan seçmelerini; “El-Muallekatü’s-Seb’”adlı notlarından ve uygun
görülmediği için imha edildiği rivayet edilen “Kur’an Çeviri’sinden de söz etmemiz gerekir.
5
Orhun yazıtlarını ve Kutadgu Bilig’i Türkçe’ye çeviren ilk aydınlarımızdan olması da
Şemseddin Sami’nin Türk diline yaptığı teşekkürle anılacak hizmetler arasında yer alır.
Şemseddin Sâmi’nin bir başka özelliği, Arnavut milliyetçiliğinin temelini oluşturan kişi
ve aynı zamanda Arnavutluk millî şiirinin kurucusu olarak kabul edilmesidir. Şemseddin Sami’in
hazırladığı ve 1879 yılında yayınlanan 78 sayfalık “Arnavutça Dil Alfabesi”, 1886 yılında
Bükreş’te yayınlanan 120 sayfalık “Arnavutça Dil Bilgisi” ve 1888 yılında yayılanan 158
sayfalık “Dil Coğrafyası” ile 1899 yılında yayınlanan Arnavutluk milliyetçi hareketin
programıyla ilgili “Arnavutluk Ne İdi, Nasıl ve Ne Olacak” eseri, onun bu konudaki
gayretlerinin ürünüdür. Bunlara Arnavutça bir sözlük yazmaya başladığı ancak bitiremediği
şeklindeki bilgileri de ilave etmeliyiz. Şemseddin Sâmi’nin bu özelliği, onun, Türk dili ve
edebiyatı konusunda çalışmalar yapmasını, eserler ve makaleler yayınlamasına engel olmamıştır.
Bu da Şemseddin Sâmi’nin ilme ve ilmî çalışmaların tarafsızlığına duyduğu saygının bir
göstergesidir. Arnavut olmasına ve ve Arnavut meseleleriyle yakından ilgilenmesine rağmen,
Osmanlı devletinin güçlenmesi ve modernleşmesi gerektiğini savunan Şemseddin Sâmi, bu
düşüncelerinin gerçekleşmesi için devletin resmi dili olan Türkçe’nin önemini vurgulamış ve bu
yolda büyük gayretler sarfetmiştir. Böyle olumlu bir kişiliğe sahip olmasaydı, bugün övgüyle
andığımız eserlerinin bir çoğuna belki de sahip olamayacaktık. Bu sebeple Şemseddin Sâmi’ye
minnet ve teşekkür borcumuz vardır.
Şemseddin Sâm’nin Arapça ve ve Farsça’yı çok iyi bilmesi, Türkçeye olan hakimiyeti ve
ona gösterdiği aşırı ilgi ile modern dilbilgisini iyi biliyor olması, en önemli artılarından biridir.
Bu sayede ilk yazılı kaynaklardan Türkçe’yi takip edebilme imkânına sahip olabilmiş ve
Türkçe’nin sadeleşmesi konusunda önemli çabalar ortaya koyabilmiştir. Ona göre Arapça, Farsça
ve Türkçe karışımı bir Türkçe vardır, Osmanlıca adlı bir dil yoktur ve bu Türkçe ile meydana
getirilen edebiyat ürünleri, halkın hayatını ve ideallerini ifadeyi tam anlamıyla başaramamıştır.
Şemseddin Sâmi’nin Türkçe ile ilgili görüş ve düşüncelerini savunmaya başlamasının temel
sebebi budur. Bu özelliği ile Şamseddin Sâmi’nin dilbilimi açısından, Avrupalı bir bilim
adamının bakış açısına sahip ilk kişilerden olduğunu söylemek mümkündür.
Şemseddin Sâmi’ye göre bir milletin yaşaması, dilinin yaşamasıyla ilgilidir. Bir milletin
konuştuğu ortak bir dil yoksa, o milletin hayatını sürdürmesi mümkün değildir. Bu, onun dili
devamlı gelişen ve değişen canlı bir varlık olarak kabul etmesi ile ilgilidir.
Şemseddin Sâmi’nin edebiyatçı yönünün, sözlük ve ansiklopedi alanında yaptığı geniş
hacimli, ses getiren eserlerin gölgesinde kaldığı görülür; ancak, onun hem telif hem de tercüme
yoluyla edebiyatımıza kazandırdığı roman, tiyatro eserleri ve değişik yayın organlarında
okuyucuyla buluşturduğu edebiyat konulu makaleleri, edebiyata verdiği önemin göstergeleridir.
Ona göre müspet ilimler insanın hayatında ne kadar önemli ise, edebiyat ve edebiyata ait roman,
hikâye, şiir ve benzeri her türlü eser de o kadar önemli ve gereklidir. Çünkü edebiyat ve edebî
eserler insan rûhunu besler; aynı zamanda insanları eğlendirirken onları eğitir. Bu bakımdan
edebiyattan uzak kalmak ya da mahrum olmak insan ve insan ruhu için büyük eksikliktir.
Eserlerinin hemen hemen tamamında sergilediği “faydacı” tutum, yaş itibariyle ikinci
nesle mensup olduğu halde, Şemseddin Sâmi’nin, daha çok, Tanzimat’ın birinci nesline bağlı
olarak hareket ettiğini göstermektedir.
6
Şemseddin Sâmi ile ilgili olarak Agâh Sırrı Levend’in, “...,Sami ölmez eserleri, Türklük
ve Türk dili üzerinmdeki düşünceleri, Türklerin eski çağlarını aydınlatan, dil kalıntıları
üzerindeki çalışmalarıyla çağdaş Türk kültürünün başlıca temsilcisi olarak Türk edebiyatı
tarihinde, daha da geniş olarak, Türk kültür tarihinde önemle yer almaya hak kazanmıştır.”
şeklindeki; Florida Kulla’nın “Tanzimat döneminde Doğu ve Batı kültürünü eserlerinde
birleştirme ve halka tanıtma gayesini edinen öncü kişilerden biri olan Şemseddin Sami, hem dil
ve hem de edebiyatta günümüzde sadece güçlü akademik enstitülerin ortaya koyabileceği düzeyde
eserler hazırlamıştır.” şeklindeki ve Hüseyin Doğramacı’nın “Yazar, dil ve edebiyat hakkında
yaptığı çalışmalarla dilbiliminin temellerini atmış, ayrıca edebî nesir cümlelerinin özellikleri
hakkında ipuçları vermiştir. O edebîlikle şâirâneliği birbirinden ayırmıştır. Ayrıca Osmanlı dili
ve edebiyatı hakkında öne sürdüğü düşüncelerle kendinden sonra gelen araştırmacılara ufuklar
açmıştır.” değerlendirmelerine katılmamak mümkün değildir.
Şemseddin Sâmi’nin çeşitli konularda ve türlerde meydana getirdiği eserlerini bugünün
şartlarına göre değişik yönlerden tenkit edebilir ve değerlendirmeler yapabiliriz; ancak, bu tenkit
ve değerlendirmelerimizi yaparken yazdığı romanın Türk edebiyatında bir ilk olduğunu, Kâmûs-i
Türkî adlı Türkçe sözlüğünün ilk Türkçe sözlüklerden biri olma özelliğini taşığını,
tercümelerinin, tiyatro eserlerinin de edebiyatımızda diğer eserlere öncülük ve örneklik edecek
eserler arasında yer aldığını, hayatının olgunluk yıllarında kaleme ve aldığı Türk dil ve edebiyatı
ile ilgili makalelerinde ileri sürdüğü görüş ve yaptığı değerlendirmelerle, Türk diline ve
edebiyatına yaptığı hizmetleri unutmamak gerekir. İlk olma özelliğini taşıyan her eserin, o
örneklerin tecrübesinden yararlanılarak daha sonra meydana getirilen eserlere göre eksiklerinin,
yanlışlarının bulunması da doğal karşılanmalıdır. Her eseri kendi zamanı ve şartları içinde
değerlendirmek gerekir. Örneği olmayan ya da çok az örneği bulunan bir eser meydana getirmek
başka, bir çok örneği mevcut olan eserleri gördükten sonra, daha fazla bilgi ve imkanlara sahip
olmanın verdiği avantajlarla, aynı alanda daha iyi eserler meydana getirmek başka bir şeydir. Her
ikisini aynı teraziye koyup tartmak ise haksızlık olur.
Sözlerime son verirken, konuşmamın başında sorduğum soruyu tekrar dikkatlerinize
sunmak istiyorum: Şemseddin Sami, yaşadığı devrin şartları ve imkanları içinde, yirmi yaşında
başladığı ve otuz dört yıl süren yazı hayatına 1 roman, 4 tiyatro eseri, değişik dillerde 6 sözlük, 7
tercüme eser, Cep Kütüphanesi dizisinde değişik konularda 11 eser, Türkçe, Arapça ve
Fasrsça’dan üç seçme, 9 öğretici eser, 1 Arapça risale olmak üzere 55 eseri ve 35 tanesi dil ve
edebiyatla ilgili çeşitli dergi ve gazetelerde yayınlanan makalelerinin yanında, oldukça zor ve
zaman alıcı, dergi ve gazete yöneticiliğini nasıl sığdırdı?
Elbette ki, sadece bu soruyu sormak yeterli değildir. Asıl önemli olan bu surunun,
yapılacak araştırma ve değerlendirmelerle, doğru cevabını bulmak ve bu doğru cevaptan faydalı
sonuçlar çıkararak toplumumuza yeni Şemdeddin Sâmiler kazandırmaktır. Bügün buna, her
zamankinden çok ihtiyacımız olduğu ve eğitim sistemizin yeniden gözden geçirilmesi ve sahip
ulduğumuz imkanların nasıl faydalı ve ekonomik bir şekilde kullanılabileceği konusunda doğru
projeler üretmemiz gerektiği düşüncesindeyim.
Bu konferansa, ilmî araştırmalara dayanan bildirileriyle renklendiecek olan değerli ilim
adamlarının ve araştırmacıların önemli katkılarda bulunacağından eminim. Bildirileriyle bu
katkıları sağlayacak olan ilim adamları ve araştırmacılara teşekkürü, yerine getirilmesi gereken
bir ödev sayıyorum.
7
Beni sabırla dinlemek nezaketini gösterdiğiniz için teşekkürlerimi sunuyor ve hepinizi
saygı ile selamlıyorum.
KAYNAKÇA
Akün, Ömer Faruk, “Şemseddin Sami Bey”, İslam Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul 1968 Milli
Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Akyüz, Kenan, Türk Edebiyatının Ana Çizgileri. (1860-1923), İstanbul 2010 İnkılap Kitabevi.
Bilgin, A. Azmi, “Şemseddin Sami’nin Edebiyatla İlgili Eserleri ve Görüşleri”,
(sutad/selçuk.edu.tr/sutad/article/download/363/353)
Doğramacıoğlu, Hüseyin, “Şemseddin Sami’nin Kaleminden Dil ve Edebiyat Meseleleri
(Lenguage and Literature Issues From The Pen of Şemseddin Sami), Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi (The Journal of International Social Reserc), vol 3/10 Vinter 2010, s.
252-258.
Kaplan, Mehmet, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, II, 3. bs.İstanbul 2014 Dergah
Yayınları, İstanbul 1997 Dergâh Yayınları, s. 71-92.
Kulla, Florida, “Hayatını Türk ve Arnavut Dil ve Edebiyatına Adamış Şahsiyet Olarak Şemseddin
Sami”,( wwwsosyalaraştırmalar.com/cilt3)
Levend, Agâh Sırrı, Şemseddin Sami –Biyografi-, İstanbul 2010 Can Yayınları.
Özsarı, Mustafa, “Şemseddin Sani’nin Edebiyatla İlgili Çalışmaları Üzerine
Bazı Dikatler”, (www.academia.edu./.../)
Sevük, İsmail Habib, Türk Teceddüd Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1340 Matbaa- i Âmire.
Şemseddin Sâmi, Kâmûs-Türkî, İstanbul 1317 İkdam Matbaası.
Topaloğlu, Yüksel, Şemseddin Sami. Süreli Yayınlarda Çıkmış Dil ve Edebiyat Yazıları,
İstanbul 2012 Ötügen Neşriyatı.
Töre, Enver, Şemseddi Sami’nin Tiyatroları, İst 2008 Asos Yayınları.
8
BİRİNCİ BÖLÜM: SAMİ FRASHERİ
9
KAMUSÜ’L-ALAM’A DAİR
Dr. phil. habil. Julian RENTZSCH
Johannes Gutenberg Üniversitesi
Türkoloji Bölümü
Mainz/Almanya
[email protected]
ÖZET
Türkiye’de daha çok Şemseddin Sami ismiyle bilinen Sami Frashëri’nin hem Arnavut
hem de Türk münevverleri arasında ne kadar önemli yer tuttuğu bilinmektedir. Ağabeyi
Naim’den farklı olarak Sami Bey, eserlerinin çoğunluğunu Türkçe olarak yazmış ve böylece Türk
edebiyatı ve Türk bilim dünyasına büyük katkı sağlamıştır. 1889 ile 1898 yılları arasında Mihran
Matbaası’ndan çıkan altı ciltlik Kamusü’l-Alam, ilk Türk ansiklopedisi sayılmaktadır. Bu
bildiride tarihsel ve kültürel bilgiler açısından zengin bu ansiklopedi kısaca tanıtılacak ve
maddelerin içeriksel ve biçimsel özellikleri örneklerle gösterilecektir. Eserin ansiklopedi
geleneğindeki önemi saptanacak ve yazarın bu eser için kullandığı kaynakların bazıları da tespit
edilmeye çalışılacaktır.
Anahtar Sözcükler: Şemseddin Sami, Kamusü’l-Alam, Ansiklopedi, Tarih
ABSTRACT
Sami Frashëri, better known among the Turks as Şemseddin Sami, was an intellectual of
eminent importance for both Albanian and Turkish culture and scholarship. Different from his
elder brother Naim, Sami wrote most of his work in Ottoman Turkish and contributed greatly to
Turkish literature and science. The Kamusü’l-Alam, a massive six-volume opus which was
published between 1889 and 1898 at Mihran’s Press in Istanbul, is considered the first Turkish
encyclopedia. This work contains rich cultural and historical data that has partly fallen into
oblivion today. After a short general description of the encyclopedia the basic principles of
content and form will be analyzed and evaluated in light of selected examples. The Kamusü’lAlam will be contextualized within the European encyclopedic tradition and the question of
possible sources used under the compilation of this work will be addressed.
Key Words: Şemseddin Sami, Kamusü’l-Alam, Encyclopedia, History
10
Şemseddin Sami’nin zengin yayınları arasında, roman ve tiyatro gibi edebi eserler,
sözlükler, denemeler ve tercümelerin yanı sıra Kamusü’l-Alam adlı tarih-coğrafya ansiklopedisi
de bulunmaktadır. 1889 ile 1898 yılları arasında İstanbul’da yayımlanan, altı cilt ve toplam 4830
sayfalık bu dev eser ilk Türk ansiklopedisi sayılmaktadır. Avrupalı bilim ölçütlerine dayanarak
derlenmenin amaçlandığı belli olan bu eser, yalnız 19. yüzyılın bilgi durumunu yansıtmakla
kalmaz, tarihsel, coğrafik ve kültürel veriler yönünden de son derecede zengindir. Osmanlı
İmparatorluğu ve Balkan Yarımadası’na özellikle önem verilmekte, ama Avrupa’nın ve dünyanın
öbür bölgeleri de dikkat çekici maddeler ve bilgilerle temsil edilmektedir. Çağın Osmanlı
aydınının dünya görüşü, tarih anlayışı ve zihniyeti üzerine bilgi edinmek için bu eser kıymetli bir
kaynak niteliğindedir.
Bu yazıda ansiklopedin genel özellikleri ile içeriğinin ve biçiminin ana ilkeleri kısaca
tanıtılacak ve yazarın bu eseri hazırlama niyetini gerekçelendiren düşünceleri özetlenecektir. Eser
için kullanılan kaynaklar sorusuna da değinilecektir. Ansiklopedinin karakterini somut bir şekilde
gösterebilmek için örnek niteliğini taşıyabilecek seçilmiş maddelere başvurulacaktır.
Ansiklopedik karakteri taşıyan eserlere Antik Çağ ve Orta Çağ’da bile rast gelinmesine rağmen
(Plinius, Isidorus Hispalensis ve Rabanus Maurus tarafından yazılanlar gibi) günümüzdeki
anlamıyla ansiklopedi denilebilen yapıtlar Rönesans ve Aydınlanma Çağı’nın Avrupası’nda
ortaya çıkmaya başlar. Rönesans’ta yayımlanan önemli ansiklopediler arasında Johann Heinrich
Alsted’in yedi ciltlik Encyclopaedia Cursus Philosophici eserini (Herborn 1630), Louis
Moréri’nin Grand Dictionnaire Historique’ini (Lyon 1674) ve Johann Jakob Hofmann’ın
Lexicon Universale Historico-Geographico-Chronologico-Poetico-Philologicum adlı, önce iki
(Cenevre & Basel 1677), sonra dört cilt (Leiden 1698) kapsayan eserini anmak mümkün.
Aydınlanma Çağı’nda Ephraim Chambers’in Cyclopædia’sı (2 cilt, London 1728), Denis Diderot
ve başkaların Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers’i (35
cilt, 1751–1780) ve dünya çapında ünlü Encyclopædia Britannica (Edinburgh 1768–1771) gibi
önemli ansiklopediler oluşturulur.
19. yüzyılda Batı’da, belirli bir geleneğe dayanan ve kayda değer bir bilgi hazinesine
sahip pek çok önemli ansiklopedik eser bulunmaktadır. Friedrich Arnold Brockhaus’un
Conversations-Lexikon’u (6 cilt, Leipzig 1796–1808), Francis Lieber’in Encyclopaedia
Americana’sı (13 cilt, Philadelphia 1828–1832), Chamber’s Encyclopedia (10 cilt, Edinburgh
1859–1868), Larousse Grand dictionnaire universel du XIXe siècle (15 cilt, Paris 1866–1876) ve
Ėnciklopedičeskij Slovar’ Brokgauza i Efrona (86 cilt, Sankt Petersburg 1890–1906) gibi eserler
örnek niteliğindedir (krş. Brockhaus 171968: 591–594).
İlk ansiklopediler, çağın bilgilerini toplu olarak sunmak üzere özellikle alimlere yönelikken,
daha yakın zamanlara ait olanlar, bütün bilim dallarına mahsus bilgiler aşırı olacağı için,
bilinmesi gereken en önemli olguları daha geniş aydın çevrelerine el kitabı şeklinde sunmayı
amaçlar.
Avrupa’da bir ansiklopedi geleneği bulunurken, Şark’ta özellikle Arapça olarak yazılan zengin
bir tarih, coğrafya, seyahatname ve tercüme-i hal geleneği vardır. Ancak, Sami Bey’in Kamusü’lAlam’ın “İfade-i Meram” dediği önsözünde dile getirdiklerine göre Arap bilim geleneği, çağın
bilgi durumuna ayak uyduramadığı gibi, bilgileri kısa ve kolay bulunur bir biçimde
sunamamaktadır. Ayrıca Arap klasik bilim geleneğiyle rekabet edebilen Türkçe bilim kaynakları
da yoktur:
11
“Lisanımızda ise ekserisi nâmatbû kalmış bazı şuarâ tezkereleriyle [Ahmet Efendi]
Taşköprüzade’nin Mevali-i Osmaniye’nin teracimini cami “Şakaik” unvanlı eserinin
tercümesi ve zeyilleri ve “Hadikatü’l Vüzera” gibi bazı ufak tefek kitaplarla “Vefiyatü’lA‘yân”ın nâkıs bir tercümesinden başka zikre şayan kitap yok gibidir.” (s. xi–xii)
Avrupa dillerinde ise büyük sayıda coğrafya ve tarih el kitapları bulunmakla birlikte bu
kaynaklar daha çok Hıristyan-Avrupa bilgilerini içerir ve İslam dünyasına yeterince önem
vermez. Bunun için Sami Bey, Avrupalı ansiklopedik eserleri tercüme etmektense hem Avrupa
hem de İslam dillerinde bulunan kaynaklardan malzeme toplayıp İslam ve Şark ihtiyaçlarına göre
biçimlenmiş yeni bir eser yaratma gereğini duyar:
“Ve Avrupalılar kendilerine mahsus mevadde ziyade ehemmiyet verip de, bize müteallik
olanlarını ikinci derecede bıraktıkları gibi, bizim de meşahir ve memalik-i İslamiye ve
Osmaniye’ye ziyade dikkat edip, ecnebilere mahsus olanlarını ikinci derecede bırakmamız
tabiidir.” (s. xii)
Bu şekilde düşünmesine karşın Sami Bey, kendi ansiklopedisinde sadece Paris, London,
Berlin gibi her aydın Osmanlı tebaasının merak beslediği Batı şehirleri üzerine değil, Dresden,
Leipzig ve Mainz gibi daha az ünlü şehirler, hattâ oldukça küçük kasabalar üzerine de hayret
verici ayrıntılı bilgiler sunmaktadır. Örneğin şehrin Fransızca adı Mayence olarak listelenmiş
maddede Mainz şehrinin coğrafik konumu, idarî aidiyeti ve nüfusunun yanı sıra “cesîm
istihkâmâtı, müteaddet kışlaları, tophanesi, mekteb-i idadesi, sanai mektebi, 120.000 cildi hâvî
kütüphanesi, âsâr-ı atîke ve resim müzesi, tarih-i tabiî ve saire nümunehaneleri, Romalılar
zamanından kalma bir çok âsâr-ı atîkesi, Ren ırmağında 600 metre uzunluğunda dubalar üzerine
yapılmış köprüsü, müteaddet meydanlarıyla teferrüçgâhları, tabâ‘atın mevcudu meşhur
Gutenberg’in tunçtan cesîm bir heykeli, musanna bir kilisesi, müteaddet matbaaları, saksonya,
çini, makine envai, musikî alanı, araba, ecza-ı kîmyeviye, yün ve pamuk mensûcât, halı,
kuyumculuğa müteallik mevâdd, ip ve halât, marangozluğa ait esas-ı beytiye, sahte inci ve saire
fabrikaları ve Ren tarîkiyle ve demir yolları ve Main yoluyla pek işlek ticareti”ni de anar (s.
4144).
O çağa ait Batılı kaynaklarda da verilen bilgileri aratmayan bu gibi ayrıntılı maddeleri göz
önünde bulundurduğumuzda Kamusü’l-Alam’ın Batı coğrafyası, tarihi ve medeniyetini de ihmal
etmediğini saptayabiliriz.
Elbette, Batı’yla ilgili bilgilerle zengin bu eser, Osmanlı topraklarıyla ve özellikle Sami’nin
memleketi olan Arnavutluk’a ilişkin malumatlar bakımından da bir o kadar zengin bir kaynaktır.
Meselâ, ansiklopedi yazıldığı vakit oldukça önemsiz bir kent olan Tiran üzerine şunları
okuyabiliriz:
12
“Arnavutluk’ta İşkodra vilayetinin Dıraç sancağında, Dıraç’ın 30 kilometre şarkında ve
İşkodra’nın 88 kilometre cenub-ı şarkîsinde kaza merkezi bir kasaba olub, 17.000 ahalisi
vardır. Güzel ve gayet mümbit bir ovanın kenarında vaki güzel ve dilnişin bir kasaba olub,
sokakları vasi’ ve düz, akar suları çok, çarşısı büyük ve işlektir. İşkodra caddesinden
kasabaya girilirken yolun iki tarafında güzel iki cami-i şerifi ve diğer birkaç cami ve
mescidiyle bir iki medresesi vardır. Bu iki camiden biri Tirana beylerinin cedd-i â’lâsı ve
kasabanın bânîsi olan Süleyman Bey tarafından bina olunarak, türbesi dahi cami-i şerifin
havlîsinde mevcuttur. Tirana kasabası yeni olub, takriben 280 sene evvel tesis olunmuştur.
Ondan evvel küçük bir karye halinde idi. Ahalisinden yalnız bin kadarı Hıristiyan ve kusuru
Müslümandır.” vs. (s. 1717)
Hayatında önemli yer tutan Fraşır, İşkodra, Berat, Yanya, İstanbul gibi konular üzerine Sami
Bey elbette çoğunlukla birinci el bilgilere sahipti. İmparatorluğun öbür bölgeleri üzerine bilgiler
topladığı sırada ise hep eskimiş veya eksik kaynaklarla cedelleştiğinden şikâyetçidir. Aynı
zamanda kaynaklardaki bilgilerin doğru ve kapsamlı olmasına özen gösterdiğini, dolayısıyla
bilimsel ölçütlere uymaya çalıştığını da vurgular:
“Her nevi zahmet ve meşakkat ve fedakârlık göze alınarak, ve yüzlerce kitapların ortasında
kalındıktan sonra, istihlas-ı vakit edildikçe, kütüphaneleri dolaşarak, tozlar altında kalmış
ve kurtlar tarafından delik deşik olmuş noktasız kitaplardan dahi istikmal-i malumata
çalışılmış olduğundan, bu kitaba herhangi madde için müracaat edenlerin doğru ve
mufassal malumat alabilecekleri mêmûl-i kavîmdir [kuvvetli emelimdir]” (s. xv)
Kamusü’l-Alam’ın hazırlanması sırasında tam olarak hangi kaynaklardan faydalanıldığı belli
değildir. Sami Bey önsözünde genel olarak Arap kaynaklarının sözünü ederken önemli tarih
kaynakları arasında Ḫaṭīb Baġdādī’nin Bağdat tarihi ve İbn-i ‘Asākir’in Dimaşk tarihini, coğrafya
yazarları arasında Iṣṭaḫrī, İbn Ḥavḳal, Muḳaddesī, Bekrī, Bīrūnī, İdrīsī ve Ebülfidā isimlerini
anar. Seyahatnameler arasında İbn Baṭūṭa ve İbn Cebīr, Teracim-i Hal yazarları olarak İbn Esīr,
İbn Ḥacer ‘Asḳalānī, Yūsuf Ḳurtubī, Yāḳūt Ḥamevī, Ebu Na‘īm İṣfahānī ve Ṣa‘ālibī isimlerini
sayar. Bir Arapça coğrafya ansiklopedisi örneği olarak Yāḳūt Ḥamevī’nin Mu‘cemü’l-Büldān
adlı, Alman Şarkiyatçı Ferdinand Wüstenfeld’in 1866 ile 1873 arasında Leipzig’de yayımlanan 8
ciltlik eserini özellikle anar. Anadili Arnavutçanın yanı sıra çocukluğunda Türkçe, Arapça ve
Farsça da öğrendiği bilinen (Bartl 1968: 136) Sami Bey’in bu sıraladığı Arapça eserlerden
bazılarından Kamusü’l-Alam’ı yazmada faydalanmış olması muhtemel. Batılı verileri derlemede
hangi kaynakları kullandığı bilinmemektedir. Ancak, 1865 ile 1871 yılları arasında Yanya
şehrinde gittiği Zosimeya Lisesinde Eski ve Yeni Yunanca, Fransızca ve İtalyanca da öğrendiği
bilinen (Elsie 2001: 149) Sami Bey’in, o zaman Avrupa’da zaten moda olan ansiklopediler,
özellikle yeni çıkmış olan 15 ciltlik Larousse Grand dictionnaire universel du dix-neuvième
siècle’den (Paris 1866–1876) faydalandığını tahmin edebiliriz.
Kamusü’l-Alam ansiklopedisinin niye tarih ve coğrafyaya odaklandığı ve doğabilimler, teknoloji
ve ekonomi gibi dalların niye dışta bırakıldığı sorusuna gelince, tekrar Sami Bey’in önsözde
kâğıda döktüğü sözlere dönelim:
13
“Tarih ile coğrafya, sahiplerini en ziyade mecbur eden fünundandır. Hakikaten, insan her
birini bir kıvılcım halinde gördüğü uzak uzak nücumun ahvalini merak ettiği halde, üstünde
yaşadığı küre-i arzın ahvalini nasıl merak etmesin? Müşteri’de, Zühal’de mahlukat var
mıdır, yok mudur, var ise nasıl mahlukattır diye düşüne düşüne uykusu kaçtığı halde, vatanı
olan küre-i arzın üzerinde yaşamış olan beninevinin ve belki aba ve ecdadının ahvalini
bilmemeyi nasıl tecviz etsin? İşte bu iki şeyin birincisi coğrafya, ve ikincisi tarih ile
öğrenilir.” (s. vii)
Sami Bey’e göre, “coğrafya ile tarih tevem [ikiz] hükmündedir” (s. vii) ve “hakikatte bir ilmin
iki şubesi”dir (s. ix). “Küre-i arzın üzerinde bulunan ve bulunmuş olan insanların ahval-i hazıre ü
maziyesini öğrenmek için, ancak tarih ve coğrafya fenlerine müracaat edebiliriz” (s. viii). Bir
kültür adamı ve edebiyatçı olan Sami Bey için insanoğlunun özünü teşkil eden medeniyet, tarih
sürecinde gelişmiş ve yaşadığı çevre tarafından belirlenmiştir. Dolayısıyla, zaman ve mekan olan
tarih ve coğrafya (krş. viii), Kamusü’l-Alam’ın yazarı için özel bir önemi taşımaktadır.
İlk Türkçe roman olarak kabul edilen Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ın (1873) ve ilk Türkçeden
Türkçeye sözlük olan Kamûs-ı Türkî’nin (1901) yazarı Sami Bey, birlikte kurdukları Sabah
gazetesinin sahibi Mihran Nakkaşyan’ın (Nakkaşoğlu) yayınevinden çıkan Kamusü’l-Alam ile,
kıymetli bilgiler ve veriler bolluğuyla insanı günümüzde de hayran bırakan, muhteşem bir kaynak
yaratmıştır. Bu önemli eserle Osmanlı medeniyeti de 19. yüzyıl Avrupa ansiklopedi geleneğine
katılmıştır.
KAYNAKÇA
Bartl, Peter 1968. Die albanischen Muslime zur Zeit der nationalen Unabhängigkeitsbewegung
(1878–1912). Wiesbaden: Harrassowitz.
Brockhaus Enzyklopädie in zwanzig Bänden. 5. cilt. Wiesbaden: F.A. Brockhaus 171968.
Elsie, Robert 2001. Die drei Frashëri-Brüder. Albanien. Reichtum und Vielfalt alter Kultur.
München: Staatliches Museum für Völkerkunde, s. 147–152.
Sami, Şemseddin 1889–1898. Kamusü’l-Alam. 6 cilt. İstanbul: Mihran Matbaası.
14
ŞEMSEDDİN SÂMİ’NİN TÜRK DİLİNE YAPTIĞI HİZMETLER
Prof. Dr. Nuri YÜCE
Emekli Türkolog
Email: [email protected]
ÖZET
Şemseddin Sâmi, Türk yayın tarihinde olağan üstü işler başarmış ileri görüşlü bir aydındır.
Yazı hayatı henüz 22 yaşında iken Fransızca’dan Türkçeye yaptığı tercümelerle başlar, sonra
Türkçe roman, tiyatro eserlerinin yanı sıra, gazete ve dergilerde çıkan yazılarıyla devam eder.
Onun asıl yaratıcı yeteneği, zamanın padişahı II. Abdülhamid tarafından saraya alınmasından
sonra kavuştuğu rahat ortamda yazdığı öğretici, pratik eserler, sözlük ve ansiklopedi çalışmaları
ile meyvelerini verir. Fransızcadan Türkçeye hazırladığı Kâmûs-i Fransavî [“Fransızca Sözlük”,
1883], Dictioannaire Turc-Français (“Türkçe-Fransızca Sözlük”, 1883-1885) adlı eserler ona
olumlu bir şöhret kazandırır. Şemseddin Sâmi’nin çalışmalarını takdir eden Sultan II.
Abdulhamid ona iftihar madalyası verir (1885).
Bir tür meşhur biyografi, tarih ve coğrafya ansiklopedisi olan Kâmûsü’l-âlâm [“Özel İsimler
Sözlüğü”] adlı eseri, İslam dünyasına ait bilgilere daha çok yer vererek âdeta bir İslam
ansiklopedisi gibi büyük bir ihtiyaca hizmet eder. Sultan II. Abdulhamid, Şemseddin Sâmi’nin
rütbesini yükselterek onu ikinci kez ödüllendirir (1894).
Şemseddin Sâmi’nin Türk dili için en önemli eseri hiç şüphesiz Kâmûs-i Türkî’dir. Osmanlı
Türkçesi’nin ilk sistemli Sözlüğü olan bu iki ciltlik eseri Ş. Sâmi tek başına iki yılda (1899-1901)
hazırlamış ve Sultan II. Abdülhamid’e ithaf etmiştir.
Bu makalede, Şemseddin Sâmi’nin Türk sözlükçülüğüne getirdiği system ve yenilikler ayrıntılı
biçimde ele alınarak onun Türk dili, Türk fikir ve yayın hayatındaki gerçek değeri ve hizmetleri
anlatılacaktır.
Anahtar Sözcükler: Şemseddi Sâmi, Osmanlı Türkçesinin Sistemli ilk Sözlüğü, Kâmûs-i
Türkî, Kâmûsü’l-âlâm, Şemseddin Sâmi’nin dilciliği.
ABSTRACT
Şemseddin Sâmi, pointed as a far-sighted enlightened person in the Turkic publication history.
His first literary life begins with translations from French to Turkish when he was twenty two.
Then he move on to writing with novels, dramas, articles that published in newspapers and the
journals.
15
He made his best works when he raised to Ottoman Palace in the defense of ruler II.
Abdulhamid. In this period he had written didactic texts, dictionaries and an encyclopedia. He
gained a great fame when prepared the Kâmûs-ı Fransavi (“French Dictionary”, 1883) and
Dictioannaire Turc-Français [“Turkish-French Dictionary”, 1883-1885]. Sultan II. Abdulhamid
likes the works of Sâmi and in 1885 he had given to him a pride medal.
His book that named Kâmûsü’l-âlâm is a very important study for İslamic world because it
includes the life of important persons, historical events and geographical information as an
encyclopedia. In 1894 Sultan II. Abdulhamid gave him a second honor for this study.
Şemseddin Sâmi’s most important work for Turkic Language is Kâmûs-i Türkî a Turkish
Dictionary. This book is the first systematic dictionary of Ottoman Turkish and prepared in two
years (1899-1901). Semseddin Sâmi dedicated his book to Sultan II. Abdulhamid.
In this paper we are going to explain the system that Sâmi bring into Turkish lexicography.
Additionally we will explain the importance of Semseddin Sâmi’s for Turkish mentality and
publications life.
Key Words: Şemseddin Sâmî, The first systematic dictionary of Ottoman Turkish, Kâmûs-i
Türkî, Kâmûsü’l-âlâm, The linguist Semseddin Sâmi.
İnsanlık tarihine bakıldığında, halka hizmet etmek konusunda başarılı olanların
hayatlarının, umumiyetle mahrumiyet içinde ve zor şartlar altında geçen bir seyir izlediği görülür.
Şemseddin Sâmî de onlardan biridir.
Şemseddin Sâmî, Premedi kazasının Dağlı nâhiyesinin merkezi Fraşer’de 22 Recep 1266
(01 Haziran 1850)’de doğdu. Babası Hâlid Bey ve dedesi Durmuş Bey, Berat’tan Fraşer’e
yerleşmiş timar beyleri neslindendir. Dokuz yaşında iken babasını, iki yıl sonra da annesini
kaybetti. Ş. Sâmî ve beş kardeşini, ağabeyi Abdül Bey yetiştirdi. Şemseddin Sâmî, iptidâî
mektebini Fraşer’de okuduktan sonra kardeşler ailecek Yanya’ya taşındılar. Büyük kardeşi Naim
Fraşerî ile birlikte Zossimaia Skoli adlı Rum lisesine girdi. Çağdaş bir program uygulayan bu
lisede Rumca, eski Yunanca, Fransızca ve İtalyanca öğrendi. Bir yandan da Yanya
medreselerinin müderrislerinden Arapça ve Farsça dersleri aldı. 8 yıllık bu Rum lisesini yedi
yılda bitirdi (1288=1871). Kısa bir memuriyetten sonra 1288 (1872)’de İstanbul’a geldi. Büyük
kardeşi Naim Bey ile birlikte matbuat kalemine girdi. Henüz 22 yaşında iken 1289 (1872)’de
sadece birinci kısmı basılabilen Tarih-i Mücmel-i Fransa adlı ilk tercüme eserini yayımladı. Aynı
yıl Hadîka gazetesinde çalışmaya başladı ve ilk te’lif eseri olan Ta‘aşşuk-ı Talat ve Fıtnat adlı
romanını yayımladı (1289/1290=1872/1873) 1. Gençlerin istemedikleri biriyle evlendirilmelerinin
sebep olduğu felaketleri işleyen bu roman, Türk edebiyatındaki ilk Avrupa tarzı roman örneği
sayılır 2.
Ş. Sâmî edebiyat çalışmasını tiyatro alanında da denedi. Besa-Yâhud-Ahde Vefâ, adlı eseri,
kendi memleketindeki besa denen yemin âdetini işleyen bir piyestir. Bu piyeste, yurduna
1
2
Ö. F. Akün, İA 11 (1979), s. 411a.
Latin harfleriyle baskısı: Sedid Yüksel, Ankara 1964 (Ö. F. Akün, TTS (=Temel Türkçe Sözlük, İstanbul 1985), s. XI).
16
dönerken hayatını haydutlardan kurtaran bir kadına verilmiş sözü (besa’yı=yemini) yerine getiren
bir adamın dramı anlatılır. Söz konusu kadının kocasını öldürüp kızını zorla alan kimseden
intikam almaya verilen sözün yerine getirilmesi olayında, intikam alınacak kişi, yemin eden
adamın kendi oğlu çıkar. Besa, Gedikpaşa tiyatrosunda defalarca oynandı. Öteki tiyatro eserleri,
konularını tarih ve efsaneden alırlar. Seydî Yahyâ Endülüs tarihinden, Gâve ise İran’ın Pişdâdiyan
sülalesi hükümdarlarından Dahhâk efsanesinden mülhemdir. Bu piyeste, zâlim Dahhâk’a karşı,
demirci Gâve’nin halkın da desteğini alarak isyan edişi anlatılır (1293=1876).
Ş. Sâmî’nin edebî faaliyetlerinden biri de Fransız edebiyatından yaptığı tercümelerdir.
1985’e kadar Fransızca’dan Türkçe’ye bazı eserler çevirdi. Bunlar Florian’dan Galatèe
(1290=1873) adlı hikaye, Dumanoir’den İhtiyar Onbaşı adlı trajedi, Frédéric Soulié’den macera
romanı Şeytanın Yâdigarları, Viktor Hügo’dan Sefiller, Daniel de Foë’dan Robinson (1885).
İhtiyar Onbaşı müteaddit defalar sahnelendi.
Tercüme faaliyetlerinde doğu edebiyatına da yöneldi. Fars şuarâ tezkirelerinin seçilmiş
parçalarından oluşan Hurdeçîn (1302=1885) ile Hz. Ali b. Ebi Tâlib’e isnad olunan dîvandan
seçmeler içeren iki küçük kitap bunlardandır. Ayrıca Muallakatü’s-Seb’a ile Zübde-i Şehnâme
isimli seçmeler kitabını istinsah etmiş olması, bunları da yayımlamak istediğini gösterir.
Çevirilerinde metne sadık kalan bir yol izledi.
Şemseddin Sâmî, halka daha faydalı olabilmek için, A. Midhat Efendi gibi, halka yönelik,
öğretici mahiyette, küçük, ucuz ve dili sade kitaplar neşretmeye başladı. Cep Kütüphanesi adını
verdiği bu serinin toplam 32 cildinden 15’ini kendisi hazırladı. Kitaplarının mazbut ve sağlam
bilgiler içermesi, onun çok dil bilmesinden ve lise tahsilinde aldığı sağlam bilgiden
kaynaklanıyordu. Cep Kütüphanesi kitaplarından Gök (1296=1879), Yer (1296=1879) fen
bilimlerine; İnsan (1296=1879), Yine İnsan (1303=1886); Medeniyet-i İslamiye (1296=1879),
Kadınlar (1296=1879) sosyal konulara; Esâtir (1296=1879) mitolojiye ait toplu bilgi veren ilk
eserlerdir. Lisan (1303=1886) ise Osmanlı devleti sınırları içinde dilciliğe dâir ilk eserdir. Usûl-i
Tenkit ve Tertip (1303=1886) adlı kitap Türkçe’de noktalama işaret ve kaidelerini tespit eden ve
kompozisyon usullerini de gösteren ilk kitaptır. Türlü fıkralar içeren ve iki kitaptan oluşan Letâif
(1300=1883) ve içinde veciz fikirlerin bulunduğu dört kitaptan oluşan Emsâl
(1296/1297=1879/1880) halkı eğlendirici eserlerdir.
Şemseddin Sâmî, yeni bilgileri halka aktarmak için bir kaç dergi neşretti. İlk denemesi
1876 yılında Muharrir ile başladı. 1880’de kadınlar için çıkardığı Âile mecmuası sadece üç nüsha
yayımlanabildi. 1881’de kurduğu ve bütün yazılarını ansiklopedik bilgilerle kendisinin kaleme
aldığı Hafta o zamanın en ciddi mecmuası idi. Bu da ancak beş ay devam edip 1882 yılında 20nci sayısından sonra kapandı.
Şemseddin Sâmî, kendi görüşlerini halka yayarak onları bilgilendirmek için dil ile ilgili
bazı makaleler yazdı ve pratik kitaplar hazırladı. Küçük Elifba (1300, 4-ncü baskı 1311), Yeni
Usûl-i Elifba-i Türkî (1308), Nev-Usûl Sarf-i Türkî (1309) bunlardandır.
Onun asıl yaratıcı yeteneği, zamanın padişahı II. Abdülhamid tarafından 1297 (1880)’de
Teftiş-i Askerî Komisyonu Katipliğine tayin edilerek saraya alınmasından sonra kavuştuğu rahat
ortamda yazdığı öğretici, pratik eserler, sözlük ve ansiklopedi çalışmaları ile meyvelerini verdi.
Evlenerek aile hayatına kavuşması da yine bu zamanda oldu.
17
İstisnasız bütün Osmanlı aydınları Türkçenin doğru-dürüst bir sözlüğünün yapılmamış
olmasından yakınmalarına rağmen hiç biri böyle külfetli ve ağır bir yükün altına girmeye
teşebbüs edemiyordu. Ş. Sâmî, tek başına bu zor işi başardı.
Ömrünün son 23 yılını ansiklopedi ve sözlük çalışmalarına verdi; hazırladığı eserlerle
büyük takdir ve şöhret kazandı. Onun ilk sözlük çalışması Fransızca’dan Türkçe’ye bir yıl içinde
hazırladığı Kâmûs-i Fransavî oldu. (“Fransızca Sözlük”, 1883, 1680 s.; 1898, 1920 s; 1901,
2240 s.). O zamana kadar bu tür sözlükler daima yabancı dil bilen gayr-ı müslim azınlık aydınları
tarafından yazılmış idi. Ş. Sâmî ile bu gelenek değiştirilip ilk kez müslüman bir Osmanlı yazarı,
mevcut sözlüklerden daha mükemmel bir sözlük yazmış oldu. Kâmûs-i Fransavî 18 yılda 3 kez
basıldı ve her baskı, bir öncekinden daha geniş ve daha mükemmel olarak çıktı. Bunun ardından
iki yılda (1883-1885) hazırladığı Türkçe-Fransızca Sözlük (Dictioannaire Turc-Français, 18831885, 1208 s.) çıktı. Şemseddin Sâmî’nin çalışmalarını takdir eden Sultan II. Abdülhamid ona
iftihar (övünç) madalyası verdi (1885). Ş. Sâmî bu iki sözlük çalışmasından sonra pratik ihtiyacı
karşılamak amacıyla 1886’da (1304) Fransızca’dan Türkçe’ye Küçük Kâmûs-i Fransavî adıyla
küçük, fakat daha itinalı ve gelişmiş bir sözlük yayımladı (1304=1886).
Bir tür meşhur adamlar biyografisi, tarih ve coğrafya ansiklopedisi olan Kâmûsü’l-âlâm
(“Özel İsimler Sözlüğü”, 1888-1899, 6 cilt, 4830 s.) adlı eseri, İslam dünyasına ait bilgilere daha
çok yer vererek âdeta bir İslam ansiklopedisi gibi büyük bir ihtiyaca hizmet etti. 12 yılını verdiği
bu eseri hazırlarken batıda yayımlanmış ansiklopedilerden de yararlandı, fakat onlarda İslam
dünyasına ait eksik veya çok kısa olan maddeleri, yerli kaynaklara müracaat ederek, hattâ
kütüphanelerdeki yazma eserlerden istifade etmek suretiyle kendisi yazıp yeni bilgiler ekledi ve
genişletti. Kâmûsü’l-âlâm meşhur adamlar sözlüğü olduğu için, içinde dinî terimler ve tabirler
bulunmaz.
Sultan II. Abdülhamid, Şemseddin Sâmî’nin olağanüstü çalışmalarını takdir ederek Teftiş-i
Askerî Komisyonu Katipliği rütbesini 1309 (1892)’de Teftiş-i Askerî Komisyonu Başkatipliğine
yükseltti ve iki yıl sonra, 1311 (1894)’te onu “ûla sınıf-ı evveli” rütbesi ile ödüllendirdi.
Şemseddin Sâmî, bunlardan başka Arapça’dan Türkçe’ye çok önemli, fakat yayımlanması
yarıda kalmış bir sözlük daha hazırladı. Kendisi, Kâmûs-ı Arabî adını verdiği bu sözlüğün iki cilt
ve her bir cildin 2000 sayfadan fazla olduğunu, onu hazırlarken Arap diline dair bütün
sözlüklerden faydalandığını bildiriyor. Ne yazık ki bu büyük eserin ancak “cim” harfi sonuna
kadar olan 540 sayfalık kısmı yayımlanabildi (1313/1314=1896/1897) 3.
Şemseddin Sâmî bu sözlükleri hazırlarken önünde Esad Efendi’nin Lehçetü’l-Lügat’inden
(1733) ve Ahmed Vefik Paşa’nın Lehçe-i Osmanî’sinden (1876) başka Türkçe bir sözlük yoktu.
Onlar da karmakarışık, yetersiz ve düzensiz idiler. Her ne kadar o yıllarda Zenker’in (1866-1876)
ve Redhouse’ın (1890) hazırladıkları mükemmel sözlükler mevcut idiyse de, bunların dilinin
Türkçe olmaması sebebiyle az bir aydın grubu dışında, Türk halkının onlardan istifade etmesi ve
çok pahalı olmalarından dolayı da geniş kesimlerin onları satın alması mümkün değildi. Ş. Sâmî,
çalışmaları boyunca, Türk dili sahasındaki bu eksikliği hep hissetti. O, Türkçe’nin kelime
hazinesinin sadece İstanbul’da yazılıp konuşulandan ibaret olmadığını, Türkçe’ye Arapça, Farsça
ve başka dillerden geçmiş pek çok kelimelerin Türkçe karşılıklarının eski kitaplarda bulunduğunu
3
Ö. F. Akün, TTS (=Temel Türkçe-Sözlük, İstanbul 1985), s. XVI.
18
ve Anadolu’da halk ağzında kullanılmakta olduğunu da yakından gördü. Bu müşahede onda
Türkçe’nin tam bir sözlüğünü yapma fikrini her geçen gün biraz daha canlandırdı.
Böylece, bugün de değerini muhafaza eden ve hâlâ kullanılan, hiç şüphesiz en mühim eseri
olan Kâmûs-ı Türkî’yi yazmağa karar verdi. O tarihe kadar Osmanlı devleti topraklarındaki
medreselerde ve daha başka ilim çevrelerinde okutulan dil derslerinde ve o konuda telif edilen
eserlerde hep Arapça ve Farsça esas alınmış, nedense yaşayan halkın kullandığı Türkçe’nin
kelime kadrosunun bir sözlüğünü yapmak adeta lüzumsuz bir iş imiş gibi telakki edilerek kendi
haline bırakılmış idi.
Kâmûs-i Türkî’ (“Türkçe Sözlük”) Batı Türkçesi’nin ilk sistemli sözlüğüdür. İki ciltlik bu
eseri Şemseddin Sâmî tek başına iki yılda hazırladı (1316-1318=1899-1901) ve Sultan II.
Abdülhamid’e ithaf etti.
Kâmûs-ı Türkî ile Türk dili alanında yeni ve millî denebilecek bir çığır açıldı. Daha önce
yazılmış olan Esad Efendi’nin ve Ahmed Vefik Paşa’nın hazırladığı sözlüklerin isimlerinde
kullanılmayan “Türk” sözünü Şemseddin Sâmî kendi kitabında haklı ve gerçekçi bir görüşle
kullandı, yani Türkçe’nin sözlüğünün adının da doğru olması gerektiği için onu Kâmûs-ı Türkî
diye adlandırdı. Eserin mukaddimesinde, Türkçenin en mühim iki yazı dili olan Doğu Türkçesi
ile Batı Türkçesinin tarihî ve coğrafî yerlerini ilmî esaslara göre tesbit etti 4. O zamana kadar
Türkçe-Arapça-Farsça üç dilin karışımından oluşmuş karma bir dil gibi telakki edilerek
“Osmanlıca” denen dilin gerçek adının “Türkçe” olması gerektiğini çok önceleri ifade ettiği gibi
tekrar söyledi.
Ş. Sâmî, kendi zamanındaki okumuşların yazılarında gelişigüzel kullandıkları, fakat halkın
kullanmadığı ve anlamını anlamadığı Arapça ve Farsça kelimelerin tasfiyesinden ve Türkçe’nin
sadeleştirilmesinden yanadır. Ancak, o, Türkçe’ye Arapça, Farsça ve başka dillerden girmiş ve
halk tarafından kullanılan bütün kelimeleri Türkçe’nin malı sayar, onların kökenine bakılarak
Türkçe asıllı değil diye dilden atılmasını istemez. Ayrıca pek çok yabancı kelimenin, eğer halk
dilinde, eski eserlerde ve Doğu Türkçesinde Türkçe karşılığı varsa, dilimizde onları kullanmayı
uygun görür. Dil hakkındaki bu görüşünü Kâmûs-ı Türkî’ye aldığı kelime kadrosunda aynen
uyguladı. Bundan dolayı Zenker’in ve Redhouse’ın sözlüklerindeki Arapça ve Farsça bazı
kelimeler Kâmûs-ı Türkî’de yoktur.
Ş. Sâmî, Kâmûs-ı Türkî’nin muhtevasını ve madde başı olan kelimelerin sıralanışını ve her
madde altındaki açıklamaların dizilişini çağdaş sözlükçülük metodlarına göre düzenledi. Arap
alfabesinde kullanılan vav harfinin Türkçe’deki o, ö, u, ü seslerini doğru telaffuzuyla tam
verebilmesi için bazı özel işaretler kullandı. Bunlar u için sadece vav; o için üzeri nazal-uzatma
(~) işaretli vav; ü için üstü tek noktalı vav; ö için üstü iki noktalı vav.
Ş. Sâmî, sözlüğüne aldığı eski veya Doğu Türkçesinde kullanılıp da Batı Türkçesinde
unutulmuş kelimeleri açıklarken söz konusu kelime hakkında “ihyası arzu olunur lüzumlu
kelimatdandır” diye görüşünü beyan eder. Mesela
ABAKA is. ‘amm, ‘amca; mr. (metrük) [ihyası arzu olunur lüzumlu kelimatdandır] 5.
4
5
Ş. Sâmî, “Mukaddime”, Kâmûs-ı Türkî, s. 4.
Ş. Sâmî, Kâmûs-ı Türkî, s. 16a.
19
ABAMAK ft. (fi‘l-i müte’addi) dirîğ ve men‘ etmek; yapmamak, muhalefet etmek; Fr:
Refuser. mr. (metrük) [yeri boş kaldığından ihyası arzu olunur] 6.
Sözlükte açıklama cümleleri içinde geçen bazı kelimelerin maddebaşı yapılması
unutulmuştur. Mesela Kâmûs-ı Türkî’nin 18. sayfasında APIŞDIRMAK maddesinin
açıklamasında harunlatmak diye bir kelime geçiyor.
APIŞDIRMAK ft. (fi‘l-i müte’addi) 1. (Hayvanı) çok yormak, artık yürümeğe mecali
kalmayacak dereceye getirmek. 2. Yıldırmak, harunlatmak. 3. (Gemiyi) iki ucundan demirleyüp
veya bağlayup muhkem kasmak.
Bu harunlatmak kelimesini Kâmûs-ı Türkî içinde olması gereken yerde (s. 546’da)
arayınca orada bulamıyoruz. Fakat bunun kökü olan Arapça harun (hrwn) ve ondan türetilmiş
harunlık kelimesini görüyoruz.
HARUN s. Ar. 1. Doğru gitmez, gemden anlamaz, huysuz (at). 2. mc. Mu‘annid, ‘inadcı.
HARUNLIK is. Atın huysuzluğu, gemden anlamayıp doğru gitmemesi. 2. mc. Mu‘annidlik,
‘inadcılık, serkeşlik 7.
Ancak şu da unutulmamalı ki iki yıl gibi çok kısa bir zamanda hazırlanan 1574 sayfalık bir
sözlükte bazı eksiklerin ve yanlışların olması doğaldır. Nitekim, Kâmûs-ı Türkî’nin
yayımlanmasını müteakip imzasız bir yazıda, elif harfinde, atlanmış maddebaşı kelime ve bazı
eksik kalmış anlamların uzunca bir listesi sıralanmıştır 8.
Kâmûs-ı Türkî, bir grup akademisyen tarafından, eksik maddeler de eklenerek 1985 yılında
Temel Türkçe Sözlük adıyla yayımlandı 9.
Türk dili ve edebiyatının, sadece Osmanlı sınırları içinde mütâlea edilmekte olduğu bir
zamanda, Ş. Sâmî, onu Türklüğün Orta-Asya’daki köklerinde arayan millî bir şuura sahip idi. Bu
düşüncesini daha 1881’de yazdığı Lisân-ı Türkî “Osmânî” adlı makalesinde açıklamış idi 10. Aynı
görüşünü Kâmûs-ı Türkî’nin mukaddimesinde bir kez daha ifade etti 11. Ş. Sâmî’nin bu görüşü (Ö.
F. Akün’ün tabiriyle) “Dilde, Türkçülüğün bir beyannamesidir”. Ali Suavî ve Süleyman Paşa
gibi, Ş. Sâmî’ye göre de, Türkçe’ye “Osmanlıca” denmesi yanlış idi. Çünkü, “Osmanlı” adı
Anadolu’da Osman Gazi tarafından kurulan Türk devletine, kurucusunun adına izafeten verilmiş
bir isimdir. Oysa Türk dili, Osman Gâzî’den çok önce de var idi. Doğuda Sibirya’dan, batıda
Rumeli’ye kadar yayılmış olan Türk kavimlerinin hepsinin dili Türkçe’dir. Doğu Türklerinin dili
ile Batı Türklerinin dili tek bir Türkçe’nin iki koludur. Batıdakine “Osmanlıca” denmesi nasıl
yanlış bir adlandırma ise, doğudakine “Çağatayca” denmesi de aynı derecede yanlıştır.
Doğudakine Şark (=Doğu) Türkçesi, batıdakine de Garp (= Batı) Türkçesi denmelidir. Türkçenin
bu her iki kolunda dili en iyi kullanan (mesela Doğu Türkçesinde Ali Şîr Nevâyî gibi)
Ş. Sâmî, Kâmûs-ı Türkî, s. 16a.
Ş. Sâmî, Kâmûs-ı Türkî, s. 546a-b.
8
“Kâmûs-ı Türkî Hakkında Mütâleât”, Mecmû‘a-i Edebiyye, Nr 5-8, 29 Recep-20 Şaban 1318.
6
7
9
10
11
Temel Türkçe-Sözlük, Sadeleştirilmiş ve Genişletilmiş Kâmûs-ı Türkî, (İlmî kontrol ve redaksiyon Mertol Tulum, Çalışmaya katılanlar: Metin
Eker, Yaşar Akdoğan, vb), İstanbul, Tercüman Gazetesi / Yapı-Kredi Bankası, 1985, 1532 s. 4°.
Hafta Nr 12, 10 Zilhicce 1298, s. 177-181.
Ş. Sâmi, “Mukaddime”, Kâmûs-ı Türkî, s. 4.
20
klasikleşmiş edebiyatçıların eserleri yurdumuzdaki okullarda genç nesillere okutulmalıdır. Ş.
Sâmî, böylece, her iki Türk dünyasının lehçeleri arasındaki farklılaşmanın zamanla azalarak, dil
birliği sağlanacağı öngörüsünde bulunur 12.
Ş. Sâmî’nin üzerinde en çok durduğu ve yazılarında sık sık vurguladığı konulardan biri de
Türkçe’nin sadeleşmesi meselesidir. O bu düşüncesinde ne kadar samimi ve azimli olduğunu şu
satırlarla açıklar: “Sağa sola bakmaksızın, hatır gönül saymaksızın, fikrimizde sebat ve sözümüzü
tekrar etmekten çekinmeyeceğiz, bıkmayacağız, usanmayacağız: Lisanımızı sadeleştirelim!
Lisanımızı Türkçeleştirelim! diye bağırmaktan vaz geçmeyeceğiz” 13. Onun bu fikirleri, daha
sonra 1910-1912 yıllarında Selanik’te yayımlanan ve yazı kadrosunun çekirdeğini Ali Canip
Yöntem, Ömer Seyfettin ve Ziya Gökalp’in oluşturduğu Genç Kalemler dergisindeki Yeni Lisan
hareketiyle temsil edilen dilde sadeleşme akımının ilham kaynağı olmuştur.
Şemseddin Sâmî, ömrünün son yıllarını tamamen türkoloji çalışmalarına verdi. 1902’de etTuhfetü’z-Zekiyye fî Lüğati’t-Türkiyye’nin metin ve çevirisini yaptı 14. Aynı yıl Kutadgu Bilig ve
1903’te Orhun âbideleri’nin 15 açıklamalı çevirilerini; 1904’te de son eseri olan Lehçe-i Türkiyyei Memâlik-i Mısır adını verdiği Kıpçak Türkçesi’nin sözlüğünü hazırladı. Bunun maddebaşı
kelimelerini Ebû Hayyân’ın Kitâbü’l-İdrâk, Houtsma’nın yayımladığı Kitâb-ı Mecmû‘-ı
Tercümân-ı Türkî…, Codex Cumanicus ve et-Tuhfetü’z-Zekiyye adlı yazmalardan derlediği
kelimelerden oluşturdu 16. Fakat bu çalışmalarını maddi imkansızlık ve sağlık sorunlarından
dolayı neşredemedi.
Şemseddin Sâmî’nin yaşadığı yüzyıl hem teknoloji alanında pek çok icat ve keşiflerin
yapıldığı 17, hem sosyal bilimler alanında büyük eserlerin telif edildiği verimli bir yüzyıl oldu.
Teknik buluşlara muvazi olarak, sosyal bilimler sahasında, bilhassa bizim konumuzu
doğrudan ilgilendiren dil alanında yeni ve önemli çalışmalar yapıldı.
19. Yüzyılın ikinci yarısında bazı bilim adamlarının tek başlarına olağanüstü bir gayretle
hazırladıkları Türk dili sözlükleri hem takdir hem hayret edilecek çalışmalardır. Onlardan hâlâ
kullanmakta olduğumuz, en mühimlerinden bir kaçını, bir kadirşinaslık görevi olarak burada
hatırlamak uygun olacaktır.
Rusya’da, Alman asıllı Sanskritçe âlimi Otto von BÖHTLİNK (30.05.1815 – 01.04.1904),
7 ciltlik Sanskritçe sözlük hazırlayarak İndoloji bilimine çok değerli bir eser kazandırdı 18.
Ş. Sâmî, “Lisân-ı Edebîmizin İntihâbı”, Sabah, Nr 3146, 4 Rebiülâhır 1316.
Ş. Sâmî, “Edebiyat-ı Müstakbelimiz”, Sabah, Nr 3343, 30 Şevval 1316.
14
Hikmet Turhan Dağlıoğlu, Şemsettin Sâmi Bey, Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1934, s. 40-58; Agâh Sırrı Levend, Şemsettin Sâmi, Ankara 1969, s.
98.
12
13
Ş. Sâmî’nin hazırladığı Orhun âbideleri’ni M. Balcı yayımladı: Mustafa Balcı, Orhun Yazıtları, Türkçe’deki İlk Çalışmalar, Konya, Çizgi Yay.
2011, 256 s. Bunun tenkidi için bkz: Aysu ATA, “Günümüz Türkoloji Öğretiminin İçinde Bulunduğu Sorunlar”, AÜDTC Fak. Türkoloji
Dergisi, 19, 1, Ankara 2012, s. 169-180.
16
Ö. F. Akün, “Şemseddin Sâmî”, İA 11 (İstanbul 1979), 422a.
17
İsveçli Alfred NOBEL’in dinamiti icat etmesi (1865); İskoç asıllı ABD'li Alexander Graham BELL’in yardımcısı Watson ile ilk telefon
konuşmasını yapması (10 Mart 1876); ABD’li Thomas EDİSON’un fonograf denen ses kayıt cihazını icat etmesi (1877); yine T. EDİSON’un
elektrik ampulunu güvenli hale getirerek satışa sunması (1880); Alman Robert KOCH’un kolera virüsünü tanımlaması (1882); Fransız Louis
PASTEUR’ün kuduz aşısını bulması (1885); Alman Wilhelm ROENTGEN’in x-ışınlarını keşfetmesi (1895); İtalyan MARCONİ’nin Atlantik
ötesinden radyo sinyalleri alması (1900); Polonyalı Marie CURİE ile kocası Pierre CURİE’nin radyumu keşfetmeleri (1902); Fransız Paul
CORNU’nun ilk motorlu helikopteri uçurması (1907); ABD'li Henry FORD’un ilk seri üretim otomobilini yapması (1908); Norveçli Ronald
AMUNDSEN’in Güney Kutbunu keşfetmesi (1911) ve burada sayamayacağımız daha pek çok buluşlar biribirini takip etti.
15
21
Böhtlink’in bizi ilgilendiren çalışması ise Türk dünyasının en uzak, kuzey-doğu ucunda bulunan
ve kendilerini Saha diye adlandıran Yakut Türklerinin, o tarihe kadar yeterince incelenmemiş
olan dili üzerine yazdığı yeni ve bilimsel eseridir. Böhtlink’in Über die Sprache der Jakuten (St.
Petersburg 1851) adını verdiği bu çalışma Türk dilinin bir lehçesi olan Yakutça, yani Saha
Türkçesi hakkında, dil otoritelerince hâlâ en muteber bilimsel eser olarak değerlendirilmektedir.
Yine Rusya’da Lazar’ Zaxaroviç BUDAKOV (12.04.1812–30.12.1878) Türk-Tatar
lehçelerinin mukayeseli sözlüğünü hazırladı 19. (Kononov, 1974, s. 130-131).
Almanya’da Julius Theodor ZENKER (1811-28.06.1884) Batı ve Doğu Türkçesi
metinlerinde geçen kelimeler için hâlâ kullanılan en kapsamlı sözlüğü yayımladı 20.
İngiliz şarkiyatçı, dil bilimci ve lügatçı Sir James William REDHOUSE’un (1811-1892),
2224 sayfalık Türkçe-İngilizce sözlüğü İstanbul’da basıldı 21.
Aslen Alman yahudisi olan ve 14 dil bilen İngiliz dilbilimci Francis Joseph STEİNGASS
(16.03.1825 – Ocak 1903), Farsça-İngilizce 1539 sayfalık büyük boy bir sözlük hazırladı 22.
Rusya’da, bazılarınca modern Türkolojinin kurucusu sayılan Alman asıllı Wilhelm
RADLOFF 23 (Berlin 05.01.1837-Petersburg 29.04.1918) Sibirya, Türkistan (Orta Asya) ve İdilUral bölgesindeki Türk boylarının ağızlarından dil metinleri derledi. Bu metinler Proben der
Volkslitteratur der türkischen Stämme (Südsibiriens) adıyla 10 cilt halinde basıldı. Bunlardan ilk
6 cildin Almanca; 9. ve 10. ciltlerin Rusça tercümeleri ile hepsi 18 cilt oldu (Yüce, 1988, s. 329335). Radloff, derlediği metinlerde geçen kelimelere, o zamana kadar başkalarınca yayımlanmış
sözlük ve metinlerde geçen kelimeleri de ekleyerek maddebaşı Türkçe, açıklamaları Almanca ve
Rusça olan üç dilli, 4 ciltlik büyük bir sözlük hazırladı. Radloff’un mükemmellik iddiasında
bulunmaksızın Opıt slovarya tyurskih nareçiy = Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte,
SPb 1893-1911 (“Türk Lehçelerinin Sözlük Denemesi”) adını verdiği bu eser eksikleri, yanlışları
ve eski olmasına rağmen hâlâ kullanılan ve yenisi yapılamadığı için yeri doldurulamamış önemli
bir eserdir. Bundan dolayı hem Rusya’da hem Rusya dışında bir kaç kez tıpkıbasımları yapıldı:
RADLOFF, Wilhelm: Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte I. (Opıt' Slovarya
Tjurkskix' Nareçiy). Mit einem Vorwort von Omeljan PRİTSAK. Photomechanischer Neudruck
(der 1893 in St. Petersburg im Auftrag der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften
18
19
Otto von BÖHTLİNK, Sanskrit-Wörterbuch I-VII, St. Petersburg 1855–1875. (Bkz: Windisch, 1915, s. 176-187).
Lazar’ Zaxaroviç BUDAGOV, Ermeni asıllı Rus türkoloğu, (Astraxan 12.04.1812–30.12.1878), Sravnitel’nıy Slovar’ Turetsko-Tatarskix
nareçiy so vklyuçeniem upotrebitel’neyşix slov Arabskix i Persidskix i s perevodom na Russkiy yazık,T 1 SPb, 1869, T 2 St. Petersburg 1871,
(Tıpkıbasım) Moskva 1960. (Bkz: Kononov, 1974, s. 130-131).
20
Julius Theodor ZENKER (1811-28.06.1884), Türkisch-arabisch-persisches Handwörterbuch, Leipzig: Wilhelm Engelmann, 1866–1876, 980 s.
(Bkz: Klenz, 1900, s. 62-64; Kaçalin, 2013), s. 278c-279b).
21
James William REDHOUSE, A Turkish and English Lexicon ... , Constantinople 1890, 2224 s. (Bkz: C. V. Findley, “Sir James W. Redhouse
(1811-1892): Making of a Perfect Orientalist”, JAOS, XCIX (1979), s. 573-600; a.mlf., “Sir James W. Redhouse (1811-1892). Mükemmel bir
Doğubilimcinin Öyküsü” (trc. Nuray Şimşek), Kebikeç, sy. 6, İstanbul 1998, s. 211-245).
22
23
Francis Joseph STEİNGASS, A Comprehensive Persian-English dictionary, …, London: Routledge & K. Paul, 1892, 1539 s. 4°.
Wilhelm RADLOFF (Berlin 05.01.1837-Petersburg 29.04.1918), Berlin Üniversitesinde okudu. Rusya’da dil araştırması yapmak için
Petersburg’a (1858-1859) gitti, Rus vatandaşlığına geçti. Sibirya’da (1859-1871) Türk boylarının ağızlarından derlemeler yaptı. “Kazan Maarif
Bölgesi, Tatar, Başkurt ve Kazak Mektepleri Müfettişi” olarak görev yaptı (1872-1884). Petersburg’da Akademi üyesi oldu (1884-1918).
Moğolistan’da okunamamış olan yazıtları incelemek için 1891’de Petersburg İlimler Akademisince düzenlenen sefer heyetinin başında Orhon
vadisine gitti. Eski Türk Yazıtları, Uygurca ve Türk lehçeleri üzerine çalışmalar yaptı. Petersburg’da 29.04.1918’de öldü (Ayrıntılı bilgi için
Bkz.: Ahmet Temir, Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri. Hayatı-İlmî Kişiliği-Eserleri, Ankara, TDK 1991, s. 1, 9, 20, 34, 43, 64, 65, 77,
97. Ayrıca A. N. Kononov, 1974, s. 241-245; Hasan Eren, 1988, s. 336-354; a.mlf., 1998, s. 262-269).
22
erschienenen Ausgabe). The Hague: Mouton & Co. 1960. XV, 1914 + 66 s. (Kononov, 1974, s.
241-245).
Rusya’da, yine o zincirin bir halkası sayılan, Çuvaşça uzmanı Nikolay İvanoviç AŞMARİN
(22.09.1870 - 26.08.1933), 17 ciltlik ansiklopedik ve âbidevî bir eser hazırladı: Словарь
чувашского языка (“Çuvaş Dilinin Sözlüğü”), 1-17, Kazan-Çeboksarı 1928-1958) (Kononov,
1974, s. 111-113).
Fraşer/Arnavutluk’ta doğmuş, İstanbul’da hazırladığı yeni ve mükemmel eserleriyle halkın
önemli ihtiyaçlarını karşılamış olan Şemseddin Sâmi, ileri görüşlü, yenilikçi ve aydın bir Osmanlı
devleti vatandaşı idi. O, hazırladığı sözlüklerden en mühim eseri sayılan Kâmûs-ı Türkî ile,
yukarıda adlarını andığımız bilginler arasında şerefli bir yer almağa hak kazanmıştır. Şemseddin
Sâmi gibi âlimler doğdukları ve yaşadıkları ülke sınırları içine sığmayan, bütün insanlığa mal
olmuş cihanşümul kimselerdir. Hepsini saygıyla anıyoruz.
KAYNAKÇA
AKÜN, Ömer Faruk (1979), “Şemseddin Sâmî”, İslam Ansiklopedisi, XI (İstanbul 1979), s. 411422.
AKÜN, Ömer Faruk (1985), “Hayatı, Hizmetleri ve Eserleri ile Şemseddin Sâmî”, Temel Türkçe
Sözlük, İstanbul: Tercüman / Yapı Kredi 1985, s. VII-XX.
BALCI, Mustafa (2011), Orhun Yazıtları, Türkçedeki İlk Çalışmalar, Konya, Çizgi Yay. 2011,
256 s.
BÖHTLİNGK, Otto (1851), Über die Sprache der Jakuten. Grammatik, Text und Wörterbuch, St.
Petersburg 1851.
DAĞLIOĞLU, Hikmet Turhan (1934), Şemsettin Sâmi Bey, Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1934, s.
40, 58.
EREN, Hasan (1988), “Wilhelm Radloff ve Türk Diyalektleri Sözlüğü”, TD, LVI/444 (Ankara
1988), s. 336-354.
EREN, Hasan (1998), Türklük Bilimi Sözlüğü I: Yabancı Türkologlar, Ankara 1998, s. 262-269.
FİNDLEY, Carter Vaughn (1979), “Sir James W. Redhouse (1811-1892): Making of a Perfect
Orientalist”, JAOS, XCIX (1979), s. 573-600; a.mlf., (1998 ), “Sir James W. Redhouse (18111892). Mükemmel bir Doğubilimcinin Öyküsü” (trc. Nuray Şimşek), Kebikeç, sy. 6, İstanbul
1998, s. 211-245); a.mlf. (2007), ”Redhouse, Sir James William (1811-1892)”, DİA 34 (Ankara
2007), s. 523a-c;
KAÇALİN, Mustafa S. (2013), “ ZENKER, Julius Theodor”, DİA, 44 (Ankara 2013), s. 278c279b.
KLENZ, Heinrich (1900), Zenker, Julius Theodor, ADB (=Allgemeine Deutsche Biographie),
Band 45, Duncker & Humblot, Leipzig 1900, s. 62–64.
23
KONONOV, A. N. (Red) (1974), Biobibliografiçeskiy slovar’ oteçestvennıx tyurkologov,
dooktyabr’skiy period. Moskva 1974, 343 s.
LEVEND, Agâh Sırrı (1969), Şemsettin Sâmî, Ankara, TDK 1969, 112 s. (s. 98).
RADLOFF, Wilhelm (1893), Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte I. (Opıt' slovarya
Tjurkskix' nareçiy). Mit einem Vorwort von Omeljan PRİTSAK. Photomechanischer Neudruck
(der 1893 in St.Petersburg im Auftrag der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften
erschienenen Ausgabe. The Hague: Mouton & Co. 1960. s. I-XV.
REDHOUSE, James W. (1890), A Turkish and English Lexicon. Constantinople 1890. Reprint
1987. 2224 s.
ŞEMSEDDİN SÂMİ (1316-1317=1898-1899), Kâmûs-i Türkî. İstanbul 1316-1317 (1898-1899).
1575 s.
STEİNGASS, Francis Joseph (1892), A Persian-English Dictionary including the Arabic words
and phrases to be met with in Persian literature. London 1892, Sixth Impression. London:
Routledge & Kegan Paul Ltd., 1977. 1539 s. 4°.
Temel Türkçe-Sözlük (1985), Sadeleştirilmiş ve Genişletilmiş Kâmûs-ı Türkî, (İlmî kontrol ve
redaksiyon Mertol Tulum, Çalışmaya katılanlar: Metin Eker, Yaşar Akdoğan, vb), İstanbul,
Tercüman Gazetesi / Yapı-Kredi Bankası, 1985, 1532 s. 4°.
TEMİR, Ahmet (1954), “Friedrich Wilhelm Radloff’un Hayatı ve Eserleri”, Sibirya’dan I*.
Ankara 1954, s. VII-LXX.
TEMİR, Ahmet (1955), “Leben und Schaffen von Friedrich Wilhelm Radloff (1837-1918). Ein
Beitrag zur Geschichte der Turkologie”. Oriens VIII.1. 1955, s. 51-93.
TEMİR, Ahmet (1988), “Wilhelm Radloff’un Hayatı”, TD, LVI/444 (Ankara 1988), s. 293-303;
TEMİR, Ahmet (1991), Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri. Hayatı-İlmî Kişiliği-Eserleri,
Ankara: TDK Yay. 1991, XVI+191+ Resimler (40 Adet)+ 2 Harita.
WİNDİSCH, E. (1915), “Zu Böhtlinks 100. Geburtstag am 11. Juni 1915“, Indogermanisches
Jahrbuch III, 1915, s. 176-187].
YÜCE, Nuri (1988), “Friedrich Wilhelm Radloff’un Derlemeleri”, TD, LVI/444 (Ankara 1988),
s. 329-335.
ZENKER, Julius Theodor (1866-1876), Türkisch-arabisch-persisches Handwörterbuch I-II.
Leipzig 1866-1876. Neudruck: Lichtenstein 1979. 10+980 s.
24
İKİNCİ BÖLÜM: DİL
25
TÜRKLERİN ARAP HARFLERİNDEN LATİN HARFLERİNE GEÇİŞ
SÜRECİNDE KALEME ALINMIŞ BİR RİSALE: “İLMÎ VE TARİHÎ
ESASLARA NAZARAN HARFLERİMİZ ARAP HARFLERİNİN
AYNIDIR”
Yrd. Doç. Dr. Abdulmuttalip İPEK
Aksaray Üniversitesi
Sabire Yazıcı Fen-Edebiyat Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Aksaray/Türkiye
[email protected]
ÖZET
Latin harfleri 3 Kasım 1928 tarihli ve 1353 sayılı kanunla yürürlüğe girmeden önce pek
çok ilim adamı Arap alfabesi ile Latin alfabesini mukayese etmiş; kimileri Arap alfabesinin
kullanılmasının kültürel sürekliliği temin edeceği gerekçesiyle bu alfabeden vazgeçilmemesini
ileri sürerken, kimileri de Arap harflerinin okuma/yazmadaki zorluğuna, Arap harflerinin
ıslahının mümkün olmadığına ve Latin harflerinin ayrı yazılmasının hem okuma hem de yazmada
kolaylık sağlayacağına işaret ederek Latin harflerine geçişin elzem olduğunu savunmuşlardır.
Bu bildiride ise Tahsin Ömer’in Latin alfabesine geçmeden birkaç yıl önce 1339/1923
yılında Mahmud Bey Matbaası’nda yayınlamış olduğu İlmî ve Tarihî Esaslara Nazaran
Harflerimiz Latin Harflerinin Aynıdır adlı matbu Osmanlıca risalesi tanıtılacak; Tahsin
Ömer’in, risaleden hareketle Latin harflerine geçiş hususundaki görüş ve değerlendirmeleri tahlil
edilecektir. Söz konusu risale Beyazıt Devlet Kütüphanesi 201119/494.35-1 kitaplık ve tasnif
numarasında kayıtlı olup 40 sayfadan ibarettir.
“İfâde-i Mahsûsa” başlığı altında yazının tarihî gelişimi hakkında bilgi veren Tahsin
Ömer, Arapların yazıyı 3000 sene önce Finikelilerden alarak öylece muhafaza ettiğini, asırlarca
tekemmülden uzak kalmış olan bu yazıyı aynen alan Osmanlıların ise üzerinde hiçbir tadil ve
değişikliğe uğratmadan kabul ettiklerini belirterek bunu bir gaflet olarak nitelendirir. “Yazının
Medeniyet ve Tekemmülât-ı Beşeriye Husûsunda Îfâ Etmiş Olduğu Hizmet” başlığı altında
yazının, medeniyetlerin inşasında ne denli önemli bir rol oynadığını belirten Tahsin Ömer,
ilerleyen sayfalarda Eski Mısırlılara ait hiyeroglif yazısından başlayarak bu yazının evrelerini,
Finike alfabesine etkisini ve Arap dünyası üzerinden bize nasıl ulaştığını harflerin karşılaştırmalı
tablolarını vermek suretiyle gözler önüne serer. Özellikle Latin harflerinin üç muhtelif millete
(Mısır, Finike ve Yunan) ait yazılardan ne suretle vücuda geldiğini gösterdiği mukayeseli
levhalar dikkat çekicidir.
Henüz Latin harfleri kabul edilmemişken “Türkçemiz Latin Harfleriyle Nasıl Yazılacak?”
başlığı altında Latin harflerine karşılık gelecek sesleri fonetik olarak da inceleyen yazar, teklif
ettiği Latin harfli yazım sistemiyle risalenin sonuna örnek maksadıyla bir paragraf da eklemiştir.
Bu bildiride, Tahsin Ömer’in söz konusu risalesi tanıtılarak, medeniyetin başlangıcı kabul
edilen “yazı”nın Türklerdeki tarihsel gelişim ve değişim seyri üzerinde durulacak; Arap
26
harflerinden Latin harflerine geçiş sürecinde, Mısır, Finike, Yunan ve Araplardan hareketle genel
çerçevede yazı sistemine, özelde ise harf devrimine nasıl bakıldığı irdelenmeye çalışılacaktır.
Anahtar Sözcükler: Tahsin Ömer, Hiyeroglif Yazısı (Hiyeratik/Demotik), Finike Yazısı,
Arap Harfleri, Latin Harfleri.
ABSTRACT
A LEAFLET WRITTEN IN THE PROCESS OF SHIFTING FROM ARAB TO LATIN
ALPHABET: “OUR LETTERS ARE THE SAME WITH LATIN ALPHABET FOR ALL
THAT SCIENTIFIC AND HISTORICAL PRINCIPALS”
Many scientists compared with Arabic and Latin alphabet before Latin alphabet was
adopted in accordance with the law 1353 on 3rd November 1928 and while some asserted that it
could not be desisted from Arabic Alphabet on the grounds that it provides a cultural
continuance, others claimed that a shift from Arabic to Latin is crucial because of the fact that
Arabic Alphabet has difficulties in reading and writing and it is not possible any rectification on
it and Latin Alphabet provides convenience in reading and writing resulting from being written
detached.
In this study, it will be introduced the Ottoman written leaflet of Tahsin Ömer, “Our
letters are the same with Latin Alphabet for all that scientific and historical principals” that was
written in 1339/1923 before adoption of Latin alphabet and printed in Mahmut Bey Printing
House and it will be analyzed that thoughts of Tahsin Ömer about the adoption of Latin Alphabet
in the light of this leaflet. The leaflet consists of 40 pages and is registered in Beyazıt
Government Library with the number of 201119/495.35-1.
Tahsin Ömer, giving information about historical development of writing under the title
of “İfâde-i Mahsûsa”, named this case as an unawareness by saying that Arabs learnt writing
from Phoenicians 3000 years ago and Ottoman did not any modification or change on this writing
system which stayed same through the centuries. Under the title of “Mission of writing for the
sake of civilization and Humanity”, Tahsin Ömer who indicated how writing has an important
role on development of civilizations gave information about periods of hieroglyphics of Ancient
Egypt and its effect on writing system of Phoenicians and how it reached us via Arabic Alphabet
by giving comparative charts. Comparative tables are very remarkable in which he introduced
that how Latin alphabet is derived from writing systems that belong to three different nations
(Ancient Egypt, Phoenician and Ancient Greek). Before adoption of Latin alphabet, the writer
who analyzed phonetic sounds that can replace Latin letters also added a paragraph as an example
which was composed in Latin alphabet under the title of “How our language is written in Latin
letters”.
In this study, it will be focused on historical development of “writing” in Turkish
civilization that is considered beginning of culture by presenting the leaflet of Tahsin Ömer and
how the writing system is evaluated in the process of adoption in the light of Arab, Greek, Egypt
and Phoenician writing systems.
Key Words: Tahsin Ömer, Hieroglyphic Writing (Hieratic/Demotic), Phoenician
Writing, Arabic Letters, Latin Letters.
27
Giriş
Yazı, bütün medenî toplumların zihnî temelini oluşturan en önemli unsurdur. Asırlar
boyunca toplumların tedricî olarak inşa ettikleri bütün kültür birikimini kayıt altına alarak bu
birikimin nesilden nesile aktarılmasını sağlayan, onların hayatının ve kültürel mirasının şaşmaz
bir takipçisi olan yazının tarihî seyri de en az geçirdiği tekâmül kadar karmaşıktır. Duyup
gördüklerini, hissedip yaşadıklarını içgüdüsel olarak aktarma ihtiyacı duyan insanoğlu gerek
iletişim kurabilmek gerek fâni bir varlık olmanın hilafına bütün bir hayat tecrübesini kayıt altına
almak için birtakım işaretler, semboller kullanmıştır. Her toplumun tercihi, üzerinde ittifak ettiği
işaretler birbirinden farklı olmuş neticede genel olarak alfabe adı verilen bir iletişim modeli
ortaya konulmuştur.
Dünyanın çeşitli bölgelerinde, çeşitli zaman ve mekânlarda birbirinden çok farklı din ve
inanç sistemlerinin etkisi altında kalan Türklerin en geniş ölçüde kullanmış oldukları alfabeler
Göktürk, Uygur, Arap ve Kiril alfabeleridir (User, 2006:26). Şu an kullanılan alfabe ise kimi
soydaşlarımızın halen kullanmış oldukları Kiril alfabesi ile Türkiye’de 1928 yılında kullanılmaya
başlanan Latin alfabesidir. Ancak, Türkiye’nin Latin harflerine geçiş süreci sancılı olmuş, büyük
tartışmaları beraberinde getirmiştir. Öyle ki bu tartışma “Harf Devrimi”nin üzerinden neredeyse
bir asır geçmiş olmasına rağmen hâlâ devam etmektedir. Latin harflerine geçiş sürecinde
tartışmanın taraflarından kimileri, Arap alfabesinin kullanılmasının kültürel sürekliliği temin
edeceği gerekçesiyle bu alfabeden vazgeçilmemesini ileri sürerken, kimileri de Arap harflerinin
okuma/yazmadaki zorluğuna, ıslahının mümkün olmadığına ve Latin harflerinin ayrı
yazılmasının hem okuma hem de yazmada kolaylık sağlayacağı gibi hususlara işaret ederek Latin
harflerine geçişin elzem olduğunu savunmuşlardır.
Bu bildiride Tahsin Ömer’in Latin alfabesine geçmeden birkaç yıl önce 1339/1923 yılında
Mahmud Bey Matbaası’nda yayınlamış olduğu “İlmî ve Tarihî Esaslara Nazaran Harflerimiz
Latin Harflerinin Aynıdır” adlı matbu Osmanlıca risalesi tanıtılacak; Tahsin Ömer’in, risaleden
hareketle Latin harflerine geçiş hususundaki görüş ve değerlendirmeleri tahlil edilecektir.
Tahsin Ömer, risalesinin başında yer alan İfâde-i Mahsûsa başlığı altında Latin harflerine
niçin geçilmesi gerektiğine ilişkin genel bir değerlendirmede bulunur: “Aydın ve azamet sahibi
devlet büyüklerimizin himmet ve ibretiyle vücuda gelmiş halk hükümetimizin temel dayanağı ilim,
irfan ve ahlâk faziletleri düsturlarıdır. Memleketimizi asırlardan beri berbat ve perişan etmiş
olan cehalet ve ahlaksızlığın ve bunun hâmîsi olan uğursuz şahsî saltanat devirlerinin bir daha
geri dönmemesi için muhterem hükümetimiz her şeyden evvel milletimizi ilim ve irfan yönünden
çokça istifade etmeye karar vermiştir. İlim ve irfan ise kitaplar, bir diğer tabirle yazılar
sayesinde yayılıp genelleşeceği için elverişli olmayan bugünkü yazımız ile bu mukaddes gaye
temin edilemeyecektir” der. Tahsin Ömer’i bu düşünceye sevk eden şey bugün kullandığımız
yazıyı Arapların bundan yaklaşık 3000 sene önce Finikelilerden ne şekilde almışsa öylece
muhafaza etmiş olması, hiçbir tadil ve değişikliğe gitmeksizin kullanmasıdır. Bunu bir gaflet
olarak değerlendiren Tahsin Ömer, nasıl ki ziraatımızın ıslahı için saban gibi ilkel aletlerin terk
edilerek traktör gibi modern âlet ve edevatın kullanımına ihtiyaç duyuluyorsa ilim ve irfan
düzeyimizin en ücra noktalara kadar yayılabilmesi için de şimdiki yazımızın değiştirilerek yerine
daha kullanışlı bir alfabenin kabul edilmesi gerektiğini belirtir. “Çünkü tarihte az çok nam ve
nişan bırakmış medeniyetler gibi bugünkü Avrupa medeniyeti de ilim ve fen esaslarına istinat ve
riayet sayesinde vücuda gelmiş ve bu sayede daimî bir olgunlaşma ve ilerleme fırsatı elde
edebilmiştir. Medeniyetlerin ruhu ve dayanağı olan ilim ve irfanın ise günümüze kadar intikaline
kitaplar, bir diğer ifadeyle yazılar sebep olmuştur. Bundan dolayı medeniyetlerin intikal ve
devamı hususunda en büyük hizmetleri ifa etmeye muvaffak olan yazının nerede ve ne suretle
28
ortaya çıktığı ve ne gibi değişikliklerden sonra bugünkü malumumuz olan alfabetik şekle
dönüştüğüne dair tarihî malumattan bir nebze de olsa bahsetmek faydalı olacağı için” risalenin
giriş kısmında Tahsin Ömer, Arap ve Latin yazılarının başlangıcı ve çıkışı hakkında bilgi vererek
“her iki yazının diğerinin aynı olduğunu ve zahiren görülmekte olan farkın sağdan ve soldan
yazılmak cihetiyle ortaya çıktığını şekiller ve tarihî malûmatın yardımıyla izah ve ispat
edeceğini” bildirir.
Latin ve Arap yazısının Finike harfleri, Finike alfabesinin ise eski Mısırlıların hiyeroglif
yazısının tesiri altında olduğunu söyleyerek öncelikle Eski Mısırlıların hiyeroglif yazısından
başlamaktadır. Buna göre “iki bin seneden fazla bir müddet zarfında mahiyeti meçhul kalmış olan
hiyeroglif yazısı Şampolyon adındaki Fransız âlimi tarafından 1822 yılında keşfedilmiştir.”
Hiyeroglif yazısı “hiyeratik” ve “demotik” olmak üzere ikiye ayrılıyor. Bunlardan ilki olan
hiyeratik yazı esasen kutsal bir yazı kabul edilip ruhban ve ruhanî ricalin birtakım gizem ve dinî
sırları halktan gizlemek için kullandıkları bir yazıdır. Ancak ilk zamanlar sadece kendi aralarında
kullandıkları bir yazı iken sonraları herkes tarafından kullanılan seri ve işlek bir yazı olmuş;
Finike harfleri de bunlardan alınmıştır. Demotik yazı ise başlangıçta ruhban ve ruhanî rical
dışında kalan kimselerce kullanılmış umumî bir yazıdır.
Ses Bakımından Latin Harflerine Karşılık Gelen Eski Mısır Demotik ve Hiyeratik Harfleri
Mısır yazısının dört safhası olduğunu belirten yazar, bu muhtelif safhaların sonuncusunda
Mısır yazısının hâlâ bugünkü yazıların istinat ettiği ve mantıkî bir yazı olabilmek için herhangi
bir yazının daima istinada mecbur olduğu elibaî esaslara bağlı bir yazı haline getirildiğini
bildirmektedir. Buna göre Mısır hiyeratik yazısından ilk olarak Finike harfleri, bu harflerin
ıslahıyla Yunan harfleri, bunlardan da Latin harfleri vücuda gelmiştir. Latin harflerini kullanan
29
çeşitli milletlerin yazılarındaki harfler sadâ itibariyle farklılık arz edebilmektedir. Mesela
“şın”(‫ )ش‬harfine karşılık Fransızlar (ch), Almanlar (sch), İngilizler ise (sh) harflerini
kullanmışlardır.
Toplamda 22 Harften Oluşan Finike Alfabesi ve Finike Yazısından Bir Nümune
Tahsin Ömer, bugünkü Asya ve Avrupa toplumlarının kullanmış oldukları yazının
temelini teşkil eden Finike alfabesinin ortaya çıkış sürecini şöyle açıklar: “Bundan üç bin sene
önce şimdiki Beyrût, Saydâ, Sur, Yafa ve kısmen Cebel-i Lübnân’ın eteklerinde yaşayan
Finikeliler yaradılış itibariyle zeki, girişimci ve özellikle de ticarette son derece kabiliyetli olup, o
zamanlar şimdiki gibi çıplak olmayan Lübnan dağlarındaki ormanlardan elde edilen mebzûl
mahiyetteki keresteler ile sağlam gemiler inşa eder ve bunlarla Suriye sahilinden kalkarak bir
taraftan Karadeniz sahilindeki Kırım’a kadar, diğer taraftan Akdeniz’de tâ Cebeli Tarık’a kadar
olan limanlara uğrayarak Asya, Afrika, Okyanusya kıtalarında yetişen çeşitli eşya ve ürünleri
kadim Avrupa milletlerine satarlar ve bu sayede refah ve para temin ederlerdi. Bundan dolayı
çeşitli memleketlerde türlü türlü alaka ve hesapları olan bu tacir millet işlerinin tespit edilerek
kayıt altına alınması hususunda rahat bir biçimde okunup yazılır bir yazıya ihtiyaç
duyduklarından o zamanlar medeniyet ve irfan hususunda en ileride olan eski Mısırlıların derli
toplu ve mantıkî esaslarından hareketle elde ettikleri birikime müracaat etmiş; Mısırlıların tek
bir sese karşılık gelmek üzere kabul ettikleri 22 adet şekilden 13 adetini tamamıyla geriye
kalanını ise kısmi değişikliklerle kabul edip Finike elifbasını vücuda getirmişlerdir.”
Finike alfabesi ile Arap alfabesi ünlü sisteminin zayıf olması ve harflerin mesela “a”
sesinin kelime başında, ortasında ve sonunda benzer surette gösterilmesi açısından büyük
30
benzerlik arz etmektedir. Finike alfabesinin tadil ve ıslahıyla da Latin alfabesinin temelini
oluşturacak kadim Yunan alfabesi ortaya çıkmıştır. Yunan elifbasında dikkat çeken husus ise
Finike elifbasını oluşturan harflerin gerek şekil gerek zarafet itibariyle daha düzenli ve güzel bir
hale gelmiş olması ve ünlü sistemi açısından yalnız Yunan kelimelerinin değil pek çok lisana ait
söz ve ibareyi yazacak bir hale gelmiş olmasıdır. Tahsin Ömer Yunan elifbasının üç farklı millete
ait yazılardan ne surette meydana geldiğini bir levha ile şöyle gösterir:
Yunan harfleri bundan üç bin sene önce Sicilya adasıyla civarını yurt edinmiş Yunanîler
vasıtasıyla İtalya yarımadasında yaşamakta olan millet ve kavimlere, özellikle de Romalılara
sirayet ve intişar ederek o zamanlar İtalya kıtasının adı olan “Latium” sıfatına izafeten Latin
elifbası adını almıştır.
Tahsin Ömer, Latin elifbasının nasıl vücuda geldiğini bu şekilde beyan ettikten sonra
risalenin başında da belirttiği üzere asıl maksadını yani Arap harfleriyle Latin harflerinin
Finikelilerden alınmış aynı harfler olduğunu, sağdan veya soldan yazılmak nedeniyle
birbirlerinden farklı görünmekte olduklarını ispata çalışır. Bunun için de Harflerimizle Latin
31
Harflerinin Müşâbehet-i Tâmmesi Ber-vech-i âtî Mukâyeseli Eşkâl İle Tavazzuh
Etmekdedir başlığı altında Latin harfleri ile Arap harflerinin mukayeseli bir tablosunu verir:
Latin Harfleri
Bizim Kullandığımız
‘Arab Harfleri
Tahsin Ömer, Arap yazısının bizim gibi Turanî bir millete uygun olmadığını belirtir.
Çünkü Arap harfleri ünsüzler açısından yeterli ise de ünlüler açısından yetersiz olması nedeniyle
Türkçeyi yazmak için uygun değildir. Arap elifbasındaki zayıf ünlü sisteminden dolayı Araplar
eğer lüzum olan yerlerde ünlüleri kullanmış olsalar bugün yalnızca Arapçayı yeni öğrenmek
isteyen bir Arap çocuğunun değil hatta bir ecnebi çocuğunun dahi nihayet bir ayda Arapça bir
ibareyi düzgün bir biçimde okumaya muvaffak olacağını belirtir. Ona göre ünsüzler dışında
Arapçadaki ünlüler farklı kelimelerde farklı okunmalarından dolayı Araplar için dahi zorluklar
yaşatmaktadır. Mesela elif harfi Ahmed (‫ )اﺣﻤﺪ‬kelimesinde “a” vazifesini, emîn (‫ )اﻣﯿﻦ‬kelimesinde
“e” vazifesini, ihsân (‫ )اﺣﺴﺎن‬kelimesinde “i” vazifesini, urcûfe (‫ )اورﺟﻮﻓﮫ‬kelimesinde u vazifesini
unsur 24 (‫ )ﻋﻨﺼﺮ‬kelimesinde “ou” vazifesini ifa etmektedir. Arap alfabesinin matbaa ve neşir
Arapça olan “unsur” kelimesi eski harflerle (‫ )ﻋﻨﺼﺮ‬şeklinde yazılır; ancak bu kelime metinde (‫ )اﻧﺼﺮ‬şeklinde
yazılmıştır.
24
32
konusunda da birtakım güçlükleri beraberinde getirdiğini bildiren yazar, matbaalarda Türkçe
ibareleri dizebilmek için 450 muhtelif şekle ihtiyaç olduğunu buna mukabil Latin yazılarında
gerek el yazısı ve gerek matbaa yazısı için her harfin ancak birer şekli kullanıldığı için bir
Avrupalı mürettibin 30 şekilde herhangi bir ibareyi dizebildiğini belirtmektedir. Bunun nedeni ise
Arap yazısında bir harfin başta, ortada ve sonda olmasına göre üç veya dört şekilde
gösterilmesidir. Ayrıca Arap harflerinin okunması zor olduğundan günlük matbuat âlemimiz de
olumsuz etkilenmektedir. Latin harflerini kabul etmiş ülkelere oranlara hem günlük gazete
satışımız ve hem de genel manada okuryazarlık oranımız hayli düşüktür. Mesela: “Irken ve
lisânen bize benzeyen Macarlar bugün Avrupa kavimleri arasında medeniyet, sanayi, kısacası
bütün alanlarda ilerlemeler kaydetmiş Turanî bir millettir. Bugün Macaristan’da okuma yazma
bilmeyenlerin sayısı yüzde ikiyi geçmez. Buna da sebep Macarların bin seneden beri Latin
harflerini kabul etmiş olmalarıdır. Eğitim ve öğretimin yayılıp genişlemesi okuyup yazmak, bir
diğer ifadeyle kitaplar ve yayınlar vasıtasıyla olacağından bir yazının kolay okunup yazılması,
okuyup yazanların miktarını büyük ölçüde artırır. Hâlbuki bizim eksik ve zor okunan yazımız
yüzünden okuyup yazanların sayısı o denli azdır ki en mükemmel yazarlarımızın bir eseri en çok
satıldığı zaman dahi üç bini geçmiyor. Gazetelerimiz de böyledir. En sürümlü gazetemiz günde
on iki bin nüsha ancak basabilmektedir, hâlbuki yanı başımızdaki Bulgar komşularımızın
Sofya’da yayınladığı ‘Mîr Gazetesi’ günlük yetmiş bin ve Romenlerin Bükreş’te yayınladığı
‘Universul Gazetesi’günlük iki yüz bin nüsha basmaktadır.”
Yazımızın zorluğu dolayısıyla eğitim çağındaki çocuklar mektebe devam etmek
istememekte ve mektepleri adeta bir ceza yeri olarak görmektedirler. Bir iki sene vakit
harcadıkları halde bir gazeteyi düzgün okumakta başarı gösterememektedirler. Resmî dairelerde
yazışmalar el ile yapıldığında bir hayli zaman kaybına neden olmaktadır. Bu tablo karşısında
Arap harflerinin ıslah edilerek Türkçemizi yazmaya daha uygun hale getirip getiremeyeceğimizi
tartışan yazar, Arap yazısını ıslaha kalkışmanın büsbütün karışıklığa neden olacağını söyler.
Bununla birlikte yalnızca dinî konulara ait Kur’an, hadis, fetva kitaplarıyla mezar taşı kitabeleri
ile cami veya mescitlerdeki Arapça levhalar Arap harfleriyle yazılabilir. Fakat dünyevî konulara
ait mesela ilim, fen, ziraat, sanayi, ticaret, sağlık vs. şeylere ilişkin olanların Latin harfleriyle
yazılması gerekir. Dolayısıyla Arap harflerini ıslah etmek büsbütün karışıklığa neden olacağından
Latin harflerine geçiş elzemdir.
Peki, Latin harflerini kabul edersek ne gibi faydalar elde edeceğiz?
Latin harfleri sayesinde “daktilografi” denilen yazı makinesiyle işler hem düzgün bir
biçimde ve hem de az bir zamanda yapılacaktır. Daktilografi sayesinde birçok kız ve kadınlarımız
nâmuskârâne bir biçimde maişetlerini temin edeceklerdir ki bu da az bir fayda değildir. Latin
harfleri sayesinde bir Türk çocuğu bir gazete veya kitabı birkaç senede değil azami bir ayda
okuyup yazabilecek ve okuyup yazma gibi basit bir iş için harcadığı kıymetli vakitleri daha
faydalı işlere mesela beşerî ve fennî bilimlerin tahsiline sarf edecektir. Latin yazısı sayesinde
memleketimizin en ücra köylerine kadar yararlı fikirler, risale, gazete ve kitaplar vasıtasıyla
yayılacak; asırlardan beri refah ve saadetten mahrum olarak yaşayan Türk köylü kardeşlerimizin
maddi ve manevi hayatları İsviçre, Alman ve Macar köylüsünden farklı olmayacak belki daha
yüksek bir seviyeye ulaşacaktır.
Tahsin Ömer, Türkçemiz Latin Harfleriyle Nasıl Yazılacak? başlığı altında Arap
harflerine karşılık gelen Latin harflerini ve bunlardan hangisinin kullanılacağına ilişkin bir tablo
vermektedir.
33
Tablodan da anlaşılacağı üzere Tahsin Ömer bu bahiste Arap lisanına ve fonetiğine uygun
olup Türkçenin yapısına uygun olmayan “sin” (‫“ )س‬şın” (‫“ )ش‬sad” (‫ )ص‬harflerinin hepsini bir tek
harfle gösterip diğerleri için genellikle “Bize lâzım değildir.” ibaresini kullanmaktadır.
Arapların Sağdan ve Latinlerin Soldan Yazmalarının Sebeb ve Hikmeti başlığı
altında ise Arap yazısının sağdan yazılmasına karşılık Latin yazısının neden soldan yazmaya
başlandığının sebepleri üzerinde durur. Tahsin Ömer bunun hikmetini şöyle açıklamaktadır:
“İbraniler ve Finikeliler gibi Sami ırkına mensup olan Araplar çok eski zamanlardan beri sol
tarafı daima uğursuz addetmişlerdir. Bir Arap, evinden sokağa çıkarken ilk adımını soldan
atmaz, sol eliyle yemek yemez, yataktan kalkarken sol taraftan kalkmaz. İşte aynı sebepten ötürü
yazılarını da soldan yazmayıp sağdan yazmışlardır. Hâlbuki ırken ve lisanen Araplardan
tamamıyla farklı olan Yunanlılar ve Avrupalılar nazarında sağ ve sol tarafın ehemmiyeti yoktur.
Bu milletlerin sağ taraftan değil de sol taraftan yazmalarında esasen bir hikmet mevcuttur.
Çünkü yazı yazacak olan sağ kolun tabiat gereği soldan sağa doğru gittikçe açılan bir açı teşkil
edeceği malumdur. Kolu vücuttan sağa doğru uzaklaştırıp müteakiben sola avdet suretiyle de
yazı yazılması Araplarda olduğu gibi mümkündür. Fakat tabii gerekliliklere uygun değildir.
Ayrıca yazı hususunda Arap ve Latinlerin kullandıkları kalemin cins ve mahiyeti de sağlık ve
solluk meselesinde ihtimal ki az da olsa bir rol oynamıştır. Arapların kalemleri sıcak iklimlerde
yetişen bir kamış türü olup dayanaklı, dış yüzeyi cilalı ve iç kısmı ise mürekkep emmeye müsait
olacak şekilde gözeneklidir. Bu kalem ile sağ taraftan amûdî ve ufkî şekillerin yazılması
mümkündür. Hâlbuki Avrupa iklimi bu cins kalem yetiştirmeye müsait olmadığından Avrupalılar
pek eski zamanlardan başlayarak çelik kalem uçlarının bir asır önce icadına kadar kalem yerine
kaz tüyü kullanmışlardır. Sağlamlıktan uzak, içi ve dışı cilalı hafif bir madde olan kaz tüyü ile sağ
taraftan yazmak gerekirse dikey çizgilerin yazılışı esnasında mürekkebin kalemden hızlıca akarak
34
kâğıdı kirleteceği âşikârdır. Hâlbuki sol taraftan kaz tüyüne meyilli olacak bir surette ve
gerektiği kadar bastırmakla bu mahzur da kendiliğinden ortadan kalkmış olur. Kısacası Araplar
yazılarını Finikeliler ve İbraniler gibi uğursuzluk mülahazasından hareketle soldan yazmayıp
sağdan yazmak mecburiyetinde bulunmuşlar, Avrupalılar ise tabiat kanunları gereği ve bir de
kalemlerinin gerekliliklerine uygun olarak soldan yazmak usulünü tercih etmişlerdir.”
Tahsin Ömer, Latin harflerine geçilmesinden birkaç sene evvel Türkçemizin Latin
Harfleriyle Ne Sûretle Yazılacağını Gösteren Bir İbâre başlığı altında Türkçenin Latin
harfleriyle nasıl yazılması gerektiğine ve Latin Harfleriyle Arapça Bazı Kelimelerimizin Nasıl
Yazılacağını Gösteren Nümûneler başlığı altında Arapça bazı kelimelerin imlasının nasıl
olması gerektiğine ilişkin örnekler de verir.
Türkçemizin Latin Harfleriyle Ne Sûretle Yazılacağını Gösteren Bir İbâre
Latin Harfleriyle Arapça Bazı Kelimelerimizin Nasıl Yazılacağını Gösteren Nümûneler
Sonuç
Cumhuriyet döneminde pek çok alanda gerçekleştirilen devrimler gibi 3 Kasım 1928
tarihli Harf Devrimi de cumhuriyet kadroları ve bu dönem ilim adamlarının bazılarınca muasır
medeniyetlerin yakalanması noktasında elzem bir devrim olarak kabul edilmiştir. Arap harfleri
35
çağdaş bir Türkiye’nin inşası için büyük bir engel olarak görülmüş ve neticede Türk toplumunun
ilmî ve fikrî sahalardaki terakkisine mani olan bu alfabeyi kullanmaktan vazgeçilerek Latin
harfleri esas alınmıştır.
Çoğunlukla linguistik bir mesele olmaktan ziyade ideolojik bir mesele olarak algılanıp
tartışılan dil ve alfabe meselesi o gün olduğu gibi bugün de hâlâ tartışılmakta ve tartışmanın
merkezini de yine “dil”den ziyade “ideoloji” oluşturmaktadır. İlmî ve tarihî birtakım esaslardan
yola çıkan Tahsin Ömer ise bu risalesinde ilmî mukayeseler ve gerekçeler sunarak Latin
harflerine geçişin niçin gerekli olduğu yönünde görüşler beyan etmesi dolayısıyla alfabe
meselesine daha farklı bir yaklaşım sergilemeye çalışmıştır diyebiliriz.
Latin harflerini “soldan yazılmış Arap harfleri” şeklinde isimlendiren Tahsin Ömer bu
görüşünü her iki alfabenin tarihî seyrini göz önünde bulundurarak sunmuş olduğu mukayeseli
kimi levha ve tablolarla ispatlamaya çalışmıştır. Ona göre 3000 sene evvelki Finike yazısına
dayanan Arap ve Latin alfabelerinin birinin sağdan sola, ötekinin ise soldan sağa yazılması
dışında herhangi bir farklılığı söz konusu değildir; çünkü her iki alfabenin dayandığı ortak yazı
Finike yazısıdır. Ayrıca Arap harfleri gerek okumada gerek yazmada birtakım problemleri
beraberinde getirdiği için Tahsin Ömer’e göre lisanımıza ve fonetiğimize daha uygun olan Latin
harflerine geçmemiz elzemdir.
KAYNAKÇA
Banarlı, Nihad Sâmi (2012), Türkçenin Sırları, Kubbealtı Neşriyat, 41. Baskı, İstanbul.
Banguoğlu, Tahsin (1987), Dil Bahisleri, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul.
Devellioğlu, Ferit (1998), Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi
Yayınları, Ankara.
Lewis, Geoffrey (2007), Trajik Başarı Türk Dil Reformu, (çev. Mehmet Fatih Uslu),
Paradigma Yayıncılık, İstanbul.
Ömer, Tahsin (1339), İlmî ve Tarihî Esaslara Nazaran Harflerimiz Latin Harflerinin
Aynıdır, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul.
Parlatır, İsmail (2006), Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara.
Şemseddin Sâmî (1999), Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul.
User, Hatice Şirin (2006), Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ
Yayınları, Ankara.
36
ARNAVUT KÜLTÜRÜNDE AD VERME GELENEĞİ
Dr. Adem BALABAN
Abdullah DENİZ*
Hëna e Plote “Bedër” Üniversitesi
Tiran/Arnavutluk
[email protected]
[email protected]
*Yüksek lisans öğrencisi
ÖZET
Her milletin kültüründe insanlara ad koyma geleneği veya tabiri diğerle ad verme motifi
önemli yer tutmaktadır. Kendi içinde düzeni ve ritüelleri olan bu gelenek günümüzde de
yaşamaktadır. Bu gelenek içinde yeni doğan çocuklara ad verilirken bazı faktörler etkili olmuştur.
Bu faktörlerin başında din, aile büyükleri, tarihi kişilikler, ünlü kişiler, milli değerler, totemistik
adlar (hayvan, maden, bitki, doğa güçleri vb.) ve renkler gelmektedir.
Çalışmamızda Arnavutluk’taki şahıs isimleri ele alınmıştır. Öncelikle bu isimlerin
verilmesinde nasıl bir gelenek olduğu yazılı ve sözlü kaynaklara göre incelendi. Daha sonra
Arnavutlar tarafından kullanılan isimler için bir veri tabanı oluşturuldu. Bu veri tabanının
oluşturulmasında “Arnavutça İsimler Sözlüğü” esas kaynak olmuştur. Ayrıca tüm Arnavutluk’ta
2013 yılında üniversite sınavına giren 8700 öğrencinin isimleri isim havuzu için kaynak olarak
kullanılmıştır. Bu listenin incelenmesi ve değerlendirilmesi neticesinde Arnavutluk’ta en çok ve
en az kullanılan isimler tespit edilmiştir.
Çalışmanın temelini Arnavutluk’ta ad verme geleneği teşkil etmektedir. Bu sebeple, veri
tabanındaki isimlerin incelenmesi neticesinde Arnavutluk’ta kullanılan şahıs isimlerinin veriliş
nedenleri ortaya konulmuştur. Bu nedenler kategoriler halinde aşağıda sunulmuştur. Bu
kategorilerden hareketle Arnavut kültüründe çocuklara isim verilirken hangi faktörlerin etkili
olduğu, ailelerin çocuklarına isim verirken nelere öncelik verdikleri tespit edilmiştir.
Anahtar kelimeler: Arnavutluk, Arnavut, ad verme, gelenek, kültür
ABSTRACT
NAMING CUSTOMS IN ALBANIAN CULTURE
The tradition of naming occupies an important place in every nation’s culture. This
tradition lives today that has order and ritual in itself. Some of the factors have been effective in
this tradition during giving name to newborn children. Most important factors are religion, family
elders, historical personalities, celebrities, national values, totemic names (animal, mineral, plant,
nature, power, etc.) and the colors.
In this study names of Albanian personals are discussed. First, it has examined that what
kind of a tradition has according to written and oral sources. Then, a database was created for
names used by Albanian. "Albanian Names Dictionary" has been the main source for this
database. In addition, 10000 students’ names has used as a source. These students entered the
37
university entrance exam (MATURA) in 2013 in Albania. After all examination and the
evaluation of this list, most and least used names have been identified in Albania.
The basis of the study is naming tradition in Albania. Therefore, the reasons for the
naming have been determined as a result of examination of the names in the database. These
reasons have put into categories below. The most effective reasons in this tradition and what is
the priority of Albanian while giving name their children have been determined.
Keywords: Albania, Albanian, naming, tradition, culture
1. Giriş
Yeryüzünde her varlığın bir adı olduğu gibi insanoğlunun da bir adı vardır. İnsanlar
adlarını bilmedikleri her yeni kavram ya da nesneye uygun bir ad verme yolunu takip etmişlerdir.
Bir varlığa ad verme onu daha yakın, benimsenebilir ve daha kabul edilebilir kılmaktadır. Bu
varlıkların içinde en müstesna yeri olan şüphesiz insandır. İnsanlar da kendi çocuklarına mutlaka
bir ad vermişlerdir.
Her millet kendi kültür, değer ve inanışlarına göre çocuklarına ad vermişlerdir.
Müslümanlarda Muhammet, Yahudilerde Abraham isminin yaygın olması din faktörüne
dayandığı gibi Türklerde çok kullanılan Ertuğrul ve Fatih isimleri ile Arnavutlarda çok
kullanılan Arber ve Skender isimleri tarihi ve kültürel faktörlere dayanmaktadır.
Ad verme motifi bir manada milletlerin aynası gibidir. Milletleri tanımamıza etki eden
faktörlerden bir tanesidir. Milletlerin kültürel değerlerini tanımamıza yardımcı olmaktadır.
Dursun Zengin (1999:73) bu konuda şöyle diyor: “Her toplumun kendine has ad verme gelenek
ve görenekleri bulunur. Dolayısıyla adlar toplumdaki yaşam biçimini, düşünce tarzını, sosyal
yapıyı yansıtırlar ve o toplumun aynası sayılırlar.” Şahıs adları, milletin kolektif hafızasının da
göstergesidir. Milletin aynası olan bu isimler aynı zamanda “Toplumun kolektif hafızasında iz
bırakan etkileşim, dönüşüm ve kırılma evrelerini dillendirmede en sık başvurulan
sembollerdir”(Çelik, 2006:43).
1.1.Araştırmanın Amacı
Her milletin olduğu gibi Arnavutların da bir ad verme geleneği bulunmaktadır. Bu
çalışmada Arnavutların çocuklarına ad koyarken nasıl bir gelenek izlediklerini, en çok hangi
isimleri tercih ettiklerini, ad koyma tercihini etkileyen faktörleri tespit etmek amaçlanmıştır.
1.2.Araştırmanın Yöntemi
Bu çalışmada öncelikle Arnavutlar tarafından kullanılan isimler toplanmış ve bir bilgi
havuzu oluşturulmuştur. Bu bilgi havuzu oluşturmada Arnavutluk’ta 2013 yılında yapılan
MATURA sınavına (Türkiye’deki LYS benzeri bir sınavdır.) giren öğrencilerin isimleri
kullanılmıştır. MATURA sınavından 10 bin isim derlenmiştir. Bu derlenen isimler veri analizi
yöntemiyle değerlendirilmiş, en çoktan en az kullanılana doğru bir isim sıralaması yapılmıştır.
Ayrıca şehirlere göre de isim sıralaması yapılmıştır. Bu analizlere göre ne kadar farklı isim
kullanıldığı, en çok ve en az kullanılan isimler de tespit edilmiştir. Aşağıda örnek olarak verilen
isimler orijinal şekilleriyle yazılmıştır. Anlamları açısından gerek duyulanların anlamları parantez
içinde yanlarına yazılmıştır.
1.3.Araştırmanın Kapsamı
Araştırmada Arnavutluk’taki şahıs isimleri tespit edilmiş, soy isimleri
değerlendirilmemiştir. Ayrıca bu çalışma tüm Arnavut coğrafyasında değil, sadece Arnavutluk ve
tüm şehirlerinde kullanılan isimler üzerinde yapılmıştır.
38
1.4.Ad Verme
Her doğan çocuğa bir ad verilmektedir. Bir kişiye verilen ad, soy ad, takma ad, lakap ve
sanların o kişinin neşet ettiği toplumun kültürüyle yakın ilişkisi bulunmaktadır(Aksan, 2007:115).
Her milletin kendi değerlerine göre ad verme geleneği vardır. Ancak milletler için ortak
sayılabilecek bazı faktörler de bulunmaktadır. Aksan, “ad vermede dinsel adlar koyma; ünlü
kişilerin, saygı ve minnet duyulan kimselerin ad ya da soyadlarını koyma; destanlarda,
söylencelerde, masallarda geçen adları koyma; yer adlarını, coğrafya adlarını, tarihsel olay ya da
kavim, boy adlarını koyma; güzel, hoşa gidecek adlar türetme; sevilen, beğenilen bitki ve hayvan
adlarını koyma; roman kahramanları ve sanatçıların adlarını koyma” gibi yollar izlendiğini
belirtmektedir(Aksan, 2007:116-18).
Ad vermede çeşitli faktörler bulunmaktadır. Bunların en başında dini, milli ve kültürel
değerler gelir. Kırzıoğlu’na (1949) göre, ad verecek anne, baba veya diğer aile büyüklerinin
duyguları, düşünceleri, inançları, izlenimleri, birikimleri, özlemleri, umutları, beklentileri, yıllar
içinde oluşmuş gelenekler ve diğer faktörler ad seçiminin kaynaklarıdır(aktaran: Uca, 2004:145).
Milletler doğan çocuklarına ad vermede “tek ve belirli bir kural” takip etmezler. Tarihte
ad vermede etkili olan bazı faktörler şimdi geçerli olmadığı gibi şimdiki bazı etkenler de
gelecekte etkili olmayacaktır(Kibar, 2005:15). Geleneksel toplumlarla modern kültürün
şekillendirdiği toplumlar arasında ad vermede fark vardır. Bu tarz farklar, aynı milletin
geleneksellikten modernlik ve bireyselliğe geçmesinde görülür. Sosyolengüistik açıdan isimleri
değerlendiren Çelik, isimleri, “geleneksel toplumda kişiyi geçmişe bağlayan, kökenle irtibatı
kuran sembolik kodlar mahiyetinde” şeklinde tanımlarken modern kültürde isimlerde bireysel
eğilim ve tercihlerin söz konusu olduğunu belirtmektedir(Çelik, 2006:44).
1.5.Arnavut Kültürü
Arnavutlar Balkanların en eski ve yerleşik milletlerinden biridir. Kökleri eski İliryalılara
dayanan Arnavutlar, Arnavutluk, Kosova, Makedonya, Karadağ, Yunanistan, Türkiye ve birçok
Avrupa ülkesinde yaşamaktadır. Nüfuslarının yaklaşık 9 milyon civarında olduğu tahmin
edilmektedir. Köklü bir kültür ve gelenekleri olan Arnavutlar tarihte daha çok Türkler,
Yunanlılar, İtalyanlar, Ruslar, Almanlar ve Sırplarla ilişki içerinde olmuşlardır(Poyraz & Ross,
2006. Akt: Azimli, 2006). Bu ilişkiler çerçevesinde Arnavutların din, dil ve kültürlerinde
değişmeler meydana gelmiştir. Tarihi İliryalılara dayanan Arnavut kültürü geçmişte Roman, Slav,
Osmanlı kültürü ile Komünist kültürle içli dışlı olan Arnavut kültürü kendini onlara karşı
korumuş olmasına rağmen içinde onlardan birçok izler taşımaktadır. Ancak İslam ve Hristiyanlık
dinleri ile seküler ve kapitalist Batı kültürü şimdiki Arnavut kültürünün oluşumunda önemli bir
yere sahiptir(Shehu, 2011:392).
Balkan savaşlarından sonra İliria olarak adlandırılan Arnavutluk parçalanmıştır.
Parçalanmadan sonra Arnavutlar Arnavutluk, Makedonya ve Kosova Arnavutları olmak üzere
üçe ayrılmışlardır. Bölünmeden sonra ayrılan Arnavutlar yaşadıkları bölgelerde Makedonlar,
Sırplar ve Boşnaklar ile birlikte yaşamaya başlamışlar ve kendi kültürlerinden belli oranda
kopmaya başlamışlardır(Zhelyazkova, 2000:28).
2. Arnavutlarda Ad Verme
2.1.Ad Verme Geleneği
39
Her milletin geleneğinde olduğu gibi Arnavut geleneğinde de ad vermenin bir yeri vardır.
Günümüzde zayıflayan bu gelenek tarihten beri uygulanagelmiştir. Aile içi belli ritüelleri olan ad
vermenin Arnavut kültüründe birçok sebebi vardır. Ancak bu sebepler, Balkanlarda geniş bir
coğrafyaya yayılan Arnavutlar arasında değişmektedir. Makedonya’daki Arnavutlar ile
Kosova’daki Arnavutlar arasında veya Arnavutluk’ta yaşayan Arnavutlar arasında ad vermede
öne çıkan etkenler değişmektedir.
Doja’ya göre pek çok araştırmacı Arnavut isimlerinin köklerinin Latin, Rum, Bizans,
Türk, Arap, Fars milletleri ile Ortodoks ve İslam’a dayandığını söylerler. Dini inançların
Arnavutların isimleri üzerinde etkili olduğu, eskiden şehirlerde daha çok Müslüman isimleri
yaygınken civar semtlerde Hristiyan isimlerin yaygın olduğu gerçeğinde görülmektedir(Doja,
2006:439-240).
Müslüman Arnavutlar ile Hristiyan Arnavutların ad verme geleneği ve kullandıkları
isimlerde farklılıklar vardır. 1960’lı yıllara kadar Müslüman Arnavutlar genellikle İslam’daki ad
verme usulünü takip etmişler, çocuğa daha çok dini isimlerden birisi sağ kulağına ezan, sol
kulağına kamet okunarak, hayır dua edilerek konulmuştur. Bu ad vermede aile içi küçük
merasimler de yapılmış, yemekler yenmiş, dualar edilmiştir(Ombashi, 2015). Ancak
Arnavutluk’ta Enver Hoxha ile başlayan komünizm rejiminde bu adetler ya gizlice yapılmış ya da
terk edilmiştir. Omeri’ye göre bu ad verme geleneği komünizmden sonra bazı ailelerde açıktan
tekrar yapılmaya başlamıştır. O çocukluğundaki bir hatırayı şöyle aktarmaktadır:
“Benim ailem dindar bir aileydi. Dedemler komünizm döneminde gizliden gizliye
ibadetlerini yapmaya devam ediyordu. Ancak çocuklarına öğretemiyorlardı.
Komünizmden sonraydı. Kuzenim doğduğunda dedem aileyi topladı, bebeğin kulağına
eğilerek birşeyler okudu. Ne okuduğunu biz anlamadık ama galiba Kur’an okudu. Sonra
sesli bir şekilde senin adın “felan olsun”, “hayırlı olsun” dedi. Maalesef bu adet
şimdilerde bizim ailede bile devam etmiyor.” (Omeri, 2015)
Ombashi, Hıristiyan Arnavutlarda da daha önceleri bebeklere isim konurken kiliseye
götürme orada vaftiz yapma ve isim koyma geleneği olduğunu ancak bu geleneğin şimdi
zayıfladığını ifade etmektedir(Ombashi, 2015).
Günümüzde Arnavutlar isimlere bir anlam yüklemezler. Herhangi bir kişiye isminin
anlamını sorduğunuzda “Bunu neden sordu ki, ismin bir anlamı mı olurmuş” gibi bir düşünceyle
size bakacaktır. Arnavutlarda özel ad sadece bir isimdir. İsimden daha fazlası değildir. Çok
bilinen ve güzel anlamları olan isimler bile nerdeyse bir anlam ifade etmez. Arnavut kültüründe
Türk ad verme kültüründe olduğu gibi “ismiyle müsemma” deyimi yoktur.
Arnavutlardaki isim verme ve kullanmayla ilgili bir mesele de Arnavutların birbirlerine
hitap etme âdetidir. Akraba olan kişiler genellikle büyüklerine baba, anne, hala, dayı, amca, dede,
nine gibi ifadelerle seslenir, özel adlarını pek kullanmazlar. Tanımadıkları yabancılara amca,
teyze gibi unvanlarla hitap derler. Ancak arkadaş ve iş ortamlarında, yabancı kişilere yaş fark
etmeksizin isimleriyle hitap ederler. Bu uygulama Batı kültürüne çok yakındır(Kaceli, 2015).
Arnavutlardaki kişi adlarındaki diğer bir kullanım isimlerin kısaltılarak kullanılmasıdır.
Özellikle samimi olan kişiler ve akrabalar birbirlerine isimlerinin kısaltılmış şeklini söylerler.
Mesela, Rezalda > Zalda, Esmerelda > Alda, Arlinda > Linda gibi.
Arnavut isimlerinde şehirden şehire değişen yazım ve söyleyiş farkları bulunmaktadır.
Arnavutçanın iki önemli ağzı olan Geg ve Tosk ağızları şahıs isimlerinde de etkili olmuştur.
Güneyde Adriano şeklinde kullanılan kız ismi Kuzeyde Adriana şeklinde kullanılmaktadır. Alesia
∼ Alesio ∼ Alesja ∼ Alessia isimlerindeki farklılık böyle bir kullanım sonucudur.
40
2.2.Arnavut Geleneğinde Ad Verme Üzerine Yapılan Çalışmalar
Arnavut kültürü üzerinde birçok araştırma yapılmıştır. Ancak Arnavut kültüründe ad
verme geleneği üzerinde yeterli çalışma henüz yapılmamıştır. Yapılan çalışmalar şunlardır:
Kostallari, Domi, Daka ve Mansaku Arnavut isimleri üzerine bir sözlük çalışması yapıp
1982 yayınlamıştır. Bu sözlükte 2493 isim tespit edilmiştir. Ancak bu çalışmadan sonra henüz
güncel bir isimler sözlüğü bulunmamaktadır. 2006 yılında Albert Doja “Rituals of Naming and
Exposure” adlı çalışmasında Arnavutların isim verme geleneklerine ve ritüellerine değinmesine
rağmen isimlerin tasnifi ve verilmesindeki etkenleri yeterince ele almamıştır. Yine aynı
araştırmacı isimlerin imgeleri üzerine yaptığı başka bir çalışmada da Arnavut isimleri üzerinde
durmuştur. Nebi Caka ile Ali Caka ise Kosova’daki Arnavutların çocuklarına 1912-2008 yılları
arasında verdikleri isimleri analiz etmişler, isimlerin kullanım sıklıklarını ve bu tarihler arasında
isimlerdeki değişiklikleri ortaya koymuşlardır.
Bu çalışma Arnavutların ad verme geleneklerinin nasıl olduğunu tespit etmeye dönük
sayısal analizlere dayalı; daha sonraki araştırmalara bir giriş sayılabilecek mütevazı bir
çalışmadır. Biz çalışmamızda genel olarak Arnavut kültüründe ad verme geleneğini ele almaya ve
ad vermedeki etkenleri bulmaya çalıştık.
2.3.Arnavutluk’taki Kişi Adları Üzerine Sayısal Bir Analiz
Arnavutluk’taki kişi adları üzerine yapılan sayısal değerlendirme 2013 yılında MATURA
sınavına giren öğrencilerin isimlerine dayanmaktadır. Çalışmada sınava giren 36 bin öğrenciden
ilk 10 bin kişinin ismi kullanılmıştır. Bu isimler üzerine yapılan sayısal değerlendirmede şu
veriler elde edilmiştir:
1. 3107 tane farklı isim kullanıldığı görülmüştür. Bu isimlerin bir kısmı aynı isim olmakla
beraber yazılış farkı bulunmaktadır. Bu tür yazılış farkı olanlar ayrı isim olarak
değerlendirilmiştir. Paola ∼ Paula, Amanda ∼ Amandja, Angela ∼ Angjela, Kelmend ∼
Kelment gibi.
2. İsimlerin yazılışlarında dikkat edilmediği tespit edilmiştir. Aynı ismin söyleyiş özelliğine
göre birçok türevi bulunmaktadır. Olti ∼ Oltian ∼ Oltijon ∼ Oltion ∼ Oltjan ∼ Oltjano ∼
Oltjon, Hueda ∼ Hueida, Klodian ∼ Klodjan, Klodiana ∼ Klodjana, Margarita ∼ Margerita,
Muhamed ∼ Muhamet, Nafie ∼Nafije gibi.
3. Bazı isimler aynı kökten türemiş olmasına rağmen cinsiyet ayrımı ve söyleyiş özelliklerinden
dolayı çok farklı şekillerde kullanılmaktadır: Krist, Krista, Kristaq, Kristela, Kristi, Kristian,
Kristiana, Kristiano, Kristiel, Kristin, Kristina, Kristine, Kristjan, Kristjana, Kristjane,
Kristjano, Kristo gibi.
4. İsimlerin çok azı hariç diğerlerinin cinsiyete göre kullanımı bulunmaktadır. Denis ∼ Denısa,
Marsid ∼ Marsida, Ardit ∼ Ardita gibi.
5. Müslüman nüfusun çokça yaşadığı şehirlerde Arapça ve Türkçe şahıs isimleri daha çok
kullanılmaktadır.
6. Arnavutluk’ta en çok kullanılan yüz isim aşağıdaki tabloda kullanım sıklığı sırasına göre
verilmiştir. Örneğin on bin isim içinde İna’nın kullanım oranı 0,01’dir. Her yüz kişiden
birinin adı İna’dır.
41
Nr. İsim
Cins.
Nr. İsim
Cins.
Nr. İsim
Cins.
Nr. İsim
Cins.
1
INA
K
26
EVA
K
51
SUADA
K
76
MIRELA
K
2
ORNELA
K
27
BLERTA
K
52
LORELA
K
77
ILDA
K
3
ANISA
K
28
ARJOLA
K
53
FJORALBA
K
78
ERMIRA
K
4
MEGI
K
29
LORENA
K
54
ERJOLA
K
79
ENDRI
E
5
DENISA
K
30
GERTA
K
55
ELSA
K
80
DENIS
E
6
SIDORELA
K
31
IVA
K
56
XHOANA
K
81
VILMA
K
7
ENXHI
K
32
ERJONA
K
57
VIOLA
K
82
STELA
K
8
ANA
K
33
EJONA
K
58
JURGEN
E
83
MARSID
E
9
ANXHELA
K
34
ALBA
K
59
ARDITA
K
84
FLORIDA
K
10
ENI
K
35
AURORA
K
60
FATJONA
K
85
FATJON
E
11
JONIDA
K
36
XHENI
K
61
ERMAL
E
86
ERMELINDA
K
12
ESMERALDA
K
37
SARA
K
62
ALBANA
K
87
ALDA
K
13
ARDIT
E
38
ELVIS
E
63
ADELA
K
88
ENEA
K
14
JONA
K
39
BRUNILDA
K
64
XHULJANA
K
89
BLERINA
K
15
ROMINA
K
40
KRISTJANA
K
65
SILVANA
K
90
ARBËR
E
16
KRISTINA
K
41
IRIS
E
66
MALVINA
K
91
VALBONA
K
17
ANDI
E
42
ERISA
K
67
JOLA
K
92
TEA
E
18
XHENSILA
K
43
ENKELEDA
K
68
IRENA
K
93
OLTA
K
19
ELONA
K
44
EMANUELA
K
69
ERALD
E
94
IGLI
E
20
KRISTI
E
45
AIDA
K
70
ARMELA
K
95
ERVIS
E
21
MARINELA
K
46
SUELA
K
71
XHULIA
K
96
ERILDA
K
22
JOANA
K
47
MIGENA
K
72
VJOLA
K
97
ALBAN
K
23
SONILA
K
48
MARIO
E
73
ROVENA
K
98
DANIELA
K
24
KLAUDIA
K
49
KLAJDI
E
74
ANJEZA
K
99
ADA
K
25
GRETA
K
50
ELADA
K
75
PAOLA
K
100 MATILDA
K
3. Arnavut Geleneğinde Ad Vermeyi Etkileyen Faktörler
Arnavutlarda eskiden daha düzgün uygulanan ancak popüler kültürün etkisiyle yavaş
yavaş zayıflayan ad verme, belli ritüellere dayanan, dini, tarihi ve kültürel çerçevesi olan bir
gelenektir. Günümüzde ritüelleri kaybolan bu gelenekte ad seçme ve verme hala önemli bir
husustur. Bu ad verme geleneğini oluşturan ve etkileyen bazı faktörler bulunmaktadır. Arnavut
kültüründe çocuklara ad vermede etkili olan faktörler çeşitli kategorilerde ele alınmıştır. Bu
etkenler şunlardır:
3.1. Din
Göze çarpan en etkili faktör din faktörüdür. Arnavutlar İslamiyet’i ve Hristiyanlık’ı din
olarak kabul etmişler ve mensup oldukları dine göre çocuklarına isimler vermişlerdir.
Arnavutluk’ta ad vermede öncelikle din faktörünün etkili olduğu görülmektedir. Bunun nedeni
Arnavutluk kimliğinde dinin belirleyici rol almasıdır. Bu belirleyici kimlik İslamiyet ve
42
Hristiyanlık dinlerine göre olmaktadır. İslamiyet veya Hristiyanlık etkileriyle Arnavutçaya giren
pek çok ad hala çok kullanılmaktadır.
3.1.1. İslamiyet
Arnavut halkı genel itibarıyla Osmanlı ile birlikte İslamiyet ile tanışmış ve İslamiyet ile
birçok şahıs ismi almıştır. Yaklaşık yüzde 70’i Müslüman olan Arnavutlar İslam dini ve
çevresinde teşekkül eden şahıs isimlerini kullanmaya devam etmektedirler. Günümüzde en sık
kullanılan İslamiyet kaynaklı isimlerin en yaygınları şunlardır:
Erkek İsimleri: Abdullah, Adem, Adil, Adnan, Afijf, Afzal, Ahdan, Ahmed, Ahsan,
Aiman, Ajni, Akif, Akil, Ajan, Ali, Ammar, Amir, Arif, Arsllan, Asad, Asaf, Asim, Ashfak,
Atif, , Azem, Azim, Besim, Bekir, Beshar, Bilal, Damir, Daud, Enes, Fadil, Fehim, Feleh,
Ferid, Faruk, Feuzi, Galib, Gazi, Hadi, Hafiz, Halim, Hamza, Hanif, Harun, Hasan,
Hejthem, Hilal, Husni, Husein, İbrahim, İljas, İmran, İsa, İsmail, Jahja, Jakub, Jasin,
Junus, Jusuf, Kadir, Kamil, Kazim, Mahir, Mensur, Muhamed, Munir, Musa, Nadir,
Nasir, Numan, Nuh, Nuri, Reshad, Riduan, Salih, Sami, Sejid, Selim, Selman, Suheib,
Sulejman, Shefik, Shuajb, Tahir, Talha, Ubejd, Unejs, Usame, Usejd, Uthman, Uzejr,
Zekerija, Zejd.
Kız İsimleri: Abide, Adile, Ajishe, Akile, Alije, Amire, Asie, Dharife, Dhakire, Dhekije,
Fatima, Fehime, Feride, Gufrane, Habibe, Haxher, Hamide, Hasije, Isma, Ishrak, Jasmin,
Jusra, Kamile, Lamia, Latifa, Lejla, Lubabe, Maja, Makbule, Meliiha, Menhale, Merjem,
Muneuer, Nadia, Na’ire, Rabie, Refike, Rumeisa, Rukije, Sadike, Saliha, Sara, Suhejla,
Shefike, Shejma, Shukrije, Tahire, Taibe, Teshfire, Xhemile, Xhumane, Zahide, Zahire,
Zehra, Zejnebe, Zehra, Zuhra.(Kostallari vd., 1982)
3.1.2. Hristiyanlık
İslamiyet’ten çok önceleri Hristiyanlık dinini seçen Arnavutlar, bu yeni dinle birlikte
çocuklarına Hıristiyanlık çevresinde oluşan dini isimlerden ad vermişlerdir. Günümüzde nüfusun
yüzde 30’unu oluşturan Hristiyan Arnavutlar tarafından en sık kullanılan din kaynaklı isimler
şunlardır:
Erkek isimleri: Anton, Bibë, Çile, Dhimitër, Engjëll, Filip, Gasper, Gaspani, Gjergji,
Gjok, Kolë, Lorenc, Marenglen, Mark, Mateu, Nikolla, Rikard, Simon, Tonin, Viktor,
Zef.
Kız isimleri: Merjeme, Mejreme, Ana, Angjelin, Jozefina, Katrine, Lezina, Mariana,
Roza, Suzana, Tereza, Vrana. (Kostallari vd., 1982)
3.2.Renk
Arnavutlarda şahıs ismi kullanılımında renklerin önemli bir yeri vardır. Renk adları bazen
tek başına bazen de yanına bir isim daha alarak şahıs ismi olarak kullanılmıştır. Renk isimleri
daha çok kız ismi olarak tercih edilmektedir.
Bardha, Bardhoshe, Bardhyl, Bardhyle Roza, Fatbardh, Fatbardha, Jetbardh,
Jetbardha, Kuqëlina, Pëllumbardh, Pëllumbardha, Valbardh, Vjollcë, Yllbardha, Yllkuq,
Yllkuqe, Zbardhore. (Kostallari vd., 1982)
3.3.Kosova ve Arnavutluk Coğrafya Adları
3.3.1. Kosova ve Arnavutluk Coğrafya Adları
43
Arnavutların tarihten beri yaşadıkları coğrafyadaki bazı yer isimleri şahıs ismi olarak
kullanılmıştır. Özellikle Kosova ve Arnavutluk coğrafyasındaki deniz, dağ, ova, şehir, nehir
adları çocuklara ad olarak verilmiştir. En çok kullanılan yer adları şunlardır:
Adriatik, Albulena, Arta, Berat, Butrint, Delvina, Drin, Drilon, Durrës, Elbasan,
Erenik, Fierza, Ohri, Ohrije, Labinot, Lumbardh, Jon, Kaçanik, Korab, Preveza,
Prishtina,
Saranda,
Shkodra,
Sazan,
Shar/Sharr,
Shkëlzen,
Shkumbin,
Shqipërie/Shqipnije, Tirana, Tomor, Valbona, Vjosa, Vlora/Vlona, Korab, Vjosa,
Kosovare vb. (Kostallari vd., 1982)
3.3.2. Diğer Yer Adları
Arnavutlar sadece kendi yaşadıkları coğrafya adlarını değil, başka yer isimlerini de
çocuklarına ad olarak vermişlerdir. Bu tercihte oralarla uzak yakın bir irtibat halinde olmaları ya
da o isimleri sevmiş olmaları önemli etkendir. Bu isimlere “İzmir, İzmira, Fierontina, Yalta,
Kostandin, Madrid, Paris” örnek gösterilebilir.
3.4.Arnavutluk Tarihindeki Önemli Tarihi Kişiliklerin İsimleri
Hemen hemen her millette olduğu gibi Arnavutlar da tarihlerindeki önemli kişilerin
isimlerini çocuklarına ad olarak vermişlerdir. Önemli yazar, şair, komutan, devlet adamı, sanatçı
ve efsanevi kahraman adları hala sıklıkla kullanılan isimlerdendir.
Naim Frashëri, Gjergj Kastrioti, Kostandin Kristoforidhi, Skender, Agron, Bardhyl,
Genc, Gent, Skender, Kastriot, Teuta, Smail. (Kostallari vd., 1982)
3.5.Türkçeden Alınan İsimler
Arnavut şahıs isimlerinin içinde Türkçeden alınan isimler de önemli yer tutmaktadır.
“Ayten, Altın, Bayram, Beyaze, Emel, Yeşar, Aslan, Kaplan, Murat, Orhan, Şemsiye, Türkan,
Şahin, Çetina, Demir”, vb. (Kostallari, vd., 1982)
3.6.Roma, Yunan Mitolojisi ile Eski Yunandan Alınan İsimler
Roma ve Yunan mitolojisinde geçen önemli isimler de Arnavutlar tarafından şahıs ismi
olarak kullanılmaktadır. Bu isimler, din ayrımı gözetmeksizin herkes tarafından
kullanılabilmektedir. “Antigona, İlyada, Hera, Venera, Adonis, Dafina, Entela, Peter, Alexander,
Afrodita, Klea, Sindi” (Kostallari, vd., 1982)
3.7.Doğduğu Güne, Aya veya Mevsimlere Göre Verilen İsimler
Arnavutlarda isim vermede bebeklerin doğduğu gün, ay veya mevsimler de etkili
olmuştur. Mesela ilkbahar ve yaz aylarında doğan bebeklere Pranvera “ilkbahar” ve Vera “yaz”
isimleri verilmektedir. Ayrıca gün, ay ve mevsim adı olarak şu isimler kullanılmaktadır: Dite
“gün”, Ditbardh “beyaz gün”, Ditver “gün”. (Kostallari, vd., 1982)
3.8.Totemistik isimler
Hristiyanlık ve İslamiyet öncesi pagan kültürüne sahip milletlerde görülen totemlerin
isimlerinin şahıs ismi olarak kullanılması Arnavutlarda da görülmektedir. Totemistik isimler
olarak da bilinen hayvan, maden, bitki gibi doğa güçlerinden kaynaklanan isimler yaygın olarak
kullanılmaktadır. Bu isimlere örnek olarak şunlar gösterilebilir:
Pema, Luan, Hekuran, Rubin, Roza, Lule, Trendafil, Astrit, Ujkan, Dragon, Flutra,
Petrit, Shega, Rrapi. (Kostallari, vd., 1982)
44
3.9.Hayvan isimleri
Totemistik hayvanlar dışında çocuklara diğer hayvanların isimleri de verilmektedir. Daha
çok güçlü ve güzel yanlarıyla dikkat çeken hayvan isimleri çokça kullanılan şahıs
isimlerindendir.
Astrit, Ujkan, Dragon, Flutra, Petrit, Luan, Bilbil gibi isimleri verebiliriz. (Kostallari,
vd., 1982)
3.10. Bitki ve çiçek isimleri
Herkes tarafından sevilen, rengi, görüntüsü ve kokusu güzel olan çiçek ve bitki isimleri de
çocuklara isim olarak verilmektedir. Bu isimlerden en çok kullanılanlar şunlardır:
Mimoza, Orkida, Roza, Trendafil, Gentiana, Limone, Lule, Lulëzim, Lulëzime, Luljeta,
Manjola, Bajame, Zambaku (Kostallari, vd., 1982)
3.11. Milliyetçilik düşüncesi
İsim vermede milliyetçilik, bağımsızlık ve özgürlük kavramları çevresinde oluşan
kelimeler de çocuklara isim olarak verilmektedir. Özellikle milliyetçilik düşüncesinin yoğun
olduğu insanlar çocuklarına isim verirken milli duyguları öne çıkaran isimler tercih etmektedir.
Luftar, Lir, ilir, Flamur, Besmir, Besnik, Bamir, Besart, Fisnik, Alban, Albana
(Kostallari, vd., 1982)
3.12. Duygu, Erdem, İyilik, Güzel Temenni Kavramları
Duygu, erdem, iyilik, güzel temenni kavramları yine isim verirken etkili olmuştur. Birçok
aile çocuğuna güzel anlamlar taşıyan isimler vermeyi tercih etmektedir.
Urim, Afrim, Agim, Bashkim, Lulezim, Nderim, Shpetim, Urt, Fatmir, Vllazerim,
Vleresim, Kushtim, Lavderim, Dashurim, Dashuri, Gezim, Gazmend, Lumtiri, Lumtor,
Mir, Mirash, Mirdit, Jetbardh, Jetmir, Jetnor. (Kostallari, vd., 1982)
3.13. Popüler Kültürün Etkisiyle Verilen İsimler
Arnavutlar geleneksel bir toplum yapısından ferdiyetçiliğin daha ağır bastığı modern
toplum yapısına doğru kaymaktadır. Bunda şüphesiz popüler kültürün etkisi bulunmaktadır. Spor,
sanat, sinema, teknoloji gibi küresel alanlar Arnavut kültürünü de derinden etkilemekte, özellikle
televizyon ve internet aracılığıyla yabancı kültür öğeleri Arnavut kültürüne geçmektedir. İşte bu
yabancı kültürün etkisi kendisini şahıs isimleri alanında da göstermeye başlamıştır. Bazı yabancı
ve yerli sporcu, film yıldızı, sanatçı vs.’nin isimleri çocuklara isim olarak verilmeye başlanmıştır.
Sporcu isimleri:
Xherdan Shaqiri, Ermir Lenjani, Alban Meha, Liridon Krasniqi, Lorik Cana,
Luan Krasniqi
Cristian Ronaldo,
Film yıldızı isimleri:
Robert de Niro, Ezel, Madona
3.14. Ölen Bir Yakının Adını Koyma
Çocuğun doğumuna yakın, aile büyüklerinden veya üyelerinden biri vefat etmişse veyahut
önemli bir devlet adamı ya da sanatçı ölmüşse onun adı konulmaktadır.
45
3.15. Anne ve Babanın İsimlerinden Birleştirme
Daha çok ilk çocukta görülen bu tür uygulama çok yaygın değildir. Ancak yer yer böyle
isimlere rastlanmaktadır.
Fiorentina+Aida = Renaid
Tesik + Nadire = Tenad
Arlin + Ermira = Arla
3.16. Arnavutçanın Morfolojik Yapısı
3.16.1. Cinsiyet Ayrımından Kaynaklanan İsimler
Arapçada olduğu gibi Arnavutçada da dişilik ve erillik mevcuttur. Bu sebeple bazı
isimlerin hem erkek hem de dişi şekli vardır. Fabion ∼ Fabiona, Adrian ∼ Adriana gibi.
Arnavutça kelimelerde erkeklik dişilik ayrımı yapıldığı için isimlerin sonuna getirilen ( -a )
ünlüsü isimlerin dişi olmasını sağlamaktadır. Şahıs isimlerinin sonunda görülen ( -a ) ünlüsü kız
isimlerini göstermektedir.
Türkçenin morfolojisinde dişilik ve erkeklik yoktur. Ama benzer bir uygulama Türkçede
de bulunmaktadır. Türkçedeki bu kullanım morfolojik değil, semantiktir. “Fikri, Fikrîye; Hüsnü,
Hüsniye; Ali, Aliye; Kamil, Kâmile”, vb. isimlerde olduğu gibi Arapçadan yapılan bu alıntılar
morfolojik olarak değil, bir kalıp halinde semantik olarak yapılmıştır.
Arnavutçada Arapçadan geçen isimler değil, kendi Arnavutça kökenli isimler ve diğer
Batı dillerinden gelen isimler için de bu kural işletilmektedir. Angel ∼ Angela, Valentin ∼
Valentina, Gentian ∼ Gentiana, Rudi ∼ Rudina isimlerinde olduğu gibi.
Bu kural tüm isimler için geçerli değildir. Bazı erkek isimlerinin kız, bazı kız isimlerinin
ise erkek versiyonu yoktur. Skender, Ermal, Ferdinand, Bruno, Ramadan, Agron, Hekuran; Ana,
Shpresa, Matilda gibi.
3.16.2. Birleşik İsimler
Arnavutçada bazı özel isimler birleşik isim şeklinde meydana getirilmiştir. Bazen iki isim,
bazen de bir sıfat bir isimden meydana gelen bu isimler de yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.
Alen + dita = Alendita, Besarta, Besbardha, Besëforta, Besëjona, Besëlidhja, Besëmira,
Fatgëzim, Fatlindje, Fatvera, Lindita, Linditrim, Liridon, Liridona, Liridokena, Lirigëzona,
Lirijona, Lirikena, Megzim, Shqipdona, Shqipridona, Vjendita vb. (Kostallari, vd., 1982)
Sonuç
Arnavutların tarih içinde belli bir ad verme gelenekleri görülmektedir. Ancak popüler
kültür ve bireyselleşmenin yaygınlaşmasıyla bu geleneğin zayıfladığı görülmektedir. Yapılan
çalışma sonucunda Arnavut kültüründe yeni doğan çocuklara isim konulurken bazı faktörlerin
etkili olduğu görülmüştür. Bu kategoriler incelendiğinde Arnavut kültüründe yeni doğan
çocuklara ad verrmede belli bir geleneğin olduğu ancak ailelerin isim verirken bireysel değerleri
de ele aldığı sonucuna ulaşılmaktadır. Yapılan alan araştırması, isim analizi ve ad vermedeki
faktörlerin değerlendirmesiyle şu sonuçlara varılmıştır:
1. Arnavutlarda tarihteki ad verme geleneği günümüzde çok sınırlı ailelerde devam
etmektedir. Bu gelenek son zamanlarda takip edilmemektedir.
2. İsim koymada çok farklı etkenler mevcuttur.
3. Arnavutlar kültürel etkileşime açıktır.
46
4. Popüler kültür yabancılaşmayı arttırmıştır.
5. Dilin morfolojik yapısı ad vermede etkilidir. Arnavutçanın morfolojik yapısı kız ve
erkek isimlerinin ayrışmasında önemli rol oynamaktadır.
6. Aslan, Orhan, Şahin gibi Türkçe kökenli isimlerin hala sevilen isimler olarak
konulmaya devam ettiği görülmektedir.
7. Arnavut ad verme geleneğinde dinin etkisi çok büyüktür. Ancak belli dönemde dini etki
azalmıştır. Son zamanlarda dini isimler azalmaya başlamıştır.
8. Sevilen isimler daha çok tercih edilmektedir.
9. Arnavutlarda isimlerin anlamının pek önemi yoktur.
10. Belli dönemlerde milliyetçilik akımı etkili olmaktadır.
11. Arnavut isimlerinde şehirden şehire değişen yazım ve söyleyiş farkları bulunmaktadır.
Bu çalışmanın tüm Arnavut isimlerini kapsayacak daha geniş çalışmalara kaynaklık
etmesini umarız.
KAYNAKÇA
Aksan, D. (2007). Her Yönüyle Dil, 3.cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Azimli, M. (2006). Arnavut Kökenli Sadrazam Koca (Dervish) Davut Paşa, Uluslararası
Arnavutlar Arasında İslam’ın Altı Asrı, 17-18, Eylül 2006, Priştina, Kosova.
Caka, N., Caka, A. (2010). Motivimi i emërtimit të fëmijëve në Kosovë 1912-2008, Aktet,
Journal of Institute Alb-Shkenca, Vol III, Issue.4, pp. 554-556.
Çelik, C. (2006). Kültürel Sembol Sistemi Olarak İsimler: İsim Sosyolojisine Giriş, Çukurova
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(2), 39-61.
Doja, A. (2005). The imaginary of the name. Irish Journal of Anthropology, 8 (1), pp.31-50.
Doja, A. (2006). Rituals of naming and exposure. Onoma: Journal of the International Council of
Onomastic Sciences, 41, 237-270.
Kaceli, İlirjana(44) ile 10.10.2015 tarihinde Tiran/Arnavutluk’ta yapılan söyleşi. Kaceli, Hena e
Plote Beder Üniversitesi’nde akademisyen olarak çalışıyor.
Kibar, O. (2005). Türk Kültüründe Ad Verme: Kişi Adları Üstüne Bir Tasnif Denemesi, Ankara:
Akçağ Yayınları.
Kostallari, A.; Domi, M.; Daka, P.; Mansaku, S. (1982). Fjalor me emra njerëzish, Tiranë: Sh.
