materýallar - Qafqaz University

MATERÝALLAR
Çaõ ÖyrŠtim ÝþlŠtmŠlŠri
QAFQAZ UNÝVERSÝTETÝ
AZéRBAYCAN YAZIÇILAR
BÝRLÝYÝ
TÜRKÝYE YAZARLAR
BÝRLÝÐÝ
TÜRKSOY - TÜRK KÜLTÜR VE
SANATLARI ORTAK YÖNETÝMÝ
Platin Sponsor
BANK ASYA
ASYA KATILIM BANKASI A.Þ.
Qızıl Sponsorlar
TEXNÝKABANK
KAYNAK KÜLTÜR
YAYIN GRUBU
AZERSUN HOLDÝNQ
MATERÝALLAR
Qafqaz Universiteti
2-ci kitab
Bakı, 13-15 noyabr 2008
2-ci kitab
www.qafqaz.edu.az
MATERÝALLAR
II KÝTAB
Bakı, 13-15 noyabr 2008
MATERÝALLAR
II KÝTAB
KONQRESİN HƏMSƏDRLƏRİ
Prof. Dr. Ahmet Saniç
Anar
İbrahim Ülvi Yavuz
Qafqaz Universitetinin
rektoru
Azərbaycan Yazıçılar
Birliyinin sədri
Türkiye Yazarlar Birliği
Yönetim Kurulu
Genel Başkanı
Düsen KASEİNOV
TÜRKSOY – Türk Kültür ve
Sanatları Ortak Yönetimi
Genel Müdürü
KONQRESİN TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ
Prof. Dr.Ömer OKUMUŞ
Prof. Dr. Akif HÜSEYNLİ
Prof. Dr. Cihan OKUYUCU
Dos. Məmmədəli BABAŞLI
Dr. Erdal KARAMAN
Dr. Ömer BAYRAM
Dr. Ahmet ÖKSÜZ
Dr. Ahmet KÖMÜRCÜ
Dr. Saim ARI
Dr. Muharrem KAPLAN
Dr. Nərminə ƏLİYEVA
Dr. Alexsandr MAGİLL
Dr. Ətrabə GÜL
Dr. Kənan BƏŞİROV
Dr. İslam HÜSEYNOV
Serap MAGİLL
Pərvanə BAYRAM
Seyran QAYIBOV
Bayram GÜNDOĞDU
Səriyyə GÜNDOĞDU
Setter DURMAZ
Nilay TATARİ
İbrahim KURT
Ali BEREKET
Dursun ÇALIŞKAN
Səbuhi BAYRAMOV
Qafar OCAQLI
Kəmalə YILMAZ
Zabitə TEYMURLU
Firuzə ERGUVAN
Mənsurə KAZIMLI
İsa ÖZKAN
Seyfi AĞIREL
Şeyda SÜLEYMANOVA
Yazıçı Mustafa OĞUZ
Şair Qəşəm NƏCƏFZADƏ
Naşir Meryem AKBAL
KONQRESİN ELMİ HEYƏTİ
Akademik Bəkir NƏBİYEV
Akademik Nizami CƏFƏROV
Az. Yaz. Birliyi sədri Anar
Prof. Ömer OKUMUŞ
Prof. Akif HÜSEYNLİ
Prof. Əjdər AĞAYEV
Prof. Mustafa ÖZKAN
Prof. İbrahim CANAN
Prof. Yavuz AKPINAR
Prof. Nazan BEKİROĞLU
Prof. Emine GÜRSOY-NASKALİ
Prof. Cihan OKUYUCU
Prof. Ali Fuat BİLKAN
Prof. Muhammet YELTEN
Prof. Musa DUMAN
Prof. Fatih ANDI
Prof. Gürer GÜLSEVİN
Prof. Mehmet KARA
Prof. Zahid QARALOV
Prof. Rəfael HÜSEYNOV
Prof. Qara NAMAZOV
Prof. Şahin XƏLİLLİ
Prof. Danday İSKAKAL
Prof. Tölegen TEBEGENOV
Prof. Qadir Əli KONKOBAYEV
Prof. Tayupolot SADEKOV
Dos. Oğuz KARAKARTAL
Dos. Məmmədəli BABAŞLI
Dos. İbrahim KIBRIS
Dos. M. Muhsin KALKIŞIM
Dos. Rıdvan CANIM
Dos. Erdoğan BOZ
Dos. Hüseyin ÖZCAN
Dos. Alim KAHRAMAN
Dr. Erdal KARAMAN
Dr. Ömer BAYRAM
Dr. Kənan BƏŞİROV
Dr. Muharrem KAPLAN
Dr. Reşit HAYLAMAZ
Qırğ. Yaz. Bir. Səd.
Sultan OMURALIYEV
Şair Gökhan AKÇİÇEK
KONQRESİN KATİBLİYİ
Dr. Erdal KARAMAN, Dr. Nərminə ƏLİYEVA, Dr. Kənan BƏŞİROV
EDİTÖR
Dr. Muharrem KAPLAN
DİZAYN
Sahib KAZIMOV
Kitab, Qafqaz Universiteti Dizayn və Nəşriyyat İşləri Şöbəsində yığılaraq çapa hazırlanmışdır.
Copyright © Qafqaz University
Baku - 2008
TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):
BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ
YEKUN BƏYANATI
KONQRES YEKUN BƏYANATI Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresinin Hörmətli İştirakçıları, Bu gün üç günlük bir elm bayramını, fikir və sənət ziyafətini başa çatdırdıq. İndi sizin əsəriniz olan bu üç gözəl günü müzakirə etmək üçün qarşınızdayıq. Böyük bir məmnuniyyətlə ifadə etməliyik ki, konfransımızda gözlədiyimizdən daha çox məruzəçi iştirak etdi. Bu münasibətlə də bizi şərəfləndirən bütün iştirakçılara: ‐ 8 fərqli ölkənin 58 universitetindən təşrif buyuran siz möhtərəm elm xadimlərinə, ‐ Hörmətli yazıçılarımıza və nəşriyyatçılarımıza, ‐ İştiraklarıyla bu məclisə eyni zamanda bir sənət və fikir ziyafəti çeşnisi verən Azərbaycan və Türkiyə Yazarlar Birliyi ilə Türksoya, ‐ Təşviq və himayələri ilə belə bir proqram üçün bizlərə cəsarət verən Azərbaycan hökuməti vəzifəli şəxslərinə, ‐ Konfransa maliyə dəstəyi verən hörmətli sponsorlarımıza və ələlxüsus Bank Asya, Texnika Bank, Azersun Holdinq ve Kaynak Yayın Qrupuna, ‐ Və nəhayət konfransımızı ictimaiyyət qarşısında işıqlandıran mətbuat işçilərinə səmimi qəlbdən təşəkkür edirik. Bildiyiniz kimi, konfransımız 13.11.2008 tarixində saat 11.30‐da Filarmoniya sarayındakı rəsmi açılışla başladı. Açılış məruzələrindən sonra hörmətli sənətkar Prof. İlhan Özkeçeci möhtəşəm konserti ilə konfran‐
sımızı şənləndirdi. İlhan bəyə təşəkkür edirik. Belə proqramlarda vaxtın bir hissəsinin gəzintiyə ayrılması ənənəsinə sadiq qalaraq biz də yeməkdən sonra günün geriyə qalan hissəsini Şəhidlər Xiyabanını və Bakının digər görməli yerlərini ehtiva edən şəhər gəzintisi üçün nəzərdə tutmuşuq. Konfransın əsas hissəsi cümə və şənbə günləri oldu. Bu iki gün boyunca məruzə mövzularına görə qrup‐
laşdırılmış 6 salonda təxminən 175 məruzə dinlənildi. Başlıq “Uşaq ədəbiyyatı” olmaqla bərabər toplantıların təhsildən nəşriyyata və uşaq təhsilinə qədər olduqça geniş bir dairədə cərəyan etdiyi, şübhəsiz, diqqətinizi çəkmişdir. Sahəyə aid mövzuların heç birini istisna etmədən, mövzunu bütün cəhətləriylə dəyərləndirmək və tablonun bütününü görə bilmək istəyi bizi belə bir cəhdə sövq etdi. Ümid edirik ki, fərqli elm sahəsi mütəxəs‐
sislərinin bir araya gəlməsi nəticəsində müxtəlif əməkdaşlıq imkanları meydana gələcəkdir. Biz universitet müəllimləri, təkcə nəzəriyyəçi deyilik, təhsil işçisi sifəti ilə işin mətbəxi və tətbiqi ilə də əlaqədarıq. Bu baxım‐
dan, təhsillə əlaqədar məruzələr də toplantımıza ayrı bir hava və rəng vermişdir. Bütün bu məruzələr əvvəl bəyan etdiyimiz kimi sizlərə çap olunmuş halda da təqdim edilmişdir və ediləcəkdir. Hələlik çapa hazır vəziy‐
yətdəki məruzələri bir cilddə toplayıb sizlərə təqdim edirik. Sahibləri tərəfindən təshihə ehtiyacı olan digər məruzələr də lazımi düzəlişlər edildikdən sonra nəşr olunaraq qısa müddət ərzində ünvanlarınıza göndəri‐
ləcəkdir. Şübhəsiz ki, bu konfransın faydası sadəcə məruzələrlə məhdudlaşmamışdır. Qurulan dostluqlar və gələcək əməkdaşlıq imkanları işin görünməyən hissəsini təşkil edir. Bizlər də bu müddət ərzində sizlərlə gözəl şeylər paylaşdıq, sarsılmaz dostluqlar və münasibətlər qurduq. Bu dostluqların konfransın sona çatmasıyla bitməyə‐
cəyinə ümid edirik. Bunu da ifadə etmək istəyrik ki, universitetimizin buradakı varlıq səbəbi sizlərsiniz. İrəlidə yolu Bakıya düşən bütün həmkarlarımızın Qafqaz Universitetini ikinci evi olaraq qəbul etməsinə və çəkin‐
mədən qapısını çalmasına inanırıq. Bundan əlavə bir az hava dəyişikliyi və qardaş bir ölkəyə xidmət etmək istəyən həmkarlarımızla birlikdə işləmək bizi şad edərdi. Konfransımız iştirakçlardan və konfrans heyətindən gələn təklifləri əsas alaraq aşağıdakı xüsusları qeyd edir: 1. Türk Dünyası universitetlərinin pedaqoji fakultələrində uşaq ədəbiyyatı kafedralarına yer verilməsinə, 2. Filologiya fakultələrində isə uşaq ədəbiyyatına lazımi qədər saat ayrılmasına, iv
3. Pedaqoji dərsləri arasında uşaq ədəbiyyatı dərslərinə də yer verilməsinə, 4. Türk dünyasına aid ortaq bir uşaq ədəbiyyatı tarixinin yazılmasına, 5. Türk dünyasını əhatə edən bir uşaq ədəbiyyatı jurnalının nəşr edilməsi, eyni əhatədə bir antologiya hazırlanması və hal‐hazırdakı uşaq jurnallarında da digər türk xalqlarına aid mətnlərə də yer verilməsinə, 6. Hər il dünya uşaq kitabları həftəsində türk dünyasının müxtəlif mərkəzlərində türk dünyası uşaq nəşrləri sərgisinin keçirilməsinə, 7. Uşaq ədəbiyyatı konfransının hər 3 ildə bir təkrarlanmasına və bu təkrarlarda mövzuyla əlaqədar mülahizələrlə bərabər problemlərin həlli ilə bağlı təklif və tövsiyələrin verilməsinin də faydalı olacağına, 8. Xüsusilə, televiziya və dövri mətbuat ilə ədəbiyyat və filmlərdə yer alan və insani keyfiyyətləri yoxedici mahiyyətdəki şiddət ünsürlərinin təsirindən uşaqların qoruna bilməsi məqsədilə ailə‐məktəb və rəsmi qurumlar arasında çoxistiqamətli bir tədbirlər planının hazırlanması üçün lazımi elmi və fikri bazisin meydana gətirilməsinə diqqət çəkilməsinə, 9. Qaspıralı İsmayıl bəyin də idealı olan “Türk dünyasının dil birliyi” məsələsinin əhəmiyyətli olduğuna və dil birliyinə aparan yolun könül birliyindən keçdiyinə, dil birliyində əlifbadakı ortaq hərflərin önəminə və hələ latın əlifbasına keçməmiş türk xalqlarının 34 hərfli ortaq türk əlifbasını əsas almasının bu birliyə böyük köməklik göstərəcəyi qənaətinə yekdilliklə qərar verilmişdir. Şair deyir ki, “Təkrar mülaqi oluruz bəzmi‐əzəldə”. Biz yenidən görüşün bəzmi‐əzələ qalmaması və yaxın gələcəkdə yeni konfranslarda görüşmək ümidi ilə hamınıza universitetimiz və konfrans tərtib heyəti adından ehtiram və təşəkkürlərimizi bildiririk. Konfrans Tərtib Heyəti adından Prof. Dr. Ömer OKUMUŞ v
KONGRE SONUÇ BİLDİRGESİ Uluslararası Çocuk Edebiyatı Kongresi’nin Değerli Katılımcıları, Bu gün üç günlük bir bilgi şöleninin, fikir ve sanat ziyafetinin sonuna gelmiş bulunuyoruz. Şimdi sizin eseriniz olan bu üç güzel günün toplu bir değerlendirmesini yapmak üzere huzurunuzda bulunuyoruz. Büyük bir memnuniyetle ifade etmeliyiz ki Kongremiz, iştirakçi sayısı bakımından bizim başlangıçtaki hedeflerimizi de hayli aşan bir katılımla gerçekleşti. Dolayısıyla hemen sözlerimizin başında bize bu onuru bağışlayan bütün iştirakçilere ve bu meyanda; ‐ 8 ayrı ülkenin 58 üniversitesinden teşrif eden siz değerli bilim adamlarına, ‐ Değerli yazarlarımıza ve yayıncılarımıza, ‐ Katkılarıyla bu toplantıya aynı zamanda bir sanat ve fikir ziyafeti çeşnisi veren Azerbaycan ve Türkiye Yazarlar Birlikleri ile Türksoy’a, ‐ Teşvik ve himayeleriyle böyle bir organizasyon için bizlere cesaret veren Azerbaycan hükümeti yetkililerine, ‐ Kongrenin mali yükünü paylaşan değerli sponsorlarımıza ve bilhassa Bank Asya, Teknika Bank, Azersun Holding ve Kaynak Yayın Grubuna, ‐ Ve nihayet çalışmalarımızı kamuoyuna mal eden değerli medya mensuplarına en derin şükranlarımızı sunmak isteriz. Başından beri toplantıyı takip edenlerin malumu olduğu üzere Kongremiz 13.11.2008 Perşembe günü saat 11.30’de Filarmoni Sarayındaki resmi açılışla başladı. Açılış tebliğlerinden hemen sonra değerli sanatkar Prof. İlhan Özkeçeci nefis konseriyle Kongremize renk kattı. Kendisine teşekkür ediyoruz… Böyle organizasyonlarda vaktin bir kısmının gezilere tahsisi geleneğine uyarak biz de yemek sonrasında günün geri kalan kısmını şehitlik ve diğer önemli bazı mekanları kapsayan bir şehir gezisi tertip etmiş bulunuyoruz. Kongrenin asıl yükünü Cuma ve Cumartesi günleri çekti. Bu iki gün boyunca ilgilileri bir araya getirme prensibine göre tahsis edilmiş 6 salonda toplam 175 civarında tebliğ dinledik. Başlığı Çocuk Edebiyatı olmakla birlikte oturumların eğitimden yayıncılığa, oradan çocuk eğitimine kadar oldukça geniş bir yelpazede cereyan ettiği şüphesiz dikkatinizi çekmiştir. Alana ait konuların hiçbirini dışarıda bırakmadan konuyu bütün açıla‐
rıyla ele almak ve tablonun bütününü görebilmek gayreti bizi böyle bir tutuma sevk etti. Umuyoruz ki farklı disiplin mensuplarının bir araya gelişinden, çok farklı işbirliği imkanları ortaya çıkacaktır. Biz üniversite hocaları, sadece teorisyen değiliz, eğitimci sıfatıyla işin mutfağı ve pratik boyutuyla da ilgiliyiz. Bu bakımdan eğitimle ilgili tebliğler de toplantımıza ayrı bir çeşni ve renk katmıştır. Bütün bu tebliğler başta va’d ettiğimiz gibi sizlere basılı olarak da takdim edilmiştir ve edilecektir. Şimdilik basılabilecek durumdaki tebliğleri tek ciltte toplayıp sizlere takdim ediyoruz. Sahipleri tarafından tashihe muhtaç olan diğer tebliğler de gerekli düzeltme‐
lerden sonra basılarak en kısa zamanda adreslerinize gönderilecektir. Şüphesiz bir toplantının faydası sadece sunulan tebliğlerle de sınırlı değildir. Kalıcı dostluklar ve müstak‐
bel işbirliği imkanları işin görünmeyen kısımlarını teşkil eder. Bizler de bu süre boyunca sizlerle bir çok güzelliği paylaştık, kalıcı dostluklar ve münasebetler kurduk. Bu dostlukların toplantının bitimiyle sona ermeyeceğini ümid ediyoruz. Şunu da ifade etmek isteriz ki üniversi‐
temizin buradaki varlık sebebi sizlersiniz. İleride yolu Bakü’ye düşecek bütün meslektaşlarımızın Kafkas Üniversitesi’ni ikinci evi olarak kabul etmesini ve o rahatlıkla kapısını çalmasını ümid ve temenni ederiz. Bunun da ötesinde biraz hava değişikliği ve kardeş bir ülkeye hizmet etmek isteyen meslektaşlarımızla birlikte çalışmaktan da ayrıca onur duyarız. Kongremiz, katılımcılardan ve Kongre heyetinden gelen teklifleri esas alarak aşağıdaki hususları benim‐
semiş bulunmaktadır: vi
1. Türk Dünyası üniversitelerinin Eğitim Fakültelerinde Çocuk Edebiyatı anabilim dallarına yer verilmesine, 2. Filoloji Fakültelerinde ise Çocuk Edebiyatına yeterli ölçüde kredi tahsisine, 3. Öğretmenlik formasyon dersleri arasında Çocuk Edebiyatı derslerine de yer verilmesine, 4. Türk dünyasına ait ortak bir Çocuk Edebiyatı tarihinin yazılmasına, 5. Türk dünyasının tamamını kapsayan bir Çocuk Edebiyatı Dergisinin çıkarılması, aynı kapsamda bir antoloji hazırlanması ve mevcut çocuk dergilerinde de diğer Türk halklarına ait metinlere yer verilmesine, 6. Her yıl Dünya Çocuk Kitapları Haftası’nda Türk dünyasının farklı bir merkezinde Türk Dünyası Çocuk Yayınları Fuarı düzenlenmesine, 7. Çocuk Edebiyatı Kongresi’nin her 3 yılda bir tekrarlanmasına ve bu tekrarlarda konuyla ilgili tespitler yanında problemlerin halliyle ilgili önerilerin getirilmesinin de faydalı olacağına, 8. Özellikle yazılı ve görsel medya ile edebiyat ve sinema eserlerinde yer alan ve temel insani değerleri yok edici mahiyetteki şiddet olgusunun etkilerinden çocukların korunabilmesi amacıyla aile‐okul ve resmi kurumlar arasında çok yönlü bir tedbirler paketinin oluşturulabilmesi için gerekli ilmi ve fikri zeminin meydana getirilmesine dikkat çekilmesine, 9. Gaspıralı’nın da ideali olan “Türk dünyasının dil birliği” meselesinin önemli olduğuna ve dil birliğine giden yolun gönül birliğinden geçtiğine, dil birliğinde alfabede yer alan ortak karakterlerin önemine ve henüz Latin alfabesine geçmemiş Türk halklarının 34 harfli ortak Türk alfabesini esas almasının bu birliğe büyük katkı sağlayacağı hususuna ittifakla karar vermiştir. Şair; Tekrar mülaki oluruz bezm‐i ezelde, diyor. Biz, yeniden mülakatın bezm‐i ezele kalmaması ve yakın gelecekte yeni toplantılarda bir araya gelmek ümidiyle hepinize üniversitemiz ve Kongre Tertip Heyeti adına saygı ve şükranlarımızı sunuyoruz. Kongre Tertip Heyeti Adına Prof. Dr. Ömer OKUMUŞ vii
CHAIRMANʹS CONCLUSION Dear participants of International children’s literature congress, We have come to the end of our knowledge, opinion, and art festival. We are here to evaluate these three days now. I can declare with great pleasure that we have a greater number of participants than we expected. For this reason we would like to express our gratitude to the participants and to the following: ‐ the scientists from 58 universities of 8 countries, ‐ authors and publishers, ‐ Azerbaijan and Turkish Writers Association and Türksoy, ‐ Azerbaijani authorities for their support, ‐ our sponsors, especially Bank Asya, Teknika Bank, Azersun Holding, and Kaynak Publishing Group, ‐ media and press. Congress officially started in Philharmonic Palace on Thursday 13.11.2008, at 11.30. After opening speeches Prof. Dr. İlhan Özkeçeci gave a concert. In the afternoon we took our guests to sightseeing Baku. Friday and Saturday were the busiest days. There were about 175 papers in 6 different halls. The congress title is Children’s Literature but the papers are about various areas such as education, publication, and pedagogy. We wanted to include all subjects related to the area. We hope that different cooperation opportunities will be possible among different disciplines. We are not just theorists, but interested in practice also. For this reason we appreciated the papers about education as well. These papers were and will be published also. We provide you the first volume for the time being. The rest will be published and sent to you as soon as possible. Future friendships and cooperation opportunities are also advantages besides published papers at a meeting. We would like to prolong our friendships in the future. We would like you to see Qafqaz University as your own home in Baku, if you visit Azerbaijan again in the future. Besides we will be happy to work together with you also. The following matters are adopted in accordance with the suggestions of participants and Congress Committee: 1. Departments of Children’s Education should be founded in Turkish world universities. 2. Children’s Literature should be taught at Philology Faculties, 3. Children’s Literature lessons should be taught among pedagogical formation lessons, 4. A common Children’s Literature history belonging to Turkish world should be written, 5. A common Children’s Literature Journal should be published, an anthology should be prepared, and various Turkish peoples’ texts should be published in existing child journals, 6. Turkish World Children Publications Fair should be organized each year during World Children Books Week. 7. Children’s Literature Congress should be repeated in every three year, 8. A cooperation should be held in order to prevent children from violence in written and visual media, 9. Gaspıralı’s idea, “Turkish world language unity” is important, and in language unity the common letters in alphabets are important, and Turkish peoples who have not accepted Latin alphabet yet should take 34‐letter Turkish alphabet into consideration. A poet says we meet in eternity, but we wish we will meet you again in near future at different meetings and offer you our gratitude and respect on behalf of our University and Congress Arrangement Committee. viii
İÇİNDƏKİLƏR
KONQRESİN YEKUN BƏYANATI
iii
UŞAQ VƏ ƏDƏBİYYAT
1
ŞİDDETİN ESTETİZE EDİLMESİ VE ÇOCUK: TARTIŞMAYA
AÇILARAK DEĞERSİZLEŞTİRİLEN DEĞERLER
Prof. Dr. Nazan BEKİROĞLU
612
İBRAHİM ALÂATTİN GÖVSA’NIN ÇOCUK ŞİİRLERİ
Yard.Doç. Dr. A. Mecit CANATAK
615
TANZİMATTAN GÜNÜMÜZE ÇOCUK EDEBİYATI
Öğr. Gör. Alaattin ŞAHİN
622
ÇOCUK YAZARI - EMİN ABİD
Ali Şamil Hüseyin oğlu
626
KARS YÖRESİNDEN ÇOCUK EDEBİYATI ÖRNEKLERİ VE YAZARLARI
Öğr. Gör. Berna ÜRÜN
632
ÇOCUĞUN GELİŞİM SÜRECİ İÇERİSİNDE ÇOCUK TİYATROLARININ YERİ VE ÖNEMİ
Arş. Gör. Buket DEDEOĞLU, Arş. Gör. Banu ÖZDEMİR
636
KAZAK ÇOCUK EDEBİYATININ GELİŞME YOLLARI
Prof. Dr. Danday İSKAKOV
639
UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA FANTASTİKADAN REALLIĞA
Prof. Dr. Əjdər AĞAYEV, Öğr. Gör. İbrahim KURT
643
MİZAH VE ÇOCUK
Erbay KÜCET
645
XANIMANA ƏLİBƏYLİ YARADICILIĞININ BƏDİİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Dr. Ətrabə GÜL
647
TÜRKİYE ÇOCUK EDEBİYATINDA ŞİİR VE NEDEN ÇOCUKLAR İÇİN YAZDIM
Gökhan AKÇİÇEK
650
MÜASİR UŞAQ ƏDƏBİYYATININ PROBLEMLƏRİ
Qəşəm NƏCƏFZADƏ
653
WHITHER THE AGE OF INNOCENCE?: THE IMAGE OF
‘OTHER’ IN OMER SEYFETTIN’S STORIES FOR CHILDREN
Guldeniz KIBRIS
660
EDEBİYATINDA ÇOCUK ROMANLARI VE MUZAFFER İZGÜ
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin TUNCER
664
У.С. АРБАТЛЫНЫНЪ "ЧОДЖУКЪЛАРА АРКЪАДАШ" ДЕРСЛИГИНЕ ДАИР
Исмаил АСАНОГЪЛУ Керим
668
ÇOCUK EDEBİYATINDA ŞİİR VE DAĞLARCA
Yrd. Doç. Dr. Mehmet YARDIMCI
671
AZERBAYCANLI ŞAİR NEBİ XEZRİ’NİN ŞİİRLERİNDE
ÇOCUK VE GELECEK NESİL ALGILAMASI
Yrd. Doç. Dr. Mitat DURMUŞ
678
ÇOCUKLARDA KİŞİLİK VE MANEVİYATIN GELİŞTİRİLMESİ AÇISINDAN
CAHİT ZARİFOĞLU’NUN MASALLARI VE ÇOCUK ŞİİRLERİ
Dr. Özlem FEDAİ
684
ix
MİKAYIL MÜŞFİK’İN ÇOCUK ŞİİRLERİ
Dr. Pervane BAYRAM
690
ИСТИҚЛОЛ ДАВРИ ЎЗБЕК БОЛАЛАР АДАБИЁТИ: АНЪАНА, ВОРИСИЙЛИК ВА ИЗЛАНИШ
Раҳматулла БАРАКАЕВ
696
ÇOCUK RUHLU ŞAİR YA DA ÇOCUKLARIN ŞAİRİ GÖKHAN AKÇİÇEK
(HAYATI, SANATI VE ESERLERİ)
Yrd. Doç. Dr. Salih OKUMUŞ
700
M.AKİF’İN ÇOCUĞA PEDAGOG VE PSİKOLOG OLARAK YAKLAŞIMI
Öğr. Gör. Seriyye GÜNDOĞDU
710
UŞAQ ƏDƏBİYYATIMIZIN PROBLEMLƏRİ
Sərvaz HÜSEYNOĞLU
713
UŞAQ DÜNYASI VƏ UŞAQ ƏDƏBİYYATI
Bəhram ƏSƏDİ
716
GÜNEY AZƏRBAYCANDA UŞAQ ƏDƏBİYYATI İLƏ BAĞLI ÇƏTİNLİKLƏR !
Həsən RAŞİDİ
UŞAQ VƏ DİL
718
721
TÜRK AZERİ ATASÖZLERİNDE ÇOCUK VE EĞİTİMİ
Dr. Ahmet ÖKSÜZ
722
ÇOCUKLAR ÖZEN İSTER
Dr. Ali Osman SOLMAZ, Dr. Tuncay BÖLER
727
AZERBAYCAN’DA ÇOCUKLARA VERİLEN İSİMLER
Dr. Erdal KARAMAN
731
UŞAQ ŞEİRİNDƏ YAMSILAMALAR
Dr. İslam HÜSEYNOV
UŞAQ VƏ KLASSİK ƏDƏBİYYAT
737
743
NÂBÎ’NİN HAYRİYYE’SİNDE OĞLU EBU’L-HAYR MEHMET ÇELEBİ’YE ÖĞÜTLERİ
Dr. Hikmet ATİK
744
SEYYİD AZİM ŞİRVANÎ: BİR ŞAİR VE BİR EĞİTİMCİ
Yrd. Doç. Dr. Ömer BAYRAM
750
SEYYİD AZİM ŞİRVANİ’NİN ÇOCUKLARA
YÖNELİK İLMÎ FAALİYETLERİ
Öğr. Gör. Setter DURMAZ
UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA ÇAĞDAŞ TƏMAYÜLLƏR
755
763
“DEDE KORKUT”: BİR MENTOR
Yrd. Doç. Dr. Aysun ERGİNER
764
KIZ ÇOCUKLARININ SİYASAL SÜRECE KATILIMINDA
ÇOCUK EDEBİYATININ ROLÜ VE ÖNEMİ
Öğr. Gör. Uğur Arif BÖLEK, Öğr. Gör. Berrin BÖLEK
769
ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATINDA YENİ KONULAR VE YENİ YÖNELİMLER
Yrd. Doç. Dr. Medine SİVRİ
773
ÇOCUKLARIN SİYASAL TOPLUMSALLAŞMA SÜRECİNDE
NASREDDİN HOCA FIKRALARININ ROLÜ
Öğr. Gör. Uğur Arif BÖLEK, Öğr. Gör. Berrin BÖLEK
x
778
UŞAQ VƏ FOLKLOR
783
TEKERLEMELİ BİR ÇOCUK OYUNUNUN VARYANTLARI VE
KÖKENİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME: “İSTANBUL’UN PARKI”
Arş. Gör. Abdulselam ARVAS
784
MUĞLA ÇOCUK FOLKLORUNDA OYUN VE OYUNUN İŞLEVİ
Yard. Doç. Dr. Ali Abbas ÇINAR
790
TÜRK VE İNGİLİZ NİNNİLERİNDE ÇOCUK DÜNYASININ TASVİRİ
Öğr. Gör. Ali BEREKET, Öğr. Gör. Serap MAGILL
797
ÇOCUK EDEBİYATINDA NİNNİLERİN YERİ VE
İGNAS KUNOŞ’UN 1925’TE DERLEDİĞİ İLK TÜRKÇE NİNNİLER
Prof. Dr. Ali ÇELİK
801
UŞAQ FOLKLORU: RİTUAL VƏ JANRIN BƏZİ PRAQMATİK ASPEKTLƏRİ
Doç. Dr. Ağaverdi XƏLİL
805
TAPMACALARDA MİFOLOJİ MOTİVLƏR
f.e.n. dos. Avtandil AĞBABA
809
ORTAK ANONİM TÜRK HALK EDEBİYATI ÜRÜNLERİNDEN
BİLMECENİN ÇOCUK EDEBİYATINA KATKILARI
Arş. Gör. Ayhan KARAKAŞ
813
ÇOCUK EĞİTİMİNDE FOLKLOR/HALKBİLİMİNDEN YARARLANMA ÜZERİNE
Yrd. Doç. Dr. Birol AZAR
817
MÂNİLERİN ÇOCUĞUN EĞİTİMİNDE YERİ
Arş. Gör. Buket DEDEOĞLU, Arş. Gör. Banu ÖZDEMİR
825
NOQAY XALQ NAĞILLARININ (ERTENGİ`LƏRİN) TƏSNİFATI VƏ
“İTİN PİŞİYİ SEVMƏMƏSİ” İLƏ “NOQAY və ŞEYTAN” NAĞILLARININ MƏTNİ
Əhməd ƏHMƏDOV
828
AYPARA KİTABI AZƏRBAYCAN ƏLİFBASI İLƏ
Fəridə SÜLEYMANİ (AYTƏKİN)
835
KIRSAL ALANDA ÇOCUKLAR İÇIN KULLANILAN EL
SANATLARI ÜRÜNLERI: TÜRKIYE (AKDENIZ BÖLGESI) ÖRNEĞI
Yrd. Doç. Dr. Feryal SÖYLEMEZOĞLU, Prof. Dr. Zeynep ERDOĞAN, Prof. Dr. Gürsel DELLAL
837
S.S. AHUNDOV’UN ÇOCUKLAR İÇİN YAZDIĞI “QORXULU NAĞILLAR”İN İNCELENMESİ
Öğr. Gör. Zabitə TEYMURLU, Lalə QASIMOVA
841
TÜRK HALKLARININ MASALLARINA KARŞILAŞTIRMALI BİR BAKIŞ
Doç. Dr. Makbule MUHARREMOVA
845
İMAN ƏSASLARI BAXIMINDAN AZƏRBAYCAN ATALAR SÖZLƏRİ
f.e.n. Dos. Məmmədəli BABAŞLI
848
BATTAL GAZİ DESTANINDAN ÇOCUKLAR İÇİN ALINACAK ÖĞÜTLER
Öğr. Gör. Mehmet TURMUŞ
856
UNUTTURULAN TÜRK DİYARI REVAN’A AİT HİKÂYELER VE
BU HİKÂYELERDEKİ ANA MOTİFLER
Mintez ŞİMŞEK
858
TÜRK HALK OYUNLARININ ÇOCUK GELİŞİMİ ÜZERİNDEKİ EĞİTSEL İŞLEVLERİ
Arş. Gör. Neslihan ERTURAL, Arş. Gör. M.Serkan ERTURAL
860
TÜRKMEN KÜLTÜRÜNDE ÇOCUK VE HÜVDİ (NİNNİ) GELENEĞİ
Yard. Doç. Dr. Ramazan ÇAKIR
866
KAŞGARLI’DAN ÇOCUKLARA ÖĞÜTLER
Öğr. Gör. Seyran GAYIBOV
871
xi
UŞAQ VƏ MİLLİ-MƏNƏVİ DƏYƏRLƏR
877
MİLLİ VE MANEVİ DEĞERLERİMİZ AÇISINDAN ÇOCUK
EDEBİYATIMIZDAKİ TERMİNOLOJİ VE ÖNEMİ
Doç.Dr. Abdurrahim GÜZEL
878
DÎNÎ VE AHLÂKÎ DEĞERLER AÇISINDAN ÇOCUK KLASİKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Arş. Gör. İbrahim TURAN
886
DİNÎ ÇOCUK EDEBİYATI VE İLÂHİYAT PROGRAMLARI
Prof. Dr. Talat SAKALLI
893
UŞAQ MƏTBUATI
897
MEHMET ŞEMSEDDİN’İN ÇOCUK DERGİCİLİĞİ ÜZERİNE
Doç. Dr. Aziz KILINÇ, Fatih TANRIKULU
898
BİR ÇOCUK DERGİSİ OLARAK GONCA
Murat KAYA
909
İLK UŞАQ JURNАLI «DƏBİSTАN» VƏ ОNUN DİL TƏCRÜBƏSİ
f.е.n. Sеvdа SАDIQОVА
UŞAQ SƏSLİ, GÖRÜNTÜLÜ VƏ DÖVRİ NƏŞRLƏRİ
915
921
TÜRKİYE’DE ÇOCUK KİTAPLARININ GELİŞİMİ
Yrd. Doç. Dr. Ebru Hasibe TANJU
922
UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TƏRCÜMƏSİ - KİM NƏYİ KİMLƏR ÜÇÜN TƏRCÜMƏ EDİR ?
f.e.n. Nərminə ƏLİYEVA
929
UŞAQ KİTABLARININ NƏŞRƏ HAZIRLANMA PRİNSİPLƏRİ
Dr. Vüsalə MUSALI
933
ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMİ ÇOCUK KİTAPLARINDA
BİÇİMSELLİK (METİN, DİL VE RESİMLEME)
Öğr. Gör. Münevver Can YAŞAR, Yrd. Dr. Zeliha G. YAZICI
UŞAQ TƏLİM VƏ TƏRBİYƏSİ
936
941
İMAM GAZZALÎ'NİN “EY OĞUL” ADLI ESERİ VE ÇOCUK EĞİTİMİNDEKİ YERİ
Prof. Dr. Abdulhakim YÜCE
942
UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA ƏXLAQ TƏRBİYƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ
Öğr. Gör. İbrahim KURT
947
ANADİLİ ÖNEMİ, EĞİTİMİ-ÇOCUK EDEBİYATI ÜRÜNLERİ İLİŞKİSİ
Yrd. Doç. Dr. Ali ÇAVUŞOĞLU
951
İTAAT KÜLTÜRÜ KAZANDIRMA ARACI OLARAK HİKÂYE VE MASALLAR:
“II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ ÇOCUK DERGİCİLİĞİ ÖRNEĞİ”
Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU
955
B. VAHABZADƏYƏ GÖRƏ CƏMİYYƏTİN FORMALAŞMASINDA
UŞAQLARA VERİLƏN TƏLİM-TƏRBİYƏNİN ÖNƏMİ
Öğr. Gör. Bayram GÜNDOĞDU
960
UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TƏDRİSİNDƏ KOMPÜTER TƏLİM
PROQRAMLARINDAN İSTİFADƏNİN YOLLARI
Öğr. Gör. Etibar SEYİDZADƏ
xii
964
TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE YENİ YAKLAŞIMLAR VE ÇOCUK KİTAPLARI
Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ
969
TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE ÇOCUK KİTAPLARININ DİL ÖĞRETİMİ
ARACI OLARAK KULLANILMASI
Yrd. Doç Dr. Hülya YAZICI OKUYAN
977
EĞİTİM DEĞERLERİ AÇISINDAN ÇOCUK EDEBİYATI
Öğr. Gör. Dr. Kelime ERDAL
981
KAFLI’NIN MAKALELERİNDE ÇOCUK VE EĞİTİM
Dr. Muharrem KAPLAN
989
PSİKOLOJİK AÇIDAN ÖLÜM OLAYININ ÇOCUKLAR ÜZERİNE ETKİSİ VE “ÖLÜM EĞİTİMİ”
Prof. Dr. Mustafa KÖYLÜ
992
ÇOCUĞUN OKUMA ALIŞKANLIĞI KAZANMASINDA EBEVEYNİN ROLÜ VE MESULİYETİ
Osman KAPLAN
999
DEDE KORKUT DESTANININ SOSYAL BECERİLER AÇISINDAN ANALİZİ
Yrd. Doç. Dr. Rukiye ŞAHİN, Saadet Demirbağ BOLAT, Süleyman ÇİFCİ
1004
0–6 YAŞ GRUBU ÇOCUKLARDA DİL GELİŞİMİ
Öğr. Gör. Salih SAVAŞ
1008
ÇOCUKLARA TEMEL DEĞERLERİ KAZANDIRMANIN ÖNEMİ
Yard. Doç. Dr. Zühal ÇUBUKÇU
MÜƏLLİFLƏR İNDEKSİ
1012
1021
xiii
xiv
TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):
BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ
- II K Ì T A B -
UŞAQ VƏ ƏDƏBİYYAT
ŞİDDETİN ESTETİZE EDİLMESİ VE ÇOCUK: TARTIŞMAYA
AÇILARAK DEĞERSİZLEŞTİRİLEN DEĞERLER
Prof. Dr. Nazan BEKİROĞLU
Karadeniz Teknik Üniversitesi
Trabzon / TÜRKİYE
Çocuk ve şiddet bir arada söz konusu edilince
çeşitli ihtimaller belirir. Çocuğun fiziksel ve ruhsal
şiddete maruz kalması, şiddete tanık olması, şiddet
uygulaması. Benim bu bildiride söz konusu etmek
istediğim asıl husus, şiddetin ve kötülüğün film,
tiyatro, roman, hikâye, şiir, çizgi film, reklâm filmi
gibi görsel ve yazılı kurgusallarda ele alınış biçimi. Bu ele alınış biçiminin tarihsel evreleri ve
modern dünyada geldiği noktanın tesbiti ve buna
bağlı olarak çocuklar ve gençler üzerinde oluşturacağı “değerlerin değersizleştirilmesi” etkisi itibarıyla endişelerin sergilenmesi ve nihayet tedbir gerekliliğinin işaretinden ibarettir. Çocuğun, hangi
biçimde olursa olsun şiddetle muhatap olmasının
onun ruhunda oluşturacağı olumsuz etkilerin ayrıntılı biçimde irdelenmesi ise bu bildirinin kapsamı dışındadır.
