Sanal Ortamda Kadının Boş Zaman Kullanımı ve Kendini Temsili

International Conference on Communication, Media, Technology and Design
24 - 26 April 2014, Istanbul – Turkey
Sanal Ortamda Kadının Boş Zaman Kullanımı ve Kendini Temsili
Yelda ÖZKOÇAK
Yeni Yüzyıl Üniversitesi, İletişim Fakültesi , [email protected]
Neşe KARS TAYANÇ
İstanbul Üniversitesi, İletişim Fakültesi, [email protected]
ÖZ
Web2.0 kavramı ile bilgi akışı çift yönlü hale gelmiştir. Kullanıcılar da kendi isteklerine göre özgün içerikler oluşturmaya
başlamışlardır. Bu bağlamda haber siteleri, portallar, e-ticaret siteleri, vikiler, bloglar ve sosyal ağ siteleri sayesinde
kullanıcılar yeni içerikler oluşturmaktadır.
Özellikle, internetin ticarileşmesiyle birlikte kadınlar hedef kitle olarak önem kazanmıştır. Bu doğrultuda tasarlanan siteler
tüketim kültürü bağlamında kadını hedeflemekte, ona uygun içeriklerle hazırlanmaktadır. Bununla birlikte her ne kadar
statik web sitesi kurmak ve geliştirmek teknik bilgi gerektirse de kadınların içerik üretimi bağlamında ağlara katılımının
gitgide arttığı düşünülmektedir.
Bu çalışmanın temelini de kadın kullanıcıları hedef alan ve sayfa tanımında “kadın” kelimesi geçen web sayfaları
oluşturmaktadır. Çalışmada Alexa İstatistikleri kullanılarak, Mart ayı içerisinde Türkiye’de en çok girilen ilk 500 site
içerisinde yer alan web sayfalarında kadınların ne tür içerikler oluşturduklarına ve hedef alındıklarına bakılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Sanal Dünya, Web Sitesi, Tüketim Kültürü, Kadın, Türkiye
Giriş
İlk başlarda kitlesel iletişim aracı olarak önemli bir yer tutan fakat zamanla bireysel iletişime yönelen internet gerek hız
gerekse erişim açısından pratik olması nedeni ile günlük yaşamda hızlı bir biçimde çok büyük bir pay sahibi olmuştur.
Basit ağ tarayıcıları, internete sahip olan herkesin web sayfalarını ziyaret etmelerini mümkün kılmış ve bu insanlar siteden
siteye dolaşmaya başlamıştır. Kullanıcı sayısının her geçen gün artması ile web sayfası hazırlayabilmek için yeni iş kolları
da ortaya çıkmıştır.
Her yeni site başlangıçta olağanüstüymüş gibi görünse de, birkaç yıl içinde sitelerin çoğu birbirine benzer hale gelmiştir
(Scoble ve Israel, 2006:258). Bu nedenle de içerik sağlayıcılar arasında da bir rekabet yaşanmaya başlanmıştır ve
internet, iletişimi sağlayan servisler, bilgi sunan içerikler, dosya paylaşım ağları, medya paylaşım ortamları, portallar ve
son olarak da sosyal ağlar olarak şekillenmiştir.
İnternet içeriklerinin herkese uygun olabilecek biçimde zenginleştirilmesiyle birlikte bireyler, çalışmanın dışında kalan
zamanlarında ve artık iş zamanları içerisinde ve/veya çalışma sırasında interneti yaygın olarak kullanmaya başlamışlardır.
İnternete mobil olarak erişimin sağlanmasıyla da birlikte, bireylerin sahip oldukları tüm zamanları tüketmek için
kullandıkları en önemli araç internet olmaya başlamıştır. Böylelikle çağımızın toplulukları internet odaklı bir hale gelmiştir.
İnternetin sağladığı her türlü hizmetten faydalanabilmek veya aynı söylemi paylaştıkları ağlara katılmak ve öteki
durumuna düşmemek için bireyler tüm zamanlarını internette geçirir hale gelmişlerdir. Sosyal ağlar, alışveriş siteleri, oyun
grupları, haber portalları vs sayesinde internet, boş zaman faaliyetleri için ayrılan zamanı işgal eder duruma gelmiştir.
Bireyler artık, televizyon izlemek, kitap okumak, yürümek, film izlemek veya alış veriş yapmak yerine ya da tüm bunları
yapmak için internette vakit geçirmeyi tercih etmektedir. İnternetin bu yaygın kullanımı bireylerin sosyal ortamlarını sanal
mekanlara taşımalarına neden olmuştur. Sosyal çevreyi genişletmek için ayrılan zaman artık internete ayrılmaktadır.
Boş Zaman Ve Boş Zaman Kullanımı
Genel olarak literatürde, boş zaman çalışmayla birlikte ele alınmıştır ve çalışmadan artan, bağlayıcılık ve zorunluluktan
uzak bir zaman olarak tanımlanmıştır. Bu zaman dilimi, kişinin özgür iradesiyle, kendi istenciyle kullanacağı, tasarrufta
bulunacağı bir zaman olarak görülmüştür (Parker, l995:28-31).
Butler’a göre boş zaman; bir deneyim biçimi, zengin bir yaşantı elde etmenin yoludur. Özel bir faaliyet biçimi olarak boş
zaman, bir toplumsal sistem, bir eğitim safhası olarak değerlendirilmekte ve duyguların boşalımını sağlamak için
kullanılmaktadır. Bu faaliyetlerin dinlenme, eğlenme ve ilerleme olmak üzere üç tür işlevi bulunmaktadır (aktaran
Gökmen, 1985:6).
Boş zamanlarda yapılan faaliyetler bireye göre farklılık gösterdiği gibi bu faaliyetlerin yapımında zamansal ve mekansal
farklılıklar da görülmektedir. Bu farklılıklar bireyin yaşına, cinsiyetine, eğitimine, gelirine ve yapısına göre ortaya
çıkmaktadır. Ama en çok da boş zaman faaliyetleri popüler kültüre göre belirlenmektedir. Modern toplumun üyeleri,
yenidünya düzeni ile birlikte popüler kültür ürünü olan mekanlara gitmekte, kitapları okumakta, filmleri izlemekte,
televizyon karşısında vakit geçirip, internette gezinmektedir.