B. 8 Nëntori.
Ombashi, Rahim(61) ile 12.10.2015 tarihinde Tiran/Arnavutluk’ta yapılan söyleşi. Ombashi,
Hena e Plote Beder Üniversitesi’nde akademisyen olarak çalışıyor.
Omeri, Arti(33) ile 10.10.2015 tarihinde Tiran/Arnavutluk’ta yapılan söyleşi. Omeri, Hena e
Plote Beder Üniversitesi’nde akademisyen olarak çalışıyor.
Pirraku, M. (1978). Të dhëna mbi traditën e pagëzimit në Drenicë. Gjurmime Albanologjike:
Folklor dhe Etnologji, 6, 127-144.
Shehu, F. M. (2011). The influence of Islam on Albanian culture, Journal of Islam in Asia,
Special ssue, no.1, pp. 389-407.
Uca, A. (2004). Türk Toplumunda Ad Verme Geleneği, Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 11(23).
Zengin, D. (1999). Almanya'daki Türk Ad Verme Geleneği Üzerine, Anayurttan Atayurda Türk
Dünyası, Yıl 7, s.18, s. 73-74.
Zhelyazkova, A. (2000). Albanian Identities. Albania and the Albanian Identities. Edited by
Antonina Zhelyazkova. Sofia: International Center for Minority Studies, pp. 9-63.
47
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİ ADAYLARI İÇİN ÖZEL
ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ: TARİHÎ TÜRK LEHÇELERİ ÖĞRETİMİ
Doç. Dr. Mehmet Turgut BERBERCAN
Çankırı Karatekin Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi
[email protected]
ÖZET
Tarihî Türk lehçeleri (Eski ve Orta Türkçe) alanı, Türk dilinin gramer ve filolojik-tarihî
gelişim bakımından, Türk edebiyatı tarihi perspektifinde öğrenilmesinde, Türk dili ve edebiyatı
tahsil eden bir öğretmen adayının meslekî birikim ve olgunlaşmaya ulaşmasında çok önemli bir
yere sahiptir. Bu makalede, “Türk dili ve edebiyatı öğretmeni adayları için özel öğretim
yöntemleri: Tarihî Türk lehçeleri öğretimi” konusu ile geleceğin edebiyat öğretmenlerini
yetiştirmede, özel öğretim yöntemlerinin kullanılmasının gerekliliği vurgulanmış, “Tarihî Türk
lehçeleri” derslerinin Türk dili ve edebiyatı alanının başlangıçtan bugüne bir bütün halinde
öğretilmesindeki ve öğrenilmesindeki ayrıcalıklı yönü, önemi ve misyonu ortaya çıkarılmış,
bulgular analiz edilmiştir. Araştırma konusunu teşkil eden analizin yapılmasını sağlayan deney
grubu olarak Çankırı Karatekin Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
2014-2015 akademik yılı bahar döneminde eğitimleri süren ve bir yandan Türk dili ve edebiyatı
öğretmenliği pedagojik formasyon eğitimi alan 4. sınıf öğrencileri seçilmiştir.
Anahtar Sözcükler: Türk dili ve edebiyatı, tarihî Türk lehçeleri, özel öğretim yöntemleri.
ABSTRACT
SPECIAL TEACHING METHODS FOR TURKISH LANGUAGE AND LITERATURE
TEACHER CANDIDATES: TEACHING OF HISTORICAL TURKISH DIALECTS
Studies on Historical Turkish Dialects (Old and Middle Turkic) has much importance for
a teacher candidate having education on Turkish Language and Literature in order to be
enlightened in Turkish language grammar and its philological-historical development in the
perspective of the history of Turkish literature in terms of getting occupational knowledge and
maturity. Necessity of the special teaching methods for the training of the literature teachers of
the future is emphasised in the article subjected to “Special teaching methods for Turkish
language and literature teacher candidates: teaching of historical Turkish dialects”. The
privileged aspect and importance and also mission of the courses of “Historical Turkish dialects”
are revealed for the teaching and learning of the major area of Turkish language and literature
from the beginning to nowadays. Consequently an analysis is detailed according to the evidences.
48
During the current spring semester of the academic year 2014-2015, students belonging to the
pedagogical formation unit and 4th class of the department of Turkish Language and Literature
both in Faculty of Letters in Cankiri Karatekin University were selected as an experimental group
for the analysis which provided the subject of this research.
Key Words: Turkish language and literature, historical Turkish dialects, special teaching
methods.
Giriş
Bir pedagog nazarında “Özel öğretim yöntemleri”nin; eğitimi verilen ya da verilmek
istenen bir konunun, disiplinin, anlayışın yahut bir inceleme alanının öğretilmesinde öğrenen
üzerinde öğretilen ile ilgili olarak zihinde kalıcılık sağlama, öğrenmeyi hızlandırma ve
kolaylaştırma, bilginin öğrenenin zihninde kendi bilgisi haline getirilmek yani içselleştirme
yoluyla yeni bilgilerin üretilmesine, konu üzerinde düşünmeye ve yorumlama gücünün
oluşmasına zemin hazırlama gibi amaçları vardır. Bu şiarla öğretilmesi zorunlu görüleni, belli
başlı materyallerin desteklemesi, özellikle görsel, işitsel ve deneysel vasıtaların kullanılması
önem taşımaktadır. Bu bakımdan özel öğretim yöntemlerinin hem öğretenin hem de öğrenenin
penceresinden, bakış açısından yaklaşılarak detaylı bir şekilde incelenmesi gerekir.
Tarihî Türk lehçeleri (Eski ve Orta Türkçe) alanı, Türk dilinin gramer ve filolojik-tarihî
gelişim bakımından, Türk edebiyatı tarihi perspektifinde öğrenilmesinde, Türk dili ve edebiyatı
tahsil eden bir öğretmen adayının meslekî birikim ve olgunlaşmaya ulaşmasında çok önemli bir
yere sahiptir. Bu alana ait dersler, öğrencinin dört yıllık eğitim süresinde gördüğü dersler
arasında, bünyesinde taşıdığı Türk dilinin nasıl doğarak bir edebiyat dili olup geliştiğini tüm
tarihî içyapısı ve detaylarıyla dönem temelinde anlatması ve en başta Türk edebiyatının ilk
örneklerinin yazıldığı dili öğretmesi gibi özellikler sebebiyle özel bir yere ayrıca sahiptir. Türk
dil bilgisini, sadece Türkiye Türkçesi veya çağdaş Türk lehçeleri çerçevesinde öğrenen
öğrencinin öğrenecekleri kökü ve bütünü görmeyen sığ ve basmakalıp bilgiler olmaktan; bu
sebeple geleceğin edebiyat öğretmeninin söyledikleri, kökeni bilmeden durum değerlendirmesi
yapmaktan, doğuşu ve ilerleyişi bilmeden sadece var olanı tespit eden gramer bilgilerini ezbere
tekrarlamaktan öteye gitmeyecektir. Özel öğretim yöntemlerinin Türkçenin dil bilgisini
öğretirken kullanılması, metin üzerinden alfabe ile (Göktürk ve Uygur alfabeleri öğretilerek)
mevcut dil verilerini yorumlayarak tarihî Türk lehçelerinden gelen örneklerle mukayeseler
yapmak yoluyla, köken bilgisinin (etimoloji) imkanlarından yararlanılarak artsüremli
(diyakronik) bir metot takip edilerek öğretilmesi, bugünün ve gelecek kuşakların Türk dili ve
edebiyatı bölümleri için büyük önem arz etmektedir. Bu noktada, özel öğretim yöntemleri
alanının Türk dili ve edebiyatı eğitimi alanında uygulama imkanı bulması, pratik bir metodoloji
kazanması beklenmektedir.
Bir milletin tarihinin tanığı, mevcudiyetinin temeli ve kültürünün 25 nesilden nesle
nakledilmesini sağlayan en önemli vasıta olarak dilin, öncelikle o dilin asıl konuşurları tarafından
25 Z. Gökalp, Fransızca’dan Türkçeye geçen “culture (kültür)” kelimesinin “hars” ve “tehzib (yetiştirme, yükseltme)”
anlamlarında olduğunu, Fransızcadaki bu iki anlamlılık sebebiyle suitefehhüm (yanlış anlama) oluştuğunu kaydetmiştir. Gökalp’e
göre “hars”, halkın an’anelerinden, teamüllerinden, örflerinden, şifahî ya da yazılmış edebiyatından, lisanından, musikisinden,
dininden, ahlakından, bediî ve iktisadî mahsullerinden ibarettir. “Tehzib” ise yüksek tahsil görmüş, yüksek bir terbiye ile yetişmiş
hakiki münevverlere mahsustur. “Hars” millî, “Tehzib” ise beynelmileldir. Millet, aynı harsta müşterek olan ferdlerin heyeti
mecmuasıdır (İlgili pasajlar için ayrıca bkz. Gökalp, 1968: 93, 94).
49
tüm incelikleri, yapısı, kökeni ve tarihi temelinde öğrenilmesi ve yeni nesillere öğretilmesi
gerekir. Geçmişten bugüne, millî kültürün26 ve tarihin kesilmeden devam etmesini sağlayan ve
belirtildiği gibi, özel öğretim yöntemleri kullanılarak sistemli bir metodoloji ile öğretilmesi
zorunlu görülen Türkçenin esas işleviyle ilgili olarak Mustafa Kemal Atatürk, “Vatandaş İçin
Medeni Bilgiler” kitabında (s. 7-8) “… Türk dili, Türk milleti için mukaddes bir hazinedir.
Çünkü Türk milleti, geçirdiği nihayetsiz bâdireler içinde ahlakını, an’anelerini, hatıralarını,
menfaatlerini, elhasıl bugün kendi milliyetini yapan her şeyin dili sayesinde muhafaza
olunduğunu görüyor. Türk dili Türk milletinin, kalbidir, zihnidir.” (İnan, 1966: 90) diyerek Türk
dilinin Türk kültürünü muhafaza ederek var olmasını sağlayan en önemli unsur olduğunu
vurgulamış, bireylerin hakiki anlamda kendini tanıması için dilini geçmişten bugüne tüm
özellikleriyle bilmesi, öğrenmesi, araştırması gerektiğine işaret etmiştir.
Geçtiğimiz yüzyılda, Türk dili ve edebiyatı araştırmaları, millî dil ve edebiyat eğitimi
alanında fikirleri, yazıları ve öncü çalışmalarıyla katkı sağlayan Prof. Dr. Faruk K. Timurtaş,
Tercüman gazetesinde 11 Aralık 1971’de çıkan “Eğitim ve Millî Kültür” başlıklı yazısında yeni
nesle eski ve zengin bir geçmişe sahip olduğunu öğreten, zihinde dil ve tarih şuurunun
gelişmesini sağlayan bilginin öğretilme amacını şöyle özetlemiştir: “Türk kültürü eski ve zengin
olduğu kadar kuvvetli ve şahsiyetli bir hüviyete sahiptir. Çeşitli dış tesirler ona bir şey
yapamamıştır; o daima kendisini korumasını bilmiştir. Bunun en iyi örneğini dilimiz vermiştir.
Yüzyıllar boyunca devam eden yabancı tesirlere rağmen o hep dipdiri kalmıştır. Bugün de yıkıcı
cereyan ve faaliyetler karşısında yine canlı ve dimdik kalacaktır. Çok eski ve çok zengin bir
kültüre sahip olmak yetmez. Bu kültürün iyice bilinmesi ve yaşaması lazımdır. Genç nesiller millî
kültürle beslenmezse, millet hayatında büyük sarsıntılar ve boşluklar meydana gelir. …” (Özkan,
2000: 249-250).
1. Özel Öğretim Yöntemi Uygulaması
Bu makalede, “Türk dili ve edebiyatı öğretmeni adayları için özel öğretim yöntemleri:
Tarihî Türk lehçeleri öğretimi” konusu ile geleceğin edebiyat öğretmenlerini yetiştirmede, özel
öğretim yöntemlerinin kullanılmasının gerekliliği vurgulanmış, “Tarihî Türk lehçeleri”
derslerinin Türk dili ve edebiyatı alanının başlangıçtan bugüne bir bütün halinde öğretilmesindeki
ve öğrenilmesindeki ayrıcalıklı yönü, önemi ve misyonu ortaya çıkarılmış, bulgular analiz
edilmiştir. Araştırma konusunu teşkil eden analizin yapılmasını sağlayan deney grubu olarak
Çankırı Karatekin Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 2014-2015
akademik yılı bahar döneminde eğitimleri süren ve bir yandan Türk dili ve edebiyatı öğretmenliği
pedagojik formasyon eğitimi alan 4. sınıf öğrencileri seçilmiştir. 4. sınıf öğrencilerinin ve bahar
döneminin seçilmesi, öğrencilerin artık mezuniyet aşamasına gelmesi ve alanlarına, mesleklerine
dair özgür, bilimsel ve objektif yorum yapabilecek en müsait sınıf ve dönem olması nedeniyledir.
Araştırma deneyinde, öğrencilere dört farklı konu başlığı verilmiş, bu konu başlıklarından birini
baskı altında kalmaksızın özgürce seçmeleri, bütün düşüncelerini hatta isterlerse isimlerini
kaydetmeden en az iki yüz kelime ile bildirmeleri istenmiştir. Bu konulardan biri, dört yıllık
akademik eğitim süresinde öğretilen “Tarihî Türk Lehçeleri” yani Göktürkçe ve Uygurca (Eski
Türkçe adıyla geçen ders), Karahanlı Türkçesi, Harezm-Kıpçak Türkçesi ve Çağatay Türkçesi
derslerini değerlendirmelerini, negatif ve pozitif yönleriyle birlikte bu derslerin verimliliğini,
Her kültür ayrı bir topluluğu temsil etmektedir. Türk milleti de dili, töresi, dini, hukuku, düşüncesi ve hadiseler karşısındaki
hususî davranışları ile asırlardan beri yaşamakta olduğuna göre bir millî Türk kültürü mevcut demektir (Kafesoğlu, 1997: 16).
26
50
kazanımlarını tartışmalarını sağlayan ve özel öğretim yöntemleri bazında değerlendirilebilecek
çeşitli yönlerini ortaya çıkaran bir konu olarak belirlenmiştir. Kompozisyon uygulamasına, o ders
saatinde mevcut olan 35 öğrencinin tamamı katılmış olup bu uygulamaya katılmamak serbest
bırakılmasına rağmen katılmak istemeyen öğrenci olmamıştır. Sadece 5 öğrenci ismini
kompozisyonuna kaydetmemiştir. Bu konu haricindeki diğer üç konu “Türk dilini öğretme
amacı”, “Eğitim gördükleri üniversitenin bulunduğu şehrin tahsil hayatına etkisi” ve
“Wittgenstein’ın <<Dilimin sınırları dünyamın sınırları kadardır>> sözünün (bkz. Aksan, 2009:
15) yorumlanması” şeklinde belirlenen konulardır. 35 öğrenciden 2’si “Türk dilini öğretme
amacı” konusunu, 6’sı “Dilimin sınırları dünyamın sınırları kadardır” konusunu, 11’i “Eğitim
gördükleri şehrin tahsil hayatlarına etkisi” konusunu, 16’sı ise bu araştırmayı teşkil eden konuyu
seçmiştir. Bu 16 kişiden 2’si ismini vermek istememiştir. Öğrencilerin yorumları ve düşünceleri,
yazdıkları olduğu gibi verilmek suretiyle tamamen bilimsel ve objektif bir bakış açısıyla
değerlendirilerek makalenin “Bulgular ve sonuçlar” bölümünde sunulmuştur.
2. Müfredat Tespitleri ve Fikrî Temel
Eğitim ve öğretimle ilgili bir değerlendirme yapmadan önce, ele alınacak konunun genel
görünüşünü belirtmek faydalı olacaktır. Türkiye’de Türk dili ve edebiyatı öğretmeni adaylarının
gördüğü dört yıllık tahsil müddetince zorunlu ve seçmeli olarak aldıkları Türk dili ve edebiyatı
genel bilim alanına ait dersler göz önünde bulundurulduğunda, pek tabii olarak bu derslerin Türk
dili ve edebiyatı öğretmeni olacak bir öğretmen adayının yetişmesi için çok gerekli, bazı derslerin
ise zorunlu ve hatta fakülte/bölüm müfredatında olmazsa olmaz dersler olması gerekir. Ayrıca bu
derslere, derslerin doğru bir şekilde işlenmesini sağlayacak gerekli teorik ders saat sayısının
müfredatta sağlanması gerekir. Genel mahiyeti, niteliği ve uzmanlık alanlarına göre değişen bu
dersler, çok yüzeysel olarak, a. dil dersleri, b. edebiyat dersleri olarak ikiye ayrılır. Birbirini
tamamlayan, biri olmazsa diğerinin varlığından söz edilemeyecek olan dil ve edebiyat şubelerinin
kendi içinde de yine yüzeysel bir şablon üzerinde a. dil dersleri: Türkiye Türkçesi, Osmanlı
Türkçesi ve Tarihî Türk lehçeleri dersleri / b. edebiyat dersleri: yeni ve eski Türk edebiyatı, Türk
halk edebiyatı dersleri şeklinde tasnif edilmesi mümkündür. Dil dersleri kategorisi içinde bulunan
“Türkiye Türkçesi” dersi Türkiye Cumhuriyeti’nde kullanılan standart ölçünlü dilin (gazete, kitap
dilinin) bir başka deyişle “yeni dil”in gramerini, dil bilgisel özelliklerini öğretme amacı taşıyan
temel bir dil dersidir. “Osmanlı Türkçesi”, 15. yüzyıldan 20. yüzyıla, Türkiye Cumhuriyeti’nin
bir devamı olduğu Osmanlı İmparatorluğu’nun 500 yıldan fazla kullandığı bir yazı dili olup
yaklaşık 1000 yıllık İslam etkisinde gelişen Türk edebiyatının ve geleneğinin yazıldığı Arap
harfleriyle oluşturulmuş önemi ve değeri tartışılmaz klasik bir edebiyat dilidir; bu yönüyle Türk
dili ve edebiyatı tahsil edenlerin dili ve edebiyatı kaynağından öğrenmeleri için mutlaka öğretimi
yapılması gereken çok önemli bir tarihî dil dersidir. Bu dersin öğreticilerinin Türk dili ve
edebiyatı alanı haricinde Arap ve Fars filolojilerine de hâkim, hatta belli bir güvenilir imtihandan
geçirilmiş, söz konusu dile vâkıf kişiler olması gerekmektedir. Hatta bu dersin liselerde kısmen
verilerek belli bir alt yapının üniversite öğrencilerinde gelişmesi sağlanabilir. Üçüncü temel dil
dersi kategorisini ise Türklerin 8. yüzyılda yazılmış Orhun abideleriyle başlatılan edebiyat dilini,
Türk dili ve edebiyatı bilim disiplininin Eski Türk Dili bilim dalı (şubesi veya kürsüsü) içinde
bulunan sırasıyla Göktürk, Uygur, Karahanlı, Harezm, Kıpçak, Çağatay Türkçeleri dersleri ve
Eski Anadolu Türkçesi dersi (bu ders, genellikle Türkiye Türkçesi gibi özellikle Anadolu/Türkiye
sahasına ait olması sebebiyle Yeni Türk dili bilim dalı içinde incelenir) çerçevesinde alfabeden
gramere, filolojik metotlarla tüm detaylarıyla birlikte Türk dilini öğreten “Tarihî Türk Lehçeleri”
51
oluşturmaktadır. Son yıllarda Türkiye’de artan Üniversite sayısı (devlet veya vakıf üniversiteleri)
ve buna denk bir şekilde ortaya çıkan tecrübesizlik, bilgisizlik, uzman yetersizliği, politik yahut
ders ücreti gibi ekonomik kasıtlar neticesinde yeni üniversitelerin Türk dili ve edebiyatı bölüm
müfredatlarına müdahale edilmektedir; “yeni bir Türkoloji anlayışı getiriyoruz!” gibi gelenekten
gelmeyen mesnetsiz çıkışlar ve temelsiz anlayışlarla Türk dili, kültürü, edebiyatı ve tarihinin bazı
dönem ve devirlerinin, şahsiyetlerinin yok sayıldığı görülmektedir. Özellikle bu yolla,
müfredatlarda adet ve saat olarak az yer ayrılan “Tarihî Türk Lehçeleri” ders grubunun meslekî
değeri ve katkısı düşürülmektedir.
M. Ergin’in belirttiği gibi; Eski Türkçe, Türk dilindeki çeşitli gelişmelerin öğrenilmesinde
ana kaynaktır. Bugün Türkçenin geniş sahalarda ayrı kollara ayrılmış bulunan bütün şekillerinin
kökeni Eski Türkçede bulunmakta ve Türkçenin bütün yapısı Eski Türkçe ile izah
edilebilmektedir (bkz. Ergin, 2002: 13). Bu itibarla, Türkçenin eski ve zengin bir geçmişe sahip
olduğunu öğreten, dil ve tarih fikrinin gelişmesini sağlayan tarihî Türk lehçeleri alanı, Osmanlı
Türkçesi ile birlikte, liselerde okutulan bir ders haline getirilmeli, ideolojik gerekçelere
bağlanmadan ve bilimsel bir amaca hizmet etmek üzere kısmen öğretilmeli ve böylece belli bir
seviyedeki bilgi birikiminin, dil ve dile bağlı tarih fikrinin üniversite öğrencilerinde gelişmesi
sağlanmalıdır. Türk dilinin eski dönemlerini, yapı açısından gelişme tarihini bilinçli bir şekilde
öğrenen kişinin yenileşme adına uydurmaya sapması, kendi hafızası olan dili tahrip etmesi, başka
dilleri üstün sayması beklenemez. M. Ergin’e göre, millî damgası en belirli olan kültür unsuru
dildir ve dildeki uydurmacılık, sadeleşme davasının düşmanın eline geçmesidir. İstikbalin dilini
yapmak, uydurma kelimeleri yaygınlaştırmaya çalışmak bilime karşı gelmektir. Her nesil kendi
dilini yaşamıştır ve yaşayacaktır (bkz. Ergin, 1988: 7, 346-354). C. Meriç’in “Argo” pasajında
“ülkesizler” olarak kaydettiği (Meriç, 1992: 84; ayrıca bkz. 108); anadilini, tarihini tanımayan
ama aydın olduğunu iddia eden, asıl ile âdiyi ayıramayacak derecede içinde doğduğu kültüre
kayıtsız ve konuştuğu dile cahil kalan, kelimeleri şecereleri ile bilmemesine rağmen dil
konusunda fikir beyan edenlerin gayretiyle vücut bulan (Türkçe köklerden türetilse de tarihî
metinlerde hiç geçmeyen, şimdinin ve geleceğin geçmişi anlamasına engel teşkil eden, Türkçenin
köklü geçmişine yakışmayan ve yapı bilgisine aykırı bulunan) uydurma dil unsurlarının tarihten
kaçmanın, köksüzlüğün, hafızasız ve şuursuz davranmanın birer delili olduğu açıktır.
W. von Humboldt’a göre belli bir biçimde dili kuran, oluşturan insan kitlesine millet
denir. Dil ile millet ayrılmaz bir şekilde birbirine bağlanır (Akarsu, 1984: 59). Dil ile milleti
birbirine bağlayacak olan ise devlettir. Türkiye’de, dil politikasıyla ilgili olarak bilhassa eğitim
sisteminde yeni düzenlemelere ihtiyaç olduğu bir gerçektir. A. B. Ercilasun, dilin araştırılma ve
geliştirilmesi ile toplumu bir ve beraber olarak devam ettirebilmek için takip edilecek politika
arasında mutlak bir bağ görmüş, bu iki noktanın birbirini karşılıklı olarak etkilediğini, araştırma
ve geliştirmenin toplumun tutkalı olan dilin daha iyi anlaşılması ve sağlamlaştırılması sonucunu
doğuracağını, uygulanacak özel dil politikalarının da araştırma ve geliştirmeye ilgiyi arttıracağını
ileri sürmüştür (Ercilasun, 2000: 205). Ercilasun’un kaydettiği şekilde, sistemli bir dil politikası
geliştirilirse, bireylerin dile karşı ilgileri ve bağlanmaları artacak, bunun bir sonucu olarak dil
zevki gelişecek ve millî dilin bilinçteki yeri kuvvetli bir zemin kazanacaktır. İşte bu noktada,
tarihî Türk lehçeleriyle yazılmış metinlerin genç nesillere okullarda okutulması önemli bir
basamağı teşkil etmektedir. Fakat H. Z. Ülken’in işaret ettiği gibi, Türk dili ve edebiyatını
öğrenmek/öğretmek için dilin ve edebiyatın tarihini ve gelişim sürecini bilmek kadar Türk’ün
tarih boyunca kullandığı dili tanımak, okuyabilmek ve o dili anlamak suretiyle düşünebilmek
öğrencilere gereklidir: “Mekteplerimizde bir edebiyat tarihi okutulmaktadır. Fakat onunla muvazi
olarak giden fikir hayatı bu dersin içinde yer almamıştır. Talebe efendiler, Bakî'yi, İbni Kemal'i
52
veya Namık Kemal'i okurken İshak Hoca veya Salih Zeki'yi bilmiyorlar. Halbuki bugünkü Türk
dilini ve Türk hassasiyetini tanımak için onun tarihini, tekâmülünü bilmek ne kadar zarurî ise;
bugünkü Türk düşünüşünü anlamak için de onun geçirdiği istihaleleri bilmek o kadar zarurîdir.”
H. Z. Ülken’in bu tespiti (Ülken, 2007: 9), pek tabii olarak ne okuduğunu bilen ve anladığını
sorgulayan bir nesille mümkün olacaktır. Okuduğunu anlayan bir nesil, hakikaten aydın bir
kuşak, kültürlü olmanın öncelikli şartının kendi kültürünü ve dilini tanımak olduğunu bilmek
durumundadır. Yani eski Türk dilini bilen bilinçli bir nesil yetiştirilmelidir.
3. Bulgular ve Sonuçlar
Bu çalışmanın 1. bölümü olan “Özel Öğretim Yöntemi Uygulaması”nda metodolojisi
açıklanan araştırma yöntemi uygulanarak araştırmanın deney grubunu oluşturan Türk dili ve
edebiyatı bölümü 4. sınıf bahar dönemi öğrencisi 16 kişinin uygulamada kaydettiği veriler
yorumlanmış, çıkan sonuçlar “değer kazanımı”, “meslekî yeterliliğin sağlanması”, “öğrenme”,
“kişisel gelişim” gibi pek çok husus çerçevesinde pedagojik açıdan değerlendirilerek elde edilen
bulgular maddeler halinde sıralanmıştır. Neticede öğrenciler, meslek eğitimi boyunca, özellikle 2.
sınıftan itibaren gördükleri “Tarihî Türk Lehçeleri” alanına ait derslerin verimliliğini, kendilerine
kazandırdıklarını negatif ve pozitif yönlerini belirtebilecekleri özgür bir platformda yani
yazdıkları metinlerde tartışmış ve özel öğretim yöntemleri bazında değerlendirilebilecek çeşitli
sonuçların ortaya çıkmasını sağlamışlardır. Aşağıda başlıklar halinde verilmiş bu sonuçlar,
“Tarihî Türk lehçeleri” alanına ait dersleri alarak yetişmiş Türk dili ve edebiyatı öğretmeni
adaylarının öğretmenlik mesleğiyle ilgili olarak zihinlerinde idealize ettikleri tutumları, mesleği
icra etme isteklerindeki idealist parametreleri ve bilinçlerindeki parolaları göstermektedir:
3.1 Dil, kültür ve millet bilinci sağlamak
“Öğrenmeye çalıştığımız bu lehçeler kendi benliğimizin yansımasıdır. Türklük düşüncesinin ve
milletimizin oluşumudur. Konuştuğumuz dilin ve yaşadığımız hayatın gelişim evrelerini
öğrenmek bugünümüzü anlamlı kılar. …” [Derya Arslantürk (I)]
“Biz Türk milleti olarak eski geleneklerimiz hakkında ancak dil sayesinde bilgi sahibi
olabiliyoruz. Biz Dede Korkut Kitabı, Divanu Lugati’t-Türk gibi kitaplardan Eski Türklerin
yaşayışlarını, gelenek ve göreneklerini ve daha birçok detayı öğreniyoruz. Tabi bunları
öğrenirken yine Türkçeden yararlanıyoruz. İşte burada da yine dilin önemini görüyoruz. …
Unutmayalım ki bizi biz yapan ve bizi Türk milleti yapan dilimizdir. Biz dilimizi kaybedersek
varlığımız yeryüzünde kalmayacaktır.” [Tuba Aksoy (II)]
“Dil çok önemlidir, çünkü bir milleti millet yapan dildir. Kültürlerin de kuşaktan kuşağa
aktarılması için dilin iyi bilinmesi gerekir. … Dilimiz var olduğu sürece biz de varız; fakat
dilimizi iyi bilmediğimiz zaman her şeyden çok yoksun olabiliriz. …” [Fatma Güngör (III)]
“Dil ki bir millet açıklaması yaptığımızda söylenen kelimelerden ilk üçü arasındadır. … Varlığını
dile getirmek isteyen bireylerin dilin geçmişini öğrenmemesi olanaksızdır. …” [Esma Sönmez
(IV)]
“… Bir milletin yaşaması için ilk önce dilin yaşaması gerekir. ‘Dili olmayan bir millet yok
olmaya mecburdur’ sözü bize anlatmak istediğimizi çok iyi şekilde özetler niteliktedir.
Geçtiğimiz yüzyıllarda Türk milletine yapılan en büyük zulümlerden biri de Türk dili üzerine
53
yapılan baskıdır. … Eğer dünya üzerinde bir millet olarak yaşamak istiyorsak dilimize sahip
çıkmalıyız.” [Adem Döğer V]
“Dilin geçmişini öğrenmenin yanlış olduğunu düşünen arkadaşlarım adına üzülüyorum. Çünkü
dilin öneminin, var olabilme, bir milleti ayakta tutan hazine olduğunun bilincinde değiller. Emin
olabilirler, buna dair düşünceleri değiştireceğim.” [Hatice Rişvanoğlu VI]
“Geçmişini bilmeyen insan, geleceğe ışık tutamaz. Eski Türkçe bizim en eski lehçemizdir. Bir
milleti millet yapan en önemli unsur dildir. Dilimize ne kadar çok sahip çıkarsak o kadar çok
gelenek ve göreneklerimizi, kültürümüzü korumuş oluruz.” [Gülçin Gündüz VII]
3.2 Türk dilini iyi öğrenmek ve iyi öğretmek
“Göktürkçe öğrendik. Runik alfabeyi öğrendik. Orhun abidelerini işledik. Geçmişini bilmeyen
geleceğini hiç bilemezdi. Bizler bu yolla ilerledik dil derslerinde. Ben 38 harften oluşan
Göktürkçeyi öğrendiğim için çok mutluyum. Yakın bir arkadaşımın doğum günü vardı. Doğum
gününde farklı bir hediye yapmak istemiştim. Göktürkçeyle arkadaşımın adını yazmıştım renkli
kağıtlarla. Ve içimden geçen şeyleri yazmıştım. Artık o kadar çok alışmıştım ki Göktürkçeye,
defterimin bir köşesine adımı yazmaya başlamıştım Göktürkçe. Bu benim için çok büyük bir
artıydı. Aynı zamanda … Üniversitesi’nde okuyan bir arkadaşım vardı. Türk dili ve edebiyatı
okuyordu. Göktürkçe öğrendin mi diye sorduğumda aldığım cevap şoka uğratmıştı. “Hayır, çok
değil” demişti. Ben bir kez daha okulumdan memnun kaldım. Şu an geriye dönüp baktığımda çok
şey öğrendiğimin farkındayım. Türk dili tarihi dersi gördük. Bu derslerin hepsinin de o an bize
yararlı olduğunu düşünemedik. Ama zaman geçtikçe bilgi birikimimizin az da olsa farkına
vardık. Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Çağatay Türkçesi gördük. Bizler bu lehçeleri
öğrenmekle ne yapacağız diye sormuyorum, sordurmuyorum en azından. Bizler Türkçenin bu
bayrağının taşıyıcılarıyız. Türk dili ve edebiyatı öğrencileri olarak yeni nesillere iyi bir ışık olmak
tek hedefimizdir. Bu okul hayatımda Türkçeyi iyi öğrenmezsem eğer, nasıl Türkçeyi öğretirim?
...” [Seher Dündar (VIII)]
“Türkçe şu an bildiğimiz, konuştuğumuz dilden ibaret değildir. Türkçe dünya üzerindeki köklü
dillerden biridir. Türk dilinin önceki dönemlerdeki gelişimini aslında her Türk vatandaşının
bilmesi gerekirken biz sadece kullandığımız dönemin dil özelliklerini öğreniyoruz, öğretiyoruz.
Dilimizin önceki dönemlere ait dil bilgisi özelliklerini, zenginliklerini öğrenmek de biz Türk dili
ve edebiyatı örencilerine kalıyor… Biz bugüne kadar bir dili hep ortasından yani günümüzde
kullandığımız halinden başlayarak öğrenmeye çalışıyorduk; ama bu dilin bir öncesi de vardı. Biz
dilin öncesinden başlayarak öğreniyorduk ve bu öğrenme daha etkili ve kalıcı olmuştu. Bizi çok
korkutan bu dersleri iyi ki de görmüşüz diyorum şimdi. Bize çok şey kattı. Dilimizi tanıdık, o
dönemde yaşananları, o dönemin eserlerini öğrendik. Dilimiz sadece bugün kullandığımız
Türkçeden ibaret değildir. Bunun için bu dersler sadece Türk dili ve edebiyatı bölümü
öğrencilerine verilmemeli, dilimizin zenginlikleri, özellikleri her Türk öğrenci tarafından
öğrenilmelidir. Dilini ve geçmişini bilmeyen bir nesil olmamak bizi daha güçlü kılacaktır.”
[Didem Onur (IX)]
“Bir edebiyat öğretmeni adayı olarak öğrencilerime dört yıllık tahsil hayatım boyunca
öğrendiklerimi, tecrübelerimi, Türk dilinin esaslarını, Türk dilinin geçmişini, dilimizin orijinalini
ve uğradığı değişmeleri öğretmek zorundayım. … Geçmişi olmayan insan boş bir levha gibidir.
Neyi doldurmak istersen dolmaya müsaittir. O yüzden biz öğrencilerimizi bu konuda
donatmalıyız ki Türk dili yaşamını sürdürsün. Türk dilini yaşatmak bu süreçte önce bize daha
54
sonra da öğrencilerimize düşmektedir. Bu döngü böyle devam edecektir. Özünü yaşamayan,
yaşatmayan bir millet asimile olmaya mahkumdur. Ben bir edebiyat öğretmeni adayı olarak
öğrencilerime ecdadını, dildeki gelişmeleri anlatmalıyım, öğretmeliyim ki zamanla ortaya atılmak
istenen farklı fikirlere kapılmasınlar. Dilimizi doğru bir şekilde geleceğe ulaştırsınlar, yaşatsınlar.
Bize eğer anlatılmasaydı biz de bu süreç içinde başka şekillere sürüklenebilirdik. Türk dili
hakkında başka düşüncelerimiz olabilirdi.” [İsimsiz (X)]
3.3 Ortak tarih bilinci sağlamak: Geçmiş ile bugün arasında bağlantı kurmak
“Eski Türkçe, Karahanlı Türkçesi, Kıpçak Türkçesi vs. bu lehçeler Türkçenin varlığının köklü bir
geçmişin kanıtıdır.” [Meral Özadanır (XI)]
“… Hiçbir dönem geçmişinden bağımsız düşünülemez. Dil üzerinde bunu görmek mümkündür.”
[Derya Arslantürk (XII)]
“… İlk olarak Eski Türkçe dersi çıktı karşımıza. Bu derste o kadar zorlanacağımı
düşünmemiştim. Çalıştığım halde anlayamadığım, anlasam da yapamadığım nadir derslerdendi.
Bu yaşadığım zorluğun bana büyük bir kolaylığın kapılarını açtığını sonradan fark ettim. Tarihî
Türk lehçeleri sayesinde çok şey kazandık. Geçmişi ellerimizle kazıyıp gün yüzüne çıkardık
tekrar. Orhun Abideleri, Altun Yaruk, Irk Bitig gibi geçmişte yazılan eserleri okuduk, onlar
hakkında bilgi sahibi olduk. Önemli şahsiyetlerin üzerinde durduk. … Bu lehçeler geleceğe ışık
tutuyor. Bizi geçmişe yakınlaştırıyor. Bu sayede geçmişimiz hakkında bilgi sahibi olduk. Geçmiş
ve gelecek arasındaki köprü ne kadar uzak olsa da biz bu dersleri görerek geçmişi günümüze
taşımış olduk.” [Merve Ünlü (XIII)]
“Tarihî Türk lehçeleri derslerinin gereksiz olduğunu düşünen birçok insan var ve bence yanlış
düşünülüyor. Dilimiz bize renk katan, tarihimizi yansıtan, gurur duyacağımız büyük bir kazanç.
Bütün üniversitelerin bu dersleri vermeleri gerektiğini ve seçmeli ders olarak seçilmemesi
gerektiğini düşünüyorum.” [Esra Konuk (XIV)]
“En baştan başlamak gerekirse, öncelikle bu tamlamayı yahut söz grubunu inceleyerek başlamak
istiyorum. “Tarihî Türk Lehçeleri?”. Rastlantı mıdır? (tarihî+Türk+lehçeler) Bu kelimelerin bir
araya gelmesi öylesine midir? … Aslında isminden de anlaşılmaktadır önemi ve verilmesi
gereken hassasiyet! “Tarihî Türk lehçeleri” hem içerisinde tarihi hem Türklüğü hem de lehçeleri
barındırmaktadır. İlk kavramı baz almak gerekirse tarih hayatımızın en önemli dinamik
taşlarındandır. Sadece bizim için değil tüm evren için geçerliliğini her daim koruyan, canlı ve
mühim bir öğedir. Tarihsiz bir milletin varlığından söz edilemez demek yanlış değildir. … Bir
milletin varlığı tarihiyle paraleldir. Tarihinden emin olanlar varlığından emin olurlar. Emin olmak
için, biz diyebilmek için tarih mühimdir. Şimdi ikinci hususa gelirsek yani Türk kavramına
(varlığımıza, mücadelemize, soyumuza, ırkımıza ve de yeminimize). Siz Türk iseniz, aslında çok
şeysiniz. Yoklukta varlık, Çanakkale’de şehit, bayrağın kırmızısında kan, ırkıyla gururlanansınız.
Ben Türk’üm derken göğsü kabaransınız. Bundan onur duyan ve hatta bazen hayatta tek
onurlandığı mevki Türklük olansınız. Şimdi bunca anlam ifade eden Türklüğün ve tarihin alelade
yan yana gelen iki kelime olduğuna inanmak güç müdür? Üçüncü olarak “lehçeler”e
geldiğimizde, tarihi olan dilden, dili olan tarihten asla kopamaz. Varlığımıza ispat olandır
lehçeler. Ben vardım ve varım diyebilmektir. Dil, tarihte yaşananlara ışık tutarak tarihi de
aydınlatır. …” [Esma Sönmez (XV)]
“Günümüzdeki Türk dil bilgisi tarihle bağlantılıdır.” [Zehra Yılmaz (XVI)]
55
“Türk dili evreleri ile Çağatay Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi
vs. dönemlerle dilimizin geçmişini öğrenerek geleceğimize, kendimize ve bizden sonra gelecek
olan nesle ışık olabilmeyi istiyorum. Dilimizi en iyi şekilde öğrencilerimize, dilin değerinin
farkında olmayan insanlara anlatabilmek gayelerimden biridir.” [Hatice Rişvanoğlu (XVII)]
3.4 Entelektüel zorunluluk: Dil kültürüne sahip bireyler olmak
“Ne kadar çok dil bilirsek o kadar dünyamız genişler. Mesela sadece Türkçeyi bildiğimizi
varsayarsak sadece Türkiye’de rahatlıkla yaşayabiliriz. Çünkü başka yerlerde rahat yaşamak için
birçok dil konuşabilecek düzeyde olmamız gerekir. Örneğin Türkçenin lehçelerini bilmek de çok
önemlidir. Çünkü Özbekistan, Türkmenistan gibi ülkelerde yaşayıp oranın kültürel özelliklerini
anlayabilmek için Türkçenin lehçelerini de iyi bilmek gerekir.” [Fatma Güngör (XVIII)]
“Afrika ülkelerine baktığımızda her bir ülke ya İngilizce ya İspanyolca ya Portekizce
konuşmaktadır. Hepsinin ortak özelliği de bağımsız birer ülke olamamalarıdır. Bunun en büyük
sebebinin dillerini kaybettikleri için olduğunu biliyoruz.” [Adem Döğer (XIX)]
“Bir milleti öğrenmek için öncelikle dilini öğrenmek gerekmektedir. Bildiğimiz gibi kültür
doğrudan taşınılabilir bir faaliyet değildir. Bunu ancak dil yoluyla yapabiliriz. Burada yine dilin
önemini görmekteyiz. Kültür ancak dil yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılabilir. Dilin çok işlevliliği
olduğunu burada görmüş olduk. İşte bu sebepledir ki bir edebiyat öğretmeni Türk dil bilgisi
dersini iyi öğretmeli. Çünkü dilimizi doğru ve düzgün bir şekilde yeni nesle anlatırsak o zaman
Türk milleti olarak dilimizi iyi bir şekilde gençlere emanet etmiş oluruz. Yeni nesil gençler,
internet ve başka iletişim araçları gibi bir çok elektronik aletlerle iç içeler. Bu yüzden de
kullandıkları kelimelerin bir çoğu yabancı kelimeler durumundadır. Burada Türkçe ve edebiyat
öğretmenlerinin önemi devreye giriyor. Türkçe ve edebiyat öğretmenleri Türk dilini en iyi ve en
doğru şekilde çocuklara ve gençlere öğretmelidir. Bu öğretmenler dilin hassasiyetini iyi bilmeli
ve bu konuda hassas davranmalıdır.” [Tuba Aksoy (XX)]
3.5 Çağdaş Türk dilinin sorunlarını ve meselelerini anlamak, çözümler üretmek
“Tarihî Türk lehçeleri, Türkçenin doğuşundan bu yana süregelen değişme ve aşamalardır. Bu
aşamalar Türkçenin hangi tarihî diziden geçtiğini de gösterir. Tarihî Türk lehçelerini öğrenmek
Türkçeyi daha iyi tanımak, Türkçeyi daha iyi anlamak açısından önemlidir. … Tarihî Türk
lehçelerini öğrendik. Böylece Türkçenin dilbilgisinin nereye, neye dayandığını, ek ve köklerin en
eski halini görerek Türkçenin yapısını daha iyi anladık. Türkçeye bakış açımız değişti.
Kelimelerin en eski biçimlerini görünce Türkçeyi daha iyi öğrendik. Türkçeyi daha iyi öğrenmek
daha iyi yorum yapmamı sağladı. Daha iyi yorum yapmak da hayata farklı açılardan bakmamı
sağladı. Farklı açılardan bakmak da çeşitli alanlara yönelmeme ve ufkumun genişlemesine sebep
oldu. Türkçenin sonsuz bir derya olduğunun farkına varmamı sağladı.” [Halise Nurcan Yücesoy
(XXI)]
“Tarihî Türk lehçeleri Türkçemizin, dilimizin ne kadar köklü olduğunu gösteriyor bize. Dilimizin
bir çok safhadan geçerek bazı kelimelerin tamamen özünü kaybedip bazı kelimelerin de ses
değişikliği yapıp özgünlüğünü koruyarak günümüze geldiğini gösteriyor.” [Meral Özadanır
(XXII)]
56
“Türkçenin gelişimini dönemlere ayırarak belirli özelliklerin ayrımını yaparak öğreniriz. Örneğin
bugün bir Türkiye Türkçesi dersinde kelime morfolojisi yapabilmek için o kelimenin en eski
devirlerdeki anlamını bilmemiz gerekir. Günümüzde kullandığımız bu kelimeye getirilen eklerin
işlevini, amacını ve kullanım uygunluğunu bilmemiz gerekir. Bunun için de Eski Türk dili
bilgisine sahip olmamız gerekiyor. Verdiğim bu örnek sadece dil öğrenimi için geçerli değildir.”
[Derya Arslantürk (XXIII)]
“Sonuç olarak Türk dilinin geçirmiş olduğu dönemler içinde öğrendiğimiz ses değişimleri,
kelime anlamları, kelimelerin morfolojik açıdan incelenmesi bizler için büyük bir kazanç
olmuştur. Bu öğrendiğimiz bilgiler özellikle yapı bilgisi bakımından günümüzdeki kelimeleri
incelerken büyük fayda sağlamaktadır.” [Sezer Topcu (XXIV)]
“Bizler bu lehçeler sayesinde geçmişte atalarımızın nasıl konuştuğunu, hangi dili kullandıklarını
rahatlıkla öğrenebiliyoruz. Örneğin Türk dili tarihi dersinde lehçelere dair temel bilgiler
öğrendik. Bu lehçeler Eski Türkçe, Karahanlı Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi, Çağatay Türkçesi
gibi dönemlere ayrılmış lehçelerdi ve dilimizi daha iyi öğrenmemize olanak sağladı. İlgimi çeken
konulardan biri kelimelerin nerelerden geldiği konusuydu. İlgimi çeken diğer bir konu ise
kelimelerin farklı anlamlara gelmesi ve anlam değiştirmesiydi. Örneğin ikinci sınıfta öğrendiğim
“bagırsagım” kelimesi “merhametlim” demek. Bunu duyunca arkadaşlarımızla çok şaşırmıştık.
Ama şu anda bakıyorum ki benim dilim çok güzel bir dil. Üniversitedeki hayatım boyunca bu
kelime ve buna benzer bir çok kelime öğrendim, bu dersler kelime dağarcığımın gelişmesine
katkı sağladı. …” [Esra Konuk (XXV)]
KAYNAKÇA
AKARSU, B. (1984). Wilhelm von Humboldt’da Dil-Kültür Bağlantısı. İstanbul: Remzi
Kitabevi.
AKSAN, D. (2009). Anlambilim, Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara:
Engin Yayınevi.
ERCİLASUN, A. B. (2000). “Yirmi Birinci Yüzyıla Girerken Milli Kimlik Oluşturmada Dilin
Önemi”, TDK Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 579, s. 203-207.
ERGİN, N. (1988). Türkiye’nin Bugünkü Meseleleri. Ankara: TKAE Yayınları.
ERGİN, M. (2002). Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümleri İçin
Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
GÖKALP, Z. (1968). Türkçülüğün Esasları. İstanbul: Varlık Yayınları.
İNAN, A. (1966). “Milliyetin Temeli Olan Dil Birliği”, TDK Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi,
C. XVI, S. 182, s. 90-91.
KAFESOĞLU, İ. (1997). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
MERİÇ. C. (1992). Bu Ülke. İstanbul: İletişim Yayınları.
ÖZKAN, M. (2000). Faruk Kadri Timurtaş, Hayatı – Eserleri – Eserlerinden Seçmeler. Ankara:
İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları.
ÜLKEN, H. Z. (2007). Türk Tefekkürü Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
57
KÂMÛS-I TÜRKÎ’DEN GÜNÜMÜZE BİRLEŞİK FİİLLER
Yrd.Doç.Dr. Ali Osman SOLMAZ
Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi
TOKAT/TURKEY
[email protected]
ÖZET
Türkçe’de birleşik fiiller bir isme ya da fiile getirilen başka bir fiille yapılır. İsme getirilen
yardımcı fiillerle meydana gelen birleşik fiillerin bir kısmı standart yardımcı fiillerle, bir kısmı
ise asıl fiil görevinden uzaklaşarak yardımcı fiil fonksiyonunda kullanılan fiillerle yapılır. Bu
birleşiklerin bazıları da anlamlarında uzaklaşarak deyimleşirler. Türk Sözlükçülük tarihinde
önemli bir yeri olan Şemseddin Sami’nin Kâmûs-ı Türkî’si birleşik fiilleri yansıtması yönüyle de
önem arz etmektedir. Bu çalışmada Kâmûs-ı Türkî ve TDK Türkçe sözlük karşılaştırılarak
yaklaşık yüzyıllık süreçte birleşik fiillerdeki değişim ve farklılıklar ortaya konulmaya
çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Kâmûs-ı Türkî, Türkçe Sözlük, Şemseddin Sami, Birleşik Fiiller
ABSTRACT
COMPOUND VERBS FROM KÂMÛS-I TÜRKÎ TO THE PRESENT DAY
In the Turkish language, compund verbs are made by attaching another verb to a verb or a
noun. Some of the compound verbs constructed by attaching helping verbs to a noun are made
using standart helping verbs while some others are made by making use of the verbs that lose
their main function and serve as helping verbs. Some other compounds become idioms losing
their meanings. Kamus-ı Türki written by Şemseddin Sami, who has an important place in
Turkish lexicography, is important in that it reflects compound verbs. This study aims to
determine the changes and differences in compound verbs in a span of approximately a century
by comparing Kamus-ı Türki and the Turkish Dictionary by Turkish Language Institution.
Key Words: Kâmûs-ı Türkî, Turkish Dictionary, Şemseddin Sami, Compound Verbs
Türk Dili ve Edebiyatı’nda verdiği eserlerle haklı bir yer edinmiş olan Şemseddin Sami,
1 Haziran 1850'de Yanya (Janine) vilayetinin Ergiri (Gjirokastra) sancağına bağlı Pırmeti
kazasının Fraşiri (Frasheri) köyünde doğmuştur. Arnavutça literatürde daha çok Sami Frasheri
olarak tanınmıştır. (Uçman, 2010 : s.519) Bir yandan Doğu diğer yandan da Batı kültürüyle
donanmış olan Şemsettin Sami, lise bitiminden üç yıl sonra İstanbul’a gelir (1870). Şemsettin
Sami burada 34 yıl boyunca 60’tan fazla eser kaleme almış 4 Haziran 1904 yılında 54 yaşında
iken vefat etmiştir. Cenazesi Erenköy’ündeki Sahrayıcedid Mezarlığı’na gömülmüştür. Ancak
daha sonra 1968 yılında mezarı buradan alınarak Feriköy’deki aile kabristanına nakledilmiştir.
58
(Kulla, 2014) Arnavutluk’ta dünyaya gelip yetişen Şemseddin Sami’nin ^çok kıymetli
eserlerinden biri de Türk Dili için eşsiz öneme sahip eseri Kâmûs-ı Türkî adlı Türkçe Sözlüğüdür.
O döneme göre sözlükçülüğümüz açısından içerisinde birçok yeniliği barındıran Kâmûs-ı
Türkî’nin asıl orijinalliği adından gelmektedir; o güne kadar Türkçe adına hazırlanan tek dilli
sözlükler içerisinde Türkçe adı ilk defa bu sözlükte kullanılmıştır.(Çiçek, 2009: s.186) Sami bu
eseri önce eserin bir iki formasını yayınlamışsa da, sonradan basımını ve yayımını İkdam sahibi
Ahmet Cevdet'e vermiştir, eser İkdam basımevinde 1317- 1318 yıllarında, 1574 sayfa olarak
yayımlanmıştır. (Levend, 1969: s.86) Şemseddin Sami, kelimenin menşeine bakmadan Türkçe
konuşma dilinde kullanılan bütün kelimeleri Türkçe olarak kabul edip sözlüğüne almış ve
sözlüğünün adını da "Kamus-ı Türki" olarak isimlendirmiştir. (Gündoğdu, Adıgüzel, Önal, 2011:
s.7 Sunuş) Döneminin söz varlığını yansıtması yönüyle çok kıymetli olan eser günümüz
sözlüklerine de kaynaklık etmiştir. Türk Dil Kurumu tarafından hazırlanan ve zaman zaman
içeriği yenilenen Türkçe Sözlük’te de bu sözlüğün yöntemi esas alınmıştır. (Gül, 2013: s.508 )
Değişim ve gelişimleri yönüyle canlı bir varlık olarak düşünülebilecek olan dillerde bu
değişimler sözcüklerin ölümü ya da farklı anlamlara geçmesi şekliyle gerçekleşir. Bir dile ait
eski bir sözlük açıldığında, o sözlüğün içerdiği söz varlığıyla bugüne ait yeni bir sözlüğün söz
varlığının çok farklı olduğu, aynı sözlükbirimlerin de zamanla daha farklı kavramları ifade
etmeye başladığı ya da ifade ettiği bazı kavramları artık ifade etmez olduğu görülecektir.
(Doğru,2013,s.1185)
Bu çalışmada 20. yüzyılın başında hazırlanan Kâmûs-ı Türkî’de yer alan isim+fiil
yapısındaki birleşik fiillerin 2011 yılında yayımlanan Türk Dil Kurumu Türkçe sözlüğünde aynı
anlam ve aynı söyleyişle yer almayan birleşik fiillerin tespiti amaçlanmaktadır. Böylece Kâmûs-ı
Türkî temelinde yüzyılı biraz aşkın bir süreçte birleşik fiillerdeki değişim ve farklılıklar ortaya
konulmaya çalışılacaktır.
Türkçe’de birleşik fiiller temelde isim+fiil ve fiil+ fiil şeklinde ortaya çıkar. Türkçe
gramer kitaplarında bu konu bazı farklılıklar gösterse de bu temelde ele alınmıştır. Muharrem
Ergin, Türk Dil Bilgisi adlı çalışmasında birleşik fiili, yardımcı fiilin başına getirilen unsurun
isim veya fiil olmasına göre ikiye ayırır. (Ergin, 1993:364) Haydar Ediskun’a göre Birleşik fiiller
1. İki ya da daha çok fiilden oluşmuş bileşik fiiller 2. Bir ortaç ile ol- yardımcı fiilinden oluşmuş
bileşik fiiller. 3. İsim kök ya da gövdesinden bir kelime ile et-, eyle-, ol-, kıl-, buyur- yardımcı
fiillerinden biriyle oluşan bileşik fiiller 4. Anlamca kaynaşmış bileşik fiiller olmak üzere dört
çeşittir. (Ediskun, 2004: 228). Kaya Bilgegil de birleşik fiilleri yardımcı fiillerle teşkil olunan
birleşik filler ve iki fiilin birleşmesiyle oluşan birleşik fiiller olarak ortaya koyar. (Bilgegil:280282). Leyla Karahan birleşik fiilleri bir hareketi karşılayan birleşik fiiller ve bir hareketi tasvir
eden birleşik fiiller diye ikiye ayırarak inceler (Karahan:73). Mehmet Hengirmen, birleşik
fiilleri "yardımcı eylemler" ve "ulaçlı birleşik eylemler" olmak üzere iki grupta inceler
(Hengirmen, 1998: 266-274) Korkmaz, birleşik fiilleri ikiye ayırır: I. Esas anlamını korumuş
veya esas anlamını korumakla birlikte birtakım işlev incelikleri kazanmış olan birleşik fiiiler, II.
Esas anlamını kaybederek deyimleşmiş olan birleşik fiiller.( Korkmaz,2009:791
Aşağıdaki tasnifte bir isme bir fiil getirerek oluşan birleşik fiiller deyimleşenler de dahil
Kâmûs-ı Türkî’de belirlenmiş ve tasniflenmiş, TDK Türkçe sözlüğe ses ve anlam bakımından
aynen geçen birleşik fiiller tasnif dışı tutulmuştur. Kâmûs-ı Türkî için Yrd. Doç. Dr. Raşit
GÜNDOĞDU;, Yrd. Doç. Dr. Niyazi ADIGÜZEL; Ebul Faruk ÖNAL’ın hazırlamış oldukları
İdeal Kültür Yayıncılık tarafından 2011 yılında İstanbul’da yayımlanan baskı, TDK Türkçe
Sözlük içinse 2011 yılında yayımlanan 11. baskı kullanılmıştır.
59
1. Söylenişi Aynı Olup Farklı Anlam Kazanmış Birleşik Fiiller
Aşağıda sıralanan birleşik fiillerden birincisi Kâmûs-ı Türkî’de ikincisi TDK Türkçe
sözlükte yer almaktadır.
Ağırlık basmak: Kabusa tutulmak./ Ağırlık basmak: 1. Gevşeklik ve uyku gelmek 2. ağır bir
hava kaplamak / 3. sessizlik oluşmak
Alıp yürümek: Hiddetle bağdeten gitmek. / Alıp Yürümek: Az zamanda çok ilerlemek,
yayılmak, çoğalmak, artmak
At oynatmak: Hüner ibraz etmek./ At oynatmak: 1. Atla hüner göstermek 2. Yarışmak. 3.
Bildiği ve istediği gibi davranmak.
Ateş almak: Tutuşmak, birdenbire hiddetlenmek. / Ateş almak: . 1. yanmak, tutuşmak2. ateşli
silah patlamak 3. coşmak 4. telaşlanmak, heyecanlanmak5. öfkelenmek 6. acele davranmak, acele
etmek
Avurt satmak: Balapervazlık etmek, birine surat etmek./ Avurt satmak: 1. beceremeyeceği
şeyleri becerebilecekmiş gibi konuşmak 2. Korkutucu sözler söylemek
Avurt şişirmek: Tekebbür ve tefahur etmek. / Avurt şişirmek: Yanağın iç tarafındaki boşluğu
su veya havayla doldurup şişkin duruma getirmek
Ayağa, başa dolaştırmak: İhale etmek, musallat etmek. İhale olunmak, musallat ve baş belası
olarak verilmek./ Ayağına dolanmak (veya dolaşmak) : 1. başkasına yapmayı tasarladığı
kötülük kendi başına gelmek 2. iş yapmakta olan birine engel olmak, yürümesine engel olmak.
Bir işe fatiha demek: Katiyyen karar verip başlamak./ Bir şeye fatiha okumak: O şeyden
umudunu kesmek
Birinin sırtından çıkarmak: Onu ızrar ederek kazanmak./ Sırtından çıkarmak: Bir kimseye
ödetmek
Birinin türküsünü çağırmak: Gayretinde olmak./ Türküsünü çağırmak: Bir kimsenin hoşuna
gidecek biçimde söz söylemek veya davranışta bulunmak
Boyun kesmek: İnkıyad ve itaat etmek, tabi' olmak, serfüru etmek. İttiba' etmek. / Boyun
kesmek: Selam vermek için başını eğmek
Can geçmek: Uykuya varmak./ Candan geçmek: Ölmek
Can kalmamak: Çok gülmekten bayılmak. / Can kalmamak: Bitkin bir duruma gelmek, gücü
tükenmek
Çalımına getirmek: Biçimine uydurmak. / Çalımına gelmek (veya getirmek) : Uygun zaman
veya durumu ele geçirmek.
Çamura bulaşmak: Namussuz ve hayasız adamlarla uğraşmak./ Çamura bulaşmak (veya
batmak) : Kirli ve uygunsuz bir işe karışmak
Çan çalmak: Çok bağırmak, tekrar tekrar söylemek. / Çan çalmak: Herkese bildirmek
60
Çanak tutmak: Dilenmek. / Çanak tutmak (veya açmak) : Davranışları veya sözleriyle kötü
bir sonuca yol açmak
Çekiye gelmek: Yaramak, tevafuk etmek. / Çekiye gelmek: Düzene uymak
Çene oynatmak: Oburluk etmek, çok yemek. / Çenesi oynamak: 1. Bir şey yemek 2. çok
konuşmak.
Çengeli takmak: Asılmak, bir işe yapışıp artık ayrılmamak. / Çengel takmak: Uğraşmak veya
kötülük etmek için el atmak
Dalgayı başa almak: Karşısına gitmek, karşılamak./ Dalgayı başa almak: Gemi veya sandalın
başını dalgaların geldiği yöne çevirmek.
Dalıp çıkmak: (Kandil fitili) Sönecek olup yine parlamak. Dalıp çıkmak: 1. Deniz, göl vb.
yerlerde suyun içinde kaybolup yeniden görünmek2. deniz, göl vb. içinde kısa süre kalmak. 3.
birçok yere girmek
Dibine darı ekmek: Çok tedkik etmek, uzun uzadıya sormak. / Dibine darı ekmek: bir şeyi
sonuna kadar tüketmek, bitirmek
Dil tutmak: Düşmanın ahvalini söyletecek esir tutmak. / Dilini tutmak: Sonunu düşünmeden
gelişigüzel konuşmaktan sakınmak.
Diş bilemek: Hırslanmak, yemeye hazırlanmak. / Diş bilemek: kötülük yapmak için fırsat
beklemek, hıncını gösterir bir durum almak.
Diş çıkarmak: Çekmek; diş düşmek dökülmek. / Diş çıkarmak: Çene kemikleri içinde bulunan
diş, diş etini deldikten sonra ağız boşluğuna doğru sivrilmek
Gömlek eskitmek: Yaşamak. / Gömlek eskitmek: Deneyim kazanmış olmak.
Göz yememek: l. Yenecek bir şeyin manzarası kötü olmak. / Gözü yememek: Bir işi yapacak
güç ve yeteneği kendinde bulamamak
İzine uymak, basmak: Tabi olmak. / (birinin) İzine basmak: gözden uzaklaştırmayarak ne
yaptığını gözetlemek
Kalay atmak, basmak: Paylamak, tekdir ve ta 'zir etmek. / Kalayı basmak: Adamakıllı
küfretmek
Keşide etmek: 1. Telgraf çekmek. / Keşide etmek: Çek, bono, poliçe gibi değerli kâğıt
hükmündeki belgeleri doldurmak, düzenlemek, imzalamak.
Koltuğa girmek: Birini ve bilhassa güveyi, gelini koltuğundan tutup yürütmek veya bir yere
çıkarmak. Koltuğa girmek: Evlenmek
Kumda oynamak: Mahrum olmak. / Kumda oynamak: Bir fırsat kaçırarak umulanı elde
edememek.
61
Meraka dokunmak, merak kalkmak: Geçmiş bir acıyı hatırlamaktan dolayı mahzun ve
müteessir olmak./ Merakına dokunmak: İlgisini çekmek
Mercimeği fırına vermek: Uyuşmak, bi'l-ittifak bir işe karar vermek. / Mercimeği fırına
vermek: kadınla erkek gizlice aşk ilişkisi kurmak.
Meşk almak: Yazı vesaireden birinden örnek alıp taklide çalışmak./meşk almak: ders almak.
Mideyi ezmek: Bayıltmak, baygınlık vermek./Midesi ezilmek (veya kazınmak) açlık duymak
Pöstekisini çıkarmak: Şiddetle dövmek. / Pöstekisini çıkarmak: Öldürmek, yok etmek.
Sakalı saydırmak: Esrarını ketm edememek. Sakalı saydırmak: Saygınlıktan düşmek.
Tek kürekle mehtaba çıkmak: Biriyle istihza etmek. Tek kürekle mehtaba çıkmak: 1. Eksik
hazırlıkla bir işe kalkışmak 2. beceriksizce alay etmeye kalkışmak.
Tel kırmak: Pot kırmak, hata etmek. / Teli kırmak: Bağlı bulunduğu kuruluşlarla ilişkisini
kesmek.
Terkiye asmak, almak: Terki kayışlarıyla bağlamak./ Terkisine almak : Üzerinde bulunduğu
atın sağrısına bindirmek.
Tırnağı takmak: Pençeyi iliştirip ayrılmamak./ Tırnak takmak:Kötülük yapmak için bahane
aramak.
Yem kestirmek: Hayvan yemini yemek. / Yem kestirmek: Yolda durup hayvanlara yem
yedirmek.
Yürek katılmak: Baygınlık gelmek./ Yüreği katılmak: Ağlamaktan veya soğuktan nefesi
tutulmak.
2. Fiili Değişip İsmi ve Anlamı Aynı Kalan Birleşik Fiiller
Asker çekmek: Düşmanı tenkilen üzerine asker yollamak./Asker çıkarmak: Genellikle düşman
kıyılarına asker göndermek.
Avuç gidişmek: Bir yerden para geleceğini tefe'ül etmek./ Avucu (veya avuçları) kaşınmak:
Avucundaki kaşıntıyı bir yerden para geleceğine yormak.
Ayranlık şişmek: Hiddet etmek./ Ayranı kabarmak: Öfkelenmek, coşmak
Cendereye koymak: Tazyik altına almak. / Cendereye sokmak: Manevi baskı altına almak.
Dil ucunda olmak: Hazır söylenecek kadar hatıra gelip yine kaçmak. / Dilinin ucuna gelmek:
Söyleyecek duruma gelmek.
Fiile getirilmek: Mevki'-i fiile konmak, icra olunmak. / Fiile koymak: eyleme geçirmek.
Hava çalmak: Sam vurmak. / Hava çarpmak: İklim ve rüzgâr olumsuz etkilemek.
Irz etmek: Perde-i namusunu şakk etmek. / Irzına geçmek : 1. zor kullanarak bir kimseyi cinsel
zevkine alet etmek, tecavüz etmek 2. bekâretini bozmak.
62
Kulak urmak: Kulak asmak, istima'. / kulak vermek: merak edip dinlemek, işitmeye çalışmak.
Na'ra urmak: Na'ra atmak, bağırmak./ Nara atmak (veya basmak) yüksek sesle uzun uzun
haykırmak.
Olta urmak: Bir yandan bir yana gidip gelerek durmamak. / Volta atmak: bir aşağı bir yukarı
dolaşmak.
Omuz vurmak: Yardım etmek. / Omuz vermek: 2. destek olmak.
Ölçüye almak, vurmak: Ölçmek, ölçüsünü almak. ölçü almak: herhangi bir şeyin boyutlarını
ölçmek.
Perdah vermek: Cila vermek, parlatmak. / Perdah vurmak (veya etmek): Parlatmak.
Rıza vermek: Razı olmak, muvafakat etmek. / Rıza göstermek: Razı olmak, onamak, uygun
bulmak.
Sakit olmak: Susmak. / Sakit kalmak: söz söylemesi gerekirken susmak.
Sınor komak: Tahdid etmek. / Sınır çekmek (veya çizmek) 1. Sınırını belirtmek.
Taban atmak: Uzunca bir yolu yaya yürümek. / Tabanları patlamak: çok yürümekten, çok
ayakta durmaktan aşırı yorulmak
Tavan başa geçmek: Çok telaş etmek, mahcup ve me 'yus olmak. / Tavan başına çökmek
(veya yıkılmak): Beklenmeyen bir durum karşısında şaşırıp kalmak.
Tıs kalmak: Hiç cevap verememek. / Tıs kesilmek: Sessiz kalmak.
Tokat içirmek: Tokat vurmak./ Tokat atmak (veya patlatmak): 1. El içi ile vurmak.
Yüreğe su dökülmek: Ferahlık gelmek. / Yüreğine su serpmek: Bir kimseyi kaygı sebebinin
ortadan kalkmasıyla veya yeniden umut verecek bir haberle ferahlatmak.
Yüreğinden, içinden kan gitmek: Gayetle muazzeb ve müteellim olmak. / Yüreği kan
ağlamak: Derinden acı duymak, çok üzülmek.
Zihin dolaşmak: Zihin karışmak, şaşırmak. / Zihni bulanmak (veya karışmak) 1. düşünürken
olaylar arasındaki bağlantıyı yitirmek.
3. İsim Unsurunda Değişiklik Olup Fiili Değişmeyenler
Bar olmak: Yük olmak, sıklet vermek./ Yük olmak: zahmet, sıkıntı vermek.
Başını nara yakmak: Belaya düşürmek. / Başını ateşlere yakmak: Başına büyük bir dert
almak.
Ciğer ağza gelmek: Korkup ürkmek. Yüreği Ağzına Gelmek: birdenbire çok korkmak, aşırı
korku veya sevinçten fazlasıyla heyecanlanmak, endişelenmek.
63
Inckırık tutmak: 1. Inckırığa tutulmak./ hıçkırık (veya hıçkırığı) tutmak : sürekli olarak
hıçkırmak
Telleyip pullamak: Birtakım zinetler ve ilaveleriyle bir şeyin aslını gizleyip sahte bir şekil
vermek. / Allamak pullamak: Süslemek, donatmak
Top yoluna gitmek: Beyhude telef olmak, heder olmak./ Bok yoluna gitmek: Yararsız, gereksiz
bir şey uğruna yok olmak.
Yemiş vermek: Müsmir olmak. / Meyve vermek: 1. Ürün vermek.
4. Kâmûs-ı Türkî’de Yer Alıp TDK Türkçe Sözlükte Yer Almayan Birleşik Fiiller
a. Tüm Kelimeler Sözlükte Yer Aldığı Halde Günümüzde Birleşik Fiil Olarak
Kullanılmayanlar
Abdest iktiza etmek: Düş azmak, ihtilâm.
Acı tepeden çıkmak: Çok acı çekmek.
Adım almak, adımı tek almak: Mülahaza ve basiretle hareket etmek.
Ağacı ürkütmek: Uçlarını kırıp budayarak çok uzamasına mani' olmak.
Ağız atmak: Tefahür etmek.
Ağız dağıtmak: Terbiyesizcesine fena sözler söylemek.
Aheng etmek: Eğlenmek.
Akçe kesmek: Darb-ı sikke etmek.
Akıl öğrenmek: Uslanmak, ibret veya nasihat alıp mütenebbih olmak.
Alay geçilmek: Birinin sözünü dinler gibi olup da başka şey düşünmekle meşgul olmak.
Alay geçirmek: Birinin lakırtısını dinler gibi olup başka şey düşünmek.
Alay kurmak: Vehmiyatla uğraşmak.
Alçaktan görüşmek: Kibr etmemek, tevazü göstermek.
Alçaktan görüşmek: Müdara etmek.
Alt aşağı vurmak: Galebe çalmak, yere vurmak.
Apış ayrılmak, yere gelmek: (Hayvan) Çatlamak, bacaklarını açarak dikilip durmak.
Ariyet almak: İstiare etmek, ödünç almak.
Ariyet vermek: İare etmek, ödünç vermek.
64
Arşınları açmak: Açık adımlarla çabuk yürümek. Hesap, ölçü, hülya, kuruntu.
Asma budamak: Boş lakırtı söylemek.
Aşağı gelmek: 1. İnmek, nüzu1 etmek.
Aşağı oturmak: Rahat etmek.
Aşinalık etmek: Selam vermek, temenna etmek, merhaba demek: bana aşinalık etmedi.
Ateh getirmek: Ma'tuh olmak.
Ateş komak: Tutuşturmak, ateş vermek.
Attan düşmek: Arık ve lagar olmak, zayıflamak.
Av aramak: Kelepir şey talebinde bulunmak.
Avı boğun boğun etmek: Boğmak yerlerinden kesmek.
Avuç ısırmak: Ziyade hiddet etmek.
Avurt etmek, satmak: Tefahür ve tekebbür etmek.
Ay basmak: Ay başı tutmak, tecennün etmek.
Ayağıyla kanaraya gitmek: Ölümü arayıp bulmak, kendini tehlikeye atmak.
Ayarını bulmak: Derece-i matlubesine gelmek.
Ayı tabanını yalamak: Erbaine girmek.
Ayranı şişmek: Kibirlenmek.
Ayvayı yutmak: Çakmak.
Bab tutmak: Müteyemmin addetmek.
Bahar açmak: Ağaçlar ve çiçekler açılıp bahar olmak.
Baş açmak: Beddua etmek.
Baş bacadan aşmak: Çok boylanmak.
Baş öğretmek: Talim etmek.
Başa hasır yakmak: İzhar-ı ye's etmek.
Başını kestirmek: Te'annüd, ısrar etmek.
Bazar yapmak: Pazarlık etmek, bedelini kararlaştırmak üzere münazaaya girişmek.
Bel eğmek: Fütur getirmek.
65
Bez çözmek: Bezi destgahtan çıkarmak ve mc. gidip gelmek.
Bez komak: Bez yapmak üzere iplikleri tezgaha germek.
Bir göz gülmek: Kederle karışık gülmek.
Bir hamur etmek: Muhtelif şeyleri birlikte karıştırmak.
Bir somunu fora etmek: Aksine çevirmek.
Bir şeftalü almak, vermek: Buse almak ve vermek, öpmek, öptürmek.
Birbirine geçmek: Telaşa düşmek.
Birine kiriş olmak: Takılmak, ilişmek.
Birini mahzar etmek: Aleyhinde şikayeti havi mahzar takdim etmek.
Birinin gayretini gütmek: Ona taraftarlık etmek.
Boğazı körlemek: Def-i cü' etmek.
Boy kestirmek: İbraz-ı liyakat etmek.
Boyun kaşımak: Mahcup olmak.
Boyun kaşımak: Utanmak, hacl olmak
Bozma düşmek: Gayr-ı me'mul ters bir cevap alarak mahcüb ve şermende olmak.
Buğuya oturmak: Buhar hamamı isti 'mal etmek.
Burun kırmak: Kibri tezlil etmek.
Burundan damlamak: Çok benzemek.
Burundan kan damlamak: Çok meşakkat çekmek.
Buzağılık bozmak: Bu suretle terk olunmuş tarlayı açmak.
Cerahat bağlamak: İrin tutmak, irinlenmek, işlemeye başlamak.
Cırcır etmek: Çok söylemek.
Çal yaka etmek: Batş ve şiddetle yakalamak, yakasından kapmak.
Çal yaka etmek: Şiddetle tutmak, alız ve tevkif etmek, yakalamak.
Çamur sıvamak: İtham ederek lekedar etmek.
Çamura düşmek: Hak-i mezellette kalmak.
Çapul etmek: Nehb ü garet eylemek.
66
Çarığı çıkarmak: Nazikleşmek, köylülük halinden kurtulmak.
Çarkı bozulmak: İşine halel gelmek.
Çehre eğritmek: Abüsluk etmek.
Çekine almak: Omuzlamak, omuza vurmak.
Çekirge düşmek: Zuhür etmek.
Çıkık sarmak: Tecbir etmek.
Çıra komak: Tutuşturmak, çıralamak.
Çırpı tutmak: Muvazene etmek, hiza bulmak.
Çırpıdan çıkmak: Haddi tecavüz etmek.
Çubuk içmek, çekmek: Çubukla tütün içmek.
Çukur doldurmak: Ölmek, defnolunmak.
Çul tutmaz: 1. Devamsız, sebatsız.
Dalından gelmek: Takip etmek.
Damı almak: Binanın duvarlarını bitirip veya direklerini dikip damını kurmak, örtülmesi sırasını
getirmek.
Dem çıkarmak: Düdük üflemek.
Demet bağlamak: Demet demet yapmak.
Denize kalkmak: Denize çıkmak, bir limandan hareket etmek.
Dik gelmek: Karşı durmak, serkeşlik etmek, inatçılıkla muhalefet etmek.
Dikiş kalmak: Az kalmak, hemen hemen.
Dil kaymak: Yanılmak, hata etmek.
Dolaş olmak: Kuyruk olmak, birine katılmak, engel olmak.
Dört ayağını bir yere getirmek: Var kuvvetini vermek, elden geleni diriğ etmemek.
Dudak ağarmak: Hasta ve natüvan olmaktan sararıp solmak.
Dudak yarılmak: Birdenbire pek korkmak.
Duş gelmek: Rastlamak, rast gelmek.
Düdüğü çalmak: Muvaffak olmak, nail-i meram olmak.
Düdüğü çalmak: Müstefit olmak, kazanmak.
67
Düğünde zurnaya, hamamda kurnaya koşmak: Her işe karışmak.
Düş azmak: Rüyada su iktiza etmek, ihtilam olmak.
Düzme yapmak: Hile etmek.
Eğri durmak: Unf ve muhalefet göstermek.
Eğri gitmek: Şaşmak.
Eğri oturmak: Bi-edebane vaziyet almak.
Ek vurmak: Eklemek, parça ilave etmek.
Ekini belli etmek: Maharetsizlikle ve belli olacak surette eklemek. Beceremeyip foyayı meydana
çıkarmak.
Ekmeği dizinde olmak: Hukuka riayet etmemek, vefasızlık etmek, tuz ekmek hakkı bilmemek.
Ekserini kamamak: Lakırtısını ağzına tıkamak.
Elden komak: Vazgeçmek, terk etmek, yapmamak.
Eli kesilmek: Me'luf bir işten vaz geçmek.
Elin yanmak: Ders ve ibret alacak sı1rette mutazarrır olmak.
Eline vermek: Elini uzatıp musafaha etmek.
Elini kesmek: Menetmek.
Epsem etmek: Susturmak.
Eriyip donmak: Şaşırmak, hayrette kalmak. donup kalmak: donakalmak
Esması yanmak: İrade elden gitmek.
Eşek lalesi gibi açılmak: Edepsizce yayılıp küstahlık etmek.
Eşiğe çıkmak: Dışarı gitmek.
Fekk-i şefe etmek: Dudak [ağız] açmak, lakırdı söylemek.
Fena bulmak: Mahv ve zail olmak.
Fenaya varmak: Neticesi vahim olmak.
Ferah bulmak: Sevinmek, açılmak.
Ferah vermek: Sevindirmek, açmak.
Ferdaya, ferdalara salmak: Yarına bırakmak.
Fesi, külahı eğdirmek: Keyf çatmak.
68
Filo etmek: Rüzgarı yelkenlerin yakası istikametine alıp işlememek.
Gayreti kesilmek: Cesaretini kaybetmek.
Gemi hocası: Katibi, vekilharcı.
Genizden söylemek: Hım hım etmek, gunnelemek.
Geze vurmak: Şaküle almak.
Göbek sökülmek: Çok zor görmek.
Göğün direkleri alınmak: Çok yağmur yağmak.
Göz ağarmak: Çok ağlamaktan veya tecavüz-i sinnden gözde ferde kalmayıp alil olmak.
Güce sarmak: Zor ve müşkil olmak.
Halas etmek: Kurtarmak.
Harcı içinden çıkmak: Ayrıca masraf etmeye hacet olmamak.
Hasılı tahsil etmek: Beyhude yorulmak.
Hüsn vermek: Güzelleştirmek.
İç durmak: Sabretmek.
İçine oynatmak: Mahv etmek.
İhtida etmek: Başlamak.
İmtina getirmek: İnandırmak ve mc. yoluna koymak, ıslah etmek.
İnan gelmek: Kanaat hasıl olmak, kani' olmak.
İp parası vermek: Def-i bela etmek.
İpini sürümek: Şakavet etmek.
İskeleye kaçmak: Sol tarafa salmak.
İskeleyi kokutmak: İz'ac etmek.
İstihlas-ı vakit etmek: Meşguliyet arasında vakit bulmak. Bir işe vakit tahsis edebilmek.
İş puc olmak: Hayrı görülememek, boş çıkmak.
İşe bir hüsn-i suret vermek: Bir çare-i tesviye bulmak.
İşitmezliğe gelmek: İşitmez gibi olmak, sağırlığa vurmak. duymazlıktan gelmek: ilgilenmek
istemediği için duymamış gibi davranmak.
İşten kalmak: Bir mani hayluletiyle işe gidememek.
69
İyi varmak: 1. Sürat-i intikal ile derk etmek.
İz basmak: İz takip etmek.
Kabak bağlamak: Yüzmek için koltukların altına su kabağı koymak.
Kadem getirmek: Uğurlu olmak, hoş geldiniz, kadem getirdiniz.
Kaf olmak: Kura isabet edip askere gitmek.
Kağıt üzere koymak: Sebt ü tahrir etmek, kaleme almak.
Kalafat etmek: Kalafatlamak.
Kalbi dinlendirmek: Ölmek, vefat etmek.
Kalbur üstüne gelmek: Müntehab ve mümtaz olmak.
Kaldırım üstünde kalmak: Meskensiz, maişetsiz kalmak.
Kale gelmek: Zikr ü beyana şayan olmak.
Kalıbı dinlendirmek: Vefat etmek.
Kalıp değiştirmek, kalıp dinlendirmek: Ölmek, vefat etmek.
Kalıp etmek: Hile etmek.
Kama kamaya gelmek: Kama ile vuruşmak.
Kan etmek: Kati ika' etmek.
Kandil batıp çıkmak: Sönmek derecesinde olmak.
Kandil uçurmak: Çocukların sabun köpüğünden balon üflemesi.
Kapak vurmak: Saklamak, gizlemek, örtbas etmek.
Kapama çıkmak: Miadında esvab verilmek.
Kapı yapmak: 1. Tavla oyununda açık bir pulu diğer pul ile örtmek.
Karına etmek, karınaya basmak: Gemiyi karınası meydana çıkacak surette öbür yanı üzerine
yatırmak.
Kasa etmek: Randa yelkeninin uskutasını açmak.
Kaş atmak: İşaret etmek. Kaş atmak: İşaret ve gamze etmek.
Kat kaldı: Dona kaldı.
Kaz yerine ördek almak: Aldanmak.
Keder etmek: Tasalanmak, mağmum ve mükedder olmak.
70
Kervan urmak: Kervanı soymak.
Kış yemek: Kışın soğuğuna maruz olmak.
Kıvrılakalmak: Gebermek.
Kıyafete girmek: Bir kıyafet almak.
Kol bastırmak: İki halatı dikmekle eklemek.
Kol burmak, bükmek: Galip gelip kahretmek.
Kol kesmek: Kuvvet, iktidar ve harekete mecal bırakmamak.
Kol yormak: Bezl-i mesai etmek.
Kola almak: Celp ve taltif etmek.
Kola çıkmak: Emniyyet-i amme için askerlerle gezmek.
Koltuğa vermek: Gelini, koltuğuna girmek üzere güveye takdim etmek.
Kolunu atmak: Ön kemiği çıkmak.
Koz kabuğuna girmek: Delik delik kaçıp saklanmak.
Kökününde büyümek: Vatanından harice çıkmamak, dünya görmemek, dünyadan bi-haber
olmak.
Kömür kızarmak: Tutuşmak, yanmak.
Kömür, gün urmak: Kömür veya güneş dokunmak.
Kulak delmek: İkaz etmek.
Kurt masalı okumak: Malayani aldatıp vakit kazanmak.
Kurt vurmak: (Kereste) Yeşillenip mantarlanmak.
Kuşak çözmek: Def-i hacet etmek.
Kuşak kuşanmak: Bir işe namzet (aday) olmak.
Kutunun kapağını açtırmak: Birini, söylemeyeceği şeyleri söylemeye mecbur etmek.
Laf urmak: Sade lafazanlık edip iş görmemek.
Laf vurmak: Telahur etmek, dem vurmak.
Lakırdı işitmek: Mu'fıteb olmak, itaba duçar olmak.
Lakırdı yetiştirmek: Dedikodu etmek, gammazlık eylemek.
Lakırdıyı çiğnemek: Vazıh ve ayan söylemeyip anlaşılmayacak bir surette telaffuz etmek.
71
Lakırtı bitirmek: Karar vermek.
Lenger etmek: Demiri kaldırıp gitmek.
Mahmurluk bozmak: Mahmurluğu gidermek için sabahleyin bir kadeh içmek.
Maşanın ucuyla tutmak: İğrenmek; pis şeyden kaçınmak.
Mat kalmak: Hayran ve mebhut olmak.
Merak kalkmak: Meraka dokunmak, meraklanmak.
Mindere geçmek: Sedire geçip kurulmak.
Minnet komak: İmtinan etmek, başa kakmak.
Nasır oynamak: Nasırlı el ve ayağı çok işletmekle, nasır etrafındaki etleri zedeleyip iltihiib
peyda olmak.
Okuyucu gezmek: Düğüne davet için devr-i ebvab etmek.
Omuzu çökmek: Bilmezliğe gelmek, tecahül etmek.
Ökçeleri çekmek: Acele ve müsaraat etmek.
Ölçüm etmek: Tavır ve eda etmek, boy göstermek, bilicilik satmak.
Ölçümünü bozmak: Tavır ve reftarını değiştirmek.
Önünü ardını saymak: İhtiyat üzere hareket etmek.
Ötesine varmak: Pek ileri gitmek, hadd-i tecavüz etmek.
Ötesini beri etmek: Tesviye etmek, yola yatırmak, ıslah etmek.
Pabuç tartmak: Ayak sürüyerek eda ile yürümek.
Perendeden atmak: İğfal etmek.
Perhizi bozmak: Ağzına geleni söylemek.
Posta kaldırmak: Posta tertip edip göndermek.
Postayı urmak: Soymak.
Pösteki atmak: Yuha bağırmak, terzil etmek.
Pöstekisini sudan çıkarmak: Tahayyüz etmek.
Pusat çalkamak: Başı bozuk taifesi kapısız gezmek.
Rakam dökmek: Hesap etmek.
Rakam etmek: Yazmak, kayd ve tahrir etmek.
72
Reha bulmak: Kurtulmak, halas bulmak.
Rüzgar avlamak: Süratle hareket etmek, bad-peyma olmak.
Sadarete geçmek: Sadr-ı a'zam olmak.
Safra bulanmak: Baş dönmek, kay etmek istemek.
Sağını solunu saymamak: Hatır saymamak.
Sağlık vermek: Göstermek.
Sakala soğan doğramak: İstihza, rişhand etmek.
Sakala soğan doğramak: Yüze gülüp istihza etmek.
Salla sırt etmek: Sırtına almak, yüklenmek.
San görmek: Askeri yoklama etmek.
Sancak boğmak: İstimdad için yapılan kadim bir işarettir ki sancak ortasından boğularak
kaldırılır idi.
Sarılığı kesmek: Avam itikadınca bedenin bazı yerlerini çizmekle güya müdavat etmek.
Serpintisine uğramak: Seyyiesini çekmek, zararına duçar olmak.
Sıkıya komak: Terbiye için bir genç hakkında tedabir-i mania ittihaz etmek.
Sobada yetişmek: Pek çabuk kat'-ı meratib etmek.
Soluğu dar almak: Firar etmek.
Soygun vermek: Soyulmak, kutta'-ı tarik eline düşüp soyulmak.
Söz düşmek: Bahis geçme.
Sözü dikmek: Dikçe söylemek, dayatmak.
Sözünü dirhemle satmak: Kıymetdar ve müfid şeyi söylemek.
Su inmek: İnsanın gözüne, atın tırnağına maraz arız olmak.
Şapkayı ters giymek, yere vurmak: Hiddet etmek.
Şöhret vermek: Bais-i iştiharı olmak.
Taban çekmek: Durmayıp gitmek.
Taban sürtmek: Çok gezmek.
Takat götürmek: Kuvvet yetmek, muktedir olmak.
Takım açmak: Har'ık (yangın) tulumpasını gayet süratle koşturmak.
73
Takırtı karıştırmak: Fesad ve nifak komak.
Takiye atmak: Kemal-i şevkle arzu etmek.
Takye kapmak: Başkasının hakkını almak.
Taş çatlamak: l. Çok soğuk olmak.
Tavan başa geçmek, başa yıkılmak: Pek utanacak ve münasebetsiz bir söz işitmekten mahcub
ve müteessir olmak.
Tavlaya gelmek: İğfal olunmak.
Tek durmak: Rahat durmak, bir guna yaramazlıkta bulunmamak.
Tepme altına almak: Ayak altına alıp tekme vurmak.
Tere yatmak: Mahsus terlemek üzere sıcak şeyler içip ve ayakları sıcak suya koyup ziyade
örtünmek.
Tıpayı atmak: Çok hiddetlenip tehevvür etmek.
Tıpayı atmak: Patlamak.
Tırmık etmek: Bu demirle tarayıp aramak.
Tirşi silkmek: Savurmak.
Tiz geçmek: Söyleyip geçmek, ısrar etmemek.
Top yoluna gürlemek: Na-hak yere telef olmak.
Topuk çatlatmak: Çok koşmak.
Türkçeyi kaybetmek: Şaşırmak.
Tütünü doğru çıkmak: İşi yolunda olmak.
Tüyler ötmek: Üşümek.
Ucunu ortasını bulmak: Kestirmek, karar vermek.
Ucunu, kulpunu kaybetmek: Nereden tutacağını bilmemek, hesabı şaşırmak.
Umur etmek: Ehemmiyet vermek, vazife edinmek.
Unvan satmak: Ulvan.
Üst perdeden başlamak: Ağız bozmak.
Üste sıçratmak: Bir kötünün duçar-ı taarruzatı olmak.
Üste urmak: Zam ve ilave etmek.
74
Üzüm üzüm üzülmek: Pek ziyade sıkılıp muzdarip olmak.
Veda' idişmek: Vedalaşmak.
Vezn etmek: Tartmak.
Vız geçmek: Kulak asmamak, dinlememek.
Vızz geçmek: Çabuk geçip kulak asmamak, ehemmiyet vermemek.
Viresi arkasına gezmek: Viresi alış verişten olan matlubatı istemek.
Yalanını tutmak: Tekzib etmek.
Yanıp tütmek: Kemal-ı süz u güdazla teşekki etmek.
Yardım idişmek: Birbirine yardım, te'avün etmek.
Yaş basmak: Kocamak, ihtiyarlamak.
Yayı kurmak, kirişlemek: Tevtir eylemek, zih etmek.
Yazı, resim silkmek: İğne ile yazı veya resmi bir kağıttan diğerine kaldırmak.
Yelken kapatmak: Orsa edip rüzgarı baş tarafa alarak aksine işletmek.
Yelken rüzgarı avuçlamak: Rüzgardan şişmek.
Yelkeni indirmek: Yavaşlamak, kesb-i sükunet etmek.
Yer yerde durmak: Mahall değişmemek, çok dolaşmamak.
Yere atmak: Ehemmiyet vermeyip bırakmak, yabana atmak.
Yeri ölçmek: Döşenip yatmak.
Yoğuna gitmek: Nafile ve boşuna zayi olmak.
Yoğuna vermek: Bad-ı hevaya veya pek ucuz vermek.
Yol salmak: Def etmek.
Yola yatmak: 1. Titiz hayvan yorulup rahat yürümeye başlamak.
Yolcuya konak vermek: Yatacak yer tedarik etmek.
Yoldan komak: Te'hir etmek, azimetine mani olmak.
Yorgun gitmek: Dünyada bihüde yere çok çalışmak.
Yuf okumak, borusunu çalmak: Birinin bir şey bilmediğine hükm etmek.
Yukarı yığmak: Bahalı tutmak.
75
Yumurta yumurtlamak: Asılsız bir şey söylemek.
Yük almak: Yük kaldırmak.
Yük almamak: Yükü üzerinden atmak, mesuliyet altına girmemek, mesüliyetten kaçınmak.
Yük kaldırmak: Eskili taşımak.
Yükünü yüksek yığmak: Mal iddihar edip tamahkarlıkla satmak.
Yürek dolmak: Çok mükedder ve münfa'il olmak.
Yürek kaldırmak: Gönül bulandırmak.
Yürek kopmak: Şiddetli sancıya uğramak.
Yürek sürmek: İshale uğramak.
Yüz etmek: Eklenecek iki ağacı tesviye edip birine uydurmak.
Yüzü yazılı gelin gibi kalmak: Boşuna intizar etmek (beklemek).
Zahir olmak: Zuhür etmek, meydana çıkmak.
Zar alma: Üstün gelmek, galebe çalmak.
Zırvaya çevirmek: Pek karıştırıp gülünç hale koymak.
Zihin durmak: Veleh ve hayret gelmek.
Zil gibi, zil çalmak: Pek boş ve aç.
Zil takınmak: Sevinmek ızhar-ı şadumani etmek.
Zilsiz oynamak: Sevincinden ihtizaza gelmek.
b. İsim Unsuru Türkçe Sözlükte Yer Almayan Birleşik Fiiller
Abliyi bırakmak: Şaşırmak.
Âbrû dökmek: Haysiyet-i zatiyyeyi pay-mal etmek.
Aferin-han olmak: Takdir ve tahsin etmek.
Âğâz etmek: Başlamak.
Ahz-i sar etmek: Öcünü almak, intikam almak.
Aklına, şuuruna hiffet getirmek: Çıldırmak.
Arâm etmek: Dinlenmek.
76
Arkurıdan gelmek: Geç muamele etmek.
Arz-ı hulus etmek: Muhabbet-i samimesini ibraz eylemek.
At sakağı olmak: Öksürüğe uğramak.
Atf-ı nigah etmek: Nazar atmak.
Bade-nuş olmak: Şarap içmek.
Bad-ı hevaya konmak: Kaparoz bulmak, kelepir ele geçirmek.
Bast-ı mukaddimat etmek: Mukaddimat serd etmek; girizgah açmak.
Berdar etmek: Asmak.
Ber-dar etmek: Salb eylemek.
Besa vermek: 1. Taahhüd etmek.
Bir şeyden ru-gerdan olmak: İctinap etmek.
Car çektirmek: Dellal çağırtmak, münadi vasıtasıyla ilan etmek.
Brasya etmek: Bu ipleri çekerek yelken sirenini çevirmek.
Bus etmek: Öpmek.
Cebr-i neft etmek: 1. Kendini zorla zapt etmek.
Conbalağı atmak: Vefat etmek.
Cuşa gelmek: Coşmak.
Çah-ı nisyana atmak: Unutmak.
Çekin oynamak: Omuz çekmek, bilmezliğe (bilmemezliğe) gelmek.
Çırakmana çıkmak: Ziyade kızmak, pürgazab olup fırlamak.
Çingene evinde musandıra aramak: Olmayacak yerde bir şey talep etmek.
Dakk-ı bab etmek: Kapı çalmak.
Der-aguş etmek: Kucaklamak, sarmak.
Der-ambar etmek: Ambara koymak.
Der-hatır etmek: Hatıra getirmek, hatırlamak.
Der-kenar etmek: Hamişte yazmak.
Dermiyan etmek: Araya sürmek, irad ve beyan etmek.
77
Der-piş etmek: Göz önünde tutmak, nazar-ı mütalaaya almak.
Der-zincir etmek: Zincirle bağlamak, zincire vurmak.
Durıcak yapmak: Sabi ayakta durmak.
Efzun olmak: Çoğalmak, artmak; efzun etmek, çoğaltmak, arttırmak.
Endibend olmak: Parelenmek.
Fayrab etti: İşe başladı.
Feramuş etmek: Unutmak.
Fişka etmek: Demirin tırnağını kaldırmak.
Foga etmek: Ateş etmek.
Gevreye kalmak: Gebermek, telef olmak.
Girizan olmak: Kaçmak.
Giryan olmak: Ağlamak.
Güftara gelmek: Söz söylemek.
Güş etmek: İşitmek, mesmuu olmak.
Güzer etmek: 1. Geçen, mürur eden.
Hacet mess etmek: İhtiyaç vaki olmak.
Hame-ran olmak: Yazmak.
Hamuş olmak: Sükut etmek, lakırdı söylememek.
Hamyaze çekmek: 1. Esnemek.
Hatime-keş olmak: Bitirmek.
Havale-i sem'-i i'tibar etmek: Nazar-ı ehemmiyete almak, kulak asmak.
Hayyiz-i huslile gelmek: Hasıl olmak.
Hıraman olmak: Bu süretle yürümek.
Hüsn-i hitam vermek: Hayırlısıyla bitirmek.
Iğrıb çevirmek: Ustalıkla birden ve büyükçe temettu' ve istifade etmek.
İba etmek: Razı olmamak, kabul etmemek.
İbkaen ta'yin etmek: Memuriyet-i sabıkasını tasdik etmek.
78
İbka-yı nam etmek: Namını bırakmak, namının daima yad olunmasına sebep olacak bir fiil-i
hayırda bulunmak.
İbram etmek: Musırrane talep veya teklif etmek.
İdare-i akdah etmek: İşret eylemek.
İhtirak etti: Muhterik oldu.
İltizam-ı sükut etmek: Bi'l-iltizam söylememek.
İm'an-ı nazar etmek: Dikkatle bakmak, ehemmiyyet vermek.
İmrar-ı vakit etmek: Vakit geçirmek.
İn 'ikas etmek: Yankılanmak, mün'akis olmak.
İntihaz-ı fırsat etmek: Fırsatı kaçırmamak.
İrae-i tarik etmek: Yol göstermek, rehberlik ve delalet etmek.
İras-ı mazarrat etmek: Zarar vermek.
İrca'-ı inan etmek: Dizgini çevirmek, başka bir tarafa döndürmek, saptırmak.
İrha-yı inan etmek: Dizgini gevşetmek, koyuvermek, hayvanı koşturmak.
İrha'-yı inan etmek: Hayvanın dizginini salıvermek, alabildiğine koşmaya bırakmak.
İsal-i gezend etmek: Zarara uğratmak, ızrar etmek.
İzabe etmek: Eritmek.
İzhâr-ı acz etmek: İktidarsızlığını itiraf ve dermiyan etmek.
İzkar etmek: Andırmak.
Ka'bında olmak, ka 'bına varmak: Birinin nazir ve müsavisi olmak, payende olmak.
Karz almak: Ödünç, borç almak, istikraz.
Karz vermek: Ödünç, borç vermek, ikraz.
Kat'-ı mesafe etmek: Yol alıp yaklaşmak, takarrub etkmek.
Kat'-ı tarik etmek: Çabuk merama nail olmak.
Kavança etmek: Aktarmak.
Kay' etmek: Kusmak, gasyan etmek.
Keff-i yed etmek: El çekmek, çekilip karışmamak.
Kelal gelmek: Yorulup bıkmak.
79
Kesb-i ittıla' etmek: Malumat almak, vakıf olmak, bu babdaki ittıla'atı nakıstır.
Kesb-i ittisal etmek: 1. Yan yana gelmek, temas etmek, bitişmek.
Ketb ü tahrir etmek: Yazmak.
Ku'ud etmek: Oturmak.
Lamelif çevirmek: Muhtasarca dolaşıp gelmek.
Maarifi ta'mim etmek: Umum müstefit olacak surette neşretmek.
Makal etmek: Söz açmak.
Manka olmak: Toplanıp evcimen oturmak.
Matya etmek: Azdırmak.
Meyyiti tezkiye etmek: Ba'de't tekfin cenazede hazır bulunan cemaat-ı müsliminden meyyitin
ahvalini sormak. Malın zekatını verme.
Nazar-ı itibara almak: İtibar etmek, ehemmiyyet vermek.
Or kazmak: İstihkama girmek.
Özdekleyip bözdeklemek: İktidarının haricinde olan bir şeyi yapmaya çalışmak.
Paymal etmek: Ayak altına alıp çiğnemek; ve mc. riayet etmemek, har kullanmak.
Pedrud etmek: Vedalaşmak.
Pereseye almak: Tahmin ve mülahaza etmek.
Pergarı açmak: Bacaklarını açıp büyük adımlar atarak çabuk yürümek.
Pertav almak: Meydan alıp koşmak.
Piş ve pesi saymak: Önünü arkasını düşünmek.
Pus etmek: Öpmek.
Pürsiş-i hatır etmek: Hatır sormak.
Rehayab olmak: Kurtulmak, halas bulmak.
Revane olmak: Gitmek, yürümek.
Ruh-sude-i asitan-ı niyaz olmak: Yüzünü eşiğine sürerek rica etmek.
Saff-beste-i selam olmak: Bir sıra üzere dizilip selama durmak.
Sa'ika isabet etmek: Yıldırım düşmek.
Sarf-ı nazar etmek: Vazgeçmek, nükül etmek.
80
Sayd etmek: Avlamak.
Sebt-i defter etmek: Deftere kaydetmek.
Sehv etmek: Yanılmak.
Semen peyda etmek: Semirmek.
Sebahat etmek: Yüzmek.
Ser-füru etmek: Baş eğmek, muti' ve münkad olmak.
Serzede i zuhur olmak: Çıkıvermek.
Sevk-i asker etmek: Bir yere asker götürmek, harp etmek üzere asker yürütmek.
Suda'ı mucib olmak: Ta'ciz etmek, baş ağrısı vermek.
Suret-nüma olmak: Vaki' ve hasıl olmak, yüz göstermek.
Suret-pezir olmak: Hasıl olmak, husul bulmak.
Şakk-ı şefe etmek: Dudakları birbirinden ayırmak, ağız açmak, lakırtı söylemek.
Şasta almak: Nişan almak.
Şedd-i rihal etmek: Azimete hazırlanmak.
Şetm etmek: Söğme.
Şikar etmek: Avlamak.
Şikar olmak: Avlanmak.
Şikest etmek: Kırmak.
Şikest olmak: Kırılmak.
Şümulü olmak: Şamil olmak, cem' u ihata etmek.
Şürb etmek: İçmek.
Ta'affün etmek: Fena kokmak.
Ta'dat etmek: Saymak.
Tahdiş-i ezhan etmek: Zihinleri tahrik ve tehyic etmek.
Tan kalmak: Şaşa kalmak, hayrete duçar olmak, dona kalmak.
Ta'ne atmak, ta'ne-zen olmak: Söğmek, ta'n etmek.
Tatyib-i hatır etmek: Gönlünü almak, gönlünü hoş etmek, taltif eylemek.
81
Tayy-i zaman, tayy-i mekan etmek: Zaman ve mekan atlamak, bir kuvve-i harika ile geçmek,
on günlük yere mesela bir dakikada varmak.
Tebriye-i zimmet etmek: İlişiği olmadığını isbat eylemek, beri'ü'z-zimme çıkmak.
Tek ü pu etmek: Durmayıp koşmak.
Tekass-ı takavvus etmek: Alacağını vereceğine hesap etme.
Tekmil-i nüsha etmek: Medreselerde tedrisi mutad olan ulumu ikmal etmek.
Teksir-i sevad etmek: Beyhude yere yazı karalamak.
Teksir-i sevad etmek: Nafile yere çok yazı karalamak.
Telefat vermek: Askerce zayiata uğramak.
Tezallüm-i hal etmek: Halinden şikayet etmek.
Tıla etmek: Altınla yaldızlamak.
Ubuset göstermek: Yüz ekşitmek.
Vık dedirmemek: Meydan vermemek.
Vık dememek: Hiç sesini çıkarmamak.
Yed-i tasarrufuna, yed-i zabtına geçirmek: Tasarruf, zabt etmek.
Yevm tutmak: Sa'd addetmek.
Zeveban etmek: Erimek.
Zib ü ziver vermek: Süslendirmek, tezyin etmek.
SONUÇ
Dillerde görülen değişimler, dillerin doğal seyirleri içerisinde kaçınılmazdır. Türkçede iki sözlük
temelinde yaptığımız çalışma, isim+fiil yoluyla ortaya çıkmış birleşik fiillerin son yüz yıllık
süreçteki değişimi açıkça ortaya koymaktadır. Bu çalışmada anlam ve ses değeri olarak aynen
kalan kelimeler değerlendirme dışında tutulduğunda onlarca birleşik fiilin anlam değiştirdiğini,
yine onlarca fiilin kullanımdan düştüğünü görmekteyiz. Bugün kullanılmayan bazı birleşik
fiillerin isim kısmı kullanımdan düştüğü için kullanılamadığı düşünülse de birleşik fiili oluşturan
her iki unsurda günümüzde kullanıldığı halde bazı birleşik fiillerin bugün kullanılmadığı pek çok
örnek de karşımıza çıkmaktadır. Kâmûs-ı Türkî’de yer alıp TDK Türkçe Sözlükte yer almayan
bazı birleşik fiillerin ağızlarda ve farklı sözlüklerde kendilerine yer bulabildiği de
unutulmamalıdır.
82
KAYNAKÇA
1. BİLGEGİL, M. Kaya, Türkçe Dilbilgisi,İstanbul, 1982, s.280-282.
2. DOĞRU Fatih, Kâmûs-ı Türkî’den Türkçe Sözlük’e Anlam Değişmeleri – Eylemler, Turkish
Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 8/9 Summer 2013
3. ÇİÇEK Ali, Sözlük Bilimi Açısından Kâmûs-ı Türkî Üzerine Bir İnceleme, Erzincan Eğitim
Fakültesi Dergisi Cilt-Sayı: 11-2 Yıl: 2009
4. EDİSKUN, Haydar, Türk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, 9. Basım, İstanbul 2004
5. ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım Yayım dağıtım 20. Baskı, İstanbul, 1993
6. GÜL Meltem , Türkçe Sözlükler Üzerine Bir Deneme JASS International Journal of Social
Science Volume 6 Issue 2, February 2013
7. GÜNDOĞDU Yrd. Doç. Dr. Raşit; ADIGÜZEL, Yrd. Doç. Dr. Niyazi; ÖNAL Ebul Faruk,
Kâmûs-ı Türkî-Latin Harfleriyle-, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2011, s. 7 Sunuş
8. HENGİRMEN, Mehmet, Türkçe Temel Dilbilgisi, Engin yay., Ankara, 1998
9. KARAHAN, Leyla, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, 15. baskı Ankara, 2010
10. KORKMAZ Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri şekil Bilgisi, TDK Yayınları, Ankara, 2009
11. KULLA, Florida, “Hayatını Türk ile Arnavut Dil ve Edebiyatına Adamış Şahsiyet Olarak
Şemsettin Sami”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. Eskişehir, 26-28
Mayıs 2014.
12. LEVEND Agâh Sırrı, Şemsettin Sami, TDK Yayınları, Ankara 1969
13. Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 2011
14. UÇMAN Abdullah, İslam Ansiklopedisi, Şemseddin Sâmi Maddesi., yıl: 2010, cilt: 38
83
KAZAKİSTAN’DA İNTERAKTİF YAYIMLANAN ELEKTRONİK
SÖZLÜK ÇALIŞMALARININ ANALİZİ
Ömer KÜÇÜKMEHMETOĞLU
PhD Candidate
İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü
Türkiyat Araştırmaları Anabilim Dalı
İstanbul/TÜRKİYE
[email protected]
ÖZET
Son yıllarda Türkoloji çalışmalarında interaktif yayınlar hız kazanmıştır. Sözlükler,
kitaplar, kütüphaneler hızla dijital ortama aktarılmakta ve sanal kütüphanelerde belli bir ücret
karşılığında indirilmektedir. Türkiye Milli Kütüphanesi, Rusya Milli Kütüphanesi, Kazak Milli
Kütüphanesi gibi kütüphanelerde hızla dijital ortama geçtiler. Artık saha araştırması dışında
kaynak toplamak için araştırma yapılan ülkeye seyahat gerekmemektedir. İstenilen kitap sanal
kütüphanede internette bir tık uzakta durmaktadır. Maestro kartların numarası girilerek
internetten kolay şekilde indirilmekte ve esere ulaşım sağlanmaktadır.
Kazakistan dünya gündemini yakından takip eden bir ülke olarak Avrasya coğrafyasında
hızlı bir yükseliş göstermekte. Bu yükseliş ilme, sanata vb. birçok alana yansımaktadır.
Kazakların edebî eserlerinin, sözlüklerinin interaktif ortama aktarımı devam etmektedir.
Kazakçanın örnekli, anlatmalı on altı ciltlik sözlüğü elektronik sözlük olarak
www.ikitap.kz adresine aktarılmıştır. Bu adresten kelimeleri girerek cümle içinde kullanım
örnekleriyle birlikte anlamlara ulaşma imkanına sahibiz. Ayrıca www.lugat.kz, www.sozdik.kz
gibi sözlük web sayfalarında Kazakça-Rusça, Rusça-Kazakça, Kazakça-İngilizce, İngilizceKazakça, Kazakçanın Örnekli Sözlüğü 60.000, 90.000 söz hazineleriyle yer almaktadır.
Bildiride Kazakistan’da sözlük alanında yapılan elektronik çalışmaların verileri,
metodolojisi incelenecek, bu konuda Türkiye ve Türk Dünyasında nasıl başka çalışmalar
yapılabilir, yeni yöntemler ne olabilir, bu hususlarda görüşler dile getirilecektir.
Anahtar sözcükler: Kazakça, elektronik sözlük, örnekli sözlük
84
SUMMARY
ANALYSIS OF ELECTRONIC WORK GLOSSARY OF KAZAKHSTAN
Turcology studies published in recent years has become interactive speeds. Dictionaries,
books, libraries and virtual library are transferred to digital media is rapidly reduced in return for
a fee. Turkeys National Library, the National Library of Russia, Kazakh They passed quickly as
the National Library of digital libraries. Now we do not need to raise funds to travel to countries
outside the study area surveyed. Desired book remains a click away on the Internet in a virtual
library. Maestro is easily downloaded from the internet card number is entered in the work and
transportation are provided.
Kazakhstan as a country closely follows the world agenda show a rapid rise in Eurasia.
This rise in the province, arts and so on. It is reflected in many areas. Of the Kazakh literary
works continue transferring interactive environment dictionary.
The Kazakh instance, should tell sixteen-volume dictionary was transferred to address
www.ikitap.kz electronic dictionary. We have the ability to pass from words meaning to this
address with the use of samples entering the sentence. Also www.lugat.kz, such as web pages
www.sozdik.kz dictionary Kazakh-Russian, Russian-Kazakh, Kazakh-English, English-Kazakh,
Kazakh Instance’s Dictionary of 60,000, is located on 90,000 treasury said.
Studies in the field of electronic data dictionary in Kazakhstan Declaration methodology
to examine how other studies done in Turkey and the Turkish world for that matter, what new
methods might be, will be voiced opinions on these matters.
Key words: Kazakh, electronic dictionaries, sample dictionary
Sözlüğün Arapça karşılığı olan lugat kelimesi “söz söylemek, boş konuşmak; kuş ötmek”
anlamlarındaki lağv kökünden türemiş bir isim olup “toplum bireylerinin duygu ve düşüncelerini
birbirine anlatmak için kullandıkları kelimelerden meydana gelen eser” demektir. (Durmuş, 2009,
s. 398)
Sözlük bir dilin sözcüklerini, deyimlerini, deyişlerini abece düzenine göre sıralayan,
anlamlarını açıklayan ya da başka dillerdeki karşılıklarını veren yapıt olarak tanımlanmaktadır.
(Kocaman, 1998, s. 111)
İlk sözlüğün nerede ve hangi amaçla yazıldığı bilinmemektedir. Ancak kil tabletler
üzerinde yazılan ifadelerden hareketle sözlüklerin, en az Akadlar veya Babiller dönemine (M.Ö
2600 yıllarına) kadar uzanan binlerce yıllık bir geçmişe sahip olduğu söylenebilir. Çünkü
Babillerin ve Akadların, Sümerlerin dilini anlayabilmek için eşanlamlılar sözlüğü biçiminde
tasarladıkları kelime listelerini kil tabletlere işlediği bilinmektedir. (Baskın, 2014, s. 446)
Bir dilin düşünce ve kültür zenginliğini ortaya koyan, dilin söz varlığını gelecek nesillere
aktaran önemli kaynaklardan biri sözlüklerdir. Dil öğreniminin de vazgeçilmez kaynakları olan
sözlükler ve sözlükçülük üzerine birçok çalışma yapılmıştır. (Ölker, 2011, s. 46)
85
Sözlükler, ait oldukları dilin en önemli eserleri arasındadır. Bir milletin sahip olduğu
değerlerinin, kültürel varlıklarının ve yaşama tarzının iz düşümünü sözlüklerde bulmak
mümkündür. Bu yüzden sözlükler hazırlanırken dil varlığının en iyi şekilde yansıtılmasına gayret
edilmelidir. (Bölera, 2006, s. 101)
Türk Dünyasında TÜBİTAK, üniversiteler, diğer kurumlarda Türk lehçeleri ile ilgili yeni
çalışmalar yapılmaktadır. İnteraktif bilgi bankalarının kurulması, sözlük ve gramerlerin
elektronik ortama aktarılması Türk Cumhuriyetlerinde hızla ilerlemektedir. Kazakistan
Cumhuriyeti kültür ve dil alanında çalışmalarla Türk Dünyasında öncü bir ülke olma rolünü
üstlenmektedir. Kazakçanın örnekli, anlatmalı on altı ciltlik sözlüğü elektronik sözlük olarak
www.ikitap.kz adresine aktarılmıştır. Bu adresten kelimeleri girerek cümle içinde kullanım
örnekleriyle birlikte anlamlara ulaşma imkanına sahibiz. Ayrıca www.lugat.kz, www.sozdik.kz
gibi sözlük web sayfalarında Kazakça-Rusça, Rusça-Kazakça, Kazakça-İngilizce, İngilizceKazakça, Kazakçanın Örnekli Sözlüğü 60.000, 90.000 söz hazineleriyle yer almaktadır.
Kütüphanelerimizde artık ciltlerce kitap ve sözlükler taşımadan elektronik ortamda bu bilgilere
ulaşabilmekteyiz.
Kazakçanın on altı ciltlik sözlüğü “WikiBilim” Koğamdık Korı (Wikibilim Toplum Vakfı)
tarafından “Kazakistan’ın Açık Kütüphanesi” projesi dahilinde hazırlanmıştır. Projenin editörü
Makpal Cumabay ve yardımcısı Kuralay Ahmet’tir. Ayrıca [email protected] email adresinden
vakfa ulaşılabilir (www.ikitap.kz/25.07.2015).
Wikibilim Toplum Vakfı Kazak devletinin finanse ettiği kültürel projelerin başında geliyor.
İnternet sitesine girilerek incelendiğinde sadece sözlük projesi olmadığı, bunun yanı sıra
elektronik dijital kitapların, Kazak edebiyatı klasiklerinin ve ilköğretim öğrencileri için birçok
ders kitabının elektronik ortamda ücretsiz paylaşıldığı görülmektedir.
Sözlüklerin basımları tükenmiş veya kitapçılarda satılmıyor olabiliyor. Ayrıca sahaflarda
çok yüksek fiyatlardan nadir eser olarak da satılabiliyor. Akademisyenler kaynak
araştırmasında bu tip problemlerle çok sık karşılaşıyorlar. Araştırmacıların,
akademisyenlerin en büyük problemlerinden biri de göç. Bir evden diğerine taşınırken
kütüphanelerini taşımak çok güç oluyor.
On altı ciltlik sözlüğe araştırma yaparken internetin olduğu bir yerde dizüstü bilgisayardan,
tabletten, cep telefonundan her yerden ulaşılma imkanı var.
Web sayfasının hemen girişinde üstte orta kısımda “Сөздiк” “Sözdik” (Sözlük) butonu yer
alıyor. Oraya tıkladığımızda aşağıda tablo 1’de gösterildiği şekilde kelimeyi yazıp
aratacağımız boş yer çıkıyor. Oraya kelimeyi yazıp entere bastığımızda kelimenin hangi
anlamlara geldiği ve Kazak edebiyatından pasajlarla gösteriliyor. On altı ciltlik devasa
Anlatımlı Açıklamalı Kazakçanın Sözlüğünün interaktif ortama internete aktarılmış
versiyonu araştırmacılara kolaylık sağlıyor.
Tablo 1: (www.ikitap.kz/25.07.2015)
Қазақ тілінің әмбебап сөздігі
ҚАЗАҚ
I. Зат есім
86
1. Қазақстан Республикасының жергілікті халқы, негізгі тұрғыны; ұлт.
– Ұлты қ а з а қ, абақтыдан босап шыққан көрінеді, –
деді Павел (Ә.Шәріпов, Қапастағы жұлдыздар). Қ а з а ғ ы м, жерің қайда ата мекен, Қ а з а қ қ а з а қ болғалы мекен еткен (М.Дулатов, Шығармалары). Кешегі шешек жарған қ а з а қ гүлі Сарғайып, бір су тимей солып жатыр (М.Жұмабаев, Шығармалары). Қ а з а қ жылқы
ны, Құранды бірдей ұстап жүр: Құран «мұның қалай» демейді, молласы жұрт рәсіміне қар
сы тұрып айтпайды (Ә.Бөкейханов, Шығармалары). Бір ауыз сөз үйреніпсің бүгін де Менің ана тілімде. Қ а з а қ болып туғаннан соң бөбегім, Қ а з а қ болып өлген жақсы түбінде (Т.М
олдағалиев, Қош, көктем).
2. Қазаққа тән, қазаққа қатысты.
Біздің қ а з а қ ғұрпында қай заттан болса да ел ішіне келген адам нәсіліне қарамай бәрі бірд
ей құрметте болады, бәрі бірдей қонақ болып көрінеді (М.Дулатов, Шығармалары). Мұны к
өріп тұрған қазақ байларының санасы, намысы деген нәрсенің ұшқыны тамырларында бір тамшы қ а з а қ қаны болса ұяларға керек еді (М.Дулатов, Шығармалары). Бұдан бұрын жа
зылған қ а з а қ романдарында едәуір олқылықтар байқалады (С.Қирабаев, Октябрь және қ
азақ әдебиеті).
3. т а р и х и. к ө н е р г е н с ө з. Әміршісіне (ханға, бекке т.б.) ренжіп не кінәлі болып, одан а
лшақтап шетке (өзге хандыққа, өзге жерге) шығып кеткен адам не адамдар тобы (ауыл, туыс
, рулы ел).
Жазыда мал іздеген қ а з а қ т ы ң Басы қайда қалмаған (Шалкиіз). Он сан ноғай ішінде Үш жүз алпыс отау қ а з а ғ ы м сені тағы алдырттым («Едіге»). Сірә, XIXVI ғасырларда ноғайлы-қазақ одақтастығы кезінде (ноғайлардан бөлектене бастаған рутайпалардың қ а з а қ деп атағандары байқалды («Тілтаным»). Менің ием Борақан Шатыр
ын тауға көшірсін, Бізден кеткен қ а з а қ т ы ң бір қатесін кешірсін (Қарайдар мен Қызылг
үл).
Wikibilim Toplum Vakfı tarafından www.ikitap.kz adresinde yayımlanan on altı
ciltlik sözlük sadece Kazakçadır. Başka bir dilde izah kullanılmamaktadır.
Kazakların bir diğer kurdukları önemli site de www.lugat.kz sayfasıdır. Bu adreste
İngilizce-Kazakça (113318 Kelime), Kazakça-İngilizce Sözlük (113318 Kelime), RusçaKazakça Sözlük (95118 Kelime), Kazakça-Rusça Sözlük (95118 Kelime), İzahlı Kazakça
Sözlük (84696 Kelime), Yerel Sözlük (16862 Kelime), Yazım ve İmla Sözlüğü (16540
Kelime), Eş Anlamlı Kelimeler Sözlüğü (8246 Kelime), Arapça-Kazakça Sözlük (2604
Kelime), Kazakça-Arapça Sözlük (2604), Türkçe-Kazakça Sözlük (1020 Kelime),
Kazakça-Türkçe Sözlük (1020 Kelime)
87
Ayrıca bütün sözlüklerden arama butonu “Барлық сөздіктерден ізде” vardır. Bu bölüme yazılan
kelime bütün sözlüklerden kelimenin anlamını bularak alt alta sıralamaktadır.
Tablo 2: (www.lugat.kz/25.07.2015)
Қазақша-ағылшынша сөздік
абай
1) circumspect
2) discreet
3) gingerly
Абай
1) Abai (abai)
абай
1) deliberate
2) guarded
3) supervisory
4) deliberate
5) guarded
6) supervisory
7) circumspect
8) discreet
9) gingerly
абай ( Абай )
1) abai ( Abai is a famous Kazakh philosopher and writer )
абай болу
1) being vigilant
Абай тілі өте бай
1) Abai’s language is very rich ( abai )
Абай шумағы
1) Abai’s verse size ( abai )
Абай ұлы ақындардың қатарына жатады
1) Abai is the greatest poet ( abai )
Абай өлеңі ( абай )
1) Abai’s verses ( Abai is a famous Kazakh philospher and writer ) (abai )
1) abai ( Abai is a famous Kazakh philosopher and writer )
1) Abai’s verses ( Abai is a famous Kazakh philospher and writer ) (abai )
↳ Барлық сөздік
Түсіндірме сөздік:
АБАЙ
88
1) БАЙҚАҒЫШТЫҚ, ЫҚТИЯТТЫЛЫҚ, САҚТЫҚ, ЫҚЫЛАС. Шұнақ бip сөзiн де
қалт жiбеpмеуге тыpысып, баp абаймен тыңдады (Дәуpенбеков).
2) (Орал: Жымп., Шыңғ.) ынта, ықылас, зейін. Әрине, а б а й қойып оқымаса, түсіну
қиын (Орал, Жымп.). Үйден шаршап барып, кластағы сабаққа да дұрыс а б а й ы н,
ырқын тоқтатып тыңдай алмайды («Қ. ту», 8.06.9).
4) қазақ есімі, ел ағасы. Абай есімінің мағынасы әр түрлі: абайлағыш, байқағыш,
ойшыл деп түсінігі бар. Бұл есім қазір халық арасында жиі қойылады.
5) БАЙҚАҒЫШТЫҚ, ЫҚТИЯТТЫЛЫҚ, САҚТЫҚ, ЫҚЫЛАС. Шұнақ бip сөзiн де
қалт жiбеpмеуге тыpысып, баp абаймен тыңдады (Дәуpенбеков).
Абай болды
1) САҚТЫҚ ЖАСАДЫ, ҰҚЫПТЫ ҚАРАДЫ
2) ЕС БОЛДЫ, КӨЗ БОЛДЫ.
Қазақша-орысша сөздік:
абай
1) осмотрительно
2) осторожный
3) абай
4) осторожно
5) осмотрительный
Абай
1) Абай
абай ұлы ақындардың қатарына жатады
1) абай принадлежит к числу великих поэтов
абай өлеңі
1) абаев стих, стихотворение абая
Абай ( абай )
1) Абай ( абай )
1) абай ( Абай )
абай (a) тілі өте бай
1) язык абая очень богат
абай болу
1) глядеть во все глаза
2) уберечься
3) быть осторожным, осмотрительным
4) быть осмотрительным
5) остеречься
6) быть осторожным
Абай даңғылында орналасқан
1) расположен на проспекте Абая
Абай тілі өте бай
1) язык Абая очень богат
89
Абай шумағы
1) абаева строфа
абай шумағы
1) абаева строфа
абай шығармаларының екі томдығы.
1) двухтомник сочинений абая
Абай ұлы ақындардың қатарына жатады
1) Абай принадлежит к числу великих поэтов
Абай шумағы.
1) Абаева строфа
Абай өлеңі
1) АБАЕВ СТИХ м. (лит.)
түсіндірмелерімен берілген абай құнанбаев шығармалары
1) сочинения абая кунанбаева c комментариями
Орысша-қазақша сөздік:
абай
1) абай
Абай
1) Абай
Абай принадлежит к числу великих поэтов
1) Абай ұлы ақындардың қатарына жатады
абай принадлежит к числу великих поэтов
1) абай ұлы ақындардың қатарына жатады
Синонимдер сөздігі:
абай
1) сақ
2) сақ
90
Аймақтық сөздік:
АБАЙ
да оңдырмай ұшатын (М. Әу., Абай жолы,II, ).
1)
Соңғы ізделген сөздер:
Абай
Abay kelimesini www.lugat.kz web sayfasından, elektronik sözlükten bütün
sözlüklerde ara şeklinde girdiğimiz zaman tablo 2’deki bilgiler karşımıza çıkmaktadır.
Tablo 3: (www.lugat.kz/25.07.2015)
әіңғүұқөһ
йцукенгшщзхъ
фывапролджэ
ячсмитьбю
Kazak alfabesi ayrıca sanal klavyeyle yukarıdaki şekilde www.lugat.kz web
sayfasında yer almaktadır. Bilgisayarımızda Kazakça yazı tiplerinin yüklü olmadığını
düşündüğümüzde bu sanal klavye kelimeleri yazmakta temel oluşturmaktadır.
Sadece Rusça-Kazakça ve Kazakça Rusça sözlüklerin yer aldığı bir diğer önemli
web sayfası da www.sozdik.kz adresidir. Bu sayfada yer alan iki sözlükte de ayrıntılı,
izahlı, edebiyat eserlerinden alıntıların yapıldığı kelime izahlarına rastlamaktayız.
Yine bu web sayfasında da Kazak ve Rus alfabelerinde iki sanal klavye karşımıza
çıkmaktadır. Tablet, iphone, winphone, android vb. uygulamaları indirilmekte ve çeşitli
elektronik cihazlara ve yazılımlara uyumlu olması da indirim ve kullanımını
kolaylaştırmaktadır.
91
KARAYCANIN YAYILMA ALANLARI VE GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU
Dr. Abdulkadir ÖZTÜRK
Ordu Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi
[email protected]
ÖZET
Türk dilinin gerek tarihî gerekse çağdaş dönemlerinde varlığını koruyarak bugünlere
taşıyan Karayca, günümüzde yok olma tehlikesi altındadır. Tarihî süreç, dinî yaşam, coğrafya,
sosyo-kültürel etkileşimler, iktisadî ve askeri gelişmeler gibi çok yönlü sonuçlara bağlı olarak
Karayca, Türk dilinin kaybolmaya yüz tutan bir lehçesi konumuna gelmiştir. Kıpçak grubuna
dâhil edilen ancak Oğuzcanın önemli ve yoğun etkilerinin de görüldüğü Karaycanın, Türk dili
içerisindeki yerinin tespitinde dil hususiyetlerinin yanı sıra yayılma alanının da irdelenmesi
gerekmektedir. Slav dillerinin etkisinin önemli ölçüde görüldüğü Karayca, yabancı unsurların her
daim açık hedefi olmuştur. Eski ve Yeni Karayca olmak üzere iki bölümde incelenmesinin doğru
olacağı bu Türk dili alanı, bir takım tipik özellikleri bünyesinde barındırmaktadır.
Bu çalışmada, yaklaşık on asırdır Karaylar tarafından kullanılan Karaycanın yayılma
alanları, nüfus ve coğrafyaları, sosyo-kültürel ve dinî yaşamları ele alınacak ve bu doğrultuda
günümüzde Karaycanın kullanımı, Türk dili alanı içerisindeki yeri bir takım tipik dil hususiyetleri
ile ortaya konulacaktır. Ayrıca yine bu çalışmada, yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalan
Karaycanın canlılığını korumasına yönelik tespit ve öneriler dile getirilecek, çözüm yolları ortaya
konulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Kıpçak, Karayca, Yayılma Alanları, Tehlike Altındaki Diller
ABSTRACT
THE SPREAD AREAS AND THE CONDITION IN PRESENT OF KARAIM
Karaim that bearing and preserving until today to the existence in historical and contemporary
periods of Turkish language, it is under the danger of disappearance in present. Karaim Language
has become a vanishing position a dialect of Turkish language because according on the multiple
results such as historical processes, religious life, geography, socio-cultural interactions,
economic and military developments. Karaim which is included in theKipchak group, but it is
seen that important and intense effects of Oghuz Turkish. Karaim must also be examined the
spread area as well as the language characteristics in determining the place of the Turkish
language. Karaim that is seen significantly the effects of Slavic languages, it has been the
opening target of foreign elements. It will be correct to the examination as the Old and New
92
Karaites in two parts of this Turkish language area. Karaim accommodates some typical features
within own.
In this study, will be discussed to the population and geography, socio-cultural and the religious
life and the spread areas of Karaim that approximately ten centuries used by Karaites. In present,
the use of Karaim will be determined and it will be presented the place in theTurkish language
area with the some typical characteristics of languages. Moreover in this study, findings and
recommendations concerning to maintain the vitality of Karaim will be raised and solutions will be put
forward.
Key Words: Kipchak, Karaim, The Spread Areas, The Endangered Languages
Giriş
Bir dilin yayılma alanlarının incelenmesi ile o dili kullanan toplulukların tarihî, coğrafî, sosyokültürel, dinî ve edebî yaşamlarına dair tespitlerde bulunmak mümkündür. Dilin yayılma alanları,
aynı zamanda dilin kullanım alanlarını ve kullanım sıklığını ortaya koymakla birlikte o dilin
günümüzdeki durumu hakkında bilgiler verir ve geleceğine dair birtakım bakış açıları da
kazandırır.
Dil, yazıldığı ve söylendiği oranda canlılığını korur. Tarihten getirdiği köklerini çağın
özelliklerine göre besler ve geleceğe gelişimle birlikte kendisini hazırlar. Nüfus, coğrafya, sosyal
ve kültürel yaşam, siyasî konum, dinî özgürlükler ve medenî haklar dilin kullanımını doğrudan
etkileyen ana unsurlardır. Bu unsurların ortadan kalkması dilin de kaybolmasına, yok olmasına
sebebiyet verir. Özellikle kimi asimilasyon politikaları azınlık dillerin, baskın dillerin altında
erimesini sağlar. Çeşitli sebeplere bağlı olarak nüfusun azalması, bir arada yaşama olanaklarının
kısıtlanması gibi durumlarda topluluklar farklı bölgelere dağılırlar ve neticesinde dağıldıkları
bölgelerin başta dil olmak üzere pek çok sosyo-kültürel alanlarında değişime uğrarlar. Tarihte
bunun sayısız örneklerini görmek mümkündür.
Türk dili, yaşayan diller arasında hem tarihî hem de kullanım alanı itibariyle dünyanın beş büyük
dilinden birisidir. Dünyanın pek çok bölgesine dağılan Türk toplulukları beraberinde Türkçenin
çeşitlenmesini ortaya çıkarmışlardır. Bu çeşitlenme sonucu Türk dilinin uzak ve yakın lehçeleri,
tarihî ve çağdaş şiveleri, bölgesel ağızları meydana gelmiştir. Kimi Türk toplulukları yaşadıkları
bölgede azınlık statüsünde kalmak koşuluyla zamanla asimile olmuşlar, dillerini kaybetmişlerdir.
Türk dilinin Kıpçak grubu lehçeleri içerisinde yer alan Karayca, tarihin en acı dolu şartlarına
maruz kalmalarına rağmen yaklaşık on asırdır lehçelerini günümüze kadar yaşatabilmişlerdir.
Günümüzde yok olma tehlikesi altında olmakla birlikteKaraycanın kaybolmaması için bazı
mücadeleler de devam etmektedir.
Bu çalışmada, Karayların nüfus ve coğrafyaları, sosyo-kültürel ve dinî yaşamları, Karaycanın
yayılma alanları ve günümüzdeki durumu ele alınacaktır.
Karaîliğin Ortaya Çıkışı
93
M.S. 8. yüzyılda Babil’de bir mezhep olarak ortaya çıkan Karaîlik inancına ad olan kelime,
İbranice ‘kara’ sözünden türeyen ‘karait’27 sözü Arapça ‘kıraat’ ile aynı anlamı taşımaktadır.
Karay adı, Karaim, Karaun, Karain, Karait(e) ve hatta Karavin ve Karaymen olarak günümüze
kadar gelmiştir. Karaim, sözlü geleneği yani Talmud’a dayalı kutsal kitabın Rabbani
tercümelerini reddeden bir mezhep adı olarak ortaya çıkmış ancak zamanla bu mezhep adı bu
mezhebi kabul eden topluluğun adı olmuştur. Karaylara göre Kral soyundan gelen Sadukîlik
mezhebine mensup dindar bir kişi olan Anan ben David, Tevrat'ı eski devirdeki yüksek
konumuna çıkarmak istemiş ve bunun için Tevrat'ın sözlü yorumu aleyhinde bulunmaya ve onu
tamamen reddetmeye başlamıştır. Karaîlik, Tanrı’nın verdiği Tevrat yerine insan yapımı kanun
olarak Talmud’un konulmasını savunan Rabbani Yahudiliğine doğrudan karşı çıkmaktadır. Bunu
kesinlikle kabul etmeyen Ferisiler ona karşı çıkmıştır. Ferisilerin hızla çoğaldığını gören Anan
ben David, Tevrat'ın tamamen ortadan kalkacağından korkarak bütün taraftarlarından Ferisilerden
ayrılmalarını istemiş ve bu süreçte Karaîlik ortaya çıkmıştır. Karayların ilk fikir babası Anan ben
David’den sonra bu Musevi akımının destekçileri Ananiler diye çağrılmıştır. 9. ve 10. yüzyıl
boyunca Tevrat’ın kişisel okunuşuna verilen önemi vurgulamak için Karay adı benimsenmiştir.
Her ne kadar Babil’de Karay akımı meydana gelmiş olsa da, onun mensupları Mısır, Suriye ve
İstanbul’a yayılmıştır. Rabbanî Yahudiliğin yoğun baskısı neticesinde Karâîlik sınırlı ölçüde
yayılmıştır. Günümüzde bu mezhebe mensup olanların büyük çoğunluğunu Türk asıllılar
oluşturmaktadır (Arık 2005: 27-31; Csato 2008: 165-166).
Karaylar ibadetlerini kenesa adını verdikleri ibadethanelerinde hem İbranice hem de Karay
Türkçesi ile yapmaktadırlar. Karaîlik’te günde iki kez yapılan, sabah ve akşam ibadeti vardır. Bu
ibadetlerde Zebur’dan parçalar okunur. Günlük ibadet dışında özel günlerde ve şabat günü ayrıca
kenesalarda yapılan ibadetler de vardır. Kenesalarda Zebur parçalarının yanında ilahiler ve dualar
okunur. Musevi dininin temsilcilerinden Karayların arasında şamanlık kültürüne ait bazı
ritüellerin de yaşatıldığı bilinmektedir. Karaylar, ahirete, meleklere, cennet ve cehenneme ayrıca
Davut peygamber soyundan bir Mesih geleceğine ve bütün Yahudileri kurtaracağına inanırlar.
Hz. İsa ve Hz. Muhammet’in peygamber olduğunu kabul ederler. Karaîlik’te oruç ibadeti de
vardır. Haman’ın zulmünden kurtuluşun hatırası olarak, kendi takvimlerine göre nisan ayının
13’ünde başlayıp şivan ayının 23’üne kadar süren yetmiş günlük oruçları vardır. Ayrıca her ayın
yedinci günü tutulan bir oruçları; Purim bayramında tutulan iki günlük bir oruçları ve adar ayının
14. ve15. günlerinde tutulan iki günlük oruçları bulunmaktadır. Karaylar, inançlarını Yahudiliğin
bir mezhebi olarak değil ayrı bir din olarak görmektedirler (Gülsevin 2010: 9-10).
Karaylar
Karaîlik akımı, Türkler arasında özellikle Hazar devleti bünyesinde yaşayan Türk toplulukları arasında
taraftar bulmuş ve yayılmıştır. Hazar ülkesinde yaşam alanı bulan Karay Türklerinin en erken yerleşim
yeri Kırım olmuştur. Daha sonraları Kırım’dan çeşitli ülkelere göçler yaşanmıştır. 13. yüzyılda Moğol
baskınları ve siyasal çalkantılar neticesinde Karay topluluğu dağılmaya başlamıştır. Litvanya’da yaşayan
Karaylar, 14. yüzyılda Kırım’dan göçerek bu ülkeye yerleşmişlerdir. Litvanya prensi Vytautas
(Witold), Altınordu’daki iç karışıklıklardan yararlanıp 1397-1398 yıllarında Karadeniz kıyılarına
kadar gelmiş ve geri dönerken 350 Karay ailesini de beraberinde ülkesine götürmüştür.
27
‘Karait’in çoğulu olarak kullanılan ‘Karaim’ ismi, Türkologlarca da Karay, Karaylar olarak ifade edilmektedir.
94
Litvanya’da rahat ve özgür bir yaşama sahip olmaları bu bölgeye daha çok Karay ailelerinin göç
etmesini sağlamıştır. 14. yüzyılın sonunda Birzai, Krekenava, Kruonis, Naujamiestis, Panevezys,
Pasvalys, Pumpenai, Puşalotas, Saloçiai, Troki, Upyte ve Vilna bölgelerinde 30’dan fazla Karay
cemaati oluşmuştur. 18. yüzyılda ortaya çıkan bir veba salgını, Litvanya’daki Karay nüfusunu
yarıya indirmiştir. Polonya’da yaşayan Karaylar da Litvanya Karayları gibi 14. yüzyılda
Kırım’dan göç ederek bu ülkeye Varşova, Grandsk ve Vroslav bölgelerine gelmişler ve
Polonya’nın sosyo-kültürel, siyasi ve ekonomik hayatında önemli roller üstlenmişlerdir. Elbette
Kırım’dan başka bölgelere göçler olurken Kırım’da kalarak Gözleve, Bahçesaray, Kefe,
Akkerman ve Akyar gibi bölgelerde Karay toplulukları varlıklarını sürdürmüşlerdir (Arık 2005:
28; Csató 2008: 166-167; Csató-Nathan 2002; Çulha 2006: 9; Özkan 2007: 279-283; Szyszman
1989: 30-31). Bu süreçten sonra bir araya gelmekte zorluk çeken Karayların sayıları oldukça
azalmıştır.
Karaylar, 20. yüzyılın ilk yarısına kadar oldukça küçük ve müstakil bir topluluk (cemaat) olarak
yaşamışlardır. Sovyetler Birliği, önceleri bir arada yaşayan bu toplulukları dağıtmıştır. Bunun
sonucunda topluluk mensupları birbirinden kopmuş, yurtsuz kalmış ve geleneklerinden ayrı
düşmüşlerdir. Dinî geleneklerinin ve dillerinin genç nesillere aktarımı durmuştur.
1783’te Rusların Kırım’ı aldığı sıralarda Kırım’da yaklaşık 2400 civarında Karay Türkü
yaşamaktaydı. Özellikle Rus ihtilali sonrası Karayların bir kısmı, Kırım ve Rusya’yı terk ederek
Avrupa ülkelerine, Amerika’ya ve Mısır’a göç etmişlerdir. Mısır’a göç edenlerin hemen hemen
tamamı 1947 Kanal savaşından sonra İsrail’e giderek Ramle İydda bölgesine yerleşmişlerdir.
Bugün İsrailliler, Mısır’dan gelen göçmen Karayların Türk kökenli olmadığını söylemektedirler
(Gülsevin 2007: 301).
Son zamanlara kadar Karaylar, küçük gruplar halinde Litvanya’da toplam 274 kişi (Vilnüs’te
146, Trakay’da 68, Panevezis’te 25, diğer bölgelerde dağınık olarak 35), Polonya’da toplam 45
kişi (Varşova’da 23, Grandsk’ta 9, Vroslav’da 11, bu şehirlerin dışında 2) kaldıkları
belirlenmiştir. Eski SSCB’de yaşayan Karayların toplam sayısı, 1959 sayımında 5900; 1979’da
3341 iken 1989 sayımında 2803; 2001 ve 2002 yıllarında yapılan sayımda ise 318 olarak
verilmiştir. Nüfuslarının her geçen yıl azalması, asimilasyon ve göç ile izah edilebilir (Çulha
2006: 9).
Günümüzde Rusya ve Ukrayna’da yaklaşık 1000, Litvanya’da 230, Polonya’da 50, Türkiye’de
40 Karay Türkü yaşamaktadır (Kocaoğlu 2006: 2). Bugün dünya üzerindeki Karayların
yaşadıkları bölge ve nüfusları kesin olarak verilememektedir. Bilinen bölge ve nüfuslar ifade
edilmektedir. Ancak bu belirtilen bölgeler dışında Amerika, Avustralya, Fransa gibi ülkelerde de
Karayların yaşadığı bilinmektedir. Yaklaşık bir tahminde bulunmak gerekirse çok dağınık ve
küçük topluluklar olarak yaşayan Karayların toplam nüfusu, 2500 ile 3000 arasında verilebilir.
Karaycanın Yayılma Alanları ve Günümüzdeki Durumu
Kuzey Grubu Türk Lehçeleri diye adlandırılan ve bugün Tatar, Kazak, Kırgız, Başkurt,
Karakalpak, Kumuk, Nogay, Karaçay-Balkar, Kırım Tatar ve Karay Türkçeleriyle devam eden
Kuzey grubu Türk lehçeleri, tarihî Kıpçak lehçesinin bugünkü çağdaş temsilcileridir.
95
Kıpçak lehçelerinin Karadeniz-Hazar Bölgesi’ne dâhil olan Karay Türkçesinin konuşucuları,
bugün Litvanya’da Troki (Trakay), Vilnius (Vilnüs) ve Panevezis (Poneves) şehirlerinde;
Ukrayna’da Luck (Lutsk) ve Halicz (Haliç) şehirlerinde; Kırım’da Gözleve (Yevpatoriya) ve
Bahçesaray civarında; Polonya’da Gdansk, Varşova, Vroclav, Opole bölgelerinde; Türkiye’de
İstanbul; Avustralya’da Sydney; ABD’de New York ve Fransa’da Paris şehirlerinde dağınık
cemaatler halinde yaşamakta ancak bunların çok azı Karay Türkçesi konuşmaktadır. Karay
Türkçesi, uzun yıllar Trakay, Haliç ve Kırım ağızları olmak üzere üç kolda devam etmiştir. 1929
yılında yayımlamış olduğu Karaimische Texte im Dialekt von Troki adlı eserinde Kowalski, bu
üç diyalekt için bir sınıflandırma yapmış ve Kırım diyalektini Doğu Karaycası, Trakay ve Haliç
diyalektlerini de Batı Karaycası olarak gruplandırmıştır (Öztürk 2015: 144).
Pratikte Kırım Karay ağzı kullanılmayan bir ağız olmasına rağmen günümüzde Kırım ve
Moskova’da yaşayan Karay toplulukları tarafından canlandırılmaya çalışılmaktadır. Ancak diğer
iki ağız günümüzde devam etmekle birlikte, Haliç Karay ağzı için de durum hiç iç açıcı değildir.
Haliç, günümüzde Ukrayna’da bir kasaba olup az sayıda Karay Türkünün yaşadığı bir yerleşim
yeridir. 2002’de sadece 8 Karay, bu diyalekti konuşurken günümüzde bu sayı 2’ye düşmüş ve bu
iki kişi de orada yaşayan iki yaşlı kadındır (Csató 1998: 59; Csató 2002: 135). Diğer Karaylar ise
yaşadıkları ülkenin dilini tercih etmiş durumdadırlar.
Karay Türkçesinin en canlı ağzı bugün Trakay ağzıdır. Diğer bölgelere oranla Karay nüfusunun
en derli toplu ve canlı topluluğu da Trakay’dadır. Ancak burada da Karay Türkçesi
konuşurlarının sayıları her geçen gün azalmaktadır. 30 civarında Karay tarafından Trakay Karay
ağzı devam ettirilmektedir.
20. yüzyılın ikinci yarısına kadar Litvanya’daki Karay cemaati okulları ve yayın araçları
vasıtasıyla Karay Türkçesi oldukça canlı kalmıştır. Ancak 1940 yılında Litvanya’nın Sovyetler
Birliği tarafından ilhak edilmesiyle birlikte, Karay mabetleri, yayınları ve okulları tamamıyla
kapatılmıştır. Karaylar, eski belge ve metinlerde İbranî daha sonra Leh ve Litvan kaynaklı Lâtin,
1945’den sonra ise Kiril alfabesi kullanmışlardır (Özkan 2007: 280). Dinî metinlerde İbranice
kullanan Karaylar, İbrani alfabesini benimsemekle birlikte bazı harflerin adlarında değişiklik
yapmış ve sesleri Türkçeye uyarlamak için de bazı fonetik katkılarda bulunmuşlardır.
Karay yazı dili Karay yazarı El-Kirkisâni’nin 10.yy.da milli ibadet dili çizgisinde Tevrat’ı, Karay
Türkçesine çevirmesi ile başlatılabilir. 1528-1529 tarihleri arasında Venedik’te İbranice basılan
bir Karay din kitabında, Karay Türkçesinin Kırım ağzı ile yazılmış bir ilahi yer almaktadır.
Bilinen en eski çeviri eser, Haliç Karay ağzına ait olup 16. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Trakay
Karay ağzıyla yazılmış en eski çeviri eser ise 18. yüzyılda kaleme alınmıştır. 1731’de Kırım’ın
Bahçesaray şehrinde ilk Karay matbaası açılır ve bu matbaada Mekabbeç adı verilen din kitapları
ile bazı ilahiler basılır (Csató 2011: 169; Doğruer 2007: 51; Gökçe 2000: 6; Kuzgun 1993: 325).
1832-1835 yıllarıarasında İstanbul’da Karay Türkçesi ile yapılan ilk Tevrat tercümesi basılmıştır.
1889 yılında ise Tevrat’ın sadece Tekvin kısmının Karay Türkçesine tercümesi Vilnüs’te
gerçekleştirilmiştir. Bunun yanı sıra Pinehes Malecki tarafından derlenen ilahiler, Karay
Türkçesinin Trakay ağzıyla yazılmıştır. Sarnavları Kutulmağnın Yazıxlardan (Günahlardan
Arınma İlahileri) adını taşıyan bu eser 1890 yılında Vilnüs’te yayımlanmıştır. Bunların yanı sıra
eski şiirlerden oluşan ve Karayların dinî yaşayışlarını ortaya koyan bir kısım Karay el
yazmalarını da yayımlamıştır (Zajackowski 1996: 13-14; Doğruer 2007: 51-52).
96
Litvanya ve Polonya’da yaşayan Karay yazar ve şairlerin eserlerinde ve bu ülkelerde derlenen
ağız metinlerinde Trakay ağzı kullanılmıştır. Litvanya Karayları, günümüzde önemli bir yayın
faaliyeti göstermemektedir. Daha çok Karay Türkçesine ait tarihî belge ve metinler üzerinde
akademik ve ilmî çalışmalar yapılmaktadır (Özkan 2007: 280-281).
Tapani Harviainen, Karay çalışmalarının yaklaşık üç yüz yıl önce Turku (Åbo) kentinde
başladığını bildirmektedir. 17. yüzyılda bazı akademik çevreler Karaylar ve Karaîlik ile ilgili
tartışmalarla meşgul olmuşlardır. Karaylar, Rabbani Yahudilerine göre daha kolay din
değiştirebilir görüşü Karay çalışmalarını daha da artırmıştır. Böylece her geçen asır Karaylara
olan ilgiyi pekiştirmiş ve çalışmalar hız kazanmıştır (Csató 2010: 261-262).
Karay Türkçesinin Trakay ve Haliç ağızlarını konuşanlar ile 18. yüzyılda Macaristan’da, Macar
çevresi içerisinde tamamen yok olan Kumanlarınve Ermeni Kıpçakların kullandığı lehçeler dil
yönünden birbirine çok yakındır (Kowalski1929: xxiv).
Kırım Karay ağzının, Trakay ve Haliç Karay ağızlarından farklı olarak bölge ve kültürel
etkileşim neticesinde Kırım Türkçesi ile yakınlaşmış ve bu yakınlaşma zamanla Kırım Karay
ağzının kullanılmaması ve beraberinde kaybolması sonucunu doğurmuştur.
İbrani yazı dilinin etkisiyle Karaycanın sözdizimi büyük ölçüde değişmiştir. Ancak bu etkilere
rağmen Karayca, arkaik özellikler taşıması bakımından Türk dilinin önemli bir lehçesidir. Ayrıca
Karaycanın, hem tarihî hem de modern Kıpçak lehçeleriyle ortak bir söz varlığı bulunması da
dikkate değerdir.
Karaycanın söz varlığı incelendiğinde Arapça ve Farsçadan alıntılanan kelimelerin, Karayların en
erken yerleşim yeri olan Kırım’da bulundukları sırada Karaycaya ödünçlenmiş olduğunu
söylemek mümkündür. Arapça ve Farsça alıntı kelimeler, daha çok Kırım Karaycasında
görülmektedir. Ancak Trakay ve Haliç Karaycalarında kullanılan Arapça ve Farsça
ödünçlemelerin sayısı Kırım Karaycasına oranla az olmakla beraber kullanılan bu kelimelerin
genellikle bu iki diyalektte ortak kullanıldığı görülmektedir. Kırım Karaycasındaki İbranice
kelimelerin azlığı da yine Kırım Karaylarının sosyal ve dinî yaşamlarının ne ölçüde değiştiğini
göstermesi bakımında önem taşır.
En kuvvetli ve en kalıcı Slav etkisi Trakay ve Haliç Karaycalarında görülmektedir. Elbette Slav
dilleri Kırım Karaycasını da etkilemiştir ancak 15. yüzyılda Osmanlıların Kırım’ı almasıyla
birlikte Kırım Karaycası daha çok Oğuzca ve Kıpçak dillerinden Tatarcanın yoğun etkisi altında
kalmıştır (Öztürk 2015: 160-163).
Karaycada, Eski Türkçe dönemine ait kimi kelimelerin halen kullanıldığı bilinmekle birlikte
Kıpçak ve Oğuz unsurlarınında harmanlandığı görülür. Karaycanın Oğuzca ile münasebetleri
hem Selçuklu dönemi, hem de Osmanlı dönemindeki ilişkiler ve coğrafi yakınlıktan
kaynaklanmaktadır. Oğuzca unsurların yoğunluğu Karaycanın yanı sıra Kırım Tatar Türkçesinde
de görmek mümkündür (Gülsevin 2007: 303; 2013: 212).
Trakay ve Haliç Karaycalarında Türkçe olmayan sözdizimsel özellikler bulunmaktadır. Ayrıca,
sesbilimsel sisteme ait bazı özellikler de yine oldukça dikkat çekicidir. Sesbilgisel yönden
Karaycanın bu iki ağzında öndamaksıllaşmış pek çok ünsüz sayesinde büyük ölçüde Slavca etkisi
uyandıran bir ahenge sahiptir. Ünlü sistemi Türkçe karakterini tamamen korumuştur ve büyük
ölçüde diğer Türk dilleri için de geçerli olan sekiz ünlüden oluşmaktadır. Karayların, altı yüz yıl
97
boyunca sıkı bir ilişki içerisinde oldukları dillerde bulunmayan yuvarlak ön ünlüler ü ve ö’nün,
korunmuş olması da bu açıdan oldukça dikkate değerdir (Csató-Johanson 2009: 138-141).