Çeşitli anlamlara gelen ve ontolojik olarak
kötülüğün bir parçası olarak muamele gören şiddet
sorunu başlangıçtan bu yana insan zihnini ciddi
olarak meşgul etmiştir. Gerçeği vahyin ışığında
yorumlayan semavi dinler ve semavi olmayan dinler gibi felsefe, psikoloji ve sanat da kötülük ve
şiddet sorunsalını ayrıntılı biçimde incelemişlerdir.
Bu disiplinler arasında şiddet ve kötülüğün anlamlandırılması itibarıyle tam bir uzlaşma söz konusu
değildir. Kötülüğü doğal ve ahlâki olmak üzere
ikiye ayıran bu disiplinler doğal afetler, hastalıklar, ölüm gibi oluşları doğal kötülük, insan iradesiyle gerçekleştirilen kötülüğü ahlâki kötülük olarak değerlendirmişlerdir. Ancak her durumda kötülük ve buna bağlı olarak şiddet karşısında insanlık adına ortak bir tavır alınmıştır.
Şiddet, insanlık tarihi kadar eski bir olgudur.
Ancak onun doğrudan ya da dolaylı olarak sanat
eserine dönüştürülürken yüklendiği manalar dönemden döneme değişiklik gösterir.
Bizde gelenek korku ve şiddet üzerinde ısrarlı
değildir. Batıda ise kötülüğün ve şiddetin ele alındığı eserler Romantizme kadar onun iyilik karşısında insani ve tanrısal değerler adına ezildiği örneklerdir. Goethe’ninki dahil bütün Faustlarda iyi
ve kötü arasında savaşan insanı temsil eden Dr.
Faust saf iyiliğe şeytanın değil, içindeki iyinin açtığı yoldan ulaşır. Shakespeare’in kötülüğü sırf kötülük olduğu için seven kahramanları da sonunda
iyiliğin etkisi altında yok olurlar.
612
Ancak kötülüğün iyilik karşısında insani ve
tanrısal değerler adına ezildiği bu tür yapıtlar
Milton’un Yitik Cennet’i ile son büyük örneğini
verir. “On sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıllarda
bu kavram Rasyonalizm tarafından değersizleştirilir ve Romantizm tarafından çarpıtılır” (Russell,
2001, s.185).
Bu kapsamda kötülüğü sadece kendisi için
yani saf kötülük olarak yücelten isimlerin arasında
Marki de Sade (1740-1814), hatta ondan evvel
Julian Offray de la Mettrie (1709-1751) akla gelmelidir. Erdem ve yasayı hayal ürünü, merhamet,
sevgi ve nezaketi engel olarak değerlendiren Sade
için tek değer zevkin yüksekliğidir. Bu, başkalarına işkence etmek hatta öldürmek bahasına da
olsa bir şey değişmez. Unutulmamalı ki Sadizm
onun isminden türeme bir terimdir.
Romantik dönem kötülüğü, özgürlük adına
soylu bir başkaldırı olarak değerlendirmekten,
İblis ve Prometheus’a yücelik anlamı atfetmekten,
bu arada Kabil karakterine de kahramanlık izafe
etmekten geri durmamıştır. Byron’un Cain (1821)’i
alışıldık Kabil tiplemesinin dışında bir kahraman
örneği çizer. Shelley Prometheus’u başkaldırının
simgesi olarak yüceltir. Chateaubriand, A. De
Vigny gibi Romantiklerde de aynı tavra rastlamak
mümkündür. Özellikle W. Blake (1757–1827) etkisinde kalan Lord Byron gibi ozanlar kötülüğü
yüksek bir başkaldırı cesareti olarak övmüşlerdir.
Yine de dikkat edilmesi gereken önemli husus;
kötülüğün en fazla olumlandığı hallerde bile onun
görece daha yüksek bir iyi için olduğu esası değişmez: Özgürlük için, daha yüksek bir ahlâk için
vs. Kötülüğe duyduğu bütün ilgiye ve fantazyalarının ürkütücülüğüne rağmen Baudelaire bile sebepsiz saf kötülüğün peşinde değildir. 19. asır sonlarında, kolaycı iyimserlikten, hayalcilik ve Pollyannacılıktan nefret eden Nietzsche (1844-1900), kötülükle yüzleşilmesi gerektiğini vurgular ancak
onun da yücelttiği şey saf kötülük değildir.
Kötülük sorunsalı söz konusu edildiğinde
zikredilmesi gereken en önemli isimlerden birisi
de Dostoyevski’dir. Romanlarının hemen tamamını kötülüğün neden var olduğu meselesinin sebeplerini anlamaya ayıran bu romancı tıpkı Nietzsche
gibi kolaycı iyimserliği nefretle karşılayarak kötülükle yüzleşilmesi gerektiği görüşünü şiddetle savunur. Bu nedenle eserlerindeki başkahramanlar
Materiallar
daima bataklıktan başlayan bir arınma çizgisini
üstlenirler. Çünkü ona göre insan, içinde kötülüğe
müsait bir yer taşır ancak özde iyidir ve son söz
merhametin, sevginin ve Tanrı’nındır.
Bu çok genel manzaradan anlaşılmaktadır ki
20. asra kadar batı kültür ve sanatında şiddet,
kötülük olgusunun bir parçası olarak kabul edilmiş, özellikle ahlâki şiddet, iyiliğin karşısında ve
onu tehdit eden bir güç olarak algılanmış, olumsuzlanmıştır. Nihai varış noktası olarak daima iyilik işaret edilmiş, sanat, kötülüğün cezalandırılması
gibi bir mesajı açık ya da örtülü olarak vermiştir.
Şiddet ve kötülüğün bizatihi kendisi olarak, gerekçesiz, saf haliyle yüceltilmesi azınlıkta kalmış,
aslolan kötülükle mücadele olarak işaret edilmiştir.
Ancak modern dünyaya, özelikle de son 25
yılın kurgusallarına geldiğimiz zaman durum değişir. Bu dönemde heavy-metalci grupların gaddarlık, uyuşturucu, özgür ilişki, çirkinlik, bunalım,
gibi “değerlere” büyük bir tutkuyla bağlanması,
edebi yapıtların aynı izleği hem hazırlaması hem
sürdürmesi, yeraltı edebiyatının ve fanzinlerin hiç
olmadığı kadar yer üstüne çıkması dikkat çeker.
19. yy sonları ile 20. yy başlarında Sade’dan ilham
alan yer altı edebiyatı Bukowski ile sesini iyice
duyurur. Chuck Palahniuk bu edebiyatın meşhur
ismidir (Fıght Club onun romandır). Edebi eserler
kadar sinemanın da, dâhi ve entelektüel psikopat
tiplerini, hiçbir eleştiriye tabi tutmaksızın sadece
seyrettirmesi de bu döneme rastlar.
Modern dünya, şiddeti, sanatın çeşitli dallarında birkaç türlü ele almaktadır.
1. Geleneksel anlatımın bir devamı olarak kötülük ve şiddet anlatılır ama sonunda iyiler kazanır. Kötülük bu anlatımda ayrıntılı olarak gösterilmek yerine birkaç işaret ve ima ile geçiştirilir.
2. Kötülük ve şiddet ayrıntılı olarak anlatılır.
Fakat bu anlatımın sonunda da iyilerin kazandığı ya
da kazanacağı ima edildiği ya da gösterildiği için
şiddet bu anlatımda pornografiye dönüşmez. Bir
bakıma, gerçeğin peşinden giderken aykırı görüntülere yer verilmektedir. İyi bilinen birer örnek
olarak üçü de Mel Gibson yönetmenliğindeki Cesur
Yürek, Tutku-İsa’nın Çilesi ve Apokalipto filmlerini
hatırlamakta yarar var. Bu filmlerde dozu, sırasıyla
artmak üzere şiddetin alışılmadık ve ayrıntılı betimlemesine yer verilmektedir. Fakat her üç film de
iyilerin zaferini ya da iyilerin yanında olmak gerekliliğini işaret ettiği için şiddet bu filmlerde pornografiye dönüşmez, epik bir anlatımın sınırları
içinde kalır. İncitse de yarattığı hasar geçicidir.
3. Ancak modern dünya kurgusallarında şiddete dair üçüncü bir anlatım var ki şiddet artık
iyiliğe ya da herhangi mutlak bir değere “rağmen”
değildir, sadece kendisidir. Edebiyata göre çok
daha kolay ulaşılabilir olan sinema bu hususta asıl
atılımı yapar. Şiddeti yüceltmemekle birlikte bu
tarzın önünü açan Tarantino filmleri (Rezervuar
Köpekleri, Ucuz Roman)’ nin saf şiddeti işleyen
Saw (Testere), Hotel (yönetmeni değilse de yapımcısı Tarantino’dur) gibi filmlere uzanan bir yolun
önünü açtığı düşünülebilir. Popüler sinemada Kuzuların Sessizliği ile şiddete bakış deformeye
uğrar. İlk kez bir filmin sonunda iyinin kazanacağı
imlenmemiş, parmaklıklar arkasında da olsa katil
kazanmıştır.
Peki neden? Bu manzara Rönesans süreğindeki batılı insan tipinin ihtiyaçlarının cevaplanmasında gelinen son nokta olarak düşünülmelidir.
İnsan artık kendisini Tanrı dahil bütün değerlerin
üzerine yerleştirmiştir. İnsan sadece insan olduğu
için değerlidir ve onun dünyevi hazzı için her şey
seferber edilmektedir. Ancak günümüze gelip dayandıkta, görülür ki doyması için her yolu mübah
sayan bu insan, doydukça doymazlaşmıştır. Ve bu
insanın doyabilmesi için bütün “normal” azıklar
yetersiz kalınca sıra dışı azıklar devreye girmiştir.
Denebilir ki değişen dünya, şiddetin ve kötülüğün bambaşka bir algıyla işlenmesine ve takdim
edilmesine ortam hazırlamıştır. Toplumsal bir bilinç bozulmasının neticesinde şiddet, tüketim toplumunun ihtiyaçlarına bir yandan cevap verecek
diğer yandan bu ihtiyaçları kışkırtacak yeni bir
alan olarak içi boşaltılmış, estetize edilmiş, bir tüketim nesnesine dönüştürülmüş, popülerleştirilmiş
ve öylece tedavüle sokulmuştur. İşkence ve şiddet
artık ticari birer sömürü alanıdır.
İnternet, televizyon, globalleşme, medya gücü,
iletişim imkânlarının artması bu algının sansürsüzce yayılmasına zemin hazırlamıştır. Böylece
ortaya ahlâki bir değişimin hazırladığı, ticari kaygıların da servis ettiği estetize edilmiş bir şiddet ve
kötülük olgusu çıkmıştır. Kötülüğü ve şiddeti yargılayan ve kınayan değil, onun zekâ üslubuna hayranlıkla bakan bir bakış açısı gelişmiştir: Yüceltilen tek değer olarak zekâ, bir sanat eseri olarak
cinayet ve bir dahi olarak katil.
Ortalık zevk için öldüren, tatmin olmak için
işkence eden, pornografik şiddetin ayrıntılı tahayyülünde emsalsiz bir belagat gücü sergileyen ve
kendi üzerine dönen sarmal aklın gücünde kötülüğünün gerekçelerini türeten psikopat dâhilerden
geçilmiyor. Bunların çoğu statü olarak yüksek ve
aydın kişiler. Yükseltilen tek değer şiddet ve onu
gerçekleştiren zekâ. Hak-hukuk, iyilik, merhamet,
nezaket, empati, özveri gibi insani değerler, günah
kavramı hak getire. Her türlü insani değerin bu arada günah kavramının da hayattan kovulması meşrulaştırılmış bir şiddet algısını kışkırtıp duruyor.
Bu tedavülün bir yanı ticari bir diğer yanı ise
ideolojiktir. Ticari olarak, tarafları onun getireceği
rant ilgilendirmektedir. İşkence turizmi, şiddet ser613
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi mayesi. Bir ideoloji olarak kışkırtılan şiddet ise
değerlerin değersizleştirilmesine göz yummaktadır. Asıl ürkütücü olan budur. İyiliği, iyi kalabilmeyi modası geçmiş bir mesabeye düşüren bu
algı, bütün değerleri değersizleştirmektedir. Gerçeğin peşinden giderken aykırı görüntülere yer vermek değil, değerleri değersizleştirmektir artık bu.
Toplumsal duyuş tarzlarımız değişmektedir.
Fazla değil sadece birkaç yıl evveline kadar yarıda
bırakıp çıktığımız kaç filmi, kaç diziyi içimize sindirir olduk? Kabullerimizde bir genişleme oluştuğu muhakkak. Düşünülmesi bile hoş karşılanmayanlar listemiz gün geçtikçe daralıyor. Yani değer
ölçülerimiz deforme oluyor. Her gün yeni bir kelime giriyor lügatimize ve kelime, arkasından manasını sokuyor hayatımıza. Ve her şeyi, tartışılması gerekmeyeni tartışmayı sever olduk. Tartışılan meşrulaşıyor, en azından hayatımızda kendisine bir alan açıyor. İnsani değerler adına tartışmasız alanlar kayboluyor. Oysa mutlak ahlâkın,
temel insani değerlerin tartışması yoktur. Bu kayıpla toplumsal bilinç kirleniyor, kirlenmekle kalmıyor insanlık hali olarak anlaşılır kılınıyor. Bireysel sapkınlıklar “insanlık hali”ne dönüşüyor.
Bunun en bariz örneği modern psikolojinin psikopati, sadizm, mazoşizm gibi davranış bozukluluklarını artık sadece birer rahatsızlık olarak
değerlendirmesidir. Anormalite, normalleşirken
tüketim piyasasında da başköşeye kuruluyor.
Sanatlaşırken de “insanlık hali bu” savunusunun
arkasına gizliyor.
İnsanlık hallerinin teşhiri savunusunun arkasına sığdırılmış taş atışı, kaç kurbağanın ürkütülmesine değiyor acaba? Benim bir akademisyen,
sanatkâr, hoca ve anne olarak asıl endişem bu.
Şimdi bütün bu anlattıklarımın, çocuk neresinde? Her yerinde. Hatta tam içinde. Bu ürünlerin
yetişkinler için olduğu gerçeği hiçbir şey değiştirmez. (Yetişkinler için olmaları da tartışılabilir, o
ayrı bir mesele). Çünkü globalleşme, internet,
sinema, televizyon, medya, çocukları tarihin hiçbir
döneminde olmadığı kadar şiddet bombardımanına
maruz bırakmaktadır. Çocuklar sinema salonlarına
elini kolunu sallayarak girmekte, internet-cafe’lerde sakıncalı yetişkinlerle muhatap olabilmektedirler. Onları kontrol son derece zorlaşmıştır. Sonuna kadar korusak evden durağa yürüdüğü mesafede karşılaştığı sinema afişlerini yok edemeyiz,
marketin önündeki gazete ön sayfalarını da.
Araştırmalar gösteriyor ki şiddete ve saldırganlığa yönelik davranışlar yaşamın erken dönemlerinde öğrenilmektedir. Çocuk, karşılaştığı şiddet
göstergelerini yorumlayacak güçte değildir. Sosyalizasyon süreçlerinde gördüğü şeyin gerçek mi
kurgusal mı olduğunu ayırt edemez. Kurgusal
olanı gerçek zannedebilir. Olumsuzlanması gerektiğini anlamayabilir ve en önemlisi bu kahraman614
ları örnek model olarak benimseyebilir. Onlarla
özdeşlik kurabilir. Şiddeti tekrarlayabilir. “Tekrarlama yolu ile şiddete karşı duyarsızlaşma olur.
Şiddet olağan bir durum haline gelir. Uyarılmayı
arttırır, çocuk şiddete daha yatkın hale gelir”
(Umurtak). Ve unutulmamalı ki şiddet çekicidir.
Şehir ve apartman hayatı içinde üç ekran,
sinema, televizyon ve bilgisayar, arasında sıkışıp
kalan; börtü-böcek, yaprak-çiçek göremeyen, toprağa basamayan çocuk, bedeni gibi ruhunda da
biriken negatif elektriği boşaltacak doğanın sağaltıcı etkisinden de mahrumdur.
Batılı tasvirin safi zihinleri bulandırdığı doğrudur. Ve en safi gönüllerin de çocuklarda olduğu
muhakkaktır. Bu kazanın en korunaksız kazazedeleridir onlar. Neticede kültürü, karakteri ve
değer ölçüleri sığ, ruh sağlığı sarsılmış, insani
değerleri zayıflamış bir gençlik çıkar karşımıza.
Bize düşen birer entelektüel olarak her zamankinden daha fazla mücadele etmek, anne baba
olarak da her zamankinden daha fazla bilinçlendirmek, korumaktır. Kaynağı hakkındaki bütün
farklı görüşlere rağmen ben inanıyorum ki şiddet
ne tümüyle yaradılıştan gelen bir duygudur ne de
tümüyle toplumsal etkiler sonucunda ortaya çıkar.
İnsan, özünde tümüyle kötü ve şedit bir varlık değildir. Ancak onun yapısında şiddet ve kötülüğü
taşımaya müsait bir kıvam vardır. Öyleyse şiddet
öğrenilebilir bir davranıştır.
Öyleyse tedbir, çocuğun ruh ve beden sağlığını dolayısıyla toplum sağlığını tehdit eden bu
davranış biçiminin öğrenilmesini engelleyebilir.
Lâkin bu tedbir paketi ailelerin boyunu çoktan
aşmıştır. Aile, okul ve devletin ilgili kurumları el
ele vermeden üstesinden gelinmesi güç gibi görünmektedir.
SEÇME KAYNAKÇA
−
−
−
−
−
−
−
−
Durmuş Hocaoğlu, “Batıda Şiddet, kan ve Korku
Kültürü I-IX”, Yeniçağ, 29 Ekim 2006-17 Kasım 2006.
Çocuk Edebiyatı ve Çocuk Hekimliğine Yansıyan Şiddet
Sempozyumu, Osmangazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Karşılaştırmalı Edebiyat Bölümü ve Tıp Fakültesi
Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Osmangazi
Üniversitesi Yayınları, No. 084, Eskişehir 25-27 Nisan
2002.
Gülden Umurtak, “Şiddet ve Çocuk”,
www.medikal24.com.
Erol Güngör, Değerler Psikolojisi Üzerinde Araştırmalar, Ötüken Yay., İstanbul 1993.
Jeffrey Burton Russell, Şeytan Antikiteden İlkel Hıristiyanlığa Kötülük, Kabalcı yay., İstanbul 1999.
Jeffrey Burton Russell, İblis: Erken Dönem Hıristiyan
Geleneği, Kabalcı yay., İstanbul 2000.
Jeffrey Burton Russell, Lucifer: Ortaçağda Şeytan,
Kabalcı yay., İstanbul 2001.
Jeffrey Burton Russell, Mephistopheles: Modern Dünyada Şeytan, Kabalcı yay., İstanbul 2001.
İBRAHİM ALÂATTİN GÖVSA’NIN ÇOCUK ŞİİRLERİ
Yard.Doç.Dr. A. Mecit CANATAK
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk dili ve Edebiyatı.bölümü
Van / TÜRKİYE
[email protected], [email protected],
[email protected]
Çocuk edebiyatı veya çocuklar için edebiyat,
genel edebiyatın içerisinde tek başına bir anlam
ifade eden bir yöneliştir. Çocuğa yönelik edebiyatın tam olarak hangi tarihlerde ve nerede başladığı tartışılan bir konudur. Bu belirsizlik ve tartışmaların temelinde de çocuk edebiyatının ne
olduğu, bu kavramın neyi ifade ettiği sorusu
yatmaktadır. Bana tanınan sürenin sınırları doğrultusunda burada bahsi geçen tartışmalara değinmeyeceğim.1 Ancak genel olarak edebiyat tarihlerine bakıldığında çocuklar için bir edebiyatın gerekliliği düşüncesinin oldukça yeni olduğu görülür. Buna rağmen en eski sözlü edebiyat mahsullerinde bile çocukların bir şekilde yer aldığını
söyleyebiliriz. Buna paralel olarak dünyada çocuk
edebiyatının matbaanın bulunuşuyla beraber ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Nitekim 16.
asırdan itibaren kitaplar basılmaya başlanır. Söz
gelimi Homeros ve Ezop masalları gibi klasik
eserler 17. Yüzyıldan itibaren çocuklar için yeniden kaleme alınır ve düzenlenir. Özellikle İngiltere’de konuyla ilgili geniş bir litteratür oluşur.
Robinson Crusoe (1719-1720, Daniel De Foe),
Adventurs of Philip(Philip’in Serüvenleri)(1727,
Dorrington), Swiss Famiy Robinson (İsveçli
Robinson Ailesi) (1814, Johann David Wyss),
Gulluver’s Travels (Guliverin Seyahatleri) (1726,
Jonathan Swift) ve Alice’s Advertures(Alice
Harikalar Diyarında) (1865, L.Carrol) gibi günümüzde de çocuk yazını açısından popüler olan
bazı eserler 18. ve 19. yüzyılda ortaya çıkar ve
bunlar birçok Avrupa diline çevrilir. Bu eserler
etrafında büyük bir çocuk okuyucu kitlesi oluşur.
Çocuk yazınının Fransız edebiyatında popülerlik
kazanması ise yaklaşık olarak 17. Yüzyıla dayanır. Bunda özellikle bütün Avrupa’yı saran romantizmin tesirinin olduğunu söyleyebiliriz. Bu
bağlamda La Fontaine’nin fablları büyük ilgi
görür. Fransız çocuk yazını asıl gelişmesini ise
19. yüzyılda gösterir. Özellikle Jules Verne’in 80
Günde Devr-i Âlem, Deniz Altında 20.000 Fersah,
Aya Yolculuk gibi serüven romanları ile Hector
Malot’un mutsuz çocuklukları anlatan Sans Famile
(Kimsesiz) (1878) gibi romanları ön plana çıkan
eserlerdendir. 20 yüzyıldan itibaren Fransa’da
çocuk edebiyatı sadece ahlak dersi vermek
ilkesinden uzaklaşarak gerçekçilik ilkesine uyar.
Antoine de Saint-Exupery’nin Le Petit Prince
(Küçük Prenses, 1943) adlı eseri bunlardandır.
Amerika Birleşik Devletlerinde de yaklaşık aynı
dönemlerde çocuk yazını popüler olur.2 Avrupa’nın diğer edebiyatlarında da benzer gelişmeler
görülür. Söz gelimi çocuk edebiyatının en çok
geliştiği ülkelerden biri Almanya’dır. 20 yüzyılın
başlarında Alman halk hikâyeleri, masal ve şiirleri çocuklar için yeniden derlenir. Sözgelimi
Grimm Kardeşler topladıkları halk masallarını
1824’te yeniden derleyip yayımlarlar.
Bütün bunlardan yola çıkarak Avrupa’nın aydınlanma, romantizm gibi olguların etkisiyle çocuk yazını alanında klasik ve modern eserler
oluşturabilecek düzeye geldiğini ve bu minval
üzere Türk çocuk edebiyatını etkilediğini söylemek mümkündür. Böylece yazılı Türk çocuk edebiyatının da Batıdaki gelişmelere paralel olarak
ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Yazılı çocuk edebiyatının gelişmesine kadar bu açığı masallar,
bilmeceler, ninniler, efsaneler vs. gibi sözlü halk
ürünleri karşılıyordu. Sözlü gelenekten sonra da
yazınsal eserlerin çok revaçta olmadığı görülür.
Asıl itibariyle doğu ve İslâm toplumlarında çocuklar için hazırlanmış kitaplara pek rastlanmadığı söylenebilir. Bunda doğu ve İslam toplumlarının çocuğa bakış açısının, çocuğa biçilen toplumsal rolün etkileri olabileceğini söyleyebiliriz.
Orhan Okay’ın ifade ettiği gibi eski edebiyatımızda da çocukların ilgisini çekecek veya çocuklardan bahsedecek eser neredeyse yoktur.
Sadece zaman zaman Leyla vü Mecnun, Hüsn ü
Aşk mesnevilerinde olduğu gibi çocuklara değinildiği görülür.3 Dolayısıyla köklü bir geçmişe sahip Türk edebiyatına rağmen, çocuk edebiyatının
Tanzimat yıllarına kadar fazla bir gelişmişlik göstermediği söylenebilir. Tanzimat döneminde toplumsal yapının değişmesiyle birlikte çocuğun
birey olarak algılanmasının yanı sıra roman ve
1
2
Müge Sucu Polat, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın Şiirlerinde
Çocuk Teması, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002,
s.1 vd.
3
A.g.e., s.29.
Orhan Okay, Edebiyat ve Kültür Dünyamızdan Makaleler,
Denemeler, Sohbetler, Ankara 1991, s.43.
615 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi öykü gibi düz yazı türlerinin edebiyatımıza girmesi ve bu alanda da yapılan çevirilerden sonra
çocuklar için kitap hazırlanması düşüncesinin
yaygınlaştığı söylenebilir. Edebiyatı aynı zamanda eğitim aracı, halk için mektep olarak değerlendiren Tanzimat edebiyatçıları, J.J.Rousso’nun
Emile önsözünde ifade ettiği gibi toplumsal kurtuluşun çocuğun terbiyesine bağlı olduğunu kabul
etmişlerdir.4 Böylece çocuklara yönelik eserlerin
gerekliliğini savunmuşlardır. Âkif Paşa’nın ölen
torunu için kaleme aldığı mersiye belki de bu
dönemdeki ilk yerli ürünlerdendir. Ancak eserin
sadece çocuktan bahsetmekle kaldığını dolayısıyla çocuk edebiyatına bir derinlik getirmediğini
söyleyebiliriz. Ancak Âkif Paşa’nın Ethem Pertev
Paşayla birlikte çocuk edebiyatı sahasında telif ve
tercüme ilk eserler veren sanatçılar olarak kabul
edildiğini de söyleyelim.
Dünya çocuk klâsiklerinin Türkçeye çevirileri
de Tanzimat dönemine rastlar. Yusuf Kâmil Paşa’nın Fenelon’dan çevirdiği Tercüme-i Telamak
(1862) ilk tercüme eserlerdendir. Tanzimat’tan
itibaren çocukların toplumsal işlevlerinin önemsenmesiyle birlikte, çocuklara hitap eden, onların
özel ilgi alanlarını ve becerilerini dikkate alan
eserler kaleme alınır. Söz gelimi Kayserili Doktor
Rüştü tarafından kaleme alınan Nuhbet ül Etfal
(Çocukların En Seçkini) adlı kitabın sonunda bazı
hikâye ve fabllara da yer verilmiştir. Çocuklara
okuma zevki aşılamak amacıyla yazılan, ders alınacak gülünç hikâyeciklerden oluşan eser aynı
zamanda ilk Türk alfabesi olarak da kabul edilir.
Bu dönemde ayrıca Tanzimat nesillerinin diğer
dillerden yaptıkları çeviri fabllar da, özellikle
çocukları okumaya yönlendirme ve okuma gereksinmelerini karşılama noktasında önemli olmuştur. Özellikle Şinasi’nin La Fonten’den çeviri fablları ilk çeviri şiirler olarak da önemlidirler. Asıl itibariyle çocuk edebiyatı içerisinde algılanan bu
eserler aynı zamanda büyüklere de hitap ederler.
Bu durum Tanzimat edebiyatçılarının büyük, küçük ayırımı yapmadan, bir bütün hâlinde toplumun
eğitimine önem vermeleriyle yorumlanabilir.
Tanzimat dönemi şairlerinin Batılı çocuk klasiklerinden esinlenerek kaleme aldıkları örnekleri
çoğaltabiliriz Ancak bu çalışmaların çocuk edebiyatı oluşturmak veya çocuğa hizmet etmek
düşüncesinden uzak olduklarını da söyleyebiliriz.
Şinasi’nin “Kuzu ile Kurt”, “Eşek ile Tilki”,
“Karakuş Yavrusu ile Karga”, “Arı ile Sivrisinek”; Ethem Pertev Paşa’nın Victor Hugo’dan
çevirdiği manzum “Tıfl-ı Nâim”; Âkif Paşa’nın
ölen torunu için yazdığı mersiy,e Recaizâde
Mahmut Ekrem’in ölen oğlu için kaleme aldığı
4
Atilla Özkırımlı, “Çocuk Edebiyatı mı”, Gösteri, nr.13,
1981, s.33.
616
manzumeler; Muallim Nâci’nin “Kuzu”, “Kırlangıç”, “Avcı”, “Oduncu ile Azrail”; Nabizâde
Nâzım’ın “Bir Sansar ile Horoz ve Tavuk” gibi
eserleri daha çok La Fontaine’den esinlenerek
kaleme alınmış ve bir kısmı çevirilerden ibaret
olan eserlerdir.
Her şeye rağmen Tanzimat devrinden II.
Meşrutiyet yıllarına kadar gerçek anlamda çocuk
şiirlerinden söz edilemeyeceğini söylemek mümkündür. 5 Toplumsal yapının yeni bir değişime
uğradığı II. Meşrutiyet döneminde çocuk yazınına
da önem verilir. Devrin basınında çocuk edebiyatının önemine dair yazılar yayımlanır. 6 Yeni
yönetim çocukları ve genç nesilleri geleceğe
hazırlamak için çocuk eğitim ve öğretimine önem
verir. Kısa süre içerisinde İbrahim Alaattin Gövsa’nın Çocuk Şiirleri 1911’de, Ali Ulvi Elöve’nin
Çocuklarımıza Neşideler’i 1912’de ve Tevfik
Fikret’in Şermin’i 1914’te, çocuklar için birçok
eser kaleme alan ve bu konudaki her eseri millî ve
beşeri bir değer taşıyan Ziya Gökalp’in Kızıl
Elma’sı 1915’te yayımlanır. Doğal ve duru bir
Türkçeyle yazılan bu şiirlerde genel olarak yurtseverlik, insan sevgisi, doğruluk ve iyilik gibi
kavramlar üzerinde durulur.
Edebiyatımızın sonraki dönemlerinde de bütün türlerde olduğu gibi şiir vadisinde de çocuk
yazını üzerine geniş bir kadronun teşekkül ettiğini
söyleyebiliriz. Yukarıda ifade ettiğimiz gibi
1908’den sonra çocukların edebiyatta ve şiirde
daha çok yer almaya başladığı görülür. Bunda
devrin eğitimcilerinden Satı Bey’in rolü büyüktür. Satı Bey 1910’da zamanın sanatkârlarını idarecilik yaptığı İstanbul Öğretmen okulunda toplayarak bir konuşma yapar. Konuşmasında özetle
şair ve bestekârların çocuk edebiyatına eğilmelerini ister.7 Bu çağrıyı İbrahim Alaattin Gövsa, Ali
Ulvi Elöve ve Tevfik Fikret başta olmak üzere
birçok şair kabul eder.
İbrahim Alaattin Gövsa’nın bu çağrı üzerine
1911’de yayımlanan “Çocuk Şiirleri” adlı kitabı
Türk edebiyatında çocuk yazını alanında yazılmış
ilk kitap olarak kabul edilebilir. Mizah ustalığı ve
eğitimci yönleriyle de Türk eğitim ve edebiyat
hayatında önemli bir yere sahip olan Gövsa’nın
çocuk eğitimi ve psikolojisi, çocuk edebiyatı sahasında önemli bir isim olduğunu söyleyebiliriz.
İbrahim Alaattin Gövsa 1889’da İstanbul’da doğ5
Müge Sucu Polat, a.g.e, s.53.
Ali Nusret’in 1908’de Şûrâ-yı Ümmet’te, aynı yıllarda Satı
Bey’in Tedrisât-ı İptidaiyye Mecmuası’ndaki yazıları ile
Ahmet Cevat Emre’nin 1910 yılında yayımladığı
Çocuklara Hikâye Anlatmak Sanatı adlı kitabı bunlardan
ilk akla gelenlerdir.
7
Satı Bey’in konuşması için Ali Ulvi Elöve, Çocuklarımıza
Neşideler, İstanbul 1327, 9-10.
6
Materiallar
du. Filibeli Abdullah Efendi’nin torunu ve Mustafa
Asım Bey’in oğludur. Annesi Fatma Behice
Hanım da İstanbul doğumlu olmakla birlikte
Erzurumludur. Rus Harbinde bulunmuş ve
Yemen’de şehit düşmüş Osman Paşa isminde bir
livanın kızıdır. İlköğrenimini İstanbul’da tamamlayan Gövsa, orta öğrenimini babasının görev
nedeniyle bulunduğu Trabzon’da tamamlar. On
beş yaşındayken babasını kaybeder. Bunun üzerine annesiyle beraber tekrar İstanbul’a döner.
Öğrenimini Vefa Lisesi’nde tamamlar. 1910 yılında İstanbul hukuk mektebini bitirir. Öğrenciliği
esnasında ve mezun olduktan sonra adlî memurluklarda bulunan Gövsa 1911’de İstanbul Darülfünûn’da açılan edebiyat öğretmenliği sınavını
kazanır ve Trabzon Lisesi edebiyat öğretmenliğine atanır. 1912’de patlak veren Balkan savaşına
gönüllü olarak katılır. !913’te Maarif Vekâleti
tarafından açılan sınavı kazanarak edebiyat eğitimi almak amacıyla İsviçre’ye gönderilir. Ancak
orada pedagoji ve psikoloji eğitimine devam eder.
Birinci dünya savaşının çıkması üzerine diğer
talebelerle birlikte Türkiye’ye çağrılır. Çanakkale
savaşının büyüklüğünü gelecek nesillere aktarmak üzere, devlet tarafından Çanakkale harp sahasına gönderilen heyetin içinde yer alır. Aynı
yıl(1915) İsviçre’ye dönen Gövsa J.J.Rousseau
Pedagoji Enstitütsü’nden mezun olur. 1916’da
İstanbul Erkek Yüksek Öğretmen Okulu, o zamanki adıyla Darü’l Muallimîn-i Aliyye’de on yıl
boyunca görev yapar. Bu süre içerisinde Psikoloji
ve Pedagoji dersleri verir, müdür yardımcılığı ve
müdürlük yapar. 1926’da Maarif Vekâleti Talim
Terbiye Heyeti üyeliğine atanınca Ankara’ya taşınır. 1927’de üçüncü dönem Sivas Milletvekili
olarak meclise girer. Dördüncü dönemde Sinop
milletvekili seçilen Gövsa mebusluktan ayrılarak
Maarif Vekâleti Başmüfettişi olarak çalışır. Bu
yıllarda 7 Gün dergisinde yazıları yayımlanır.
Meşhur Adamlar isimli ansiklopedi üzerinde çalışır. 1939’da altıncı ve yedinci dönem İstanbul
milletvekili olarak tekrar seçilir. 1939-1940 yıllarında İnönü Ansiklopedisi, bugünkü adıyla Türk
Ansiklopedisi’nin genel sekreterliğini üç fasikül
boyunca yürütür. 1947’den 1949’a kadar Zirai
Donatım Kurumu ve Ziraat Bankası Meclis İdare
üyeliğine seçilir. 29 Ekim 1949’da Cumhuriyet
Bayramı’nın kutlandığı gün saat 16:00’da Hürriyet Gazetesi için “ Şair Mehmet Akif Sokağı” adlı
yazısını hazırlarken kalp krizi geçirerek hayatını
kaybeder.8
Yusuf Ziya Ortaç’ın hatırlarına yansıyan şekliyle Gövsa’nın kulakları hayatının son yıllarına
8
İbrahim Alâettin Gövsa’nın ayrıntılı hayatı için bkz. Zeki
Gürel, İbrahim Alâettin Gövsa, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1995, s.1-4.
doğru ağır işitmeye başlamış, zamanla tamamen
sesleri duymaz olmuştur. 9 Rakım Çalapala, şair
ufak vücudu, kısa boyu ve iri kafasıyla10 bir kafa
adamıydı, hayat doluydu, daima yüzü gülerdi.
Etrafında anlatılanları tebessümle karşılardı,
der..11 Nitekim “Sağırların Zevki” adıyla yazdığı
yazıda tatmak fırsatını bulmayanlar için sağırlığın
nimetlerinden bahseder.12
Ölümü üzerine 1949’da yazılan yazılara
bakıldığında ortak görüşün, İbrahim Alâattin’in
nazik, terbiyeli çalışkan, sevimli, hayattan zevk
almasını bilen, mütevazi, iyi bir dost, vefalı
hâliyle herkesten saygı gördüğüdür. Talebelerini
çok seven ve talebeleri tarafından da çok sevilen,
binlerce öğretmen yetiştiren Gövsa’nın öğrencilerinden Osman Bozok, İstanbul Şehremini’de
yapılan bir ilkokula İbrahim Alâeddin Gövsa
isminin verilmesini sağlar.
Edebî Kişiliği:
Süreli yayınlardaki çok sayıda yazısının yanı
sıra telif, tercüme elliden fazla eseri bulunan
İbrahim Alaattin Gövsa ilk edebiyat zevkini babasından alır. Babasının kütüphanesinin tesiriyle
edebiyata heves etmeğe başlar. Lise yıllarında şiir
denemeleri yazar. İlk şiiri Musavver Terakki’de
yayımlanır. Genç yaşta Tevfik Fikret’in şiirlerini
ve Servet-i Fünûn’un ciltlerini okur ve yeni edebiyata daha çok merak sarar. Bu tesirle yazdığı
şiirlerini Güft ü Gû adlı eserinde tamamlar. Eserlerinin bir kısmını Mehmet Akif tarzında öğretici
bir tarzda yazan Gövsa’nın bu anlmada Mehmet
Âkif’ten de etkilenmiş veya onunla aynı tarzı
beğendiğini söyleyebiliriz. İlk yazıları Servet-i
Fünûn dergisinde görülen Gövsa Hukuk son
sınıfta iken Fecr-i Âti edebî topluluğuna katılır.