Boş zamanda yapılan faaliyetler toplumdaki kültürel değişimleri yansıtması açısından oldukça önemlidir. Bu faaliyetler
geçmişten günümüze farklılaşarak çağdaş yaşamla birlikte insan hayatına değişiklikler ve yeni anlamlar kazandırmaktadır.
338
International Conference on Communication, Media, Technology and Design
24 - 26 April 2014, Istanbul – Turkey
Bu bağlamda boş zaman, materyalist yaşam tarzıyla ilişkilendirilmiş ve bir sosyal kontrol aracı olarak görülmüştür.
Sonuçta boş zaman tüketimi, işe yansıyarak bireyselci hale gelmiş ve tüketim ilişkilerini de kapsamıştır (Juniu, 2000:71
aktaran Aytaç, 2002).
Tüketim alışkanlıklarının en yoğun yaşandığı zamanlar çalışmadan arta kalan zamanlardır. Kapitalizm, modern hayatın
getirdikleri ile birlikte, insanlarda tüketim bilinci oluşturarak boş zamanlarını ele geçirmektedir. Bu bağlamda kapitalizmin
tüketime yönelik oluşturduğu alanlar boş zaman endüstrisinin de gelişmesine neden olmuştur (Aytaç, 2004:116).
Kapitalist sistem, emeğin yeniden üretimi için, çalışanların iş dışı yaşamlarını düzenleyerek, boş zamanları da kapitalist
sistem için bir pazar haline getirmiştir. Bu bağlamda boş zamanın artmasını kendi sürekliliği için teşvik etmektedir
(Roberts, l999:165-167 aktaran Veal, 2001).
David Chaney ise boş zamanları değerlendirme endüstrilerini, tüketici kültürün belirgin özellikleri arasında görmektedir.
Kitle iletişim araçlarının dönüşüm sürecindeki rolünü Yaşam Tarzları adlı çalışmasında değerlendiren Chaney’e göre, boş
zamanların ticarileşmesi, yeni toplumsal eğlenme biçimlerini ve bunların ticari uygulamalara dönüşmesini de beraberinde
getirmektedir. Bu durum yeni bir kültürün gelişmesine de sebep olmaktadır (1996). Kenneth de boş zamanın bireyin kendi
kendine yaptığı faaliyetleri içerdiğinden ve bu faaliyetlerin parayla bağlantılı olduğundan bahsetmektedir (1978:7).
Birçok kuramcı modern toplumda boş zamanı, çalışmanın yeniden üretimi olmasının yanı sıra yalnızlık ve yabancılaşmanın
giderilmesi için geçirilen bir zaman olarak da düşünmektedir. Bu bağlamda boş zamanlar önceki dönemlerde olduğu gibi
bireysel özgürleşme ve rahatlamadan çok iş gücünü tekrar ve tekrar kullanabilmek için kapitalizmin neden olduğu
yorgunluğun giderilmesi için kullanılmaktadır.
Çalışma için harcanan zaman ile boş zaman arasındaki farklılığın ortadan kalkmasının bir diğer nedeni ise teknolojinin
kullanılmasından ileri gelmektedir. Teknolojinin akılcı kullanımı hayatın her alanında bireyleri standartlaştırarak kar elde
edebilecekleri faaliyetlere yönlendirmeye başlamıştır.
Çünkü teknolojinin ilerlemesiyle birlikte az emekle daha fazla üretebilme olanağı doğmuş ve çalışanların zamanları
artmaya başlamıştır. Bu sayede bireyler daha çok faaliyet ile uğraşmaya teşvik edilmiştir (Tekelioğlu, 2002:152).
Televizyonun hayatımıza girmesiyle birlikte ev içinde gerçekleştirilen boş zaman faaliyetleri yeni iletişim teknolojileri ile
farklı bir boyuta taşınmıştır. Artık boş zaman harcamalarının büyük kısmı, telekomünikasyon ve bilgisayar teknolojileri ile
yapılmaktadır. Bilgisayar ve dolayısıyla internet sayesinde çalışmanın evden de yapılabiliyor olması yeni boş zaman
faaliyet biçimlerini de doğurmuştur.
Yeni Zaman kuramcılarından Frank Mort, çalışmalarında insanların vakitlerinin çoğunu ev içinde geçireceklerini ve “ev’e
dönüşün” yeni kimlik politikalarının geliştirilmesine olanak tanıyacağını vurgulamıştır. Ona göre bireyler kimliklerini çalışma
sırasında değil daha çok tüketme ya da satın alma eylemleri yoluyla oluşturmaktadırlar. Bu bağlamda Mort, ev yaşamının
insanları apolitik bireyciliğe sürüklemeyeceğini, aksine, eko-tüketici politikalar ve televizyon yoluyla (şimdilerde bu
internet olmalı) yeni ilişki biçimlerinin devreye gireceğini ve yeni kimliklerin evin içinde de oluşabileceğini vurgulamaktadır
(aktaran McRobbie, 1999:56).
Mort’un televizyon için söylediği ve evin içinde oluşabileceğini belirttiği yeni ilişki biçimleri yeni iletişim teknolojileri
sayesinde artık daha kolay oluşturulmaktadır. Çünkü yeni iletişim teknolojileri ile birlikte yeni ortamlar ortaya çıkmış, bu
yeni iletişim ortamlarıyla kişisel ve kitlesel iletişim ortamları ve araçları günümüz toplumunun ihtiyaçlarına ve taleplerine
cevap verecek şekilde geliştirilmiş ve dönüşüme uğratılmıştır. Sosyal yaşam biçimleri de sayısal teknolojiler bağlamında
dönüşüme uğramaya başlamıştır.
Boş Zaman Ve Sanal Ortam
Kadınlar erkeklere göre boş zamanlarını evde geçirmeye daha fazla eğimlidirler, fakat standart ev işlerinden ve çocukları
nedeniyle ev dışında boş zaman faaliyetlerine pek fazla fırsat bulamadıkları görüşü yaygındır.