UNESCO tarafından koruma altına alınan diller arasında yer alan Karay Türkçesine yönelik
çalışmalara son dönemde Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Yurtdışı Türkler Akraba
Toplulukları Başkanlığı başta olmak üzere TİKA ve Yunus Emre Enstitüsü gibi kurumlar da
destek vermektedir.
Uppsala Üniversitesi tarafından Éva Á. Csató öncülüğünde başlatılan Karay Yaz Okulu’nda
Polonya, Rusya ve Ukrayna’dan gelen Karaylara kısa bir programla Karay Türkçesi
öğretilmektedir. Bu dönem içerisinde Karayların bir araya gelmeleri, ilişkilerini güçlendirmeleri
ve nesiller arası aktarımları yaşatmaları bakımından oldukça önemlidir. Son dönemlerde bu
projeye Türkiye Cumhuriyeti Devleti de destek vermektedir.
Ayrıca Csató, hem Litvanya’daki Karayların hem de Ukrayna’daki Haliç Karaylarının konuşma
dilinin belgelerini düzenlemiştir. Csató’nun, Karaycanın tam teşekküllü konuşucularından
hazırladığı bu kayıtlar Leipzig’deki Tehlike Altındaki Diller Arşivi (LELA)’nde muhafaza
edilmektedir.
Sonuç ve Öneriler
Kendilerini Hazarların torunları olarak adlandıran Karaylar, günümüze kadar tarihin en acı
olaylarına şahitlik etmiş, pek çok mübadeleler atlatmış bir topluluktur. Savaşlar, göçler, doğal
afetler, dağınık yaşamlar, yaşadıkları bölgelerdeki sosyo-kültürel etkileşimler, farklı gruplarla
olan evlilikler, süreç içerisinde Karay nüfusunu azaltırken, Karaycanın da kaderini etkilemiştir.
Günlük yaşamda Karayca yerine yaşadıkları ülkelerin dilleriyle konuşmaktadırlar.
Yakın zamana kadar Kırım, Trakay ve Haliç ağızları olmak üzere üç ayrı ağız alanı bulunan
Karay Türkçesinin Kırım ağzı, Kırım Tatar Türkçesinin tesirinde kalıp erimiş; Slav etkisinde
kalan Trakay ve Haliç ağızlarının konuşucuları ise oldukça azalmış ve buna bağlı olarak
günümüzde bu iki ağız, kaybolmaya yüz tutmuş bir vaziyettedir.
Gün geçtikçe sayıları azalan Karay Türklerinin çok eski tarihlerden bu yana kullandıkları Karay
Türkçesi bugün için var olma mücadelesi vermektedir. Türk dili için oldukça önem arz eden
Karayca, bu mücadelesinde yalnız bırakılmamalı ve araştırmacılar tarafından desteklenmelidir.
Yazılı ve sözlü kaynaklarını bugüne taşıyabilen Karayların gelenek ve göreneklerini yaşatmaları,
en önemlisi dillerini kaybetmemeleri için Karayların kültürel varlığını güçlendirecek çalışmalar
yapılmalıdır.
Karayca, duyarlı bilim adamlarının öncülüğünde devletlerin ve çeşitli kurumların da siyasi ve
ekonomik desteklerinin alınmasıyla çalışmalar bu yönde yoğunlaşmalıdır. Örneğin Trakay’da son
13 yıldır her yaz iki haftalık ‘Karay Yaz Okulu’ projesi ile Karaylara Karayca öğretilmektedir.
98
Ancak başta ekonomik desteklerin yetersizliği gibi sebepler ile kısa süreli ve az sayıda Karaylara
hitap eden bu projenin daha kapsamlı bir şekilde yürütülmesi ve desteklenmesi gerekmektedir.
Dünyanın farklı coğrafyalarına dağılmış Karayları (en azından temsilî) yılın belli dönemlerinde
düzenlenecek ve bir araya getirecek bazı sosyal ve kültürel etkinlikler gibi yeni ve kalıcı birtakım
projeler geliştirilmelidir.Bunun sonucunda Karaycanın yaşatılması adına ciddi katkılar sağlanmış
olunacaktır.
Hem örgün hem de uzaktan eğitim sistemi dâhilinde bazı üniversitelerde lisans ve lisansüstü
öğrencilerine Karay Türkçesi öğretilmelidir. Özellikle bu alanda çalışacak uzmanlar
yetiştirilmelidir.
Ayrıca üniversitelerde değerli bilim adamları tarafından bu alanda hazırlatılacak lisansüstü tez
çalışmaları ile farklı konularda bilimsel araştırmalar yapılacak ve aynı zamanda uzmanlaşmış
araştırmacılar ortaya çıkmış olacaktır.
Özellikle Karay gençlerinin Türkiye üniversitelerinde eğitim almaları sağlanabilir ve bu eğitim
süreci içerisinde TÖMER gibi kurumlarca Karayca eğitimi de verilebilir. Karaycanın
kaybolmaması için genç Karay nesli üzerine çalışmaların yapılması daha önem taşımaktadır.
Karaycanın konuşurluğunu canlandırmak, bu dilin yaşamasını sağlamak için günlük hayatta
tercih edilen sözcüklerden hareketle sözlük çalışmaları yapılmalıdır. Bu çalışmalar arasında
Karaycanın tarihî ve çağdaş dönemlerine yönelik karşılaştırmalara da yer verilerek sözcük
dağarcığının genişlemesini sağlamak çok önemlidir.
Karayların ibadetlerini Karayca olarak yapmalarını sağlamak bir bakıma kendi ana lehçelerine
özen ve ilgiyi artırmalarını da ortaya çıkaracaktır. Bu sebeple Karayca birtakım dinî eserlerin
yazımı ve basımı desteklenmelidir.
Azınlık statüsünde bulunan Karayların ilk ve orta eğitim düzeyindeki çocuklarının yaşadıkları
ülkelerde seçmeli ders olarak Karayca dersi almalarını sağlayacak adımlar atılmalıdır.
İnternet ağı üzerinden faaliyet gösteren Karaim sayfalarına uluslararası boyut kazandırılmalı ve
birtakım teknik projelerle geliştirilerek yaygınlığı artırılmalıdır. Özellikle bu sayfalar aracılığıyla
99
genç nesil Karaylara uzaktan eğitim modeli uygulamasıyla Karayca dersleri verilerek Karaycanın
konuşurluğu özendirilmeli ve kullanım alanı genişletilmelidir.
Bütün bu çalışmalara öncülük edecek Karay dernekleri başta olmak üzere üniversiteler, ilgili
devlet kurumları ve çeşitli sivil toplum kuruluşları ile birlikte ortak projeler hazırlanmalı ve
desteklenmelidir.
Kitlesel iletişimin önemli unsuru olan çeşitli basın ve yayın organlarınca Karayların ve
Karaycanın geleceği için ilgili reklam filmleri hazırlanmalıdır. Böylece hem dünyanın ilgisi bu
yönde çekilmiş olunacak hemde farklı coğrafyalarda yaşayan bütün Karaylara tek bir adımda
bilinçlendirme çalışmaları yapılmış olunacaktır.
KAYNAKÇA
Arık, Durmuş (2005), Türk Yahudiler: Kırım Karâîleri, Dinî Araştırmalar, C. 7, S. 21, Ankara.
Csató, Éva Á. (1998), ‘Das gesprochene Halitsch-Karaimisch’, Bahşı Ögdisi. Klaus Röhrborn
Armağanı, (haz.) J. P. Laut-M. Ölmez, Freiburg/İstanbul.
Csató, Éva Á. (2002), ‘Karaim’, Minor Languages of Europe, A series of Lectures at the
University of Bremen, Nisan- Temmuz 2000.
Csató, Éva Á.-Nathan, David (2002), Spoken Karaim, Multimedia CD-Room.
Csató, Éva Á. (2008), ‘Karaim Studies At Uppsala’, Orientalia Suecana, LVII, Uppsala.
Csató, Éva Á.-Johanson, Lars (2009), ‘Kuzeybatı Karaycasında Hece Uyumu Üzerine’, IJCAS
13, s. 137-148.
Csató, Éva Á. (2010), ‘Report on an Uppsala workshop on Karaim studies’, Turkic Languages,
Volume 14, Number 2.
Csató, Éva Á. (2011), ‘A typological coincidence: Word order properties in Trakai Karaim
biblical translations’, Turcologica, S. 86, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.
Çulha, Tülay (2006), Karaycanın Kısa Sözvarlığı (Karayca-Türkçe Kısa Sözlük), Kebikeç Yay.,
İstanbul.
Doğruer, Semra (2007), Karay (Karaim) Türklerinin Sözlü Edebiyatı, Ankara: Gazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, basılmamış Yüksek Lisans tezi.
Gökçe, Faruk (2000), Karay Türkçesinin Fonetiği, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, basılmamış Yüksek Lisans tezi.
Gülsevin, Selma (2007), ‘Karay Türkçesinde Oğuzca Unsurlar’, Turkish Studies, Volume 2/2.
Gülsevin, Selma (2010), Günümüz Karay Türkçesi (Giriş-Dil Özellikleri-Metinler-Söz Dizini) ve
Türk Lehçeleri Arasındaki Yeri, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
basılmamış Doktora tezi.
Gülsevin, Selma (2013), ‘Karay Türkçesinin Kendisine Has Özellikleri ve Türk Lehçeleri
Arasındaki Yeri’, Karadeniz Araştırmaları, S. 36, s. 207-222.
Kocaoğlu, Timur (2006), Karay, The Trakai Dialect, Muenchen.
100
Kowalski, T. (1929), Karaimische Texte Im Dialekt Von Troki, Nakladem Polskej Akademji
Umiejetnosci, Krakowie.
Kuzgun, Şaban (1993), Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Türklerinin Menşei Meselesi-Hazar
ve Karay Türkleri, Ankara.
Özkan, Nevzat (2007), Türk Dilinin Yurtları, Akçağ Yay., Ankara.
Öztürk, Abdulkadir (2015), ‘Karaycadaki Alıntı Kelimeler’, Gazi Türkiyat Türklük Bilimi
Araştırmaları Dergisi, Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Basımevi, Ankara, Bahar
2015, S. 16, s. 143-164.
Szyszman, Simon (1989), Les Karaïtes d’Europe, Acta Universitatis Upsaliensis-Studia Multi
ethnica Upsaliensia, 7, Uppsala.
Zajaczkowski, Ananiasz (1996), ‘Karaim Edebiyatı’, Türk Lehçeleri ve Edebiyatı Dergisi, C.5,
S. 13-20.
101
CUMHURİYET DÖNEMİNDE BİR MİLLİ DEVLET POLİTİKASI; HARS
KOMİTELERİNİN EĞİTİM VE TÜRKÇE ÖĞRETME FAALİYETLERİ
Yrd. Doç. Dr. Sacit UĞUZ
Mustafa Kemal Üniversitesi
Fen Edebiyat Fakültesi
Tarih Bölümü
Tayfur Sökmen Kampüsü
Hatay/Türkiye
[email protected]
ÖZET
Cumhuriyet dönemi idarecilerinin ulus devlet oluşturma düşüncesinin bir ürünü olan Hars
komiteleri, Mersin, Tarsus, Adana şehirlerinde yaşayan ve kendilerini Arap Alevisi olarak da
tanımlayan Nusayrîlerin Türk kültürüne adaptasyonunu sağlamak amacını gütmekteydi. Bozuk
bir Arapça konuşan Nusayrîlerin antropolojik yapıları, dilleri ve kültürleri hakkında çeşitli
araştırmalar yapılmış ve neticede bunların Eti Türkü oldukları kanaatine varılmış, resmî olarak da
bu şekilde isimlendirilmişlerdir. Nusayrîlerin Türk milletinin bir unsuru olduğunu, eski
yönetimlerin yanlış politikalarının bir ürünü olarak ötekileştirildiklerini, bu nedenle de zamanla
öz kültürlerini ve ana dilleri olan Türkçeyi unuttuklarını resmî ideoloji olarak benimseyen
Cumhuriyet idarecileri, 1937 yılında kurdukları Hars komiteleri ile Nusayrîleri tekrar aslına
döndürme çalışmaları başlatmıştır. Bu çalışmaların en önemli ayağını ise eğitim-öğretim
faaliyetleri oluşturmuştur. Eğitim-öğretim faaliyetleri kapsamında Mersin, Tarsus ve Adana’da
Nusayrîlerin yoğun olarak yaşadığı mahalle ve köylerde okullar açılmıştır. Ayrıca, her yaştan
Nusayrî vatandaşın Türkçeyi ve Türk kültürünü öğrenmeleri amacıyla Ulus okulu ya da Ulus
dershanesi adı verilen kurslar düzenlenmiştir. Böylece bu insanların Türk toplumu ile
kaynaşmaları sağlanmaya çalışılmıştır. Bu süreçte anaokulundan başlayarak her yaşta çocuk ve
yetişkine eğitimler verilmiş, konferanslar düzenlenmiş ve sinema gösterimleri yapılmıştır.
Nusayrîlerin günlük hayatlarında da Türkçe konuşmaları için köylere ve mahallelere propaganda
heyetleri gönderilmiştir. Kısacası sıkı bir Türkleştirme faaliyeti yapılmıştır.
Bu çalışmada Hars komitelerinin kuruluşu ve amaçlarından kısaca bahsedildikten sonra,
Nusayrîler üzerindeki eğitim ve Türkçe öğretimi faaliyetleri üzerinde durulacaktır. Başbakanlık
Cumhuriyet Arşivi belgeleri ve o dönemde Nusayrîler hakkında yazılan kitaplar ve raporlar
çalışmanın ana kaynaklarını oluşturmaktadır.
Anahtar Sözcükler: Hars Komiteleri, Nusayrî, Eti Türkü, Ulus Okulları, Ulus
Dershaneleri
102
ABSTRACT
A NATIONAL STATE POLICY IN REPUBLIC PERIOD: EDUCATION AND TURKISH
TEACHING ACTIVITIES OF THE HARS COMMITTEES
Hars Committees, which is a production of the ideas of Republic authorities to create a
national state, aimed adaptation of the Nusayrîs to Turkish culture. Nusayrîs define themselves
as Arabic Alawi and live in Mersin, Tarsus and Adana. Some researches were made about
anthropology, language and culture of Nusayrîs who speak Arabic badly. As a result of this
researches formed an opinion that Nusayrîs are Eti Turks then they were named Eti Turks
officially. Republic authorities admitted official ideology that Nusayrîs was a part of the Turkish
Nation and they were otherized by former authorities. For this reason they forgot their selflanguage and culture. Republic authorities established Hars Committees in 1937 and started the
work about Nusayrîs to return them their own self-language and culture. The most important part
of this works was education. In education activities schools were established in cities and villages
of Mersin, Tarsus and Adana where Nusayrîs population was living intensively. Also some
courses was held as named Nation school (Ulus okulu) or Nation class (Ulus dershanesi) in order
that Nusayris teach Turkish language and Turkish culture. So adaptation of Nusayris to the
Turkish society was tried to provide. In this process, for young and adult people having any aged,
starting from kindergarten some activities was organized like education activities, conferences
and cinema. Also propaganda committees were sent to villages and neighborhoods in order that
Nusayrîs speak Turkish in their daily lives. In short, Turkify activities were carried out strictly.
In this article, after mentioned briefly about establishing and purposes of the Hars
Committees, will be focused on the education and Turkish teaching activities of them on the
Nusayrîs. Documents of the Republic Archives and some books and reports about Nusayrîs
written at that time are the main sources of this article.
Key Words: Hars Committees, Nusayrî, Eti Turks, Nation Schools, Nation Classes
Giriş
Bu tebliğin konusu, Cumhuriyet’in ilanından sonra hayata geçirilen ulus devlet oluşturma
projesinin bir sonucu olarak, Türkiye sınırları içerisinde kalan Nusayrî toplumunun Türk
toplumuna adaptasyonunu sağlamak amacıyla kurulmuş olan Hars komiteleri ve bu komitelerinin
Türkçe öğretimi ile ilgili gerçekleştirdiği faaliyetler olacaktır. Burada öncelikle Nusayrîlik ve
Nusayrî toplumu hakkında kısa bir malumat vermekte fayda vardır.
Nusayrîlik, IX. yüzyılda ortaya çıkmış dinî bir akım olup Arap Aleviliği olarak da
bilinmektedir. Bu akımın kurucusu olarak Ebu Şuayb Muhammed b. Nusayr en-Nemirî (ölm.
883), yayıcısı olarak da onun en önemli halifelerinden Hüseyin b. Hamdan el-Hasibî (ölm. 957
veya 969) kabul edilir. Kurucusunun ismine izafeten bu akım Nusayrîlik olarak isimlendirilmiştir
(Dalkıran, 1988: 365; Massignon, 1988: 365).
Nusayrîlik, Hamdan el-Hasibi’nin imamlığına kadar, Irak topraklarında küçük bir
topluluğun inancı olarak kalmıştır. Hamdan el- Hasibi’nin liderliğe gelmesi ve Bağdat’tan
Halep’e gelerek çalışmalarına burada devam etmesiyle bu akım, Bağdat’ın yanında Doğu
103
Akdeniz kentlerinde de yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Bu, Nusayrîlik için bir dönüm noktası
olmuş ve Nusayrîlik, sonraki yıllarda Irak topraklarında neredeyse tamamen ortadan kalkarken
Doğu Akdeniz Nusayrîlerin yaşadığı hemen hemen tek bölge hâline gelmiştir (Keser, 2006: 67).
Selçukluların bölgeyi fethiyle birlikte, bu devletin hâkimiyetine geçen Nusayrîler, 1098’de
Haçlıların, 1188’de de Selahaddin-i Eyyûbi’nin idaresine girmişlerdir. Sultan Baybars döneminde
(1233-1277) Memlûk, Yavuz Sultan Selim döneminde ise (1512-1520) Osmanlı hâkimiyetine
geçmişlerdir (Bilgili, 2010: 50). I. Dünya Harbi’nin ardından Fransızlar tarafından Osmanlı
yönetiminden ve birbirinden koparılan Nusayrîlerin bugün bir kısmı Türkiye ve Lübnan’da,
çoğunluğu ise Suriye’de yaşamaktadır (Bilgili, 2010: 50).
Nusayrîlerin nüfusları ile ilgili gerek yerli gerek yabancı kaynaklardan kesin bir bilgiye
ulaşmak mümkün olmamaktadır. Osmanlı Devleti, Nusayrîleri Müslüman ahali içerisinde
gördüğü için nüfus sayımlarında ayrı bir tasnife tabi tutmamıştır. Bu nedenle Osmanlı arşiv
vesikalarından Nusayrî nüfusunu tespit etmek mümkün değildir. Sadece bir vesikada 150.000
nüfusa sahip oldukları belirtilmekte ise de bu tahmini bir rakamdır (Ürkmez ve Efe, 2010: 128).
XIX. yüzyıl boyunca Kuzey Suriye ve Çukurova bölgelerini ziyaret eden Batılılar –ki bunlar
genellikle misyonerlerdir- Nusayrî nüfusu ile ilgili bilgiler de vermektedirler. Ancak bunlar da
tahminî rakamlardan ileri gitmemektedir. Örneğin H. H. Jessup, Antakya’dan Teripoli’ye,
Akdeniz’den Humus’a kadar olan bölgede yaşayan Nusayrîlerin sayısını 200.000 olarak
vermektedir ( Jessup, 1872: 35). Dussaud, Nusayrî nüfusunu tam olarak hesaplamanın mümkün
olmadığını belirttikten sonra Suriye’de 130.000 civarında olduğunu, bu rakamın Adana, Mersin
ve Tarsus da ilave edilirse 150.000 rahatlıkla bulabileceğini belirtmektedir (Er, 2010: 152). Farklı
kaynaklarda, farklı rakamlar verilmekle birlikte, XIX. yüzyılın ikinci yarısında, çoğunluğu
bugünkü Suriye sınırları içinde kalan bölgelerde yaşayan Nusayrîlerin, 150 bin ile 200 bin
arasında değişen bir nüfusa sahip oldukları anlaşılmaktadır. Yeni Türk Devletinin kurulmasından
sonra Türkiye tarafında kalan Mersin ve Tarsus ile Adana şehir ve köylerinde yoğun Nusayrî
nüfusu bulunmaktaydı. Bu arada Nusayrî nüfusunun yoğun olduğu diğer şehirlerimizden
İskenderun ve Antakya’nın da 1939 yılına kadar sınırlarımız dışında olduğunu unutmamak
gerekir.
Osmanlı döneminde Müslüman ahali arasında görülmelerine rağmen, farklı inanç
sistemleri nedeniyle gerek toplum gerek devletle olan ilişkilerinde çoğu zaman sorunlar yaşayan
Nusayriler, Cumhuriyet’e geçiş sonrası yeni kurulan sistemde toplum içerisindeki statüleri
bağlamında bir evrilme süreci yaşadılar. Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte yerleştirilmeye başlanan
laik sistemde Nusayrîler de kendilerini yeniden tanımlama fırsatı buldular. Laik sistemle birlikte
devlete hâkim olan Sünnî İslam anlayışının etkisinin kamusal alanda azalması, Nusayrîler
açısından sosyal hayatta bir rahatlama getirmekteydi. Bu durum Nusayrî toplumunun
Cumhuriyet’i ve bu yeni rejimin kazanımlarını benimsemelerinde ve de sıkı sıkıya sahip
çıkmalarında oldukça etkili oldu.
Cumhuriyet idarecileri, dönemin hâkim ideolojisi olan ulus devleti oluşturma çalışmaları
çerçevesinde Arapça konuşan ve kendini Arap Alevisi olarak tanımlayan bu insanları Türk
toplumuna adapte etme gayretine giriştiler. Ancak kapalı bir toplum yapısına sahip olan
Nusayrîler hakkında pek fazla şey bilinmiyordu. Bu nedenle ilk olarak Nusayrîler hakkında
akademik mahiyette ırk ve dil çalışmaları yaptırıldı. Bu çalışmalar neticesinde hazırlanan kitap ve
104
raporlarda Nusayrîlerin aslen Türk ırkına mensup olduğu sonucunu ortaya konmuştur 28. Bu
çalışmalar aslında Nusayrîlerin Türk toplumuna ve kültürüne adaptasyonunu sağlama
politikalarının da bilimsel alt yapısını oluşturmaktadır. Zira asıl amaç, Nusayrîlerin Türk kökenli
olduklarını ispatlamak ve bozuk bir Arapça konuşan ve kendilerini Arap olarak kabul eden bu
halkı, kendi öz kimliklerine geri döndürmektir. Bu şekilde bilimsel alt yapı oluşturulduktan sonra
icraat safhasına geçilmiş ve Nusayrîlerin yaşadığı bölgelerde kurulan Hars komitelerine bu görev
tevdi edilmiştir.
1. Hars Komiteleri, Kuruluşu ve Teşkilatlanması
Hars komiteleri kendi başlarına teşekkül etmiş olan cemiyetler değildir. Bu komiteler,
talimatnamesinde Cumhuriyet Halk Partisi ve Halkevlerinin himayesinde çalışan hars heyetleri
olarak tanımlanmış olup 1937 yılında kurulmuştur. Ankara’da CHP Genel merkezinde merkez
hars komitesi, İçel (vilayet merkezi olan Mersin şehrinde) ve Seyhan’da (vilayet merkezi olan
Adana şehrinde) vilayet hars komiteleri ve Mersin, Tarsus ve Adana kazalarında da kaza hars
komiteleri oluşturulmuştur. Kaza hars komiteleri vilayet hars komitelerine, vilayet hars
komiteleri de Ankara’da bulunan merkez hars komitesine bağlıdır. (BCA. 490.1.0.0.583.10.1,
s.49, 50; BCA. 490.1.0.0.583.12.1, s. 80).
Merkez Hars Komitesi başkanlığına Seyhan mebusu Hilmi Uran, üyeliklerine de tüm
Seyhan ve İçel mebusları ile Balıkesir mebusu Özge Evren getirilmiştir. Özge Evren aynı
zamanda Hars Komitesi’nin genel sekreterliğini de üstlenmiştir (BCA. 490.1.0.0.583.12.1).
Seyhan Vilayeti Hars Komitesi reisliğine Vali ve CHP il yönetim kurulu başkanı Tevfik
Hadi Baysal, Adana Kazası Hars komitesi başkanlığına Kasım Ener, İçel Vilayeti Hars komitesi
başkanlığına Vali ve CHP il yönetim kurulu başkanı Rüknettin Nasuhioğlu, Tarsus Kazası Hars
komitesi başkanlığına da dönemin Belediye Başkanı Muvaffak Ziya Uygur getirilmiştir (BCA.
490.1.0.0.583.10.1, s.66-69). Ayrıca her komite için bir başkan yardımcısı, sekreter ve muhasip
belirlenerek teşkilatların kuruluşu tamamlanmıştır. Böylelikle o günkü Türkiye sınırları içerisinde
Nusayrî nüfusunun yaşadığı vilayet ve kazalarda oluşturulan Hars komiteleri kendilerine
yüklenen misyonu yerine getirmek için çalışmaya hazır duruma gelmiştir.
2. Hars Komitelerinin Amaçları ve Faaliyet Alanları
Hars Komiteleri Talimatnamesinin 3. kısmının A bendinde yer alan 11. maddede Hars
komitelerinin amacı şu şekilde belirtilmiştir:
“Hars Komitaları, öz anadillerini düzgün konuşamayan Türklerin milli kültür
seviyesini her suretle koruyarak yükseltmek ve yaşadıkları muhitlerdeki Türk
yurttaşları ile olan ailevî ve ictimaî vaziyet ve münasebetlerinde daha sıcak ve daha
kaynaşık bir duruma getirmek için çalışacaktır (BCA. 490.1.0.0.583.10.1, s. 51).”
Bu konu ile ilgili yapılan çalışmalar için bkz. Baha Said Bey. 2000. Türkiye’de Alevi, Bektaşi, Ahi ve Nusayrî
Zümreleri, (Yayına Haz. İsmail Görkem). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları; Tankut, Hasan Reşid, 1938.
Nusayrîler ve Nusayrîlik Hakkında. Ankara: Ulus Basımevi; Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi [BCA], 490.
1.0.0.583.12.1).
28
105
Bu ifadelerde herhangi bir Nusayrî, Alevi ya da Eti Türkü ifadesi bulunmamasına rağmen –ki
dönemin resmî söylemi Eti Türkü’dür 29- burada kast edilen elbette ki Nusayrî vatandaşlardır. Zira
Hars komitelerinin kurulduğu şehirlerde bu tanımlamaya uyan kesim sadece Nusayrîlerdir.
Toplum içerisinde kültürel farklılıklara sahip olan ve ayrı dil konuşan Nusayrî toplumunun millî
kültür (kast edilen Türk kültürüdür) seviyelerini yükseltmek, dönemin laiklik anlayışı içerisinde,
mezhepsel farklılıkları ön plana çıkarmadan, Türk toplumu ile kaynaşmasını sağlamak en önemli
amaç olarak belirlenmiştir.
Bu amaca ulaşabilmek için komitelere belli başlı vazifeler yüklenmiştir. Bu vazifeler
şunlardır (BCA. 490.1.0.0.583.12.1, s.81):
a) Türkçeden başka dil konuşan Türklerin ana dillerini temiz ve düzgün konuşabilmelerini
kolaylaştırmak için bölgelerindeki okulların kadrolarını bu maksada uygun olarak genişletmek ve
gerekli tedbirleri almak.
b) Türkler arasında her yerde temiz ve düzgün Türkçe konuşma alışkanlığını sağlamak
için gerekli tedbirleri almak.
c) Türklerin her yerde, bilhassa kendi aralarında ve evlerinde öz ana dilleri olan Türkçeyi
konuşmalarının millî bir şeref ve menfaatlerinin emrettiği bir vazife olduğunu öğrenmelerini
sağlamak.
d) Türklerin öz ana dilleri olan Türkçeden başka dil konuşmaları nedeniyle zihniyetlerde
hasıl olmuş olan farklı fikirler karşısında bunların Türk oldukları gerçeğini her zaman savunmak
ve basın-yayın yoluyla da herkese öğretmek.
e) Türkçeden başka dil konuşan Türklere Arapuşağı, Fellah, Nusayrî, Alevi gibi öz
kimliklerini gizleyen ve halk arasında da hakaret kabul edilen isimlendirmelerin yapılmasını hoş
görmemek ve bu durumun önüne geçmek.
f) Türkler arasında Laik Cumhuriyet idaresinin reddettiği mezhepsel düşüncelerin ve
ayrımların zararlı etkilerini ortadan kaldırarak Nusayrîlerle Türkler arasında evlenmeyi teşvik
etmek ve kolaylaştırmak.
g) Neşriyatta bulunmak, konferanslar tertip etmek, köylerde ve mahallelerde millî şarkı,
destan, marş ve türküleri yaymak, bunları söyletmek ve öğretmenler vasıtasıyla çocuklara millî
hususiyetleri telkin etmek.
Bu vazifeler doğrultusunda çalışmalarına başlayan mahallî hars komitelerinin
faaliyetlerini kültürel tedbirler, ictimaî tedbirler ve idarî tedbirler olarak üç başlık altında
toplamak mümkündür. Hars komitelerinin eğitim ve Türkçe öğretme ile ilgili faaliyetleri kültürel
tedbirler başlığı altında belirtilmiştir. Örneğin Mersin Hars komitesi kültürel tedbirler başlığı
altında aşağıdaki faaliyetleri gerçekleştireceğini rapor etmiştir (BCA. 490.1.0.0.583.10.1, s.7174):
Türk tarih tezinin popüler olduğu dönemde Nusayrîler/Arap Alevîleri için bizzat Atatürk tarafından kökenlerinin
Etilere dayandığı gerekçesiyle “Eti Türkü” tabiri kullanılmış ve bu tabir devletin bu toplum hakkındaki resmî
söylemi olmuştur. Özellikle Hatay’ın Anavatan’a katılımı sürecinde bölgede yaşayan Nusayrî toplumu bu şekilde
kazanılmaya çalışılmıştır. Yusuf Sarınay,” Atatürk‟ün Hatay Politikası-I(1936-1938)”, Atatürk Araştırma Merkezi
Dergisi, XII/34, Mart 1996, http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-34/ataturkun-hatay-politikasi-i-1936-1938.
29
106
- Türkçeden başka dil konuşan Türklerin ana dillerini düzgün bir şekilde
konuşabilmelerini kolaylaştırmak amacıyla okulların kadrolarını ve programlarını bu işe uygun
hâle getirmek.
- Türkler arasında her yerde düzgün bir Türkçe konuşulmasını sağlamak için gerekli
tedbirleri almak.
- Tahsil çağına gelmiş çocukları okula sevk etmek.
- Tahsil çağını geçmiş kadın ve erkekler için kurslar açmak.
- Konferanslar, mitingler, müsamereler ve musahabeler tertip etmek. Bu musahabe ve
müsamerelerde özellikle yabancı dil konuşan Türklere görevler vermek.
Mahallî hars komitelerinin hepsinin faaliyetleri hemen hemen yukarıda belirtilenler
gibidir. Elbette ki “Türkçeden başka bir dil konuşan Türkler” olarak tarif edilen Nusayrîlerin
Türk kültürüne ve toplumuna adaptasyonunun sağlanması için alınan bu tedbirlerin kalıcı sonuç
vermesi, özellikle genç nesil üzerinde uygulanacak olan eğitim faaliyetlerinin başarısına bağlıdır.
Eğitim bu projenin en önemli ayağı olarak görülmüş ve yapılacak faaliyetler de eğitime
odaklanmıştır.
3. Hars Komitelerinin Eğitim ve Türkçe Öğretme Faaliyetleri
3.1. İçel Hars Komitesinin Faaliyetleri
Bu bölümde İçel ve Seyhan Vilayetleri Hars komitelerinin eğitim faaliyetleri ayrı ayrı ele
alınacaktır. Aynı gaye ile çalışan bu komiteler kendi bölgelerinin sosyal yapıları içinde aynı
amaçlara ulaşabilmek için birbirinden bağımsız ancak bir merkeze bağlı olarak hareket
etmişlerdir. Bu nedenle gerçekleştirilen icraatlar açısından farklılıklar göze çarpmaktadır.
İçel Vilayeti Hars komitesinin eğitim faaliyetlerine geçmeden önce bölgede yaşayan
Nusayrîlerin nüfuslarına, nerelerde oturduklarına ve mevcut eğitim imkânlarına göz atmakta
fayda vardır.
Nusayrîler, İçel Vilayeti dâhilinde merkez Mersin ve Tarsus kazalarında yaşamaktadırlar.
Mersin’in Bahçe Mahallesi ile Karaduvar, Kazanlı ve Karacailyas köyleri Nusayrîlerin en çok
meskûn olduğu yerlerdir. 1937 yılı itibariyle Mersin’de ebeveyni yabancı dil konuşan tahsil
çağındaki çocuk miktarı 315 kız ve 310 da erkek olmak üzere toplam 625 kişi olarak tespit
edilmiştir. Bu sayının Mersin şehrinde yaşayan tahsil çağındaki çocuklara oranı %19’dur. Bu 625
çocuktan 447’si okula devam etmektedir. Bunların 399’u Nusayrî, geriye kalan 48 kişi de
Hristiyan ve Musevi ailelerin çocuklarıdır (BCA. 490.1.0.0.583.10.1, s. 26).
Tablo 1: Mersin şehrinde Ebeveyni yabacı dil konuşan çocukların okullara göre dağılımını
gösterir tablo.
Okulun Adı
Gazipaşa
Hristiyan
Nusayrî
Toplam
Kız
Erkek
Kız
Erkek
Kız
Erkek
7
7
61
89
68
96
107
Kurtuluş
5
2
23
41
28
43
Küçük Mektep
2
1
39
59
41
60
Cumhuriyet
4
14
10
20
14
34
İnönü
2
-
11
15
13
15
Çankaya
1
3
6
15
7
18
İsmetpaşa
-
-
1
4
1
4
Kayatepe
-
-
1
4
1
4
Toplam
21
27
152
247
173
274
Bu durumda ebeveyni yabancı dil konuşan ve çoğunluğunu Nusayrîlerin oluşturduğu
çocukların %72’si okula devam ediyor demektir (BCA. 490.1.0.0.583.10.1, s. 26). Bu durumda
şehir merkezinde ikamet eden Nusayrîlerin çoğunlukla eğitim hizmetinden faydalanma şansına
sahip oldukları söylenebilir.
Mersin’e bağlı köylerde ise durum farklıdır. Nusayrîlerin meskûn olduğu 3 köyde tahsil
çağında toplam 386 çocuk bulunmaktadır. Bunların ise sadece 135’i okula devam edebilmektedir.
Okula devam eden öğrencilerin tahsil çağındaki toplam öğrenci sayısına oranı ise %35’lere kadar
düşmektedir. Bu durumda mezkûr köylerde yaşayan öğrenciler eğitim hizmetinden yeterince
faydalanamadıkları ortaya çıkmaktadır (BCA. 490.1.0.0.583.10.1, s. 27).
Tablo 2: Mersin’e bağlı Nusayrîlerle meskûn köylerde yaşayan tahsis çağındaki çocukların
sayılarını ve okullara göre dağılımını gösterir tablo (BCA. 490.1.0.0.583.10.1, s. 27).
Köy Adı
Tahsil Çağındaki Çocuk
Okula Devam Eden Çocuk
Kız
Erkek
Toplam Kız
Erkek
Toplam
Karaduvar
43
52
97
7
52
59
Kazanlı
105
138
243
17
59
76
Karacailyas
22
24
46
-
-
-
Toplam
170
216
386
24
111
135
Mersin şehrinde her ne kadar Nusayrîlerin eğitim imkânları köylere nazaran daha iyi
durumda ise de burada da eksikler bulunmaktaydı. Nusayrîlerin yoğun olarak ikamet ettikleri
Bahçe mahallesinde bir okul bulunmaması, dönemin İç İşleri Bakanı Şükrü Kaya’nın Mersin
ziyareti sırasında gündeme gelmiş ve bizzat bakanın emriyle 1937 yılında İçel Hars komitesi
tarafından burada bir okul inşaatına başlanmıştır. Ayrıca Mersin’e bağlı Nusayrîlerin yaşadığı üç
108
köyden Karacailyas köyünde de okul bulunmamaktaydı. Ancak Karacailyas küçük bir köy
olduğu için buraya bir okul yapılması düşünülmemiş, buradaki çocukların yakındaki Bekirde
Köyünde, Türk çocukları ile birlikte karışık olarak eğitim almasına karar verilmiştir. Hars
komitesi tarafından Bahçe mahallesinde yapılmakta olan okul tamamlandığı takdirde, Mersin
kazasında Nusayrîlerin eğitimi ile ilgili herhangi bir sorun kalmayacağı ifade edilmiştir (BCA.
490.1.0.0.583.10.1, s. 30-35; BCA. 490.1.0.0.583.10.1, s. 22-26). Ancak ilerleyen süreçte Kazanlı
köyündeki mevcut okula ek olarak yeni bir okul daha yapılması kararlaştırılmıştır (BCA.
490.1.0.0.583.10.1, s. 13).
Tarsus kazasında ise durum daha vahimdir. Kaza merkezinde 1937 yılı itibariyle ebeveyni
yabancı dil konuşan tahsil çağındaki çocuk miktarı 533 kız 526 da erkek olmak üzere toplam
1.059 kişidir. Bu çocukların kasabanın tahsil çağındaki toplam çocuk sayısına oranı %28’dir.
Bunların 32’si kız, 94’ü de erkek olmak üzere sadece 126’sı bir okula devam etmektedir. Bu
rakam Mersin kazasına oranla oldukça düşüktür. Tarsus’a bağlı olan köylere bakıldığında ise
Nusayrîlerin meskûn olduğu 11 köyde tahsil çağında olan 210 kız, 226 erkek toplam 436 çocuk
bulunmaktadır. Bu köylerden sadece Adanalıoğlu’nda okul binası mevcuttur. Ancak orada da
öğretmen olmadığı için herhangi bir eğitim faaliyeti yürütülememektedir. Diğer hiçbir köyde
okul bulunmamaktadır (BCA. 490.1.0.0.583.10.1, s. 27).
Tablo 2: Tarsus’a bağlı Nusayrîlerle meskûn köylerde yaşayan tahsil çağındaki çocukların
sayılarını gösterir tablo (BCA. 490.1.0.0.583.10.1, s. 27).
Köy Adı
Tahsil Çağındaki Çocuk
Kız
Erkek
Toplam
Adanalıoğlu
47
51
98
Alioğlu
30
33
63
Aliefendioğlu
21
21
42
Abdalkuyusu
20
17
37
Etiler
15
16
31
Çamtepe
34
35
69
Deliminnet
23
31
54
Hüseyinbeyli
7
8
15
Karafakı
12
13
25
Kelahmet
33
38
71
Menteş
15
14
29
Toplam
210
226
436
109
Nusayrîleri Türk toplumuna adapte etmek ve iki toplumu birbirine kaynaştırmak amacıyla
yapılacak olan çalışmaların en önemlisi şüphesiz eğitim-öğretim faaliyetleridir. Bu durumun
farkında olan İçel Vilayeti Hars komitesi yukarıda da bahsedildiği gibi öncelikle Mersin merkez
ve Tarsus kazalarında ve bu iki kazaya bağlı köylerde ikamet etmekte olan Nusayrîlerin eğitim
imkânlarının tespitini yapmış ve ihtiyaçları belirlemiştir. Bu doğrultuda hazırlanan raporlar
Ankara’daki Merkez Hars komitesi başkanlığına sunulmuş ve verilen direktifler doğrultusunda da
çalışmalar başlatılmıştır.
Hars komitelerinin kurulmasından sonra İçel ve Seyhan Vilayet Hars komitelerinin
faaliyetleri için ilk etapta 10’ar bin liralık bir bütçe tahsis edilmiştir. İçel Hars komitesi, tahsis
edilen bu 10 bin lira ile öncelikli olarak okul ihtiyacı olan Nusayrî mahalle ve köylerine okul inşa
etmek için kolları sıvadı. Bu meyanda mezkûr bütçeden Mersin’in Bahçe mahallesinde yapılması
kararlaştırılan ilkokul için 5.000 lira, Kazanlı köyünde inşa olunacak yeni okul binası için 1.000
lira ve Tarsus’un Nusayrîlerle meskûn olan köylerinde yapılacak olan dört adet ilkokul için de
3.000 lira ayrılmasına karar verildi. Geriye kalan 1.000 liranın ise yine hars işleri için kullanılmak
üzere ihtiyaten elde bulundurulması düşünüldü. Ancak daha sonra Tarsus’un köylerinde
yapılması düşünülen 4 okul için ayrılan 5.000 liranın bu okulların inşaatlarını tamamlamaya kâfi
gelmeyeceği düşüncesiyle Çatalkeli, Deliminnet ve Kelahmet köylerinde olmak üzere 3 okulun
inşaatına başlanabilmiştir (BCA. 490.1.0.0.583.10.1, s. 13, 14; BCA. 490.1.0.0.583.10.1, s. 10).
Ancak Kelahmet köyünün devamlı su baskınına uğraması nedeniyle bu köydeki okul inşaatı önce
durdurulacak daha sonra da bu işten vazgeçilecektir (BCA. 490.1.0.0.583.12.1, s. 49). Bahçe
mahallesinde yapılan okulun inşaatı 1938 yılı Cumhuriyet Bayramına kadar tamamlanmış ve
Cumhuriyet’in kuruluşunun 14. Yıl dönümünde açılışı yapılmıştır. Ancak bu okulda dersler okul
sıralarının ve ders aletlerinin tamamlanmasından sonra 1 Şubat 1938 tarihi itibariyle
başlayabilmiştir (BCA. 490.1.0.0.583.12.1, s. 58) .
1938 yılı İçel Vilayet Hars komitesinin kullanımına 13.000 lira daha tahsis edilmiştir
(BCA. 490.1.0.0.583.11.1, s. 49). Tarsus kaza merkezinde Nusayrî nüfusunun yoğun olmasından
ve daha önce de değinildiği gibi tahsil çağındaki Nusayrî çocukları arasında okula gidenlerin
oldukça az olmasından dolayı buraya yeni bir okul yapılması için mezkûr tahsisatın 10.000
lirasının bu işte kullanılmak üzere özel idareye devredilmesi kararlaştırılmıştır. Ayrıca kalan
paradan 300 lirasının Mersin’de mevcut olan ve Isı Yuva denilen çocuk yuvasına yardım olarak
verileceği, Bahçe mahallesinde açılan okulun sıra ve ders aletlerinin tedariki için 200 lira
ayrılacağı ve geri kalan paranın da çeşitli hars işlerinde kullanılacağı belirtilmiştir (BCA.
490.1.0.0.583.11.1, s. 44). Tarsus merkezde yapılacak olan ve diğerlerine göre daha büyük olacak
olan okul için Tarsus eşrafından Sadık Eliyeşil de özel idareye 5.000 lira bağışta bulunmuştur
(BCA. 490.1.0.0.583.11.1, s. 45).
Görüldüğü üzere İçel Hars komitesi kendisine tahsis edilen bütçenin büyük bir kısmını
Nusayrî çocuklarının eğitimine yönelik yatırımlarda kullanmıştır. Öncelikle komitenin hedef
kitlesi olan Nusayrîler, nüfus ve tahsil çağındaki çocuklar bakımından tahlil edilmiş ve bu
doğrultuda gereksinimler ortaya konmuştur. Okul binası ve öğretmen yetersizliği ilk olarak öne
çıkan problemler olmuştur. Mersin merkezde yapılan Bahçe Mahallesi İlkokulu ile Kazanlı
köyünde yapılan okul ile Tarsus merkezde ve köylerinde yapımlarına başlanılan okullar, bu
çalışmaların bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır. 1938 yılı itibariyle faaliyete giren Bahçe Mahallesi
İlkokulu ile Kazanlı köyünde yapılan yeni okula öğretmen tayinleri de yapılmıştır. (BCA.
490.1.0.0.583.10.1, s. 13, 14). Tarsus’ta ise okul inşaatlarının bitirilmesi ödenek yetersizliği ve
110
çeşitli aksaklıklar nedeniyle bir müddet daha zaman alacaktır. 1938-39 öğretim yılı başlarında
Tarsus ve Mersin’deki tahsil çağındaki Nusayrî çocuklarının kalabalık olması ve bu nedenle
birçoğunun okullara kayıt yaptıramaması Hars komitesini ek tedbirler almaya sevk etmiştir.
Komite bu doğrultuda Tarsus’ta 6 Mersin’de de 4 öğretmen görevlendirerek okulların öğretmen
kadrolarını güçlendirmiş ve bu çocukların eğitimsiz kalmaması için elinden geleni yapmıştır.
(BCA. 490.1.0.0.583.12.1, s. 49, 50). Ayrıca Mersin ve Tarsus’taki mekteplere, kapasiteleri
doğrultusunda Nusayrî çocukları da kabul edilmiş, böylelikle öğrenciler arasında kaynaşma
sağlanmıştır. Öğretmenler de bu öğrencilerin Türkçeyi öğrenmelerini kolaylaştıracak tedbirleri
almışlardır (BCA. 490.1.0.0.583.12.1, s. 119).
Bu okullaşma ve Nusayrîler arasında eğitim-öğretimi yaygınlaştırma faaliyetlerinin yanında
İçel Hars komitesi tahsil çağında olmayan Nusayrî çocuklarının yetiştirilmesine de el atmıştır. Bu
amaçla Mersin’de faaliyette bulunan Isı Yuva adındaki çocuk yuvasına 14 Nusayrî çocuğu hars
komitesi tarafından kaydettirilmiş ve masrafları komitece karşılanmıştır (BCA.
490.1.0.0.583.12.1, s. 70). Ayrıca komitenin girişimleriyle bu yuvaya ücretsiz olarak da çocuklar
kaydettirilmiştir (BCA. 490.1.0.0.583.12.1, s. 119).
Nusayrîler arasında Türkçe konuşmanın yaygınlaştırılması, İçel Hars komitesinin en önemli
çalışma alanlarından biri olmuştur. Hars komitesi bir taraftan tahsil çağındaki Nusayrî çocukların
tüm eğitim ihtiyaçlarını karşılayacak yatırımlar yaparken diğer taraftan da yetişkinlerin günlük
hayatta Türkçe konuşmalarını teşvik ve temin etmek için faaliyetler yürütmüştür. Bu meyanda
İçel Hars komitesi, Arapça konuşulan mahallerde millet mekteplerinin açılmasını teşvik etmiş,
Karacailyas köyünde yetişkinler için bir dershane açarak Türkçe öğretimi faaliyetleri yürütmüş,
halkın Türkçe konuşmasını teşvik için halkevinde, sinemalarda ve uygun yerlerde konferanslar
düzenlemiş, halka Türkçeyi öğretmeleri için okullarda vazifeli öğretmenler teşvik edilmiş,
Arapça konuşan insanların toplu olarak çalıştığı fabrikalarda ve diğer mekânlarda Türkçe
konuşan insanlarla kaynaşmaları ve böylelikle Türkçeyi öğrenmeleri hususunda hassas olmaları
yönünde işverenlere telkinde bulunulmuştur (BCA. 490.1.0.0.583.12.1, s. 70, 71).
İçel Hars komitesi özellikle Nusayrî köy ve mahallelerinde çalışan öğretmenlere yapmaları
gereken işlerle ilgili bir muhtıra vererek öğretmenlerden bu hususta azami derecede faydalanma
yoluna gitmiştir. Bu muhtırada öğretmenlerin yapması gereken işler gruplandırılmıştır (BCA.
490.1.0.0.583.12.1, s. 121-125) .
Bunlardan ilki ve en önemlisi dil öğretimi meselesidir. Bu hususta öğretmenlerden
öncelikle istatistikî bir çalışma yaparak, okullarda ve dershanelerde okutulan halkın
okumayanlara oranını tespit etmeleri istenmiştir. Böylelikle hangi köy ve mahallede ne kadar
insanın Türkçe okuma yazma bildiği tespit edilecektir. Ardından da bu veriler ışığında dil
öğretimi hususunda öğretmenlere; Ulus dershanelerine yaşı geçkin olduğu için gelmek istemeyen
insanların evlerine giderek onları evlerinde okutmak, Ulus dershanelerine devam edenlerin
kalem, defter vs. ihtiyaçlarını ücretsiz temin etmek, millî tarihimize uygun konferanslar tertip
etmek, müsamerelerde Nasrettin Hoca masalları gibi millî tarihimize uygun eserler okutmak, her
türlü bayram ve törenlerde Nusayrî çocuklarına ve halka görevler vermek, her okulda her sınıfta
5-10 Nusayrî çocuğun eğitimiyle özel olarak ilgilenmek ve bu çocukların yetişmesi için gayret
göstermek, millî duyguları aşılayacak hikâyeler basmak ve bunları halka dağıtmak, başarılı
öğrencileri ödüllendirmek, okul binası olmayan Nusayrî köy ve mahallelerinde birer küçük
okuma odası ve kütüphane açmak gibi vazifeler yüklenmiştir.
111
Öğretmenlerden istenilen bir diğer çalışma musiki ve tiyatro ile ilgilidir. Bu hususta
Nusayrî köylerinde öğretmenlerin gözetiminde kullanılmak üzere millî musiki parçalarını ihtiva
eden plaklar ve gramofonlar alınması kararlaştırılmıştır. Öğretmenlerden bir musiki grubu
oluşturmaları ve zaman zaman konserler ve ücretsiz müzik dersleri vermeleri istenmiştir.
Şehirdeki okullarda öğretmenlerin gözetiminde oluşturulacak olan tiyatro gruplarının her hafta
Nusayrî mahallerinden birinde tiyatro oyunu sergilemesi, bu faaliyetlerin bahar aylarında Nusayrî
köylerinde de gerçekleştirilmesi istenmiştir.
Ayrıca öğretmenler arasından oluşturulacak olan bir tetkik komisyonunun Nusayrîlerin
gelenek, görenek ve âdetlerini incelemesi ve bunların Türk kültürüne benzerliğini ihtiva eden
ayrıntılı bir rapor hazırlaması istenmiştir.
Kadın ve erkek öğretmenlerden oluşturulacak gizli bir propaganda grubu ile Nusayrî
düğünlerinde Türkçe konuşulmasını temin etmek için musiki grubu ve tiyatro grubu gibi grupları
düğüne çağırıp bunlar eliyle Türkçe eğlenceler tertip etmek, çocuk bekleyen fakir ailelere
doğacak olan çocuğun ihtiyaçlarından oluşan çeşitli hediyeler vermek, cenazelere katılmak, asker
uğurlama ve karşılamalarına katılmak, bayram ziyaretleri yapmak, ilkokul ve ortaokul çocukları
arasında gruplar teşkil ederek bu çocukları Arapça konuşanları kibarca Türkçe konuşmaları
yönünde uyarmakla vazifelendirmek gibi faaliyetler yürütülmesi istenmiştir. İçel Vilayeti Hars
komitesi tarafından bunlara benzer daha birçok faaliyetin öğretmenler tarafından
gerçekleştirilmesi için talimatlar verilmiştir.
3.2. Seyhan Hars Komitesinin Faaliyetleri
O dönemdeki ismiyle Seyhan Vilayeti dâhilinde Nusayrîler, merkez Adana kazası ve buna
bağlı Çukurova’ya yayılmış bazı köyler ile Ceyhan kazasına bağlı iki köyde ikamet
etmekteydiler. Seyhan Vilayeti ve Adana Kazası Hars komiteleri kurulduktan ve teşkilatlanma
işlerini tamamladıktan sonra, vilayet dâhilinde yaşayan Nusayrîlerin eğitim ve kültür seviyelerini
yükseltmek ve onları Türk toplumu ile kaynaştırmak amacıyla çalışmalarına başladı.
İçel vilayeti ile birlikte Adana vilayetine de 1936 yılı haziran ayında hars işlerinde
kullanılmak üzere Merkez Hars komitesi tarafından 10.000 lira ödenek gönderilmiştir. Yine
Mersin ve Tarsus’ta olduğu gibi Adana’da da yetersiz olan eğitim altyapısını oluşturma düşüncesi
ön plâna çıkmıştır. Bu paranın 5.000 lirası ile Adana’nın Karşıyaka mahallesinde 5 sınıflı büyük
bir okulun inşa edilmesi kararlaştırıldı. Zira bu mahallede bulunan mevcut okul oldukça
yetersizdi. Ayrıca bu mahallede Nusayrî nüfus yoğun olmakla birlikte Türk nüfus da
bulunmaktaydı. Yapılacak olan okulda karışık olarak bu çocukların yer alacak olması toplumların
bir birine kaynaşmasını çok daha kolaylaştıracaktı. Geriye kalan 5.000 liranın 3.000 lirası ile
Nusayrî köylerinde (Oba, Hıdırlı, Kayışlı, Karayusuflu, Havutlubucak, Karataş, Bahçe, Gübe)
bulunan tamire muhtaç mekteplerin tamir edilmesi ve bu köylerdeki öğretmenler için birer
lojman yapılması kararlaştırılmıştır. (BCA. 490.1.0.0.583.11.1, s. 94). Ancak yukarıda bahsedilen
köy okullarının tamiri işinin özel idarenin sorumluluğunda olduğunu belirten Merkez Hars
komitesi, bu paranın daha verimli işlerde kullanılmasını istemiştir. Bunun üzerine Karşıyaka
mahallesinde yapılacak olan okulun 5.000 lira ile bitirilemeyeceği kanaati ile bu 3.000 liranın da
bu okulun inşası için ayrılmasına, eğer fazla gelirse de nüfusu kalabalık olan Nusayrî köylerinden
bir veya ikisine birer okul yapılmasına karar verilmiştir (BCA. 490.1.0.0.583.11.1, s. 71).
Bütçenin 2.000 lirası da Hars komitesinin gerçekleştireceği diğer faaliyetler için ayrılmıştır. Bu
paranın 1.488 lirası Ulus dershaneleri için ayrılmış, 90 lirası ile 4 tane Nusayrî çocuğunun bakımı
112
üstlenilmiş, arta kalan 422 liranın ise çeşitli masraflar için ihtiyaten elde tutulması
kararlaştırılmıştır. Bütçe bu şekliyle Merkez Hars komitesi tarafından da onaylanmıştır (BCA.
490.1.0.0.583.11.1, s. 67).
Yukarıda bahsedilen ve tamire muhtaç olan Hıdırlı, Havutlu ve Gübe köylerinin okulları
için 1937 yılı sonlarında özel idare bütçesinden 300 lira tahsisat ayrılmış ve bu para ile gerekli
tamiratlar yaptırılmıştır. Ayrıca Hars komitesinin bütçesinden ve halkın da yardımları ile Nusayrî
halkın meskûn olduğu Adana’nın Akkapı, Seyhan, Adasokağı, Bahçe, İsmailiye ve Koyuncu
köylerine 1938 yılının ilkbahar aylarında birer okul yapılması kararlaştırılmıştır (BCA.
490.1.0.0.583.11.1, s. 52).
Bu arada Adana Hars komitesinin girişimleri ile 1937-1938 ders yılı başında halkı
Nusayrîlerden oluşan Adana’ya bağlı Bahçe ve Yalmanlı köyleri ile Ceyhan kazasına bağlı
Kırmızıdam köyüne birer okul açılmıştır. Bu üç okul ile birlikte 31 Ocak 1938 tarihi itibariyle
Adana ve Ceyhan kazalarına bağlı olan ve öğrencilerinin tamamı Nusayrî çocuklarından oluşan
13 okul faal durumdaydı. Bu okullarda 1’i kadın olmak üzere 15 öğretmen görev yapmaktaydı.
792’si erkek, 251’i de kız olmak üzere de toplamda 1.043 öğrenci öğrenim görmekteydi.
Tablo 3: Adana ve Ceyhan kazalarına bağlı mahalle ve köylerde bulunan okullar ile öğretmen ve
öğrenci adetlerini gösterir tablo (BCA. 490.1.0.0.583.11.1, s. 253).
Okulun Adı
Öğretmen
Öğrenci
Erkek
Kadın
Toplam
Erkek
Kız
Toplam
Akkapı
1
-
1
97
14
111
Güneşli
1
-
1
46
9
55
Seyhan
1
-
1
61
-
61
Gübe
1
-
1
33
9
42
Bahçe
1
-
1
41
19
60
Hıdırlı
1
-
1
91
32
123
Havutlu
1
-
1
46
8
54
Karataş
2
1
3
136
40
176
Karayusuflu
1
-
1
50
13
63
Kayışlı
1
-
1
50
33
83
Yalmanlı
1
-
1
21
15
36
Sadiye (Ceyhan)
1
-
1
57
26
83
Kırmızıdam (Ceyhan)
1
-
1
63
33
96
113
Toplam
14
1
15
792
251
1043
Seyhan Vilayeti Hars komitesi, yukarıda bahsedilen bütçeden tahsis edilen para ile ayrıca
gece mektepleri ve Ulus dershaneleri açtırmıştır. Ulus okulları da denilen bu kurumlar, mevcut
okul binalarında hizmet vermekte olup Nusayrî vatandaşlara okuma yazma öğretmek ve günlük
hayatta Türkçe konuşmalarını sağlamak amacıyla faaliyet göstermekteydiler. 1937 yılı kasım ayı
ortalarında açılan bu dershanelerde 1938 yılı mart ayının ortasına kadar 4 aylık bir eğitim
sürecinin plânlanmıştır. Nusayrî mahalle ve köylerinde tahsil çağını geçirmiş, 16-45 yaş
arasındaki Nusayrî kadın ve erkekler için açılan Ulus dershanelerinin sayısı zamanla 33’ü
bulmuştur. Bu dershanelerin 16’sı kadın, 17’si erkeklere mahsus olup 804 erkek ve 736 kadın
olmak üzere toplamda 1.542 kişi eğitim görmüştür (BCA. 490.1.0.0.583.11.1, s. 3, 55).
Tablo 4: Seyhan Vilayeti dâhilinde 1937 yılı kasım ayında açılan Ulus dershanelerini ve öğrenci
adetlerini gösterir tablo (BCA. 490.1.0.0.583.12.1, s. 131).
Öğrenci Adetleri
Okulun Türü
Okulun Yeri
Erkek
Kız
Toplam
Erkek
Kız
Toplam
İnönü Mahallesi
-
1
1
-
85
85
Plevne Mahallesi
-
1
1
-
71
71
Dumlupınar Mahallesi
1
-
1
79
-
79
Necatibey Mahallesi
1
-
1
51
-
51
Akkapı Mahallesi
1
1
2
45
80
125
Güneşli Mahallesi
1
1
2
21
38
59
Seyhan Mahallesi
2
1
3
80
53
133
Yamaçlı Mahallesi
1
1
2
41
55
96
Gübe Köyü
1
1
2
30
10
40
Havutlu Köyü
1
1
2
40
47
87
Hıdırlı Köyü
1
1
2
55
50
105
Kayışlı Köyü
1
1
2
40
40
80
Karayusuflu Köyü
1
1
2
40
40
80
Karataş Köyü
1
1
2
60
50
110
114
Bahçe Köyü
1
1
2
76
40
116
Yalmanlı Köyü
1
1
2
74
26
100
Toplam
17
16
33
804
736
1542
İlerleyen süreçte Ulus dershaneleri daha da yaygınlaştırılmıştır. Sadece eğitim çağını
geçirmiş olan 16 yaş üstü kişiler değil, henüz eğitim çağına girmemiş olan 4-6 yaş arası
çocuklarla, eğitim çağında olmasına rağmen okula gidemeyen 7-16 yaş arasındaki çocuklar için
de dershaneler açılmıştır. 1 Şubat 1938 tarihinde 54 dershane daha hizmete girmiş ve bunların
mayıs ayı sonuna kadar 4 aylık bir eğitim vermesi plânlanmıştır (BCA. 490.1.0.0.583.12.1, s.
128). Bu dershanelerde 4’ü kadın olmak üzere toplam 22 öğretmen, 50 lira ise 140 lira arasında
değişen maaşlarla eğitim-öğretim faaliyetlerini yürütmek üzere görevlendirilmiştir (BCA.
490.1.0.0.583.11.1, s. 6; BCA. 490.1.0.0.583.12.1, s. 67).
Tablo 5: Seyhan Vilayeti dâhilinde 1 Şubat 1938 tarihinde açılan Ulus dershanelerini ve türlerini
gösterir tablo (BCA. 490.1.0.0.583.12.1, s. 131).
Okul Adedi
Yetişkin
Çocuk
Okulun Yeri
4-7 Yaş
7-16 Yaş
Erkek
Kadın
Akkapı Mahallesi
1
1
1
1
Güneşli Mahallesi
1
1
-
-
Seyhan Mahallesi
1
1
-
-
Yamaçlı Mahallesi
1
1
1
1
Adasokağı Mahallesi
1
1
1
1
Gübe Köyü
1
1
-
-
Havutlu Köyü
1
1
1
1
Hıdırlı Köyü
1
1
1
-
Kayışlı Köyü
1
1
1
-
Karayusuflu Köyü
1
1
1
-
Karataş Köyü
1
1
1
1
Bahçe Köyü
1
1
1
-
Yalmanlı Köyü
1
1
-
-
115
İsmailiye Köyü
1
1
1
1
Küçükyalmanlı Köyü
1
1
1
1
Sadiye Köyü (Ceyhan)
1
1
1
-
Kırmızıdam Köyü (Ceyhan)
1
1
1
-
Toplam
17
17
13
7
Ulus dershanelerinde okuyan ve 4 aylık eğitimlerini tamamlayan öğrencilere yapılacak
olan bir imtihan neticesinde Ulus okulu/dershanesi diplomaları verilmiştir. Hars komitesi, bu
dershanelere azami derecede önem vermiş; bu kurumların yaygınlaştırılması ve öğrencilerin
devamlarının sağlanması için sıkı tedbirler alınmıştır. Bu dershaneler işleyişi ilköğretim
müfettişlerinin ve Hars komitelerinin gözetiminde ve denetiminde sürdürülmüştür (BCA.
490.1.0.0.583.11.1, s. 5) .
26 Şubat 1938 tarihli Seyhan Vilayeti Hars komitesi başkanlığından Ankara’daki Merkez
Hars komitesi başkanlığına gönderilen yazıda, Nusayrî vatandaşların eğitimleri ile ilgili mevcut
durum hakkında bilgi verilmiştir. Buna göre; Nusayrîlerle meskûn mahalle ve köylerde bulunan
17 okulda toplam 87 adet Ulus dershanesi açılmıştır. Bu dershanelerde 3.510 Nusayrî vatandaş
Türkçe okuma-yazma öğrenmektedir. Hars komitesinin büyük bir kısmı, alfabeyi bitirmiş olan bu
öğrenciler için millî konuları işleyen okuma kitapları temini için çalışmalar yapmaktadır. Ayrıca
vilayet dâhilinde bulunan 28 Nusayrî köyünden 14’ünde okul açılabilmiştir. Bütçe
yetersizliğinden dolayı yeni öğretmen istihdam ederek diğer köylerde de okullar açmak mümkün
değildir. Nusayrî köylerinde en son açılan 3 okul da başka köylerdeki 3 okul kapatılarak o
okulların öğretmenlerinin buralara nakledilmesi ile açılabilmiştir. Her ne kadar Hars komitesi
özveriyle çalışmalarını devam ettirse de nüfusları 32.000’i geçen Nusayrî vatandaşların eğitimöğretimi için yapılan bu yatırımlar oldukça kifayetsizdir. Bu nedenle öğretmen ihtiyacına çare
olmak üzere Ankara, Edirne, Eskişehir gibi vilayetlerde olduğu gibi Adana’da da eğitmen
kursları açılması düşünülmüştür. Bu kurslardan yetişecek öğretmenler Kozan ve Ceyhan
bölgelerindeki Türk köylerine gönderilecek, oradaki öğretmenler de Nusayrî köylerinde
görevlendirilecek, böylece Nusayrîler üzerinde daha geniş bir kültür faaliyeti yürütülebilecektir
(BCA. 490.1.0.0.583.11.1, s. 121, 125).
Bu faaliyetlerin yanında, Ulus dershanelerine devam ederek okuma yazmayı öğrenen
Nusayrî vatandaşların hem okuma yazma becerilerini geliştirmek hem de günlük hayatta Türkçe
konuşmalarını yaygınlaştırmak için Hars komitesi tarafından köylerde ayrıca bir okuma odaları
açılması kararlaştırılmıştır (BCA. 490.1.0.0.583.11.1, s. 121). Bu okuma odalarında ve Ulus
dershanelerinde okutulmak üzere CHP genel sekreterliğinden Yurd Gazetesi gönderilmiştir
(BCA. 490.1.0.0.583.11.1, s. 136). Ayrıca yine CHP genel merkezi tarafından faydalı bulunan
“Halkevinden Halka” isimli kitaptan 231 adedi Adana’ya gönderilmiştir. Bu kitabın
çoğaltılmasına ve daha geniş kitlelere ulaştırılmasına da izin verilmiştir (BCA.
490.1.0.0.583.11.1, s. 135).
Mersin ve Tarsus’ta olduğu gibi Adana’da da Hars komitesi, kendilerine ayrılan bütçenin
çoğunu Nusayrî çocuk ve gençlerinin eğitimlerini sağlamak için kullanmış, bu konudaki altyapı
116
eksikliklerini gidermeye çalışmışlardır. Bu meyanda okulu olmayan mahalle ve köylere okullar
yapılmış, ders-araç gereçleri temin edilmiş, öğretmen ihtiyacı giderilmeye çalışılmıştır. Böylece
örgün eğitimde belli bir mesafe kat edilmiştir. Bundan başka yaygın eğitime de önem veren Hars
komiteleri, yetişkinler ve okula gidemeyen çocuklar için Ulus dershaneleri açmış, gece dersleri
vermiş ve düzenledikleri birtakım kurslar ile halkın Türkçe okuma-yazma öğrenmesi ve Türkçeyi
günlük yaşamda yaygın olarak kullanması için hummalı bir çalışmanın içerisine girmiştir.
4. Sonuç
Cumhuriyet idarecilerinin en büyük ideallerinden biri olan ulus devleti oluşturma gayesi
çerçevesinde gelişen politikalardan Nusayrî toplumu da nasibini almıştır. Cumhuriyet dönemine
Nusayrîler üzerine üretilen politikalar Osmanlı dönemi politikalarından çok önemli bir farkla
ayrılır. Osmanlı dönemindeki çalışmalar daha çok tashih-i itikat ve eğitim bağlamında
yürütülerek Nusayrîlerin Sünnî Müslüman topluma adapte edilmesi üzerine yoğunlaşırken,
Cumhuriyet döneminde tashih-i ırk bağlamında yürütülmüş ve Nusayrîlerin kendi öz benliklerini
ve dillerini unutmuş Türk asıllı bir topluluk olduğu tezi resmî olarak kabul edilmiştir. Bu
doğrultuda Nusayrîlerin Türk toplumuna adapte edilmesi çalışmaları dönemin en önemli
politikalarından biri olmuştur. Bu işin yürütücülüğünü de Nusayrî tolumun o dönemde Türkiye
sınırları içerisinde yaşadığı şehirlerde teşekkül ettirilen Hars komiteleri üstlenmiştir.
Hars komiteleri kuruluş amaçları doğrultusunda, Nusayrîlerin meskûn olduğu mahalle ve
köylerde kültürel, içtimaî ve idarî alanda birçok faaliyet yürütmüştür. Ancak bu faaliyetlerin
içerisinde en çok eğitim ve Türkçe öğretimi çalışmaları ön plana çıkmaktadır. Burada ilk göze
çarpan gelişme Nusayrîlerin meskûn olduğu mahalle ve köylerdeki eğitim imkânlarının
geliştirilmesi faaliyetleridir. Bir toplumun ıslahının yetişkin insanların eğitilmesinden ziyade
genç neslin eğitilmesinden geçtiğini çok iyi bilen Hars komiteleri, bütçelerinin önemli bir kısmını
bu iş için ayırmış, köy ve mahallelere birçok okul inşa etmiş, öğretmenler ve ders araç-gereçleri
temin etmiştir. Ayrıca açılan Ulus dershanelerinde 4 yaşından 45 yaşına kadar olan hatrı sayılır
miktarda insana çeşitli seviyelerde eğitim verilmiş ve Türkçe okuma yazma öğretilmiştir. Bu
dershanelerden faydalananların bütün masrafları da Hars komiteleri bütçesinden karşılanmıştır.
Komiteler özellikle Türkçenin günlük hayatta faal olarak kullanılmasını sağlamak için
yoğun bir çaba sarf etmişlerdir. Bu amaçla komite üyelerinin her gün sıra ile çarşı, pazar, hal gibi
insanların yoğun oldukları yerlerde halkın arasında dolaşarak Türkçe konuşulması için telkinlerde
bulunması bu işi oldukça önemsediklerini göstermektedir. Mahallî Hars komitelerinin bu
faaliyetleri neticesinde hâsıl olan semereleri kaleme aldığı ve merkez Hars komitesine gönderdiği
raporlarda; yapılan çalışmaların olumlu neticelerinin kısa sürede alınmaya başlandığı, Nusayrî
vatandaşların Cumhuriyete olan bağlılıklarının ve inançlarının kat kat arttığı belirtilmektedir.
Ayrıca özellikle dil ve kültür birliğinin sağlanması hususunda da önemli gelişmeler kat edildiği,
çarşı pazarda konuşulan bozuk Arapçanın yerini Türkçenin almaya başladığı da ifade
edilmektedir (BCA. 490.1.0.0.583.11.1, s. 7). Yapılan çalışmaların, bu raporlarda da belirtildiği
gibi Nusayrîlerin sosyal ve içtimaî hayatlarını etkilediği aşikârdır. Ancak her ne kadar Nusayrîler
bu süreçte yeni Türk devleti içerisinde kendilerine bir yer edinmiş olsalar da Türk ırkına aidiyet
hissettikleri söylenemez. Günümüzde dahi çok büyük oranda Arap ırkından olduklarını kabul
etmektedirler. Dil ve kültür konusunda da Hars komitelerinin istediği derecede bir gelişme
olduğunu söylemek mümkün değildir. Nusayrîler günümüze kadar dillerini, kültürlerini ve
özellikle de inanç sistemlerini korumayı başarmışlardır. Ancak son yıllarda genç nesil arasında
Arapça konuşmak ikinci plânda kalmış ve hatta yavaş yavaş ortadan kalkmaya başlamıştır.
117
Bunun en büyük nedeni kitle iletişim araçlarının toplum üzerindeki etkisiyle açıklanabilir. Yani
geçmişte Hars komitelerinin yapamadığını günümüzde kitle iletişim araçları rahatlıkla
yapabilmektedir de denilebilir.
KAYNAKÇA
Baha Said Bey. 2000. Türkiye’de Alevi, Bektaşi, Ahi ve Nusayrî Zümreleri, (Yayına Haz. İsmail
Görkem). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Bilgili, A. S. 2010. “Osmanlı Arşiv Belgelerinde Adana, Tarsus ve Mersin Bölgesi Nusayrîleri
(19-20. Yüzyıl)”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Araştırma Dergisi 54, 4978.
Dalkıran, S. 2003. “Tarih-i Cevdet’te İslâm Mezhebleri (Dürzîlik, Nusayrîlik)”, Atatürk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 21, 201-217.
Er, A. 2010. “Fransızca Yazılı Kaynaklarda Nusayrîler”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı
Bektaş-ı Veli Araştırma Dergisi 54, 149-158.
Jessup, H. H. 1872. The Women of the Arabs. London.
Keser, İ. 2006. Kentsel Dinamikler ve Kamusal Alan Farklılaşması: Adana Nusayrîleri,
(Yayınlanmamış Doktora Tezi) Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Massignon, L. 1988. “Nusayrîler”, İslam Ansiklopedisi IX, İstanbul: MEB Yayınları.
Tankut, H.R. 1938. Nusayrîler ve Nusayrîlik Hakkında. Ankara: Ulus Basımevi.
Thomson, W. M. 1841. “Syria and the Holy Land; Journal of Mr. W. M. Thomson in Northern
Syria”, Missionary Herald XXXVII/3, 100-107.
Ürkmez, N., Efe, A. 2010. “Osmanlı Arşiv Belgelerinde Nusayrîler Hakkında Genel Bilgiler”,
Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Araştırma Dergisi 54, 127-134.
BCA (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi), 490. 1.0.0.583.10.1
BCA, 490. 1.0.0.583.11.1
BCA, 490. 1.0.0.583.12.1
118
Ekler:
Resim 1: Mersin’in Bahçe Mahallesinde Hars Komitesi tarafından inşa edilen okul
Resim 2:
119
14 Nusayrî çocuğun Mersin’de bulunan Isı Yuva’daki ilk günleri
120
Resim 3: 14 Nusayrî Çocuk Isı Yuva’ya başladıktan kısa bir süre sonra
Resim 4: Nusayrî öğrenciler sınıf arkadaşları ile bir arada -1938
121
TÜRKİYE’DEKİ AĞIZ ÇALIŞMALARININ TARİHİ GELİŞİMİ,
KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÖNERİLEN GÖRÜŞLER
Gülşah GÖDEK
Uludağ Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi (2014-...)
Bursa/TÜRKİYE
[email protected]
ÖZET
Türkiye Türkçesinin önemli çalışma alanlarından biri de ağızlardır. Ağız çalışmaları ses
bilgisi, biçim bilgisi ve söz dizimi gibi dil biliminin diğer birçok alt dalıyla iç içedir. Bunların
çeşitli yönleri üzerine de Türkiye’de ve dünyada birçok çalışma yapıldığı bilinmektedir. Fakat bu
çalışmaların tarihi geçmişine bakacak olduğumuzda ne yazık ki halen birtakım boşluklar ve
yetersizlikler karşımıza çıkmaktadır. Lehçe, şive ve ağız terimlerine getirilen sorgulamalar devam
etmektedir. Diyalektoloji çalışmaları istikrarlı bir biçimde ilerleyememekte; araştırmada
kullanılan yöntemler, derleme sorunları, kaynak kişi sorunu, ağız atlaslarının yokluğu, tasnif
çalışmalarının yetersizliği gibi uzayıp gidebilen bir sorunlar listesi karşımıza çıkmaktadır.Bu
çalışmada ise söz konusu sorunlar hakkında görüşler belirtilmiş, ağız çalışmalarının durumu
tekrar gözden geçirilmiş ve bildirimizin sınırları elverdiği ölçüde bazı çözüm önerileri sunulmaya
çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Türkiye Türkçesi, Ağız çalışmaları, Yöntemler, Sorunlar, Öneriler
ABSTRACT
Dialect is one of the most important language areas of Turkish in Turkey. Dialect studies,
include phonetics, morphology and syntax. Several studies on different aspects of these
dialectshave been done both in Turkey and in the other parts of the world. However, when we
look at the past of dialect studies, these studies unfortunately is still appears to be some gaps and
inadequacies. Therefore, the "dialect" refers to approaches, a stagnant develop, the methods used
in the research, compilation issues, resource persons problem, dialect absence of maps, it is
possible to create a list can go on and on like the lack of classification studies. In this study, the
opinions expressed on these issues were revised status of dialect studies.
Key Words: Turkish, Dialect Studies, Methods, Problems, Advices
122
Giriş
Bir bilimsel terim olarak “ağız” dendiği zaman ne anlaşılması gerektiği konusu
Türkolojinin hem dün hem de bugün hâlâ tartıştığı birçok konudan yalnızca biridir. Bu hususta
dil bilgisi kitapları, gramer terimleri sözlükleri, Türkçe sözlükler ve geçmişten bugüne uzanan
ağız çalışmaları ürünleri öncelikli olarak ele aldığımız kaynaklar olurlar. Bu kaynakların
araştırıcılarının kendi verilerine ve görüşlerine dayanarak ortaya koydukları tanımlar aşağı yukarı
ortak paydada buluşulabileceğini gösterse de nihai bir tanım yapılamamıştır. Bu durum,
ilköğretim kurumlarındaki öğrencilerden yükseköğretim öğrencilerine ve dahi toplumun içine
kadar dalga dalga yayılmış; kavram kargaşası adını verebileceğimiz bir sıkıntı meydana gelmiştir.
“Ağız” nedir sorusuna cevap ararken Türk dili tarihi içerisinde başvuracağımız birçok kaynak
vardır. Bunların ilki Prof. Dr. Muharrem Ergin’in uzun yıllardır üniversitelerin Türkçe Eğitimi ve
Türk Dili ve Edebiyatı bölümlerinde ders kitabı olarak okutulan “Türk Dil Bilgisi” kitabıdır.
Ergin, söz konusu çalışmasında konuşma dili, yazı dili, lehçe, şive ve ağız terimlerinin
tanımlarını yapar. Ergin, ağız terimini “..bir dilin bir şive içinde mevcut olan ve söyleyiş
farklarına dayanan küçük kollarına, bir memleketin çeşitli bölge ve şehirlerinin kelimelerinin
söyleyiş bakımından birbirinden ayrı olan konuşmalarına verdiğimiz addır.” (1998:10) şeklinde
tanımlamıştır. Bu tanım bugün Türkoloji kürsülerinde genel bir tanım olarak kabul görmekle
birlikte yukarıda adını andığımız farklı araştırma ve gramer kitaplarında ayrışan bazı
ilaveler/düzeltmelerle devam etmektedir. Tahsin Banguoğlu, Münir Erten, Doğan Aksan gibi
araştırıcıların görüşleri birbirine paralel olmakla birlikte, Sezai Güneş gibi araştırıcıların şu
ifadelerine de rastlamak mümkün olmuştur: “Çeşitli sosyal, kültürel ve hatta tarihi sebeplere
dayanan bu gibi farklılaşmalar makbul sayılmaz; yazı dili içerisinde eritilip, zamanla ortadan
kaldırılmaları hedeflenir.” 30(1999 : 20) Bu tanım artık sürdürülebilirlikten uzak bir tanımdır.
Banguoğlu, bir lehçenin farklı ağızlarını konuşanlar arasında kayda değer bir anlaşma güçlüğü
yaşanmayacağını; bu ayrılıkların çoğunlukla ses bilgisi, seyrek olarak da şekil bilgisi ve söz
dizimi vb. alanlarla ilgili zorlayıcı bir ayrılık olmadığını ifade etmiştir. 31 Bir başka tanım ise
Efrasiyap Gemalmaz’ınkidir; “ bir dilin veya lehçesinin sınırları içinde, belli bölge veya
topluluklara özgü sözlü anlatım yollarının bütünü“ şeklinde bir tanımlamayı uygun görür. 32
“Gramer Terimleri Sözlüğü” 33 isimli çalışmasıyla alanımızda önemli bir boşluğu dolduran
Korkmaz ise bu terimi şu şekilde tanımlamayı tercih eder:
“Bir dilin veya lehçenin daha küçük yerleşim bölgelerinde yazı diline oranla çoğunlukla ses
bazen de şekil, anlam ve söz varlığı bakımından birbirinden az çok ayrılan konuşma biçimleri:
Türkiye Türkçesinin İstanbul ağzı, Kastamonu ağzı vb.” Korkmaz ayrıca bir tanım daha ekler:
“Yetiştikleri bölge, meslek, çevre ve öğrenim farkları gibi etkenler ve kişisel eğilimler dolayısıyla,
bir dilin kişiden kişiye değişen kullanılışı ve konuşma biçimleri. Her yazarın kendine özgü bir dil
ve üslup özelliğine sahip oluşu bundandır.”
Ahmet Topaloğlu 34 da “ Bir dilin, lehçeler içinde ses, anlam ve yapı bakımından bazı ayrılıklar
içeren halkın konuştuğu değişik biçim.” olarak tanımlar. Türkçe Sözlük’te ise, “Bir dilin sınırları
içinde, bölgeler ve sınıflara göre değişen söyleyiş özelliği; Rumeli ağzı, İstanbul ağzı.” tanımıyla
yetinilmiştir. Yer verdiğimiz bu tanımlamalar ortak bir paydayı işaret etse de, tanımdan da öte
Sezai Güneş, Türk Dil Bilgisi, 4.Baskı, İzmir
Tahsin Banguoğlu, Sesbilgisi, s.12
32
Efrasiyap Gemalmaz, “Ağız Bilimi Araştırmaları Üzerine Genellemeler”, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, s.4,
Ank. 1999
33
Zeynep Korkmaz, Türk Dil Kurumu Yayınları, 4.Baskı, s.11-12
34
Ahmet Topaloğlu, Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü
30
31
123
algılamada sıkıntılar vardır. Yani bu tanımlamalar diyalektoloji alanındaki sorunlar zincirinin
sadece ilk halkasını oluşturmaktadır. Bunları aşağıdaki şekilde sıralamak ve bu başlıkları
arttırmak elbette mümkündür. Söz konusu bildirimin sınırları aşağıda yer alan bütün hususları ele
almayı mümkün kılmasa da sözlü olarak bir kez daha dile getirmek istedim. Bunu, Türkiye’deki
ağız çalışmaları sahasında gerçekleştirilen bilgi şölenleri ve çalıştaylarında ele alınan konuları
hatırlatmak açısından uygun görmekteyim.
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
Bir dilin sınırları ne demektir, var ise bu sınır nerede başlar ve nerede biter?
Lehçe,şive, ağız terimleriyle ilgili kargaşa neden kaynaklanır?
Ağızlar arasında birbirinden az çok ayrılmanın, daha küçük olmanın ölçütü nedir/nelerdir?
Mevcut tanımlamalar uygulamaya geçildiğinde ne ölçüde pratiklik kazanıp tutarlılık
sağlayabilmektedir?
Ağız çalışmalarının geçmişteki ve günümüzdeki durumu nasıldır? (Genel değerlendirme)
Ağızların oluşumunda fiziki ve siyasi coğrafya, eğitim düzeyi, tarihi ve etnik yapı gibi
unsurların ağırlığı nedir?
Ağız çalışmalarında uygulanan yöntemler nelerdir?
Ağız malzemelerinin toplanmasında en önemli süreçlerden biri olan derleme aşamasında
karşılaşılan sıkıntılar neler olmuştur? Kullanılan malzemenin niteliği, derlemede
yararlanılacak kaynak kişinin/kişilerin taşıması gereken özellikler nedir?
Bugüne dek yapılan tasnif çalışmalarının genel görüntüsü nasıldır? Gelecekteki
çalışmalardan beklentimiz nedir?
Gelişen bilişim teknolojilerinin ağız çalışmalarındaki yeri nedir?
Türkolojinin çok geniş bir inceleme sahası vardır. Bu saha, içerisine kültürün muhtelif
öğelerini de dahil eder. Çalışmalar yapılırken tarih bilgisine, sanat tarihi bilgisine, dil bilgisine,
coğrafya bilgisine ve daha birçok bilim dalına başvurulur. Dilbilim çalışmalarının bünyesinde
inceleyeceğimiz ağız çalışmaları da ülkemizde ne yazık ki değeri geç fark edilmiş bir çalışma
koludur ve 1940’lara kadar yabancı Türkologlar dışında kayda değer bir çalışmamız olmamıştır.
Genel eğilim ağız çalışmalarının başlangıcını A.Maksimov’un Hüdavendigar ve Karamanlı
Ağızları üzerine yazdığı bir inceleme yazısına uzandırma yönündedir. Bu çalışma 1867’de
St.Petersburg’da basılmıştır. Maksimov’dan sonra J.Thury, I.Kunos, M. Hartmann, K.Foy,
V.Pisarev, L. Bonelli, T. Kowalski, J. Deny ve M.Rasanen’in çalışmalarının olduğu bu 1940
öncesi dönemi “yabancı araştırmacılar dönemi” olarak adlandırmak yanlış olmaz. (Korkmaz,
1995) Anadolu ağızları ile ilgili derleme çalışmaları Finli Türkolog Rasanen ile başlar. (18931976) Bu dönemde Anadolu ağızları üzerine bazı gramer çalışmaları daha doğrusu gramerlerini
ortaya koymayı amaçlayan birtakım deneme çalışmaları da yapılmıştır. Bunlar, diyalektoloji
çalışmalarını aydınlatan ilk veriler olarak sayılabilir. Ancak her alanın ilk ürünlerinde olabileceği
gibi bu çalışmalarda da bazı kusurlar veya eksikler vardır. Örneğin, metin derlemeleri yapılırken
Anadolu bölgesinin doğrudan doğruya yabancı araştırıcılar tarafından ele alınmış olması
yeterince tespit edilemeyen ağız özellikleri olduğunun düşünülmesine sebep olmuştur. Ancak
Kowalski’nin Anadolu ve Rumeli ağızlarıyla ilgili düşüncelerini yansıttığı bir makale vardır ve
bu makale derli toplu bir çalışma olarak sayılabilir. 35 Sonraki yıllarda da Tietze’nin ağızlardaki
sözcük tabakalaşmasını ele aldığı ve bunlar içinde özellikle Yunanca, İtalyanca, Sırpça gibi
35
Tadeusz Kowalski, Osmanisch- Türkische Dialekte, Enzyklopedie des İslam IV (1931), s. 991-1011
124
dillerden yapılan alıntıları etimolojik yöntemlerle incelediği bilinmektedir. Ayrıca,
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi profesörlerinden Sadettin Buluç’un da Anadolu ve
ağızları üzerinde 1940 yılına kadarki süreci kapsayan bir bibliyografyası vardır. 36
Korkmaz, konuyla ilgili aydınlatıcı bir makalesinde 1940 sonrası dönemde yapılan
derleme çalışmalarını üç ana başlık altında toplar 37:
İstanbul
Rumeli
Zeynep
ağız ve
● Derleme yayınları
● Hem derleme hem de araştırma niteliğinde olan yayınlar
● Belli konuları ele almış makale çapındaki yayınlar
Derleme yayınları kategorisinde birçok alt başlıktan bahseden Korkmaz, Atatürk’ün 1924’te
Türkiyat Enstitüsü’nü kurdurmasını ve 1936’da Ankara Üniversitesi Dil- Tarih ve Coğrafya
Fakültesini kurdurmasını Türkoloji çalışmaları için hızlandırıcı adımlar olarak görür. 1932 ile
başlayan Türk Dil Devriminin yayılma ve yerleşme sürecinin beraberinde başka bazı
sorumlulukları da getirdiğine değinmiştir. Şöyle ki, yabancı kelimelerin dilden atılması, Osmanlı
Türkçesinin izlerinin silinmesi, konuşma dili ile yazı dili arasındaki boşlukların birbirine
yaklaştırılması gibi konular şimdiki çalışmalarımızda yaklaşım değiştirerek ele aldığımız konular
olmasına rağmen o dönemin siyasi ve kültürel şartları içinde çözüm üretilmesi elzem olan
konular olarak görülmüştür. Dolayısıyla I. Türk Dili Kurultayı’nda bazı kararlar alınmıştır.
● Yazılı belgeleri halk arasında yaşayan dil unsurlarını araştırarak derleme yapmak
● Büyük Türkçe Sözlük’ü oluşturmak
● Türk lehçeleriyle karşılaştırmalara gidilerek bir lehçeler lügatı ve grameri hazırlamak
Bunlar sonucunda da adeta bir “derleme seferberliği” başlamış, 1939-1949 yılları arasında
derlenen malzemeler ile Türkiye’de Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi adı altında önce dört cilt
ardından da iki cilt daha eklenerek altı ciltlik bir yayın dizisi hazırlanmıştır. Bunlara paralel
ilerleyen bir Derleme Dergisi de hazırlanmış ancak konunun uzmanlarının o dönem için azlığı
göz önüne alınacak olursa uzun soluklu bir yayın hayatı olmamıştır. Ardından köy
öğretmenlerine, bölgelerdeki uzman sayılabilecek kişilere başvurularak 8 yılda 450 bin civarında
kelime derlenmiştir. Böylece bu yeni malzeme ile eski malzeme harmanlanarak 13 ciltten
oluşacak Derleme Sözlüğü’nün temeli atılmıştır. (1963-1975 yılları arasında A-K arası; 1979’da
da K-Z arası tamamlanmıştır.) Bu sözlük, hâlen Türkiye Türkçesi ağızlarının söz varlığı
konusunda başvurulan önemli bir kaynak olma özelliğini korumaktadır. Cumhuriyet döneminin
ilk 25 yılı içindeki ağız çalışmalarının, metin derlemelerinin öncü ismi şüphesiz Ahmet Caferoğlu
olmuştur. Caferoğlu’nun Batı Anadolu’dan başlayarak Doğu Anadolu’ya kadar uzanan 9 ciltlik
bir metin külliyatı vardır. (Korkmaz, 1995) Fakat bu metin derlemeleri, alt yapı yetersizlikleri
sebebiyle doğrudan doğruya konuşmacıların anlattıklarının kendisi tarafından yazıya
aktarılmasıyla oluştuğu için bugün o çalışmaların ağız özelliklerini tamamen yansıtıp
yansıtamadığı ile ilgili tartışmalı görüşler oluşmuştur. Dilbiliminin canlılığı ve sürerliği dikkate
alındığında birtakım düşüncelerin eskimesi ya da ekleme/çıkarma yapılması son derece doğaldır.
Korkmaz, söz konusu yazısında Caferoğlu’nun ağız çalışmalarına yaptığı katkılarının üzerinde
durduktan sonra günümüzün şartlarıyla karşılaştırarak çalışmada tespit ettiği aksaklıkları
Sadettin Buluç, Anadolu Ağızları Bibliyografyası, Türkiyat Mecmuası VII-VIII (190-1942), s.327-333
Zeynep Korkmaz, Anadolu Ağızları Üzerindeki Araştırmaların Bugünkü Durumu ve Karşılaştığı Sorunlar, Türk
Dili Üzerine Araştırmalar, TDK Yayınları 629, C. II, Ankara
36
37
125
maddelendirmiş, sebepleriyle açıklamıştır. Bunun ardından gelen ikinci ve daha yetkin bir
çalışma da kendisine aittir. 38 1945-1946 yıllarında Nevşehir’i de içine alan Orta Anadolu bölgesi
ağızlarını incelemiştir. Bölgeden metinler derlenmiş, devlet konservatuvarı arşivinde yer alan
birtakım malzemeler plağa alma yoluyla çalışılmıştır. Caferoğlu’nun çalışmalarında
belirsizliklerin yoğun olduğu transkripsiyon sistemine bir parça daha katkıda bulunabilmiş, ileri
götürmüştür. 1970’li yıllara değinmeden önce ismini zikretmek gerektiğini düşündüğüm diğer
ağız çalışmaları da Ömer Asım Aksoy, Urfalı Kemal Edip Kürkçüoğlu ve Karamanlıca ile ilgili
ortaya koyduğu birkaç makalesiyle Janos Eckmann’dır. (1950) 39 1970’den günümüze uzanan
süreçte ise Sadettin Buluç 40, Selahattin Olcay41, Turgut Günay 42, Ahmet Bican Ercilasun43,
Tuncer Gülensoy44,Nurettin Demir 45, Hamza Zülfikar 46, Efrasiyap Gemalmaz 47, Ahmet Buran48,
Nuri Yüce 49, Mukim Sağır 50, Leyla Karahan 51, Ali Akar 52, Hatice Şahin 53, Gürer Gülsevin,
Erdoğan Boz 54, Muharrem Öçalan 55 ve daha birçok Türkolog gerek kendi çalışmalarıyla gerekse
de yönettikleri lisansüstü tez çalışmalarıyla diyalektoloji sahasına katkıda bulunmuşlardır. Bu
çalışmalar, alandaki birçok boşluğu doldursa da hâlen yeterli düzeye ulaşılamamıştır. Ağız
çalışmalarının varacağı hedefin yeterince netleşmemiş olması ve Türkolojide teorik konuların
geri planda kalması vb. ilk sebepler olarak sayılabilir. (Demir, 2002/4) Söz konusu çalışmaların
bazıları doğrudan halk bilimi araştırıcılarının katıldığı folklor ağırlıklı çalışmalar, bazıları da belli
ağızlar üzerine yoğunlaşan özel çalışmalar, kalanı da incelenen ağızlar içerisindeki dil bilgisi
özelliklerine eğilen daha özel çalışmalar olmuştur. Ancak ne yazık ki bunların yanında ağız
atlaslarının, sözlüklerinin oluşturulmasıyla ilgili çalışmalar aynı istikrarla ilerleyememiştir.
Anadolu ağızları üzerindeki kıymetli çalışmalarından faydalandığımız Leyla Karahan,
“Ağız Çalışmalarında Bilimsel Niteliğin Korunması Üzerine Birkaç Not” adını taşıyan IV.
Uluslararası Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı’nda sunduğu bildirisinde bu konunun
üzerine hassasiyetle eğilmiş; bir sorumluluk olarak görmemiz gerektiğini vurgulamıştır.
Türkiye’deki üniversite sayısının her geçen gün arttığını dikkate alarak ilgili çalışmaların da
paralel bir artış göstermesini temenni etmiştir. Türkiye’deki diyalektoloji çalışmalarının tarihi
Zeynep Korkmaz, Güney- Batı Anadolu Ağızları, DTCF yay., Ank. 1956
Janos Eckmann, “Karamanlı Ağızlarına Ait Araştırmalar I. Phonetica”
40
Sadettin Buluç, Kerkük Hoyrat ve Manilerinde Başlıca Ağız Özellikleri, XI. TDKOBB (1968) s.109-118
41
Selahattin Olcay, Erzurum Ağzı, Atatürk Üniv. yay., Ank. 1966
42
Turgut Günay, Rize İli Ağızları, (Basılmamış Doktora tez çalışması) Erzurum, 1972
43
Ahmet Bican Ercilasun, Kars Bölgesi Ağızları, (Basılmamış doktora tez çalışması) Erzurum, 1971
44
Tuncer Gülensoy, Kütahya ve Yöresi Ağızları (İnceleme- Metin-Sözlük) TDK:536, Ank., 1988
45
Nurettin Demir, “Alanya Ağızlarının Araştırılması”, TDAY- Belleten, 1995, s.97-104
46
Hamza Zülfikar,, Bitlis’ten derlenmiş atasözleri, deyimler, alkış, kargış ve bilmeceler, Türkoloji Dergisi III/I, 1968,
s.65-105
47
Efrasiyap Gemalmaz,“Ağız Bilimi Araştırmalarının Gerekliliği”, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, TDK, s.413,
Ank.
48
Ahmet Buran, Keban, Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 1997, Ank.
49
Nuri Yüce, Gerundien im Turkischen: Eine Morphologieshe und Syntaktische Untersuchung, İst. 1999
50
Mukim Sağır, Erzincan İli Ağızları, 1995, Ank.
51
Leyla Karahan, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, TDK: 630, Ankara
52
Ali Akar, Ağız Araştırmalarında Yöntem Sorunları, Turkish Studies, s.41-53
53
Hatice Şahin, Bursa Yerli Ağızlarında Birincil Uzun Ünlüler Üzerine, Diyalektolog, 2012, s.1-7
54
Erdoğan Boz, Ağız Atlasları, Turkish Studies, 2008
55
Muharrem Öçalan, Sakarya İli Ağızları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Danışman: Prof. Dr. Nevzat Özkan,
Kayseri, 2004
38
39
126
seyrini genel hatlarıyla özetlemeye çalıştığım bildirimde ele almak istediğim diğer hususlara
geçmek istiyorum.
● Lehçe, Şive ve Ağız Terimleri Kargaşası
Korkmaz, “Gramer Terimleri Sözlüğü” isimli çalışmasında “bir dilin tarihi, siyasi, sosyal
ve kültürel nedenlerle değişik bölgelerde zamanla ses yapısı, şekil yapısı ve kelime hazinesi
bakımından önemli farklarla birbirinden ayrılan kolların her biri” olarak tanımladığı lehçe
terimini Kırgız, Özbek, Kazak lehçesi şeklinde de örneklendirir. Ayrıca lehçeleri yakın ve uzak
lehçeler olarak da bir sınıflandırmaya tabi tutar. Ahmet Bican Ercilasun da Başlangıçtan Yirminci
Yüzyıla Türk Dili Tarihi’nde bu görüşe paralel bir tutum sergiler. Fakat aynı yaklaşım bugün
bütün Türkologlarca benimsenmemektedir. Bugün Türk lehçeleri arasındaki ortaklıklar
karşılaştırmalı araştırmalarla ortaya konmaya devam etse de ne yazık ki İlminskiy’in de
katkılarıyla (!) 20. yy.’ın başlarında 20’yi aşkın Türk lehçesindeki ayrılıklar çeşitli politik
tutumlar dolayısıyla derinleşmiştir. 56 Şive ise kimi Türkologlarca lehçe terimi yerine kullanılmış;
terimler arası anlam geçişleri bulanıklaşmıştır. Bunun sebebi de bir dilin sınırlarından ne
anladığımızı kestiremememizdir. Bildirimin başında yer vermiş olduğum ağız tariflerinde de
karşımıza çıkan bir dilin sınırları içinde kalma, fonetik, morfolojik, leksik bazındaki farklılıklar
bir hiyerarşi piramiti gibi gözükmektedir. Ancak halihazırda devam eden güncel ağız
çalışmalarında da lehçe çalışmalarında da özellikle Türkoloji ve Türkçe Eğitimi öğrencilerine
bilgi aktarımı aşamasında baştan berraklaşmamış konular bir düğüm halini alarak kafa karıştırıcı
olabilmektedir. Bu durum yalnızca bizim dilimiz için değil; dünya üzerindeki diğer diller ve alt
kolları için de geçerlidir. (Demir, 2002/4) Şu noktada birleşmek doğru olacaktır: “Lehçelerin
oluşumu bir dili konuşan çeşitli toplulukların birbirinden uzaklaşmalarıyla orantılıdır”. Bu
lehçelerin de alt kollarındaki uzaklaşma ve yakınlaşmalar en genel görüntüsüyle bizlere şive ve
ağız verileri sağlar. Bazen yüzlerce binlerce yıl süren oluş, toplumun yapısıyla ve kuruluşuyla
genişler, yayılır. Zaman ve mekan içerisinde ayrışan toplumların dilleri de başkalaşıma
uğrayabilir. Bunlar coğrafi, siyasi, kültürel şartlar olabilir.Böylece bölünme sonucu oluşan her
yeni toplulukla birlikte başka başka lehçeler, şiveler ve ağızlar ortaya çıkar. 57 Bir milleti ortak
paydada buluşturan en önemli kültür ögesinin dil olduğu konusunda birleşiyorsak, bu dilin ne
denli canlı bir varlık olarak özellikle ağızlarımızda karşımıza çıktığını açıklıkla ifade etmemiz
gerekir. Bütün bu terimler arası ayrımı yaparken de özellikle standart dilden ne anlaşılması
gerektiği, konuya bir sınır çeker. “Standart dil, unsurları yerel ve sosyal tabakalara has izler
taşımayan, ağızlar üstü, norm oluşturucu; yani varyasyonu azaltıcı bir prestij varyantıdır.” (
Demir, 2002/4) Kurumlarda ve resmi ortamlarda kullanılması en çok teşvik edilen varyant budur.
Johanson, bu prestij varyantının kullanılmasının belli sosyal kazanımların elde edilmesine de
yardımcı olduğu görüşündedir. 58
Bizce yaşanan bu terim karmaşasının önüne geçilmesi bir anda olabilecek bir durum değildir.
Dil tarihi üzerine çalışan tüm Türkologların, Türkoloji ve Türkçe Eğitimi başta olmak üzere
üniversitelerde ağız çalışmaları metodik bir şekilde ders olarak konmalıdır. Dil tarihi derslerinde
öncelikli olarak kavramlar tanıtılmalı, öğrencilere verilen her bilginin pratikteki tutarlılığı
kontrol edilmelidir.
Ahmet Bican Ercilasun, “Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi”, Akçağ Yay., 2004
Agop Dilaçar, “Lehçelerin Yayılma Tarzı ve Türk Dil ve Lehçelerinin Tasnifi Meselesi”, TDAYB 1954, s.39-58
58
Lars Johanson, “Turkisch”, Handbuch der sprachlichen Variation, Berlin, 2002
56
57
127
●
Ağızların Oluşumunda Gözardı Edilen Fiziki, Coğrafi, Etnik Unsurlar
Dil araştırmaları yapılırken belli bir bölge ve o bölgede var olan toplumun özelliklerini göz ardı
etmek son derece yanlış bir yaklaşım olur. Çünkü dil bilimi coğrafya, tarih ve sosyoloji gibi bilim
dallarıyla ortaklaşa çalışmalar yürütecek kadar kapsamlıdır. Ağız çalışmalarına verilen fiziki ve
siyasi coğrafya isimleri coğrafya ile dil ilişkisine işaret eder. (Gemalmaz, 1999) Fiziki
coğrafyanın şekillendirdiği ağızlar ise bölgenin
iklim şartları ve yüzey şekillerinden
etkilenir.Yüzey şekillerinin dil üzerinde doğrudan doğruya ya da ani bir etkisi olmamasına karşın
birleştirici ve ayırıcı rolü olduğu görüşünde birleşmek gerekir. (Gemalmaz,1999) Yerleşim
sırasında toprakların engebeli ve dağlık oluşu ayırıcı bir etkenken; ulaşım imkanı kolay, düzlük
bir coğrafyada birleştirici bir etken rolü üstlenir. Böylece bu yerleşmeler arasında ağız ayrılıkları
uzaklaşma ve yaklaşma hareketleri şeklinde seyreder. İklim şartları da seslerin tınlaması,
söyleyişteki farklılıklar üzerinde çok etkilidir. Bölgelerin ekonomik faaliyetlerine göre de dildeki
terimler değişkenlik gösterebilir. Hayvancılığın çok yaygın olarak geçim kaynağı olduğu
bölgelerdeki terimler bu alanda yoğunlaşırken; bir başka bölgede meyveciliğe, sanayiye dayalı
terimlerde artış olduğu gözlenebilir. Diğer bir konu da ağızlarla etnik unsurlar arasındaki
ilişkidir. Yazı dillerinin teşekkül şartları ve tarzları birbirine benzeyebilir. (Saussure 1978: 63-64)
Tarih boyunca dillerin teşekkül ettiği coğrafyanın siyasi ve kültürel açıdan da merkezi konumda
olması dilin gelişip yayılması için önemli bir şans olmuştur. Eski Türk devletlerinden hangisine
bakarsak bakalım bu durumu görmekteyiz. Köktürkçenin devletin siyasi ve kültürel merkezi olan
Ötüken’de yayılması; Uygur yazı dilinin Hoço ve çevresinde yayılması; Karahanlı Türkçesinin
Kaşgar ve Balasagun’da yayılması bunlara örnektir. 59 Leyla Karahan, Türkçenin 13. yüzyıldan
itibaren en verimli dönemlerinden biri olan Eski Anadolu Türkçesi döneminde de imtiyazlı bir
ağza dayalı yazı dilinin oluştuğu görüşünü savunmuştur. Anadoluya göçen 23 Oğuz boyunun her
birinin bir ağzı temsil etmesi gerektiği mantığından hareketle bugün yapılan ağız çalışmalarına
kaynaklık edebilecek verilerin olduğu görüşündedir. Zeynep Korkmaz da, Anadolu ağızları
içerisindeki fonetik ve morfolojik ayrışmalara dikkati çekerek Anadoludaki etnik yapılar ile
ağızlar arasında bir bağlantı olduğu görüşündedir. XI-XIII. yüzyıllar arasındaki göçlerle
Anadolu’daki 23 Oğuz boyunun yurt tutmasını baz alarak Kınık, Salur, Avşar gibi boyları ve
dağılımlarını mercek altına alarak bu bağlantıya dair ipuçları aramıştır. Bugün Türkiye Türkçesi
ağızlarında yer alan farklılık ve benzerlikleri daha da geriye götürerek Oğuz boylarının yerleşim
düzeniyle ilişkilendirebiliriz. Kaşgarlı Mahmut da DLT’de her boyun ayrı bir ağzı olduğunu
vurgulamış, her boydan birden fazla oymak çıkabildiğini söylemiştir. Anadolu ve Rumeli
ağızlarında da durum bunu anımsatır. Doğu grubunda genellikle gerileyici benzeşme egemenken,
Batı grubu ağızlarında ilerleyici benzeşme görülmektedir. Bu ayrılığın sebebini dağılan ve
ayrışan ağız grupları olarak açıklamaktan başka çare yoktur. Aynı şekilde bir diğer örnek de
Osmanlı Devletinin XVII.-XVIII yüzyıllar arasında uyguladığı iskan politikası ile çok farklı
yerde aynı boylar dağılmış durumdadır. Birbirine çok yakın köylerde dahi ağız ayrılıklarının
görülmesi bundandır. 60
Leyla Karahan, “Eski Anadolu Türkçesinin Kuruluşunda Yazı Dili- Ağız İlişkisi”, Türk Dili Kurultayı,
Çeşme/İZMİR, 2000
59
Zeynep Korkmaz,“Türkiye Türkçesi Ağızlarında Dil Özellikleri- Etnik Yapı Bağlantısı ve Beklentilerimiz” Türk
Dili Dergisi
60
128
Ağız özellikleri ile etnik yapı arasındaki ilişki özellikle son yıllarda ağız araştırmacılarının
vurgulamak istediği bir husustur. Henüz yapılan çalışmalarda bu etkenin doğruluğu yüzde yüz
sonuç vermeyip bazı boyların yerleşim düzeniyle ağızları arasındaki ilişkiler tutarsızlık gösterse
de çalışmaları bir adım daha ileriye götürecek her şey dikkate alınmalıdır görüşündeyim.
İlerleyen yıllarda daha tutarlı verilerle genellemelerin yapılması mümkün olabilir.Bu çalışmalar
yapılırken bölgelerdeki vakıf defterlerinden, şehrengizlerden, yerleşim tarihi ile ilgili
araştırmalardan boy/oymak/obalarla ilgili bilgiler edinilmelidir. Korkmaz ayrıca Türkiye’de
Meskun Yerler Kılavuzu’nun da incelenmesi gerektiğini, köy adlarıyla boy adları arasında
ilişkilerin de ağız çalışmalarına katkıda bulunacağı görüşündedir.
● Ağız Çalışmalarımızda Geçmişten Günümüze Süregelen Yöntem Sorunları:
Bilimsel çalışmaların gereği olarak doğru bir yöntem belirlemek, doğru sonuçlara zamandan
tasarruf ederek ulaşmamızı sağlar. Belirlenen yöntem, çalışma sonlanıp geriye baktığımızda
ortaya çıkan ürünün kalitesini de önemli ölçüde belirlemiş olur. İzlenecek yönteme dair
sorunlarımızı 7 maddede toparlayan Ali Akar’ın konuyla ilgili önerilerinin de yer aldığı bir
bildirisi vardır. 61
●
●
●
●
●
●
●
Adlandırmada terim sorunu
Derleme bölgelerinin tespiti
Derleme ile ilgili sorunlar
İşaretlendirme sorunu
İnceleme yöntemi sorunları
Ağız- etnik yapı ilişkisi sorunu
Bilgi ve belge yönetimi sorunu
Öncelikle, Türkiye’de yapılan ağız çalışmalarında kullanılan genel terimin Anadolu ağızları,
Anadolu ve Rumeli ağızları şeklinde olduğunu bilmekteyiz. Ancak, her iki coğrafyada da
dilimize dair çok sayıda ağız çalışması yapılabilmekte ise de, siyasi coğrafya baz alınarak yapılan
her adlandırma doğru sonuca ulaştırmamaktadır. Yıllar içerisinde çeşitli sebeplerle değişen toprak
sınırları, yeni sınırlarla oluşan bir haritaya yerini bırakır. Değişen durumlara ayak uydurmaya
çalışırken haritanın sınırları dışında kalan topraklarda konuşulan ağızları arka plana itmemiz
bilimsellikten uzak bir tavır olacaktır. Çünkü bugün Irak’ta, Suriye’de, Kıbrıs’ta da Türk dili
konuşulmakta; onların da kendi içinde bir ağız oluşturduğu yapılan çalışmalarla ortaya
konmaktadır. Bu sınırlı terim yerine “Türkiye Türkçesi Ağızları” teriminde birleşilebilir. 62
Bir diğer sorun, derleme bölgelerinin tespiti konusudur. Çoğu ağız çalışmasında yer almayan
husus da, araştırması yapılan ağız bölgesini neden seçtiğimiz ya da seçim aşamasında hangi
yöntemi kullandığımızdır. Öncesinde tarihsel, dilbilimsel, sosyolojik bir ön araştırma yapılmalı,
öyle karar verilmelidir. Derleyici, kaynak kişi ve malzeme olmak üzere üç ana unsurun öne
çıktığı derleme çalışmalarında derleyiciler uzmanlık düzeyinde bir Türkoloji bilgisine sahip
olmalıdır. Geçmişte derleme sözlükleri hazırlanırken bugün dönüp bakınca rastlanan hataların
çoğunun asgari bir Türkoloji bilgisine sahip olmayan kimselere teslim edilmesi sebep olarak
Ali Akar, “Ağız Araştırmalarında Yöntem Sorunları”, Turkish Studies, 2006 (I), Sayı:2
Ahmet Buran, “Anadolu (Türkiye Türkçesi Ağızlarının Karşılaştırmalı İncelemesi ve Bu Konu ile İlgili Sorunlar”,
TDK Yayınları, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, 1999, Ank.
61
62
129
gösterilebilir. 63 Derleyici, folklorik bir araştırma değil dilbilimsel bir araştırmanın peşinde
olduğunu unutmamalı; ne aradığını bilmelidir. Derleyicinin atacağı her adım, uygulayacağı her
strateji araştırmanın seyrini etkiler. Seçeceği kaynak kişinin yaşı, cinsiyeti, okur yazarlık durumu,
bölgenin yerlisi olma durumu, dış dünyayla etkileşim halinde olup olmama durumu ve ağız
özelliklerini koruyor olma durumu önemlidir. Genel diyalektolojide yönelim, konuşturulan
kişinin sadece araştırma yapılan bölgede doğup büyümesi değil; birkaç nesildir o bölgede yaşıyor
olması yönünde ise de; Anadolu ağızlarıyla ilgili araştırmalarda bu durum, kaynak kişinin
derleme yapılan bölgede doğup büyümesi ve burayı uzun bir süre için terk etmemiş olması
şeklinde izah edilir. Bunun sebebi, belli bir yaşın üstünde, dil edinim süreçlerini tamamlamış
nesillerin genç nesillere göre diğer varyantların tesirinden daha uzak oldukları ve bu yüzden
bölgenin temel ağız varlığını koruduklarına inanılmasıdır. Eğer kaynak kişi “kültürlenmiş”
vaziyetteyse bu bizi tam ve doğru bir sonuca götürememektedir. Yapay ve zorlama bir
konuşmadan başka bir şey ortaya çıkmaz. Bir başka kriter olan cinsiyet için ise, kadınların ağız
özelliklerini daha iyi korudukları gibi yaygın bir görüşe rağmen derlemelerinin önemli bir
bölümünü erkeklerden yapmış olan erkek araştırmacıların, bölgeyi terk etmemiş olma şartı
karşısındaki tutumları birbirinden farklı olmuştur. Yine genel eğilim bölge ağzı özelliklerini
kaybetme kaygısını en aza indirmektir ancak bu da kişiden kişiye değişkenlik gösteren bir durum
olabilir. Ahmet Caferoğlu, derleme çalışmaları sırasında rastladığı zorluklardan birinin kaynak
kişilerin askerlik vazifesi dolayısıyla muhtelif Anadolu şehirlerini ve merkezlerini görmeleri
olduğuna işaret eder. Dillerindeki yerli söyleyişlerin bazen bu gibi sebeplerle kaybolmaya yüz
tuttuğunu gözlemlemiştir. Tuncer Gülensoy ise bu görüşe katılmaz: "Konuşmalarını banda
aldığımız erkekler genellikle okuma yazması olmayan, askerlikten başka köyünden ve ilinden
dışarı çıkmadığı için yerli ağız özellikleri temiz bir şekilde korunmuş olan kişilerdir." diyerek
(1988, XVII) askerlik yüzünden köyünden, ilinden dışarı çıkmanın yerli ağız özelliklerinin temiz
bir şekilde korunmasına engel olmadığını düşünmektedir.
İşaretlendirme( transkripsiyon) konusuna gelirsek, her araştırmacının ağızları metne
aktarırken farklı işaretlendirmelere gitmesi bu sorunu meydana getirmiştir. Sesbilgisi odaklı
ilerleyen ağız çalışmalarında ortak olarak kullanılabilecek, uluslararası geçerliliği olan bir ağız
işaretleri tablosu esas alınmalıdır. Çünkü kaynak kişinin ne söylediği değil nasıl söylediği
önemlidir. Ağız çalışmalarında kullanılacak olan bu transkripsiyon harflerinin kullanımı ile
oluşturulan yazılara da çeviri yazı denmektedir. Sözlük anlamı “ Bir kelimeyi, bir yazılı metni
veya bir konuşmayı, onların telaffuzdaki ses değerlerini dikkate alan özel alfabe işaretleri
kullanarak yazıya geçirme…” şeklindedir. Fakat, tespit edilen seslerin incelenmesi sırasında
bazen ayrıntıların üzerinde fazlaca durulmuş bazen ise sınırlı tanımlamalar ile yetinilmiştir; bu da
çeviri yazıda birliği sağlama yönünde büyük engel oluşturmaktadır. 64 Başlangıcından bu yana
tanıma uyan bir aktarım hedeflenmişse de çok azı başarıya ulaşmıştır. Ancak, artan bilgisayar
destekli ürünlerle sesin önce grafik ortamına aktarımı sonrasında da fonetik işarete
dönüştürülmesi kolaylaşmıştır. Bu çözümleme işlemi aslında en doğru biçimde fonetik
laboratuvarlar ile yürütülmelidir. (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Fonetik Araştırma ve
Uygulama Merkezi/2002 gibi) Çünkü duyuma dayalı çözümlemelerde hata payı yükselmektedir.
Çalışmalarda aynı seslerin farklı harf ve işaretlerle gösterilmesi, aynı harf ve işaretlerin farklı
sesleri göstermesi gibi sorunlar konunun uzmanlarınca birleşilen hususlardır. Bir diğer
sorunumuz, inceleme bölümü konusudur. Derlenen malzemenin hangi gramer yöntemleriyle ele
63
a.g.e., Turkish Studies
Mukim Sağır, “Ağız Araştırmalarında Çeviriyazı”, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni (1997), TDK Yayınları, Ank.
1999, s.126
64
130
alındığı netlik kazanmamaktadır. İşaret sisteminde olduğu gibi burada da bir düzen olmalıdır.
Bazı araştırmalar ağız çalışmalarının ses bilgisi yönü üzerinde durur, bazıları da sözcük bilgisi,
cümle bilgisi ve anlam bilgisini ele alır. Gemalmaz’a göre bu bölüm çalışmanın/tezin harman ve
hasat yeridir. Çünkü, çalışma sahibinin genel çıkarımlarının bu kısımda yer alması gerekir.
Çalışmaların hacmi büyüdükçe konu da genişlemekte, dağınıklıklar oluşabilmektedir. Yapılan
lisansüstü tez çalışmalarında sıklıkla göze çarpan bir sıkıntı, inceleme bölümlerinin
yetersizliğidir. Aslında bütün araştırmacılar bu bölümün bütün bir çalışmanın özeti olduğunu,
titizlikle çalışılması gerektiği için tesadüfi yöntemlerle göz ardı edilme ihtimali yüksek olan
dilbilgisi örneklerinin çalışmanın kalitesine de gölge düşürdüğü konusunda birleşmektedirler.
Ancak Karahan’ın da “Ağız Çalışmalarında Bilimsel Niteliğin Korunması Üzerine Birkaç Not”
isimli bildirisinde belirttiği gibi incelenen eserlerin önsöz ve girişlerinin çalışmadan faydalanacak
her araştırmacıya açık olması gerekmektedir. Derlenen metinlerin tamamının ya da bir kısmının
fişlendiği durumlarda açıklamalar ile verilen örnekler arasında yaşanabilen çelişkiler asgari
düzeye indirilmelidir. Bunun için hem araştırmacıya hem de kullanıcıya kontrol imkanı verecek
bir “gramatikal dizin”in de varlığına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu sözlük ve dizin bölümleri ile söz
konusu çalışmalar ansiklopedik bir hüviyet kazanır. 65 Sözlük kısmı, araştırması yapılan bölgenin
bütün bir söz varlığını sunması açısından çok mühimdir. Dizin bölümü ise sözcüklerin
kullanıldığı yerlerin bulunması açısından kolaylık sağlar. Sözlük kısımlarında standart Türkçe’de
hali hazırda kullanılan sözcüklere yer vermek yerine fonetik ve morfolojik gelişimini başka
çalışmalarla da karşılaştırabileceğimiz yöreye özgü sözcüklere yer verilmesi daha doğrudur.
Anlamı verilen her bir sözcüğün transkripsiyonu da doğru gösterilmelidir. Bir sözcüğün çeşitli
kullanımlarının görüldüğü bir yöre varsa elde bunlar belirtilmeli; metinler içerisinde geçtiği
yerlerle örneklendirilmelidir.
● Ağızların Sınıflandırılması
Ağız çalışmalarının sınıflandırmaları coğrafi yönler, adlar, kavim adları, fonetik ve morfolojik
benzerlik ve farklılıkları ortaya koyarak araştırmayı kolaylaştırarak bizleri nihai hedef olan ağız
haritalarının hazırlanmasına götüren önemli çalışmalardır. Geçmişten günümüze uzanan süreçte
yapılmış olan ağız sınıflandırmaları şunlardır:
●
Ahmet Caferoğlu’nun Anadolu ve Rumeli ağızlarıyla ilgili bir makalesinde coğrafi
temellere dayanarak yapmış olduğu bir sınıflandırma çalışması vardır. İlk denemesinde 9
coğrafi bölgeden bahsetmiş (1946); sonrasında bu çalışmayı biraz daha ileri götürerek
sınırları 6 coğrafi bölgeye indirmiştir. Rumeli ağızlarına yer vermemiştir.(1959)
● Ignas Kunos da Türkiye Türkçesi ağzılarını 7 bölgeye ayırmış; Ankara ağzı, Yörük ve
Türkmen ağızlarını esas Türk ağızları olarak göstermiş, diğer ağızlarda Türkleştirilmiş
unsurlar olduğunu belirtmiştir.
● Tahsin Banguoğlu’nun da Türkçenin Grameri isimli eserinde yer alan iki tasnifi vardır.
İlki il sınırları ağırlıklı bir tasnifken; ikincisi bölge bazlı bir tasniftir. Banguoğlu, Rumeli
ağızlarına da yer vermiştir.
● Dilbilimci Piet Kral ise Anadolu ve Rumeli ağızlarını ses, şekil bilgisi ve söz varlığı
ölçütlerine dayanarak 14 ağız bölgesine ayırmıştır.
Muharrem Öçalan, “Ağız Araştırmalarında Bilişim Teknolojilerinin Kullanılması ve Ağız Tezleri İçin Yenilik
Önerileri”, Türklük Bilimi Araştırmaları/ Tuncer Gülensoy Hatıra Sayısı, 2006/ I
65
131
● Dilbilimci Toru Hayashi, coğrafi temelde bir sınıflandırma yapmış ancak kapalı e
ünlüsünü, bazı ünsüz değişim ve düşümlerini ses bilgisi ölçütü olarak almış ve coğrafi
unsurlarla birleştirmiştir.
● Macar Türkolog Geory Hazai de ses bilgisi ve bazı şahıs eklerinin yapısını ölçüt alarak
bir sınıflandırma sunmuştur.
● Türkolog Milan Adamoviç, şimdiki zaman kip ekinin ağızlarımızdaki dağılımından yola
çıkarak bir tasnif oluşturmuştur.
● Coğrafi temeldeki leksik ölçülere dayanarak sınıflandırma çalışması yapan Özcan Başkan,
Türkiye’deki köy adları ile ilgili bir yazısında ağızlar ile köy adları arasındaki ilişkiye
dikkat çekerek bir deneme çalışması sunmuştur.
● Yapılan en tutarlı ve geçerliliği kabul edilen Anadolu ağızları sınıflandırması Leyla
Karahan’a aittir. 3 ana ağız grubu ve alt gruplar ile toplamda 38 ağız grubu olduğunu
tespit etmiştir.
Bu tasniflere esas olan özellikler;
Yerleşim birimi adları; coğrafi yön ve bölge adları; boy, soy ve oymak adları; dil özellikleri;
vurgu ölçütleri; şekil bilgisi, söz varlığı, söz dizimi özellikleridir. Sınıflandırmaların hepsinde
kararsız bir tutum sergilendiğini fark ettiğimiz Rumeli ağızları için özel bir dil haritası çıkarılıp
incelemeler yapılsa ve sınıflandırmalara eklense daha sağlıklı sonuçlar elde edebileceğimiz
görüşündeyim.
● Dil Haritaları, Ağız Atlası Hazırlama: Dil, yalnızca ses ve anlamlardan oluşan soyut bir
kavram değil; somut öğeleri içeren bir toplumsal ilişkiler dizgesidir. 66
Lehçeler, ulusal dilin geçirdiği evrimi gözler önüne serdiği için bir ülkenin farklı coğrafyalarında
konuşma düzeyinde oluşan fonetik ve morfolojik farklılıkları geleceğe aktaracak olan da dil
haritaları olacaktır. Geçmişte ve günümüzde yapılan çalışmalar neticesinde elde edilen her bulgu,
her yeni bilgi derlenip toparlandıktan sonra bir harita oluşturma aşamasında bir dilin ses
değişikliklerini, söz dizimsel durumlarını, söz varlıklarını ve konuşulan ağızların niteliğini
belirlenecek; biz araştırmacılara bir sözcüğün farklı coğrafyalarda ne şekilde evrildiğini
gösterecektir.Konuşuru olan her ağza ilişkin sayısal veriyi ve dağılımını veren bu haritalar, aynı
zamanda insanların hayat görüşlerini de bir ölçüde yansıtabilmektedir. Böylece yapılan diğer
kültürel çalışmalarla iç içe bir gelişim sürdürür. Ağız çalışmalarımızda bildirim boyunca ele
aldığım hususların hepsi teker teker çözüme kavuşmaya yaklaştığı vakit nihai hedefimiz olan dil
haritalarına da o denli yaklaşacağımıza inanmaktayım.
SONUÇ:
Ağızlar, dilin canlı hâldeki verileridir. Genel olarak dil tarihimizin devamlılığında, özel olarak
da ağız çalışmalarının devamlılığında son derece önemli bir yere sahiptir. Bu çalışmalar nicelik
ve nitelik bakımından arttırılmalı, nihai hedefimiz olan ağız atlaslarımız oluşabilmelidir. Bu
yolda ise sıralamış olduğumuz problemler geçmiş veriler göz önünde tutularak onarılma yoluna
gidilmeli ve yeni yöntemler üretilmelidir. Ağız çalışmalarının yapılmadığı yöreler de tespit
edilerek o yörelerde ivedilikle çalışmaya başlanması gerekmektedir. Gelişen teknolojiye paralel
olarak ağız özellikleri de ne yazık ki ölçünlü dile yaklaşmakta, kaynak kişilerden alınan verilerin
66
Erol Kayra, Lehçe Bilimi ve Dil Haritaları
132
doğruluğuna gölge düşmektedir.Bugün Anadolu ağızları ses bilgisi, şekil bilgisi, anlam bilimi,
söz dizimi, kelime hazinesi, deyimler, atasözleri vb. konular açısından bir boşluk içinde yer
almaya devam ettiği için hangi dil özelliklerinin Anadolunun hangi ağızlarında yer aldığını
kesinlikle ve ayrıntılarıyla bilemediğimiz gibi, bu ağızları kesin sınırlar ile de ne yazık ki
çizememekteyiz. Bu sebeple, Anadolu ağızlarının farklı ölçütler dikkate alınarak farklı
kategorilerde sınıflandırmalarının yapılması Türkoloji sahası için son derece önem arz
etmektedir. Türk Dil Kurumu Ağız Araştırmaları Bilim ve Uygulama kolunun çalışmaları
genişletilmeli, gün yüzüne çıkmayan kasetler, plaklar tekrar gündeme getirilmelidir. İhmal edilen
göçmen ağızları çalışmalarına yoğunluk verilmelidir. Ağız derlemelerinin nasıl yapılması
gerektiğine dair metodik biçimde hazırlanmış kılavuzlar yayımlanmalıdır. Tomris Tunç’un
başlatmış olduğu son derece önemli bir çalışma olan kavramlar dizini çalışması ve Anadolu
ağızları sözlükleri bir komisyon tarafından görüşülüp devamlılığı tartışılmalıdır. Günümüzde
Fransızca, İngilizce, Almanca gibi dillerin ağız atlasları hazırlanmış; Tatar Türkçesi, Azerbaycan
Türkçesi ve Hintçe gibi dillerinki de yayımlanmıştır. Öyleyse artık ağız atlasları çalışmalarına
bizlerin de çok daha fazla önem verip Türkolojiye kazandırma konusunda hızlanmamız
gerekmektedir. IPA gibi fonetik laboratuvarları örnek alarak ülkemizde fonetik laboratuvar
sayısını arttırmalıyız. Bütün bunlar çok geniş bir araştırma sahasının yalnızca birkaç cümleyle
özetlemeye çalıştığım sorunlarıdır. Bu sorunları çözebilmek adına atacağımız her adımın
Türkolojiye ve kültürel prestijimize katkıda bulunacağı görüşündeyim.
KAYNAKÇA
AKAR, Ali, “Ağız Araştırmalarında Yöntem Sorunları”, Turkish Studies, s.41-53
AKAR Ali, “Ağız Sözlükleri: Yöntem ve Sorunlar I-II”
ADIGÜZEL Ahmet, “Dünyada ve Türkiye Türkçesinde Ağız Çalışmaları ve Yöntemler” Tukish
Studies, 2013
AKSAN Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim I
BİRAY Nergis, “Cumhuriyet Döneminde Ağız ve Lehçeler Üzerinde Yapılan Çalışmalar”
BULUÇ Sadettin, “Anadolu Ağızları Bibliyografyası”
BULUT Serdar, “Türkiye Türkçesi Ağızları Üzerine Çalışma Yapılmayan İl ve İlçeler”, Turkish
Studies, 2013
BURAN Ahmet, “Anadolu Ağzılarının Karşılaştırmalı İncelemesi ve Bu Konu ile İlgili
Sorunlar”, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, 1999, Ankara
BURAN Ahmet, “Türkiye Türkçesi Ağızlarının Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Turkish
Studies, 2011
BOZ Erdoğan, “Ağız Terimleri Sözlüğü Üzerine”
BOZ, Erdoğan, “Ağız Atlasları”, Turkish Studies
133
BOZ Erdoğan, “Ağız Bilimi Terimleri Üzerine”, III. Uluslararası Türkiye Türkçesi Ağız
Araştırmaları Çalıştayı, 2010, SAKARYA
CAFEROĞLU, Ahmet, “Anadolu ve Rumeli Ağızları Araştırmalarının Bugünkü Durumu”, VIII.
Türk Dili Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler, 1957, Ank.
DEMİR, Nurettin, “Ağız Terimi Üzerine”, Türkbilig, s.2002/4
DEMİR, Nurettin, “Ağız Araştırmalarında Kaynak Kişi Meselesi”
DEMİR Nurettin, “Ağız Dokümantasyonu Niçin Gereklidir?”
DEMİR, Nurettin, “Ağızlar Nerelerde Kullanılır?”
DEMİR Nurettin, “Türkiye’de Dil, Lehçe ve Şive Tartışmaları”
DEMİR Nurettin, “Türkçede Varyasyon Üzerine”
DEMİR Nurettin, “Ağız Sözlükçülüğü”
DEMİR Nurettin, “Ağız Araştırmalarında Derleme Teknikleri”, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni,
1999, Ank.
DEMİRAY Erdinç, “Ağız Araştırmalarında Transkripsiyon İşaretlerinin Farklı Kullanılması
Sorunu”, Turkish Studies, 2008
ERCİLASUN, Ahmet Bican “ Ağız Çalışmalarına Toplu Bakış”
ERCİLASUN, Ahmet Bican, “Ağız Araştırmalarında Kullanılacak Transkripsiyon İşaretleri”,
Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, TDK, 1999, Ank.
ERGİN Muharrem, “Türk Dil Bilgisi”
ERİMER, Kayahan, “Anadolu ve Rumeli Ağızları Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”, TDK
Yay., TDAY Belleten, 1970, Ank.
ERTEN Münir, “Ağızlarımızda Yaşayan ve Kaybolmak Üzere Olan Kelimelerimizi Yeniden
Kazanmak”, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, 1999, Ank.
GEMALMAZ, Efrasiyap, “Ağız Bilim Araştırmalarının Gerekliliği”, Ağız Araştırmaları Bilgi
Şöleni, TDK Yay., s.4-13, Ank.
GÜLENSOY, Tuncer, “Türk Fonetik Transkripsiyonu Üzerine”, Türkoloji Dergisi
GÜLENSOY, Tuncer ; ALKAYA, Ercan, “Türkiye Türkçesi Ağızları”, Akçağ Yay., Ank., 2003
GÜLENSOY Tuncer, “Ağız Araştırmalarının Bugünkü Durumu”, Ağız Araştırmaları Bilgi
Şöleni, Ank, 1999
134
GÜLSEVİN, Gürer, “Yaşayan ve Tarihi Türkiye Türkçesi Ağızları”, İst., Özel Kitaplar
GÜLSEVİN, Gürer, “Türkiye’de Diyalektoloji Yayımlarında Yöntem Sorunu”, 2004, İst.
GÜLSEVİN, Gürer, “Ağız Araştırmalarımızda Yaygınlaşmış Yanlışlıklar (1-2-3), Türk Dünyası
İncelemeleri Dergisi
GÜNEŞ Bahadır, “ Karşılaştırmalı Ağız Araştırmalarının Önemi ve Türkiye’deki Karşılaştırmalı
Ağız İncelemeleri Üzerine Bir Deneme”, TEKE (Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim
Dergisi), Sayı: ¼ 2012, s.20-44
İMER, Kamile, “Türkçenin Ağızlarının Sınıflandırılmasında Temel Alınan Ölçütler”, Türkçenin
Ağızları Bildirileri, Boğaziçi Üniv. Yay., İst.
KARAHAN, Leyla, “Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması”, TDK, Ank.
KARAHAN, Leyla, “Ağız Araştırmaları Alanında Yapılması Gerekenler”
KARAHAN Leyla, “Ağız Çalışmalarında Bilimsel Niteliğin Korunması Üzerine Birkaç Not”
KARAHAN Leyla, “Eski Anadolu Türkçesinin Kuruluşunda Yazı Dili- Ağız İlişkisi”, Türk Dili
Kurultayı, 2000, Çeşme/İZMİR
KAYRA Erol, “Lehçe Bilimi ve Dil Haritaları”
KORKMAZ, Zeynep, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, II. Cilt, TDK, ANK..
KORKMAZ, Zeynep, “Ağız Araştırmalarına Toplu Bir Bakış”, V. Milletler Arası Türkoloji
Kongresi, 1985
KORKMAZ Zeynep, “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Dil Özellikleri- Etnik Yapı Bağlantısı ve
Beklentilerimiz”, TDK
KORKMAZ, Zeynep, “Anadolu Ağızları Üzerindeki Araştırmaların Bugünkü Durumu ve
Karşılaştığı Sorunlar”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar II.Cilt TDK, Ank.
KORKMAZ Zeynep, “Anadolu ve Rumeli Ağızlarının Tarihi Devirlerle Bağlantısı Üzerine”,
Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, 1999, ANK.
KORKMAZ Zeynep, “Türkiye’de Ağız Sözlükleri”
ÖÇALAN, Muharrem, “Ağız Araştırmalarında Bilişim Teknolojilerinin Kullanılması ve Ağız
Tezleri İçin Yenilik Önerileri”, Erciyes Üniv., Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20/1, s.169-188
135
TÜRKÇEDE BAK- FİİLİ ÜZERİNE
Doç. Dr. Jale ÖZTÜRK
Mustafa Kemal Üniversitesi
Eğitim Fakültesi
Türkçe Eğitimi Bölümü
Hatay/ Türkiye
ÖZET
Hacıeminoğlu’nun (1996)“ bağ, rabıta kurmak” anlamındaki ba- fiilinden, fiilden fiil
yapan ek olan –k- eki ile türediğini ileri sürdüğü bak- fiili, Orhon Yazıtlarında ( Ergin,1975;
Tekin, 2003) ve Eski Türkçenin Uygurca devresi metinlerinde görülmezken ( Caferoğlu, 1968;
Gabain, 1988) Karahan Türkçesi metinlerinden Kutadgu Bilig’de altmış beş defa bu fiilin
çekimli şekilleri kullanılmış ayıca zarf-fiil aldığı sekiz kullanıma rastlanmıştır. Divan-ı Lügati’t
–Türkte ve Kutadgu Bilig’de dönüşlü, işteş şekiller yanında fiilden isim yapan –(I)ş eki alarak
türemiş örnekleri de görülmektedir. Bir duyu fiili olan bak- fiili ile gör- fiili birbirleri ile anlam
ilgisi olan fiillerdendir. İnsanoğlunun evreni tanımak için yaptığı ilk ve daimi eylemdir bakİnsanın görebilmesi için bakması gerekir, onun için de bu eylem çok önemlidir. bakfiilinin
Karahan Türkçesinde “ görmek için bakışı bir yere yöneltmek” anlamı dışında bir kullanımına
rastlamazken, günümüz Türkçesinde on yedi
farklı anlam kazandığı( TDKTS, 2011)
görülmektedir. Bu bildiride ba
k- fiilinin Tarihi Türk Lehçelerinde, Çağdaş Türk lehçelerinde Türkiye Türkçesinde ve Anadolu
ağızlarındaki kelime ailesi ilişkileri incelenecektir.
Anahtar Kelimeler: bak-, Çağdaş Türk Lehçeleri, Tarihi Türk Lehçeleri, Türkiye
Türkçesi.
ABSTRACT
ACTUAL BAK- ON IN TURKISH
Hacieminoglu (1996)“ bond, establish Nexus” ba - verb, verb makes the verb the
additional -k with additional that resulted from the proposed bak- verb, Orhon Inscriptions (
Ergin,1975; Tekin, 2003) and is seen in old Turkic Uighur texts the circuit, but ( Caferoğlu, 1968;
Gabain, 1988) in Kutadgu Bilig Karahan Turkish texts from sixty-five inflected forms of this
verb has been used in times and envelope-verb receives eight were found to use. Divan-ı Lugati't
–Türk and Kutadgu Bilig in reflexive, reciprocal the actual name in addition to makes shapes –
(I)shows examples of derived by taking the additional A sense of theverb look - see with actual -
136
actual-actual meaning that has nothing to do with each other. The first look at the universe and
mankind to get to know the Permanent action - for people to see should have a look for him, this
action is very important. look - the actual Turkish Karahan “ in direct to look to see” out of
context for a use not seventeen different meaning in today's Turkish ( TS TDK, 2011) is
observed. Look at this statement - in the actual historical Turkish dialects, contemporary Turkish
and Anatolian dialects of Turkish dialects the word family relationships will be examined.
bak-, Contemporary Turkish Dialects, Historical Turkish Dialects, Turkey Turkish
Giriş
Dil, o dili konuşan milletlerin binlerce yıllık kültür birikiminin izlerini kendinde saklayan
müthiş bir hazinedir. Milletlerin kültür farkları dillerine bakılarak çok rahatlıkla anlaşılabilir. En
basit örneği ile kavramların adlandırılmasında bu kültür farkı çok daha iyi görülebilmektedir. Bir
millet bir kavramı adlandırmada onun görüntüsünden hareket ederken, başka biri sesten hareket
etmekte, bir başkası ondan elde ettiği yararı düşünmektedir. Örneğin Türkçede bir akarsuyun
yüksekten akmasıyla meydana gelen oluşuma, sesine vurgu yapılarak çağlayan denmiş, buna
karşılık aynı kavram İngilizcede görüntüsünden hareket edildiğini düşündürecek bir şekilde
waterfull olarak adlandırılmıştır. Bu konuda çok daha değişik örnekler verilebilir. Dili oluşturan
toplumun kültürel özelliklerini anlamak için isimler kadar fiilleri de incelemek gerekir. Bu
düşünce ile Türkçede en eski dönemlerden beri bütün lehçelerde kullanılan fiillerin de
araştırılması Türkoloji açısından çok yararlı olacaktır. Altay dillerinin ortak bir ana dilden
doğduğu fikrine karşı çıkan Clausen ve Deorfer gibi Türkologlar akraba dillerde öncelikle organ
isimlerinde ortaklık olması gerektiğini düşünürler, çünkü insanoğlu önce kendi bedenini
isimlendirmiştir derler. Buradan yola çıkarak insanoğlunun bu evreni ilk olarak duyuları ile
algıladığı düşüncesiyle, bu bildiride bir duyu fiili olan bakfiilinin Türkçedeki kullanımları
üzerinde durulacaktır.
Bak- fiilinin kökeni:
Fiilin kökeni ile ilgili iki görüşe rastlanmıştır, Hacıeminoğlu fiilin ba- “ bağlamak” kökünden
“gözle nesne arasında bağ kurmak” ilgisi ile Fiilden fiil yapım eki –k ile türediğini ileri
sürmektedir (1996). Gülensoy da fiilin kökeni için < * ba-k şeklinde bir gelişim göstermiş
olabileceği ihtimalini öne sürer (2007).
Bir kelimenin Türkçedeki yeri ve kapsam alanını ve gelişim sürecini görmek için
öncelikle o kelimenin Tarihi Türk lehçelerindeki kullanım sıklığına ve kavramsal çerçevesine
bakmak gerekir.
1.Tarihi Türk Lehçelerinde Bak- fiili
1.1.Eski Türkçede Bak- fiili
Köktürk Kitabelerinde bak- fiiline rastlanmamıştır ( Tekin, 2003, Ergin, 2002)
Eski Uygur Türkçesi Sözlüğünde bak- fiili bulunmamaktadır ( Caferoğlu, 1968). Ancak Uygur
Türkçesinin önemli eserlerinden biri olan Altun Yaruk’ta bakfiilinin “bakmak” anlamı ile iki
yerde geçtiği görülmektedir. Amtı men bolarnıng basasınta barıp sınayu baka köreyin
(600/2)törtdin yıngakdın telmire bakar erti kamagta.(637/9) (Kaya, 1994)
Bu iki örnek kelimenin Eski Türkçedeki varlığını göstermesi açısından önemlidir.
Eski Türkçenin Grameri ( A.V. Gabain,1998) adlı eserde bak- fiili yer almamaktadır.
Taradığımız kaynaklarda Köktürk ve Uygur metinlerinde bakfiilinin kullanımına
rastlanmamıştır. Bu durum tabii ki bu kelimenin ET’de olmadığı anlamına gelmez. Elimizdeki
verilerin sınırlı olması ET söz varlığı konusunda hüküm vermemizi zorlaştırmaktadır.
137
1.2.Orta Türkçede bak- fiili
1.2.1. Karahanlı Türkçesinde bak- fiili:
1.2.1.1. Kutadgu Bilig’de bak-:
bakar( 2), baktım ( 1), baktıŋ( 2), baktı (10), bakayı (1), bak∅ (7), baksa(19), baka(1); bakabar(2), bakakör- (41), baka tur- (12), baka türçi (1), baktım erse (1),bakma (2) bakup(11), bakmaz
bol- (1) şeklindeki kullanımları yanında –n (20) ve –ş (1) çatı eki ile genişlemiş şekilleri de
görülmektedir ( bakın-, bakış- ) Ayrıca –Iş/-Uş (1) fiilden isim yapım eki almış şekli de tespit
edilmiştir. Toplam olarak KB’de 136 defa bak- fiili kullanılmıştır. ( Arat, 1979)
1.2.1.2.Divan-ı Lügati’t-Türk’te bak-:
Atalay’ın DLT dizininde bakfiilinin 37 kullanımı yer almıştır:
bak-: Bakmak.
Bakdı (3), baktı ( 2), bakar ( 5), bakıp (1), bakkıl ( 3), baksa (3), bakmas (1), bakıġ ( 1), bakıġı
,(2) baka turmak ( 1), bakılmak : bakıldı (2), bakılur (1); bakınmak: bakın (2), bakınur
(1),bakıngıl (1); bakış (1); bakışmak: bakıştı (1), bakışdı (1), bakıştılar (1), bakışur (1),
bakışgan (1) ; bakıtmak: bakıttı (2), bakıtur (1), baklan kuzı (1).
Ayrıca XI YY Türk Şiiri DLT’deki Manzum Parçalar adlı incelemesinin dizininde manzum
parçalardaki bak- fiilin 10 defa geçtiği görülmektedir . bak-: Seyretmek bakar, bakıp, bakıp kılbakmas, baktı (Tekin, 1989)
1.2.1.3.Atabetü’l-Hakayık’ta bak-:
Atabetü’l-Hakayık’ta bakmak fiili “bakmak, görmek” anlamında kullanılmıştır. Kullanım sıklığı
açısından yakın anlamlı kör- fiiline göre kullanım sıklığı azdır. Bak- fiili baka körgil, bakıp,
bakıglı okıglı şeklinde üç defa kullanılmıştır. Kör-fiili ise 18 defa kullanılmıştır. Bak- fiilinin -glı
yapım eki ile türemiş şekli kullanılmış, kör- fiilinde türemiş bir kelime kullanılmamıştır (Arat,
1992: VII-XL)
1.2.2. Harezm Türkçesinde bak-:
1.2.2.1.NehcüL- Feradis’te bak-:
NF’de bak- fiili “bakmak, görmek” anlamıyla kullanılmış olup bakar men, bakar, bakarmiz,
bakarlar, ; baktım, baktıŋ, baktılar, ; baḳayın, baḳgıl, baksun, bailekalıŋ, bakıŋ,¸baksa, baksaŋız
gibi çekimleri oldukça işlek olarak kullanılmıştır. Zarf-fiil (baka, bakabil-, bakakal- , bakıp,
bakıp tur- , bakmadın tur- ), sıfat-fiilli (bakġan), isim-fiil almış örnekleri(bakmak) de
görülmektedir. Fiilin birleşik çekimli kullanımı da (baktım erse, baktı erse, baktılar erse, bakmaz
erdi ) kullanılmıştır ( Ata, 1998,43-44).
1.2.2.2.Mukaddimetü’l-Edeb’te bak-:
Baktı (15), baka ( 5), baka tur- (1), bakmadın ( 1), bakmayın(1); bakış- ( 1), bakmak( 1) şeklinde
daha çok zarf-fiil almış şekilleri kullanılmış, bir örnekte d de –ş- çatı eki almış şekli
kullanılmıştır. Toplam olarak 25 defa bak- fiili kullanılmıştır. (Yüce, 1988).
1.2.3. Kıpçak Türkçesinde bak-:
Kuman Türkçesi Sözlüğünde bakfiilinin bah-: Bakmak, bak-: Belli bir yöne bakmak şekilleri
yer almaktadır(Gronbech, 1992 ).
Ayrıca bir Memlûk kıpçakçası ürünü olan Gülistan Tercümesinde bakfiilinin 19 kere geçtiği
görülmektedir:
bak-: bakmak. Bakayım, baktım, baktı, baksa, bakadur- bakıp, bakıp tur-, bakışın kör-bakmadı,
bakmas şeklinde 19 yerde geçmiştir (Karamanlıoğlu,1989).
138
1.2.4. Çağatay Türkçesinde bak-:
bak-fiilinin Çağatay Türkçesindeki kullanımı ile ilgili olarak Şeyh Süleyman Efendi Sözlüğü ve
Çağatayca El Kitabından yararlanılmıştır.
1.2.4. 1.Şeyh Süleyman Efendi Sözlüğünde bak-:
Sözlükte bak- fiili ve türemiş şekilleri altı madde başı teşkil etmiştir.
bakmak: bakmak, nazargah itmek.
bakturmak: Bakdurmak, gösdermek.
bakışmak:bakışmak, bakakalmak, tahsir etmek, umuma bakmak.
bakınmak:bakınmak.
akış: Nazar, temaşagah, nazar.
bakışlıg: nazargah, seyrangah, temaşa yeri. (Şeyh Süleyman Efendi Sözlüğü)
1.2.4.2.Çağatayca El Kitabında bak- fiili: Çağatayca El Kitabında Eckmann bak- fiili ile
teşkil edilmiş bir son çekim eki olan baka’nın “göre,”nazaran” işleviyle kullanıldığını
belirtmektedir (Eckmann; 1988:93).
1.2.5..Eski Anadolu Türkçesinde bak-:
EAT’deki kullanımı hakkında fikir verecek eser olarak Dede Korkut Kitabı(Ergin,1997)
seçilmiştir.
Dede Korkut Hikâyelerinde: bakar (6), bakdum ( 3), bakduŋ ( 3), bakduŋ mı ( 1), bakdı ( 38) ,
bakdılar ( 2), bak ∅, (4), baġa şuŋa (1), bakġıl ( 4), baksun ( 6), baksam ( 1) baksa ( 9), bakam (
5), baka (ger. 3), bakarak ( 1), bakup ( 1), bakar ol- (3), bakduğumda ( 4), bakar idi ( 3), bakay
idüŋüz ( 1) , bakmaz mısıŋ ( 1), bakmaduġum ( 1) çekimleri yanında bakdur- (1), bakış-( 1),
bakış ( 1) şekiller tespit edilmiştir. Toplam 107 defa bak- fiili kullanılmış olup bunlar da
çoğunlukla çekim eki ve fiilimsi eki almış şekillerdir. Yalnız iki kullanımda –ş- (çatı eki) ve – Iş (
Fiilden isim yapım eki) 67
1.2.6.Osmanlı Türkçesinde bak-:
Bak- fiilinin Osmanlı Türkçesindeki kullanımı hakkında fikir vermesi açısından Tanıklarıyla
Tarama Sözlüğü seçilmiştir.
Baka: Baksan a!(IV.).yy, bakacak: Her tarafı görecek yer. (XVI. yy.), baka durmak: Bakmakta
devam etmek ( XıV. yy.), bakağan: Bakıcı ( XIV.yy.), bakayorırken: Bakarken, bakıp dururken,
bakmakta iken (Xv.yy.), bakıcı: Falcı ( XVIII-XIX yy. ), bakım: 1.Bakış ( XV-XVI-XVIII yy.),
2. Görünüş (XVI. yy.), bakınılmak: Bakılmak ( XIV.yy.), bakmak: Beslemek, intizar etmek
(XVII-XVIII yy.). ( TS;1995)
Tablo 1: Tarihi Türk Lehçelerinde bak-fiili
Zarf-fiil
ekli Sıfat-fiilli
kullanım/İsimkullanım
fiil
KK
67
∅
∅
Yalnız Çekim Yapım eki almış
Eki
almış kullanım
kullanım
∅
∅
-Iş ekinin bu dönemde fiilimsi olarak kullanılmamaktadır.
139
∅
1
1
45
∅
17
18
2
∅
∅
∅
1
ME
8
1
15
1
KTS 68
-
-
-
-
Uyg.
1
KB
67
DLT
2
AH
NF
ŞSES 69
22
5
DK
5
3
89
3
Toplam
85
4
167
50
Taradığımız Tarihi Türk Lehçeleri metinlerinde bakfiilinin yapım eki ve çekim eki almış 306
örneği tespit edilmiştir.
2. Çağdaş Türk Lehçelerinde bak- fiili:
Bir kelimenin Türkçenin köklü ve işlek kelimelerinden olduğunun bir ölçütü de kelimenin
Çağdaş Türk Lehçelerindeki durumudur. Taradığımız kaynaklardan tespit edebildiğimiz
kadarıyla, bak- fiili ÇTL’de yaygın olarak kullanılmaktadır.
2.1.Gagavuz Türkçesinde bak- fiili:
bak-: Bakım, gözden geçirme
bakamaa( bakmak): 1. Bakmak. 2. İhtimam göstermek. 3.Aldırmak. 4. Örnek almak.5. Aramak.6.
Yetiştirmek, eğitmek.
baktırmaa (baktırmak): 1. Baktırmak. 2. Bakıma mecbur etmek.
Bakı, bakıcı, bakıcılık, bakılmaa (bakılmak), bakım, bakımsız, bakınmaa ( bakınmak), bakmaa
(bakmak), baktırmaa (baktırmak) ( Doğru, 1991)
Görüldüğü üzere Gagavuz Türkçesi Sözlüğünde bak- fiili sekiz madde başında yer almaktadır.
2.2.Türkmencede bak- fiili:
bak- 1. Bakmak. äpişgeler köçe tarap bakyar. (Pencereler sokağa bakıyor.), aşak bakmak: aşağı
bakmak. Göni bakmak: Doğru bakmak. Aŋrıŋa bakmak: Arkasına bakmak. 2. Beslemek,
yetiştirmek. sığır bakmak: Sığır beslemek. 3. Gözetmek, göz kulak olmak. Men öye
gaydayançam şol çağalara baksanızlaŋ ( Ben eve dönünceye kadar şu çocuklara bakıverin. )
baka: Doğru. Ol mektebe baka gidyerdi. Ol maŋa baka gelyerdi
bakalı: bakalım. Sen yene gel baka.
bakı: Bakım, besi, beslenme. Bakıdakı goyun. (Besideki koyun)
68
69
Taranan bu eser sözlük olduğu için kullanım sıklığı görülmemektedir.