Ancak devrin sanat çevreleriyle olan mektuplaşmalarından anlaşıldığı kadarıyla Fecr-İ Âti’nin
“sanat sanat içindir” anlayışını kusurlu bulur. Sanatın zaman zaman toplumsal amaçlar için kullanılabileceğini savunur.13
9
10
11
12
13
Yusuf Ziya Ortaç, Portreler…….
Sıra dışı vücut yapısıyla zaman zaman espiri konusu olan
Gövsa’nın bu fiziksel yapısı, Cemal Nadir’in de bir
karikatürüne konu olur. Bkz.Cemal Nadir, “Pamuk
Prenses ve Yedi Cüce”, Akbaba, 6 Nisan 1939, nr.234.
Rakım Çalapala, “Uğradığımız Büyük Kayıp”, Hürriyet
Gazetesi, 2.11.1949.
İbrahim Habip Sevük, “Ölenlerin Arkasından”, Cumhuriyet Gazetesi, 4.11.1949.
Fecr-i Âti’nin teşekkülünde yer alan ilk şairlerden biri
olan ve ilk günlerden itibaren hece vezniyle çocuk şiirleri
yazan Gövsa, Behcet Yazar’a yazdığı mektupta şu ifadeleri de kullanır: “Fecr-i Âti ile kaynaşamayışım biraz da
sanatı az çok bir gayeye hadim olmak lazım geleceği
kanaatimden ileri geliyordu. Çünkü arkadaşlar, sanat
sanat için diye tutturmuşlardı. Hele serbest nazmı hiç beğenmiyordum.” (Bkz. M.Behçet Yazar, Edebiyatçılarımız
ve Türk Edebiyatı, s.203)
617
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Sanatının başlangıç yıllarında Klasik Türk
edebiyatı nazım şekillerini ve aruz veznini kullanan şair, daha sonra Servet-i Fünûn edebiyatının
etkisinde eserler kaleme alır. Daha sonra çocuk
şiirlerinde hece veznini deneme yoluna gider.
Dolayısıyla toplum için edebiyat fikrinin Gövsa’nın sanat hayatının önemli hareket noktalarından
birisi olduğunu söyleyebiliriz. Şiirlerinde, nesirlerinde, mizahî yazılarında toplumsal hadiseleri
ustalıkla karikatürize eder. 1917’den itibaren
Millî Edebiyat akımına bağlı olarak hece vezniyle
şiirler yazmaya devam eder. Ancak her şeye
rağmen ondaki aruz sevgisinin heceden fazla
olduğunu söyleyebiliriz. Atatürk’ün ölümü üzerine kaleme aldığı “Tavaf” yazısını hece vezniyle
kaleme almış olması bunun iyi bir göstergesidir.14
“Tavaf” şiirinde olduğu gibi pek çok şiirinde
Divan edebiyatı nazım şekillerinden özellikle gazel, mersiye ve rubaîyi başarıyla kullanan şair
halk edebiyatı nazım şekillerinin kullanımında da
aynı başarıyı gösterir.
Gövsa, eserlerinde toplumsal konulara da yer
verir. Hicvi de sever ve bazen hicveder. Sosyal
hâdiseleri ustalıkla karikatürize ederek cemiyeti
tahlil etme yoluna gider. Söz oyunlarına, mizaha
ve nükteye önem veren yazar, hikâyeyi mutlaka
kıssadan hisse alınacak tarzda bitirir. Gövsa eserlerinde çok farklı konulara yer verir. Hatta sanatının temel özelliklerinden birinin bu olduğunu
söyleyebiliriz. Kalem, balık, kış, kedi, kadın, sakal, deniz, sağırlık, otomobil, tramvay, kağnı, sigara, başörtüsü, savaş, barış, vatan, hürriyet gibi
sıradan veya önemli pek çok bireysel ve toplumsal konuya yer verir. Söz gelimi 1907’de yazdığı
on üç mısradan oluşan “Kedi” şiirinde bir kadının
kucağında oturan Van kedisini aşkına rakip olarak
görür ve kıskanır:
Tombul ve beyaz tüylü, güzel çehreli oynak
Bir Van kedisi…İşte bu, talihli rakibim,
Çapkın, bana rağmen onu koklar da o parlak
Çeşmanını kırpar..O zaman hissi şekibim
İsyan ederek isterim onu boğmak
Türkiye’de ilk kez Darülfünun bünyesinde
kurulan deneysel psikoloji labaratuvarının başına
getirilen İ.Alâattin’in burada bahsedilmesi gereken özelliklerinden birisi de Hüseyin Cahit’in
yeni harflerin kabulü teklifine başlangıçta karşı
çıkmasıdır. 15 Resimli Gazete’deki bir yazısında
Latin harflerinin Türkçeyi kolaylaştırmayacağını
tam tersine zorlaştıracağını savunur. 16 Ancak
Türkçeyi çok seven şair, 1928’de yeni alfabenin
kabulüyle birlikte yeni harflerle ilk alfabeyi ve ilk
Türkçe sözlüğü hazırlayanlardandır. 17 1932’deki
dil kurultayı öncesinde söyledikleri de onun yaşayan Türkçeden yana olduğunu göstermektedir.
Türkçenin içerisinde yer alan Arapça, Farsça ve
batı kökenli kelimelerin Türkçe kabul edilmesi,
Türk alfabesinin de bütün Türk ırkları tarafından
kullanılması gerektiğini söyler.18
İbrahim Alaattin Gövsa’nın Çocuk Şiirleri
Yeni Türk Edebiyatında çocuk edebiyatımızın
gerçek anlamda ilk örneklerinin Darül Muallimin
Müdürü Satı Bey’in telkinleriyle ortaya çıkmaya
başladığını söyleyebiliriz. Satı Bey, bu görevdeyken şiir ve müziğin çocuk terbiyesindeki önemine
dikkat çeken bir konferans da verir. 19 Satı Bey
konuşmasında tüm şairleri ve musıkişinasları bu
vadide eser vermeye davet eder. Bu çağrıya icabet
eden ilk sanatkârlardan biri de hukuk mezunu
İbrahim Alâattin Gövsa olur. Böylece estetizmi
göz ardı etmeden eğitici olmayı hedefleyen ilk
çocuk şiir kitabı yayımlanmış oldu. Gövsa, şiirlerini basıma hazırlarken devrin büyük şairi
Abdulhak Hâmit’e gösterir. Şair, Gövsa’nın bu
şiirlerini öven bir mektup ka-leme alır.
İbrahim Alâattin 1911’de İstanbul’da yayımlanan Çocuk Şiirleri kitabının baş tarafına yazdığı
yazıda anne babalara ve öğretmenlere seslenir.
Çocukların eğitimi konusunda okuyuculara bazı
uyarılarda bulunur. Çocuk Şiirleri kitabını neden
yayımlama ihtiyacını duyduğunu izah eder. Günümüz Türkçesine uyarlayarak aktaracağım bu
takdimin çocuk terbiyesi bağlamında evrensel ve
çağları aşan bir değer taşıdığına inanıyorum:
“Topluma mükemmel bir insan kazandırmak
büyük bir eser bırakmaktan daha faydalı ve kıymetli bir hizmet olduğuna göre bir milletin görevini tamamıyla bilip tanıyan aile ve öğretmenler o
milletin en büyük yazarlarıdır.
Bir ordu büyük bir siyasi inkilap meydana
getirebilir; fakat onu düşüncelerine ve meyillerine
terk etmek, halkı o değişiklikten beklenen mutlu
sonuçlara kavuşturmak ordunun değil, ailenin ve
öğretmenlerin görevidir.
Atalarımız: “Ağaç yaş iken eğilir” demişler.
Geleceğimizin ümidi, eğilimlerini kolaylıkla değiştiremeyeceğimiz gençlerden ziyade beşikteki
ve ilköğretim sıralarındaki çocuklarımızdır.
17
14
15
16
Nihat Sami Banarlı, “İbrahim Alâettin, Hürriyet, 30.10.1951.
1926’da Latin harflerine geçiş meselesi yeniden gündeme
gelir. Akşam gazetesi 28 Mart 1926 tarihli sayısında “Latin
Harflerini Kabul Etmeli mi Etmemeli mi” başlığı altında
bir soruşturma açar. Lehte ve aleyhte pek çok yazı yazılır.
Resimli Gazete, Mart 1924.
618
18
19
A.Emin Yalman bir yazısında ondaki Türkçe sevgisini bir
hatırayla anlatır.(bkz.”İbrahim Alaattin’in Mezarı Başında”, Vatan Gazetesi, 1.11.1949).
Bkz. “Günün Meselelerinden”, Son Posta, 11 Eylül 1932,
s.1-9.
Zeki Gürel, a.g.e., s.71 ve Ali Ulvi Elöve, Çocuklarımıza
Neşideler, İst.1327, s.9-10
Materiallar
İtalya’nın birlik ve beraberliğini meydana getiren meşhur Kavur, ölüm döşeğinde bile sıtmanın
vermiş olduğu ateşler içindeyken son görevini
yerine getirebilmek için yanında bulunan hükümdara karşı: “Çocukları terbiye ediniz, çocuklara
dikkat ediniz.” diye bağırmıştı. En büyük savaşların, bütün maddi ve manevi zaferlerin ilkokul
öğretmenleri tarafından kazanıldığı pek çok kez
tekrarlanmış hakikatlerdendir.
İnsanın bütün gücünü oluşturan önce ailesi
sonra okulu daha sonra çevresi ve kendi yapmış
olduğu araştırma hatta incelemelerdir. Fakat gücünün artırıldığı, yeteneğinin geliştirildiği ilk yer
aile ve okuldur. Bununla birlikte çocuğun ilkokulda aldığı terbiye hepsinden daha önemlidir. Çünkü bir çocuğun tabiatını, huylarını eğilimlerini
hazırlayacak olan ilk hisleri ve fikirleri aile ve ilk
öğretmeni verir. İstenilmeyen bu huyların ve eğilimlerin silinebilmesi ise oldukça güçtür. Küçük
bir tecrübe, bu gerçeği ispat etmeye yeterlidir. Şu
halde çocukların terbiye edilmesinde kendileri ve
vatanları için yararlı bir uzuv, en önemli etken
aile sonra öğretmenlerdir.
Memleketimizin durumu, halkımızın seviyesi
düşünülürse bizim için bu görevin ne kadar
önemli olduğunu ve bunun hayatımızla kuvvetli
bir irtibatının bulunduğunu kabul etmemek mümkün değildir. Herkesin ulaşabileceği şu basit ve
sade düşünceler ile çocukların terbiyesi hakkındaki fikirlere dikkat çekmeye çalıştıktan sonra
asıl söylemek istediğim konuya, şu değersiz risalenin yayımlanmasındaki görüşün açıklanmasına
geçiyorum:
Tabiatıyla çocukların zihinleri gayet canlıdır.
Bu nedenle çocukluk hatıraları ömrün sonuna kadar unutulmaz, belleğimizin bir köşesine muhafaza edilir ve etkisi hayat üzerinde devam eder.
Medeni memleketlerde çocukların bu yeteneğini
iyi kullanma çareleri düşünülmüştür. Bu çareler
arasında onlara fikrî ve ahlakî terbiyeyi oluşturacak din ve vatan sevgisini aşılayacak ve millî ve
manevî değerlerimizi, geleneklerimizi hatırlatacak şiir ve şarkıların tanzim edilmesi belki de
birinci derecede yerini alacaktır.
Dârü’l-muallimin’in (Öğretmen Okulu), çalışkan ve güçlü müdürü Satı Bey’in gözlem ve
görüşleri doğrultusunda yayımlanan Tedrisât-ı
İbtidaiyye Mecmuası’nda (ilköğretim Dergisi)
saygıdeğer üstatlarımızdan Tevfik Fikret ve
Mehmet Emin (Yurdakul) Beylerin sınırlı sayıdaki birkaç şiirleri dışında beş altı yaşında bir çocuğun anlayış ve duyuşuna uygun olabilecek
manzum eserler yoktur. Bununla beraber bazı
kimselerin şahsî görüşlerinde yer verdiği üzere
çocuklara anlayabilecekleri şekilde manzum eser-
ler belletmekten amaç, onları mutlaka şair olmaya
hazırlamak değildir. Belki ahenk ve kafiyenin
kabullenilişi ve kolaylıkla ezberlenişinden faydalanarak, onların masum kalplerindeki duygulara
cereyan vermek, harekete geçirmek, onları hissettirmek, düşündürmek, çarpıntısı belirsiz kalpleri
doğruluk, fedakârlık, milliyet ve vatanperverlik
için çarpmaya alıştırmaktır.
Çocuk kalbi işlenmemiş bir elmas gibi kuvvetli bir şekil almaya gayet uygun iken onu
önemsememek ve kömür gibi siyah bırakmak
doğru değildir. Özellikle memleketimizin yetiştirdiği zeki, canlı beyinlere büyük ninelerin boş
inançlarını ve eski ilkokul kitaplarının anlaşılmaz
ibarelerini yerleştirmek manevi bir cinayettir.
Çeşitli tarzda birçok konuda şiirler yazdım.
Doğrudan doğruya manzum ahlak dersi vermiş
olmaktan çekinerek öğüt ve ahlak dersini hikâyelerin vereceği duygu ve fikirlerden çıkarmak
üzere çocukların zekâsına bıraktım. Fransızcadan
çevirdiğim ve alıntı yaptığım bazı manzumeciklere millî bir şekil vermeye çalıştım. Daha ziyade
uygun olduğu için şiirlerin çoğunda hece veznini
tercih etmekle beraber aruz vezni ahengini yansıtan nazımlar yazmaktan çekinmedim. Arzu ettiğim amaca kavuşmak için yazdığım manzumeler
oldukça azdır. Fakat ileride bir ikincisini yayımlamak yahut bunu yazabilecek kalemlerden beklemek üzere şimdilik bu kadarını yayınlamakta bir
ümitsizlik görmedim. Birkaç çocuk kalbi kazanabilmek şu önemsiz hizmetin en büyük ödülüdür.”20
Gövsa’nın Çocuk Şiirleri ilk yayımlandığında
büyük bir ilgi ve taktirle karşılanır. Bu kitabın
rağbet görmesinin iki temel nedeninden bahsedilebilir: Çocuk edebiyatının ilk şiir kitabı olması
ve önemli bir maksada yönelik olarak hazırlanmış
olmasıdır. Kitap ilk baskısından, devrin yayın
imkânları dikkate alındığında, kısa bir süre sonra
tükenir ve ikinci baskısı yapılır.21 Buradan da eserin sadece çocuklar tarafından değil büyüklerce
de tutulduğunu anlaşılmaktadır.
Çocuk edebiyatı alanında yayımlanan ilk şiir
kitabı olma özelliğini koruyan Çocuk Şiirleri
devrinde önemli bir etki dairesi oluşturur. Ali
Ulvi Elöve’nin Çocuklarımıza Neşideler, Tevfik
Fikret’in Şermin, Abdurrahman Pertev’in Çocuklara Ahlak Aşısı, Ali Ekrem’in Şiir Demeti’nin
yanı sıra devrin birçok şairi tarafından çocuk
şiirleri kaleme alınır ve bu şiirler kitap hâlinde
yayımlanır. Kitap, Anadolu ve Rumeli dışına da
ulaşır. Söz gelimi Süleyman Nazif, Midilli’den
20
21
İbrahim Alâettin Gövsa, Çocuk Şiirleri, Haz: Semiha Nur,
Kardelen Yayınları, İstanbul 2005, s.10-13.
İlk baskı 15 Mayıs 1327, ikinci baskı 25 Ağustos 1328.
619
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Tarbzon’a yazdığı bir mektupta Gövsa’nın Çocuk
Şiirleri’nden övgüyle bahseder. 22 Türkçenin büyük şairi Mehmet Emin Yurdakul da Çocuk
Bahçesi Mecmuası’nda Çocuk Şiirleri şairine
“Çocuklar” başlıklı bir şiir ithaf eder. 23 Nihat
Sami Banarlı da Gövsa’nın Çocuk Şiirleri’nin en
az Tevfik Fikret’in Şermin’i ve Ziya Gökalp’ın
çocuklar için kaleme aldığı şiirler kadar değerli
olduğunu ifade eder.24
Milli Eğitim Bakanlığı 100 Temel Eser projesi içerisinde yer alan Çocuk Şiirleri, şair hayattayken biri yeni harflerle olmak üzere altı baskı yapmayı başarmış ender kitaplardandır. Şairin
ölümünden sonra da farklı yayınevleri tarafından
birçok kez baskısı yapılır. Kitabın ikinci baskısına
bazı ilavelerde bulunulur. Yeni harflerle yapılan
baskıda ilavelerle birlikte tertibinde de bazı
değişiklikler yapılır. Söz gelimi Kanaat Kütüphanesinin yeni harflerle yaptığı baskıda kitabın ilk
şiiri “Türk Bayrağı” şiiriyken, eski harflerle yapılan baskılar “Allah Sevgisi” şiiriyle başlar. Bu tebliğimde dikkate aldığım baskısı dahil olmak üzere
yeni yapılan baskılarda genel olarak tercih edilen
tertip şekli “Allah Sevgisi” başlıklı şiir ile başlamak şeklindedir. Kitabın ilk baskısında “Türk Bayrağı” olarak yer alan şiir, ikinci baskıda kullanılan
kelimeler noktasında da bazı değişikliklerle birlikte
“Osmanlı Bayrağı” ismini taşır.
Çocuk Şiirleri’nin dikkatleri celp eden yönlerinden birisi de Cumhuriyet’ten önceki baskılarda yer alan “Din”, “Padişah”, “Milletin Derdi”,
“Ertuğrul’un Büyüklüğü”, “Mithat Paşa”, “Millet
Şarkısı”, “Namık Kemal”, “Muhtar Bey” başlıklı
şiirlerin yeni harflerle yapılan ilk baskılarda yer
almamış olmasıdır. Bunun yanı sıra yeni harfli
baskılarda yer alan “Mum” ve “Kurtuluş Kavgası” isimli şiirler de önceki baskılarda yer almaz.
Yakın dönemde yapılan baskılarda ise yine eserin
hemen hemen Cumhuriyet’ten önceki ilk neşirlerinde yer alan tertip şeklinin kullanıldığını
söyleyebiliriz. Sözgelimi yeni baskılarda “Mum”
ve “Kurtuluş Kavgası” başlıklı şiirler yar almaz.
Bu tebliğimde dikkate aldığım yayında “Osmanlı Bayrağı” şiirinden bir dörtlük 25 ve “Anne
22
23
24
25
“Biraderimin selam ve ihtiramı vardır. Çocuk Şiirleri
emin olunuz ki, daima rıhle-i mesaisindendir”. İbrahim
Alaettin, Süleyman Nazif, s.283.
Çocuk sevgisi ve çocuklardan beklenilen toplumsal görevler noktasında da önemli olan bu şiir için bkz. Fevziye
Abdullah Tansel, Mehmet Emin Yurdakul’un Eserleri-I,
Şiirler, Ankara 1969, s.98.
Nihat Sami Banarlı, Kitaplar ve Portreler, İstanbul 1985,
s.186.
Ertuğrul’un ocağında uyandın
Şehitlerin Kanlarıyla boyandın
Nice düşman kalesine uzandın
620
Baba ve Öğretmenlere” bir takdim başlığı ile
başlayan eser 24 şiir ve altmış iki sayfadan oluşmaktadır. Eserde yer alan şiirlerin genel olarak
önce din duygusu, ardından vatan, Türk büyükleri, anne sevgisi, iyilik-doğrulk-ahlak, tabiat ve
hayvan sevgisi şeklinde tematik bir tertibe tabi
tutulduğunu söyleyebiliriz.
İbrahim Alâettin Gövsa, Tanzimat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet’i yaşamış bir kimliktir. Bu üç
devre siyasi, iktisadi, içtimai ve edebî açıdan
arayış dönemlerimizdir. Çocuk Şiirleri adlı eserde
de bu arayış ve kabulleri görebilmek mümkündür.
Şair çağının sadece tanığı olarak kalmaz, cemiyetin uzun vadede yeniden yapılanması doğrultusunda, devrin aydınının sorumluluğu ve bilinciyle çocukları yönlendirme ve eğitme yolunu
güder. Özellikle II. Meşrutiyet yıllarından itibaren
çocuk yazınında görülen açılma ve genişlemenin,
fikrî ve edebî açıdan arayışları ifade eden bu
devrin genel bir özelliği olduğunu söyleyebiliriz.
Gövsa, şiirlerini bir çocuğun ruh hâliyle ve
sadece onlar için yazar. Onların penceresinden
bakar. Söz gelimi eserin baş taraflarında yeğeni
Ahmet Hadi’ye şöyle bir ithafta bulunur.
“Sevgili Hadi”
“Şu mini mini kitabı sana ithaf ediyorum.
Çünkü içindeki manzumelerin hemen hepsini
senin his ve fikirlerinle, yine senin için yazmıştım, kelimeleri benim olsa bile manası, ruhu senindir. Eğer birkaç yavru arkadaşın da bundan
istifade edebilirse bundan ziyade sevinmek sana
aittir”.26
Değişik tarzlarda kaleme alınan bu şiirlerde
şairin ahlak dersi vermekten ve nasihat etmekten
çekindiği görülür. Şair çocukların hissiyatını okşarken, şiirlerin içeriğinden nasihat ve ibretleri
çıkarma işini çocukların ilgi ve zekâsına bıraktığını söyleyebiliriz. Bu da şairin çocukların muhakeme gücüne önem verdiğinin göstergesidir.
Şair, şiirin şekil ve ahenkle oluşan unsurlarına
da önem verir. Kullanılan form genellikle dörtlüktür. Bazı şiirlerde ise farklı formlar kullanılmıştır. Söz gelimi “Vatan” başlıklı şiir, altı mısralık bentlerden; “Padişah”, “Horoz ile İnci,
“Ertuğrul’un Büyüklüğü”, “İyilik-Doğruluk”, gibi
şiirler beyit nazım şekli ve mesnevi nazım şeklinin kafiye şeması ile kafiyelendirilmişlerdir. Bu
tarzın kullanıldığı şiirlerde tahkiyeli anlatım tarzı
hakimdir. “Horoz ile İnci” şiiri gibi Fransızca’dan
26
Sana selâm ey Osmanlı bayrağı!
Kitabın 1912’de yapılan ikinci baskısında bu ithaftan
hemen önce bir çocuk fotoğrafı yer alır. Aynı baskıda
Ahmet Hadi’nin “Osmanlı Bayrağı” şiirini okurkenki
fotoğrafına da yer verilmiştir.
Materiallar
tercüme edildiğini tahmin ettiğimiz 27 şiirlere ise
milli bir eda verilmeye çalışıldığı hissedilir.
Çocuk Şiirleri kitabındaki şiirlerin dikkat çeken özelliklerinden biri de şairin vezin tercihiyle
ilgilidir. Şöyle ki; genellikle tam ve yarım kafiyenin kullanıldığı şiirlerde hece vezni tercih edilmiştir. Ancak “Kelebek” şiirinde olduğu gibi,
ahenginden dolayı aruz vezni (Mefâilün /Mefâilün)
kullanılmıştır. Ahengin yanı sıra “Anne Sevgisi”
gibi bazı şiirlerde anlatımı etkileyici kılabilmek
için diyalog tekniği tercih edilmiştir:
Bir annenin iki yavrusu varmış;
En küçüğü beş yaşında kadarmış.
Bir gün anne küçüğünü severken
Çocuk demiş:
--Güzel anne seni ben
Ne kadar sevdiğimi bilmezsin,
Belki sen beni o kadar sevemezsin..
--Neden oğlum?
--Çünkü yavrun ikidir
Dil konusuna gelince; eserin yazıldığı zaman
göz önüne alındığında şairin sade ve anlaşılır bir
Türkçeyi kullandığı söylenebilir. Bu şiirlerde
sade bir dil kullandığını şairin bizzat kendisi de
ifade eder ve bu hususta Abdulhak Hâmit ve Süleyman Nazif’in taktirlerini aldığını söyler. 28
Agâh Sırrı Levent de Türkçenin gelişimine hizmette bulunanları sayarken “Nazımda da İbrahim
Alaettin Gövsa, Mithat Cemal Kuntay ve Mehmet
Âkif’in Şiirleri o zamanki Türkçenin en güzel
örneklerindendir “ der.29
Sonuç olarak, edebiyata şiirle başlayan İbrahim Alaettin Gövsa’nın çocuk şiirlerinde diğer
şiirlerin aksine yalın bir dil ve hece ölçüsü kullanılmıştır. İlk çocuk şiir kitabı olma özelliğine de
sahip olan, içeriğiyle de yeni hükümetin Milli
Eğitim Bakanlığı tarafından “100 Temel Eser”
projesi içerisinde yer verilen Çocuk Şiirleri bugün
için de değerini koruyan bir eserdir.
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
Gövsa, İbrahim Alaettin, Süleyman Nazif.
Gürel, Zeki, İbrahim Alâettin Gövsa, Kültür Bakanlığı
Yayınları, Ankara 1995.
İbrahim Alâettin Gövsa, Çocuk Şiirleri, Haz: Semiha
Nur, Kardelen Yayınları, İstanbul 2005.
Levent, Agah Sırrı, Türk Dilinin Sadeleşme ve Gelişme
Evreleri, , 3.bsk.Ankara, 1972.
Nadir, Cemal, “Pamuk Prenses ve Yedi Cüce”,
Akbaba, 6 Nisan 1939, nr.234.
Okay, Orhan, Edebiyat ve Kültür Dünyamızdan
Makaleler, Denemeler, Sohbetler, Ankara 1991.
Ortaç, Yusuf Ziya, Portreler…….
Özkırımlı, Atilla, “Çocuk Edebiyatı mı”, Gösteri, nr.13,
1981, s.33.
Polat, Müge Sucu, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın
Şiirlerinde Çocuk Teması, Kültür Bakanlığı Yayınları,
Ankara 2002.
Sevük, İbrahim Habip, “Ölenlerin Arkasından”, Cumhuriyet Gazetesi, 4.11.1949.
Tansel, Fevziye Abdullah, Mehmet Emin Yurdakul’un Eserleri-I, Şiirler, Ankara 1969.
Yalman, A.Emin, İbrahim Alaattin’in Mezarı Başında”,
Vatan Gazetesi, 1.11.1949.
Yazar, M.Behçet, Edebiyatçılarımız ve Türk Edebiyatı,
KAYNAKÇA
−
−
−
−
−
−
27
28
29
“Günün Meselelerinden”, Son Posta, 11 Eylül 1932,
s.1-9.
Banarlı, Nihat Sami, “İbrahim Alâettin, Hürriyet,
30.10.1951.
Banarlı, Nihat Sami, Kitaplar ve Portreler, İstanbul 1985.
Çalapala, Rakım, “Uğradığımız Büyük Kayıp”, Hürriyet Gazetesi, 2.11.1949.
Elöve, Ali Ulvi, Çocuklarımıza Neşideler, İst.1327.
Elöve, Ali Ulvi, Çocuklarımıza Neşideler, İstanbul
1327.
Zeki Gürel, a.g.e, s.77.
İbrahim Alâedttin, Süleyman Nazif, İstanbul 1930, s.22.
Agah Sırrı Levent, Türk Dilinin Sadeleşme ve Gelişme
Evreleri, 3.bsk.Ankara, 1972, s.353.
621
TANZİMATTAN GÜNÜMÜZE ÇOCUK EDEBİYATI
Öğr. Gör. Alaattin ŞAHİN
Kırım Devlet Üniversitesi
Kırım / UKRAYNA
Basın-yayın dünyasında her yayın belli bir
okur kesimine seslenir: Çocuklar, gençler, yaşlılar, dindarlar, anneler, öğretmenler, akademisyenler, idareciler, sporcular, otomobil meraklıları,
bilgisayar kurtları vs... Bunlar içinde geleceğin
yapı taşlarını oluşturacak olan çocukların ayrı bir
yeri vardır ve bu sebeple de son yüzyıl içinde
bütün dünya edebiyatlarında çocuklara, özellikle
de eğitim amaçlı çocuk yayınlarına özel bir önem
verilmeye başlanmıştır.
Türk edebiyatında da, birçok alanda olduğu
gibi çocuklara yönelik yayınlar da Tanzimat döneminden itibaren gelişerek artmıştır. Elbette
Tanzimat öncesinde de çocuklar için yazılmış
veya çocuklara hitap eden yayınlar vardı. Ancak
ne yazık ki Tanzimat öncesindeki bu tür yayınlar
hakkında bugüne kadar kapsamlı bir çalışma
yapılmamıştır. Diğer taraftan Türk edebiyatında
Tanzimat sonrası çocuk edebiyatı sahasında da
yapılması gereken, ancak bugüne kadar ihmal
edilen çalışmaların olduğu gözden kaçmamaktadır. Türkiye'de çocuk edebiyatı sahasında ihmal
edilen bu tür yayın ve çalışmaların doğurduğu
eksikliklerin başlıcaları bize göre şunlardır:
2.1. Öneriler
Türkiye'de bugüne kadar hiçbir üniversitede
Çocuk Edebiyatı Kürsüsü, yani bugünkü deyimiyle Çocuk Edebiyatı Anabilim Dalı kurulmamıştır. Bu, çocuk edebiyatının bir bilim dalı olacak öneme ulaşmamış olmasından mı, yoksa
çocukluk çağını aşmış bilim adamlarının bir daha
o günlere dönmek/yönelmek istememesinden mi,
veya edebiyatın daha çok yetişkinlere hitap eden
tarafıyla ilgilenmek istemelerinden mi kaynaklanmaktadır sorusu ciddi bir şekilde üzerinde durulması gereken bir problem olarak karşımızda durmaktadır.
Bu konuda bir hayli geç kalınmış olsa bile
Türkiye'de en azından cumhuriyetten sonra birkaç
üniversitede Çocuk Edebiyatı Anabilim Dalı oluşturulmalı ve bugüne kadar hatırı sayılır çalışmalar
yapılmış olmalıydı.
Türkiye'de bugün Çocuk Edebiyatı dersinin
okutulduğu okulların sayısı bir hayli artmıştır.
Bugün Kız Meslek Liseleri'nin Çocuk Gelişimi
Bölümleri'nde, Anadolu Öğretmen Liseleri'nde,
Eğitim Fakülteleri'nin Türkçe Öğretmenliği, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği, Sınıf Öğretmenliği ve
Okulöncesi Öğretmenliği bölümlerinde bu dersin
622
okutulduğu görülür. Dikkat edilirse bu anabilim
dallarından mezun olanlar ilk ve orta öğretim
kurumlarında bütünüyle çocuklara ve çocukluktan
çıkıp gençlik çağına giren nesle hitap ettikleri
halde, birçok üniversitede bu bölüm öğrencilerine
hâlâ Çocuk Edebiyatı Dersleri'nin ya hiç okutulmadığı ya da bir veya iki yarıyıl gibi az bir süre
okutulduğu görülmektedir.
Türkiye'de çocuk edebiyatı sahasına giren,
Tanzimat öncesine ait ve Tanzimattan bugüne kadar yayınlanmış bütün süreli yayınlar ile kitap,
ansiklopedi, CD gibi diğer bütün yayınları çatısı
altında toplayan bir Çocuk Edebiyatı Kütüphanesi'yle araştırmacılara hizmet veren bir Çocuk Edebiyatı Enstitüsü'nün eksikliği gün gibi aşikârdır.
Türkiye'de bugün bazıları kapanmış olsa dageçmişte sosyal bilimler veya sosyal bilimlere
yakın alanlarda birçok enstitü kurulmuştur:
Sultanahmet Erkek Sanat Enstitüsü, Gazetecilik
Enstitüsü, Tarih Enstitüsü, Mevlânâ Enstitüsü, İstanbul Enstitüsü, Millî Kütüphane Bibliyografya
Enstitüsü, İslâm Araştırmaları Enstitüsü (İSAM),
Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yüksek İslâm
Enstitüsü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü,
Millî Folklor Enstitüsü, Atatürk Enstitüsü, Türkiyat Enstitüsü, Yahya Kemal Enstitüsü gibi. Bunlardan bazılarının "enstitü" sözcüğünün içini doldurmak noktasında iyi bir seviyede olduğu görülüyor, ancak birçoğunun da enstitü olma yolunda
ne kadar mesafe katettiği tartışılabilir. Bir de işin
vahim bir tarafı var:
Adında "enstitü" sözcüğü olup da enstitü ile
alakası pek olmayan, genel anlamda bir eğitim
kurumu görevi üstlenen yapılanmalar olmuştur
Türkiye'de: Eğitim Enstitüleri, Köy Enstitüleri,
Kız Enstitüleri gibi. Bütün bu enstitü bolluğu
arasında söz gelişi bugün için nüfusunun önemli
bir kısmını -okul öncesi dahil 20 milyonu aşkınçocukların oluşturduğu ülkemizde hâlâ bir "Çocuk Edebiyatı Enstitüsü"nün kurulmamış olması
düşündürücüdür. Hatta bu paragrafta sözü edilen
‘Enstitü ve Türkiye'de Enstitüler’ konusunun bir
derginin kapsamlı bir özel sayıyla sorgulaması
gereken konulardan biri olduğu kanaatindeyim.
Kurulduğu takdirde böyle bir enstitü, çocuk
edebiyatı sahasının sürekli gündemde tutulması
ve bu konuda kesintisiz araştırma ve yayınlarıyla
önemli bir boşluğu doldurabileceği kanaatindeyim. Söz gelişi bu enstitünün çıkaracağı Çocuk
Edebiyatı Dergisi (yetişkinler ve çocuklar için iki
Materiallar
ayrı dergi) bütün öğretmenlere, bütün velilere ve
bütün çocuklara hitap edebilecek bir yayın organı
olabilir. Bu alanda internet ortamında hazırlanacak çok kapsamlı bir Çocuk Edebiyatı Sitesi de
her kesimden okur ve araştırmacıyı kendisine
çekebilir.
Türkiye'de geç de olsa Çocuk Edebiyatı Enstitüsü'nün kurulması yönünde bir niyet ortaya çıkmamış da değildir. 23 Aralık 1990'da kurulan ve
çok geniş yelpazeli faaliyet alanları ile niyet olarak
göz dolduran Çocuk Vakfı'nın tüzüğündeki Faaliyet Alanı kapsamında 5. maddede yer alan d bendi
aynen şöyledir: Çocuk edebiyatının tanıtılmasını,
yaygınlaştırılmasını ve geliştirilmesini çok yönlü
değerlendirecek Çocuk Edebiyatı Enstitüsü’nün
kurulmasını sağlamak. Bugün için -ne yazık kiÇocuk Vakfı'nın bu niyeti henüz hayatiyet kazanamamıştır. Çocuk Edebiyatı Kü-tüphanesi'nde çocuk edebiyatı sahasına giren bütün yayınların araştırmacılara kolaylık sağlanabilmesi amacıyla kataloglanmasında şunlara dikkat edilmelidir: a) Türlere göre, b) Yıllara göre, c) Yazar adlarına göre,
d) Eserlerin hitap ettiği yaşlara göre tasnif yapılmalıdır.
Bu şekilde kataloglarda yer alacak dört ayrı
tasnif numarasının her biri araştırmacılara çok
önemli kolaylıklar sağlayacaktır. Söz gelişi çok
sayıda çocuk edebiyatı eseri kaleme almış bir
yazar hakkında yapılacak bir araştırma için yazar
adlarına göre yapılmış tasnif, belli yıllarda yapılmış yayınları araştıran bir araştırmacı için yıllara
göre yapılmış tasnif, belli bir türdeki çocuk
edebiyatı ürünleri üzerine çalışan bir araştırmacı
için türlere göre yapılmış tasnif, belli bir yaş grubuna hitap eden yayınlar hakkında araştırma
yapanlar için ise eserlerin hitap ettiği yaşlara göre
yapılmış tasnif son derece kolaylık sağlayacaktır.
Bugün için Türk edebiyatının en önemli eksikliklerinden biri de kapsamlı bir Türk Çocuk Edebiyatı Tarihi'nin yazılmamış olmasıdır. Bu durum,
çocuk edebiyatı konusunda araştırma yapacak
olanların önünde önemli bir zorluk olarak durmaktadır. Ciltler sürecek böyle bir çalışmanın Çocuk
Edebiyatı Kütüphanesi'ni çatısı altında toplayacak
olan Çocuk Edebiyatı Enstitüsü tarafından yürütülmesi yerinde olacaktır. Hatta böyle bir çalışma
doğru ve kapsamlı bir bilgi birikimin ortaya çıkarılabilmesi amacıyla uzun bir zaman dilimine yayılarak araştırmacılar tarafından yürütülmelidir.
Ayrıca bu çerçevede ikinci bir çalışma olarak
Çocuk Ansiklopedisi ve Çocuk Edebiyatı Ansiklopedisi de çıkarılabilir. Bu bağlamda ilk önce cumhuriyet öncesinde yapılan ve çocuk edebiyatı sahasına giren bütün yayınların bugünkü alfabeye aktarılmış baskıları yapılabilir ve bunlar Çocuk Edebiyatı Dergisi tarafından okurlara hediye edilebilir.
Bu çalışma Türk Çocuk Edebiyatı Külliyatı
adı altında ayrı bir basın-yayın faaliyeti şeklinde
de yürütülebilir. Bu çalışmalar yapılırken Çocuk
Edebiyatı Kütüphanesi'nin eksiklikleri çok hızlı
bir şekilde tamamlanmalı ve bazı İstanbul kütüphanelerinin araştırmacıların istediği yayınları onlara çoğaltırken izledikleri kâr amaçlı yol izlenmemelidir. Diğer taraftan özellikle eski yayınlar
en başta bir kereye mahsus olmak üzere fotokopisi alınarak araştırmacılara bu fotokopiler üzerinden çoğaltma yapmalarının yolu açılmalıdır [9,
s.29].
Geleceği şekillendirecek olan çocukların yetişmesinde çocukluk çağında okudukları kitapların önemi herkes tarafından kabul edilmektedir. O
halde çocukların okul zamanlarında ve özellikle
tatillerde okuyan bir birey olmalarında önemli bir
katkıya sahip olacağı düşünülen Çocuk Kütüphaneleri alanında da yepyeni çalışmalar yapılmalıdır. Türkiye'de hemen her şehirde bulunan halk
kütüphaneleri ile bazı mahallelerde bulunan çocuk kütüphanelerinin birçok açıdan yetersiz olduğu görülmektedir. Söz gelişi bu yazının yazarının
kitap okuma serüveninde önemli bir yeri olan
halk kütüphanelerinin kendilerini yenileyemedikleri gözlenmektedir. En başta kütüphane binalarının çocukları cezbedecek bir dış ve iç tasarıma
sahip olmadıkları dikkat çekmektedir. Diğer taraftan kütüphane içindeki kitapların hemen hepsi
eskidir. Bu kitapların yeni baskıları da bir şekilde
tedarik edilmelidir. Tabiî bir de yeni çıkan çocuk
kitaplarıyla da kütüphanemiz zenginleştirilmelidir.