Veblen, evde erkeğe göre daha fazla vakit geçiren kadının, ev içinde yaptığı zorunlu işlerin dışında kalan işleri boş zaman
çalışması olarak değerlendirmektedir (2005:51). Temel görevi kocasına yardımcı olmak, evinin ihtiyaçlarını ve çocuklarının
bakımını karşılamak (Demir, 1994:529) olduğu vurgulanan kadının toplumdaki yeri bu bağlamda ev ile sınırlandırılmıştır.
Bu nedenle ataerkil yapıya göre kadının ev dışında çalışması tercih edilmemektedir. Özellikle Türkiye’de kadınlar
geleneksel rol beklentileriyle toplumsallaştırılmaktadırlar. Bütün gününü evin dışında geçiren çalışan kadın da çalışma
saatlerinin dışında kalan boş zamanlarını evinde, ev işleri yaparak çocukları ile ilgilenerek geçirmek istemektedir.
Ancak, Tokgöz’ün de belirttiği gibi endüstri devrimiyle birlikte, kadınlar geleneksel roller olarak kabul edilen anne ve eş
rolleri yanında toplum içinde başka roller de oynamaya başlamışlardır (1982:24). Geleneksel toplum yapısının dışına
çıkmaya başlayan kadın boş zamanlarını toplumun cinsiyet rollerine çok da aykırı olmayan faaliyetlere ayırmaktadırlar.
Çeşitli teknik alet ve makineler, hem çalışan hem de evde olan kadınların günlük işlerini az enerji ile fazla zaman
harcamadan yapmalarına olanak sağlamaktadır. Herkes için boş zaman sağlayan teknolojik gelişmeler, kadınların da boş
zamanının fazlalaşmasına ve boş zaman olanaklarının da artmasına yol açmıştır. Bu bağlamda kadınlar boş zamanlarının
çoğunu, dedikoduya, yemeğe ve bedenlerine (giyime ve bakıma) harcamaktadır. Böylelikle de yenidünya düzeni içerisinde
kapitalist çalışma, tüketim nesnesi olma ve boş zaman arasına sıkıştırılmaktadırlar.
Bu açıdan değerlendirildiğinde bireylerin boş zaman faaliyetlerini seçme özgürlüğüne sahip olmadıkları görülmektedir.
Bireyin seçimleri toplumun nitelikleri tarafından onun gücü ve egemenliği şekillendirmektedir (Rojek, 1995:22). Sonuçta,
bu durum bireylerin toplumsal ilişkiler kurabilmelerine de olanak sağlamıştır.
339
International Conference on Communication, Media, Technology and Design
24 - 26 April 2014, Istanbul – Turkey
Bu bağlamda Veblen de boş zaman faaliyetlerinin sadece bireyin kendi isteklerini tatmin eden bir faaliyet olarak
anlaşılamayacağından, sosyalleşmeye olanak sağlayan, aynı zamanda diğerleri için de sergileme alanı ve bir sembol
olduğundan bahsetmektedir (2005).
Özellikle, teknoloji kullanımının sağladığı olanaklar sayesinde gündelik yaşamda boş zaman faaliyetleri daha fazla yer
almaya ve sosyallik de boş zamanın bir ürünü olarak görülmeye başlanmıştır (Sennett, 2002). Bu bağlamda isteğe bağlı
yapılan faaliyetler artık bireyin sosyalleşmek ya da çevresinden dışlanmamak adına yaptığı zorunlu işlere dönüşmeye
başlamıştır. Çünkü birey, kendini gerçekleştirmek için başkalarının onayına ve yardımına ihtiyaç duymaktadır.
Sosyalleşme, bireyin davranışlarını sadece değiştiren, sınırlayan veya denetleyen bir süreç değildir. Aynı zamanda, aktif ve
yapıcı yönleri olan, hem biçimleyici hem de yaratıcı bir süreçtir. Başka bir deyişle, sosyalleşme, bireyi teşvik eden, motive
eden, bireyde sonsuz bir şevk ve arzu çeşitliliği yaratan, bireyin gelişimi ve başarısına yönelik ve bireyin yaşamdan aldığı
hazzı kuvvetlendiren bir süreçtir (Mutlu, 2008:45).
Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde tüketim kültürünün etkisinin büyüklüğü göz önüne alındığında özellikle kitle iletişim
araçları toplumun bu doğrultuda değişmesinde önemli işlevlere sahiptir. Marcuse’nun da değindiği gibi kitle iletişim araçları
sanatı, siyaseti, dini, felsefeyi, ticareti uyumlu bir biçimde ve çoğu zaman el altından birbirine karıştırmakta, bu kültür
alanlarını aynı zamanda ortak bir duruma ve ticari bir biçime indirgemektedir (1975:76).
Bilgi toplumu ile birlikte yeni iletişim ortamlarının kullanımı, gündelik hayatın her alanında hızlı bir ilerleme göstermiştir.
Radyonun 50 milyon kişiye ulaşması 38 yıl, televizyonun 50 milyon kişiye ulaşmasının 13 yıl, internetin ise 50 milyon
kişiye ulaşması sadece 4 yıl sürmüştür (Karaduman 2003:138-139).
Sanal Ortam, Boş Zaman ve Kadın
İnternet ve internete dayalı faaliyetlerin, bireyin gündelik yaşamının ayrılmaz bir parçası haline geldiği açık bir gerçektir.
Birey, gündelik yaşamına dair pratiklerinin neredeyse tamamını internet üzerinden gerçekleştirebilmektedir. İnternet hem
kamusal hem de bireysel alanlara hizmet vermesi açısından kullanıcılar tarafından benzersiz bir yapı olarak
görünmektedir.