Taranan bu eser sözlük olduğu için kullanım sıklığı görülmemektedir.
140
bakın-: Çevresine bakınmak.
bakış: Bakış.
bakna: Bağımlı. Ele bakna : Başkasına bağlı. Bakna yurdlar: bağımlı ülkeler. (Tekin, 1995)
2.3.Azerbaycan Türkçesinde bak- fiili:
Azerbaycan Türkçesindeki kullanım durumunu tespit etmek için Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü
taranmıştır. bakfiilinin anlam genişlemesi ve türemiş şekillerin çokluğu bakımından gözden
geçirdiğimiz diğer lehçelere göre Azeri Türkçesi oldukça dikkat çekicidir. Azerbaycan
Türkçesinde kelimenin son sesi olan/k/ ünsüzünün süreklileşerek /ḫ/ olduğu görülmektedir. bak->
baḫ- şeklindeki kelimenin sözlükte 17 madde başı teşkil ettiği görülmektedir. Ayrıca sözlükte
bahmak kelimesinin 16 anlamı tespit edilmiş olup, baḫılmag şeklinin 6 anlamı tespit edilmiştir.
baḫıcı: Bakan, nezaret eden2 Hizmet eden, hizmetçi. 3. Seyirci. 4. Kon. Falcı.
baḫıcılıg: Bakmak işi, nezaret etme işi.2. Falcılık, fala bakma işi.
bahılış: Bakma işi ve şekli.
baḫılmag: 1.Seyredilmek, Gözden geçirilmek. 2.mütala etmek, etraflıca düşünülmek, göz
gezdirilmek, gözden geçirilmek, öylesine okunmak. 3. Gözden geçirilmek, araştırılmak//
Yoklanmak. 4. Üzerinde düşünülmek, önem verilmek, nazarı itibara alınmak. 5. Müzakere
edilmek, gözden geçirilmek. 6. Hizmet edilmek, kaygı duyulmak.
baḫım: Bakma şekli, bakış, görüş, düşünce. Bir baḫımda: Bakar bakmaz, anında.
baḫımlı: İyi bakılmış, beslenmiş, semizlenmiş, şişmanlatılmış. 2. Yakışıklı, güzel, alımlı//
Manzaralı, üzerinde çalışılmış, güzelleştirilmiş.
baḫımsız: Evsiz, sahipsiz, sokakta kalmış, bir bakanı olmayan, zavallı. 2. İyi bakılmamış, kendi
haline bırakılmış.
baḫınmag: 1. Etrafına , çevresine kendi üstüne bakmak.
baḫış: bakmak fiili ve tarzı.
baḫış atmag: Gözden geçirmek.
baḫış vermek: Bakmak.
baḫışmag: Birbirine bakmak.
baḫmag: 1.Görmek için gözlerini yöneltmek. gabaga baḫmag:Geleceği görmek, geleceği
düşünmek. 2. Seyretmek, gözden geçirmek, müşahade etmek. 3. Mütala ermek, öylesine
okuyarak göz gezdirerek bilgi sahibi olmak// öğrenmek, okumak, meşgul olmak, ilgilenmek,
yoklamak, gözden geçirmek, tashih etmek. 4. Göz gezdirmek, aramak, araştırmak.5. yoklamak,
muayene emek. 6. Birisini örnek almak, ibret almak, kendini ona benzetmek.7. Düşünmek, önem
vermek, dikkat etmek. 8. Bir şey hakkında belirli bir düşüncesi olmak, değerlendirmek, dikkat
etmek. 9. Müzakere etmek, gözden geçirmek. 10. Ölçüp , biçmek, düşünmek, yoklamak. 11.
Hizmet etmek, kaygı göstermek//nezaret etmek, göz kulak olmak, gözetlemek, gözü üzerinde
olmak. 12. Muayene etmek, tıbbi yönden nezaret etmek. 13.Belirli bir tarafa yöneltilmek,
çevrilmek, döndürülmek, açılmak. 14. Kon. İlgili olmak, bağlı olmak, ilgilenmek, tabi olmak. 15.
Bah şekli ile kesin uyarı bildirir, yahut dikkati söylenen söze yöneltmek için kullanılır. 16. Bazı
isimlere takılarak birleşik fiillerle çeşitli lfadeler yapılır (fal bahmag, ağıza bahmag, yan bahmag
vs.)
bahmalı: Görmeğe, seyretmeğe deyer.
bahmadan
bahmayarak (Altaylı,1994).
2.4.Kırgız Türkçesinde bak-:
Bak-: bakmak, gözkulak olmak, meşgul olmak, terbiye etmek, itina etmek.
141
kolgo baga turgan mal: Evcil hayvan.
baş bak- Kafayı hafifçe çıkarmak.
can bak-: Dirlik etmek, geçinmek.
can baktı. Evinde durmayan, ikram edilmeyi umarak yabancı avlularda dolaşan.
bakala-: Müşahade etmek, gizlice gözlemek.
bakanooz: Casus, gözcü.
bakanoozduk: Gözcülük.
bakatay: Gözlemek.
bakıloo: Müşahade edilme, nezaret, murakabe.
Kırgızca Sözlükte bakfiilinin kullanımı on madde başında yer almıştır. (Yudahin, 1994)
2.5.Özbek Türkçesinde bak-fiili:
Bak-: Bakmak.
Bakış: bakış (Mahmudov, )
bahmalı: Görmeğe, seyretmeğe deyer. baka:
2.6.Kazak Türkçesinde bak- fiili:
bağım: Bakım.
bağwlı: bakımlı.
bağwsız: Bakımsız
bağwşı: Bakıcı.
baqgış: bakıcı ( ctle.pau.edu.tr/kztr/index.php)
2.7.Yeni Uygur Türkçesinde bak- fiili:
bak kuçi: Çoban, mal bak kuçi: Hayvan sürüsüne bakan, çoban. Bala bak kuçi: Ayal, dadı, çocuk
bakıcı.
bakkuzmak:Bakmak.
bakmak: Bakmak, beslemek, itibar etmek, hizmetini görmek.
közinge bak: Önüne bak .
aşka baksile: Yemeğe buyurun.
ağrık bakıp künim ötti: Hasta bakmakla günlerim geçti (Necip, 1995).
2.8.Tatar Türkçesinde bak- fiili
bağu: Bakmak.
bakçı: bak ! bakın! (ctle.pau.edu.tr/tttr/index.php)
2.9.Türkiye Türkçesinde bak- fiili:
Türkiye Türkçesinde bak- fiili oldukça işlek olarak kullanılan bir fiildir. Bu durum kelimenin
Türkiye Türkçesinde kavramsal alanının oldukça genişlemesinden, türemiş şekillerinin
çokluğundan, bir milletin hafızasının değerli hazineleri diyebileceğimiz deyim, atasözü gibi
kalıplaşmış ifadelerdeki kullanım yaygınlığından, bilim ve sanat terimleri türetebilmesinden,
ayrıca ağızlardaki kullanımlarından anlaşılmaktadır:
2.9.1.Anlamı:
bakmak (-e) 1. Bakışı bir şey üzerine çevirmek: Zamanla nasıl değişiyor insan / Hangi
resmime baksam ben değilim
-C. S. Tarancı. 2. Aramak. 3. Bir şeyin yüzü bir yöne doğru
olmak: Limana bakan penceresinden deniz görünürdü. -O. V. Kanık. 4. Bir şeyin gelişmesi
142
veya iyi bir durumda kalması için emek vermek. 5. Beslemek, geçindirmek: Üç çocuklu bir aileye
bakıyor. 6. Bir iş birinden beklenmek: Evin bütün işleri bana bakıyor. 7. Hastayı muayene etmek.
8. Tedavi etmek için ilgilenmek. 9. Yoklamak, incelemek, denemek: Git bak bakalım, evdeler
mi? Şu hesaba sen de bak. Yemeğin tadına bakar mısınız? 10. Bir işi yapmak, bir işi yapmakla
görevli olmak: Pasaport işine polis bakar. 11. (nsz) İlgilenmek: Baktılar, ettiler, ilaç, tedavi,
faydası olmadı.
-E. Bener. 12. Uğraşmak, meşgul olmak: Çocuğum, sen derslerine bak. 13.
Yapılabilmesi bir şeye bağlı bulunmak: Bu iş beş bin liraya bakar. 14. Gözetmek, korumak. 15.
Renklerde benzemek, andırmak: Bu kumaşın rengi yeşile bakıyor. 16. (nsz) Anlamak, farkına
varmak: Bazı akşamlar bakarım Halil savuşur, nereye gittiğini de kimseye söylemez. -M. Ş.
Esendal. 17. Başka bir şeyle ilgilenmeyip elindeki veya önündeki işle uğraşır olmak: Yemeğini
yemene bak! Vaktini boş geçirmemeye bak! (www.tdk.gov.tr 16.10.2015/22.120)
2.9.2.Türkçe Sözlükte bak- fiilinden oluşan madde başları: bakan, bakanlar kurulu, bakanlık,
bakarak, bakar kör, bakar körlük, bakı, bakıcı, bakıcılık, bakılma, bakım, bakımcı, bakımcılık,
bakımevi, bakımından, bakımlı, bakımlı erkek, bakımlık, bakımlılık, bakımsız, bakım yurdu,
bakıncak, bakındı, bakınma, bakınmak, bakıntı, bakış, bakış açısı, bakışık, bakışım, bakışımsız,
bakışımsızlık, bakışma, bakışmak, bakma, bakmak,
Toplam otuz altı bak- fiilinden türemiş kelime, madde başı olarak yer almıştır. Ayrıca bakmadde başında günebakan, aynabakar gibi iki birleşik kelimeye ve çekimli hallerinin 9 farklı
kullanımına yer verilmiştir: bak!, bak bak!, bak hele!, bakalım(bakayım), bakar mısınız ?,
bakarsın…, baksana, baksanız, baktıkça gibi bakfiilinin 47 farklı kullanımı tespit edilmiştir. !
(www.tdk.gov.tr 16.10.2015/22.120)
2.9.3.Yeni Tarama Sözlüğünde bak-:
baḫmaḳ: Bakmak.
baḳa: Baksan a!
baḳacaḳ: 1. Her yanı görülebilecek yer, gözleme yeri. 2. Göz.
baḳağan: Bakıcı.
baḳıcı: Falcı.
baḳım: 1. Bakış. 2. Görünüş.
baḳındırmak: Bakılmak.
baḳmaḳ: Beklemek, gözlemek.
baḳa durmak: Bakmakta devam etmek.
baku: Tedavi. (Dilçin,2009).
2.9.4.Anadolu Ağızlarında bak- fiili:
Derleme Sözlüğü taranarak ağızlarda bak- fiilinden türemiş şu kelimeler tespit edilmiştir:
Bakacak (bakacak, bakacık(Amasya), bakıcak (Aydın), bakıt (Iğdır, Denizli,
Kütahya),bakmaç(Tokat)): 1. Bir tepede çevresinin en iyi görülebildiği yüksek yer, gözetleme
yeri.(Çanakkkale, Eskişehir, Düzce, Kastamonu, Kocaeli, Ordu, Erzurum, Erzincan, Muğla,
Edirne)
2. Balkon (Bursa, Çankırı, Edirne.
3. Güzel manzaralı yer (Bursa)
4. Evliyaların mezarı, türbe. (Amasya)
bakaç: Dürbün (Konya) bakbakı: Dış görünüş (Adana ) bakıncak
143
baka hey: Bak bana anlamında hitap(Balıkesir)
bakalak: Bekleyici, gözlemci. ( Muğla, Antalya, Bursa, Burdur, Denizli,
bakalak olmak: Beklemek, göz kulak olmak (Uşak, Denizli, Kütahya, Eskişehir, Kocaeli )
Bakarak olmak (Mersin)
bakale: Bak hele
bakanak, bahanak: Gözbebeği (Isparta,Tokat, Yayladağı, Niğde, Antalya)
bakanak, bakacak, bakar, bakbakı, bakıncak: Ayna (İst., Kony, Küt.)
bakayazmak: Bakadurmak(Düzce)
bakbakı: Dış görünüş (Adana )
bakıkalmak: Devamlı. (Rize)
bakı: Fal (İzmir)
bakıcı: Dadı.(Sivas) , görücü. (Denizli)
bakı: Besleme ( Bu sığır el bakısı ); devamlı (www.tdk. gov.tr)
bakımcı: Falcı (Burdur,Kilis, Kütahya, Zonguldak, Maraş, Hatay, Sivas, vs.) bahıcı, bahımcı,
bahta bakan: Adana
bakımcı: Orman bakım memuru.
bakıncak: Nişangah (Ankara)
bakındı: Bak şimdi (Bursa)
bakınmak: Muayene olmak Afyon, Denizli, Samsun vb.
bakımlık: Bakıma muhtaç ( Bakımlık hasta değil.)
bakıtmak: Büyü bozdurmak, baktırmak.
Ağızlar üzeinde yapılan çalışmalardan tespit edilen bak- fiili:
baḫan/ baggan(TDK) : Bakan, nazır. (Erzurum) (Gemalmaz ,1995)
yere baḫan: Sinsi, saman altından su yürüten)TDK/Erzurum
baḫış: Bakış. (Erten, 1994)
Derleme Sözlüğünde yer almayan kaynak kişilerden tespit edilmiş kullanımlar:
Bakımlık değil, kara boya- Kadirli
Çocuklar oyun oynarken buldukları gerçekte hiçbir değeri olmayan bir nesneyi arkadaşlarından
kıskandıklarında bu kalıp ifadeyi kullanırlar. Bu kalıp ifadede bakımlık kelimesi “bakmaya değer,
seyirlik,” anlamındadır. Kadirli ağzında bakımlık kelimesi bu kalıp ifade dışında “ örnek, model;
teşhir ürünü, seyirlik, vitrinlik,” gibi anlamlarda da kullanılmaktadır. ( Kaynak kişi 1)
Allah ele bakınç eylemeye.-Antakya, Yayladağı (Kaynak kişi 2)
Antakya ve Yayladağı yöresinden derlenen bu bedduada bakınç kelimesi “bakıma muhtaç olma,
elden ayaktan düşme” anlamındadır. Ayrıca bakıtmak kelimesinin “ muayene olmak” ve “bir işi
yaptırmak” anlamları da Hatay- Kırıkhan yöresinden tespit edilmiştir.
2.9.4. Türkiye Türkçesinde bak- fiilinden türemiş vazifeli kelimeler:
Bak- fiilinden Bağlaç
Bir de bakarsınız ki, bakmış ki, baktı ki, baktım ki, bir bakarsın…bir bakarsın, aslına bakarsan,
bakıyorsun; bakar ki, bakmış ki; baksana, baksanıza, baktım ki (Korkmaz, 2003;1123-1129)
2.9.5.Bak- fiilinden Ünlem :
bak bak ( tonlamaya göre, şaşkınlık, alay, hayranlık işlevleriyle kullanılır) , bak sen (şaşkınlık),
bak git ( kızgınlık), bak!( emir, tehdit), bakalım ( Çiz bakalım, gel bakalım, biraz konuşalım, bil
bakalım, kim geldi ), bak hele ( şaşkınlık ), (Korkmaz, 2003;1123-1129)
144
bakfiilinin birleşik fiil kuruluşunda da yer aldığı görülmektedir: bak + yardımcı fiil
bakar olmak, bakacak olmak, bakası gelmek, bakakalmak, bakadurmak
Türkiye Türkçesinde fiil ikileme kuruluşunda da yer almaktadır:baka baka, bak baklı bakar, bakı
bakıveriyordu, baktı baktı , baktı maktı.
2.9.6.Türkiye Türkçesi Ata sözlerinde ve deyimlerde bak- fiili:
Atasözleri ve deyimler bir milletin yaşanmışlıklarının yüzyıllar içinden süzülerek gelen az sözle
etkili biçimde anlatım imkanları kullanılarak meydana gelmiş kalıplaşmış sözlerdir. Bir milletin
kültürel hayatında biriktirdiği dil mücevherleridir. Bir milletin dilindeki atasözleri ve deyimler o
milletin köklü geçmişinin, ifade kabiliyetinin, zekasının ve estetik anlayışının izlerini taşır.
Bunun yanında bir kelimenin deyim ve atasözlerinde kullanılma sıklığı da o kelimenin dildeki
kavramsal alanının genişliğini ve o kelimenin dildeki yerinin sağlamlığını gösterir. Bu düşünce
ile bakfiilinin atasözleri ve deyimlerdeki kullanımlarına bakalım:
2.9.6.1.Deyimlerde bak-:
bakarkör, Agobun kazı gibi bakmak, , ağzının içine baktırmak, alıcı gözüyle bakmak, almaz
almaz bakmak, aza çoğa bakmamak, baksan a!, ekmeğe kör bakmak(Yurtbaşı,2014) şu Allahın
işine bak!, ana baba eline bakmak, aslına bakarsan, arkasına bakmadan ( kaçmak), bakış atmak,
baktıkça alır, bana bak !, başının çaresine bakmak, bir işaretine bakmak, bir işin kolayına
bakmak, dürbünün tersiyle bakmak, … gözüyle bakmak, … nazarıyla bakmak, çaresine bakmak,
fena ( kötü ) gözle bakmak, hor bakmak, tepeden bakmak, yukarıdan bakmak, yüksekten bakmak,
ağzına baktırmak, ağzına bakakalmak, birinin ağzının içine bakmak, gözünün yaşına bakmamak,
yoluna bakmak, zayiçesine bakmak(yıldız falına bakmak), boş gözlerle bakmak, boyuna bosuna
bakmadan, çıkarına bakmak, davaya bakmak, deve nalbantına bakar gibi, dik dik bakmak, dört
gözle bakmak, dümenine bakmak, eğri bakmak, ele bakmak, esasına bakarsan, fala bakmak, fil
dişi kuleden bakmak, giydiği yakışırken, eller bakışırken, gör bak, göz ucuyla (kuyruğuyla )
bakmak, gözü toprağa bakmak, gözünün içine baka baka, gül gibi bakmak, hâline bakmamak,
icabına bakmak, işe bak!, işine bak!, kedi ciğere bakar gibi bakmak, kem gözle bakmak, keyfine
bakmak, kıçına baka baka, kötü gözle bakmak, kusura bakmamak, ne gözle bakmak, oluruna
bakmak, öküzün trene baktığı gibi bakmak, önüne arkasına bakmadan, önüne bakmak, pis pis
bakmak, rahatına bak, saçına başına bakmadan, sağa sola bakmadan, sefasına bakmak, sıcak
bakmak, surat bak süngüye davran, şöyle bir bakmak, şuna bak!, tadına bakmak, ters ters
bakmak, toprağa bakmak, uzaktan bakmak, üçe beşe bakmamak, üstten bakmak, yan bakmak,
yan gözle bakmak, yan yan bakmak, yediği naneye bak!, yenene içilene bakılmamak, yere bakan
yürek yakan, yere bakmak, yere baktırmak, yüz yüze bakmak, yüzüne bakamaz olmak, yüzüne
bakılacak gibi olmak, yüzüne bakılır olmak, yüzüne bakılma olmak, yüzüne bakmamak, yüzüne
bakmaya kıyamamak, yüzüne bir daha bakmamak, zevkine bakmak 104 adet deyimde bakmak
fiilinin kullanımları tespit edilmiştir ( DS I, 1975)
Yurtbaşı’nın Deyimler Sözlüğünde Derleme Sözlüğünde yer almayan on üç deyimde bakfiilinin kullanımları tespit edilmiştir:
gözü gibi bakmak, pel pel / bel bel bakmak, bel bet bakmak, böcül böcül bakmak,bön bön
bakmak, cin cin bakmak, çıldır çıldır bakmak, dimdik bakmak, mal mal bakmak, şöyle bir
bakmak, bakmaya doyamamak, bakmaya kıyamamak ( 2013)
Bölge Ağızlarından Atasözleri ve Deyimler Sözlüğünde ise Derleme Sözlüğünde yer almayan beş
deyim tespit edilmiştir:
145
bakmaz haline, hal hal takar koluna ( Silifke-Mersin), baktığı ocak su istemez (Silifke- Mersin),
ağzına kılığına bak ( Dinar-Afyon), ağzı aya bakar, gözü çaya bakar ( Niğde), al kızı kakıvandık,
şunun işine bakıvandık ( Acıpayam-Denizli) ( BAADS, 2004)
Üç ayrı sözlükten yapılan tarama sonucunda Türkiye Türkçesinde içinde bak- fiili geçen yüz
yirmi iki deyim tespit edilmiştir.
2.9.6.2.Türkiye Türkçesi Atasözlerinde bak- fiili:
Aç tokun yüzüne bakmakla doymaz.
Adamın yere bakanından suyun yavaş akanından kork .
Ağaca bakan keçinin dala bakan oğlağı olur.
Ağzına bakan yokluk görmez.
Ahbap kusuruna bakan ahbapsız kalır.
Akara kokara bakma, çuvala girene bak.
Anasına bak kızını al, kenarına ( kıyısına,tarağına) bak bezini al.
Atına bakan ardına bakmaz.
Bahşiş (beleş) atın dişine bakılmaz.
Bağa bak üzüm olsun, yemeye yüzün olsun.
Bakan göze bağ (yasak) olmaz.
Bakan yemez, kapan yer.
Bakmakla usta olunsa (öğrenilse), köpekler( kediler) kasap olurdu ( kasaplığı öğrenirdi)
Baktın kar havası, eve gel kör olası. (
Biri yer biri bakar.
Bol bol yiyen bel bel bakar.
Dost başa, düşman ayağa bakar.
Düşmanın karınca ise de hor bakma.
Güzele bakmak sevaptır.
İşine hor bakan boynuna torba takar.
Karga yavrusuna bakmış benim pak evladım demiş.
Kedi kıçına bakar, yaram var dermiş.
Kör Allaha nasıl bakarsa Allah da köre öyle bakar.
Otu çek, köküne bak.
Paranın gittiğine bakma, işinin bittiğine bak.
Söyleyene bakma, söyletene bak.
Suyun duru (yavaş) akanından, insanın yere bakanından kork.
Tavuk kaza bakarsa (bakmış )kıçı yırtılır (yırtmış).
Üzüm üzüme baka baka kararır. )www.tdk.gov.tr/ Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)
Aksoy’un Atasözleri ve Deyimler Sözlüğünde TDK’de yer almayan on beş atasözünde bakfiilinin kullanımları tespit edilmiştir:
bakacak yüze basılmaz, basılacak yüze bakılmaz ( Malatya )
bakılacak yüze sı….maz, sı….cak yüze bakılmaz. ( Gaziantep)
bak anasını, al danasını. ) Bâlâ- Ankara)
bakarsan ere, köle olmazsın ele. ( Yeşilyurt- Malatya)
bak bana bir gözle, bakayım sana iki gözle. ( , Küre-Kastamonu, Yeşilyurt- Malatya)
bakmadan alma, boş yere yanma. ( Gemerek-Sivas)
bak tarağına, al bezini. ( Muradiye-Rize )
baktın hava bulanık, bişirciye yanaşma ( Gaziantep)
146
baktın ibrik akıyor evvel g….ü yu, sonra abdest boz. ( Gaziantep)
baktın iş bir yana sıviş; baktın aş yumul düş ( Gürün- Sivas )
baktın kar havası, eve gel kör olası ( Bilecik)
baktın martın dokuzu, sal çayıra koca öküzü. ( ????)
baktın yârin yâr değil, terkini kılmak az değil. ( Gaziantep) ( BAADS, 2004)
bakan göze bağ olmaz.
bakan yemez, yapan yer.
bakarsan at bakmazsan mat. ( Aksoy, 1988)
Toplam olarak elli altı adet atasözünde bak- fiili ve bu fiilden türemiş kelimenin geçtiği atasözü
tespit edilmiştir.
2.9.7.Türkiye Türkçesi Terimlerde bak- fiili
Terim konusu oldukça kapsamlı bir konudur, hatta belki de başlı başına bir araştırma konusudur.
Biz burada bir fikir vermesi açısından örnek olarak bak- fiilinden yapılmış bazı terimlere yer
vermeyi uygun bulduk.
bakışım ( Yun. Syn:ile metron: ölçü, Alm. symmetrie, Fr, symétrie, İng, symmetry, Osm.
Tenâzur)Benzer yarımlara bölünebilme durumu; bir eksenin iki yanının yapı ve biçim benzerliği.
Simetri.
bakışımsız ( Yun. A….sız; syn ile; metron, ölçü, Alm. Asymmetrical, Fr. Asymmrique, İng.
Asymmetrical, Osm. Gayr-ı mütenazır.)Bir organ ya da yapının ortasından geçen eksene göre iki
yanda kalan parçaların birbirine benzememesi. Asimetrik.
bakı: Bir topografya yüzeyinin güneşe göre ve atmosfer olaylarına karşı durumuna”bakı” (
maruziyet) denir. (Ardos,N. Pekcan; 1994, 28)
bakı: (İng. Aspect) Her yörede özellikle dağlık yörelerde bir yamacın güneş ışınlarına, güneye,
ya da kuzeye karşı konumunu belirleyen ve bu nedenle doğal koşullarını saptayan durumu (
www.tdk.gv.tr).
bakı ( İng. divination )Uzak bir yerde ya da gelecekte oluşacak olayları önceden saptayarak
gerekli önlemleri almak amacıyla, yetenekli ya da yeteneksiz kişi ve toplulukların büyüsel,
dinsel, simgesel eylemlerden yararlanarak yaptıkları, kökenleri tarihin temeline dayanan sözde
haber verme işi. bk. hava bakısı, horoz bakısı, un bakısı, tuz bakısı, dölüt örtüsü bakısı.
BSTS / Halkbilim Terimleri Sözlüğü 1978
bakı Fr. Examen İnceleme.
BSTS / Tıp Terimleri Kılavuzu
bakmak: başvurmak
BSTS / Bilgisayar Terimleri Karşılıklar Kılavuzu (www.tdk.gov.tr/index.bilimsanat)
bakaç: (vizör) Alıcıya bağlı ya da ayrı olarak belirli bir merceğe göre sahnenin nasıl
göründüğünü anlamaya yarayan değişir odaklı mercek dizgesi.
bakımlık ( vizyonöz): Filmin posta kartı büyüklüğünde camdan görüntülük üzerinden izlenmesini
sağlayan aygıt.
bakmalık: (rögar)Lağım döşeminde yer altındaki temizleme parçalarını denetlemek ve değişik
doğrultulardan gelen boruları başka bir doğrultuya yöneltmek için yapılan baca. (UTS,1980;2425)
3.Verintiler Sözlüğünde bakbak- fiili:
bak- fiili Türkçeden başka dillere geçip geçmediğini anlamak için Türkçenin Verintiler
Sözlüğünde yaptığımız tarama sonucunda aşağıdaki bulgulara ulaşılmıştır:
147
Arapça- bāka“şimdi, hemen, zaten”
Rusça- bacit “ görmek”
Ermenice-bakıcı “falcı, büyücü”, bakar kör “ bakıp görmeyen, dikkatsiz”
Macarca- baka” baksana, dikkat”
Bulgarca- bakalım
“bakalım, görelim”; bakacik “ gözleme, gözetleme evi”;baktisvam “
bakmak”; bir baksan “ baksana”; bakarya “ saymak, saygı göstermek” , bakatya “ ışıktan gözleri
yorulma “
Sırpça- baka “baksana “, baka baka “dikkat dikkat “ , bakalum “ görelim, bakalım “
Arnavutça- bakkalem “ bakalım, görelim “
Makedonca- bakalam, bakalum “ bakalım, bakıp görelim”
Yunanca- bakalum, pakkallûm “ bakalım, görelim”
Bakavul
Farsça- bakavul “ aşçıbaşı, çeşnicibaşı, nazır, bakan, içki sunan”
Urduca:- bekavul “ aşçı, sofra hizmeti veren asker sınıfı”
Rusça- begaül “eski Rusyada polis komutanı, mahkeme mübaşiri, polis komiseri”
Macarca- bako “cellat” ( Karaağaç, 2008;70)
Sonuç: bakfiilinin Tarihi Türk Lehçelerinin hemen her devrinde özellikle kip eki ve zarf-fiil eki
almış şekillerine rastlanmaktadır. Köktürk ve Uygur dönemlerine ait az sayıda eserin günümüze
ulaşabilmiş olması sebebiyle fiilin Köktürk ve Uygur dönemlerindeki durumu hakkında
değerlendirme yapmamızı zorlaştırmaktadır. Ancak Uygur dönemi eserlerinden Altun Yaruk’ta
tespit edilmiş olması fiilin ET’deki varlığını göstermesi açısından önemlidir. Bak- fiilinin izini
Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Çağatay dönemi eserlerinde de rahatlıkla sürebiliyoruz. Kip eki,
çatı eki, zarf-fiil eki almış şekilleri yanında fiilden isim yapım eki almış şekillerine de tek tük
rastlanmaktadır (bakış ) Taradığımız kaynaklarla sınırlı olmakla birlikte Çağdaş Türk
lehçelerinde çoğunlukla bakfiilinin yer aldığını gördük. Kazakça, Kırgızca ve Tatarcada bakfiilini ses değişikline uğramış şekilleri tespit edilmiştir. Özbekçe ve Yeni Uygurcada da bak- fiili
tespit edilmiştir. Oğuz grubundan ise Gagavuz, Türkmen Türkçelerinde fiilin işlek olarak
kullandığı görülmekle birlikte fiilin asıl gelişme gösterdiği iki lehçenin Azeri Türkçesi ve
Türkiye Türkçesi olduğu anlaşılmaktadır. Her iki lehçede fiil semantik olarak oldukça
genişlemiştir. Azerbaycan Türkçesinde bak- >bah- şeklinde ses değişikliğine uğrayan fiilin on
altı anlamı, Türkiye Türkçesinde ise on yedi anlam tespit edilmiştir. Ayrıca Azerbaycan Türkçesi
Sözlüğünde (Altaylı,1994) bak- fiili ve türemiş şekilleri on yedi madde başı olarak yer
almaktadır. Türkçe Sözlükte bak-fiilinin tam kırk yedi kullanımı tespit edilmiştir. Fiilin
genişleme alanını daha iyi görebilmek için yaptığımız taramada Türkiye Türkçesi Ağızlarında,
deyimlerde, atasözlerindeki kullanımları da fiilin Türkiye Türkçesinde kullanım alanının ne kadar
geliştiğini göstermektedir. Fiilin ayrıca Türkçeden yabancı dillere de geçtiği de dikkati çeken bir
durumdur. ( Karaağaç, 2008) Eski Türkçeden beri izini sürdüğümüz önemli bir duyu fiili olan
bakfiilinin Türkçede oldukça zengin bir kullanım alanı olduğu görülmektedir. Benzer çalışmalar
Türkçede kelimelerin zenginliği açısından oldukça aydınlatıcı olacaktır.
KAYNAKÇA
Aksoy, Ö. A. (1988). Deyimler ve Atasözleri Sözlüğü. İstanbul. İnkilap Yayınevi.
Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü (Vol. 2). İstanbul.MEB.
Arat, R. R. (1992). Atebetü’l-Hakayık. Ankara. TDK Yayınları.
148
Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü
Yayınları.
Ardos, M., N. Pekcan (Yalçıner). (1994), Jeomorfoloji Sözlüğü .İstanbul. İÜ. Edebiyat Fakültesi
Yayınları.
Ata, Aysu (1998), Nehcü’l-Feradis III Dizin Sözlük. Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, I-II, (2004,)Atatürk Kültür Dil Ve Tarih Yüksek
Kurumu, Ankara.Türk Dil Kurumu Yayınları.
Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Edebiyat Fak. Matbaası.
Derleme Sözlüğü. (1975). TDK Yayınları.
Dilçin, C. (2009). Yeni tarama sözlüğü (Vol. 503). Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Doğru, M. vd.(1991). Gagavuz Türkçesi Sözlüğü (çev. İsmail Kaynak, Mecit Doğru)
Eckman, J. (1988). Çağatayca El Kitabı (Çeviren: Günay Karaağaç). İstanbul. İÜ Edebiyat
Fakültesi Yayınları.
Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitabı II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ergin, M. (2005). Orhun Abideleri (35. Baskı). İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Erten, M. (1994) Diyarbakır Ağzı . Ankara. TDK Yayınları.
Gabain, A.V ( 1998) Eski Türkçenin Grameri (Çeviren: Mehmet Akalın), Ankara,TDK Yayınları.
.
Gaydarci, G. A., Koltsa, A. K., Pokrovskaya, L. A., & Tukan, B. P. (1991). Gagauz Türkçesinin
Sözlüğü. Aktaran: İsmail Kaynak-Mecit Doğru), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Gemalmaz, E (1995). Erzurum İli Ağızları III. Cilt. Ankara. TDK yayınları.
Grönbech, K. ( 1992). Kuman Lehçesi Sözlüğü. (Çev. Kemal Aytaç). Ankara. Kültür Bakanlığı
Yayınları.
Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkcesindeki Türkc̦e sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü: etimolojik
sözlük denemesi (Vol. 1). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri (Vol. 638). Türk Dil Kurumu.
Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk: Giriş, Metin ve Dizin (Vol. 607).Ankara. TDK
Yayınları.
Karamanlıoğlu, A. F. (1989). Seyf-i sarayî, Gülistan Tercümesi. Ankara. TDK Yay.
Mahmut, K. (1985). Divanü Lugat-it-Türk, çev. Besim Atalay. Ankara..Türk Dil Kurumu
Yayınları.
Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çev. İklil Kurban), Ankara.TDK Yayınları.
Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari (1881). Lugat-i Çagatay ve Türki-i Osmani. İstanbul.
Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü,(1995). Ankara.Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, T. (1989). XI YY Türk Şiiri DLT’deki Manzum Parçalar . Ankara .TDK Yayınları.
Tekin, T. (1995).Türkmen Türkçesi Sözlüğü (Hazırlayanlar :Talat Tekin, Mehmet Ölmez, Emine
Ceylan, Zuhal Ölmez. Süer Eker ).Ankara. Simurg- Türk Dilleri Araştırma Yazı Dizisi.
Tekin, T. (2003), Orhon Yazıtları. İstanbul, Yıldız Dil ve Edebiyat Yayınları I, Kitap Matbaası.
Türk Dil Kurumu Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü: http://www.tdk.gov.tr/ [Erişim Tarihi:
21.10.2015].
Türk Dil Kurumu Türkiye Türkçesi Ağızlar Sözlüğü: http://www.tdk.gov.tr/ [Erişim Tarihi:
20.10.2015].
Türk Dil Kurumu Bilim ve Sanat Terimleri Sözlüğü (www.tdk.gov.tr/index.bilimsanat) [Erişim
tarihi 20.10.2015].
Uygulayım Terimleri Sözlüğü (1980). Ankara. TDK Yayınları.
Yaman, E., & Maḣmud, N. (Eds.). (1998). Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi ve Türkiye TürkçesiÖzbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu (Vol. 695). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
149
Yudahin, K. (1994). Kırgız Türkçesi Sözlüğü (Çev. Abdullah Taymas). Ankara. TDK Yayınları.
Yurtbaşı, M. ( 2013).Atasözleri Sözlüğü. İstanbul. Doğan Ofset Yayıncılık ve Matbaacılık A.Ş.
Yurtbaşı, M. ( 2013).Deyimler Sözlüğü. İstanbul. Doğan Ofset Yayıncılık ve Matbaacılık A.Ş.
Yüce, N (1988). Mukaddimetü’l- Edeb, Harizm Türkçesi ile Tercümeli Şuster Nüshası. Ankara.
TDK Yayınları.
Pamukkale Üniversitesi Çağdaş Türk lehçeleri ve Edebiyatları (2014)tle.pau.edu.tr/tttr/index.php
(erişim tarihi 24.10.2015)
Pamukkale
Üniversitesi
Çağdaş
Türk
lehçeleri
ve
Edebiyatları
(2014)tle.pau.edu.tr/kztr/index.php (erişim tarihi 24.10.2015)
Kaynak Kişiler:
Kaynak kişi 1: Mesrur Kemal Paksoy-Üniversite mezunu-55 yaşında
Kaynak kişi 2: Ayşe Benli – İlkokul mezunu- 40 yaşında
Kısaltmalar:
BADAS: Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, I-II, (2004,)Atatürk Kültür Dil Ve Tarih
Yüksek Kurumu, Ankara.Türk Dil Kurumu Yayınları.
BSTS : Bilim ve Sanat Terimleri Sözlüğü (www.tdk.gov.tr/index.bilimsanat)
UTS: Uygulayım Terimleri Sözlüğü. Ankara. TDK Yayınları.
TS: Tarama Sözlüğü,(1995).Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları.
DS: Derleme Sözlüğü (www.tdk.gov.tr )
150
SLAV DİLLİLERE TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE SÖZCÜK KOPYALARININ
ROLÜ
Okt. Merve YORULMAZ KAHVE
Celal Bayar Üniversitesi
Türk Dili Bölüm Başkanlığı
ÖZET
Türkçe, bilinen pek çok dilden daha fazla dünya dilleriyle ilişkisi olan bir dildir. Çünkü
Türkler, Avrasya‟nın en çok dağılan halklarından biridir belki de birincisidir ve dünyanın en
geniş araziye yayılmış kavimlerinin başında gelmektedir. Türkler, modern zamanlar öncesi
dağıldıkları alanda başka halklarla iç içe yaşamışlardır. Türkçenin bugün hemen hemen bütün
dünya dillerini özellikle de Balkan dillerini etkilediği çok açıktır. Bilindiği üzere dil, kültürün en
temel unsurudur. Sosyal, ekonomik, siyasi,dinî ve coğrafi faktörlerden etkilenir. Bu sebeple de
bugün, nüfus yoğunluğu Türkistan, Hazar çevresi ve Anadolu ekseninde olmak üzere yaklaşık 67 milyon kilometrekareyi kaplayan Türk dili, tarih içinde, Sibirya‟dan Doğu Avrupa‟ya, Orta
Asya‟dan Orta Akdeniz‟e kadar yaklaşık 11 milyon kilometrekarelik bir coğrafyaya yayılmıştır.
Türklerin ve dolayısıyla Türkçenin bu geniş coğrafyasında yaşanmış ve yaşanmakta olan
komşuluk ilişkilerine bağlı olarak da özellikle yüzyıllar boyunca Balkan coğrafyasına hâkim
olmuş Türklerin dilinden Slav dillerine pek çok sözcük kopyalanmıştır.-Bu kopyalamalar
esnasında sözcükler başka bir dilden herhangi bir yönüyle alınmakta ve geri verilmemektedir.Yeni bir dil öğrenen bireylerin etkin bir iletişim becerisine sahip olabilmeleri için gelişmiş
bir söz varlığı oluşturmaları gerekmektedir. Türkiye Türkçesini öğrenecek Slav dilli bireylerin de
dil öğreniminin ilk basamağında hem ana dillerini hem de yeni dile ait söz varlığına hâkim
olmaları şarttır.
Bu çalışmada Slav dillilere Türkçe öğretiminde ortak sözcüklerin rolü üzerinde
durulacaktır. Slav dillerine geçen sözcük kopyaları özellikle temel söz varlığı kapsamında
listelenecek ve bu ortaklığın Slav dillilere Türkçe öğretiminde sağlayacağı kolaylıklar
açıklanacaktır.
Anahtar kelimeler: Slav dilleri, söz varlığı, sözcük kopyaları, Türkçe öğretimi
151
ABSTRACT
THE ROLE OF WORD COPYING IN TEACHING TURKISH TO SLAVIC PEOPLE
Turkish is a language which is related to more world languages than any other known
language, because Turks were one of the most nomadic peoples of Eurasia, their clans spreading
over a wider area than any other race. Turks lived among other peoples well before the modern
age, and it is quite obvious that Turks influenced almost all world languages, especially those of
the Balkans. Language is the basis of culture, and is affected by social, economic, political,
religious and geographical factors. That is why today, the Turkish language, which covers 6 or 7
million square kilometers, especially in Turkistan, the Caspian region and Anatolia, in history,
has spread 11 million square kilometers, from Siberia to Eastern Europe, from Middle Asia to the
Middle Mediterrenean. As might be expected among neighbouring peoples, a lot of words have
been copied from the Turkish language to Slavic languages. During this appropriation, words are
taken from another language and are not given back. A new language is required to form
vocabulary for learners in order to be capable of effective communication. It is necessary to know
both their mother tongue and the vocabulary of the new language very well in the first stages of
learning a new language for Slavic people who will learn Turkish as it is spoken in Turkey.
This study focuses on the role of common words in teaching Turkish to Slavic people. Word
copies in Slavic languages are listed, especially as part of basic vocabulary, and the utility of this
pairing when teaching Turkish to Slavic people is explained.
Key words: Slavic languages, vocabulary, word copies, teaching Turkish
Giriş
Bir kültür varlığı, kültürü oluşturan ögelerin en başta geleni olan dil, bir ulustaki kültür
hareketlerinin ve o ulusun başka toplumlarla olan kültür ilişkilerinin büyük ölçüde etkisindedir.
Bugün çeşitli dillere ait, elimizde bulunan yazılı ürünlerin en eskilerinde bile başka dilden alınma
ögelerin varlığı göze çarpmaktadır. Diller arasındaki ilişkilerde en çok alınan ögeler,
sözcüklerdir. Başta dinsel yakınlaşmalar, edebiyat etkilenmeleri olmak üzere birlikte yaşama,
ticaret ilişkileri, siyasal ilişkiler nedeniyle ödünç ögeler, bu ilişkilerin ölçüsü oranında dilden dile
aktarılmaktadır. Diller arasında alışveriş ve etkilenmeler, özellikle, değişik toplumların bir arada,
iç içe yaşadıkları yerlerde, dillerin çehresini değiştirecek kadar büyüktür. (Aksan, 2003, s.137)
İlk çağlardan beri, gerek Avrupa gerekse Asya‟daki tarım kuşağında yaşayan ülkelerin
tarih kayıtlarında geçen ve hep kuzeyden geldiği söylenen kavimler arasında değişik adlarla olsa
da yer alan Türkler, tarihin bildiği kadarıyla sadece bozkır kuşağının tek hâkimi olmakla
kalmamışlar aynı zamanda, Çin, Kuzey Hindistan ve Ortadoğu‟yu içine alan tarım kuşağını da
yurt edinmişlerdir. Bu sebeple de bugün, nüfus yoğunluğu Türkistan, Hazar çevresi ve Anadolu
ekseninde olmak üzere yaklaşık 6-7 milyon kilometrekareyi kaplayan Türk dili, tarih içinde,
Sibirya‟dan Doğu Avrupa‟ya, Orta Asya‟dan Orta Akdeniz‟e kadar yaklaşık 11 milyon
kilometrekarelik bir coğrafyaya yayılmıştır. Türklerin ve dolayısıyla Türkçenin bu geniş
coğrafyasında yaşanmış ve yaşanmakta olan komşuluk ilişkilerine bağlı olarak Türkçenin Çince,
152
Farsça, Urduca, Arapça, Rusça, Ukranca, Ermenice, Macarca, Fince, Romence, Bulgarca, SırpHırvatça, Çekçe, İtalyanca, Arnavutça, Yunanca, Lehçe, Fransızca, Almanca, İngilizce gibi
dillerle ilişkisi vardır. (Karaağaç, 1996, s.2)
Türk dilinin en çok etkilediği, söz hazinesinden pek çok unsurun kopyalandığı diller
arasında en başta Balkan dilleri gelir. Boşnakça, Sırpça, Hırvatça, Arnavutça, Bulgarca, Romence
ve Yunanca Osmanlı dönemindeki Türk hâkimiyeti altında birçok kelime ve unsuru bünyelerine
dâhil etmişlerdir.
Türk diliyle Balkan dilleri arasındaki ödünçleme ilişkileri Balkan yarımadasının uzak
geçmişine gider. Avrupa tarihinde önemli bir yeri olan bu coğrafyada yerleşen milletler, eski
çağlardan beri dil ve kültür ilişkisi içinde olmuşlardır. Buraya ilk Türk akınları Hunlarla
başlamış, ardından gelen Bulgarlar, Avarlar, Peçenekler, Kuman-Kıpçaklarla devam etmiştir. Bu
bölgedeki Osmanlı hâkimiyeti döneminde Türk dili ile Balkan dilleri arasındaki ilişki en üst
seviyede görülmektedir.
On dördüncü yüzyılın sonlarında ve on beşinci yüzyılın ilk yarısında Osmanlı idaresinde
Balkanlara gelen Türkler, yeni bir din, yeni sosyal düzen ve devlet idaresi, yeni kurumlar, yeni
bir dil ve kültür getirmişlerdir. Türklerin Balkanlardaki bu egemenlik yılları, Balkan milletlerinin
maddî ve manevî hayatlarında önemli izler bırakmışlardır. Yeni kurumlar ve yeni kavramlar yeni
kelimeleri de beraberinde getirmiş, böylece en güçlü etki, Balkan milletlerinin dillerine olmuştur.
Osmanlı döneminde bazı bölgelerin Türklerle iskânı, İslâmiyet‟in kabulüyle İslâm kültürünün bu
bölgelere yerleşmesi, dinî kelimelerin Türkçeden alınıp kullanılmaya başlanması, Türklerin
getirmiş oldukları yeni zanaatlar, bazı öğrencilerin eğitim için İstanbul‟a gitmeleri ve Türkçe
eğitim görmeleri, kendi memleketlerine dönünce Türkçe kelimeleri kullanmaları ve yaymaları
Balkan dillerine binlerce kelimenin girmesine sebep olmuştur. Bunlardan başka Osmanlı
yönetiminin buradaki milletlerin dilini rahatça kullanmalarına izin vermeleri ve asla baskı
yapmamaları, Türkçe kelimelerin kolaylıkla benimsenmesini sağlamıştır (Škaljić, 1989, s. 12-14;
Kaleši, 1972, s. 141).
Türk dilinden Balkan dillerine geçen kelimeler için farklı isimlendirmeler mevcuttur:
Turcizmi, Turkizam, Turkizm, Orientalizm vb. Balkan dillerinde bu kelimelerle ilgili pek çok
çalışma yapılmış, sözlükler, incelemeler yazılmış, çok sayıda makale kaleme alınmıştır.
Slavcadaki Türkçe unsurlar üzerine yapılmış pek çok çalışma mevcuttur. Slav dillerindeki Türkçe
unsurlarla ilgili ilk çalışmalar, 1850'lerde başlamıştır ve günümüzde de sürmektedir. Önce
Rusların, daha sonra da Güney Slavlarının dilleri üzerinde başlayan bu çalışmaları derli toplu
birer sözlük halinde Elizaveta Nikolaevna Şipova'nın ve Abdullah Skaljic'in eserlerinde bulmak
mümkündür.
E.N. Şipova'nın “Rus Dilindeki Türkçe Unsurlar Sözlüğü” adını taşıyan eseri, AlmaAta'da, 1976 yılında yayımlanmıştır. Bu çalışmada, Rusçaya Türkçeden geçtiği kabul edilen 1507
kelime üzerinde durulmaktadır. Bu sayı, Şipova'dan önce Rusçanın etimoloji sözlüğünü yazmış
olan M. Vasmer'in eserindeki Türkçe unsur sayısından epeyce azdır. A. Skaljic'in eseri ise,
Güney Slavlarının, Sırp-Hırvat dillerinin Türkçe unsurlarını konu edinir. Diller arası alıntılar
konusunda en ilgi çekici eserlerden biri olarak kabul edilen Skaljic'in sözlüğünde, 6878 değişik
anlamda 8742 kelime yer almaktadır.
153
Bu bildiride; sözü edilen çalışmalardan hareketle, özellikle Balkan dilleri başta olmak
üzere, Slav dillerine kopyalanmış Türkçe sözcükler örneklenecek daha sonra da kopyalama
sözcüklerin dil öğreniminde sağladığı kolaylıklardan bahsedilecektir.
1.Türkçeden Slav dillerine kopyalanmış sözcüklerden bazıları şöyledir:
TÜRKÇE
RUSÇA
BULGARCA
SIRPÇA-HIRVATÇA ARNAVUTÇA
al (renk)
+
+
++
altın
ahtapot
+
-
+
+
++
++
baklava
bakraç
+
-
+
+
++
++
bardak
+
+
++
basma
beden
+
-
+
+
+++
bez
bıçak
+
-
+
+
++
++
bilezik
+
+
++
bohça
boncuk
+
+
+
++
+-
boza
cep
+
+
+
+
++
++
çakmak
-
+
++
çanta
çarşaf
+
+
+
++
++
çay
+
+
++
çember
çıkrık
+
+
+
++
++
çizme
-
+
++
çorap
çubuk
+
+
+
+
++
++
154
dalak
deve
+
+
+
-
++
++
diz
-
+
++
don
dut
+
+
+
+
++
++
elmas
+
+
++
entari
fes
+
+
+
+
++
++
TÜRKÇE
fıstık
RUSÇA
BULGARCA
++
-
+
fistan
+
+
++
gerdanlık
-
+
++
halka
helva
+
+
+
++
++
ıbrık-ibrik
+
+
++
inci
kadife
+
-
+
++
++
kaftan
+
+
++
kalpak
+
+
++
kasap
-
+
++
kâse
+
+
++
kemer
-
+
++
kese
+
+
++
kımız
kına
+
-
+
+
++
++
155
kova
-
+
++
köfte
-
+
++
kumaş
+
+
++
kundura
kuşak
+
+
+
+
++
+-
kutu
kürk
+
-
+
+
++
++
leğen
+
+
++
limon
lokum
+
+
+
+
++
++
marul
mercan
+
+
+
++
++
mor
-
+
++
muşmula
nişasta
+
-
+
+
++
++
nohut
+
+
+-
ocak
okka
+
+
+
+
++
++
pabuç
+
+
++
paça
pamuk
-
+
+
++
++
patlıcan
pazar
peşkir
pırasa
pide
poğaça
rakı
sabun
safran
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
++
++
++
++
++
++
++
++
++
156
şalvar
şapka
şeker
TÜRKÇE
şerbet
tandır
tarhana
tas
testi
tütün
vişne
yaka
yelek
yemeni
yoğurt
zencefil
zerdali
zıbın
+
-
+
+
+
RUSÇA
+
+
+
+
+
+
+
+
+
++
++
++
BULGARCA
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
2. Listelenen sözcükler dışında:
2.1.Türkçeden Boşnakçaya birebir kopyalanan sözcüklerden bazıları:
Boja (boya)
Bubreg (börek)
Limun (limon) Boza (boza) Salep (salep)
Dušek (döşek)
Minder (minder)
Bakrax ( bakraç)
Sofra (sofra)
Jatak (yatak)
Jastuk (yastık)
Kazan (kazan)
Kapija (kapı)
2.2.Türkçeden Makedoncaya birebir kopyalanan sözcüklerden bazıları:
Bol (bol)
157
Yazak (yazık)
Karşi (karşı)
Kurnaz (kurnaz)
Listelenen sözcüklere bakıldığında Slav dilleri ve Türkçe arasında zengin bir ortak söz
varlığı göze çarpmaktadır. Yeni bir dil öğrenen bireylerin de etkin bir iletişim becerisine sahip
olabilmeleri için gelişmiş bir söz varlığı oluşturmaları gerektiği düşünüldüğünde Türkiye
Türkçesini öğrenecek Slav dilli bireylerin dil öğreniminin ilk basamağında hem ana dillerini hem
de yeni dile ait söz varlığına hâkim olmaları şarttır.
Yabancılara Türkçe öğretiminde kültürler arası etkileşim ve ortak dil varlığından
yararlanmak hem bireylerin dil öğrenimindeki önyargılarını kırmayı hem de tarihî, coğrafi, sosyal
hayat hakkında bilgi sahibi olmayı sağlaması açısında önemli bir yere sahiptir.
SONUÇ
Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi, son yıllarda büyük bir önem kazanmıştır.
Türkçenin yabancılara öğretiminde söz varlığının doğru kullanılması için öğretilecek sözcüklerin
seçiminin doğru yapılması önem kazanmaktadır.
Sözcük, dilin örgüsünü oluşturması açısından söz varlığının önemli bir ögesidir. Türkçe
Sözlük‟te, “Anlamlı ses veya ses birliği, söz, kelime” (tdk.gov.tr) olarak tanımlanan sözcükler
çeşitli sebeplerle diller arasında ortaklaşa kullanılabilmektedir. Diller arasında alışveriş ve
etkilenmeler, özellikle, değişik toplumların bir arada, iç içe yaşadıkları yerlerde
gerçekleşmektedir. Bu bağlamda yüzyıllar boyu geniş bir coğrafya ya hâkim olmuş Türklerin dile
ile balkan dilleri başta olmak üzere Slav dilleri arasında da fazlaca ortaklık bulunmaktadır.
Bir dilin yabancı dil olarak öğretilmesi yalnızca o dilin kurallarının öğretiminde ibaret
olmadığı gibi sadece sözcüklerin ezberlenmesinde ibaret de değildir. Bu bağlamda bir dili
yabancı dil olarak öğretmek aynı zamanda öğretilen dilin tarihini, coğrafyasını, sosyal hayatını ve
kültürünü de öğretmeyi kapsamaktadır. Kültürü barındıran en önemli unsurun dil olduğu
düşüldüğünde öğretilen dil ve öğrenen bireylerin ana dili arasındaki ortaklıklar da bu süreçte rol
oynamalıdır. Diller arasında gerçekleşen sözcük kopyalamaları dillerin sıklık sözlükleri
oluşturulurken göz önünde bulundurulmalıdır. Bir dile ait temel sözvarlığı için özellikle içinde
dili öğrenen bireyin ana diline ait sözcük kopyalarının listeleri hazırlanmalı ve kopya sözcüklerin
kullanılması özellikle tercih edilmelidir. Elbette tüm bu süreçte öncelikle Türkçeyi yabancı dil
olarak öğrenenlerin hangi seviyede, hangi kazanımlar için hangi sözcükleri öğrenmeleri gerektiği
belirlenmeli ve sözcük öğretimi bu doğrultuda yapılmalıdır.
Sözcük kopyalarından yabancı dil öğretiminde özellikle alfabenin öğretimi sırasında
yararlanılabilir. Hem sözcük kopyaları hem de renkli görseller birlikte kullanılarak alfabenin
öğretilmesi öğrenen birey için hem kalıcı olacak hem de öğrenme süreci kısalacaktır. Aynı
seviyelere göre düzenlemiş kısa hikâyeler oluştururken de özellikle Türk kültürünü ve bu
doğrultuda bilinçli olarak seçilmiş sözcük kopyalarını içeren metinler hazırlanması öğrenme
sürecini daha kaliteli ve faydalı kılacaktır. Örneğin: Türk yemek kültürüne ait pek çok sözcük
158
komşu diller tarafından kopyalanmıştır. Bu sözcükler seçilerek oluşturulmuş Türk yemekleri ya
da Türk mutfağı konulu kısa metinler bu süreçte kolalıkla yararlanılabilecek materyaller arasında
gösterilebilir.
Sonuç olarak dillerin canlı olmaları sebebiyle sürekli gelişmeleri ve değişmeleri diller
arasındaki sözcük kopyalarını da beraberinde getirmiştir. Yabancılara Türkçe öğretimi esnasında
sözcük kopyalarından yararlanmak dili öğrenen bireylerin hem ön yargılarını kırması hem de
Türkçenin kültürel zenginliğini de tanıtması açısından önem kazanmaktadır.
KAYNAKÇA
Agović,B. (2007). Islamska Zajednica u Crnoj Gori, Podgorica.
Ağar, M. E. (2004). Türkçe Öğretiminin Tarihçesi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 1, 1-10.
Ahmet, O.(1999). Makedonca Sözlükte Türk Etkileri, Basılmamış Yüksek Lisans Seminer
Çalışması, Cyril and Methodius Univ. Faculty of philology.
Aksan, D. (1998). Anlambilimi ve Türk Anlambilimi. Ankara: Engin Yay. Aksan, D. (2000).
Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
Aksan, D. (2003). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları. Aksarı,
M. F. ve Köksal, T. (1988). Kelimeler. Wiesbaden: Der Hessische Kulturminister. Alkan, N.
(1995). Dağılan Yugoslavya Mozaiğinde Bosna. İstanbul.
Apaydın, D. (2007). Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Sözcük Öğretimi Üzerine Bir
Yöntem Denemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara. Arslan,
M. ve Adem, E. (2010). Yabancılara Türkçe Öğretiminde Görsel ve İşitsel Araçların Etkin
Kullanımı. Dil Dergisi, 147, 63-86.
Barın, E. (1992). Yabancılara Türkçenin Öğretiminde Bir Metod Denemesi. Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
Barın, E. (2003). “Yabancılara Türkçenin Öğretiminde Temel Söz Varlığının Önemi”. Tübar, 13,
311- 317.
Barın, E. (2004). Yabancılara Türkçe Öğretiminde İlkeler. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Dergisi, 1(1), 19-30.
Bayraktar, F. (2009).“Arnavutçaya ve Diğer Balkan Dillerine Geçen Türkçe Kelimelerin
Karşılaştırılması”, Turkish Studies, Vol. 4/4 summer, pp. 1083-1090.
Castellan, G.(1995). Balkanların Tarihi. 2. Baskı. Milliyet Yay. İstanbul.
Demir, A. ve Açık, F. (2011). Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Kültürlerarası
Yaklaşım ve Seçilecek Metinlerde Bulunması Gereken Özellikler. TÜBAR, 30, 51-72. Demirel,
159
Ö. (2004). Yabancı Dil Öğretimi. Ankara: Pegem A yayıncılık.
Dolunay, S. K. ( 2005). “Türkiye ve Dünyadaki Türkçe Öğretim Merkezleri Ve Türkoloji
Bölümleri Üzerine Bir Değerlendirme.” XIV. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi, Denizli.
Ankara: Pegem A Yayıncılık.
Eren, H. (1998). Türklük Bilimi Sözlüğü. Ankara.
Ergenç, İ. (2002). "Anadilinde „Türkçe‟ Yapılan Eğitimin Kavram Gelişimine ve Düşünce
Üretimine Etkisi". Türkçenin Dünü Bugünü Yarını: Bildiriler. Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları.
Ergin, M. (2002). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayın Tanıtım.
Filan, K. (2006).Boşnakçada Türkçe Kelimeler–Fiiller Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı
Belleten, s.29-40.
Gencan, T. N. (2001). Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Yayınevi.
Guboğlu, M. (1968). „Romanya Türkolojisi ve Romen Dilinde Türk Sözleri Hakkında Bazı
Araştırmalar, XI. Türk Dil Kurultayı, Bildiriler, Ankara.
Hasan, H. (2004). „Bugünkü Makedonca Sözlükte Türkçe ve Türkçeleşmiş Kelimeler‟.
V.Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I. Ankara.
Hasekioğlu, I. (2009). Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretiminde Sözcük Bilgisi Öğretimi -Yeni
Hitit Yabancılar için Türkçe 1 Serisinde Sözcük Öğretiminin Değerlendirilmesi ve Sözcük
Öğretimi için Uygulama Örnekleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi,
İstanbul.
Hengirmen, M. (1997). Yabancı Dil Öğretim Yöntemleri ve TÖMER Yöntemi. Ankara: Engin
Yayınevi.
İyiyol, F. (2010). “Boşnak Folklorunda Türk Kalıp Sözlerin Etkisi”, Uluslararası IX. Dil Yazın
Deyişbilim Sempozyumu Bildirileri (15-17 Ekim 2009), Sakaya Üniversitesi Basımevi, c. II, s. 210.
Jahic, Dževad ve diğerleri (2000), Gramatika Bosanskoga Jezika, Zenica.
Kaleši, H. (1972). „Arnavut Dilinde Kullanılan Osmanlıca-Türkçe Ekler‟, Bilimsel Bildiriler,
s.141-151.
Karaağaç, G. (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
Karatay, H. (2004). İlköğretim İkinci Kademede Türkçe Ders Kitaplarının Ortak Kelime
Kazandırma Yönünden Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi
Üniversitesi, Ankara.
Kırbaç, S. (2012). „Balkan Türkoloji Tarihçesi‟, Balkan Türkoloji Tarihçesi ve Balkan
160
Türkologları (Editör: Yrd. Doç. Dr. Selçuk Kırbaç), Ankara, s.33-85.
Kırbaç, S. (2012). Türkoloji Tarihi Türkologlar ve Eserleri, İstanbul.
Kononov, A.N. (2006), Türk Dili Araştırmaları Tarihi (Rusçadan Çeviren Kenan Koç), İstanbul.
Korkmaz, H. (2007). Osmanlının Batı Yakası Bosna, 3F Yay., İstanbul. Körvezirovski M. ve
Seyfulah K.(1967). Makedonca-Türkçe Sözlük.Üsküp.
Kurat, N. (1972). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri,
Ankara.
Morina, İ. (2004). „Balkan Bilim Çevrelerinin Türkçe Kelimelere Karşı Aldıkları Tavır‟.
V.Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II. Ankara.
Nametak, F. (1997), Divanska Književnost Bošnjaka, Orijentalni Institut u Sarajevo, Nation, P.
(2005). “Teaching Vocabulary”. Asian EFL Journal Quarterly, 7(3), 47-54. Nurlu, M. (2002).
Romencede Türk İzleri. Romanya: Elvan Yayınevi.
Özbay, M. (2010). Türkçe Öğretimi Yazıları. Ankara: Öncü Kitap.
Özbay, M. ve Melanlıoğlu, D. (2008). “Kelime Öğretiminde Örneklemenin Önemi ve Divanü
Lügati‟t Türk”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5 (10), 49-58.
Öztekten, Ö. (2004). Türkçenin Dünya Dillerine Etkisine Genel Bir Bakış. Haz. Rasonyi,
L.(1984). Tuna Köprüleri (Macarcadan çeviren: Hicran Akın). Ankara.
Richards, J.C. ve Rodgers, T.S. (2001). Approaches and Methods in Language Teaching.
Cambridge University Press.
Said, E. W. (2006). Orientalizm, çev. Belma Ülner, Metis Yay., III. Baskı, İstanbul. Sarajevo.
Ondokuz Mayıs Üniv., Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Sezgin, F. (2004). Türkçede Batı Kaynaklı Kelimelerin Yoğunluğu. Ankara: TDK Yayınları.
Škaljid, A.(1989), Turcizmi u Srpsohrvatsom Jeziku, Svjetlost, Sarajevo.
Tekin, T. (1983). „Türkçedeki En Eski Ödünç Sözler‟, Türk Dili, C:XLVII, S.384, s.526.
Todorova, M. (2006). Balkanları Tahayyül Etmek, 2. Baskı, İletişim Yay., İstanbul..
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), „Bosna Eyaleti Maddesi‟, 6. Cilt, İstanbul,
1992, s.296-297.
Vajzović, H. (1999).Orijentalizmi u Književnom Djelu-Lingvistička Analiza-Sarajevo. Vardar, B.
(1998). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: ABC Kitabevi.
Yalçın, E. (2009). “Türk-Bulgar Ortak Kültürü”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi
Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı. 43, Bahar, s. 555-576.
Yenisoy, H. (1998). Tarih Boyunca Slâv-Türk Dil İlişkileri Türkçede ve Öteki Türk Lehçelerinde Slâv
Leksik Unsurları. Ankara.
161
162
ESER SÖZLÜĞÜ BAĞLAMINDA GÜLİSTÂN LÜGATLERİ
Arş. Gör. Aysun ÇELİK
Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, KONYA/TÜRKİYE
El-mek: [email protected]
ÖZET
Klasik Türk edebiyatı “güzel” sıfatı ile “ideal” hedefi etrafında teşekkül etmiş ve hayatın
hemen her alanında varlık gösterebilmiş bir edebiyattır. Bu edebiyatın inkişaf ve tekâmül
serüveninde, telif yapıtlar kadar, tercüme eserlerin yeri ve önemi de büyüktür. Tercümelerin
yanında metinlerin daha iyi anlaşılabilmesi için hazırlanan eser sözlükleri ise, ahlak eğitimi ve dil
öğretimi bakımından dikkate değer özgün yapıtlardır.
Kur’ân-ı Kerîm ve hadîs-i şerîflerdeki “garîb” kelimeleri ya da nadir lafızları
aktarmak/açıklamak için hazırlanan garîbü’l-Kur’ân ve garîbü’l-Hadîs’ten itibaren ilmî bir saha
olarak temayüz eden gelenek içinde; Müşkilât-ı Mesnevî, Lugat-ı Bostân, Müşkilât-ı Gülistân,
Kitâb-ı Lugât-ı Gülistân, Miftâh-ı Gülistân gibi eser sözlüklerini de anmak gerekmektedir.
Bunlardan Gülistân için hazırlanmış olan eser sözlükleri; metinleri doğru anlamak ve kaynak
dilin öğretimini gerçekleştirmek gayesiyle kaleme alınmıştır.
Bu çalışmada müşkilat, lugat, miftah gibi terimlerle karşılanan “eser sözlüğü” ve tuhfe,
nuhbe, nisâb, lügat, manzûme, nazm kavramlarıyla karşılanan “manzum sözlük” geleneği
içerisinde, Sa’dî’nin Gülistân’ı için yazılan Türkçe lügatler; sözlük bilimcilik bağlamında, metin
tercümesi/şerhi çerçevesinde ve bir eğitim-öğretim aracı sınırları dâhilinde incelenecek ve
değerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler: Sa’dî, Gülistân, eser sözlüğü, manzum sözlük.
REGARDING GLOSSARY OF TEXT DICTIONARIES OF GOLESTAN
ABSTRACT
Classical Turkish literature has formed around the “nice” concept and “ideal” destination
target and it works well in almost all areas of life is a literature have a strong presence in both
active. This is in the formation and development of adventure literature, as copyright works, the
163
importance of translated works is great. Besides the work of translation of texts better prepared to
understand the text lexicons, remarkable in terms of moral education and language teaching are
original works.
Quran and Hadiths in the "garîb" rare words or words, in the tradition it emerged as a field
of scientific to transfer/ prepared to explain to garîbü’l-Kur’ân and garîbü’l-Hadîs; it is necessary
to remember the text lexicons such as Müşkilât-ı Mesnevî, Lugat-ı Bostân, Müşkilât-ı Gülistân,
Kitâb-ı Lugât-ı Gülistân, Miftâh-ı Gülistân. Golestan text lexicons prepared for these works,
understand the truth and works were written for the purpose of carrying out the teaching of the
source language.
In this study, the müşkilat, lugat, miftah as covered by the term “text lexicion” and tuhfe,
nuhbe, nisâb, lügat, manzûme, nazm covered with concepts such as "verse lexicion" in the
tradition, Turkish glossaries is written for Sa’dî’s of Golestan; in the context of scientism
lexicion, text translation/commentary and will be examined in the framework of a trainingincluding teaching tool boundaries and will be evaluated.
Key Words: Sa’dî, Golestan, text lexicion, verse lexicion.
GİRİŞ
Konuşmanın ve yazmanın temel aracı olan dilin geliştirilmesi, bugüne kadar tabiî veya
sunî pek çok süreçten geçmiştir. Yazının icadı kadar eski olan sözlük ve gramer çalışmaları ise,
dilin varlığını korumak maksadıyla tarih boyunca ciddi alaka görmüştür. Söz varlığının hazinesi
ve kültür varlığının haznedarı sayılan “sözlükler” ve “sözlükçülük geleneği” de dil öğrenmeöğretme sürecini ve kültürlenme faaliyetlerini yönlendiren unsurlar olarak kayda geçmiştir.
Sözlüklerin yazılmasında başlıca sebep olarak gösterilen; Hintlilerde kutsal metinlerin
açıklanması ihtiyacı, eski Yunan toplumunda etkili konuşmanın büyük bir önem taşıması,
Araplarda dilin olağanüstü değer kazanması (Öz, 1996: 478), milletler arası ilişkiler gibi hususlar
aydınları, dil konusunda bilinçli çabalarla birlikte sorumlu çalışmalar yapmaya teşvik etmiştir.
Araplar, İslâm’ın doğup gelişmesiyle birlikte Kur’an-ı Kerîm’in anlaşılması için ilk
sözlük çalışmalarını başlatmıştır. Kur’an’da mânâları bilinmeyen ve “garîb” olarak tanımlanan
kelimeler hakkında sahabelerin sorduğu sorulara Hz. Peygamber’in verdiği cevaplar esas
alınarak sözlük denemelerine girişilmiştir. Bu alanda ilk sözlük Atâ bin Ebû Rebâh tarafından
Garîbü’l-Kur’ân adıyla kaleme alınmıştır (Durmuş, 2009: 399). Diğer yandan yeni fetihler ve
ticarî ilişkiler yoluyla başka milletlerden insanların Arap toplumu içine girip Arapçanın
bozulmasına neden oldukları düşüncesiyle Arap dili gramerinin kayıt altına alınmasına
çalışılmıştır (Özkan, 2013: 430). Arapçadan Arapçaya olan sözlüklerin yanında X. yüzyıldan
itibaren Arapçadan Süryaniceye, Arapçadan Farsçaya, Arapçadan Türkçeye olmak üzere iki
dilli sözlükler de yazılmıştır (Özkan, 2013: 430). Bu alfabetik sıralamalı sözlüklere Fars dilinde
de benzer örnekler verilmiştir. Ebu İsa bin Ali bin İsa bin Davud tarafından X. yüzyıl başlarında
Farsçadan Farsçaya yazılan sözlük, Farsça sözlüklerin ilk örneğidir. Sonraki asırlarda Lugat-i
Fürs (XI. yy.), Sıhahü’l-Fürs (XIV. yy), Mecmuatü’l-Fürs (XIV. yy.), Burhân-ı Kâtı’ (XVII. yy.)
164
gibi Farsçadan Farsçaya sözlüklerin yanı sıra El-Bülgatü’l-Mütercem Fi’l-Lugat (XI. yy.),
Mirkat (XII. yy.), Tercemân-ı Kur’an (XI. yy.) gibi Arapça–Farsça sözlükler; Uknûm-ı Acemî
(XV. yy.). Kâime (Bahru’l-Garâib), Şâmilü’l-Luga (XVI. yy.) gibi Farsça-Türkçe sözlükler de
kaleme alınmıştır (Yazıcı, 2009: 401-402).
Türkçe için bilinen ilk büyük sözlük çalışmasının ürünü olarak elimizde bulunan ve
Türkçeden Arapçaya tertip edilen Dîvânü Lügati’t-Türk’ü müteakip “kâmûs, tuhfe, mucem,
nazm, manzume, lûgat, kan, tuhfe, nisab, genc, ferheng” gibi kelimelerle beyan ve tarif edilerek
yazılan sözlükler, daha ziyade “lügat” kelimesi ile tanımlanmıştır. Ancak “söz söylemek, boş
konuşmak, kuş ötmek” gibi anlamlara gelen ve Arapça “lağv” kökünden türetilen “lugat”
kelimesi (Özkan, 2013: 429) İslamiyet ile birlikte “sözlük” için Türklerin en sık tercih ettikleri
terim olmuştur. “Sözlük Bilimi” anlamındaki ilmü’l-luga ve mu’cemiyyât ile sözlük karşılığı
olarak kullanılan mu’cem ve kâmûs kelimeleri sonradan terim haline gelmiştir.” (Durmuş, 2009:
398) Türkçede Cumhuriyet dönemine kadar kâmûs (Kâmûs-ı Türkî), lugat (Lugat-i Nâcî) ve
Farsça ferheng kelimeleri kullanılmıştır. “1932’de Türk Dili Tedkik Cemiyeti tarafından
bunlara karşılık Türkmencede yer alan sözlük kelimesi önerilmiştir.” (Topaloğlu-Kaçalin,
2009: 402). Günümüzde bu şekliyle kullanılan sözlük en umumi ifadeyle “Bir dilin veya bir
dilin bir bölümünün genel olarak veya belirli bir zamanda kullanılan kelime ve deyimlerini
umumiyetle alfabe sırasına, bazen de kavram alanlarına göre ele alıp aynı dille tanımlarını
yapan, örnek vererek açıklayan veya başka bir dildeki karşılıklarını yazan kitap (Durmuş,
2009: 398)” olarak tanımlanmıştır.
İslamiyet ile birlikte yeni fetihler, ticari ve sosyal ilişkiler nedeniyle geniş coğrafyalara
yayılan Türkler, dilin gelişmesi ve diğer dillerle etkileşime geçmesi noktasında pek çok sözlük
tertip etmiştir. Bunlardan edebî kıymeti bulunanlar “manzum sözlükler”dir.
Yazılışı “fenn-i hatîr” yani itibarlı bir ilim olarak görülen “hacmi küçük, faydası çok ve
ezberi kolay eserler” olarak nitelenen manzum sözlükler, “sıbyân” ve “mübtedî” çocuklara ve
tahsile yeni başlayanlara önemli miktarda kelime ve bazı gramer kaidelerinin öğretilmesi için
hazırlanmış eserlerdir. Kültür, edebiyat ve aruz bilgileri de sunan bu eserler, nazmın talebeye hoş
ve cazip gelmesi, vezin üzere kolayca okunması ve tekrar yoluyla kısa sürede ezberlenmesi
bakımından da büyük alaka görmüştür. Bu sözlüklerde bazı edebî sanatların, bahir ve vezinlerin
öğretilmesinin yanı sıra, şiire ve şairliğe meyilli olanların kabiliyetlerinin geliştirilmesi de arzu
edilmiştir (Öz, 1999: 5). “Nazmedilen kelimelerin fesahat ve belagate uygun olmasına da dikkat
edilmiş, bununla güzel konuşma ve maksadı güzel ifade etme melekesinin kazandırılması,
konuşma ve kitabette akıcılığın sağlanması arzu edilmiştir.” (Öz, 1999: 58). Pek çok manzum
sözlüğün mukaddimesinde “lügat ilmi”nin insanı zeki edeceğinden bahsedilmesi ve hatta
müelliflerin kendi çocuklarının da en az bir manzum sözlük ezberlediğini beyan etmesi manzum
sözlüklere olan rağbeti arttırmıştır (Kılıç, 2006: 66).
Bugünkü bilgilerimize ve tespitlerimize göre Türk edebiyatında “ 20 Farsça-Türkçe”, “16
Arapça-Farsça-Türkçe”, “7 Arapça-Türkçe, Türkçe-Arapça”, “3 Türkçe-Rumca”, “1 TürkçeFransızca”, “1 Türkçe-Bulgarca”, “1 Türkçe-Ermenice”, “5 adet diğer dillerde” olmak üzere
toplam 54 manzum sözlük vardır.
165
Yalnızca dil öğretiminde değil belirli bir konuda ya da eserdeki söz varlığını aktarmaya
yarayan sözlükler, sözlük geleneği içerisinde özel ve önemli bir yere sahiptir. Bu sözlükleri
muhtevalarına ve yazılış amaçlarına göre gruplandırmak mümkündür:
1. Eğitim ve Öğretim Amaçlı Sözlükler: Bunlar dil öğretmek gayesiyle kolayca
okunabilecek tarzda hazırlanmış pratik kullanımlı sözlüklerdir (Öz, 1996: 88).
2. İlmî Sözlükler: Kelime bakımından zengin olan eserlerdir (Öz, 1996: 90).
3. Eser Sözlükleri: Manzum ve mensur eserler için hazırlanmış özel sözlüklerdir. Türk
edebiyatı içerisinde sözlüğü hazırlanan önemli eserler şunlardır:
3.1.Mevlanâ, Mesnevî
Mesnevî’de geçen Arapça ve Farsça kelimelerin, ilmî ve tasavvufî
terimlerin, deyim ve edebî mazmunların izahı amacıyla kaleme alınmış
sözlüklerdir. Mesnevî sözlükleri arasında Şeyhî Abdülmecid-i Sivâsî’nin
Mesnevî’den derlediği Farsça basit ve bileşik fiillerin Türkçe karşılıklarını
veren Meyâdînü’l-fürsân adlı eseri dışında, diğer Mesnevî sözlükleri Farsça
izahlıdır.70
3.2.Bostân ve Gülistân
Sa‘dî’nin Bostân’ında ve Gülistân’ında geçen Arapça ve Farsça
kelimelerin ve zor beyitlerin izahı için yazılmış sözlüklerdir. Bu sözlükler daha
çok risale mahiyetindedir ve çoğunun müellifi bilinmemektedir.
Lügat-ı Bostân-ı Şeyh Sa‘dî-i Şîrâzî adıyla yazılan bir Bostân
sözlüğünün yanında bugün elimizde Lügat-i Gülistân, Miftâh-ı Gülistân,
Müşkilât-ı Gülistân, Lügat-i Gülistân-ı Sa‘dî, Lügat-ı Cûy-ı Rahmet adlarıyla
kaleme alınan 1 manzum 5 mensur Gülistân sözlüğü bulunmaktadır. Bu
eserler, aşağıda, ilgili bölümde incelenecektir.
956/1549 ya da öncesinde telif edilen Lügat-i Bostân-ı Şeyh Sa‘dî-i
Şîrâzî’nin müellifi bilinmemektedir. Eserde Bostan’dan derlenen Arapça ve
Farsça 1200 kelimenin Türkçe karşılığı verilmiştir.
3.3.Bahâristân
Abdurrahmân-ı
Câmî’nin
Bahâristân’ındaki
Arapça,
Farsça
kelimelerin, Arapça ibare ve cümlelerin izahı için yazılan, tek eser örneği
kayıtlarda görünmektedir. Ancak esere ulaşılamamıştır.
3.4.Şeh-nâme
Firdevsî’nin Şeh-nâme’sinde geçen Farsça kelimelerin, şahıs ve yer
adlarının, anlaşılması güç beyitlerin açıklanması için yazılan ve tek olarak
bilinen sözlük, Abdülkâdir el-Bağdâdî’nin Lügat-i Şeh-nâme’sidir. Eser,
1659’da tamamlanmıştır.
3.5.Târîh-i Vassâf
Bu eser için de 18. yüzyılın ilk yarısında Nazmî-zâde Hüseyin b. Alî,
Lügat-i Târîh-i Vassâf; Mîrzâ-zâde Ahmed Neylî de Mâ-lâ büdde minhu li’ledîb mine’l-meşhûr ve’l-garîb adlı sözlükleri hazırlamışlardır.
3.6.Târîh-i Nâdirî
Mesnevî sözlükleri için bk.: İbrahim Kunt, Mesnevî Sözlükleri ve Abdüllatîf b. Abdullâh’ın Letâ’ifü’l-Lügat’ı,
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Konya 1996.
70
166
Mîrzâ Mehdî Hân-i Esterâbâdî’nin Târîh-i Nâdirî adıyla Nâdirşâh
Afşâr’ın tarihine dair Farsça eseri için Lügat-i Târîh-i Nâdirî adıyla bir sözlük
yazılmıştır.
3.7.Siyer-i Veysî
Veysî’nin Arapça ve Farsça kelime kullanarak sanatlı bir üslupla
yazdığı Siyer-i Veysî’de geçen yabancı kelimelerin izahı için Siyer-i Veysî
Lügati adıyla bir sözlük kaleme alınmıştır. Sözlüğün müellifi belli değildir
(Öz, 1996: 90-92).
Bu eser sözlüklerinin yanında “alan sözlükleri” kapsamında sayılabilecek sözlükler de
vardır. Bunlar; tıp sözlükleri, inşa sözlükleri, deyim sözlükleri, askerî terim sözlükleri, tercüme
yoluyla telif edilen sözlükler, müntehap-muhtasar ve mürettep sözlüklerdir. (Öz, 1996: 92-94)
Bu çalışmada manzum ve mensur lügat türünün ortaya çıktığı noktadan hareketle dil
öğretimi ve ahlak eğitimine katkıda bulunan Gülistân lügatleri üzerinde durulacaktır.
GÜLİSTAN LÜGATLERİ
Bir sanat ve şiir dili olan Farsçanın şairler için vazgeçilmez olduğu gerçeğinden ve
Farsçayı öğrenme ihtiyacından hareketle dil öğretiminde 15. asırdan itibaren Anadolu sahasında
pek çok eser Farsçadan Türkçeye tercüme edilmiştir.
Şeyh Sa‘dî’nin Gülistân’ı ve Bostân’ı, Feridüddin Attâr’ın Pend-nâme’si ve Mantıku’tTayr’ı, Mevlâna’nın Mesnevî’si gibi dinî metinler tercüme ve şerh örneklerinin başında gelir. Bu
eserlerden Gülistân, Sa‘dî’nin 656/1258 tarihinde (Ateş, 1968: 171) kaleme aldığı ve şöhreti XX.
yüzyıla kadar dünyaya yayılan kıymetli bir eseridir.
Başta Sünni Müslümanlar olmak üzere İslam memleketlerinde dil ve ahlak eğitimi için bir
başvuru kitabı olarak rağbet gören Gülistân, makame (karşılıklı konuşma) tarzında yazılmış bir
eserdir (Kartal, 2001: 100). Öyle ki karşısında biri varmış gibi vaaz ve nasihat ettiği eserine
Sa‘dî, mensur kısımlar arasına manzumeler de ilave ederek hareketlilik katmıştır. Günlük hayatta
karşılaşılan olaylarla, ahlaki ve edebî sonuçlar çıkarılabilen hikâyeler, nükteler ve beyitlerle
süslediği eseri Sa‘dî, bir mukaddime ve sekiz bâb olarak hazırlamıştır:
1. Bâb: Hükümdarların hâl ve hareketleri
2. Bâb: Dervişlerin ahlâkı,
3. Bâb: Kanâatin fazileti,
4. Bâb: Susmanın faydası,
5. Bâb: Aşk ve gençlik,
6. Bâb: Takatsizlik ve ihtiyarlık,
7. Bâb: Terbiyenin tesiri,
167
8. Bâb: Sohbet âdâbı. (Yazıcı, 1993: 38)
Son derece yüksek bir nesir üslubu ile akıcı ve güzel bir seci örneği olarak meydana
getirilen Gülistân’a (Kartal, 2001: 100), pek çok dilde tercüme ve şerh yapılmasına rağmen
hiçbiri aslının şöhretini aşamamıştır. Buna mukabil eserin divan edebiyatı sahasında birçok
değerli tercümesi ve şerhi yapılmaya devam edilmiştir.
Türk edebiyatında Gülistân’ın bilinen ilk tercümesi XIV. yüzyılda Seyf-i Serâyî
tarafından yapılmıştır. Bu tercümeyi müteakip Gülistân, hemen her yüzyılda manzum, mensur ya
da muhtasar birçok Türkçe tercüme ve şerh ile karşımıza çıkmaktadır. Seyf-i Serâyî, Sibîcâbî,
Mahmud b. Kâdî-i Manyas, Za'îfi, Mehmed Es'ad, Ahmed Sâib ve İzzet, Mehmed Said Efendi,
Ahmed Esad, Osman Faik, Kâtip İbrahim, Üsküdarlı Sâfî, İhsan, Hilmî, Emîr Seyyid Ali elHüseynî tarafından yapılan tercümelerin yanı sıra Şâhidî, Lâmi'î Çelebi, Sûdî, Hevâyî-i Bursevî,
Hüseyn-i Kefevî, Hüsnî Efendi, Sürûrî (Kartal, 2001: 101-119) ve Hasan Rızâyî tarafından
yapılan şerhler Gülistân’a gösterilen ihtimam ve ihtiramın bir aksidir.
Tercüme ve şerhlerinin yanında Gülistân’ın bilinmeyen yahut bütün veya belli başlı
kelimelerini açıklamak ve öğretmek için manzum-mensur pek çok lügat vücuda getirilmiştir.
Gülistân’ı doğru anlama ve kaynak dilin zenginliğini doğru fark ettirip öğretimini
gerçekleştirmek gayesi de güden bu sözlükler, Türk edebiyatındaki edebî eserlerde de bir metot
olarak kullanılmıştır.
Gülistân lügatleri; kaynak dilden hedef dile doğrudan kelime kelime tercüme edilmek,
manzum lügat formatında kaleme alınmak ya da yalnızca Arapça ve Farsça kelimelerin Türkçe
karşılıklarının satıraltı/satırarası/derkenar bölümünde verilmesi gibi yöntemlerle hazırlanmıştır.
Bugünkü tespitlerimize göre Gülistân’ın daha iyi anlaşılabilmesi ve Farsçanın
öğretilebilmesi için yazılan Gülistân sözlükleri şunlardır:
1. Kitâb-ı Lügât-i Gülistân (tahminen XVI. yüzyıl)
Tahminen 16. yüzyılda kim tarafından telif edildiği bilinmeyen Kitâb-ı Lügat-ı Gülistân;
‫ﻛﺘﺎب ﻟﻐﺎت ﮔﻠﺴﺘﺎن‬
‫از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ‬... ‫ﻟﻐﺘﮭﺎی ﻛﺘﺎب ﮔﻠﺴﺘﺎن ﺷﯿﺦ ﺳﻌﺪی ﺷﯿﺮازی‬
“Şeyh Sa'dî-i Şîrâzî'nin Gülistân kitabının Arapça ve Farsça kelimeleri” mealindeki cümle
ile başlamıştır.
Bu sözlük risalesi, Gülistân'da geçen Arapça ve Farsça kelimelerin Türkçe karşılıklarını
vermek amacıyla hazırlanmıştır. Gülistân'dan derlenen Arapça ve Farsça kelimeler, ilk harflerine
göre tertip edilmiştir. Maddelerin devam eden satırlar içerisinde yer aldığı görülmektedir. Bazı
Arapça ve Farsça kelimelerin okunuşları yazıyla verilmiş, Arapça çoğul kelimelerin tekil şekilleri
de kaydedilmiştir. Bazen açıklanan kelimenin hangi dile ait olduğu belirtilmiştir.
168
Aşağıdaki örnekte (vr. 1b) de görüldüğü üzere, çok kullanılan Arapça ve Farsça
kelimelerin okunuşları verilmeyip "bi't-Türkî" ibaresinden sonra Türkçe karşılığı yazılmıştır :
‫اطﻔﺎل ﺑﻔﺘﺢ اﻟﮭﻤﺰە ﺟﻤﻊ طﻔﻞ ﺑﺎﻟﺘﺮﻛﯽ ﻛﭽﻮﺟﻜﻠﺮ‬
‫اﻧﺎﺑﺖ و ﺑﻜﺴﺮ اﻟﮭﻤﺰە ﺑﺎﻟﺘﺮﻛﯽ ﭘﺸﻤﺎﻧﻠﻖ‬
Arapça kelimelere dair izahlar ve kelime maddesinin müteradifleri yazılmış, daha sonra
da Türkçe karşılıkları zikredilmiştir. Müellif yaptığı bu izahlar arasında bazen özel kitap adlarını
da zikretmiştir. Arapça sözlüklerden yapılan nakiller ve kelimelerin anlamları dışında yapılan
izahlar ise Arapçadır (Öz, 1996: 269; Kartal, 2001: 117).
Arapça ve Farsça olarak yaklaşık 350 civarında madde içeren Kitâb-ı Lûgat-ı Gülistân'da,
maddelerin tertibi için bâb ya da fasıl başlıkları kullanılmamıştır. Bu eserden sonra yazılan
Gülistân lügatleri, bu eserin birer muhtasarı mahiyetinde olup maddeler ve bunların tertibi bu
sözlük ile hemen hemen aynıdır (Öz, 1996: 269).
Kelime maddelerinin harekelendiği nüsha sondan eksiktir.
Nüshası:
İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi III: Ahmed Kısmı Nu. 2754.
2. Müşkilât-ı Gülistân (1593)
Müellifi belli olmayan bu lügat, itmam kaydına göre Şevval 1001/Temmuz 1593 tarihinde
tamamlanmıştır. Aşağıdaki örnekte (vr. 85b) de görüldüğü üzere, Gülistân'dan derlenen Arapça
ve Farsça kelimeler, hemen hemen Gülistân'ın metni takip edilerek ve ona bağlı kalınarak tertip
edilmiştir:
‫ ﻧﺒﺎت اوت‬، ‫ ﻣﻨﻜﺮ اﻧﻜﺎر اوﻟﻨﻤﺶ‬، ‫ ﻣﻤﺪ اوزون اﯾﺪﯾﺠﯽ‬، ‫ ﻧﺎﻣﻮس ﻛﯿﺰﻟﻮ اﯾﺶ‬، ‫ﻣﻨﺖ ﺷﻜﺮ‬
Lügatte yer alan maddeler sekiz bâba ayrılmıştır. Ancak ikinci bâb atlanmış ve birden
sonra direkt üçüncü bâb yazılmıştır. Bu lügat 1000 civarında kelime maddesi ihtiva etmektedir.
Kelimeler, metinde geçtiği şekilde alınmıştır. Özellikle Arapça kelimelerin harekelendiği
görülmektedir (Öz, 1996: 272; Kartal, 2001: 117).
Nüshaları:
169
İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi Beyazıt Kısmı Nu. 5568.
Wien Kaiserlich-Koniglichen Hofbibliothek, Teng. Nu, 86.
3. Lügat-ı Cûy-ı Rahmet (1669)
Doktora tezi olarak hazırlamakta olduğumuz Hasan Rızâyî’nin Safer 1080/ Haziran
1669’da yaklaşık 10.000 beyit civarında olan Türkçe manzum Gülistân tercümesi olan Cûy-ı
Rahmet’in içinde bulunan ve yaklaşık 5000 beyit olan manzum Türkçe lügat, yazmanın der-kenar
bölümüne işlenmiştir.
11b varağından başlayarak daha ziyade yaprakların der-kenar bölümlerine yazılan bu
sözlük, mevcut bilgilerimize göre, Gülistan için yazılan tek manzum sözlüktür.
Fā‘ilātün Fā‘ilātün Fā‘ilün
Sālī bir yıl yaṣdıḳa bālīn dinür
Ḥażret-i Yaḥyā ki ma‘lūm bilinür
Fā‘ilātün Fā‘ilātün Fā‘ilün
Hem daḫı kām dindi murāda yine
Geçmege güẕer dinildi biline
Mefā‘īlün Mefā‘īlün Fe‘ūlün
Zened urmaḳ daḫı cāme ḳabādur
Cihān içinde pāklük ḫoş ṣafādur
Görüldüğü üzere birbiri ile kafiyeli bu mısraların hepsi aynı vezinde değildir. Ancak genel
olarak 11’l hece ölçüsündeki vezin kalıpları kullanılmıştır.
4. Miftâh-ı Gülistân ( tahminen XVIII. yüzyıl)
Miftâh-ı Gülistân, Ali b. Hacı Osmân tarafından telif edilmiştir. Müellifi hakkında
kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Gülistân için yazılmış olan bu sözlük risalesi, Türkçe bir
mukaddime ile başlar. Müellif, bu bölümde eserini "ihvân-ı safâ ve halvet-i vefâ" diye tabir ettiği
bir mecliste dostlarının kendisinden Gülistân’ın zor kelime, tabir ve beyitlerinin anlaşılmazlığını
170
giderici bir sözlük yazmasını rica etmesi üzerine kaleme aldığını ve onu Sıhâh-ı Acemî uslûbu
üzerine bina ettiğini belirtir.
Otuz dokuz yapraktan oluşan Miftâh-ı Gülistân beş bölümden oluşmaktadır. Eserin
mukaddimesinde bu bölümlerin içeriklerine şu başlıklarla işaret edilmiştir:
Kısm-i evvel: Der-takrîr-i kelâm-i şerîf-i Hudâ-i Rahîm
Kısm-i devvum: Der-takrîr-i ehâdîs-i lafz-i Resûl-i kerîm
Kısm-i sevvum: Der-ta'bîr-i guftâr-i hukemâ-i gevher-nisâr
Kısm-i çehârum: Der-tezkîr-i ebyât-i semer-âsâr
Kısm-i pencum: Der-takrîr-i lügat-i tâvûs-nigâr ki kitâb-ı Gülistân’da gelmişdür.
Birinci bölümde Gülistân'da geçen ya da işaret edilen ayetlere, ikinci bölümde hadislere,
üçüncü bölümde veciz sözlere, dördüncü bölümde anlaşılması güç bazı beyit ve şiirlere yer
verilmiş ve bunların Türkçe tercümeleri yapılmıştır. Beşinci bölümde ise, Gülistân'dan derlenmiş
izaha muhtaç Arapça ve Farsça kelimelerin Türkçe karşılıkları verilmiştir. Bu bölümde yer alan
kelime maddelerinin önemli bir kısmı Arapçadır. Kelime maddeleri Gülistân'da geçtiği şekilde
yazılmıştır. Aşağıda örnekte (vr. 39b) olduğu gibi Türkçe karşılıkları verilirken okunuşları
verilmemiş; tekil kelimelerin çoğulları, çoğul kelimelerin de tekilleri gösterilmemiştir:
‫ ھﺪی ﻣﻜﮫ ﯾﮫ ﻛﻮﻧﺪرﯾﻠﻦ ﻗﺮﺑﺎن ﺑﻘﻮل ﷲ و اﺗﻘﻮﻧﯽ‬، ‫ ھﺎدی رھﻨﻤﺎی‬: ‫ﻓﺼﻞ اﻟﮭﺎ‬
Bu bölümde 1800 civarında kelime maddesi yer almaktadır. Maddelerin tertibinde son
harfler bâb, ilk harfler de fasıl kabul edilmiş ve fasıllar alfabetik sıraya göre dizilmiş; fasıllarda
yer alan kelimeler de ikinci ve diğer harflerine göre alfabetik olarak tertip edilmiştir (Öz, 1996:
367; Kartal, 2001: 118).
Nüshası:
İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, T 2783.
5. Lügat-i Gülistân-ı Sa'dî (tahminen XVIII. yüzyıl)
Müellifi belli olmayan bu lügat, tahminen XVIII. yüzyılda telif edilmiştir. “Hâzâ Lügat-i
Gülistân-ı Sa'di” ibaresiyle başlayan ve yanlışlıkla Cifr el-imâm Alî adına kayıtlı olan on dokuz
yapraklık bu sözlük risalesi, dört bâbdan oluşmaktadır.
Birinci bâbda, Gülistân'da geçen 340 civarında Arapça ve Farsça kelimenin Türkçe
karşılığı verilmiştir. Maddeler, ilk harfler esas alınarak alfabetik olarak 27 fasla ayrılmış,
kelimelerin Türkçe karşılıkları da satır aralarına yazılmıştır. Aşağıda verilen örnekte (vr. 19a)
görüldüğü gibi; kelimeler Gülistân'da geçtiği şekilde verilmiştir.
171
‫ ارﻣﺎق اوﻟﺮ ارﻣﻘﻠﮫ ارﻣﻖ ﻗﭽﻦ اﺗﻔﺎق اﺗﺴﮫ دﻛﺰ اوﻟﺮ‬،‫ﻧﮭﺮ و ﻧﮭﺮ اﻟﯽ ﻧﮭﺮ اذا اﺗﻔﻘﺖ ﺑﺤﺮ‬
Gülistân'da zikredilen ya da telmih yapılan ayetlere, ikinci bâb'da hadislere, üçüncü
bâb'da muhtelif kelime ve ibarelere, dördüncü bâb'da Arapça ya da Farsça beyitlere yer verilmiş
ve bunların Türkçe tercümeleri yazılmıştır (Öz, 1996: 368; Kartal, 2001: 118).
Nüshaları:
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi, 1 Saib II, Nu. 1438.
Ankara Millî Kütüphane, A. Ötüken Nu. 2616/2.
6. Ahmed Mazhar, Gülistân ve Lügat-i Gül-deste
Ahmed Mazhar, bu eserinde Gülistân'da geçen kelimeleri bir araya toplamış ve onlar
hakkında bilgi vermiştir. Eser İstanbul'da yayınlanmıştır (Olgun, 1978:122; Kartal, 2001: 119).
SONUÇ
20. yüzyılın başlarına kadar İslâm ülkelerinin medreselerinde olduğu gibi, Osmanlı
medreselerinde de Fars dili ve edebiyatı öğretimi ile ahlak eğitiminde kullanılan Gülistân için
bugünkü tespitlere göre; 24 tercüme, 14 şerh (7 tanesi Şerh-i Dibâce-i Gülistân) ve 5’i mensur,
1’i manzum olmak üzere 6 adet de Türkçe sözlük yazılmıştır.
Anadolu’da 15. yüzyıldan 20. yüzyılın ortalarına kadar devam eden manzum sözlük
geleneği içerisinde işlediğimiz Gülistân sözlükleri; eser sözlüğü bağlamında, estetik açıdan
olduğu kadar, pedagojik açıdan da kaynak metinlerdir. Çoğaltılmasının devrin teknik şartlarına
binaen kolay olmadığı göz önünde bulundurulduğunda sözlükler, okuyucular tarafından genel
olarak hıfzedilmeye çalışılmıştır. Dil öğrenmeye ve Farsçaya duyulan ihtiyacın bir sonucu olarak
ortaya çıkan Gülistân lügatlerinden mensur olanlar muhtasardır. Manzum olan örneği ise
günümüz alfabesine aktarıldığında edebî ve teknik özellikleri vesilesiyle Farsça öğrenmek ve
Gülistân’ı anlamak maksadına önemli ölçüde hizmet edecek niteliktedir.
Bu noktadan hareketle bugün dahi manzum sözlüklerin dil öğrenme faaliyetleri içerisinde
kullanılması mümkün ve faydalı görünmektedir. Her ne kadar bu gibi sözlüklerin hazırlanması
belirli bir şairlik yetisi ve çeşitli kabiliyetler gerektirse de başta dil öğrenme konusundaki
toplumsal önyargılarımızı yıkmak gibi kazanımlar sağlayacağından bu alandaki çalışmalar
çabaya ve denemeye değer girişimler olacaktır.
172
KAYNAKÇA
ATEŞ, Ahmed (1968). İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler I [Üniversite ve
Nuruosmaniye Kütüphaneleri], İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
DURMUŞ, İsmail (2009). Sözlük, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, C. XXXVII.
KARTAL, Ahmet (2001). “Sa‘dî Şîrâzî’nin Gülistân İsimli Eserinin Türkçe Tercümeleri”, S. 16,
Bilig.
KILIÇ, Atabey (2006). Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve TürkçeArapça Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
(Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı) S. 20, s. 65-77. Kayseri.
KUNT, İbrahim (1996). Mesnevî Sözlükleri ve Abdüllatîf b. Abdullâh’ın Letâ’ifü’l-Lügat’ı,
Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi).
ÖZ, Yusuf (1996). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
ÖZKAN, Ferudun Hakan (2013). “Bozoklu Osman Şâkir ve Şehdü Elfâzı”, Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi, C. 6, S. 26, Bahar 2013.
TOPALOĞLU, Ahmet; KAÇALİN, S. Mustafa (2009). Sözlük, TDV İslam Ansiklopedisi,
İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C.XXXVII.
YAZICI, Tahsin (2009). Sözlük (Farsça), TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet
Vakfı Yayınları, , C.XXXVII.
173
ABDULLAH ŞİKALYİÇ’İN SÖZLÜĞÜNDE DİNİ-TASAVVUFİ
TURCİZAMLAR
Doğan YÜCEL
International Burch University PhD. Student
Mustafa ÇETİN
Doç. Dr. International Buch University
Turkish Language and Literature Department
ÖZET
Bosna-Hersek tarihte farklı medeniyetlerin etkisinde kalmıştır. Bunlar içerisinde Türk
kültür ve medeniyetinin yeri bambaşkadır. Tarihi süreçte Balkanlar’a gelip yerleşen Hunlar,
Bulgarlar, Avarlar, Peçenekler gibi birçok Türk boyunun yüzlerce yıl bu coğrafyada yaşadıkları
ve Güney Slav milletlerini etkiledikleri bilinmektedir. Bu etkinin 1463’te Fatih Sultan Mehmet
Han’ın Bosna-Hersek’i fethiyle arttığı ve hızlandığı görülmektedir. Osmanlının, Bosna-Hersek’i
fethinden sonra Boşnaklar hızla, büyük gruplar halinde inanç olarak İslamiyeti seçmişlerdir.
İslamiyeti kabul eden Boşnaklar dini hayatla ilgili sözcüklerin neredeyse bütününü Osmanlı
Türkçesinden devşirmişlerdir. Yaklaşık beş yüz yıl Osmanlı Türkleriyle iç içe yaşayan
Boşnaklardan etraflarındaki diğer toplumlar zamanla Türk diye bahsetmeye başlamıştır. Bu
yaklaşımı bugün bile yadsımayan Boşnaklar İslamiyetin yaşam biçimlerini ifade eden tasavvufa
ilgi duymuştur. Bugün hala Boşnaklar arasında tekyelerin önemli bir etkisi görülmektedir.
Boşnaklar, her alanda olduğu gibi dil alanında da etkilenerek Osmanlı Türkçesinden binlerce
sözcük ödünçlemişlerdir. Ödünçledikleri bu sözcükleri Turcizam adıyla anmışlardır. Bu adla
anılan sözcüklerin çoğu Arapça ve Farsça olmasına rağmen Boşnaklar bunları Osmanlı
Türklerinden aldıkları için bu adla anmaktadırlar. Turcizamlar içinde dini-tasavvufi kavramlar
büyük bir yekünü teşkil etmektedir. Türkçenin Sıpça, Hırvatça ve Boşnakçadaki(Güney Slav
Dilleri) etkileri farklı çalışmalarla ortaya çıkarılmıştır. Bunların en önemli ve değerlilerinden biri
de Abdullah Şkalyiç tarafından 1966’da yazılan “Sırp-Hırvat Dilinde Türkçe Sözüğü” dür. Bu
sözlükte 6878 farklı anlamda 8742 kelime derlenmiştir. Abdullah Şkalyiç, eserinin takdiminde
Türkçe kelimelerin fonetik değişikliklerini, dil kökenlerini, fiil çatılarını ve tematik
gruplandırmalarını listler halinde göstermiştir. Bu çalışmayla adı geçen sözlükte verilen dinitasavvufi kavramlar taranarak tasnif edilmiştir.
Anahtar Sözcükler: Bosna-Hersek, Turcizam, Türk kültürü, dini-tasavvufi kavramlar,
kültürel etkileşim.
RELIGIOUS AND SUFI TURCIZAM IN ABDULLAH ŠİKALJİĆ’S DICTIONARY
ABSTRACT
174
Bosnia and Herzegovina has been under the influence of differernt civilizations. Among
these the most influencial one is Turkish culture and civilization. Throughout the history it is
known that Huns, Bulgarians, Avars, Pechenegs settled in the Balkan region and influenced the
South Slavian nations. This influence accelerated after Fatih Sultan Mehmet conquired Bosnia
and Herzegovina.
After the Ottomans came to Bosnia, large groups of Bosnians converted into Islam. As a result of
this most of the words related to religion were borrowed from the Ottoman Turkish language.
Because of living together for about five hundred years, other nations started to mention the
Bosniaks as Turks. With this feeling even today the Bosniaks has geart interest for Sufism.
Among Bosniaks tekkes play an important role. The Bosniaks borrowed many words in the field
of language as other fields. They call these words as ‘Turcizam.’ Although many of these words
are Arabic and Persian, the Bosniaks call them that way because they had borrowed them from
the Ottomans. One of the major parts of Turcizam is religious and sufi terms. The influence of
Turkish on Bosnian, Croation and Serbian has been studied in many aspects. The most popular
and important one is “Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku”, written by Abdullah Şkalyiç in 1966.
In this dictionary he collected 6878 words with 8742 different meaning. In the introduction part
of his dictionary Abdullah Şkalyiç lists the phonetics changes, the origins of language, verbs roof
and thematic groupings. In our study, the religious and sufi terms have been scanned and clasified
in the mentioned dictionary.
Key words: Bosnia and Herzegovina, Turcizam, Turkish Culture, religious and sufi
terms, cultural interaction.
1. GİRİŞ
400 yıldan fazla bir süre kalan Osmanlılar gibi öncesinde de Karadeniz üzerinden
Balkanlar’a gelip yerleşen Hunlar, Bulgarlar, Avarlar, Peçenekler gibi birçok Türk boyunun
yüzlerce yıl bu coğrafyada yaşadıkları bilinmektedir. Bu Türk kavimlerinin yüzyıllarca bu
coğrafyayı idareleri altlarına aldıkları da ilmi bir realitedir. Yönetilenin yöneteni çoğu zaman bir
çok yönden taklit ettiği veya en azından yönetenden etkilendiği de bir başka gerçekliktir. Bu
noktadan hareketle yüzlerce yıl Balkanlarda hükümranlık kuran Türklerin dili Türkçenin de belli
oranda yerli halkları da etkilediği yapılan çalışmalarla ortaya konmaktadır. Bir dildeki kelimeler
başka bir dile geçerken salt yalın halde geçmez aynı zamanda kültür ve medeniyet taşıyıcılığı da
yaparlar. Ödünçlenen dildeki kelimeler o dilin kültür, din, inanış, yaşama şekilleri, medeniyet
tasavvurları gibi ögeleri de beraberinde götürürler. Bu anlamda Balkan dillerine geçen Türkçe
veya Türk kültürü kökenli kelimelerle ilgili en değerli çalışmalardan birisi de Abdullah Şkalyiç
tarafından 1966’da yazılan “Sırp-Hırvat Dilinde Türkçe Sözüğü” dür. Bu sözlükte 6878 farklı
anlamda 8742 kelime derlenmiştir. Abdullah Şkalyiç eserinin takdiminde Türkçe kelimelerin
fonetik değişikliklerini, dil kökenlerini, kelime çatılarını ve tematik gruplandırmalarını listler
halinde göstermiştir. Bu çalışmamızda adı geçen sözlükte verilen Türk Dili ve Edebiyatının
önemli bir ögesi olan “Dini ve Tasavvufi Kelimeler” taranmıştır. Bu kelimeler;
a. Dil kökenleri,
b.Fonetik değişimler,
c.Anlam korunması veya değişiklikleri,
d.Tematik gruplandırmalar
başlıkları altında incelenmiştir.
2.Dillerarası iletişim
175
Yeryüzünde bir başka dilden kelime alışverişi olmamış veya diğer dillerleetkileşimde
bulunmamış bir lisan bulma ihtimali yoktur. Hatta ilmi bir realite olarak dünya üzerinde değişik
dil aileleri bulunmaktadır. Yapıca ve/veya sesçe birbirlerine az ya da benzemektedirler.
Diller canlı bir ağaç gididirler. Bir tarafından sürgün verirken diğer tarafında bazı dallar
kurumaktadır. Dillerdeki gelişim ve değişim ise değişik yollarla olmaktadır. Savaşlar, büyük
göçler, tabii afetler, sosyal hareketler, ilmi gelişmeler, dini yayılışlar vb sayılabilir. Bu makalede
ise idareci olan dilin (Türkçe) idare edilen bir dil (Boşnakça) üzerinde din yoluyla girdiği
etkileşim üzerinde durulacaktır. Dinî kelimelerin bir dilden diğer dile dinin sosyal hayatla ilgili
kelimeleri hem de en ince detayına kadar ödünçlemesi ancak alıcı dilin verici dilin dinini
kabulüyle mümkündür. Bosna dili de bu şekilde Osmanlı idari dinini kabul etmesiyle yüzlerce
dini kelimeyi dini hayatın çeşitli sahlarından olmak üzere ödünçlemiştir.
Bosna’nın Osmanlı’dan kopmasının üzerinden yüzyıldan fazla bir zaman geçmiştir. Bu
zaman zarfında her iki taraf da aradaki yakınlığı Bosna savaşına “uzaktaki gidilmeyen akraba”
gibi görüyordu. İki millet arsında yeniden bir yakınlaşma süreci başlamıştır. Bu süreci
hızlandırma adına ortak kültürün kullanılması da önemli bir yer tutmaktadır. (İyiyol, 2009, 380386)
3. Osmanlı Öncesi Bosna Ve Tarihi Arka Plan
Bununla beraber Osmanlı, özelde Bosna ve genelde Balkan topraklarında çok kalıcı izler
bırakmıştır. Marinkoviç, gözlerimizin önünde hala Osmanlı “hayaleti” sallanıyor. Demek ki
Osmanlı mirası en kalıcı mirasımızdır. Demek ki milli kültürümüzde ve bilincimiz altında bu
miras hala canlıdır. Kültürümüzün ve kimliğimizin çeşitli tabakalarında Osmanlı mirası ayrılmaz
bir parçadır, demektedir. (Marinković, 2012: 46) Hiç kuşkusuz Balkanlara en derin izleri bırakan
Osmanlı medeniyetidir. Balkanı Balkan yapan hala mevcut Osmanlı yansılamarıdır. Bildiğimiz
Balkan, bu yansımalar olmadan düşünülemez. (Marinković, 2012: 46)
Türkler, Bosna topraklarına Osmanlıdan sekiz asır önce gelmişledir. Türkler bu
coğrafyada VII. yüzyılın başında gelmişler ve iki yüzyıl hüküm sürmüşlerdir. (Hodzić, 2007: 45)
Nurkić’in Bojić’ten aktarmasına gore; Balkanlar’daki toplumların İslam’la ilk teması Osmanlı
devletinin bu bölgeleri ele geçirmesinden yaklaşık 3–4 asır önceye kadar götürülebilir. Araplar ve
güney Slavlar ilk defa VIII. yüzyılda bir karşı karşıya gelmişlerdir. (Nurkić, 2007: 9) Osmanlı
Devleti Bosna'yı fethettiğinde yerli halkın dinî inanışlarına müdahale etmemiş ve islamlaştırma
yoluna girmemiştir. Osmanlı, yerli halkın islamı gönülden seçmelerini beklemiştir. Hatta
Bosna'da bu durum yaklaşık 400 yıl sürmüştür. Duboçani Köyü’nde yaşayan son Bogomil Helez
(Helej) ailesinin XIX. yüzyılın ikinci yarısında İslam’a geçmiştir (Hodzić, 2007: 55)
Osmanlı döneminde Balkanlarda islmalaşma ne kadar ve nasıl olmuştur? Balkanlarda,
nüfusun bir kısmı İslam dinini kabul etmiştir. Sırp topraklarında sadece şehir nüfusu
islamlaşmıştır. (Marinković, 2012: 47) Özelde ise, Bosna'da dil ve kültür bakımından müessir
olmasının sebeplerinden birisi de Osmanlı öncesi dini inanışlarıdır. Bosna'da Bogomil
mezhebinin İslama yakınlığı ve Bosna halkının Osmanlı'yı kurtarıcı gibi görmesi bunun bir
ifadesirdir. Bununla ilgili olarak; bu isimleri kendilerine muhalifleri tarafından verilmiştir.
Katolik ve Ortodoks gibi baskın ve hâkim inanç grupları arasında yaşam alanı bulmaya çalışan bu
inanç, bahsi geçen inançlar tarafından baskı ve zulümlere maruz bırakılmış, tabiri caizse kökünün
kazınması için gereken ne varsa yapılmıştır. (Hodzić, 2007: 1) Bosna halkı mezheplerinden
dolayı çok ciddi baskılar ve zulümler görmüşlerdir. Hodzić’in Hadzijahic’ten aktarımıyla Bosna
tarihi içerisinde ilk defa Bogomiller, yabancılardan değil de kendi kralları tarafından böylesine
bir baskı görünce doğal olarak kendilerine özgürlük ve emniyet garanti eden Osmanlılardan yana
tavır takınmışlardır. (Hodzić, 2007: 70) Bu sosyal kabulün neticesinde Hodzić, Handzić’in şu
176
sözlerini nakleder; Fatih, Bosna’nın kalesi olan Jajce’yi fethedince kaynaklara göre yaklaşık
36.000 Bogomil ailesi, Jajce’ye Fatih’in ayağına gelerek saygı gösterisinde bulunmuş ve topluca
İslam’ı kabul etmiştir (Hodzić, 2007: 70) İslamı seçmeyenlerin üzerinde de herhangi bir baskı
olmamıştır. Bu konuda Hodzić, Handzić’in iu tespitlerine yer verir; İslam’ı seçmeyenler de
Osmanlıların gelmesiyle yüzyıllar sonra rahat bir nefes almış, huzur içerisinde yaşamaya devam
etmiş ve hiçbir zorlama veya baskı olmadan daha sonra kendiliklerinden İslam’ı seçmiştir.
Kaynaklar daha sonra bölgedeki Hıristiyan tebaadan ve hatta papazlardan bile İslam’a geçenlerin
olduğunu haber vermektedir. (Hodzić, 2007: 71) Bu yolla, Osmanlının ilk asırlarında Balkanlarda
yaşayan halkın hem kafaları hem de kalpleri fethedilmiştir. (Çelik, 2010; 22)
3.1. İktisadi ve İdari Hayat
Bosna’nın İslamlaşmasında sufî dervişlerin ciddi katkıları olmuştur. Dinlerin de
benzeşmesi bu yakınlaşmayı artırmıştır. Sosyal hayat ve devlet işlerinde de memuriyetlerin
verilmesi bu süreci hızlandırmıştır. (Özden, 2007: 66-67) Nurkić’in Alibašić’ten naklettiğine
göre; en fazla ve en hızlı İslamlaşma süreci Sarayevo civarı ve merkezinde yaşandı. 1600– 1604
yılından kalan defterden anlaşılacağına göre, XVI. yy.ın sonunda, bu bölgenin %90 Müslüman
idi. (Nurkić, 2007: 44)
Boşnakların Enderun mektebinde eğitim almalarının da büyük etkisiyle Bosna’dan birçok
devlet adamı çıkmıştır. Bu konuda Nurkić, Handzić’in şu tespitini nakleder; İslamlaşmanın ödülü
başlangıçta sahip oldukları topraklar üzerinde tasarruflarına dokunulmaması ve çeşitli vergilerden
muaf olmaları gibi pratik kazanımlar iken bunu devlet kademelerine giden yolun açılması
izleyecekti. Nitekim 1580 yılında beylerbeylik statüsünü kazanan Bosna-Hersek Babıâli’ye yirmi
vezir yetiştirecektir. Örneğin tam da Balkan fetihlerinin zirvesinde olduğu dönemde, 1544-1612
yılları arasında baş vezirlerin tamamı Boşnak olmuştu. (Nurkić, 2007: 46) 19. yy Osmanlısında
mülkiyeden, seyfiyeye oradan şair paşalara kadar 25 önemli Bosnalı şahsiyetin hayatını
derlemiştir. Bu da bizlere Bosna halkının Osmanlı idari ve ictimai hayatında her alanda entegre
olduğunun bir ispatıdır. (Hadzi, 2007)
3.2. Sosyal hayat
Balkanlar, denebilir ki gerçek anlamda şehirleşmeye Osmanlı döneminde başlamıştır.
Balkanlardaki birçok şehir Osmanlı döneminde şehirleşmiştir. Osmanlı döneminde yapılan
camiler, kervansaraylar, konaklar, hamamlar, çeşmeler, köprüler vb. bir kısmı günümüze de
gelmiştir. Bu Osmanlı kültür miraslarında Osmanlı mimarisi vardır. 14. - 18. yüzyıllar arasında
Balkan halkları dil ve dinlerini değiştirmeden Türk usulü yaşamışlardır. (Nurkić, 2007: 11)
Sosyal hayatın her alanında denebilir ki Bosna halkı kültürel manada Türkleşmişlerdir.
Nurkić, çalışmasında Handzić’in şöyle dediğini nakleder; Hayat tarzı, yeme içme alışkanlıkları,
ev tezyinatı, kuyumculuk, halı dokumacılığı ve bazı küçük el sanatlarında bu etki hala
görülmektedir. İslam kültürünün en belirgin izleri mimarlık ve şehir planlamasında kendini
gösterdi. (Nurkić, 2007: 36-37) Osmanlı bosnası’nın Avrupalı mirasında Osmanlı Bosnası’nın
ticari hayatını tarihi evraklar ışığında ortaya koyar. (Norman, 2009: 99-108) Sosyal hayatla ilgili
çalışmalara göz atmakta fayda olduğu kanaatindeyiz. Osmanlı idaresini açıkça gösteren tımar
sistemini anlatan “Dirlik defterleri” oldukça önemli bir yere sahiptir. (Özünlü, 2010:193-200)
Nurkić, Bojić’in Osmanlı şehirlerinin kuruluşuna dair şu sözlerini aktarır; Bosna’daki
kasaba kuruluşunda dervişlerin rolü büyüktür. Kasaba kurulmasına mescitle başlanırdı. Onun
yanında çok çabuk hamamlar ve diğer binalar yer alırdı. Böylece bu kasabalar tam bir İslami
177
şehir olarak ortaya çıkıyorlardı. (Nurkić, 2007: 52) Bu noktada, Osmanlı öncesinde gelip
yerleşen ve Osmanlı sonrasında da varlıklarını muhafaza eden tekke ve dervişlerin adet ve
gelenekleriyle, Türkçe ve Türk kültürü unsurlarını inceleyen, İyiyol önemli tespitler yapmaktadır.
(İyiyol, 2009: 1-14)
Osmanlı dönemi şehirciliğinin konut mimarisinin izlerini Bečirović
örnekleri ve çizimleriyle ele almıştır. (Bečirović, 2011: 1-367) Beyzadeoğlu, Osmanlı eserlerinin
alkanlardaki yekünleriyle ilgili şu tespitlere yer verir; XIV. yüzyıldan itibaren Osmanlı
hakimiyeti altına giren Balkanlarda kültür merkezlerinin oluşturulmasına büyük önem verilmiştir.
8613 cami, 642 medrese, 2190 mektep, 1019 tekke bulunduğu görülmektedir. (Beyzadeoğlu,
2002, 520) Çavuşoğlu, Osmanlı’nın toprak kayıpları ve yenilgileri sonrasında dağılan
Yugoslavya coğrafyasında kronolojik tarihlere göre nüfus dağılımlarını ve bölge bölge
Türkiye’ye göçleri cetvellerle ele almıştır. (Çavuşoğlu, 2007: 123-154)
6.4. Osmanlı Döneminde Bosna’da Edebi Hayat
Nurkić, Bosna’nın İslamlaşması ve dilin bir nevi ortaklaşması konusunda Bojić’in şu
ifadelerini aktarır; Dervişler Makedonya’dan İshak Bey İshakoviç tarafından Bosna’ya getirildi.
Onlar Slav kökenli oldukları için onların dili Bosna diline yakındı ve pek fazla zorlanmadan
insanlarla temas kurabilirlerdi. (Nurkić, 2007: 52)
Vardar Yenicesi, Üsküp, Bosna, Manastır, Filibe, Serez, Sofya, Belgrat gibi şehirlerin
kültür merkezi haline gelişiyle çok sayıda Divan şairi yetişmiştir. Şair tezkireleri ve diğer
kaynaklar dikkate alındığında şair sayısı 803 civarındadır. Bu sayı, saz şairi ve mutasavvıf şairler
de hesaba katılırsa daha da artmaktadır. (Oğraş, 2006: 230) Oğraş, İsen’in şu tespitleriyle devam
eder; şair tezkirelerinde yer alan 3182 civarındaki şair ve Osmanlı Devletinin coğrafi genişliği
dikkate alınırsa Balkanlarda yetişen şair sayısı oldukça fazladır. Osmanlı Devletinin şair
kadrosunun önmeli bir kısmını Rumeli yetiştiriyordu dense mübalağa edilmiş olmaz. (Oğraş,
2006: 231-232) Oğraş, Bosna-Hersek'te yetişen divan şairlerinin yüzyıllara göre dağılımını bir
grafikle göstermiştir. Bu grafikte 803 şairin 128'inin hali hazırdaki Bosna topraklarından yetiştiği
görülmektedir ki Osmanlı coğrafyasıyla kıyaslandığında oldukça küçük bir toprak sahası
olmasına rağmen bu rakam çok ciddi bir yekün tutmaktadır. (Oğraş, 2006: 234)
4. Balkan Dilleri ve Türkçe
Bilgehan Gökdağ, Balkan coğrafyasını konuşulan diller bakımından ülke ülke ele alarak
bir resim çizmeye çalışmıştır. Ayrıca, bu çalışmasında Balkanlarda konuşulan dilleri nüfus ve
lehçeler bakımından da ortaya koymuştur. (Gökdağ, 2012, 1-27) Mustafa İsen ise, Varayım
Gideyim Urumeli’ne adlı eserinde rumelindeki Türk edebiyatı çalışmaları ve Divan şairleri
hakkında geniş bilgiler vermiştir. (İsen, 2009: 1-205)
Türk dilinin en çok etkilediği, söz hazinesinden pek çok unsurun geçtiği diller sıralanırsa
en başta Balkan dilleri gelir. Boşnakça, Sırpça, Hırvatça, Arnavutça, Bulgarca, Romence,
Yunanca, Osmanlı dönemindeki Türk hâkimiyeti altında birçok kelime ve unsurları bünyelerine
dâhil etmişlerdir. (Kırbaç,
Osmanlı damgası en fazla dilimizde bulunabilir. Şüphesizdir ki Türkçe’nin Sırpça’ya
bıraktığı izler sarsılmaz ve en kalıcı Osmanlı mirasıdır. Tarihimizde hiçbir dil Sırpça’yı bu kadar
etkilememiştir. Geçmişte sekiz binden fazla Türkçe sözcük dilimize geçmiştir. Hayatın hemen
bütün alanlarında günümüzde dahi Türkçe sözcüklere rastlamaktayız. (Marinković, 2012: 50-51)
Nurkić. Balkan ve Sırp dillerine geçen kelimelerin miktarı hakkında Slavoljup’un şu sözlerini
178
aktarır; Bugün Balkanlarda tekerlemeler, masallar, halk hikâyeleri, bilmeceler, atasözü ve
deyimler türküler, maniler (martifal) ninniler, ağıtlar vb. yaşamaktadır. Birçok Türk atasözü
Balkan dillerine çevrilmiş ve kullanılmaktadır. Birçok Türk ezgisini Balkan şarkılarında
görüyoruz. Balkanlarda Türk kültürünün yöre halkına ne denli etki ettiğinin en açık göstergesi ise
onların dillerine girmiş Türkçe kelimelerdir. Sırpça, Hırvatça, Boşnakça’ya yedi bin,
Arnavutça’ya sekiz bin, Macarca ve Romence’ye de çok sayıda Türkçe kelime girmiştir (Nurkić,
2007: 12) Bilinen bir gerçektir ki, Türkçe, Sırpça’ya ve söz konusu olan Balkan dillerine
Fransızca, Almanca, İngilizce, İspanyolca, İtalyanca vb. Avrupa dillerinden çok daha fazla etki
yapmıştır. Hiçbir Avrupa dilinden Sırpçaya vb. Balkan diline Türkçe kelimelerin sayısı kadar
kelime intikal etmemiştir. Bütün Balkan dillerinde olduğu gibi Sırpçada da bugün binlerce
Türkçe kelime kullanılmaktadır. Bu Türkçe kelimelere Sırpçada hâlâ karşılık bulunamadığı için
Sırplar onları kendi öz malı imiş gibi benimseyerek kullanmaktadırlar. (Pars, 2004: 21) Hatta, dil
ilişkilerinde sosyal bakımdan baskın olan verici dile ilişkin unsurlar, alıcı dilin konuşurları
tarafından prestijli olarak değerlendirilir. Türkçe sözcükler, bazen Slavca eş anlamlılarına göre
daha prestijlidir. (Eker, 2006; 81)
Sözlüklerdeki kelimeler ölüdür. Kelimeler, günlük hayata, sözlü veya yazılı edebiyata
geçtikleri zaman canlanırlar, hayatiyet kazanırlar. Bizim de Tıirkçenin Balkan dilleri arasında
tuttuğu yeri daha canlı halde gösterebilmemiz için, bu dillere verdiği kelimelerin varlıklarını
edebi eserlerde veya günlük dilde nasıl sıirdürdüğünü görmemiz gerekir.(Birinci, 1995: 85)
Parsın çeviri kitabında 50 sayfalık Balkanlardaki Türk ve Türkçe tarihi ile izleri verildikten sonra
Makedon ve Sırp romanlarında konusunda Türklerin geçtiği on farklı roman tahlil edilmiştir. Bu
romanlarda anlatılan Türk imajı değerlendirilmiş ve romanlarda geçen Türkçe kelimeler
listelenmiştir. (Pars, 2004: 14-251) Şanlı, Balkanlardaki Türk Edebiyatını Osmanlı öncesi,
Osmanlı Dönemi ve sonrası bakımından incelemiştir. (Şanlı, 2009: 41-58)
Balkan dillerinde bulunan bu kelimelerin uğradıklrı fonetik değişimler bazı Türkçe asıllı
kelimelerin ilk başta Türkçe asıllı değillermiş gibi anlaşılmalarına sebep olmaktadır. Bu
problemle ilgili olarak İyiyol ve Kesmeci’nin bir çalışmaları yayınlanmıştır. Önce, Balkan
dillerinde bulunan Türkçe kelimeler üzerine yapılan çalışmalar hakkında bilgiler vermişlerdir.
Daha sonra da Türkçe ek ve köklerin hangi Balkan dilinde ne şekilde olduklarını örnekleriyle
vermişlerdir. Ayrıca bu kelimeleri tanımlarken hengi ifadenin daha doğru olabileceği üzerine de
değerlendirmeler yapmışlardır. (İyiyol, 2011: 621-632) Senka Ivoseviç ise yaptığı doktora
tezinde Türkçe ile Sırpçanın akustik yapılarını karşılıklı olarak tahlil etmiştir. (Ivanović, 2011: 1307)
5. Dillerarası Etkileşim Ve Boşnakça –Türkçe Örneği
İyiyol ve Çatoviç’in kaleme aldıkları makalelerinde; Sevdalinkaların Boşnak halk
kültüründe İslamiyet’in kabulüyle birlikte görülmesi, hece ölçüsünün kullanılması bu türün Türk
Halk Edebiyatı türleriyle olan ilişkisini akla getirmektedir. Türk Halk Edebiyatı’nda türkünün
makamla söylenmesi ve hece ölçüsü kullanılması sevdalinkayla benzer yönleridir” demektedirler.
(İyiyol, 2012: 251) Bir diğer benzer çalışmada ise Boşnak halk türküleri olan Sevdalinkalarda
alıntılanan Türkçe unsurlar, altı farklı başlık altında örnekleriyle listelenmiştir. Ayrıca fonetik
değişimleri ve etimolojileride verilmiştir. Bu makalede konumuzla da ilgili olması bakımından
başlıklardan bir tanesi de “Dini hayat ile ilgili kelimelerdir.” Adı geçen makalede bulunan
toplam 144 kelimeden müstakil olarak verilen başlık altında 22 ve diğer başlıklar altında da
dokuz olmak üzere 31 adedi Dini hayat ile ilgili kelimelerdir. (Arslan, 2012: 74-95) Bu oran da
179
bize dini hayat ile ilgili kelimelerin Boşnak türkülerinde bile ne denli önemli bir yer tuttuğunu
göstermesi bakımından önemlidir. Ancak unutulmamalıdır ki Osmanlı döneminde bu kelime
geçişi sadece halk arasında olmamış, Türkçeyi yerli halka öğretmek maksatlı lugatler de kaleme
alınmıştır. Gazi Husrev Begova Kütüphanesinde bu maksatla yazılmış 18 adet el yazması lugat
de hala varlığını muhafaza etmektedir. (Şenel, 2011: 271-285)
6. Boşnak-Sırp-Hırvat Dilinde Bulunan Türkizm İle İlgili Çalışmalar
Burada yapılan bütün çalışmalara yer verebilecek durumda değiliz. Ancak en göze çarpan
ve kapsamlı çalışmalar olan üç çalışmadan kısaca bahsdeceğiz.
6.1. Vuk Karaciç
Marinković, Пецо’nun Vuk Karaciç ve çalışması hakkındaki şu ifadelerine yer verir;
dilimizin reformcusu ve halk kültürümüzün verimlerini derleyen büyük düşünürü Vuk Karaciç
yaklaşık olarak 2500 Türkçe sözcük sözlüklerine kaydetmiştir. Bugün sekiz binden fazla Doğu
dillerinden geçen sözcük olduğunu biliyoruz. Bu kelimeler Türklerle Sırpların ortak yaşamı,
hayat koşulları, maddi kültürünün söz götürmez göstergesidir. (Marinković, 2012: 51) The first
published edition of the dictionary came out in 1818, and contained 26.270 words which
Karadžić had heard in the common speech. (http://en.wikipedia.org/wiki/Srpski_rjecnik)
Karadžić’ sözlüğünün 1852’deki ikinci baskısında 47427 kelime bulunmaktadır.
(http://beleske.com/vuk-stefanovic-karadzic)
6.2. Abdullah Škaljić
Abdullah Skaljiçin önemi hakkında Kırbaç’ın ifadeleri şu şekildedir; Boşnakçadaki
Türkçe unsurları bir araya getiren Abdulah Škaljić’in sözlüğü dünyada ödünçleme ilişkileri
konusunda yazılmış en önemli ve ilgi çekici sözlüklerden birisidir. (Kırbaç, 2013: 903)
Karaağaç’ın değerlendirmesi ise, diller arası alıntılar konusunda dünyanın en ilgi çekici eseri
olarak kabul edilen, şeklindedir. (Karaağaç, 2004: 26) Abdulah Škaljic’in sözlüğünün yazıldığı
zamana kadar yapılmış çalışmaların kronolojik sırasını bize verdiği gibi bu eserler hakkında
bilgileri ve Turcizmi konusundaki tespitlerini vermesi bakımından fevkalâde önemlidir. (Kırbaç,
2013: 905) ayrıca sözlükte Škaljic, Türkçeden Boşnakçaya giren kelimelerdeki ses değişmelerini
de sözlüğünün giriş bölümünde inceler. (Karaağaç, 2004: 906) Škaljic, bu kelimeleri 38 alana ait
olarak tasnif eder. Askerlikten atçılığa, tıptan avcılığa, ticaretten müziğe kadar saydığı 38 alanda
Boşnakçada 8742 Türkçe kelime olduğunu vurgular. Ancak bu kelimelerin bazıları fonetik
değişimlerle birden fazla yazılmıştır. Bu kelimeler çıkarıldığında Škaljic, 6878 kelime kaldığını
ifade eder. (Škaljic, 1966: 26) Bu başlıklardan birisi de dini kelimelerdir. Bu başlık altında
Škaljic, 670 kelime bulunduğunu yazar. (Škaljic, 1966: 25) Bizim tekrar taramamızda bu sayı
672 olarak bulunmuştur.
7. Şkalyiç Sözlüğünde Geçen Dini-Tasavvufi Türkizamlar ve Tasnifleri
Taranan 672 kelimeyi başlıklar altında gruplandırmaya çalıştık. Bu gruplandırmalar şu
şekildedir:
7.1.1. Fonetik Yapılarına Göre kelimeler
a. Ses Yapısı Bakımından Aynen Geçen Kelimeler
b. Ses Yapısında Değişiklik Olan Kelimeler
c. Boşnakça Ekler Alarak Ses Yapısı Değişikliğe Uğrayanlar
7.1.2. Etimolojik Yapılarına Göre Kelimeler
a. Arapça
b. Arapça-Boşnakça
180
c. Arapça-Farsça
d. Arapça-Türkçe
e. Arapça-Türkçe- Farsça
f. Arapça-Türkçe- Boşnakça
g. Farsça
h. Farsça- Arapça
i. Farsça- Boşnakça
j. Farsça- Türkçe
k. Farsça- Arapça- Türkçe
7.1.3. Kelime Türlerine Göre Kelimeler
a. Birleşik Fiil
b. Birleşik İsim
c. Birleşik Sıfat
d. Fiil
e. Diğer
f. Dilek- Temenni
7.1.4. Tematik Gruplandırmaya Göre Kelimeler
a. Ahiret
b. Allah ve İsimleri
c. Beddua
d. Kuran
e. Unvan
f. Sosyal Hayat
g. İman Esasları
h. Zaman
i. İnanç
j. Dilek-Temenni
k. Dua
l. Eşyalar
m. Mekân
n. Melek
o. Eğitim
p. Fıkıh
q. Giyecek
r. Yiyecek
s. İçecek
t. Günlük Hayat
u. Günah
v. Tarikat
w. Vücut Organı
x. Yemin
y. İbadet
z. İdari Kelimeler
aa. Din Büyükleri
bb. Ünlem
l.
m.
n.
o.
p.
q.
r.
s.
Farsça- Arapça- Boşnakça
Farsça- Türkçe- Arapça
Farsça- Türkçe- Boşnakça
Türkçe
Türkçe- Arapça
Türkçe- Boşnakça
Türkçe – Farsça
Türkçe- Arapça- Boşnakça
g.
h.
i.
j.
k.
İsim
Sıfat
Ünlem
İsim Tamlaması
Sıfat tamlaması
181
Şeklinde 4 ana sütun altında 59 alt başlıkta grafikler halinde değerlendirmeye tabii
tutulmuştur.
8. Değerlendirme Grafikleri
Grafik 1: Fonetik Yapılarına Göre Kelimeler
No Fonetik Yapılarına Göre Kelimeler
Sayı
Yüzde
1
Ses Yapısı Bakımından Aynen Geçen Kelimeler
337
% 50
2
Ses Yapısında Değişiklik Olan Kelimeler
201
% 30
3
Boşnakça Ekler Alarak Ses Yapısı Değişikliğine Uğrayanlar
134
% 20
Toplam
672
% 100
Türkçe ve Boşnakça farklı dil ailelerinden gelen diller olmasına rağmen grafik bize en
az yarısının hiç değişikliğe uğramadan geçtiğini göstermektedir. Boşnakça ekler ise genelde
fiil mastar ekleri ve protez eklerdir.
Grafik 2: Etimolojik Yapılarına Göre Kelimeler
No Etimolojik Yapılarına Göre Kelimeler
Sayı
Yüzde
1
Arapça
363
%
54
2
Arapça-Boşnakça
85
%
13
3
Arapça-Farsça
20
%
3
4
Arapça-Türkçe
103
%
15
5
Arapça-Türkçe- Farsça
2
%
6
Arapça-Türkçe- Boşnakça
28
%
4
7
Farsça
13
%
2
8
Farsça- Arapça
6
%
1
9
Farsça- Boşnakça
3
%
10
Farsça- Türkçe
6
%
11
Farsça- Arapça- Türkçe
2
%
12
Farsça- Arapça- Boşnakça
1
%
13
Farsça- Türkçe- Arapça
1
%
1
182
14
Farsça- Türkçe- Boşnakça
2
%
15
Türkçe
11
%
2
16
Türkçe- Arapça
11
%
2
17
Türkçe- Boşnakça
11
%
2
18
Türkçe- Arapça- Boşnakça
1
%
19
Türkçe – Farsça
2
%
20
Türkçe- Arapça- Farsça
1
Toplam
% 100
Türkçe yoluyla ödünçlenen dinî kelimelerin yarısının Arapça olması gayet tabiidir. Bir
şekilde Arapça kökten gelen kelimelerin miktarı ise %90 civarındadır. Bu oran, Türkçenin
Arapçadan ödünçlediği şekilde aktardığını gösterir. Farsça ve Türkçe kökten gelen kelimeler
ise bütün kelimelerin ancak 1/10 kısmını tutmaktadır. Arapçadan fonetik yapısı değişmeden
veya Boşnakça ekler alarak bulunan kelime miktarı toplam miktarın 2/3’ü gibi ciddi bir nispeti
tutmaktadır.
Kelime Türlerine Göre Kelimeler
Grafi
k 3: Kelime
Türlerine
Göre
KelimelerNo
1
Birleşik Fiil
yı
Sa
Yü
zde
2
%
2
Birleşik İsim
12
%2
3
Fiil
49
%8
4
Diğer
22
%4
5
Dilek- Temenni
43
%6
6
İsim
33
%5
8
7
Sıfat
0
76
%1
1
8
Ünlem
94
%1
4
183
9
İsim Tamlaması
28
%4
10
Sıfat Tamlaması
8
%1
67
%1
Toplam
2
00
Bu grafik bize geçen kelimelerin büyük kısmının isim soylu kelimeler olduklarını
göstermektedir. Şemada bulunan sıfat ve fiillerin de bir kısmının isimlerden türetildiğini de
hesaba katınca ödünçlenen dinî kelimelerin önemli bir bölümünün dinî terminolojiye ait
kelimeler olduğunu göstermektedir. Ayrıca dinî ünlem ve dilek-temenniler de
azımsanmayacak mebzuliyettedir.
1. Grafik 4: Tematik Gruplandırmaya Göre Kelimeler
No Tematik Gruplandırmaya Göre Kelimeler
Sayı
Yüzde
1
Ahiret
13
% 2
2
Allah ve İsimleri
9
% 1
3
Beddua
9
% 1
4
Kuran
17
% 3
5
Unvan
117
% 17
6
Sosyal Hayat
107
% 16
7
İman Esasları
12
% 2
8
Zaman
36
% 5
9
İnanç
43
% 7
10
Dilek-Temenni
36
% 5
11
Dua
20
% 3
12
Tarikat
6
% 1
13
İbadet
86
% 13
14
Din Büyükleri
5
%
15
Günah
24
% 4
16
İçecek
1
%
1
184
17
Yiyecek
1
%
18
Giyecek
4
%
19
Fıkıh
28
% 4
20
Eğitim
3
%
21
Eşyalar
21
% 3
22
Mekân
42
% 6
23
Melek
9
%
24
İdari Kelimeler
1
%
25
Vücut Organı
1
%
26
Yemin
6
%
1
27
Ünlem
15
%
2
Toplam
672
% 100
1
Grafik bize kelimelerin bir alanda fazla yoğunlaşmadığını göstermektedir. Bununla
birlikte ibadet, sosyal hayat, dinî unvanlar ve mekânla alakalı kelimelerin biraz daha fazla yer
tuttukları da görülmektedir. Bu durum dinî-tasavvufi kelimelerin hayatın her alanına
dağıldığının da bir ispatı yerindedir.
SONUÇ
Bu çalışma bizlere göstermiştir ki Bosna dilinin Türkçeden ödünçlediği dinî
kelimelerin büyük kısmına dokunmadan kabul etmiş, bir kısmının üzerinde ise eklerle yeni
türetimlere girerek “kendi”leştirmiştir. Ayrıca Bosna dilinin Türkçeden dini hayatın her
sahasına dair kelimeleri ödünçlemesi bu iki dilin ne derece kaynaştığının da bir başka delilidir.
KAYNAKLAR
HADZİ, Husen, 19. yy.da Osmanlı Devletinin Bosna Eyaletindeki Bilim Adamları ve
Eserleri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), 2007, Kayseri
ÖZDEN, Neşe, A Few Remarks on the History of Bosnia, OTAM (Ankara Üniversitesi
Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi) Sayı: 21 Sayfa: 059-068, 2007
KIRBAÇ, Selçuk, Yrd. DoD. Dr.,Türk Dilinin Boşnakça İle İlişkileri ve Abdullah Škaljić,
International Journal of Social Science Cilt: 6, Sayı 4, Sayfa: 895-911, 2013
185
İYİYOL, Fatih; Ahmet M. KESMECİ, Balkan DillerindekiTürkçe Kelimelerin
Tanımlanması Problemi Üserine Tespitler, Turkish Studies - International Periodical For The
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Cilt 6/4, sayfa: 621-632, Güz 2011
GÖKDAĞ, Bilgehan A., Balkanlar: etnik Karmaşanın Dilsel Boyutları, Karadeniz
Araştırmaları, Sayı 32, Sayfa: 1-27, Kış 2012
ŞANLI, Cevdet, Ergin JABLE, Balkanlarda Türk Dili ve Edebiyatı, Sakarya Üniversitesi,
1.Uluslararası Balkanlarda Tarih ve Kültür Kongresi, (Tebliğ Kitapçığı ), sayfa: 41-58,
Sakarya, 2009
HODZIC, İsmajil, Bogomilizm ve Bosna-hersek Bogomilleri, (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Samsun, 2007
NURKIÇ, Kemal, Bosna-hersek’in İslamlaşma Süreci (XV Ve XVI. Yy), (Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Samsun, 2007
İYİYOL, Fatih, Boşnak Halk Kültüründe Mevlânâ Ve Mevlevîlik, Sakarya Üniversitesi,
1.Uluslararası Balkanlarda Tarih ve Kültür Kongresi, (Tebliğ Kitapçığı), sayfa: 1-14,
Sakarya, 2009
EKER, Süer, Yard. Doç. Dr. Bosna’da Etno-Linguistik Yapı Ve Türk Dili Ve Kültürü
Üzerine, Millî Folklor, Yıl 18, Sayı: 72, sayfa: 71-84, 2006,
PARS, Melahat, Yrd. Doç. Dr., Makedon Ve Sırp Romanlarında Türkler ve Türk İzleri,
Kültür Bakanlığı Yayınları, 1. Baskı, Ankara, 2004
ÖZÜNLÜ, Emine Erdoğan, Osmanlı Dönemi Balkan Tarihine Dair Önemli Bir Kaynak:
Derdest Defterleri, Akademik Bakış, Cilt 4, Sayı 7, sayfa:193-200, 2010
İSEN, Mustafa, Varayım Gideyim Urumeli’ne Türk Edebiyatı’nın Balkan Boyutu, Kapı
Yayınları, İstanbul, 2009
ŞENEL, Mustafa, Yrd. Doç. Dr.,Bosna-Hersek’te Boşnaklara Türkçe Öğretmek Amacıyla
Yazılmış Türkçe-Boşnakça Sözlükler Üzerine, 3.Uiuslararası Balkanlarda Sosyal Bilimler
Kongresi, (Bildiri Kitabı, Cilt 1), sayfa: 271-285, Mostar, 2009
BECIROVIC, Amila, Bosna-Hersek’teki Osmanlı Dönemi Konut Mimarlığı Üzerine Bir
Araştırma, (Yayınlanmamış Yüksek LisansTezi), İstanbul, 2011
NORMAN, York, Osmanlı Bosna’sının Avrupalı Mirası, Türkiyat Araştırmaları, sayı: 10,
sayfa: 98-108, Ankara, Bahar 2009
ARSLAN, Mustafa; Özcan ŞAŞMAZ, Boşnak Halk Edebi Ürünü Sevdalinkalarda Türkçe
Unsurların İncelenmesi, Turkish Studies - International Periodical For The Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic,Cilt: 7/2, Sayfa:71-97, Ankara, Bahar 2012
BİRİNCİ, Necat, Sırp, Hırvat, Arnavut Ve Makedon Dilleri Üzerine Türkçenin Etkisi, İlmî
Araştırmalar: Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri Dergisi, sayı: 1, sayfa: 83-90, İstanbul, 1995
MARİNKOVİC, Mirjana, Sırp Kültüründe Osmanlı Damgası, Motif Akademi Halkbilimi
Dergisi, Cilt: 2012, Sayı: 2012-2, Sayfa: 44-56, 2012
IVOŠEVIC, Senka, Bürün, Bilgi Yapısı Ve Sözcük Dizilişi Etkileşimi: Türkçe-Sırpça
Örneği, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2011
ÇELİK, Nihat, Balkans under Ottoman Rule”, Karadeniz Araştırmaları, Cilt: 6, Sayı: 24,
sayfa: 1-27, Kış 2010
İYİYOL, Fatih, Türkiye - Bosna Hersek İlişkilerinin Gelişmesinde Halk Kültürünün Rolü. In:
1st International Symposium on Sustainable Development, (Tebliğ Kitapçığı) Sayfa: 380-386,
Saraybosna, 2009
186
ÇAVUŞOĞLU, Halim Dr., Yugoslavya-Makedonya” Topraklarından Türkiye’ye Göçler ve
Nedenleri, Bilig, sayı: 41, sayfa: 123-154, Bahar 2007
GÖNEL, Hüseyin, Divan Edebiyatı Açısından Bir Kültür Merkezi Olarak Bosna, Motif
Akademi Halkbilimi Dergisi, Cilt: 2012, Sayı: 2012-2, Sayfa: 6-21, 2012
ŠKALJIĆ, Abdulah, Turcizmi u SırpkoHırvatskom Jeziku, Svjetlost Izdavačko Predužeće,
Sarajevo, 1966
OĞRAŞ, Rıza, Balkanlardan Anadoluya Göç Eden Divan Şairleri, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 10,
Sayı: 29, Sayfa: 230-250, Güz 2006
İYİYOL, Fatih, Alena ĆATOVİĆ, Sevdalinkalarda Türk Boşnak halk Kültürünün Ortak
Unsurları, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 Sayfa: 246-264,
2012
KARAAĞAÇ, Günay, Prof. Dr., Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi, (Bildiri Kitabı), V. Lefke Edebiyat
Buluşması, 2004
BEYZADEOĞLU, Süreyya, “Balkanlarda Osmanlı Dönemindeki Kültür Varlıklarımız”,
Türk Kültürü, Sayı: 473, Sayfa: 520-525, 2002
Internet Sayfaları
http://en.wikipedia.org/wiki/Srpski_rjecnik (Erişim Tarihi, 01-02-2014)
http://beleske.com/vuk-stefanovic-karadzic (Erişim Tarihi, 01-02-2014)
187
ÇEVİRİDE SADAKAT VE ÇEVİRMENİN ÖZELLİKLERİ
Harun KÖKEN
Uluslararası Burç Üniversitesi
[email protected]
Doç. Dr. Ali Rıza ÖZUYGUN
Uluslararası Burç Üniversitesi
[email protected]
Saraybosna, Bosna
ÖZET
Teknolojik ilerlemelerle ve iletişim vasıtalarının hayatımıza girmesiyle dünyamız bize
göre hızla küçülmektedir. İnsanlar ve toplumlararası etkileşim daha da artmaktadır. Bir
toplumda veya grupta insanın sosyalleşmesi çok önemlidir. Bilindiği üzere dil iletişim
vasıtasıdır. İletişim kurarak birbirini anlama isteği, sağlıklı ve huzurlu yaşama gerçekleşebilir.
Ulusararası ilişkilerde iletişim kurulurken yapılan aktarımlar ve çevirilerde bilgi yitimi
meydana gelebilmektedir. Bilgi yitiminin en aza indirgenebilmesi için çevirmene büyük
sorumluklar düşmektedir. Toplumlararası etkileşim başdöndürücü hızla devam ederken
anlama, anlatma ve aktarma çok önem arzetmektedir. Zira içinde bulunduğumuz çağ çeviri
çağı olarak adlandırılmaktatır. Çevirmende olması gereken özellikler örnekler ile açıklanmaya
kaybı
Anahtar Kelimeler: Eşdeğerlilik, çeviride sadakat, çevirmenin özellikleri, anlam
ABSTRACT
According to our view the world is getting smaller and getting into our lives with
technological progress and the means of communication. Interaction is increasing day by day
among community and people. It is very important to socialize in a society or in a group. As
known, language is a means of communication. Understanding each other, healthy and
peaceful life can be realized by establishing communication. The information loss in
transmission and translation can be occured while communicating internationally. Translators
have the major responsibilities to minimize the loss of information. While communal
interaction growing very fast the importance of understanding, explaining and transfer is
188
getting more essential. Because of our age called as the age of translation. The qualifications
of translators will be explained with examples.
Keywords:Equivalence, loyalty in translation, the translator's features, meaning loss
1. Giriş
Bu çalışmanın amacı bir dilden diğer dile çeviri yapılırken diller arası ve kültürler arası bir
aktarım tam olarak sağlanabilir mi? Çeviride eşdeğer sözcükler genellikle günlük basit
konuşma dilinde oluşur. Bilimsel çalışmalar ve sanatsal değeri olan eserlerdeki çeviriler ne
derece başarılıdır? Asıl metne sadık kalınabilir mi? Çok zor ve çetin olan çeviriyi yapan
çevirmende olması gereken özellikler nelerdir? sorularına cevap bulabilmektir. Bir
çevirmende olması gereken özellikler daha önce yapılmış çalışmalarda dağınık halde
bulunmaktadır. Bu çalışmamızla, daha derli toplu olarak bu konuyu irdeleyerek, örneklerle
konuyu aydınlatarak iletişime katkı sağlanması hedeflenmektedir.
1.1. Çeviri Nedir?
Arapçadan dilimize giren tercüme sözcüğüyle eşanlamlı olarak kullandığımız çeviri, duygu ve
düşüncelerin ifadelerini hem sözlü hem de yazılı olarak bir dilden başka bir dile aktarımıdır.
Kaynak dili çeviride çevrilen metnin yazılmış veya söylenmiş olduğu dil, erek dili (hedef dil)
ise yapılan çevirinin yazıldığı veya söylendiği dil olarak adlandırabiliriz.
Bütün çağlarda karşımıza çıkan bir etkinlik çeşitli uygarlıklar arasında köprü kuran, değişik
toplumlardan bireyleri birbirine yaklaştıran her türden ekinsel değeri içinde oluşturduğu
tarihsel-toplumsal çevrenin dışına taşıyan o çevreden olmayan kişilerin yararlanmasına sunan,
uygarlıklar, ekinler arası bir iletişim, bildirişim aracı olarak tanımlamaktadır Vardar (1981:
172-183).
Ateşman ise çeviriyi bir kültürel aktarım ve bir eylem olduğunu, çevirinin erek metindeki
işleyişinin önemini vurgular. Newmark da çeviride en önemli şeyin erek metnin işlevi
olduğundan bahseder ve metinlerin diğer metinlerle ilişkileri içinde anlam kazanacağını
belirtir. Vardar (1981: 172-173) çeviribilimini, dallararası bir etkinlik alanı ve uygulamalı
dilbilimin çok verimli bir araştırma düzlemi olarak niteliyor.