Türkiye'de çocuk kütüphanelerinin gelişmesi
için iki önemli adım atılmalıdır:
a) Halk ve çocuk kütüphaneleri yetkililerinin
de yakındığı üzere bakanlık tarafından bu kütüphanelere kaynak aktarılmalıdır.
b) Mahallelerde Gönüllü Çocuk Kütüphaneleri kurulmalıdır. Burada Samsun'da Prof. Dr.
Mustafa ÖZBALCI’nın bir girişiminden söz ederek bu konuyu açmak istiyorum. Prof. ÖZBALCI,
yılların getirdiği kitap birikimiyle emeklilik sonrası için yeni yaptırdığı evinin giriş katını kütüphane olarak tasarlamıştır. Önümüzdeki aylarda
hizmete açılacak olan bu kütüphanenin, her yaştan okuru kendine çekecek çok modern, temiz,
ferah bir ortamı vardır. Kütüphanenin bir tarafı
çocuk okurlar için tasarlanmaktadır. Burada çocuklara hitap edecek eserler, eski ve yeni baskılı
çocuk kitapları ile kültürümüzün temel kaynakları
bulunacaktır. Prof. ÖZBALCI özellikle emekli olduktan sonra bütün vaktini burada geçirerek çevredeki çocuklara ve yetişkinlere hizmet etmeyi
düşünmektedir. İşte Prof. ÖZBALCI’nın yaptığı
gibi her şeyi devletten beklemek hastalığından
kurtulmalı ve bu tür gönüllü teşebbüsleri teşvik
edip desteklemeli, yaygınlaşmalarını sağlamalıdır.
623
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Bazı yabancı ülkelerdeki kütüphanelerin ve
çocuk kütüphanelerinin hem nicelik hem de nitelik bakımından Türkiye'dekilerle kıyaslanamayacak kadar büyük farklara sahip olduğunu biliyoruz. Artık çok geç kalınan bu alanda bilinçli ve
sistemli çalışmalar yapılmalıdır. Özellikle atıl
kalmak anlamına gelen Arapça "tatil" sözcüğünün
okullarda öğretmenler, evlerde de veliler tarafından "en çok kitap okunacak zaman dilimi" anlamında içinin yeniden doldurulması gerekmektedir. Bu konuda Kültür ve Turizm Bakanlığı ile
Millî Eğitim Bakanlığı'na, sivil toplum örgütlerine ve tabiî ki özellikle yakın bir zamanda kurulacağına inandığımız Çocuk Edebiyatı Enstitüsü'ne büyük görevler düşmektedir. [11, s. 39]
Çocukların zihinsel ve ahlâkî gelişimlerinde
önemli yeri bulunan çocuk edebiyatı ürünlerinin
çocuklara ulaşması ancak veliler ve öğretmenler
aracılığıyla olmaktadır. Ancak velilerin ve öğretmenlerin belli yaş grubundaki, belli kültür seviyesindeki çocuklara hitap edecek olan yayınların
seçiminde çok da bilgili olmadıkları ve titiz davranmadıkları açıktır. Bu bakımdan bu alanda yapılacak çalışmalardan biri de veli ve öğretmen
eğitimi olmalıdır. Bu eğitim yine bu konuda yapılacak araştırmalar ve süreli yayınlar aracılığıyla
velilelere ve öğretmenlere de ulaştırılabilir.
Çocukların, çocuk edebiyatı ürünleriyle ilgilenmeleri için öncelikle onlara okumayı sevdirmek gerekir. Bunun için anne-babaların okumayı
sevdirebilecek veya en azından çocuklarını çok
düzenli olmasa bile bir şekilde okuma sürecine
dahil edebilecek çalışmalar yapmaları lazımdır.
Aslında küçük yaşlarda hemen hemen hiçbir çocuğun kitap okumayı çok sevdiği iddia edilemez.
Zira bu yaşlar çocukların eğlence ve oyun yaşlarıdır hâlâ. Onların okullarda okumayı ve yazmayı
iyice öğrendikten sonra bir nevi bilimlerle meşgul
olmaya başladıkları aşikârdır. O sebeple dikkat
ederseniz genel olarak bilimlerden de çok hoşlanmadıkları ortadadır. Aslında bu isteksizlik, kolay
bir eylem olarak oynamak varken; yazmak, okumak, birtakım bilimsel bilgiler edinmek gibi sabır
ve süreklilik gerektiren bir takım eylemlerle meşgul olmalarından kaynaklanmaktadır. O halde
okumanın ve bilimsel bilgiler edinmenin kolay ve
eğlenceli yollarla gerçekleştirilmesi, çocukların
okumayı ve çalışmayı sevmeleri konusunda istekli olmaları gibi bir sonuç doğuracaktır.
Okumayı sevmek kavramının daha çok ileriki
yaşlarda, hatta gençlik veya orta yaşlar için geçerli olduğunu söylemek bile mümkündür. Okumayı sevdiğini söyleyen bir çocuğun bu ifadesi
çok da bilinçli değildir aslında. O bakımdan anne
ve babalar onların yazar olamasa da hayat boyu
okuyan bilinçli bireyler olarak yetişmelerinde
onlara öncülük etmelidirler. Anne ve babaların,
624
bir de öğretmenlerin, bilinçli öncülükleri iki yolla
olabilir. İlki bizzat kendilerinin çocuklara yönelik
çeşitli türlerdeki yayınları takip etmeleri, bunlardan seçme yapmaları, bir diğeri de bu konudaki
süreli yayınlar veya kitaplarda çocuklara tavsiye
edilen yayınları onlara takdim etmeleri.
Çocuklara okumayı sevdirmek için en faydalı
yollardan birkaçı şunlardır:
a) Okul çağı öncesinde anne-babanın çocuğa
özellikle uyku öncesinde masal, hikâye, fıkra türünden metinler anlatması veya okuması,
b) Okul çağında çocuğun yaşına, ilgi ve
düzeyine uygun yayınların anne-babalar tarafından çocuğa ulaştırılması ve çocuğun bunları okuması için teşvik edilmesi,
c) Okul çağından itibaren çocuğun ileriki yaşlarda okumayı seven bir birey olabilmesi için
ödüllendirilmesi,
d) Çocuğun evde anne ve babasının sık sık
gazete, dergi, kitap okuduğunu görmesi.
Türk edebiyatında çocuk edebiyatının tarihi gelişimine geçmeden önce yukarıda sıralanan ve üzerinde çalışılması ve gerçekleştirilmesi gereken çalışma alanlarını bir kez de tablo hâlinde sunalım:
Çocuk Edebiyatı Anabilim Dalı
Çocuk Kütüphanesi
Çocuk Enstitüsü
Çocuk Edebiyatı Dergisi
Çocuk Edebiyatı Sitesi
Çocuk Edebiyatı Ansiklopedisi
Türk Çocuk Edebiyatı Külliyatı
Çocuk Kütüphaneleri
Veli ve Öğretmen Eğitimi
Şimdi, yukarıda bahsi geçen alanlarda yapılabilecek çalışmalara bir ön hazırlık olması açısından bu yazının konusu olan Tanzimattan Günümüze Türk Çocuk Edebiyatının Tarihçesi ve bu
alandaki yayınlardan kısaca bahsetmek yararlı
olacaktır.
2.2. Cumhuriyet Öncesi Çocuk Edebiyatı
Dünya edebiyatlarında olduğu gibi Türk edebiyatında da çocuk edebiyatının ilk ve en yaygın
ürünleri sözlü geleneğin içinde yer almıştır. Tanzimat öncesine uzanan tekerlemeler, ninniler, şiirler, masallar, destanlar, efsaneler, kıssalar, halk
hikâyeleri, Karagöz oyunları, Nasreddin Hoca
fıkraları hep bu sözlü geleneğin içinde yer almış
olan birer anlatı türüdür. Tabiî bu arada Tanzimat
öncesi dönemde çocuklara yönelik yazılmış veya
yetişkinler için yazıldıktan sonra çocuk edebiyatına mal olmuş eserler hakkında bugün için geniş
ve kesin bir bilgiye sahip olmadığımızı da burada
belirtmiş olalım.
Materiallar
2.2.1. Çevirilerle Gelen Çocuk Edebiyatı
Tanzimat sonrasında çocuklara yönelik süreli
yayınların ve çeşitli türlerdeki kitapların yayınlanması konusunda yavaş da olsa gelişen bir çaba
olduğu gözlenir. Bu dönemde Türk edebiyatı sahasında çocuk edebiyatının sınırları içine girebilecek ilk eserlerin tarihi Tanzimat'ın ilânından 20
yıl sonraya rastlar. 1859 yılında üç farklı çalışmayla Türk çocuk edebiyatının bir nevi temelleri
atılmıştır. Bu üç çalışma şunlardır:
a) Şinasi'nin La Fontaine'den yaptığı fabl çevirileri 1859'da şairin Tercüme-i Manzume adlı
kitabında yayınlanmıştır.
b) Kayserili Doktor Rüştü adlı bir kişinin
1859'da yazdığı Nuhbetü'l-Etfâl isimli Arapça
alfabe kitabının sonuna eklediği çocuk hikâyeleri,
fabl tercümeleri ve kısa hayvan hikâyeleri bu
türün Tanzimat sonrası Türk edebiyatındaki ilk
örneklerinden biri kabul edilebilir.
c) Yusuf Kamil Paşa'nın klâsizmin zevk vererek eğitmek prensibini dikkate alarak François de
Salignac de La Mothe Fenelon'dan 1859'da çevirdiği Telemak (Tercüme-i Telemak) adlı roman da
önemli bir çalışmadır. Ancak Tercüme-i Telemak'ın dilinin ağır olması, onun çocuklara hitap
eden eserlerde aranması gereken önemli bir kuralı
ihlâl ettiğini göstermektedir.
Bu çalışmaları yine Şinasi'nin 1863'te yayınlanan "Müntehebat-ı Eş'ar" adlı şiir kitabına aldığı
iki telif fablı izlemiştir. Bunlar Kara Kuş Yavrusu
ile Karga Hikâyesi ve Arı ile Sivrisinek Hikâyesi'dir. Sonraki yıllarda Recaizâde Mahmut Ekrem'in çevirdiği fabllarını yayınladığı Naciz (1871) adlı
eserini, Ahmet Mithat Efendi'nin Fransızca'dan
yaptığı kısa şiir ve hayvan hikâ-yeleri tercümeleri
ile Ziya Paşa'nın J.J. Rousseau'-dan yaptığı Emile
tercümesi takip etmiştir. Tan-zimat döneminde bu
çevirileri roman alanında Daniel Defoe'nun Robinson Crusoe'su (Hikâye-I Robenson adıyla-1864),
Gülliver'in Seyahatnâ-mesi (Güliver Nam Müellifin Seyahatnâmesi adıyla-1872), Seksen Günde
Devr-i Âlem (ilk Jules Verne çevirisidir, çevireni
belli değildir-1876), Kaptan Hatras'ın Sergüzeşti
(1878), Merkez-i Arza Seyahat (1886), Beş Hafta
Balon İle Seyahat (1889) gibi -aslında yetişkinler
için yazılan fakat sonraları çocuk romanları olarak
telakki edilen- romanlar izlemiştir.
Bunları da Ahmet İhsan tarafından hepsi 18891904 yılları arasında çevrilmiş 16 Jules Verne romanı takip etmiştir.
Tabiî bu romanlar hem cumhuriyet öncesinde
hem de cumhuriyet sonrasında birçok defa daha,
farklı çevirmenler tarafından Türkçeye çevrilmiş,
aynı zamanda bir çevirinin birçok defa yeni baskısının yapıldığı görülmüştür. Söz gelişi Robinson
Crusoe'nun cumhuriyet öncesinde altı farklı çevi-
risi yapılmış, bunlardan ilk çeviri sahibi Ahmet
Lütfi Efendi'ninki 1864'ten sonra 1867, 1870,
1871, 1874, 1877 ve 1889 yıllarında yeni baskılar
yapmıştır.
2.2.2. Tanzimat Sonrası Telif Çocuk
Edebiyatımız
Bu çevirilerden başka Tanzimat dönemi yazarlarının çocuklara yönelik telif eserler yazmaya
başladıkları da dikkati çekmektedir. Nitekim
Ahmet Mithat Efendi'nin kaleme aldığı Hâce-i
Evvel (1870) ve Kıssadan Hisse (1871) adlı eserlerini edebiyatımızın ilk çocuk kitapları arasında
saymak mümkündür. Bunlardan sonra Recaizâde
Mahmut Ekrem'in Tefekkür'ü (1886) ile Muallim
Naci'nin Ömer'in Çocukluğu (1890) dikkate
alınmalıdır.
Bu arada "yazarı belli, tipografi ile resimli olarak basılmış, biyografiye de yer veren ilk Nasreddin Hoca kitabı" olan Çaylak Tevfik'in Letâif-i
Nasreddin'i (1880) de önemli bir kaynaktır.
Tanzimat döneminden itibaren giderek artan
çocuklara yönelik eserlerin II. Meşrutiyet dönemindeki örneklerini, özellikle Mehmet Emin Yurdakul, Fuat Köprülü, Ömer Seyfettin, Ziya
Gökalp, Celal Sahir Erozan, Yusuf Ziya Ortaç,
Orhan Seyfi Orhon, Halit Fahri Ozansoy, Faruk
Nafiz Çamlıbel, Enis Behiç Koryürek gibi Millî
Edebiyatçılarca yazılan ve çocuklara millî ve manevî değerleri aşılamak amacını güden çocuk şiirleri oluşturur. Bu yıllar aynı zamanda "çocuk
şiirleri" kitaplarının artmaya başladığı yıllardır:
Ali Ulvi Elöve'nin Çocuklarımıza Neşideler
(1912), İbrahim Alaattin Gövsa'nın Çocuk Şiirleri
(1913), Tevfik Fikret'in Şermin'i (1914), Ali
Ekrem Bolayır'ın Çocuk Şiirleri (1917) ve Şiir
Demeti (1923), Köprülüzade Mehmet Fuat'ın
Mektep Şiirleri (1922), Ziya Gökalp'in Kızıl Elma
(1915), Yeni Hayat (1918) ve Altın Işık (1923)
adlı şiir kitapları bu türün cumhuriyet öncesindeki
örnekleridir.
Burada Fuat Köprülü'nün, derslerinde "Bütün
Türk edebiyatını terazinin bir gözüne, Dede
Korkut'u öbür gözüne koysanız, yine Dede Korkut ağır basar." diyerek Türk kültür tarihindeki
önemini belirttiği Kitab-ı Dede Korkut'un da ilk
defa 1916'da Kilisli Rıfat tarafından hazırlanarak
Kitab-ı Dede Korkut Alâ Lisan-ı Taife-i Oğuzân
adıyla bastırıldığını ve bu tarihten sonra Dede
Korkut'un hem yetişkilere hem da çocuklara hitap
eden birçok baskısının yapılmaya başlandığını
belirtelim. Aslında bugün çocuklar için yazılmamış olan ancak zamanla çocuklar tarafından beğenilip çokça okunan eserleri çocuk edebiyatımn
ürünleri arasına dahil ettiğimize göre Dede Korkut'u da Türk çocuk edebiyatının ilk eserlerinden
biri saymamız pekala mümkün görünmektedir.
625
ÇOCUK YAZARI - EMİN ABİD
Ali Şamil Hüseyin oğlu
Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Folklor
Enstitüsünün uluslar arası ilişkiler bölmesi
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected], [email protected]
Giriş
20. yüzyılın başlarında Rus-Japon savaşında
yenilen Rusya ülkede baş vere bilecek ayaklanmaların karşısını almak için bir sıra ıslahatlar
aparmak zorunda kaldı. 1905. yılın 17 Ekiminde
hükümet “Manifest” kabul etti . Burada söz, matbuat azatlıklarına da yer verildi. Bu “Manifest”ten
yalnız Ruslar yararlanmadılar. Rusya’nın esarette
sakladığı halklar da ondan kendilerini geliştirmek
için istifade ettiler. Bakü’de “Heyat”, “İrşad”,
“Füyüzat”, Tiflis’te “Molla Nesreddin” vb. dergiler, gazeteler yayınlanmaya başladı. Aydınlar yalnız içtimai-siyasi neşirler yayınlamakla işlerini
bitmiş hesap etmiyor, genç neslin maarifleşmesine de hususu dikkat yetiriyorlardı. “Debistan”,
“Mekteb”, “Dirilik” gibi dergilerin esas amacı yeniyetme ve gençleri maariflendirmek idi.
“Mekteb” dergisi tanınmış yazarlar, öğretmenlerle beraber öğrencilere de geniş yer veriyordu.
Aslında onları küçük yaşlarından yazı yazmaya,
fikirlerini yazı dili ile anlatmayı başarmaya alıştırırlardı. Öğrenciler kitaplarda gördükleri resimleri
sözle betimliyor, kitaplardan okudukları müdrikdeğerli sözleri, büyüklerden işittikler ata sözlerini, fıkraları, yabancı dillerde okudukları küçük
hikayeleri çevirerek dergiye gönderiyorlardı. Dergi de onları memnunlukla yayınlıyordu.
İlk yazıları “Mekteb” dergisinde yayımlanan
araştırıcı - yazarlardan birisi de Emin Abid’dir.
1. Emin Abid’in kısa özgeçmişi
1898. yıl Kasımın 2’de Bakü şehrinde doğan
Zeynalabdin Mütellib oğlu Ahmedov ilk tahsilini
anası Reyhan’ın kendi evinde hanımlar ve çocuklar için açtığı kursta almıştır. Sonra Bakü’deki
III Aleksandr adına erkek lisesini bitirerek kardeşi
şair Aliabbas Müznibin naşiri ve redaktörü
olduğu "Dirilik", "Babayi-emir" dergilerinde çalışmıştır. (AMEA arşivi, E.A. Ahmedovun şahsi işi).
Lisede okuduğu yıllarda gazete ve dergilerde
Abid, Abid Mütellib oğlu, Abid Mütellibzade,
Gozqurab bey vb. imzalarla yayınladığı şiirlerde,
hikayelerde, makalelerde, tercümelerde güçlü bir
yurt sevgisi var. "Cihanda ali makam tutmak üçün
gaflet etmeyip ayağa kalkarak düşmenden intikam
al!" (“Dirilik” dergisi, 1914:67, sayı 5,) diye haykıranda o16 yaşındaydı.
626
Emin Abid 1918. yılda İstanbul’a giderek
orada Darülmuallimi aliyeye dahil olur. 1921.
yılda teshilini başa vurup Bakü’ye dönüyor. Gittiğinde Azerbaycan’da bir uyanış, milli değerlere
ihtiram vardı. Geri döndükte ise bunun karşıtı ile
karşılaşıyor. Görüyor ki, milli değerler unutturulmaya çalışılıyor. İnkılap dili, inkılap kültürü adı
altında bir Ruslaştırma siyaseti yürütülüyor. Her
yerde bir yenileşme, aktarış hevesi vardı. Komünistler zor gücüne hakimiyeti ele almışlardı. Ama
kuracakları devlette ahlak, aile, medeniyetin nasıl
olacağı, halklar arasında münasebetlerin nasıl
kurulacağı konusunda net bilgileri yok idi. Eski
ne varsa kötülenir, küçümserleştirilir, her şey inkar edilir, her şeyin yeniden yaratılması öneriliyordu. Hatta ifrat inkılapçılar demir yolunu, fabrikaları, binaları bile dağıtır yenisini dikmeyi talep ediyorlardı. Proleter edebiyatı, proleter medeniyeti, proleter şairi vb. ifadeler gündemde idi. Bu
sadece moda değildi, hakimiyette olanlar tarafından müdafie edilen, kızıştırılan bir akın idi.
Bu harekata koşulmuş milli aydınların çoğu
sosyalist medeniyet, sosyalist edebiyatı, edebiyatta, sanatta partililik adı altında Ruslaştırma siyaseti yürütüldüğünü görmüyorlardı. Klasik edebiyatımızın incilerini "iylenmiş, kokumuş", "iptidai",
"gayri-medeni" adlandırırlardı. "Biz yüzümüzü
Füzuli’lere, Nesimi’lere, Vagif’lere, Mirze Feteli’lere, Hüseyn Cavid’lere değil, Verharn’lara,
Uitmen’lere, Jül Romen’lere, Mayakovski’lere ve
bütün dünya klasiklerine çeviriyoruz" (Gülen
Adam, 1929: sayı 1) diye gazete, dergi sayfalarını
dolduranlara Emin Abid’ler aynı metotla cevap
veremezdiler. Birkaç aydan sonra Emin Abid yeniden İstanbul Darülfünunda okumaya dönüyor.
(Şahbazov, 1926:9 Ocak)
Emin Abid İstanbul’da okurken muhacerette
yaşayan Memmedemin Resulzade ile sık irtibatta
olur, onların yayınlattığı vd. dergilerde Sovyetler
Birliğinin aleyhine Gültekin imzasıyla şiirler
yayımlatıyor. Sonradan bu şiirler İstanbul’da 1928.
yılda yayınlanan “İstiklal uğrunda” toplusunda ve
1948. yılda yayımlanan “Buzlu cehennem” kitabında basılır. İstanbul’da okurken Mehmet Fuat
Köprlüzade’nin rehberliği altında çok ciltlik
“Azerbaycan Türklerinin edebiyat tarihi”ni yaz Materiallar
maya başlıyor. Daha çok kaynak bula bilmek için
genç araştırıcı İstanbul kütüphanelerine çalışmakta kalmıyor, Viyana, Budapeşt, Gazven, Erzurum
vb. şehirlere de gidiyor. Yazdıklarının bir kısmını
Türkiye’deki “Serveti fünun”, “Türk yurdu” ve
“Hayat” ve Azerbaycan’daki “Maarif işçisi”,
“Maarif ve medeniyet” dergilerinde yayınlatır.
.(AMEA arşivi, E.A. Ahmedovun şahsi işi)
İlk makaleleri ile dikkati kendisine çekebiliyor. “Yanlış anlaşılan bir şair. (İstanbul’dan mektup), Azeri Çelebi” makalesinde Salman Mümtaz’ın yanlışlığa yol vererek Azer sözünü esas götürerek şairin Azerbaycanlı olmasıyla razılaşmıyor. Azeri Çelebinin ömür yolu konusunda geniş
bilgi vermekle yanlışlığa son koyur.
“Türk yurdu” ve “Maarif ve medeniyyet” dergilerinde “Füzuli’nin tetkik edilmemiş bir eseri”
makalesini yayınlatır. Emin Abıd bu makalesinde
ilk defe Mehemmed Süleyman oğlu Füzuli’nin
“Sohbetül esmer” (Meyvelerin sohbeti) hakkında
bilgi verir. “Hayat” dergisinde Mehmet Köprülü
bu eserin Füzuli’nin olmadığını yazmakla Emin
Abid’e cevap vermiş olur. Bu konu uzun yıllar
ister Türkiye’nin, ister Azerbaycan’ın araştırıcıları arasında tartışma konusuna dönüşüyor.
Aslında makaleler Emin Abid’in çok ciltlik
edebiyat tarihi kitabının parçaları, 1926. yılda
Üniversiteyi bitirme tezi gibi savunduğu “Azeri
edebiyatı tarihi” ise son cildi gibi planlaştırılmıştır. Profesörler heyeti eseri yüksek değerlendirir ve basılması hakkında karar kabul ediyorlar.
Üniversitenin tarih-edebiyat fakültesinde okurken kendinden bir sınıf aşağıda okuyan genç şair
Nafie Ahmet Şükrü kızı ile evlenen Emin Abid
1926. yılın sonlarında hanımı ile birlikte Bakü’ye
dönür. O zaman Azerbaycan’ın kadroya büyük
ihtiyacı olsa da gençler Sovyet idarelerinde iyi
karşılanmıyor. Zor durumlara bakmayarak Emin
Abid Bakı Pedagoji Tehnikumunda (lisesine),
Azerbaycan Pedagoji Enstitüsünde, Azerbaycan
Devlet Üniversitesinde ders ve Bakü Maarif
Evinin ve “Komünist” gazetesinin edebiyat derneklerinde Azerbaycan Türklerinin edebiyatı ile
ilgili konferanslar veriyorlar.
1927-28. yıllarda KGB okullardan, ilmi teşkilatlardan, devlet idarelerinden milli düşünceli aydınları uzaklaştırmaya başlıyor. Emin Abid’i de
işten atıyorlar. O, uzun zaman Ağdaş, Guba, Ağdam, Kürdemür rayonlarında muallim işlese de
ilmi yaratıcılığını da devam ettiriyor.
Azerbaycan’da Gorgudşünaslığın esasını
koyan, gazetecilik tarihini öğrenen, M.F.Ahundov’un üç ciltlik eserlerini yayına hazırlayan, arşivini
ilmi esaslarla kuran, Hebibi, Sabir, Vazeh vb.
hakkında değerli ilmi araştırmalar yapan insan-
daki enerjiye, iyimserliye hayran kalmamak olmuyor. Edebiyat tarihimizde bir çok mesele var
ki, ondan sohbet açanda "bu mevzunu ilk araştıran Emin Abid olmuştur" demeden geçemiyoruz.
1934-37. yıllarda SSCB İlimler Akademisi
Azerbaycan Şubesinde ilmi işçi gibi çalışan Emi
Abid’in dokümanları hazırlanıp Leningrada (Sank
Peterbursk) gönderilir ki, ona ilmi derece versinler. KGB dikkatinde olan, hükümet için tehlikeli
sayılan Emin Abid’e ilmi ad vermek o yana kalsın 1937’de işten atılıyor 1938. yıl 14 Haziranda
İsmayıllı rayonunun Yenikend köyünde göz altına
alıyorlar. (Azerbaycan MTN arşivi, E.A. Ehmedov’un istintak işi, 32796)
Nafie Abid imzası ile şiirler, hikayeler yayınlayan hanımı ise repressiyadan kurtulmak için
Türkiye’ye dönmeye çalışıyor. O yılın 11 Ağustosunda Batum’daki Türkiye konsolosundan vize
almak isterken göz altına alıp Bakü’ye gönderirler.
Emin Abid’in sorgulanması o kadar da uzun
sürmüyor. 5-6 defa sorgulandıktan sonra vatana
hıyanette suçlayıp 1938. yılın 21 Ekiminde saat
21.30 kurşuna diziyorlar. 1940. yılın 19 Temmuzunda görevini ve rütbesini göstermeyen KGB memuru yazıyor: "Ahmedova Nafie Şükri kızı çok
thelikeli element (unsur) gibi ıslah-emek düşergesinde (ceza evinde) saklansın. Ceza müddeti 1938.
yıl 11 Ağustostan hesaplansın". (Azerbaycan MTN
arşivi, Nafie Tevfik Taner (hem de Şükri Ehmed)
qızı Ehmedova’nın istintak işi, 269342.)
2. Emin Abid’in bedii yaratıcılığı
Emin Abid daha çok bir araştırıcı gibi tanıtılmıştır. Lakin onun 1914-1925. yıllarda Kafkasya’daki “Mekteb”, “Dirilik”, “Kelniyat”, “Mezeli”,
“Babayi Emir”, “Molla Nesreddin”, “Övraği
nefise”, “Sovgat”, “İgbal”, “Basiret”, “Azerbaycan”, Türkiye’deki “Şebab”, “İnci”, “Syüs”, “Hizmeti umumiye”, “Yarın İstanbul” vb. dergilerde,
gazetelerde şiirleri, hikayeleri ve makaleleri yayınlanmıştır. Onun bedii yaratıcılığı hakkında Memmedemin Resulzade, Ahmet Caferoğlu, Bedirhan
Ahmedov vb. değerli alimler fikir söyleseler de
lazımınca tanıtılmayıp. İstanbul’da yaşarken Gültekin imzasıyla yazdığı milli ve içtimai-siyasi
mazmunlu şiirler yalnız Azerbaycan için değil,
milli istiklal savaşına kalkmış her bir halk için
doğma ve aktüeldir. (Gültekin, 1999)
Onun Üniversitede okurken yazdığı şiirler
1928, 1948. yıllarda İstanbul’da, 1999. yılda
Bakü’de kitap gibi yayınlanıp. Azerbaycan istiklal savaşına kalktıkta Emin Abidin milli şiirleri
yeniden dikkati çekmiş, dergilerde, gazetelerde,
takvim yapraklarında tekrar tekrar yayınlanmıştır.
Çocuklar için yazdıkları, ilk yaratıcılık numune627
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi leri yine de dikkatten kenarda kalmıştır. 1998.
yılda Memmed Memmedov, Tayyar Salmanoğlu
ve Yakub Babayev’in birlikte Bakü’de yayınlattıkları “Azerbaycan klasik uşak edebiyatı antolojisi”ne Emin Abid’in “Mekteb” dergisinde yayınlanmış “Ahmak” (1915, sayı 7) ve “Alim pişiyin
(kedi) hikayeleri” (1916, sayı 11) dahil edilmiştir.
Emin Abid’in çocuklar için yazdıklarının
büyük bir kısmını ilk defe araştırıcı Sona Hayal
yayımlamıştır. (Mütellibzade, 2007) Bu kitap
çocuk edebiyatı araştırıcıları, derslik yazarları vb.
için çok önemli bir kitaptır.
2.1. Rus ve Avrupa yazarlarından ettiği
çevirmeler
Önce yazdığımız gibi “Mekteb” dergisi öğrencileri yazmaya, fikirlerini kaleme almaya alıştırmaya çalışıyordu. Emin Abid’in yayınlanan ilk yazısı
Lev Tolstoy’un “At ve öküz” adlı küçük hikayesinin tercümesidir. (“Mekteb”, 1914:42-43, say 3)
Emin Abid “Mekteb” dergisinde yayınlattığı
“Zülmün cezası” (1914, sayı 8), “Doğru oğlan”
(1914, sayı 17), hikayeleri “şekil üzerinden” kaydı ile yayınlanıp. “Adaletli hakim” (1914, sayı
12), “Milletperver bir uşak” (1915, sayı 5),
“Ahmak” (1915, sayı 7), “Saf su” (1915, sayı 15),
“Vatan kurbanı” (1915, sayı 12), “Tasdik” (1915,
sayı 15) vb. hikayeler Rus dilinden çevrilmiştir.
Bu hikayelerin hepsi Rus yazarlarının eserleri
değil. Emin Abid’in eserlerini çevirdiği yazarlar
sırasında Lev Tolstoy, İ.S.Turgenev, A.Gorbunov, B.Buryusov, J.Lafonten , Volter, Jan Jak
Russo vb. da vardır. Abid Mütellibzade imzasıyla
yayınlattığı bu hikayelerin ana hattında düzlük,
doğruluk, vatan ve millet sevgisi duruyor.
B.Buryusov’dan çevirdiği hikayede 1859. yıl
Avstriya-İtalya savaşı günlerinde Avstryalılarla
bir gemide gitmek zorunda kalan kimsesiz 12
yaşlı bir çocuğun başına gelenlerden söz açılıyor.
Avstryalılar kimsesiz çocuğa yazıkları gelerek
onun yol ve gıda masraflarını karşılayacak para
toplatırlar. Çocuk onların hoşgörülüklerinden
memnun kalıyor. Bir azdan Avstıryalıların İtalyanları kötülediklerini, onları kültürsüz, kaba bir
halk saydıklarını işittikte kızarak ona verilmiş
yemeği ve paranı geri vererek: “Alın paranızı!
Benim aziz vatanımı ve sevgili milletimi kötüleyenlerin yardımı bana gerek değil!” söylüyor.
(“Mekteb” dergisi, 1915:72, sayı 5)
Çevirmeler ilk kalem tecrübesi olsa da konu
bakımından günümüzde de aktüeldir.
2.2. İktibaslar ve ilmi mazmunlu fenni
hikayeleri
Genç Abid Mütellibzade’nin Rus dilinde
okuduklarını olduğu gibi değil, Azerbaycan’a
uyguladığı-iktibas ettiği hikaye ve makaleler da
628
oldukça önemlidir. Onun “Fenn hikayeler” (“Mekteb”, 1916:25-27, sayı 2), “Bir Fransız ruhanisinin
agdematı” (“Dirilik”, 1914:45-46, sayı 3), “Zalımın cezası” (“Dirilik” 1915:189-191), “Necdet”
(“Dirilik”, 1915:223-224, sayı sayı 14) vb. Iktibasları arasında en büyüğü “Diri-lik” dergisinin 19141915 yıllarında yayınladığı “Hikmet muallim” eseridir. Eser derginin 4. sayı-sının 62-63, 5. sayısının
78-79, 6. sayısının 92-93, 8. sayısının 125-126, 9.
sayısının 143-144, 11. sayısının 174-175, 13. sayısının 207, 15. sayısının 238-239, 16. sayısının 254255 sayfasında yayımlanmıştır.
Mektepli Latifle İstanbul’da teshil görmüş
öğretmen Hikmet Efendi arasında sohbet şeklinde
olan hikayede esasen fenni bilgiler tebliğ olunur.
Hikayede şirin bir dille okullarda öğretilen bilgilerden söz açılır. Latif anlayamadıklarını, şüphe
ettiklerini hocasından soruyor, o da soruları ilmi
ve mantıki cevaplandırıyor.
Bunlardan başka genç yazar “Avrupa’nın
umum kuruluşu” gibi coğrafya hakkında bilgisel
makalesini de “Dirilik” dergisinin 1916. yıl 2 ve 3
sayılarında yayınlatmıştır.
Genç Abid “Dirilik” dergisinin 1915. yılda
yayınlanan 14 sayısındaki kahramanını böyle
tanıtıyor: “O, …beynini bilik nuru ile ışıklandırmak için İstanbul’a gitti. Bu güzel, zarif şehir, bu
deniz, şirin memleket onu şaşırtmıştı. Yolda ona
yoldaşlık eden arkadaşının yardımıyla mehmanhanede yerleşti. Birkaç gün orada kaldı. Üç günden sonra “Mülkiyet” mektebine yazıldı.” (Mütellibzade, 2007: 53)
Bu küçük parçadan aydın oluyor ki, Abid İstanbul’a gitmese de kalbinde oraya büyük bir sevgi
var. Uzaktan da olsa İstanbul’da nerede yaşamanın, nerede okumanın mümkün olduğunu biliyor.
Soru yaranıyor ki, o dönem Azerbaycan gençliyi arasında Rusya’nın, Avrupa’nın Üniversitelerinde okumak moda olduğu halde neden Abid
İstanbul’a can atıyordu? Soruya yukarıda söz açtığımız “Necdet” hikayesinde cevap bulabiliyoruz.
O yazır: “Bu gün biliriz ki, devletleri yükselden,
milletleri batıran iki şey vardır: 1. bilik, 2.kazanç
(ekonomi) . Bunlar harada çoksa ora ışık, bunlar
harada azalmışsa ora bir karanlık, bir fakir ve
zillet içindedir.
Ah!... Bu ışık, bu nur bizim yurdumuza ne
zaman şafak salsa, o zaman sevgili ve her şeyden
artık yurdumuzda bir kızıl (altın) devir başlanacak, karanlık bucakların, duman bürümüş yerlerini pırlantalı ışıklar bürüyecektir. Ancak bunu
eden pek duygulu, aydın düşünceli, er kalpli
gençler ve gençliktir.” (Mütellibzade, 2007: 55)
Zulme, zalime, haksızlığa karşı barışmaz olan
Abid “Dirilik” dergisinin 1915. yıl 12. sayısında
Materiallar
yayınlattığı “Zalimin cezası” hikayesini büyük
kardeşi, sair, yazar, araştırıcı ve tercümeci
Aliabbas Müznib’in:
Zulüm evi berbat olar ger Kebetullah olsa da.
Kan içen zalimin içerler kanın, Allah olsa da!
mısralarıyla başlıyor ve Tevfik Fikret’in:
Zalimin topu var,kalesi var, güllesi varsa,
Hakkın da bükülmez kolu, dönmez yüzü vardır!
mısralarıyla bitiriyor. (Mütellibzade, 2007:61-68).
2.3.Yazarın orijinal hikaye ve şiirleri
Emin Abid’in matbuatta rast geldiğimiz ilk
hikaye ve şiiri aynı yıldadır. 1924. yılda “Dirilik”
dergisinin 5. sayısında “İntikam” şiiri, “Mekteb”
dergisinin 20. sayısında “Otağda üç yiğit balası”
hikayesini yayımlatmıştır. “İntikam” şiirinde yazır:
Yuhlamıştım dün gece, gördüm deyirler kim
bana:
- Tutmak istersen cihanda sen de ger ali makam,
Gaflet etme!Kalk ayağa! Düşmen bidenden,
İntikam al! İntikam al! İntikam al! İntikam!
Genç şairin şiirlerinde intikam hissi sık sık
tekrarlanır. “Mekteb” dergisinde yayınlattığı bir
dörtlükte yazır:
Bir çocuk gördüm: kayırmak isterdi bir silah,
Sordum ondan.: neyleyirsen, ey sevimli nikü
nam?!
Ol çocuk ise derin bir ah çekti, söyledi:
Düşmanımdan intikam almak gerektir, intikam!
(Mütellibzade, 2007:23).
Şairin Abid Mütellibzade imzasıyla “Besiret”
gazetesinin 1917. yıl 191. sayısında yayınlattığı
büyük bir şiir de “İntikam” adlanır. Bu şiir
“Bakü’de garip ölen Türklerin kabri üstünde, milli zabıtalarımıza töhfe” kaydıyla yayımlanmıştır.
Kayıttan iyice görünüyor ki, şiir Birinci Cihan
Savaşında Rus ordularına esir düşmüş Türklere
ithaf edilip. Savaşta esir düşmüş Türkler Bakı
yakınlığındaki Daş Züre’de (Nargin) zor durumlar altında saklandıklarından hastalıktan, soğuktan, açlıktan ölüyorlar. Gazeteler bu hakta yazdıktan sonra Bakü’nün Müslümanları yardım
kampanyasına başladılar ve onları ölümün cenginden kurtarmaya çalıştılar. Abid de bu kampanyada faal iştirak edenlerden olmuştur.
Emin Abid’in intikamı içtimai mazmunludur,
şahsi nitelikli değil. Bu intikam halkı, milleti birliğe çağıran, haksızlığa, adaletsizliye, cehalete,
sömürgeciliye sesleyen bir çağrıdır. Milletini
birliğe, ittifaka sesleyerek yazır:
Berk karanlıktı, oturmuştum ağaç altında ben,
Gefleten bir ses eşittim ki, deyirdi bu sayağ:
- Ger dirilik etmek ise bu cihanda maksadın,
İttifak et, İttifak et, İttifak et, İttifak!