İnternet, kullanıcılarına kendilerini rahat bir şekilde ifade etme imkanı vermektedir. Özellikle zamanının büyük bir
çoğunluğunu evde geçirmek zorunda kalan kadın kullanıcılar, her türlü sorunu, bilgi paylaşımını bu ortamlarda
giderebilmektedirler. Tüketim nesnesi olarak görülen kadınların bu davranışları da sosyal medya tarafından
desteklenmektedir. Bu bağlamda internetin ticarileşmesi ile yeni tüketim fikri içinde kadınlar hedef kitle olarak önem
kazanmıştır. Ancak kadınlar sadece tüketici olarak değil sınırlı üretici olarak da bu ağlarda kendini göstermektedir.
Çok tüketmek, zenginlik anlamında empoze edildiğinden kadınlar tüketimin hem öznesi hem de nesnesi durumunda
gelmişlerdir. Kadınlar, ev içinde, bilgisayar başında hem kendi bilgilerini paylaşarak diğer kadınları tüketime
yönlendirirken, kendiside aynı şekilde maruz kaldığı verileri tüketmeye yönlenmektedir.
Web sayfası kurmak ve geliştirmek teknik bilgi gerektirdiğinden web sitesi sahibi bayanların sayısının çok az olduğu ileri
sürülmektedir. Buna karşın Binark ve Kılıçbay kadınların mevcut potansiyelinin çarpıtıldığını, özellikle teknolojiyi kullanma
ve uyum sağlama konusunda "yavaş/geri" oldukları şeklindeki yaygın kanının gerçeği yansıtmadığını dile getirmişlerdir
(2005). Ancak Türkiye genelindeki tabloya baktığımızda kadınların teknolojiyi kullanmakta erkeğin gerisinde kaldığı
görülmektedir.
Grafik 1: Bilgi Toplumu İstatistikleri, 2013 (Bilgisayar Kullanım Oranları http://www.tuik.gov.tr, 17.03.2014).
Türkiye İstatistik Kurumu 2013 yılı raporuna göre 2004 yılında %16,2 olan kadıların bilgisayar kullanımı, 2013 yılına
gelindiğinde %39,8’e yükselmiştir.
Yine aynı rapora göre geçen 9 yılın ardından kadınların internet kullanımları %12,1’den ancak %38,7’ye yükselebilmiştir.
340
International Conference on Communication, Media, Technology and Design
24 - 26 April 2014, Istanbul – Turkey
Grafik 2: Bilgi Toplumu İstatistikleri, 2013 (İnternet Kullanım Oranları http://www.tuik.gov.tr, 17.03.2014).
Aynı araştırmada kadın ve erkeğin internetteki faaliyetleri de araştırılmıştır. Buna göre, kadınların teknik bilgi gerektiren
işlemlerde erkeğin gerisinde olduğu gözlenmektedir ve geçen yıllarda yapılan çalışmalara da bakıldığında oransal bir
ilerleme olmadığı dikkati çekmektedir.
Tablo 1:Bilgi Toplumu İstatistikleri, 2013 (http://www.tuik.gov.tr, 17.03.2014).
İnternet ile ilgili yapılan işlemler
Erkek
Kadın
Bilgi edinmek için arama motoru kullanma
96,4
96,6
Dosya ekleyerek e-posta gönderme
61,4
51,1
Konuşma odalarına (chat), haber gruplarına ya da sanal tartışma forumlarına mesaj gönderme
43,5
35,5
Telefon aramaları için İnterneti kullanma
20,2
17,9
Bir program paylaşım programı yardımı ile müzik ve film değiş tokuşu
21,9
17,1
6,4
3,0
Bir web sitesine, müzik, resim, film, metin, oyun yükleme
36,4
30,6
İnternet tarayıcısının güvenlik ayarlarını değiştirmek
23,4
16,1
2,3
2,6
Bir web sitesi tasarlamak
Hiçbiri
(Birden fazla seçenek işaretlenebildiği için toplam 100 olmayabilir.)
Ancak genel bir değerlendirme yapılacak olursa, Türkiye İstatistik Kurumu’nun internet kullanan bireylerin internette
yürüttükleri faaliyetler 2013 raporundan da anlaşılacağı üzere kadınlar, web sitesi tasarlamak, tarayıcının güvenlik
ayarlarını değiştirmek gibi teknik bilgi gerektiren alanların dışında internet kullanımında erkeklerden az farkla geride
bulunmaktadırlar.
Herring dilbilim bakış açısından çevrimiçi erkek tarzlarının ‘baskı, güç, sık kavga, iddia, uzun ve ya sık ileti gönderme,
kendini reklam etme, alay etme’ biçiminde; çevrimiçi kadın tarzlarının ise ‘dayanışma, iletişim kullanımını onaylama,
teşekkür etme, özür dileme’ biçiminde olduğuna değinmektedir (aktaran Dorer, 2006:208).
Bu bağlamda internet kadınların, kendi kadınlık ve erkeklik tanımlarını geliştirmeleri açısından da etkili bir ortam
sunmaktadır. Öte yandan kadınların gün geçtikçe daha fazla iletişim kurmak, kadınlık konularını tartışarak bilgi
alışverişinde bulunmak, araştırma yapmak, evden çıkmadan alışveriş yapmak, yaptıklarını sergilemek gibi amaçlarla
interneti kullandıkları da görülmektedir. Bütün bunları yapan kadınların evde daha fazla zaman geçirdiği düşünülmekle
birlikte Butler, kadınların internet aracılığıyla mekansal sınırları aştığına vurgu yapmaktadır. Kadınların internette aktif
olarak vakit geçirmesi toplumsal cinsiyete dair önemli bir performans alanının geliştiğinin de işareti olarak görülmektedir
(2008).
İnternet kullanımının artması ile kadınlar, birey olarak kendi gerçeklerini keşfetme ve yeteneklerini gösterme fırsatı
bulmuşlardır. Kullanıcılar katkıda bulundukları (ya da bulunduklarını düşündükleri) ağlar sayesinde var olan toplumsal
cinsiyet olgusuna atıfta bulunarak kendi kimliklerini rahat bir şekilde göstermeye de başlamışlardır. Kadınlar artık boş
zamanlarını sanal ağlarda sosyalleşerek harcamaktadır. Sembolik tüketim başta olmak üzere, her türlü tüketim için gerekli
önkoşulu oluşturan boş zaman, artık kadın için de yoktur.