Goethe’nin onsekizinci yüzyıldaki çeviri anlayışını üç noktada özetlemek mümkündür:
- Çeviri orijinal metnin düşünsel bütünlüğünün aktarılmasını öngören bir olgudur.
189
- Çeviri, orijinal metnin hedef dilde başka bir düzenekle taklit edilmesi, daha doğrusu
kopya edilmesi işidir.
- Çeviri, sadece orijinal metnin anlamını değil, aynı zamanda o metnin içerdiği söz
sanatlarının, üslubunun ve ritmik unsurlarının da aktarılmasını sağlayan bir süreçtir.
1.2. Çevirinin Tarihçesi
Farklı diller ortaya çıktıkça çeviri ihtiyacı da artmıştır. Belki de dillerin oluşumunu binlerce
sene öncesine götürebiliriz. Sözlü çevirinin ne zaman başladığını söylemek güçtür. Yazının
MÖ 3000 yıllarında bulunduğu ve ama ilk yazılı çeviri örnekleri olan anlaşmalar için yazılan
tabletlerin Sümerliler tarafından kullanıldığı yılları düşünecek olursak çevirinin de daha
eskilere dayandığını söyleyebiliriz.
Uluslararası anlaşmalarla birlikte dini metinlerin başka dillere aktarılma isteği çeviri
faaliyetlerinin artmasına nedenlerden biridir. Orta Çağda çeviri faaliyetleri genel olarak
kiliselerle ve İncil'le sınırlı kalırken, 9. ve 10. yüzyıllarda Bağdat önemli bir çeviri merkezidir.
Bu yıllarda eski yunanca metinler arapçaya çevrilmiş ve bilimlerin gelişmesine katkı
sağlamıştır. Avrupalıların eski yunan metinlerini keşfi bu arapça metinler sayesinde olmuş,
daha sonra bu metinler Toledo Okulu tarafından arapçadan latinceye ve özellikle ispanyolcaya
aktarılmıştır. Avrupalılar Orta Çağın karanlığından sonra eski yunanca metinlerle bu sayede
tanışmışlardır.
Çeviri faaliyetleri 19'uncu yüzyılda yoğunluk kazanmış ve yazarlar, bilim adamları ve
diplomasinin odak noktası haline gelmiştir. İkinci Dünya Savaşı sonrasında yaşanan Soğuk
Savaş dönemi ise makineli çeviriyle çeviriye yeni bir boyut kazandırmıştır. Yine aynı
dönemde çeviri sürecini ve çeviri ürününün özelliklerini araştıran çeviribilim bağımsız bir
bilim alanı olarak şekillenmiştir. İçinde bulundugumuz çağ çeviri çağı olmasıyla ulusların,
ülkelerin özel kurum ve şirketlerin büyük ilgi alanı olmaya devam etmektedir.
2. Çeviri ve Problemleri
Çevirinin nankör bir iş olduğunu, basit bir formülünün bulunmadığını, ayrı bir kimyası ve
dehasının olduğunu, ne denli uğraşılsa hatalar yapıldığını, pürüzlü olduğunu belirterek bu
nedenle çeviriyi genellemelerden soyutlayıp nihai bir ürün, yaratıcı bir çaba olarak
değerlendirmek gerektiğini vurgulayan Halman(1991: 13-15) ideal bir çeviri formülünün de
olamıyacağını ifade eder.
Çesitli sorunlarla başederek yoğun bir zihinsel faaliyet olan çeviri karmaşık bir süreçtir.
Çevirmen çeviri sürecinde sürekli olarak sorunlarla karşılaşır ve bu sorunları çözerek ilerler.
190
2.1. Çeviride Anlam ve Bilgi Yitimi
Çeviri, sadece kaynak dil ve erek dil arasında sözcüksel ve dilbilgisel bir eşdeğerlik kurabilme
becerisi değildir. Aynı zamanda kaynak dildeki bildiriyi deyiş, anlam, işlev ve kültürel
bakımdan da en doğal biçimde aktarabilme becerisidir. Çeviride eşdeğerlik sözünden aynı
olmak anlamı çıkarılmamalıdır. Zira aynı dilde bile bir yazınin iki basımi çoğu zaman aynı
değildir. Bu nedenle çeviride tam eşdeğerlik sağlamak hayli zor görünmektedir.
Diller arasında tam bir eşdeğerliğin olmaması dilsel açıdan çeviride bilgi yitimine neden
olduğu gibi, kültürel-toplumsal nedenlerden dolayı da bilgi yitimine yol açtığı bilinmektedir.
Gerçekten her dilin kendine özgü bir yapısı vardır. Kaynak dildeki bir bildiri erek dildeki bir
bildiri biçimine girerken kaynak dildeki düzgü gereğince oluşturulan bildirideki öğeler
tamamen veya kısmen erek dilde oluşturulan bildiriye yerleştirilemez veya tam olarak ifade
edilemez. Bu durum bildirimin aksamasına, bilgi yitimine neden olur. Diller çakışmadığı
sürece bu tür bilgi kayıplarının giderilmesi imkanı yok gibi görülmektedir. Değişik sözlerin
anlamları, kullanımları ve işlevleri arasında bir örtüşme varsa ancak o zaman aynı sayılabilir.
Eşdeğer sözcüklerin ise en çok günlük konuşma dilinde var olduğu varsayılmaktadır (Boztaş,
1993:56).
2.2. Çeviride Eşdeğerlik Problemi
Eşdeğerlilik bazı durumlarda tam olarak ortaya çıkmamaktadır. Bilhassa kavramlar arası tam
bir uyuşma olmaması, dillerin kendi içindeki karakteristik özellikleri göz önüne alınırsa bu
durumda çevirmene büyük sorumluluk düşmektedir.
Yazınsal metinlerin çevirilerinde karşılaşılan, ekleme, çıkarma, açımlama, yorumlamalar
genellikle olağan karşılanırken, bilgi odaklı olan metin türlerinde daha dikkatli davranılması,
bu metinlerin somut bir ‘gerçeği’ yansıtmalarından kaynaklanmaktadır. Oysa yazınsal
metinlerde bilgiden çok, kaynak metnin biçeminin, ‘ruhunun’ ne kadar ‘sadık’ ya da ‘iyi’
yansıtılabildiği, uzun süre eleştirilerin konusu olmuştur. Bu çerçevede, çeviride kaynak metnin
okurda yarattığı etkiyi erek dilde koruyup koruyamadığı belirleyici etken olmuştur
(Yücel,2007:42).
Diller arasında tam bir eşdegerliligin olmaması dilsel açıdan çeviride bilgi yitimine neden
olduğu gibi, kültürel-toplumsal nedenlerden dolayı da bilgi yitimine yol açtığı bilinmektedir.
Kaynak metnin kendi kültüründe uyandırdığı etkinin aynısının erek dile aktarıldığında erek
kültürde de uyandırması ve okuyucuyu aynı derecede etkilemesi esas olduğundan çevirmen
kaynak dildeki eseri erek dile çevirirken eser yeniden yazılır. Gerçekten her dilin kendine
özgü bir yapısı vardır. Kaynak dildeki bir bildiri erek dildeki bir bildiri biçimine girerken
kaynak dildeki düzgü gereğince oluşturulan bildirideki öğeler tamamen veya kısmen erek
dilde oluşturulan bildiriye yerleştirilemez veya tam olarak ifade edilemez. Eşdeğer sözcüklerin
ise en çok günlük konuşma dilinde var olduğu varsayılmaktadır.
191
Çevirmenin aslında dilsel ve bilgisel yetisinin yanı sıra kaynak metin yazarının ne demek
istediği, hangi amaçla ve kime seslendiği ve anlatılmak isteneni nasıl dile getirdiğini bilmesi
gerektiğini söyleyebiliriz .
2.3. Çeviride Sadakat Problemi
Cümle yapıları birbirinden farklı iki dil arasında çeviri yapan bir çevirmenin kaynak dile sadık
olmasını beklemek ve bu konuda ısrar etmek iyi sonuçlar vermeyebilir. Çeviride aslolan,
metnin ne dediğini anlamak ve bu anlamı hedef dilde en güzel şekliyle ifade etmektir.
Kuramcılar, çevirmene ne yapması gerektiğini söylemezler; yalnızca ürüne bakarak
çevirmenin davranışlarını ve tercihlerini açıklamaya çalışırlar. Çeviri süreci içerisinde
çevirmen kendi kararını kendisi verecektir. Ancak bu karar verme yetisi, ülkemizde özellikle
teknik çeviride birçok çeviri yanlışına neden olmuş, özensiz ve araştırma yapılmaksızın
yapılan çevirilerle dilimiz yozlaşmaya başlamıştır (Vikipedi,2013).
Çeviride en önemli mesele sadakat olunca, çeviri kuramcıları “sadakatsizlikle” suçlanan
çevirmenin davranışını anlamak için bu konuya eğilmişlerdir. Sözgelimi, Gideon Toury, hedef
dilin kültüründe belli normların ve kuralların olduğunu, insanların yaşayışlarını şekillendiren
bu normların çevirmenin tercihini ve çevirisini de kaçınılmaz olarak şekillendireceğini
belirtmiştir. Toury’ye göre, çevirinin sadakatini etkileyen en önemli etmenler hedef dilin
kültürünün normlarıdır.
Çeviribilim kuramcısı Hans J. Vermeer ise, çevirinin nedenli bir “eylem” olduğunu, her
bilinçli eylem gibi bunun da bir “amaç”la (skopos) yapıldığını, dolayısıyla çeviriyi
biçimlendirecek olan etkenin çevirinin amacı (başka bir deyişle hangi nedenle, kimin için
yapılıyor sorusunun yanıtı) olduğunu savunmuştur.
Yazınsal metinlerde çevirmen açısından zaman konusu çok kısıtlayıcı değildir. Sözlüğe
bakması, kaynak dili anadil olan birisine danışması, yanılma durumunda tekrar düzeltebilme
gibi durumlarda erek dile aktarırken en iyisini bulma zorunluluğu ortaya çıkar.
Sanat eserlerindeki çevirilerde anlam kaybı çevirmenin durumuna bağlı olarak değişmektedir.
Bir tiyatro eseri bir dilde şaheser konumundayken, başka bir dile geçerken aynı etki ile
karşılanmayabilir. Bu çevirmende her iki kültürün normlarına vakıf olma, metni iyi anlama,
yorumlama ve aktarma becerisinin hepsinin bir anda olmasi gerektirir. Şiir, tiyatro, drama
eserlerini bu cümleden değerlendirebiliriz.
Sözlü çevirinin her türü kendine göre bir zaman kısıtlaması içinde gerçekleştirilmekte, bu da
çevirinin bilişsel, duyuşsal ve hatta devinsel süreçlerini etkilemektedir. Zaman kısıtlaması
dediğimiz öge, sözlü çeviride karşımıza daha çok bir anındalık boyutu olarak çıkmaktadır
(Doğan, 2003:117).
192
Çevirmene etki eden nedenlerden kültürel-toplumsal olanı en önemlisidir. Her toplumun
kendine özgü bir yaşayış, düşünce tarzı, bir uygarlık geçmişi vardır. Dil dediğimiz olgu ise
toplumlarda bu ortam içinde gelişir, işlevini yerine getirir. Bu nedenle de değişik kültürler,
degişik düşünce ve duygulara sahip kişiler yaratırlar. Çevirmenin kaynak dilin kültürüne
vukufiyeti bilhassa sanatsal eserlerde ortaya çıkar. Ancak diller arasında kültürel köken birliği
ve paralel bir gelişme söz konusu ise, bunun çeviride bilgi yitimi sorununu azaltacağı
söylenebilir. Erek kültürün normlarına da vukufiyet çok önemlidir.
Her dil kendine özgü bir düzen sunar, dış gerçeği ya da göndergeleri, bunların oluşturduğu
evreni özgül bir biçimde yorumlar, bölümler, kavramlaştırır dizgeleştirir.
Vardar'ın da (1990: 99) belirttiği gibi her dil belli bir ekin ve uygarlık çevresinde, belli bir
toplumsal ortamda işlevini yerine getirir, bu etkenlerle yoğrulur sürekli olarak. Ekinseltoplumsal olgulardan kaynaklanan değerlerle yer alır toplum bilincinde, kendine özgü bir
düşünce ve duygu kalıbı sunar bireylere. Onun için, diller yalnız iç yapıları bakımından değil
dış ortamları açısından da birbirinden ayrılır. Bilgi yitimine yol açan çeviriyi güçleştiren
engeller bu düzlemde de çevirmenin karşısına dikilir.
3. Çevirmenin Özellikleri
Genellikle iki dilli ve iki kültürü iyi bilen birisinin çeviri yapabileceği düşünülür. Çeviri
işlemini basit bir süreç olarak görmekten kaynaklanan bu yanılgı maalesef hâlâ yaygın olarak
sürmektedir. İki dilin ve iki kültürün iyi bilinmesi tabi ki çevirmen için olmazsa olmaz
koşullardandır. Buna bir de teknik çeviri (özel metin çevirisi) sözkonusu olduğunda alan
bilgisi de ekleme gerekir. Hukuk, tıp, mühendislik gibi alanlarda çeviri yapan bir çevirmen bu
alanlar hakkında yeterince bilgi sahibi olmalıdır. Ancak, bu bilgilere ek olarak bir dilden diğer
dile "aktarma" konusunda bilgiye gerek vardır. Bu, deneyimle de kazanılabilen bir özellik olsa
da lisans düzeyinde verilen çeviri eğitimiyle de daha kısa süre edinilebilecek bir bilgidir.
Sözlü çeviri ise yazılı metin çevirilerinde istenen özelliklere ek olarak özel not alma
tekniklerinin bilinmesini, kısa süreli belleğin güçlü olmasını ve bir yandan dinlerken diğer
yandan çeviri yapılabilmesi gibi başka özellikler gerektirmektedir.
3.1. Çevirmen Kimdir?
Sözlü veya yazılı çeviri yapan kişiye denir. Mütercim ve tercüman kelimesinin yerine
kullanılmakta olup, bu iki kelime arasında ufak nüans vardır. Eğer çeviri yazılı ise mütercim
kelimesi, sözlü ise tercüman kelimesi kullanılır.
193
Çevirinin amacı, yalnızca bildiriyi çözmek ya da anlamak değil aynı zamanda anladığını
yeniden düzgülemek, uygun biçimde anlatmak, derin yapıdan erek dilin yüzeysel yapısına
geçerken dilsel düzeneğin gerektirdiği dönüşümleri yapmaktır.
3.2. Çevirmenin Dile Hakimiyeti
Konu bilgisinin yanı sıra bilimsel metinler analitik bir düşünce yapısı gerektirir. Dolambaçlı,
çapraşık ve uzun tümceler yerine iletiyi tasarrufa en uygun, en düz biçimiyle söylemekten
çekinmemelidir çevirmen (Yetkiner, 1997:141).
Çeviride, hedef dilde çevrilmiş metnin kalitesi, özellikle dilbilimsel ve kültürel yönleri
açısından, çevirmenin anadili ile hedef dilin aynı olmasına bağlıdır. Anadilin sağladığı dilsel
içgüdü bir çevirmen için gelişmiş bir avantajdır ve her çevirmen kendi diline doğru yaptığı
çevirilerde kendi diliyle ilgili içsel bir anlayışa sahiptir. Hedef metnin anadili konuşucusu
tarafından çevrilmesi metne sadece dilbilimsel bir bütünlük ve doğruluk sağlamakla kalmaz,
metnin hedef kitlesi açısından taşıyacağı sosyal ve kültürel değerlerin de metinde yansıması
açısından fark yaratacak bir avantaj sağlar.
Günümüzde çevirmenin sadece kendi anadiline doğru çeviri yapması / hedef metnin de sadece
ve özellikle anadili hedef dil ile aynı olan çevirmen tarafından çevrilmesi ilkesi tercih
edilmektedir.
Çevirinin kalitesini arttıran ve garantileyen başka bir çalışma ilkesi de kaynak dilin anadili
konuşucusu çevirmenler ile hedef dilin ana dili konuşucuları olan çevirmenlerin aynı ortamda
birbirlerinin sinerjiyle çalışmalarıdır. Sözgelimi, ana dili ingilizce olan bir çevirmenle ana dili
türkçe olan bir çevirmen karşılıklı yardımlaşarak kaynak metinde anlamadıkları yerleri
tartışmakta ve kendi ana dillerinde hedef metni yaratmaktadır. Her çevirmen kendi ana diline
çeviri yapmakta, böylece yanlış ve anlamsız ifadelerle dolu çevirilerden kaçınılmaktadır.
“Onun şiiri, Karacaoğlan’ın obasına uğramıştır.” cümlesi ingilizceye bire bir çevrilirse (His
poetry has dropped by Karacaoğlan’s tent.), hedef dildeki okurlar bu cümleden bir şey
anlamayacaklardır; çünkü onların söylemlerinde böyle bir ifade yoktur. Ana dili İngilizce olan
bir çevirmen bunu kendi diline en uygun şekliyle aktaracaktır (Ör: His poetry has a
Karacaoğlan flavor.). Aynı şekilde ana dili Türkçe olan bir çevirmen de kendi dilinde tuhaf
duran bir ifadeyi Türkçe’ye uygun olarak çevirecektir.
Hem anlama dayalı, hem de kaynak metinle hedef metni ana dili kaynak dil olan
çevirmenlerle tartışılarak yapılan bu çeviriler, günümüzde en güvenli çeviri olarak
görülmektedir.
3.3. Çevirmenin Kaynak Metne Sadakati
194
Çeviri süreci başlıca üç aşamadan oluşur: Kaynak metnin çözümlenmesi, erek dile aktarılması
ve erek metnin oluşturulması. Bu aşamalar, zamansal olarak birbirini izleyen bağımsız
bölümler olarak değil, sürecin kavranmasını kolaylaştıran soyutlamalar olarak düşünülmelidir.
Çünkü, gerçek çeviri sürecinde bunlar içiçe geçmiştir. Çevirmen genellikle çözümleme
yaparken aynı zamanda bunu nasıl aktaracağını ve erek metni nasıl oluşturacağını da düşünür.
3.4. Çevirmenin Sadakatini Gösteren Doğru ve Yanlış Örnekler
Bu hususta günlük konuşma dilinden, şaheser diyebileceğimiz edebi eserlerden, bilimsel
metinlerden örnekler sunarak karşılaştırma yapmak istiyoruz:
Örneğin Divan şiiri özelliklerini, Tasavvuf felsefesini ve Farsçayı bilmeyen bir çevirmenin
"can" sözcügünü life, soul, spirit, heart gibi sözcüklerden hangisine eşdeğer sayacağına karar
vermesi zor olabilir.
Aynı şekilde Mehmet Akif’in "canı cananı bütün varımı alsın da Hüda" dizesindeki "can" ile
Yunus Emre'nin "Gelin canlar bir olalım" dizesindeki "can"ı nasıl çevireceği de aynı şekilde
sorun olabilir gibi görünmektedir.
Yine Türkçeden ingilizceye çeviri yaparken özellikle ikilemelerin çevrilmesinde büyük
güçlüklerle karşılaşmak olasıdır. Özellikle Türkçede anlamı pekiştirmek için kullanılan
ikilemeler hem düz yazıda hem de şiirlerde çok sık kullanılmaktadır.
BAŞKA BİR ŞEHRE DOĞRU
Karanlık sokağın başında
İçi pırıl pırıl yanan kahve
Ben aydınlığı severim ve işsizliği
Düşünceyi yağmurlu gecede
To pace the rainy streets,
To stop and stare
And enjoy
The life of street-seller and boy
Arşınlamak da işime gelir
Yağmur altında caddeleri
Durup durup bakarım hoşuma gider
Satıcıların ve çırakların hali
ANOTHER TOWN
It's dark up the Street
The caffee-house alight,
I like light and idling.
Dreaming and rain at night
Its my delight
195
Çevirmen şiirin ilk dört dizesinde biçim olarak dize sayısını korurken ikinci kısımda bu özeni
göstermemiştir. İlk dörtlükteki ikileme pırıl pırıl ingilizceye alight, ikinci dörtlükteki durup durup
ikilemesi ise to stop olarak aktarılmıştır. Halbuki Türkçede bu ikileme bir durağanlık ifade eder.
Görüldüğü gibi şiirdeki ikilemelerin özgün metnin okuru üzerinde yarattığı etkiyi çeviri metnin
çeviri okuru üzerinde yaratabilmiş olacağını savunmak bir hayli güç görünüyor. Gerek
göstergelere verilen anlamlar, gerekse göstergelerin sözcük öbekleri ve tümcelerin düzenlenişi
açısından olsun tamamen özdeş iki dilin olmayışı nedeniyle diller arasında mutlak bir eşdeğerlik
sağlamak olanaksız olduğundan yukarıda belirtilen şiirdeki ikilemelerin çevirisinin de çok büyük
anlam kaybıyla ingilizceye çevrilmesini bu sürecin bir sonucu olarak görmekteyiz (Boztas,
1993:59).
Olaya iletişimsel-eşdeğerlik açısından baktığımızda, bir dile ya da kültüre özgü apayrı konularla
içeriklerin, amaç dilde seslenilen okurun, en kolay anlayabileceği bir biçimde aktarılması gerekir.
Örneğin İngilizce bir metindeki "fish and chips"in İngiliz gündelik yaşama kültürü içindeki,
bütün ülkeye yaygın yeri ile sınıf belirleyici çağrışımı, Türkçeye "köfte ekmek" deyimiyle
çevrilmesiyle kullanımsal eşdeğerini bulacaktır (Göktürk 1986: 87).
3.5. Çevirmende Bulunması Gereken Özellikler
- Çevirmen kendi diline çeviri yapması asıldır, buna anadil konuşucu ilkesi deriz.
- Kayıpları en aza indirgemek durumundadır.
- Hangi tür eşdeğerliligin hangi metine uygun olacağına iyi karar verip doğru ve yerinde
kullanabilmesi gerekir.
- Okurun anlayabileceği bir dil seçmesi gerekir.
- İki kültür arasındaki güçlükleri yenerek anlam aktarımı yapması bunun için de her iki dilin
kültürünü çok iyi tanımalı, eğer tanımıyorsa bu eksikliğini gidermeye istekli ve hazır bir kişi
olmalıdır.
- Kaynak dili doyurucu bir biçimde bilmesi ve erek dil üzerinde de tam bir denetime sahip
olmalıdır.
- Çeviri yapacağı alan hakkında da geniş bilgiye sahip olmalıdır.
- Yalnızca iletinin açıkça ortada olan içeriğini anlamakla kalmamalı, ince anlam ayırımlarını,
sözcüklerin anlamlı coşkusal değerlerini ve iletinin "tadını ve ruhunu" belirleyen biçemsel
özelliklerini de kavramalıdır. Ayrıca çevirmen hem kaynak dilin hem de amaç dilin işlevlerini iyi
bilmek zorundadır.
196
- Sezgili bir kişi olması ve yazımsal anlatım, aktarım yetisine sahip olmasıdır.
- Sözlü çeviri özel not alma tekniklerinin bilinmesini, kısa süreli belleğin güçlü olmasını ve bir
yandan dinlerken diğer yandan çeviri yapılabilmesi gibi başka özellikler gerektirmektedir.
4. Sonuç
Bugün Batıda çeviri eğitimi veren birçok kurumda ders programlarında yer alan genel
dilbilim, toplumdilbilim, anlambilim, ruhdilbilim, metindilbilim ve karşılaştırmalı dilbilim gibi
derslerin tek başlarina çeviri gibi çok yönlü ve karmaşık bir olguyu çözümlemeye güçleri
yetmese bile çevirinin bir bilim olmasına büyük katkılar saglayacağını unutmamak gerekir.
Çeviri ögretimi, ussal ve bilişsel bir süreçtir ve dilbilim bunun araçlarını sağlayabillr. Bu nedenle
dilbilimin teknik ve yöntemleriyle ussal savların ve sezgilerin başarı ile kullanılmasında çeviri
öğretim ve uygulamasında çevirinin bir bilim olmasına büyük katkıları olacağını vurgulamakta
yarar görüyoruz. Bu çalışmamızla çeviri çağında yetişen ve yetişecek araştırmacılara ve
çevirmenlere yol göstermektir.
5. Tartışma
Çeviriyi kaynak metinden oldukça bağımsız ele alıma eğilimi ortaya çıkmıştır. Çeviri yapmak
bir bakıma bir kaynak metnin ya da bir yapıtın aslından az çok ayrılan değişik biçimlerini, bir
başka deyişle değişkelerini üretmeye dönüşmüştür. Bu üretim faaliyetini en etkili hale getirmek
için neler yapılmalıdır?
Çevirmenler kaynak dili tanıma adına neler yapmalıdırlar? Güncel hadiselerle birlikte, dilde
bulunan derin yapıya hakim olunabilmesi için çevirmenlik eğitimi süreç halinde devam etmeli
midir?
KAYNAKÇA
Aslan, O. Çeviribilimsel Metin Çözümlemesinin Çeviri Sürecinde, Uygulamasında ve
Eğitimindeki Yeri
Boztaş, İ. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Ankara:1993, 10 (2), 5565
Çeviribilim.(2013). http://tr.wikipedia.org/wiki/Çeviribilim
197
Doğan, A. (2003). Sözlü Çeviride Gölgeleme Alıştırmasının Bilişsel
Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 20 ve 117-125.
Dayanakları.
Göktürk, A. (1994). Çeviri: Dillerin Dili. İstanbul: YKY.
Gündoğdu, M. (2005). Çeviride Kuram-Uygulama İlişkisi, IV.Dil. Yazın ve
Deyişbilim Sempozyumu Bildirileri, Çanakkale: 93-101
Halman, T.(1991) Türkçe'den İngilizce'ye Yazın Çevirisi Üzerine, Metis çeviri. 16, 1315.
Vardar, B. (1981). Çeviri Konuşmaları, Yazko Çeviri , 2 (8),172-173.
Vardar, B. (1990). Dilbilim Açısından Çeviri, Metis Çeviri, 2, 99-100.
Yetkiner Kansu, N. (1997) İngilizce ve Türkçe Arasındaki Bilimsel Metinlerin
Çevirisinde Terim ve Anlatım Sorunları, TÖMER Çeviri Dergisi, Özel Kuram Sayısı, 3, 10.
Yıldız, Ş. Çeviride Eşdeğerlik ve Çeviri Kuramları Bağlamında Karşılaştırmalı Bir
Çalışma, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi
Yücel, F. (2007). Çeviri Eleştirisi Neyi Eleştirir, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal
Bilimler Dergisi, 8 (12), 39-52
198
KAZAK VE TÜRKİYE TÜRKÇELERİNDE İKİLİ KELİMELERİN
KARŞILAŞTIRMALI TİPOLOJİSİ
Doç.Dr. Ainur MAYEMEROVA
L.N.Gumilyov Avrasya Ulusal Üniversitesi
Astana/Kazakistan
[email protected]
ÖZET
Bütün dillerde anlam ve köken açısından hiçbir farkı olmayan, ancak ses ve bazen morfem
yapıları bakımından biraz farklılık gösteren kelimeler bulunmaktadır. Bu tür kelimeler Kazakçada
вариантты сөздер, сөз варианттары, дублеттер 'varyantlı kelimeler, kelime varyantları,
dubletler' şeklinde isimlendirilirken, Türkçede ise ikili kelimeler, ikili biçimler, çift kelimeler,
dublet gibi terimlerle karşılanmıştır. Bildiride her iki dilde kullanılan ikili kelimeler, ilk defa
karşılaştırmalı olarak tasnif edilmeye çalışılacaktır. Her iki dildeki ikili kelimelerin veya başka
bir deyişle kelime varyasyonlarının fonetik, morfolojik, semantik veya leksik semantik gibi
türleri bulunmaktadır. Bildiride daha detaylı sınıflandırılma yapılmakla birlikte burada birkaç
örneklerini göstermek mümkündür. Örneğin, Kazakçada kullanılan ikili kelimeler: гөрі – көрі
‘göre’, қазір – кәзір ‘şimdi’, сайтан – шайтан ‘şeytan’, ақылгөй – ақылшы ‘akıl veren’;
Türkçedeki ikili kelimeler: ant – and, reis – reyis, bazan - bazen, direkt – direk.
Dilin bölgesel, sosyal, stilistik ve fonksiyonel biçimlerde kullanımı kelime varyasyonunu
teşkil edebilmektedir. Ayrıca alıntı kelimeler katmanı da ikili kullanımlara sebep olabilmektedir.
Dilde kullanılan kelime varyasyonları, dilin donuk bir sistem değil, sürekli gelişim ve
değişim içinde olduğunun birdenbir kanıtı olmakla birlikte, dili zenginleştiren unsurlardan da
sayılmaktadır. Dolayısıyla ikili kelimelerin karşılaştırmalı olarak incelenmesi; sözcükbilim,
anlambilim, uslupbilim, diyalektoloji gibi Türk dilbiliminin çeşitli alanları için yararlı
çalışmalardan olacağı düşüncesindeyiz.
Anahtar kelimeler: ikili kelimeler, kelime varyasyonları, Kazak Türkçesi, Türkiye
Türkçesi
ABSTRACT
COMPARATIVE TYPOLOGY OF BILATERAL WORDS IN KAZAKH AND TURKISH
LANGUAGES
199
Despite that in all languages there is no difference between semantic and root, there are
words showing some small differences in terms of phonetic and sometimes morphemic
structures. In Kazakh Language such kind of words are called as вариантты сөздер, сөз
варианттары, дублеттер 'variant words’ or doublets, whereas in Turkish Language they are
called as ikili kelimeler, ikili biçimler, çift kelimeler, dublet ‘dual words’, ‘dual forms’, ‘double
words’ or doublets. In the report for the first time the doublets in both languages will tried to be
classified. In both languages there are phonetical, morphological, semantical or lexical semantical
kinds of doublets. In the report it is possible to show more detailed classification together with
several examples. For example, doublets used in Kazakh such as: гөрі – көрі ‘according to’,
қазір – кәзір ‘now’, сайтан – шайтан ‘devil’, ғұмыр – өмір ‘life’, ақылгөй – ақылшы
‘adviser’; the doublets used in Turkish such as: ant – and, reis – reyis, bazan - bazen, direkt –
direk.
Usage of language in regional, social, stylistic and functional forms constitutes word
variations. Furthermore, layer of extracted words may also cause using of doublets.
Word variations used in the language prove the fact that language is not the frozen system,
on the contrary, it’s being constantly developed and changed, but also it is regarded that such
word variations make the language richer. Therefore, we think that comparative studying of
doublets will be useful study for Turkish linguistics’ various fields like lexicology, semantics,
stylistics, dialectology.
Key Words: dual words, word variations, Kazakh Language, Turkish Language
Giriş
Bütün dillerde anlam ve köken açısından hiçbir farkı olmayan, ancak ses ve bazen morfem
yapıları bakımından biraz farklılık gösteren kelimeler bulunmaktadır. Bu kelimeler sinonim
kelimelerle karıştırılmamalıdır. Sinonimler hem anlam, hem de şekil özellikleri bakımından ayrı
ayrı kelimelerdir. Sinonimler, Türk sözcükbiliminde “eş anlamlılar” terimiyle karşılanmakta
olup, anlamları aynı veya birbirine yakın olan dil birimleri şeklinde açıklanmaktadır (Karaağaç,
634).
Anlamın denk olması ikili kelimelerin özelliğini yansıtırken, anlamın yakınlığı ve
benzerliği ise sinonimlerin özelliğidir. Sinonim kelimelerin anlamlarında az da olsa uslüp veya
duygusal farklılıklar bulunabilmekte, ikili kelimelerde ise bu tür özellik bulunmamaktadır.
İkili kelimeler Kazakçada вариантты сөздер, сөз варианттары 'varyantlı kelimeler,
kelime varyantları' şeklinde isimlendirilmektedir. Kazakçadaki ikili kelimeleri araştıran
Uyıkbayev, kelime anlamlarının denkliği varyantlılığın göstergesi, kelimelerdeki anlamların
yakınlığı, benzerliği ise sinonimlere ait özelliklerdir şeklindeki açıklamada bulunmaktadır
(Uyıkbayev, 13).
Türkçede bu yapılar ikili kelimeler, çift kelimeler (Korkmaz, 124), ikili biçimler, dublet
(Eren, 736) gibi terimlerle karşılanmıştır. Korkmaz, Türkçedeki ikili kelimeleri aynı kökten
geldikleri ve aynı anlamı verdikleri hâlde, ses yapıları birbirinden az çok ayrılmış olan kelimeler,
çift kelimeler şeklinde açıklamaktadır (Korkmaz, 124). Araştırmacı Kara’nın Ayrı Düşmüş
Kelimeler adlı çalışmasında ikili kelimelerin (kelime varyantlarının) kökteş kelime olarak
200
adlandırıldığı görülür (Kara, 199). Ancak Kara’nın çalışmasının inceleme alanını aynı köke
dayanan ikili kelimelerin zamanla birbirinden anlam bakımından uzaklaşan şekilleri
oluşturmaktadır.
Kazak ve Türkiye Türkçelerinde ikili kelimeler için dublet kelimeler (Sarıbayev,
Nakısbayev, Eren) terimi de kullanılmaktadır. Ancak dublet kelimeler son çıkan araştırmalarda
sinonimler arasında yer alan absolüt sinonimler ya da leksik dubletler olarak açıklanmaktadır.
Dublet kelimeler terimler alanında daha çok olmakla birlikte dilde aynı anlama gelen alıntı
unsurlarla yerli kelimelerden oluşan çiftli kullanımlardır. Meselâ, K.T. qoraz – äteş ‘horoz’,
aqıyqat – şındıq “hakikat”; T.T. eğilim – temayül, tedbir – önlem. Ayrıca göndermek – yollamak
gibi anlamları tam örtüşen Türkçe kökenli kelimeler de dublet kelime örnekleridir. Dublet
kelimeler G.Gülsevin tarafından denk çiftler terimiyle karşılanmaktadır (Gülsevin). Aslında
Türkçedeki eş anlamlı kelimeler terimi dublet kelimelerin, yakın anlamlı kelimeler terimi de
sinonim kelimelerin tam karşılığı olabilecek kullanımlardır. D.Aksan da Eşanlamlılık konusuna
değindiğinde bu kavramın öteden beri, pek yerinde sayılmayacak bir terimle anlatıldığını, çünkü
hiçbir dilde, birbirinin tam aynı, eşi anlama gelen birden fazla yerli sözcüğün bulunmadığı, bütün
bilginlerce benimsenen bir gerçek olduğunu ileri sürmektedir (Aksan, C.3, 190).
İkili kelimeler sözlüklerde ayrı madde başı olarak yer almayan, çoğunlukla sesletim
sırasında olmak üzere farklılık gösteren, aynı köke dayanan, aynı anlama gelen,
seslendirildiğinde farklı anlamlar çağrıştırmayan kelimelerdir. Meselâ, Kazak Türkçesinde görі –
körі ‘göre’, qazir – käzir ‘şimdi’, saytan – şaytan ‘şeytan’; Türkiye Türkçesinde ant – and, reis –
reyis, bazan – bazen kelimeleri ikili kelime örnekleridir. Dilbilimciler ikili kelimelerin dilin
gelişim seyrinde ortaya çıkan farklı kullanımlar olduğunu, belirli bir süre içinde bunlardan birinin
edebi dilin normları hâline geçeceğini, ikincisinin konuşma dilinde yer edineceğini ya da birinin
semantik farklılaşma sonucu başka anlam kazanacağını belirtmektedir (Bolğanbayev, Kaliyev,
Sarıbayev, Kara).
İkili kelimeler belirli bir süre sonra anlam bakımından farklılaşarak ya da farklı üslupsal
kullanıma bürünerek tamamen ayrı kullanım alanına çıkabilir. Bu durumu M.Kara’nın
araştırmaları destekler niteliktedir. Meselâ, aynı köke sahip pekiyi “öğretimde, öğrencinin
değerlendirilmesinde kullanılan en yüksek başarı derecesi” ve peki “verilen buyruk veya söylenen
sözün onaylandığını, kabul edildiğini anlatır; itiraz cümlelerinde ‘pekâlâ, madem öyle’ anlamında
kullanılır” örneklerinde (Kara, 82) ses ve anlam bakımından farklılaşma olmuştur. İkili kelimeler
sürekli değişim içinde olduğundan bazen bir şekli kullanımdan çıkabilir. Meselâ bıçmak ve
biçmek örneklerinde olduğu gibi.
İkili kelimeler ya da Kazak Türkçesindeki ismiyle kelime varyantları dilin gelişim sürecini
göstermekle birlikte, gramatikal yapısının gelişim sürecinde daima değişimde olan leksik
semantik bir grup oluşturmaktadır. İkili kelimelerin oluşumu dil gelişiminin iç ve dış
olgularından meydana gelmektedir. Benzerlik kurma, dil tasarrufu gibi dilin iç yasaları ve başka
dillerle ilişki, ağızların etkisi, dilin sosyal kullanım farklılığı gibi dış faktörler ikili kelimelerin
meydana gelmesininin nedenini oluşturmaktadır (Valgina, 27).
İkili kelimelerin özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür:
1) kelime kökünün ortak olması;
2) leksik ve semantik eşitliğin korunması;
3) kelimelerdeki ses farklılığı leksik ve semantik değişikliğe yol açmaması gerek.
201
Ancak aynı köke dayanan, sesletimi birbirine benzeyen kelimelerin tümü ikili kelime
değildir. Meselâ, K.T. baw – baq “bağ - bahçe”, qıstaw – qıstaq “kışlak – köy”, aşşı – aştı “tuzlu
– acı”; T.T. mahkeme - muhakeme, öğrenim - öğretim. Kazak Türkçesi örnekleri sinonim,
Türkiye Türkçesi örnekleri ise paronim kelimelerdir.
Kazak Türkçesinde aynı anlamda, ancak ses bakımından farklı olan kelimelere fonetik
varyantlar, aynı anlama gelen, ancak köken bakımından farklı iki kelimeyi leksik dubletler,
şekilbilgisi ve cümlebilgisinde aynı işlevde kullanılan yapılara da morfolojik ve sentaktik
paralellizmler denmektedir (Uyıkbayev, 15). Leksik dubletler, ya da dublet kelimeler sinonimler
içinde incelendiğinden buradaki ikili kelimelerin sınıflandırılmasında yer almayacaktır.
Kelimelerin varyantlılığı dilin geliştiğini göstermekle birlikte dilin canlılığı ve diriliğine
işaret etmektedir. Varyantlılık ölçünlülük (ölçünlü dil – ölçünlü olmayan dil) ve geçicilik (eski –
yeni), işlevsellik (genel kullanımdaki, belirli bir uslüba bağlı) bakımından da incelenebilmektedir
(Valgina, 26).
Dilin bölgesel, sosyal, üslupsal ve işlevsel biçimlerde kullanımı kelime varyasyonunu teşkil
edebilmektedir. Ayrıca alıntı kelimeler katmanı da kendi içinde ikili kullanımlara sebep
olabilmektedir.
Her iki lehçedeki ikili kelime örnekleri tarama metoduyla tespit edilerek tasnif edilmiştir.
Örnekler eşzamanlı incelemeye tabi tutulduğu için eski biçimleri veya kaynak kökleri
gösterilmemiştir. Her iki lehçedeki canlı kullanımda olan örnekler esas alınmıştır.
İncelememizin konusunu oluşturan ikili kelimeler ses, sesletim, imla ve şekil bakımından
sınıflandırılmıştır.
1. Ünlü ve ünsüzlerin değişiminden meydana gelen varyantlar
1.1. Ünlü seslerin değişiminden meydana gelen fonetik varyantlar kalınlık incelik uyumuna
göre ve ünlülerin dar ve geniş olmaları bakımından ayrılmaktadır.
1.1.1. Kalınlık incelik uyumuna bağlı olarak meydana gelen varyantlar daha çok alıntı
kelimelerin dile yerleşmesi sırasında meydana gelir.
1.1.1.1.Türkçe kökenli kelimelerde görülen varyantlılık
Kazak Türkçesinde:
qane – käne “hani”,
doñğalaq - döñgelek “tekerlek”;
Türkiye Türkçesinde:
kardaş – kardeş;
1.1.1.2.Alıntı kelimelerde görülen varyantlılık
mawsım – mäwsim “haziran, mevsim”,
lazım – läzım,
ajuwa - äjuwa “hiciv”,
qadir – kädir “kadir”,
qazir - käzir “şimdi”,
zalım – zälim “zalim”,
stol – üstel “masa”;
sımsiyah – simsiyah,
illa – ille,
202
bazan – bazen,
acaba – acep,
panjur – panjür,
bijuteri – bijüteri
alkol - alköl.
İkili kelimeler arasına ancak bıçkı - biçki, ana – anne, çabuk – çevik, kompas - kumpas gibi
kelimeleri aynı kökten olmalarına rağmen örnek olarak koyamıyoruz. Çünkü ses farklılığı
yanında anlam bakımından da büyük ayrılma olmuş ve her biri ayrı birer sözlük maddesi hâline
gelmiştir.
1.1.2. Dar ve geniş ünlülü varyantlar.
Kazak Türkçesindeki Türkçe kökenli kelimelerde:
söytip - süytip “böylece”,
ülgerüw - ülgirüw “yetişmek”;
Kazak Türkçesindeki alıntı kelimelerde:
razı – riza,
ojdan – ujdan “vicdan”.
Türkiye Türkçesindeki Türkçe kökenli kelimelerde:
çağırmak - çığırmak “çağırmak”.
1.2. Ünsüz seslerin değişiminden meydana gelen varyantlar
1.2.1. Kazak Türkçesinde p/b, t/d, q/ğ, ş/s, b/m, n/b, n/d, m/ñ, g/k seslerinin
değişiminden oluşan kelime vayantları:
Türkçe kökenli kelimelerde:
ayqay – ayğay “bağırış”,
bunşa – munşa “bunca, bu kadar”,
könbis – kömbis “kolay kabul eden”,
sodan – sonan “ondan”,
birdeme – birdeñe “bir şey”,
eşteme – eşteñe “hiçbir şey”,
köri – göri “göre”;
Alıntı kelimelerde:
baluwan – paluwan “pehlivan”,
bäle – päle “bela”,
piyaz – biyaz “soğan”,
tilmar – dilmar “geveze”,
şaytan – saytan “şeytan”.
1.2.2. Türkiye Türkçesinde ise j/c, t/d, m/n , c/ç, v/y seslerinin değişiminden oluşan
kelime varyantları bulunmaktadır:
Türkçe kökenli kelimelerde:
yalım – yalın “alev”,
güveç – güyeç;
Alıntı kelimelerde:
203
ümid – ümit,
ecdad – ecdat,
mahcup – mahçup,
jip – cip,
cambaz – canbaz;
Bu örnekler arasına ünsüzleri değişen yaratılış – yaradılış, közleme – gözleme, dane – tane
çiftlerini aralarında anlam farkı oluştuğu için ekleyemiyoruz.
1.2.3. Ünsüzlerin düşmesinden meydana gelen varyantlar
suwğaruw – suwaruw “sulamak, su vermek”,
juwbanuw – juwanuw “avunmak”,
änşeyin – äşeyin “öylesine”;
beşpent – beşpet “nakışlı yelek”,
qäreket – äreket “hareket”,
bir – bi (bi şey, bi gün),
birleşik – bileşik,
şimdi – imdi,
haydi - hadi;
Türkiye Türkçesindeki alıntı kelimelerde:
mağlup – malup,
merhaba – meraba,
hemşehri – hemşeri.
1.2.4. Ünsüz türemesinden meydana gelen varyantlar
jazğıturı – jazğıturım “baharda”;
bälki – bälkim “belki”.
1.3. Eklerin fonetik varyantları
1.3.1. Kazak Türkçesinde l/y, ñ/y seslerinin, Türkiye Türkçesinde a/ı, e/i, ğ/y seslerinin
değişmesinden meydana gelen eklerin fonetik varyantları:
baralıq – barayıq “gidelim”,
alsañşı – alsayşı “alsana”.
oturmağa - oturmaya,
görmeğe – gelmeye,
başlayarak – başlıyarak,
yapmayan – yapmıyan,
gelmeyecek – gelmiyecek,
söyleyecek – söyliyecek.
1.3.2. Bazı eklerin ses veya hece düşmesi sonucu oluşan varyantları:
204
men – menen “ile”,
ben – benen “ile”,
aladı ma? – ala ma? “alacak mı?”,
körgenmin – körgem “görmüştüm”,
kelemin – kelem “geliyorum”;
ile - -la/-le,
alacaksın – alcan,
gidiyor – gidiyo;
2. Sesletim varyantları da alıntı kelimelerin dile yerleştirilmesi sırasında görülen kelime
başında ve kelime içinde ses türemesi (epenteza, proteza) gibi ses olaylarından ve ses
uyumlarına uygun biçimde telaffuz etme gibi olaylardan meydana gelmektedir.
stol – üstel “masa”,
stantsiya – ıstansa “istasyon”,
Stambul – Istambul,
uzın – uzun,
jüzik – jüzük “yüzük”;
stil – sitil,
spor – sipor,
gram – gıram;
3. Yazım varyantları dilin gelişimi sırasında meydana gelir, sonra yazım kuralları ile
normlaştırılır. Yazım varyantlarını çoğunlukla dile giren alıntı kelimelerin farklı yazılışları
oluşturmaktadır.
öytkeni – üytkeni “çünkü”,
jawhar – jawxar “gevher”,
gawhar – gawxar “gevher”;
ant – and,
art – ard,
birleşik – bileşik,
çünkü – çünki,
Türkiye Türkçesindeki alıntı kelimelerde:
reis – reyis,
icat – icad,
öge – öğe,
direkt – direk,
T-shirt – T-şört,
205
blue jean – blucin,
flash – flaş,
jokey – cokey;
Türkiye Türkçesinde artık ölçünlü dil kuralları ile yazılışı düzene sokulan kelimeler de
bulunmaktadır: kulüp, istavrit, istasyon vb.
4. Şekil varyantları (kelimelerin biçimsel varyantları):
4.1. Kökleri korunan, ancak eklenen eklerin farklılığından oluşan biçimsel varyantlar:
tırısqaq – tırıspa “gayretli, gayret eden”,
paraqor – paraşıl “rüşvetçi”,
jolawşı – jolşı “yolcu”,
aspaz – asşı “aşçı”,
jabırqañqı – jabırqawlı “neşesiz, keyifsiz”,
atalmış – atalğan “adı geçen”;
ilimsel – ilmî,
oturun – oturunuz,
okuyucu – okur,
günlük – günce,
yavrucuk – yavrucak,
sözel – sözlü;
4.2. İyelik ekinin üst üste eklenmesi ile oluşan biçimsel varyantlar:
biri – birisi,
köbi – köbisi “çoğu”,
qaysı – qaysısı “hangisi”;
biri – birisi,
şeyi – şeyisi, şeysi,
4.3. Eklerin birbiri yerine kullanılması sonucu oluşan biçimsel varyantlar:
oqığalı keldim – oquw üşin keldim “okumak için geldim”,
kelgen kezde – kelgende “geldiği zaman – geldiğinde”,
bizşe – bizge qarağanda “bizce – bize göre”;
gidesiye kadar – gidene kadar,
olsa gerek – olmalı,
olmuşçasına – olmuş kadar,
bence – bana göre;
Türkçemizin anlatım olanakları bakımından zenginliğine işaret eden örnekleri daha da
çoğaltmak mümkündür. Ancak yukarıda değinildiği gibi ikili kelimeler terim açısından dublet
kelimelerle (göndermek – yollamak, gramer – dilbilgisi, güz – sonbahar vb.), aynı kökten
206
gelmelerine karşın biraz anlam farkı bulunan sinonim kelimelerle (ana – anne, çabuk – çevik vb.),
görünüş bakımından eş sesli olan omonim kelimelerle (yaz – yaz, yüz – yüz vb.), aynı şekilde
görünüş bakımından yakın sesli olan paronim kelimelerle (mevhum – mefhum, yayım – yayın vb.)
karıştırılmamalıdır. İkili kelimeleri ayırmada kullanılacak ölçüt ses, sesletim, yazım ve bazen
şekil bakımından farklılık sergilemesine rağmen aynı anlamı taşımalarıdır.
Dilde kullanılan kelime varyasyonları, dilin donuk bir sistem değil, sürekli gelişim ve
değişim içinde olduğunun birdenbir kanıtı olmakla birlikte, dili zenginleştiren unsurlardan da
sayılmaktadır. İkili kelimeler ayrıca dilin üslupsal bakımdan zenginleşmesini de bir nevi de olsa
sağlamaktadır. Kelime varyantları işlek olan birinin ölçünlü dil normu olarak seçilmesi ya da
anlam bakımından bağımsız ve ayrı bir kelimeye dönüşmesi sonucu kaybolabilir.
İkili kelimelerin incelenmesi dildeki kullanım eğilimlerini, canlı süreçleri belirleme ve
sözcükbilim, anlambilim, üslupbilim, lehçebilim gibi Türk dilbiliminin çeşitli alanları için yararlı
çalışmalardan olacağı düşüncesindeyiz.
KAYNAKÇA
1. Aksan, Doğan (2000), Her Yönüyle Dil. Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: TDK Yay.
2. Aksan, Doğan (2006), Türkçenin Sözvarlığı, Ankara: Engin Yayınevi.
3. Balaqayev, M. (1984), Qazaq Adebiy Tili jane Onıñ Normaları, Almatı: Ğılım.
4. Bolğanbayev A., Qaliyev G. (2006), Qazaq Tiliniñ Leksikologiyası men Frazeologiyası,
Almatı: Sözdik-Slovar, s. 114-116.
5. Eren, Hasan (1995), “Turkcede Douplet Örnekleri”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi,
Temmuz 1995/II, S:523. Ankara:TDK, s. 731-736.
6. Gülsevin, Gürer (2007), Kutadgu Bilig’in Dilinde Lehçelerin Özellikleri: Denk Çiftler,
Turkish Studies, Volume 2, s.276-299.
7. Günay, Doğan (2007), Sözcükbilime Giriş, İstanbul: Multilingual Yay.
8. Kara, Mehmet (2004), Ayrı Düşmüş Kelimeler, Ankara: Çağlar.
9. Korkmaz, Zeynep (2003), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK.
10. Sarıbayev, Ş.K. (1963), K Voprosu o Normalizatsii Dubletnıh Variyantov v Kazahskom
Literaturnom Yazıke, Voprosı Kazahskogo i Uygurskogo Yazıkoznaniya, Trudı İnstituta
Yazıkoznaniya AN KazSSR, Almatı.
11. Türkçe Sözlük (1988), Ankara:TDK Yay.
12. Valgina,N.S. (2003), Aktualnıye Protsessı v Sovremmennom Russkom Yazıke, Moskva:
Logos.
207
GAGAVUZ TÜRKÇESİNDE KULLANILAN ÖZEL İSİMLERİN DİLKÜLTÜR İLİŞKİSİNE YANSIMASI
Sebahat ARMAĞAN
Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Türk Dili Bölümü
[email protected]
ÖZET
Gagavuz Türkçesi coğrafi yönlere göre Güney veya Güney-Batı; kavim ve boy adlarına
göre Oğuz grubu; ses tasnifine göre dağlı grubuna dâhil olup Oğuz lehçeleri içerisinde yeni
oluşan bir yazı dilidir. Gagavuz Türkçesi, bilindiği üzere, Moldova’ya bağlı özerk bir bölge olan
Gagavuz Yeri’nde, Ukrayna’nın Odessa bölgesinde, Kuzeydoğu Bulgaristan’da, Yunanistan’ın
Keserya bölgesinde, Romanyanın Dobruca bölgesinde konuşulmaktadır.
Konuşma dilinden yazı diline geçmekte olan Gagavuzlar, kendi ana dilleri yanında, çeşitli
nedenlerden dolayı yaşadıkları bölgelerde farklı farklı diller öğrenmek zorunda kalmış,
yabancılar arasında yaşamış, eğitimlerini yaşadıkları ülkelerin diliyle gerçekleştirmiş böylece
fazlaca yabancı dillerin etkisi altına girmişlerdir. Gagavuzlar, Hıristiyanlığı kabul eden “Ortodoks
Hıristiyan Oğuzlar” olarak tanınmaktaysa da farklı bir dine mensup olmalarına rağmen, Oğuz
kültürünün özelliklerinden tamamıyla uzaklaşmış, dil özelliklerini bütünüyle kaybetmiş
değildirler. Gagavuz Türkçesinde görülen fonetik, morfolojik ve leksikolojik farklılıklar doğal
olarak kültür hayatına da yansımıştır.
Bu çalışmada çeşitli nedenlerden dolayı, Doğu ve Batı kültürü arasında gelip giden
Gagavuzların dillerinde görülen farklılıkların nedenleri üzerinde durulmuş, Gagavuz söz
varlığının oluşmasında hem diğer Oğuz lehçelerinin hem Hint-Avrupa dil özelliklerinin hem de
dini unsurların etkisi ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Gagavuz Türkçesi, Gagavuzlar, Oğuz lehçeleri, dil kültür ilişkisi.
REFLECTION OF PROPER NOUNS USED IN GAGAUZ TURKİSH TO THE
RELATION OF LANGUAGE AND CULTURE
ABSTRACT
Gagauz Turkish is a written language newly formed within Oghuz dialects and is involved
in South or South-West according to geographical aspects; in Oghuz group according to tribe and
208
clan names; in Daglı group according to classification of sound. Gagauz Turkish is spoken in
Dobruca Region of Romania in the Region of Keserya of Greece, in Northeast Bulgaria, in
Odessa Region of Ukraine, in Gagauz being an autonomous region depended on Moldova as it is
known.
Gagauzes passing from spoken language to written language had to learn different
languages in region they live due to various reasons as well as their own mother tongues, they
lived among foreigners and studied with language of the country they live thus and so they came
under the influence of foreign languages. Although Gagauzes have been known as " Orthodox
Christian Oghuzes" adopting christianism, they got away from features of culture of Oghuz and
despite of belonging a different religion, they has not lost entirely the language features.
Phonetic, morphologic and lexicological differences seen in Gagauz Turkish have been reflected
naturally to the culture life.
In this study, it was put excessive emphasis on reasons of differences seen in Gagauz
languages affected from East and West Culture due to various reasons. In formation of Gagauz
vocabulary impact of both Hint-Europe language features and also religious components has been
discussed.
Key Words: Gagauz Turkish, Gagauz, Oghuz dialects, language-culture relation.
Giriş
1. Özel isimlerin tanımı
Özel isimler, bir dilin eski dönemlerine ait izler taşımaktadır. Bu açıdan bakıldığında bir
dilde kullanılan özel isimler, dilin önemli sözvarlığı olarak kabul edilmektedir.
Tek bir varlığı karşılayan özel isimler, dilbilgisi kaynaklarında yeterince üzerinde
durulmayıp dil bilgisinin şekil bilgisi/ morfoloji bölümünde ve verilişlerine göre isimlerin
içerisinde ele alınan bir konudur. Türk lehçelerinde verilişlerine göre isimler, cins isimler ve özel
isimler olmak üzere iki alt başlıkta toplanmakta ve bu konuda araştırmacılar arasında fikir birliği
bulunmaktadır. Türkçe sözlükte “Bir kişiye, benzerlerinden farklı özellik taşıyan varlığa veya
topluluğa verilen ad,”(2011:1866) şeklinde tanımlanan özel isim için, Türkiye Türkçesinde; özel
ad / özel isim / has isim / özlüadlar vb. terimler kullanılırken Gagavuz Türkçesinde özel isim
karşılığı olarak öz adlık/ özel adlar terimleri benimsenmiştir.
Somut veya soyut anlamlı olabilen özel isimleri Aksan, yaratılışta bir tane olan
varlıkları, kimi duygu ve düşünceleri karşılayan, başka benzeri olmayan, verildikleri varlığa özgü
nitelikler taşıyan adlardır, (1976: 29) şeklinde tanımlamaktadır. Ergin, has isim başlığıyla ele
almakta ve de varlıkları ve mefhumları tek tek karşılayan isimler (2007: 218) olarak
tanımlanmaktadır. Özkan, karşıladığı varlığı tanımlamayan, yani söylendiğinde adı olduğu varlık
zihinde canlanmayan dolayısıyla ancak ismin karşıladığı varlığı daha önceden bilenler için
tanımlayıcı bir anlam taşıyan, tek bir varlığı karşılayan isimlere (1996: 119) özel isim
demektedir. Delice, özel isimleri varlık veya kavramları genel olarak değil de tek tek karşılayan
isimlerdir, (2008: 19) şeklinde tanımlamaktadır. Banguoğlu, özel isimlere özlüadlar demektedir
(2007: 321).
209
Özel isimler, dil bilgisi başta olmak üzere, tarih, coğrafya, sosyoloji, antropoloji gibi diğer
bilim dallarıyla da yakından ilişkili olup özel isimlerle ilgilenen ayrı ayrı bilim dalları da
mevcuttur. Özel isimleri inceleyen bilim dalına onomastik, bunlardan insan isimlerini inceleyen
bilim dalına antroponim, yer isimlerini inceleyen bilim dalına toponim, boy, kabile, halk
isimlerini inceleyen bilim dalına etnonim, hayvan isimlerini inceleyen bilim dalına zoonim
(Weyisov, 2008: 227) denmektedir. “Bunlar içerisinde en fazla işlek olanı yer (toponim) ve kişi
(antroponim) adlarını inceleyen bilim dalıdır. Çünkü en fazla kullanılan ad kişi adıdır. Bu
kişilerin yaşadıkları yer adları da ikinci sırada gelmektedir. Daha sonra da coğrafi adlar diye
bilinen dağ (oronim) ve su (hidronim) adları gelmektedir” (Yavuz-Şenel: 2241:2013). İnsanoğlu,
yaşadığı yörenin adını ve yaşadığı bölgedeki dağ, ırmak, göl, ova gibi coğrafi terimlerin anlamını
merak etmiş ve bu doğrultuda özel isim çalışmaları gelişmiştir.
Karadoğan, kişilere ad verme eğilimlerini
a) dini ad koyma,
b) ünlü ve saygın kişilerin ad ve soyadlarını koyma,
d) destanlarda masallarda geçen adları koyma: Oğuz, Ayhan, Gökhan, Günhan vb.
ç) yer adları ve tarihi olay ya da kavim, boy adlarını koyma; Tuna, Fırat, Dicle, Seyhan,
Aral vb.
d) diğer ad verme eğilimleri (2001: 5-7) şeklinde sınıflandırmaktadır.
Karadoğan, yer adlarının verilişindeki başlıca etkenler ve eğilimleri ise;
a) yerleşim yerinin veya çevresinin özelliklerini belirten adlar verme,
b) yerleşim yerlerine kişiyle ilgili adlar verme,
c) coğrafya adları (11) şeklinde değerlendirmektedir.
Eski kavim isimlerinin birçoğu kişi adı veya yer ismi olarak kullanılmıştır Örneğin; ilk
önce kişi adı olmuş olan sözcükler, sonraki dönemlerde kavim adı olarak kullanılmıştır. Aynı
zamanda eski Türklerde daha çok kavim ismi gibi bildiğimiz Oğuz kelimesi Oğuz Destanı’nda
kişi adı olarak geçmektedir. Ayrıca Türk lehçelerinde -Ar ekli kavim isimleri çoktur. (kasar
“Hazar”, kengeres, tatar, apar) (Amanoğlu, 1999: 61-65).
Evrende tek olup benzeri bulunmayan kavramları karşılayan özel isimler, hem varlıklara
sonradan verilen hem de cins isimlerde görülen nesne-kavram ilişkisi bakımında farklı olan
sözcüklerdir. Bir dilde özel isim olarak kabul edilen sözcükler şunlardır:
İnsan isim ve soy isimleri,
Kurum, kuruluş, dernek isimleri,
Millet, ümmet, din, mezhep isimleri,
Dil isimleri,
Kıta isimleri,
Ülke ve bölge isimleri,
İl, ilçe, mahalle, bulvar, cadde, sokak isimleri,
Deniz, okyanus, göl, akarsu, boğaz ve geçit isimleri,
Dağ, tepe, ova, yayla isimleri,
Yıldız ve gezegen ve isimleri,
Kitap, gazete, dergi, eser isimleri,
Hayvanlara ve varlıklara takılan özel isimler.
210
2. Özel isimlerin özellikleri
2.1. Özel isimler, dilbilgisinin sözcük türleri bölümünde ele alınmakta olup cins isimler,
varlıkları ve kavramları genel olarak karşılarken özel isimler varlıkları ve kavramları tek tek
karşılayan isimlerdir. Aynı addan birden fazla gösterilen olsa bile özel isimler gösterileni tek olan
cins ad kaynaklı sözcüklerdir.
2.2. Türk lehçelerinde özel isim olarak kullanılan sözcükler, çokluk eki almaz, özel
isimlerin çokluk eki almış biçimleri özel kullanımlardır.
2.3. Özel isimler kullanıldığı dilde çeşitli çağrışım özelliği olan sözcüklerdir. Örneğin
Âdem, İbrahim, Davut sözcüklerinin çağrışımıyla Adam, Abraham ve Davıd sözcüklerinin
çağrışımı aynı değildir.
2.4. Türk lehçelerinde bazı cins isimler zamanla özel isim olarak kullanılmaktadır.
Örneğin: yıldız, deniz, su, çiçek gibi doğaya mahsus cins isimler, zamanla özel isim olarak da
karşımıza çıkmaktadır. Bu da birçok özel ismin, esasında, cins isim menşeli olduğunu
göstermektedir. Bununla birlikte bazı özel isimler de zamanla cins isme dönüşmektedir: Rontgen,
Amper vb. Bu durumda cins-özel isim ayrımı kendini imlada göstermektedir. Ayrıca özel
isimlerle ilgili dikkate değer bir diğer konu özel isimlerin, genellikle, sözlüklerde yer almaması
hususudur. Hem cins hem özel isim olma özelliği taşıyan sözcükler, cins isimse anlamlı
biçimbirimler kabul edilip sözlüklerde madde başlarında verilmekte; şayet bu tür bir sözcük özel
isim olarak kullanıldıysa anlamsız kabul edilerek sözlüklerde bu sözcüğün madde başı olarak
kullanılmadığı görülmektedir. Özel isimlerin sözlük birimleriyle benzer ve farklı yönlerini ele
alan Levent Kurgun; Özel Adlar ve Sözlük Birimleri Üzerine adlı makalesinde bu konuda şunları
söylemektedir: “Özel adlar, biçim bakımından benzerlik sebebiyle dil incelemelerinde sözlük
birimleri gibi değerlendirilmiştir. Ancak bu ikisi arasında anlamdan başlayan büyük farklar
vardır. Sözlük birimleri anlamlı, özel adlar ise anlamsızdır. Bunu en kolay bir şekilde,
sözlüklerde özel adların yer almamasından anlamak mümkündür. Dolayısıyla, özel ad ile kavram
ilişkisine, sözlük birimi ile kavram ilişkisinden farklı bir biçimde bakmak gerekir. Özel adlar ile
sözlük birimleri arasında yapı ve işlev bakımlarından da farklar vardır. Sözlük birimleri leksik,
sentaktik ve morfolojik yöntemlerle yapılırken, özel adlar yalnızca sentaktik yöntemlerle
oluşturulur. Ayrıca sözlük birimleri, kavramın anlamını verirken, özel adlar kavramı
benzerlerinden ayırt eder. Buna göre, anlam, yapı ve işlev özelliklerinin, özel adları sözlük
birimlerden uzaklaştırdığı, biçim bakımından benzerliklerinin ise, onları birbirlerine yaklaştırdığı
söylenebilir.” (2011: 293).
2.5. Eski Türkçeden itibaren dilimizde var olan özel isimler, Türk lehçelerinde, gah
yapıbilimsel yani kök+ek birleşmesi yoluyla (Ovacık, Köyceğiz, Türkçe, Kınalı, Varlık “dergi”
211
vb. ) gah sözdizimsel yani sözcük birleşmesi yoluyla (Caferoğlu, Akdeniz, Karagöz, Garabağ,
Gızıldepe vb.) gah sözlükbilimsel yolla yapılabilmektedir (Ahmet, Sivas, Türk, Rus vb).
2.6. Özel isimlerin yapısına bakıldığında, diğer cins isimlerden farklı ele alınmadığı
görülmektedir. Bu sözcükler; kök, gövde, türemiş, birleşik veya söz öbeği şeklinde olabilir.
2.7. Göktürkçeden günümüze kadar geçen zaman içerisinde Türk lehçeleri gerek siyasi
gerek coğrafi gerekse kültürel nedenlerle pek çok dilin etkisinde kalıp başta Arapça olmak üzere
pek çok dilden sözcükler almıştır. Tıpkı cins isimlerde olduğu gibi özel isimlerde de sözcük alışverişi görülmektedir. Lakin bu sözcükler, rastgele değil belli amaç doğrultusunda alınmış ve
Türkçenin imlasına yaklaştırılmıştır.
“ Çinceden alınan kelimeler din, askerlik, yönetim, ölçü- tartı ve edebiyatla ilgilidir.
Hintçeden alınma kelimeler Budizmle ve Budizm görüntülü Doğu Maniheizmiyle ilgili
kavramlardır. İran dillerinden ve Toharcadan alınma kelimeler de Budizm ve Maniheizmle
ilgilidir” (Gabain, 1988: 42). Türk lehçelerine, Farsça ve Arapçadan dini sözcükler, Hint-Avrupa
dillerinden bilim, teknik ve de sanatla ilgili özel isimler girmiştir. Yine hem dini hem de siyasi
sebeplerle, özellikle Rusya’nın yürüttüğü dil politikalarıyla da Slav dillerine ait özel isimler
lehçelerde yerini almıştır.
2.8. Türk lehçelerinde hangi sözcüklerin özel isim veya cins isim kabul edilip
edilmeyeceği hususunda değil; ancak özel isimlerin imlası konusunda tartışmalılar vardır, bu
nedenle, özel isimlerin imlası üzerinde fazlaca durulmuştur. Bilhassa, yabancı özel isimlerin
imlası meselesi, tartışmalı bir konu olsa da “Gagavuzlar, pek çok sözcüğün Sovyetler Birliği
devrindeki imlasını terk ederek TT’ndeki şekilleri kabul edilmişlerdir: Bakan, Başkan, Birleşmiş
Milletler Teşkilatı, Büyükelçi, Kültür ve Sanat Fakültesi, Türklük vb.” ( Argunşah, 2010: 46).
2.9. Özel adlar, başka çevirileri yapılamayan ancak alındığı dilin fonetik özelliğine
bürünebilen sözcüklerdir. Örneğin Warsaw “Varşova” Sarajevo “Saraybosna” Tirana “Tiran”
örneklerinde olduğu gibi.
Çin kaynaklarında Türklere ait çok sayıda özel isim bulunmaktadır, ancak Çinliler bu özel
isimleri kendi dillerine uydurarak kullandıkları için bu sözcükler tahrip olmuştur. Gumilyov, Çin
kaynaklarında geçen özel isimler üzerine çalışmış, bu özel isimleri listelemiştir (Amanoğlu, 1999:
62). Amanoğlu, Gumilov’dan, Türklerde ad geleneğiyle ilgili olarak şu bilgileri aktarmaktadır.
“Türk adları onların transkripsiyonunda tanınmaz hale dönmüştür. Hem de asker hallerinde
unvan veriliyor… Türkler Avrupalılar gibi doğduktan ölene değin bir ad taşımıyorlardı. Türkün
adı her zaman onun toplumdaki mevkiini gösteriyordu. Çocuk iken onun lakabı, gençliğinde
rütbesi, ihtiyar çağında ise unvanı olurdu. Eğer o han idiyse unvanı akrabalık, bölge sistemine
göre değişiyordu.” (1967: 90).
2.10. Türk lehçelerinde özel adlar, lehçeden
gösterebilmektedir: Muhammet, Mehmet, Memmed vb.
lehçeye
fonetik
farklılıklar
2.11. Türk lehçelerinde ayrı bir konu olarak ele alınan alfabe bahsinin, özel isimlerin
imlasını da etkilediği görülmektedir. “Her dilde olduğu gibi Türkçede de kullanılan alfabe, alıntı
kelimenin imlâsında belirleyici olmuştur. Yerli bir alfabe olan Köktürk alfabesinin kullanımında
212
alıntı kelimeler Türkçeleştirilip ses imlâsına tabi tutulmuştur. Soğdlardan devşirilen Uygur
alfabesinde de Çince ve Eski Hintçeden gelen kelimeler de hemen ses imlâsına uygun yazılmıştır.
Karahanlı devresinde Türkçeye girmiş Arapça ve Farsça kelimelerin imlâsı, Arap alfabesine
geçmiş olan Türkler tarafından ses bakımından Türkçeleştirilmesi, din faktörünün güçlü
tesirinden dolayı mümkün olamamıştır. Bin yıl civarında bir süre tutan Arap alfabesi kullanımı
devresinde Arapça ve Farsça kelimeler Türkçede asıl imlâlarıyla kullanılmış, Türkçeleştirme
çabaları sadece ağızlarda gerçekleşebilmiştir. Yirminci asrın başlarında Batı kültür ve
medeniyetiyle kurulan sıkı münasebetler neticesinde Latin esaslı alfabe benimsenmiştir. Bu
süreçte de başta Fransızca, Almanca ve İngilizce olmak üzere, Latin esaslı alfabe kullanan
dillerden kelime almanın önüne geçilememiş; daha da ötesi bu kelimeler ve özellikle yabancı özel
adlar -önceden alınıp Türkçe ses imlasına uydurulmuş yabancı özel adlar dışında- asıl imlâlarını
muhafaza ederek Türkçede bir yer edinmiş ve yaygın biçimde kullanılmaktadır. ”(Yılmaz, 2013:
190).
2.12. Türk lehçelerinde kullanılan özel isimler, tarihi ve kültürel bakımdan farklı
özelliklere sahiptir. “Orhun-Yenisey yazıtlarındaki kişi adlarında eski Uygur kişi adlarına oranla
başka dillerden alıntılar daha fazladır. Bundan dolayıdır ki Göktürk kişi adlarında kendine
özgülük, millilik daha çoktur (Amanoğlu, 1999: 64).
2.13. Ayrıca Türk lehçelerinde özel isimlerde özel isimlerde renk-yön ritüeli çok
kullanılmaktadır Kara: kuzey, ak: batı, al-kızıl: güney; gök: doğu (Köktürk, Gökalp, Akdeniz,
Karadeniz vb.) “Göktürk yazıtlarındaki kişi adlarında renk, niteleme sıfatları içerisinde daha çok
kara ve gök sözcükleri kullanılmaktadır. (Kara Çor, Kara Bars, Kara Han, Kök Amaş Tutuk).
Göktürk yazıtlarında ak sıfatı yerine çoğu zaman ürüng sözcüğü kullanılmaktadır. Eski Türkçe
kişi adlarında daha çok bars, arslan, toğrıl buğa (buka), böri, tay, teke, buğra, doğan gibi hayvan
isimleri kullanılmaktadır. Kara, gök kelimeleri hem sembolik hem de yön bildirmek için
kullanılmıştır. Kara rengi büyük güçlü, baş anlamlarının yanı sıra yön, (kuzey) anlamı da ifade
etmiştir. (Kara Türgiş, Kara Kum, Kara Kıtay, Kara Çürin, Kara Balasagun, Karahanlı)”
(Amanoğlu, 1999: 64- 65).
3. Gagavuz Türkleri ve Gagavuz Türkçesi
Gagavuzlar, Kuzey-doğu Bulgaristan’da (Güney Dobruca), Romanya’da, Moldova
Cumhuriyeti (Komrat, Çadır-Lunga, Kongaz, Taraklı, Valkaneş yöreleri) ile Ukrayna
Cumhuriyetinde (eski Basarabya, İsmail, Zaporojiye bölgeleri) birbirinden uzak ve dağınık halde
yaşayan Hıristiyan bir Türk topluluğudur (Manov, 2001: 191).
“Bulgaristan’da yaşayan Gagavuzlar, Bulgar nüfusuna kaydedildiği için Bulgaristan’da
ne kadar Gagavuz’un yaşamakta olduğuna dair kesin bilgi yoktur. Osmanlıların Gagavuzları ayrı
bir topluluk olarak göstermeyip Hıristiyan nüfus içinde sayması da Gagavuz araştırmalarını
zorlaştırmıştır. 1959-1961 yıllarında Bulgar Bilimler Akademisi Balkanoloji Enstitüsünce,
bilimsel çalışmalar düzenlenerek Kuzeydoğu Bulgaristan Gagavuz köylerine gidilip, üç yıl
boyunca yaz aylarında alan araştırmaları yapılmış, Gagavuz topluluğunun dili ve kültürüyle ilgili
pek çok malzeme toplanmıştır. Daha sonra Sofya Üniversitesi Türkoloji Bölümü Güneydoğu
Bulgaristan’ın Yambol (Yan-Bolu) dolaylarında bulunan Gagavuz köylerini ziyaret edip,
213
buradaki Gagavuz dil ve kültür malzemesi toplanmış, böylelikle, tüm Bulgaristan Gagavuz
yerleşim yerleri araştırma kapsamına alınmıştır” (Yenisoy, 2010: 207-211).
“Ukrayna’da ise resmi istatistiklere göre 31.900 Gagavuz yaşamakta olup çoğunlukla
Odesa vilayetinde oturan Gagavuz Türkleri, kendi gelenek ve göreneklerini, dillerini, tarihini
korumakta ve aralarında ana dilleriyle konuşmaktadırlar. Gagavuz Türklerinin büyük bir kısmı
Moldova’nın güneyinde bulunan Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi’nde otururken Sovyetler Birliği
kurulduktan sonra, sınırın öte yakasında oturan diğer Gagavuz Türkleri ise Ukrayna topraklarında
kalmıştır. Moldova’daki Gagavuz Türkleri, özerkliklerini kazandıktan sonra kendi kanunlarına
sahip olmuş, üniversitesini, meslek okullarını, kütüphanelerini, matbaasını, basınını vd. kurmuş,
eğitim alanları oluşturmuş, ana dilde eğitim yapabilme olanağına kavuşmuştur. Ayrıca 26 Ocak
1996 yılında Gagavuz Türkleri, Latin alfabesine geçmiş, Ukrayna sınırlarında oturan Gagavuz
Türkleri ise Latin alfabesine geçme şansına sahip olamamışlardır. Ukrayna devletinin resmi dili
Ukraynaca olup Kiril alfabesi kullanılmaktadır. Kısacası, Moldova’da Latin alfabesine geçilmiş,
Ukrayna’da yaşayan Gagavuz Türkleri, bu şansı elde edememiştir. Böylelikle iki farklı
topraklardaki Gagavuz halkları arasındaki ilişkiler de zayıflamıştır.” (Arnaut, 2010: 51-53).
Gagavuz Türkçesi coğrafi yönlere göre Güney veya Güney-Batı; kavim ve boy adlarına
göre Oğuz grubu; ses tasnifine göre dağlı grubuna dâhil olup Oğuz lehçeleri içerisinde yeni
oluşan bir yazı dilidir. Gagavuz Türkçesi, bilindiği üzere, Moldova’ya bağlı özerk bir bölge olan
Gagauz Yeri’nde, Ukrayna’nın Odesa bölgesinde, Kuzeydoğu Bulgaristan’da, Yunanistan’ın
Keserya bölgesinde, Romanya’nın Dobruca bölgesinde konuşulmaktadır.
Gagavuz Türklerinin, yazılı kültürle tanışmalarının dini metinlerin okunması aracılığıyla
olduğu bilinmekte olup Gagavuz yazı dilinin kurucusu olarak Mikail Çakır kabul edilmektedir.
Konuşma dilinden yazı diline geçmekte olan Gagavuz Türkleri, kendi ana dilleri yanında, çeşitli
nedenlerden dolayı yaşadıkları bölgelerde farklı farklı diller öğrenmek zorunda kalmış,
yabancılar arasında yaşamış, eğitimlerini yaşadıkları ülkelerin diliyle gerçekleştirmiş böylece
fazlaca yabancı dillerin etkisi altına girmişlerdir. Gagavuz Türkleri, Hıristiyanlığı kabul eden
“Ortodoks Hıristiyan Oğuzlar” olarak tanınmaktaysa da farklı bir dine mensup olmalarına
rağmen, Oğuz kültürünün özelliklerinden tamamıyla uzaklaşmış, dil özelliklerini bütünüyle
kaybetmiş değildirler. Gagavuz Türkçesinde görülen fonetik, morfolojik ve leksikolojik
farklılıklar doğal olarak kültür hayatında da görülmektedir.
3.1.Gagavuz Türkçesine ait özel isimler
Gagavuz Türklerinin kullandığı özel isimlere, (kişi adları, takma adlar, soyadları) ilk önce
ilgi gösterip inceleme yapan, tanınmış Rus halk bilimcisi ve etnografracısı V. A. Moşkov
olmuştur. Moşkov Gagavuzlardan derlediği soyadlarına ilişkin malzemeyi “Etnografiçeskoe
Obozrenie” dergisinde yayımlamıştır (Manov, 2001: 195). Tatar asıllı Sovyet dil bilimcisi
Baskakov’un, 1964 yılında Moskova’da “Güney Moldavya’nın yer adlarında Kıpçak BoyOymak, Soy-Sop Adları” konulu araştırması ise “Doğu’nun Toponimisi Üzerinde Yeni
Araştırmalar” adlı kitapta yer almıştır (Manov, 2001:197). Baskakov’un yönetiminde; G.A
Gaydarcı, E. K. Koltsa, L. A. Pokrovskaya, B. P. Tukan’dan oluşan bir bilim kurulunca
hazırlanıp 1973 yılında Moskova’da Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi’nce yayımlanmış olan
214
“ Gagauzça-Rusça-Moldovanca Laflık” adlı sözlüğün sonunda, Gagavuz Türkçesindeki kişi ve
yer adları üzerine bilgi bulunmaktadır. Bu sözlüğün sonunda verilen yer adları için Moldova
Cumhuriyetinin Basarabya bölgesinin Valkanaş, Gagul, Komrat, Leski, Çağır, Lunt, Çimişli,
Kavuşan, Suvor ve Kotov yöreleriyle Ukrayna Cumhuriyetini Odesa bölgesinin Bucak bölümünü
kapsamaktadır (Manov, 2001: 196-197). Bu çalışmanın çıkış noktası olan bu eserin, Rusçadan
çevirisini İsmail Kaynak ve A. Mecit Doğru yapmış olup bu sözlük, 1991 yılında Kültür
Bakanlığı tarafından yayımlanmıştır.
Bu eserde geçen bazı takma adlar: Alaza, Ayran,Bağırsak, Bağırsaksız, Batlak, Baysak,
Bıcı, Böbrek, Bursuk, Cıbır, Cibree, Ciğer, Cüce, Çalı, Çanak, Çanta, Çapar, Çapkın, Çingene,
Çitak, Çorlan, Damak, Demeğin, Dolma, Dökük, Duyu, Erkek, Fısırtı, Gacal, Garga, Gayda,
Gırtlak, Gücü, Hamal, Haram, Hımık, Hoca, Kakmalı, Kandil, Kapsık, Kırca vb.
Gagavuz Türkçesi Sözlüğü’nde geçen bazı soyadları: Abacı, Acı, Adamak, Ajder, Akbaş,
Akçı, Akçıbaşı, Alaç, Altıparmak, Arabacı, Ardal, Argaç, Arık, Arşın, Aşçı, Atmaca, Azman,
Baba-oğlu, Bağcı, Bağırgan, Bahçeci, Bahçivancı, Bahmaç, Bakırcı, Bayraktar, Balaban, Balakçı,
Balan, Balçık, Balık, Balıkçı, Baltacı, Barakçı, Bargan Barlak Bağbuğ, Başlı, Beceren, Havı vb.
Yine aynı sözlükte yer adları ikiye ayrılarak ele alınmıştır. 1. Bölümde Gagavuz
Türklerinin yaşadığı yer adları, Gagavuz Türkçesinden alınma ses-uyumları, Gagavuz Türkçesine
ait doğal yerler, köy, kasaba, kent adları ele alınmıştır. 2. Bölüm ise bayır, çukur, dere, ırmak gibi
yerel adları içermektedir (Manov, 2001: 197-198).
Gagavuz Türkçesi Sözlüğü’nde geçen bazı yer adları: Abaklı, Hacı Abdul, Acıdere,
Acıkey, Acıköy, Acılar, Ahindor, Akerman, Albata, Adadol, Anıkey, Asanbatır, Avdarma,
Aydar, Başkalı, Balaban, Başkalı, Baş-köy, Batık, Batır, Baymaklı, Bender, Beş-alma, Beş-göz,
Bey-mahalle, Bokluk, Borçak, Borogan, Bucak, Bulgar, Burlak, Göz, Hacının Pınarı, Hüma
Köprüsü, İki Pınar, İki Tepe, İnce Kulak, Kanlı Çalılık, Çatal, Çipir Çukuru, Çukur, Kanlı Dere,
Kara-ağaçlık, Kara-paşa, Kara-tepe, Karşı-mahalle, Kaynak Kulağı, Kayraklar, Kazan kulağı,
Ketenlik, Kırlanlar, Kışla, Kirezlik, Kum Tepeleri, Kumluk, Kovanlık, Küllük, Köy pınarı, Sarıyer vb.
Yer adlarında Sovyetler Birliği terminolojisi, yerini Türkiye Türkçesine bırakmaktadır:
Macaristan, Ermenistan, Mısır, Gürcistan, Bulgaristan, Moskova, Kara deniz, Ak deniz vb.
(Argunşah, 2007: 46).
Yukarıdaki örneklerde de görüleceği üzere, hem Gagavuz soyadları hem de yer, bayır,
çukur, dere, ırmak gibi coğrafi terimler Türkçe sözcüklerdir. Kişi adlarında ise durum farklıdır.
Gagavuz Türkleri, varlıkları adlandırmada diğer Türklerden sadece kişi adlarında ayrılırlar. Kişi
adları dini inançlarına uygun olarak Hıristiyan adlarıdır. Gagavuz Türkçesinde Türkçe isimler de
kullanılmakta olup Türkçe isim taşıyan erkeklerin askerlik yaptıkları yıllarda isimlerinin Bulgar
isimleriyle değiştirildiği bilgisine rastlanmaktadır (Yenisoy, 2010:214).
Örneğin: “Benim adım Demir’dir. Ama askerlik yaparken: Bundan böyle sana Demir
değil Jelazko (demir kelimesinin Bulgarca şekli) diyeceğiz, dediler.
Gagavuz yerleşim yerlerinin Türkçe adları belirli yıllarda Bulgarca adlarla değiştirilmiş,
fakat Gagavuz Türkleri, bunların Türkçe adlarını kullanmayı tercih etmişlerdir (Yenisoy, 2010:
2014).
215
Sözcükler, dillerin, tarih boyunca geçirdikleri gelişmelerin ortaya konulmasında bize yol
gösteren kültürel unsurlardan biri olarak ele alındığında, özel isimler de, tıpkı diğer kültür öğeleri
gibi sosyal ve kültürel değişimin ve gelişimin bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Türk
lehçelerinde kullanılan cins ve özel isimler kendine has özellikler taşıyarak cins ve özel isimlere
ait özellikler, çeşitli sebeplere bağlı olarak değişebilmektedir:
Örneğin “Rus-İran Savaşı ve arkasında 1828’de imzalanmış olan “Gülüstan Anlaşması”
sonucu Azerbaycan ikiye bölünmüş, Kuzey Azerbaycan Rus İmparatorluğuna, Güney
Azerbaycan ise İran’a bağlanmıştır. Bu dönemden itibaren Rusya, Azerbaycan Türklerini
Ruslaştırma politikası gütmeye başlamıştır. Bu politika çerçevesinde Çarlık Hükümeti
Azerbaycan Türklerinin soyadlarını da Ruslaştırmaya yönelik eğilime başvurmuşlardır. Bu tür
soyadları baba, meslek veya yer adlarına erkekler için “ov”, kadınlar için “ova” takıları
eklenmekle meydana getiriliyordu. Örneğin Bakuhanov, Ahundov, Memedova gibi. Aynı politika
Özbek, Kazak, Türkmen, Kırgız Türklerine de uygulanmıştır. Bununla beraber Azerbaycan
Türkleri baba adını belirtirken Rusların önerdikleri “iç-na” (Mamedoviç, Mamedovna)
formüllerini kabul etmemiş, Türk geleneğine uygun olarak “oğlu, kızı” kelimelerini kullanmışlar.
Örneğin: Oktay Memed Oğulu Hasanov veya Sevil Memed Kızı Hasanova gibi.” Azerbaycan
Türk soyunu belirtirken: -lı, -le, -gil, ve çoğul eklerini kullanmışlardır. -lı, -li ekleriyle soyadları
yapma usulünün Azerbaycan Türkleri arasında bir geleneği mevcuttur. Halen Kinglerli, Şıhlı,
Mehmedli gibi soyadlarına sık sık rastlanılmaktadır.” (Melikov, 1996: 57-59).
Başka bir örnek vermek gerekirse Türkmen Türkçesinde aile isimleri Rus dilinin
etkisiyle -ow/ -owa/ -yewa/ -owiç/ -yewiç/ -owna/ -yewna ekleriyle yapılmaktadır (Azimov vd.
2011: 126).
Türk lehçelerinde kullanılan özel adlar dini ve siyasi sebeplerle farklılık
gösterebilmektedir. Örneğin Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi ve Gagavuz Türkçesinde
kullanılan kişi ad ve soyadlarında büyük ölçüde Slav dillerinin etkisi görülmektedir (Dokiya,
Simon, Petrov, Petros, Tudorka, Dimule vb.). Kişi ad ve soyadlarında görülen farklılığın diğer bir
sebebi Gagavuz Türklerinin dini inançları olarak kabul edilmektedir. Buna rağmen “1991
yılından başlayarak, Ana Sözü gazetesi olmak üzere Gagavuz basınında Türkiye Türkçesine ait
çok sayıda kelimenin kullanıldığı tespit edilmiştir. Gagavuz Türkçesinin birkaç yüz bin kişinin
konuştuğu bir ağız olması, son döneme kadar yazı dili meydana getirememesi ve başka
milletlerin alfabelerini kullanma mecburiyetinde kalması gibi sebeplerle Gagavuz Türkçesi
Bulgar, Moldovan (Roman) ve Rus dillerinin saldırısına uğramış ve bu dillerden çok sayıda
kelime Gagavuz Türkçesine girmiştir. 1991 yılından itibaren Türkiye Türkçesiyle temaslar
başlayınca Ana Sözü gazetesinde bu kelimelerin yerlerini Türkçeleri almaya başlamıştır. Bu
faaliyet yavaş yavaş edebi metinlerde de görülmeye başlamış, daha sonra çıkan gazete ve dergiler
de aynı yolu takip etmişlerdir.” (Argunşah, 2010: 45). Gagavuz Yeri’nin resmi dilinin Gagavuz
Türkçesi, Moldovanca ve Rusça olduğu düşünülecek olursa Gagavuz Türkçesi için yabancı
unsurlar, gayet doğal sayılmaktadır.
Gagavuz Türkleri, Hıristiyan olmalarına rağmen, Gagavuz Türkçesine Osmanlı Türkçesi
yoluyla İslam dinine ilişkin birçok kelime geçmiştir: Allaa, cendem (cehennem), cennet, şeytan,
günaa vb. yine Osmanlı Türkçesi aracılığıyla Gagavuz Türkçesine Arapça ve Farsça leksik
unsurlar girmiştir (Yenisoy, 2010: 214).
216
Dergi ve gazete adlarına bakıldığında Türkçenin dil özelliğine uygun adlandırmalar
olduğu görülmektedir: Ana Sözü, Bucaktan Sesler, Uzun Kervan vb.
Önceleri Gagavuz Türklerine ait eserlerin adlandırılmasında Rusçanın esas alındığı
görülürken zamanla, eser isimlerinin de Türkçenin kurallarına uygun seçildiği görülmektedir:
Bucak Bucak (Tanasoğlu), Yollar (Kuroglu), Bucak Ecelleri, Karanfiller Açtılar, Yeniden
(Baboglu) vb.
Oğuz grubundan olan Türk lehçelerinin söz varlıklarından farklı olarak Gagavuz
Türkçesinin söz dağarcığında Hıristiyan dini ile ilgili birçok kelime ve ifade vardır. Gagavuz
Türklerinin Ortodoks olmaları, böyle kelimelerin kullanılması ihtiyacını yaratmıştır. Dini terim
ve ifadeler, şüphesiz Bulgarcanın aracılığıyla geçmiştir (Yenisoy, 2010: 214-215).
Gagavuz araştırmacı Nadejda Chirli bu konuda “Gagavuz Türkçesinde Rusça,
Moldovanca, Arapça vb dillerden alıntı kelimeler vardır. Bu alıntıların yerine Gagavuz
Türkçesinde bulunan eski kelimler tercih edilmelidir. Burada da en büyük iş bilim adamlarına ve
basın yayına düşmektedir. Alıntı kelimelere karşılık bulunursa, ümidim odur ki, halk da onları
kullanacaktır. Buna örnek olarak, 1988 yılında Ana Sözü dergisinde Rusça “Prezident” kelimesi
“Başkan” olarak geçmiş, bugün Gagavuzya Cumhurbaşkanına “Başkan” denilmektedir.”
ifadelerini kullanmaktadır. Ayrıca Chirli “Gagavuzlar yaşadıkları sorunlara rağmen oturdukları
toprakları ve dillerini korumayı başarmış, kendi kimliklerini yıllar boyunca muhafaza etmiş ve
bugün de büyük bir azimle korumayı ve yaşatmaya devam etmektedirler.” (Chirli, 2010: 77-78)
der.
Sonuç
Bu çalışmada, çeşitli nedenlerden dolayı, Doğu ve Batı kültürü arasında gelip giden
Gagavuz Türklerinin dillerinde görülen farklılıkların hem nedenleri üzerinde durulmuş hem de
Gagavuz söz varlığının oluşmasındaki etkenler ele alınmıştır.
Gagavuz Türkçesinde kullanılan özel isimlere bakıldığında, gerek Eski Türkçeden itibaren
korunan asli unsurlar gerek diğer Türk lehçeleriyle ortak özellikler taşıyan sözcüklerin olduğu
açıkça görülmektedir.
Gagavuz Türkçesinde kullanılan kurum, kuruluş, ülke ve bölge, mahalle, bulvar,
cadde, sokak, deniz, okyanus, göl, akarsu, boğaz ve geçit, dağ, tepe, ova, yayla, kitap,
gazete, dergi, eser isimlerine bakıldığında yabancı etkilerin özel isimler kadar etkili
olmadığı görülmektedir. Gagavuz Türkçesinde, Rusya’nın yürütmüş olduğu dil politikalarının
etkisiyle fazlaca Slav dillerine ait özel isimler fazlaca bulunmakla birlikte, Gagavuz Türkçesinde,
diğer Türk lehçelerinin söz varlığından farklı olarak Gagavuz Türkçesine Bulgarcadan geçtiği
düşünülen Hıristiyan dini ile ilgili birçok özel isim kullanılmaktadır. Bu durum da Gagavuz
Türkçesinde kullanılan özel isimler bahsinde görülen en büyük farklılıktır. Ancak farklı bir dine
mensup olmalarına rağmen Gagavuz Türkleri, tıpkı diğer Türk boyları gibi İslamiyet’e ait
kelimeleri de dillerinde kullanmışlardır.
Gagavuz Türkleri, her ne kadar Ortodoks olsalar bile çeşitli nedenlerden dolayı, Doğu ve
Batı kültürü arasında kalsalar bile Gagavuz söz varlığının oluşmasında diğer Türk lehçelerinin
217
etkisi de kendini göstermektedir. Özellikle son yıllarda, Türkiye ile kurulan kültürel ve siyasi
ilişkiler, Gagavuz Türkçesini olumlu yönde etkilemiş ve de Sovyetler Birliği dönemindeki imla
zamanla terk edilerek bazı özel isimler Türkiye Türkçesinde olduğu gibi kullanılmaya
başlanmıştır.
Yukarıda verilen bilgiler ışığında, bir dilin söz varlığına bakarak hem o ulusun geçirdiği
kültürel değişim ve gelişim izlenebilmekte hem de bu noktada, özel isimler belirleyici bir rol
üstlenmekte, ayrıca Gagavuz halkı kültürel, dini, siyasi, ekonomik, toplumsal durumlarının ve dil
etkileşimlerinin özel isimler üzerindeki etkisi açıkça görülmektedir. Bu nedenle, özel isimler, dil
bilgisinde kısaca üzerinde durulan bir konu olmaktan ziyade, ad biliminin bir alt dalı olarak daha
çok üzerinde çalışma yapılması gerekli bir konudur.
Bu çalışmada, toplu olarak ele alınan özel isimler konusu, diğer Türk lehçeleriyle
karşılaştırmalı bir çalışma yapılması gerektiğini ve bu konuda daha fazla saha çalışmasına ihtiyaç
olduğunu, göstermiştir.
KAYNAKÇA
Aksan, Doğan Yönetiminde, Neşe Atabay, İbrahim Kutluk, Sevgi Özel (1976). Sözcük
Türleri I, Ankara: TDK Yayınları.
Amanoğlu, Ebulfez (1999).“Eski Türk Onomastiği Üzerine Notlar” AÜ, Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 13, Erzurum, s. 61-67.
Argunşah, Mustafa (2010). “Gagavuz Türkçesinin Tarihi Gelişimi ve Bugünkü Durumu”
Gagavuz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni 27-29 Aralık 2007, AnkaraTDK Yayınları, Ankara,
s. 41-50.
Arnaut, Tudora (2010). “Ukrayna Arasında Ana Dilinin Gelişmesi”, Gagavuz Türkçesi
Bilgi Şöleni 27-29 Aralık 2007, Ankara: TDK Yayınları, s.51-59.
Azimov, P., G. Sopuyev, Y. Gönneyew, B. Weyisow, N. Ziyayew (2011). Türkmen Dili,
Aşgabat: Türkmen Devlet Neşiryat Gullugy.
Banguoğlu, Tahsin (2007). Türkçenin Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
Chirli, Nadejda (2010). “Geçmişten Bugüne Gagavuz Türkçesi” Gagavuz Türkçesi
Araştırmaları Bilgi Şöleni 27-29 Aralık 2007, Ankara: TDK Yayınları, s.71-79.
Delice, H. İbrahim (2008). Sözcük Türleri, Sivas: Asitan Yayınevi.
Ergin, Muharrem (2007). Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınevi, İstanbul.
Gumilyov, L. N. (1967). Drevne Tyurski.
Iusıumbelı, İrina (2008). Gagauz Yeri’nde Kadın. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Karadoğan, Ahmet (2001). Anadolu’yu Türkleştirenlerin İsimleri, Yüksek Lisans Tezi,
Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale.
218
Kurgun, Levent (2011). “Özel Adlar ve Sözlük Birimleri Üzerine adlı makalesinde” Türk
Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XI/2 (Kıs 2011), s.293-307.
Manov, Atanas (2001). “Gagauzlar (Hıristiyan Türkler)” Bulgarcadan çeviren: M. Türker
Acaroğlu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Melikov, Tofik Davudoğlu (1996). “Azerbaycan Türkçesinde Soy Adları” Uluslararası
Türk Dili Kongresi, 1992, Ankara: TDK Yayınları.
Özkan, Nevzat (1996). Gagavuz Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
Türkçe Sözlük (2011). Ankara: TDK Yayınları.
Weyisov, B. (2008). Türkmen Dilinin Tarihi, Aşgabat: Türkmen Devlet Neşiryat Gullugy.
Yavuz, Serdar, Mustafa Şenel (2013). “Yer Adları (Toponim) Terimleri Sözlüğü” Studies
- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 8/8 Summer 2013, Ankara, s. 2239-2254.
Yenisoy, Hayriye Süleymanoğlu (2010). “Bulgaristan Gagavuzları (Dil ve Kültür
Araştırmalarının Durumu)”, Gagavuz Türkçesi Bilgi Şöleni 27-29 Aralık 2007, Ankara, TDK
Yayınları, s.207-219.
Yılmaz, Yakup; Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinde Yabancı Özel Adların Yazımı
Meselesi, dergipark.ulakbim.gov.tr/dedekorkut/article/download/ erişim tarihi: 12.8.201
219
Ekler:
Resim 1: Babu 71 (Yaşlı kadın, nine)
71
Resimler, İrine Iusıumbelı’nın doktora tezinden alınmıştır.
220
Resim 2: Pipiruda Töreni (kelebek” anlamına gelen, yağmur yağdırmak için çocuklar tarafından
düzenlenen tören).
221
Resim 3: Germanço- Pipiruda Töreni (kelebek” anlamına gelen, yağmur yağdırmak için çocuklar
tarafından düzenlenen tören).
222
Resim 4: Vaftiz Töreni
223
YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE DERS DIŞI
ETKİNLİKLERİN BİLİŞSEL SÜRECE ETKİLERİ72
Nilüfer GÜRDAL
International Burch Üniversitesi
Yüksek lisans öğrencisi
Mustafa ÇETİN
Doç. Dr., International Burch Üniversitesi
Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü Öğretim Üyesi
ÖZET
Öğretim, ders içi ve ders dışı durumları kapsayan bir süreç olarak değerlendirilmektedir. Ders içi
öğretim sürecinin ders dışı süreçlerle tamamlanması, pekiştirilmesi öğrencilerin öğrenim
düzeyini yükseltecektir. En az ders içi durumlar kadar ders dışı durumlar da önemsenmelidir. Bu
çalışmada; Bosna- Hersekli öğrencilerin bilişsel düzeylerine etkileri açısından ders dışı
etkinliklere bakışı tespit edilmiştir. Ayrıca, ders dışı etkinliklere bakışın cinsiyet değişkenine göre
farklılık gösterip göstermediği anlaşılmaya çalışılmıştır. Öğrencilerin bilişsel giriş davranışlarına
katkıları yönünde elde edilen veriler SPSS programında analiz edilerek tablolar halinde
yorumlanmıştır. Elde edilen bulgulara göre; öğrencilerin ders dışı etkinliklere bakışının cinsiyet
değişkeni açısından kız öğrencilerin erkek öğrencilerden daha duyarlı ve ilgili oldukları
görülmüştür. Ders dışı etkinliklerin öğrencilerin bilişsel giriş davranışlarına önemli katkılarının
olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Yabancı dil olarak Türkçe öğretimi, ders dışı etkinlikler, bilişsel
düzey, yabancı dil öğrenimi.
Bu çalışma ‘Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretiminde Ders Dışı Etkinliklerin Bilişsel-Duyuşsal Sürece Ve Temel
Dil Becerilerine Etkileri’ adlı tez çalışmasından uyarlanmıştır.
72
224
THE EFFECTS OF EXTRACURRICULAR ACTIVITIES ON THE COGNITIVE
PROCESSES IN TURKISH LANGUAGE TEACHING AS A FOREIGN LANGUAGE 73
ABSTRACT
Teaching should be considered as a process involving classroom and extracurricular activities.
Strengthening the teaching process in the classroom with extracurricular activities will raise the
learning level of students. Much importance should be given to these activies as well as
classroom activities. In this study; the effects of extracurricular activities on the cognitive levels
of students from Bosnia and Herzegovina has been identified. In addition, the gender perspective
variation is also studied according to extracurricular activities . The data obtained in terms of
their contribution to students' cognitive behavior has been interpreted by case analysis tables in
SPSS. According to the findings ; female students in terms of gender perspective in
extracurricular activities were found to be more responsive and relevant than male students. In
conclusion it can be stated that extracurricular activities have significant contribution to
cognitive behaviors of students .
Keywords: Turkish as a foreign language teaching , extracurricular activities ,
cognitive level , foreign language learning.
Giriş
Eğitim öğretim faaliyetlerinde bireylerin bilişsel ve duyuşsal düzeyinin gelişimine
yoğunlaşılmaktadır. Ancak, yabancı dil olarak olarak Türkçe öğretiminde daha çok öğrencilerin
bilişsel düzeylerinin geliştirilmesine odaklanılmaktadır. Yabancı dil öğretiminde ders içi ve ders
dışı etkinliklere bütünleştirici etkileri düşünülerek planlarda yeterli derecede yer verilmelidir.
Ders dışı etkinlik; okulda veya okul dışında derslerin haricinde, eğitimin amaçlarına uygun
olarak, öğrencilerin ilgi ve istekleri doğrultusunda kişiliklerini geliştirmek için, okul yönetiminin
bilgisi ve öğretmenin rehberliği altında yapılan; planlı, programlı ve düzenli çalışmalardır(Köse,
2003: 12). Öğretim, sınıf ve okulda olduğu kadar, okul dışı etkinlikler yoluyla da oluşmaktadır.
Okul dışı etkinlikler vasıtasıyla sınıf çalışmaları gerçek yaşamla bağlantı kurularak, daha anlamlı
ve daha ilgi çekici bir kimliğe kavuşturulur(Taşoğlu, 2010: 56). Sınıf dışında gerçekleştirilen
etkinliklerin zaman, maliyet, izin, planlama gibi birtakım zorlukları bulunmasına rağmen,
öğrenme açısından kazanımları düşünüldüğünde kesinlikle uygulanması gereken faaliyetlerdir.
Öğrencilerin yaşamda başarılı olabilmesi için öğrendiklerini gerçek hayata uygulayabilmelerine
ve bunları problem çözmede ne derecede kullandıklarına bağlıdır(Karakuş, Aksoy, Gündüz,
2012: 492). Yabancı dil Türkçe öğretiminde ders içi etkinlikler kadar eğitim öğretimi
tamamlayan ders dışı etkinlikler de dil öğrenimi bakımından gereklidir. Bu etkinlikler ders içi
73This
study is adapted from the thesis work : " The effects of extracurricular activities on the cognitive processes
and on basic language skills of teaching Turkish as a foreign language '
225
etkinliklerle bağlantılı olarak öğreticinin kontrolünde ve planlı bir şekilde düzenlenmelidir.
Böylece ders dışı etkinliklerin, öğrenci yabancı dili kazanırken düzeltme çalışmalarına da olumlu
katkıları olacaktır. Yabancı dil öğretiminde ve öğreniminde tekrarın önemli bir yeri vardır.
Konuların pekiştirilmesi için öğrencinin ders dışında da bireysel ya da grup çalışması yapması
özellikle bilişsel yönünün gelişmesini sağlayacaktır.
Örgün eğitimde ders içi durumlarla ilgili olarak; ders saatlerinin yetersizliği, sınıf mevcudunun
kabarık olması, bireysel farklılıkların eşitlenemesi veya müfredatın yetiştirilememsi gibi engeller
ders dışı etkinliklerle daha rahat aşılacaktır. Ders dışı etkinliklerin önemi ve gerekliliği özellikle
yabancı dil öğretiminde tartışılamaz bir gerçektir. Yabancı dil öğreniminde en temel mesele bol
pratik yapmaktır. Bunu sağlamanın en ideal yollarından biri de ders dışı etkinliklere bolca yer
vermekten geçmektedir.
Dil öğretiminin çağdaş yaklaşımlarında öğrenciler, rol-yapma, ve öğrencelik çalışmaları yoluyla
dil sınıfları dışında yaratıcı ve hayal gücüne dayanan öğrenme projelerini yapmak için yetenek
kazanırlar. Bu projeler, incelemelerini bitirdiklerinde yapmak zorunda oldukları dil ödevi ve
uygulamalarının türleriyle yakından ilişkilidir. Böylece özgüvenlerini ve bağımsızlıklarını artırır,
iletişimciler olarak kendi işlevlerinin ne olacağını ve sınıf dışında hedeflerine ulaşmak için
çalışan bir alet gibi dili kullanmayı öğrenirler(Tosun, 2006: 87). Ders dışı etkinliklerin işlevleri;
öğrencilerin bir bütün olarak gelişmelerine yardımcı olmak, onların iyi bir vatandaş olmalarına
yardımcı olmak, öğrencileri demokratik yaşama alıştırmak, onların liderlik ve yöneticilik
yeteneklerini geliştirmek, boş zamanlarını etkili ve verimli geçirmelerine yardımcı olmak,
öğrencilerde etkili bir okul kültürü oluşturmak, onların akademik başarılarını artırmaktır(Köse,
2003: 6). Burada öğrencilerin akademik başarılarını artırmak onların bilişsel düzeylerinin
gelişimine katkı yapacaktır.
Dil öğretiminde ders içi etkinlikler daha çok bilişsel düzeye yönelik yapılmakta ve çoğunlukla
bilişsel davranışlar kazandırma amaçlanmaktadır. Bu tür davranışlar da bireyin öğrendiklerini
yaşama aktarmada güçlük çekmesine neden olmaktadır. Bundan dolayı, bireylere verilen eğitimle
gerçek yaşam arasında kopukluk olduğu, genellikle eğitimciler tarafından eleştiri konusu
olmaktadır. Ders dışı etkinlikler, belki de çocuğun bilişsel düzeyde kazandığı davranışların
uygulanmasını kolaylaştıran ve onları yaşama hazırlayan etkinlikler olarak adlandırılabilir (Köse,
2004). Formal eğitime yönelik ders dışı etkinliklerin öğrencilerin bilişsel düzeyine etkisi ve
katkısı tartışma götürmez bir gerçektir. Bilişsel düzeyde kazanılan bilgi ve davranışların hayata
aktarabilme becerisi daha çok ders dışı etkinliklerle kazandırılabilir.
Biliş, ileri zihinsel süreçleri içerir. Zihinsel süreçler; dikkat, algı, bellek, dil gelişimi, okuma ve
yazma, problem çözme, anımsama, düşünme, akıl, yaratıcılık vb. birçok özelliği içermektedir.
Bilişsel gelişim; doğumdan başlayarak çevreyle etkileşimi ve çevrenin anlaşılmasını sağlayan
bilginin edinilmesi, kullanılması, saklanması, yorumlanarak yeniden düzenlenmesi ve
değerlendirilmesi aşamalarındaki tüm zihinsel süreçleri içine alan bir gelişim alanıdır (MEB,
2014: 3). Bilişsel öğrenme kuramcılarından Ausubel ( 1968 ) yeni bir öğrenmeye geçmeden önce
daha öncekilerin tam olarak öğrenilmiş olması gerektiğini belirtmiştir (İ.Öçalan, 2007: 16).
Bilişsel giriş davranışları, yani yeni öğrenme ünitesinin ya da ünitelerinin gerekli kıldığı ön
öğrenmeler, öğrenmenin açıklanmasında can alıcı bir yere ve öneme sahiptir (Sever, 2004: 35).
226
Bunun sağlanması ders içi aktivitelerle beraber ders dışında yapılan formal eğitimi tamamlayan
ders dışı etkinliklerle olacaktır.
Bilişsel öğrenme yöntemi, bilişsel öğrenme kuramcılarından Ausubel ve ünlü dilbilimci
Chomsky'nin görüşlerinin etkisiyle 1960’lı yıllarda bilişsel psikolog John Bissell Caroll ve
uygulamalı dilbilimci Kenneth Chastain tarafından geliştirilmiştir. Genel itibariyle davranışsal dil
öğretimine bir tepkidir. Dilin bir alışkanlık ürünü değil, yaratıcı bir süreç olduğunu savunur.
Bilişsel öğrenme yöntemini diğer yöntemlerden ayıran tarafı yabancı dildeki yeni bilgilerin
depolanması ve eski bilgilerin yeni anlamlar ve bağlar kazanmasıdır. Anlamlı öğrenmede yeni
bilgilerin önceki öğrenilenlerde kaynaşıp anlamlı bir bütün oluşturması esastır. Bilişsel yöntemde
öğrenilmekte olan yabancı dilin dilbilgisi kuralları ile birlikte dört temel beceri ve telaffuz
öğretimi yapılır. Öğrencilerin hatalarının hafızada yer almasını engellemek için hatalar
öğrencinin motivasyonunu kırmayacak biçimde hemen düzeltilir. Alıştırmalar ve pekiştirme
uygulamalarında oyunlara da yer verilir. Öğrenci merkezli öğretim yapılır ve öğretmen
yönlendirici konumunda olur (Memiş ve Erdem, 2013: 305). Bilişsel yöntem dil kurallarının ya
da dil bilgisinin bilinçli öğretimine karşı değildir (Güzel ve Barın, 2013: 197). Tam öğrenme
Modeli’nde 'Bilişsel Giriş Davranışları' olarak belirtilen değişken 'okuduğunu anlama' ve 'dili
kullanma gücü' gibi tüm öğrenmelerde gerekli olan genel bilişsel giriş davranışları ile belli bir
öğrenme ünitesindeki yeni davranışların öğrenilmesini kolaylaştıran ya da olanaklı kılan ön
öğrenmeleri içermektedir. Bilişsel giriş davranışları, öğrenmeyi önemli ölçüde etkilemekle
birlikte, bir öğrenme ünitesinin tam olarak öğrenilmesini tek başına güvence altına alamaz
(Sever, 2004: 38).
Tam öğrenme, hemen hemen bütün öğrencilerin, okulların öğretme amacını güttüğü tüm yeni
davranışları öğrenebileceği görüşü üzerine temellendirilmiş olan yeni bir yaklaşımdır. Tam
öğrenme yaklaşımının önemli olan bir yönü, öğrenmenin çeşitli evrelerinde sürece katılacak
dönüt ve düzeltme işlemlerinin geliştirilmesiyle ilgilidir (Durmuş, 2012: 5).
Araştırmanın alt problemleri;


Öğrencilerin ders dışı etkinliklere bakışı cinsiyet değişkenine göre farklılık gösterir mi?
Ders dışı etkinliklerin bilişsel sürece katkıları nelerdir?
2. YÖNTEM
2.1. Araştırmanın Yöntemi
Bu çalışmanın yöntemi; ders dışı etkinliklerin bilişsel sürece katkılarını belirlemek için
Saraybosna’daki özel okullarda eğitim görmekte olan 10, 11 ve 12. sınıf öğrencilerine beşli likert
ölçekli anket uygulanmıştır. Araştırmada anketle tarama yöntemi uygulanmıştır.
227
2.2. Araştırmanın Amaçları

Öğrencilerin ders dışı etkinliklere bakışının cinsiyet değişkenine göre farklılık gösterip
göstermediğini tespit etmektir.

Ders dışı etkinliklerin yabancı dil Türkçe öğrenen öğrencilerin bilişsel davranışlarına
katkılarını belirlemektir.
2.3. Araştırmanın Önemi
Dil öğretiminde ders dışı etkinlikler genellikle eğitimciler tarafından arka plana atılmaktadır.
Oysa ders dışı etkinlikler; ders içi etkinlikleri tamamlayıcı rol üstlendiği için önemsenmelidir. Bu
çalışma, yabancı dil olarak Türkçe öğrenen Bosna Hersekli öğrencilerin ders dışı aktivitelere
bakışını araştırması bakımından önemlidir.
2.4. Kapsam ve Sınırlılıklar
Araştırma, ders dışı etkinliklerin yabancı dil olarak Türkçe öğreniminde Bosna Hersek’teki
öğrencilere katkılarını belirlemek için sadece Saraybosna’daki özel okullarda okuyan öğrencilerle
sınırlandırılmıştır. Bu okullardan rastgele seçilen 200 öğrenciye anket dağıtılmış olup bunlardan
170 öğrenci anketleri doldurup teslim etmiştir. Çeşitli teknik eksiklik ve uygun doldurulmayan 7
anket değerlendirmeden çıkarılmıştır. Bu anketlerin 163’ü değerlendirmeye alınmıştır.
2.5. Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini Bosna Hersek’te özel okullarda yabancı dil olarak Türkçe öğrenen
öğrenciler oluşturmaktadır. Örneklem ise amaçlı örneklem olup lise 1,2,3. Sınıflaradan rastgele
seçilen 200 öğrenci oluşturmaktadır.
2.6. Verilerin Toplanması ve Analizi
Ders dışı etkinliklerin bilişsel giriş davranışlarına katkılarını belirlemek için 9 sorudan oluşan
yapılandırılmış ankette beşli likert tipi ölçek kullanılmıştır. Boşnak öğrencilere yönelik olan
anket Türçeden Boşnakçaya tercüme edilmiş ve yeminli tercüman tarafından uygunluğu
ispatlanmıştır. Anket uygulanmadan önce uzman kişilerin görüşleri alınmış ve araştırma
öncesinde 30 kişiye yönelik pilot uygulama gerçekleştirilerek araştırmada kullanılacak anketin
228
geçerlilik ve güvenirlik analizleri yapılmıştır. Araştırmanın amaçları doğrultusunda toplanan
veriler SPSS programında çözümlenmiş, bulgular tablolar halinde gösterilmiş ve yorumlanmıştır.
3. BULGULAR VE YORUMLAR
Tablo 1. Ders dışı etkinliklerde görsel-işitsel kaynaklardan yararlanmak bilgilerimi kalıcı kılar.
S2
1
Cinsiyet
Erkek Sayı
Kız
Toplam
2
7
Toplam
3
6
11
4
21
5
24
69
% Cinsiyet
10,1% 8,7%
15,9% 30,4% 34,8% 100,0%
Sayı
8
3
12
% Cinsiyet
9,6%
3,6%
14,5% 33,7% 38,6% 100,0%
Sayı
15
9
23
% Cinsiyet
9,9%
5,9%
15,1% 32,2% 36,8% 100,0%
28
49
32
56
83
152
‘Ders dışı etkinliklerde görsel-işitsel kaynaklardan yararlanmak bilgilerimi kalıcı kılar.’ tezine
erkek öğrencilerden %65,2’si katılmış, %18,8’i ise olumsuz cevap vermiştir. Yine bu fikre kız
öğrencilerden %72,3’ü katılmış, %13,2’si katılmadığını belirtmiştir. Kız ve erkek öğrencilerin
katılım değerleri genel olarak yakın çıkmakla birlikte kız öğrencilerin bu teze katılımı daha
fazladır. Günümüz teknoloji çağı olduğundan ders dışı etkinliklerde teknolojik araçlardan
faydalanmak ilgi ve motivasyonu artıracaktır. Türkçe öğretiminde farklı materyallerin kullanımı
öğrencinin motivasyonunu olumlu yönde etkilerken öğretimi de kalıcı hale getirecektir. Bu
konuda öğretici tarafından öğrencilere ders dışında faydalanabilecekleri Türkçe filmler, diziler,
video ya da CD’ler önerilebilir.
Tablo 2. Ders dışı etkinlikler genellikle dil bilgisine yöneliktir.
S3
1
Cinsiyet
Erkek Sayı
Kız
2
Toplam
3
4
5
14
6
16
18
14
% Cinsiyet
20,6%
8,8%
23,5%
26,5% 20,6% 100,0%
Sayı
9
20
18
21
% Cinsiyet
11,1%
24,7% 22,2%
13
68
81
25,9% 16,0% 100,0%
229
Toplam
Sayı
23
26
% Cinsiyet
15,4%
17,4% 22,8%
34
39
27
149
26,2% 18,1% 100,0%
Ders dışı etkinliklerde ders içi etkinliklerden farklı olarak teorik bilgilere ağırlık verilmeden
uygulamaya yönelik olmalıdır. Kısaca dil, bilim gibi değil sanat gibi öğretilmelidir. Sanat ise
uygulamaya ağırlık vermeyi gerektirmektedir. Uygulamaya dayalı öğretim aynı zamanda ilgi
çekicidir. Bu açıdan bakıldığında sınıf dışındaki aktiviteler gerçek hayata uyum sağlayacak
öğrencileri yetiştirici nitelikte olmalıdır. Erkek öğrencilerden %47,1’i okullarında uygulanan ders
dışı etkinliklerin teoriye yönelik olduğuna katılmakta, %29,4’ü ise katılmamaktadır. Kız
öğrencilerin ise %41,9’u ders dışı aktivitelerin teoriye yönelik olduğunu düşünmekte %35,8’i ise
bu fikre katılmamaktadır. Buradan yabancı dil Türkçe öğretiminde ders dışı etkinliklerin ağırlık
noktasını dil bilgisinin oluşturduğu sonucuna ulaşılmıştır. Dil bilgisi önemlidir ancak yoğunluğu
artarsa bıktırıcı olabilir.
Tablo 3. Derste anlamadığım konuları ders dışında öğretmenime rahatlıkla sorabilirim.
S4
1
Cinsiyet
Erkek Sayı
Toplam
Kız
14
2
5
Toplam
3
4
3
14
5
32
68
% Cinsiyet
20,6% 7,4%
4,4%
20,6% 47,1% 100,0%
Sayı
8
12
15
% Cinsiyet
10,0% 6,3%
15,0% 18,8% 50,0% 100,0%
Sayı
22
15
% Cinsiyet
14,9% 6,8%
5
10
29
40
72
80
148
10,1% 19,6% 48,6% 100,0%
Burada öğretmenin ders dışı etkinliklerde bilgiyi kazandırmaya çalışırken rehberliği,
yönlendiriciliği ve öğrencilerle diyalog ölçüsü anlaşılmaya çalışılmıştır. Özellikle yabancı dil
Türkçe öğretimi adına ders içerisinde veya ders dışında öğretmen öğrenciye güven verdiği
takdirde öğrenci rahatlıkla istediği soruyu sorabilir. Olumsuz davranışlar öğrencinin dersten
soğumasına dolayısıyla dersle ilgilenmemesine neden olacaktır. Bu bakımdan öğrenci bir soru
yönelttiğinde, öğretmen tatmin edici cevaplar verdiğinde öğrenciye istediği davranışı
kazandırabilecektir. Tablo 4’e göre katılımcıdan erkek öğrencilerin %67,7’sinin öğretmenine
rahatlıkla istediği soruları sorabildikleri, % 28’inin ise soramadıkları bulgularına rastlanmıştır.
Kız öğrencilerin ise %68,8’inin rahatlıkla soru sorabildiği %16,3’ünün soramadığı sonucuna
ulaşılmıştır. Öğrencinin öğretmenine soru sorabilmesi özgüvenle ilgili bir konu olarak
değerlendirilebilir. Buradan Bosna Hersekli öğrencilerin özgüvenleri yüksektir sonucu
çıkarılabilir. Öğrenimin düzeyinin yükseltilmesi kısmen de soru sorabilmeye bağlıdır. Öğreticiler,
230
öğrencileri soru sorma konusunda cesaretlendirmelidir. Katılımlı ders dışı etkinlikleri yapmak
biraz da buna bağlıdır.
Tablo 4. Ders dışı etkinlikler bilgi düzeyimi artırır.
S11
1
Cinsiyet
Erkek Sayı
Kız
Toplam
2
12
4
Toplam
3
18
4
21
5
12
67
% Cinsiyet
17,9% 6,0%
26,9% 31,3% 17,9% 100,0%
Sayı
8
7
18
% Cinsiyet
9,9%
8,6%
22,2% 35,8% 23,5% 100,0%
Sayı
20
11
36
% Cinsiyet
13,5% 7,4%
29
50
19
31
81
148
24,3% 33,8% 20,9% 100,0%
Bilişsel düzeye yönelik ders dışı etkinlikler, öğretici nitelikte olmalıdır. Katılımcılardan erkek
öğrencilerin %49,2’si ders dışı etkinliklerin bilişsel olarak katkıda bulunacağı düşüncesine
sahipken %23,9’u bu fikre katılmamaktadır. Kız öğrencilerden ise; %59,3’ü bu fikri desteklerken
%18,5’i de bu fikre katılmamaktadır. Ders içi veya ders dışı bütün etkinlikler öğrencilerin bilişsel
düzeylerine katkıda bulunmalıdır. Onun için etkinlikler dikkatle planlanmalı ve uygulanmalıdır.
Burada cinsiyet değişkeni açısından kızlar erkeklerden daha fazla ders dışı etkinliklerin
öğreticiliğine inanmaktadır. Bu durum ister istemez öğrencilerin ders dışı etkinliklere bakışını ve
ilgisini de etkilemektedir. O halde öğreticiler ders dışı etkinlikler konusunda erkekleri daha iyi
motive etmelidir.
Tablo 5. Ders dışı etkinlikler dil konusundaki bilgilerimi geliştirmem için gereklidir.
S13
1
Cinsiyet
Erkek Sayı
Toplam
Kız
8
2
9
Toplam
3
20
4
20
5
11
68
% Cinsiyet
11,8% 13,2% 29,4% 29,4% 16,2% 100,0%
Sayı
9
% Cinsiyet
11,3% 7,5%
16,3% 27,5% 37,5% 100,0%
Sayı
17
33
6
15
13
22
42
30
41
80
148
231
% Cinsiyet
11,5% 10,1% 22,3% 28,4% 27,7% 100,0%
Ders dışı etkinlikler, bilgilerin tekrarı ve aktif hale getirilmesi bakımından gereklidir. Bu hususta
katılımcılardan erkek öğrencilerin %45,6’sı dil konusundaki bilgilerin gelişimi açısından ders dışı
etkinliklerin gerekliliğini savunurken %25’i bu görüşe katılmadıklarını belirtmişlerdir. Kız
öğrencilerin %65’i ders dışında yapılan etkinliklerin dil bilgilerini geliştirmesi açısından
gerekliliğini savunurken bunlardan %18,8’i olumsuz yönde görüş bildirmişlerdir. Elde edilen
sonuçlara göre erkek öğrencilerden ziyade kız öğrencilerin çoğu ders dışı etkinliklerin bilgilerin
kalıcılığı açısından gerekli olduğunu savunmuşlardır. Ders dışı etkinlikler bilişsel olarak
öğrencilerin gelişimini sağlar. Bu noktada öğrencileri öncelikle ders dışı etkinliklerin
gerekliliğine ve önemine inandırmak gerekir.
Tablo 6. Ders dışı etkinlikler (ödevler/projeler) bilgilerimi kalıcı kılar.
232
S16
1
Cinsiyet
Erkek
Kız
Toplam
2
Toplam
3
4
5
Sayı
17
7
14
% Cinsiyet
24,6%
10,1%
20,3% 26,1% 18,8% 100,0%
Sayı
12
6
18
% Cinsiyet
14,6%
7,3%
22,0% 32,9% 23,2% 100,0%
Sayı
29
13
32
% Cinsiyet
19,2%
8,6%
21,2% 29,8% 21,2% 100,0%
18
13
27
19
45
32
69
82
151
Ders içerisinde işlenen konuların akılda kalıcılığını sağlamak için ders dışı öğrenim
aktiviteleri gereklidir. Erkek öğrencilerin %44,9’u ders dışı etkinliklerin bilgileri kalıcı
kıldığını düşünürken %34,7’si ise bunun tersi yönünde görüş bildirmişlerdir. Yine kız
öğrencilerin %56,1’i ödevlerin ya da projelerin bilgileri kalıcı kıldığını, %21,9’u ise kalıcı
kılmadığını savunmuştur. Elde edilen bulgular doğrultusunda, kız ve erkek öğrencilerin
çoğunun ders dışı etkinliklerin bilgilerin kalıcılığını sağladığı yönünde görüş bildirmeleri
tezimizi doğrular niteliktedir. Özellikle yabancı dil öğretiminde uygulamaya dönük ders dışı
etkinlikler planlamak önem arz etmektedir.
Tablo 7. Bazı projeler seviyemin üzerinde olduğu için zorlanırım.
S22
1
Cinsiyet
Erkek
Toplam
Kız
2
Toplam
3
4
5
Sayı
25
% Cinsiyet
37,3% 22,4% 19,4% 11,9% 9,0%
100,0%
Sayı
29
83
% Cinsiyet
34,9% 25,3% 19,3% 10,8% 9,6%
100,0%
Sayı
54
150
% Cinsiyet
36,0% 24,0% 19,3% 11,3% 9,3%
15
21
36
13
16
29
8
9
17
6
8
14
67
100,0%
Öğretmenler öğrencilerin seviyesini aşan ödev ve projeler vermemeye özen göstermelidir. Bu
tür seviyeyi aşan ödevler onları dersten ve ders dışı aktivitelerden uzaklaşmasına sebep
olacaktır. Katılımcılardan erkek öğrencilerin %59,7’si verilen projelerin seviyelerini
aşmadığını belirtirken %20,9’u seviyeyi aştığını belirtmişlerdir. Kız öğrencilerin ise;
%60,2’si verilen ödevlerin seviyelerini aşmadığı yönünde görüş bildirirken %20,4’ü aştığını
bildirmişlerdir. Verilen projelerin öğrencilerin seviyelerinin üzerinde olmadığı yönünde kız 233
ve erkek öğrencilerin değerleri birbirine yakın çıkmıştır. Buradan çıkan sonuca göre; yabancı
dil Türkçe öğretiminde ders dışında yapılması için verilen ödevlerin seviyeye uygun olduğu
anlaşılmıştır. Öğrencilerin ders dışı etkinlikleri zorlanmadan uyguladıkları anlaşılmaktadır.
Tablo 8. Grupla yapılan ders dışı etkinlikler bilgilerimi başkalarıyla paylaşmamı sağlar.
S28
1
Cinsiyet
Erkek Sayı
Kız
Toplam
10
2
11
Toplam
3
16
4
18
5
13
68
% Cinsiyet
14,7% 16,2% 23,5% 26,5% 19,1% 100,0%
Sayı
10
% Cinsiyet
12,2% 3,7%
28,0% 36,6% 19,5% 100,0%
Sayı
20
39
% Cinsiyet
13,3% 9,3%
3
23
14
30
48
16
29
82
150
26,0% 32,0% 19,3% 100,0%
Tablo 28’e göre; erkek öğrencilerin %45,6’sı ‘Grupla yapılan ders dışı etkinlikler bilgilerimi
başkalarıyla paylaşmamı sağlar’ görüşünü desteklerken %30,9’u desteklememiştir. Erkek
öğrencilere göre kız öğrencilerin büyük oranı bu görüşü desteklemiş olup %56,1’i ‘katılıyorum’
%15,9’u ise ‘katılmıyorum’ cevabını vermiştir. Grup çalışmaları ders dışı etkinlikleri
gerçekleştirme biçimlerinin en önemlilerindendir. Öğrenci bu sayede hem sosyalleşir hem de
iletişim becerilerini geliştirir. Grupla yapılan aktivitelerde öğrenciler arasında bilgi paylaşımı
sağlanmış olur. Daha çok bilgiye sahip olan öğrenciler diğer öğrencilerle bilgilerini paylaşma ve
onlarla işbirliği sağlayarak hep beraber bilgileri tekrarlama olanağı bulurlar. Birlikte öğrenme
gerçekleşecektir. Böylece seviye farklılıkları da en aza indirlebilir.
Tablo 9. Ders dışı etkinlikler bilgilerimi uygulamama imkan sağlar.
S29
1
Cinsiyet
Erkek Sayı
Toplam
Kız
14
2
7
Toplam
3
21
4
19
5
8
69
% Cinsiyet
20,3% 10,1% 30,4% 27,5% 11,6% 100,0%
Sayı
11
% Cinsiyet
13,3% 15,7% 24,1% 26,5% 20,5% 100,0%
Sayı
25
% Cinsiyet
16,4% 13,2% 27,0% 27,0% 16,4% 100,0%
13
20
20
41
22
41
17
25
83
152
234
Ders dışı etkinlikler öğrenciler arasında bilgi alış verişini sağlayacaktır. Etkinliklerde öğrenciler
bir arada bilgilerini uygulama ve paylaşma olanağı bulacaktır. Erkek öğrencilerin %39,1’i ders
dışı etkinliklerin bilgilerini uygulamalarına olanak sunduğunu savunurken %30,4’ü bu görüşe
katılmadıklarını bildirmiştir. Kız öğrencilerin %47’si bu görüşe katılırken %29’u katılmamıştır.
Buradan yabancı dil olarak Türkçe öğretiminde ders dışı etkinliklerin uygulamaya yönelik
olmadığı sonucu çıkarılabilir. Bulgular ders dışı etkinliklerin bilgileri uygulama olanağı
sunmadığını göstermektedir. Ders dışı etkinlikler uygulamaya imkan verecek şekilde
planlanmalıdır. Çünkü dil öğretimi ve öğreniminde en iyisi bol bol pratik yapmaktır.
Tablo 10. Ders dışı etkinliklerin bilişsel sürece etkileri yönünde ortalama ve standart sapma değerleri
Frekans Ortalama Standart
sapma
Ders dışı etkinliklerde görsel-işitsel
yararlanmak bilgilerimi kalıcı kılar.
kaynaklardan 152
3,8026
1,27138
Okulumuzda uygulanan ders dışı etkinlikler genellikle dil 149
bilgisine yöneliktir.
3,1409
1,33062
Derste anlamadığım konuları ders dışında öğretmenime 148
rahatlıkla sorabilirim.
3,8041
1,47385
Ders dışı etkinlikler bilgi düzeyimi artırır.
148
3,4122
1,27738
bilgilerimi 148
3,5068
1,30669
Ders dışı etkinlikler (ödevler/projeler) bilgilerimi kalıcı 151
kılar.
3,2517
1,39627
Bazı projeler seviyemin üzerinde olduğu için zorlanırım.
150
2,3400
1,32011
Grupla yapılan ders dışı etkinlikler
başkalarıyla paylaşmamı sağlar.
bilgilerimi 150
3,3467
1,26908
Ders dışı etkinlikler dil
uygulamama imkan sağlar.
bilgilerimi 152
3,1382
1,30739
Ders dışı etkinlikler dil
geliştirmem için gereklidir.
konusundaki
konusunda
Buradan elde edilen sonuçlara göre; öğrencilerin daha çok ders içerisinde anlamadığı konuları
ders dışında öğretmenlerine rahatlıkla sorabildikleri ve ders dışı etkinliklerde görsel-işitsel
kaynaklardan yararlanmakla bilgilerini kalıcı kıldıkları görülmektedir. Daha sonra ders dışı
etkinliklerin bilgilerin gelişmesi açısından gerekli olduğu, öğrencilere verilen ödev ya da
projelerin bilgileri kalıcı kıldığı ve bu etkinliklerin öğrencilerin bilgi düzeyini artırdığı
görülmektedir. Ayrıca grupla yapılan ders dışı etkinlikler öğrencilerin birbirleriyle bilgilerini
235
paylaşmasına imkan sağlar. Bunun dışında, uygulanan ders dışı etkinliklerin dil bilgisine yönelik
olduğu ve öğrencilerin bu etkinliklerde dil konusundaki bilgilerini uygulayabildikleri
görülmektedir. Sonuç itibariyle; ders dışı etkinliklerin bilişsel sürece yüksek düzeyde katkılarının
olduğu anlaşılmıştır. Günümüzde yaygın ve güncel uygulamalardan biri olan proje tabanlı
öğretim yöntemiyle ders dışı etkinlikleri işlevsel hale getirmek ve öğrenilen dile her an
odaklanma sağlanmalıdır.
Sonuçlar Ve Öneriler
Ders dışı etkinliklerin, öğrencinin bilişsel yönlerinin gelişimine katkıda bulunduğu
saptanmıştır. Tam öğrenme modelinde bilişsel ve duyuşsal giriş davranışları önemli
görülmektedir. Öğrencinin üniteler arası bağlantıyı sağlayabildiği ve yeni bilgilerini eski
bilgilerinin üzerine bina ettiği durumlarda özellikle bilişssel düzey açısından ders dışı
etkinliklerin önemi bir kat daha artmaktadır. Çünkü tam öğrenme modelinde öğrencinin üniteler
arasında bağlantıyı kurarak tam bir öğrenme gerçekleştirmesi beklenmektedir. Buradan elde
edilen sonuçlara göre; ders dışı etkinlikler bilgileri kalıcı kıldığından, bilgilerin gelişimini
sağladığından, bilgi düzeyini artırdığından, bilgilerin uygulanmasını ve paylaşımını
sağladığından ders dışında yapılan etkinliklerin bilişsel sürece olumlu katkılarının olduğu
anlaşılmıştır. Dil öğrenimi açısından ders dışı etkinliklerin devamlılığı önemlidir.
1. Çağımızın teknoloji çağı olması sebebiyle teknolojik imkanlar dahilinde gerekli
materyallerin sağlanarak öğretimin ders dışında da eğlenceli hale getirilmesi ve
öğrencinin bu konuda isteklendirilmesi sağlanmalıdır.
2. Ders dışı etkinliklerde dilbilgisine yönelik yoğunlaşmadan kaçılmamalıdır.
3. Ders içi etkinlikleri tamamlayıcı rol üstlenen ders dışı etkinlikler, öğrencilerin zamanı
değerlendirmeleri açısından gereklidir. Burada önemli olan öğrencinin, bireysel olarak ya
da rehber öğretmen eşliğinde arkadaşlarıyla birlikteyken bilişsel açıdan verimli
aktivitelere yönlendirilmeye çalışılmasıdır. Bu konuda yabancı dil olarak Türkçe öğreten
öğreticiye önemli görevler düşmektedir. Öğretmen her türlü yeniliğe açık olmalı ve
öğrenciyi bu şekilde ders dışı etkinliklerde dahi öğrenmeye motive etmelidir.
4. Ders dışı etkinlikler öğrenciyi eğlendirmeli hemde bilgilendirmelidir.
5. Dil öğretiminde yalnızca ders içerisinde yapılan etkinlikler yetersiz kalacaktır. Dil
konusunda ders dışı etkinliklerin gerekliliği elbette yadsınamaz bir gerçektir. Bu konuda
öğretici bilinçli olmalı ve öğrenciyi de bilinçlendirmelidir.
6. Öğreticinin verdiği ödevler orjinal olmalı ve öğrenciyi dil konusunda isteklendirmelidir.
Öğrenci motive olduğu ölçüde ödev ve projelerini verimli olarak gerçekleştirir.
7. Verilecek ödev ve projeler öğrencilerin seviyeleri göz önünde bulundurularak
seçilmelidir. Öğrenciyi zorlayacak ve yıldıracak ödevler onu dil öğreniminden soğutur.
8. Grupla yapılan ders dışı etkinliklerde öğrenciler birbirleriyle fikir alış verişinde
bulunurlar. Dolayısıyla bilgiler paylaşarak bazı değerleri de kazanacaklardır. Ders dışı
etkinliklerde öğrencilere, ders içerisinde öğrendikleri bilgileri başkalarına aktararak
uygulama imkanı sağlanmalıdır. Böylelikle dil konusundaki bilgiler kalıcı hale gelecektir.
236
Kaynaklar
Benjamin S. Bloom. (2012). İnsan Nitelikleri Ve Okulda Öğrenme. (A.Durmuş, çev.)
Pegemakademi.
Ankara:
Güzel, A., Barın, E. (2013). Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi, Ankara: Akçağ Yayınları, 1.
Baskı.
İ.Öçalan, A. (2007). Yabancı Dil Öğretmenlerinin Çoklu Zeka Düzeyleri İle Kullandıkları
Yabancı Dil Öğretim Yöntemlerinin İlişkisi. Yüksek Lisans Tezi, 16.
Karakuş, U., Aksoy, B., Gündüz, İ. (2012). Dokuzuncu Sınıf Coğrafya Derslerinde Ders Dışı
Etkinliklerin Öğretmen Görüşlerine Göre Değerlendirilmesi. GEFAD/GUJGEF 32 (2), 489-513.
Köse, E. (2003). İlköğretim Düzeyinde Ders Dışı Etkinliklerin Akademik Başarıya Ve Okul
Kültürünü Algılamaya Etkisi, Doktora Tezi . Ulusal Tez Merkezi, 12.
Köse, E. (2004). İlköğretim Öğrencilerinin Ders Dışı Etkinlikleri Tercih Etme Nedenleri. Eğitim
Fakültesi Dergisi.
MEB. (2014). Çocuk Gelişimi Ve Eğitimi, Bilişsel Gelişim. Ankara: MEGEP.
Memiş M.R., Erdem , M.D (2013). Yabancı Dil Öğretimde Kullanılan Yöntemler, Kullanım
Özellikleri Ve Eleştiriler. Turkish Studies Turkish-International Periodical For the
Languages, 297-318.
Sever, S. (2004). Türkçe Öğretimi ve Tam Öğrenme . Ankara: Anı yayıncılık 4. baskı.
Taşoğlu, M. (2010). Coğrafya Öğretiminde Okul Dışı Etkinliklerin Öğrencinin Akademik
Başarısına Etkisi. Yüksek Lisans Tezi, 20.
Tosun, C. (2006). Yabancı Dil Öğretim Ve Öğreniminde Eski Ve Yeni Yöntemlere Yeni Bir
Bakış. Journal of Arts and Sciences, 87.
237
TWİTTER VE DİL KULLANIMI
Bilal DAĞGEZEN
Yüksek Lisans Öğrencisi
[email protected]
MA.Ümit GÜLSEVEN
[email protected]
Tirana/ALBANİA
ÖZET
21.yüzyılın en büyük buluşlarından olan İnternet’te Twitter’ın Edebiyat’a etkisini ortaya
çıkarıp, edebiyatımızdaki nazım birimleri ile Twitter ’daki 140 karakter sınırlaması arasındaki
ortak noktaları ortaya koyduk ve insanlara kısıtlanmışlığın getirdiği geniş ufuklar, Edebiyat
mecrası için büyük önem arz etmektedir.
Bu bildiride başta genel edebiyat baz alınmak üzere araştırma yapılıp edebiyatın diğer alt
katmanlarında Twitter ’dan etkilenme olup olmadığına dair değerlendirmelerde bulunulmuştur.
Bildiride Twitter faktörünün etkileri dünya edebiyatlarında ve edebiyatımızda araştırılmış olup bu
araştırmalar değerlendirilip, benzer yanları üzerinde tespitler yapılmıştır.
Twitter
ve
Edebiyatın
birbirlerinin
gelişimine
kapı
“Edebiyat-ı Twitter” terimi, bu bildiri ile tanıtılmaya çalışılmıştır.
araladığı
günümüzde
Anahtar Sözcükler: Edebiyat, Sosyal Medya, Twitter
SUMMARY
After finding out the influences of the Twitter, which has been one of the most innovative
discoveries of the 21st century, on Literature; we put forth the common points between the poetry
of literature and Twitter ’s 140-character limited writings. This limitation for people brings out
broad scopes in their thinking which is of great importance for literature field.
This study hasn’t only been based on general literature researches, but also evaluations of
the influences of Twitter on the other rhymes of literature have been taken into account. In this
study, the impacts of Twitter in both the world literature and Turkish literature have been
searched and similar points have been identified.
238
It is obviously introduced in the study that Twitter and Literature both accompany each
other on their expansion nowadays which resulted in a new term presented here too
“Twitter
Literature.”
Keywords: Literature, Social Media, Twitter
Edebiyat
Genel bağlamda edebiyat kavramı, geniş bir açıdan incelenmesi gereken önemli konu
başlıklarını kapsamaktadır.Edep kelimesi "nezaket, usluluk, söz ve hareketlerde güzel hal üzere
bulunma" gibi anlamlar taşıyor. Arapça edep kökünden gelişme gösteren edebiyat aslında ilm-i
edep’i kendisinde barındıran çoğul bir kelimedir. “Tanzimat ’ tan sonra Türkçede tekil olarak,
bugünkü anlamda kullanılmıştır.’’ (Kabaklı, 2002, s. 23)
İslamiyet'in gelişinden sonra bilim, gramer ve şiir gibi konular sırf insanı edebe yönelttiği,
ona zarafet kattığı için ilm-i edep, bununla ilgilenen kişiler de edîp olarak anılmaya başlamıştır.
Bu adlandırma, doğu toplumlarındaki edep anlayışının din kaynaklı olduğunu gösterir ki zaten
Cahiliye devrine ait bir edepten bahsedilemez. Hz. Mevlânâ "Kur'an 'ın manası ayet ayet edepten
ibarettir" mısrasını bu manada söylemiştir.
Manevi bir disiplin olan edebiyattan önce daima edep gelir. Disiplinli bir okuldan mezun
olan fertler hayatlarında başarının temsiliyetini üstlenirler.
“Edep bir tâc imiş nûr-ı Hudâ'dan, giy ol tacı emîn ol her belâdan”(Tirmizî, Birr, 33)
durumu özetlemektedir.Tasavvufi seyr-ü sülûktaki ‘‘Hamdım, piştim, yandım!’’ felsefesininden
yola çıkarak, yanmak için odun, ateş (edep) gerekir.
Batı dillerinde
edebiyatın karşılığı olarak kullanılan “literatür” terimi eğer temelde edep olmaz ise yanıp, Leyla
’sına kavuşamaz.
Edebiyat kelimesinin, dilimizde “boş lâf, lâf salatası” gibi mecazi kullanımları mevcuttur.
Edebiyatın bir çok tanımı bulunmaktadır.Bu tanımlardan bir kaçını sıralayacak olursak,
-Edebiyat, şekil ve yapılışı itibariyle her zaman semaların derinliklerine uçabilen bir
balondan farksızdır. İlim ve fenden kuvvet aldıkça sükûtuna imkân görülmez. ( Güzel ve Torun,
2014, s.19)
-Edebiyat, derin hisler uyandıran duygu, düşünce ve hayallerin, dil aracılığıyla güzel, etkili ve
belli bir şekil içerisinde anlatılmasıdır.(Güzel, Torun, Bilan ve Demir, 1997, s. 14)
-Edebiyat bilgi, gözlem ve deneyişlere dayalı duygular, düşünceler, hayaller yardımıyla,
güzel söz ve yazı eserleri meydana getirme sanatıdır. ( Kabaklı, 2002, s. 24)
Twitter
239
Twitter; “140 karakterden oluşan tweet adı verilen internete bağlanarak kısa mesaj
gönderilen ve başkalarının mesajlarını okunma imkânı olan bir mikroblog servisidir.”
(Vikipedia, http://tr.wikipedia.org/wiki/Twitter ) Twitter; kullanıcılarına 140 karakterle sınırlı
metin, video ve fotoğraf paylaşabilmelerine olanak tanır. Kullanıcılar Twitter ’ı akıllı telefon,
tablet ve bilgisayarlar aracılığı ile internet olan herhangi bir yerden takip edebiliyor, paylaşımda
bulunarak diğer insanlarla iletişime geçebiliyorlar. Gün geçtikçe kullanıcısı artan milyonlara
ulaşan Twitter, iletişim ve etkileşim hızının çok hızlı olması, bireysel kullanımın dışında birçok
marka ve haber portalının dikkatini çekip onlarında bu sektöre adım atmalarına vesile olmuştur.
“1976’da doğan ABD ’li yazılımcı Jack Dorsey, 2006 ’da Twitter ’ı kurdu. Twitter’daki
hesaplar sayesinde reklam verenler, kullanıcıyla direkt iletişim kurabiliyor. Twitter ’ın kullanıcı
sayısı
arttıkça,
şirketler
için
de
potansiyel
müşteri
ağı
genişliyor.”
(http://www.ids.com.tr/Teknolojik-Haberler/95/Atilan-Her-Twit-Twittera-043-KurusKazandiriyor)
“Twitter gibi bir mikroblog sitesi kurma fikri Dorsey’in ifadelerine göre genç girişimcinin
çocukluk yıllarında oluşmuş. Evde bulunduğu zamanlarda evde bilgisayar oyunları oynayan ve
polis telsizini dinlemekten hoşlanan Dorsey, insanların kısa konuşma öbekleriyle de gayet iyi
iletişim kurabilmesine hayran kaldığını belirtiyor.’’ (http://sosyalmedya.co/polis-telsizidiyaloglari-twitter/)
Her markanın ayrı bir hikayesi ve her markanın insanlar üzerinde yaptığı farklı çağrışımlar
mevcuttur. Twitter ’ın sembolü beyaz desen üzerine adı Larry Bird olan mavi bir kuştur. Biraz
daha açmak gerekirse; “Twitter Kuş’u, ismini Boston Celtics ’in efsanevi oyuncusu Larry Bird
’ten alıyor. Twitter ’ın kurucularından Biz Stone, koyu bir Boston Celtics taraftarı olduğu için
Twitter Kuşu’na “Larry” ismini vermiş.’’ (http://1sosyalmedya.com/twitter-kusu-larry.html)
“Twitter, bugün dünya çapında 241 milyon aktif kullanıcısıyla günde 500 milyonun üzerinde
tweet atılan ve kullanıcılarının yüzde 77 'si ABD dışında bulunan devasa bir sosyal ağ haline
geldi.” (Yılmaz ve Gönüldaş, 2014)
Twitter Abd harici bünyesinde 14 ülkede ofis, 35 ülkede 35 dil ile günümüz sosyal
medyasında hizmet vermektedir.
“Twitter aktif kullanıcılarının % 76 ’sı Twitter ’ı mobil kullanmaktadır.’’
(https://about.twitter.com/company) Buda demek oluyor ki Twitter toplumunun belli bir kısmı
komuşmadan yoksun, burdan yola çıkarak bu gurubun büyük yüzdelik payını asosyal kişilerin
oluşturduğunu söyleyebiliriz. Bardağın dolu tarafından bakıldığında gerçek hayatta kendini ifade
240
edemeyen bu grup kendini anlatmaya çalıştığı bu ortamda egosunu tatmin edip, öz güven
kazanmak için çaba sarf eder hale gelmektedir.
Twitter misyonunu ise “herkese engel olmadan, anında fikir ve bilgi yaratmak ve paylaşmak
için güç vermek” (https://about.twitter.com/company) olarak açıklamaktadır.
Türkiye 'de Twitter
Sosyal paylaşım sitesi Twitter'ın Türkiye 'den elde ettiği reklam geliri konusunda net bir bilgi
bulunmazken, uzmanlar bu miktarın 30-40 milyon dolar arasında değişiklik gösterdiğini ifade
ediyor. 2006 yılında kapılarını kullanıcılara açan Twitter 25 Nisan 2011 tarihinden itibaren
Türkçe olarak hizmet vermektedir. Financial Times tarafından derlenen ve Webrazzi tarafından
yayınlanan Twitter kullanım rakamlarına göre Türkiye, Twitter 'ın internet kullanıcıları arasında
en yaygın olduğu ülkedir.
Yaygınlık sıralamasında Türkiye ’yi yüzde 29.7 ile Japonya, yüzde 29.1 ile Hollanda takip
ediyor. ABD ’de yüzde 19.4, Birleşik Krallık ’ta ise yüzde 24.2 oranında bir yaygınlık var. Yani
yaklaşık olarak konuşacak olursak ABD ’deki her 5 kullanıcısından biri, Birleşik Krallık ‘ta da
her 4 internet kullanıcısından biri Twitter ’ı kullanıyor. Türkiye ’de ise her 3 internet
kullanıcısından 1′i Twitter ’ı kullanıyor denilebilir.
New York Üniversitesi ’nin yaptığı bir araştırmaya göre, Gezi Parkı olaylarının alevlendiği
31 Mayıs Cuma günü saat 16.00 ile 00.00 arasında gösterilerle ilgili 2 milyon tweet atılmıştır. Bu
241
doğrultuda, New York Üniversitesi Sosyal Medya ve Siyasi Katılım laboratuvarı, eylemin
yoğunlaştığı günlerde Türkiye’nin Twitter haritasını çıkardı. Türkiye ’den sosyal medya
kullanımının, benzer olaylarda diğer ülke yurttaşlarının sosyal medya faaliyetlerine kıyasla da
yüksek olduğu ifade edildi.Türkiye ’den gösterilerle ilgili Twitter kullanımının “olağanüstü” ve
“benzersiz” olduğu raporda belirtilirken, atılan tweet’lerin yüzde 90 ’ının Türkiye kaynaklı
olduğuna yer verildi.
Türk halkı Gezi Parkı sürecinde Twitter ’ı keşfetti, gözü açılan herkes kendi yararına
kullanmaya başladı. Kimisi hükümet indirdi, hükümet kurdu, bazısı boykot yaptı, diğeri ilik
nakline muhtaçtı, öbürünün çocuğu kaybulmuş bulmalıydı, öteki ise güçlü bir kaleme sahipti
ancak parası yok reklama ihtiyacı vardı...
Öte yandan Twitter ’dan takipçilerine ilginç bir öneri ( Twitter mitingi ) sunan Ankara
Büyükşehir Belediye Başkanı Melih Gökçek takipçilerinden olumlu yanıt alınca yeni projesini
hayata geçirmek için çalışmalara başlamıştı ki Türkiye ’de yaklaşık 15 milyon kişi tarafından
aktif olarak kullanılan sosyal paylaşım sitesine erişim, mahkeme kararları doğrultusunda 20 Mart
’ta kapatıldı. Bu süreç 03 Nisan ’a kadar devam etti. Melih Bey ’de Türkiye ’nin ve Twitter
dünyasının ilk twitter mitingini böylece gerçekleştiremedi.
The Australian: “Türkiye Twitter 'ı korkakça karanlığa gömdü."(The Australian,
http://www.cnnturk.com/haber/dunya/dunya-medyasi-twitter-yasagina-ne-dedi)
Bu durum reklamın iyisininde kötüsününde mümkün olabileceğini bir kez daha pekiştirdi.
Takipleşmek
İnsanların kişisel olarak, Twitter ’da kişilerin yaptıklarından haberdar olmak istemesinden
dolayı paylaşımlarını beğendiği, öğretici bulduğu veya eğlendiği fertler ile devamlı etkileşimde
kalmak maksadıyla takip etme ve takip edilmek durumudur. Takip ettikçe oluşan bilgi verileri
pozitif veya nagatif olmak üzere değerlendirilip, uygulanmaktadır.