(Gültekin, 1999:63)
Genç şaire göre ömrü şerefle başa vurmak
için korkudan, habisten uzak olmak, hoşgörülü ve
şerefli yaşamak lazımdır. Abid yaşıtlarına diyor:
Arkadaş, istirahatla ömür etmek için,
Biz de gayret eyleyip terki-cehalet eyleyek,
Cürbebür fiskü-ficürü, fitneni, büğzi atıp,
Sadikane bir-bire mehri-mehebbet eyliyek!
(Gültekin, 1999:62)
Başka bir şiirinde ise yazır:
Bir küçük mektepliyim, fikrimde de teshili-ilim,
Eyleyip mesudu olum, milletimi hem mesut
edim.
Atam ile anama kuvvem kadar hizmet edip,
Onların gösterdiği rahi-necat ile gidim.
(Gültekin, 1999:62)
Yaşıtlarını korkaklıktan uzak olmağa, cesarete, milletinin ve vatanının istiklali için canını
vermeye hazır olmağa çağıran genç şair tez-tez de
milletinin kahramanlıklarla dolu tarihine nazar
salıyor. Yazır:
Bir para mektepliler gördükte düşman yavrusun,
“Vay nene!” söyler, girer tez annesinin koynuna.
Arkadaşlar, korkmayın, aslan yürekli Türk olun,
İşte korkup Türk balası söylermi: “Vay nene!?”
(Gültekin, 1999:62)
Türklüyü ile gurur duyan 16 yaşlı şair yazır:
Gönül, bastır daha, artık uyan bir gabi-gafletten,
Özünü sen de kurtar bunca zilletten, zelaletten .
Bir gün bir öyle demdir kim, himmet eyle,
himmetle
Özün Türk oğlu Türk, elbet, hilas eyler
esaretten.
(Gültekin, 1999:67)
Genç Abid aldığı terbiye, tahsil, muhiti,
ailesi, özellikle kardeşi Aliabbas Müznib’in tesiri
ile bir Turancı ruhunda büyüyordu. Buna göre idi
ki, İsmayil bey Kaspıralı ölürken “İkbal” gazetesinde “Dahi, azam İsmayıl bey Kaspıralı’nın
vefatı münasebetie” başlıklı şiirinde yazır:
Gitti elden va esf…! Ol sevgili üstadımız,
Arşe endaz oldu nalevü feryadımız.
Ah! Ya rab, biz nece bedbaht millet olmuşuz,
Şad olmaz mı meğer bir dem dili-naşadımız.
(Gültekin, 1999:66)
Emin Abid ilmi araştırmalar yaptığı zaman
çocuk şiirleri de yazmıştır. O 1925. yılda İstanbul’dan Bakü’ye “Genç pedagog” dergisine gönderdiği bir şiirinde yazır:
Sevgilim, gülüm anne,
Şirin bülbülüm anne,
Yalnız beni iste sen,
İsteme ölüm, anne.
(Gültekin, 1999:82)
Emin Abid’in çocuk hikayeleri çok olsa da
onlardan azı basılıp. Sağlığında kardeşi Aliabbas
629
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Müznib’in oğlu Hüseyin Necdet’e hitaben yazdığı
“Otağda üç yiğit balası” (“Mekteb”, 1914, sayı
20), “Söze bakmağın neticesi” (“Mekteb”, 1915,
sayı 11), “Oğurluk (Hırsızlık) belası” (“Mekteb”,
1916, sayı 6), “Alim pişiyin (kedinin) hikayeleri”
(1. “Kızıl kurt hanım”, “Hanım cücenin (civciv)
vefası” (“Mekteb”, 1916, sayı 11), “Gabr feryatlar” (“Dirilik”, 1916, sayı 5), hikayesi yayınlanıp.
Araştırıcı Sona Hayal ise 2007 yılda yayınlattığı “Emin Abid Mütellibzade’nin Seçilmiş
eserleri” kitabına yazarın sağlığında yayımlanmamış 23 küçük hikayesini de dahil etmiştir.Bu
hikayelerin takvim varakları arkasında yazılması
onların bir birine yakın zamanda kaleme alındığından haber verir.
“Dağ ve behmen”, “Yolunu itiren uşak (çocuk)”, “Bir itin sadakati” hikayelerinde insanların
hayvanlara gösterdiği yardım neticesinde kendisinin de hayır bulduğu gösteriliyor. Birinci hikayede kuzunu kar uçkunundan kurtarmak isteyen
genç çoban Süleyman’ın kendisi de kar altında
kalıyor. Kuzunun sıcağı ve annesinin uçkunun
üzerinde dayanarak melemesi Süleyman’ı arayanlara bir işaret olur. Karı kazarak Süleyman’ı ve
kuzunu ölümden kurtarırlar.
İkinci hikayede ormanda kaybolmuş çocuğa
itleri yardımcı olup evlerine getirirse, üçüncü
hikayede sahibini ısırmak isteyen yılanı öldüren
köpeğin kendi de yılan ısırdığına göre ölüyor.
“Arılar ile gül”, “İki çellek”, “Irmak ve kaya”,
“Gurbağa” hikayeleri allegoriktir. Yazar fikirlerini hayvanların ve eşyaların dili ile söyleyerek
doğruluk, adalet, kibirden uzaklılığı tebliğ ediyor.
“Okumak bilmeğin menfaati”, “İki bacı”,
“Güzel kız”, “Adalet ve insaniyet”, “Bu günün
işini sabaha koyma”, “Doğruluk” vb. hikayeleri
de terbiyevi ehemmiyeti ile seçilir.
Söylediklerimizi kanıtlamak için yazarın
“Kurbağa” hikayesi ile fikrimizi tamamlamak
isteriz.
“Bir gün Ehed küçük kardeşi Semed ile
oynarken dedi:
- Burada bir kurbağa var, gel öldürek.
Semed dedi:
- Daha yahşı!-diye cevap verdi.
Bunun üzerine Ehed yerden bir taş götürdü.
Semed de oradaki ağaçtan bir dal kopardı. Sonra
kurbağanı öldürmek için yanına yürürler.
Bu esnada oradan arabaya koşulmuş bir eşek
geçiyordu. Rehimdil hayvan kurbağanı ezmemek
için yolunu değişti. Bu halı gören Semed yüzünü
kardeşine çevirip dedi:
-Elindeki taşı at. Eğer öldürsek, bu eşekten de
kötü olarız!” (Mütellibzade, 2007:47).
630
Sonuç
Emin Abid 1926. yılda Azerbaycan’a döndükten sonra sık sık yer değişmek zorunda kaldığından ve 1938. yılda göz altına alınarak kurşuna
dizildiğinden eserlerinin hepsi elimizde yoktur.
Biz onun sağlığında gazete ve dergilerde yayınlattığı, kardeşi Aliabbas Müznib’in arşivinde kalmış belgelere göre fikir söyledik.
Bunlardan anlaşılır ki, Emin Abid gençken
bedii yaratıcılıkla meşgul olduğundan eserleri sanatkarlık bakımından zaildir. Amma ideoloji bakımdan oldukça değerli ve günümüzde de aktüeldir.
Ey tanrının aziz kulu, ey Türk oğlu!
Ey Şark semasının parlak yıldızı!
(“Azerbaycan” gazetesi, 1918: 11 noyabr)
Diye haykıran şair milletinin zor durumda
olduğunu bu türlü anlatıyor:
Doğranılan el, cemaat,
Mahv edilen öksüz millet
Ki, dünyanı titrederdi,
Bir kul sanıyorlar indiTürkler… Türkler değil belke...
Belke, bunlar hepsi gölge?!
(Mütellibzade, 2007:14).
Şairin Abdülhak Hamid’e ithafla yazdığı
“Büyük simalar”, “Büyük Türk şairi Tevfik Fikerte küçük hediye”, büyük kardeşi Aliabbas
Müznib’e ithaf ettiği “Dil”, Ahmedbey Ağaoğluna ithaf ettiği “Sönük hilal”, “Bir gün geler”,
“Türkün semasında kanlar damlıyor”, “Şarka
ireli”, “Bu gün Garbin göklerinde” vb. şiirleri de
mektepliler için yazılmıştır. (Gültekin, 1999)
Genç şairin dili günümüzün Azerbaycan
Türkçesinden de, Türkiye Türkçesinden de azacık
farklıysa da sade ve anlaşıklıdır. Bu farklılık da
onun İsmayılbey Kaspıralı, Alibey Hüseyinzade,
Hüseyin Cavid, Memmedemin Resulzade, Mirzebala Memmedzade, Aliabbas Müznib vb. gibi
Türk halklarının anlaya bileceği ortak bir edebi
dil formalaştırmak isteğinden geliyordu.
KAYNAKLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Abid Emin. İntikam (şer), "Dirilik" dergisi, 1914, sayı
5, s.67.
Abid Emin (2007) Seçilmiş eserleri (Tertip edeni ve ön
söz müellifi:filolologiya elmler doktoru Bedirhan
Ahmedov), “Şark-Garp” neşriyatı, Bakı.
AEAE arşivi, fond 39, E.A. Ahmedovun şahsi işi.
Ahmedov Bedirhan. (2003) Bir istiklal yolcusu. (Emin
Abid: hayatı, muhiti, yaratıcılığı), “Elm” neşriyat, Bakı.
“Azerbaycan” gazetesi, 1918 (Hicri 1335), 11 noyabr (1
Teşrini sani), Bakı.
Azerbaycan Milli Tehlükesizlik Nazirliyinin arşivi,
E.A.Ehmedovun istintaq işi, 32796.
Azerbaycan Milli Tehlükesizlik Nazirliyinin arşivi.
Nafie Tevfik Taner (hem de Şükri Ehmed) qızı Ehmedovanın istintak işi, 269342.
Materiallar
8.
AMEA Elyazmalar Enstitüsü Aliabbas Müznib’in
arşivi, fond 23.
9. Azerbaycan klasik uşak edebiyatı antolojisi (1998) Arap
grafikasından translitrasiya edenler, tertipçi ve ön söz
müellifleri: Prof. Memmed Memmedov, Doç. Tayyar
Salmanoğlu, Doç.Yagub Babayev. Bakı
10. Gülen Adam. Serbest şer hakkında ilk söz, "Maarif
işçisi" dergisi, 1929, sayı 1.
11. Gültekin-Emin Abid.(1999). Buzlu cehennem, “Güneş”
neşriyatı, Bakı.
12. Mütellibzade Emin Abid. (2007). Seçilmiş eserleri
(Neşre hazırlayan ve ön söz müellifi. Sona Hayal),
“Nurlan” neşriyatı, Bakı.
13. Şahbazov Eli. İstanbul Darülfünunda Azeri edebiyatı
tarihi. (Türkiye mektupları). "Yeni fikir" gazetesi,
Tiflis, 1926, 9 yanvar.
14. Hüseyinoğlu Ali Şamil.(1999) Emin Abid’in hikayesi
ile ilgili kesin çizgiler. “Bilge” dergisi, sayı 21, Ankara.
15. Hüseyinoğlu Ali Şamil. (2002). Türk edebiyatı araştırmacısı Emin Abid, “Türk dünyası” (dil ve edebiyat dergisi), güz, sayı 14, Ankara.
16. Şamil Ali. (1998). Nafie hanımın acı talihi, Kadimliğimiz-diriliğimizdir, AMEA Nizami adına Edebiyat
müzesinin tetkikatlar ilmi toplusu. Bakı
631
KARS YÖRESİNDEN ÇOCUK EDEBİYATI
ÖRNEKLERİ VE YAZARLARI
Öğr. Gör. Berna ÜRÜN
Kafkas Üniversitesi,
Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü,
Türkçe Öğretmenliği Programı
Kars / TÜRKİYE
[email protected], [email protected]
TYPES AND WRITERS OF CHILD LITERATURE FROM KARS REGION
ABSTRACT
As it is known, child is future of a nation. Child educated as from small age is a successful and true individual in the future so
that it is important for future and permanence of the nation. Well, the child literature is very important for this reason. Lullabies
which we have sung, tales which we have told to child since babyhood etc. supply to be assumed a definite form child’s
personality and brain. Products of the child literature are a cultural origin too, have earned his/her conceit to child. Furthermore,
the child literature contribute to progress intelligence of child. Finally products of the child literature developing to child as
esthetics, earning talent of vision and look to him should always be taken into cosideration and be done studies on it.
The Key Words: The child literature, Child, Education, Culture.
İnsan ömrünü ana hatlarıyla ele aldığımızda
bebeklik, çocukluk, gençlik, yaşlılık gibi dönemlere ayırmamız mümkündür. Psikolojik temellere
göre her dönemin farklı ihtiyaçları vardır. Bireyin
doğduğu andan iki yaşına kadar geçirdiği süreye
bebeklik; iki yaşından ergenlik çağına kadar geçirdiği süreyi ise çocukluk dönemi olarak değerlendiriyoruz.1
Çocuk bir milletin geleceğini oluşturan en
önemli varlıktır. Bu yüzden onların gelişimi ve
eğitimi üzerinde durulmalı ve en uygun koşullar
sağlanmalıdır. İşte Çocuk edebiyatı bu anlamda
önemli ve gereklidir.
Çocuk edebiyatı. “çocuk” ve “edebiyat” değişkenlerinden oluşan, ancak her ikisinden farklı,
dirik bir bütünlük oluşturan sanatsal bir yapıdır.2
Çocuğun bedensel, zihinsel gelişimi dahilinde
estetik ve edebi gelişimi de sağlanmalıdır. İşte
Çocuk edebiyatı ürünleri olan; masal, ninni, tekerleme, türkü vs. bunu sağlar. Zaten bu araştırmamızda daha çok yöresel türkülere ve içeriğinde
yer alan kültürel öğelere değindik.
Çocukta ana dilini kullanma yeteneğinin düzenli olarak gelişmesi, uygun ortamlara ve anne
babaların ilgisine bağlıdır. Ancak sözü edilen ortamlar yapay değil, doğal ortamlardır.3
1
2
3
Yrd. Doç. Dr. Zeki GÜREL, Yrd. Doç. Dr. Fahri
TEMİZYÜREK, Yrd. Doç. Dr. Namık Kemal ŞAHBAZ,
Çocuk Edebiyatı, Öncü Kitap Yay. Ankara 2007. s. 1
Hasan GÜLERYÜZ, Yaratıcı Çocuk Edebiyatı, Pegema
Yay. Ankara 2006, s. 33
Dr. Tacettin ŞİMŞEK, Çocuk Edebiyatı, Rengarenk Yay.
Ankara 2002, s. 17
632
Bir çok açıdan çocuğu geliştiren Çocuk edebiyatının en önemli görevlerinden birisi de ana dilini kullanma becerisi ve milli benlik kazanımı
aşamasında gerçekleşir.
Çocuk edebiyatı, geniş anlamda, çocuklara
yönelik bütün yayınları kapsamına alan bir terimdir. Dar anlamda ise, çocuklar için oluşturulmuş sözlü ve yazılı edebî ürünleri anlatır.4
Daha çok masal ve türkülerle, küçüklükten
itibaren de ninnilerle hayatımıza dahil olan Çocuk
edebiyatı ürünleri dikkatle incelenmeli ve zenginleştirilmelidir.
Ninniler, annelerin çocuklarını uyutmak için
söyledikleri manzum veya mensur sözlerdir.5
Halk şiirinin en yaygın türü olan türkünün
kaynağını Türk sözü oluşturmaktadır. Türk sözünün sonuna “î” ilgi eki ulanarak Türkî sözü elde
edilmiş, bu sözcük zamanla türkü biçimine girmiştir. Türkçe söylenmiş şiir anlamına gelmektedir.6
Özellikle çocuğa zengin bir edebi his katan
Çocuk edebiyatı, aynı zamanda zihinsel gelişimi
de destekler.
Çocuk edebiyatında şiir, çocukların dil becerilerini geliştirmelerinde, sözcüklerin sihrini ve
dilin matematiğini kavramalarında önemli bir araç
olarak kullanılabilir. Çünkü sözcükler değişik
biçimde bir araya getirilerek çok zengin bir dünya
4
5
6
Necmeddin SEFEROĞLU, Çocuk Edebiyatı, Türk Yurdu
Dergisi, Çocuk ve Kültür, Aralık 1998, Cilt 18, Sayı 136, s. 37
Ahmet Yaşar ZENGİN, Nesrin ZENGİN, Eğitim Fakülteleri İçin Çocuk Edebiyatı, Efa Yay. İstanbul 2003, s. 109
Mehmet YARDIMCI, Hüseyin TUNCER, Eğitim Fakülteleri İçin Çocuk Edebiyatı, Ürün Yay. 2002, s. 142
Materiallar
oluşturulabilmektedir. Dilin bu gücünden yararlanabilen çocuk, yaratıcı düşüncesini de geliştirebilir.7
Şimdi özellikle Kars Yöresi’ne ait birkaç
türkü örneğini ele alalım:
Nakarat:
A menim Arzu gızım
Ay menim Arzu gızım, Arzu gızım
Ömrümün yazı gızım
Baharı yazı gızım, Arzu gızım
Dağda duman çen gözel
Hüsnü o çemen gözel
Gelbimde min arzum var ay gızım
Hamısınnan sen gözel
MENİM BALAM
Menim balam gaşın gözün garadı
Menim balam senin adın maraldı
Senin derdin içerimde yaradı
O bahışın bilmem nasıl beladı
Nakarat:
Ana kimi mehriban
Var mı gözel bir insan
Gün olsun sen özünde ay gızım
Böyüh ana olasan10
Nakarat:
Gelin hanım yerişine gurbanam
Gelin hanım gülüşüne heyranam
Gelin hanım, gül toplamış gırmızı
Gelin hanım, sen hangi beyin gızı?
İçerime saldın bir ince sızı
Zehir ettin mene baharı yazı
Gelin hanım yerişine gurbanam
Gelin hanım gülüşüne heyranam8
BİR OHÇUNUN AĞINA
Bir ohçunun ağına, ağı atsan yaralı
Nece gelir, ana gurban, onun sebri gerarı
İtirmişem ay ede bala, ahu gözlü maralı
Gezirem ana dalıncah, men üreği yaralı
Gızıl gül gız ana gurban, heç ebeddi
Seni gören ana gurban, neçe bent di
Di dur gel a derdin alım
Deli gönlüm ey…
Düşesen ana gurban men düşende
Göresen neçe derdi, men esinem a bala
Bağ apardı garaca gözderine gurban olduğum
Cefanı ey men çehdim, sefanı el apardı9
ARZU GIZIM
Etir saçır gül çiçen
Gülsün ömrün bahara dek
Bizim bu şen hayatta ay gızım
Hoş gademin mübareh
7
Yrd. Doç. Dr. Havise Çakmak GÜLEÇ, Yrd. Doç. Dr.
Hulusi GEÇGEL, Çocuk Edebiyatı, Kök Yay. Ankara
2005, s.117
8
Salih ŞAHİN, Azeri ve Yöresel Kars Halk Türküleri, Kars
Halk Eğitim Merkezi Yay:2, İstanbul 1984, s. 185
9
a.g.e. s. 272
Bu eserler çoğunlukla Kars’ın yerel kültürünü
ifade etmektedir. Daha çok genelde konuşulan ve
ifade edilen bir dille yazılmıştır. Özellikle şiirlerde geçen kelimelere bakıldığında kültürel yapıdan örnekleri görebiliyoruz. Bunlar; ana, bala,
gurban olmak vs. işte Çocuk edebiyatını işlevi
burada önemlidir. Çünkü bir toplumun mili ve
kültürel değerlerini daha bebeklikten itibaren çocuğa aşılar. Bunların yanında daha yeni ve daha
farklı eserleri olan yazarlarda mevcut. Bunlar:
DURSUN AKÇAM
Dursun Akçam Ardahan'ın Ölçek köyünde
1927 yılında, kendisinin de kesin bilemediği bir
günde yoksul bir köylü çocuğu olarak dünyaya
gelmiş, bir yazın ustası, bir devrimci olarak halk
ve öğretmen savaşımında adını duyurmuş, 19
Eylül 2003 tarihinde çarıklarla geldiği Kaf Dağı'nın ardına yalınayak dönmüştür.
Babası Ölçek köyünde Deli lakabıyla anılan
Hasanların Eyüp'tür. Eyüp'ün dedesi Murat şimdi
Gürcistan sınırları içerisinde bulunan Ahıska'nın
Vale köyünden gelmiş, 19. yüzyıl ortalarında
Ölçek Köyü kurucuları arasında yer almıştır. Dursun Akçam'ın dedesi Hasan, 1915 yılı dolayındaki
bir Rus işgali sırasında kılıçla öldürülmüştür.
Dursun Akçam'ın annesi Seyhat'ın babası Aslan
da Ahıska kökenlidir, annesi Naze'yse, eski adı
Bangis olan Taşlıtarla köyünün Kürtlerindendir.
Akçam'ın doğuşu ve sonraki yıllar, Kuzeydoğu Anadolu'da bitip tükenmek bilmeyen savaşların sonrasına denk gelmektedir. Ardahan Türk,
Rus, Ermeni, İngiliz, Gürcü birlikleri arasında
kanlı savaşlara sahne olmuş, iki yıl içinde altı kez
10
a.g.e. s. 273
633
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi el değiştirmiştir. 1915 kaçakaçlığında, anası Seyhat, Dursun Akçam'ın ağabeyi İsfendiyar'ı sırtındaki bir heybede günlerce taşıyarak karla kaplı
dağlardan Ahıska'ya kaçırmıştır.
Çocukluğunu yoksul bir köylü çocuğu olarak,
açlık içinde, yörenin soğuk iklimi ve türlü zorluklara göğüs gererek geçiren Dursun Akçam
köyde açılmış halk dershanesinde okuma yazma
öğrenmiştir. Bir süre Kuran kursuna da giden
Akçam Kuran'ı ezbere okuyacak derecede başarılı
olmuştur. Daha sonra Hayber Kalesi, Hazreti
Ali'nin Cenkleri gibi bulabildiği her türlü yazılı
kitabı ve belgeyi yutarca okumuş, okumayı sürdürüp memur olmayı, köyün yoksulluğundan
kurtulmayı kafasına koymuştur. Bu amaçla Ölçek
Köyü ile Ardahan arasındaki o zaman 14 km. olan
stabilize yolu çarıklı çocuk ayaklarıyla defalarca
yürümüş, üç kez gittiği 23 Şubat İlkokulu'nun
bahçesinden dilenci sanısı ile kovalanmıştır.11
Öğretmeni Kim Öptü?
Kara mizah" öyküler zincirinden oluşan bir
anlatı, "Öğretmeni Kim Öptü?". Zorba yönetimlerin baskısından kaçmış ayrı uluslardan, ayrı
kültürlerden ve ayrı yaşlardan tiplerin oluşturduğu yeni bir "Hababam Sınıfı" ile tanışacaksınız,
ayrı renkte, ayrı boyutta. Kitabın ilk baskısı büyük ilgi gördü, kimi gazetelerde okurlara, "Tatil
Kitabı" olarak verildi. Ayrıca yapıtta yer alan,
"Generaller Birleşin" adlı öykü Fransızca'ya çevrilerek Paris'te yayımlanan "Sürgün Edebiyatı"na
örnek öyküler antolojisinde yer aldı. Bu gülmeceler demetini Dursun Akçam'ın kaleminden
severek okuyacaksınız.12
Tayfun TALİPOĞLU
Tayfun Talipoğlu, 1962 yılında Kars'ta doğdu.
İlkokulu Malatya Şeker ve Eskişehir Yunus Emre
İlkokullarında okudu. Ortaokulu Eskişehir'de, Liseyi Ankara Atatürk Lisesi'nde tamamladı. Ankara
Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Kamu Yönetimi bölümünden 1983 yılında mezun oldu.
Milliyet Gazetesi'nde muhabir olarak başladığı
gazetecilik yaşamını önce Star 1, sonra ATV'de
haber muhabiri olarak ve Bam Teli programını
hazırlayıp sunarak sürdürdü.
NTV’de İşte Anadolu ve Buradan Bakınca
adlı programları sundu. Sırasıyla Takvim, Yeni
Yüzyıl, Cumhuriyet ve Sabah gazetelerinde köşe
yazarlığı yaptı. Çoluk Çocuk Dergisi’nde yazıları
yayınlanmaktadır. Şimdi NTV'de haftada bir yayınlanan "Bam Teli " programını sunmaktadır.
Evli ve 1 çocuk babasıdır.
"Benim Yolum", "Ne Çoktular, Ne Kadar Çocuktular", “Eskiyen Yüzümün Yeni Gülümseyişi”, “Çoluk Çocuk Yazıları” adında yayınlanmış dört kitabı bulunmaktadır. Ayrıca “Seyyah”
ve “Eskiyen Yüzümün Yeni Gülümseyişi” adlı
şiir albümleri de vardır.15
ÇOK VE ÇOCUKLAR
Hiç göze gelmediler
Gözdesi de olmadılar kimsenin
Kimse farkına varmadı yalansız gözlerinin
Göz göz olduğunu yüreklerinin
Hiç anlamadılar
Oysa ne çoktular
Ne kadar çocuktular
Çözülemedi bakışlarındaki
Tarifsiz sevdalar
Kin miydi, sevgi mi
Büyüyünceye kadar
Cevapsızdılar
Oysa ne çoktular
Ne kadar çocuktular
Sarıydılar ya da soluk benizli
Çoğunlukla da
Karaya yakın bir esmer
Ve onlar genellikle
Hiç burunlarını silmezler
Derin iç çekişleri bundandır
Dünyanın kahrından değil
Çünkü umurlarında değil
Onların farkında olmayanlar
Oysa ne çoktular
Ne kadar çocuktular
Onlar çok ve çocuklar
Büyüyecek
Yücel FEYZİOĞLU
1946'da Kars'ta doğdu. Çeşitli kültürlerin iz
bıraktığı Kars'ın o renkli ortamında büyüdü.
Türkiye’de Susuz İlköğretmen Okulu’nda okudu.
1972 yılında Almanya’ya göçmek zorunda kaldı.
Goethe Enstitüsü’nde dil eğitimi gördü. Andersson Yazarlık Akademisi’ni bitirdi. Öğretmenlik
yaptı. 1985 yılından beri serbest yazar.
“Alman Yazarlar Birliği” (VS) üyesi, “Kıbrıs
- Balkanlar - Avrasya Türk Edebiyatları Vakfı”
(KIBATEK) Almanya Temsilcisidir.13
ESERLERİ: Sihirli Üfürük, Melik Memet ile
Sihirli Elma, Cırttan ile Sihirli Topuz, Hoppalahop, Badi ile Bidi, Keloğlan ile Ceylanlar, Keloğlan’ın Rüyası, Keloğlan ile Kartal Abi vs.14
11
12
13
14
www.dursunakcam.com.tr
www.arkadaş.com.tr
www.havuz.de/_HAVUZ_DAKİLER/Y_Z/.com
www.ideefixe.com
634
15
www.bamteli.tv
Materiallar
Adam olacaklar
Önceleri öğretmen
Ebe sonra doktor olmak isteyecekler
Bildiklerinden değil
En yakınlarında hep onları gördüler
Hep onlar olmak istediler
Çalınmış geleceklerinden habersiz
Yarım yamalak düşlerde eridiler
Oysa ne çoktular
Ne kadar çocuktular
Son olarak; Kars’a ait Çocuk edebiyatı ürünleri ve yazarlarından elimizden geldiğince bahsettik. Biz kesinlikle Çocuk edebiyatı ürünlerinin
önemi ve gerekliliğinin dikkate alınması taraftarıyız. Bu ürünler çocukları her açıdan eğitecek ve
geliştirecektir.
O güzelim yürekleri
Delikanlılık edebiyatıyla körelttiler
Okumanın erdeminden
İnsan gibi yaşamanın
Bilimden geçtiğinden haberleri olsun
istemediler
Ne kadar parlarsa parlasın
Hep suskun kaldı o gözler
Oysa ne çoktular
Ne kadar çocuktular
Ahmet Arif’ten bu yana
Yolunu gözleyenlerin adı değişti
Hepsi o kadar
“Kuş palazı, boğmaca, kara çiçek, sıtma”
Belki azaldı ama
Yeni nedenleriyle “yürek efarktı, kanser
filan” hala pusuda
Çaresizlik dağlar aşmakta
Yer yurt terkedildi
Gurbet artık sıla
Çalansa bildik değil başka bir hava
Kırıldılar farkında olmasanız da
Oysa ne çoktular
Ne kadar çocuktular
Onlar çok ve çocuklar
Gözlerinden dillerine dökülürse
Bir gün sorular
Sürdürebilecek miyiz aynı yalanı
Yoksa yine
Susturacak mıyız onları
Küçüldü dünya
Çoğu gitti azı kaldı çünkü
Geçici demişlerdi körlüğümüze
Biraz uzadı
Oysa ne çoktular
Ne kadar çocuktular
Onlar çok ve çocuklar
Sessiz de kalsalar bizi bağışlamayacaklar
Mazeretlerimize inanmayacaklar
Yaşamımızda görünmedikleri her karenin
Hesabını soracaklar
Hazırlıklı olmak gerek
Çünkü onlar şimdilik çok ve çocuklar...
2.
KAYNAKÇA
1.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Yrd. Doç. Dr. Gürel Zeki, Yrd. Doç. Dr. Temizyürek
Fahri, Yrd. Doç. Dr. ŞAHBAZ Namık Kemal, Çocuk
Edebiyatı, Öncü Kitap Yay. Ankara 2007.
Güleryüz Hasan, Yaratıcı Çocuk Edebiyatı, Pegema
Yay. Ankara 2006,
Dr. Şimşek Tacettin, Çocuk Edebiyatı, Rengarenk Yay.
Ankara 2002
Seferoğlu Necmeddin, Çocuk Edebiyatı, Türk Yurdu
Dergisi, Çocuk ve Kültür, Aralık 1998, Cilt 18, Sayı
136
Zengin Ahmet Yaşar, Zengin Nesrin, Eğitim Fakülteleri İçin Çocuk Edebiyatı, Efa Yay. İstanbul 2003
Yardımcı Mehmet, Tuncer Hüseyin, Eğitim Fakülteleri İçin Çocuk Edebiyatı, Ürün Yay. 2002
Yrd. Doç. Dr. Güleç Havise Çakmak, Yrd. Doç. Dr.
Geçgel Hulusi, Çocuk Edebiyatı, Kök Yay. Ankara 2005,
Şahin Salih, Azeri ve Yöresel Kars Halk Türküleri,
Kars Halk Eğitim Merkezi Yay:2, İstanbul 1984.
www.dursunakcam.com.tr
www.arkadaş.com.tr
www.havuz.de/_HAVUZ_DAKİLER/Y_Z/.com
www.ideefixe.com
www.bamteli.tv
Tayfun TALİBOĞLU16
16
www.bamteli.tv
635
ÇOCUĞUN GELİŞİM SÜRECİ İÇERİSİNDE ÇOCUK
TİYATROLARININ YERİ VE ÖNEMİ
Araş. Gör. Buket DEDEOĞLU, Araş. Gör. Banu ÖZDEMİR
Dumlupınar Üniversitesi,
Eğitim Fakültesi
[email protected],
[email protected]
ABSTRACT
Theatre performs the life to people by animation and imitation. It has existed in every culture and in every area. Theatre
which is usually though as entertainment, actually it is world of imagine and animation; and is a major way to teach children
world. It can be teach to children a lot of vital things about acts and acts’ results; other people and cultures. Child begins to give
meaning to people’s relationships through events and persons in the game, makes reason-result relation; thinks by put own game
character.For that reason, he/she gets ready to life and learns critical thinking.
Yet a lot of people is not aware of drama’s power and importance in education and life, although it exists in some school
programmes. It is not given place theatre and art education in basic education programmes because of inadequate knowledge
about how children learns, what art education includes and prejudgements.Theatre also is one of the literary types which is used
effectivly fine points of language.
Key Words: child, theatre, child theatre.
Tiyatro, insana kişilik ve kimlik kazandıran
en önemli sanat dallarından biridir. Önceleri büyüklere yönelik bir sanat faaliyeti olarak algılanan
tiyatronun, daha sonra çocuklar açısından da
özel bir öneme sahip olduğu anlaşılmıştır (Aytaş,
2002: 1).
Geleceğimizi bırakacağımız çocuklarımızın
eğitimi her geçen gün daha fazla önem kazanmaktadır. Özellikle görsel ve işitsel ögelerin etkisine her geçen gün daha fazla kapılan çocukların
ruhen ve fiziksel olarak sağlıklı bireyler olarak
yetişmeleri toplumlar için hayati önem taşımaktadır. Değişen kültürel, sosyal ve toplumsal değerler içerisinde aileler ve eğitim kurumları kendi
kültürel değerlerine bağlı, başarılı ve sorumluluk
bilincine sahip bireyler yetiştirmek istemektedir.
Bu nedenle çocuk eğitimine ve gelişimine verilen
önem ortaya çıkmaya başlamıştır.
Çocukların sosyal ve psikolojik gelişimleri
için bazı ihtiyaçları vardır. Bu ihtiyaçların başında da oyun gelir. “Oyun çocuğun gerçek hayatıdır.” Oyun çocuğun kişiliğinin gelişmesinde en
etkili aracıdır. Çocuk değişik kişilik ve rolleri
oyun içinde deneyerek kişiliğini bulur; diğer bir
ifadeyle oyun çocuğun kendini tanıma ve ifade
etme aracıdır. Oyunun çocuğun hayatındaki değeri değerlendirildiğinde motor, dil, bilişsel ve
sosyal gelişimini destekleyici ve hayata hazırlayıcı en etkili araçlardan biri olduğu görülür.
Bilim adamları, çocuğun hayatında gerçekçi
ve hayale dayanan oyunların iç içe olduğunu ileri
sürmektedirler. Çocuk, dış dünyadan etkilenme
sonucunda, taklit yeteneğini kullanarak canlan636
dırma yaparken, hayal dünyasından kattıklarıyla
da oyunlarını zenginleştirmektedir. Biyolojik gelişimine paralel olarak, zamanla oyunlarında hayal unsuru azalarak, gerçekçilik daha ön plana
çıkmaya başlar (Aytaş, 2001: 2).
Çocuk tiyatrolarının da amacı çocuğun her
alanda kendini daha fazla tanımasına olanak yaratmaktır. Çocuk tiyatrosu, çocukların alımlama
özellikleri göz önüne alınarak, uzman sanatçılar
tarafından, çocuklar için oluşturulmuş, sanatlaşmış drama olarak tanımlanabilir. Uluslar arası
Çocuk ve Gençlik Tiyatroları Birliği (ASSITEJ)
başkanı Wolfgang Schneider’e göre çocuk tiyatrosundan dille ve jestle, kostümlerle ve maskelerle, dekorlarla ve aksesuarlarla birlikte tiyatro
türünü, araçlarını kullanan ve yaklaşık 14 yaşına
kadar seyirciye seslenen sahne gösterimleri anlaşılmalıdır (Erkek, 2006: 720).
Türkiyedeki Çocuk Tiyatrosunun Kısa
Tarihçesi
Ülkemizde çocuk tiyatrosu düşüncesi ilk kez
Meşrutiyet döneminde ortaya atılmış, On dokuzuncu yüzyılın sonlarında okullarda oynanmak
üzere çocuk oyunları yazılmaya başlanmıştır, II.
Meşrutiyet dönemine gelindiğinde çocuk tiyatrosunun bir eğitim aracı olarak değerlendirilebileceği, ilkokul programında çocuk tiyatrosu derslerinin verilebileceği konusu uygulamaya başlanamasa da değilse de gündeme gelir. İsmayil Hakkı
Baltacıoğlu’nun okullarda tiyatro çalışması konusundaki görüşleri ve kendi yönetimindeki okul
tiyatrosu çalışmaları o yılların en ileri eğitim
anlayışını yansıtır. Meşrutiyet yıllarında başlayan
Materiallar
bu atılım, dönemin karışık siyasi ve sosyal hareketleri ve savaşlar nedeniyle tam olarak geliştirilememiştir. Cumhuriyet’in ilanından sonra ülkemizde ilk olarak çocuk tiyatrolarının kuruluş çalışmalarının yapılmaya başlandığı yıl 1935’dir.
Muhsin Ertuğrul’un çabasıyla ilk olarak Şehir
Tiyatroları bünyesinde bir çocuk biriminin kurulmasına karar verilmiştir. 1954 – 55 dönemi Devlet Tiyatrosu kapsamında yer alan çocuk tiyatrosu
çalışmaları açısından önemli bir dönem olmuş, 13
Eylül 1954 tarihinden başlayarak Devlet Tiyatrosu yönetim kurulunun kabul ettiği “Çocuk Tiyatrosu Kadro Yönetmeliği” yürürlüğe girmiştir.
http://www.devtiyatro.gov.tr/web/cocuk/turkiyed
ecocuk.htm
Günümüzde geçmiş yıllarla karşılaştırıldığında nicelik ve kalite açısından çocuk tiyatrolarının
ilerleme kaydettiği görülse de hala özellikle eğitim içerisinde hak ettiği öneme sahip değildir.
Tiyatro eserleri çocuğun eğitiminde özellikle
de yaratıcı gücünü geliştirme açısından büyük
önem taşımaktadır. Ayrıca tiyatro dilin en etkili
kullanıldığı edebi türlerden biridir. Tiyatro, çocukların sanatsal etkinlikleri tanıması, onların içinde
yer alması ve dramatizasyonun dil öğretiminde
kullanılan yöntemlerin içerisinde oldukça etkili bir
yöntem olması sebebiyle çocuk edebiyatı içerisinde özel bir önem taşımaktadır (Ülger, 2002: 5).
Dil Gelişiminde Tiyatronun Önemi
Yapılan araştırmalar tiyatronun çocuğun kavramsal ve sosyal gelişimini geliştirdiğini aynı
zamanda duygularını ifade etmekte ve diğer insanlara daha duyarlı yaklaşmada oldukça güçlü
bir etkiye sahip olduğu göstermektedir. Tiyatro
aynı zamanda çocuğun konuşma ve yazma becerisinin gelişimine de katkı sağlar.
Çocuk oyunlarının birçoğu dilin etkin olarak
kullanımını gerektirir ve çocukların dil gelişimlerini destekleyici niteliktedir. Karadağ ve Çalışkan (2005)’a göre özellikle sembolik oyunların
dil gelişimindeki rolü büyüktür. Çocuk oyunlarının dil gelişimine etkileri;
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Sözlü olarak ifade edilenleri anlama
Yeni sözcükler kazanma
Olaylarda farklı zaman kiplerini kullanma
Soru sorma ve cevap verme
Zihinsel değerlendirme
Komut verme
Sıralama
Hayali durumları ifade etme
Duygu ve düşüncelerini anlatma
Problem çözme tahminde bulunma
Bilgileri birbirine aktarma olarak
sıralanabilir (Karadağ, Çalışkan, 2005: 30).