Kadınlar gündelik yaşam içinde hem öznedirler, hem de gündelik hayatın kurbanıdırlar; dolayısıyla nesnedirler, ikamedirler
(güzellik, dişilik, moda, vs.); üstelik ikamelerin çoğalması da kadınların aleyhinedir. Kadın aynı zamanda hem alıcı hem de
tüketicidir; hem metadır, hem de metanın simgesidir (reklamlardaki çıplak beden ve gülümsemedir) (Lefebvre, 2007:87).
Bu bağlamda ele alındığında Pronovost’un da değindiği gibi boş zaman, artık, profesyonel bir etkinlik alanı haline gelmiştir.
İş süreçlerinde olduğu gibi, boş zamanlarda da profesyonelliğin etkisi altında işlerlik değerine kavuşmuştur. Boş zaman, bu
alandaki profesyonel işçilerin (leisure worker) kontrolünde ve manipülasyonu altında ticari bir alan olarak organize
olmuştur (l998:58).
341
International Conference on Communication, Media, Technology and Design
24 - 26 April 2014, Istanbul – Turkey
Araştırmanın Yöntemi
Çalışmanın bundan sonraki bölümünde Alexa İstatistiklerine bakılarak Türkiye’de düzenli olarak internet kullanan
bireylerin∗ (% 39,5’lik kesimin) hakim olduğu, en çok girilen internet siteleri içinden doğrudan kadın kullanıcıları hedef alan
ve sayfa tanımında “kadın” (anne-kız) kelimesi geçen web sayfaları oluşturmaktadır.
Alexa dışında ölçüm yapan Nielsen/NetRatings∗∗, internet ve dijital medya izleyicilerini telefon ve internet aracılığıyla
yapılan anketlerle ölçmektedir, ComScore and Hitwise gibi şirketler de, internet sayfalarına kaç kere bakıldığını takip
etmektedirler. Dünya çapında 30 milyonun üzerinde internet sitesinin ziyaretçi verilerinin yayınlandığı aylık 6 milyondan
fazla kişinin ziyaret ettiği Amazon.com’a ait bir internet şirketi olan Alexa ise istatistiklerini “Alexa Toolbar" adlı yazılım ile
kullanıcılarından alınan verilerden derlenmektedir. Bu veriler, dünya ve/veya ülke konumuna göre yada sayfa
kategorilerine göre sorgulanabilmektedir. Bu anlamda Alexa web sitelerinin ziyaretçi sayılarına göre izlenerek, sitelerin
kaçıncı sırada olduğunu dünya genelinde ve ülkeler özelinde gösteren bir internet rating sistemidir. Alexa sıralama
yaparken iki ayrı sıralama kriteri kullanmaktadır. Birincisi ranking diğeri popülarite. Ranking toplam ziyaretçi sayısı ve
sayfa gösteriminin bileşkesinden hesaplanan bir değerdir. Popülarite ise visitor loyality (ziyaretçi sadakati) ile ilgilidir. Yani
ziyaretçi o sitede çok dolaşmıyor olabilir ama her hafta en az bir defa siteye geliyorsa bu o siteye popülarite
kazandırmaktadır. Bu iki kriterle hesaplanan değerler birbirine çok yakın çıkmaktadır. Alexa’nın güvenilirliği elbette çok
tartışılan bir konudur. Ancak, bu alanda başka bir kurumun olmayışı Alexa’nın işi ilk başlatan olarak sistemin başını çekiyor
oluşu onu söz sahibi bir site konumuna getirmektedir. (www.wikipedia.org, 20.03.2014, www.alexa.com, 20.03.2014).
Alexa verilerine göre Mart ayı içinde, Türkiye için yapılan sıralamada (www.alexa.com/topsites/countries/TR, 01.03.201408.03.2014-17.03.2014), 500 sayfa içerisinden web sitesi tanımında kadın kelimesi geçen 6 web sayfası saptanmıştır.
(Türkiye’den en çok girilen 500 sayfa içerisinde, çevrim içi alışveriş siteleri, yemek tariflerinin paylaşıldığı siteler,
dekorasyon ürünleri satan sitelerde bulunmaktadır. Bu sitelerin toplumsal cinsiyet rolleri bağlamında kadına yönelik olduğu
düşünülse de sayfa tanımında “kadın” kelimesine yer verilmediğinden çalışmanın yöntemi bağlamında değerlendirmeye
alınmamıştır. Ayrıca belirtilmesi gereken bir diğer noktada bahsedilen içerikteki web sayfalarının erkeği de hedef kitle
olarak gördüğü ve sayfanın üretimi aşamasında erkeğin de yer aldığıdır.)
Tablo 2: Doğrudan Kadını Hedef Alan Web Sayfaları
Web Sayfasının
Adı
kadinlarkulubu.com
kizlarsoruyor.com
mahmure.com
e-bebek.com
stardoll.com
modagram.com
Sayfanın Resmi Tanımı
Kadınların, paylaşımda bulunabildikleri net üzerindeki kadın adına nirengi noktası. A dan Z ye
kadın. Kadın, Cilt Bakımı, Güzellik, Diyet, Makyaj, Moda, Seks, Evlilik, Gelinlik, Bebek, Magazin,
Saç Bakımı, kadın sağlığı başlıkları bulunmaktadır.
Kadın ve erkeğin bakış açısından hayata dair her soruya cevaplar aranan bir sosyal paylaşım
topluluğudur. 2011'de kurulan site, 2007'de aynı ekibin ABD'de kurduğu GirlsAskGuys.com
platformunun Türkçe versiyonudur.
Güzellik, moda, cinsellik ve sağlık konularının işlendiği kadın sitesidir.
Anne ilgisi, uzman bilgisi sunmaktadır.
Online fashion & dress-up community for girls of all ages from around the world. (Dünyanın her
yerinden her yaştan kızlar için çevrimiçi moda ve giyim kuşam rehberi)
Kadın, erkek ürünleri, üst giyim, dış giyim, ücretsiz kargo ve iletişim bölümleri yer almaktadır.