Edebi takip mevzu olunca Edebiyat Tarihinden bahsetmek gerekir.Ünlü tarihçi Fuad Köprülü
’ye göre: ’’Edebiyat Tarihi, umumiyetle tarihin daha sade bir ifade ile, medeniyet tarihinin çok
mühim bir kısmıdır. Bir milletin uzun asırlar esnasında, geçirdiği fikrî ve hissî tekâmülü gösteren
bütün fikir mahsullerini tetkik ederek, onun manevi hayatını şe’niyette olduğu gibi yahut ona en
yakın bir şakilde yaşatmaya çalışan canlı bir tarih şubesidir.’’(Kabaklı, 2002, s.25)
Edebi Takip sekerat esnasında ebeveynin vasiyetini çocuklarına açıklaması gibidir. Her
yetişkin kendi yolunu çizer, lakin kendi hayatlarını yaşarken özünde anne ve babasından bir
takım şeyler taşımaktadır.
Tarih boyunca edebi dönemler peşi sıra olmasada aralarından bir müddet geçtikten sonra yeni
dönemler doğmuştur. (Sözlü Edebiyat, Yazılı Edebiyat, Türk Halk Edebiyatı, Aşık Tarzı Türk
Edebiyatı, Dini -Tasvvufî Türk Edebiyatı, Tanzimat Edebiyatı, Memleker Edebiyatı, vs.) Her ne
kadar en baştaki ile en sondaki arasında veri aktarımı çok az dahi olsa önemli olan aktarımın
gerçekleşmiş olmasıdır. Nitekim aktarımlar ailenin en yakın fertleri ile başlayıp çevresine
dağılmaktadır. Bu gelişmelerin akabinde bir şairin şiirine 400-500 yıl sonra dahi aynı vezin ve
242
kafiye ile nazire yazmak mümkündür. Nasıl insanların çocukluk dönemleri ile yetişkin oldukları
dönemlerde ki tecrübeleri bir değilse, edebiyatlarda da böyledir. Bu durum insanların ve
edebiyatların bir birini örnek alıp takip etmesiyle açıklanabilir.
Mehmet Kaplan ise sözleriyle son noktayı koymuştur.
’’Her millet dilini ve kültürünü yüzyıllar boyunca yoğurur. Bu esnada o, akan bir nehir gibi,
içinden geçtiği her topraktan bazı unsurları alır. Her medeni milletin konuşma ve yazı dili,
karşılaştığı medeniyetlerden alınma kelime ve deyimlerle doludur. Bu bakımdan her milletin dili,
o milletin çağlar boyunca yaşadığı tarihin adeta özetidir. Dile bu gözle bakılırsa mânâ
kazanır.’’(Kaplan,2011,s.152 )
Twitter'ın Rakipleriyle Kıyası
Twitter ’ı edebiselleştiten en büyük faktör mesaj gönderiminde 140 karakter sınırlaması
olmasıdır. Ancak 140 karakter sınırlaması Twitter’a bir eksiklik değil bilakis bir avantaj
sağlamaktadır. Kullanıcılar az kelime ile çok şeyler ifade etme gereksinimi ile karşı karşıya
kaldıkları için akıllarına gelen herşeyi değilde en anlamlı ve okuyanı tek seferde vurucu
sözcükleri tercih etme durumundadırlar. Twitter’ın sosyal medyada Youtube, Instagram,
Myspace ve Facebook benzeri rakipleri bulunmaktadır. Sosyal medya kullanıcıları Twitter’ın
rakiplerinde herhangi bir sınırlama ile karşılaşmamaktadır.
Dünya ’da Twitter’ın en büyük rakibi Facebook’tur. Facebook’a öylesine bir bakınca
Twitter’daki durum güncellemelerinden pekte farkı yok gibi duruyor. Fakat Twitter’ı asıl farklı
kılan dünya çapında kendine özel bir perspektif yakalamasıdır. Bunun da altında yatan sebep;
yerli, yabancı ünlü kişilerin, şirketlerin ve haber kaynaklarının Twitter üzerinden kendilerini takip
eden kitlelere bu yol ile bilgilendirme yapabilir ve anında iletişime geçebilir olmalarıdır.
Twitter Edebiyatı 'na Dair
İnternet ortamı ciddi olduğu kadar gayriciddi bir deryadır. İnternet insanların seçiciliklerine
göre şekil alıp duruma göre homojen hatta hetorojen olabilme potansiyeline sahiptir. Günümüzde
ise sosyal medyayı harekete geçiren başlı başına büyük bir dinamiktir. Hayâli ’nin gazelindeki
beyitte: ‘’O mâhiler ki derya içredir deryayı bilmezler’’ sözlerini Twitter için ele aldığımızda,
Twitter kullanıpta ne edebiyata ne de sözlerin büyülü ışıltısına dair hiç bilgiye vâkıf olamayan bir
grubunda olduğundan söz edilebilir.
Zorunlu olarak 140 karakter uygulamasıyla yol alan Twitter fenomenleri açılan etiketler
(hastang) vasıtası ile her gün twitter gündemi oluşturup milyonlara etkileyici cümler kurmaktadır.
Onlardan etkilenen Twitter kullanıcıları beğendikleri etiketlerle veya kendilerinin oluşturdukları
yeni etiketler ile görüşlerini bilgisayarlara, mobil cihazlara dökmektedir.Yazılan mesajların
altında bulunan yanıtlama butonları sayesinde paylaşımı yapan kişi ve mesajı okuyanlar arasında
fikir çatışmaları yaşanır.Twitter terminolojisiyle tweetleri yani mesajları okuyanlar beğendikleri
mesajları takipçilerine profil hesaplarında sunabilir, sunulan mesajların içerikleri paylaşım
yapanın, takipçileri gözünde değer kazanabilir veya kaybedebilir.Popüler olanlar ve popüler bir
243
hesaba sahip olmak isteyenler takipçilerini arttırmak maksadıyla 140 karakteri en iyi şekilde
kullanıp kendilerine ait çarpıcı cümleler kurma arayışındadır.
Twitter’da yazı yazma kadar cezbedici olan diğer bir şey ise saniyeler içerisinde mesajların
yayınlanıp milyonlara ulaşılabilir olmasıdır. Oluşturulan yazıların Twitter ’da aktif konuma
geçmesi için sadece “tweet” butonu basıp Twitter sakinlerinin beğenisine sunmak yeterlidir.
Dünya ’da Edebiyat-ı Twitter
2006 yılında dünyaya gelen Twitter, günümüzde milyonlara ulaşmıştır. Arz ve talep ilişkisi,
Twitter ’la perçinlenerek edebiyata ulaşma arzusu gelişmiştir. Twitter sokağa atılan bir ayna
misali hayatımızda görev üstlenmiştir.
Küresel olarak elle aldığımızda sosyal, ekonomik, sanatsal vb. bir çok alanda Twitter’dan
söz etmek mümkündür. Sosyal yönden konuya eğildiğimizde dizilerin, flimlerin insanların
hayatlarını kuşattığını inkar edemeyiz. On yıl öncesine gittiğimizde çevremizde televizyon
karşısında uyuyakalmış birileri gözümüzde canlanırken günümüzde ise elinde mobil cihazı ile
uyumuş milyonlardan bahsetmek hiçte zor değildir. Uyumadan önce son bir tweet atmak, takip
edilenlerden gelen son mesajlarını okumak, sabah olduğunda da lavaboya gidip el yüz yıkamak
yerine ilk iş olarak mobil cihazına günaydın demeyi vatani görevi bilen toplumlar olarak her şeyi
tadında bırakmalı, ipin ucu kaçırılmamalıdır.
Bir zamanların önemli iletişim aracı olan telgraflarda kelime sınırlamasına göre
ücretlendirme uygulanırdı. İnsanlar telgrafla iletişim kurarken ekomomik kaygı taşırlardı.
Ekonomik kaygı eskileri 140 karakter misali azdan çoğu, sinektende yağ çıkarmaya itmişti.
Yazarların ve şairlerin pencerelerini topluma açmaları eserleriyle meydana gelir.
Sanatkârların penceresinden bakmak için eserlerden söz edilmelidir.
Edebiyat-ı Twitter, dünyası Twitter Kurmaca Festivali (Twitter Fiction Festival) ile 28
Kasım günü edebiyat dünyasına merhaba demiş oldu. New York ’ta Kasım 28 ’de başlayan bu
festival 2 Aralığa kadar devam etti. Dünyanın dört bir yanından büyük ilgi gören bu Festivalde
ünlü yazarlar kurguladıkları hikayelerini akşam saatlerinde, Twitter ’dan kullanıcılara
#twitterfiction etiketi ile mesaj yazarak dünyanın her köşesindeki takipçilerinne mesaj yoluyla
beş gece hikayelerini ulaştırdılar. Böylelikle 2006 ’da Jack DORSEY tarafından kurulan Twitter
resmi olarak edebiyata hizmet etmeye 2012 ’de ’Twitter Kurmaca Festivali ile başlamıştır.
Sonraki yıllarda festival komitesi belirlediği ay ve günlerde değişikliğe gitmesine rahmen
katılımda düşüş yaşanmamış tam tersi 360 gün sabırsızlıkla bekleyen takipçileri tarfından büyük
ilgi ile takip edilmiştir. Twitter Kurmaca Festivali ’nin yanında 140 karakterden oluşan
hikayelerin yayınlandığı “Thaumatrope’’ (http://thaumatrope.greententacles.com/) adında bir
Twitter kurgu dergisi bulunmaktadır. Thaumatrope adlı bu dergi alanında bir ilktir. Thaumatrope
dergisi yazarlarından Nathan E. Lilly, Ernest Hemingway ’in “Satılık: Bebek ayakkabıları. Hiç
giyilmemiş.” (http://nelilly.greententacles.com/) adlı hikayesini harika bir Twitter kurgu örneği’
olarak yazmıştır. Twitter kurgusuna ise Twitter da genel olarak “Twitter Fiction” denmektedir.
244
Thaumatrope dergisine şekilde benzeyen Copyblogger Dergisi, online bir dergidir. Twitter
’da online yazı yazma yarışması düzenlemiştir.
Komedyen Sean Hill ’de Twitter 'da açtığı hesapla, Twitter öykücülüğüyle ilgili örnekler verdi ve
bu öyküleri ‘‘Very Short Stories: 300 Bite-Size Works of Fiction’’ adında bir kitapta topladı.
Komedyen Sean Hill, aynı isimli sitesinde de bu çok kısa öykülerinin ilham kaynağı olarak Edgar
Allen Poe’yu gösteriyor.
ABD Temsilciler Meclisi üyesi Ryan Paul ise ‘‘Byte-sized stories: Twittering a tiny tale’’
başlıklı makalesinde, ‘‘Bütün yeni mecralar gibi Twitter ’da sanatsal anlamda sömürülmeye
gayet uygun’’ diyerek Twitter ‘ın kapısının sadece edebiyata değil diğer tüm mecralara açık
olduğunu dile getirdi.
Teksas eyâletinin en büyük 3. Şehrinde bulunan Dallas News gazetesinde çalışan Chris
Vognar ise, Twitter ’a başlarda çok sıcak bakmasa da, artık gözlerinin güzel tweetler aradığını
inkar etmiyor. Güzel tweet’ler derken söz ve şekil arasındaki dostluktan bahsediyor Vognar ve
William Shakespeare ‘in günümüzde Ur-Hamlet oyunundaki Polonius ’tan güzel bir alıntı
yapıyor: “Özlü ifade zekanın ruhudur.”
Edebiyatı yeniden canlandırmaya dair en güzel örneklerden bir tanesi; 2009 yılında Şikago
Üniversitesi ’nde Emmett Rensin ve Alex Aciman adlı iki öğrencinin hazırladığı ‘‘Twitterature’’
adlı kitaptır. Edebiyat kelimesinden (Literature) esinlenip ‘‘Twitterature’’ edebiyat klasiklerinin
tweet formunda ve Twitter dilinde baştan yazıldığı, farklı bir açı olarak özetlendiği bir kitabı
yazdılar. Amerika ve İngiltere’de Penguin Yayınevi ’nde basılan kitap, Twitter ’ın güzel karakter
kısıtlamaları çerçevesinde, Batı edebiyatının 75 klasik eserini yeniden yorumladı.
Genç okurların kitabın farklı anlayışını beğenmesi, orta yaş ve üzeri gurubun da kitabın
klasikleri basitleştireceğini ve değerlerini azaltacağını düşünüyor olmaları son derece yüksek bir
ihtimaldir. Ancak kitabın aslını okumayanların kitap hakkındaki tweet ’leri anlamayacağı da
gayet aşikârdır. Emmett Rensin, fikrin yaratıcı kısmının altını çiziyor :
‘‘ Bence hem Twitter hem de edebiyat, uzun entelektüel geleneklerin birer ürünü ve ikisi de
insanın yaratma ve yaratılarını kayda geçirip diğer kişilerle paylaşma açlığını besliyor.”
( Rensin ve Aciman, 2009)
Japonya ’da Twitter
“Japon şiiri Haiku dünyanın en kısa şiir türüdür. Japon Haiku 'ları çoğunlukla 5-7-5 ölçülü,
üçlü kelime öbeklerinden oluşup kelimeler sütun halinde yan yana sıralanır. Haiku ’lar ağnı
olabildiğince yalın bir şekilde betimler ve sayfalar dolusu metnin anlatamayacağını anlatır, o
duyguyu verir. Uzak Doğu edebiyatının temel taşlarındandır ve az kelimeyle çok şey anlatmanın
da en iyi örneğidir.’’ (http://tr.wikipedia.org/wiki/Haiku) Tarihte Japon ozanların söylemiş
oldukları Haiku örnekleri:
‘’Tan soğuğunda,
Dorukta durmuş bekler
245
Tek başına çam’’
‘’Her yer öyle sessiz ki,
kayaları deliyor
ağustos böceğinin sesi’’
Haiku’ların belli dar kalıpların arasına sıkıştırılma zorunluluğu ile bu yönüyle
mikrobloglara benzemektedir. Mikroblog ve Haiku ‘ların kısıtlayıcı yönleri yazarlara, şairlere
düşüncenin özüne olan ihtiyacı vurgulayıp, yaratıcı kelimeler bulmaya sevk etmeleridir. Her
sakallıyı dede sanmamak gerektiği gibi her 3‘lüyüde Haiku sanmamak gerektiğini unutmamalı bu
hususa dikkat etmelidir. Sayfalarca yazmak beğenilir bir şey olduğuna delil değil, bazen kısa
ifadelerde yeterli gelmektedir. Kaliteli bir eserde şekilsel özelllikler onu değerli kılan en son
niteliklerdendir. Genel bağlamda okuyucu için görsellik arka plandadır. İçerik ise daha etkileyici
ve değerli olduğu için ön plana çıkmaktadır.
Japonya ’da Twitter Romanlarına rağbet görülmekdedir. Yazarlar öykülerini bir dizi tweet
ile yazıp her bir tweet’in sonuna #twnovel tag ’ını (etiketini) koyarak romanlarını Twitter
üzerinden okuyucular ile paylaşıyorlar. Bu durum her ne kadar ünlü olan yazarlar için pek söz
konusu olmasada, reklama ihtiyacı olan ilk başta ekonomik menfaati göz ardı eden yeni yazarlar
için geçerlidir.
Fransa ’da Twitter
Kimileri için Twitter kendi dar kalıpları içine sığmayan taşan bir yapı, bazıları için durağan
ama geliştirilmeye açık kapıları olan dairedir. Kendini geliştirmeye açık araştırmacı ruha sahip
olan Fransa’daki Corinne Vanstraceele anaokulundaki öğretmenlerin eylül ayında okulların
açıldığında yaptıkları ilk işlerden bir tanesi çocuklara Twitter kullanmayı, tweet atmayı
öğretmektir. Okulda ilk aşamada öğrenmeyi zevkli, eğlenceli olarak tadan çocuklara ardından
tablet bilgisayarlar vesilesiyle okuma yazma eylemlerini sosyal medya üzerinden
gerçekleştirmektedirler.
Anaokulu Müdürü Corinne Vanstraceeleilk etapta yaptıklarını ‘‘Bu işe ilgileri var çünkü
yazdıkları şeylerin okunacağını biliyorlar. Ayrıca bugün, erkenden yazdıkları şeylere cevap ve
tepki alma fırsatımız da var. Bu durum onların ilgisini çekiyor. Bu ilk amacımız sonraki hedef ise
onlara harfleri öğretmek.”
(https://www.youtube.com/watch?v=rCqYKlpQ0uQ) şeklinde ifade ediyor.
İlk etapta harf oluşturma, kelimeler yapma ve cümle kurmada öğretmenlerinden aldıkları
izinlere bağlı olarak yardımlaşan çocuklar attıkları tweetler karşısında zamanla aldıkları dönütler
sonucunda öğrenmeye daha bir aşk ile bağlansalarda eğitimin muhteşem ikilisi kalem ve
defterden uzak kalmaları yazma bilincini körelteme gibi bir sorun ile karşı karşıyalar. Yarınların
kalemi güçlü bireyleri olmaları adına yazma alışkanlığından vaz geçilmemeli, bu tablet kalemi
olsa bile geleceğimiz söz konusu olduğu için bu hususa dikkat edilmelidir.
246
Anaokulu öğretmenlerinden Jean Roch Masson ’a göre Twitter, sınıftaki bir numaralı
motivasyon aracıdır. Jean Roch Masson Avrupa ’da, Twitter ’ı okuma yazma öğretmek için
kullanan ilk kişi olduğunu ifade eder.
Aruz
Aruz Arapçada bir çok anlama gelmektedir. Aruz sözcüğü Araplarda çadırların ortasında,
apartmanlardaki ana kolonlar gibi duran direk anlamında kullanılır.“Aruz vezni, Basralı dil ve
lügat alimi olan İmam Halid Bin Ahmet tarafında bir sisteme bağlanmıştır.’’ (Türkiye Gazetesi,
Rehber Ansiklopedisi, İhlâs Matbaacılık ve Dağıtım Aş.)
Aruz Prof. Doktor M. Çetin nazımda uzun veya kısa, kapalı veya açık hecelerin ahenkli
dizelere dayanan bir sistemi olduğunu, Arap edebiyatına mensup, dil yapısının, edebi an’aneye ve
zevke göre değişikliklere uğradığını, başta Fars ve Türk edebiyatları olmak üzere, İslâm
medeniyeti çevresine giren diğer milletlerin kendi dillerindeki edebiyatlarında da oluştuğunu
belirtmiş aynı zamanda tarif edilen vezin sistemiyle nazmedilip Arapça manzumelerde beytin ilk
yarısının son tef ’ilesi olduğunu kaynaklarda ibraz etmiştir.
Aruz vezni Arap Edebiyatı, İran Edebiyatı ve Türk Edebiyatında kullanılımıştır. Kutadgu
Bilig Aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk yapıttır. Asıl adı Ebu’l Kasım Mansur olan İran ’lı şair
Firdevsi ’nin yazmış olduğu Şehnâme, 60.000 beyitlik eser olup hacimi ve uzunluğu bakımında
göz önüne alındığında dünyada ilk sıradadır. Mevlana Celaleddin Rumi ’nin Mesnevi adlı eseri
ise Firdevsi ’nin Şehnâme adlı eserinden sonra gelmektedir.
Günümüz Aruz ’u Twitter ’da da Aruz kalıpları gibi sınırları çizilimiş bir alan oluşturulmuş ve bu
alan çerçevesinde az sözle bir çok değerli anlamları ifade eden küçük parçalar ortaya
çıkmaktadır. Milli edebiyatlar Twitter sayesinde, her geçen gün kendi çaplarında yazan amatör
fakat kendini geliştirmeye meğilli hitabetlere gebe bir ortamdır.
Twitter ve Aruz
Aruz vezninde en çok kullanılan 15 kalıp şairleri kürek çekmesi zor bir girdaba çeker. Nasıl
ki girdaptan çıkan denizciler halkın gözünde başarının timsali ise işin ehli olan şairler de “Su
Kasidesi” , “Harnâme” gibi eserler oluşturarak onları takip edenlerin nezdinde beğeni kazandılar.
Aruz vezninde "Fe i lâ tün / Fe i lâ tün / Fe i lâ tün / Fe i lün" kalıbına benzer kalıblar
bulunmaktadır. Şairin bu kalıblara uyacak şekilde uygun kelime ve tamlamalar kullanması
gerekir. Aksi taktirde kalıba uymaz başarılı bir eser verememiş olur.
Twitter ’da aruz veznindeki kalıblarla benzerlik gösteren 140 karakter sınırlamasının olması,
Twitter kullanıcılarını aruz şairlerinde de olduğu gibi kurallara riayet etmelerini sağladı.
Takipçilerine bir mesaj içerisinde bir duygu, düşünce, fikir veyahut yorum paylaşmak isteyen bir
kişi 140 karakter sınırlamasını geçtiği takdirde kullandığı bilgisayar veya mobil cihazlarda
sınırlamayı ihlal ettiğine dair uyarı ile karşılaşır. Edebiyatta ise ne yazık ki; aruz vezninin
kullanıldığı zaman dilimi çerçevesinde, ne kalıbın sonuna kaç harf kaldığını söyleyenleri nede
aruz kalıbını aştıkları takdirde uyarıda bulunanları vardı. Twitter ’da kullanıcıların bu uyarılara
uymalarıyla, sanatsal ve estetik kaygı meydana geldi.
247
Sonuç
Bugün geldiğimiz noktada Twitter ’ın Edebiyat ’a etkisinin inkar edilemez oluşu açıktır.
Twitter ’ın Edebiyat ’ı kaldırabilecek kapasitede olduğu, günlük yaşantıda dinamik olarak rol
aldığı tespit edilip Japonya ve Fransa ’da Twitter ’ın konumundan bahsedilmiştir.
Twitter ’daki 140 karakter sınırlamasının, Divan Edebiyatı ’ndaki Aruz Vezni ile büyük
paralellik gösterdiğine ulaşılmıştır. Twitter ’ın her geçen günde “Sultan-ı Şuara” terimi için
bilmeden çaba harcayıp eser veren kalabalıkların doğumuna vesile olduğuna varılmıştır. Bilinçsiz
kalabablıkların örgütlenmesi ve bilinçlendirilmesi için Twitter ’da birçok mecraya girip
takipçilerin sanal sayfaların tozunu atmaları sağlanmalıdır. Komutanı olmayan taburun taruza
kalkamayacağı gibi örnek yazılar yazılmayan bir edebiyatın da şaha kalkamayacağı bilinmelidir.
Kaynakça
France:Twitter for Toddlers http://www.youtube.com/watch?v=rCqYKlpQ0uQ (01.09.2015 ‘te
alınmıştır)
GÜZEL, A., TORUN, A.,(2010), Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Akçağ Yayınları
Güzel, A., Torun, A., Bilkan, A. F., Demir, C.,(1997), Türk Dili ve Edebiyatı 1. İst.
http://www.antoloji.com/o-mahiler-ki-derya-icredir-deryayi-bilmezler-makale-siiri/ (07.08.2015
‘te alınmıştır)
http://thaumatrope.greententacles.com/ (11.07.2015 ‘te alınmıştır)
http://nelilly.greententacles.com/ (12.07.2015 ‘te alınmıştır)
https://about.twitter.com/company (02.05.2015 ‘te alınmıştır)
http://www.cnnturk.com/haber/dunya/dunya-medyasi-twitter-yasagina-ne-dedi (07.08.2015 ‘te
alınmıştır)
http://sosyalmedya.com/polis-telsizi-diyaloglari-twitter/ (02.05.2015 ‘te alınmıştır)
http://1sosyalmedya.com/twitter-kusu-larry.html (25.08.2015 ‘te alınmıştır)
http://www.ids.com.tr/Teknolojik-Haberler/95/Atilan-Her-Twit-Twittera-043-KurusKazandiriyor (12.07.2015 ‘te alınmıştır)
KAPLAN, M.,(2011), Kültür ve Dil, Dergâh Yayınları, İst.
KABAKLI, A.,(2002), Türk Edebiyatı 1,İst.
RENSİN, E., ACİMAN, A.,(2009), Twitterature: The World's Greatest Books Retold Through
Twitter, Penguın Random House, Chicago
248
Tirmizî, Birr, 33.
Türkiye Gazetesi, Rehber Ansiklopedisi, İhlâs Matbaacılık ve Dağıtım Aş., İst.
Vikipedia,http://tr.wikipedia.org/wiki/Haiku (01.09.2015 ‘te alınmıştır)
Vikipedia, http://tr.wikipedia.org/wiki/Twitter (01.09.2015 ‘te alınmıştır)
YILMAZ, İ., GÖNÜLDAŞ, B., ( 25 Mart 2014), AA.
249
TÜRKÇE DEYİM VE ATASÖZLERİ PERSPEKTİFİNDEN EVCİL
HAYVAN İSİMLERİNİN TÜRK KÜLTÜRÜNE YANSIMASI
Dr. Adem BALABAN
Armağan SEÇKİN*
Tiran/Arnavutluk
[email protected]
[email protected]
*Yüksek Lisans Öğrencisi
ÖZET
Milletler kendi kültürlerini, tarih içinde inandığı din, yaşadığı çevre, ilişki içinde
bulunduğu hayvanlar, bitkiler, diğer milletlerle olan münasebetleri çerçevesinde oluştururlar. Her
kültür doğduğu ortamın kuvvetli izlerini taşır. Doğal çevrenin izleri kültürün hemen her
sahasında kendini gösterir. Deniz kenarında ortaya çıkan ve gelişen bir kültürde deniz önemli bir
yer tutarken, bozkır kültüründe daha çok toprak, hayvan ve bitkiler önemlidir.
Kökü Orta Asya bozkır kültürüne dayanan Türk kültürü için de toprak, bitki ve
hayvanların önemli bir yeri vardır. Bu coğrafyada yoğrulan Türk kültürü, örneğin, deniz
kültüründen uzaktır. Genelde karasal ve iç bölgelerde yaşayan Türkler ancak Anadolu’ya
geldikten sonra açık denizlerle tanışmışlardır. Bu sebeple Türkçedeki denizcilikle ilgili pek çok
kelime deniz kenarında neşet eden Yunan ve İtalyan kültürünün şekillendirdiği Yunanca ve
İtalyancadan gelmiştir. Türkçedeki tarım, hayvancılık, orman ve dağ gibi varlıklarla ilgili dil
unsurlarının çokluğu Türk kültürünün bunlarla sıkı ilişki içinde olduğunu göstermektedir,
özellikle evcil hayvanlar, insan hayatında hem beslenme ve hem korunma hem de dostluk
açısından vazgeçilmez bir yere sahiptir. Böylesine önemli olan varlıklar ve onların isimleri birçok
dil malzemesine kaynaklık etmiştir. Bu çalışmada, evcil hayvanların Türk kültürüne ve Türk
diline nasıl yansıdığı Türk atasözü ve deyimleri perspektifinden ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Bu perspektiften, evcil hayvanların Türk dil ve kültüründe önemli bir yer tuttuğu, deyim ve
atasözlerine önemli oranda yansıdığı görülmüştür.
Anahtar Kelimeler: Evcil hayvanlar, Türk kültürü, deyimler, atasözleri
250
ABSTRACT
WILD ANIMALS’ NAMES IN TURKISH CULTURE FROM THE PERSPECTIVE OF
TURKISH IDIOMS AND PROVERBS
Throughout their lives, human beings have lived in the same environment with many
other living creatures and used them in many different areas in order to facilitate their lives.
Mankind this living creatures’ category mentioned as essential for human life has divided into
two groups. They are more domesticated for more of their business. Regarding human nature
animals, which are inherently harmful to humans or animals which stay far away from people are
divided as wild animals. In other words, they have domesticate animals, but pets which they
couldn’t domesticate were classified in the wild animal’s classes.
Idioms and proverbs are one of the best elements of language, which reflects the culture
of a nation. These are the most difficult elements of a language to be translated into other
languages, they carry very important clues of a nation's culture and environment over the
centuries. In this study we have tried to reveal how wild animals are reflected in the Turkish
culture and the Turkish language. In doing so, we scanned the Turkish proverbs and idioms,
examined the place of domesticated animals in this language elements and discussed how are
investigated domesticated animals.
To strengthen the explanation, the names of domesticated animals have been studied in
proverbs and idioms in order to identify how they have contributed in Turkish language. As a
result, domesticated animals much a part of the Turkish language and culture, although almost all
have been shown also to reflect a small part of the idioms and proverbs. This result is important
to show the essential pace of the domesticated animals in Turkish culture.
Keywords: Turkish culture, name, domesticated animals, idioms, proverbs.
1. GİRİŞ
1.1. Araştırmanın Amacı
Bu araştırmada Türkçe deyim ve atasözlerinde geçen evcil hayvan isimleri tespit edildi ve
kültürel açıdan değerlendirildi. Evcil hayvanların Türk kültürüne nasıl yansıdığı deyim ve
atasözlerindeki dil malzemesi perspektifinden ele alınıp kültürel yönleri ortaya çıkarılmaya
çalışıldı.
Bu araştırma nitel bir çalışma olup belge tarama tekniği kullanıldı. TDK’nin “Atasözleri
ve Deyimler Sözlüğü” ile Ömer Asım Aksoy’un “Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü” tarandı,
bulunan deyim ve atasözleri hayvanların türlerine göre tasnif edildi ve isimlerine göre alfabetik
olarak sıralandı. Her bir hayvan ismiyle ilgili kaç deyim ve kaç atasözü kullanıldığı tespit edildi
ve bu hayvanların hangi yönlerinin vurgulandığı belirtildi. Son olarak evcil hayvanların Türk
kültüründeki yerine işaret edilip tüm evcil hayvan isimlerinin kaynaklık ettiği deyimler ve
atasözlerinin sayısal analizi yapıldı.
251
1.3. Atasözleri ve Deyimler
Halkın yüzyıllar boyunca bilgi, tecrübe, deneyim ve yaşantılarından doğmuş veciz sözler
olarak bilinen atasözleri, sahip olduğu toplumun hayat felsefesi, inanışı, örf ve adetleri,
geleneklerini yansıtır. Atasözleri ulusun ortak düşünce, kanış ve tutumunu belirtir ve topluma yol
gösterir(Aksoy, 1999:15). Aksoy’un “Bir kavramı, bir durumu, ya çekici bir anlatımla ya da özel
bir yapı içinde belirten ve çoğunun gerçek anlamlarından ayrı bir anlamı bulunan kalıplaşmış
sözcük topluluğu ya da tümce.”(Aksoy, 1999:52) şeklinde tanımladığı deyimlerin de kaynağı
halk, örf ve adetler, gelenekler, inanışlar, başka milletlerden alınan deyimler ve insanların
münasebet içinde olduğu diğer canlılardır.
Atasözleri ve deyimler her dilin kendine özgü kuvvetli, etkili, öz ve sade söyleşiş
özelliklerine sahip dil unsurlarıdır. Tarih içinde anonim olarak oluşan bu dil unsurları, o milletin
dünyaya bakışını, inanışlarını, zekâlarının kıvraklığını, toplumsal olaylara bakışını, tabi olaylar
karşısındaki tutumunu, diğer canlılarla münasebetlerini, diğer milletlerle olan ilişkilerini ve
onlara bakış açılarını gösterir.
Türkçede hayvan adlarıyla kurulmuş oldukça fazla deyim ve atasözü vardır. Türklerin
yakın münasebet içinde olduğu hemen hemen her hayvanın adıyla kurulmuş bir deyim ve atasözü
bulmak mümkündür. Kültürümüzde yeri olmayan domuz, olumsuz anlamlar için kullanılan beş
tane deyim ve atasözünde geçmektedir. Yine kültürümüzde olmayan ahtapotla kurulmuş “1.
sırnaşık, yapışkan (kimse) ve 2. sömürmek amacıyla birçok işe, konuya el atan (kimse)”
anlamında kurulmuş ahtapot gibi deyimi mevcuttur(TDK, 2011:56).
1.4. Türkçede Hayvan Adları
Bir dildeki adları oluşturan dil malzemelerinden birisi de hayvan adlarıdır. Bu hayvan
adlarını inceleyen bilim dalı hayvan ad bilimi (zoonimika) olarak adlandırılır. Hayvan adlarının
neler olduğu, nasıl verildiği, bu isimlerin anlam değerleri, bu isimlerin kaynaklık ettiği diğer
adlar bu alanın çalışma konularıdır.
Türkçede hayvan adlarıyla meydana gelen dil unsurları hiç de az değildir. At adı ile
kurulan birleşik sözcük sayısı 21, atasözü 64, deyim ise 16 tanedir. Toplamda at adıyla kurulan
dil malzemesinin 101 olduğu görülür. Aynı kavramı karşılayan köpek ve it kelimelerinin
kullanıldığı dil unsuru ise 81’dir. Bu malzemelere özel adlar, yer adları, terimler, argolar vd.
unsurlar eklenince sayının artacağı kesindir. “Hayvanlar kültürümüzün önemli bir parçası olduğu
için hayvanlarla ilgili olarak Türkçede pek çok kelime doğmuştur.” diyen Karakuş’a göre, bu
kelimeler dilimize zenginlik ve ifade gücü katmaktadır(Karakuş, 1994:1151).
Türkler hayvan adlarını özel adlardan, yer adlarına, argodan deyimlere kadar çok geniş
bir yelpazede kullanmıştır. Türkler, ilk takvimlerine 12 hayvanlı takvim adını vermişler,
çocuklarına Aslan, Kaplan, Şahin gibi isimler koymuşlardır. Kabilelerine Bozkurt, Karakeçili,
Karakoyunlu gibi isimler verirken, Kurtoğlu, Bozkurt gibi soyadları ve Deli Kurt gibi lakaplar
kullanmışlardır(Karakuş, 1994:1147-1149).
1.5. Evcil Hayvanlar
Evcil hayvanlar, kendi yaşadıkları doğal ortamlarından uzaklaştırılıp, ahır, kafes, kümes
gibi belirli bir yerde insan eliyle beslenen, insanların etinden, sütünden, derisinden,
yumurtasından faydalandığı, bazen de hobi olarak beslediği ve insanlarla birlikte yaşamayı
öğrenmiş hayvanlardır.
252
Yeryüzünde binlerce yıldır yaşayan insanoğlu, ilk olarak avcılık, balıkçılık ve yiyecek
toplayıcılığı ile yaşamını sürdürmüştür. M.Ö yaklaşık 10 bin yılında ilk hayvan türlerini
evcilleştirdiği düşünülmektedir(Baskıcı, 1998:73, 89). Denizde ve karada binlerce çeşidi olan
hayvanların bir kısmı insanlar tarafından evcilleştirilmiştir. Bu vahşi hayvanların evcilleştirilmesi
hayvan ürünlerinden faydalanma, bilimsel araştırmalar, eğlence ve hobi, türleri koruma altına
alma gibi nedenlere dayanmaktadır(Price, 2002:4). Bu hayvanların evcilleştirmesi çok çeşitli
yerlerde yavaş yavaş gerçekleşmiştir. Mesela ilk evcilleştirmelerin Yakın Doğu’da, atın ise
Milattan yedi bin yıl önce Güney Avrupa’da evcilleştirildiği düşünülmektedir(Scherf, 2000:150).
Koçsoy’a göre, Orta Asya’da at ilk defa Türkmenistan’da Aşkabat yakınlarındaki Anav’da
bulunan ve Türklerle irtibatları olma ihtimali olan Anav kültüründe (M.Ö. 4000-1000)
görülür(Koçsoy, 2002:73).
Atasözleri ve deyimlerdeki evcil hayvan adlarını aramak için Wikipedi’deki isimler tercih
edilmiş ancak balık, akrep, yılan, kurbağa, kaplumbağa gibi bazı yarı-evcil sayılan hayvan adları
listeye alınmamıştır. Bu evcil hayvan adları şunlardır:
At, beygir, kısrak, aygır, tay, eşek, katır; sığır, manda, öküz, inek, buzağı, boğa, tosun,
dana, deve; hindi, tavuk, ördek, kaz, civciv, deve kuşu, bıldırcın, horoz, papağan; keçi, koyun,
kuzu, oğlak, teke, koç; çekirge, domuz, fare, kedi, köpek, enik, sıçan, tavşan, bit, pire.
1.6. Türk Kültürü
Temeli bozkır, göçebe kültürüne dayanan Türk kültürü zamanla yeni yerleşim yerleri,
yeni kültürlerin ve dinlerin etkisiyle değişmiş, gelişmiş ve günümüze kadar gelmiştir(Kafesoğlu,
2002: 163-170). Tarihte birçok medeniyet ve kültürden etkilenen Türk kültürü yine pek çok
kültüre de tesir etmiştir. Kökü Orta Asya bozkır kültürüne dayanan Türk kültürü için de toprak,
bitki ve hayvanların önemli bir yeri vardır. Bu coğrafyada yoğrulan Türk kültürü, örneğin, deniz
unsurlarının çokluğu Türk kültürünün bunlarla sıkı ilişki içinde olduğunu göstermektedir.
Özellikle Türk kültüründe evcil hayvanlar, insan hayatında hem beslenme ve hem korunma hem
de dostluk açısından vazgeçilmez bir yere sahiptir(Akar, 2010:19).
1.7. Hayvanların Türk Kültürü İçindeki Yeri
Göçebe ve bozkır kültürüne dayanan Türk kültüründe hayvanların önemli bir yeri vardır.
Evcil hayvanlar kadar vahşi hayvanlar da Türk kültüründe yer etmiştir. Karakuş Türk kültüründe
hayvanlara verilen önemi şöyle ifade eder:
“Türklerin hayatında, hayvan otlatmaya elverişli yüksek ovalar ve yaylalar olan bozkır
coğrafyasının iklim şartları icabı gelişen çobanlık ve besiciliğin (besleyiciliğin) önemli bir yeri
vardır. Bu sebeple Türk kültüründe hayvanlar müstesna bir yer tutar.”(Karakuş, 1994:1144). Yine
hayvanların önem ve kullanım alanlarına dikkat çeken Karakuş şunları belirtmektedir: “Türkler
hayvanların deri ve yününden giyim eşyalarını temin etmişler; etinden, sütünden ve bunlardan
yapılan yiyeceklerden faydalanarak gıdalarını almışlar; kemik ve boynuzlarından başka şekilde
istifade etmişlerdir.” (Karakuş, 1994:1144).
Folklor ürünlerinde hayvanlar, zaman zaman fiziki durumlarıyla (güç, akıl, renk vb.),
253
gerçek anlamlarıyla kullanılırken, zaman zaman da mecazi olarak, benzetme yoluyla işlenmiştir
(Doğan, 2002:627). Hayvanların ve hayvan kültünün Türk milletinin kültüründe, edebiyatında,
folklorunda, sosyal ve ekonomik hayatında önemli bir yer tuttuğunu ifade eden Doğan, Orta Asya
Türklerinin deyim ve atasözlerinde de bu hayvan adlarının kullanıldığını belirtir(Doğan,
2002:620).
Hayvanlar, Türk kültüründe o kadar önemli yer tutmuştur ki, Türkler takvimlerini bile
hayvan isimleri ile tespit etmişler ve hayvanların özelliklerini dikkate alarak zamanlarını
ayarlamışlar ve belirlemişlerdir. (Karakuş, 1994:1145).
Türk kültüründe önemli bir yer tutan bu evcil hayvanlar kültürün önemli unsurlarından
folklorun bir parçası olan atasözleri ve deyimlere de kaynaklık etmişlerdir. Rahşan Özen,
“Kayseri Folklorunda Evcil Hayvanlarla İlgili Atasözleri” adlı çalışmasında sadece Kayseri
yöresini ele almış ve bu çalışmada 12 hayvan adının kaynaklık ettiği 125 atasözünü incelemiştir.
Bu atasözlerinden bir kısmı genel atasözleri sözlüğünde yer alırken bir kısmı sadece Kayseri
yöresine aittir(Özen, 2006:117-119). Çalışmamızda evcil hayvanları belirleyip bununla ilgili
atasözleri ve deyimleri TDK ve Aksoy’un sözlüğünden bulup alfabetik sıraya göre örneklerle
açıkladık.
2. EVCİL HAYVAN ADLARIYLA KURULAN DEYİM VE ATASÖZLERİ
Çalışmada yukarıda belirtilen sözlüklerden 42 evcil hayvan ismi taranmıştır. Ele alınan ve
değerlendirmeye tabi tutulan hayvan isimleri ve bulgular şunlardır:
At, beygir, kısrak, aygır, tay, eşek, katır; sığır, manda, öküz, inek, buzağı, boğa, tosun,
dana, deve; hindi, tavuk, ördek, kaz, civciv, deve kuşu, bıldırcın, horoz, papağan; keçi, koyun,
kuzu, oğlak, teke, koç; çekirge, domuz, fare, kedi, köpek, enik, sıçan, tavşan, bit, pire.
2.1. AT VE TÜRLERİYLE İLGİLİ KULLANILAN DEYİM VE ATASÖZLERİ
2.1.1. At ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine en çok kaynaklık eden hayvanlardan birisi attır. Türklerin
savaşçı ve göçebe bir millet olması ata çok önem vermelerine yol açmıştır. Bu da atın dilimize
birçok deyim, atasözü ve birleşik söz kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda atla ilgili 70 atasözü ve
15 deyim incelenmiştir. Bu atasözleri ve deyimlerde at genel olarak olumlu ya da yansız bir
özelliğiyle yer almıştır. Ancak yedi atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde
kullanılmıştır. Olumsuz yanları, bahtsızlık, ürkeklik, dik başlılık, tepmek ve tepişmek
özellikleridir. Olumlu yanları ise atın sağlam, güçlü, dost, arkadaş olması gibi özellikleridir. Atla
ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1. Abdal ata binince bey oldum sanır, şalgam aşa
girince yağ oldum sanır.
2. Aç at yol almaz, aç it av almaz.
3. Ağanın gözü ata tımardır.
4. Arık ata kuyruğu da yüktür.
5. Arpa verilmeyen at, kamçı zoruyla yürümez.
6. Aslan kükrerse atın ayağı kösteklenir.
7. At, adımına göre değil, adamına göre yürür.
8. At arıkla, yiğit gariple.
9. At, at oluncaya kadar sahibini mat görür.
10. At beslenirken, kız istenirken
11. At binenin, kılıç kuşananın.
12. At sahibine göre kişner.
13. At sahibini tanır.
14. At bulunur meydan bulunmaz, meydan bulunur at
bulunmaz.
15. At görür aksar, su görür susar.
16. At ile avrat yiğidin bahtına.
17. At ölür, itlere bayram olur.
254
18. At ölür nalı kalır, yiğit ölür namı kalır.
19. At var, meydan yok.
20. At yedi günde, it yediği günde belli olur.
21. At yiğidin yoldaşıdır.
22. Ata arpa, yiğide pilav.
23. Ata binen nalını, mıhını arar.
24. Ata binersen Allah'ı, attan inersen atı unutma.
25. Ata da soy gerek ite de.
26. Ata dost gibi bakmalı, düşman gibi inmeli.
27. Ata eyer gerek, eyere er gerek.
28. Atı atasıyla, katırı anasıyla.
29. Atım tepmez, katırım tepmez deme.
30. Atın bahtsızı arabaya düşer.
31. Atın dorusu, yiğidin delisi.
32. Atın ölümü arpadan olsun.
33. Atın tepmezi, itin kapmazı olmaz.
34. Atın ürkeği, yiğidin korkağı.
35. Atın varken yol tanı, ağan varken el tanı.
36. Atına bakan, ardına bakmaz.
37. Atlar nallanırken kurbağalar ayak uzatmaz.
38. Atlar tepişir, arada eşekler ezilir.
39. Atlıya saat olmaz.
40. Atta, avratta uğur vardır.
41. Atta karın, yiğitte burun
42. Attan düşene yorgan döşek, eşekten düşene kazma
kürek.
43. Beleş atın dişine bakılmaz.
44. Bir mıh bir nal kurtarır, bir nal bir at kurtarır.
45. Bir sürçen atın başı kesilmez.
46. Dokuz at bir kazığa bağlanmaz.
47. Dost, dostun eyerlenmiş atıdır.
48. Eğreti ata binen tez iner.
49. Emanet ata binen tez iner.
50. Eşek at olmaz, ciğer et olmaz.
51. Fukaranın tavuğu, zenginin atı kıymetli olur.
52. Gelini ata bindirmişler ya nasip demiş.
53. Gem almayan atın ölümü yakındır.
54. Irmaktan geçerken at değiştirilmez.
55. İki at bir kazığa bağlanmaz.
56. İnsan ayaktan, at tırnaktan kapar.
57. Katıra baban kim? demişler, dayım at demiş.
58. Kır atın yanında duran ya huyundan ya suyundan.
59. Köpeğe gem vurma, kendini at sanır.
60. Küheylan at, çul içinde de belli olur.
61. Sen dede ben dede bu atı kim tımar ede.
62.At dönüp kazığını bulur, yiğit dönüp vatanını
bulur.
63.Akrabalar barış içinde yaşarsa, at çok olur. Eltiler
barış içinde yaşarsa, aş çok olur.
64.Yiğit zayıflarsa ervah; at zayıflarsa post gibi olur.
65.Atı olan rahat soluk alabilir, aşı olanın rızkı vardır.
66.At kaftan sahibi kişide, Hz. Ali’nin gücü olur.
67.Dürüst insanın atı zayıf ve bitkin düşmez, kıyafeti
eskimez.
68.Yalnız koşan at yürüktür.
69.Sırrını bilmediğin atın arkasından yürüme.
70.Atların hepsi küheylan olmaz, kuşların hepsi
sungur olmaz.
Deyimler:
1. Arkasından atlı kovalamak
2. At çalındıktan sonra ahırın kapısını kapamak.
3. At gibi.
4. At koşturacak kadar.
5. At izi it izine karışmak.
6. At nalı kadar.
7. At oynatmak.
8. Ata et, ite ot vermek.
9. Atı alan Üsküdar'ı geçti.
10.Atını sağlam kazığa bağlamak.
11. Atla arpayı dövüştürmek.
12. Attan inip eşeğe binmek.
13.İstediği gibi at oynatmak
14. İşi üç nalla bir ata kalmak.
15. İt izi, at izine karışmak.
2.1.2. Aygır ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türkçe deyimlere kaynaklık eden hayvanlardan birisi de aygırdır. Türklerin savaşçı bir
özelliğe sahip olması aygıra önem vermelerine yol açmıştır. Bu da aygırın dilimize atasözü ve
deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda aygır ile ilgili 2 tane atasözü ve 1 tane de deyim
incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde aygır genel olarak olumlu özellikleri ile ön plana
çıkmıştır. Ancak 1 atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanı
baskın olma, öne çıkma gibi özelliklerdir. Olumlu yanları ise üstün, iri, büyük gibi özelliklerdir.
Aygır ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Yüksek sesle kişneyen aygırın sürüsünü gör,
böbürlenen yiğidin evini gör.
2.Aygırın nasıl aygırsa, binecek atında öyle olur.
Aygır ile ilgili deyim:
255
1.Aygır gibi.
2.1.3. Beygir ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi beygirdir. Türklerin göçebe bir
millet olması ve yük taşımaları beygire önem vermelerine yol açmıştır. Bu da beygirin dilimize
atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda beygir ile ilgili 3 tane atasözü ve 4 tane de
deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde beygir genel olarak olumlu özellikleri ile ön
plana çıkmıştır. Ancak 2 atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz
yanı; yabancı olma ve güçsüzlük gibi özelliklerdir. Olumlu yanları ise yük çekme, güçlülük ve
üstünlük gibi özelliklerdir. Beygir ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Acemi nalbant gavur beygirinde dener kendini.
2.Aslan kükrerse beygir titrer.
3.Çingen beygire binmiş, paşa oldum sanmış.
Beygir ile ilgili kullanılan deyimler:
1.Sütçü beygiri gibi
2. Dolap beygiri gibi dönüp durmak.
3.Menzil beygiri gibi koşmak.
4.Sütçü beygiri gibi ayakta uyumak.
2.1.4. Eşekle ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine en çok kaynaklık eden hayvanlardan birisi eşektir. Türklerin
göçebe bir millet olması ve aynı zamanda ticaret taşımacılığına verdikleri önem eşeğe çok önem
vermelerine sebep olmuştur. Bu da eşeğin dilimize birçok deyim ve atasözü ve birleşik söz
kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda eşekle ilgili 38 tane atasözü ve 9 tane de deyim
incelenmiştir. Bu atasözleri ve deyimlerde eşek genel olarak olumsuz özellikleriyle ilgili yer
almıştır. Ancak 4 atasözünde olumlu anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Bu olumlu yanlar
zeki, azimli, yük taşıma, emanette emin olma gibi özelliklerdir. Olumsuz yanları ise niteliksiz
olmak, gelişme gösterememek, kavrayışsız, bilgisiz, zevksiz, anlayışsız, bahane üreten, çıkarcı
olma, aklını kullanmama, kendi malını ön planda tutma, emanete ehemmiyet vermemek, fırsatı
değerlendirememek, ümitsizlik, iyiliğe karşılık vermeme, eğitimden yoksun olma ve fiziksel
olarak kısa olması gibi özelliklerdir. Eşekle ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Eşekle ilgili atasözleri
1. Acemi nalbant gavur eşeğinde öğrenir.
2. Adam adamdır olmasa da pulu, eşek eşektir
atlastan olsa çulu.
3. Aksak eşekle yüksek dağa çıkılmaz.
4. Alçacık eşeğe herkes biner.
5. Alçak eşeğe binmeye kolay, öksüz çocuk dövmeye
kolay.
6. Atlar tepişir, arada eşekler ezilir.
7. Attan düşene yorgan döşek, eşekten düşene kazma
kürek.
8. Bostana dadanan eşeğin kuyruğu, kulağı olmaz.
9. Boş eşek yorga gider.
10. Canı yanan eşek attan yüğrük olur.
11. Deve büyüktür amma beşini bir eşek yeder.
12. Devenin derisi eşeğe yük olur.
13.El elin eşeğini türkü çağırarak arar.
14. El elin eşeğini yırlaya yırlaya, kendi eşeğini
terleye terleye arar.
15. Emanet eşeğin yuları gevşek olur.
16. Eşeğe altın semer vursalar yine eşektir.
17. Eşeği dama çıkaran yine kendi indirir.
18. Eşeği düğüne çağırmışlar, ya odun eksik ya su
demiş.
19. Eşeğin kuyruğunu kalabalıkta kesme, kimi uzun
der kimi kısa.
20. Eşeğin ölümü köpeğe ziyafettir.
21. Eşeğin sahibinin dediği yere bağla da varsın kurt
yesin
22. Eşek at olmaz, ciğer et olmaz.
23. Eşek bile bir düştüğü yere bir daha düşmez.
24. Eşek çamura çökerse sahibinden gayretlisi olmaz.
25. Eşek eşeği ödünç kaşır.
26. Eşek hoşaftan ne anlar.
27. Eşek kocamakla tavla başı olmaz.
28. Eşek kulağı kesilmekle küheylan olmaz.
256
29. Eşek kuyruğu gibi ne uzar ne kısalır.
30. Geçti Borun pazarı sür eşeğini Niğde’ye
31. Her zaman eşek ölmez, on köfte on paraya olmaz.
32. Hıyar akçesiyle alınan eşeğin ölümü sudan olur.
33. Mektepten çıkan eşek Marsuvan’dan çıkmaz.
34. Ölme eşeğim, ölme.
35. Ölmüş eşek kurttan korkmaz.
36. Tevekkelin gemisi batmaz, eşeğini kurt yemez.
37. Yük altında eşek kalır.
38. Yük altında yüklü eşek anırmaz.
Eşekle ilgili deyimler:
1. Eşeğe gücü yetmeyip semerini dövmek.
2. Eşeğini sağlam kazığa bağlamak.
3. Eşek derisi gibi.
4. Eşek gibi.
5.Eşek kadar.
6. Eşek sudan gelinceye kadar dövmek.
7. Eşekten düşmüşe dönmek.
8. Taze ot görmüş eşek gibi.
9. Topal eşekle kervana katılmak.
2.1.5. Katır ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi de katırdır. Türklerin yük
taşımacılığına ve ticarete veren bir millet olması katırı önemli kılmıştır. Bu sebeple Türkçede
katır ile ilgili 3 atasözü ve 4 tane de deyim bulunmaktadır. İncelenen bu atasözlerinde katır genel
olarak olumsuz özellikleri ile ön plana çıkmıştır, 3 atasözünde ise olumlu anlam çağrıştıracak
şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanları, beceriksizlik, soysuz kişilik, ezilmişlik gibi özelliklerdir.
Katırla ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Acemi katır kapı önünde yük indirir.
2.Atı atasıyla, katırı anasıyla.
3.Katıra baban kim? demişler, dayım at demiş.
Katır ile ilgili deyimler:
1.Katır gibi.
2.Katır kuyruğu gibi kalmak.
3.Fincancı katırlarını ürkütmek.
4.Katır tepmişe dönmek.
2.1.6. Kısrak ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi kısraktır. Türklerin
savaşçı ve göçebe bir millet olması kısrağa önem vermelerine yol açmıştır. Bu da kısrağın
dilimize atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda kısrak ile ilgili 2 tane atasözü ve 1
tane de deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde kısrak genel olarak olumlu özellikleri ile
ön plana çıkmıştır. Ancak bir atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır.
Olumsuz yanı; zor bir yapıya sahip olma, huysuzluk gibi özelliklerdir. Olumlu yanları ise
üstünlük, takdir görme gibi özelliklerdir. Kısrak ile ilgili kullanılan deyim ve atasözleri şunlardır:
Atasözleri:
1.Aşk er kişiye tırnak olur, sonra sırtını çizer kıvrak
olur, coşkuyla ayaklanır kısrak olur.
2.Doğurmakta olan kısraktan, kuyudaki su daha
iyidir.
Kısrak ile ilgili deyimler:
1.Birinin kızı kısrağı
2.1.7. Tay ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi taydır. Türklerin savaşçı
ve göçebe bir millet olması atın yavrusu olan taya önem vermelerine yol açmıştır. Bu da tayın
dilimize atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda tay ile ilgili 5 tane atasözü ve 1
tane de deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde tay genel olarak olumlu özellikleri ile ön
plana çıkmıştır. Ancak 1 atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz
yanı yetişmeme, devam etmeme özelliğidir. Olumlu yanları ise üstünlük, asillik, tasarrufçuluk,
257
takip etmek gibi özelliklerdir. Tay ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Tay yetişmedikçe ata paha biçilmez.
2.At olacak tay uzuvlarından belli olur.
3.Tay ne kadar asileşse de sürüsünden çıkmaz.
4.Atın izinden tay gider.
5.Tasarruflu yersen tay kalır, durmadan yersen ne
kalır.
Tay ile ilgili deyimler:
1.Tay tay durmak.
2.2. SIĞIR VE TÜRLERİYLE İLGİLİ KULLANILAN DEYİM VE ATASÖZLERİ
2.2.1. Sığır ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi sığırdır. Türklerin tarım ve
hayvancılığa önem veren bir millet olması sığıra önem vermelerine yol açmıştır. Büyük baş
hayvanlar için genel bir isim olarak sığır bir atasözüne kaynaklık etmiştir. Bu atasözünde sığır
olumsuz bir özelliğiyle anılmaktadır.
Atasözleri:
1.Acırsan şehirli sığırına acı; tok gider, aç gelir.
*Sığır ile ilgili deyim yoktur.
2.2.2. Boğa ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi boğadır. Türklerin tarım ve
hayvancılığa önem veren bir millet olması boğaya önem vermelerine yol açmıştır. Bu da boğanın
dilimize birçok atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda boğa ile ilgili 6 tane
atasözü ve 2 tane deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde boğa genel olarak olumlu ve
olumsuz özellikleri ile ön plana çıkmıştır. Ancak 4 atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak
şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanı; zapt edilmesi güç, laf taşıyan, öfkesini kontrol edemeyen
gibi özelliklerdir. Olumlu yanları ise; güçlü olma, üstün olma gibi özelliklerdir. Boğa ile ilgili
kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Deve gözünü süzer, boğa yularını koparır.
2.Düğen öküzünün ağzı tutulmaz.
3.Düğe göz eylemese boğa sıçramaz.
3.Gizli boğaya gelen aşikâr doğar.
4.Göçen halkın boğasını, yerli halkın danasını
korkutur.
5.İki boğa vuruşsa, aralarında buzağı ölür.
5.Kör boğayı susturmak zordur.
6.Boğaz dokuz (kırk) boğumdur (boğa boğa söyler).
Boğa ile ilgili deyimler:
1.Boğa gibi.
2.Boğaya gelmek.
2.2.3. Buzağı ile ilgili atasözleri ve deyimler
Atasözlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi buzağıdır. Türklerin tarım ve hayvancılığa önem
veren bir millet olması buzağıya önem vermelerine yol açmıştır. Böylece buzağı Türkçe atasözü
ve deyimlerde kullanılan bir hayvan adı olmuştur. Aşağıda buzağı ile ilgili 7 tane atasözü ve 1
tane de deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde buzağı genel olarak olumlu özellikleri ile
ön plana çıkmıştır. Ancak 2 atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır.
Olumsuz yanı; yavru olmasından ötürü savunmasız ve kabiliyetsizlik gibi özelliklerdir. Olumlu
yanları ise; daha değerli olma, iyi olma gibi özelliklerdir. Buzağı ile ilgili kullanılan atasözleri ve
258
deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Ortaklık öküzden, başlı başına buzağı yeğdir.
2.Sağılır ineğin buzağısı kesilmez.
3.Buzağı çalan öküzü de çalar.
4.Evdeki buzağı öküz olmaz.
5. İki boğa vuruşsa, aralarında buzağı ölür.
6.Ekinler baş vermeden kör buzağı topallamazmış.
7.Öküz altında buzağı aranmaz.
Buzağı ile ilgili deyimler:
1.Öküzün altında buzağı aramak
2.2.4. Dana ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözlerine ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi danadır. Türklerin
tarım ve hayvancılığa değer veren bir millet olması danaya önem vermelerine yol açmıştır. Bu da
dananın dilimize atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda dana ile ilgili 24 tane
atasözü ve 4 tane de deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde dana genel olarak olumlu
özellikleri ile ön plana çıkmıştır. Ancak 5 atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde
kullanılmıştır. Olumsuz yanı; yabancı olma ve nankörlük, kendini beğenmişlik gibi özelliklerdir.
Olumlu yanları ise; sadık, zararsız gibi özelliklerdir. Dana ile ilgili kullanılan atasözleri şunlardır:
Atasözleri:
1.Besledik büyüttük danayı, şimdi tanımaz oldu
anayı.
2.Yaza çıkardık danayı, beğenmez oldu anayı.
3.Anasına bak danasını al.
4.Benim gönlüm öküz ile danada, senin gönlün rastık
ile kınada.
5.Boynuzu gözüne batmayan danayla vuruş.
6.Dana anayı bulur.
7.Dana biçikten artar, para buçuktan artar.
8.Dana büyür ama çulu büyümez.
9.Dana ne kadar büyüse, gene anasını emer.
10.Dana yediği taşı bilir.
11.Dananın oynaması kazıktan.
12.Danayı çok alan öküzü dahi uğurlar (Danayı çalan
öküzü de uğurlar).
13.Dek duran danayı canavar yemez.
14.Ev danası ev danasından korkmaz.
15.Ev danasından öküz olmaz.
16.Azrail’in danasını kurt yemez.
17.Göçen halkın boğasını, yerli halkın danası
korkutur.
18.İnek öldü hap kesildi, dana öldü hep kesildi.
19.Kurt danasız, kuş danesiz olmaz.
20.Mereğin samanını danalar bitirir.
21.Öküz ayağı olmaktansa, dana başı olmak daha
iyidir.
22.Öküz danaya demiş ki; “Ye ki süte gidesin.”, O da
demiş ki; “Süte gidenle gitmeyen belli olur.”
23.Öküz olacak dana, varır öküzün yanında yatar.
24.Eli hamur ovalar gözü dana kovalar.
Dana ile ilgili deyimler:
1.Dananın kazığını koparmak.
2.Deli dana gibi dönmek.
3.Dananın kuyruğu kopmak.
4.Danalar gibi bağırmak(böğürmek).
2.2.5. İnek ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi inektir. Türklerin tarıma ve
hayvancılığa önem veren bir millet olması ineğe önem vermelerine yol açmıştır. Bu da ineğin
dilimize birçok atasözü kazandırmasını sağlamıştır. İnekle ilgili 10 tane atasözü bulunmaktadır.
İncelenen bu atasözlerinde inek genel olarak olumlu özellikleri ile ön plana çıkmıştır. Ancak 1
atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanı, çıkar sağlamaya
yarayan kimse özelliğini taşır. Olumlu yanları ise beğenilen, uğraşılması gerekilen önemli iş,
başkasının iyiliğini isteme gibi özelliklerdir. İnekle ilgili kullanılan atasözleri şunlardır:
Atasözleri:
1.İneğin sarısı, toprağın karası.
2.İnek gibi süt vermeyen, öküz gibi kutan sürer.
3.Komşunu iki inekli iste ki kendin bir inekli olasın.
259
4.Sağılır ineğin buzağısı kesilmez.
5.Sen ağa ben ağa bu inekleri kim sağa?
6.Tarlanın taşlısı, kızın saçlısı, ineğin başlısı
7.Zemheride yoğurt isteyen cebinde bir inek taşır.
8. Deve arayan düşmana rastlar, inek arayan düğüne
rastlar.
9.İnek alacaksan tanı da al, tanımazsan beneklisini al.
10.İnek, boynuzunda kabahatli olur.
*İnek ile ilgili deyimler yoktur.
2.2.6. Manda ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi mandadır. Türklerin
tarıma ve hayvancılığa önem veren bir millet olması mandaya önem vermelerine yol açmıştır. Bu
da mandanın dilimize birçok atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda manda ile
ilgili 6 tane atasözü ve 4 tane de deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde manda genel
olarak olumlu özellikleri ile ön plana çıkmıştır. Ancak 2 atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak
şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanı; çıkarcı ve kıymetsiz olma gibi özelliklerdir. Olumlu yanları
ise değerli ve güçlü olma gibi özelliklerdir. Manda ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler
şunlardır:
Atasözleri:
1.Canı kaymak isteyen mandayı yanında taşır.
2.Karga mandayı babası hayrına bitlemez.
3.Kaymağı seven mandayı yanında taşır.
4.Üşüntü köpekler mandayı paralar.
5.Yazın araması, kışın taraması olmazsa herkes besler
mandayı.
6.Ucuz mandanın eti yenmez.
Manda ile ilgili deyimler:
1.Allah manda şifalığı versin.
2.Manda gibi.
3.Manda gibi yayılmak.
4.Manda gibi yemek.
2.2.7. Öküz ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine en çok kaynaklık eden hayvanlardan birisi öküzdür.
Türklerin hayvancılığa ve tarıma önem veren bir millet olması öküze önem vermelerine yol
açmıştır. Bu da öküzün dilimize birçok atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda
öküz ile ilgili 21 tane atasözü ve 4 tane deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde öküz
genel olarak olumlu özellikleri ile ön plana çıkmıştır. Ancak 3 atasözünde olumsuz anlam
çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanları sakarlık, dik başlılık gibi özelliklerdir.
Olumlu yanları ise faydalı olmak, hizmet etmek, sorumluluk sahibi olma gibi özelliklerdir. Öküz
ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Ağanın gözü öküzü semiz eder.
2.Arık öküze bıçak olmaz.
3.Çifte gelmeyen öküz olsun, işe gitmeyen oğlun.
4.Harman döven öküzün ağzı bağlanmaz.
5.İnek gibi süt vermeyen, öküz gibi kutan sürer.
6.İyiliğe iyilik olsaydı, koca öküze bıçak olmazdı.
7.Kork aprilin beşinden, öküzü ayırır eşinden.
8.Ortaklık öküzden, başlı başına buzağı yeğdir.
9.Öküz öldü, ortaklık bozuldu.
10.Öküz, yem bitince çifte gideceğini bilir.
11.Öküze boynuzu yük olmaz.
12.Serkeş öküz son soluğu kasap dükkânında alır.
13.Tarlanın taşlısı, kızın saçlısı, öküzün başlısı.
14.Yalnız öküz çifte koşulmaz.
15.Yorgun öküzün çüş(ıslık) canına minnet.
16.Dinlenmiş öküz, sürülmüş çiftten sayılır.
17.Düven süren öküzün ağzı boş durmaz.
18.Oha vardır öküzü durdurur, oha vardır zelve
kırdırır.
19. Öküz yemek bulsa burnu kokar.
20.Öküzün alnı sakar, lakabını başkası takar.
21.Öküz ölünceye kadar büyür.
Öküz ile ilgili deyimler:
1.Öküz arabası gibi.
260
2.Öküz gibi bakmak.
3.Öküz gibi.
4. Öküzün altında buzağı aramak.
2.2.8. Tosun ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi tosundur. Türklerin
hayvancılığa ve tarıma önem veren bir millet olması tosuna önem vermelerine yol açmıştır. Bu da
tosunun dilimize atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda tosun ile ilgili 2 tane
atasözü ve 2 tane de deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde tosun hem olumlu hem de
olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanı sonradan eğitilmemek olumlu
yanı ise güçlü, kuvvetli ve semiz olmaktır. Tosun ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler
şunlardır:
Atasözleri:
1.Kapıdan yetişme tosun olmaz.
2.Ahırdan çıkan öküze tosun derler.
Tosun ile ilgili deyimler:
1.Torun tosun sahibi olmak.
2.Tosun gibi.
2.3. KUŞ VE TÜRLERİYLE İLGİLİ KULLANILAN DEYİM VE ATASÖZLERİ
2.3.1. Kuş ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi de genel bir isim olan
kuştur. Havada uçan bütün hayvanlar için genel bir isim olarak kullanılan kuş ismi 20 atasözü ve
10 deyime kaynaklık etmiştir. Bu atasözlerinde kuş genel olarak olumlu özellikleri ile ön plana
çıkmıştır. Ancak 8 atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz
yanları, çıkar peşinde koşan, yeteneksiz, kimsesiz, talihsiz vs. gibi özelliklerdir. Olumlu yanları
ise anlayışlı, tutumlu, boyun eğmeyen, beklentisiz gibi özelliklerdir. Kuş ile ilgili kullanılan
atasözleri ve deyimler:
Atasözleri:
1.Alıcı kuşun ömrü az olur.
2.Allah uçamayan kuşa alçacık dal verir.
3.Çay kuşu, çay taşı ile vurulur.
4.Garip kuşun yuvasını Allah yapar.
5.Görgülü kuşlar gördüğünü işler, görmedik kuşlar ne
görsün ki ne işler?
6.Gözü tanede olan kuşun ayağı tuzaktan kurtulmaz.
7.Her kuşun eti yenmez.
8.Kış kışlığını, kuş kuşluğunu gösterir.
9.Kör kuşun yuvasını Allah yapar.
10.Kuşa süt nasip olsa anasından olurdu.
11.Kuşa kafes lazım, boruya nefes.
12.Kuşu kuşla avlarlar.
13.Kutsuz kuşun yuvası doğan yanında olur.
14.Leyleği kuşta mı sayarsın, yazın gelir, kışın gider.
15.Yabancı kuşun başı kanadı altında olur.
16.Yaralı kuşa kurşun sıkılmaz.
17.Yuvayı yapan dişi kuştur.
18.Yırtıcı kuşun ömrü az olur.
19.Kuş kanadına kira istenmez.
20.Kuş vardır eti yenir, kuş vardır et yedirilir.
Kuş ile ilgili deyimler:
1.Başına talih kuşu konmak.
2.Bendeniz cennet kuşu.
3.Bir kuş sütü eksik.
4.Kukumav kuşu gibi düşünüp durmak.
5.Kukumav kuşu.
6.Kuşa benzemek.
7.Kuş sütü ile beslemek.
8.Kuşun kanadıyla haber salmak.
9.Uçan kuşa borcu olmak.
10.Uçan kuştan medet ummak.
261
2.3.2. Bıldırcın ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlere kaynaklık eden hayvanlardan birisi bıldırcındır. Türklerin
göçebe topluluk olmaları ve aynı zamanda yuva kavramının ayrı bir önem arz etmesi bıldırcına
önem vermelerine yol açmıştır. Bu da bıldırcının dilimize atasözü ve deyim kazandırmasını
sağlamıştır. Aşağıda bıldırcın ile ilgili 1 tane atasözü ve 1 tane de deyim incelenmiştir. İncelenen
bu atasözünde bıldırcının beyliğinin geçiciliği üzerinden her kazancın bir sonu olduğu
vurgulanmıştır. Bıldırcın ile ilgili kullanılan atasözü ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Bıldırcının beyliği arpa biçimine kadardır.
Bıldırcın ile ilgili deyimler:
1.Bıldırcın
gibi.
2.3.3. Civciv ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi de civcivdir. Civcivlerin
kimseye zarar vermeyen, hassas ve asla ihmale gelmeyen bir yapıya sahip olması, Türklerin genel
yapılarında bu özellikleri barındırmasıyla benzerlik göstermektedirler. Bu da civcivin dilimize
atasözü kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda civciv ile ilgili 3 tane atasözü kullanılmış. Bu
atasözleri genellikle olumlu anlamlarıyla ön plana çıkmıştır. Olumlu yanları; fiziksel olarak
küçük olması ve yavru olması yönüyle şefkat özelliğini temsil eder. Civciv ile ilgili kullanılan
atasözleri şunlardır:
Atasözleri:
1.Ananın bastığı civciv incinmez.
2.Civcivde gözün, et yemeye yüzün olsun.
3. Ufak at da civciv yesin
*Civciv ile ilgili deyim yoktur.
2.3.4. Deve kuşu ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi deve kuşudur. Türklerin savaşçı bir
millet olmasına ve aynı zamanda asil ve gösterişli bir soya sahip olmaları deve kuşuna önem
vermelerine yol açmıştır. Bu da deve kuşunun dilimize atasözü ve deyim kazandırmasını
sağlamıştır. Aşağıda deve kuşu ile ilgili 1 tane atasözü ve 3 tane de deyim incelenmiştir.
İncelenen bu atasözünde deve kuşu genel olarak olumsuz özelliği ile ön plana çıkmıştır.
Deyimlerde de yine olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanları işine
geldiği gibi hareket etme, işten kaçma gibi özelliklerdir. Deve kuşu ile ilgili kullanılan atasözü ve
Atasözleri:
1.Deve kuşu yüke gelince kuşum, uçmaya gelince
deveyim der.
Deve kuşu ile ilgili deyimler:
1.Deve kuşu gibi başını kuma sokmak.
2.Deve kuşu gibi.
3.Deve kuşuluk etmek.
2.3.5. Hindi ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk deyimlerine kaynaklık eden bir diğer hayvan ise hindidir. Türklerin savaşçı
özelliklerinden dolayı cesur oluşları ve düşman karşısında dik duruşları hindinin bazı
özelliklerine benzemektedir. Bu benzerliklerin hindinin dilimize deyim kazandırmasını
sağlamıştır. Aşağıda hindi ile ilgili 1 tane deyim kullanılmıştır. Olumsuz anlamda kullanılan bu
deyim; böbürlenmek, övünmek özelliğini taşımaktadır. Aşağıda hindi ile ilgili kullanılan deyim
262
şudur:
*Hindi ile ilgili kullanılan atasözleri yoktur.
Hindi ile ilgili deyimler:
1.Hindi gibi kabarmak.
2.3.6. Horoz ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi horozdur. Türklerin tarım
ve hayvancılığa önem veren bir millet olması aynı zamanda güçlü olma özelliğinden ötürü horoza
önem vermelerine yol açmıştır. Bu da horozun dilimize atasözü ve deyim kazandırmasını
sağlamıştır. Aşağıda horoz ile ilgili 11 tane atasözü ve 3 tane de deyim incelenmiştir. İncelenen
bu atasözlerinde horoz genel olarak olumlu özellikleri ile ön plana çıkmıştır. Ancak 4 atasözünde
olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanları, makam sevdası, karışanı
çok olan iş, zamansız ve yersiz hal ve hareketlerin sergilenmesi gibi özelliklerdir. Olumlu yanları
ise, üstünlük, bilinçli olma, soyluluk gibi özelliklerdir. Horoz ile ilgili kullanılan atasözleri ve
Atasözleri:
1.Baz bazla, kaz kazla, kel tavuk topal horozla
2.Beş tavuğa bir horoz yeter.
3.Bir çöplükte iki horoz ötmez.
4.Cins horoz yumurtada öter.
5.Her horoz kendi çöplüğünde öter.
6.Her şeyin vakti var, horoz bile vaktinde öter.
7.Horoz evlenir, tavuk tellenir.
8.Horoz ölür, gözü çöplükte kalır.
9.Horozu çok olan köyde sabah geç olur.
10.Vakitsiz öten horozun başını keserler.
11.Zenginin horozu bile yumurtlar.
Horozla ilgili deyimler:
1.Horoz gibi.
2.Horozdan kaçmak.
3.Horozlar ötmek.
2.3.7. Kaz ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi de kazdır. Türklerin
göçebe ve saf, duru bir millet olması ve aynı zamanda değerli bir ırka sahip olması benzer
özellikler taşıyan kazın bu özelliklerinin deyim ve atasözlerine yansımasına yol açmıştır.
Türkçede kazla ilgili 7 atasözü ve 1 tane de deyim vardır. İncelenen bu atasözlerinde kaz genel
olarak olumlu özellikler taşır. Ancak 2 atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde
kullanılmıştır. Olumsuz yanları, kazanç sağlama, yanlışı örtbas etme gibi özelliklerdir. Olumlu
yanları ise kendine yapılmasını istemediğini başkasına yapmama, dengine göre hareket gibi
özelliklerdir. Kazla ilgili kullanılan deyim ve atasözleri şunlardır:
Atasözleri:
1.Az kaz, uz kaz, boyunca kaz.
2.Baz bazla, kaz kazla, kel tavuk topal horozla.
3.Bugünkü tavuk yarınki kazdan iyidir.
4.Çevir kazı yanmasın.
5.Kaz gelen yerden tavuk esirgenmez.
6.Özleyen memleketini özler, sarı ala kaz gölünü
özler.
7.Vatanından halkından bezen yiğit adam olmaz,
gölünden bezen kaz bahtlı olmaz.
Kaz ile ilgili deyimler:
1.Agopun kazı gibi bakmak
2.3.8. Ördek ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi ördektir. Ördek dış güzelliği ile
türkülere ve şarkılara konu olurken karakter yönüyle de atasözlerine kaynaklık etmiştir. Ördekle
263
ilgili ilgili 3 tane atasözü bulunmaktadır. Bu atasözlerinde ördek genel olarak olumsuz özellikleri
ile ön plana çıkmış ve olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanları
umursamazlık, şaşkın olma, tembellik gibi özelliklerdir. Ördek ile ilgili kullanılan atasözleri
şunlardır:
Atasözleri:
1.Dünyayı sel bassa ördeğe, vız gelir.
2.Şaşkın ördek arka arka yüzer.
3.Hantal ördek önce uçar.
*Ördek ile ilgili deyimler yoktur.
2.3.9. Papağan ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözleri ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi papağandır. Türklerin
diğer milletlerle hızlıca iletişime geçebilen sıcakkanlı, samimi bir millet olması papağana önem
vermelerine yol açmıştır. Bu da papağanın dilimize atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır.
Aşağıda papağan ile ilgili 1 tane atasözü ve 2 tane de deyim incelenmiştir. İncelenen bu
atasözlerinde papağan genel olarak olumlu özelliği ile ön plana çıkmıştır. Olumlu yanları taklit
e(t)dilmek, örnek al(ın)mak, benzemek özelliklerdir. Papağan ile ilgili kullanılan atasözleri
şunlardır:
Atasözleri:
1.Saksağan papağan olacağım diye yürüyüşünden
şaşmış.
Papağan ile ilgili deyimler:
1.Papağan gibi ezberlemek.
2.Papağan gibi tekrarlamak.
2.3.10. Tavuk ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine en çok kaynaklık eden hayvanlardan birisi tavuktur.
Türklerin hayvancılığa önem veren bir millet olması tavuğa önem vermelerine yol açmıştır. Bu
da tavuğun dilimize birçok atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda tavuk ile ilgili
19 tane atasözü ve 4 tane deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde tavuk genel olarak
olumlu özellikleri ile ön plana çıkmıştır. Ancak 8 atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde
kullanılmıştır. Olumsuz yanları gezgin olması, başkasının malında gözü olması, büyük
görünmeye çalışması, pis olması gibi özelliklerdir. Olumlu yanları ise çalışkan ve faydalı olması
gibi özelliklerdir. Bazı atasözü ve deyimlerde ise yansız bir şekilde kullanılmıştır. Tavuk ile ilgili
Atasözleri:
1.Aç tavuk kendini buğday ambarında sanır.
2.Baz bazla, kaz kazla, kel tavuk topal horozla
3.Beş tavuğa bir horoz yeter.
4.Bodur tavuk her gün piliç.
5.Bugünkü tavuk yarınki kazdan iyidir.
6.Çok gezen tavuk ayağında pislik getirir.
7.Fukaranın tavuğu tek tek yumurtlar.
8.Fukaranın tavuğu, zenginin atı kıymetli olur.
9.Horoz evlenir, tavuk tellenir.
10.Kaz gelen yerden tavuk esirgenmez.
11.Kimin tavuğuna kış demişiz.
12.Komşunun tavuğu, komşuya kaz görünür.
13.Tilkiye tavuk kebabı yer misin? demişler, adamın
güleceğini getiriyorsunuz demiş.
14.Yumurtlayan tavuk bağırgan olur.
15.Kırk gün tavuk gibi yaşamaktansa bir gün horoz
gibi yaşamak daha hayırlıdır.
16. Mart martlanır, tavuğu yumurtlanır.
17. Komşunun tavuğu komşuya kaz görünür.
18.Tavuk giderse pisliği de gider.
19.Tavuğun düşüne darı girer.
Tavuk ile ilgili deyimler:
1.Altın yumurtlayan tavuk
2.Hatır için çiğ tavuk yemek.
3.Tavuk ayağı yemek.
4.Tavuk gibi.
264
2.4. KÜÇÜKBAŞ HAYVANLARLA İLGİLİ KULLANILAN DEYİM VE ATASÖZLERİ
Davar küçükbaş hayvanlar için kullanılan genel bir isimdir. Türkler tarihten beri küçükbaş
hayvana önem vermiştir. Bu genel ad olan davar kelimesi “davar gütmek” deyiminde ve 3 tane
atasözünde “Gönülsüz köpeği davara koyarsa (sürüye giden it) uluya uluya kurt getirir.”; “Arı bir
kuşluk, davar bir kışlık.”, “Arı birden, davar ondan ürer.” şeklinde kullanılmaktadır.
2.4.1. Keçi ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi keçidir. Türklerin
hayvancılığa önem veren bir millet olması keçiye önem vermelerine yol açmıştır. Bu da keçinin
dilimize birçok atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda keçi ile ilgili 13 tane
atasözü ve 3 deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde keçi genel olarak olumsuz
özellikleri ile ön plana çıkmıştır. Olumsuz yanları, aldanma, beceriksizlik, inatçılık, hırs gibi
özelliklerdir. Olumlu yanları ise örnek olma, birine benzeme gibi özelliklerdir. Keçi ile ilgili
Atasözleri:
1.Ağaca çıkan keçinin dala bakan oğlağı olur.
2.Ala keçi her vakit püsküllü oğlak doğurmaz.
3. Ala keçiyi gören içi dolu yağ sanır.
4.Harman dövmek keçinin işi değil.
5.Keçi geberse de kuyruğunu indirmez.
6.Keçi kurttan kurtulsa gergedan olur.
7.Keçi nereye çıkarsa oğlağı da oraya çıkar.
8.Keçide de sakal var.
9.Keçi şarap içince kurdun evini sormuş.
10.Kılda keramet olsa keçi evliya olurdu.
11.Sürü tersine dönünce uyuz keçi başa geçer.
12.Keçinin canı sopa isteyince çobanın değneğine
sürünür.
13.Keçi şeytan dürttüğünde, çobanın sopasına
sürtünür.
Keçi ile ilgili deyimler:
1.Ahfeşin keçisi gibi başını sallamak.
2.Keçileri kaçırmak.
3.Keçilik etmek.
2.4.2. Koç ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi de koçtur. Türklerin
tarım ve hayvancılığa önem veren ve aynı zamanda güçlü bir millet olması koça önem
vermelerine yol açmıştır. Bu da koçun dilimize atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır.
Aşağıda koç ile ilgili 3 tane atasözü ve 1 tane de deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde
koç genel olarak olumlu ele alınmıştır. Olumlu yanları üstünlük, her şeyin üstesinden gelme gibi
özelliklerdir. Koç ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Koça boynuzu yük değil.
2.Koç olacak kuzunun alın kısmı tümsek olur.
3.Koyun ikiz doğar, biri konuk için kesilir biri koç
olarak bırakılır.
Koç ile ilgili deyimler:
1.Bayram koçu gibi.
2.4.3. Koyun ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine en çok kaynaklık eden hayvanlardan birisi koyundur.
265
Türklerin tarım ve hayvancılıkla uğraşması ve koyuna değer vermeleri koyunun dilimize birçok
atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda koyun ile ilgili 30 tane atasözü ve 5 tane
de deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde koyun genel olarak olumlu özellikleri ile ön
plana çıkmıştır. Ancak 12 atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır.
Olumsuz yanları aklı ermemek, abartarak söyleme, miskinlik, başına buyruk, yararı dokunmayan
gibi özelliklerdir. Olumlu yanları ise tecrübeli, korkusuz, işinde titiz olma, yumuşaklık, saflık gibi
özelliklerdir. Koyun ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Ak koyunu gören içi dolu yağ sanır.
2.Ak koyunun kara kuzusu da olur.
3.Buğday ile koyun, geri kalanı oyun
4.Çift ile koyun gerisi, oyun.
5.Çobana verme kızı ya koyun güttürür ya kuzu.
6.Çobansız koyunu kurt kapar.
7.Erkek koyun kasap dükkânına yakışır.
8.Her koyun kendi bacağından asılır.
9.Herkesin aklı bir olsa koyuna çoban bulunmaz.
10. Kasap et derdinde, koyun can derdinde.
11.Zayi olan koyunun kuyruğu büyük olur.
12.Koyun güden kurdu görür.
13.Koyunu yüze yetir, el onu bine yetirir.
14.Koyunun bulunmadığı yerde keçiye Abdurrahman
Çelebi deler.
15.Kurtla koyun, kılıçla oyun olmaz.
16. Ölmüş koyun kurttan korkmaz.
17.Sayılı koyunu kurt kapmaz.
18.Sen ağa ben ağa, koyunları kim sağa?
19.Sürüden ayrılan koyunu kurt kapar.
20.Sütsüz koyun meleyen olur.
21.Yabancı koyun kenara yatar.
22.Buldun bir koyun, ye de doyun.
23.Koyunu köpeğe teslim eden kebabı ele yedirir.
24.Ala koyunun yününü ayırıp kırkan, doğru dürüst
yün alamaz.
25.Kara kurt yerse, koyun semirir.
26.Çoban çok olursa koyunlar helak olur.
27.Koyunun semizi koyun çobanındandır.
28.Koyun gözüne perde inmeden kuzulu olmaz.
29.Koyunu ahırdan sat, mahsulü ambardan sat.
30.Koyun ikiz doğar, biri konuk için kesilir, biri koç
olarak bırakılır.
Koyun ile ilgili deyimler:
1.Koyun bakışlı.
2.Koyun kaval dinler gibi dinlemek.
3.Koyun dede.
4.Bir koyundan iki post çıkarmak.
5.kurbanlık koyun gibi.
2.4.4. Kuzu ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık diğer bir evcil hayvan ise kuzudur. Türklerin
hayvancılığa ve tarıma önem veren bir millet olması, ayrıca yavru bütün hayvanların masum,
sevimli ve uysal olmaları kuzunun bu özelliklerinin dilimize birçok atasözü ve deyim
kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda kuzu ile ilgili 6 tane atasözü ve 7 tane deyim incelenmiştir.
İncelenen bu atasözlerinde kuzu genel olarak olumsuz özellikleri ile ön plana çıkmıştır, 5
atasözünde de olumlu anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Ancak kimsesiz ve başına
buyruk olma, görünüşe aldanma gibi olumsuz yanları da bulunmaktadır. Olumlu yanları daha çok
masumiyet, temizlik, söz dinleme, uysallık gibi özelliklerdir. Kuzu ile ilgili kullanılan atasözleri
ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Ak koyunun kara kuzusu da olur.
2.Çobana verme kızı, ya koyun güttürür ya kuzu.
3.Geçmişe mazi, yenmişe kuzu derler.
4.Öksüz kuzu toklu olmaz.
5.Sürüden ayrılan kuzuyu kurt kapar.
6. İş olacağı zaman, şıbış oğlak doğurur, kuzu
kuzular.
Kuzu ile ilgili deyimler:
1.Analı kuzu, kınalı kuzu.
2.Anasının körpe kuzusu.
3.Canciğer kuzu sarması.
4.Kuzu gibi.
5.Kuzu çevirmek.
6.Kuzu postuna bürünmek.
7.Kuzu kesilmek.
266
2.4.5. Oğlak ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi oğlaktır. Türklerin tarihte göçebe bir
millet olması oğlağa önem vermelerine yol açmıştır. Bu da oğlağın dilimize atasözü
kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda oğlak ile ilgili 5 tane atasözü incelenmiştir. İncelenen bu
atasözlerinde oğlak genel olarak olumlu özellikleri ile ön plana çıkmıştır. Ancak 1 atasözünde
olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanı beklenileni gerçekleştirmeme
özelliğidir. Olumlu yanları ise örnek olma, kısmetli olması gibi özelliklerdir. Oğlak ile ilgili
kullanılan atasözleri şunlardır:
Atasözleri:
1.Ağaca çıkan keçini dala bakan oğlağı olur.
2.Ağılda oğlak doğsa ovada otu biter.
3.Ala keçi her vakit püsküllü oğlak doğurmaz.
4.Keçi nereye çıkarsa oğlağı da oraya çıkar.
5.Taşa çıkan keçinin ağaca çıkan oğlağı olur.
*Oğlak ile ilgili deyim yoktur.
2.4.6. Teke ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi tekedir. Türklerin
hayvancılığa ve tarıma önem veren bir millet olması tekeye önem vermelerine yol açmıştır. Bu da
tekenin dilimize birçok atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda teke ile ilgili 2
tane atasözü ve 3 deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde teke genel olarak olumlu
kullanılmıştır. Olumsuz yanı kötü olma özelliğidir. Olumlu yanları ise faydalı olmak, hizmet
etmek, zoru başarmak gibi özelliklerdir. Teke ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Çobanın gönlü olursa, tekeden yağ çıkarır.
2.Kötü teke süsücü, kötü yiğit kavgacı olur.
Teke ile ilgili deyimler:
1.Tekeden süt çıkarmak.
2.Teke burunlu.
3.Teke gibi kokmak.
2.5. DİĞER HAYVANLARLA İLGİLİ KULLANILAN DEYİM VE ATASÖZLERİ
2.5.1. Bit ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine en çok kaynaklık eden hayvanlardan birisi bittir. Türklerin
güçlü bir yapıya sahip bir millet olması bite önem vermelerine yol açmıştır. Bu da bitin dilimize
birçok atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda bit ile ilgili 7 tane atasözü ve 4
deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde bit genel olarak olumsuz özellikleri ile ön plana
çıkmıştır. Ancak 2 atasözünde olumlu anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanı;
işe yaramaz, malını başkalarına yedirmek, düzensiz kirli gibi özelliklerdir. Olumlu yanları ise;
gelişmeye açık olması, küçüklük gibi özelliklerdir. Bit ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler
şunlardır:
Atasözleri:
1.Bitli baklanında kör alıcısı olur.
2.Sirke büyür bit olur, enik büyür it olur.
3.Pire itte bit yiğitte olur.
267
4.Malını it bağrını bit yer.
5.Bekarın parasını it yer, parasını bit.
6.İtle yatan bitle kalkar.
7.Karga mandayı babası hayrına bitlemez.
Bit ile ilgili deyimler:
1.Bit kadar.
2.Bit yeniği.
3.Biti kanlanmak
4.Bitli kokuş.
2.5.2. Çekirge ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözlerine kaynaklık eden hayvanlardan bir diğeri de çekirgedir. Çekirgenin herkes
tarafından bilinen bir özelliği ise; müthiş bir sıçrama yeteneğine sahip olmasıdır ve bu yetenekleri
sayesinde zor yakalanabilmesidir. Türklerin hakimiyet altına alınamayışını ve özgürlüğüne
düşkün olmalarını çekirgelerin bu özelliğine benzetebiliriz. Bu benzetmeden de yola çıkarak,
çekirgenin dilimize atasözü kazandırdığını söyleyebiliriz. Aşağıda çekirge ile ilgili 1 tane atasözü
incelenmiştir. Bu atasözü olumsuz özelliği ile ön plana çıkmıştır. Bu olumsuz yanı; çekirgenin ne
kadar zıplama yeteneği olsa da yine de yakalanacağı özelliğidir. Çekirge ile ilgili kullanılan
atasözü şudur:
Atasözleri:
1.Bir sıçrarsın çekirge, iki sıçrarsın çekirge, sonunda
yakalanırsın çekirge (üçüncüsünde avucuma düşersin
çekirge)
*Çekirge ile ilgili deyim yoktur.
2.5.3. Deve ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine en çok kaynaklık eden hayvanlardan birisi devedir. Türklerin
göçebe ve ticaret taşımacılığına önem veren bir millet olması deveye çok önem vermelerine
sebebiyet vermiştir. Bu da devenin dilimize birçok deyim atasözü ve birleşik söz kazandırmasını
sağlamıştır. Aşağıda deveyle ile ilgili 33 tane atasözü ve 11 tane de deyim incelenmiştir. Bu
atasözü ve deyimlerde deve genel olarak nötr veya olumlu anlam çağrıştıracak şekilde
kullanılmış. Ancak olumsuz anlam çağrıştıracak kullanımları da vardır. Olumsuz yanları;
kuralsızlık, elindekilerle yetinmeme, hırslılık gibi özellikleridir. Olumlu yanları ise; devenin
değerli oluşu, zenginlik göstergesi, azim, akıl, görüntüsünden dolayı yüksek makama
benzetilmesi gibi özelliklerdir. Deve ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Bir tutam ot deveye hendek atlatır.
2.Cahile söz anlatmak deveye hendek atlatmaktan
güçtür.
3.Çıngıraklı deve kaybolmaz.
4.Çuvaldız gözü kadar yerden deve denli soğuk girer.
5.Deve bir akçeye, deve bin akçeye.
6.Deve boynuz ararken kulaktan olmuş.
7.Deve büyüktür amma beşini bir eşek yeder
8. Deve deve yerine çöker.
9. Deve Kabe'ye gitmekle hacı olmaz.
10.Deveci ile görüşen kapısını yüksek açmalı.
11.Deveci ile konuşan kapısını büyük açar.
12.Deveden büyük fil var.
13.Devenin derisi eşeğe yük olur.
14.Deveye bindikten sonra çalı ardına gizlenilmez.
15.Deveye burç gerek olursa boynunu uzatır.
16.Deveye inişini mi seversin, yokuşu mu? demişler;
düz yere mi girdi? demiş.
17.Deveyi yardan uçuran bir tutam ottur.
18.Esrik devenin çulu eğri gerek.
19.Talihsiz hacıyı deve üstünde yılan sokar.
20.Ölüm bir kara devedir ki herkesin kapısına çöker.
21.Şahin ile deve avlanmaz.
22.Ya bu deveyi gütmeli ya bu diyardan gitmeli.
23.Ya deve ya deveci
268
24. Yularsız deve yedilmez.
25.Devenin üstünde kuduz talar mı talar.
26. Deveye ''Gerdan kır'' demişler, dokuz köyü
birbirine katmış.
27.Deveyi eşeğe çektirirler.
28.Gelin binmiş deveye, görek kısmet nereye
29.Servetini pire götürür kibrini deve götürmez.
30.Deve düze gelir, damat kıza gelir.
31.Devesine yavrusuz dersen, sözün sahibine
dokunur.
32.Deve arayan düşmana rastlar, inek arayan düğüne
rastlar.
33.Deve yükten kaçıp kurtulamaz.
Deyimler:
1.Bir şeyi deve yapmak.
2.Deve dişi gibi.
3.Deve gibi.
4.Deve nalbanda bakar gibi.
5.Deve olmak.
6.Devede kulak kalmak.
7.Deveye hendek atlatmak.
8. Deveyi düze çıkarmak.
9.Deveyi havuduyla yutmak.
10.Pireyi deve yapmak.
11.Yok devenin başı.
2.5.4. Domuz ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden bir diğer hayvan domuzdur. Türklerin
mensup oldukları inanç gereği domuz, her türlü necaseti yiyen pis ve güçlü bir hayvandır bundan
dolayı Türk kültüründe yer almaz ancak saydığımız bu özelliklerle ön plana çıkmaktadır. Bu da
domuzun dilimize deyim ve atasözü kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda domuzla ilgili 7 tane
atasözü ve 6 tane de deyim incelenmiştir. Bu atasözleri ve deyimlerde domuz genellikle olumsuz
anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmış. Olumsuz yanları; düşman, kötü niyet, kötü huylu olmak
gibi özelliklerdir. Domuz ile ilgili kullanılan atasözü ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Aç aslandan tok domuz yeğdir.
2.Aç domuz darıdan çıkmaz.
3.Devletin malı deniz, yemeyen domuz.
4.Domuz derisi post olmaz eski düşman dost olmaz.
5.Domuzdan toklu doğmaz.
6.Domuzun kuyruğunu kes yine domuz.
7.Güttüğüm domuzu bana öğretme.
Domuz ile ilgili deyimler:
1.Bocuk domuzuna dönmek.
2.Domuz gibi.
3.Domuz gibi tıkınmak.
4.Domuzdan kıl koparmak.
5.Domuzluk etmek.
6.İt dişi domuz derisi.
2.5.5. Enik ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi eniktir. Türklerin savaşçı ve göçebe
bir millet olması ve eğitici kabiliyetlerinin yüksek olması eniğe önem vermelerine yol açmıştır.
Bu da eniğin dilimize atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda enik ile ilgili 4 tane
atasözü ve 1 tane de deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde eniğin genel olarak yansız
olarak öne çıkarılmıştır. Ancak 1 atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır.
Olumsuz yanı gereksiz işe karışmaktır. Enik ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Sirke büyür bit olur, enik büyük it olur.
2.Yal yiyecek enik gözünden belli olur.
3.Kurt eniği kurt olur.
4.İçgüveysi olacağına, itin eniği ol.
Enik ile ilgili deyimler:
1.Taş yemedik enik gibi atılmak.
269
2.5.6. Fare ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi de faredir. Türklerin zekâ
kıvraklığı, her türlü ortama uyum sağlamaları ve aynı zamanda engel tanımadan her yere ulaşan
bir millet olması yönüyle farenin bazı yönlerine benzerlikleri bulunmaktadır. Bu da farenin
dilimize deyim ve atasözü kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda fare ile ilgili 4 tane atasözü ve 3
tane de deyim incelenmiştir. Bu atasözü ve deyimlerde fare genel olarak olumlu özellikleri ile yer
almıştır. Ancak 3 atasözünde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz
yanları; fiziksel özelliğinden dolayı küçük ve tutarsız bir davranış sergileme özelliğidir. Olumlu
yanları ise; zeki olma, kıvrak olma gibi özelliklerdir. Fare ile ilgili kullanılan atasözleri ve
Atasözleri:
1.Dağ doğura doğura bir fare doğurmuş.
2.Fare çıktığı deliği bilir.
3.Fare deliğe sığmamış, bir de kuyruğuna kabak
bağlamış.
4.Kedi olalı bir fare tuttu.
Fare ile ilgili deyimler:
1.Fare deliği bin altın.
2.Fare düşse başı yarılır.
3.Fareler cirit atmak.
2.5.7. Kedi ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine en çok kaynaklık eden hayvanlardan birisi de kedidir.
Türklerin temiz, uysal, ihanet etmeyen ve tuttuğunu koparan bir millet olması kediye önem
vermelerine yol açmıştır. Bu da kedinin dilimize birçok atasözü ve deyim kazandırmasını
sağlamıştır. Aşağıda kedi ile ilgili 13 tane atasözü ve 17 deyim incelenmiştir. İncelenen bu
atasözlerinde kedi genel olarak olumlu özellikleri ile ön plana çıkmıştır. Ancak 8 atasözünde
olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanları, hırslılık, beğenmemek,
hırçınlık vb. özelliklerdir. Olumlu yanları ise, derdini dışa vurmayan asil yaratılışlı, kısmetlilik,
uysallık gibi özelliklerdir. Kedi ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1. Bakmakla kasap olunsa kediler kasap olurdu.
2. Caminin mumunu yiyen kedinin gözü kör olur.
3. Cins kedi ölüsünü göstermez.
4. Davetsiz yere kedilerle köpekler gider.
5. Kedi olalı bir fare tuttu.
6. Kedi yavrusunu yerken sıçana benzetir.
7. Kedi yetişemediği ciğere pis dermiş.
8. Kedinin boynuna ciğer asılmaz.
9. Kedinin gideceği samanlığa kadar.
10. Kedinin kabahatini önüne koyarlar, öyle döverler.
11. Kedinin kanadı olsaydı, serçenin adı kalmazdı.
12. Kedinin usluluğu sıçan görünceye kadar.
13. Kediyi sıkıştırırsan üstüne atılır.
Kedi ile ilgili deyimler:
1. Aralarına kara kedi girmek.
2. Aralarından kara kedi geçmek.
3. Dilini kedi mi yedi?
4. Kedi ciğere bakar gibi bakmak.
5. Kedi gibi dört ayak üzerine düşmek.
6. Kedi gibi.
7. Kedi ile çuvala girmek.
8. Kedi ile köpek gibi.
9. Kedi ne budu ne?
10. Kediye peynir ısmarlamak.
11. Kırk evin kedisi
12. Köpeğe hoşt, kediye pişt dememek.
13. Mart kedisi gibi.
14. Sermayeyi kediye yüklemek.
15. Süt dökmüş kedi gibi.
16. Süt dökmüş kediye dönmek.
17. Tok evin aç kedisi.
270
2.5.8. Köpek(it) ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine en çok kaynaklık eden hayvanlardan birisi de şüphesiz
köpektir. Türklerin insanları sevme, sadık ve vefalı dost olma, koruma, çobanlıkla uğraşması gibi
özelliklere sahip bir millet olması köpeği Türkler gözünde değerli kılmıştır. Bu da köpeğin
dilimize birçok atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır. Aşağıda köpek/it ile ilgili 53 tane
atasözü ve 13 deyim incelenmiştir. Köpeklekurulan bu atasözlerinde köpek genel olarak olumlu
kullanılmıştır. İt ise köpekten biraz farklı ele alınmıştır. İtle kurulan tüm atasözleri olumsuz
anlam çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanı, beceriksiz, ahmaklık göstermek,
değersizlik, düşüncesizlik, dil uzatma gibi özelliklerdir. Olumlu yanları ise, korumacı olması,
sadık ve vefalı olması, azimli ve kararlı olması gibi özelliklerdir. Köpek ile ilgili kullanılan
atasözleri ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1. Aç köpek fırın deler.
2. Ak köpeğin pamuk pazarına zararı vardır.
3. Akılsız köpeği yol kocatır.
4.Ardında yüz köpek havlamayan kurt, kurt sayılmaz.
5. Av köpeği avdan kalmaz.
6. Azan kurda kızan köpek.
7. Bakmakla usta olunsa, köpekler kasap olurdu.
8. Çok havlayan köpek ısırmaz.
9. Davetsiz yere kedilerle köpekler gider.
10. Dişi köpek kuyruğunu sallamayınca, erkek köpek
ardına düşmez.
11. Eceli gelen köpek cami duvarına işer.
12. Eşeğin ölümü köpeğe ziyafettir.
13. Köpeğin duası kabul olsa gökten kemik yağardı.
14. Isıracak köpek dişini göstermez.
15. Köpeği öldürene sürütürler.
16. Kılık kıyafet köpeklere ziyafet.
17. Kısmetsiz köpek, sabaha karşı uyuya kalır.
18. Köpeğe dalaşmaktan çalıyı dolanmak yeğdir.
19. Köpeğe gem vurma, kendini at sanır.
20. Köpeği dövmeli ama sahibinden utanmalı.
21. Köpeğin ahmağı baklavadan pay umar.
22. Köpek bile yal yediği yala pislemez.
23. Köpek ekmek yediği kapıyı tanır.
24. Köpek sahibini ısırmaz.
25. Köpek suya düşmeyince yüzmeyi öğrenmez.
26. Köpek sürünmekle etek kesilmez.
27. Köpekle yatan pire ile kalkar.
29. Köpeksiz köy bulmuşta değneksiz geziyor.
30. Köpeksiz sürüye kurt girer.
31. Kurban etiyle köpek tavlanmaz.
32. Kurda komşu giden, köpeğini yanında götürür.
33. Kurt kocayınca köpeğin maskarası olur.
34. Kurtla görüşürsen köpeği yanından ayırma.
35. Ürümesini bilmeyen köpek, sürüye kurt getirir.
36. Üşüntü köpekler mandayı paralar.
37. Yağ yiyen köpek tüyünden belli olur.
38. İt ağzını kemik tutar
39. İt değmekle deniz pis olmaz
40. İt derisinden post olmaz
41. İt ite (buyurur), it de kuyruğuna
42. İt izi at izine karışmak it sürüsü kadar
43. İt ürür, kervan yürür
44. İte atsan yemez
45. İti an, taşı eline al (veya çomağı hazırla)
46. İtin ahmağı baklavadan pay umar
47. İt kağnı gölgesinde yürür de kendi gölgesi
sanırmış
48. İtle çuvala girilmez
49. İt sürü, para kazan
50. İt ulur, birbirini bulur
51. İtle dalaşmaktan çalıyı dolaşmak yeğdir
52. İt iti ısırmaz
53. İti öldürene sürütürler
Köpek ile ilgili deyimler:
1. Haline köpekler bile güler.
2. Kedi ile köpek gibi
3. Köpeğe atsan yemez.
4. Köpeğe hoşt, kediye pişt dememek
5. Köpeğin ağzına kemik atmak.
6. Köpek gibi.
7. Köpek yese kudurur.
8. İt dişi domuz derisi
9. İt gibi çalışmak
10. İte ot, ata et vermek
11. İt ölüsü gibi
12. İti ite kırdırmak
12. İtin götüne (veya kıçına) sokmak
13. İtin kuyruğunda.
271
2.5.9. Pire ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi piredir. Türklerin göçebe bir millet olması,
tarım ve hayvancılıkla uğraşması pirenin dilimize birçok atasözü ve deyim kazandırmasını
sağlamıştır. Aşağıda pire ile ilgili 1 tane atasözü ve 6 deyim incelenmiştir. İncelenen bu
atasözlerinde pire genel olarak olumsuz özelliği ile ön plana çıkmıştır. Olumsuz yanları
dadanmak, pis olmak, küçük olmak gibi özelliklerdir. Pire ile ilgili kullanılan atasözleri ve
Atasözleri:
1.Köpek ile yatan pire ile kalkar.
Pire ile ilgili deyimler:
1.Mart içeri, pire dışarı.
2.Pire gibi.
3.Pire için yorgan yakmak.
4.Pireye kızıp yorgan yakmak.
5.Pireyi deve yapmak.
6.Pireyi gözünden vurmak.
2.5.10. Sıçan ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi sıçandır. Türklerin 12 hayvanlı
takvimde sıçan yılı şeklinde ismini kullandıkları bu hayvan Türkçe birçok atasözü ve deyime
kaynaklık etmiştir. Aşağıda sıçan ile ilgili 9 tane atasözü ve 3 tane deyim incelenmiştir. İncelenen
bu atasözlerinde sıçan zeki olma, işini bilme, çevik olma gibi olumlu özellikleriyle anılırken
rahatsızlık veren, kurnaz, zararlı olma gibi olumsuz özellikleriyle de anılmıştır. Sıçan ile ilgili
Atasözleri:
1.Al ile aslan tutulur, güç ile sıçan tutulmaz.
2.Aslan kocayınca sıçan deliği gözetir.
3.Dam yandı, içindeki sıçanda yandı.
4.Kedini yavrusunu yerken sıçana benzetir.
5.Kedinin usluluğu sıçan görünceye kadar.
6.Sıçan çıktığı deliği bilir.
7.Sıçan deliğe sığmamış, birde kuyruğuna kabak
bağlamış.
8.Sıçan geçer yol olur.
9.Sıçan düşse başı yarılır.
Sıçan ile ilgili deyimler:
1.Sıçan deliği aramak.
2.Sıçan deliğine paha biçilmez olmak.
3.Sıçana
dönmek.
2.5.11. Tavşan ile ilgili atasözleri ve deyimler
Türk atasözü ve deyimlerine kaynaklık eden hayvanlardan birisi tavşandır. Türklerin
avcılıkla içli dışlı olmaları tavşanın dilimize atasözü ve deyim kazandırmasını sağlamıştır.
Aşağıda tavşan ile ilgili 3 tane atasözü ve 4 tane deyim incelenmiştir. İncelenen bu atasözlerinde
tavşan genel olarak olumlu özellikleri ile ön plana çıkmıştır. Ancak 1 atasözünde olumsuz anlam
çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır. Olumsuz yanı alınganlık özelliğidir. Tavşan, diğer sözlerde
bir özelliğinin öne çıkarılmasından daha çok genel olarak ele alınmıştır. Tavşan ile ilgili
Atasözleri:
1.Araba ile tavşan avlamaz.
2.Tavşan dağa küsmüş, dağın haberi olmamış.
3.Çoğun elinden tavşan kurtulamaz.
1.Kağnıyla tavşan avına çıkmak.
2.Tavşana kaç, tazıya tut demek.
3.Tavşanı araba ile avlamak.
4.Tavşanın suyunun suyu.
Tavşan ile ilgili deyimler:
272
3. EVCİL HAYVAN İSİMLERİYLE KURULAN DEYİM VE ATASÖZLERİNİN
SAYISAL ANALİZİ
Araştırmada evcil hayvan adları ile kurulan atasözleri ve deyimler tespit edilmiştir. Tespit
edilen bu deyim ve atasözlerinin sayısal analizi şöyledir:
NR.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
HAYVAN
ADI
ATASÖZÜ
DEYİMLER TOPLAM
At
70
15
Aygır
2
1
Beygir
3
4
Bit
7
4
Bıldırcın
1
1
Boğa
6
2
Buzağı
7
1
Civciv
3
0
Çekirge
1
0
Dana
24
4
Deve
33
11
Deve kuşu
1
3
Domuz
7
6
Enik
4
1
Eşek
38
9
Fare
4
3
Hindi
0
1
Horoz
11
3
İnek
10
0
Katır
3
4
Kaz
7
1
ATASÖZLERİ TOPLAMI
DEYİMLER TOPLAMI
ATASÖZÜ VE DEYİM TOPLAMI
85
3
7
11
2
8
8
3
1
28
44
4
13
5
47
7
1
14
10
7
8
NR.
HAYVAN ADI
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
Keçi
Kedi
Kısrak
Koç
Koyun
Köpek/it
Kuş
Kuzu
Manda
Oğlak
Öküz
Ördek
Papağan
Pire
Sıçan
Sığır
Tavuk
Tavşan
Tay
Teke
Tosun
ATASÖZÜ DEYİMLER TOPLAM
13
13
2
3
30
53
20
6
6
5
21
3
1
1
9
1
19
3
5
2
2
3
17
1
1
5
13
10
7
4
0
4
0
2
6
3
0
4
4
1
3
2
16
30
3
4
35
66
30
13
10
5
25
3
3
7
12
1
23
7
6
5
4
459
165
624
4. SONUÇ
Araştırmada evcil hayvan adları ile kurulan atasözleri ve deyimler ele alınmıştır. Evcil
hayvan adlarının kaynaklık ettiği deyim ve atasözlerinin toplamı 624’dir. 165 deyime ilham olan
bu evcil hayvan adları, 459 atasözüne kaynaklık etmiştir. Yukarıdaki hayvanlardan en fazla atla
ilgili deyim ve atasözü kullanıldığı görülmektedir. Kullanım sıklığına göre sıralama şöyledir: at,
köpek, eşek, deve, koyun, kedi, kuş, dana, öküz, tavuk, keçi, horoz, domuz, kuzu, sıçan, bit, inek,
manda, boğa, buzağı, kaz, beygir, fare, katır, pire, tavşan, tay, enik, oğlak, teke, deve kuşu, koç,
tosun, aygır, civciv, kısrak, ördek, papağan, bıldırcın, çekirge, hindi, sığır. Bu sıralamadan da
anlaşıldığına göre Türkler, göçebe kültür, avcılık, tarım ve hayvancılık etkisiyle hayvanlarla içli
dışlı olmuşlardır. Hayvanlarla meydana gelen bu etkileşim hayvan adlarının dile malzeme olarak
yansımasını doğurmuştur. Bu hayvan adları dil malzemeleri içinde kendilerini en çok atasözü ve
273
deyimlerde gösterir.
Araştırmamızın sonucunda evcil hayvan adlarının atasözü ve deyimlerde kullanılması
açsından bakıldığında, evcil hayvanların Türk kültürü içinde önemli bir yeri olduğu ve Türk
kültürünü zenginleştirdiği görülmektedir. Evcil hayvanların Türk dilinin zenginleşmesine birçok
katkısı olmuştur. Hayvan isimleri Türkçede pek çok deyim ve atasözüne kaynaklık etmiştir.
Deyim ve atasözlerinde hayvanların insanlara göre güçlü yanları benzetme unsuru olarak
kullanılmıştır: kuş kadar hafif, keçi gibi inatçı, boğa gibi güçlü, at gibi koşturmak gibi.
Bazı evcil hayvanların Türk atasözü ve deyimlere kaynaklık etmediği görülmüştür. Bunun
sebeplerinden birisi, bu hayvan isimlerinin Türkçeye son zamanlarda girmiş olması ve bu
hayvanların Türk kültüründe henüz yerlerinin olmamasıdır. Diğer bir neden ise ismi
kullanılmayan hayvanların özellikle benzetme yapmaya değer bir yanlarının olmamasıdır.
Evcil hayvan adlarının deyim ve atasözlerinde çok kullanıldığını göstermesi, bunun da
Türk kültürünün dayandığı temelleri göstermesi bu çalışmayı önemli kılmaktadır. Bu çalışmanın
hayvan adları, hayvanların Türk kültüründeki yeri, hayvanların hangi dil ve kültür malzemesine
kaynaklık ettiklerinin tespit edilmesi adına yapılacak yeni çalışmalara kaynaklık etmesini
temenni ederiz.
KAYNAKÇA
Aksoy, Ö. A. (1999). Deyimler ve Atasözleri Sözlüğü I, Atasözleri Sözlüğü, İstanbul: İnkılap
Yayınevi.
Aksoy, Ö. A. (1999). Deyimler ve Atasözleri Sözlüğü II, Deyimler Sözlüğü, İstanbul: İnkılap
Yayınevi.
Akar, A. (2010). Lehçe Oluşma Şartları ve Evreleri Bakımından Eski Türkiye Türkçesi, Türklük
Bilimi Araştırmaları, 28(28), ss.15-29.
Baskıcı, M. (1998). Evcilleştirme Tarihine Kısa Bir Bakış, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt:
53, Sayı: 1. ss.73-94.
Doğan, L. (2002). Türk Kültüründe Hayvanlar ve Hayvan İsimleri, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat
Dergisi, cilt/sayı:12(12). ss. 615-659.
Kafesoğlu, İ. (2002). Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri, Türkler Ansiklopedisi, c.5,
Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, ss. 163-178.
Karakuş, İ. (1994). Türkçe Ad Bilim (Onomastik)'de Hayvan Adları. Erdem,10(27). ss.11431151.
Koçsoy, Ş. (2002). Türk Tarihi Kronolojisi, Türkler Ansiklopedisi, c.1, Ankara: Yeni Türkiye
Yayınları, ss. 73-188.
Özen, R.(2006), Kayseri Folklorunda Evcil Hayvanlarla İlgili Atasözleri. Veteriner Fakültesi
Dergisi, cilt/sayı:3 (2), Erciyes Üniversitesi, Kayseri, ss. 117-121.
Price, E. O. (2002). Animal domestication and behavior. Wallingford:CABI Publishing.
Scherf, B. D. (2000). World Watch List for domestic animal diversity. 3rd. Edition, Rome: FAO.
Türkçe Sözlük (2010). Haz.: Şükrü Haluk Akalın… ve başk., 11. baskı, Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları.
http://kubbealtilugati.com/
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_atasozleri&view=atasozleri
https://tr.wikipedia.org/wiki/Evcil_hayvanlar (erişim tarihi:19.10.2015)
274
TÜRKÇE DEYİM VE ATASÖZLERİ PERSPEKTİFİNDEN VAHŞİ
HAYVAN İSİMLERİ VE TÜRK KÜLTÜRÜNE YANSIMASI
Dr. Adem BALABAN
Aytaç GÜLER*
Tiran/Arnavutluk
[email protected]
[email protected]
*Yüksek Lisans Öğrencisi
ÖZET
İnsanoğlu tabiatı gereği içinde yaşadığı doğa ile sıkı ilişki içinde olmuştur. Yemek, içmek
gibi temel ihtiyaçlarını doğadan karşılayan insan, gökyüzü, güneş, ay, yıldızlar, hava olayları,
tabiat, su, dağlar, ovalar, bitki ve hayvanlarla hep bir münasebet halinde yaşamıştır. İnsanın
kendi cinsleri dışında en sıkı ilişki içinde olduğu varlıkların başında bitkiler ve hayvanlar gelir.
Bu münasebetler insanın meydana getirdiği sanat, mimari, giyim, yiyecek gibi kültürel alanlara
yansıdığı gibi insanın en temel vasıflarından sayılan diline de yansımıştır.
Yaşam boyunca birçok canlı ile aynı çevreyi kullanan insanoğlu, canlıları kendi
yaşamlarını kolaylaştırmak için birçok alanda kullanmışlardır. Bahsettiğimiz bu canlılar sınıfını
insanlar hayatları boyunca temel olarak ikiye ayırmışlardır. Kendi işlerine daha çok yarayanları
evcilleştirmişler. Doğası gereği insanlara zararlı olan veya insanlara uzak olan hayvanları da
vahşi hayvanlar olarak ayırmışlardır. Başka bir deyişle evcilleştirebildikleri hayvanları evcil,
evcil hale getiremedikleri ya da zararlı hayvanları da vahşi hayvan sınıfına koymuşlardır.
Deyim ve atasözleri, bir milletin kültürünü en iyi yansıtan dil unsurlarındandır. Başka
dillere çevrilmesi zor bu dil öğeleri, bir milletin yüzyıllar içinde yaşadığı kültür ve çevreye ait
çok önemli ipuçları taşır. Bu çalışmada, vahşi hayvanların Türk kültürüne ve Türk diline nasıl
yansıdığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu yapılırken Türk atasözü ve deyimleri taranmış, bu
dil unsurlarında vahşi hayvanların ne kadar yer tuttuğu, nasıl ele alındığı incelenmiştir. Anlatımı
kuvvetlendirmek için atasözlerinde ve deyimlerde vahşi hayvan isimlerinden Türkçede nasıl
yararlanıldığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Sonuç olarak Türk dil ve kültüründe vahşi hayvanların
bir kısmının çok, bir kısmının az olsa da hemen hepsinin bir şekilde deyim ve atasözlerine
yansıdığı görülmüştür. Bu sonuç, Türk kültüründe vahşi hayvanların önemli bir yer tuttuğunu
göstermesi açısından önemlidir.
Anahtar Kelimeler: Vahşi hayvanlar, Türk kültürü, deyimler, atasözleri
275
ABSTRACT
WILD ANIMALS’ NAMES IN TURKISH CULTURE FROM THE PERSPECTIVE OF
TURKISH IDIOMS AND PROVERBS
Mankind has been in close contact with nature. People meet basic needs such as drinking,
eating from nature and live in relations with sky, sun, moon, stars, weather phenomena, nature,
water, mountains, plains, plants and animals. Since the human existence except their own species
the closest relationship of humans is that with plants and animals. These relations created by
human as art, architecture, clothing, food, as are reflected in the cultural field also are reflected
in the language field, regarded as one of the most fundamental characteristics of human beings.
Throughout their lives human beings have lived in the same environment with many other
living creatures and used them in many different areas in order to facilitate their lives. Mankind
this living creatures’ category mentioned as essential for human life has divided into two groups.
They are more domesticated for more of their business. Regarding human nature animals, which
are inherently harmful to humans or animals which stay far away from people are divided as wild
animals. In other words, they have domesticate animals, but pets which they couldn’t domesticate
were classified in the wild animal’s classes.
Idioms and proverbs are one of the best elements of language, which reflects the culture
of a nation. These are the most difficult elements of a language to be translated into other
languages, they carry very important clues of a nation's culture and environment over the
centuries. In this study has tried to reveal how wild animals are reflected in the Turkish culture
and the Turkish language. In doing so, are scanned the Turkish proverbs and idioms, is examined
the place of wild animals in this language elements and discussed how are investigated wild
animals.
To strengthen the explanation, the names of wild animals have been studied in proverbs
and idioms in order to identify how they have contributed to Turkish language. As a result, wild
animals much a part of the Turkish language and culture, although almost all have been shown
also to reflect a small part of the idioms and proverbs. This result is important to show the
essential pace of the wild animals in Turkish culture.
Keywords: wild animals, Turkish culture, idioms, proverbs
1. GİRİŞ
1.1. Araştırmanın Amacı
Bu araştırmada Türkçe deyim ve atasözlerinde geçen vahşi hayvan isimleri tespit edildi ve
kültürel açıdan değerlendirildi. Vahşi hayvanların Türk kültürüne nasıl yansıdığı deyim ve
atasözlerindeki dil malzemesi perspektifinden ele alınıp kültürel yönleri ortaya çıkarılmaya
çalışıldı.
Bu araştırma nitel bir çalışma olup belge tarama tekniği kullanıldı. TDK’nin “Atasözleri
ve Deyimler Sözlüğü” ile Ömer Asım Aksoy’un “Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü” tarandı,
276
bulunan deyim ve atasözleri hayvanların kategorilerine göre ayrılıp, isimlerine göre alfabetik
olarak sıralandı. Her bir hayvan ismiyle ilgili kaç deyim ve kaç atasözü kullanıldığı tespit edildi
ve bu hayvanların hangi yönlerinin vurgulandığı belirtildi. Son olarak vahşi hayvanların Türk
kültüründeki yerine işaret edilip tüm vahşi hayvan isimlerinin kaynaklık ettiği deyimler ve
atasözlerinin sayısal analizi yapıldı.
1.3. Atasözleri ve Deyimler
Halkın yüzyıllar boyunca bilgi, tecrübe, deneyim ve yaşantılarından doğmuş veciz sözler
olarak bilinen atasözleri, sahip olduğu toplumun hayat felsefesi, inanışı, örf ve adetleri,
geleneklerini yansıtır. Atasözleri ulusun ortak düşünce, kanış ve tutumunu belirtir ve topluma yol
gösterir(Aksoy, 1999:15). Aksoy’un “Bir kavramı, bir durumu, ya çekici bir anlatımla ya da özel
bir yapı içinde belirten ve çoğunun gerçek anlamlarından ayrı bir anlamı bulunan kalıplaşmış
sözcük topluluğu ya da tümce.”(Aksoy, 1999:52) şeklinde tanımladığı deyimlerin de kaynağı
halk, örf ve adetler, gelenekler, inanışlar, başka milletlerden alınan deyimler ve insanların
münasebet içinde olduğu diğer canlılardır.
Atasözleri ve deyimler her dilin kendine özgü kuvvetli, etkili, öz ve sade söyleşiş
özelliklerine sahip dil unsurlarıdır. Tarih içinde anonim olarak oluşan bu dil unsurları, o milletin
dünyaya bakışını, inanışlarını, zekâlarının kıvraklığını, toplumsal olaylara bakışını, tabi olaylar
karşısındaki tutumunu, diğer canlılarla münasebetlerini, diğer milletlerle olan ilişkilerini ve
onlara bakış açılarını gösterir.
Türkçede hayvan adlarıyla kurulmuş oldukça fazla deyim ve atasözü vardır. Türklerin
yakın münasebet içinde olduğu hemen hemen her hayvanın adıyla kurulmuş bir deyim ve atasözü
bulmak mümkündür. Kültürümüzde yeri olmayan domuz, olumsuz anlamlar için kullanılan beş
tane deyim ve atasözünde geçmektedir. Yine kültürümüzde olmayan ahtapotla kurulmuş “1.
sırnaşık, yapışkan (kimse) ve 2. sömürmek amacıyla birçok işe, konuya el atan (kimse)”
anlamında kurulmuş ahtapot gibi deyimi mevcuttur(TDK, 2011:56).
Türk dilindeki atasözü ve deyimlerin başlı başına anlatıma katmış olduğu bir güç ve
güzellik olduğu gibi atasözü ve deyimlerin içinde geçen hayvan isimleri anlatımı daha da güçlü
hale getirmektedir. Genellikle atasözü ve deyimlerimizde kullanılan vahşi hayvanların isimleri
olumsuz duyguları belirtmek için kullanılmaktadır. Örneğin; tilkinin kurnazlığı, aslanın
yırtıcılığı, çakalın haince davranışları atasözü ve deyimlerimizde kullanılmaktadır.
Atasözü ve deyimlerimizde bitki isimleri kadar hayvan isimleri de kullanılmaktadır.
Genellikle anlatımı güçlendirmek için kullanılan söz sanatlarının kullanımında hayvanların
özellikleri belirtilerek olay ya da kişi daha somut bir şekilde anlatılabilmektedir. Örneğin;
Başımıza aslan kesildi bu çakal cümlesinde aslanın gücü düşünülerek anlatılmak istenen olay
daha somut daha akılda kalıcı hale getirilmektedir.
1.4. Türkçede Hayvan Adları
Bir dildeki adları oluşturan dil malzemelerinden birisi de hayvan adlarıdır. Bu hayvan
adlarını inceleyen bilim dalı hayvan ad bilimi (zoonimika) olarak adlandırılır. Hayvan adlarının
neler olduğu, nasıl verildiği, bu isimlerin anlam değerleri, bu isimlerin kaynaklık ettiği diğer
adlar bu alanın çalışma konularıdır.
Türkçede hayvan adlarıyla meydana gelen dil unsurları hiç de az değildir. Hemen hemen
277
her hayvan adı deyim, atasözü, birleşik kelime, argo ya da terim anlamlı bir yapı içinde
kullanılmaktadır. Türkçede biri böcek, diğeri hayvan adı olan iki tane kurt kelimesi vardır. Bu
kelimelerle kurulan birleşik sözcük sayısı 45, atasözü 25, deyim ise 5 tanedir. Toplamda kurt
adıyla kurulan dil malzemesinin 75 olduğu görülür. Aynı kavramı karşılayan köpek ve it
kelimelerinin kullanıldığı dil unsuru ise 81’dir. Bu malzemelere özel adlar, yer adları, terimler,
argolar vd. unsurlar eklenince sayının artacağı kesindir. “Hayvanlar kültürümüzün önemli bir
parçası olduğu için hayvanlarla ilgili olarak Türkçede pek çok kelime doğmuştur.” diyen
Karakuş’a göre, bu kelimeler dilimize zenginlik ve ifade gücü katmaktadır(Karakuş, 1994:1151).
Türkler hayvan adlarını özel adlardan, yer adlarına, argodan deyimlere kadar çok geniş
bir yelpazede kullanmıştır. İlk takvimlerine 12 hayvanlı takvim adını vermişler, çocuklarına
Aslan, Kaplan, Şahin gibi isimler koymuşlardır. Kabilelerine Bozkurt, Karakeçili, Karakoyunlu
gibi isimler verirken, Kurtoğlu, Bozkurt gibi soyadları ve Deli Kurt gibi lakaplar
kullanmışlardır(Karakuş, 1994:1147-1149).
1.5. Vahşi Hayvanlar
Vahşi hayvanlar, kendi doğal ortamlarında, insanlardan uzak bölgelerde, kendi kanunları
ve kurallarına göre yaşayan, insanlar için tehlikeli sayılan hayvanlardır. Bunlar genelde insanların
avlandıkları hayvanlardır. Etlerinden, boynuzlarından, derilerinden ve postlarından faydalanılmak
üzere avlanan bu hayvanlar insanlar için bir geçim kaynağı olmuşlardır.
Yeryüzünde binlerce yıldır yaşayan insanoğlu, ilk olarak avcılık, balıkçılık ve yiyecek
toplayıcılığı ile yaşamını sürdürmüştür.
Atasözleri ve deyimlerdeki vahşi hayvan adlarını aramak için Wikipedi’deki isimler tercih
edilmiştir. Bu vahşi hayvan adları şunlardır:
Arslan, kaplan, sırtlan, gergedan, fil, tilki, kurt, çakal, maymun, zürafa, ayı, domuz,
tavşan, ceylan, kaplumbağa, kartal, şahin, doğan, baykuş, karga, kırlangıç, keklik, leylek,
bıldırcın, deve kuşu, doğan, ahtapot, sincap, atmaca, serçe, hamsi, kefal, levrek, çipura,
köpekbalığı, timsah, yılan, akrep, kurbağa, baykuş, balık, yengeç, kertenkele, bukalemun,
1.6. Avcılık ve Hayvancılık
Göçebe bir millet olan Türk milleti, tarihleri boyunca en eski dönemlerinden itibaren
avcılık ve hayvancılık yaparak hayatlarını sürdürmüşlerdir. Yerleşik hayata geçtikten sonra
tarımla uğraşmaya başlamışlardır. Türkler beslenmek için, geçim kaynağı ve spor amacıyla hem
avcılık hem de hayvancılıkla uğraşmışlardır. Avcılık ve hayvancılık Türk kültüründe derin izler
bırakmıştır. Giyim-kuşam, ev kültürü, mutfak kültürü, dil unsurları avcılık ve hayvancılıktan en
fazla etkilenen alanlardır. Etle yapılan birçok yemek, hayvanların deri, yün ve diğer
organlarından yapılan giyecekler, ev malzemeleri hayvanları hayatın vazgeçilmezi
kılmıştır(Kaplan, 2002:921).
1.7. Türk Kültürü
Temeli bozkır, göçebe kültürüne dayanan Türk kültürü zamanla yeni yerleşim yerleri,
yeni kültürlerin ve dinlerin etkisiyle değişmiş, gelişmiş ve günümüze kadar gelmiştir(Kafesoğlu,
2002: 163-170). Tarihte birçok medeniyet ve kültürden etkilenen Türk kültürü yine pek çok
kültüre de tesir etmiştir. Kökü Orta Asya bozkır kültürüne dayanan Türk kültürü için de toprak,
bitki ve hayvanların önemli bir yeri vardır. Bu coğrafyada yoğrulan Türk kültürü, örneğin, deniz
278
unsurlarının çokluğu Türk kültürünün bunlarla sıkı ilişki içinde olduğunu göstermektedir.
Özellikle Türk kültüründe evcil hayvanlar, insan hayatında hem beslenme ve hem korunma hem
de dostluk açısından vazgeçilmez bir yere sahiptir(Akar, 2010:19).
1.8. Hayvanların Türk Kültürü İçindeki Yeri
Göçebe ve bozkır kültürüne dayanan Türk kültüründe hayvanların önemli bir yeri vardır.
Evcil hayvanlar kadar vahşi hayvanlar da Türk kültüründe yer etmiştir. Karakuş Türk kültüründe
hayvanlara verilen önemi şöyle ifade eder:
“Türklerin hayatında, hayvan otlatmaya elverişli yüksek ovalar ve yaylalar olan bozkır
coğrafyasının iklim şartları icabı gelişen çobanlık ve besiciliğin (besleyiciliğin) önemli bir yeri
vardır. Bu sebeple Türk kültüründe hayvanlar müstesna bir yer tutar.”(Karakuş, 1994:1144). Yine
hayvanların önem ve kullanım alanlarına dikkat çeken Karakuş şunları belirtmektedir: “Türkler
hayvanların deri ve yününden giyim eşyalarını temin etmişler; etinden, sütünden ve bunlardan
yapılan yiyeceklerden faydalanarak gıdalarını almışlar; kemik ve boynuzlarından başka şekilde
istifade etmişlerdir.” (Karakuş, 1994:1144).
Folklor ürünlerinde hayvanlar, zaman zaman fiziki durumlarıyla (güç, akıl, renk vb.),
gerçek anlamlarıyla kullanılırken, zaman zaman da mecazi olarak, benzetme yoluyla işlenmiştir
(Doğan, 2002:627). Hayvanların ve hayvan kültünün Türk milletinin kültüründe, edebiyatında,
folklorunda, sosyal ve ekonomik hayatında önemli bir yer tuttuğunu ifade eden Doğan, Orta Asya
Türklerinin deyim ve atasözlerinde de bu hayvan adlarının kullanıldığını belirtir(Doğan,
2002:620).
Hayvanlar, Türk kültüründe o kadar önemli yer tutmuştur ki, Türkler takvimlerini bile
hayvan isimleri ile tespit etmişler ve hayvanların özelliklerini dikkate alarak zamanlarını
ayarlamışlar ve belirlemişlerdir. (Karakuş, 1994:1145).
Türk kültüründe önemli bir yer tutan bu evcil hayvanlar kültürün önemli unsurlarından
folklorun bir parçası olan atasözleri ve deyimlere de kaynaklık etmişlerdir. Rahşan Özen,
“Kayseri Folklorunda Evcil Hayvanlarla İlgili Atasözleri” adlı çalışmasında sadece Kayseri
yöresini ele almış ve bu çalışmada 12 hayvan adının kaynaklık ettiği 125 atasözünü incelemiştir.
Bu atasözlerinden bir kısmı genel atasözleri sözlüğünde yer alırken bir kısmı sadece Kayseri
yöresine aittir(Özen, 2006:117-119). Çalışmamızda evcil hayvanları belirleyip bununla ilgili
atasözleri ve deyimleri TDK ve Aksoy’un sözlüğünden bulup alfabetik sıraya göre örneklerle
açıkladık.
2. VAHŞİ HAYVAN ADLARIYLA KURULAN DEYİM VE ATASÖZLERİ
Çalışmada yukarıda belirtilen sözlüklerden 36 vahşi hayvan ismi taranmıştır. Ele alınan ve
değerlendirmeye tabi tutulan hayvan isimleri şunlardır:
Akrep, Ahtapot, Arı, Arslan, Ayı, Balık, Baykuş, Bıldırcın, Bukalemun, Çakal, Ceylan,
Çıyan, Deve Kuşu, Doğan, Domuz, Fil, Gergedan, Kaplumbağa, Karga, Karınca, Kartal, Keklik,
Kırlangıç, Kurbağa, Kurt, Leylek, Maymun, Şahin, Serçe, Sıçan, Sinek, Tavşan, Tilki, Yengeç,
279
Yılan, Zürafa.
Yukarıda geçen hayvan adları ile kurulan deyim ve atasözleri, hayvanların yaşadıkları
yerler esas alınarak kategorize edilmiştir. Buna göre hayvanlar karada yaşayanlar, havada uçanlar
ve suda yüzen vahşi hayvanlar şeklinde değerlendirilmiştir. Çalışmada, öncelikle ilgili hayvanın
kültürümüzdeki yerine işaret edilmiş, daha sonra bu hayvanın bazı özelliklerini çağrıştıracak
şekilde meydana getirilen atasözü ve deyimler zikredilmiştir.
2.1.
Karada Yaşayan Vahşi Hayvanlar
Karada yaşayan vahşi hayvanlar oldukça çoktur. Dört ayaklılar, sürüngenler, iki ayaklılar
vs. hepsi bu başlıkta değerlendirilmiştir. Ancak deyim ve atasözlerine konu olan 17 vahşi hayvan
ele alınmış ve kendileriyle ilgili oluşturulan deyim ve atasözleri her bir hayvan başlığı altında
incelenmiştir.
2.1.1. Arslan:
Türk atasözleri ve deyimlerinde aslan çok yaygın bir kullanıma sahip değildir. Bunun en
önemli sebeplerinden biri, tarihimizde bizim aslan ile çok fazla içli dışlı olmamız, bir diğer
sebebi ise Türklerin yaşadıkları coğrafi konumun aslanın yaşamasına uygun olmamasıdır. Buna
rağmen Türk atasözleri ve deyimlerinde aslan gücün ve kuvvetin simgesi durumundadır. Aslanın
gücünden ve kuvvetinden dolayı bu isim hem şahıs isimlerinde hem de deyim ve atasözlerinde
yer edinmiştir. Aslan genel olarak olumlu yönleriyle ele alınmıştır.
Atasözleri:
1. Arslan postunda gönül dostunda. (her şey kendi yerinde değer kazanır)
2. Arslanın adı çıkmış, çakallar baş keser. (haksızlık veya kötülük yapacağı düşünülen kişi yerine bu konuda
adı ön plana çıkan kişiler asıl haksızlığı ve kötülüğü yaparlar)
3.Çul içinde arslan yatar. (bir kimsenin değeri, kılık kıyafeti ile değil kişiliğindeki cevherle ölçülür)
4.Erkek arslan arslan da dişi arslan arslan değil mi? (güçlülük ve yüreklilik yalnızca erkeklerde değil
kadınlarda da vardır)
5.Her gönülde bir arslan yatar. (herkesin kendine göre büyük bir emeli vardır)
6. İki arslan bir posta sığmaz. (bir ülkede iki baş egemen olamaz)
Deyimler:
1.Arslan kesilmek (aslan gibi güçlü ve cesur duruma gelmek)
2.1.2. Gergedan:
Türklerin yaşadığı coğrafyadan uzak olan gergedan sadece bir tane atasözünde
geçmektedir. Gergedan bu atasözünde semizlik ve büyüklükle anılmaktadır.
Atasözleri:
1.Keçi kurttan kurtulsa gergedan olur (tehlikeler, zararlar olmasa her şey alabildiğine gelişir)
*Gergedan ile ilgili deyim yoktur.
2.1.3. Fil:
Fil büyüklüğü ile bilinir. O da gergedan gibi bizim coğrafyamıza ait bir hayvan değildir.
Ama o da gergedan gibi sadece atasözleri ve deyimlerimizde kendinden söz ettirmiştir. Fil bu
sözlerde büyüklüğü ve çok yemesiyle öne çıkmaktadır. Fil olumlu yönleriyle ele alınmıştır.
Atasözleri:
1.Deveden büyük fil var (herhangi bir konuda söz sahibi olanlardan daha büyük, daha yetkili biri mutlaka
vardır)
280
Deyimler:
1.Fil dişi kuleden bakmak (herkesi küçümseyip kendini farklı görmek)
2.Fil gibi ( a-çok yemek yiyen (kimse); b- çok şişman (kimse))
3.Fildişi gibi (donuk, beyaz ten)
2.1.4. Tilki:
Tilki somut bir kavram olmasına rağmen duyulduğu zaman akla ilk gelen soyut bir
kavram olan “kurnaz” kelimesidir. Bizim atasözleri ve deyimlerimizde de tilkinin kurnazlığından
bahsedilir, aklı ve sinsiliği ele alınır. Tilkinin Türkler için önemli olan bir yanı ise onun postudur.
Tilki ile alakalı deyimlerimiz atasözlerimize göre daha az kullanılmıştır. Tilki genel olarak
olumsuz yönleriyle ele alınmıştır. Örnek olarak, “tilki gibi insan” diyebiliriz. Tilki ile ilgili
kullanılan atasözleri ve deyimlerimiz şunlardır:
Atasözleri:
1.Ayyar tilki art ayağından tutulur (işini hile ile yürüten kimse sonunda yakayı ele verir)
2.Gammaz olmasa tilki pazarda gezer (yasal olmayan yollardan gizlice çıkar sağlayan kişi, yakayı ele
vereceğinden korkmasa bütün bu işleri açıktan yapar)
3.Kurdun adı yaman çıkmış, tilki vardır (tilkicik var) baş keser. (öylesine sinsi ve kurnaz kimseler vardır ki
adı zalime, haine ve kötüye çıkmış kimselerden daha tehlikelidirler)
4.Kurtla ortak olan tilkinin hissesi, ya tırnaktır ya bağırsak (ortağı güçlü ve hileci olan kimse ortağının
kendisine vereceği işe yaramaz paya razı olmak zorundadır ).
5.Tilki tilkiliğini anlatıncaya kadar post elden gider (bir gerçeği anlatıncaya kadar çoğu kez başa gelmedik
şey kalmaz)
6.Tilkinin dönüp dolaşıp geleceği yer kürkçü dükkânıdır (bir kişi ne kadar farklı yerlerde yaşarsa yaşasın,
ne kadar farklı işlerle uğraşırsa uğraşsın, bağlı bulunduğu çevreye veya işe dönmek zorunda kalır)
7.Tilkiye tavuk kebabı yer misin? demişler, adamın güleceğini getiriyorsunuz demiş (bir kimseye çok
özlediği hâlde elde edemediği bir şeyi ister misin? diye sorulmaz)
8.Yatan (yatar) aslandan (kurttan), gezen (yeler) tilki yeğdir (iyidir) 1) az güçlü olup çalışan, çok güçlü olup
çalışmayandan daha başarılı olur; 2) soylu, güçlü olmadıkları hâlde geçimlerini sağlamak için çalışanlar
soylu, güçlü olup da tembel tembel oturanlara yeğlenirler)
9.Yürük tazıyı tilki sevmez (kurnaz, akıllıyla boy ölçüşemez) Atasözü.
Deyimler:
1.Tilki uykusuna yatmak (uyuyormuş gibi yaparak fırsat kollamak)
2.Tilki uykusuna vermek (uyuyormuş gibi yaparak fırsat kollamak)
3.Tilki gibi (kurnaz kimse)
2.1.5. Kurt:
Türk atasözleri ve deyimlerinde kurt pek çok defa kullanılmıştır. Türk kavimleri kurdun
görünüşü, kuvveti, aklı ve bazı yerde cesareti ile övünmüştür ve birçok Türk kavmi kurdu bir
simge olarak kullanmışlardır. Aynı zamanda bir önderlik simgesi olarak görülen kurt, atasözü ve
deyimlerimize yerleşmiştir. Atasözlerimizde birçok benzetme kurt üzerinden yapılmıştır. Yaşam
tarzlarından dolayı kurt ile birçok yerde yolu kesişen eski Türk kavimleri bunu dillerine de
yansıtmışlardır. Kurt genel olarak olumsuz yönleriyle ele alınmıştır ancak bazı deyim ve
atasözlerinde olumlu çağrışım yapacak şekilde kullanılmıştır. Kurt ile ilgili kullanılan atasözleri
ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Kurtla ortak olan tilkinin hissesi, ya tırnaktır ya bağırsak (ortağı güçlü ve hileci olan kimse ortağının
kendisine vereceği işe yaramaz paya razı olmak zorundadır)
281
2.Kurdun adı yaman çıkmış, tilki vardır (tilkicik var) baş keser (öylesine sinsi ve kurnaz kimseler vardır ki
adı zalime, haine ve kötüye çıkmış kimselerden daha tehlikelidirler)
3.Aç kurt aslana saldırır (aç kimse karnını doyurmak için gerekirse ölümü göze alır)
4.Aç kurt yavrusunu yer (açın gözü kararmıştır, karnını doyurmak için ölümü bile göze alarak kendisinden
kat kat güçlü olan yaratıklarla boğuşur)
5.Ardında yüz köpek havlamayan kurt, kurt sayılmaz (önemli kimseleri çekemeyip onlara dil uzatanlar çok
olur)
6.Azan kurda kızan köpek (belalı kişinin hakkından kötü kişi gelir)
7.Çobansız koyunu kurt kapar (yöneticisi, koruyucusu olmayan kişiyi ve topluluğu düşman ezer)
8.Eşeğin sahibinin dediği yere bağla da varsın kurt yesin (kötü bir sonuç meydana geldiğinde sorumlu
olmamak için işi, sahibinin isteğine uygun olarak yap)
9.Hangi dağda kurt öldü? (birisinden beklenmeyen bir davranış görüldüğünde şaşma ve sitem bildirmek
için kullanılan bir söz)
10.Keçi kurttan kurtulsa gergedan olur (tehlikeler, zararlar olmasa her şey alabildiğine gelişir).
11.Koyun güden kurdu görür (görevini yaparken gereken dikkati gösteren kişi, doğabilecek sorunları sezer)
12.Köpeksiz sürüye (köye) kurt girer (iner) (koruyucusuz kalan yere veya ülkeye düşman girer)
13.Kurda neden boynun (ensen) kalın? Demişler, işimi kendim görürüm de ondan demiş (işini başkasına
inanmayarak kendisi yapan, üzülmez, rahat eder)
14.Kurda konuk (komşu) giden, köpeğini yanında götürür (saldırgan biriyle karşılaşacak olan kişi,
kendisini koruyacak önlemler almalıdır)
15.Kurt kocayınca köpeğin maskarası olur (güç ve yeteneğini yitiren insan, basit ve kendini bilmezlerce
aşağılanır)
16.Kurt dumanlı havayı sever (kötü niyetli kimselerin ortalıktaki karışıklıklardan yararlanırlar)
17.Kurt komşusunu yemez (bir kişi ne kadar kötü niyetli de olsa yakınlarına dokunmaz)
18.Kurt köyünü (tüyünü) değiştirir, huyunu değiştirmez (kötü kimse yer yurt değiştirse de kötü huylarını
değiştirmez)
19. Kurtla görüşürsen köpeği yanından ayırma (saldırgan biriyle karşılaşacak olan kişi, kendisini koruyacak
önlemler almalıdır)
20.Kurtla koyun, kılıçla oyun olmaz (saldırıcı ile güçsüzün yan yana bulunduğu yerde tehlike vardır)
21.Ölmüş koyun (eşek) kurttan korkmaz (her şeyini kaybetmiş olan kişinin düşmanına bir şey kaptırmaktan
korkusu olmaz)
22.Sayılı koyunu kurt kapmaz (yemez) (miktarı saptanarak bir kimseye teslim edilmiş olan eşya iyi
korunur)
23.Sürüden ayrılanı (ayrılan koyunu, kuzuyu) kurt kapar (arkadaşların yardımıyla yapılan veya bir amaç
uğruna topluca girişilen bir işten ayrılanlar zarara uğrarlar)
24.Sürüyü güden kurdu görür (zor bir işe giren onun bütün sıkıntılarıyla karşılaşabilir)
25.Yalnız kalanı kurt yer (yardımcısı bulunmayan kişi, kendini tehlikeden koruyamaz)
Deyimler:
1.Aç kurt gibi (büyük bir istekle)
2.Kör kurttan bile vazgeçmemek (en küçük varlığı bile hor görmeden korumak)
3. Kurt gibi (işini bilen, girişken kimse)
2.1.6. Çakal:
Çakal dendiği zaman akla gelen ilk kavram sinsiliktir. Bir insanın sinsiliği vurgulanmak
istendiğinde veya kötü niyetle saldırganlığı öne çıkarılmak istendiğinde çakal üzerinden yapılan
benzetmelerin olduğu atasözleri kullanılır. Çakal olumsuz yönleriyle ele alınmıştır. Ancak çakal
ile ilgili deyim bulunmamaktadır. Çakal ile alakalı atasözlerimiz şunlardır:
Atasözleri:
1.Ne dağda bağım var, ne çakaldan davam (tuttuğum bir taraf yok ki ona saldıranların karşısında olayım.
2.Arslanın adı çıkmış, çakallar baş keser (haksızlık veya kötülük yapacağı düşünülen kişi yerine bu konuda
adı ön plana çıkan kişiler asıl haksızlığı ve kötülüğü yaparlar)
*Çakal ile ilgili deyim yoktur.
282
2.1.7. Maymun:
Herkesin bildiği gibi maymunlar çok hareketli ve zeki hayvanlardır. Yine coğrafi
konumdan dolayı maymunlar Türk kültürüne uzak yerlerde yaşamış ve bizimle çok fazla içi dışlı
olmamışlardır. Ancak tarihin belli dönemlerinde Osmanlı coğrafyasında, özellikle İstanbul’da
maymunların bir ara çok itibar gördüğü bilinmektedir. Bu ve değişik sebeplerle maymunlar
üzerinden benzetme yapılarak bazı deyim ve atasözleri meydana gelmiştir. Maymun genel olarak
olumsuz yönleriyle ele alınmıştır.
Atasözleri:
1.Maymunu fırına (ateşe) atmışlar, yavrusunu ayağının altına almış (duygusuz insanlar, kendilerini
kurtarmak için gerekiyorsa çocuklarını bile tehlikeye atmaktan çekinmezler)
2.Usta maymun kamçı istemez (işini iyi bilen kişiye zorlama gerekmez)
3.Kazan kaynamayan yerde maymun oynamaz (hiçbir iş karşılıksız yapılmaz)
Deyimler:
1.Bir şeyi maymuna benzetmek, çevirmek, döndürmek (gülünç ve çirkin duruma sokmak)
2.Maymun gibi (1- tuhaf, gülünç hareketler yapan; 2- taklitçi)
3.Maymun gözünü açtı (geçen bir olaydan ders alındığını anlatan bir söz)
4.Maymuna dönmek (1-çirkin ve gülünç duruma girmek; 2- uslanma)
5.Tenceresi kaynarken, maymunu oynarken (geçimi yolunda, keyfi yerindeyken)
5.Terbiyeli maymun gibi (çok saygılı, çekingen, itaatkâr)
6. Üç maymunu oynamak (gördüğü ve duyduğu bir olay hakkında görmemiş, duymamış ve söylememiş
olduğunu belirtmek)
2.1.8. Zürafa:
Yaşadığı yerler Orta Afrika civarlarıdır. Ve karada yaşayan memeliler sınıfının en uzun
boylu hayvanıdır. Yine yaşantımızdan ve kültürümüzden uzak olan bu hayvan, atasözleri ve
deyimlerimizde sadece birer defa geçmektedir. “Zürafa gibi” deyimi de zaten ince, uzun boylu
manalarına gelir. Yani, benzetmeler yoluyla insan ile arasındaki benzerlikler deyime yansımıştır.
Deyimler:
1.Zürafa gibi (ince, uzun boylu, uzun boyunlu kimse)
* Zürafa ile ilgili atasözü yoktur.
2.1.9. Ayı:
Ayı iri yarı, ürkütücü ve yırtıcı bir hayvandır. Ayı, hemen hemen her kültürde yer
edinmiştir. Kutuplardan, çöllere kadar yaşayan ayı türleri vardır. Ve her kültürde korkulan bir
hayvan türüdür. Onun gücünden, kuvvetinden ve savaşçı özelliklerinden dolayı belki de birçok
kavimde kutsal bir yere sahip olmuştur. Türkler kendi coğrafyalarında ve komşularından görüp
veya şahit olduğu bu hayvanı kendi kültürlerinde deyimlerine ve atasözlerine misafir etmişlerdir.
Aslan genel olarak olumsuz yönleriyle ele alınmıştır.
Atasözleri:
1.Ahlatın (armutun) iyisini ayılar yer (kendilerine yakışmayan güzel bir şeyi eline geçirenler için kullanılan
bir söz)
2.Ayının kırk türküsü var, kırkı da ahlat üstüne (bir kimsenin hep aynı şeyi veya hikâyeyi anlatması
karşısında söylenen bir söz)
3.Ayıyı (maymunu) fırına (ateşe) atmışlar, yavrusunu ayağının altına almış (duygusuz insanlar, kendilerini
kurtarmak için gerekiyorsa çocuklarını bile tehlikeye atmaktan çekinmezler)
4.Köprüden (köprüyü) geçinceye kadar ayıya dayı derler (kişi işini gördürünceye kadar yardım beklediği
kimseyle iyi geçinir )
Deyimler:
283
1.Ayıya kaval çalmak (anlayışsız bir kimseye bir şey anlatmaya çalışmak)
2.Ayıyı vurmadan postunu satmak (henüz ele geçmemiş bir şey üzerinde hesap yapmak)
2.1.10. Domuz:
Türkler İslamiyet’in kabulünden sonra domuzdan olabildiğince uzaklaşmıştır. Çünkü
etinin yenmesi yasaklanmış bir hayvandır. Bundan dolayı da Türkler domuzdan uzak durup, onu
beslememiş ve evcil hayvan kategorisinden çıkarmışlardır. Buna rağmen onun istenmeyen
yönleri, pis ve haram olması, çirkinliği, çok yemesi gibi özellikleri benzetme maksadıyla
deyimlerimizde ve atasözlerimizde yer bulmuştur. Domuz olumsuz yönleriyle öne çıkan bir
hayvan olmuştur.