Dil, kültür aktarımının da en etkili aracıdır.
Ana dili eğitimin önemi ve kalitesi üzerindeki
çalışmalar her geçen gün değer kazanmaktadır.
Dil gelişiminin bir süreç olduğu göz önüne alındığında çocuklara ulaşılabilecek en kolay, etkili
ve kalıcı araçlardan birinin de çocuk tiyatroları
olduğu aşikârdır.
“Çocuk tiyatrosunun toplumsal değerini ortaya koyan en önemli katkılarından biri de çocuğun
sanat ve kültür açısından eğitildiği bir kuruluş
olmasıdır” (Özertem, 1979: 17). Çocuk tiyatroları,
çocukları sadece dil ve edebiyat yönünden geliştirmekle kalmaz sanat ve estetik zevk kazanmaları
yönlerinden de pekiştirir. Hızla küreselleşen gelişen ve değişen, ortak paydaların sıradanlaştığı
yenidünya düzeninde yaratıcılık en aranılan özelliklerden biri haline gelmiştir. Sanat eğitimi çocukların yaratıcılıklarını geliştirirken bilişsel, sosyal ve duygusal gelişimlerini de büyük ölçüde
etkiler ve geliştirir.
Yaratıcı etkinlikler çocuk gelişimi ile ilgili
olup çocukların belirli alanlarda şu özellikleri kazanmalarında rol oynar (Sevinç, 2004:112):
ESTETİK
BİLİŞSEL
SOSYAL
DUYGUSAL
Renk
Doku
Duyusal
Zevk
Şekil, biçim,
çizgi- mekan
ilişkisi
Temsil etme
Uzamsal
ilişkiler
Ayrıştırma
Yorum
Bilinç
Seçim
Kişisel anlam
Planlama
Amaç
belirleme
Somut ve soyut
düşünce
İletişim
Paylaşma
Takdir
edilme
Beğeni
Esneklik
Duyarlılık
Denge
Mutluluk
Tatmin
Rahatlama
Eğitimde asıl hedef bireye kalıplaşmış bilgileri öğretmek değil, sağlıklı ve sorumluluk sahibi,
kültürel değerlerine bağlı bireyler yetiştirmek ve
bireyi hayata hazırlamaktır. Shakespeare tiyatro
için: “İnsanı insana insanla ve insanca anlatan
sanat.” tanımını kullanmıştır. Tiyatro insana kişilik ve kimlik kazandıran, toplumun kültür düzeyini yükselten, sadece içinde rol alanlara değil,
izleyenlere de olumlu etkiler yapan bir sanat
dalıdır. Genel olarak değerlendirildiğinde tiyatro
çocukların;
— yaratıcı ve eleştirel düşünmelerini
— problem çözmesini
— iletişim kurmasını
— kişisel ve grupla işbirliği yapıp plan yapma
ve iş yürütme becerilerini geliştirmelerini
— tarihi ve kültürel bilinçlerinin oluşmasını
— sosyalleşmelerini ve kendilerini
keşfetmelerini
637
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi — araştırma becerilerinin gelişmesini önemli
ölçüde destekler.
Ancak unutulmaması gereken bir nokta da
şudur; gerek metinlerin nitelikleri gerekse tiyatro
sanatçılarının dili doğru ve güzel kullanmaları,
tiyatronun dil eğitimi içindeki önemini ve gücünü
belirginleştirir. Bu nedenle çocuklar için yazılan
tiyatrolarında ayrı bir dili olmalıdır. Birçok alanda olduğu gibi çocuk tiyatrosu alanında da disiplinler arası işbirliği sanata, eğitime ve çocukların
gelişimine büyük katkılar sağlayacaktır. Çocuk
tiyatroları gerek sanat yönüyle gerekse eğitimde
kullanılan yöntem olarak yeniden gözden geçirilmeli; olanakları, katkıları ve etkileri araştırılmalıdır. Bu durumda edebiyatta, eğitimde ve sanatta
daha çok kullanım alanı ortaya çıkacaktır. Böylece eğitimde ve çocuk edebiyatında daha verimli
sonuçlara ulaşılacağı açıktır.
KAYNAKÇA
1 - Aytaş, G. (2001). “Çocuk ve Tiyatro” Gazi Üniversitesi
Kastamonu Eğitim Fakültesi Eğitim Dergisi, C. 9, S. 1,
Mart.
2 - Erkek, H. (2006). “Çocuk Tiyatrosu, Yaratıcı Drama;
Eğitimde ve Öğretimde Drama: Benzerlikler, Sınırlar,
Ayrımlar ” II. Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı
Sempozyumu (Gelişmeler, Sorunlar ve Çözüm Önerileri)
Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, Ankara,
04-06 Ekim.
3 - Karadağ, E. , Çalışkan, N. (2005). Kuramdan uygulamaya İlköğretimde Drama. Ankara: Anı Yayıncılık.
4 - Özertem, T. (1979). Türkiye’de Çocuk Tiyatrosu,
Ankara: 1.B, Kültür Bakanlığı Yayınları.
5 - Sevinç M. (2004). Erken Çocukluk Gelişimini ve Eğitiminde Oyun. İstanbul: Morpa Kültür Yayınları.
6 - Ülger, D. (2002). Ankara Devlet Tiyatrolarında Oynanmış Yerli Çocuk Tiyatrosu Metinlerinin Türkçe Öğretimi
Asçısından İncelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi.Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü,
Türkçe Öğretmenliği Bilim Dalı.
7 - Yalçın, A., Aytaş, G. (2002). Tiyatro ve Canlandırma.
Ankara: Akçağ Yayınları
8 - http://www.devtiyatro.gov.tr/web/cocuk/turkiyedecocuk.htm
638
KAZAK ÇOCUK EDEBİYATININ GELİŞME YOLLARI
Prof. Dr. Danday İSKAKOV
Süleyman Demirel Üniversitesi
KAZAKİSTAN
Kazak çocuk edebiyatı örneklerinin başlangıç
kaynakları sözlü edebiyatından başlamaktadır.
Hakim Abay’ın: “Doğduğunda Dünya kapısını
açar şarkıyla, Şarkıyla toprağa giber beden” dediği gibi herbir Kazakların bütün yaşam hayatı
şarkıyla geçer. Şildehana 1 , ninni, tusaw keser 2 ,
tilaşar 3 , vedalaşma, ağıt, carapazan 4 , evlilik düğünlerinde söylenen betaşar 5 , toy cırı -yöresel
düğün şarkıları-, toybastar düğünün töreninin
yöresel açılış şarkıları, yar-yar yeni evlenen
çiftlere armağan şarkısı, sınsw6 gibi şarkıların en
önemli amacı genç çocuklara ve yeni nesillere
ananevî geleneklerle doğru yolda talim terbie
vermektir. Eskiden göçebe hayat yaşayan Kazak
halkında gün boyunca işten çıkamayan gençler
akşamleyin bir araya gelerek, çeşitli oyunlar ve
söz yarışmalarını düzenleyerek eğlenirlerdi. Kazakların yaşamında yaşanan her bir önemli olaylar şarkısız, şiir ve ırsız geçmeyendir. Özellikle
gençler bir araya geldikleri zaman şiir ve şarkılarla birlikte atasözleri, bilmeceler, tekerlemeler,
şiir okuma, aldatmaca, hayvanlarla ilgili şarkılar,
efsaneler, masallar, destanlar söyleyerek eğlenirlerdi. Halk edebiyatındaki çocuklar folklorunun
amacındaki terbiye ve eğitimin yeri çok büyüktür.
Bunların tümüne çocukların bilgi şuurunun ve
düşünce kabiliyetlerinin gelişmesiyle birlikte onları insanlığa, iyiliğe, çalışmaya, kardeşliğe, vatanseverliğe ve cesurluğa doğru yönlendirir. Kazak sözlü edebiyatında milli eğitimin, milli görüşün pek çok örnekleri yapıldı; milli yaşamın pek
çok zor sorularına anlamlı cevaplar verdi. Görkemliği kemalete ermiş, söylenecek düşüncesi derin, içeriği önemli Kazak halk şifahi edebiyatının
çeşitli türlerinde söz sanatının güzel örnekleri
hünerin zirvesine ulaştı.
1
2
3
4
5
6
Şildehana: Doğan bebek için düzenlenen eğlencedir.
Tusaw keser: Henüz yürümeye başlayan çocuğun düzgün
yürümesi için ayaklarına bağlanan ipin saygıdeğer biri
tarafından kesilme geleneğidir.
Tilaşar: Çocuğun okula başlaması için düzenlenen eğlencedir.
Carapazan: Ramazan ayında ev ev dolaşarak belirli bir
ritimde ve melodide söylenen şiirler.
Betaşar: Yeni gelini damadın ailesi ve yakınlarına tanıtmak için yapılan geleneksel törende söylenen şarkı, yüz
açma, duvak açma.
Sınsw: Evlenecek olan kızın baba evinden ayrılırken arkada kalan yakınları ile akrabalarına söyleyen vedalaşma
üzüntü bildiren beste.
“Dünyadaki tüm nesneler iletişim birliğinden
oluşur dersek, çocuklar sadece onun bir nedenini
açıklığa kavuşturarak ve araştırarak hayatı doru
algılamak ve hayatın tüm zorluklarına karşı direnebilen saburlu mücadeleci, yaşamı seven genç
olarak yetişmelidir.” (Ş. Ahmetov “Kazak Sovyet
Balalar Âdebiyeti”, Almatı, 1976, 8 s.) Kazak çocuk folklorunda yeni yetişkinlerin eğitim almasına, hayatın tüm zorluklarına karşı mücadeleci
olarak yetişmesi konusu ayrıca ele alınmaktadır.
Kazak çocuk folklorun derleme, yayınlama
işlemleri XIX yüzyılın ikinci yarısından itibaren
araştırılmaya başlamıştır. A. Divayev, A.Bökeyhanov, A.Baytursunov, C.Aymavutov, S.Köbeyev,
B.Ötetileuvov, T.Comartbayev, S.Seyfullin, M.
Avezov, S.Mukanov, Ö.Turmancanov, M.Gabdullin, M.Alimbayev, S.Kasimov, Ş.İbrayev vb.,
çocuk halk edebiyatı örneklerini toplama ve
yayınlama işlerinde pek çok araştırmalar yaptı.
“Gençlerin eğitimi doğru yola koyulmadan,
yurdun işleri yolunda gitmez” diyen Alaşçı Devlet aydınları okul kitaplarında Halk edebiyatı
örneklerinden bolca yararlandılar. (A.Baytursınov, 5 ciltli “Eserler Külliyatı”, 2 cilt, Almatı,
2004, 6 s.) Her zaman “Balalarğa tartw” (Çocuklara Armağan) (1927), “Avıldağı jastar, jas
ulandar üşin oyın, ölen, mısaldar” (Köydeki
Gençler, Genç Nesiller İçin Oyun, Şarkı ve Hikâyeler) (1928), “Böbek jırı” (Bebek Ninni Şarkıları) (1943), “Janıltpaştar” (Tekerlemeler) (1963),
“Kazaktın halık jumbaktarı” (Kazak Halk Bilmeceleri) (1972), “Ötirik ölender” (Yalan Şiirler, Aldatmaca) (1980), ” Kazaktın hayvanattar tuvralı
ertegileri” (Kazak Hayvanlar İle İlgili Masalları)
(1978), “Kanbak şal” (Hafif İhtiyar) (1983), “Altın saka” (Altın Asık) (1984), “Bozingen” (Ak
Deve) (1985), “Ölgen kazan” (Ölen Kazan)
(1985), “Ak sandık, kök sandık” (Ak Sandık, Gök
Sandık) (1988) vb. çocuk kitapları yayınlanmıştı.
Şuanda çocuk folklorunu derleme işlevleri “Medeni Mura” (Kültür Mirasları) projesi ve Devlet
programlarıyla devamını bulmaktadır. Bununla
ilgili araştırma makaleleri basın yayın sayfalarında sıkça yayınlanmaktadır.
Kazak yazılı çocuk edebiyatının temelini atan
İbray Altınsarin idi. O 1864 yılı Kazak bozkırında
ilk olarak okul açarak, çocukları okutmaya başlar.
Onun “Kazak Hrestomatiyası” (Kazak Edebiyatı
639 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Kitabi) adlı eseri 1879 yılı yayınlandı. İbray’ın
“Kel, balalar, okılık” (Gel, Çocuklar, Okuyalım)
adlı şiiri hala ilkokul kitaplarında okutulmaktadır.
İ.Altınsarin çocukları eğitim-sanata, çalışmaya,
insanlığa çağıran şiirler ve hikâyeler yazdı. Rus
şairı İ.A.Krılov’un eğitim verici “Karga ile Tilki”
hikâyesin Kazakçaya çevirdi.
Kazakların büyük şairi Abay Kunanbayev ise
çocuk eğitimine çok önem ve özen göstermişti.
“Sen de bir tuğlasındır bu Dünyaya gelen, Git de
kendi yerini bul” diye bütün gençleri hayatta
kendilerine layık olan mesleği seçerek, yararlı
işlerle uğraşmasına davet ediyor. Ve onun “Yatılı
Okulda Okuyor”, “Heveskâr Olma Her şeye”,
“İlim Bulmadan, Övünme” adlı şiirleri direkt genç
nesillere armağan ederek, onları vakti boş geçirmeden eğitim almaya, sanat öğrenmeye, yanlış
yollara saplamadan, insanlığın doğru yoluyla
anlamlı hayat yaşamını sürmeye davet eder.
XX yüzyılın başlangıcındaki Kazak Edebiyatındaki eğitim yolundaki şair ve yazarların tümü
çocukları sanata ve eğitime davet eden eserler
yayınladı. S.Köbeyev okul öğrencilerine “Örnek
Tercüme”, “Örnek Öğrenci” (1912) adlı okul kitapların yayınladı. M.Kaşimov’un “Edep” (1907),
“Akıl” (1908), M.Nurbayev’in “Görgülü Çocuk,
Örnek Anne” (1908), Ğ.Majitov’un “Kazak Öğrencilerine Akıl” (1910), T.Jomartbayev’in “Çocuklara Meyve” (1912), A.Baytursınulı ile T.
Şonanulı’nın “Oku Kuralı (Eğitim Müfredatı)”
(1927), Ö.Turmanjanov’un “Koşan Fakir” (1927),
İ.Jansugurov’un “Çökelek”, “Çarık” (1929), “Bilmece” (1930) vb. eserler yayınlandı. S.Toraygırov’un “Karanlık Kazak Göğünde Güneş Olarak
Parlarım” (“Şakirt Oyı” (Öğrenci Düşüncesi),
1915) diye o devirdeki Kazak gençlerin cesaretlendirerek, ilme ve insanlığa daveteder. Bunun
gibi M.Dulatov’un, M.Cumabayev’in, C.Aymavutov’un, S.Seyfullin’in, B.Maylin’in, Ş.İmanbayeva’nın vb. şair ve yazarların şiirleri ülkenin
geleceği olan çocuklara armağan edilmişti.
XX yüzyılın başlangıcında yayınlanan çocuk
edebiyatının değerlerini tanımak için A.Baytursınulı ile T.Şonanulı’nın “Oku Kuralı (Eğitim
Müfredatı)”na bakalım. Kitap 3, 4 öğretim yılına
hazırlanmış. Yazarlar eğitim müfredatının amacın: “... doğa yapısını kısaca anlatıp, çeşitli inanç,
masal, yalan şeylere inanmayı yok etme, doğanın
ihtiyatlı kurallarını anlatma, fayda, zararın anlatma” (A.Baytursınov, 5 ciltli “Eserler Külliyatı”, 2
cilt, Almatı, 2004, 22 s.) diye açıklamış. Kitaba
alınan eserleri şöyle dört gruba ayırmış:
1) “Edebiyat, yaşam, iş”; 2) “Tarih”; 3) “İlim”;
4) “Doğa Yapısı”
Bu şekilde verilmesi de eğitim açısından
dikkate değer bir husustur. Bu kitapta, pek çok
640
Halk edebiyatı örnekleri ve o devirde yaşamış
olan şair ve yazarların eserleri, Dünya klasikleri
eserleri, ilmi çalışmalardan da örnekler seçilmiştir. Kazak yazarlarından İ.Altınsarin’in (“Nehir”,
“Bu Kim?”, “Keçeden Yapılmış Ev ve Ağaçtan
Yapılmış Ev”, “Zengin ile Fakirin Oğlu”), A.Kunanbayev’in (“Güz”, “Atın Sırrı”, “İlkbahar”,
“Yaz”, “Kış”), M.Cumabayev’in (“Yaz Gecesi”,
“Din Öğretmenine”, “Eşarf”, “Dalga”, “İlk Bahar”), M.Dulatov’un (“Yurt”, “Öğrencilere”, “Tarihî Gün”), A.Baytursunov’un (“Köpeğin Dostluğu”, “Kuğu, Turna balığı ve Engeç”), C.Aymavutov’un (“Yılkıcı”), S.Seyfullin’in (“Yelkenli
Kayık”, “Yaz Mevsiminde”, “Altay”, “Avutma”,
“Adale”), B.Maylin’in (“Yaz Gecesi”, “Ekmek”,
“Çoban”) vb. eserleri yazılmıştır. “Oku Kuralı”nda Kazakların yaşam tarzına, tarihi ile ilgili
idrak ve terbiye verici efsaneler, bilimsel belgeler
yer almaktadır. Örneğin, Ş.Valihanov’un “Sirgey
Elçibek Bahadür”, “Eski Kazakların Kullandıkları
Silahları” gibi eserleri de bu kitapta yer
almaktadır.
Kazak Çocuk Edebiyatı 30. yılları K.Abdikadirov, A. Tokmağanbetov, T.Jarokov, J.Sain,
J.Sızdıkov; 40. yılları J.Jabayev, K.Amanjolov,
M.Hakimcanov, A.Tajıbayev, Ğ.Ormanov; 50.
yılları S.Begalin, Ö.Turmancanov, S.Bakbergenov, M.Alimbayev, A.Tabıldiyev, A.Düysenbiyev,
B.Iskakov, K.Mırzaliyev, K.Idırısov, J.Smakov,
K.Bayanbayev; 60. yılları O.Aubakirov, Ş.Smahanulı, H.Ergaliyev, A.Sarsenbayev, A.Ahmetov,
J.Ömirbekov, İ.Mambetov, T.Moldagaliyev, M.
İmancanov, S.Omarov, B.Sokpakbayev, S.Sargaskayev, N.Seraliev, S.Berdikulov, S.Kaliyev,
M.Gumerov; 70. yılları T.Nurmaganbetov, O.Bökeyev, M.Kabanbaev, N.Davtayev, K.Omarov,
M.Ayımbetov, S.Asılbekov, T.Savketayev, S.
Jubatırov, N.Murataliyev vb., şair ve yazarların
çeşitli edebiyat türlerinde yazılan eserleriyle tamamlandı. Çocuklara özel “Baldırgan”, “Bilim
jane enbek” (“Zerde”), “Kazakstan pioneri”
(“Ulan”) gibi yayın sayfalarında öürencilerin anlayış kavramlarına dair yazılan eserler sistematik
bir şekilde yayınlandı. “Böbekterge tartuv”
(1961), “Altın kün ayasında” (1963), “Baldırgannın bazarlığı” (1965), “Jıl on eki ay” (1965 yılından beri yayınlanmaktadır), “Bizdin kitap”
(1967, 1974), “Kel, şırkayık, balalar” (1973) gibi
külliyatlar son zamanları da kendi devamını bulan, okul öğrencilerinin severek okudukları kitap
sıralarından yer almaktadır.
Eğer çocuklara özel olarak yayınlanan ve yayınlanmakta olan kitapların adlarını sıralayacak
olursak çok zaman alır. Buna rağmen, tabiî ki
bunların içindeki önemlilerinden bazılarına durmalıyız. “Tilaşar” (1989) çocuk edebiyatının an-
Materiallar
tolojisi gibidir. Hacmi 390 sayfadan oluşmakta
olan bu kalın kitabın içeriğini Halk edebiyatından
başlayarak, 80’li yılların sonlarına kadarki Kazak
çocuklar edebiyatının seçkin örnekleri kapsamaktadır. Külliyat “Bayğı ötken zamanda” /Eski geçmiş zamanlarda/ (Halk Edebiyatı Örnekleri);
“Kel, balalar, okılık!” (Gelin, Çocuklar, Okuyalım!) /Kazak Klasik Yazarlar Eserleri/; “Biz
bakıttı baldırğan” (Bizler Mutlu Çocuklar) /Çağdaş Kazak Yazarlarının Eserleri/; “Çalışkan anne
ve babmız, biz onlardan örnek alırız”, “Bayramı
karşılarız, oynarız ve şarkı söyleriz”, “Mayıs
Günü”, “Zafer Bayrağı”, “Eğitim, hayat ışığıdır”,
“Bzim Kanun”, “Doğayı bizler severiz ve koruruz”, “Güzel Bahar”, “Sıcak Yaz”, “Güz, bereket”, “Eğlenceli Kış”, “Şaka, Bilmece ve Tekerleme” adlı bölümlere ve bazı bölümler alt bölümlere de ayrılmış. Külliyatta Halk edebiyatından,
Abay ve İbray’dan başlayarak, günümüzdeki
B.Adilov’a kadarki şair ve yazarların çocuklara
özel seçkin eserleri sistematik bir şekilde
dizilmektedir.
Geçen yıl “Baldırğan” adlı çocuk dergisinin
50. yıldönümü dolayısıyla yayınlanan XX. Yüzyılın ikinci yarısındaki Kazak Çocuk Edebiyatının
Ansiklopedisinde dergide yayınlanan başarılı edebi eser olarak seçkin eserleri derlendi. “Yarım
Asrın Altın Hazinesi” diye adlandırılan bu ansiklopedinin 1. cildinde şiirler, 2. cildinde ise, nesir
şeklinde yazılan eserler toplanmıştı.
Çağdaş Kazak Çocuk Edebiyatının devrini
M.Alimbayev, A.Tabıldiyev, T.Moldagaliyev
gibi ülkeye tanılmış isimler başlamaktadır. S.Kaliyev, E.Elybayev, T.Nurmaganbetov, K.Omarov,
A.Fayzullayev, N.Kalka, A.Balta, N.Orazov, N.
Davtayev, J.Korgasbekov, vb. çocuklara özel
yazan eserlerinden yeni incelemeleri, kendilerine
has düşünceleri farketmemek mümkün değildir.
Bunlardan birisi de 20’den aşkın kitap yazarı şair
E.Elubayev’in “Balalarğa bazarlık” (Çocuklara
Armağan) (2007) adlı kitabında son yılları yazdıkları şiirleri ve masallar, bilmeceler, tekerlemeler yer almaktadır. Üç bölüme ayırarak verilmekte olan şiirlerinden şairin çocuk psikolojisini
iyi bildiğini, onların anlayış ve düşüncesine göre
biçim incelemelerinde bulunduğu görülmektedir.
“Harflerin Atışması”, “Harf Bilmeceleri”, “Tekerlemeler” gibi şiirlerin öğrencilerin ilgisini kendisine çekeceği de bir gerçektir. Ama kitabin
“Edebiyat Dersi” adlı bölümünde 5 derse ayırarak
verilmiş olan şiirlerinin prensipi de ve şiir yapısı
da farklıdır. Örneğin, birinci derse “Logorifler”,
“Eş adlılar”, “Anagramalar”, “Metagramalar”,
“Harf Bilmeceler”, “Tekerlemeler”, “Bilmeceler”
diyen konularla beraber 7 şiiri yer almaktadır.
Şiirin adı bile öğrenciyi hemen kendisine çeker.
2. dersi “Omofonlar”, “Şaradalar”, “Logorifler”,
“Eş adlılar”, “Anagramalar”, “Metagramalar”,
“Harf Bilmeceler”, “Tekerlemeler”, “Bilmeceler Kim” içermektedir. Bu şiirler öğrencinin hemen
okuyuvermesini kaldırmıyor, düşündürür, yani
metine sadece göz gezdirerek anlamını öğrenmekle sınırlanmıyor, düşünerek okumaya, her kelime anlamında gizlenen derin sırları anlamasını
sağlar.
Örneğin:
Eskennin bir şaradası Esken’in bir uğraşı
- İlk hecesi, iki
Birinşi bwını
yaşındaki hayvan
Eki jasar mal türi.
türü.
Ekinşi bwını
- İkinci hecesi, hayvan
Töldin biri.
yavrusu.
Ekewin kosıp okısak
İkisini birleştirerek
Ol da mal iri
okuyacak olursak,
(Tay+lak=Taylak)
O’da büyükbaş hayvan
türü.
(Tay+lak=Taylak) (a.g.e.,
102 s.)
İşte bu şekilde yazılmış. Elbette, bu şiir-bilmeceyi
sadece milli şuurda eğitim gören çocuğun anlayıp
çözebileceği bir gerçektir.
Ülkemiz bağımsızlığını kazandıktan sonra sosyal ve kültürel hayatımızın tüm alanlarında hepten yenilikler gerçekleşti. Geçen yüzyılın 90’lı
yılları Kazak çocuk edebiyatının gelişiminde duraksamaların olmasına rağmen şuanda tekrar eski
temposunu bulmaktadır. Örneğin, son beş yıl
içinde çocuklara özel yayınlanan kitaplara bakılırsa, çok ilerlemelerin olduğunu göreceğiz. Bu
zaman içerisinde A.Tabıldı’nın dört ciltli ve
S.Begalin’in, K.Mirza Ali’in, K.Alimkulov’un,
M.Kabanbayev’in, E.Nusupbekov’un, A.Kaldıbekov’un iki ciltli, O.Askarov’un, A.Şayahmetov’un, E.Elwbayev’in, N.Kalkan’ın, Ş.Kümisbayulı’nın, B.Süleymenov’un, T.Jaayev’in, R.Matenkızı’nın, J.Nuskabayulı’nın, S.Ospanov’un, Ö.Akılbekov’u, A.Moldağarinov’un, E.Düysenbayulı’nın,
vb. Şair ve yazarların çocuklara özel eserleri yayınlandı.
Ne desek de, Kazak çocuk edebiyatının gelişme yollarında zaman zaman bu alanın problemleriyle de karşılaşıyoruz. 90’lı yılları başlayan
sosyal hayatımızdaki değişmeler edebiyatınıza da
yetkisini bıraktı. Günümüz Kazak çocuk edebiyatı gelişiyor desek bile, o 80’li yıllardaki seviyesinden hala ilerleyemedi. Tabi, bu durumun da
kendine göre birçok sebepleri vardır. Yeni toplumda yeni değerleri ele almak ve onu halkın
benimsemesi de kolay olmadı. Bu geçiş dönemde
edebiyatımız da, özellikle çocuk edebiyatı da
bunalım bir durumu geçirdi; yazarlar kitap yaz641
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi malarını, okurlar da kitap okumalarını bıraktılar;
okusa bile “Batalaşmaya” yüz çevirmiş gibi oldu.
Eskiden çocuk edebiyatı konuları üzerinde
eserler veren yazarlar çoktu, ama son zamanları
bunlar azalmaya başladı. Bu durumu Çağdaş Kazak çocuk edebiyatı aksakalı Muzafer Alimbayev
böyle açıklıyor: “Bu bir gerçektir, eskiden çocuk
şairler çoktu. Neden? “Çocuk şairleri az” diyen
problem sadece günümüzün sorunu değildir o
devirde de az idi. Fakat çocuk edebiyatı, onun
içinde çocuk şiirin geliştirme meselesi gündemde
ele alınarak, çocuk şairlerine desteklemek ve teşvik etme işleri ciddi bir şekilde yola konulmuştu.
Onun ücreti büyüklerin konusu üzerinde yazan
şairlerin ücretinden iki üç kat fazla idi. İşte, o
zaman tüm şairler kendi büyük konu eserlerin bir
kenara bırakarak, çocuk şiirleri yazmaya konuldu.
Yani ödeme ücretleri o kadar çoktu ki, hatta ben
kendi cebimdeki paranı sayısını bile bilmiyordum.”
Muzafer abinin bu sözleri pek çok işin kanıtı
olarak ortaya çıkmaktadır. Eskiden genç nesilleri
Sovyet sistemine göre eğitim vermeye komünist
partisi tüm desteği sağlayarak ve kendi amaçları
için edebiyatın tüm gücünden yararlanıyorsa, ama
şuan öyle değildir. Büyük yazarlarımız bile çocuklara özel eser yaratmayı bırak geçimini sağlamak için, onlar maddi gücü olan insanları öven
armağan şiirleri ve onların ataları hakkında
yazıları yazarak vakit öldürmektedir. Bu durumda
manevi değerlerden kopan genç neslin hayata
bakışı, amacı, ve eğlencesi de bambaşka. Yani ne
yapsam da zengin olsam diyen düşüncesi, eğlenceleri elden kaçırmamak için elden geleni yapmak, güç kullanma, serbest yaşam tarzını ve
cinselliği örgütleyen TV kanallarını izlemek ve o
tarzda yazılan düşük kaliteli yayınları okuyarak
vakit geçirmektedir.
Elbette, edebiyatımızın gelişmesinde karşılaşan bu tarz durumları gelişme sırasında kaçınılmayan doğal bir durum olarak değil, çeşitli yan
yetilerin yetkisinden ortaya çıkan geçici bir durum diye bakmalıyız. Geleceğini düşünen manevi
değerine önem verir. Bozulmuş yemek sağlığın
bozulmasına neden olması gibi, kendine yakın
olmayan yabancı manevi değerler de insanın ruhunu zehirleyerek, yanlışlığa yol açabilir. Almatı’nın elması (yani elmanın aport diyen cinsi) sadece
Almatı’da yetişir ve meyvesi bol. Bunun gibi her
bir insan da kendi milletinin manevi değerinden
talim-terbiye alarak yetiştiği zaman diğer halkların seçkin örneklerinden örnek aldığında kendine
hâkim olarak tüm amaçlarına ulaşabilir. Yani, her
bir insanın milli şuurda eğitim alması bir şarttır.
Ama edebiyat, maneviyatın esas kaynağıdır.
Öyleyse, milli edebiyatımıza ve onun alt konusu
642
olan çocuk edebiyatını destekleyerek, onun doğru
yolda gelişmesine ve onun kendi görevini yapması için tüm kolaylıkları sağlamak, bugünün
başlı hedefidir. Şuan Kazakistan’da ele alınan tüm
işlerin ilerlemesi insanı sevindiriyor. Ülkemizin
geleceği olan genç nesilleri milli şuurda eğitmesinde büyük önem taşıyan milli edebiyatımızın
yarını parlak olacağına inanmak isteriz.
UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA FANTASTİKADAN REALLIĞA
Prof. Dr. Əjdər AĞAYEV
Öğr. Gör. İbrahim KURT
Qafqaz Universiteti
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
TOWARDS FANTASTIC TO REALITY IN CHILDREN LITERATURE
ABSTRACT
Nowadays influencing of the development of technology increases the world view of children. The fantastic events which
were told in the fairy tales and stories in the past have been getting real or they are the real ordinary events in this century. From
this point of view the fairy tales and stories have got a new dimension in the children literature. Now towards the realities new
work of arts which can take children attentions and make them curiosity need to be written.
Key words: fairy tale, story, children literature, reality, fantastic
Fantastik əsərlər ruhu coşduran, duyğuları
ayağa qaldıran, oxuyanı həyəcanlandırıb, maraqlandıran və dünyanı öyrədən əsərlərdir. Prof Q.
Namazov yazır ki, dünya ədəbiyyatında elmifantastik janr məşhur fransız yazıçısı Jüe Vernin
(1828-1905) adı ilə bağlıdır. Az sonra geniş yayılan elmi fantastikanın Herbert Uels, V. Bredberi, A.N.Tolstoy, A. Klarik, R.Şekli, Ayzek Əzimov, A. Belyayev kimi məşhur sənətkarları yetişdi. (Bax: Qara Namazov. Azərbaycan uşaq
ədəbiyyatı. Bakı, 2007, səh. 410).
Истяр бюйцклярин, истярся дя ушагларын охумасы мягсяди иля йарадылмыш бядии нцмуняляр
сырасында elmi фантастик ясярляр айрыжа йер тутур.
Мялум олдуьу кими, фантастик ясярляр охужуну
щяйяжанландыран вя сон нятижядя дцнйа сиррлярини, тябият щадисялярини, anladan ясярлярдир. XII
əsrin dahi sənətkarı Nizami Gəncəvinin əsərlərində xeyli elmi-fantastik lövhələr, hekayətlər
vardır. Onun “Xeyir və şər, “İsgəndərin xoşbəxtlər ölkəsinə çatmağı” kimi hekayətlərini balacalar
da böyük maraqla oxumuşlar və oxuyurlar. Бялкя
еля буна эюря дя йазылы ядябиййат формалашдыгжа elmi фантастик ясярляр ясасян ушаглар цчцн
нязярдя тутулмушдур. Бялли олдуьу кими, бюйцйян няслин юйрянмяйя, тябият щадисяляриня, дцнйанын сиррляриня бяляд олмаг ещтийажлары даща
чохдур. Фантастик дцнйаны юзцндя даща чох
якс етдирян мифолоъи ясярляр, наьыллар та гядимдян бюйцклц-кичикли бцтцн инсанлары тябият щадисяляри гаршысында тяяжжцбляндирмиш, онлары
сиррли-сещирли дцнйада айыг йашамаьа щазирламыш вя онларда мцбаризя рущуну формалашдырмышдыр.
Həm Azərbaycanda, həm də Türkiye Uşaq
ədəbiyyatında yer tutan nağıllardaki sıx fantastik
elementlər uşaqları daha çox maraqlandıran və
diqqətlərini çəkən ünsürlər olmaqdadır. Azərbaycan Uşaq nağıllarında olan Sehirli ayna, Uçan
xalça, Sim - Sim qapını aç, Simsiz telefon; Türkiyə uşaq ədəbiyyatında isə Əli Baba və Qırx
Haramılar, Dəli Dumrul, Kəloğlan nağılları və
Təpəgöz kimi nağıllardaki fantastik hərəkət ve
hadisələr bunlara nümunədir.
Наьыллардакы Тяпяэюз, горхунж Див вя
диэяр бу кими образлар эцжчатмаз, яжаиб, залым
кими эюстярilсяляр дя, инсан аьлы иля, тядбирли
дöйцшц иля онлара галиб эялмиш, щятта «жаны шцшя
габда олан» бу яжаиб дивлярин шцшядяки учар
гуш-жанларыны мящв етмякля бирдяфялик йохлуьа
вардырмышлар. Учан халчалар, сещирли цзцкляр,
«Сим-сим» кялмясийля ачылан баьлы гапылар,
симург гушунун йандырылан бир тцкц иля щяйяжан доьуран щадисялярин, кюмяйя ещтийажы олан
инсан арзуларынын чох узагларда дуйулмасы
кими бядии-фантастик лювщяляр ясрляр бойу мараг доьурмуш, амма сиррли-сещирли бир фактор
олараг галмышдыр. Даща чох емпирик биликлярля
жилаланан инсан тяфяккцрц нящайят елми кяшфляр,
ихтиралар йарандыгжа илкин бясит дцнйаэюрцшц тясяввцрляри сону эюрцнмяйян вя йеня дя тябиятин нящайятсиз сиррлярини юзцндя щифз едян елми
биликлярля йцклянmiş вя бу щал юзцнц артыг инкишафын йени мярщялясиндя – йазылы ядябиййатын
формалашдыьы мярщялядя мейдана чыхmış, «80
мин километр су алты иля», «Айа səyahət», «Şarла
беш щяфтя» вя диэяр елмя сюйкянян фантастик
ясярляр йаранmışdır. Инсанын голунун гцввяти,
жялдлийи, чевиклийи, щадисяйя аьыллы мцнасибяти,
фянд ишлятмяси мярщялясинин фантастикасы техниканын сещирли эцжцндян истифадя фантастикасы иля
явяз олунmağa başlanan dövr intellektin inkişafının meydana gətirdiyi fantastikanın yeni mərhələsidir.
Тябии ки, бу явязолунма мярщялясинин йетишмясиня гядяр мцяййян йени дцшцнжяляря
варма мярщяляси olmuşdur. Бу мярщялянин йаранмасы деталы «Короьлу» дастанында ачыг шя643 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi килдя верилир. Гылынж чалмасы, ат цстдя мящарятля дюйцш щярякятляри, яфсаняви эцжя малик
олмасы иля фантастик, ял чатмаз олан Короьлу йени ижад олунмуш тцфянэля таныш олдугдан сонра
«мяним дюврцм битди, йени зяманя эялиб.»дейир. Хяйалларда горунан фантастик образыны
тарихдя йашатмагла кифайятлянир, qılıncını йеря
гойуб, якин-бичинля мяшьул олмаьа башлайыр.
Йахуд эюйляр, ай, улдуз дцнйасы сещирли-сиррли
алям олараг милйон илляр инсанларын наьылларында фантастик дцшцнжяляр мювзусу олмушдур.
Сон 50 илдян бяри ися бу фантастик бахышлар да
йени мярщяляйя вармыш инсан аьлынын эцжц иля
ашкарланмыш эерчякликлярин фантастик дцнйасыны
мейдана гоймушдур. Бу эцн инсанларын «учан
халча» тяхяййцлц садяжя тяййарялярин учушунда
дейил, космик баьлантыларда, айа, улдуза реал
учушларда эерчякляшмишдир. Инди баьлы гапылар
щятта «Сим-сим гапыны ач» кялмясини ешитмядян, инсан щяниртисини дуйан кими ачылыр, мобил
телефон, интернет, телевизор вя с. сещирли эцзэц,
симург гушунун йанан тцкцнц няинки хяйаллара
ютцрмцшдцр, онлары унутдурмаьа башламышдыр.
Инсан аьлынын инкишафы, texniki тяфяккцрцн йени
инкишаф мярщяляси йени бахышлар системини, дцнйанын, тябиятин йени дяркини ортайа гоймушдур. Бу
йени мцщитдя бюйцйян ушаглар реал технолоэийалар мцщитиндя формалашарлар. Дцнянки, йахуд
50, 100 ил, мин ил яввялки фантастик бахышлар да,
дцнйанын фантастикасы да дяйишиб. Bütün bunlar
yeni ədəbiyyatda öz əksini tapmalıdır.