Kadınlar istedikleri ve uygun gördükleri için değil iletişim araçları ile yayınlan hipergerçekler onlara öyle yapmasını
söyledikleri için belirli davranış kalıplarını öğrenip benimsemek durumunda kalmışlardır. Bu bağlamda da reklamların tam
hedefinde olan kadınlar özellikle dış görünüşlerine önem verme zorunluluğu hissetmektedirler. Yukarıda adı geçen sitelerin
de içeriklerine bakıldığında kadını tüketime yönlendiren ve dişilik öğelerinin ön plana çıkmasını hedefleyen bilgi-ürün
paylaşımında bulundukları görülmektedir.
ARAŞTIRMANIN BULGULARI
¾ “kadinlarkulubu.com” adlı internet sitesi 2001 yılından günümüze 330.000 aktif üye ile Türkiye’deki Marka ve
Logo Tescili yapılmış ilk kadın portalıdır∗∗∗. Robi Bilişim şirketine ait olan site Kocaeli’nde kurulmuştur.
Site İçeriğini;
• Kadınlar Kulübü tarafından oluşturulan, kullanıcılar ve üyelere sunulan,
• Üçüncü kişiler tarafından, kullanıcılara sunulan,
• Sponsorlar, reklam verenler ve mal/hizmet sağlayıcılar tarafından sağlanan ürünlerden,
• Kullanıcılar ve üyeler tarafından veri girişi, mesaj gönderme, dosya yükleme, v.b. yollarla sağlanan veriler
oluşturmaktadır.
∗
TUİK raporuna göre Düzenli İnternet Kullanıcısı: her gün veya haftada en az bir defa İnternet kullanan birey olarak tanımlanmıştır.
Verilen oran 2013 yılı için 16-74 yaş grubuna göredir.
∗∗
Şirketin Türkiye temsilciliğine telefonla ulaşılmaya çalışılmış ancak dönüş alınamamıştır.
∗∗∗
Portal, birçok içeriği bir arada bulunduran -e-posta, anlık mesajlaşma, sohbet, tartışma grupları, güncel haberler gibi-internet sitesi
anlamında kullanılmaktadır.
∗
Portal, birçok içeriği bir arada bulunduran -e-posta, anlık mesajlaşma, sohbet, tartışma grupları, güncel haberler gibi-internet sitesi
anlamında kullanılmaktadır.
∗
Portal, birçok içeriği bir arada bulunduran -e-posta, anlık mesajlaşma, sohbet, tartışma grupları, güncel haberler gibi-internet sitesi
anlamında kullanılmaktadır.
342
International Conference on Communication, Media, Technology and Design
24 - 26 April 2014, Istanbul – Turkey
¾ “kizlarsoruyor.com” kadın ve erkeğin her konuda paylaşımda bulunabildiği A.B.D.’de kurulmuş olan
“girlsaskguys.com” platformunun Türkçe versiyonudur. Üyeler paylaşımları oranında kazandıkları Xper puanlarıyla
hepsiburada.com, mudo.com sitelerinden hediye çekleri, tişörtler gibi ödüller kazanmakta ve aynı zamanda artan
Xper seviyeleri sayesinde topluluğun içinde seviye atlayarak daha çok tanınmakta ve site kullanımında değişik
avantajlara sahip olmaktadırlar.
Site İçeriğini;
• Site tarafından oluşturulan, kullanıcılar ve üyelere sunulan,
• Üyeler tarafından, kullanıcılara sunulan, kişisel profil sayfaları, blog yazıları,
• Üyelerin birbirlerine ve/veya yöneticilere sorduğu sorular,
• Sponsorlar, reklam verenler ve mal/hizmet sağlayıcılar tarafından
oluşturmaktadır.
sağlanan
ürünler/veriler
¾ “mahmure.com” Doğan Yayın Holding bünyesinde Hürriyet grubuna bağlıdır. Site “kadinlarkulubu.com” sitesiyle
benzer içeriğe sahiptir.
Site İçeriğini;
• “mahmure.com” tarafından oluşturulan, kullanıcılar ve üyelere sunulan,
• Site tarafından seçilen kişiler tarafından hazırlanan blog yazıları,
• Sponsorlar, reklam verenler ve mal/hizmet sağlayıcılar tarafından sağlanan ürünler/veriler oluşturmaktadır.
343
International Conference on Communication, Media, Technology and Design
24 - 26 April 2014, Istanbul – Turkey
¾ “e-bebek.com” bir baba olan Halil Erdoğmuş’un bebek bakımıyla ilgili bilgi edinme ihtiyacı neticesinde 12 yıl önce
kurduğu anne-babalara ve adaylarına yönelik bir sitedir. Site annenin ve bebeğin, doğum öncesinden başlayıp 4 yaşa
kadar uzanan süreçteki tüm ihtiyaçlarını 7/24 gidermeye yöneliktir. Sitenin aynı zamanda fiziki mağazalar zinciri de
bulunmaktadır. İstanbul’da 20 diğer illerde 15 mağazası bulunmaktadır.
Site İçeriğini;
• e-bebek.com” tarafından oluşturulan, kullanıcılar ve üyelere sunulan,
• Sponsorlar, reklam verenler ve mal/hizmet sağlayıcılar tarafından sağlanan ürünler/veriler oluşturmaktadır.
¾ “stardoll.com” 2004 yılında, Paperdoll Heaven adı ile (Stardoll'un orijinal ismi paperdollheaven.com'dur) kurulan
sitenin ilk kuruluş amacı İskandinavyalı Liisa'nın kâğıt bebeklerini internet ortamına taşıyarak çizimler yapmasıdır. Sitede
sanal kâğıt bebeklere gardıroplar ve stiller tasarlanmaktadır. Bu kişisel internet sayfasının beğenilmesi ile Stardoll, internet
üzerinde kızların kendini ifade etmesini ve moda kurgulama oyunu oynamasını sağlamak üzere geliştirilerek, oyun sitesi
haline getirilmiştir. Sitenin üyeleri 7- 17 yaş arası kız ve erkek çocuklardan oluşmaktadır. Ayrıca site 28 ülkede
yayınlanmaktadır.