Atasözleri:
1.Aç aslandan tok domuz yeğdir (soysuz olup para kazanan, soylu olup da para kazanmayandan üstündür)
2.Aç domuz darıdan çıkmaz (kötü yaradılışlı aç olan kimse kime, neye zarar verdiğini düşünmeden sadece
karnını doyurmaya bakar)
3.Devletin malı deniz, yemeyen domuz (devlete hıyanet etmeyi sanat hâline getirenlere göre devletin
bitmez tükenmez malı vardır. Yolunu bulup ondan aşırmayan budaladır)
4.Domuz derisi post olmaz eski düşman dost olmaz (birçok nedenin birbirini izlemesiyle sürüp gelmiş olan
eski düşmanlık, dostluğa dönüştürülemez)
5.Domuzdan toklu çıkmaz (doğmaz) (kötü huylu kimsenin çocuğu melek huylu olmaz)
6.Domuzun kuyruğunu kes yine domuz (yaradılıştan kötü olan kişinin şu, bu yönünü düzeltseniz de
mayasındaki bozukluğu gideremezsiniz)
7.Güttüğüm domuzu bana öğretme (yıllardır tanıdığım bir kimsenin huylarını da bilirim)
Deyimler:
1.Domuzdan (bir) kıl çekmek (koparmak) (sevilmeyen veya eli sıkı olan birinden bir şey alabilmek)
2.Domuz gibi (1- kötü huylu ve hain; 2- adamakıllı)
3.Domuzluk etmek (hainlik etmek, haince davranmak)
4.Domuz gibi tıkınmak (yemek) (oburcasına çok yemek)
5. İt dişi domuz derisi (sevilmeyen iki kişi arasındaki anlaşmazlıktan duyulan hoşnutluğu anlatan bir söz)
6.Bocuk domuzuna dönmek (çok semiz ve besili olmak)
2.1.11. Tavşan:
İyi bir av hayvanı olan tavşan daha çok av ve yemeklerle ilgili deyim ve atasözlerine konu
olmuştur. Genelde yansız ele alınan tavşan birkaç sözde olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde ele
alınmıştır. İlgili deyim ve atasözleri şunlardır:
Atasözleri:
1.Araba ile tavşan avlanmaz (her işte başarıya ulaşabilmek için kullanılması gereken özel yöntemler vardır)
2.Tavşan dağa küsmüş, dağın haberi olmamış (önemsiz kişi, önemli kişiye küsse önemli kişinin umurunda
bile olmaz)
Deyimler:
1.Kağnıyla tavşan avına çıkmak (bir işi bitirmemek için bahane bulmak, ayak sürümek)
2.Tavşan boku gibi ne kokar ne bulaşır (kimseye iyiliği de dokunmaz, kötülüğü de
anlamında kul
bir söz)
3.Tavşana kaç, tazıya tut demek (iki tarafı, karşıt olan davalarında kışkırtmak, ikili oynamak)
4.Tavşanı araba ile avlamak (işini telaşsız ve soğukkanlılıkla görmek) .
5.Tavşanın suyunun suyu (iki şey arasındaki ilginin çok uzak olduğunu anlatan bir söz )
2.1.12. Ceylan:
Güzelliği ile dikkat çeken ceylan şahıs isimlerine konulduğu gibi bu yönünü öne çıkaran bir deyimde de ele
alınmıştır. Ceylanın yapısının güzelliği insana aktarılmıştır.
284
Deyimler:
1.Ceylan gibi (yapısı ince ve uyumlu)
*Ceylan ile ilgili atasözü yoktur.
2.1.13. Karınca:
Çalışkanlığı, zayıflığı, karmaşıklığı ve çokluğuyla bilinen karıncalar Türk atasözü ve
deyimlerine bu yönleriyle konu olmuştur. Çalışkanlık, zayıflık, karmaşıklık ve çokluk anlatılırken
söze güç katmak ve etkileyici söylemek maksadıyla karınca üzerinden teşbih yapılmıştır. Karınca
genellikle olumlu yönleriyle ele alınmıştır. İlgili atasözü ve deyimler şunlardır:
Atasözleri:
1.Düşmanın karınca ise de hor bakma. (düşmanın ne kadar güçsüz olursa olsun dikkat et, uyanık ol)
2.Düşmanın karınca olsa kendini merdane tut. (düşmanın ne kadar güçsüz olursa olsun dikkat et, uyanık ol)
3.Karınca, zevali gelince kanatlanır. (kişi durumunun gereklerine aykırı taşkınlıklarda bulunursa artık
düşecek demektir)
4.Karıncadan ibret al, yazdan kışı karşılar. (kişi çalışıp kazanabildiği zamanı boş geçirmemeli,
çalışamayacağı günler için geçimini sağlayacak varlık edinmelidir)
Deyimler:
1.Beyni karıncalanmak. (zihin yorgunluğundan düşünemez olmak)
2.Karınca yuvası gibi kaynamak. (çok kalabalık)
3.Burnuna karıncalar dolmak.
4.Karıncayı bile ezmemek. (çok merhametli, ince duygulu olmak)
5.Karınca duası gibi. (çok küçük, sık ve okunaksız)
6.Karınca yuvası gibi. (çok kalabalık)
2.1.14. Kaplumbağa:
Türk kültüründe ebediliği simgeleyen kaplumbağa bu yönüyle değil de fiziksel
özellikleriyle bir deyimimize yansımıştır. Bu deyimde onun soğukkanlı ve yavaş olması öne
çıkarılmıştır.
Deyimler:
1.Kaplumbağa gibi (soğukkanlı ve yavaş hareket eden kimse)
*Kaplumbağa ile ilgili atasözü yoktur.
2.1.15. Bukalemun:
Renkten renge girmesiyle meşhur olan bukalemun sadece bir deyime fiziksel
özellikleriyle girmiştir. Onun fiziksel özellikleri insanların tavır ve davranışlarını anlatırken
kullanılmaktadır. Olumsuz yönüyle ele alınmıştır.
Deyimler:
1.Bukalemun gibi (renkten renge girmek)
*Bukalemun ile ilgili atasözleri yoktur.
2.1.16. Yılan:
Görünüşünden ve tehlikeli bir hayvan olmasından dolayı yılan atasözü ve deyimlerimizde
birçok defa kullanılmıştır. Benzetmeler yapılarak insan ile arasındaki benzerlikler atasözü ve
deyimlerimizde ele alınmıştır. Yılan genellikle olumsuz anlamda ve olumsuz manalar içerecek
şekilde ele alınmıştır. Yılan ile ilgili kullanılan atasözleri ve deyimlerden bazıları ise şunlardır:
Atasözleri:
285
1.Kötü söz insanı dinden çıkarır, tatlı söz yılanı inden çıkarır. (gönül alıcı, okşayıcı sözlerle karşımızdakinin
inadı yenilebilir )
2.Bana dokunmayan yılan bin yaşasın. (birçok kimse, kendilerine kötülüğü dokunmayan kişiye ilişmek
istemez)
3.Denize düşen yılana sarılır. (güç bir duruma düşenlerin bundan kurtulmak için her türlü çareye
başvurmaları olağandır)
4.El eliyle yılan tut, onu da yalan tut. (kişi kendi işini kendisi yapmalıdır.)
5.El eliyle yılan tutan, yarısını yalan tutar. (kişi kendi işini kendisi yapmalıdır)
6.El eliyle yılan tutulur. (kişi kendi işini kendisi yapmalıdır)
7.Her deliğe elini sokma, ya yılan çıkar ya çıyan. (sonunu düşünmeden sana zararı dokunma olasılığı
bulunan davranışlarda bulunma)
8.Talihsiz hacıyı deve üstünde yılan sokar. (amacını gerçekleştirmesi mümkün olmayan kişinin karşısına,
hatır ve hayale gelmeyen ve yenilemeyen engeller çıkar)
9.Sevda geçer yalan olur, sonra sokar yılan olur. (
10.Su içene yılan bile dokunmaz.
11.Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.
12.Yılan sokan uyumuş, aç kalan uyuyamamış.
13.Yılana yumuşak diye el sunma.
14.Yılanın başı küçükken eğilir.
15.Yılanın sevmediği ot, deliğinin ağzında biter.
Deyimler:
1.Koynunda yılan beslemek. (bir yakınından ihanet görmek)
2.Uyuyan yılanın kuyruğuna basmak.
3.Yılan gibi sokmak.
4.Yılan gibi.
5.Yılanın kuyruğuna basmak.
2.1.17. Çıyan
Sevimsiz bir hayvan olan çıyan olumsuz özellikleri üzerinden deyim ve atasözlerinde ele
alınmıştır. Bir deyim ve bir atasözünde kullanılan çıyan, hainlik ve zararlı olma yönüyle dikkat
çekmektedir.
Atasözleri:
1.Her deliğe elini sokma, ya yılan çıkar ya çıyan. (sonunu düşünmeden sana zararı dokunma olasılığı
bulunan davranışlarda bulunma)
Deyimler:
1. Çıyan gibi ( hain bakışlı (kimse))
2.1.18. Sıçan
Sıçangillerden, fareden iri, zararlı birçok türü bulunan kemirgen, memeli hayvan bir
hayvan olan sıçan insanların civarında yaşasa bile sürekli insanlardan kaçıp deliğine saklanır.
Onun deliğine saklanması, kaçması deyim ve atasözlerine ilham olmuştur. Olumsuz anlam
çağrıştıracak şekilde kullanılmıştır.
Atasözleri:
1.Sıçan deliğe sığmamış, bir de kuyruğuna kabak bağlamış. (1. "kendisi sığıntı durumundayken yanına bir
kişi daha almış" anlamında kullanılan bir söz; 2. "bir işi başaramayacak durumdayken bir iş daha
yükleniyor" anlamında kullanılan bir söz)
2.Sıçan düşse başı yarılır. ("hiçbir şey yok" anlamında kullanılan bir söz)
3.Sıçan deliği bin akçe. ("kaçıp saklanacak yer yok" anlamında kullanılan bir söz )
4.Sıçan deliğine sığmamış, bir de kuyruğuna kabak bağlamış. (1. Kendisi sığıntı durumunda iken yanında
başka birini daha getirmiş, fâre deliğine sığmamış, bir de kuyruğuna kabak bağlamış; 2. Üzerine aldığı bir
286
işin üstesinden gelemeyecek durumda iken yeni bir iş daha yüklenmiş.)
5.Al ile aslan tutulur, güç ile sıçan tutulmaz.
6.Aslan kocayınca sıçan deliği gözetir.
7.Dam yandı, içindeki sıçan da yandı.
8.Kedini yavrusunu yerken sıçana benzetir.
9.Kedinin usluluğu sıçan görünceye kadar.
10.Sıçan çıktığı deliği bilir.
11.Sıçan geçer yol olur.
Deyimler:
1.Sıçan deliği aramak (saklanacak bir yer aramak)
2.Sıçan deliğine paha biçilmez olmak ("güç bir durumda sığınacak bir yer bulmakta güçlük çekmek"
anlamında kullanılan bir söz)
3.Sıçana dönmek (üstü başı çok ıslanmak)
2.2. Havada Uçan Vahşi Hayvanlar
Havada uçan vahşi hayvanlar da aslında karada yaşamaktadır. Ancak uçabilmek
özellikleri öne çıktığı için onları ayrı bir başlık altında uçan vahşi hayvanlar olarak ayırmayı
uygun gördük. Kuş ve böcek türlerinin hepsi bu başlık altında değerlendirilmiştir. Deyim ve
atasözlerine konu olan 13 vahşi hayvan ele alınmış ve kendileriyle ilgili oluşturulan deyim ve
atasözleri her bir hayvan başlığı altında incelenmiştir.
2.2.1. Serçe:
Serçe küçüklüğü, önemsizliği ve zayıflığı ile öne çıkan bir hayvandır. Deyim ve atasözleri
de serçenin bu yönlerini ele almıştır. Serçe genel manada olumsuz olarak ele alınmıştır. İlgili
deyim ve atasözleri şunlardır:
Atasözleri:
1.Serçeden korkan darı ekmez ("tehlikeleri gözde büyüterek işe girişmekte çekingen davrananlar amaçlarına
ulaşamazlar" anlamında kullanılan bir söz)
Deyimler:
1.Serçe kadar (Pek küçük, küçücük)
2.Serçeyi bülbül diye satmak (Bir şeyi olduğundan çok daha kıymetliymiş gibi göstermek)
2.2.2. Kartal:
Bazı milletlerin özgürlük simgesi olan kartal Selçuklu Devletinin de simgesi
durumundadır. Türkler tarafından gücü, kuvveti ve özgürlüğü temsil etmesi yönüyle sevilmiş bir
hayvandır. Yırtıcı ve saldırgan olması yönüyle yer yer olumsuz imajı da bulunmaktadır. Kartal
bir atasözünde yansız bir şekilde ele alınmıştır.
Atasözleri:
1.Kartala bir ok değmiş, yine kendi yeleğinden (bir kimseye en büyük kötülüğü kendisine çok yakın olanlar
yapar)
*Kartal ile ilgili deyim yoktur.
2.2.3. Şahin:
Kuşlar içerisinde olumlu yönleriyle ele alınıp en fazla deyim ve atasözü üretilen şahindir.
Güçlülük ve büyüklük özellikleriyle öne çıkan bir hayvan olmuştur. Olumlu yönleri dikkat
çekmektedir. İlgili atasözü ve deyimler şunlardır:
287
Atasözleri:
1.Kuzguna yavrusu şahin (Anka, güzel) görünür (herkesin kendi yarattığı şey çirkin de olsa gözüne güzel
görünür)
2.Şahin ile deve avlanmaz (küçük şeyleri elde etmek için yeterli olan araçla, büyük şeyler elde edilemez)
3.Şahin küçük ama payını ele vermez (küçük olmak güçsüz olmak demek değildir, kendilerinden büyük
olandan daha güçlü olan küçükler de vardır)
4.Şahin küçüktür ama koca turnayı havadan indirir (küçük olmak güçsüz olmak demek değildir,
kendilerinden büyük olandan daha güçlü olan küçükler de vardır)
Deyimler:
1.Alacağına şahin, vereceğine karga (kuzgun) (alacağını isterken ısrar eden, borcunu öderken de güçlük
çıkaran kimse)
2.2.4. Baykuş:
Türk kültüründe uğursuz sayılan baykuş uğursuzluğu çağrıştıracak şeklide bir deyime
konu olmuştur. Olumsuz anlam çağrıştıran baykuş ayrıca bir atasözünde de hareketsiz oluşu,
yerinde durması gibi özellikleriyle ele alınmıştır.
Atasözleri:
1.Baykuşun kısmeti ayağına gelir (Allah hiçbir canlıyı aç bırakmaz, kımıldamadan duran baykuşun rızkını
bile önüne koyar)
Deyimler:
1.Baykuş gibi (uğursuzluk getirdiğine inanılan kimse)
2.2.5. Karga:
Sesinin çirkinliğiyle şöhret bulmuş olan karga, bu ve benzeri fiziksel özelliklerinden
dolayı atasözü ve deyimlerde kullanılmıştır. Ayrıca bazı davranış ve karakterleri de teşbih
maksatlı kullanılmıştır. Karganın geçtiği tüm atasözü ve deyimler olumsuz anlam çağrıştıracak
şekilde kullanılmıştır.
Atasözleri:
1.Besle kargayı, oysun gözünü (elinde büyüttüğün kişi gün gelip sana nankörlük edebilir)
2.Karga ile gezen boka konar (kişi kiminle arkadaşlık ederse ondan kendisine birtakım huylar geçer)
3.Karga kekliği taklit edeyim derken kendi yürüyüşünü şaşırmış (görgüsüz kişi, görgülü kişinin yaptığını
yapmaya kalkışırsa beceremez, kendisinin doğal davranışını da yitirir, gülünç duruma düşer)
4.Karga mandayı babası hayrına bitlemez (bir kimse başkasına hizmet ediyorsa bunda kendisinin de çıkarı
vardır)
5.Karga yavrusuna bakmış benim ak pak evladım demiş (herkesin kendi yarattığı şey çirkin de olsa gözüne
güzel görünür)
6.Kılavuzu karga olanın burnu boktan kalkmaz (kötü kimsenin arkasına düşen kişinin başı dertten
kurtulmaz)
Deyimler:
1.Alacağına şahin, vereceğine karga (kuzgun) (alacağını isterken ısrar eden, borcunu öderken de güçlük
çıkaran kimse)
2. Karga bok yemeden (kaba çok erken bir saatte)
3. Karga gibi (çok zayıf ve esmer kimse)
4.Kargadan başka kuş tanımamak (bildiğinden veya bilmediğinden kesinlikle şaşmamak)
2.2.6. Kırlangıç
288
Avlanmayan ve kendisinden istifade edilmeyen bir hayvan olan kırlangıç sadece evlerin
duvarlarına ve çatılara çamurdan yaptığı yuvalarla tanınır. Bu yuvayı yaparken de yaptığı yere
zarar verir. Kırlangıç sadece bir atasözünde bu yönüyle geçmektedir.
Atasözleri:
1.Kırlangıcın zararını biberciden sor (kırlangıç, bibere çok düşkün olduğundan onun ne kadar zararlı bir
yaratık olduğunu ancak biberci bilir).
*Kırlangıç ile ilgili deyim yoktur.
2.2.7. Keklik:
Türkü ve şarkıların başmisafirlerinden olan kınalı keklik deyim ve atasözlerinde kendine
pek yer bulamamıştır. Güzelliği, alımlı ve çalımlı olmasıyla bilinen keklik bir deyim ve bir
atasözünde olumlu yönleriyle geçmektedir.
Atasözleri:
1.Karga kekliği taklit edeyim derken kendi yürüyüşünü şaşırmış (görgüsüz kişi, görgülü kişinin yaptığını
yapmaya kalkışırsa beceremez, kendisinin doğal davranışını da yitirir, gülünç duruma düşer)
Deyimler:
1.Keklik gibi (güzel, alımlı, hareketli)
2.2.8. Leylek:
Leylek, zayıf ve uzun bacaklı olması ve göçmen bir kuş olması yönleriyle deyim ve
atasözlerine olumsuz yönleriyle girmiştir. Genelde zayıf ve uzun kimseler, değersiz kimseler
leyleğin geçtiği deyimlerle resm edilirler.
Atasözleri:
1.Leyleği kuştan mı sayarsın, yazın gelir, kışın gider (sürekli olarak bir iş üzerinde durmayan, maymun
iştahlı olan kişiye kimse güvenmez)
Deyimler:
1.Leyleği havada görmek (şaka çok gezmek)
2.Leyleğin attığı yavru (çevresinde yeteri kadar ilgi görmeyen kimse)
3.Leylek gibi (zayıf ve uzun bacaklı)
2.2.9. Bıldırcın:
Etinin faydalarından ve lezzetinden dolayı son zamanlarda kafeslerde de beslenmeye
başlayan bıldırcın fiziksel özellikleriyle bir deyime konu olmuştur. Bıldırcın geçen bir atasözünde
ise bıldırcın üzerinden servetin ve makamın geçiciliği anlatılmıştır.
Atasözleri:
1.Bıldırcının beyliği arpa biçimine kadardır (her kazancın bir sonu vardır)
Deyimler:
1.Bıldırcın gibi (kısa boylu, dolgunca, alımlı kadın)
2.2.10. Deve kuşu:
Deve kuşu çok yaygın olmayan bir kuştur. Deve gibi yüksekliğinden dolayı kendisine bu
ad verilmiştir. En önemli özelliği bir tehlike anında başını kuma sokmasıdır. İşte bu özelliği ve
işten kaçması yönüyle bir üç deyime konu olmuştur.
Deyimler:
1.Deve kuşu gibi başını kuma sokmak (gömmek) (1- bir tehlike, bir olay karşısında yararlı olmayacağı
apaçık ortada olan kaçamak bir yola sapmak; 2- başkalarını aldattığını sanarak kendisini aldatmak)
2.Deve kuşu gibi (yüke gelince kuş, uçmaya gelince deve (uygun şartlarda terslik çıkaran)
3.Deve kuşuluk etmek (deve kuşu gibi başını kuma sokup gerçeklerden uzak duracağını sanmak)
289
*Devekuşu ile ilgili atasözü yoktur.
2.2.11. Doğan:
Güçlü bir kuş olan doğan şahıs ismi olarak kullanılmaktadır. Bunun yanında bir de
atasözüne girmiştir. Bu atasözünde onun güçlü ve saldırgan olması öne çıkarılmıştır.
Atasözleri:
1.Kutsuz kuşun yuvası doğan yanında olur (talihsiz kişi, her an kendisine saldıracak güçlü kimselerle yan
yana bulunur)
*Doğan ile ilgili deyim yoktur.
2.2.12. Arı:
Havada yaşayan ve kuş türü olmayan hayvanlar da bulunmaktadır. Bunların başında arı ve
sinek gelir. Bal arısı ve eşek arısı en çok bilinen türüdür. Arının çok çalışmak, akıllı olmak gibi
taraflarının yanında sokmak gibi kötü özellikleri de vardır. İşte bu yönleriyle deyim ve
atasözlerine ilham olmuştur.
Atasözleri:
1.Dilini eşek arısı soksun. (hoşa gitmeyen bir şey konuşan kimseye söylenen bir ilenme sözü.)
2.Arı bal alacak çiçeği bilir. ("işini bilen kimse nereye başvuracağını bilir" anlamında kullanılan bir söz)
3.Arı bey olan kovana üşer. ("halk, kendisine önderlik edecek kişinin çevresinde toplanır" anlamında
kullanılan bir söz)
4.Arı gibi eri olanın dağ kadar yeri olur. ("çalışkan kişileri olan aile ve toplumlar, her yerde bol kazanç elde
ederler" anlamında kullanılan bir söz)
5.Arı kızdıranı sokar. ("kişi, sonunda öleceğini de bilse kendisini sinirlendirene saldırır" anlamında
kullanılan bir söz.)
6.Arı söğüdü, akıllı öğüdü sever. ("herkes işine yarayan şeyi benimser" anlamında kullanılan bir söz)
Deyimler:
1.Arı gibi. (çok çalışkan; 2) hızlı ve sürekli bir biçimde)
2.Arı gibi sokmak. (iğnelemek, acı söz söylemek.)
3.Arının yuvasına kazık dürtmek. (tehlikeli kişiyi kışkırtmak)
2.2.13. Sinek:
Sinek küçüklüğü ile bilinen bir hayvandır. Bir atasözü ve iki deyime bu yönüyle ilham
olmuştur. Olumsuz anlam çağrıştıracak şekilde geçmektedir.
Atasözleri:
1.Sinek küçüktür ama mide bulandırır (önemsiz, küçük gibi görünen bir şeyin kötü ve olumsuz bir izlenim
yarattığını anlatan bir söz)
Deyimler:
1.Sinek avlamak (müşterisi olmayıp boş oturmak)
2.Sinekten yağ çıkarmak (veya çıkartmak) (olmayacak şeylerden yararlanmaya çalışmak)
2.3. Suda Yaşayan Vahşi Hayvanlar
2.3.1. Ahtapot:
Türk kültürüne uzak olan ahtapot hem avlanmaz hem de yenilmez. Onun fiziksel özelliği
olan yapışkanlık ve sırnaşıklığı bir deyime malzeme olmuştur.
Deyimler:
1.Ahtapot gibi (1-sırnaşık, yapışkan (kimse); 2- sömürmek amacıyla birçok işe, konuya el atan kimse)
*Ahtapot ile ilgili atasözü yoktur.
290
2.3.2. Akrep:
Sevimsiz ve çekinilen bir hayvan olan akrep sinsiliği ve sokmasıyla insanları ürkütür. Bu
yönüyle bir deyimde akrep gibi şeklinde kullanılmaktadır.
Deyimler:
1.Akrep gibi (her fırsatta sözleriyle başkalarını inciten veya onlara kötülük eden)
*Akrep ile ilgili atasözleri yoktur.
2.3.3. Balık:
Suda yaşayan balık türündeki hayvanların genel adı olan balık kelimesi birçok atasözüne
ilham kaynağı olmuştur. Balık bu atasözlerinde genelde olumlu anlam çağrıştırır. Ancak onun zor
yakalanması, kılçığı, erken kokması, akılsızlığı gibi olumsuz yönleri de atasözlerinde öne
çıkarılmıştır.
Atasözleri:
1.Balık ağa girdikten sonra aklı başına gelir. (insan, tedbirsizliği yüzünden bir felakete uğradıktan ve iş işten
geçtikten sonra neden şöyle yapmadım, neden böyle yapmadım diye üzülür)
2.Balık baştan avlanır. (bir şeyi ele geçirebilmek için onu yönetenleri elde etmek gerekir)
3.Balık baştan kokar. (bir işte aksaklık başta olanlardan kaynaklanır)
4.Balık demiş ki etimi yiyen doymasın, avımı yapan gülmesin. (balık çok lezzetlidir etine doyum olmaz ama
balık avcıları hep geçim darlığı içindedir)
5.Battı balık yan gider. (işler kötü gittiğine göre artık istenildiği gibi davranılabilir)
6.Büyük balık küçük balığı yutar. (güçlüler, güçsüzleri ezer)
7.Cambaz ipte balık dipte gerek. (kişi, sadece uzman olduğu alanda çalışmalıdır)
8.Denizdeki balığın bini bir para. (henüz elde olmayan bir nesnenin alımı, satımı üzerinde konuşulmaz)
9.Denizdeki balığın pazarlığı olmaz. (henüz elde olmayan bir nesnenin alımı, satımı üzerinde konuşulmaz)
10.İyilik et denize at, balık bilmezse Halik bilir. (karşılık beklemeden iyilik yap)
11.Kaçan balık büyük olur. (elden kaçırılan fırsat gözde büyütülür)
12.Miri malı balık kılçığıdır, yutulmaz. (devlet malı haksız olarak kendine mal edildiğinde rahatça
kullanılamaz ve günün birinde hesabı sorulur)
Deyimler:
1.Balık kavağa çıkınca.
2.3.4. Kurbağa:
Kurbağa genellikle zararsız hayvanlardır. Onların yaşaması için su elzemdir. Bir şeyin
zamanında yapılması ve yapılırken etrafa zarar verilmemesi gerektiği hususu kurbağa üzerinden
anlatılmıştır.
Atasözleri:
1.Arığa su gelene kadar kurbağanın gözü patlar. (yapılması geciken iyilikler, bekleyenleri sıkıntı içinde
bırakır)
2.Atlar nallanırken kurbağalar ayak uzatmaz. (küçükler büyüklerin yanında hadlerini bilmelidir)
3.Göle su gelinceye kadar kurbağanın gözü patlar. (yapılması geciken iyilikler, bekleyenleri sıkıntı içinde
bırakır)
Deyimler:
1.Aldığı abdest ürküttüğü kurbağaya değmemek. (sağladığı yarar, verdiği zararı karşılamamak)
2.Ettiği hayır, ürküttüğü kurbağaya değmemek. (yol açtığı zarar, yaptığı iyilikten büyük olmak)
2.3.5. Yengeç:
Yengeç yürüyüşüyle dikkat çeken bir hayvandır. Bundan dolayı yan yan yürüyen
kabadayılar için yengeç yürüyüşü tabiri kullanılır.
291
Atasözleri:
1.Yengece niçin yan yan gidersin? demişler, serde kabadayılık var demiş.
Deyimler:
1.Yengeç gibi. (yan yan yürüyen )
3. VAHŞİ HAYVAN İSİMLERİYLE KURULAN DEYİM VE ATASÖZLERİNİN
SAYISAL ANALİZİ
Araştırmada evcil hayvan adları ile kurulan atasözleri ve deyimler tespit edilmiştir. Tespit
edilen bu deyim ve atasözlerinin sayısal analizi şöyledir:
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
HAYVAN
ADI
Akrep
Ahtapot
Arı
Arslan
Ayı
Balık
Baykuş
Bıldırcın
Bukalemun
Çakal
Ceylan
Çıyan
Deve Kuşu
Doğan
Domuz
Fil
Gergedan
18
Kaplumbağa
NR.
ATASÖZÜ
DEYİMLER
TOPLAM
NR.
0
0
6
6
4
12
1
1
0
2
0
1
0
1
7
1
1
1
1
3
1
2
1
1
1
1
0
1
1
3
0
6
3
0
1
1
9
7
6
13
2
2
1
2
1
2
3
1
13
4
1
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
HAYVAN
ATASÖZÜ
ADI
Karga
6
Karınca
4
Kartal
1
Keklik
1
Kırlangıç
1
Kurbağa
3
Kurt
25
Leylek
1
Maymun
3
Şahin
4
Serçe
1
Sıçan
4
Sinek
1
Tavşan
2
Tilki
9
Yengeç
1
Yılan
15
0
1
1
36
Zürafa
ATASÖZLERİ TOPLAMI
125
DEYİMLER TOPLAMI
75
ATASÖZÜ VE DEYİM TOPLAMI
200
0
DEYİMLER
TOPLAM
4
6
0
1
0
2
3
3
6
1
2
3
2
5
3
1
5
10
10
1
2
1
5
28
4
9
5
3
7
3
7
12
2
20
1
1
292
4. SONUÇ
Araştırmada vahşi hayvan adları ile kurulan atasözleri ve deyimler ele alınmıştır.
Vahşi hayvan adlarının kaynaklık ettiği deyim ve atasözlerinin toplamı 200’dür. Vahşi
hayvan adları toplam 125 atasözü ve 75 deyime ilham olmuştur. Vahşi hayvanlar içinde en
fazla söze 25 atasözü ve 3 deyimle kurt kaynaklık etmiştir. Kurttan sonra en fazla yılan 20,
balık 13, domuz 13, tilki, 12, karga 10, karınca 10, arı 9, maymun 9 söze kaynaklık etmiştir.
Türkler, göçebe kültür, avcılık, tarım ve hayvancılık etkisiyle hayvanlarla içli dışlı
olmuşlardır. Hayvanlarla meydana gelen bu etkileşim hayvan adlarının dile malzeme olarak
yansımasını doğurmuştur. Bu hayvan adları dil malzemeleri içinde kendilerini en çok atasözü
ve deyimlerde gösterir.
Vahşi hayvanların Türk kültürü içinde önemli bir yeri olduğu ve Türk kültürünü
zenginleştirdiği görülmektedir. Vahşi hayvanların Türk dilinin zenginleşmesine birçok katkısı
olmuştur. Vahşi hayvan isimleri Türkçede pek çok deyim ve atasözüne kaynaklık etmiştir.
Deyim ve atasözlerinde hayvanların insanlara göre güçlü yanları benzetme unsuru olarak
kullanılmıştır: karga gibi, serçe kadar, ceylan gibi, domuz gibi, aç kurt gibi. Ayrıca söze
kuvvet katmak maksadıyla vahşi hayvanların bazı fiziksel özellikleri ve davranışları da
kullanılmıştır: sinek avlamak, leyleği havada görmek, Besle kargayı, oysun gözünü gibi.
Bazı vahşi hayvanların Türk atasözü ve deyimlere kaynaklık etmediği görülmüştür.
Bunun sebeplerinden birisi, bu hayvan isimlerinin Türkçeye son zamanlarda girmiş olması ve
bu hayvanların Türk kültüründe henüz yerlerinin olmamasıdır. Diğer bir neden ise ismi
kullanılmayan hayvanların özellikle benzetme yapmaya değer bir yanlarının olmamasıdır.
Bu çalışma Türk dilinin, Türk kültürünün doğadan, tabiattan nasıl etkilendiğinin
tespiti açısından önemlidir. Türkçenin atasözlerinin ve deyimlerinin doğadan ve hayvanlardan
nasıl etkilendiği görülmüştür. Türk kültürünün yaşadığı coğrafya ile ilişkisi bir yönü ile
atasözleri ve deyimlerde kullanılan hayvan isimleri üzerinde tespit edilmiştir. Hayvanlar,
tabiat, avcılık ve doğal yaşam Türk kültüründe ve Türk dilinde önemli bir yere sahiptir.
Bunun en önemli göstergesi vahşi hayvanların 200 tane atasözü ve deyime kaynaklık
etmesidir.
Vahşi hayvan isimlerinin geçtiği deyim ve atasözleri, bu hayvanların bazısının
şeklinden, bazısının karakteristik özelliğinden, bazısının görünüş ve yaşayış biçimlerine
bakılarak anlatılmak istenen birçok konuyu onların bu özelliklerine atıfta bulunarak anlatır.
Deniz hayvanlarının az olması Türker’in denizle geç tanışmaları, daha çok tarım ve
hayvancılıkla uğraşmalarından kaynaklanmaktadır. Genel bir tür adı olan balık kelimesi 13
atasözü ve deyime kaynaklık etmiştir. Bunun sebebi her dere, çay, ırmak, nehir, baraj ve
gölde balık yaşamasındandır. Ancak balıkların türlerine göre verilen adlarla pek atasözü ve
deyim kurulmamıştır.
Bu çalışma vahşi hayvan adlarının deyim ve atasözlerinde çok kullanıldığını
göstermesi, bunun da Türk kültürünün dayandığı temelleri göstermesi açısından önemlidir.
Bu çalışmanın hayvan adları, hayvanların Türk kültüründeki yeri, hayvanların hangi dil ve
kültür malzemesine kaynaklık ettiklerinin tespit edilmesi adına yapılacak yeni çalışmalara
kaynaklık etmesini temenni ederiz.
KAYNAKÇA
Aksoy, Ö. A. (1999). Deyimler ve Atasözleri Sözlüğü I, Atasözleri Sözlüğü, Ankara: İnkılap
Yayınevi.
293
Aksoy, Ö. A. (1999). Deyimler ve Atasözleri Sözlüğü II, Deyimler Sözlüğü, Ankara: İnkılap
Yayınevi.
Akar, A. (2010). Lehçe Oluşma Şartları ve Evreleri Bakımından Eski Türkiye Türkçesi,
Türklük Bilimi Araştırmaları, 28(28), ss.15-29.
Doğan, L. (2002). Türk Kültüründe Hayvanlar ve Hayvan İsimleri. Türk Dünyası Dil ve
Edebiyat Dergisi, cilt/sayı:12(12). ss. 615-659.
Kafesoğlu, İ. (2002). Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri, Türkler Ansiklopedisi, c.5,
Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, ss. 163-178.
Kaplan, M. (2002). Oğuz Kağan-Oğuz Han Destanı, Türkler Ansiklopedisi, c.3, Ankara: Yeni
Türkiye Yayınları, ss. 511-519
Karakuş, İ. (1994). Türkçe Ad Bilim (Onomastik)'de Hayvan Adları. Erdem,10(27). ss.11431151.
Özen, R.(2006), “Kayseri Folklorunda Evcil Hayvanlarla İlgili Atasözleri”. Veteriner
Fakültesi Dergisi, cilt/sayı:3 (2), Erciyes Üniversitesi, Kayseri, ss. 117-121.
Türkçe Sözlük (2010). Haz.: Şükrü Haluk Akalın… ve başk., 11. baskı, Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları.
http://kubbealtilugati.com/
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_atasozleri&view=atasozleri
https://tr.wikipedia.org/wiki/Evcil_hayvanlar (erişim tarihi:19.10.2015)
294
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: EDEBİYAT
295
TAŞLICALI YAHYÂ BEY VE DUKAKİN-ZÂDE AHMED BEY
DÎVANLARINDA MUSİKÎ ÂLETLERİ
Prof. Dr. Mustafa Nejat SEFERCİOĞLU
Girne Amerikan Üniversitesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı
ÖZET
Divan edebiyatı ve Divan şiiri, bazı iddiaların aksine, gerçek hayattan kopuk bir
edebiyat ve şiir değil, aksine gerçek hayatla içiçe bir edebiyat ve şiirdir. Divan şairleri, çok
iyi birer gözlemcidirler ve gözlemlerini, doğuştan sahip oldukları sanatkârlık güçleri, bilgileri
ve hayalleriyle yoğurarak bize sunarlar. Gerçek hayatımızda ne varsa, Divan şiirinde de onlar
vardır. Bir sanatkârın içinde yaşadığı toplumdan, çevreden, kültürden kopuk yaşaması ve
bunları eserlerine aksettimemesi düşünülemez. Musikî de hayatımızın vazgeçemediğimiz ve
asla terk edemeyeceğimiz en önemli ve güzel olgularından biridir. Doğumumuzdan
ölümümüze kadar musikînin ve musikî aletlerinin, o insanı alıp başka dünyalara götüren,
ruhumuzu dinlendiren, bize huzur ve neşe veren nağmeleriyle yaşarız. Hayatımızın önemli
bir parçası olan musikîye Divan şairlerimiz de ilgisiz kalmamış, sayılarını bile kesin olarak
henüz tespit ademediğimiz binlerce beyitte musikî ile ilgili, her türlü unsura yer vermiş ve
güzel hayallere konu etmişlerdir. Divan edebiyatımızın, XVI. Yüzyılda yaşamış Arnavut
asıllı iki Divan şâiri Taşlıcalı Yahyâ Bey ile Dukakin-zâde Ahmed Bey de, şiirlerinde musikî
ile ilgili unsurlara yer vermişlerdir. Biz bu bildirimize, bu iki önemli Divan şairimizin
divanlarında yer alan, musikî aletleriyle ilgili beyitlerin değerlendirilmesini konu olarak
seçtik. Bu iki şairimizi tercih etmemizin sebebi, her ikisinin de Arnavut asıllı olmaları ve
asker bir şair olan Taşlıcalı Yahyâ Bey ile tasavvufa meyyal bir şair olan Dukakin-zâde
Ahmed Bey’in, şiirleri konumuza örnek alınabilecek kadar değerli Divan şairilerimiz
olmalarıdır.
Anahtar kelimeler: Divan şiiri, Taşlıcalı Yahyâ Bey, Dukakin-zâde Ahmed Bey,
mûsikî, musikî aletleri.
ABSTRACT
The Ottoman classical literature and classical poetry is a literature and poetry, one
within the other, in real life but not, as some people claim, separated. Poets of the classical
296
school are very good observe and present us their observations by blending them with their
artistic power, knowledge and imagination inherent in their creativity. Classical poetry
embodies everything we own in our real life. Therefore, a poet cannot live apart from the
society, environment and culture in which he lives. Naturally these are reflected in his works.
Music, too, is one of the most important and the most beautiful realities in our lives
which we can never renounce and give up. We live with music and musical instruments
which are source of joy and piece of mind, from birth to the end of our lives. Ottoman
classical poets were very much concerned with music, thus, in their thousands of couplets
included many aspects of music opening doors to sweet imaginations.
In our classical literature, two Albanian poets who lived in the 16th century, Taşlıcalı
Yahya Bey (Yahya Beg of Tashlıja) and Dukakin-zâde Ahmed Bey (Ahmet Beg, son of
Dukakin) too, included musical elements in their poetry.
In our presentation, we selected to evaluate the couplets dealing with musical
instruments in the poetical works (divans) of the two Albanian poets. We preferred these
poets for two reasons. First, they were both Albanian descendents. Secondly, they were
worthy of our classical poets to be taken as example. Taşlıcalı Yahya Bey was a soldier poet,
Dukakin-zâde Ahmed Bey had a tendency toward Sufism.
Keywords: Classical poetry, Taşlıcalı Yahya Bey, Dukakinzâde Ahmed Bey, Music,
Musical Instruments.
GİRİŞ
Mûsikî, hayatımızda istesek de istemesek de asla vazgeçemeyeceğimiz önemli
olgulardan biridir. Dünyaya gözlerini açan bir bebekten beklediğimiz en önemli tepki,
ağlamasıdır; çünkü, bu tepki onun hayata tutunduğunun bir işaretidir. Bu ağlama, anne ve
baba için hayatta duydukları en anlamlı ve güzel mûsikî parçasıdır. Annelerimizin bizi
sakinleştirmek ve uyutmak için söylediği ninniler de, hâlâ kulaklarımızda çınlayan, en güzel
musikî nağmeleridir. Çocukluk yıllarımızda oynadığımız oyunların çoğunu güzel nağmeler
süsler. Delikanlılık çağlarımızda mırıldandığımız şarkılar, türküler ya da ıslıkla
seslendirdiğimiz nağmeler, hem duygularımızın coşkunluğunun bir ifadesi hem de bizi tatlı
bir hayal âlemine sürükleyen etkenlerdir. Dinlediğimiz, şarkılar, türküler, ilahiler vb. mûsikî
nağmeleri, bütün ömrümüz boyunca bizi değişik duygulara sürükler, Kahramanlık
türküleriyle yüreklenir, mehter marşlarıyla coşar, bir şarkıyla hüzünlenir ya da bir türküyle
neşelenir, coşarız. Bütün hayatımızı sarıp sarmalayan musikî, ölümümüzden sonra da, yakılan
ağıtlarla devam eder.
Hayatımızda bu kadar önemli bir yeri olan musikîye Divan şairlerimizin ilgisiz
kalması düşünülemez. Hayatta görebildikleri ve duyabildikleri her şeyle ilgilenen ve onları
dikkatle gözlemleyen, bu gözlemlerini, “tab’” dediğimiz Allah vergisi şairlik yeteneği, renkli
hayalleri, bilgi ve tecrübeleriyle yoğuran Divan şairlerimiz, musikîye ve ona hayat veren
makam, beste, usul, musikî âletleri vb. gibi, musikî ile ilgili her unsurla yakından ilgilenmiş
ve bu unsurları, değişik ilgi ve benzetmelere konu ederek, şiirlerinde yer vermişlerdir. Divan
297
şiirinde kullanılan musikî unsurlarıyla ilgili olarak yayınladığımız makalede (Sefercioğlu,
1999), o zamana kadar taradığımız divanlardan elde ettiğimiz malzemeyi değerlendirmiştik.
Bu tarihten sonra taradığımız divan ve çeşitli kaynaklardan elde ettiğimiz konuyla ilgili
malzeme, kalınca bir kitaba konu olacak noktalara ulaştı. Daha taranacak bir çok divan ve
kaynak var. Bunların da taranmasından sonra ortaya çıkacak malzeme göz önünde tutulursa,
Divan şairlerimizin musikîye ne kadar önem verdikleri, musikiyle ne kadar çok ilgilendikleri
kolayca tahmin edilebilir. Bazı Divan şairlerimizin besteler yapacak kadar musikî ile
ilgilendikleri ve özellikle mevlevî şâirlerin musikîyle olan sıkı bağları da dikkate alınırsa,
tespitimizde abartı olmadığı anlaşılabilir.
Biz bu zamanı ve kapsamı sınırlı konuşmamızda, bildirimizin dar sınırlarına
sığdırabilmek için konuyu, “Taşlıcalı Yahyâ Bey ve Dukakin-zâde Ahmed Bey Divanlarında
Musikî Âletleri” olarak sınırladık. XVI. Yüzyılda yaşamış olan bu iki değerli Divan şairimizi
seçmemizin iki önemli sebebi var: Birincisi iki şairimizin de, sadece devirlerinin değil, bütün
Divan edebiyatımızın önde gelen şairlerinden olmaları; ikincisi ikisinin de Arnavud asıllı
şairlerimiz arasında yer almalarıdır. Divan edebiyatımızda Trakyalı şâirlerin önemli bir yeri
vardır ve bu şairlermizin eserleri incelenirken bu husus gözönünde tutulmaladır. Yaptığımız
tarama sonunda Taşlıcalı Yahyâ Bey ve Dukakin-zâde Ahmed Bey’in divanlarında yer alan
şiirlerinde berbat, boynuz, çeng, def (tef), kemânçe, kopuz, kös (kûs), nefîr, nakkâre, ney
(nây), rebâb, saz, tabl, tanbûr ve ûd olmak üzere on altı musikî âletini çeşitli hayal ve
benzetmelere konu ettiklerini tespit ettik. Bu musikî âletlerinin içinde en çok hayal ve
benzetmeye konu edilenler ney ve çengdir. Biz bu on altı musikî aleti ile ilgili
değerlendirmelerimizi alfabetik sıra içinde sunmayı tercih ettik.
TAŞLICALI YAHYÂ BEY ve DUKAKİN-ZÂDE DİVANLARINDA
YER ALAN MUSİKÎ ÂLETLERİ
1) BERBAT:
Berbat, “Lavta adı da verilen, telli bir musikî aletidir.” (Parlatır 2009, s. 180). Tursun
Bey’in Târîh-i Ebü’l-feth adlı eserinde ud, şeştar, tanbur, rebâb gibi adların yanında berbattan
da söz edilmektedir. Berbat, Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Savaş meclisinin berbatıyım, düşman
anılsa; sînede erlik damarı depreşir, cûşa gelir.” dediği
Berbat-ı bezm-i gazâyam ki anılsa a’dâ
Sînede cûşa gelür depreşür erlik damarı
298
beytinde, insanların kahramanlık duygularını coşturan bir musikî aleti olarak karşımıza çıktı.
Beyitte şairimiz savaş meydanını bir eğlence meclisine, kendisini de bu savaş meclisinin erlik
damarını harekete geçiren, coşturan berbata benzetmesi, Taşlıcalı Yahyânın asker kimliğine
uygun düşmektedir. Bu ifadeden berbatın savaş meydanlarında askerin erlik damarlarını
kabartan onları coşturan bir musikî aleti olarak yer aldığını söyleyebiliriz.
2) BOYNUZ:
Hayvan boynuzundan yapılan ve nefesli çalgılar grubunda yer alan korno, kornet ve
trompetin de ilham kaynağı olan boynuz, Taşlıcalı Yahyâ Bey’in Hayâlî Bey ile ilgili bir
kıt’asında yer alan ve “Şehirde çeng ve neye yasak oldu, artık bundan sonra boynuz çalasın.”
dediği
Yasağ oldı şehirde çeng ü nâya
Meger şimden gerü boynuz çalasın
şeklindeki beyitinde yer almaktadır. Taşlıcalı Yahyâ Bey’e göre boynuz, çeng ve ney gibi
itibarda olan musikî aletlerinin yasaklanmasından sonra, başka çare kalmadığı için, istenmeye
istenmeye kullanılması gereken, ibtidâî bir müzik aletidir. Taşlıcalı Yahyâ’nın bu beytinden,
XVI. Yüzyılda çeng ve ney gibi bazı musikî aletlerinin kullanılmasının yasaklandığı bilgisine
de ulaşıyoruz.
3) ÇENG:
Neyden sonra beyitlerde en çok yer alan musikî aleti olan çeng, “Kanuna benzeyen ve dik
tutularak çalınan bu saz, şekil bakımından Batı musikîsi sazlarından harpa banzer. Türk
musikîsinde XVII. Yüzyılın sonlarına kadar büyük ilgi gören, çanak, boyun, perde ve
kirişlerden oluşan çeng, çanağı tambura şeklinde tek parçadan ibarettir. Boyun kısmı at boynu
gibi uzun ve eğridir. Perde kısmı ise iki karışa yakın uzunluktadır. Genel olarak sekizli üç
gruptan oluşan yirmi dört telli, mandalsız, iki elle ya da parmağa geçirilen mızrapla çalınan
telli bir musiki aletidir.” (Güldaş, “Çeng”, DİA, C. VIII, s. 268-269). Çeng bu özellikleriyle,
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in beyitlerinde sakallı bir adam, tatlı dilli papağan ve hedef olarak
seçtiği insana belâ oklarını atan belânın elindeki yay; Dukakin-zâde Ahmed Bey’in bir
beytinde de, gönül derdini şerheden bir şârih olarak olarak karşımıza çıktı.
Çeng ile insan arasında kurulan ilginin temelinde ses ve şekil benzerliği yer alır. Tespit
ettiğimiz beyitlerde çeng, ses benzerliği bakımından, gördüğü zulümle inleyen bir insandır.
Onu inleten ise zâlim mutribdir. Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Ey merhametsiz ay (yüzlü güzel!
Senin) meclisinde çeng mutribin elinden figân etti.” dediği
299
Çözüp saçını ey meh-i nâ-mihribân çeng
Bezmünde kıldı mutrib elinden figân çeng
beyti ile “Zamanla ney, çeng ve rebâb ocağa yandı; (çünkü), bir zâlim mutrib elinden
figân ederdi.” dediği
Ocağa yandı zamân ile nây u çeng ü rebâb
İderdi mutrib-i zâlim elinden efgânı
beytini ve “Çeng ve çegâne, mutrib elinden figân eder; âşıkların makamı uygun
olmayanlarla doldu.” şeklinde nesre çevirdiğimiz
Çeng ü çegâne mutrib elinden ider figân
Nâ-sâzlarla toldı makâmât-ı âşıkân
beyitlerini örnek olarak verebiliriz.
Çeng ile insan bedeni (kâmet) arasındaki benzerlik ise eğrilik unsuruna dayanır.
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “(Ey ay yüzlü güzel)! Çeng derdinle ihtiyarladı ve bedeni iki kat
oldu; (bu sebeple) yokluk kapısından geçmek diler.” dediği
Derdünle pîr olup iki kat oldı kameti
Geçmek diler adem kapusundan hemân çeng
beytinde çeng, ay yüzlü bir güzelin derdiyle ihtiyarlayıp beli bükülen ve ölümü dileyen bir
insana benzetilmiştir. Şairimizin “Benim boyum, şu mihnet meclisini süsleyen çengdir; ey
can, aşkın mutribinin elinden neler çekiyorum, yardım edin” dediği
Kâmetüm şol çeng-i bezm-ârâ-yı mihnetdür benüm
Mutrib-i ışkun didi ey cân elinden elgıyâs
300
beytinde de çeng, aşk mutribinin mihnet yükünün ağırlığı ile, beli bükülmüş bir insan olarak
hayâl edilmiştir.
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in İstanbul Şehrengîzi’nde yer alan ve “Uşşâk perdesine âheng
ettiğimden beri, gam makâmında boyum çeng oldu.” dediği
Makâm-ı gamda oldu kâmetüm çeng
İdelden perde-i uşşâka âheng
beytinde de şekil bakımından çeng ile insan bedeni arasında ilgi kurulduğunu görüyoruz.
Beyitte yer alan makam, perde, âheng ve uşşâk gibi musikî terimlerinin şairimiz tarafından
ustaca kullanıldığına şahit oluyoruz.
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Ortaya getirip çengin sakalına gülelim; bu sohbetin içinde onu
söyletelim.” dediği
Getürüb ortaya çengün sakalına gülelüm
Bu sohbet içre dahi anı söyledelüm
şeklindeki beytinde yer alan çeng – sakallı insan ilişkisinin, çengin çok sayıdaki telinin
sakala benzetilmesi ve çengin görüntüsünün önemli bir unsur olduğu açıktır. Bunun yanında
çengin sesi ile “ortaya getirilip sohbet içinde söyletilen adam” sözleri arasındaki ilişki de bu
benzetmenin önemli özellikleri arasındadır. “Sakalına gülmek” deyimi “ciddi gibi görünen
sözlerle, alay etmek” anlamına gelir (Parlatır 2008, s. 774, deyim 7996). Bu anlamıyla çengin
coşkulu çalınabilecek ve bu özelliği ile sohbet meclisine neşe getirecek bir musikî aleti
olduğunu da söyleyebiliriz. Bu tespitin, çengin genellikle içe işleyen sesi ile dertli âşığın, eğri
şekliyle de beli bükülmüş ve sıkıntılarıyla inleyen, yaşlı bir insanın benzetileni olma
özellikleriyle, biraz çeliştiğini de söylemeliyiz.
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Çingenenin panayırı, çengin sesi ile, çok şarap içen
hergelenin benzeridir.” dediği
Kesret ile şarâb içen hergelenün misâlidür
Savt u sadâ-yı çeng ile çingenenün panayiri
beytinde de çeng ile nara atan sarhoş bir insan arasında ilgi kurulduğunu görüyoruz.
301
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “(Ey) Yahyâ! Çeng, bu şiiri âşıkların sadâsı ile, her
makamdan devamlı okur.” şeklinde nesirleştirdiğimiz
Uşşâkdan sadâ ile Yahyâ figân idüp
Bu şi’ri her makâmda okur revân çeng
beytinde ise çeng, şairimizin şiirini, âşıkların sesi ile her makamda okuyan, bir okuyucuya
benzetilmiştir. Beyitte yer alan ve âşıklar anlamına gelen uşşâk kelimesinin bir makam adı
olduğu da hatırlanmalıdır. Beyitteki ifadeden, şairimizin bu beytinin yer aldığı çeng redifli
gazelinin, bir ihtimal, bestelenmiş olduğunu da düşünebiliriz.
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Çeng, tatlı dilli papağana döndü; tellerinin şekli sanki ona
demir kafestir.” şeklinde nesre çevirdiğimiz ve çengi tatlı dilli bir papağan (tûtî-i şîrînzebân)a bezettiği beyit şöyle:
Evtârı şeklidir ana gûyâ demür kafes
Benzer ki oldı tûtî-i şîrîn-zebân çeng
Çengin papağana benzetilmesinin temel sebebi, yirmi dört telinin papağanın kafesinin
tellerine, çengin gövdesinin kafese ve çengin güzel sesinin de, bu kafesin içinde bulunduğu
düşünülen ve güzel sözler söyleyen papağanın sesine benzetilmesidir. Papağanın tatlı dilli
(şîrîn-zebân) olarak nitelendirilmesinin sebebi ise, papağanın konuşmasının güzelliği ile ilgili
olduğu kadar, papağanların konuşmaya alıştırılırken şekerle beslenmesiyle de ilgilidir. Şîrîn
kelimesinin sözlük anlamı tatlı demektir, sevimli, cana yakın, sempatik anlamlarına da gelir.
Musikîde de şeyh Abdülbâkî Dede tarafından terkîb edilen usulün adı ile Ferhad ile Şîrin
hikâyesinin kadın kahramanının adı da Şîrin’dir (Develioğlu 2000, s. 1000).
Çeng – şârih benzetmesinin yer aldığı beyit, Dukakin-zâde Ahmed Beye’e ait. Şârih,
“bir eseri veya şiiri şerh eden veya bunlara açıklama getiren kimse” demektir (Parlatır 2009,
s. 1558). Şâirimizin, “Ey zâhid! Vâizin meclisi al senin olsun; âşıka gönül derdini çeng, ney
ve rebâb şerh eder.” dediği
Meclîs-i vâ’iz zâhidâ al senün ol sun âşıka
Derd-i derû nı şerh iden çeng ü ney ü rebâb olur
302
beytinde karşımıza çıkan çeng-şârih ilgisi, ibadet edilen yerlerde dinle ilgili konularda
açıklamalar, yorumlar yapan ve öğütler veren vâiz ile çeng, ney ve rebab gibi musikî
aletleriyle kurulan ilgiye de dayanır. Zâhid, dinî sorumluluklarını yerine getiren ve
karşılığında vadedilen cenneti isteyen kişidir; ancak, tasavvuf anlayışında ortaya çıkan ve
“ben cenneti değil, ilâhî sevgiliyi, yani Allâh’ı istiyorum” diyen âşık karşısında zâhid, sadece
cennete girebilmek için, yani yalnız kendi çıkarlarını düşünerek ibadet eden samimiyetsiz,
iki yüzlü insan durumuna düşmüştür. Zâhide “kaba sofu” denmesinin sebebi de budur.
Tasavvufa yatkın bir şâir olan Dukakin-zâde Ahmed Bey’e göre çeng, ney ve rebâb, gönül
derdini, yani ilâhî aşkı terennüm eden ve onu şerh eden birer şârihtirler. İlâhî sevgiliyi isteyen
âşıkların, zâhidin hiçbir değerlendirme yapmadan inandığı, şâirimize göre, dînin gerçek
anlamını ifade edemeyen vaazlarına ihtiyacı yoktur.
Çengin, ok atmaya yarayan yaya benzetilmesin temel sebebi, çengin yaya benzeyen
eğri yapısıyla ilgilidir. Bu şekil benzerliğinin yanında çengin, belâ ile ilgilendirilmesinin
sebebi ise, insanın her an günâha meyyal olması ve şâirimizin çengi, insanları yoldan
çıkarmaya yardımcı olabilecek bir unsur olarak görmesiyle ilgilidir. Bu ilgiler de Taşlıcalı
Yahyâ Bey’in “Çengin bedeni, belâ elinin yayı idi (ve) insanı günah oklarının nişanı (hedefi)
ederdi.” şeklinde nesre çevirebileceğimiz,
Kemân-ı dest-i belâ idi çengün endâmı
Nişân iderdi günâh oklarına insânı
Beytinde yer almaktadır. Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Kemançenin putu kırıldı, ûd ateşe yandı,
çengin şeytanının bayrağı yerlere yıkıldı.” şeklinde nesirleştirdiğimiz
Kemânçenün sanemi sındı yandı ateşe ûd
Yıkıldı yerlere çengün livâ-yı şeytânı
beytinde de musikî aletlerini, insanı dinden, imandan çıkaracak, günaha sevkedecek bir unsur
olarak değerlendirdiğini görüyoruz. Beyitte yer alan, “kemânçenin putu kırıldı”, “ûd ateşe
yandı” ve “çengin şeytanının bayrağı yerlere yıkıldı” şeklindeki ifadeler, musikî aletlerine
karşı takınılan olumsuz tavrın bir ifadesidir. Bazı musikî aletlerine karşı takınılan bu tavrın
sebepleri ise ayrı bir araştırma konusu olabilecek kadar dikkat çekicidir.
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Çılgın âşıkı zencir sesi oyalar; Başkalarının çeng ve rebâb
(ının sesi) uygunsuz gelir.” dediği
303
Oyalar âşık-ı mecnûnı sadâ-yı zencîr
İllerün çeng ü rebâbı ana nâ-sâz gelür
şeklindeki beytinde ise çengin sesi zincir sesine benzetilmiştir. Beyitteki “âşık-ı mecnûn”
yani aşırı deli, çılgın âşık ifadesi, bize aşırı delilerin zecirle bağlanarak dolaştırıldığı gerçeğini
hatırlatmaktadır. Şairimize göre, çılgın âşık için bağlandığı zencirin çıkardığı ses,
başkalarının beğendiği çeng ve rebâb adlı musikî aletlerinin çıkardığı sesten daha âhenkli ve
güzeldir. Bundan dolayı çengin ve rabâbın sesi çılgın âşığa “nâ-sâz”, yani uygunsuz gelir.
Aynı değerlendirme, Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Aşk bezminin ehli olan (âşık) çeng ve çegâne
istemez; bu kavgaların (seslerin) zerresi bile benim kulağıma girmez.” dediği
Ehl-i bezm-i ışk olan çeng ü çegâne istemez
Zerrece girmez kulağıma bu gavgâlar benüm
beytinde karşımıza çıkmaktadır. Bu tespitler, âşıkların kendilerine özgü bir dünyaları olduğu
ve bu dünyalarının dışındaki hiçbir şeye değer vermeyip ilgi göstermediklerini ifade eder.
Çengin yer aldığı bir başka beyit ise, “Boynuz” maddesinde de söz konusu ettiğimiz,
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in, çengin ve neyin, o devirde yasaklandığını haber verdiği ve “Şehirde
çeng ve neye yasak oldu, artık bundan sonra boynuz çalarsın.” dediği
Yasağ oldı şehirde çeng ü nâya
Meger şimden gerü boynuz çalasın
şeklindeki beytidir.
Zühre, Venüs adı da verilen, yer küreden daha küçük ve güneşe daha yakın bir
gezegendir. Beyitlerde genellikle bir meclis atmosferi içinde karşımıza çıkan Zühre, Güneş
sultanının çalgıcısıdır. Taşlıcalı Yahyâ Bey’in Peygamber Efendimiz için yazdığı na’tta yer
alan ve “Zöhre-i zehrâ (senin) selâhiyetini görünce utanıp çengini yere çaldı.” dediği
Çengini yire çaldı hicâb eyledi andan
Görünce selâhiyyetni Zöhre-i zehrâ
304
şeklindeki beyitte çeng, Güneş sultanının çalgıcısı olan Zöhre’nin kullandığı bir musikî aleti
olarak karşımıza çıktı.
4) ÇEGÂNE:
Çegâne “bir çeşit çalpara, çengi tefçiği”dir. (Develioğlu 2000, s. 154). Oyuncuların
kullandığı zilli bir tartım çalgısı olan çegâne, şekil olarak harpa benzer ve çengiler oynarken
çalınır. “Çeng ü çegâne” ise “saz eğlencesi” anlamını taşır. Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Aşk
bezminin ehli olan (âşık), çeng ve çegâne (saz eğlencesi) istemezler; bu kavgaların (seslerin)
zerresi bile benim kulağıma girmez.” şeklinde nesre çevirebileceğimiz
Ehl-i bezm-i ışk olan çeng ü çegâne istemez
Zerrece girmez kulağıma bu gavgâlar benüm
beytinde yer almaktadır. Taşlıcalı Yahyâ Bey, âşık olanların ruh hâlini ifade ettiği bu
beyitte, âşıkların aşklarından başka hiçbir şeyle ilgilenmediklerini, insan ruhuna ve
duygularına hitap eden saz eğlencesi nağmelerine bile kulak tutmadıklarını ifade ederek, bu
nağmeleri kavga olarak nitelendirmektedir. Taşlıcalı Yahyâ Bey’in bir muhammesinde yer
alan ve “Çeng ve çegâne, mutrib elinden figân eder; âşıkların makamları uygun
olmayanlarla doldu.”dediği
Çeng ü çegâne mutrib elinden ider figân
Nâ-sâzlarla toldı makâmât-ı âşıkân
şeklindeki beytinde ise mutribin elinden figân eden çegâne, çengle beraber, âşıkların
makamlarına uygun olmayan, âşık olmaya lâyık olmayan insanlara benzetilmiştir. “Makâmâtı âşıkân” tamlamasından, başta uşşak makamı olmak üzere başka makamların da
kastedildiğini düşünebiliriz.
5) DEF (tef):
Def, “Çok eski devirlerden beri tanınan ve genelde ritm için kullanılan bir çalgıdır.”
(Bozkurt, “Def”, DİA, CIX, s. 83-85). Yuvarlak bir kasnak üzerine gerilen deriden ibaret olan
def (tef), vurmalı çalgılar sınıfında yer alan klasik bir musiki aletidir. Parmak uçları vurularak
çalınan def, farklı uygarlıklarda yaygın olarak kullanılmıştır. Kasnağına belli sayılarda tek ya
305
da çift zil takılmış tefler de vardır.(http://tr.wikipedia.org/wiki/Def) Bu özellikleri taşıyan def,
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in, “Def, Mecnûn’un kâsesi gibi iki parça oldu; kadehin devrânı köpek
çanağı gibi dürüldü.” dediği,
Def oldı kâse-i Mecnûn gibi iki pâre
Sifâl-i seg gibi câmun dürüldi devrânı
beytinde kâseye benzetilmiştir Benzerlik şekil yönündendir. Beyitte “kâse-i Mecnûn”
tamlamasında yer alan kâse, iki parça olarak ifade edilmiştir. Bu ifadeden defin derisinin
ortadan yarıldığını anlıyoruz. Beyitte, kadehin önemini kaybettiği de “köpek çanağı gibi
câmun devrânı dürüldü” ifadesiyle dile getirilmiştir.
Defin benzetildiği ikinci unsur ise sînedir. Dukakin-zâde Ahmed Bey’in “(Ben), gam
meclisinde gündüz ve gece içki içip eğlenen Ahmed’im; gönlüm kebap, aşkım şarap,
inlemelerim ney ve sinem deftir.” şeklinde nesirleştirebileceğimiz
Bezm-i gamda Ahmed’em ayş iderem rûz u şeb
Dil kebâb ü aşk meydür nâle ney ü sîne def
şeklindeki beytinde karşımıza çıktı. Bu benzetmede hareket noktası, aşk şarabıyla sarhoş olan
ve inleyen gamlı âşığın sînesini yumruklamasıdır. Dukakin-zâde Ahmed Bey’in tasavvufa
meyyal bir şairimiz olduğu göz önünde tutulursa, içtiği şarabın ilahî aşk olduğu ve ilahî
sevgiliden uzak kalmanın hasretiyle gamlanan ve yüreği yanan âşığın inlemeleriyle, neyin
inlemeye benzeyen sesi arasında da ilgi kurulduğu açıktır. Cezbeye kapılan âşıkların
sînelerini dövmeleri gerçeğini de burada hatırlamakta fayda vardır.
6) KEMÂNÇE:
Kamânçe (kemençe), dut, kiraz ya da ardıç ağacından yapılan, üç telli, diz üzerine
konularak çalınan küçük bir yaylı çalgıdır. (http://kemence.nedir.com/#xzz3W2goWHTb)
“Aslı Farsça kemânçe (küçük yay, küçük yaylı çalgı) olan kemençe, XIX. Yüzyıldan önce
bugün ‘rebab’ adı verilen ayaklı kemâne için kullanılmaktaydı... Klasik kemençe, 40-41 cm.
boyunda, 10-15 cm. genişliğinde olup yarım armudu andıran gövdesi, elips biçiminde
burguluğu (kafa) ve sapı (boyun) tek bir ağaç parçasından yontulup oyularak yapılır.
Göğsünde, yuvarlak kenarları dışarıda olmak üzere, ‘D’ biçiminde iki iri delik bulunur.”
306
(Karakaya, “Kemençe”, DİA, C. XXV, s.250-252). Taşlıcalı Yahyâ Bey’in iki beytinde
karşımıza çıkan kemânçe, şairimizin “Kemânçe mutribin elinden efgân ederdi; bu nasıl bir
zulumdi ki cihan padişâhı bu zulmü defetti.” dediği,
Ne zulm idi ki def itdi pâdişâh-ı cihân
Kemânçe mutrib elinden iderdi efgânı
beytinde çalgıcının elinden zulüm gören bir insana benzetilmiştir. Kurulan ilginin temel
sebebi zulüm gören insanın çıkardığı ses ile kemençenin çıkardı ses arasındaki benzerliktir.
Şairimizin “Kemânçenin putu kırıldı, ûd ateşe yandı, çengün şeytanının bayrağı
yerlere yıkıldı” şeklinde nesirleştirdiğimiz
beytinde kemânçe, ûd ve çeng ile beraber, itibardan düşen musikî aletleri olarak ifade
edilmiştir. Bu ifadelerin, şairimizin bir başka beytinde sözünü ettiği XVI. Yüzyıldaki musikî
aletlerinin yasaklanmasıyla ilgili olduğunu, bir tahmin olarak, söyleyebiliriz.
7) KOPUZ:
Kopuz, çok eskiden beri Orta Asya’daki Türk boylarında kullanılan, Anadolu’ya göçler,
gezginler, akınlar yoluyla gelen ve akıncılar arasında çok tutulan, sert bir mızrapla ya da
parmak ve yayla çalınan, sapında perde bulunmayan, yayla çalınanlarına “Kıl kopuz”,
mızrapla çalınanlarına “Kopça kopuz” adları verilen telli bir mûsikî aletidir. Dukakin-zâde
Ahmed Bey’in ve Taşlıcalı Yahyâ Bey’in birer beytinde karşımıza çıkan kopuzun, Dukakinzâde Ahmed Bey’in “Aşkın mutribine zaman zaman çeşitli niyazlarda bulunup ‘Benim
derdimi artırır, aşk kopuzunu çaladur’ derim.” dediği
Mutrib-i aşka dem-be-dem dürlü niyâz idüp direm
Derdümi arturur benüm aşk kopuzunı çaladur
307
şeklindeki beytinde aşka banzetildiğini görüyoruz. Bu benzetmede aşkın âşığa verdiği dertler
ile kopuzun insanı hüzünlendirip derdini hatılatan sesi arasında ilgi kurulduğunu söyleyebiliriz. Taşlıcalı Yahyâ Bey ise
Kopuzı işiten aldanur
Kazan üstüne tamla damlar sanur
şeklindeki beytinde kopuzu, şekil bakımından kazana, kopuzun sesini de kazana damlayan
suyun çıkardığı sese benzetmiştir. Bu benzetmesiyle şairimizin kopuzdan ve kopuzun
sesinden pek hoşlanmadığını ve kopuzun sesini monoton yani tekdüze bulduğunu
düşünebiliriz.
8) KÖS (kûs):
Kös ya da kûs, “eski savaşlarda, alaylarda deve veya araba üstünde taşınarak çalınan
büyük davul”dur. “Kûs-ı gazâ”, savaş davulu; “kûs-ı rahil “ya da “kûs-ı rihlet”, göç davulu
ve ölüm anı; “kûs- hüsrevânî” ve “kûs-i hâkânî” ise hükümdâra lâyık büyük davul, “göç
davulu, ölüm anı” anlamlarına gelir (Develioğlu 2000, s.528,529). “Kösler tokmakla
vurularak çalınan, çoğunlukla üzerinde deve derisi gerilmiş, bakır gibi bir madenden
yapılmış, büyük ve derin bir kâse veya kazandan ibarettir.”(Sanal, “Kös” DİA, C.XXVI, s.
270-272) Deyimlerimiz arasında yer alan “kös dinlemek” deyimi “önem vermeyerek aldırış
etmemek, dinler gibi görünüp ilgilenmemek”; “kös dinlemiş” deyimi de “Pek çok sıkıntılar
yaşamış, tehditlere boyun eğmemiş (kimse)” anlamına gelir (Parlatır 2008, s. S. 594, deyim
6448)
Hükümdarlara lâyık davul olan “kûs-ı hâkânî” ile “kûs – hüsrevânî”, Taşlıcalı Yahyâ
Bey’in “Erkek deve katarından çöller dağlara döndü; hakanlara lâyık davul, gürleyen aslan
gibi gürülder.” dediği
Katar-ı üştür-i nerden cibâle döndi sahrâlar
Gürülder şîr-i gurrân gibi yer yer kûs-ı hâkânî
beyti ile, “Hükümdarlara lâyık davullar her yandan çalındı; gökyüzünün arslanı yatağından
sıçrayarak kalkıp şaşkın şaşkın baktı.” dediği
308
Çalındı her yanadan kûs-ı hüsrevânîler
Belinledi yatağından sipihrün arslanı
şeklindeki beyitte karşımıza çıktı. Her iki beyitte de kûs, yüksek ses verme özelliği ile yer
almıştır. İkinci beyitte yer alan “belinlemek” kelimesi, “gözlerini açıp şaşkın şaşkın bakmak,
şaşakalmak; uykudan sıçrayarak kalkıp etrafa şaşkın şaşkın bakmak” demektir (Şemseddin
Sami 1989, s. 3003). Şairimize göre köslerin sesi sipihrin arslanını bile ürkütecek kadar
yüksektir. Kösün, mehter musikîsinin en önemli vurmalı çalgısı olmasının sebebi de,
düşmana korku salan, bu ürkütücü yüksek sesidir.
Kûs-ı rihlet, ile gök gürültüsü (ra’d) arasında kurulan ilgiye de Taşlıcalı Yahyâ
Bey’in “Göç davulları, gök gürültüsüne benzer; cihan (onun) sesinden korkar.” dediği
Ra’da benzer kûs-ı rihletler hemân
Havf ider savt u sadâsından cihân
beytinde rastladık. Benzerlik, kûs-ı rihletin insanları korkutan sesiyle, insanlara korku salan
gök gürültüsü arasındaki benzerlik sebebiyle kurulmuştur. Yine “gırîv-i kûs” tamlaması ile
Yahyâ Bey’in “Göç zamanında davulun bağırıp çağırması ile bu gürültü ve ses, yüce feleğin
kubbesinin en yüksek tabakasına erişsin.] dediği
Gırîv-i kûs ile rıhlet deminde irişsün
Tıbâk-ı kubbe-i çarh-ı berîne sît u sadâ
beyti ile, “Savaş meclisi içinde nefîr ve davullar çalınır; o safâ yeri Mescid-i Aksâ, minber
(de) bayrak(tır).” dediği
Çalınur bezm-i kıtâl içre nefîr ü kûslar
Mescid-i aksâdur ol cây-ı safâ minber liva
beytinde de karşımıza çıkan kûs, her iki beyitte de, yüksek ses özelliği ile yer almıştır.
309
9) NAKKÂRE:
Nakkâre, üzerine deri geçirilmiş birbirine bağlı iki bakır kâseden oluşan, yere oturarak
veya bele bağlanarak ya da göğse dayalı olarak, çalınan, diğer adı kudüm olan vurmalı bir
mûsikî aletidir. “Osmanlı mehterhânesinin, yüzüne deri gerilmiş üç vurmalı sazından biri
olan nakkâre, yarım küre biçiminde dövme bakırdan bir gövdenin üzerine deve (veya eşek)
derisi gerilerek yapılan küçük bir çift davul olup ‘zahme’ veya ‘tokmak’ adı verilen ahşap
çubuklarla çalınır. Kâse denilebilecek bu davullardan biri diğerine göre daha küçük ve derisi
daha incedir.” (Karakaya, “Nakkâre”, DİA, C.XXXII, s. 326). Nakkâre, Taşlıcalı Yahyâ
Bey’in iki beytinde karşımıza çıktı.. Şairimizin “Nekkâre şekil bakımından o dolunaya
benzer ki, Hz. Peygamber parmağı ile onu iki parçaya ayırmıştır.” dediği ve Peygamber
Efendimizin “şakku’l-kamer” mucizesine telmihte bulunduğu
Nakkâre resmi o bedr-i tamâma benzer kim
Benân ile iki şakk eyledi Resûl anı
şeklindeki beytinde, nakkâre ile iki parça olarak hayal edilen ay arasındaki ilgi, şekil ve
renk benzerliğine dayanır. Nekkarenin derisinin görünümü ile ayın görünümü arasındaki
benzerlik de bu hayalde gözetilmiştir. Şairimizin, “Tabl ve nekkâre gibi başkalarına
gümürdenme, güçsüz gibi sözlerini yavaş söyle.” dediği
Tabl u nakkâre gibi gümürdenme illere
Âheste söyle sözlerüni nâ-tüvân gibi
beyinde ise nakkâre, yüksek sesle ve öfkeli konuşan bir insana benzetilmiştir.
10) NEFÎR:
“Arapça ‘toplukluk’ anlamındaki bu kelime hemen bütün sözlüklerde ‘boynuzdan
yapılmış basit bir mûsikî âleti’ olarak tanımlanır..... Mehter çalgısı olarak da kullanılan nefîr
boynuz, bronz ve gümüşten yapılmış ağızlıklı, alttan yukarıya doğru genişleyip dar ucundan
üflenen, üzerinde perde delikleri bulunmayan bir borudan ibarettir. Melodi çalmaya elverişli
olmaması sebebiyle ancak bir temel ses ve onun birkaç armoniği elde edilebilir.” (Karakaya,
“Nefîr”, DİA, C. XXXII, s. 525). “Yevm-i nefîr” ise “Hacıların Mekke’ye dönmeleri;
boynuzdan yapılan boru; çığıltı, bağırtı; canlarına, mallarına, çoluk ve çocuklarına düşmanın
gelmekte olduğunu belde halkına bildirme” anlamlarına gelir (Develioğlu 2000, s.818).
Nefîrin konumuzu ilgilendiren anlamı ise, yüksek ses çıkaran ve boynuzdan yapılan bir
mûsikî âleti olmasıdır. Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Savaş meclisi içinde nefîr ve davullar çalınır;
o safâ yeri Mescid-i Aksâ, minber (de) bayrak(tır).” dediği
Çalınur bezm-i kıtâl içre nefîr ü kûslar
Mescid-i aksâdur ol cây-ı safâ minber liva
310
şeklinde karşımıza çıkan nefîr ile boynuz, yüksek ses özelliğine sahip aynı çalgı olmalıdır.
11) NEY (NÂY):
Ney, divan şâirlerinin en fazla ilgi gösterdiği ve benzetmelere en çok konu ettiği nefesli
musikî aletlerinden birisidir. “Farsça’da kamış anlamına gelen nây kelimesi Türkçe’de uzun
süre bu şekilde kullanıldıktan sonra zamanla neye dönüşmüştür... Ney tek parça dokuz
boğumlu bir kamışın içi boşaltılıp üzerine (biri arka kısımda) yedi adet delik (perde) açılması
suretiyle yapılır.” (Uygun, “Ney”, DİA, C.XXXIII, s. 68-69). Neyin kamıştan yapılması,
deliklerinin kızgın demirle açılması, içinden hava geçmesi, hevâ kelimasinin aynı zamanda
heves ve aşk anlamlarına gelmesi, kurumuş kamışın sarı renkli, boğum boğum olması ve
insanın içine işleyen hüzünlü sesi, bu ilginin başlıca sebepleri arasında yer alır. Klasik
musikîmizin vazgeçilmez nefesli çelgılarından biri olan olan neyin, mevlevilikle olan yakın
ilgisinin de bunda, özellikle mevlevî şairlerde, önemli bir etkikisi vardır. Geçmişi M.Ö. 3000
yılına kadar uzandığı tahmin edilen ney, yapımında kullanılan kamışların fizikî yapısına ve
çıkardıkları seslere göre değişik adlarla anılırlar. Dînî musikînin vazgeçilmez bir nefesli sazı
olan ney, dindışı musikîde de önemini daima korumuştur. Bu özellikleriyle ney, Divan
şiirinde, en çok âşığın benzetileni olarak yer almıştır. Taşlıcalı Yahyâ Bey ve Dukakin-zâde
Ahmed Bey’in beyitlerinde de bu özelliğini koruyan ney, bunun yanında arkadaş, dost, şârih,
aşk, gönül, kalem, mektup benzetmelerine konu edildiği gibi, sesinin özelliği bakımından da
nâle ve figanla ilişkiledirilmiştir.
Ney ile arkadaş, dost (hem-dem) arasında kurulan ilişki, Dukakin-zâde Ahmed
Bey’in “Ben ne yapayım, belâ meclisinde benim arkadaş (hem-hem)ım neylerdir; benim
inleyişlerime dayanamaz, (benimle beraber) inleyip feryâd eder.” şeklinde nesirleştirdiğimiz
Neyleyüm bezm-i belâda nâylardur hem-demüm
Nâleme tâkat getürmez zâr idüp efgan kılur
beyti ile, “Dostun yaralı sînesinde ne nağmeler var imiş (ama), nây gibi inletmeyince
açığa vurmadı.” dediği
Nây-veş inletmeyince dost ızhâr etmedi
Sîne-i mecrûhda rengîn nevâlar var imiş
şeklindeki beytinde karşımıza çıktı. Her iki beyitte de ney ile arkadaş ve dost arasında
kurulan ilgi, inlemeye benzeyen ses benzerliğidir. Kişileştirme sanatından yaralanılan her iki
benzetmede de hareket noktası, aşk derdiyle inleyerek duygularını ifade etme özelliğidir.
311
Beyitlerde en çok karşımıza çıkan ney-âşık ilgisinin temel yapısında, neyin kurumuş,
sarı renkli kamıştan yapılmış olması, deliklerinin kızgın demirle açılması, içinden hava
geçmesi ve inlemeye benzeyen yanık sesiyle ilgilidir. Âşığın da bedeni aşk ıztırâbı, hasret ve
sevgilinin zulmüyle zayıflayıp sararmıştır. Âşığın da gönlünde hevâ (aşk) vardır, sînesindeki
var olduğuğu hayal edilen yaralar, neyin kızgın demirle açılan deliklerine benzer ve âşıkın
inlemeleri ile neyin yanık sesi arasındada da benzerlik söz konusudur. (Sefercioğlu 1999, s.
654-656; Sefercioğlu 2000, s.120)
Taşlıcalı Yahyâ Bey, neyle âşık arasındaki bu açık ilgiyi “Biz, aşk ile baştan ayağa
inilti olan neyız; dağı, taşı ve feleğin kubbesini (gökyüzünü) inletiriz.” dediği
Tag ile taşı kıbâb-ı feleği inledirüz
Işk ile tâ ser ü pâ nâle olan nâyuz biz
beyti ile, ”Ey mutrib! Ney gibi başdan ayağa nâle olup işveli güzelimin kapısında
inleyelim.” şeklinde nesirleştirdiğimiz
Mutribâ ney gibi başdan ayağa nâle olup
Şivekârum kapusında idelüm şîven gel
beytinde şiirleştirmiştir. Taşlıcalı Yahyâ Bey’in, “Biz, bu âşıklar alayını kamışlık biliriz;
(çünkü), yâr elinden ney gibi inlerler ve yanıp yakılırlar.” dediği
Yâr elinden iniler ney gibi yanar yakılur
Biz bu âşıklar alayını neyistan bilirüz
beytinde de âşık, yâr elinden inleyen bir neye benzetirken, âşıklar topluluğunu da
neyistâna yani kamışlığa benzetir. Beyitte âşık ile ney arasındaki benzerlik, yine, inleme ve
yanıp yakılma özelliğine dayandırılır. Şairimizin, “Her makamı ney gibi dolaşsak yeridir;
çünkü, bizim gönlümüz gibi engelimiz yoktur.” dediği
Her makâmı yiridür ney gibi seyr eyleyevüz
Çünki yokdur dilimüz gibi bizüm hâyilümüz
beytinde ise, değişik musikî makamlarını dolaşan ney ile değişik makamları dolaşan âşık
arasında ilgi kurulmuştur.
312
Mevlânâ’nın Mesnevî’nde “Bîşnev in ney çün hikâyet mîkuned / Ez cüdâyîhâ şikâyet
mîkuned” şeklinde dile getirdiği ve 17. Yüzyıl divan şâirlrimizden Nahîfî’nin “Dinle neyden
kim hikâyet etmede / Ayrılıklardan şikâyet etmede” şeklinde tercüme ettiği ilk beytinde de
yer alan neyin, şikâyet eden bir insana benzediği hayâli, “Ey gönlü alıp giden güzel! Senin
tatlı dudağından ayrılan, ney gibi, her an şikâyet eylesin.”dediği
Ayrılan şîrin lebünden dil-berâ
Ney gibi her dem şikâyet eylesün
beytinde karşımıza çıktı. Bu ilgide, neyin dudakla üflenen bir nefesli saz olmasının önemli bir
yer tuttğu açıktır. Sevgilinin dudaklarından mahrum kalan âşık ile, neyzenin dudaklarından
mahrum kalan neyin şikâyetlerinin sebebi ayrılık ve hasrettir.
Dukakin-zâde Ahmed Bey’in, aynı zamanda bir makam adları olan ve “öpülecek yer”
anlamına gelen “bûselik”, “ses, âhenk” anlamına gelen “nevâ” ile “çok nazlı” anlamına gelen
şehnâz” kelimelerini kullandığı ve kendisini de âşığın yerine koyarak, “O put gibi güzel
(sevgili) buselikten şehnâzını arz edeli, Ahmed, gam meclisinde ney gibi nağmeler gösterir
(çıkarır)” dediği
Bezm-i gamda ney gibi Ahmed nevâlar gösterir
Bûselikden ol sanem arz ideli şehnâzını
şeklindeki beytinde de âşık, gam meclisinde, değişik makamları terennüm eden bir neye
benzetilmiştir. Bu ilgiye Taşlıcalı Yahyâ Bey’in, “(Biz bu) cihanda ney gibi baştan ayağa
figânız; dumanlı dağ gibiyiz baştan ayağa âhız.” dediği
Cihânda ney gibi ser-tâ-kadem figânuz biz
Tumanlu tag gibiyüz başdan ayağa âhuz
beyti ile “Ney gibi baştan ayağa nâle olup, hemen figan sesi gibi yarin sarayına vardım.”
dediği
Başdan ayağa nâle olup ney gibi hemân
Vardum sarây-ı yâra sadâ-yı figân gibi
beytini; “Doğrular, bir zalim elinden ney gibi inlese, kalem ile yüz karasını kazanır.”
313
Togrular yüz karasını kazanur hâme ile
Ney gibi eylese bir zâlim elinden efgân
beytini; “Neyleyim ki beni ney gibi söyletmediler; (bundan dolayı) Osmanlı devletinin
vezîri (benim kim olduğumu bilmedi.” dediği
Ney gibi n’yleyeyin kim beni söynetmediler
Bilmedi n’idügümi Âsaf-ı âl-i Osmân
beytini; “Bu âlemin makamlarını ney gibi dolaş; tâ ki gamlı gönlünün sofasına safa
ulaşsın.” dediği
Seyr eyle ney gibi bu makâmât-ı âlemi
Tâ ire suffa-i dil-i gamnâküne safâ
beytini; “Zamanla ney, çeng ve rebâb ocağa yandı; (çünkü), bir zâlim mutrib elinden
figân ederdi.” dediği
beytini; “Ney gibi aşk ehliyle arkadaş olma reddet; ibâdethâneni aynı şekilde mâ-beyne
sed kıl.” dediği
Hem-dem olma ney gibi ehl-i hevâyı eyle red
Aynı ile kıl ibâdet-hâneni mâ-beyne sed
beytini de örnek olarak verelim.
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in kendisini âşık yerine koyarak, “Kendime ney gibi bir dost
buldum; aşkın sılarını söylerim (çünkü kendime) sırları bilen arkadaş buldum.” dediği
Ney gibi bir âşık-ı dem-sâz buldum kendüme
Sırr-ı aşkı söylerem hem-râz buldum kendüme
beytinde de ney, aşkın sırlarını bilen ve âşığın güvenilir bir dostu olan, bir sırdaş olarak
karşımıza çıktı. Şüphesiz bu ilgide de âşığın aşk derdiyle inlemeleriyle, inler gibi yanık ve
hüzünlü bir ses çıkaran ney arasındaki benzerlik, önemli bir yer tutar.
Neyin benzetildiği bir başka unsur ise aşktır. Bu benzetme Taşlıcalı Yahyâ Bey’in
“Coşup şevke gelir (ve) Yahyâ gibi semâ’ eyler; aşk, âşıkı oklı şikâra (okla avlanan ava)
döndürür” dediği
314
Cûş ider şevka gelür Yahyâ gibi eyler semâ
Ehl-i hâli döndürür oklı şikâra nây-ı ışk
şeklindeki beyitinde yer almaktadır. Beyitte ney, insanları şevke getirme özelliği ile, aşka
benzetilmiştir.
Ney – figân ilişkisini, Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Âhımın ateşinin kıvılcımı, ay ve güneş
gibi semâ’ eder; meğer figânımın neyini, yanarak, dinler.” dediği
Şirâr-ı nâr-ı âhum ay u gün gibi semâ’ eyler
Meger kim sûz ile nây-ı figânum istima’ eyler
şeklindeki beytinde tespit ettik. Bu ilgide de temel benzerlik unsuru, neyin yanık sesi ile “acı
ile bağırıp çağırma, inleme, feryat” (Parlatır 2009, s.465) anlamlarına gelen figân arasında
kurulan ses benzerliğidir.
Ney-gönül ilişkisi, Dukakin-zâde Ahmed Bey’in “Ey gönül mâdem ki sevgilinin meclisine
heves ettin, o halde ney gibi ağla, inle, feryâd et.” şeklinde nesirleştirdiğimiz
Çün meclis-i cânân hevesin eyledün ey dil
Nâlân oluben ney gibi pür zâr-ı enîn ol
beytinde yer almaktadır. Gönül ile ney arasındaki ilgide de ses unsuru ön plandadır. Neyin
inlemeye benzeyen sesi ile, âşığın inlemeleri arasında kurulan ilgi, bu benzetmenin hareket
noktasıdır. Teşhis sanatıyla kişileştirilen neyin ve gönlün, sevgilinin meclisine ulaşabilmesinin
tek yolu “nâlan ulup, inleme”leridir.
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Doğrular, ney gibi bir zalim elinden inlese, kalem gibi yüz
karasını kazanır.” dediği ve ney ile kalem (hâme), arasında, ikisinin de kamıştan imal
edilmesi bakımından, ilgi kurulan; ancak, kişileştirme sanatıyla, ney ve kalem ile insan
arasında, neyin yanık sesi ile dert çeken insanın inlemesi, siyah mürekkebe bulanmış kalemin
rengi ile yüz karası arasında kurulan ilginin kurulduğu
Togrular yüz karasını kazanır hâme gibi
315
Ney gibi eylese bir zâlim elinden efgân
beyitini örnek olarak verelim.
Dukakin-zâde Ahmed Bey’in “ Ey zâhid! Vâiz’in meclisi al senin olsun; âşıka gönül
derdini çeng, ney ve rebâb şerh eder.” dediği
Meclîs-i vâ’iz zâhidâ al senün ol sun âşıka
Derd-i derûnı şerh iden çeng ü ney ü rebâb olur
beytinde de neyin, zor ifadeleri açıklığa kavuşturan, şerh eden bir insan yani şârihe
benzetildiğini tespit ediyoruz.
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in, “Yahyâ ,sevgilinin mektubunu görünce neşeden raks vurur ve
ney ile Mevlevî gibi semâ’ eyler.” dediği
Görince nâme-i yâri safâdan raks urur Yahyâ
Şu mevlâyî gibi kim şevk-i nây ile semâ’ eyler
şeklindeki beytinde de ney ile sevgiliden gelen mektup (nâme) arasında ilgi kurulduğunu
görüyoruz. Benzetmenin hareket noktası, neyin Mevlevileri coşturup raks etmeye sevk
etmesiyle, sevgiliden gelen mektubun da âşığı sevince boğup raks etmeye sevk etmesindeki
benzerliktir. Bu ilgide nâyın sesi ile, sevgilinin mektubundaki âşığı neşeye boğan ifadeler
arasında da ilgi kurulduğu açıktır.
Bu benzetmelerin dışında Dukakin-zâde Ahmed Bey’in “Ben gam meclisinde gece
gündüz içip eğlenen Ahmed’im; (bu mecliste) gönül kebab, aşk şarap, nâle ney ve sîne
deftir.” dediği ve inlemelerini ney sesine benzettiği
Bezm-i gamda Ahmed’em ayş iderem rûz u şeb
Dil kebâb ü aşk meydür nâle ney ü sîne def
316
beytini, Taşlıcalı Yahyâ Bey’in, “Şarap meclisinin halkası ile neyin sohbeti bozuldu;
vilâyetin şâhı bu noksan tuzağı dağıttı.” dediği ve ney sohbetinden bahsettiği
Bozuldı halka-i bezm-i mey ile sohbet-i ney
Tagıtdı şâh-ı vilâyet bu dâm-ı noksânı
şeklindeki beytini, neyle ilgili olarak, zikredelim.
12) REBÂB (Rebap):
Rebâbın çok eski devirlerde icad edilmiş ve günümüze kadar varlığını sürdürmüş
musikî aleti olduğuna dair bilgi ve rivayetler vardır. “İslâm âleminin her yerinde genellikle
birbirine yakın şehirlerinde kullanılan bir grup telli mûsikî âletinin genel adı olan rebâb, hem
ayaklı kemâne hem de lavta türünden tamamen veya yarı yarıya deri göğüslü çalgıların ismi
olarak kullanılmıştır... Türk rebabı, Mısır rebabı, Magrib rebabı, Irak rebabı, Endonezya,
Malezya, Cava rebabı, Uygur rebabı (ravap), Afgan rebabı (rabab), Pakistan rebabı (robob,
robab, rabob)” gibi çeşitleri vardır (Karakaya, “Rebap”, DİA, C.XXXIV, s. 493-494).
Dukakinzâde Ahmed Bey’in ve Taşlıcalı Yahyâ Beyin birer beytinde karşımıza çıkan rebâb,
her iki beyitte de sesinin özelliği ile yer almıştır. Dukakinzâde Ahmed Bey’in “Ey zâhid,
vâizin meclisi senin olsun; âşıka gönül derdini çeng, ney ve rebâb şerh eder.” şeklinde nesre
çevirdiğimiz
Meclis-i vâ’iz zâhidâ al senün olsun âşıka
Derd-i derûnı şerh ider çeng ü ney rebâb olur
beytinde rebâb, çeng ve ney gibi, gönül derdini şerheden (açıklayan) bir şârih, yani
anlaşılması zor olan konuları açıklığa kavuşturan bir şerh edici (açıklayıcı), olarak karşımıza
çıkmaktadır. Böyle bir şârihe sahip olan âşıkın, vâize ihtiyâcı yoktur. Tasavvufa meyyal bir
şairimiz olan Dukakin-zâde Ahmed Bey’in, ilahî sevgiliye ait gerçeklere ulaşması için vâize
ihtiyacı olmadığı, kendisi gibi ilahî aşkı terennüm ettiğine inandığı ve kendisinin ilahî aşk ile
inlemeleriyle çeng, ney ve rebâbın yanık sesleri arasında ilgi kurduğunu da söyleyebiliriz.
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in, “Çılgın âşıkı zencir sesi oyalar; başkalarının çeng ve rebâb
(ının sesi ona) uygunsuz gelir.” dediği,
Oyalar âşık-ı mecnûnı sadâ-yı zencîr
İllerün çeng ü rebâbı ana nâ-sâz gelür
şeklindeki beytinde ise rebâbın, yine ses özelliği ile yer aldığını; ancak, Dukakin-zâde Ahmed
Bey’in değerlendirmesinin aksine, rebâb sesinin çılgın âşıkların nazarında hiç bir değerinin
olmadığı, onların ayaklarına bağlanmış zencirlerinin çıkardığı sesler yanında, çeng ve ney
sesinin “uygunsuz” olarak nitelendirildiğini görüyoruz. Burada,çeng maddesinde ifade
ettiğimiz gibi, aşırı delilerin eskiden zencirle bağlandıklar ve dolaştırıldıkları gerçeğini
317
hatırlamakta fayda vardır. Mecnûn yani aşırı deli olarak vasıflandırlan âşıkın dünyasındaki en
önemli ses, ona musikî sesi gibi gelen zencir şakırtılarıdır. Bu benzetme, zencirin de bir
musikî âleti gibi hayal edildiği ve çıkardığı ses bakımından çeng ve rebabla kıyaslandığı
izlenimini vermektedir. İnsanları çeng ve rebâb sesi nasıl oyalarsa, mecnûn âşığı da “sadâ-yı
zencîr” yani zencir sesi oyalar.
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Zamanla ney, çeng ve rebâb ocağa yandı; (çünkü), bir zâlim
mutrib elinden figân ederdi.” dediği
beyti ile “Rebâbın hâlini yıkık ve dökük eylediler; boş kadeh gibi Allah’ı inkâr edenlerin kanı
kurudu.” şeklinde nesre çevirmeye çalıştığımız
Rebâbun eylediler hâlini harâb u yebâb
Kurudu câm-ı tehî gibi fâsıkun kanı
beytinde de, rebâb ile zulüm görüp perîşan olan insan arasında ilgi kurulmuştur.
13) SAZ
Saz kelimesi, bütün musikî adlarını da ifade eden bir isimdir. “Yaylı sazlar”, “vurmalı
sazlar”, “nefesli sazlar” vb. ifadelerde de bu anlam açıkça görülür. Bunun yanında saz,
genellikle halk âşıklarının kullandığı telli bir musikî âletidir ve “bağlama”, “cura”, “meydan
sazı” vb. gibi adlarla anılan çeşitleri vardır. Divan şiirinde saz kelimesi, daha çok, bütün
musikî
âletlerini
ifade
edecek
anlamıyla
yer
almıştır.
(http://saz.nedir.com/#xzz3W39RZD2e).
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Beyânımın sazına terâne olan bu cevabı doğru sanasın.” dediği
ve saz sesi ile kendi beyanı arasında ilgi kurduğu
Sanasın bu cevâbı sâdıkâne
Beyânum sâzına oldı terâne
318
beytinde ve sazı şeytanın evi (hâne-i iblîs) ne bezettiği ve ”Saz âletinin vücudu şeytanın evi
idi; onu, Allâh’ı inkâr eden dinsizler gibi ateşe yaktılar.” dediği,
Vücûd-ı âlet-i sâz idi hâne-i iblîs
Melâhîde gibi yakdılar ataşe anı
beytinde de saz kelimesi bu genel anlamıyla kullanıldığı gibi; Dukakin-zâde Ahmed Bey’in,
“Sâkî, dudağının kadehinden bize hilesiz şarap sun; mutrib sazını ele al (ve) gönül çeken
nâleler kıl.” dediği
Sâkî bize sun câm-ı lebünden mey-i bî-gış
Mutrib ele al sâzunı kıl nâle-i dil-keş
beyti ile, “Hey sâkî bize yardım et, cihanda âşığın eğlencesi, temiz yüzlü bir sevgili ile şarap
kadehi ve saz olur. dediği
Hey meded sâkî cihanda âşıkun eğlencesi
Sâde-rû mahbûb ile câm-ı şarâb u sâz olur
beytinde de saz kelimesi, bütün mûsikî âletlerini ifade eden, aynı genel anlamıyla
kullanılmıştır. Bütün bu kullanımlarda ön planda musikî âletlerinin insan sesiyle ilgisi
yanında, saz - şeytanın evi benzetmesinde görüldüğü gibi, sazlara karşı takınılan, olumsuz
tavrı da görmek mümkündür. Bu benzetmeyle sazlar, insanları doğru yoldan çıkaran, onları
ifsâd eden bir unsur olarak değerlendirilmiştir.
14) TABL (Davul):
“Davul” ve anatomide “kulakta sesi aksettiren zar” anlamlarına gelen tabl (Şemseddin
Sami 1989, s. 876), vurmalı musikî aletlerindendir. “Köpürge”, “küvrüğ”, “tuğ” ve “tavul”
adlarıyla da anılan, Türklerin eskiden beri kullandıkları bir musikî aletidir. Silindir biçiminde
tahta veya metalden yapılmış bir kasnağın iki tarafına gerilmiş bir deriden oluşan, omuza
asılarak, bir tokmak ve ince değnekle çalınan musikî aletidir.. Çok uzaklardan duyulabilen
güçlü bir sese sahiptir. Davul mahteranelerde usulleri en iyi vurabilen bir çalgıdır. Asker bir
şâir olan Taşlıcalı Yahyâ Bey’in dört beytinde karşımıza çıkan tabl bu özellikleriyle, âşık ve
319
yüksek sesle konuşan insana benzetilir. Yine yüksek sesiyle âşığın figânına benzetilmiş ve
iki beyitte de padişahlık alâmeti olarak değerlendirilmiştir. Şâirimizin, “Ben tabl gibi nâleler
kılıp (inleyerek) döğüneyim; şâhım sen, başını yukarıya kaldırarak, bayrak gibi yürü.”
şeklinde nesre çevirmeye çalıştığımız
Ben tabl gibi döğüneyin nâleler kılup
Sen ser-firâz olup yüri şâhum alem gibi
şeklindeki beytinde tabl, göğsünü davulun tokmağına benzeyen yumruklarıyla döğerek
feryâd eden âşıka benzetilmiştir. Âşığı, “sen bayrak gibi başını yukarıya kaldırarak yürü”
diye sitem ettiği “şâh” ise âşığına hak ettiği ilgiyi göstermeyen sevgilidir.
Taşlıcalı Yahyâ Bey’in, “Tabl ve nekkâre gibi başkalarına homurdanma, güçsüz gibi
sözlerini yavaş yavaş söyle.” dediği
Tabl u nekkâre gibi gümürdenme illere
Âheste söyle sözlerüni nâ-tüvân gibi
şeklindeki beytinde de tabl ve nekkare, homurdanan bir insana benzetilmiştir.
“Gümürdenmek”, “homurdanmak” anlamına gelir (YTS 1983, s.103). ve beğenilmeyen bir
durum karşısında, kolay anlaşılmaz bir şekilde yüksek sesle konuşmak demektir. Davulun,
homurdanan bir insana bensetilmesi, çıkardığı yüksek sesle, insan homurtusu arasındaki
benzerliğe dayanır. Şairimize göre homurdanmak, insana yakışan bir davranış biçimi değildir;
ona göre insana yakışan, sözlerini yavaş yavaş söylemek ve insanları incitmemektir.
Tabl, alem yani bayrak ve asker, pâdişahlık alâmetidir. Aşk ülkesine pâdişâh olan
âşığın askeri gamı, bayrağı göklere yükselen âhı, tablının sesi ise feryâdıdır. Taşlıcalı Yahyâ
Bey bu benzetmeleri, aşkın ülkeye, gamın askere, göklere yükselen âhın bayrağa ve âşığın
feryânını davul sesine benzettiği ve “Allah beni aşk ülkesinin padişahı etmiş gibi; (çünkü),
dert ve gam askerim, tabl ve bayrak âh ile figânımdır.” dediği
Derd ü gamdur leşkerüm tabl u alem âh u figân
Hak beni iklîm-i ışka pâdişâh itmiş gibi
güzel beytinde şiirleştirmiştir. Tabl ile figân arasındaki ilgi ise yüksek ses özelliğine
dayanır. Asker bir şâir olan Taşlıcalı Yahyâ Bey’in bu beytinde, mehter marşının eşliğinde
sefere giden bir sultanın ihtişâmını görmek mükündür. Şâirimize göre âşığın sevgilinin bir
ülkeye benzetilen gönlünü fethe çıkmış bir padişah olarak düşündüğünü de söylemek
mümkündür.
15) TANBÛR:
Tambûr, “Türk müziğinde yaygın olarak kulanılan ve yalnız Türklerde görülen telli
bir sazdır. “Tanburun kökeni ve hangi tarihte ortaya çıktığı bilinmemektedir. Sümerce
‘pantur’dan geldiği hakkında bilgiler vardır.” (https://wikipedia.org,wiki/Tambur). Tahminen
dört bin yıllık bir geçmişi olan tanbûr, hem mızrapla hem de yayla çalınan, küçük ve yuvarlak
bir teknesi, 100-110 cm. uzunluğunda bir sapı olan, altı telli bir mûsikî âletidir. Taşlıcalı
320
Yahyâ Bey’in “Tâlimli hayvan olan zâhidin içi boştur, onun için çağırır (böyle bağırır);
(çünkü), tanburun içi boş olmasa, tellerinden ses gelmez.” dediği
Tehîdür içi anunçün çağırur zâhid-i murtâz
Mücevvef olmasa tanbûr kıllardan figân gelmez
şeklindeki beytinde karşımıza çıkan tanbûr, talimli hayvan olarak vasıflandırdığı zâhid
için kendisine benzetilen olarak kullanılmıştır. Tanburla zâhid arasında kurulan ilginin temel
sebebi, ikisinin de içinin boş olduğu için çok ses çıkarmalarıdır. Tamburun tellerinden ses
vermesini, teknesinin içinin boş olmasına bağlayan Taşlıcalı Yahyâ Bey, bu düşüncesini “içi
boş olmasa, tellerinden ses gelmez.” şeklinde dile getirmiştir. Zâhid’in böyle yüksek sesle ve
boş konuşmasını da içinin boş olmasına bağlayan şâirimiz, bu ifâdeyi, zâhidin bilgisizliğine
ve sözlerinin, ne kadar yüksek perdeden çıkarsa çıksın, değersiz olduğunu ifade için
kullanmıştır. Taşlıcalı Yahyâ’nın bu ifadesi bize, “Davulun içi boş olmasa sesi bu kadar çok
çıkmazdı” ya da “davulun sesi uzaktan hoş” gelir şeklindeki halkımızın değerlendirmesini
hatırlattı. Zâhid için “Talimli hayvan” anlamına gelen “murtâz” sıfatının uygun görülmesi de,
zahid’in kendisine öğretilenleri körü körüne tekrar etmesinden ve öğrendiklerine kendisinden
bir katkıda bulunamamasından kaynaklanmaktadır.
.
16) ÛD (Ut):
“Ut ya da ud, telli bir musiki aletidir. Kelimenin aslı aslı Arapça’da sarısabır veya ödağacı
anlamındaki el-oud’dan gelir… Batılılar, 11.13. yüzyıllar arasında Haçlı Seferleri sırasında
tanıyıp Avrupa’ya götürdükleri bu saza luth, lute, laute, liuto, laud, luit gibi isimler
vermişlerdir.” (http://tr.m.wikipedia.org,wiki/Utt). Ûd, bir çok ülkede kullanılan, büyük
armudî gövdeli, göğüslerinde genellikle iki küçük bir büyük delik ya da tek delik bulunan,
kısa yassı saplı, bam teli dışında beş tane çift telli, eskiden tercihan tavuk ve kartal
kanadından, sert köseleden ya da kiraz kabuğundan yapılan, günümüzde ise plastikten
yapılan bir mızrap ile çalınan, İran’da “barbat” adıyla da bilinen, Avrupa’nın “lavta”sına
benzeyen, perdesiz çok eski bir mûsikî aletidir. Bu özellikleri taşıyan ûd, bir benzetmeye
konu olamadan Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Kemânçenin putu kırıldı, ûd ateşe yandı, çengün
şeytanının bayrağı yerlere yıkıldı”
beytinde, “ûd ateşe yandı” ifadesiyle yer almıştır. Ûd’un bir mûsikî âleti anlamı dışında,
buhurdanlarda yakılan ve yakıldığı mekânın havasını güzel kokusuyla hoş bir hâle getiren öd
ağacı anlamına geldiği de burada hatırlanmalı ve ûd – ateş ilişkisi, değerlendirmede göz
önünde tutulmalıdır. Beyitte musikî âletlerinden, kemâçenin put, çengin şeytan ve ûdun ateşle
beraber anılması ve dışlanması göz önünde tutulursa, ûdun ateşe tapan mecûsîlerle de
321
ilişkilendirildiğini söylemek mümkündür. Beyit, yukarıda da ifade edildiği gibi, musikînin ve
musikî aletlerinin, insanları yoldan çıkaracak bir unsur ularak değerlendirilmesiyle ilgilidir.
SONUÇ
Bu mütevâzî incelememizde, iki Arnavut asıllı şâirimiz Taşlıcalı Yahyâ Bey ile Dukakinzâde Ahmed Bey’in divanlarında hayallere konu edilen, musikî âletlerini değerlendirmeye
çalıştık. Her iki şairimizin divanlarında yer alan musikî ile ilgili unsurlar, bu bildirimizde
sunduklarımızdan ibaret değildir. Her iki şairimiz de, musikî makam ve usulleri, perde ve tel
gibi musikî aletlerinin parçaları ile mutrib ve Dâvud gibi musikî ile ilgili olan unsurları
beyitlerinde ustalıkla kullanmışlardır. Bu dar kapsamlı çalışmamızın da gösterdiği gibi, Divan
şairlerimizin musikîye ve musikî âletlerine olan ilgisi sanıldığından daha fazla ve önemlidir.
Bu çalışmamızın, diğer şâirlerimizi de içine alan, daha geniş kapsamlı çalışmalara öncülük
etmesini umut ediyorum. Konu ile ilgilenecek değerli araştırmacılarımıza, Divan şiirinde
mûsikî ve musikî unsurlarıyla ilgili olarak, tahmin edilenden çok fazla malzeme
bulunduğunu, otuz yılı aşkın zamandan beri bu konuda yaptığım divan tarama çalışmalarına
dayanarak ifade etmek isterim. Lisans, yüksek lisans ve doktora çalışması yapmak niyetinde
olan genç arkadaşlarımızın bu konuya zihinlerinin bir köşesinde yer vermelerini tavsiye
ederim.
KAYNAKÇA
BOZKURT, Nebi, “Def”, DİA, C.: IX, s. 83-85.
DEVELİOĞLU, Ferit (haz.) (2000), Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lûgat (eski ve
Yeni Harflerle], 17. Bs. Yay. haz.: Aydın Sami Güneyçal, Aydın Kitabevi, Ankara.
GÜLDAŞ, Ayhan, “Çeng”, DİA, C.: VIII, s. 268-269.
KARAKAYA, Fikret, “Kemençe”, DİA, C.: XXV, s. 250-252.
KARAKAYA, Fikret, “Nefîr”, DİA, C.: XXXII, s. 525.
KARAKAYA, Fikret, “Nakkâre”, DİA, C.: XXXII, s. 326.
KARAKAYA, Fikret, “Rebap”, DİA, C.: XXXIV, s. 493-494.
PARLATIR. İsmail (2008), Atasözleri ve Deyimler-II, Deyimler, Ankara Yargı Yayınevi.
.................. (2009), Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara Yargı Yayınevi.
SANAL, Haydar, “Kös”, DİA, C.: XXVI, s. 270-272.
SEFERCİOĞLU, Mustafa Nejat (1971), Dukakin-zâde Ahmed Bey Divânı (Gazeller),
haz. Mustafa Nejat Sefercioğlu, Ankara, (AÜ ,DTCF, Basılmamış Bitirme Tezi).
........................ (1994), Dukakin-zâde Ahmed Bey, DİA, C.IX, s. 446.
322
…………........ (1999), “Dîvan Şiirinde Mûsikî ile İlgili Unsurların Kullanılışı”, Osmanlı, C.
9, s. 649-668.
…………......... (2000), Nev’î Divanı’nın Tahlili, 2.bs., Ankara, Akçağ Yayınevi.
ŞEMSEDDİN SÂMİ (1989), Kâmûs-ı Türkî, (Sami’s Turkish Traditional Dictionary,
Turkish - Turkish in Arabic Script), Volumes I & II. Librairie du Liban, Beirut.
UYGUN, Mehmet Nuri, “Ney”, DİA, C.: XXXIII, s. 68-69.
YAHYÂ BEY (1977), Dîvan. Tenkidli basım. Haz. Mehmet Çavuşoğlu, İstanbul.
YTS (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Düzenleyen: Cem Dilçin, Ankara TDK Yayınları.
http://kemence.nedir.com/#xzz3W2goWHTb
http://saz.nedir.com/#xzz3W39RZD2e
http://tr.wikipedia.org/wiki/Def
https://wikipedia.org,wiki/Tambur
http://tr.m.wikipedia.org,wiki/Utt
http://tr.wikipedia.org/wiki/Zurna
http://www.msxlaps.org/forum/müzik-aletleri/31061-telli-calgilar-rebap.htlm#ixzz3WVsml
http://www.msxlabs.org/forum/soru-cevap/293662-nekkare-nedir.htm#xzz3W34g6PN2
323
KARACAOĞLANIN GÖZÜNDEN ÇUKUROVA COĞRAFYASI
Doç. Dr. Bülent ARI
MKÜ Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi
[email protected]
ÖZET
Çalışma, 17. Yüzyılda yaşadığı düşünülen Çukurovalı Karacaoğlan’ın Türk Halk
Edebiyatı içerisindeki yerini ortaya koymaya çalışan bir Giriş bölümü ile başlamıştır.
Sonrasında Karacaoğlan’ın şiirlerindeki Sosyal Çevre, Hayvanlar-Bitkiler , Doğa İle İlgili
Unsurlar (Sular, Dağlar, Ovalar, Mevsimler, Rüzgarlar…) ve bir Sonuç bölümü ile
sürdürülmüş; ardından örnek şiirlerin nereden alındığı , nasıl kullanıldığını gösteren bir
Sonnot ve Kaynakça bölümü ile tamamlanmıştır.
Bildirinin yazım sürecinde bölümler yeteri kadar örnek şiir parçasıyla desteklenmiştir.
Çalışmanın sonucunda şu bulgulara varılmıştır: 1- Âşığın şiirlerinde aşk, doğa, ayrılık v.b.
konuları toplum yaşayışı içerisinde gerçekçi bir anlayışla dile getirdiği söylenebilir. 2Şiirlerde geçen meyveler, çoğu zaman sevgili veya güzelin çeşitli uzuvlarının niteliğini
göstermek amacıyla kullanılmıştır. 3- Karacaoğlan’ın şiirlerinde engin ovalar, başı dumanlı
karlı dağlar, coşkun akan sular, yüksek yaylalar, tüm gerçeklikleriyle gözler önüne serilmiş;
zaman zaman da doğa âşığın duygu ve düşüncelerini ifade etmek için kullandığı bir araç
olmuştur.
4- Kısacası, Karacaoğlan şiirlerinin asıl konusu olan insan ile doğayı ve doğa
unsurlarını çok uyumlu bir şekilde resimlemiş; adeta bir ressam titizliğiyle tablolar bütünü
halinde bizlere sunmuştur.
Anahtar Kelimeler: Karacaoğlan, Çukurova,Coğrafya, Çukurova Coğrafyası
ABSTRACT
The study started with the part of Introduction that revealed the position of
Karacaoğlan from Çukurova, who is thought to have lived in the 17th century, in Turkish Folk
Literature. Then, it was followed by Social Environment, Animals-Plants, Elements Related
With the Nature (Water, Mountains, Plains, Seasons, Winds …)in Karacaoğlan’s poems and
the part of Conclusion; afterwards it was completed with an Endnote and References showing
where the sample poems were taken and how they were used.
During the writing process of the proceedings, the parts were supported with enough
sample poems. The following findings were concluded as a result of the study: 1- It can be
told that the minstrel expressed love, nature, separation etc. realistically and socially in his
poems. 2- Fruits used in the poems were generally used for representing the lover or beauty
of one of her body parts. 3- In Karacaoğlan’s poems, wide plains, tipsy and snowy
324
mountains, gushingly flowing water and high plateaus were expressed with all thir reality,
and sometimes the nature was used as an instrument to show the minstrel’s feelings and
thoughts.
4- Briefly, Karacaoğlan illustrated human, nature and natural elements which were
main theme of his poems very harmoniously, and presented us as a whole table like an artist.
Key Words: Karacaoglan, Çukurova, Geography, Geography of Çukurova
Giriş
Adana ve çevresinde Karacaoğlan ile başlayan bir âşıklık geleneğinden söz edilebilir.
Aslında Türk Halk Edebiyatı içerisinde 16-19. yüzyıllar arasında altı Karacaoğlan ile
karşılaşırız (Başgöz, 1977:5). Bunlardan 16. yy’da yaşayan Karacaoğlan’ın asker olduğu
dolayısıyla da Bektaşi olduğu konusunda araştırmacılarımızdan Şükrü Elçin, Umay Günay ve
İlhan Başgöz’ün aynı fikre sahip oldukları görülmektedir. (Sakaoğlu, 2004:30).
Bizim şiirlerini incelediğimiz Karacaoğlan ise bunların içerisinde en tanınmışı olan
Çukurova çevresinde yaşamış Karacaoğlan’dır. Söz konusu Karacaoğlan, araştırmacıların
ifadesine göre 17. yy.’da yaşamıştır. Adı Halil ya da Hasan’dır; Düziçi, Fekeli veya Mutlu
olduğuna yönelik rivayetler vardır (Arı, 2009:124). Örneğin Öztelli, Karacaoğlan’a ait
cönklerin 17. yy.’a tarihlendirilmesi, ayrıca IV. Murat’ın Bağdat seferinde (1630) şehit olan
Genç Osman için şiir yazmış olması ve Gevheri ile karşılaşmış olma ihtimalini dikkate alarak
17. yy.’da yaşamış olduğunu ifade eder (Öztelli, 1957: 1553) .Cenap Ozankan , Pertev Naili
Boratav ve Halil Vedat Fıratlı da aynı görüştedir (Ozankan, 1960:138), (Boratav ve Fıratlı,
1943: 128). İşte Çukurovalı Karacaoğlan da yukarıda sıralanan karışıklıklardan kısmetine
düşeni almış ve şiirleri diğer Karacaoğlanların şiirleriyle karıştırılmıştır (Boyraz, 1995:225).
Kısaca, Karacaoğlan’ın hayatı hakkında kesin bir belge ele geçmiş değildir; güvenilir
kaynaklara henüz sahip olamadığımız bir gerçektir. Yani bu konuda her araştırıcı farklı
yorumlarda bulunmuştur. Yine de gerçeğe en uygun tahminin 17. Olduğu söylenebilir. Bunun
için en önemli tanık Karacaoğlan’ın kullandığı dil, daha doğrusu o dönemin dil özellikleridir.
Karacaoğlan’ın sazına hakim olduğu ve sazını eline alarak çok yer dolaştığı söylenebilir
(Sakaoğlu, 2005: 115). Halk arasında anlatılan rivayetlerden onun badeli bir âşık olduğu
anlaşılmaktadır(Soylu, 1972: 15). Şiirlerinde aşk, doğa, gurbet, ayrılık gibi konuları, beşeri
ilişkiler içerisinde gerçekçi bir anlayışla dile getirdiği söylenebilir(BrıttannıcaCompton’s,
1992: 323.). Kısacası Karacaoğlan, doğa ve sevgi âşığıdır. O, aşkın verdiği sevinci doğa ve
yaşadığı coğrafya ile kaynaştırmış; yetiştiği yöreyi, halkın yaşama biçimini yansıtmıştır.
(Arı, 2006: 94).
Sosyal Çevre
Karacaoğlan ‘ın şiirlerinde gördüğümüz sosyal çevre ,il, aşiret düzenindedir ve göç
halindedir. Bunun için çoğu zaman göç sahneleriyle karşılaşmak muhtemeldir:
Türkmen kızı katarlamış mayayı,
Çekip gider , bir gözleri sürmeli .
Annaçtaki karlı dağın ardına
Aşar, gider yaylasına bir gelin.
325
…………………………………
82/121-2-4
………………………………..
83/122-4-4
Güzellerin salağına konarlar,
Ala gözlü Türkmen kızı,
Konup göçer, bir gözleri sürmeli.
Çeker gider göçlerini.
…………………………………
……………………..
82/121-3-4
261/369-1-2
Karacaoğlan ‘ ın şiirlerinde kız , sevgili , kadın somut bir kişilik kazanmıştır. Onun
şiirlerinde bu adı geçen güzeller, pınara inerler, yayık yayarlar, selam alıp, verirler; kısaca,
göçebe toplumda kadın erkek yan yana omuz omuzadır:
Böyle güzel m’olur köylü kızında?
Sabah namazında Belen ardından
Emirler ‘ den bir kız indi pınara.
Saydım, altı güzel ini pınara
……………………………….
……………………………..
369/499-2-4
7/10/-1-4
Selam verdim, almaz oldun;
Gelin kızlar yayık yayar bilekle.
……………
…………………………………
……………
Kadir, kıymat bilmez oldun.
250/351-3-1
Sallanıyor gümüş halhal kolunda.
159/233-3-3
Bu söylenenlerin dışında sosyal çevre verilirken, dönemin devlet adamlarından,
toplumu etkileyen faktörlerden, inançtan, toplum düzensizliklerinden ve adı geçen yemek
adlarından yola çıkarak bir sıralamaya gittik ; şimdi bunları sıralayalım:
Sana derim sana , ey Acem şahı!
…………………
Genç Ali paşa da , bir ünlü vezir
Üstüne mağribden asker geliyor.
…………..
………………
Tahtını yıkıp da mülkün almağa,
yetmiş bin mızraklı yanında hazır.
………………………………..
334/457-4-1
Sultan murad kalkmış kendi geliyor:
……………………………………
334/457-1,3,4
Gelen Ahmed Paşa kendidir kendi.
…………………………..
326
Altmış bin dal kılıç, kusuru cündi.
323/447-31
Evvel yakın idim şimdi ırağım.
Ben bu güzellerden görmedim kemlik,
Felek beni nazlı yardan ayırdı.
Her ne çektim ise felekten çektim.
………………………
……………………….
35/51-1-4
54/80-1-2
Bir yiğit gurbete çıksa,
Gör başına neler gelir.
Mardin , sılayı andıkça,
Yaş gözüne dolar gelir.
271/384-1
Karac’ oğlan eydür: başların tacı, Doldur ver badeyi , bir daha uzat;
Ayrılık şerbeti zehirden acı.
Ayrılık şerbetin ver , melil melil
…………………..
………………………..
42/62-3-2
32/47-2-4
Aşkın ataşından kül oldum , yandım .
Yar eline almış aşkın kılıncı;
………………..
Felek senin ihmal , imhal işinden .
………………
Çarha vurmuş , benim için zağlıdır.
231/335-3-3
65/97-3-3
Karac’oğlan der ki : içtim , bulandım;
İçip içip aşkın meyinden kandım.
327
…………….
49/73-4-2
Kadir Mevla ‘m, sen bak benim yüzüme, Cenneti alayı nasib et bana,
……………
……………………………
Cehennemin ataşıyla dağlama.
Sırat köprüsü ‘nden yolum bağlama
………………
………………..
328/453-3-3,4
328/443-1-3-4
Şimdiki beğlerin sazı çalınmaz.
Ustalar yapıyı tersine yapar,
Az rüşvet versem o da alınmaz.
Esnaflar işine hiyleler katar.
325/449-3-1,2
zamane kadısı altuna tapar,
Doğru, hak, şeriat sürülmez oldu.
325/449-2
İçli köfte gerek yola gidene ,
Bumbar dolması benzer harane.
332/456-8-1,2
Bamyayı severim , dolma hoş olur.
Ballı börek pişer , içi boş olur.
332/456-6-1,2
Hayvanlar ve Bitkiler
A)Hayvanlar
328
Karacaoğlan ‘ ın şiirlerinde hayvan adları da oldukça geniş bir yer tutmaktadır.
Hayvanlar, mekan tasviri yapılırken kullanıldığı gibi , onun sevgili ile ilişkisini anlatmasında
ve sevgiliyi tasvir etmesinde de büyük bir kolaylık sağlamıştır. (Arı, 2013: 79)
1)Ceylan
Ceylan şiirlerde en fazla adı geçen hayvandır. Sevgili tasvirlerinde ürkekliği,
yürüyüşü, zarifliği, baygın bakışları, pınar başına inişi gibi özellikleri ile benzetme
sanatlarına ortam hazırlar; ceren , maral vb. kelimelerle ifade edilir:
Çıkar , yücelerde salınır, gezer.
Ceyran yavru güzellere baş m’ola?
……………
228/331-3-4
Boynun eğmiş kıza yazık ;
iki gözü kara , ceran yavrusu,
…………………..
Telleri ceren o kızın
ağlayı ağlayı solduktan geri
………….
9/13-3-3
284/402-2-4
Aklım şaştı , garib belim büküldü;
Kaşlar hilal, gözler ahu cerandır.
………………
48/72-1-4
Sen bir dilbersin ki , melektir soyun;
Bakışın benzettim cerana dilber.
…………………
42/61-3-4
Karacaoğlan der ki : hanı maralım?
329
…………………..
Dağlar sana söyle var mı zararım?
232/337-4-1
Kömür gözlüm , benle gitmek dilersen,
Eğlen maral , eğlen , bile gidelim.
……………..
157/230-1-2
2) Kuzu
Karacaoğlan ‘ ın şiirlerinde “kuzu” kavramı da kullanılmaktadır. Özellikle anasını
kaybeden kuzular, keder ve ayrılık duygularının ifadesi için kullanılırlar:
Anasız kalmış da melek kuzular,
Anasız kuzuyu yatıramadım.
………………………
149/217-3-3
Kuzu , bir bakıma sevgilinin küçüklüğünün bir sembolü iken , diğer yandan da
baharın müjdecisidir:
Türkmen ili yaylasına yürüsün,
Ak kuzular melesin de gidelim.
……………………………..
33/48-2-4
Yarın bizim ile bahar yetişir,
Körpe kuzu melesin de gidelim
…………………
157/230-3-4
3)At – Deve
Yine , bu şiirlerde at , deve (maya ) gibi hayvan adlarına da rastlamak mümkündür.
At, özellikle de arap atı göçebe kültürde önemli bir yer tutar:
330
Altı arab atlı , hem mavi donlu;
……………
Serdarlar serdarı , tepesi tuğlu;
Şah Bayezid ile ölçer boyunu,
Bu da bir gün kendisine derd olur
335/458-2-1
Arab ata bini cirit atanlar,
………………………
Görünmüyor gözü kanlı delimiz.
327/452-1-3
Ayrıca at , yiğidi yiğit yapan, onu tamamlayan bir unsur olarak karşımıza çıkar:
Yiğid yiğidin kardaşı,
At yiğidin öz kardaşı.
……………………..
363/491-3-1,2
Deve ise “maya” kavramıyla ifade edilir .Güzellerin göç zamanlarında mayayı
katarlayıp götürmeleri yine şiirlerde güzel bir şekilde tasvir edilmiştir:
Katarında telli maya ,
………………………..
Camalın benzettim aya
261/369-2-1
Ayrıca , sevgili , yürüyüşü itibariyle mayaya benzetilir:
Azca baha ile satın alınmaz,
Beğlik maya gibi geçti sabahtan.
…………………………….
128/186-2-4
Yürüyüşün tülü maya ,
…………………
Güller topla benim için
261/370-2-3
331
4)Kuşlar
Karacaoğlan , şiirlerinde kuşlara da oldukça yer vermişitr. Kuş kavramı , bazan
mücerret ( yalın) olarak ele alınmıştır;
Rüzgar esen , dallarınız atışır,
Kuşlarınız birbiriyle ötüşür.
………………..
80/118-3-2
a)Bülbül
Çoğu zaman bu kuşların ismi verilerek onlardan bahsedilmiştir. Bülbül ‘ ün bunlar
arasında ayrı bir yeri vardır. Doğu edebiyatındaki gül – bülbül ilişkisi Karacaoğlan’ ın
şiirinde de görülür:
Şirin ‘ in aşkına söyler sözünü,
Bozulmuş siyeci , virane bağlar;
Şeyda bülbül gibi dilin sevdiğim .
Bülbülün konduğu güller perişan.
…………………
85/125-14
……………………..
78/115-2-4
Bağıran , çağıran aciz bülbülüm;
………………………
Ne kadar bağırsam , duymuyor g2ülüm.
……………..
54/137-5-1,2
b)Turna
Turna ise şiirlerde bülbülden sonra adına en fazla rastlanılan kuşlardandır. Haberci
sayılır ve sıla , hasret , gurbet duygularını dile getirir.:
Gökyüzünde katarlanmış turnalar,
……………
Onlar da çığrışır, baz gele deyi.
332
37/54-3-3
Turnam gelir süze süze,
Deniz kenarında yerler hurmayı
……………………
Kılavuz ederler telli turnayı.
Ötüşerek idi düze
Kavil kurduk bahar , yaza;
……………………
82/121-12-2
Gönül yardan ayrılır mı ?
275/388-3-1
Irak , yakın diye , eğlenip kalma;
Turna , yârim selam saldı, gel deyi .
…………………………………..
348/471-34
c)Ördek
Göl, akarsu gibi unsurlarla birlikte ördek kavramını da görmek mümkündür. Ördek “
suna , bahri , gövel ördek” gibi adlarla anılır. Sevgilinin birtakım özelliklerini ( boyu, göğsü,
süzülüşü) tasvir etmek amacıyla da kullanılır:
Hey ağalar , gelin seyran edelim,
Gövel ördek gölden uçtu sabahtan.
……………………..
127/186-1-2
Seherin yelleri, şafakın bendi;
Yeşil başlı gövel ördek ,
Hanı usul boylu sunam gelmedi.
……………………
…………………..
Uçar gider, göle karşı.
135/196-4-4
307/434-1-1
333
Gövel ördek gibi gölden göllere,
………….
Çırpına çırpına yüzer ikisi.
63/94-1-1
d)Kuğu
Yine , zarafeti, beyazlığı, göl ve pınarlarda oluşundan dolayı , kuğu da sevgili
tasvirlerinde yer alır:
Göllerde kuğular olur,
Ablak kuğu , akça kuğu,
………………………
Göğsü ak , kara benlidir.
……………………
Dal oynuna söydün bu gün
315/439-7-2
255/360-1-2
5)Diğer Kuşlar
(keklik , güvercin , tavus , şahin, balaban, ispir , kumru , dudu)
Karacaoğlan ‘ın şiirlerinde geçen diğer kuşlar arasında keklik , güvercin , tavus şahin,
balaban , ispir , kumru , dudu kuşları adını zikredebileceğimiz diğer kuşlardır. Bunların hepsi
sevgilinin tasviri ( yürüyüşü , topuğu , göğsü , bakışı ve sesi ) ve Karacaoğlan’ın sevgilisiyle
ilişkisini belirtmek için kullanılır:
Kınalı keklik gibi oynar sekersin
…………..
Tor kuş gibi ağzın ağzın bakarsın
100/146-2-1
Kadife şalvarlı , tül libaslının;
Güvercin topuklu , sarı meslinin ;
………………
Elleri kınalı , kumru seslinin;
Göğsü nakış nukuş , tavus kuşuna
…………………
Benzettim yavrıyı seçemiyorum.
127/185-3-3,4
334
……………….
Zülüfü gerdana tarayışlının.
89/131-2
Ayağına geymiş altından nalın,
Gel dudu dillim , gel , karşımda salın.
………………….
81/120-2-2
Tülü maya türüyüşlüm,
İspir balaban bakışlım.
………………….
262/370-3-2
Üsküfün aldırmış şahan bakışlı
………………
Ver bana bir güzel , gönlüm eğleyim.
363/490-3-3
B)Bitkiler
Karacaoğlan ‘ ın şiirlerinde yaşanan çevre nitelenirken bitkilere de önemli bir yer
ayrılmıştır. (Arı, 2013: 85)
1)Çiçekler
Bu şiirlerde adı geçen çiçekler arasında gül , lale sümbül menekşe , reyhan ,
çiğdem , nergiz , karanfil vb. çiçekleri görmek mümkündür. Şimdi bunları teker teker ele
alalım.
a) Gül
Bahar ve sevgili tasvirlerinde , bülbülün adının geçtiği yerlerde gülden
bahsedildiği görülür;
Irmak kenarında , derya yüzünde,
Kuğuya benzettim güller içinde
……………………………
206/300-1-4
Yazın geldiğini neden bileyim;
Bülbül dikendedir, güller daldadır.
…………………………..
338/463-1-2
335
Gül yârim oturmuş zerbab üstüne iki bülbül bir kafeste öterim,
……….
Konmaz mıyım yeni açmış güle ben
?
Hiç bakmıyor yaranına, dostuna.
60/90-2-1
………………………
7/9-3-4
Özellikle de sevgilinin yüzünün tasviri yapılırken gülün bir benzetme
unsuru olarak kullanıldığı dikkati çeker:
Karacaoğlan söyler : durmam burada:
Gül yüzlüm, fikrime düştü bu ilde.
………………
53/79-4-2
Bahçanda açılan gonca gül gibi , Al yanaklar domur domur terlemiş
Dizip al yanağa soldurma beni
Rahmetin güllere yağdığı gibi
10/14-3-3,4
42/62-2-3,4
Aşık olup senin hüsnün bimağına ,
Kırmızı güllerin dermeye geldim.
……………
18/27-5-4
b)Lale – Sünbül
Lale ve sünbül , gülden sonra en fazla adı geçen çiçeklerdir . Genellikle
bir arada kullanılırlar. Bunlardan sünbül, sevgilinin saçlarının kıvrım ve
kokusunu belirtmek için kullanılır . Yine , lale ve sünbül , dağ, yayla
güzelliğini ; bahar tasvirlerini süsler:
Kırıkhan ‘ dan yüklediler göçünü,
Lalesi , sünbülü boynun eğişin,
Mor sünbülle donattılar saçını. …… ………………..
…
………… Rayihası tatlı gülü yaylanın.
Gülleri gördüm de bulandım bugün. İller de konup göçerler,
223/325-1-3
Lale sünbülü biçerler
………………
315/439-9-2
Sabahleyin , seher yeli değince;
Lale verip , sünbül boyun eğince;
…………………………………
Yaz gelip/ de beş ayları doğunca
Çekilir sağmalı, yozu dağların.
174/254-1-2
c)Menekşe
336
Menekşe , küçük , eğri boyunlu, hoş bir çiçektir . bundan dolayı ,
sevgili tasvirlerinde kullanılır. Boynu bükük oluşu, bazan şairin kendi
duygularını onunla özdeşleştirmesine de neden olur :
Yavrı, niçin boynun eğri tutarsın?
Senin derdin benden beter menevşe.
144/210-2-3,4
Sünbüllü menevşe gözler
Durur, yemenli yemenli
247/352-3-3,4
d) Diğer Çiçekler
(reyhan, çiğdem , nergiz , sarı, çiçek, karanfil…)
Reyhan ,çiğdem , nergis sarı çiçek , karanfil vb. Karacaoğlan ‘
ın şiirlerinde adı geçen diğer çiçeklerdir. Bunlar, sevgilinin kokusunun tasviri
veya doğa tasviri için kullanılırlar: (Arı, 2013: 87)
Sarı çiğdem küme küme serilmiş, Yayla çiçeği kokuşlum,
………
Nergiz topla benim için
Taşlarında kekik, reyhan derilmiş. …………
…….
262/370-3-4
159/233-2-1,2
İki güzel bir araya gelince,
Oğlan kıza nerkis verir, gül alır
…….
223/324-1-4
Biri reyhan , biri güldür;
……………
Ne hoş kokar memeleri.
283/400-3-3
Koç yiğit eğlencesi , koç çelebi . Yüzdüğün gölün siyeci.
Çevresi reyhanlı bağlar görünür, Karanfil gül gerek idi
…………………
……………..
214/312-2-4
272/385-3-4
Sarı çiçek sarvan kurmuş oturur;
…………..
Karışmış Güllere çimenin dağlar.
233/339-2-3
2-Ağaçlar
337
Bu şiirlerde ağaçlardan pek bahsedilmez . Adı geçen üç, dört ağaç vardır. Bunlar da selvi,
kavak , söğüt ve ardıç ağaçlarıdır.
a) Selvi
Karacaoğlan’ ın şiirlerinde selvi, geniş yer tutar ve sevgilinin boyunun
mazmunu olarak kullanılır:
Hayran oldum kaşlarına, boyuna: Elimden aldırdım bir selvi dalı,
Usul boyu selvi dala uydurmuş.
……………..
…………………..
Domurcuk memeli yardan ayrıldım.
71/1058-2-4
77/114-2-32
b)Diğer Ağaçlar
(Ardıç, söğüt , kavak)
Bunun yanında doğa tasvirlerinde ardıç, söğüt , kavak vb. ağaçlara da
rastlamk mümkündür:
Kan ardıçlı kamalaklı yüceler,
Elim ile dikteceğim söğüdü,
………………………….
…………………..
Selvili söğütlü yerin var dağlar.
Öğüdü başıma dirsem ne idi .
………………………..
97/141-3-1
87/128-1-3,4
Garbi değmiş kavak gibi sallanır,
…………………..
Yürüyüşü ne hoş olur güzelin.
116/168-3-3
3- Meyveler
Meyvelerden ise , “alma “ yanak için bir benzetme unsurudur. Yine ,
kiraz “ dudak “ turunç , ayva , şeftali “göğüs” nar “yüz” için bir benzetme unsurudur:
Alma yanak , kiraz dudak , diş sedef,
…………………………………..
İspir ala gözler mil ile oynar.
163/238-1-3
Memelerin turunç olmuş
,…………………
Zülüflerin tel mi yoksa?
267/377-4-3
O kiraz dudaklar , nar gibi yüzler,
………………………………….
Kız beni anlıyor sendeki gözler.
173/252-2-2
Şeftalilerin ballanmış
…………………………
Sorulmayı sorulmayı,
305/432-2-3
338
Ayva , turunç mekan tutmuş koynunu;
……….
Kokar güller gibi , teri mi bilmem?
183/265-3-3
Doğa İle İlgili Diğer Unsurlar
Karacaoğlan’ın şiirlerinde yüksek yaylalar , engin ovalar, coşkun akan sular ,
başı dumanlı dağlar, mevsimler, rüzgarlar, ay, güneş, yıldızlarla ilgili niteleme ve
benzetmelere de sıkça rastlanır. Karacaoğlan bu tarz şiirlerinde doğayı olduğu gibi
resimlemez. Doğa , onun kendi duygularını anlatabilmesi için bir araçtır; ona
benzetme , karşılaştırma olanakları sunar:
Gâhi bir bulanmak kisb ü karımdır,
Tuna seli gibi akar, yürürüm .
…………………………………..
90/132-4-4
Yaz bahar ayında faşa seliyim,
Akar boz bulanık kardan gelirim
…………..
172/350-3-2
Kızlar gitti deyi , pınar ağladı;
Acıştım , yüreğim yandı bu nara
9/12-4-3
İli göçmüş mayaları bağrışır,
İller melil melil, bilmem nedendir?
…………………………
40/58-4-4
Yavrı , niçin boynun eğri tutarsın?
Yârim yaylamağa gelmiş otağı;
Senin derdin enden beter , menevşe. Canım , sana bu yaylalar vurgundur.
…………………..
……………………………
144/210-2-4
47/70-2-4
Çukurova bayramlığın geyerken,
Çıplaklığın üzerinden soyarken,
Şubat ayı kış yelini kovarken,
Cennet dense sana yakışır dağlar.
80/118-1
A)Mevsimler
339
Mevsimler içerisine en fazla adı geçen bahar mevsimidir. Bu mevsimde
karlar erir , yollar açılır; sular coşar , etraf yeşillenir ve doğa bir canlılık kazanır: (Arı,
2013:92)
Ala gözlüm benim ile gidersen,
Bahar ayları gelsin de gidelim.
………………
33/48-1-2
Evvel bahar , yaz ayları çatıldı;
Paralandı bulut , göğe atıldı .
Akan sular kar, buz oldu , tutuldu,
Dalgalanıp göller ağlamasın mı ?
101/147-1
Evvel bahar, yaz ayları gelende
………………………….
Bahçada açılan güller öğünsün.
101/148-1-1
Erisin dağların karı , erisin;
İniş seli düz , ovayı bürüsün.
33/48-2
Benden selam söyle kuğu, kazlara,
Kuru göller sulanacak zamandır.
………………………
102/149-2-4
Ayrıca , bahar ile yaz aylarının başlangıcını temsil eden “ beş ayları” da
bu şiirlerde sıkça geçmektedir:
Yaz gelip de beş ayları doğunca,
……..
Açılmış bahçanın gülleri güzel.
218/318-1-1
Yaz gelip de beş ayları doğunca ,
…………..
Boz bulanık akar kuru dereler.
221/321-1-1
…………….
Selleri gördüm de bulandım bugün.
Lalesi yetmiş de sünbülü taze ;
Gülleri gördüm de bulandım bugün.
223/325-1-1
çıkmaktadır;
………….
Akar boz bulanık selinden sakın.
219/319-1-1
……………..
Çiçekler açılır, gülden ziyade.
221/322-1-1
Yaz gelip de beş ayları doğunca
………….
Kıvrım kıvrım gider yolu yaylanın.
222/323-1-1
Yine , şiirlerde bahar, aşk mevsiminin bir başlangıcı olarak karşımıza
Evvel bahar yaz ayları gelende ,
Lale sünbül dallanacak zamandır.
Yaz gelip de mbeş ayları doğunca
Ol çayların kenarını sel alır,
340
Koç yiğitler sılasını arzular,
Yâre name gönderecek zamandır.
…………………………
102/149-1-3,.4
İki güzel bir araya gelince,
Oğlan kıza nerkis verir, gül alır.
……………….
223/324-1
Şiirlerde sonbahar pek işlenmez. Karacaoğlan , kış mevsimini de hiç
sevmez ve ondan ürker:
Bir gece yatsam da misafir etmez,
Kışın azgın olur yüzü dağların .
…………………
177/254-4-4
Ağlamışsın gözlerinin yaşı ne ?
Uğramışsın zemherinin kışına .
212/308-3-1,2
Yine dumanlandı dağların başı,
aceb yavrımın da ili kış m’ola?
……………
227/331-1-2
80/118-1-3,4
B)Dağlar
Dağlar , âşığın kullandığı doğa unsurları arasında geniş yer tutarlar.
Şair, hislerini onlarla paylaşır ve bir çok şiirinde onlarla hasbıhal eder:
Rüzgar eser, dallarınız atışır,
Yörü , behey Bulgar Dağı!
Kuşlarınız birbiriyle ötüşür,
Senden yüce dağ olma mı ?
Ören yerler bu bayramdan pek üşür.
………………………….
Sünbül niçin yaslı bakışır , dağlar?
247/353-1-2
……………………………..
80/118-3-4
Dinleyin ağalar, size söyleyim,
Arş u kürsü gider yolun var , dağlar.
………………………………
87/128-1-2
Kurtlar konmuş , mor sünbüllü yurdlara,
Türlü libas giymiş yüzü dağların.
………………………….
175/254-5-4
Yüce dağlar, sen de bana dönesin:
…………………………………..
Ayrılasın yareninden, eşinden !
232/337-4-3
C)Sular
341
Karacaoğlan ‘ ın şiirlerinde geçen doğa unsurlarından birisi de sulardır .
bunlardan akarsular, göller, şairin ruh durumunu yansıtmak için benzetme ve
karşılaştırmaya olanak vermek için kullanılır:
Yaz bahar ayında paşa seliyim ,
Akar , boz bulanık kardan gelirim.
172/250-3-1,2
vardır.
Tuna suyu gibi çağlar, akarım
Y el estikçe hazan gibi solarım.
1/1-2-1,2
Çıkıp yücesine seyran ederken,
Kolda götürürüm yavrı baz gibi
Gördüm ak kuğulu göller perişan .
Yüzerim göllerde boymul kaz gibi
76/112-1-1,2
233/338-3-1,2
Bu su kaynaklarından en fazla adı geçenler pınarlardır. Pınarın özel bir yeri
Şair , güzelleri buralarda görür , onlarla buralarda buluşur. Kısacası , kızların
çeşme ve pınar başlarında toplanmaları da bu duruma ortam hazırlar:
Salını salını yürekler ezer,
Eymirli’ den bir kız geldi pınara.
……………………
367/497-2-4
Aktı pınarları, suyu çağlıyor.
………………………..,.
İnim inim güzelleri ağlıyor.
222/323-2-1
Böyle güzel m’olur köylü kızında?
Emirler’ den bir kız indi pınara.
……………..
369/499-2-4
Oturmuş pınara kız ile gelin,
Onlar birbirine arz eder halın.
366/495-1-1,2
Gün doğmadan şavkın düşmüş pınara,
Gün üstüne bir gün daha doğar mı?
31/45-2-3,4
Gün üstüne bir ün daha doğar a,
Güzel senin ziyaretin pınar mı?
…………………………………
31/45-2-3
Sallanı sallanı suya gelmişsin,
Güzel senin ziyaretin pınar mı ?
……………………………
31/45-2-3
Umman, derya gibi kelimeler de şiirlerde geçmektedir. Bunlar, mekan ifadesi;
sonsuzluk , büyüklük gibi kavramları karşılamak için kullanılırlar:
Karacaoğlan gene coştu, bulandı;
342
İnip aşkın deryasını dolandı.
……………………
7/10-3-2
Ulu sular gibi durulup akma ,
………………
Her gördüğün güzele meylle bakma.
206/299-2-1
D)Yaylalar
Yaylalar da göçerler için önemli bir yer sahiptirler .Baharla birlikte yaylalara göçülür. Bu göç
esnasında Karacaoğlan’ın yaylaları tasvir ettiği gözlenir: (Arı, 2013: 96)
……………………..
33/48-2-3
Menevşe yaylanın Perçem Beli’ ni
……………..
Lale sünbül bürüsün de gidelim.
157/230-2-3
Kervan yaylasını, Perçem Beli’ni ,
…………………
Lale sünbül bürüsün de gidelim.
33/48-2-3
Yeşil ardıç, reyhan, sünbül kokuşur,
Fesleğen yayla anber toprak yolunda.
…………….
159/233-1-4
E)Ovalar
343
Ova kavramı bir genişlik , enginlik sembolü olarak göze çarpar. Karacaoğlan gördüğü
yerleri tasvir ederken doğal olarak ovadan da bahseder:
Erisin dağların karı erisin;
İniş seli düz ovayı bürüsün.
…………..
33/48-2-2
Yine göründü Gündeşli Ovası
……………..
Hani , sana konun akça melekler?
228/332-1-1
Çukurova bayramlığın geyerken,
……………
Çıplaklığın üzerinden soyarken,
80/118-1-1
F)Ay , güneş , yıldız
Ay, güneş ve yıldız gibi doğa unsurları , kendi anlamlarından soyutlanarak, sevgilinin
güzelliğini tasvir için kullanılırlar:
Aydan örnek almış , kaşın eğmişsin;
………………………….
Kudretten mi ala gözün sürmesi?
43/64-1-1
Gün üstüne bir gün daha doğar a.
Bedir olmuş ay yerinde ,
………………………..
Seher yıldızı , ülker yıldızı.
367/497-3-3
374/506-4-3,4
Ala gözlerini sevdiğim dilber,
344
Niçin benden ay yüzün döndürdün?
…………
22/32-1-2
G)Rüzgarlar
Seher yeli , sevgilinin sesini , kokusunu getiren bir unsur olarak karşımıza çıkar. Ayrıca ,
baharın simgesi olarak da garbi yeli kullanılır: (Arı, 2013:99)
Benden selam eyle sevgili yâre,
Benim için dostun uğra yanına,
Perişan hatırın sor , seher yeli.
Uğra sen yanına gör , seher yeli.
………………
………………….
56/83-1-2
56/83-3-4
Garbi yeli serin değer,
Garbi yeli yeğin eser
…………
……………
Akçadeniz dalga döğer.
Deli poyraz sana küser.
282/397-4-1
281/397-2-1
Zülfüne bir dokunayım,
Esen garbi yel et beni
………………..
258/364-1-4
Sonuç
Karacaoğlan’ın şiirlerinde karşılaştığımız sosyal çevre göç halinde ve aşiret düzenindedir. Bu
yüzden de doğa ile iç içe bir ortamla karşılaşırız. Karacaoğlan’ın şiirlerinde bu ortam
içerisinde ceylan, kuzu, maya (deve), at, bülbül, turna, ördek, kuğu gibi hayvanlarla
karşılaşırız. Hayvanlar yer tasviri yapılırken kullanıldığı gibi; sevgilinin nitelikleri verilirken
ya da sevgili, güzel ile Karacaoğlan’ın ilişkisinin anlatılması esnasında kullanılır.
Ele aldığımız şiirlerde çiçeklerden gül, lale, sümbül, reyhan, çiğdem, nergiz, karanfil,
menekşe gibi çiçeklere rastlarız. Bahar ve sevgili tasvirlerinde gül, lale, sümbül, reyhan ve
yayla çiçeğinin kullanıldığını; sevgilinin güzelliğinin, kokusunun, saçlarının kıvrımlarının
345
bu çiçeklerle ifade edildiğini; menekşenin ise boynu bükük oluşu dolayısıyla Karacaoğlan’ın
kendisiyle özdeşleştirildiğini söyleyebiliriz.
Âşık doğa tasvirlerinde selvi, kavak, söğüt ve ardıç ağaçlarından söz eder. Şiirlerde geçen
meyveler çoğu zaman sevgili veya güzelin çeşitli uzuvlarının nitelenmesi için kullanılır.
Örneğin kiraz, dudak; alma ise yanak için bir benzetme unsurudur. Karacaoğlan’ın şiirlerinde
yüksek yaylalar, engin ovalar, coşkun akan sular, başı dumanlı dağlar; ilkbahar, yaz ve kış
mevsimlerinden bahsettiği ve zaman zaman hislerini onlarla paylaştığı, dertleştiği; onlar
aracılığıyla ifade ettiği –Çukurova’nın yeşillenmesinin bayramlık giyen bir çocuğa
benzetilmesi, kışın sert ve acımasız olmasından dolayı azgın yüzlü bir insana benzetilmesi
gibi- görülür.
Kısacası Karacaoğlan, halkın yaşayışını, giyim-kuşam ve davranışlarını, doğa ile çok uyumlu
bir şekilde şiirine yansıtan; adeta doğa unsurlarını resimleyerek bir tablolar bütünü halinde
şiirlerinde yansıtan önemli bir halk âşığı olarak edebiyatımızda önemli bir boşluğu doldurmuş
ve kendisini izleyen âşıklara da örnek olmuştur.
Sonnot: Şiirler Müjgan CUNBUR’un Karacaoğlan (1985, KTB Yay.) kitabından alınmıştır.
Rakamlar sırasıyla sayfa, şiir sayısı, dörtlük sayısı ve dizeyi ifade etmektedir.
Kaynakça
ARI, Bülent (2006); “Karacaoğlan’ın Şiirlerinde Sevgilinin Giyim Kuşamı”, Türk Kültürü ve
Hacı Bektaş Veli Dergisi, Sayı: 38, Ankara.
ARI, Bülent (2009); Adana’da Geçmişten Bugüne Âşıklık Geleneği (Karacaoğlan-1966)
Altın koza Yay., Adana.
ARI, Bülent (2013); Karacaoğlan’da Benzetme ve Nitelemeler, Color Ofset, İskenderun.
BAŞGÖZ, İlhan (1977); Karacaoğlan, Cem Yay., İstanbul.
BORATAV, P. Naili-Fıratlı, H. Vedat (1943); İzahlı Halk Şiiri Antolojisi, Ankara.
BOYRAZ, Şeref(1995); “Karacaoğlan’da Hayvan ve Bitki Adlarının Fonksiyonu”, TUBİAR,
Ankara.
BRITTANNICA COMPTON’S (1992); “Karacaoğlan Mad.”, Ana Yay., İstanbul.
OZANKAN, Cenap (1960); Kırk Halk Şairi, Tan Matbaası, İstanbul.
ÖZTELLİ, Cahit (1957); “Karacaoğlan’ın Yaşadığı Çağ”, TFA Yay., Ankara.
SAKAOĞLU, Saim (2004) Karacaoğlan, Akçağ Yay. Ankara.
SOYLU, Sıtkı (1972); “Karacaoğlan” Mutlu Olmak, Sayı 5-6, Mut.
346
KEMAL TAHİR’İN “RAHMET YOLLARI KESTİ” VE FRIEDRICH
SCHILLER’IN “HAYDUTLAR (DIE RÄUBER)” ESERLERİNDEKİ
EŞKIYA FİGÜRÜ
Arş. Gör. Elif AKTÜRK
Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Alman Dili ve Edebiyatı Bölümü, Ankara/Türkiye
[email protected]
ÖZET
Bu çalışmanın amacı, 18. yüzyıl Alman Edebiyatı’nın toplumsal sorunlara eğilen
önemli yazarlarından Friedrich Schiller’in, Alman Edebiyatında Fırtına ve Coşku dönemi
özelliklerini yansıtan beş perdelik dramı Haydutlar ile yine toplumsal sorunlara olan
duyarlılığını eserlerinde sıklıkla görebildiğimiz ve Türk Edebiyatında kalıcı bir yer edinmiş
olan Kemal Tahir’in Rahmet Yolları Kesti adlı romanındaki eşkıya figürünü karşılaştırmaktır.