İndiki vaxtda hər sahədə təsirini göstərən texnoloji irəliləmələr uşaqların dünyagörüşünü artırdığı kimi, yeni olanı öyrənmə bacarıqlarını da
artırmıştır. Məlumat axınının sürətlənməsi və yeniləşməsi indiki vaxtda daha da sürətləndiyi üçün
uşaqların əvvəllər 15 yaşında öyrəndiyi və ya
qavraya bildiyi məlumatları bu günün uşaqları 510 il daha erkən əldə edə bilməkdə və ya öyrənə
bilməkdədir. Bu gün artıq 5 yaşındakı uşaqlar
kompüterdən, cib telefonundan istifadə etməkdə,
televiziya kanalları arası keçiş və ya kanalları
axtarışda çətinlik çəkmirlər. Əvvəllər kitablarda
fantaziya olaraq izah edilən və sehirli sözlər
dünyası olan işləri, fəaliyyətləri bu günün uşaqları
bu dövrdə gündəlik fəaliyyətlər olaraq yaşamaqdadırlar. Buna görə də bu günün uşaqlarını çaşdırmaq və ya diqqətlərini çəkmək əvvəlki dövrlərin uşaqlarına nisbətən daha çətindir. Qeyd edək
ki, mövcud bir sıra elmi-fantastik əsərlərdə texnoloji təfəkkürə uyğun və onu inkişaf etdirən
macəralı hadisələr vardır.
644
Azərbaycan ədəbiyyatında Emin Mahmudovun, Namiq Abdullayevin elmi-fantastik əsərləri,
elmi-texniki tərəqqinin fantastik görüntüləridir.
Lakin təxminən yarım əsr əvvəlin fantaziyasıdır.
Yeni dövrün elmi-fantastik əsərləri artıq reallaşan
fantastikanın həm məzmun, həm də modern
əksini təqdim edə bilər.
Tябиятиндя романтика олан, хяйаллар дцнйасындан бой атан bу эцнки ушаьы нежя тяяжжцбляндирмяли, нежя марагландырмалы, нежя дцшцндцрмяли, нежя юйрятмяли? Йазарларымызы бу
эцн бунлар yəqin ki, düşündürür. Бу мясялялярин
бядии щялли цчцн, бизим фикримизжя, яски фантастиkадан еля щямин фантастиканын реаллашмасы олан
эерчяклийя вармалы, ону мцкяммял юйрянмяли
вя бу эерчяклийин бясит тясяввцрляря, йахуд сещирили гцввяляря дейил, тябиятдяки ганунауйьунлугларa, елми наилиййятляря ясасланан мцасир elmi
фантастик əsərlərini йаратмаьа жящд едилмялидир.
Лакин бурада инсана, инсанын мяняви дцнйасына
əxlaqi йанашма унудулмамалыдыр.
Технолоъи имканлы сиррляр ачылса да, инсанын
бу истигамятли хяйаллары-фантастик бахышлары реаллашараг йени технолоъи дцшцнжяляр мярщялясиня
галхса да, онун мяняви дцнйасына рущ верян
амилляр нежя варса еляжя галмагдадыр. Бу суйун шырылтысыдыр, шялалянин ахарыдыр, булаьын думдуру эюзцдцр, мешянин ясяблярi уйудан сясидир, тябиятин ясрарянэиз эюзялликляридир, çıxmaqda
olan günəşi özündə əks etdirən çiçək ləçəyinin
üstündəki şeh damcısıdır, инсанларын мяняви
дцнйасыдыр. Демяли, эерчякляшмиш фантастиканын
доьурдуьу йени фантастика uşağı технолоъи
мцасирляшдирмяйя ня гядяр хидмят ется дя,
инсан щиссляринин, дуйьуларынын, инсани эюзялликлярин формалашмасына хидмятi unutmamalidir. Йекун олараг гейд етмяк истярдик ки, ушаг
ядябиййатында елми-фантастик ъанрын инкишаф етдирилмяси заманын тяляби кими гаршыда дурур.
Елми-фантастик ясярляр жямиййятин йени инкишаф
сявиййясиня уйьун интеллектуал няслин йетишдирилмясиндя мцстясна рол ойнайа биляр.
Uşaq ədəbiyyatı yalnız ədəbi-bədii baxımdan
deyil, sosial-pedagoji yönümdən də xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Elmi-texniki tərəqqi elmi-fantastik əsərlərin yazılmasına geniş imkan verir. Buna
görə də bu gün təsəvvürlər fantastikasından real
texnoloji aləmin fantastikasına kçmək, yer-göy
aləminin, böyük təbiətın ruhu coşduran mövcud
və görünməz olan sirlərinin fantastikasından bəhs
etmək daha təbii görünər.
MİZAH VE ÇOCUK
Erbay KÜCET
Eğitimci-Yazar. TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Birim Amiri
Çocuk Edebiyatçıları ve Sanatçıları Birliği Genel Başkanı
Ankara / TÜRKİYE
[email protected]
Gülmek, Allah’ın sadece insanlara bahşettiği
bir kabiliyettir. Ünlü alman Şairi Goethe de
“Kendi kendisi ile eğlenmesini bilmeyen insan,
olgun insan değildir” diyerek gülme ve eğlenmenin önemini vurgulamaktadır.
Biz millet olarak öyle her şeye gülen insanlar
değiliz. Gülerken bile düşünmesini seven, başkalarının bize gülmesinden, başkalarının yanında
gülünç duruma düşmekten nefret ederiz. Oysa
kendisiyle dalga geçmeye cesareti olmayanların
başka tuhaflıklarla dalga geçmeye de halkları
yoktur.
Birçoğumuzun zorlamayla ciddi görünme endişesi ve gülünç görünme korkusunun olduğu bir
gerçektir. Eskiden mizah ustaları milleti güldürebilmek için saatlerce düşünür, ciddi hazırlıklar yaparlarmış. Şimdilerde ise, espri kaldırımlara düşmüştür.
Çocukluk insan hayatının doğuştan 15-16 yaşına kadar süren ve oldukça uzun bir zaman dilimini kapsar. Çocuk bu dönemin de sorumsuzluğun vermiş olduğu rahatsızlıktan ötürü güler ve
oynar. O dönemde hayatı tozpembe görür. Sıkıntıları önemsemez, hayat neşelidir. Çocuk, yetişkinin küçük bir örneği değil, kendine özgü
sıfatları olan bir varlıktır. O’nun hayal gücü çok
fazladır. Bu dönemde edebiyattan da bir oyun tadı
almak ister. Onun için dir ki çocuklar için yazılar
kitaplar da eğlendirmek ve eğitmek, faydalı olmak
ve zevkli olmak daima birliktedir. Ancak çocuk
edebiyatımızda ne yazık ki nükteyi, ince alayı
bir üslup ve anlatım içerisinde veren örnekler
sınırlıdır.
Çocuklar, Nasrettin Hoca’yı çok severler. Hiç
görmedikleri halde hayal dünyalarında beyaz
sakalı ve tonton tipi ile Nasrettin Hoca yaşatılır.
Çünkü hemen her çocuk Hoca’mızın fıkralarından
birkaçını bilir. Nasrettin Hoca’yı çok seven çocuklar anne ve babalarından, yakınlarından bu fıkraları dinleye dinleye büyürler. Kimi zaman güler,
kimi zaman da ders alırlar. Çocukların küçük
dünyalarına yeni kapılar açan Nasrettin Hoca fıkralarının öğüt verici olduğunun da altını çizmek
gerekir.
Çocuk eğitiminde mizahın yararının tartışılamayacağı gerçektir. Bir konuyu çocuğa anlatır-
ken, onun adapte olmasını sağlamak ve hafızasına
hâkim olması için mizahın etkisi fazladır. Fakat
bu mizah ölçülü olmalıdır. Mizahta ölçüyü kaçırırsak fayda yerine zararını da görebiliriz. Bu
konuda eğitimcilerin bir başka belirlemesi ise,
seviyesi ve miktarı tam ayarlanamayan mizahın
öğretici olmadığı hatta çocuğu tembelleştirdiği
yönündedir.
Çağımızda bedenen sağlıklı görüntü verse
de ruhen rahatsız hatta rahatsızlığının bile
farkında olamayan bir nesil yetişmektedir. Bu
konuda çocuk edebiyatı ile uğraşanlara önemli
sorumluluklar yüklenmektedir. Görselliğin cazibesine kapılmış olan çocuklarımızın gelenekten
kaynaklanan eserlerle kuşatılarak, çağımızın çocuklarımızca yakalanmasına yardımcı olabilecek
tarzın geliştirilmesi gerekmektedir. İşte burada
karşımıza mizah kavramı çıkmaktadır ki, mizahı
iyi kullanarak çocuklarımıza iyiyi, güzeli, doğruyu ve inanç değerlerimizi eğlendirerek aktarma imkânımız olabilir. Bugün televizyonlar
çocuklarımızı kitaplardan koparmış durumdadır.
Çizgi filmler, pespaye kamera şakaları, laçkalaşmış komedi programları çocukların ilgisini daha
fazla çekmektedir.
Geleneksel Türk evlerinde çocuklarımız ilk
yaşlarda sevgiye doyduklarından verilen sevgi
çocuğu bağlayıcı niteliktedir. Gerekenden fazla
ilgi gören çocuk şımarır; çoğu kez de sevgiye
boğulur. Okumayla birlikte kitaplara yönelen çocuklar, başkalarının gözlemlerinden, deneyimlerinden, düşüncelerinden yararlanırlar. Bu nedenle
çocukların sağlıklı, zihinsel ve ruhsal bir gelişme
içerisinde okuyabilecekleri kitaplarda da birtakım
niteliklerin aranması zorunludur. Bu açıdan önce
çocukların hangi çeşit ve hangi kalitedeki eserlere
karşı ilgi duyduklarına dikkat etmek gerekir. Zira
çocuk, okumayı daha doğrusu anlayarak okumayı yine okuma yoluyla kavrar. Burada söz
konusu olan yazılanı çocuğa indirgemek değil,
çocuğu yazılara yükseltmektir.
Şayet bana bir çocuk kitaplığı kur deselerdi
işe masal kitapları ile başlardım. Çünkü masallarda çelişki vardır. Çelişkinin olduğu yerde de
mizah vardır. Çocuklar her dönemde gülmek, neşelenmek isterler. Çocukların bu ihtiyaçlarını da
fıkralar karşılayabilir.
645 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Çocuk edebiyatında çocuklara öğüt ve ders
verilmeli mi? Bu soru eskiden beri tartışılmaktadır. Eğitimcilerin ders verme anlayışının uygulandığı yerlerde çocukların bu tür eserlere ilgi
göstermediklerini, hatta bu tür eserlerin gizli gizli
okunduğu yönünde görüşleri vardır. Bu nedenle
çocuklar için eser veren sanatçıların hem yazar,
hem ruhbilimci, hem beğenisi olan bir çizer ve
hem de basımcı gibi düşünmek zorunda olmaları
ve çalışmalarını ona göre düzenlemeleri gerekmektedir. Çocuklar için hazırlanan eserler de
sanat değer bulunması kadar, çocuk psikolojisinin
ilkelerine de ihtiyaç vardır.
Atalay Yörükoğlu bu konuda “Çocuklar
için yazmak yüreklilik işidir. Yetişkinleri söz
boğuntusuna getirebilirsiniz, ama çocukları
getirmezsiniz, okumaz atarlar öyle yapıtı. Açık
olacaksınız, düşünceleriniz duru olacak, kavramlarınız seçik olacak, diliniz anlaşılır olacak
çocuklar için yazarken.”(1) diyor.
Gerçekten de çocuklar için yazan ve çizenlerin işi zordur. Çünkü İngiliz şairi Wordsworth’da “ Çocuk insanın babasıdır” derken, Rousseau da “Çocukluk, mantığın uykusudur” özdeyişleriyle bir gerçeğin altını çizmektedirler.
Çocuk, kendisine sunulan eserdeki kişilerin,
kahramanların çocuk veya büyük olmasına da
önem vermeden kahramanların davranışlarını
inceler veya örnek alır. Onun içindir ki çocuklar
için yazılan eserlerde mizahın dozunun iyi ayarlanması mecburidir. Ufak bir yanlışlık çocuğun
hayal dünyasında büyüyeceği gibi ileriki hayatında da derin yaralara yol açabilir. Yani salt güldürebilmek amacıyla yanlış bilgileri çocuklara
vermek doğru değildir.
Öte yandan çizgi filmler gibi oyalamayı
amaçlayan ve sanat değeri tartışılan, çocuğun
dünyasıyla çelişen, gayesi belli olmayan yayınların da ticari kaygılarla ortaya çıkması tartışılmalıdır. Çocuk kitabında eğlendirmek ön planda
olmalıdır. Yazar eğlendirirken çocuklara bilgi yığını vermekten de kaçınmalıdır.
Ziya Gökalp de bu konuda “Bir çocuk hangi
kitapları anlar ve zevk alırsa onu okuyabilir.
Anlamadığı, hoşlanmadığı kitapları, zorla okutursanız kitaptan nefret eder.” (2) diyerek çocuklar için yazılanların okutulması için gerekli
ilkelerden bahsetmektedir.
Cumhuriyet döneminde birçok gazete çocuklar için özel ilaveler yayınlamış. Bu ilavelerde
daha çok eğlendirici ve karikatürlere ağırlık verilmiştir. Çünkü çocuklar bu türlerden hoşlanmaktadırlar. Çocuk dergilerinde de fıkraların,
gülmece yazılarının, karikatürlü bulmacaların ve
çizgi romanların bulunduğu sayfalar daha fazladır
ve daha çok okunmaktadır. Bu gerçek ortadayken
646
çocukların mizaha olan tutkusu aşikârken, çocukları mizahtan uzak düşünmemiz mümkün değildir.
Çocuklara bilgi aktarımının mizahi türle daha
kolay olduğuna inanarak, çocuk edebiyatı ile
uğraş verenlerin eserlerinde gülmeceyi ön plana
çıkarmalarının yararlı olacağını yineleyerek yazımı noktalıyorum.
KAYNAKLAR
1.
“Çocuk Yazını”, Türk Dili, Sayı.311, Ağustos 1977,
S.93
2.
Makaleler, VII, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1982, S.95
XANIMANA ƏLİBƏYLİ YARADICILIĞININ
BƏDİİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Dr. Ətrabə GÜL
Qafqaz Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN
ART FEATURE OF HANIMANA ALIBEYLI`S CREATIVITY
ABSTRACT
This article deals with the creativity of one of the contemporary Azerbaijani children`s literature representatives Khanimana
Alibeyli and her place in the literature. Some interesting poems of the poetess have been analysed in this article.
Key words: Hanımana Alibeyli, children`s literature, poetry
Ушаг аляминин, ушаг тяхяййцлцнцн, бу сещирли дцнйанын рянэарянэ чаларларыны юзцнямяхсус бир сяняткарлыгла гялямя алан шаирлярдян бири
вя бялкя дя биринъиси Ханымана Ялибяйлидир.
Чаьдаш ушаг поезийасынын gюrkяmli nцmayяndяlяrindяn олан шаиря мцхтялиф мювзуларда гялямя
алдыьы шеирляриндя аз йашлы кюрпялярин бюйцк дцнйасыны еля щиссля, дуйумла тясвир едир ки, санки
мяшщур ряссам юз сещирли фырчасы иля чякдийи табло
гаршысында инсаны щейрятдя гойур. Бу бир фактдыр
ки, ушаг ядябиййаты нцмунялярини йаратмаг диэяр
нюв ядябиййат нцмунялярини йаратмагдан гат-гат
чятиндир. Щяр бир ушаг бир дцнйадыр. Вя бу дцнйайа эирмяк, онун бязян эюрцнян вя бязян дя
эюрцнмяйян тяряфлярини щяссаслыгла дуймаг вя
гялямя алмаг асан дейил. Ханымана Ялибяйлинин
ушаглар цчцн йаздыьы истяр лирик-дуйумлу, истярся
дя диэяр мязмунлу шеирляриндя башлыъа вурьу
Вятяндир, Вятяня ешг, Вятяня мящяббятдир.
Щейранам щяр чаьына
Баьчасына, баьына.
Йыхылан айаьына,
Азярбайъаным мяним.
Буруглар санки мешя,
Фантан вурур щямишя,
Достлуьу едиб пешя
Азярбайъаным мяним (3, 21)
Бу мисраларда вятянин мцгяддяслийини, ана
кими язиз олмасыны, лазым эялярся уьрунда
ъаныны гурбан вермяйин лабцдлцйцнц эюстярян
шаиря ейни заманда ону тясвир едяркян ян цмдя
ъящятлярини инъя шаир гялби иля тяряннцм едир:
Хязяр кюпцрцб дашыр,
Гумлу сащиля ашыр;
Щярдян нефтя гарышыр, –
Азярбайъаным мяним (3. 21)
Ханымана Ялибяйли шеирлярини ушаг дцнйасы
иля баьласа да, онун лирикасында бязян бир
нисэил, поезийамызда ян бариз мювзу кими щямишя диггятдя олан «Араз дярди» дурур.
Сянсян Аразым, Кцрцм,
Гойнунда щяйат сцрцм.
Юпцм сяни мющцрцм –
Азярбайъаным мяним (3, 21)
Шаиря щарада олурса олсун, онун гялби доьулдуьу, бюйцйцб бойа-баша чатдыьы мцгяддяс
Вятяндядир, Азярбайъандадыр.
Мян сяни Кябя саным,
Кешийиндя дайаным
Йаша, ъийярим-ъаным.
Мяним Азярбайъаным (3, 21)
Йарадыъылыьы сон дяряъя зянэин олан, йцзлярля бири-бириндян эюзял, рянэарянэ шеирляр йазан Ханымана Ялибяйли «Щягигятян дя юз тясвир
вя ифадя тярзи, юз образлар алями, башлыъасы ися,
юзцнямяхсус шеир дили, охуъусуна мцраъият тярзи
олан орижинал бир гялям сащиби» (2, 8) кими
диггяти чякир. Шаирянин юз язиз ювлады гядяр
севдийи, язизлядийи балаъа гящярманлары бюйцк
арзуларла йашайан, щямишя ишыьа доьру ъан атан,
саф, тямиз дуйьулу кюрпялярдир:
Гышда шахтада, бурда
Эцняш чимир щовузда.
Бярк истисиндя йайын
Чимир суйунда чайын
Одур ки, пар-пар йаныр,
Щяр тяряф ишыгланыр.
Гой эятирим ляйяни,
Су тюк йуйундур мяни.
Ай ана, бюйцйяндя
Эцняш оларам мян дя (3, 21)
Ханымана Ялибяйли фярди бир цслуба малик
сяняткар шаир кими ушаглар цчцн йаздыьы шеирлярини даима кюрпя тяхяййцлцнцн гаврайа биляъяйи
бир бичимдя йазса да, онун мязмуну дярин,
щятта бюйцкляри дцшцндцрян поетик бичимли
шеирлярдир.
647 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Чухур мящяллясиндя
Бир Щаъылейляк варды;
Палыдын зирвясиндя
О севинъля йашарды.
Даьлар башында Шуша,
Йашыл гойнуну ачар;
Атлас донлу о гуша
Гызыл эцл ятри сачар (3, 22)
Дцшмян тапдаьы алтында галса да, юз мяьрурлуьуну итирмяйян еля даьларын башында даьвцгарыны сахлайан Шуша ня гядяр гаранлыг,
зцлмят ичярисиндя олса да, еля Шушадыр. Эцняш
чыханда онун йараларына мялщям гойур, эяляъяйиня ишыг сачыр. Шаир Щаъылейляйи, бу мцгяддяс
гушу Шушанын ян аьыр эцнляринин шащиди кими
верир, балаларынын пярваз едиб учacaьы цмиди иля
ону охшайыр:
Ай Аллащ, тез йол еля,
О мяни салсын йада.
Лейляйим, пярваз еля.
Ахтар мяни дцнйада.
Яйнимдя бир тязя дон,
Uч эял гачгынлы йурдa;
Дцз чадырын цстя гон,
Эюзлярям сяни бурда (3, 22)
Шаир гялбляри риггятя эятирян бу айрылыьын ня
вахтса сона чатаъаьыны, юз исти оъагларындан
олан, вятян щясрятлиляринин доьма Шушайа гайыдаъаьына яминдир. О, бу айрылыгдан йаранан
йаньыны чох тясирли вя образлы тяряннцм едир:
Дарыхырам, нейляйим,
Достдурса тапар мяни;
Язиз Щаъылейляйим,
Уч, эялиб апар мяни (3, 23)
Бцтцн вятян ювладлары кими Ханымана
Ялибяйлини дя Азярбайъанын айрылмаз, дилбяр
эушяси олан Шушанын дярди цзцр, бу «Аллащ
яманяти» олан торпаьын мурdarlарын tapdaьы
altыnda qalmasыna дюзя билмир:
Ей ъаным-эюзцм Шуша!»
Ей ширин сюзцм Шуша!
Дюнцм бир гызыл гуша. –
Гойнуна учум, Шуша!!!
Торпаьында чюкцм диз,
Цряйимин ян язиз
Одлу мящяббятисян, –
Аллащ яманятисян (3, 30)
Бу мисраларла шаир ушагларда торпаьа мящяббят щисси йаратмагла бярабяр йаьы дцшмянля амансыз олмаг щиссини ашылайыр. Гартал кими
мяьрур олмаьы, щямишя Вятян цчцн дюйцшя щазыр олмаьы тювсийя едир.
648
Шаирин гящряманы кичик йашлы олса да, кишиляр
кими щярякят етмяйи, онлар кими олмаьы арзулайыр.
– Ана, иъазя вер эедим давайа,
Даш атарам дцшмяня топа-топа.
– Оьул, ач пянcяряни, бах щавайа,
Эюйдян йеря гар йаьыр лопа-лопа!!!
– Ана, эедим силащлары йаьлайым,
Ана, эедим йаралары баьлайым.
– Оьул, дава кишилярин ишидир,
– Бяс дейирдин мяним оьлум кишидир…
(3, 170)
Ханымана Ялибяйли йарадыъылыьы рянэарянэдир. Бязян онун шеирляриндя црякляри риггятя
эятирян, аьрыдан, сызладан мисралара раст эяляндя эюзлярин гаршысында кювряк, щяссас гялбя
малик бир ананы эюрцрсян. Шаиря санки йаратдыьы
образын, гящряманынын анасыдыр. Ананын ке ирдийи щиссляри о гядяр тябии, инандыръы верир ки,
шеири охуйанда тясирлянмямяк олмур:
Даь цстцня ахшам чюкцр,
Цз тутдум баш хийабана.
Аьлайырды щюнкцр-щюнкцр,
Щардаса бир дярдли ана!!!
Мян сяня байрам ахшамы
Эятирмишям набат, ноьул
Йандырдым хончада шамы,
Байрамыn мцбаряк оьул!!!
Бяс уъалан о ня сясдир,
Охшамыр фярйада, аща?!!!
Оьул дейир: «Ана бясдир,
Ахшамдыр, эет евя даща
Лап архайын оларам мян,
Эюз йашыны силсян, ана
Инъийиб кцсярям сяндян,
Мяни юлмцш билсян, ана». (3, 170)
Бу бир нечя мисрада Вятян цчцн, мцгяддяс
торпаг цчцн гурбан эедян щяр бир ювладын
ябяди йашар олаъаьы, юлцмсцзлцйц тяряннцм
едилир. Шаир оьулун дили иля бунлары демяк истяйир:
«Сящидляр юлмцр .Онлар цчцн аьламайын.Onlar
диридир».
Ханымана Ялибяйли иманлы бир ханым иди.
Академик Бякир Нябийевин чох доьру
олараг, узагэюрян бир мцдрикликля сюйлядийи
кими, Щягигятян дя Ханымана Ялибяйли «иман
сащиби иди». Аллаща баьлылыг, сямави китаб олан
мцгяддяс Гураны язизляйиб, охумаг вя онун
щяр айясиня мящяббятля йанашмаг, шаирин йаздыьы шеирлярин ясас гайяси олмушдур. Бу бахымдан онун, «Аллащу Якбяр», «Гуран», «Йалвардым Аллаща», «Гапылар» адлы шеирляри шаирин
Танрыйа сонсуз истяйинин тязащцрцдцр!
Materiallar
Мави рянэли эюйлярин гуъаьында
Тязяпир нурланыр сящяр чаьында.
Эюйярчинляр ойаныр тязя-тязя,
Эащ эюйя учурлар, эащ да эцнбязя.
Доланырлар Тязяпирин башына,
Щейран-щейран йашыл эцнбяз дашына.
Еля бил верирляр дцнйайа хябяр:
Йа Аллащу Якбяр, Аллащу Якбяр!
(3, 99)
Ханымана Ялибяйлинин дили чох айдын,
тямиз, ряван, ушагларын там баша дцшя биляъяйи
бир тярздядир. «Мяктябягядяр вя мяктяб йашлы
ушаглар цчцн тяравятли, ширин вя мяналы шеирляр,
поемалар йазмыш» (1, 220) Ханымана Ялибяйли
ирси щяссас гялбли, кювряк бир ханымын цряк
чырпынтыларынын мящсулудур. Онун истяр шеирляринин, истяр поемаларынын вя истярся дя пйесляринин заман-заман йаддашларда из гоймасы
ушаг вя бюйцклярин дилляринин язбяри олмасы бу
бюйцк сяняткара ел мящяббятинин ян бариз
тязащцрцдцр.
ЯДЯБИЙЙАТ
1.
2.
3.
4.
Азярбайъан совет ядябиййаты тарихи. 2 ъилддя, ЫЫ ъ.,
Аз. ССР ЕА няшриййаты. Б., 1967, с. 220
Бякир Нябийев. «Ушаг ядябиййатымызын ханым анасы
(Ханымана Ялибяйли ясярляри 3 ъилддя. Ы ъ., Бакы, 2008
Ялибяйли Ханымана. Ясярляри 2 ъилддя, Ы ъ., Бакы:
Аврасийа пресс. 2008
Ялибяйли Ханымана. Ясярляри 2 ъилддя, ЫЫ ъ., Бакы:
Аврасийа пресс. 2008
649
TÜRKİYE ÇOCUK EDEBİYATINDA ŞİİR VE NEDEN
ÇOCUKLAR İÇİN YAZDIM
Gökhan AKÇİÇEK
Şair
[email protected]
Tanzimat ile başlayan yenilikçi yaklaşım, batı
kaynaklı edebiyat türlerinin ülkemizde de ilk örneklerinin çıkmasına önayak oldu. Çocuklar için
edebiyatın ilk numuneleri bu dönemin etkisiyle
vücut bulmuştur.
İ.Alaattin Gövsa (1889-1949) ”Çocuk Şiirleri”, Ali Ulvi Elöve (1881-1975) “Çocuklarımıza
Neşideler”, Tevfik Fikret (1867-1915) “Şermin”
ve Ziya Gökalp (1875-1924) “Kızıl Elma”ile
Türk Çocuk Edebiyatının ilk başarılı şiir kitaplarını çıkardılar. Başlangıçta benimsenen didaktik
ve faydacı yaklaşım maalesef günümüze kadar
etkisini sürdürerek geldi. Has edebiyatın ciddi verimleriyle karşılaşmamız Türk şiirinin en büyük
ustalarından Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın, çocuklar
için yazıp yayımladığı “Açıl Susam Açıl”(1967)
ve “Kuşayak” (1971) isimli şiir kitaplarıyla oldu.
Bahsedilen kitaplar, Türkiye Çocuk Edebiyatı Şiir
kolunda, edebi seçicilik ve duyarlılık açısından
yeni bir dönemi de işaret ederler.
1970’den sonra çıkan birçok çocuk kitabında,
dönemin siyasi görüşlerine ait izleri yoğun olarak
görebiliriz. Moda bir anlayışla edebi ve estetik
yaklaşımın pek hâkim olmadığı metinlerden oluşan yüzlerce ürün ve bu ürünlerin yarattığı hayal
kırıklıkları anılan sahada eser verecek olan çoğu
yazarı da korkuttu. Bu belirsiz döneme, çocuklar
için müstakil bir edebiyatın olup olamayacağı
tartışmaları da eklenince, gündem içinden çıkılmaz bir hal aldı.
İçinde çocuk temi geçen, çocukluk dönemine
vurgu yapan, çocuğu ve çocukluğu tarif eden bütün şiirleri, edebi bir ölçüden, estetik bir süzgeçten, sanatsal bir beğeniden geçirmeden çocuklarımıza sunabilir miyiz? Maalesef “Çocuk Edebiyatı” bu anlayışın etkisi altında ürün verenlerin
sahası olarak değerlendirildi. “Çocuklar İçin Şiir”
üst başlığıyla yayımlanan şiirsel metinlerin çocuk
duyarlılığı taşıyıp taşımadıkları hatta edebi bir
değer ifade edip etmedikleri şimdiye kadar ciddi
anlamda da pek tartışılmadı.
Bu kemikleşmiş olgudan çağdaş bir solukla
sıyrılan ve Fazıl Hüsnü Dağlarca’yı takiben ürün
yayımlayan şairlerden Yalvaç Ural’ın “Müzik Satan Çocuklar”ını, Cahit Zarifoğlu’nun “Gülücük”ünü, Mustafa Ruhi Şirin’in “Gökyüzü Çiçekleri”ini ve Mevlana İdris Zengin’in “Kuş Renkli Çocukluğum”unu modern Türk şiirinin en güzel
çocuk edebiyatı şiir örnekleri olarak anabiliriz.
650
ÇOCUKLAR İÇİN YAZMAK
Asaf Halet, 1950’li yıllarda “Benim en güzel
çocukluğumu ahmak bir ayak ezdi” demişti. O
günlerden bu güne değişen bir şey yok. Ahmak
ayaklar her ülkede görev başında. Birleşmiş Milletler raporuna göre son on yıldaki savaşlarda
ölen çocuk sayısı 2 milyonun üzerinde.
Çocuklar için yazmak… Ne müthiş bir iddia.
Ben, çocuk acılarının paylaşılarak azalacağı inancıyla yazıyorum. Günümüz yazarlarının çoğu,
özellikle Çocuk Edebiyatı başlığıyla ürün verenler sanki bu çağda yaşamıyormuş gibi yazıyorlar.
Değinmek kabilinden bir iki metin dışında o acılara pek eğilen yok. Çocuk acıları ilgilendirmiyor
onları. Böyle bir sorumlulukları var mı? Yok mu?
Bilemiyorum. Bu biraz da vicdani bir duyarlılık
olsa gerek.
Genç yaşında bir trafik kazasında kaybettiğimiz Anamurlu şair Abdülkadir Bulut’un bütün
şiirlerinin toplandığı kitabının ismi: “Ülkemin
Şiir Atlası”dır. Benim şiirlerim de ölümümden
sonra toplu halde basılacak olsa yakışacak isim
şöyle olabilir: “Dünya Çocuk Acıları Atlası”
Şiirlerim, çocuk acılarının toplandığı bir dünya atlası gibi geliyor bana. Bu atlasın bütün eylem
ve boylamları, bütün meridyenleri çocuk acıları
ile dolu. Şiirimi, acının, zulmün ve çocukluğun
“edebiyatını” yapmadan yazmaya çalışıyorum.
Çocuk Edebiyatı yazarlarının çoğundan ayrılan
yanım da bu olsa gerek.
Şiirlerimi, yaşanıp geçen çocuk acılarına şahit
bir şairin ruhunda kalan izlerin kâğıda geçirilmesi
şeklinde görüyorum. Daha çok o acıların arka planını ve yıllar boyu sürecek olan yankısını dillendirmeye özen gösteriyorum. Diğer şairlerden ayrılan yönlerimden birisi de budur. Çocuk acılarını
tarihe bir kayıt olarak düşmekten öte ruhumuza
ve gelecek kuşaklara sinecek tortusunu hatırda
tutmak…
SÖZCÜKLERİN SIRTINA HAVLU
KOYARAK YAZDIM
Sulu sepken, mızmız bir edebiyata talip olmadım. Daha doğrusu yoksulluğun, acıların ve ölümün “edebiyatını” yapmadım. Yapay duyarlılıkla,
ideolojik tavırla, zoraki öğütle hiç işim olmadı
Materiallar
diyebilirim. Bu ülkenin çocukları şiirlerimde kendilerine rastlayamayacaklarsa niye yazayım. Çocuklar için yazarken sözcülerin sırtına havlu
koyarak yazdım.
Küçüklüğünde mahalle takımına alınmayan
çocukların şiiridir benim şiirim. O takıma seçilenlere uzak düşer bu şiirler… Ülkemizde ve tüm
dünyada hayatı yaşanır hale getirmeye çalışanlar
işte o mahalle takımına giremeyen çocuklardır.
Ve bu gerçek yıllar sonra daha da perçinleşti.
Şöyle ki, Irak’ın işgali sonrası Amerikalı askerlerle top oynayan Iraklı çocuk, Amerikalıların
yamuk topunu kastederek “Bu bizim topumuz
değil” dedi. Ben de buradan haykırıyorum: Küçüklüğünde mahalle takımına giremeyen çocuklar
üzülmeyin, o top bizim topumuz değildi.
Çağımızda her çocuk kanayan bir sözcük. O
sözcükleri, örselemeden alfabedeki yerlerine yerleştirmeye uğraşan; çağdaşlarıyla ön saflarda
yürüyen yazarlarla büyüyecek çocuksu yazınımız.
Çocuk acıları sürdüğü sürece kitaplarımın kapağı
hep açık kalacaktır.
Yürümeye başladığım günden beri, düşmemek,
dizlerimi ve avuçlarımı kanatmamak için alıştığım refleksi, yaşamın köreltici etkisine karşı da
sözcüklerle sürdürmeyi denedim. İyi ki denemişim. Kurtardıklarımla mutluyum. Bu çağın belagatli döngüsüne fısıltılı bir rüzgâr eklemiş oldum.
Tumturaklı bir söyleyişi hiç benimseyemedim. Çocukları ve çocukluğu daha sahici buldum.
Bana emanet edilen kelimeleri hep ceplerimde
taşımak istedim. Dönüp dönüp sığınabileceğim
bir ülkeyi düşledim hep. Şükür ki o ülkenin dolaşımdan kalkmayan sözcükleri var.
Çocuk edebiyatı da genel edebiyatın kurallarıyla var olabilen bir olgu. Burada önemli olan
metnin muhatabı değil, edebiliğidir. Alacağımız
kıstas edebiyat odaklı olmalıdır. Ben, birazda
kendimle konuşarak, iç sesimi yüksel volüme
çekerek mısralar kurmayı denedim. Muhatabımın
hayallerine paralel bir şiir kurmaya özel gösterdim. İstedim ki, sözcüklerim onların alfabesinde
sırıtmasın, destursuzca sızabilecekleri ve oradan
dilediklerince pırıltılar devşirecekleri bir atlasları
olsun.
YAZILMAYAN AN YAŞANMAMIŞTIR
Şiirlerimle, çocukluğumun izdüşümünü aradım durdum. Büyüdükçe yaşamın bizden çalındığını fark ettim. Buradan hareketle yazılmayan
an’ın yaşanmadığına şahit oldum. Yazılmayan an
yaşanmamıştır diyebiliriz. Daha doğrusu o “an”
kayıptır. Ve bir daha geri dönmemek üzere mev-
simlerin kapısını çekip gitmiştir. Yazmak, yangından eşya kurtarmak gibidir. Selin önünde sürüklenenlere can havliyle sarılmak… Neden mi
çocuklar için yazıyorum? Hiç büyümedim de ondan. Misketleri kaybolmuş, uçurtmasını rüzgâra
kaptırmış, balonlarını ise yitirmiş bir çocuk, gece
gündüz içimin sokaklarında dolaşıyor. Birileri ise
o çocuğa boşuna beklediğini söylemeye cesaret
edemiyor.
DALINA KÜSEN YAPRAK
Bazen gömleğinizin, ceketinizin ya da hırkanızın bir düğmesi gevşer, sarkar, düşecek gibi
durur. Siz de düşüp kaybolmasın diye koparır, bir
çekmeceye yahut cebinizin bir köşesine atar,
diktirmeye vaktiniz olmadan da büyürsünüz.
Yıllar sonra aynı giysiyi kardeşiniz giydiğinde
fark edersiniz o düğmenin eksikliğini. Çekmecelerde veya cebinizde o düğme hep beklemiştir.
Çocukluğum da böyle, hiçbir yere gitmeden bekledi durdu anılarımda, rüyalarımda, defterlerimin
arasında, gömleğimin cebinde… Bana bunca şiiri
çocukluğum ve çocuk acıları ve yazdırdı diyebilirim. O düğmeyi kaybedenler çocukluğunu ve
şiiri de kaybetmişlerdir. Umarım sizin de bir yerde saklı düğmeniz vardır.
ÇOCUKLUK, İNCE SIZI…
Çocukluğumun geçtiği coğrafya gerçekten de
ülkemizin en güzel yerlerindendi. Ordu’da doğdum, büyüdüm. Aynı zamanda, ailemin köken
olarak bağlı olduğu Giresun-Alucra ile de irtibatımızı koruyorduk. Okulların tatile girmesiyle
birlikte, bir aya yakın bir süre kaldığım Alucra,
bana oldukça ilginç geliyordu. Sahile nazaran
daha gizemli renkliliği barındıran köyümüz, Anadolu’nun tüm içtenliğini ve sıcaklılığını da tattırıyordu bize. Şanslıydık galiba. Tabiatı bu günlerdeki tahrip olmuş haliyle değil, doya doya tüm
canlılığıyla yaşadık diyebilirim. Bir yanda masmavi deniz, martılar, güvercinler, yeşilin yeryüzünde görebileceğimiz bütün tonları ile bezenmiş
Karadeniz kıyıları; diğer yanda uçsuz bucaksız
buğday tarlaları, gelincikler, karanfiller, kekik ve
nane kokulu çaylar, madımak, tarhana ve erişte
tüten sofralar… Bembeyaz atların çayırlarda kuğu
gibi süzülüşü… Irmakların geçtiği köylere bıraktığı uğultu, suların köpüklerle yıkadığı yosunlu
taşlar… Denizyıldızları, kumsallara çizilen düş
artıkları, bulutların gökyüzüne kattığı cümbüş,
ateş böceklerinin ışıltıları, rüzgârın saçlarımıza takılan busesi… Bütün bunlardan sonra şair olmasaydım, sanırım bana haklarını helal etmezlerdi
hiçbiri.
651
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi HAYATA KARIŞAN SÖZLER
Bir kaç senedir okullarda verdiğim konferanslarda öğrencilere hep şöyle seslendim: “Edebiyat, inceliklerimizin tezahürüdür. Yepyeni dünyalar kurarken, hayata dönük yüzümüzü, sözcüklerin büyülü ışıltılarıyla bezemeliyiz. Yolumuzu,
diğer insanların tekdüze hayallerinden ayıran bir
kavşağa çıkarmayı ancak edebiyatla başarabiliriz.
Emin olun, en umutsuz anlarınız da bile sözcükler
sizi benzersiz bir coşkunun eşiğine bırakacaktır.