Site İçeriğini;
• “stardoll.com” tarafından oluşturulan, kullanıcılar ve üyelere sunulan oyunlar,
• Üyeler tarafından oluşturulan ve yayınlanan (yüklenen) bebekler, elbiseler, metinler, blog metinleri, sohbet
oturumları veya benzeri sahnelerden ve resimlerden sağlanan,
• Sponsorlar, reklam verenler ve mal/hizmet sağlayıcılar tarafından sağlanan ürünler/veriler oluşturmaktadır.
344
International Conference on Communication, Media, Technology and Design
24 - 26 April 2014, Istanbul – Turkey
¾ “modagram.com” DSM Grup Danışmanlık İletişim ve Satış Ticaret A.Ş altında yine bir çevrim içi alışveriş sitesi
olan “trendyol.com”un yan sitesi konumunda moda sitesidir.
Site İçeriğini;
• Sponsorlar, reklam verenler ve mal/hizmet sağlayıcılar tarafından sağlanan ürünlerden oluşturmaktadır.
Değerlendirmeye alınan 6 siteden sadece “kadinlarkulubu.com” adlı site içeriğini oluştururken birebir kadın
kullanıcılardan/üyelerden yararlanmaktadır. Diğer sitelerin içerikleri ise site yöneticileri ve onların tercih ettiği bireylerin
katkısıyla oluşturulmaktadır. Bu sitelerin ortak noktası ise, kadınlara ne giyeceklerini, ne yiyeceklerini ve erkeklerle olan
ilişkilerini nasıl düzenleyeceklerini söylemesidir.
Sadece “e-bebek.com” ve “modagram.com” doğrudan çevrim içi alışveriş sitesidir. Diğer siteler de aldıkları reklamların
yanı sıra, giyim önerileri, dekorasyon öneri, güzellik sırları başlığı altında kadınları tüketime yönlendirmektedir. Birçok
konu başlığına sahip olan bu sitelerdeki tüm verileri okumak oldukça vakit alıcı bir işlemdir. Bu nedenle kadınlar boş
buldukları her zamanda bu sitelerdeki bilgileri okumakta ve güçleri yettiğince de uygulamaktadırlar.
Featherstone’n da değindiği gibi bir kimsenin bedeni, giysileri, konuşması, boş zamanın kullanması, tercihleri
bireyselliğinin işaretleri olarak görülmektedir (2006:141). Kadınlar da ötekileşmemek adına giyim, dekorasyon, makyaj vs
tercihlerini yaparken bu sitelerden moda olanı öğrenmektedirler.
Kimlik duygusunun oluşumu, belirli giyim eşyaları ve ayakkabılar gibi tüketim mallarının kullanımı yoluyla elde edilebilecek
bir süreç olarak algılanabilir. Bu tür tüketim kalıpları, kimin grup üyesi olup kimin olmadığını tanımlayabilecek temel
unsurlar olarak kullanılabilir. Betz (1992) medya, tüketime yönelik yaşam tarzlarının sunumuyla, herkes için tüketim
kültürünü teşvik etmektedir derken Bocock büyük yaş gruplarında ve evlenip çoluk çocuğa karışmış olanlar arasında da
bunun geçerli olduğunu ileri sürmektedir (1997:37).
Genel olarak ele alındığında bireyler kendileri için değil, diğerleri için giyinirler, süslenirler. Kimliklerin inşasında ve
yıkılmasında bir araç olan moda, bu bağlamda kimliklere ilişkin görüşleri etkilemektedir. Yaptığımız çalışmada
göstermektedir ki, özellikle elektronik medya kültürü kamusal alanı tekelleştirip, tek tipleştirmektedir. Küresel ilk kültür
biçimlerinden biri olan moda günümüzde yeni medya olanaklarıyla daha etkindir (Crane, 2003:314).
Özellikle kadınlar, neyin, nasıl ve hangi tüketim topluluğuna girebilmek için tüketileceğini bahsi geçen web sayfaları
sayesinde öğrenmektedirler. Naisbit ve Aburdune’n (1990:108) da değindiği gibi kadınlar giyim ve mutfak konularında
345
International Conference on Communication, Media, Technology and Design
24 - 26 April 2014, Istanbul – Turkey
geleneklerine sahip çıksalar da yiyecek, giyecek ve eğlence konularındaki kararları büyük bir bağlılık gerektirmediği için
önerilere açıktırlar. Çünkü diğerleri gibi olmak isterler…
Gündelik hayatta toplumsal imgenin en iyi karşılığını bulduğu ve en net göründüğü yerlerden birisi, kadınlara seslenen
yayın organlarıdır (Lefebvre, 2007:89-90). Özellikle kadınlara yönelik olan moda, medya kültürünü de oluşturmaktadır.
Genel anlamda moda kadın için daimi bir süreçtir. Kadın her ne kadar ev içi işlere odaklanmış olsa da, giyinme, süslenme,
dekorasyon, müzik, edebiyat ve sanat gibi konular da moda kurallarının etkisinde kalmaktadır. Dönmezer, daimi
değişikliğe uğrayan her sosyal hayat alanının, modanın istilası ile karşı karşıya kaldığını dile getirmektedir (1996:434).
SONUÇ
Modern kadın ya da çalışan kadın dayatılan toplumsal cinsiyet kalıplarının dışına çıkmaya başlamışsa da yine de geleneksel
kadının, rol ve statüsünü kabullenmiş ve sahiplenmiştir. Sadece kadının kendisi, kendini bu kalıplardan çıkartabilecekken,
kadın çocukları vasıtasıyla aynı kalıpları bir sonraki nesle aktararak toplumsal cinsiyeti gündelik hayatın bir gerçeği olarak
devam ettirmektedir.
Görsel-işitsel araç olarak televizyondan sonra teknolojinin gündelik hayatın içerisine daha fazla girmesi ve onu yeniden
biçimlendirmesi neticesinde ortaya çıkan yeni ortamlar hızlı bir şekilde ve çok sayıda bireye ulaşmada etkin olmuştur.
Yeniden biçimlenen televizyon, cep telefonları ve dijital ortamlar reklâmın gücünü, hızını ve paylaşımını arttırmıştır.