Gerek aynı, gerekse farklı dillerde, yüzyıllarda ve kültürlerde yazılmış, gerek aynı
yazara ve gerekse farklı iki yazara ait eserlerin biçim ve içerik yönünden karşılaştırılması
sonucu benzerliklerin ve farklılıkların tespit edilmesine dayanan ve Genel Edebiyat Biliminin
bir dalı olan Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi, kültürlerin yoğun etkileşim içerisinde olduğu
21. yüzyılda, edebiyat aracılığıyla “öteki”ni ve böylece “kendimizi” tanımak için Edebiyat
Biliminin başvurduğu önemli bir bilim dalı olarak karşımıza çıkmaktadır.
Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi, kuramsal kimliğiyle de bu çalışmada bize, farklı
yüzyıllarda ve kültürlerde yaşamış iki yazarın eşkıya figürünü nasıl ele aldıklarını göstermesi
açısından en uygun kuram olarak görünmektedir.
Çalışmada ilk olarak Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi ve bu çalışmada yararlanılacak kuram
olarak Karşılaştırmalı Edebiyat Kuramı ve “eşkıya” kavramı hakkında kısaca bilgi
verilecektir.
Sonrasında Friedrich Schiller, Kemal Tahir ve söz konusu eserleri tanıtılmaya
Çalışmanın uygulama kısmında ise söz konusu iki eserdeki eşkıya figürü
karşılaştırılacak, bir sonuç değerlendirmesi yapılacak ve çalışma sonlandırılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi, Karşılaştırmalı Edebiyat
Kuramı, Friedrich Schiller, Kemal Tahir, Eşkıyalık Olgusu.
347
THE BANDIT FIGURE IN “RAIN CLOSED THE ROADS” BY KEMAL TAHİR
AND “THE ROBBERS” BY FRIEDRICH SCHILLER
ABSTRACT
The aim of this study is to compare Firedrich Schiller, who is one of the important
18th century authors of German Literature considering social issues, in “The Robbers” that
reflects the “Sturm and Drang” movement in German Literature as a five-act dram, and
Kemal Tahir who again is a sensitive author to social issues in his works and having a
permanent place in Turkish Literature, in the “Rain Closed the Roads” in terms of bandit
figüre.
The Science of Comparative Literature that is a branch of General Science of
Literature and focusing on the determination of the similarities and differences as a result of
the comparison of either two works of the same author or works of two different authors to be
written in the same or different languages, centuries and cultures, is found as an important
discipline which the Science of Literature applies to know the “other” that enables us to know
the self” through the literature in 21st century when the cultures are highly interactive with
each other.
The Science of Comparative Literature is seen by the author as the best theory with
reference to its theoretical characteristic to indicate how the authors who lived in different
centuries in different societies consider the same matter.
In the first part of the study, the Science of Comparative Literature and the Theory of
Comparative Literature which are benefitted in this study and the bandit figure will be
briefed.
The works of Friedrich Schiller and Kemal Tahir will be shortly introduced together
with their works which will be considered, shortly.
In the practice part of the study, the banditry in these two works will be compared in
terms of the perception of the concept, then a discussion will take place before the
conclusion.
Keywords: Science of Comparative Literature, Comparative Literature Theory,
Friedrich Schiller, Kemal Tahir, Banditry.
348
1.Giriş
Çalışmanın özet kısmında da belirtildiği üzere; gerek aynı, gerekse farklı dillerde,
yüzyıllarda ve kültürlerde yazılmış, gerek aynı yazara ve gerekse farklı iki yazara ait eserlerin
biçim ve içerik yönünden karşılaştırılması sonucu benzerliklerin ve farklılıkların tespit
edilmesine dayanan ve Genel Edebiyat Biliminin bir dalı olan Karşılaştırmalı Edebiyat
Biliminin, kültürlerin yoğun etkileşim içerisinde olduğu günümüzde bu etkileşime katkısı
yadsınamaz niteliktedir.
Karşılaştırmalı Edebiyat kavramı, ilk defa Fransa’da Abel François Villemain (17901870) tarafından Littérature Comparée şeklinde kullanılmıştır. (Donbay, 2013, s.492)
Karşılaştırmalı edebiyat biliminin temelinde ise Goethe’nin Dünya Edebiyatı
(Weltliteratur) fikri yatmaktadır. (Aytaç, 2009, s.9)
Karşılaştırmalı Edebiyat çalışmaları, Karşılaştırmalı Edebiyat Biliminin farklı
ülkelerdeki durumundan haberdar olma amacıyla başlamıştır. Mesela karşılaştırmalı pedagoji,
bir bilim dalı olmadan önce “Dış Ülkelerde Eğitim” araştırmaları yaparak ilerlemektedir.
Aynı şekilde Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi de üniversitelerde, Karşılaştırmalı Edebiyat
Bilimi kürsüleri kurulmadan önce, yabancı filolojilerle ilgilenmeye başlamışlardır. (Aytaç,
2009, s.14)
Karşılaştırmalı Edebiyat biliminin üç temel ekolü vardır: İlki, yani Fransız ekolü,
“Karşılaştırmalı edebiyat çalışmalarının mutlaka iki farklı dile ve kültüre ait imgeler,
konular, tipler, türler, eserler ya da şairler/yazarlar üzerinde yapılması gerektiğini
savunanları”, ikincisi, yani Amerikan ekolü, “bu çalışmanın milli edebiyatların sınırları
içerisinde yapılabileceğini savunanları” (Bayram, 2004, s. Giriş Kısmı.) ve üçüncüsü ise,
“edebiyatı sosyal olayların ve ekonominin belirlediği” görüşünden yola çıkan Marksist ekol
temsilcilerini kapsamaktadır. (Aytaç, 2009, s.71)
“Karşılaştırma”, aynı zamanda bir edebiyat bilimi yöntemidir. Karşılaştırma yöntemi,
aynı ulusa ve yazara ait iki eserde uygulanabildiği gibi, farklı kültüre ve yazara ait eserlerde
de uygulanabilmektedir. (Aytaç, 2009, s.105)
Eserlerde incelenecek olan eşkıya figürünü Türk Dil Kurumu, “Dağda, kırda yol
kesen hırsızlar, haydutlar” ve eşkıyalık olgusunu ise “1.Eşkıya olma durumu. 2. Eşkıyaca
davranış.” olarak tanımlamıştır.(TDK, 2011, s.825)
Söz konusu eserlerdeki eşkıya figürünü karşılaştırmadan önce eserlerin
yazarları olan Kemal Tahir ve Friedrich Schiller hakkında bilgi vermek istersek şunları
söyleyebiliriz:
2.Kemal Tahir (1910-1973)
Kemal Tahir; şiire, romana ve sinemaya olan ilgisiyle ve yazar, teorisyen ve sosyolog
kimliğiyle çok yönlü bir toplumsal gerçekçi yazardır. İstanbul’da doğmuştur. Babası, II.
Abdülhamit’in yaverlerindendir.
349
Kemal Tahir’in roman dünyası ve sosyal düşüncesi, çoğunlukla yaşadığı dönem ve
sosyal ortam tarafından belirlenmiştir. Osmanlı Devleti’nin yıkılışı ve Türkiye
Cumhuriyeti’nin kuruluşu yıllarında yaşamıştır. (Kızılçelik, 2012, s.41)
Sanatı ve edebiyatı toplumsal konular, gerçekler ve sorunlar bağlamında ele almış,
sanatın ve toplumun ilişki içinde olması gerektiğini ve toplumun yapısı ve şartlarının sanatı
belirlediğini savunmuştur. Ona göre sanat, toplumdan ayrı düşünülemez.(Kızılçelik, 2012,
s.104-105)
Sanatın ve edebiyatın Batıyı taklitten kaçınması ve yerli olması gerektiği düşüncesini
benimsemiş(Kızılçelik, 2012, s.108), toplumların bugününü ve yarınını anlamak için geçmişe
bakmak gerektiğini düşündüğünden bugünü ve geleceği anlamak için Osmanlı Devleti’ne
yönelmiştir. (Coşkun, 2012, s.402)
Sosyalizme olan ilgisi, onun Türkiye’nin çeşitli illerinde hapis yatmasına neden
olmuştur. (Kızılçelik, 2012, s.57) Komünist olarak suçlandığı için eserlerini yayımlatmakta
zorluk yaşamış ve bu yüzden onları takma isimler kullanarak yayımlatabilmiştir. (Kızılçelik,
2012, s.77)
Tahir’in bazı eserleri şunlardır: Rahmet Yolları Kesti, Köyün Kamburu, Esir Şehrin
Mahpusu, Devlet Ana, Karılar Koğuşu, Hür Şehrin İnsanları, Batılaşma, Mektuplar,
Sosyalizm, Toplum ve Gerçek, Çöküntü.
3.Friedrich Schiller (1759-1805)
Almanya’nın Marbach şehrinde doğan Schiller’in çocukluk ve gençlik yıllarını,
Württemberg eyaletinin politik ve sosyal olayları şekillendirmiştir. Sıkı bir yönetimin var
olduğu bu eyalette saraydaki lüks yaşantıyla kendi hayatları arasındaki farkı gören burjuva
kesimi, dönemin dükü Karl Eugen’a kin duyuyordu. (Aytaç, 2005, s.183)
Schiller, itaatkâr askerler yetiştirmeyi amaç edinen ve onların çevreyle ilişki
kurmalarına izin vermeyen bir askeri akademiye gitti. Özgürlük kavramının Schiller’in duygu
ve düşünce dünyasında önemli bir yere sahip oluşunda, akademide geçirdiği yılların önemi
büyüktür. Onun felsefeye ve edebiyata olan ilgisi de yine aynı şekilde bu ortama tepki
niteliğinde başlamıştır. Schiller, akademide edebiyatın yasak olduğunu ve bunun kendisi için
ne ifade ettiğini şu sözlerle dile getirir:
“Şiire eğilim, benim eğitildiğim kurumları rencide ediyordu ve kurucusunun
planlarına ters düşüyordu. Sekiz yıl boyunca coşkunluğum, askeri kurallarla savaştı durdu.”
(Aytaç, 2005, s.184)
Schiller, dönemin kralının idam edilmesiyle sona eren Fransız Devrimi’ni yeni bir
dönemin başlangıcı olarak görmüş ve her zaman ezilenlerin haklarını savunmuştur. (Arak,
2010, s.63)
Bazı eserleri: Haydutlar, Hile ve Aşk, Fiesko’ya Cenova’da Suikast, Don Carlos,
Wilhelm Tell, Yüce Üzerine, İnsanın Estetik Eğitimi Üzerine bir Dizi Mektup, Doğal ve
Duygulu Şiir Üzerine.
350
4.Kemal Tahir’in “Rahmet Yolları Kesti” ve Friedrich Schiller’in “Haydutlar (Die
Räuber)” Eserlerindeki Eşkıya Figürünün Karşılaştırılması
4.1.”Rahmet Yolları Kesti (1957)” Eserinde Eşkıya Figürü
Eser, Çorum’un Sungurlu ilçesinin Kulveren Köyü’nde Cumhuriyet’in kurulduğu ilk
yıllarda geçmektedir. Milli Mücadele yıllarında, tamamıyla kendi çıkarı için eşkıyalık yapan
ve halkı soyan Eşkıya Uzun İskender, Sarıca köyünden Muhtar Arif Ağa’nın kızı Gülbeniz’i
kendisine ikinci eş olarak istemektedir. Bunun için köyün ağası Çerçi Süleyman ile bir plan
yaparlar. Bu plana göre, Arif Ağa ve Sarıca köyünün Alevi Dedesi olan Kasım Dede
arasındaki çekişmeden yararlanarak hem Arif ağanın kızını alacaklar, hem de Kasım Dede’yi
soyacaklardır. Kasım dede, çerçi dükkânı açmak istemektedir, fakat Arif Ağa’nın buna gönlü
yoktur. Kasım Dede de Arif Ağa’nın muhtarlığı bırakmasını istemektedir.
Uzun İskender, Çerçi Süleyman Ağa’nın hizmetkârı Maraz Ali, arkadaşları Kuru
Zeynel ve Katır Adil ile hem Kasım Dede’yi soymak hem de Gülbeniz’i kaçırmak için yola
koyulurlar. Kasım Dede’yi soyarlar. Haberi alan köylü ise eşkıyaları yakalamak için onların
peşine düşer; fakat rahmet, yolları keser. Her yer çamur olmuştur ve bu şekilde ilerlemek
zordur. Kaçmaya çalışırlarken Yüksek Oluk boğazında Kasım Dede, Arif Ağa ve Yüksek
Oluk muhtarı Feyzi Ağa’ya yakalanırlar.
Uzun İskender, Yüksek Oluk’un muhtarına ve köylülerine teslim olur. Maraz Ali, bir
eşkıya adayı olarak, köylü birini öldürdükten sonra yakalanır. Katır Adil, Yüksek Oluk
köylüleri tarafından öldürülür. Uzun İskender, Kuru Zeynel ve Maraz Ali, Çorum
hapishanesine gönderilirler.
Eser, özellikle Cumhuriyet dönemi Türk edebiyatında yansıtılan olumlu eşkıya
düşüncesinin (Bu ifadeye örnek olarak Yaşar Kemal’in “İnce Memed”ini ve Ömer
Seyfettin’in “Yalnız Efe” sini gösterebiliriz.) aksine eşkıya figürünü olumsuzlar. Bu yüzden
birçok araştırmacı, eserin İnce Memed’e tepki niteliğinde yazıldığını iddia etmiştir. (Kalkan,
2010, s.425)
Coşkun, Cumhuriyet’in ilk yıllarında edebiyatımızda eşkıyalık olgusunun ele alınışını
şu şekilde açıklamıştır:
“Osmanlı Devleti’nde eşkıyalar, merkezi iktidarın zayıfladığı dönemlerde dağlara çıkarak,
yol keserek halk üzerinden geçinmişlerdir. Ancak merkezi iktidar güçlenince bunların
üstesinden gelerek yok etmiştir. Ne var ki Milli Mücadele yıllarında Osmanlı merkezi
iktidarının tamamen yok olması sebebiyle eşkıya hareketleri çok ciddi bir problem halini
almıştır. Bu hareketlerden bir kısmı Milli Mücadele’de Kuvayı Seyyare olarak görev alsa da
Çakırcalı Efe gibi eşkıyalar Milli Mücadele için büyük sorun teşkil etmişlerdir.
Cumhuriyet’in ilk yıllarında, büyük oranda, eşkıya hareketlerinin üstesinden gelinse de
kısmen devam etmiştir. Edebiyata konu olarak girişi 1930’ların sonu 1940’ların başında olan
eşkıyalık teması, 1970’lerin ortalarına kadar artan bir ilgiyle ele alınmıştır… Türk
edebiyatında eşkıyalığın ele alınışının ilk yıllarında eşkıya, bir adalet dağıtıcısı olarak ve
ağadan alıp köylüye toprak ve emek karşılığını veren kahraman bir figür olarak karşımıza
çıkmaktadır.” (Coşkun, 2012, s.576)
351
Tahir’in, eşkıyalık olgusuna karşı çıkışını ise onun şu sözlerinden anlamak
mümkündür:
“Bizde eskiden beri yerleşmiş, sebepleri meydanda olan bir ters lejant var. Halkçılığı ve
halkın despotik idareye karşı başkaldırmasını çok pis haydutluk şekli olan eşkıyalıkla
karşılarlar. Halk arasında dolaşan eşkıya türküleri ve serüvenleri bazı şehirli yazarları
aldatır. Onları, eşkıyalarda halk kahramanı aramaya, daha da kötüsü bulmaya götürür.
Aslında halkın despotik idareye karşı direnmesi her ne kadar ilk zamanlarda, şuursuz
davranışlar, eşkıyalığa benzer anarşik çıkışlar gibi görünse de, bir toplumda gerçek ve köklü
halk başkaldırmaları birikimi varsa, bu hareketler katiyen sürgit eşkıyalar tarafından
yürütülmez. Bilhassa milletlerin kurtuluş mücadelelerinde eşkıyaların göründükleri olmuşsa
da, bu haydutlar sosyal hareketle çok kısa bir süre beraber yürürler. Sonra hakiki halk
kuvvetleri tarafından ortadan kaldırılırlar. Rahmet Yolları Kesti, bu gerçeğin, Anadolu’nun
belli özelliklerinden, eşkıyalığa hevesli insanlarımızın kişisel dramlarıyla beraber
aydınlatılmıştır.” (Çelik’ten aktaran Kızılçelik, 2012, s.238-239)
Coşkun’un belirttiği üzere Kemal Tahir, 13 yıl Anadolu köylüsüyle birlikte
hapishanede yatmıştır. Bu yüzden de birçok eşkıya hikâyesi dinlemiş ve hatta bazı eşkıyalarla
beraber yaşamıştır. Osmanlı tarihi hakkında yaptığı araştırmalar ve hapishane tecrübeleri ona,
eşkıyalık olgusuna o dönemin var olan eşkıyalık anlayışından farklı bir anlayışla
yaklaşmasını gerekli kılmıştır. Rahmet yolları Kesti romanı, bu düşünceden hareketle kaleme
alınmış bir eserdir. (Coşkun, 2012, s.89)
Romanın ilk sayfasında yer alan ve Fransız yazar André Maurois’ten yapılan bir
alıntı, daha romana başlamadan önce Kemal Tahir’in eşkıyalık ile ilgili düşünceleri hakkında
bize ipucu vermektedir:
“Ahlak düzeni sağlam olmayan ve soyguncularıyla başa çıkamayan bir toplum, -ruhunda
artakalmış barbarlık duygusunun da baskısıyla- soyguncularına karşı hayranlık duyar.”
(Tahir, 2004, s.7)
Roman, Kulveren köylüsü Bektaş Emmi ile Maraz Ali’nin konuşmalarıyla başlar ve
eşkıyalığı, onun merkezi otoritenin zayıfladığı dönemde baş gösterdiğini Bektaş Emmi’nin şu
sözleri üzerinden vererek eşkıyalığı olumsuzlar:
“…Eşkıya devri, hükümetin hasta olduğu sıradır. Aslında hükümet kısmı bir vakit ölmez,
arada bir hastalanır. İnsan gibi canım! Hükümeti sıtma tuttuğu zaman eşkıya başkaldırır.
Sulfato yutup yahut ki bir zorlu dedeye sıtmasını bağlatıp dirildi mi hükümet, bu kez
marazlanmak eşkıya sürüsüne düşer.” (Tahir, 2004, s.24)
Tahir, eşkıya mağarasını küfürlerin ve yumrukların havada uçuştuğu ve kötü bir
alışkanlık olarak görülen kumarın oynandığı olumsuz bir ortam olarak betimlemektedir:
“Duman, şarap kokusu, ocaktan kumarcıların suratlarına vuran oynak kızıllık, küfürler, her
zar atışta göğüsleri gümleten yumruklar odayı, bir eşkıya çetesinin dağ başındaki
mağarasına benzetmişti.” (Tahir, 2004, s.196)
Tahir, romandaki eşkıya Uzun İskender’i o dönemin Türk Edebiyatında alışılagelen
bir biçimde kahraman, namuslu, haysiyetli ve haşmetli bir eşkıya figürü olarak değil, aksine
zavallı, güçsüz, korkak, acınacak durumda, hain ve namussuz gibi kişilik özellikleriyle
352
donattığı bir karakter olarak tasvir etmektedir. Bunu, romanın birçok cümlesinde görmek
mümkündür:
“ Halbuysa İskender ağanın ağızlığı kiraz çubuğundandı. Saati hiç yoktur. Parmağına
incecik bir gümüş halka geçirmişti. Başında eski bir kasket, sırtında kötü bir ceket, bacağında
lacivert şayaktan bir kilot pantolon… Fukara, aşınmasın diyerek bunun dizlerine süvarilik
vurdurmuş. Gömleği de kırmızı bezden, rengi soluk bir gömlek… Yeleğinde gümüş kaplama
düğme bile yok…” (Tahir, 2004, s.37)
Kuru Zeynel, Uzun İskender hakkında:
“…Belli bir şey bu oğlan, uzun olduğundan biraz safça… Şuncacık bebekler bunu suya
götürürler de, kırk kez susuz getirirler. Hâsılı avanak… “
“Kasaba yeri bu Uzun Oğlanı büsbütün maskara etti. Sungurlu’da iki paralık haysiyeti
yok…” (Tahir, 2004, s.342)
Eşkıya İskender’i korkak bir kişiliğe büründüren örnek ise, Uzun İskender’in Kuru
Zeynel’e sarf ettiği şu cümlelerle verilmektedir:
“İskilip kiracılarını kime benzettin namussuz Kuru? Karılar gibi korktuk senin yüzünden…”
(Tahir, 2004, s.320)
Uzun İskender, köylülere yakalanınca teslim olur. Aciz, güçsüz ve savunmasız bir
durumdadır. Bu güçsüz hali ise romanda şu şekilde tasvir edilmiştir:
“Bu sırada İskender, düze inmişti. Şimdi daha bodur, daha ufalmış görünüyordu. Beline
kadar çamura batmış bir adama benzemişti. Kuru Zeynel öfkeyle dudaklarını yaladı: “Bir de
topallık peydahlamış yüreksiz. Niyeti, kendine acındırmak besbelli!” (Tahir, 2004,s.354)
Eşkıya Uzun İskender’in, romanda ayrıca namussuz ve hırsız olarak yansıtıldığını
Muhtar Arif Ağa’nın, Uzun İskender’e söylediği şu sözlerde görebilmekteyiz:
“-Lafa geldi mi erkek-yiğit… Bunlar yiğit değil, it oğlu it… Erkeklikte on dört yaşındaki kız
çocuğunu baştan çıkarmak var mıdır? Sen benim ekmeğimi hiç mi yemedin namussuz?
-Ağa “namussuz” nasıl bir lakırdı?
-Senin gibi namussuzlara “namussuz” denir. Hem de senin gibi kart namussuz…” (Tahir,
2004, s.108)
Türk Edebiyatında mitleştirilmiş eşkıya figürü özelliklerinden biri de, “zenginden alıp
fakire vermek” şeklinde bir ifadeyle dile getirilen parayı, malı ve mahsulü zengin ağalardan
alıp fakir köylülere dağıtmasıdır. Romanda ise Uzun İskender’in parayı kendi almak için
soygun yaptığına İskender Ağa’nın İbrahim Efendi’ye söylediği şu cümlelerle tanık oluyoruz:
“Fıkaralıktan, parasızlıktan benim canım yanmış arkadaş, aman-merhamet arama… Bu
soygun, çarıklarındaki bağlara kadar almak soygunu… Uzatmayalım, ikindiye kadar bir
vilayet nüfusu miktarı adam soyduk.” (Tahir, 2004, s.90)
353
Yukarıdaki açıklamaya paralel olarak eşkıya İskender’in zenginden alıp fakire vermek
şöyle dursun, para düşkünü ve çıkarcı olduğunu Katır Adil’in karısına söylediği şu
cümlelerden de anlıyoruz:
“İskender, gece vakti yatağından kaldırıp bedavaya kebap yedirmez adama. Bunların yaza
çıkmaz bir işleri var.” (Tahir, 2004, s.194)
Eşkıya İskender, romanda ayrıca işe yaramaz, beceriksiz ve kötü alışkanlıklara sahip
bir kişi olarak yansıtılmaktadır. Bunu da Köylü İbrahim Efendi’nin İskender Ağa’ya sarf
ettiği şu cümlelerden anlamak mümkündür:
“… İşsiz güçsüz bir eşkıya bozuntusu… Oynarsan bir kumar oynarsın. Evlenmeye kalktığına
göre ablamı da çoktan mahalle kopuklarına devretmişsin! Yaz kış sedire yanlayıp dede
uydurması, kocakarı horoznamesi ezberlemekten başka ne marifetin var?” (Tahir, 2004, s.74)
Romanda, eşkıyaların korku hissi uyandırdığı ve keyfi olarak adam öldürdükleri vb.
ifadeler de Kasım Dede üzerinden dile getirilmektedir:
“Dede’nin eşkıya korkusu, seferberlikteki eşkıyalık devrinden kalmıştı. Eşkıyaların keyf için
adam kulağı kestikleri, karıların boğazına nar gibi kızarmış sacayak geçirdikleri, çocukların
sırtlarını yarıp tuz, kırmızıbiber ektikleri, genç kızların ayaklarını –paranın yerini söyletmek,
anasını babasını yola getirmek için – ocakta yaktıkları devirlerden kalma bir korku…”
(Tahir, 2004, s.235)
4.2.”Haydutlar (Die Räuber) (1781)” Eserinde Eşkıya Figürü
Hikaye, Almanya’nın Franken şehrinde geçmektedir. Franz Moor ve Karl Moor, iki
kardeştir. Babaları kont Maximilian Moor’dur. Karl, Lepzig’de üniversitede öğrenim
görmektedir. Franz, Karl’ı kıskanmaktadır; çünkü babasının Karl’ı, kendisini sevdiğinden
daha çok sevdiğini düşünmektedir. Ayrıca şatonun tek efendisi olmak istemektedir. Franz,
Karl’ın sevgilisi Amalia’ya da aşıktır. Karl’ı babasının mirasında rakip olarak görmektedir.
Bütün bu sebeplerden dolayı Franz, Karl’ın, babasına gönderdiği mektubun içeriğini
değiştirerek verir. Karl, mektuba göre Leipzig’de bir kıza tecavüz etmiş ve kızın erkek
arkadaşını düelloda öldüresiye dövmüştür. Mektubu okuyan baba, Karl’ı evlatlıktan çıkarır.
Karl, babasının onu sırf bu yüzden affetmemesini hazmedememektedir. Bunun üzerine
intikam ateşiyle yanan Karl, Leipzig’ten arkadaşlarıyla birlikte Bohemya ormanlarında bir
eşkıya çetesi kurar ve çetenin başı olur. Karl, daha sonra kendisine kardeşinin kurduğu tuzağı
öğrenir. İntikam almak için eşkıya çetesiyle birlikte şatoya gider. Abisinin eşkıyalarla birlikte
geldiğini öğrenen Franz, korkuya kapılır ve intihar eder. Baba Moor da ölür. Karl, artık
Amalia ile yeni bir hayata başlamak ister; fakat çete üyeleri buna izin vermez. Karl, ömür
boyu çetenin reisi olacağına dair yemin etmiştir. Karl’ın tekrar gideceğini öğrenen Amalia da,
Karl’ın kendisini öldürmesi için yalvarır, çünkü artık Karl’sız yaşayamayacaktır. Karl, onu
öldürür. Dram, Karl’ın çeteye katılıp onlarca insanı öldürmesinden dolayı duyduğu pişmanlık
sözleriyle ve adalete teslim olacağını söylemesiyle biter.
Beş perdeden oluşan bu dramın esin kaynağı, Schubart’ın Schwäbischer Magazin’de
(1775) yayımlanan “İnsan Kalbinin Tarihi (Zur Geschichte des menschlichen Herzens)” adlı
hikâyesidir. Schiller, eşkıya ve Amalia figürünü ise eserinde kendisi kurgulamıştır.
354
Toplumsal ileti içerikli olan bu dramı kaleme aldığı için iki hafta hapiste yatmış ve yurt
dışına çıkması yasaklanmıştır.(Aytaç, 2005, s.186)
Hiçbir yayınevinin yayımlamadığı dramın yazılmasından bir yıl sonra, 1782’de oyun,
Mannheim’da sahnelenmiştir. Dramın oluşmasındaki en önemli etken, dönemin despotluğuna
ve prens gücüne karşı Schiler’in duyduğu kindir. (Vogelpohl, 2005, s.83-84)
Eser, tipik bir Fırtına ve Coşku Dönemi trajedisidir. (Aytaç, 2005, s.185)
Deha Çağı olarak da bilinen Fırtına ve Coşku Çağı (1767-1785), Alman Edebiyat
Tarihi’nde 18. yüzyılın ikinci yarısını kapsar. Aydınlanmanın aklı ve bilgiyi ön plana çıkaran
düşüncelerine karşı Deha Çağı, duyguyu ön planda tutar. Bu çağın düşünürlerine göre deha,
doğuştan yaratıcı gücüyle her şeyi kendisi yaratır. Çağın temsilcileri, özgürlük düşkünüdürler
ve toplumu düzeltme kaygısı taşırlar.
Aytaç, Yeni Alman Edebiyatı Tarihi kitabında başkaldıran asi eşkıya figürüne uygun
düşen Fırtına ve Coşku Çağı insanını şu şekilde betimlemiştir:
“Her türlü iç tepkileriyle hareket eden tabiat insanı; tabiatı sınırlayan, onu bastıran
biçimleyen her türlü kurala, yasaya karşı başkaldırma şeklinde kendini gösteren bu yeni
hayat felsefesini benimsemiştir. Edebi eserlerde ise başkaldıran figürler ön planda
tutulmuştur. Deha çağının bu isyankâr tutumu, mutlakıyet monarşisinin haksızlıklarına, yaşlı
kuşağın dünya görüşüne karşı savaşlarına uygun düşmüştür.” (Aytaç, 2005, s.115-117)
Eşkıya Karl Moor, eserde Fırtına ve Coşku döneminin tipik bir deha, özgürlük
düşkünü ve yaşama arzusuyla dolu figürünü temsil etmektedir. Aynı zamanda asil bir eşkıya,
ezilenlere yardım eli uzatan ve despotluk yönetimine karşı çıkan bir karakteri temsil etmesi
bakımından Bir Robin Hood figürüdür denilebilir. (Rinsum, 1988, s.246)
Karl, eserde Uzun İskender’in aksine olumlu ve asil kişilik özellikleriyle donatılmıştır.
Bunu, Franz’ın babasına abisiyle ilgili sarf ettiği şu cümleden çıkarmak mümkündür:
“…Hep derdiniz ki bu çocuğun içinde alevlenen ve onu güzel ve büyük şeylere karşı hassas
kılan o ateşli ruh ve ruhunu gözlerinde aksettiren o dürüstlük, ona herkesin derdi, ıstırabı
karşısında gözyaşları döktüren o ince hassasiyet, onu asırlık meşe ağaçlarının tepelerine
tırmandıran, onu aşılmaz hendeklere, setlere, azgın nehirlere koşturan o erkekçe şecaat, o
çocuksu ihtiras, o bükülmez azim ve babasının sevgili oğlunun ruhunda filizlenen bütün bu
güzel ve parlak hasletler, onu bir gün dostları için ateşli bir dost, fevkalade bir yurttaş, bir
kahraman ve büyük, çok büyük bir adam yapacak…” (Schiller, 2002, s.15-16)
Karl ve Franz, birbirine tamamen zıt karakterde figürlerdir. Franz, abisi Karl’a kıyasla
kötü özelliklerle yaratılmış, özgüveni olmayan ve kardeşini kıskanan bir kişilik olarak
karşımıza çıkar. Schiller, Franz’ın kendi ağzından onu olumsuzlayarak ve iki kardeşin
tabiatta birbirinden ne kadar farklı olduklarını vurgulayarak aslında Karl’ı da dolaylı olarak
olumlamaktadır:
“… Sonra hani şu alelade, sevimsiz ve odun tabiatlı Franz, hani kucağınızda otururken veya
yanağınızı çimdiklerken benimle onun arasındaki tezadın size ilham ettiği bütün o
sıfatçıkların sahibi. Karl’ın o cihanşümul kafanın şöhreti bir kutuptan diğerine yayılırken, bu
Franz ise bir gün bu topraklarda ölecek, cesedi çürüyecek ve unutulup gidecek. Ey Rabb’im,
355
işte bu soğuk, bu sevimsiz, bu odun tabiatlı Franz, ötekine benzemediği için ellerini açarak
sana hamd ediyor!” (Schiller, 2002, s.17)
Karl, Uzun İskender’in aksine eserde para için adam öldürmeyen, zenginden alıp
fakire veren yardımsever ve haksızlık karşısında susmayan bir karakter olarak karşımıza
çıkmaktadır: Bunu, haydutlardan Razmann’ın, haydut Spiegelberg’e Karl için söylediği
sözlerden anlamak mümkündür:
“O, bizim gibi soymak için adam öldürmüyor. Eline bol para geçtiğinde paraya önem bile
vermiyor. Reislik hakkı olarak ganimetten kendisine düşen üçte bir hisseyi bile ya yetimlere
dağıtıyor ya da istidatlı fakir çocukların tahsili için harcıyor. Ama gel gelelim iş,
marabalarını bir ineğin derisini yüzer gibi yüzmek isteyen çiftlik sahibi bir ağayı hacamat
etmeye veya adaletin gözlerini rüşvetle bağlayan bir kanun kalpazanını, sırma şeritli bir
düzenbazı veya aynı kırattaki bir beyi son kuruşuna kadar soymaya gelince, işte o zaman reis
kendini tam kıvamında hissediyor ve bir şeytan gibi her şeyi kırıp geçiriyor. İşte o an sanırsın
ki bedeninin her hücresinden gazap püskürüyor.” (Schiller, 2002, s.88)
Karl, kardeşi tarafından uğradığı ihanete rağmen ona zarar verme düşüncesinden bile
uzaktır. Affedici ve merhametlidir. Bu özelliğiyle de asil bir kişilik özelliği göstermektedir:
“Bu duvarların dışına kaçıyorum. En ufak gecikme beni azaba getirebilir. Ne de olsa
kardeşimdir benim, babamın oğludur. Sen beni arzın en sefil insanı yaptın, oysa ben seni
hiçbir zaman incitmemiştim. Bu yaptığın kardeşliğe sığmaz senin. Ektiğin kötülüklerin
meyvalarını topla bakalım. Burada kalarak sevincini daha fazla zehirlemeyeceğim senin.
Ama bil ki yaptıkların kardeşliğe sığmaz senin. Karanlıklar ebediyen söndürsün o
kötülüklerini, ölüm uyandırmasın.” (Schiler, 2002, s.154-155)
Schiller, yaşadığı dönemin despot ve adaletsiz sistemine karşı eserlerinde, temsilcisi
olduğu Fırtına ve Coşku Dönemi özellikleri barındıran ve başkaldıran tipler yaratmıştır.
Bunlardan biri de eşkıya Karl’dır. Eşkıya Karl’ı sisteme ve kanunlara başkaldıran ve hak
arayan bir kişilik olarak yaratarak onun eşkıya olma sürecini meşrulaştırmaktadır. Eserde bu
açıklamaya uygun örnekler görebiliriz:
Karl, haydutlardan Spiegelberg’e:
“…Oysa kanunlar, insanın fıtratını bozmuş, kartal gibi uçabilecek olan insanları salyangoz
yürüyüşüne mahkûm etmiştir. Kanunlar henüz büyük bir adam meydana getirmemiştir. Ama
hürriyet, dev insanlar, coşkun ruhlar doğurmuştur. Kanunlar, bir zalimin karnına yerleşir, o
zalimin midesinin keyfine göre davranır ve o zalimin yelleriyle pekişirler.” (Schiller, 2002,
s.29)
Yukarıdaki açıklamaya bir başka örnek, Karl’ın, kendisini ve diğer haydutları
haydutluktan vazgeçirip adalete teslim olmaya ikna etmek için gelen Papaz’a sarf ettiği
sözleri gösterebiliriz:
“… Şu dört tane kıymetli yüzüğe iyi bakınız. Gidin o hayat ve ölüm üzerine hükmeden
efendilerinize burada görüp duyduklarınızı noktası noktasına anlatın. Bu yakutu bir av
esnasında öldürüp cesedini prensin ayakları altına attığım bir bakanın parmağından çıkarıp
aldım. Avam takımından bir hiç iken dalkavukluğu sayesinde gözde makamlara yükselmişti.
Etrafındakilerin sükûtu onun yükselişine basamak olmuş, sahip olduğu mevkii yetimlerin
356
gözyaşları üstünde yükselmişti. Bu elması ise bir maliyeciden çekip aldım. Bu adam, bütün
yüksek mevki ve makamları en fazla para verene satıyor, düşkün yurtseverleri ise kapı dışarı
ediyordu. Bu akiki ise, sizin ayarınızda bir papazın şerefine taşıyorum. Onu kendi ellerimle
boğdum. Engizisyon kalktı diye minberde açıktan açığa ağlamıştı. Şayet sarf ettiğim şu
sözlere acımamış olsaydım, size şu yüzükler hakkında daha çok hikâyeler anlatacaktım.”
(Schiller, 2002, s.105)
Schiller, her ne kadar Karl’ın eşkıya olma gerekçesini kendi düşünceleriyle
özdeşleştirip bir bakıma onaylamış oluyorsa da onun eşkıya olmakla aslında ne kadar büyük
bir hatanın içine düştüğünü göstermeye çalışmıştır. Karl, dünyayı eşkıya olup şiddete
başvurarak düzeltemeyeceğini anlamış ve yaptıklarından pişman olmuştur:
“Ne çılgın biriymişim ben. Ben bu dünyayı şiddet ve cinayetle güzelleştirebileceğime
inanıyor, kanunsuzluk yaparak düzeni sağlayacağımı sanıyordum. Bunun adına da hak ve
intikam diyordum. Ey ilahi takdir. Kendimce senin körleşmiş kılıcını keskinleştirmeye, taraf
tuttuğun işleri düzeltmeye kalkıştım. Ama çocukça işlermiş bunlar. Şimdi iğrenç bir hayatın
sonuna yaklaşırken, inleyerek ve dişlerim zangır zangır titreyerek şunu fark ettim ki, benim
gibi iki nisan, koca dünyanın bütün ahlaki nizamını yıkmaya kâfi imiş. Takdirine müdahale
etmeye kalkan bu çocuğa, merhamet et Tanrım! İntikam yalnız sana, yalnız sana aittir…”
(Schiller, 2002, s.213)
Yukarıdaki açıklamaya uygun bir başka örnek, Karl’ın kendi kendine dile getirdiği şu
sözlerdir:
“Bil ki cinayetle hiçbir şey abad olmaz. Haydutların galibiyeti zafer değildir asla. Onda
sadece lanet, tehlike, ölüm ve utanç vardır.” (Schiller, 2002, s.127)
Karl, sonunda adalete teslim olur. O, eşkıya olup insan canı almasına, başından onca
kötü olay geçmesine ve insanlara olan güvenini yitirmesine rağmen yoksullara ve yardıma
muhtaç insanlara karşı hala duyarlıdır. Başından geçen onca kötü olaya ve intikam uğruna
acımasız bir eşkıyaya dönüşmesine rağmen iyi insan vasfını içinde hala taşımaktadır:
“…Ona kendimi diri olarak teslim edeceğim. Şimdi adalete teslim olmaya gidiyorum… Evet.
Bu yaptığımdan dolayı beni takdir edebilirler. (biraz düşündükten sonra) Buraya gelirken
yolda gündelik işlerde çalışan ve on bir çocuğu olan yoksul bir amele ile konuştuğumu
hatırlıyorum. Büyük haydudu sağ olarak getirene bin altın vaat edilmiş. Belki bu adama
faydam dokunur böylelikle. (çıkar).” (Schiller, 2002, s.214)
5.Sonuç
Farklı iki zaman diliminde, kültürde ve yazarlar tarafından yazılmış olan Rahmet
Yolları Kesti ve Haydutlar adlı eserlerde iki farklı konu hikâye edilmiş ve eserlerdeki eşkıya
figürünün çıkış noktası, her iki yazarın yaşadığı farklı dönem ve dönemin farklı toplumsal
olayları tarafından belirlenmiştir.
Despot bir yönetimin hâkim olduğu bir ortamda büyüyen ve disiplinli ve çok değer
verdiği edebiyatın yasak olduğu bir askeri akademide eğitim gören Schiller, yaşadığı
dönemin düzenini birçok eserinde olduğu gibi Haydutlar dramında da Karl karakteri
357
üzerinden eleştirmiştir. Bu yönüyle Schiller’in Karl karakterine Kemal Tahir’in romanındaki
Uzun İskender’e yüklediğinden farklı bir görev yüklediğini söyleyebiliriz. Karl, dramda
Schiller’in dünya görüşünün ete kemiğe büründüğü, hırsızlığın kol gezdiği, zenginin ve din
adamlarının halkı sömürdüğü bir toplum düzenini değiştirmek ve kardeşi tarafından uğradığı
ihanetin intikamını almak için eşkıya olmuş bir Robin Hood figürüdür denilebilir. Eşkıya
Karl, eserde olumlu kişilik ve fiziki özelliklere sahip bir figür olarak karşımıza çıkmaktadır.
Ayrıca Schiller, içinde bulunduğu toplumun barındırdığı haksızlıkları, Karl karakteri
üzerinden eleştirerek Karl’ın ideolojisini olumlamaktadır. Karl, Fırtına ve Coşku Dönemi’nin
tipik bir figürünü temsil etmektedir. O, yaşadığı toplumun yapısına ve güçsüzlerin ezilmesine
isyan eder. İsyanını eyleme dönüştürmek için ise eşkıya olur. Schiller de eserini, yaşadığı
döneme tepki niteliğinde kaleme almış, bu yüzden söz konusu eser yasaklanmış ve Schiller
hapse atılmıştır. Dolayısıyla Karl’ın başkaldıran yapısını, Schiller’in kendisinde bulmak
mümkündür. Tüm bunlara rağmen Schiller, toplum düzenini değiştirmek uğruna şiddete
başvurmanın yanlışlığını, Karl’ın eşkıya olduktan sonra başına gelen onca kötü olayla ve
yaşadığı pişmanlığıyla bize anlatmaya çalışmıştır. Bu durumda denilebilir ki Karl, kişilik
özellikleri ve ideolojisiyle eserde olumlu bir figür olarak karşımıza çıkmasına rağmen eşkıya
olması, olumsuzlanmaktadır.
Kemal Tahir’de ise romandaki eşkıya kavramı ve eşkıya olgusu, tamamen olumsuz bir
biçimde yansıtılmaktadır. Yazarın romanını kendisinden önce eşkıyaları konu alan eserler
yazan yazarlara bir nevi tepki niteliğinde yazdığını iddia etmek yanlış olmaz.
Tahir’in eşkıyalık konusunu ele almasının diğer önemli iki nedeni ise, onun
hapishanede yattığı dönemlerde eşkıyalarla ilgili hikâyeler dinleyip bizzat deneyim edinmesi
ve Osmanlı Devleti’ni araştırmaya yönelmesidir. Tahir, sempati duyduğu Osmanlı Devleti’ni
araştırırken eşkıyaların, merkezi otoritenin zayıfladığı dönemlerde devleti zor durumda
bıraktığını görmüştür. Bu yüzden de eşkıyalara karşı eserinde takındığı tavrı anlamak
mümkündür.
Eşkıya Uzun İskender, kötü kişilik özellikleriyle tasvir edilmiştir. Namussuzluk,
hırsızlık, kalleşlik, korkaklık, aptallık ve daha birçok olumsuz özelliği bir arada taşıyan bir
karakterdir. Karl’ın aksine Tahir’in dünya görüşünün tam zıttı tavırlar sergilemektedir.
Tahir’e göre eşkıya olmanın, barbar ve hırsız olmaktan hiçbir farkı yoktur. Dolayısıyla da,
İskender’i kişilik özelliklerinden dış görünüşüne kadar olumsuzlamaktadır. Daha romanın ilk
sayfalarında aciz ve güçsüz bir figür olarak betimlediği İskender’i roman sonuna kadar
olumsuz bir bakış açısıyla değerlendirmektedir. Dolayısıyla da Schiller’in yarattığı eşkıya
karakterinden bu anlamda ayrılmaktadır diyebiliriz.
6.Kaynakça
Arak, Hüseyin (2010).Deutsche Literatur, Von den Anfängen bis zur Gegenwart. Ankara:
Gündüz Eğitim ve Yayıncılık.
Aytaç, Prof. Dr. Gürsel (2005). Yeni Alman Edebiyatı Tarihi. 5. Baskı. Ankara: Akçağ
Yayınları.
Aytaç, Gürsel (2009). Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi. 2. Baskı. İstanbul: Say Yayınları.
Bayram, Yavuz (2004, Güz). Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi ve Bir Uygulama. Selçuk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi. S:16. s.69-93.
358
Coşkun, Sezai (2012). Esir Şehrin Hür İnsanı Kemal Tahir- İnsan, Eser, Fikir. 1. Baskı.
İstanbul: Dergâh Yayınları.
Donbay, A. (2013, Yaz). Karşılaştırmalı Edebiyat Araştırmalarının Yeni Türk
Edebiyatındaki Gelişme Çizgisi. Turkish Studies – International Periodical For The
Languages, Literature and History of Türkish or Türkic Volume 8/8 Summer. p. 491-550.
Ankara-Turkey.
(https://books.google.com.tr/books?id=JE3dAgAAQBAJ&pg=PT232&dq=kar%C5%9F%C4
%B1la%C5%9Ft%C4%B1rmal%C4%B1+edebiyat+bilim&hl=tr&sa=X&ved=0CDMQ6AE
wBmoVChMI4dusupbtxwIVKr9yCh0Z6QmP#v=onepage&q=kar%C5%9F%C4%B1la%C5
%9Ft%C4%B1rmal%C4%B1%20edebiyat%20bilim&f=false)
Eğribel, Ertan, Andı, M. Fatih (Ed.) (2010). Kemal Tahir 100 Yaşında. 1. Baskı. Ankara:
Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını. Bu eserin içinde: Bülent Kalkan: Kemal Tahir’in
Eşkıyalığa Yaklaşımı: Kahramandan Hırsıza.
Kızılçelik, Prof.Dr. Sezgin (2012). Özgün ve Yetkin Bir Sosyal Teorisyen Olarak Kemal
Tahir. 1. Baskı. Ankara: Anı Yayıncılık.
Rinsum, Wolfgang van und Annemarie (1988). Lexikon Literarischer Gestalten,
Deutschsprachige Literatur, Kröners Taschenausgabe; Band 420. Almanya Stuttgart: Alfred
Kröner Yayıncılık.
Schiller, Friedrich (2002): Haydutlar (Orijinal İsim: Räuber – (1781) Stuttgart) (Medeni
Beyaztaş, Çev.) İstanbul: Bakış Yayınları.
Tahir, Kemal (2004). Rahmet Yolları Kesti, 5. Basım, İstanbul: Adam Yayınları.
Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. Hazırlayan: Şükrü Haluk Akalın…ve başk., 11.
Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları:549.
Vogelpohl, Wilhelm (2005). Alman Edebiyatı Tarihi, (Prof.Dr. Yavuz Erkoç, Çev.) 1. Baskı.
Ankara: Orient Yayınları:14.
359
CİĞERDELEN ROMANI VE MAZİYİ HÂLDE YAŞAMA ARZUSU
Okt. Süreyya DOĞAN
Kırıkkale Üniversitesi
Kırıkkale / Türkiye
[email protected]
ÖZET
Edebiyatın etkileşim içinde olduğu alanlardan biri de tarihtir. Geçmişte ve günümüzde
edebiyatın ve tarihin iç içe geçmiş iki farklı disiplin olduğunu gösteren sayısız edebi eser
vardır. Ortak tarih bilinci uyandırma ve yeni nesillerde tarih bilinci oluşturabilme düşüncesi
tarihi olayların roman formunda kurgulanıp sanatsal bir anlatıma dönüşmesine zemin
hazırlamıştır. Tarih ve edebiyat arasında belirgin bir ayrım yapmak her ikisinin de dil
aracılığıyla şekillenmesi sebebiyle oldukça güçtür. Tıpkı roman yazarı gibi tarihî olayları
kaleme alan yazar da metinler arasında seçme ve bu metinleri bir araya getirme noktasında
benzer bir tavır sergiler.
Türk edebiyatında her dönem tarihî romana örnek gösterilebilecek eserler yazılmıştır.
Cumhuriyet’in ilânından sonra tarihî olaylara yer veren eserlerin sayısında kayda değer bir
artış olduğu görülmektedir. Cumhuriyet dönemi Türk edebiyatı yazarlarından Safiye Erol’un
“Ciğerdelen” adlı eseri, Cumhuriyet’in yeni insan tipi üzerinde Türklük bilincini
sağlamlaştırmayı ve yeni insanın tarihle bağını canlı tutmayı amaçlayan tezli romanlardandır.
Safiye Erol Doğu-Batı çatışması çerçevesinde kurguladığı romanlarında pek
değişmeyen bir şema kullanır. Eserlerinin hepsinde var olan aşk teması, mutsuz kadınlar ve
aşık kadınlar kadar derin düşünüp hissedemeyen erkeklerin şekillendirdiği ana vaka
çerçevesinde ele alınır. Ciğerdelen’de de hâl ve geçmişte cereyan eden her iki vakanın temel
duygusu aşktır. Ciğerdelen romanında kadın kahraman Cangüzel’in, erkek kahraman
Turhan’ı aşk yolunda terbiye edişi tarihî hikâyeler aracılığıyla gerçekleşir. Anlatılan bu
hikâyeler neticesinde beşeri aşk, topluma ve mutlak güzele doğru bir genişleme gösterir.
Kahramanın aşk yolunda olgunlaşıp cemiyete hizmet etme idealine kavuşması uyandırılan
tarih bilinciyle yakından ilişkilidir. Aşkın elinde dağılıp parçalanan kahramanlar, kendi
küllerinden yeniden doğarlar. Ciğerdelen’de Turhan Tuna küllerinden yeniden doğuşunu,
Cangüzel’in 17. yüzyılda yaşayan ortak cetlerinin yaşadıklarını anlatan hikâyelere borçludur.
“Sarı Sipahiler”, “Yedi Peçeli” ve “Ciğerdelen Efsanesi” isimli geçmişe ait bu üç hikâyenin
mekânı 16. ve 17. yüzyıllarda Türklerin Rumeli’ndeki en ileri karakoludur. Bu mekân,
Osmanlı’nın Tuna üzerindeki stratejik üssü Ciğerdelen Kalesi’dir. Ciğerdelen romanı,
serhatlardaki hayat tarzını ve Osmanlı zihniyetini yansıtması bakımından da ayrı bir değere
sahiptir. Geçmişi bugüne taşıma arzusu ve tarihin şimdiki zaman üzerindeki tesiri bu
romanda Cangüzel ve Turhan aşkıyla dile getirilir. Aşk, Ciğerdelen’de tarih ve bugün
arasında köprü vazifesi görür.
360
Bu çalışmada Safiye Erol’un Ciğerdelen adlı eserinden hareketle edebiyatın temas
ettiği alanlardan biri olan tarihten, romanın imkânları dahilinde nasıl faydalanıldığı ve tarihin
bugüne etkisi Safiye Erol’un eserlerinde sınırlarını belirlediği ‘yeni insan’ tipi üzerinden
tespit edilmeye çalışılacaktır.
Anahtar sözcükler: Roman, tarih, tarih bilinci, aşk.
ABSTRACT
One of the areas that literature is in interaction with is history. There are countless
literary works which show us that literature and history are two different but intertwined
disciplines. The thought of evoking mutual historical consciousness and creating historical
consciousness in new generations paved the way for the historical events be told in the form
of a novel and have artistic expression. Identifying a significant difference between literature
and history is highly difficult because they are both shaped by the means of language. Just
like a novel author, the author who writes about historical events adopt a similar attitude
towards choosing between texts and combining them.
Pieces that can be shown as examples of historical novels have been written in every
period of Turkish literature. It can ben seen that there has been a remarkable increase in the
number of the pieces describing historical events since the proclamation of the republic. One
of the Republic period Turkish literature authors, Safiye Erol’s “Ciğerdelen” is one of the
thesis novels that aims to strengthen Turkishness idea on new people of the republic and to
keep their connection with the history alive.
Safiye Erol uses an unchanging scheme in her novels which she creates around the
East and West conflict. Love theme, which takes part in all her novels, is discussed as part of
a main event that is shaped by men who can not think and feel as deeply as women in love. In
“Ciğerdelen” , the main emotion of two events happening in the past and the present is love
as well. In the novel, that the female protagonist’s ,Cangüzel, training the male protagonist
,Turhan, in the path of love occurs through historical stories. As a result of these stories,
human love expands towards the society and absolute beauty. The protagonist’s maturing and
reaching the ideal to serve the community is closely related to evoking historical
consciousness. The protagonists, who are shattered in the hands of love, are born out of their
ashes. In “Ciğerdelen”, Turhan Tuna owes his rebirth to Cangüzel’s stories which depict the
events that their mutual ancestors went through in 17th century. The location of these three
stories named “Sarı Sipahiler”,”Yedi Peçeli” and “Ciğerdelen” is the headmost watchhouse
of Turks in Rumelia in 16th and 17th centuries. This location is Ciğerdelen Castle which is
Ottoman Empire’s strategic base on the Danube. The novel “Ciğerdelen” has a special value
with regard to reflecting the lifestyle on the frontiers and Ottoman mentality. The desire to
carry the past to the present and the influence of history on today are put into words through
the love between Cangüzel and Turhan in this novel. Love has the duty of a bridge between
today and the past in “Ciğerdelen”.
In this study, it will be examined and determined that how the history,one of the areas
literature has a deep connection with, is used within the possibilities of the novel and the
361
influence of history will be identified via the new human type whose boundaries are stated in
Safiye Erol’s novels.
Key words: novel, history, historical consciousness, love
Giriş
Ciğerdelen, Safiye Erol’un en tanınmış eseridir. 1946 yılında kaleme alınan eserde hâl
ve mazide meydana gelen olaylara yer verilir. İçe içe geçen hikâyelerle örülen roman
yapısında iç çerçeveyi tarihi hikâyeler oluştururken dış çerçevede Turhan ve Cangüzel’in
yine tarihten beslenen aktüel zamana ait hikâyesi yer alır. Aktüel zamana ait olaylar erkek
kahraman Turhan Tuna’nın ağzından anlatılırken geçmişe ait hikâyeler kadın kahraman
Cangüzel’in bakış açısıyla ele alınır. “Sarı Sipahiler, Yedi Peçeli ve Ciğerdelen Efsanesi”
adını taşıyan bu hikâyelerde tarihi olaylar anlatılmaktadır. “ Ciğerdelen 1940’larda tarihî
roman furyasının hakim olduğu, meseleye kahramanlık açısından yaklaşıldığı yıllarda
yazılmıştı. Bu eser ise estetik değer taşımaktadır. Romanı okuyucu, aktüel zamanlı kısımdan
çok, tarihî zamanlı kısmıyla hatırlar. Aynı romandaki iki metin arasındaki sosyal, tarihî,
psikolojik ve felsefî ilişki kuvvetle hissettirilir.” (Uğurcan, 2001, s.40)
Aynı ailenin farklı kollarına mensup olan Turhan ve Cangüzel tesadüfen tanışırlar ve
birbirlerine aşık olurlar. Zamanla Turhan’ın aşkı ölçüsüz ve sevgilisini yaralayıcı bir hüviyete
bürünür. Cangüzel, 17.yy.da yaşayan ortak cetlerinin yaşadıklarını anlatan hikâyeler yazar.
Bu hikâyeler aracılığıyla Turhan’ın olgunlaşmasına katkıda bulunur. Böylece mazideki
hikâyeler, Turhan’la Cangüzel’in hikâyesi arasına girer. Aktüel zamandaki hikâyenin de
mazideki hikâyelerin de ana izleği ‘aşk’tır. Mazideki hikâyelerin erkek kahramanıyla Turhan
arasında benzerlikler vardır. Kahramanlar, duygularının şiddetini, kıskançlıklarının
ölçüsüzlüğünü kontrol altına almayı başaramazlar. Turhan, Cangüzel’in yazdığı hikâyeler
aracılığıyla atalarının cihangirliğinden payına düşeni alır ve kendi imkânlarını kullanarak
1940’lı yılların Türkiye’sine hizmet etmeyi amaç edinir. Mimar olan Turhan, Trakya ve
Anadolu için imar planları hazırlar. Cangüzel ve Turhan’ın evlenip çocuk sahibi olmalarıyla
ailenin yüzyıllardır ayrı düşen iki kolu da birleşmiş olur.
Gelişme
Safiye Erol’un bütün romanlarında dikkati çeken ilk özellik Doğu – Batı sentezinden
yana oluşudur. Tahsil yıllarını Almanya’da geçirmiş olan Erol, Doğu – Batı sentezinde
ülkesindeki aydınlara orta yolu göstermek ister. Fikirlerini doğrudan eserlerine yansıtmayan
yazar, Ciğerdelen romanında bu meseleyi açıkça tartışır. Eser bu yönüyle tezli bir roman
özelliği gösterir. Yazar, kendi tecrübelerini, tespit ve gözlemlerini ortaya koyarken insanlığın
karşılıklı çatışan iki medeniyetin terkibine muhtaç olduğunu anlatıcı vasıtasıyla okuyucuya
hissettirir. Romanın aktüel zamandaki kahramanlarının en belirgin özelliklerinden birisi bu
sentezi kendi bünyelerinde gerçekleştirebilmiş olmalarıyla ilgilidir. Dış formasyonda Batılı
362
anlayışı sürdüren bu kahramanlar, millî ve kutsal değerlerinden de ödün vermezler.
Avrupa’da eğitim gören bu kahramanlar, Safiye Erol’un savunduğu Doğu – Batı sentezinde
orta yolu bulmuş aydınlardır. Doğu ve Batı medeniyetine ait değerleri sentezleyebilmelerinde
‘tarih’ ayrı bir yere sahiptir. Köklerine bağlı kalan kahramanlar, bugüne şekil verirken kim
olduklarını, atalarını, kültürlerini unutmazlar; milli ve manevi değerlerden aldıkları güçle bu
sentezi başarırlar. Erol’a göre Doğu – Batı sentezini gerçekleştiren bu yeni insan tipi
cumhuriyet Türkiye’sinin aydınıdır. Bu aydınlar, Türk milletinin niteliklerini öne çıkartmak
ve Türklük düşüncesini canlandırmakla mükelleftirler.
Turhan ve Cangüzel maziyi bugüne taşımak arzusundadırlar. Maziye olan
hayranlıkları onları geçmişe değil bilakis geleceğe bağlar. Entelektüel bir kadın olan
Cangüzel sık sık “Dedelerimin kılıcı baş ucumda asılı!” (Erol, 2001, s.29) cümlesini tekrar
eder. Mensup olduğu ırkın büyüklüğünüm farkında olan Cangüzel, bu cümleyle köklerinden
kopmadığını ve geçmişiyle tarihî değerlerle her an iç içe olduğunu ifade eder. Turhan ise bu
arzuyu atalarının topraklarında dolaşarak hissettirir. Tarihi hâlde yaşama isteğine vesile olan
mekânlar, dün ile bugünü birleştirerek kahramanda milli kültürün kendine kattığı mayayla
vatana hizmet etmek gerektiği düşüncesini yüzeye çıkartır. Doğduğu topraklarda, Keşan’da,
dolaştıkça köklerinin varlığını kuvvetli bir şekilde hisseder: “Bütün batı ülkelerini adım adım
dolaştım, ne zenginlikler, ne mâmûreler gördüm, kasabam onların yanında saray önüne
kurulmuş çerge bile değildir. Fakat ben hiçbir yerde ayağımı burada bastığım gibi basamam.
Yürüdükçe toprak altındaki köklerimin tabanıma doğru filiz saldığını duyuyorum.”(Erol,
2001, s. 7) Atalarının ihtişamını seyrederek ruhuna canlılık kazandırmaya çalışan Turhan’ın
cetleri Sultan Fatih’e alemdarlık, II. Bayezid’e ve Yavuz Sultan Selim’e başvezirlik eden
Hersekoğlu Ahmet Paşa’ya dayanır. Dedelerinin engin ve zengin hayatıyla uğraşan Turhan,
kendi hayatının iflas manzarasını unutma çabası içerisindedir.
Turhan içinde bulunduğu durumdan kaçarak rüyalara sığınır. Rüyalarında dedesiyle
hasbihal ederek onun ağzından o dönemin insanlarını ve o insanların sıkıntılarını bugüne
taşır. Daha doğrusu günümüzdeki geçmişe dair bazı şüpheleri dedesine çözdürür. Bu sayede
yazar, tarihin kendi şartları içerisinde değerlendirilmesi gerektiği fikrinin de altını çizer.
Hersekoğlu Ahmet Paşa’nın izlediği şark politikasının çokça eleştirilmesi hem o dönemdeki
insanlarda hem de Turhan’da dedesinin Hristiyanları kolladığı düşüncesinin uyanmasına
sebep olmuştur. Ahmet Paşa’nın bu şüpheli soruya verdiği cevap oldukça serttir: “Acaba
dedemde Hristiyanlar için gizli bir muhabbet artığı mı vardı? Bu sorguyu zihnimde o kadar
evirip çevirdim ki her yatışta rüyada Hersekoğlunu görür oldum. Kendisine öte beri
soruyordum. Nihayet bir gece levent kâmetiyle karşıma dikildi, durgun ve vakarlı bir gazapla
dedi ki: Sersem! İslâm dinine olan aşkımı görmezsin de Hristiyanlara merhametimi mi
görürsün? Venedik o zaman bize yumuşak helva gelirdi, acelesi yoktu. Hele Müslümanları bir
araya yuğuralım dedik…” (Erol, 2001, s. 10)
Turhan’ın dedesi büyük bir devlet adamıdır. Rüyalar yoluyla geçmişten öğrenilenler
arasında bu büyük devlet adamının kıymet verdiği şeyler de vardır. Osmanlı
İmparatorluğu’nun ihtişamlı hayatı içersisinde geçmişteki insanların sadeliklerinden ödün
vermemesi bugün için örnek alınması gereken bir özellik olarak okuyucuya hissettirilir.
Ahmet Paşa sevdiği şeyleri torunun tepesine satır darbeleri indirir gibi sert bir şekilde sıralar:
“Dinim, imanım / Kılıcım Kur’ânım. / Kıtmir, Cimcime, / Hemcanım” (Erol, 2001, s. 10)
Kılıcını din yolunda kullanan Ahmet Paşa’nın dünyaya dair sevdiği şeyler köpeği, kedisi ve
atından ibarettir. “Mûsıkî ve şiir seven” (Erol, 2001, s. 10) bu devlet adamı aracılığıyla
363
imparatorluk devri insanlarının görünürdeki hayatlarından farklı estetik ve mistik değerleri
önemseyen ulvi bir hayatlarının olduğu ifade edilir. İmparatorluğun muhteşem zamanını
yaşayan bu insanların, sevgilerini mala, mülke değil tabiattaki diğer canlılara bağlayarak
tasavvufi bir hayat görüşüne yaklaştıkları görülür. İmparatorluğun sınırlarını genişletmek
amacıyla yapılan seferler, imparatorluğun ve devlet adamlarının zenginliklerine zenginlik
katmakla ilgili değil ilahî bir amaçla ilgilidir. Nitekim imparatorluk topraklarında doğan her
Müslüman çocuğa ilk süt “Bismillâh! Ya gâzi, ya şehit!” (Erol, 2001, s. 92) duasıyla
verilmektedir.
Turhan’ın ataları hakkında bilgi sahibi olmaya çalışması Cangüzel’le yaşadığı ayrılık
döneminde onu ayakta tutar. İçinde bulunduğu zamanda zemine ayaklarını sağlam
basabilmek için, geçmişten aldıklarını bugünde geliştirerek faydalı hale getirir. Turhan
geçmişini öğrendikçe – ki bunu atalarının memleketini karış karış gezerek yapar- yeni
kurulan devletin gelişmesine katkıda bulunur. İdealistliğinin kaynağı da yine geçmişidir.
İmparatorluk devri yöneticilerinin torunlarından olan Turhan, imparatorluk bakiyesi
cumhuriyet için çalışmak zorunda olduğunu hisseder. Hayatın ciddi bir iş olduğunu, doğumda
ve ölümde büyüklükler gizlendiğini, aşkın faniliğini yenmek, beden toprağını ölmez bir Tanrı
cevherine dönüştürmek gerektiğini düşünür. Gayesinin ne olduğuna karar veren, aradığını
bulan Turhan, Trakya’nın ve Anadolu’nun imarını ölmeden görmek istediğine karar verir.
Cangüzel’den ayrı geçen hayatını anlamlandıran tek şey geceler boyunca çalıştığı imar
planlarıdır. Yazar, Turhan’ın mimariyle ilgili görüşlerinden hareketle bir kez daha Doğu –
Batı meselesine yer verir. Garbın ruhsuz bir mimariye sahip olduğuna hüküm veren Turhan,
kendi eserlerinde de mevcut olan bu ruhsuzluğu yok edebilmek için atalarının eserlerindeki
dış nizamı ve güzellikleri örnek alarak batının faydacı yaklaşımıyla birleştirir. Mimariyle
ilgili düşünceler Turhan’a geçmişi ve atalarına duyduğu hayranlığı hatırlatır. Eskilerin
mimariyle ilişkisi bugünün insanının mimariyle ilişkisinden oldukça farklıdır: “ Eskiler, ganî
yürekli insanlarmış. Sevdiklerinin nâmını kutlamak için hanlar, çeşmeler yaptırırlarmış.
Bugünküler sahiden o adamların nesli mi? İnanmak güç, Türk erkeği cömert diye belledik.
Halbuki herkes nekes oldu galiba.” (Erol, 2001, s. 43) Turhan için Trakya vatan toprakları
içerisinde ayrı bir öneme sahiptir. Halihazırda Trakya bir serhattir. Anadolu ise milli
mücadelenin başladığı topraklar olması nedeniyle kıymetlidir. Değişik kavimler tarafından
istilaya uğrayan bu toprakların stratejik değeri vardır. Trakya, Osmanlı’nın güçlenmesinde ve
Avrupa’ya açılmasında etkisi olan bir toprak parçasıdır. Turhan’ın bu toprakları adım adım
dolaşması toprağın sahip olduğu yüce değerlerle ilgilidir. Derdinin çaresi bu topraklarda
gizlidir. Ruh ve beden gücünü vatan topraklarından alan Turhan için Edirne tarihiyle
mimarisiyle kültürüyle huzur veren bir mekândır.
Safiye Erol Ciğerdelen’in iç çerçevesini oluşturan “Sarı Sipahiler”, “Yedi Peçeli” ve
“Ciğerdelen Efsanesi”yle serhatlardaki hayat tarzını ve Osmanlı zihniyetini başarıyla yansıtır.
Aktüel zamandaki vakada olduğu gibi bu hikâyelerde de temel duygu aşktır. Ciğerdelen
Kalesi 16 ve 17. yüzyılda Türkler’in Rumeli’ndeki en ileri karakoludur. “Sarı Sipahiler” ve
“Yedi Peçeli” adlı hikâyelerde Şahinkonak ve çevresi adeta imparatorluğun minyatürü
gibidir. İmparatorluğun en geniş sınırlarına ulaştığı dönemde Şahinkonak, Veli Koca gibi
işinin ehli bir insan tarafından yönetilir ve Osmanlı’nın Avrupa’daki toprakları güvenli
ellerdedir. Bu durum Sarı Sipahiler hikâyesinde şu cümlelerle ifade edilir: “ İşte tez elden
Sigelhiti de alıyoruz. Erdil hem Orta Macar bizimdir. Kılıcımız Beç üzerine kalkmış,
imanımız Kızılelma’ya yönelmiştir. Türkün zaferi tamam olmasına kıl kaldı. Hele bu Stulni
sancağı neredeyse içel oldu demektir. Köklerimizi derine saldık, şimdi dal budak koyuverip
364
Engürüs diyarında bir hoşça mukim olalım.” (Erol, 2001, s. 53) Sürekli tetikte olan
sipahilerin barış zamanında düşmanlarıyla bile komşuluk hakkı gözettiklerini dile getiren
yazar Macarların Türk kahramanlığından ve civanmertliğinden etkilenerek aynı hakkı
gözettiklerini, birbirlerinin mezarlıklarına ihtiram gösterdiklerinden bahseder. Zaman zaman
subjektifliğe kaçan bir bakış açısıyla yazar, Türk milletinin Avrupalılar’dan üstün olduğunu
ima eder. “Bir Müslümanla Hristiyan arasında hiçbir fark olamayacağını düşünen savaş
esiri Macar Gref Stefan Türklerin vakur ve temkinli oluşlarının sırrını da bulamadığını
söyler.” (Erol, 2001, s. 81)
İmparatorluğun bu dönemdeki zenginliği, konağın bayram
öncesi hazırlıklarını ifade eden cümlelerle yansıtılır: “Selamlıkta Veli Koca, Mustafa’nın ve
Hafız’ın yardımıyla, bayram günü sancak merkezinden, etraf köylerden gelecek misafirlere ve
kapı halkına verilecek hediyeleri gözden geçiriyordu. Yağlık uçlarına düğümlenmiş çil
akçeler, kuruşlar… İbrişim keselerde gümüş Talerler, Venedik ve Osmanlı altınları. Birer
donluk sprama çuhalar, çözme gömleklikler, türlü türlü silahlar… Harem bölüğünün
kadınlara vereceği hediyeler de çoktan hazır duruyordu. Bayram günü sayısız konuklara aş
döşemek elvereceği için mutfak har har işlemekteydi. Kurbanlar tığlanmış; pilavlık, zerdelik
pirinçler ayıklanmış, Abdi Kahya aş evine ölçekler dolusu şeker, baharat ve safran vermişti.”
(Erol, 2001, s. 83-84)
Cangüzel’in yazdığı ikinci hikâye “Yedi Peçeli” adını taşır. Bu hikâyeler aracılığıyla
ortak geçmişlerini anlatan Cangüzel’in amacı Turhan’a hikâyenin erkek kahramanı Sinan’la
arasındaki benzerlikleri göstermek ve onun marazi aşkına çare olabilmektir. Hikâye aşkın baş
tacı edilmezse uçup gideceğinden ve sevgilinin kusurlarını ortaya çıkarmak yerine örtmek
gerektiğinden bahseder. Ciğerdelen romanındaki aşk anlayışı, klasik Türk şiirindeki aşk
anlayışıyla benzerlikler gösterir. Aşkı; ıstırabın, acı çekmenin kaynağı olarak gören yazar,
beşer aşkını ilahi aşka giden bir basamak gibi düşünür ve bu şekilde ele alır. Ferdi anlamda
başlayan aşk, eserin sonunda topluma ve mutlak güzele doğru bir genişleme gösterir. Aşkla
olgunlaşan kahramanların tek ideali artık vatanlarına hizmet etmektir. Onlara göre vatana
hizmet etmek de bir nevi gazadır. Bu düşünce, Turhan’ın imar planını bitirdiğinde atalarının
“_Bre Turhan… Bre gayretli oğlumuz bizim… Gazân mübarek olsun” (Erol, 2001, s. 256)
cümleleriyle dile getirilir. Ciğerdelen’in aşk ıstırabını derinlemesine yaşayan kahramanlarını
ayakta tutan güç ise tarihtir, ortak geçmişleridir ve atalarıdır. Aşkın elinde yanıp kül olan
kahramanların küllerinden doğmasına mazileri vesile olur. Doğu’ya has duyuş tarzına göre
aşk, ham ruhları pişirip kıvama getirir. Turhan, ortak geçmişlerine ait hikâyeler sayesinde
olgunlaşır. Turhan adeta “…geçmişlerinin ruhaniyetiyle yıkanıp arınmış bir hâldedir.” (Erol,
2001, s. 233)
“Yedi Peçeli” hikâyesinde Şahinkonak’taki ve dolayısıyla serhatlardaki hayat tarzında
birtakım değişiklikler olur; bu aynı zamanda imparatorluğun da değişiminin habercisidir. Veli
Koca’nın ve Mustafa Durakça’nın ölümünden sonra serhatlardaki görevler hakkıyla yerine
getirilmez. Sinan ordunun başında sefere çıkmaz. Bu durum, Osmanlı İmparatorluğu’nun son
dönemlerindeki padişahların, ordunun başında sefere çıkmayışını hatırlatır. Şahinkonak
zamanla harabeye döner. Konağın eskiyip çürümeye yüz tutuşuyla Osmanlı’nın duraklama
dönemine yaklaşan hâli arasında bağlantı kurulur. “Şadırvan başındaki ulu kestane bile
kurumuştu”r. (Erol, 2001, s. 135) Osman Gazi’nin rüyasında gördüğü ulu çınar kuracağı
büyük imparatorluğun sembolüdür. Şahinkonak’taki ulu kestanenin kurumuş olması büyük
imparatorluğun dağılmaya yüz tuttuğunun habercisidir. Kestane ağacının kurumasıyla Osman
Gazi’nin rüyasında yeşeren ulu çınara telmih yapılır.
365
Mazide cereyan eden son hikâye “Ciğerdelen Efsanesi”dir. Bu hikâye aracılığıyla
Cangüzel, Turhan’la münasebetini bitirmek istediğini anlatır. Çünkü bu hikâye, Türkler için
kutsal olan bir toprağın kaybedilişinin hikâyesidir. Bu vakanın mekânı bugünkü Slovakya ve
Macaristan arasında bulunan eskiden Ciğerdelen Kalesi’nin bulunduğu topraklardır. Yer yer
ağıt şeklindeki cümlelerin yer aldığı bu hikâyede çok sayıda insan Ciğerdelen Kalesi’ni
savunurken yanarak ölür. Hem mazide hem de hâlde yaşanan olaylar ıstırap vericidir. Aktüel
zamanda kahramanlar aşkın elinde yanarken mazideki olayda kaleyi savunurken yanan
insanlar vardır. “Romanın şimdiki zamandaki olayında ve geçmiş zaman hikâyelerinde aşk
ciğeri delen bir tesir gücüne sahiptir.” (Uğurcan, 2001, s. 38) Efsanede Ciğerdelen Kalesi
adeta bir sevgili gibi tasavvur edilmiştir: “Sen beni çıldırttın güzel hisarım, sen bana
varımdan fazlasını sarfettirdin. Al palanka, ver palanka hep geldin, gittin. Vire bayrakları
diktin. Gün geldi teslim olmadın. Benliğimde yaşayan ne varsa vücudumdaki beyaz kan
yuvarlacıkları gibi hepsini birden senin alımlı ve tehlikeli köşene koşturdum.” (Erol, 2001, s.
228) Turhan ve Cangüzel ömürleri boyunca birbirlerinin hasretini çeken iki sevgilidir.
Ciğerdelen de Türk milletinin önce bulup sonra yitirdiği sevgilisidir. Birçok seferden sonra
sahip olunan bu topraklar da kutsal aşığını bekler gibidir. Osmanlı İmparatorluğu’nun en
geniş sınırlarına ulaştığı bu dönemde Ciğeredelen’i elde tutmak hiç de kolay olmamıştır. Bu
topraklardan ayrılmak Türkler için çok zordur. Onları en çok üzecek olan şey ise Hafız
Nuri’nin cümlelerinde gizlidir: “Hoş mezar yaptırmak bile boş üzüntüydü belki. Ne mâlum
Türklerin çocuklarının bu yerlerden sürülüp Rumeli’ne geri atılmayacağı? Hafız ileriyi
karanlık görüyor: Bohemya içlerine, Nemse topraklarına kadar şehitliklerimiz serpilip
saçıldı. Gün gelecek… Torunlarımız ecdat kemiklerinin nerede kaldığını bilmeyecek.” (Erol,
2001, s. 137)
Cangüzel yazdığı hikâyelerle aşk üzerine savaş açar. Ya kalede kalan insanlar gibi
yanıp kül olacaktır ya da kurtulup kutsal bildiğinin adını yaşatacaktır. Cangüzel’in hikâyeleri
görevini yerine getirir. Ciğerdelen Kalesi kaybedilmiştir ama kaybedilişinin ardından uzun
yıllar geçmesine rağmen Turhan ve Cangüzel’i birleştirir. “Onlar için ‘ciğerdelen’; dün ile
bugünü birleştirmek, milli kültürün kendilerine kattığı değerli mayayı keşfetmek, o mayayla
artık sınırları daralmış vatana hizmet etmek” (Erol, 2001, s. 38-39) anlamını taşır.
Aktüel zamandaki aşk da bir savaşın gölgesinde şekillenir. Türkiye İkinci Dünya
Savaşı’na katılmamıştır ama yaşananlar psikolojik ve daha pek çok açıdan Türk halkını
etkilemiştir. Öyle ki insanlar radyolardaki muharebe haberlerini duymaya bile tahammül
edemezler. Devrin insanlar üzerindeki olumsuz etkisi Cangüzel’in “Bırak canım şu
muharebe haberlerini, bu akşamlık bari unutalım.” (Erol, 2001, s. 40) cümlesiyle yansıtılır.
Ülke meseleleriyle yakından ilgilenen Cangüzel’in bile yaşananları dinlemeye tahammülü
kalmamıştır. Halk savaşın başlamasıyla maddi sıkıntı çekerken Türk aydını da ümitlerini
bağladığı Batı medeniyetinin kof çıkmasıyla hayal kırıklığı yaşar. Bu durum kimi aydınlar
için sürpriz değildir. Bu duruma şaşırmayan aydınlardan biri de Cangüzel’dir. “Yıkıcı Avrupa
ruhu!” (Erol, 2001, s. 41) diye bağıran Cangüzel, Avrupa’nın emperyalist tavrına isyan eder.
Teknik olarak ilerleyen Avrupa sömürgeci tavrıyla insanî anlamda sınıfta kalmıştır. Bu
romanda Doğu – Batı sentezinden yana oluşunu her fırsatta hissettiren yazar kendisinin de
içinde bulunduğu aydınları eleştirerek Batı’nın da eksik oluşunun farkına varılması
gerektiğini ifade eder: “ O zaman Almanya’da pek çok Türk çocukları vardı. Kimi serserilik
etti, kimi şöyle böyle, kimi parlak muvaffakiyetle okudu. Fakat içlerinde kaç tanesi kendi millî
varlığıyla bu haşmetli garp âleminin haklı ve muvazeneli bir terkibini bulmak için savaştı
bilmem. Garbın zahiri üstünlüğü için fazla söze lüzum yok değil mi? Fakat hakîkî insanlık
366
kemali aranırsa, itiraf edeyim ki ben bu noktada garbın üstünlüğüne hiçbir zaman
inanmadım. Milletimin yaratmış olduğu şarkkârî medeniyeti tahlil ederken noksan noksan!
diye tenkit ettiğim gibi bugünün garp medeniyetini seyrederken de bağırıyorum: Büsbütün
noksan!” (Erol, 2001, s. 13-14)
Safiye Erol, bu romanında açıkça “İdeal insan nasıl olmalıdır?” sorusunu tartışır.
‘Yeni insan’ adını verdiği bu tip, cumhuriyet Türkiye’sinin Doğu ve Batı medeniyetini bir
terkibe ulaştırabilmiş aydınlarıdır. İdeal insanın bu topraklar üzerinde var olacağına inanır.
Eski Yunan zamanında altın bir çağ yaşayan insanlar, bunu sinelerinde Garbı ve Şarkı
birleştirmelerine borçludurlar. Yunan mirasının bölünmesi altın çağın kapanmasına neden
olur. Yunan mirasının ilim iştiyakı, tasnif ve teşkilatlandırma kudreti, hürriyet iptilası Garp’a
giderken Şark’ın hissesine yaratılış sırrına hürmet, fanilik şuuru, kader ve kısmete inanma
düşer. Bölünen bu mirası ancak Türk insanı yeniden bir terkip hâline dönüştürebilir: “İdeal
insan altı çağın dışında iki yerde daha üredi. Bir defa İspanya Araplarında, ikinci defa serhat
Türklerinde. Bunlar şarkı ve garbı barıştırıp kendilerinde birleştirmiş insanlardı. Dünya için
eğer yeni bir ideal mukadderse; ancak gene iki âlemin terkibinden doğabilir. O terkibi
vücuda getirebilecek şartları ben Türk milletinde görürüm. İnsanlık tarihinde bize düşen en
kutsal ödev işte budur.” (Erol, 2001, s. 14) Yazarın bahsettiği bu kutsal görevi Turhan, sahip
olduğu değerlere ve tarihine tutunarak yerine getirir. Turhan’ın ‘transformatör’ü “ellerine
yapışıp ‘onu’ düşmekten kurtaran dedeleri olmuştur. Kahramanım Köprülüoğlu, Pîrim Gazi
Rüstem Baba, Atalar Yücesi Ulu Ata’m.” (Erol, 2001, s. 253) dediği geçmişteki insanlar
sayesinde bugüne tutunmayı başarmıştır.
Ciğerdelen romanında kuvvetli bir tarih şuuru vardır. Tarih ve edebiyatın iç içe geçtiği
bu eserde amaç, imparatorluk mirası, yeni kurulan cumhuriyet Türkiye’si insanlarında tarih
bilinci oluşturabilmektir. Bu bilincin oluşması için insanların köklerine dönmesi ve Batı’yı
anlama noktasında yaptığı yanlışlardan vazgeçmesi gerekir. Tarihî romanlar sıradan
insanlarda tarih bilincini uyandırma konusunda oldukça etkilidir. Tarihî belgelerle bu bilinci
uyandırmak elbette mümkündür. Fakat hiçbir zaman bu vesikaların bireyler üzerindeki etkisi
edebi eserin etkisi kadar güçlü ve kalıcı olmayacaktır. Romanda tarihî unsurlara uygun bir
şekilde kullanılan dilin farklılaştığı görülür. “Eser, aktüel zamandan tarihî zamana doğru
kayarken destan ahengine bürünür.” (Uğurcan, 2001, s. 40) Ciğerdelen, post-modern tarih
romanlarının bazı özelliklerini bünyesinde taşımaktadır. Roman içerisinde farklı bir tür olan
hikâyelerin yer alması, “Ciğerdelen Efsanesi” adını taşıyan hikâyenin Silâhtar Tarihi’nden
alınarak farklı bir bakış açısıyla yeniden yorumlanması post-modern romana ait özelliklerle
örtüşmektedir. Ancak romanın 1946’da yazılmış olması ve Safiye Erol’un içinde bulunduğu
kültür dairesi düşünüldüğünde bu özellikler daha çok geleneksek hikâye tarzıyla
ilişkilendirilebilir. Hikâye içinde hikâye anlatılması post-modern romandan ziyade Binbir
Gece Masalları’nı hatırlatmaktadır. Aynı zamanda modernizme tepki olarak doğan postmodernizmin Avrupa’da ortaya çıkışı bu romanın yazıldığı tarihten sonrasına tekabül
etmektedir.
Sonuç
Ciğerdelen romanı; aşka, kaybedilenlere, geçmişte yaşananlara söylenen bir ağıttır. Bu
ağıt okuyucuyu duygulandırmakla beraber okuyucuyu yaşananlara, tarihe dair düşünmeye
sevk eder. Maziyle hâlin, ruhla bedenin, bireyle toplumun, Doğu’yla Batı’nın birleşip bir
367
terkibe ulaşması gerektiğini telkin eder. Beşerî aşkın vatan aşkıyla birleştiği romanda
Cangüzel’in yazdığı hikâyeler, Turhan’ın eğitilmesine vesile olur. Serhatlardaki yaşam tarzı,
akıncıların yaşadığı aşklar ve kahramanlıklar hem Turhan’da hem de okuyucuda tarih
bilincinin oluşmasını sağlar. Şahsi macerasının sonunda Turhan, ruhi olgunlaşmasını
tamamlayarak Cangüzel’le yazarın ‘orta kat’ adını verdiği aydınlar arasına katılır. Ruhi
olgunlaşma romandaki iç çerçeveyi oluşturan, konusunu ve aynı zamanda gücünü tarihten
alan metinlerle gerçekleştirilir.
Safiye Erol Türk aydınının Tanzimat’tan beri isteyip de vücuda getiremediği Şark’ın
ve Garp’ın “bikr-i kemal” ve “fikr-i hayal”ini izdivaç ettirme emelini ‘yeni insan’ adını
verdiği cumhuriyet aydınının gerçekleştireceğine inanır. Bu düşüncesini romanın imkânları
dahilinde Ciğerdelen’de dile getirir. Bu terkibin de ancak tarihten güç alınarak
gerçekleştirilebileceğine hükmeder. Tarihi gerçeklerin edebi bir dille kurgulanıp hikâye,
roman gibi formlara dönüştürülmesi arzu edilen tarih bilincinin oluşmasına katkı sağlar.
Tarihle kurgu arasında belirgin bir ayrım yapmak güçtür. Bu ayrımın güçlüğünü Ciğerdelen
romanı bir kez daha gözler önüne serer. Türklük bilincini sağlamlaştırmak, Türk kültürünün
kökenlerini ve Türk tarihini tanıtmak ve gelecek nesillerin bu bilinç üzere yetiştirilmesini
sağlamak isteyen yazar, tarihi gerçeklere kendi zaviyesinden bakarak tarihî malzemeyi kendi
düşüncesini destekleyecek bir forma dönüştürür. Nitekim Türk aydınını temsil eden romanın
kahramanı Turhan’ın, ruhi ve fikri olgunlaşması arzu edilen biçimde tamamlanır. Turhan,
Türk aydınının Tanzimat’la yaşadığı zihniyet değişiminin, İkinci Dünya Savaşı’nın ve
geçmişteki siyasi ve sosyal kırılmaların sebep olduğu fikri açmazdan kurtulmasını sağlayacak
ideal bir insanın taşıması gereken özelliklere sahiptir. Tanzimat dönemi romanlarındaki Batı
hayranı Bihruz ve Felatun Beylerin aksine Turhan, Batı’yı köklerinden, manevi ve milli
değerlerinden uzaklaşmadan özümsemiştir. Safiye Erol, Ciğerdelen’le bütün insanların
Doğu’nun ve Batı’nın değerlerini sentezlemeye ihtiyacı olduğunu, romanın imkânları
dahilinde ve tarihi unsurları kullanarak dile getirmiştir.
KAYNAKÇA
EROL, Safiye (2001) Ciğerdelen, Kubbealtı Yayınları, İstanbul.
UĞURCAN, Sema (2001) “Safiye Erol’un Romanları” Kubbealtı Akademi
Mecmuası, İstanbul.
YARDIM, Mehmet Nuri (2003) Safiye Erol Kitabı, Benseno Yayınları, İstanbul.
YALÇIN-ÇELİK, S. Dilek (2005) Yeni Tarihselcilik Kuramı ve Türk Edebiyatında
Postmodern Tarih Romanları, Akçağ Yayınları, Ankara.
368
ORD. TEVFİK HACIYEV VE TÜRK DÜNYASI
Öğr.gör. Şebnem ŞEMSEDDİNOVA
Bakü Devlet Üniversitesi
Türkoloji bölümü
Bakü/Azerbaycan
[email protected]
ÖZET
Azerbaycan dilçiliyinde ve Türk dünyasında büyük saygıya sahip olan, Azerbaycan
Dil Kurmunun başkanı, Ordinaryüs Dr. Tevfik Hacıyev kendisinin çok yönlü bilimsel
faaliyetleri ile Azerbaycan dilciliyine değerli katkılar vermekle beraber, Türkoloji alanda da
büyük faaliyet göstermiştir. Onun Azerbaycan’ın Sovyet Rusiya’sının terkibinde olmasına
rağmen Türkçülük fikrinin aşılanmasında, Türk dünyasının edebi düşüncesinin, edebi dilinin
oluşmasında çok büyük etkisi olmuştur. Sovyetler Birliği döneminden sonra T.Hacıyev’in
türkoloji alanında faaliyeti daha kapsamlı bir şekil almıştır. Bu anlamda onun "Ortak
Türkçenin oluşturulması" ile bağlı olan ilkesel görüşleri dikkate değerdir. Onun bu görüşleri
takdirle karşılanmış ve ödüllere layık görülmüştür. Makalede T.Hacıyev'in hem Sovyetler
Birliği döneminde hem de Azerbaycan’ın bağımsızlık elde etmesinden sonrakı dönemde
türkoloji alanında yapmış olduğu değerli araştırmalar ve görüşleri yer almıştır. Makalede
ayrıca onun Türk dünyası için önemli olan tercüme eserleri hakkında bilgiler verilmiştir.
Daha sonra "Ortak Türkçenin oluşturulması", Türkler arasında genel iletişim dili gibi Türkiye
Türkçesinin kullanılma olanaklarını sağlamak için nelerin gerekli olduğu hakkında
düşüncelerinden bahs edilecektir.
Anahtar kelimeler: Tevfik Hacıyev, Türk dünyası, türkolog, Ortak Türkçe
ORD. TEVFİK HAJİYEV AND TURKİSH WORLD
ABSTRACT
Ord. Tevfik Hajiyev, a greatly-respected professor of the Azerbaijani linguistics and the
Turkish world, head of the Azerbaijani Language Society, in addition to giving valuable
contributions to the Azerbaijani linguistics with his versatile scientific activities, also had
great activities in the turkological field. Despite the fact that Azerbaijan was a part of the
Soviet Russia, he had great influence on the inoculation of the idea of Turkism, the formation
of the literary thought of the Turkish world and the Turkish literary language. After the
Soviet Union period, T.Hajiyev’s activities in the turkological fieldbecame more
comprehensive. In this sense, his principal opinions on the “creation of the common Turkish
369
language” are remarkable. The opinions of him were highly appreciated and he was awarded
a number of prizes for them. The article describes
T. Hajiyev’s valuable research and
opinions in the turkological field both in the Soviet Union period and in the period after
Azerbaijan gained its independence. There is also information about this translations which
are important to Turkish world in this article. Further we will be talking about his thoughts on
“Creating Common Turkish Language” and what is needed to enable the capabilities of using
Turkish language as the common communication language for Turks.
Key words: Tevfik Hajiyev, the Turkish world, Turkologist, common Turkish
Language
Giriş
Azerbaycan dilciliyinde ve Türk dünyasında tanınan, akademik Tevfik Hacıyev
kendisinin çok yönlü bilimsel faaliyetleri ile Azerbaycan dilciliyine değerli hizmetler
vermekle beraber, Türkoloji alanında da büyük faaliyet göstermiştir. Onun Azerbaycan'ın
Sovyet Rusyası'nın esaretinde olmasına rağmen Türkçülük fikrinin aşılanmasında, Türk
dünyasının edebi düşüncesinin, edebi dilinin oluşmasında çok büyük hizmetleri olmuştur.
Öyle ki, "Türk dillerinde geminantların kökeni" (1970), "Türk dillerinde kelimenin
morfolojik gelişimi" (1981), "Türk dillerinde eski morfemlerin restorasyonu" (1987)
makaleleri, 2 ciltte "Azerbaycan dilinin yazı dili tarihi" (1976, 1987), "Azerbaycan dili tarihi"
(1983) kitapları bunlardan sadece birkaçıdır. Sovyetler döneminde yasaklara rağmen bu
eserleri yazmış, Türkçülük fikrini aşılamış ve tebliğ etmiş, Türk dilinin tarihi doğrultusunda
çalışmalar yapmıştır. O, bu eserlerinde Azerbaycan ve Türk dillerinin tarihi bilgisi
çalışmalarının bir çok tartışmalı meselelerinden, Türk-Sümer ilişkilerinden, kabile dillerinin
tarihinin Midiyadan iki bin yıl önce olduğundan bahsetmiştir. Türk-Sümer dil ilişkilerinin
olması, milattan üç bin beş yüz yıl önce–Sümer metinlerinin yazıya alındığı dönemde Türk
dilininde de mevcut olması T.Hacıyev'in Türk halklarının, dillerinin tarihi ile ilgili söylediği
yeniliklerinden biridir.
Sovyetler döneminde Ord. T.Hacıyevin önemli hizmetlerinden biri de "Dede Korkut
Kitabı" ile ilgili araştırmalarıdır. 1970'lerde o, "Dede Korkut"la ilgili konferanslar
düzenlemiştir. Onun için "Dede Korkut" öncelikle tarihtir, türkün doğumundan günümüze
kadarki yaşam salnamesidir. Bu tarih onun için oğuz-türk insanının tarihidir.
Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra T.Hacıyev'in bununla ilgili çalışmaları
daha geniş boyutlara ulaşmıştır. Anıtın 1300.yıldönümünün yapılması ile ilgili etkinliklerde
etkin görev yapmıştır. Türkologun bilimsel araştırmalarının önemli bir bölümü sadece "Dede
Korkut"la ilgilidir. Onun, Türkün yedi harikasından biri adlandırdığı dastanla bağlı 30'dan
fazla makalesi ve kitapları vardır. Sadece 2004 yılında dastanla bağlı 4 kitabın–"Dede Korkut
kitabı". Ansiklopedik sözlük (derleme) 74, "Dede Korkut dünyası". Makaleler (derleme)75,
"Korkut Edebiyatı" (KDK bedii edebiyyat) 76, "Kitab-ı Dede Korkut" (asıl ve metin)77
yazarıdır. Türkologun Dede Korkutla ilgili son çalışması 2014 yılında basılan "Dede Korkut
Kitabı": tarihimizin ilk yazılı ders kitabı" kitabıdır.
"Dede Korkut kitabı". Ensiklopedik lüğat . Bakı,Önder Yayınevi, 2004.
"Dede Korkut dünyası". Makaleler. Bakı,Önder Yayınevi, 2004.
76
"Korkut Edebiyatı" (KDK bedii edebiyyat). Bakı ,Önder Yayınevi, 2004.
77
"Kitab-ı Dede Korkut c(asıl ve metin). Bakı,Önder Yayınevi, 2004.
74
75
370
T.Hacıyev'in Türkoloji için önemli olan Orhun-Yenisey kitabeleri, Y.H.
Balasagunlunun "Kutadgu-bilig", M.Kaşgarinin "Divanı" ile ilgili çalışmaları da dikkate
değerdir. O, bu çalışmalarını edebi-sanatsal açıdan yapmıştır.
1. Ord. T.Hacıyev’in ortak Türkçe ile ilgili düşünceleri
Sovyetler birliği döneminden sonra Ord. T.Hacıyev'in Türkoloji alanında faaliyetleri
daha geniş bir şekil almıştır. Bu anlamda onun "Ortak Türkçe'nin oluşturulması" ile ilgili
ilkesel görüşleri dikkate değerdir. Türk dünyasında ortak bir iletişim dilinin olması konusu
alimin önem verdiği konuların başında geliyor. Bunun için Türk dünyasında ortak bir iletişim
dilinin yaygınlaşması uğrunda çalışmalar yapmaktadır. Ord. T.Hacıyev yazdığı birçok
makalelerinde, ("İşte, Fikirde birlik. Bes Dilde?" 78, "İşte, fikirde bir, bes dilde?" 79, "Ortak
Türkçe denilen edebi dil konusunda" 80, "Birbirini anlamanın sevinci (ortak dil ve elifba
sorunu hakkında)" 81, "Türkiye türkçesi tüm türklere gereklidir" 82, "Ortak Türk İletişim
(ünsiyet) Dili ve Türkçelerin imla meselesi") 83, Azerbaycan'da da başka ülkelerde de katıldığı
sempozyumlarda ve konferanslarda Türk dünyasında ortak iletişim dilinin yaygınlaştırılması
düşüncesini savunmuşdur. O, son olarak bu fikirlerini 2013 yılında Türkler İçin Ortak
Ünsiyyet Dili ("Türkler için Ortak İletişim Dili") adlı kitabında yansıtmıştır. Ancak Tevfik
Hacıyev, ortak Türk edebî dili oluşturmanın asla mümkün olmayacağı düşüncesindedir. Onun
fikrince kimse anadilini terk edip, yeni dil yaratmaz. Bugün var olan Türk edebî dillerini
ortadan kaldırarak yeni bir edebî dil meydana getirmek mümkün değildir. Ayrıca her biri ayrı
bağımsız devlet olan Türk cumhuriyetlerinin edebî dilleri aynı zamanda onların resmi
dilleridir. Hacıyev, böyle bir şey için önce bütün Türkler için tek bir devlet kurulması, bu
devletin kendi edebî dilini hazırlaması gerektiğini, bunun da yıllar alacağını düşünüyor. Tüm
Türk halkları-ulusları bir devlette birleşirse, yine mevcut halk Türkçeleri birleşemez.
Hacıyev'e göre bu ayrı bir meseledir ve böyle umumi bir devletin oluşturulması da asla
mümkün değildir. Türkologun fikrince, bugün küreselleşme devrindǝ siyasi-ekonomikkültürel ilişkileri yoğunlaştırmak için de Türk halklarının ortak ünsiyyet (iletişim) diline
ihtiyacı var. Bu tecrübe tarihen olmuşdur. Zamanında Altaydan Dunaya kadar coğrafyada
yaşayan türklerin yerel tezahürleri ile birlikte, bugün Orhun kitabelerinin dili gibi
adlandırdığımız edebi dil genel ünsiyet dili olup. Bu anlaşmanın bugün de olmasını sağlayan
Türkçelerden birini ortak ünsiyet (iletişim) dili gibi kullanmalıyız. Bunun için sadece çağdaş
Türk dillerinden birini ünsiyet dili olarak görebiliriz. Ord. T.Hacıyev, vaktiyle Sovyetler
Birliği döneminde Ruscanın ortak iletişim dili olarak kullanılmasını örnek göstermektedir:
Örneğin, Sovyetlerde tüm uluslar Rusça'nın aracılığıyla ünsiyet kuruyordu. Bugün dünyanın
birçok devletlerinde bu konumda İngilizce kullanılmaktadır.
Ord. T.Hacıyev'e göre Türkçelerden her birinin kendi vatanında edebiyat, bilim, basın,
aile dili gibi tüm imkanlarını koruyarak uluslararası toplantılarda, siyasi-kültürel toplantılarda
ise ortak bir anlayış için Türkçelerden birini kullanmak mümkündür ve yararlıdır. Bu genel
iletişim dili her zaman kullandığımız ana dilinin yerine geçmemelidir. Ailede, işde
arkadaşlarla hep kullandığımız anadilinde konuşacağız.
İşde, Fikirde birlik. Bes Dilde? // Azerbaycan. –1996. –sayı 309. –s.20-22.
İşde, fikirde bir, bes dilde? // Türkiye: Kardeş ağızlar. –1997. 1. sayı. –s. 1- 6.
7
Ortak türkce deyilen edebi dil mevzusunda // Uluslararası Türk Dil Kurultayı. – Ankara: -1999. –s. 503-509
8
Bir-birini anlamağın sevinci (ortaq dil ve elifba problemi haqqında) // İqtisadiyyat. – 1999. –11-17 iyun)
5
6
82
Türkiye türkcesi bütün türklere gereklidir // Türk Dili. Türk Dil Kurumu. -2003. – Eylül. –s.195-205.
Ortak Türk İletişim (ünsiyet) Dili ve Türkçelerin imla meselesi // V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı. –
Ankara: -20-26 Eylül. –2004.
83
371
Genel iletişim dilini başka Türkçelerin temsilcileri ile iletişim kurmak için, uluslararası
etkinliklerde kullanmalıyız, bu dil anadilini, beşik dilini sıkıştırmamalıdır, yoksa bütün
Türkler tarafından sevilmez, anadiline ortak sayılır. Hiçbir Türkçenin hakkına dokunmadan,
her birinin gelişme yolunu sürdürmesi şartıyla öyle bir payda gelmek gerekiyor ki, bütün
Türkler aynı bir dilde konuşsun.
Ord. T.Hacıyev'in fikrince bugün Türk devletleri içerisinde daha geniş alanda işler
görmek için Türkiye'nin imkânları var. Bugün Türkler için ortak iletişim dili olarak gerçek
şekilde karşımızda duran Türkiye Türkçesi'dir. Çünkü Türkiye Türkçesi Türkçeler içerisinde
en zenginlerinden, gramer yapısına göre en kamillerindən biridir. Bu dil resmi üslubuna göre
başka Türkçelerden hiçbiri ile kıyasa gelmeyecek derecede yüksek gelişme düzeyindedir. Ve
bununla da Türkçe sadece Türkçelerarası değil, geniş anlamda uluslararası dil olmanın tüm
olanaklarını kendinde birleştirmiştir. Bugün Türkiye televizyonu bizim evlerimize girmiş ve
kendi tarihi işine - Türklerarası iletişim dili olmak görevini yerine yetirmeye başlamıştır. O,
Türkiye Türkçesi'nin başka Türkçelerle iletişimi için çok iş görüldüğünü bildiriyor. Ona göre,
bu sırada edilebilecek ve yapılabilen işlerden biri Türk memleketlerinde Türkiye Türkçesi'nin
öğretime dahil edilmesidir. Tüm Türkçeler için ortak terimler hazırlanmasına başlamalıyız.
Yabancı kelimeleri Türkiye Türkçesi'nden almalıyız. Ama Türkiye Türkçesi bu yolda
başınabuyrukluğa son vermelidir - randevu, direkt, depresyon, rozet gibi vulgarizmlerden
vazgeçmelidir. Türkiye Türkçesi'nden milyonların bildiği kelimeler atılıyor ve 3-5 kişinin
"modern" zevki dikkate alınıyor. Bununla da Türkiye Türkçesi'nin Türklerarası iletişim dili
olması açıkca zayıflıyor. Tüm Türklerin bildiği sözlerden kullanmalı, dilimizi yapay
değişmemeli, onu siyasallaşdırmamalıyız.
Ord. T.Hacıyev'in fikrince dili temizlemek ayrı iştir, dile kast etmek başkadır. Türkiye
Türkçesi'nde saflaşdırma işi dilin güncellenmesi hareketine dönüşmüştür. Bu güncelleme
kasıt öze sahiptir. Türkiye Türkçesi'nde 70 yılı aşkın bir süredir, bu süreç devam ediyor. Daha
sonra Türklerin iletişiminde siyasi, ekonomik, kültürel alanlarla birlikte, tabii ki, bilimsel
iletişim de önemli yere sahiptir. Türkçeyi dinleyici konumundan çıkarıp, aktif konuma
kaldırmalı, işçi dile getirmeliyiz. Türk dilinin çözüm bekleyen önemli sorunları fazladır.
Bunlardan biri, hem de en zorunlularından biri onu bilim dili olarak kullanmakdır. Bunun için
de ilk olarak alfabe birliğini sağlamalıyız, bütün Türkler Latin alfabesini kullanmalıdır.
Türkologa göre bir birimizi anlamak için Türk dilinin tarih boyunca belirlenmiş,
teşekkül etmiş temel kelime fonunu ve gramer yapısını korumalıyız.
Alim Türkiye Türkçesinin önemini bu cümle ile daha güzel bir şekilde ifade etmiştir:
"Tarih bize güzel şans verdi ki, bağımsız Türk devletleri birbiri ile samimi ilişki kurabilir,
Turan denen efsanevi anlayış gerçekliğe döner, Türkçelerin senfoni seslenmesi oluşur ve bu
senfoninin solo paraleli-Türkiye Türkçesi kendi muhteşem sesini ona koşar". 84
2. Ord. T.Hacıyev'in tercüme eserleri
Ord. T.Hacıyev'in hizmetlerinden biri de onun Türk dünyası için önemli olan tercüme
eserleridir. Bu eserlerden birincisi 1997 yılında Murad Adcının "Kıpçak çölünün yovşanı"
eseridir. Bu kitapta Türklerin asırlarca gizlide kalmış tarihine ışık düşürülmüştür. Bu eseri
tercüme etmezden önce türkolog bu konuda 1996 yılında "Kıpçak çölü hakkında bilimsel
ballada" 85 adlı üç makale yazmıştır. İkinci tercüme eseri 2002'de B.A.Serebrennikov ve
N.Z.Hacıyevanın yazarı olduğu "Türk dillerinin tarihi karşılaştırmalı grammatikası” kitabıdır.
84
Hacıyev, Tofig;Türkler Üçün Ortaq Ünsiyyet (İletişim) Dili, Tahsil Yayınevi, Bakı, 2013.
85
Qıpçaq çölü haqqında elmi ballada, I, II, III makale // Müsavat. –1996. –19,23, 26 ocak
372
2005 yılında IX yüzyıl Tatar-Bulgar şairi Mikail Baştunun "Şan kızı Destanı" nı tercüme
etmiş ve bu kitapta "Dede Korkut Kitabı" ile karşılaştırmalar yapmıştır. Ayrıca "Şan kızı
Destanı" ile Rusların kendilerinin kahramanlık destanları olarak algıladıkları "İgor polku
hakkında anlatı"sı ile bağlantı kurmuştur. Ord. T.Hacıyev bu anlatının Türkçeden tercüme
olunması hakkında olan düşüncelerini bu cümlesiyle bir daha doğruluyor: "hiçbir halkın
kahramanlık destanında kahraman mağlup olmuyor povestde ise İgor yeniliyor ve Türk zafer
çalıyor. Demek ki, bu Türk'ün kahramanlık destanı olup "(Hacıyev, 2005, s. 7). Türkologun
son tercüme eseri, 2006 yılında Murad Adcının "Dünya ve Türk: munis" adlı eseridir.
Sonuç
Son olarak onu da belirtelim ki, Ord. T.Hacıyev 1984 yılından Bakü Devlet
Üniversitesinde Türkoloji bölümünün başkanıdır. 1995 yılından bu yana Türkiye
Cumhuriyeti Atatürk Dil, Tarih ve Kültür Kurumu şeref üyesidir. 1998 yılında o, Türkiye
Cumhuriyeti'nin "Liyakat nişanı" ile ödüllendirilmiştir. Türkiye Atatürk Kültür Kurumu
hazırladığı 30 ciltlik "Türk Dünyası Edebiyatı Tarihi» nin yazarlarından biridir. Türkiye'nin
Sanatcılar ve Yazarlar Vakfı'nın 2002 yılı için "Türk dünyasına hizmet» ödülünün sahibidir.
2004 yılında Karaman Türk Dili Ödülü ve Atatürk Dil Kurumu Üstün Hizmet baratına layık
görülmüştür.
KAYNAKLAR:
1. T.İ.Hacıyev'in anadan olmasının 70 ve elmi-pedogoji faaliyyetinin 50 yıllığı
münasebetile “Filologiyanın aktual problemleri” mövzusunda elmi-nezeri konfransın
materialları, BDU Yayınları, Bakı, 2006.
2. Hacıyev, Tofig; Bibliyografik melumat kitabı, Bakı, 2006.
3. Hacıyev, Tofig; “Dede Korkut kitabı”: tarihimizin ilk yazılı dersliyi” kitabıdır, Elm ve
tahsil Yayınevi, Bakı, 2014.
4. Hacıyev, Tofig;Türkler Üçün Ortaq Ünsiyyet (İletişim) Dili, Tahsil Yayınevi, Bakı,
2013.
5. Hacıyev, Tofig; Mikayıl Baştunun «Şan qızı dastanı» və poetikası, Tahsil Yayınevi,
Bakı, 2005.
373
16. YÜZYIL TEZKİRELERİNDE GÖRÜLEN BAZI DİL VE ÜSLUP ÖZELLİKLERİ
Okt. Funda Bugan
Kırıkkale Üniversitesi
Kırıkkale, Türkiye
[email protected]
ÖZET
Tezkire geleneği ilk olarak 12. yüzyılda Arap edebiyatında “tabakat” ismiyle ortaya
çıkmış ardından Fars edebiyatında ve 15. yüzyılda Ali Şîr Nevaî ile Çağatay sahasında, daha
sonraki dönemlerde de Türk edebiyatında görülmeye başlamıştır.
Tezkireler, biyografik eserler olması dolayısıyla şahit olunamayan dönemlerde
yaşayan ve tarih, edebiyat gibi sahalarda önemli eserler vermiş olan kişiler hakkında detaylı
bilgiye sahip olmak açısından oldukça önemlidir.
Bu çalışmada 16. yüzyılda yazılmış olan Kınalızâde Hasan Çelebi’nin Tezkiretü’şşu’arâ, Ahdî’nin Gülşen-i Şu’arâ, Beyanî’nin Tezkire-i Şu’arâ, Gelibolulu Âlî’nin Künhü’lahbâr’ın Tezkire Kısmı eserlerinden seçilen Şehzâde Mustafa, Helâkî ve Kara Fazlî isimli
şairlerin anlatımında karşılaşılan benzerlik ve farklılıklar üzerinde durulmuştur. Bir devlet
adamı olan Şehzâde Mustafa ile tanınmış bir şair olan Kara Fazlî ve adı pek duyulmayan
Helâkî maddelerinde, aynı tezkire içinde farklı anlatımlar gözlemlendiği gibi diğer
tezkirelerde de bulunan aynı isimlerin, daha detaylı veya sanatkârane anlatıldığı dikkat
çekmektedir.
Aynı maddelerin farklı tezkirelerdeki bölümlerine genel olarak bakıldığında şairlerle
ilgili sahip olunan bilgilerin benzer bilgiler olması, maddeleri farklı kılmamaktadır. Ancak
birkaç konuda farklılıklarla karşılaşılmıştır. Bazı tezkirelerde şairlerin gerçek isimleri
verilirken diğerlerinde verilmemiştir. Tezkirelerde anlatılan şairlerin şiirleriyle ilgili
konularda yapılan yorumlar ise toplumun olduğu kadar tezkire yazarının da beğenisini,
kullandıkları kelimeler ve yaptıkları benzetmelerle ortaya koymaktadır. Bu beğeni, eserde
sanatlı söyleyiş ve secilerle kendini göstermektedir.
Çalışmada özellikle belirtmek istediğimiz nokta şudur ki: Özellikle devlet adamı
sıfatına sahip olan isimler veya şairliği herkes tarafından kabul ve takdir edilen bazı şairler,
diğerlerine nazaran daha farklı, daha süslü ve özenli anlatılırken bu özelliklere sahip olmayan
sıradan şairler daha kuru ve geçiştirilerek anlatılmıştır.
Anahtar kelimeler: 16. yüzyıl, tezkire, dil, üslup
374
SOME LANGUAGE AND FORM FEATURES SEEN AT "TEZKIRE"S IN THE
16TH CENTURY
ABSTRACT
The tradition of "tezkire" was firstly appeared as the name of "tabakat" in Arabic
Literature in the 12th century, then has been seen in Persian Literature and the field of Ali Şir
Nevai and Çagatay in the 15th century. And also ıt has been seen Turkish Literature in the
following periods. "Tezkire"s are so important that we can have the detailed information
about the people who have lived in the unknown periods and have given the important works
in the fields such as History and Literature.They are also important for being the works of
biography.
In this work, it is emphasized on the similarities and differences which are seen at
the expressions of the poets such as Şehzade Mustafa, Helaki and Kara Fazli who are picked
out from the works written in the 16th century such as Kınalızade Hasan Çelebi's
"Tezkiretü'ş-şuara, Ahdi's Gülşen-i Şu'ara, Beyani's Tezkire-i Şu'ara, Gelibolulu Ali's
Künhü'l-ahbar'ın Tezkire Kısmı. At the items of Şehzade Mustafa who is a statesman, Kara
Fazli who is a popular poet and Helaki who has the name rarely heard ,the same names
existed in the other "tezkire"s ,as being observed of the different expressions in the same
"tezkire", are attracted attention of being told more detailed and artistically .
When we generally look at the sections in different anthologies of the same items,
being similar in formation owned about the poets does not make the sections different.
However, differences have been encountered on several issues. While giving the real names
of poets in some anthologies, they have not been presented on others. The comments made in
the issues about the poetries of the poets described in anthologies present the appreciation of
both society and the anthologhy author with the words they used and the metaphors they did.
This appreciation presents itself with artful utterance and seci’s in this work.
We want to particularly point that while the names having the statue of the
statesman or the some poets appreciated and accepted by everyone has being told more
carefully, more fancy and more distinctly than others , the ordinary poets who haven't these
characteristics has been told simpler and passed off.
Key words: 16. Century, tezkire, language, wording
1. Aynı Tezkirede Farklı İsimlerin Anlatılması
a. Ahdî - Gülşen-i Şu’arâ
Gülşen-i Şu’arâ, 16. yüzyılda Sehi Bey ve Latifî tezkirelerinden sonra Anadolu
sahasında yazılmış olan üçüncü tezkiredir. Kendinden önce yazılan tezkireler gibi tezkire
içinde yer verilen isimler; devrin padişahı ve şehzadeleri, devlet büyükleri, ulema sınıfı ve
şairler şeklinde düzenlenmiştir.
Hicri 971-1002 tarihleri arasında yazılan ve Şehzade Sultan Selim’e sunulan tezkirede
ilk sırayı Kanunî Sultan Süleyman ardından Sultan Murad ve üçüncü olarak da Şehzade
Mustafa alır.
375
Şehzade Mustafa; Gülşen-i Şu’arâ’da cömertliği, insaniyeti, işret meclislerinin
aranılan ismi olması özellikleriyle anlatılmaktadır. Ona övgü dolu sözler söylenmesinin
ardından ondan “daha genç yaştayken sökülen bir fidan” olarak bahsedilir. Bu bahiste
Şehzade Mustafa’nın ölüm sebebiyle ilgili ortak bir söylem olan “Mekr-i Rüstem” ifadesi
kullanılmıştır:
“Sene tis’in ve tis’â mi’ede emr-i pâdişâhî ile bogıldı. Mekr-i Rüstem târih vâkı’
olmışdur.”(Solmaz 2009: 33)
Şehzade Mustafa’nın Muhlisî mahlasını kullandığı belirtilir ve şiirlerinden sadece iki
beyitine yer verilir. Tezkirenin genelinde dikkat çeken secili anlatım, şehzadeyi anlatmaya
başladığı ilk cümlede kendini göstermektedir:
“Tâlib-i erbâb-ı kemâl ve râgıb-ı ashâb-ı câh u celâl ve bezl sâz-ı mâl ü menâl idi.”
(Solmaz 2009: 33)
Ahdî, Şehzade Mustafa maddesinde uzun terkipler kullanmış (tâlib-i erbâb-ı kemâl,
râgıb-ı ashâb-ı câh u celâl, hılâf-ı re’y-i Sultân-ı ‘âlem, zübde-i selâtin-i Cem-haşem-kâr) ve
sanatlı bir söyleyişi benimsemiştir. Özellikle şehzadenin ölümüyle ilgili yaptığı benzetmeler
dikkate değerdir. Ahdî, onun gaflet badesiyle şaşkın düşen varlık fidanının; saltanat
rütbesinden ve devlet ziynetinden selamet bulmadığını ifade eder:
“…bâde-i gafletle bî- hoş düşüp güftâr-ı bed-kirdârı gûş kılup hılâf-ı re’y-i Sultân-ı
‘âlem ve zübde-i selâtin-i Cem-haşem-kâr olmış anunçün pâye-i saltanâtdan ve pirâye-yi
devletden nahl-i vücûdı ber-hûrdâr olmamış.” (Solmaz 2009: 33)
Şehzadenin ölüm tarihiyle ilgili olarak H. 909 senesinde padişah emriyle
boğdurulduğu belirtilir fakat Sicill-i Osmanî’de ölüm tarihinin 12 Şevval 960 olduğu ifade
edilmiştir (Süreyya 1996: 30).
Ahdî’nin Şehzade Mustafa’yı anlatırken kullandığı üslup 16. yüzyılda yaşayan ve
Karamanlı bir şair olan Helakî’yi anlattığı bölümden, hacmi dışında pek farklılık göstermez.
Şairin ismini Helakî Çelebi olarak verdiği maddenin biyografi kısmında Helakî’nin şair
tabiatını övmüş ve onun, devrinde sevilen bir şair olduğunu belirtmiştir. Kullandığı terkipler
yine süslü ve uzun terkiplerdir. Şehzade Mustafa’yı anlattığı gibi olmasa da yine sanatlı bir
söyleyiş hâkimdir:
“…muktedâ-yı ehl-i sünnet-i cemâ’atdan olmışdur. Nihâl-i tab’-ı ser-bülendi şi’re
mâyil ve zebân-ı Fârisî bilmede üstâdân gibi kâbil eş’âr-ı hoş -âyendesi efvâhda bî-kıyâs ve
mezkûrun ebyât-ı bî-misâli beyne’n-nâs meşhûr bu eş’âr anundur sebt olundı.” (Solmaz
2009: 308)
Ahdî, yine 16. yüzyılın önemli bir ismi olan Kara Fazlî’ye de tezkiresinde geniş yer
vermiştir. Madde başında şairin ve nâsirin ismini Fazlî Çelebi olarak belirtmiştir. Onun
İstanbullu olduğu ve aynı zamanda divan kâtipliği de yaptığını ifade eder ve şahsın tabiatına
yakışır bir şekilde onu anlatırken seçtiği kelimeler de belagat sahibi Fazlî’nin üslubu gibi
süslü ve sanatlıdır:
“Ber-muktezâ-yı rûzgâr ve ârzû-yı hatt-ı nefs-i bed-girdâr ile zümre-i küttâbdan
olup…” (Solmaz 2009: 244)
Ahdî, şairin fazilet sahibi olduğunu ve bu yönüyle devrin ileri gelenleri tarafından
tanındığını, belagat ilmine vakıf olduğunu, hamse sahibi ve sanatlı kasidelerinin yanı sıra
secili nesrinin, gazellerinin, terci-i bend ve rubailerinin de olduğunu onun ilmine yakışır
tarzda yine secili bir biçimde ifade etmiştir:
376
“…beyne’l-fuzalâ ma’rûf ve fünûn-ı belâgatle ‘inde’l-bülegâ mevsûf ve aksâm-ı şi’r
semtine tab’ı sâlik ‘ale’l-husûs mesnevîde hamseye mâlik ve kasâ- yid-i pür-fevâyidi
musanna’ ve inşâ-yı ferah-efzâsı müsecca’ ve tarz-ı gazelde hûb ve terci’-bend ile rubâ’iyyâtı
mergûb sene ihdâ ve seb’în ve tis’â mi’ede ‘âlem-i fânîden ravza-i câvidânîye mâyil ü râgıb
olmış.” (Solmaz 2009: 244)
Şairin hayatını anlattıktan sonra bir gazelinin tamamını, birkaç gazelinin matlasını ve
bir de rubaisini vermiştir. Tamamını vermiş olduğu “nesin” redifli ünlü gazeli:
Sen bu kemâl-i hüsn ile mihr-i felek misin nesin
Nev’-i beşerde görmedük yohsa melek misin nesin
Gözlerüm içre oynayan sensin iki gözüm benüm
Bilsem iki gözümdesin yohsa bebek misin nesin
Kutb-ı murâdum üzre çün dönemedün yakıl yıkıl
Ey başum üzre devr iden çarh-ı felek misin nesin
Dünye gamın ‘alaf gibi gel yime ‘işret it dirin
Hiç kulag kabartmadun sûfî eşek misin nesin
Lezzetini kelâmunun ehl-i mezâk olan bilür
Yohsa be Fazlî sözde sen kân-ı nemek misin nesin (Solmaz 2009: 244)
Ahdî’nin Gülşen-i Şu’arâ’sı edebiyat sahasında sanatlı ve secili nesre bir örnek teşkil
eder. Devrin önemli devlet adamlarından biri olan Şehzade Mustafa için yer verdiği
maddesinde sanatlı bir söyleyişi benimsemesinde anlattığı kişinin etkisi vardır; ancak Helakî
maddesinde de yine sanatlı bir üslubu benimsemesi, bu üslubun eserinin tamamına
yansıdığını gösterebilir.
Şairlere yer verilen kısımların hacminin, diğer tezkirelerle karşılaştırıldığında
bahsedilen şahıslar hakkında yeterli bilgiye sahip olup olmamakla ilgili olduğu düşünülebilir.
Şehzade Mustafa gibi ünlü bir devlet adamına bile çok geniş yer vermeyen, onunla ilgili
bilgileri temel olarak anlatan bir eser olan Gülşen-i Şu’arâ, çok bilinen bir şair olmayan
Helakî’yi anlatırken de sanat kaygısıyla anlatmış fakat şairle ilgili söyledikleri birkaç
cümleden öteye gitmemiştir. Kara Fazlî’de şiir örneklerine geniş bir şekilde yer vermesi
şiiriyeti ön planda tuttuğunu göstermektedir.
b. Kınalızâde Hasan Çelebi – Tezkiretü’ş-şu’arâ
Tezkiretü’ş-şu’arâ, Anadolu sahasında yazılan beşinci tezkire olması dolayısıyla hem
bu geleneğin şekillenmeye başlaması açısından düzenli hem de önceki tezkirelerin türün
başarılı birer örneği olmaları açısından daha iyiye ulaşma arzusu olan bir tezkiredir. Hasan
Çelebi’den önce yazılan tezkireler arasında Âşık Çelebi’nin Meşâ’irü’ş-şu’arâ’sı, 427 şair
biyografisi bulundurması bakımından en hacimli tezkire olarak bilinmektedir. Hasan
Çelebi’de şair sayısı 640’a ulaşmış ve kendinden önce yazılan tezkireler içinde en kapsamlı
şair biyografisine sahip olmuştur.
377
Hasan Çelebi’nin üslubu, Ahdî gibi ağır ve sanatkâranedir. Eserin tertibi önceki
tezkirelerde olduğu gibi padişah ve şehzadeler kısmında kronolojik, şairler kısmında ise
alfabetik olarak düzenlenmiştir. Bu tezkirenin bir diğer özelliği de dönemin yeni şairleri için
başvurulacak ilk kaynak olmadır. Bunun yanı sıra tabiat tasvirlerine geniş yer vermesi ve bu
tasvirlerde uzun tamlamaları kullanması da tezkirenin dilinin ağır olduğunun göstergesidir.
Tezkiretü’ş-şu’arâ’da ilk olarak Fatih Sultan Mehmet, Yavuz Sultan Selim, Kanuni
Sultan Süleyman gibi önemli padişahlara geniş yer verilmiştir. Şehzadeler kısmında ise ilk
sırada Şehzade Mustafa yer almaktadır.
Eserde Şehzade Mustafa, madde başında “Zikr-i Şehinşâh-ı Pür-Safâ Merhûm Sultan
Mustafa” ifadesiyle tanıtılmıştır. Sefa dolu, şahların şahı olan merhum Sultan Mustafa’yı
anan Hasan Çelebi, madde başındaki sanatlı söyleyişe biyografi kısmında da devam
etmektedir. Biyografinin ilk kısmında seciler, uzun tamlamalar ve uzun bir cümle yer alır:
“Biri dahı evvel-i şehzâde-i ‘âlî-şân ser-hayl-i gürûh-ı şehîdân cür’a-keş-i sâgar-ı
şehâdet sergirân- ı bâde-i sa’âdet mecrûh-ı tîr-i gadr u sitem zahmet-çeşîde-i zehr-i ‘azâb u
elem zahm-ı hûrde-i şemşîr-i cefâ merhûm u magfûrün-leh Sultân Mustafâdur ki sultân-ı
selâtîn-i cihân merhûm Sultân Süleymân Hânun ferzend-i hûşmendi ve ol ravza-i celâlet ü
hilâfetün mukaddemâ ser-zede olan nihâl-i bülendidür.” (Sungurhan 2009a: 95)
Şerefli şehzadelerin ilki, şehitler cemaatinin başkanı, şehadet kadehinin bir içim suyu
ve saadet badesinin sarhoşu, hainlik ve sitem kılıcının yaralısı, azap ve elem zehrinin
zahmetini tadan, cefa kılıcının yarası, cihan sultanlarının sultanı merhum Sultan Süleyman
Han’ın akıllı çocuğu, hilafet ve azametin bahçesinde baş göstermiş olan yüksek fidanı,
rahmetli Sultan Mustafa anlatılmaya başlanır.
Baştan sona Şehzade Mustafa’nın güzel ahlakını ve yiğitliğini tasvir eden, çeşitli
mazmunlarla onu bazen daha boy atmadan koparılmış bir fidana bazen de devletin Hüma
kuşuna benzeten Hasan Çelebi, onun ölümünü de yine oldukça etkileyici bir biçimde
anlatmıştır. Ölümüne sebep olanların Hürrem Sultan ve Rüstem olduğunu açıkça dile getirip
bu olayı Ahdî’nin de dediği gibi Mekr-i Rüstem olarak nitelendirmiştir:
“…hâseki sultân ittifâk-ı vezîr-i perviz-Rüstem mazhar-ı bedâ’i’ü’l-hayl ve’l-hudâ’a-i
Rüstem Paşa kemîngâh-ı gadr u mekr ve zulm ü cevrde turup dâm-ı ihtiyâli müdâm korurlar
ve tîr-i pür-te’sîr-i nifâkı kemân-ı ittifâkla ol zât-ı sütûde-ahlâka atarlar idi.” (Sungurhan
2009a: 95)
Onun ölümünün sebebini, “Haseki Sultan ve Rüstem Paşa’nın işbirliği ve Rüstem
Paşa’nın hileleri neticesinde tuzaklarını kurup nifak kılıcını, hileli işbirliğinin yayıyla o
övülmüş ahlaklı zata atmaları” şeklinde sanatlı bir şekilde tasvir etmiştir.
Hasan Çelebi; üslubu, kullandığı kelimeler ve benzetmelerle adeta Şehzade
Mustafa’nın ölüm anını gözler önüne getirmiştir. Şehzadenin, babasının eşiğini sığınacak yer
zannettiğini ama o eşiğin kendisine bela ve hüzün kapısı olacağını ve kanının o kapıya yüz
süreceğini bilmediğini son derece trajik biçimde anlatmış ardından şu beyiti vermiştir:
Dirîg ân ser ü efser-i şehr-yârî
Dirîg ân kadd ü kâmet-i pehlüvânî (Sungurhan 2009a: 96)
“Yazık o padişahın tacına ve başına
Yazık o yiğit endamına ve boyuna”
378
Şehzade Mustafa’nın ölüm tarihini H. 960 olarak veren Hasan Çelebi, bu olayın
gerçekliğini izah etmiş ve bu gerçeği inkâr edenler olduğunu, onun ölümüne “sultanın oğlu
kuş olup uçtu” dediklerini ve Rüstem’in hilesini söylemediklerini keskin bir üslupla
belirtmiştir:
“Ve ke’en-zâlik fî sene sittîn ve tis’ami’e sıgâr u kibâr sâhib-kırân-ı kâmkârun bu
kârına inkâr idüp Sultân-ı ferzend kuş diyü târîh dimişlerdür. Mekr-i Rüstem târîh-i vefâtı
olmışdur.” (Sungurhan 2009a: 96)
Helakî maddesinde birkaç cümleyle şairin yapmış olduğu mesleğe ve şiiriyetine
değinilmiştir. Hasan Çelebi, Helakî’nin medresede çok yüksek mertebeye ulaştığını fakat bu
mertebedeyken medreseyi bırakıp imamlık yaptığını belirtmiştir. İyi derecede Farsça bilgisine
sahip olduğu belirtilen şairin aşk yolunun gönlü yaralı bir abdalı olması münasebetiyle Helakî
mahlasını seçtiği ifade edilmiştir. Şairin kendisi de hâlini şu beyitiyle arz eder:
Ser-i kûy-ı vefânun Sîne-çâkı
Güzellerün ölümlüsi Helâkî (Sungurhan 2009b: 432)
“Vefa eşiğinin bağrı yaralısı
Güzellerin ölümlüsü Helakî”
Şehzade Mustafa maddesinde oldukça ağır bir üslup benimseyen Hasan Çelebi,
Helakî maddesinde de ikili ve üçlü terkiplere (vâsıl-ı rütbe-i isti’dâd, terk-i ârzû-yı merâm u
murâd, dil-berân-ı sîm-berân) yer vermiştir; fakat Şehzade Mustafa’yı anlatırken kullandığı
süslü üsluba birkaç cümle dışında bu maddede rastlanmaz.
Tezkiretü’ş-şu’arâ’nın kendinden önce yazılan tezkirelerden farklı olan yönünün
mekân tasvirlerine geniş yer vermesi olduğu ortak kanaattir. Hasan Çelebi’nin özellikle ünlü
şairleri anlatırken kullandığı kelimeler, o şairlerin yaşadıkları yerleri anlatmaya gelince sanat
ve seci yüklü olur. Şairi anlatmaya başlamadan önce neredeyse şairin yaşadığı şehrin hakkını
yememek adına (özellikle Fuzûlî’nin yaşadığı Bağdat ve Bakî’nin yaşadığı İstanbul gibi
dünyaca ünlü şehirler) bilinen tüm özelliklerini anlatmaktadır. Yine ünlü bir şair ve nâsir olan
Kara Fazlî maddesinde, onun yaşadığı şehir olan İstanbul’u sanatkârane bir üslupla anlatır:
“Her cihetden fazlı büldân-ı cihâna zâhir ü bâhir ve letâfet-i hevâ ve nezâfet-i sâha vü
‘uzûbet-i mâ ile mahâsin-i İrem ü Sebâyı hâcib ü sâtir olan şehri İstanbuldandur.”
(Sungurhan 2009b: 167)
Fazileti her bakımdan cihanın memleketlerine ulaşan, latif arzusu ve temiz
meydanları, suyunun tatlılığı ile İrem ve Sebâyî’nin perdesi İstanbul şehrinden olan Kara
Fazlî, Hasan Çelebi’de Fazlî-i Diger madde başıyla verilmiştir. Devrin ünlü şairlerinden olan
Kara Fazlî’yi anlatırken uzun tamlamalar kullanan Hasan Çelebi, hayat hikâyesini ağır bir
dille anlatmaktadır.
Fazlî’nin, devrin önemli zatlarından biri olan Zatî’nin dükkânının müdavimi olduğu
hatta bir süre onun yanında çırak olarak çalışmış olduğu belirtilmektedir. Buna delil olarak,
Şehzade Mehmet’in sünnet şöleninde Zâtî’nin kendi kasidesini okumasının ardından
sultandan icazet alarak kendinden hemen sonra Fazlî’ye de kaside okuttuğu ifade edilmiştir.
Eşi benzeri olmayan şiirlere sahip olduğu belirtilen Fazlî’nin, Şehzade Mustafa’nın ve onun
379
ölümünün ardından da Şehzade Selim’in divan kâtipliğini yaptığı da Hasan Çelebi tarafından
anlatılmaktadır.
Fazlî’nin şiiriyetini anlatırken kullandığı ifadeler onun şairliğine yakışır biçimde sanat
yüklüdür:
“Hakkâ ki şi’r-i nâzik ü hôşterînün kurs-ı sîm ü sebîke-i zeri zekâ-yı cevher ve safâ-yı
peykerde reşk-i nakd-i şems ü kamer ve fevâ’ih-i ‘ûd-ı kamârî ebyât ü eş’ârı ile meşâmm-ı dil
ü cân-ı ehl-i ‘irfân mübehher ü mu’attar bu fende fazlı bâhir nazîri nâdir sâhibü’l-menâkıb
ve’lme’âsir şâ’ir-i mâhirdür.” (Sungurhan 2009b: 167)
Fazlî’nin şiirlerine gümüş ve altın külçesi, gönül kokusu, bülbül şakıması gibi
benzetmelerle övgülerde bulunan Hasan Çelebi onun Hümâ vü Hümayûn ve Nahlistan isimli
eserlerinin olduğunu ama onun adını en çok duyuran eserinin Gül ü Bülbül olduğunu ifade
etmiştir. Devrin arifleri tarafından çok sevilen eserin, hakkını vermek gerektiğini ve onun,
ariflerin gül bahçesinin hoş yaradılışlı bülbüllerinin, o belagat nazmını âleme destan yaptığını
belirtmiştir. Gül ü Bülbül’ü överken secilerle ve kullandığı sanatlarla eserin hakkını
vermiştir:
“Hakkâ ki bir nazmı hûb ve kitâb-ı mergûbdur ki gül gibi ser-âmed ve makbûl-ı a’yân
oldugı gül gibi zâhir ü ‘ıyân olmışdur ve bülbülân-ı hôş-tab’ân-ı gülistân-ı ‘irfân ol nazm-ı
belâgat ’unvânı ‘âleme dâstân itmişdür. Bu bir iki eş’âr u ebyât ol nâzım-ı sütûde-sıfâtun
kelimât-ı belâgat-âyâtındandur.” (Sungurhan 2009b: 167)
Hasan Çelebi, Fazlî’nin şiirleri arasından bir gazelinin matla beyitine, Ahdî’nin de yer
verdiği ünlü “nesin” redifli gazelinin tamamına ve Gül ü Bülbül’den bölümlere yer vermiştir.
16. asrın tezkire geleneğinde genellikle biyografilere ağırlıklı olarak yer verildiği düşünülürse
Hasan Çelebi, Fazlî’nin pek çok şiirini vermiş, onun sanatını ve şiiriyetini övmesinin yanında
oldukça hacimli bir madde olarak tezkiresinde anlatmıştır. Özellikle de Fazlî’de sürekli tekrar
ettiği belagat ilmini iyi bilme özelliğinin üzerinde durmuş ve anlatımında belagat tekniklerini
kullanmıştır. Bu bakımdan Hasan Çelebi’nin üslubu anlattığı zata göre farklılık gösterir.
c. Beyanî – Tezkire-i Şu’arâ
Beyanî’nin Tezkire-i Şu’arâ’sı 16. yüzyıl tezkirelerinin sonuncusu sayılır. Yine bu
yüzyılda Gelibolulu Âlî tarafından kaleme alınan Künhü’l-Ahbar’ın bir tarih kitabı olduğu ve
bu eserin içinde tezkire bölümüne de yer verildiği düşünüldüğünde mürettep bir tezkire
olarak Beyâni, 16. yüzyılın sonlarında Tezkire-i Şu’arâ’yı yazmıştır.
“Beyanî, mukaddime kısmında Farsça ve Arapça birçok tezkirenin yazıldığını,
Anadolu sahasında Latîfî, Âşık Çelebi ve Kınalızâde Hasan Çelebi tezkirelerinin halk
arasında beğenildiğini belirtir. Ayrıca müellif, kendi eserini yazarken bu eserlerden sadece
biri olan Hasan Çelebi Tezkiresi’ni bir dostundan ödünç aldığını ve fazla vakti olmadığı için
özetleyerek sadece meşhur olan şairleri seçtiğini söyler.” (İpekten, İsen, Kılıç, Aksoyak,
Eyduran 2002: 65) Beyanî’nin bu açıklaması, tezkire maddelerinin Hasan Çelebi’deki
maddeler olmasının yanı sıra kullanılan kelimelerin de oldukça yakın olmasının sebebini
ortaya koymaktadır.
Tezkirede Şehzade Mustafa’nın yer aldığı madde başı Zikr-i Şehzâde-i Bâ-Safâ Sultân
Mustafa olarak verilmiştir. Sefa ile Şehzade Sultan Mustafa’yı anmak üzere yazılan madde,
380
kısa bir biçimde aktarılmıştır. İlk cümlede uzun tamlamalar ve seciler görülse de sonraki
cümleler tamamen bilgi vermek amaçlı kısa ve net biçimde yazılmıştır. Onun Sultan
Süleyman’ın belaya uğrayan oğlu olduğu anlatıldıktan sonra, hangi mahlası kullandığı ve
ölümünün Mekr-i Rüstem neticesinde gerçekleştiği ifade edilir; ancak bu konu üzerinde fazla
durulmadan şehzadenin şiiriyeti övülür ve üç beyitine yer verilir:
“Zahm-ı hurde-i şemşîr-i cefâ cur’akeş-i câm-ı ibtilâ merhûm Sultân Mustafa İbn-i
Sultân Süleymân Hândur. Mahlas-ı şerîfi Muhlisîdür. Hicret-i nebeviyyenün tokuz yüz altmış
senesinde sâkî-i devrân elinden peymânesi tolup câmkeş-i şerbet-i şehâdet olmışdur. Rüstem
Paşanun mekr u hîlesi bâ’is olmagla Mekr-i Rüstem târîh dinilmişdür.” (Sungurhan 2008: 910)
Tezkire-i Şu’arâ’nın Helakî maddesinde şairin Karamanlı olduğu belirtilerek meslek
hayatına dikkat çekilir. Onun medresede üst düzey bir konumda iken orayı bırakıp
Yarhisar’da bir camide imamlık yaptığı ifade edilir. Şairin hayat hikayesini kısa bir şekilde
anlatan Beyanî, onun Farsçayı iyi bildiğini söyler ve şairlik tabiatını över. Aynı zamanda
şairin 6 beyitine de yer vermiştir.
Tezkiresinin mukaddime kısmında da belirttiği gibi Beyanî, bahsi geçen şairleri kısa
ve özet halinde aktarmayı tercih etmiştir. Bu tarzı devrin önemli bir devlet adamı olan
Şehzade Mustafa’yı anlatırken de yine tanınmış bir şair olan Kara Fazlî’yi anlatırken de
değişmemiştir. Fazlî biyografisinin madde başı Fazlî-i Sanî’dir. Bahsi geçen ilk Fazlî, Kanunî
Sultan Süleyman döneminin önemli devlet adamlarından biri olan Fazlî Efendi’dir.
Tezkire-i Şuarâ’da Fazlî’nin İstanbullu olduğu, Kara Fazlî olarak bilindiği ve Zâtî’nin
çırağı olduğu belirtilmiştir. Diğer tezkirelerde de özellikle üzerinde durulan bir konu olan
Şehzade Mehmet’in sünnet şöleninde Zâtî’nin hemen arkasından kasidesini okuması
anlatılmıştır:
“Şehzâde Sultân Mehemmedün sûr-ı hıtânında Mollâ Zâtî ser-defter-i şu’arâ olmagla
cümleden mukaddem kasîdesin okudukda bir kâmil şâkirdüm vardur. İcâzet buyurulursa
kasîdesin gelsün okısun dir. Kendünün akabince anun kasîdesin okımışdur.” (Sungurhan
2008: 146)
Beyanî, dönemin önemli zatlarından biri olan, özellikle Gül ü Bülbül’ü dillere destan
olan Kara Fazlî’nin şairlik tabiatını över. Yalnız bu meseleyi anlatırken dahi sanatlı söyleyişi
tercih etmez. Onun dili oldukça sade ve anlaşılır olmasının yanı sıra, bahsi geçen olayları
olduğu gibi; hiçbir süsleme, benzetme veya uzun terkip kullanmadan anlattığı bir araçtır.
Şairin şiirlerinden Gül ü Bülbül Mesnevisi’nin bir kısmına, “nesin”, “âşık” ve “var” redifli
gazellerinin matlalarına yer vermiştir:
Leylinün Mecnûnı Şîrînün dilâ Ferhâdı var
Kâr-ı ışkı bana sor her san’atun üstâdı var
“Leylâ’nın Mecnûn’u, Şirin’in de Ferhâd’ı var
Aşkın kârını bana sor, her sanatın bir üstadı var”
Sana göz âşık u dil âşık u cânla ten âşık
Tenümde her kalem cânâ olubdur cümleten âşık
“Sana göz âşık, gönül âşık, canla ten âşık
Tenimdeki her resim cana tamamen aşık olmuştur.”
Sen bu kemâl-i hüsn ile mihr-i felek misin nesin
381
Nev-i beşerde görmedük yoksa melek misin nesin
“Sen bu güzelliğinin kemali ile feleğin güneşi misin nesin?
İnsanlar arasında görmedik, yoksa melek misin nesin?”
d. Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı
Gelibolulu Âlî’nin’nin yazmış olduğu Künhü’l-Ahbâr bir tarih kitabıdır. Bölümlere
ayrılan bu kitabın içinde bir de şair biyografileri yer almaktadır. Bu biyografilerin bulunduğu
kısma Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı denir ve bu bölümde toplam 305 şaire yer verilmiştir.
Tezkire kısmında, Osmanlı Devleti padişahlarının dönemlerini kronolojik olarak tertip etmiş,
bu dönemlerdeki şair padişah, şehzade ve vezirleri protokol sırasına göre, bu dönemlerde
yaşayan şairleri de alfabetik olarak sıralamıştır.
Âlî’nin tezkire bölümü 16. yüzyılda yazılan diğer tezkirelerle karşılaştırıldığında şair
biyografileri açısından diğer tezkirelerden daha hacimli bir eser sayılmaz. Fakat bu tezkirenin
bir tarih kitabının içinde yer alması, anlatılan şairin genellikle şairlik özelliğine daha geniş
yer verilmesi ve biyografi şairinin şiiri örneklediğinde bu şiirlere bazı müdahalelerde
bulunulması bakımından dikkat çekicidir.
Şehzade Mustafa maddesinde onun şiirlerine, hayat hikâyesinden daha geniş yer
vermiştir. Sultan Süleyman’ın büyük oğlu olduğu ve genç yaşta iken sultanın eşi ve sultanın
damadı olan Rüstem’in hileleri sebebiyle o yiğit şehzadenin öldürüldüğünü beyan etmiştir.
Bu konuda Şehzade Mustafa ile ilgili övgüleri ölçülü ve sanatlıdır. Bunun yanı sıra onun
öldürülmesiyle ilgili herhangi bir tasvire yer vermemiş sadece “devlet kuşunun, siyasetin
pençesine takıldığını” ifade etmiştir:
“Şehriyâr-ı mesfûrun esen-i evlâdıdur ki mekr-i dâmâd ve sıhr-ı halîle süfl-i nijâd ile
‘unfuvan-ı şebâb hâlinde hümâ-yı rûhı pençe-i siyâsete giriftâr olmışdur ki tafsîli mahallinde
mezkûr idügi tahakkuk bulmışdur.” (İsen 1994: 188)
Âlî, Şehzade Mustafa’nın şiirlerinde kendi adını kullandığını fakat diğer tezkirelerde
mahlasının Muhlisî olduğuna dair ortak karara varıldığını belirtmiştir. Bazı şiirlerinde
Mustafa, bazılarında ise Muhlisî mahlasını kullandığını söyleyerek bu şiirlere örnek
vermiştir.
Muhlisî mahlası kullandığı bir şiir örneği:
Bagrumı pergâle pergâle kılupdur tîg-ı gam
Muhlisî çeşmümden akan kandur ol pergâleler
Mustafa mahlası kullanığı bir şiir örneği:
Katreden kemdür vücûdun Mustafa ammâ ‘aceb
Nazm idüp dürler döker tab’un senün deryâ gibi
Tezkirenin Helakî maddesinde şairle ilgili olarak sadece Karamanlı olduğu ve ilim
yolunda yüksek mertebeye ulaştıktan sonra imamlık yapmaya başladığı belirtilmiştir. Bunun
dışında şairin Farsçayı ve aruzu iyi bildiği ifade edilmiş ve şiirlerine örnek olarak beş beyit
verilmiştir:
Nazmuhû
Çeşm-i hûn-rîzin ki vâlâyile dil-ber baglamış
Ya’ni kanludur diyu tutmış o server baglamış
382
Ve lehû
Nice meyl itmesün Nîl ü Fırâta gözlerüm yaşı
Ki cennetden bile çıkmış durur ağlaşı ağlaşı
Diger
Tabîb-i cûda idüp fakr u fâkâdan zâri
Didüm ne çâre didi kim şarâb-ı dînârı
Ve lehû
Câmesiyle koça gör ol sanemi toyunca
Âdemün cânı çıkar câmesini soyunca
Ey kılıcıyla mansıba irişen
Şöyle benzer firengîdür kılıcun
Diger
Âlî; Şehzade Mustafa ve Helakî maddelerinde gösterdiği cümle tasarrufuna Fazlî
maddesinde girmemiştir. Madde başının Fazlî olarak verildiği biyografide şairin asıl adının
Mehemmed olduğunu, bir saracın oğlu olduğunu, İstanbul’da doğup büyüdüğünü ve bir
müddet Zâtî’nin yanında çıraklık yaptığını ifade etmiştir. Olayların oldukça detaylı ve uzun
anlatıldığı Fazlî maddesinde, şairin Şehzade Mehmet ve ardından Şehzade Mustafa’ya divan
kâtipliği yaptığı belirtilmiştir. Âlî, diğer isimlerin biyografilerini verirken benimsediği tarzı
burada da değiştirmemiş ve şairin şairlik tabiatına ve eserlerine geniş yer vermiştir:
“Evvelâ bahr-ı recezde Hümây u Hümâyûn nâm bir kitâb nazm eylemişdür. Ba’dehû
şi’r u inşâda gerçekden meleke tahsîl idüp ihtirâ-ı hâsı olan Gül ü Bülbül nâm manzûmeyi
söylemişdür. Ve bin ‘aded rübâ’iyyâtı müştemil bir eser dahi komışdur. Hattâ Şeyh
Nizâmînün Matla’ül Envârına mukabil Lüccetü’l-Esrâr nâm bir kitâb dahi te’lîf eylemişdür.
Ve bunlardan gayri Kitâb-ı Gülistân tarzında nazm u nesirle âlûde Nahlistân nâm bir kitâb
dahi tasnif kılmışdur. Cümlesi pesendîde-i zurefâ ve matbû’-ı tıbâ’-ı şu’arâ idügi tahkîke
yetmişdür. Nihâyet pür-gûy olmagla eş’ârı nâ-hemvârdur. İnşâsı dahi nazmı gibi perîşângüftâr idügi zâhir ü âşikârdur.” (İsen 1994: 320)
Şairin nazım ve nesir alanında yazmış olduğu eserlerin tamamı verilmiş ve bu
eserlerin sanat değeriyle ilgili de yorum yapılmıştır. Âlî, onun şiir ve inşada oldukça
kabiliyetli olduğunu ve Fazlî’yi takdir ettiğini de ifade eder. Şiirlerine çok fazla örnek
verilmediği maddenin özellikle biyografi kısmına ağırlık verildiği aşikârdır. Şairin sadece iki
gazelinin matla beyiti ve Gül ü Bülbül Mesnevisi’nden birkaç beyit verilmiştir.
2. Farklı Tezkirelerde Aynı İsimlerin Anlatılması
a. Şehzade Mustafa
Şehzade Mustafa maddesi, bahsi geçen tüm tezkirelerde son derece özenli ve
şehzadenin şanına yakışır bir biçimde anlatılmıştır. Fakat bazı tezkirelerin genel
özelliklerinden yola çıkıldığında sanatlı ve ağır bir anlatım tarzının benimsendiği
söylenebilir.
Ahdî ve Âlî tezkirelerinde zatın adı Sultan Mustafa olarak verilmiştir. Buna karşılık
Hasan Çelebi ve Beyânî tezkirelerinde şahsın vasıflarını da içeren bir biçimde madde adı
konulmuştur. Hasan Çelebi tezkiresinde Zikr-i Şehinşâh-ı Pür-Safâ Merhûm Sultân Mustafâ
olarak verilen isim Beyâni’de Zikr-i Şehzâde-i Bâ-Safâ Sultân Mustafâ ismiyle belirtilmiştir.
383
Bu durum Hasan Çelebi tezkiresinin, hemen her şair biyografisinde karşılaşılan sanatlı ve
ağır söyleyişinin bir sonucudur. Fakat Beyânî’de genel olarak ağır bir dil kullanılmamasına
karşın tezkiresinin mukaddime kısmında da belirttiği üzere o, şair biyografilerini yazarken
Hasan Çelebi tezkiresini örnek almış ve o tezkirenin maddelerini özetleyerek yazmıştır.
Çünkü Beyânî’de başlık kısmında görülen şaşaa içerikte yerini sadeliğe bırakmıştır.
Şehzade Mustafa maddesinin en hacimli anlatıldığı tezkire Hasan Çelebi tezkiresidir.
Ahdî, Beyânî ve Âlî’de şehzâdenin ölümüne yer verilmiş; ancak Hasan Çelebi’de ölüm anı
detaylı bir şekilde tasvir edilmiştir. Dikkati çeken bir başka nokta şehzadeye şehriyâr yani en
iktidarlı padişah sıfatı yakıştırılmış olmasıdır. Hasan Çelebi ve Âlî tezkirelerinde şehriyâr
ifadesi kullanılmış, diğer tezkirelerde ise zat, sultan olarak anılmıştır.
Hasan Çelebi ve Ahdî tezkirelerinin dili genel olarak sanatlı ve ağır olmaları
bakımından Şehzade Mustafa’yı anlatırken de sanatlı bir üslubu benimsemişlerdir. Fakat
Beyâni ve Âlî tezkirelerinde bu madde, bilgiyi olduğu gibi aktaran bir tarzda yazılmıştır.
Ahdî, zatın ölümüyle başlar ve bu olayı Mekr-i Rüstem olarak ifade eder. Âlî dışındaki
diğer tezkirelerde de bu olay aynı ifadeyle anlatılmıştır. Fakat Ahdî bu ölümün hileler sonucu
gerçekleştiğini anlatarak zatı över ve ardından şiirlerine yer verir. Bu bakımdan Ahdî’de
biyografi ve şiir kısmına eşit derecede yer verildiği söylenebilir. Âlî ve Ahdî aynı şiir
örneklerine yer vermiştir:
Mû-be-mû gîsûlarun kılmış ihâtâ gerdenün
Mâhtâbı sanasun kim kaplamışdur hâleler
Bağrumı pergâle perg

Bildiri Kitabı - UDEK

Transkript

Benzer belgeler

KKW212 - Türk-Alman Üniversitesi

mahdumkulu - MustafaAksoy.com

devamı - Gaziantep - Ritaş Holding A.Ş.

Prof. Dr. Sibel BOZBEYOĞLU - Hacettepe Üniversitesi Fransız Dili

Mayıs 2006

Eleştiri ve Sosyoloji

Yard. Doç. Dr. María Jesús Horta - Edebiyat Fakültesi