Özellikle yeni iletişim ortamlarında yapılan paylaşımlar tüketim kültürüne ciddi bir katkı sağlamakta, bireylerin diğerlerine
kendini göstermesinde ve etkileşim kurmasında önem taşımaktadır.
Çalışmamızdan bağlamında ele alındığında kadınlar üretici olmaktan ziyade bu sitelerden edindikleri bilgileri günlük
yaşamlarında uygulamaktadırlar. Kadınların bu bilgilerden yararlanmaları çalışma ve evde olma durumlarına göre
farklılıklar gösterse de amaçları aynıdır.
Sabah saatlerinde, yemek veya ev işi yaparken televizyon seyredebilen kadınlar internette gezinebilmek için daha özel bir
zaman dilimine ihtiyaç duymaktadırlar. Televizyon gibi internette günümüz insanının günlük yaşamının bir parçası haline
gelmeye başlamıştır ve internet, televizyon gibi sadece iş dışı, boş zamanları değil tüm zamanları hedef almakta, çalışma
zamanının da bir parçasını oluşturmaktadır.
Yemek yapmanın püf noktaları, bebek bakımının incelikleri, erkeklerle anlaşmanın yolu gibi başlıkların yanı sıra, çalışan
kadın başlığı ile seçkin bir yaşam tarzı sürekli vurgulanmaktadır.
Bu bağlamda tasarlanan siteler tüketim kültürü bağlamında toplumsal cinsiyet kalıpları dahilinde kadını hedeflemektedir.
Kadınların içerik üretimi bağlamında ağlara katılımının gitgide arttığının düşünülmesine karşın bu katılımın sınırlı olduğu ve
erkeklerin de fazlasıyla kadın temelli içerikler oluşturduğu gözlenmiştir.
Özetle Türkiye’de kadın siteleri toplumsal cinsiyet rollerini yeniden üreten ve kadınların boş zamanlarını modernleşme
sürecinde cinsiyet kimliklerini oluşturan ve tüketim için yeni fırsat yaratan bir görünüme sahiptir.
KAYNAKÇA
Aytaç, Ömer, (2002). “Boş Zaman Üzerine Kuramsal Yaklaşımlar”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:12, Sayı:1
Aytaç, Ömer, (2004). “Kapitalizm ve Hegemonya İlişkileri Bağlamında Boş Zaman”, C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:28No:2.
Binark, Mutlu, Kılıçbay, Barış, (2005). İnternet, Toplum, Kültür, Epos Yayınları, Ankara.
Bocock Robert, (1997). Tüketim, Çev. İrem Kutluk, Dost Kitabevi, Ankara.
Butler, Judith, (2008). Cinsiyet Belası, Çev. Başak Ertür, Metis Yayınları, İstanbul.
Chaney, David, (1996). Yaşam Tarzları, Çev. İrem Kutluk, Dost Kitabevi, Ankara.
Crane, Diana,
(2003). Moda ve Gündemleri, Çev. Özge Çelik, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
Dorer, Johanna, (2006). “İnternette Cinsiyet: Yeni İletişim Teknolojileri ile Birlikte Cinsiyet Ayrımına İlişkin Araştırmalar
Bakış”, Çev. Dilek İmançer, Ahmet İmançer, Medya ve Kadın, Ed. Dilek İmançer, Ebabil Yayıncılık, Ankara.
Dönmezer, Sulhi, (1984). Sosyoloji, Savaş Yayınları, Ankara.
Featherstone, Mike, (2006). Postmodernizm ve Tüketim Kültürü, Çev. Mehmet Küçük, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
Gökmen, Hülya, (1985). Yükseköğretim Öğrencilerinin Serbest Zaman Etkinlikleri Ve Kendini Gerçekleştirme Düzeyleri,
Milli Eğitim Basımevi, Ankara.
Karaduman, Murat, (2003). “İnternet ve Gazetecilik”, Yeni İletişim Teknolojileri ve Medya, Der. Sevda Alankuş, IPS
İletişim Vakfı Yayınları, İstanbul.
Lefebvre, Henri, (2007). Modern Dünyada Gündelik Hayat, Çev. Işın Gürbüz, Metis Yayınları, İstanbul.
Marcuse, Herbert, (1975). Tek Boyutlu İnsan, Çev. Afşar Timuçin ve Teoman Tunçdoğan, May Yayınları, İstanbul.
McRobbie, Angela, (1999). Postmodernizm ve Popüler Kültür, Çev. Almila Özdek, Sarmal Yayınları, İstanbul.
Mutlu, Bakile, (2008). “İstanbul Ortaöğretim Okullarında Okul Kültürü Ve Öğretmenlerin Örgütsel Sosyalleşmeleri”,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Beykent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü
Naisbitt, John, Aburdene, Patricia, (1990). Değişen Dünyada 1990’ların On Yeni Hedefi, Form Yayınları, İstanbul
Parker, Stanley, (1995). “Towards a Theory af Work and Leisure”, Sociology of Leiusure A Reader, Ed. C.Critcher vd. E&FN
Spon, London.
Pronovost, Gilles, l998, “Leisure Workers”, Current Sociology, Sage Publications, Thousand Oaks, London.
Rojek, Chris, (1995). Decentring Leisure, Rethinking Leisure Theory, Sage Publications, Thousand Oaks, London.
Sennett, Richard, (2002). Kamusal İnsanın Çöküşü, Çev. Serpil Durak- Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
Scoble, Robert, Shel Israel, (2006). Çıplak Sohbetler, Çev. Nurşah Üstüntaş, Mediacat Kitapları, İstanbul.
Veal, A. James, (2001). “Leisure, Culture and Lifestyle”, Published in Society and Leisure, 24(2), 359-76
http://epress.lib.uts.edu.au/research/bitstream/handle/10453/6475/2002000246.pdf?sequence=1, (10.03.2014)
Veblen, Torstein, (2005). Aylak Sınıfın Teorisi, Çev. Zeynep Gültekin ve Cumhur Atay, Babil Yayınları, İstanbul.
346