Deneyin ve görün, bir kitaptan sonra karamsarlıklarınız mutlaka azalacaktır. Edebiyat, şiir, öykü
sizleri onurlu ve vazgeçilmez kılacaktır. Yaşamın
sizden çaldıklarını başka türlü telafi edemezsiniz.
Ömrünüze yayılan düş kırıklıklarını edebiyatın
derin ve sağaltıcı soluğuyla örtebilirsiniz. Kültür
kitaplarını biricik yoldaşınız kabul edin. Bakış
açınızın değiştiğini, akıp giden günlerin hissedemediğiniz yankısının sözcüklerin tınısına tutunduğunu, oradan yaşamlarınıza karıştığını göreceksiniz.” Onca uğraşı bir tek çocuğu dahi kitapla,
edebiyatla kaynaştırırsa kendimi mutlu sayacağım.
ŞİİİRİ GİTMEK KENDİNE GİTMEKTİR
Geçen her otobüsün, kalkan her trenin, demir
alan her geminin içinde olmak istedim. Zaman
zaman kendimin değil de başkasına ait bir hayatı
yaşadığım izlenimine kapıldım. Bu çelişkiden
sıyrılmak, gerçeğin ayrımına varmak için kendi
yöntemimi geç de olsa buldum. Bazen bedenime
bazen de ruhuna çentik attım. Şiirlerim o çentiklerdir.
652
MÜASİR UŞAQ ƏDƏBİYYATININ PROBLEMLƏRİ
Qəşəm NƏCƏFZADƏ
Azərbaycan Yazıçılar Birliyi
Uşaq Ədəbiyyatı Şöbəsinin müdiri
Bakı / AZƏRBAYCAN
Poeziya zamanın bir an ayaq saxladığı yerdir.
Poeziya zamanı bizə hiss elətdirən Allah möcüzəsidir. Məncə, zamanı ən çox uşaqlar hiss eləyirlər.
Uşaqlar dünyanın ilk şeiridir. Dünyanın ilk şeiri
olduqları üçün də dünyanı yaxşı duyurlar. Məsələn, biz ağacdan pəncərə düzəltmək istəyirik, onlarsa ağacın budaqlarından yelləncək asmaq fikrindədirlər.
Uşaq atasından soruşur:
– Dənizi kim qazıb, gəmilərin ayağı yerə
çatırmı?
Demək, uşaq dünyanın heyrətidir. Uşağın heyrətisə onun şeiridir. Demək, uşaq şeiri uşaqlara
dünyanı necə göstərəcəyimiz haqda deyil, onların dünyanı necə görmələri barədədir.
Təəssüflər olsun ki, çox zaman biz uşaq düşüncələrinə, duyğularına öz böyük fikirlərimizi,
nitqimizi, dilimizi pərçim eləmişik. Uşaqları böyük kimi danışdırmışıq. Uşaq böyük kimi düşünəndə ölür. Beləliklə, bu günkü uşaq şeirimizin
fəlsəfəsi çatmır.
Uşaq şeirində əsas meyarlardan biri dil məsələsidir. Şeirin dili yumşaq və həlim olmalıdır. Şeir
uşağın dilində yumşaq və rahat nəfəs almalıdır.
Nizamidən bu günə qədər bütün ədəbi məqamlarda fikir aydınlığı, sözün semantik mənasına, təfəkkür çevikliyinə dilin daxilinə nüfuz etmək əsas
məqsəd olub. Nizami heç bir əsərini uşaqlar üçün
yazmayıb. Sadəcə olaraq Nizaminin dövründə və
sonralar da yazılan əsərləri uşaqların yaş mərhələlərinə görə müəllimlər qruplaşdırıblar və bununla dərsliklər, məktəblər, qiraətxanalar yaranıb.
Kim deyə bilər ki, Ənvər Məmədxanlının «Buz
heykəl» hekayəsi ancaq uşaqlar üçündür və ya
əksinə. Kim deyə bilər ki, «Od tutub qırmızı atəşlə yenə yandı üfüq» şeiri ancaq böyüklər üçündü
və ya əksinə. Kim deyə bilər ki, M.Cəlilin «Saqqallı uşaq», «Poçt qutusu», «Pirverdinin xoruzu»,
A.Şaiqin «Məkub yetişmədi» hekayələri ancaq
böyüklər üçündür və ya əksinə. Demək uşaq və
və böyük ədəbiyyatı bölümü ən çox pedoqoji termindir. Və bu gün uşaq ədəbiyyatınn əsas problemlərindən biri də böyük və uşaq ədəbiyyatına
kəskin fərq qoymağımızdı.
Uşaqlar ilk dəfə mənsub olduqları xalqın
dilini onun ədəbiyyatı vasitəsilə daha mükəmməl
öyrənir. Şübhəsiz ki, dişləri çıxmayan körpə çö-
rək yeyə bilmədiyi kimi, təfəkkürü formalaşmayan uşaq da dediyi sözlərin mənasını öyrənə bilməyəcək. Çünki ona ən əvəl ilıq, aydın tələffüz
olunan sözlər, bir növ təfəkkür lazımdır. Təfəkkürü isə dil yetişdirir. Məhz M.Ə. Sabir müəllim
olduğu üçün «Uşaq və buz» şeirini çox aydın,
sadə və mənalı, həm də əruz vəznində yazmışdır.
A.Şaiq, A.Səhhət, R.Əfəndiyev, C.Səbrayılbəyli
məktəbdarlıqla məşğul olduqlarına görə onların
uşaq şeirlərinin dili sadə və aydındır. Bir sözlə,
uşaq ədəbiyyatı ilə məşğul olan şairin pedoqoji
təhsili olması vacibdir.
XIX əsrin sonlarında, xüsusən «Əkinçi» qəzetinin nəşrindən sonra yeni ictimai fikrin, habelə
uşaqların bədii dünya görüşünün formalaşması
üçün yeni yollar açıldı. S.Ə.Şirvaninin «RəbiülƏtfal», «Tasül-Kütüb», Çernyayevskinin Vəlibəyovla birlikdə hazırladıqları «Vətən dili», R.B.
Əfəndiyevin «Uşaq bağçası», A. Şaiqin «Gülzar»,
«Milli qaraət kitabı», «Uşaq gözüyü», A.Səhhətin
«Türk ədəbiyyatına ilk qədəm», Ağazadənin
«Məktəb məcmuəsi», F.Köçərlinin «Balalara hədiyyə» dərslikləri yarandı və bütün bu dərsliklər
Azərbaycan Pedoqoji tarixinin əsası olaraq, ictimai fikrimizin formalaşmasında, dilimizin ərəb
və fars tərkiblərindən təmizlənməsində mühüm
rol oynamış oldu.
1906-cı ildə müəllimlərin qurultayından sonra
məktəblərimiz üçün «Dəbistan», «Rəhbər» və
«Məktəb» jurnalları nəşrə başladı. N.Nərimanovun S.M.Qənizadənin S.S.Axundovun, A.Şaiqin,
A.Səhhətin, M.Mahmudəyovun yaxından köməkliyi ilə bu jurnallar dilimizin, mənəviyyatımızın
inkişafı yolunda məşəl oldu. Şübhəsiz ki, bu jurnallarda uşaqların dərk edə biləcəyi və öyrənəcəyi
çox maraqlı şeirlər, hekayələr və nağıllar çap
olunurdu. «Uşaq və buz», «Keçi», «Gəl, gəl, a
yaz günləri», «Can gülüm, can, can», «Dovşan»,
«Durna», «Vətən» və başqa məşhur şeirlər bu
dövrlərə təsadüf edir. A.Şaiqin, A.Səhhətin,
Şaiqin, Mahmudbəyovun uşaq şeir yaradıcılığında ən başlıca uğurları onda idi ki, onlar xalqın
içərisində məşhur olan və ən çox sevilən mahnı
ritmləri üzərində yazıb yaradırdılar. Bununla
onlar öz şeirlərini xalqın ruhuna yaxınlaşdırır və
bununla da xalq öz içindən çıxan şeyi asan əzbərləyir və heç zaman da unutmurdu. A.Səhhət, A.
Şaiq və Sabir də bu keyfiyyətlər fitri istedad
653 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi olmaqla bərabər həm də bir pedoqoji ustalıq idi.
Görkəmli şair Çukovski qeyd edirdi ki, uşaqlar
ilk şeir təəssüratlarını anaların onlara beşik
nəğmələri və başqa bu cür nəğmələr oxuduğu
südəmər yaş dövründə alırlar.
Laylay dedim ucadan,
Ünüm çıxdı bacadan,
Tanrı səni saxlasın,
Çiçəkdən, qızılcadan,
Balam layla, ay layla,
Ünüm layla, a layla.
Bundakı ritm xalqın özünün təfəkküründən
gəlir. Ona görə öyrənilməsi, su içmək qədər asandı. «Ç»səslərinin allerterasiyası şeirin bədii gücünü artırır, dil, nitq, təfəkkür məsələləri oxucu və
dinləyici tərəfindən asan qavranılır.
Abbas Səhhət də «Quşlar» şeirində sanamalar, yəni təkərləmələr janrından istifadə etmişdir:
Quşlar, quşlar, a quşlar…
Və yaxud A.Şaiqin «Dovşan» şeiri:
Dovşan, dovşan, a dovşan…
Görüsünüzmü, hər iki şey eyni mənbədəndir,
yəni xalqın yaddaşındandır, sadəcə oyadılıb, dilə
gətirilib. A.Şaiqin başqa bir şeirinə fikir verək:
Bülbül oxur yuvada,
Gan gülüm, can, can.
Qanad çalır havada
Can gülüm, can, can.
Bu şeir həm sanamalara, həm də xalq havalarının intonasiyasına yükləndiyi üçün gözəldir və
həmişə yaşardır.
«Dovşan», «Keçi» və «Cücələrim» şeirlərində də sayaçı sözlərindən, təkrirlərdən, anofora və
epifolardan məharətlə istifadə olunur.
Cip-cip cücələrim
Tükü ipək cücələrim.
Cücələr həm çağırılır, həm də sananır.
«Gəl, gəl a yaz günləri»
(Sanki uşaq əllərini yelləyir)
ilin əziz günləri,
dağda ərit qarları,
(əlini bu tərəfə əyir)
bağda ərit qarları
(indi də bu tərəfə əyir…)
Bu şeirin daxilindəki ritm xalq havasıdır. Ona
görə də klassiklərimiz xalq poezyasına və təfəkkürünə fitri və ağıllı şəkildə söykənmişdir. Rəşid
bəy Əfəndiyevin «Durna» şeirinə fikir verin:
Ay havada uçan durna,
bizi qoyub qaçan durna.
Get xoş gəldin, şəfa gəldin,
Gələcəksən haçan durna?
654
Nə qədər axıcı, səlis və aydındır. Bu şeir uşaqlara ana dilini asanlıqla öyrədir. R.B Əfəndiyevin
başqa bir şeiri:
Yaz gələndə yağar yağış,
Otlar uzanar bir qarış,
Qaranquş eylər sifariş:
Mən sizə qonaq gələcəm,
Olsun ki, sabah gələcəm.
Bu şeir:
Piyalələr irəfdədir,
Hər biri bir tərəfdədir,
Görməmişəm bir həftədir,
Yar bizə qonaq ələcək,
Olsun ki, sabah gələcək
Şeirinin melodiyası əsasında yaradılıb, özü də
bilərəkdən, şair özü elə yazıb. Əsərini ədədiyyətə,
xalqın qan yaddaşına etibar eləyib.
Bu misraları ona görə çəkirəm ki, bu günkü
uşaq şeirimiz xalqdan xalqın melodiya və
intonasiyasından uzaq düşüb.
Yenə də Çukovski yazır: «Çoxlu uğursuzluqlardan və tərəddüddən sonra mən belə qənaətə
gəldim ki, bütün yazıçılar üçün, istər zəif olsun,
istərsə güclü yeganə kompas xalqın poeziyasıdır».
S.Ə.Şirvani, F.Köçərli, A.Səhhət, C.Məmmədquluzadə, M.Mahmudbəyov, R.Əfəndiyev,
Hüseyn Cavid, S.M.Qənizadə kimi sənətkarlarımız mənəvi dəyərlərə əsaslanan, xalqın poetik
yaddaşına söykənən dilinə, nitqinə rahatlıq verən
milli dərsliklərimizin əsasını qoymuşlar və təəssüflər olsun ki, bu milli mənəvi dəyərlər bolşevik
süngülərinə taxıldı. Gözəl şairimiz M.Müşfiq ilk
şeirlər kitabının adını məcburən «Pambıq» qoydu.
Rusiyanın rəzmi olan qırmızı traktora şeirlər
qoşuldu. Süni vətənpərvərik uşaqların dilinə, nitqinə zorla pərçim edildi. Elə pərçim edildi ki,
oğlu general Qəzənfər Musabəyovun üzünə durub
– sən Vətən xainisən – dedi.
Bu gün üstümüzdən Sovet ədəbiyyatı terminini götürmüşüksə, hələ də onun qalıqları ilə yaşamaqdayıq. Dünyada ən pis şey qalıqlarla yaşamaqdır.
Ancaq mən uşaq ədəbiyyatımızın bu gününə
və gələcəyinə böyük ümidlə baxıram. Çünki bizim söykənməyə, əsaslanmağa, öyrənməyə klassik uşaq ədəbiyyatımız, ən başlıcası uşaq folklorumuz var.
Bundan əlavə bizim görkəmli sənətkarlarımız
S.Vurğun, R.Rza, S.Rəhimov, M.İbrahimov, İ.
Əfəndiyev, M. Dilbazi, N.Rəfibəyli, M.Seyidzadə, Ə.Cəmil, M.Rzaquluzadə, Ə.Məmmədxanlı,
Ə.Əhmədova, Ə.Cəfərzadə, İ.Coşqun, Ə.Kərim,
M.Cəlal, T.Bayram, H.Ziya, Ə.Qasımov, E.Baxış,
Materiallar
İ.Məlikzadə kimi görkəmli sənətkarlarımız elə bir
uşaq ədəbi irsi qoyub getmişlər ki, onların əsərlərinə könül söykəməklə, folkloru bilməklə uşaq
ədəbiyyatımızın taleyini müəyyənləşdirmək olar.
Bu ədəbi nəsillə yanaşı B.Vahabzadə, Elçin,
Anar, H.Abbaszadə, N.Xəzri, Q.İlkin, F.Sadıq,
A.Vəfalı, F.Qoca, İ.Tapdıq, N.Həsənzadə, Ə.Əylisli, Qabil, V.Babanlı, X.Əlibəyli, M.İsmayıl,
M.Aslan, Z.Xəlil, Ə.Səmədli, Ç.Əlioğlu, Qərib
Mehdi kimi sənətkarlarımız həyatlarının müxəlif
məqamlarında dəyərli uşaq əsərləri yaratmış və
bu gün də bəziləri mütəmadi olaraq uşaq ədəbiyyatı ilə məşğuldurlar.
Müasir uşaq ədəbiyyatını 3 ədəbi növ üzrə,
uşaq şeiri, uşaq nəsri, uşaq ədəbi tənqidi ilə qruplaşdırmaq olar ki, burda da əsas məsələ kəmiyyət
eyil, yəni nə qədər əsər yazılması deyil, başlıca
meyar bədiilikdir.
Son 5 ildə yaranan uşaq əsərlərində bəlkə də
müharibə şəraitində yaşadığımıza görə publisistika üstünlük təşkil edir. Küllü miqdarda şeirlər
var ki, təpədən dırnağa publisistikadır, özü də zəif
publisistika.
Son 5 ildə orta yaş nəslinə mənsub olan Q.
İsabəyli, Ə.Quluzadə, R.Yusifoğlu, P.Qəlbinur,
V.Bəhmənli, M.Alim, Ə.Əlioğlu, A.Əlizadə, Ş.
Xəlilli, Ə.Mədətoğlu, Ə.Əsgəroğlu, M.Köhnəqala, A.Şirin, Ə.Ol, A.Səməd onlardan bir az gənc
olan S.Hüseynoğlu, S.Babullaoğlu, S.Nuruqızı,
A.Bunyadzadə, Nisə Bəyim, Ə. Salman, Ş.
Sahibli, D.Sevgin, E.Atalı, F.Tahirli, F.Balabəyli,
M.Mirhəşimoğlu, Ş.Vəfadar, Gülzar İbrahimova
son dövr çap olunmuş uşaq kitabları ilə və ya
«Göyərçin», «Savalan», «Günəş», «Elli» jurnallarında, «Cik-cik», «Elin gücü», «Tumurcuq» və
digər uşaq mətbuat orqanlarında, həmçinin
«Ulduz» jurnalında, «Ədalət», «Yeni Azərbaycan» və «Kaspi» qəzetlərində çap olunan şeirləri
ilə ədəbi ictimaiyyətin nəzər-diqqətini cəlb etmişlər.
İstedadlı şair və naşir Qəşəm İsabəyli son
illərdə uşaqlar üçün «Ay külək, nə əsirsən?» yeni
şeirlər kitabını və «Ü» nağıl povestini təkrar nəşr
etdirib. Eyni zamanda müəllif «Ulduz» jurnalı və
uşaq mətbuat orqanlarında «Elnur Əkil və onların
başına gələnlər» nağılını və uşaq həyatından bəhs
edən müxtəlif səpkili şeirləri balaca oxucuların
ixtiyarına verib. Sevindirici haldır ki, Qəşəm
İsabəyli bir naşir kimi «Şirvannəşr» nəşriyyatında
silsilə uşaq ədəbiyyatı çap edərək, balaca oxucuları sevindirib. «Çik-çik» uşaq qəzeti də onun
rəhərliyi altında öz səhifələrində körpə fidanlara
hər ay geniş yer ayırır.
Tədqiqatçı alim, professor, gözəl şair, uşaq
ədəbiyyatının yorulmaz təbliğatçısı Zahid Xəlil
son illərdə həm televiziyada, həm pedoqoji fəaliyyətində uşaq ədəbiyyatının ən gözəl incilərini üzə
çıxarıb. Son illərdə «Dünyanın balaca nağılları»
kitabı çap olunub. Eyni zamanda Füzuli Əsgərli
2003-cü ildə Zahid Xəlilin yaradıcılığı ilə bağlı
yazdığı «Sənətkarın uşaq dünyası» kitabını çap
etdirərək, sənətsevərlərin ixtiyarına verib. Onu da
deyim ki, Zahid Xəlilin yaxından köməkliyi
nəticəsində «Elmin gücü» adlı bir qəzet çıxır ki,
burada da orta məktəb müəllim və şagirdlərinə
metodiki kömək vasitəsi kimi dünya ədəbiyyatından seçmələr verilir. Zahid müəllim hal-hazırda «Orxan və onun dostları» romanı üzərində
işləyir.
«Göyərçin» jurnalının baş redaktoru, istedadlı
şair və alim Rafiq Yusifoğlu son illərdə çox gərgin və məhsuldar yaradıcılıq yolu keçmişdir. Ali
və orta ixtisas məktəbləri üçün uşaq ədəbiyyatı
dərsliyi, uşaqlar və böyüklər üçün bir neçə şeir və
nəsr kitabları nəşr etdirib. «Söz çəməni» kitabında sait və samitlərə, nitq hissələrinə, cümlə
üzvlərinə, durğu işarələrinə, «Günlərimiz, aylarımız» kitabında günlərə, aylara yazdığı şeirlər ibtidai sinif şagirdlərinin həm Azərbaycan dilinin
qramatikasının, həm də əlamətdar gün və ayların
öyrənilməsi üçün ədəbi-bədii vasitədir. «Sual»
şeirində olduğu kimi:
Yorulmur hey soruşur,
Deyingən bir qarı tək.
Ona cavab verməyə
Sözlər tapasan gərək.
Sual işarəsinin forması, daxili əlamət və keyfiyyətləri, ədəbi-bədii lövhələrlə uşağa çatdırılır.
Uşağın idrak və təfəkkürünü, mənimsəmə qabiliyyətini surətləndirir. Əslində bu cür əlamətlərlə
tanıma və qavrama uşaq şeirlərinin mayası R.
Rzadan gəlir. Bu da təbii haldır. R.Rzanın
«Şanapipik» şeirinə fikir verək:
Şanapipik, şanapipik
Alabəzək, qara kiprik
Üstü-başı zolaq-zolaq
Balacaboy, nəzik ayaq.
Əlli yaşını yenicə ötmüş istedadlı şair Ələmdar Quluzadə həm uşaqlar, həm də böyüklər üçün
maraqlı şeirlər yazır. Son dövrdə onun «Göyərçin», «Günəş» jurnallarında orjinal uşaq şeirləri
dərc edilib. Ə.Quluzadə uşaq xarakterini, onun
daxili düşünclərini dərindən bilən şairdir. Aşağıdakı şeirində maraqlı bir məqamı nəzərinizə
çatdırmaq istəyirəm.
Mağazaya gəldi Gülər:
– Əmi, mənə çörək ver,
Bir də dəftər.
– Buyur, qızım.
– Bəs saqqızım?
655
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi – Saqqız üçün
Pul qalmadı.
– Əmi, deyən düz olmadı
qoy çörək də,
qoy dəftər də burda qalsın.
İndi elə hesabla ki,
Saqqız üçün xırda qalsın.
Evlərinin yanındakı dükanlara gedən uşaqların həmişə gözü xərclənən puldan geri qayıdan
xırdadadır. Bu təbii, poetik məqami şairin alıcı
gözləri göydə tutub.
Xalq yazıçısı Elçin «Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı» məqaləsində yazır: «Zaqreb Simpoziumunda Rumun yazıçısı Tiberd Utaq bir hadisə
danışdı. Mənim dostumun qızı televiziya ilə göstərilən olimpiya oyunlarına baxırdı. Gimnast
Konsilyaçinin çıxışından sonra qız atasına dedi:
«Ata, bu qız gözəl quş ola bilərdi…» Elçin elə
oradaca haqlı olaraq qeyd edir ki, məncə, bu
gözəl misaldır. Bu kiçik və işıqlı bənzətmə bir
daha sübut edir ki, xüsusən «uşaq ədəbiyyatının
estetik simasından çox şey asılıdır».
Həmin uşağın təfəkkür qanadları daim əşyalar
üzərində qanad çalır, nəfəs alır, dəyişir, kiçilir,
həm də böyüyür.
Sevimli şairimiz Fikrət Sadığın uşaq yaradıcılığı öz təbiiliyi ilə seçilir. Onun «Sehirli
əlifba» kitabı balaca oxucular üçün çox gözəl
əyani vəsaitdir. F.Sadığın şeirlərindəki sonluqlar
uşağın başına gələn hadisənin ümumi nəticəsindən doğur:
– Bəs bu nədir?
– Bu quşlur.
– Niyə bura qonmuşdur?
– Dən yeyirdi.
– Dən nədir?
– Mən də görə bilmədim
quş hamsını dənlədi.
Burada ədəbi fakt, ədəbi hadisə var. Ala dağan, qara dağdan gələn söz yığını yoxdur. Bu
günkü uşaq şeirimizdə göz acışdıran yalandan
uşaq güldürmək, sevindirmək istəyi kimi işıldayan ifadələr, tükrürpədici pafos, uşaqları böyük
kimi danışdırmaq, yalançı vətənpərvərlik duyğuları süni şəkildə baş alıb gedir. Uşaqların dünyagörüşünə, duyğu və düşüncələrinə süni maska
taxmaq, onları daim odlu-alovlu, qalib göstərmək
özündən adam düzəltmək kimi şeylərdir. Uşaq
həmişə beş ala bilmir, iki alan bir uşağın kədəri,
qorxaq bir uşağın həyəcanı daha təbiidir, daha gur
– guruldayan, nər – nərildəyən şeirlərin əzəməti
məsum uşaqların üzünə taxılmış maskadır. Əslində bu maska müəllifin özüdür.
Təsadüfi deyil ki, xalq şairi R.Rza 1967-ci
ildə çap olunmuş «Mənim fikrimcə» kitabında
656
haqlı olaraq yazır ki, həyat hadisələrin nə şəraitdə, nə zaman ortaya çıxması haqqında son dərəcə
inandırıcı və gözəl material verir. R.Rza haqlıdır.
Həyatın özünü şeirə gətirmək lazımdır. Ona əl
vurdunsa, uçulub-dağıtdısa, daha heç nə.
Özünəməxsus ədəbi dəsti-xətti olan Sərvaz
Hüseynoğlu son illər uşaq şeirimizin maraqlı
nümunələrini yaratmışdır. Onun uşaq şeirləri
sadə, oynaq, lakonik yığcam və mənalıdır. Sərvaz
uşaq aləminə enməyi, onunla qaynayıb qarışmağı,
düşündüklərini və müşahidə elədiklərini uşaqların
zövqü, təfəkkürü boyuna ustalıqla biçməyi bacaran şairlərimizdəndir. O uşaq şeirlərində rəsmə,
görüntüyə daha çox diqqət yetirir. Bu mənada
onun uşaq şeirləri tablonu xatırladır:
Tamaşadı, baxanların
gözü doymayır
dəcəl dolu özü çalıb,
özü oynayır.
Ədalət Əsgəroğlunun son illər çap olunmuş
«Böyürtkən kolu», «Elşadın dəcəlliyi», «Aytəkin
və Günəş», «Xəzər», «Zirvələr» və başqa şeirləri
müasir uşağın esetik zövqünün məhz təbiət parametləri ilə üzvü surətdə bağlanmasını göstərir.
«Böyürtkən kolu» şeirində İftixar böyürtkən yemək istəyir. Elə birini yeyən kimi tikanlar onu
cırmaqlayır. İftixar ağlasa da, qışqırsa da, tikanlar
onu buraxmır, nəticədə köynəyi cırılır:
Dartındı, köynəyini,
Cırdı düz ortasından.
Tək bircə böyürtkənin,
Hayfını çıxdı ondan.
Məncə, maraqlı lövhədir. Sevinc Nuruqızı son
illərdə çıxan «Çərpələng, sarı qız», «Düz və vız»
kitabları ilə balaca oxucularını sevindirib. Məncə,
Sevinc bir neçə kitabı çıxmasına baxmayaraq,
hələ də çox şeirlərində 70-80 – ci illərə mənsub
olan əlamətlərlə əlləşir. Bəzən elə naşılıq edir ki,
təbiilik tamamilə pozulur. «Alma ağacı» şeirinə
fikir verək:
Kamran ərklə söylədi
Alma ağacı, salam.
Küskün ağac dilləndi
Yox halım, salam alam.
Əvvəla, Kamranla ağac arasında olan bu cür
münasibət qeyri- səmimidir. Uşaq ağacla belə danışmaz və ağac da ona bu cür savab verməz. Bu
şeirdəki metofora uğursuzdur. İkincisi, müsbət
keyfiyyətləri zorla obrazın canına doldurmaq
olmaz.
Etiraf etməliyik ki, uşaq şeiri yazmaq çox
çətindir. Belinski deyirdi ki, uşaq şairi olmaq
lazımdı. Vaxti ilə uşaq olmaq çətindir deyən
tənqidçi Allo Marçenko ilə mübahisə edən S.
Mixaylov, M. Trilyayeva və L. Razqon birlikdə
Materiallar
məqalə yazaraq deyirdilər ki, Allo Marçenko ilə
razılaşmaq olmaz. Uşaq olmaq, xoşbəxt olmaq,
şən olmaq, şirin olmaq deməkdir. Xalq yazıçısı
Elçin «Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı» məqaləsində
üçlüyün arqementlərinə qarşı öz haqlı sualını qoyur: «Məgər uşaq çətinliyi məfhumunun özündə
uşaq xoşbəxtliyi yoxdurmu? Bəli, uşaq xoşbəxt
olmaqla, şən olmaqla, şirin olmaqla bərabər, həm
də çətindir».
Yenə də Elçinin haqlı sözü: «Uşaqlar üçün
yazmaq da çətindir» və Elçinin haqlı nəticəsi:
«lakin bədii çətinlik olmayan yerdə bədii qələbə
də yoxdur».
Ötən beş ildə yaranan uşaq ədəbiyyatımıza
nəzər salanda aydın bir həqiqəti olduğu kimi dərk
edirəm. Uşaq ədəbiyyatı yaranır. Amma XX əsrin
əvvəllərində yaranan xalq təfəkkürünə söykənən
ədəbiyyata hələ çata bilmir. Elə bil ki, uşaq şeirimizin əsas hissəsi on illiklər ərzində hadisələri
eyni cür təqlid edir, obraza eyni əlamət və
xüsusiyyətlər verir. Elə bil 90-cı illərin uşaqları
70-80-ci illərin uşaqlarıdır. Uşağın topu, ataanası, bacı-qardaşı, dağ-daş, ot-çiçək, ay, günəş,
it-pişik və ətrafımızı bürüyən əşya və canlılar
uşaqlara eyni üslubda təsir edir və uşaqlar da
onlara eyni prizmadan münasibət göstərirlər, elə
bil heç nə dəyişmir. Görəsən uşaqlar dünyaya
onilliklər boyu eyni baxışlarlamı baxacaqlar?
Şübhəsiz, uşaqlar elektron, İnternet zamanında
yaşayırlar. Elə bil şeirimizdəki uşaqların təfəkkür
hərəkəti hələ sabitdir. Onlar hələ dünyaya çıxmağa qorxur. Şairlərimiz onların iç dünyalarına,
düşüncələrinə ictimai sosial məzmun verməlidir.
Mənə elə gəlir ki, bu məsələ gecikir. Görkəmli
türk şairi İsmayıl Uyaroğlunun neçə illər bundan
qabaq yazdığı uşaq şeirlərinə diqqət yetirsək bu
məzmunu aydın görərik:
Qar qardaş,
Atamın pulu yox
Mənə palto ala…
Nə olar, məni anla.
Artıq bu şeirdə sosial problem səciyyə daşıyır. Uşaq hiddətlənir. Məgər bizdə hiddətlənən
kasıb uşaq yoxdurmu?
Yenə həmin şeirdən:
Mənim üçün doğ, günəş,
Küçəyə çıxarmır anam məni
Sən olmasan.
Uşağın acı taleyi artıq böyük poeziya nümunəsidir. Bəzən bizim uşaq şeirlərimizin əksəriyyətində zəif və bayağı təsvirlərlə xoşbəxt uşaq
obrazı yaradılır. Yuxarıda göstərdiyimiz şair isə
kasıb bir uşağın timsalında poeziya nümunəsini
ortaya qoyur. Ədəbiyyatımız üçün bizə ikincisi
lazımdır. Bəzən bizdə kütləvi şəkildə qorxmaz,
döyüşkən, hər şeydən başı çıxan kollektiv uşaq
obrazları bu gün də Qarabağı almağa hazırdılar.
Hələlik bu fikir uşağın öz yaşının düşüncəsi deyil.
Bu yaşlı bir şairin zorla uşağın qəlbinə, dilinə
pərçim elədiyi və guya bununla da cəmiyyətdə
vətənpərvərlik işinin çox mütəşəkkil getdiyini
göstərmək faktıdır.
Murad Köhnəqalanın 10 avqust 2001-ci il
tarixdə «Yeni Azərbaycan» qəzetinin ədəbiyyat
əlavəsində 3 uşaq şeiri dərc olunub. Bu şeirlərin
gözəlliyi və orjinallığı orasındadır ki, xalq ruhunda yazılıb. Murad burada qeyri-adi bir şey kəşf
eləməyib. Sadəcə olaraq folklordan bəhrələnib:
Yatanda tərli oğlum,
Kitab dəftərli oğlum,
Sabah-sabah durubdu,
Vərəqlərin cırıbdı.
Lay lay, Laay lay
Di yat dana
İndicə səni qaldırıb yerə vuracam
Yoo, Yoo,
Sənnən döyüləm, sənnən döyüləm,
Pişik göynən gedir, onnanam,
Ay pişik, get balam yatsın.
Muraddan daha fərqli üslubu olan gənc şair S.
Babullaoğlunun 2002-ci ildə «Yeni Azərbaycan»
qəzetinin ədəbiyyat buraxılışında dərc edilmiş
«Oğlumla söhbət» şeiri müasir uşaq şeirimizdə
tamamilə ayrı bir xətdir. Deyək ki, Murad birbaşa
xalqdan öyrəndi. S.Babullaoğlunun şeiri isə
xalqdan bəhrələnməklə bərabər, səlis Azərbaycan
dilində bizimlə danışan yeni Avropa düşüncəsidir, Ya da min il bundan qabaqkı öz düşüncəmiz,
daha dəqiq desəm Dədə Qorqud zamanın bədii
içidir:
– Sən kimsən?
– Sənin atan.
– Bəs Fəridin atası kimdi?
– Yoxdu.
– Nədən?
–…
Bu şeir də H.Cavidin «Məktəbli qız» şeiri
kimi qədimdir. Qədim olduğu üçün müasirdir.
Keçmiş olduğu üçün gələcəkdir.
Yenə Səlimin şeirində:
– Ata, Allah kimdi?
– O səni, ananı, babanı,
nənəni, hamını yaradıb.
– Səni də?
–…
Və yaxud:
– Onlar nə edirlər, ata?
– Daş yığırlar.
– Niyə?
657
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi – Bir-birinə vuracaqlar.
– Niyə?
– Düşməndirlər.
– Niyə?
– Bir-birini sevmirlər.
– Niyə?
–…
Əslində uşağın suallarının hamısı ən tutarlı
cavablardır. Atanın savabı isə sual… Uşağın suallarında müasir sivilizasiya yerləşib.
Ötən beş ildə uşaq nəsri və dramaturgiyası da
xeyli inkişaf yolu keçib. Hüseyn Abbaszadənin,
İsmayıl Vəliyevin, Əli Səmədlinin maraqlı kitabları, dövri mətbuatda isə hekayə və nağılları çap
olunub.
Bu dövrdə ən məhsuldar nasirimiz Əli
Səmidli «70 ilin sevinci», «Çinarlı şəhərim»
kitablarını çox nəfis şəkildə nəşr etdirib, körpə
fidanlarımızın ixtiyarına vermişdir. Bundan əlavə
Əli Səmədli dövrü mətbuatda uşaq hekayələri,
nağılları və publisistik yazıları ilə çıxış edib.
Uşaq ədəbiyyatımızın təbliğ olunmasında əlindən
gələni əsirgəməyib. Qurultayqabağı uşaq kitabxanalarında bir sıra tədbirlər keçirib və mən də xoşbəxtəm ki, həmin görüşlərin işirakçısı olmuşam.
İstedadlı yazıçı Aygün Həsənoğlunun son
illərdə «Şəkər villası» qəzetində «Küsəyən dişlər», «İki damla yaş», «Şar» nağılları dərc edilib.
«Oxu bülbül və yaxud hər kəsin öz nəğməsi»
əsəri gənc tamaşaçılar teatrında səhnəyə qoyulub.
Bu dövr ərzində Aygün xanım «Səməni», «Xallı
kəpənək», «Qara sandıq» dram əsərlərini yazıb.
«Səməni» dramını səhnələşdirilməsi üçün Gənc
Tamaşaılar teatrına təqdim edib. Aygün Həsənoğlunun nağıl və hekayələrində, dramlarında ədəbibədii sujetlər, orjinal uşaq taleləri diqqət çəkir.
Aygünün başqa bir yaşıdı Aygün Bünyadzadə
özünəməxsus nağılları, tərcümələri ilə xeyli iş
görüb. Tofik Mahmud adına mükafata layiq görülüb. Aygün «Şəkər villası» qəzeində, «Günəş»,
«Göyərçin», «Elli» jurnallarında ədəbi-bədii uşaq
əsərləri ilə fəal ıxış edərək, artıq öz imzasını
istedadlı bir nasir kimi təsdiqləyib. «Qar dənəcikləri necə yarandı», «Küçüklərin məcaraları»,
«Necə oldu ki, fəsillər meydana gəldi», dünyanın
səfil uşaqlarına həsr olunmuş «Küçə fənəri» bu
illər ərzində balaca oxucuların ixtiyarına verilib.
İstedadlı yazıçı Şəlalə Əbil son üç ildə «Sonradan
sonra», «Teorem» kitablarını çap etdirməklə yanaşı, «Ulduz», «Azərbaycan» jurnallarında, «Ədəbiyyat qəzeti», «Ədalət», «Yeni Azərbaycan» qəzetlərində maraqlı hekayələri ilə çıxış etdi.
Nasirin yaradıcılığında qadın və uşaq obrazı yeni
estetik dəyərlərlə üzə çıxdı. «Ala çatı» hekayəsində dişi qaşınanda həmişə bələyinin bağını
dişinə çəkməyə adət etmiş körpə bir gün ala ça658
tıya oxşayan ilanı dişinə aparıb sıxır və ilan onu
çalır. Beləliklə, həyatla uşağın ilk tanışlığı başlayır. «İtki» hekayəsində itən nədir? Atasının iş
yerinə gedən Murad əlini atasının işlətdiyi kraskaya bulaşdırır ki, qonşusu Kərəmi heyrətləndirsin. Lakin ailəyə pul lazımdır. Muradın atası başı
daz xozeynə boyun bükərək əvvəlcədən pul
verməsini xahiş edir. Xozeyinsə kobuddur. Elə bu
an Murad əlində atasının əlinin əsdiyini və əsəəsə kiçildiyini görür. O, dərk etdi ki, nəsə itirdi.
Ona görə də evə çatan kimi hirslə əlinə yaxdığı
kraskanı qoratmağa çalışır.
Təəssüflər olsun ki, müasir ədəbiyyatımızda
uşaq ədəbi tənqidi yox dərəcəsindədir.
İndiki zamanda çox vacib ədəbi sahələrdən
olan uşaq ədəbiyyatına göstərilən qayğı yetirəncə
deyil. Kimdən uşaq şeirinin əhvalını xəbər aldım,
kefi pozuldu. Qayğısızlıqdan gileyləndi.
Bebəliklə, sözümün sonunda müasir uşaq
ədəbiyyatımızın əsas problemlərini aşağıdakı
kimi qruplaşdıra bilərəm:
• Bu günkü uşaq şeiimiz xalq ruhundan, xalqın
intonasiyasından uzaq düşüb. Uşaq şeirimiz folklora qayıtmalıdır. Və təbii şəkildə uşaq düşüncələrinə ictimai-sosial məzmun verilməlidir;
• Ən böyük problemlərdən biri də uşaq və böyük ədəbiyyatının arasında kəskin fərq qoyulmasıdır. Bu fərq pedoqoji tərəfi saxlanılmaqla aradan qaldırılmalıdır;
• Bugünkü uşaq şeirimizin fəlsəfəsi çatmır.
• Bugünkü uşaq ədəbiyyatımızın dili bərbad
vəziyyətdədir. Ədəbiyyat hər şeydən əvvəl canlı
dildən ibarətdir;
• Bugünkü uşaq əəbiyyatımız folklordan qidalanıb dünyaya çıxmalıdır. Müasir dünyanın məzmununu şirə kimi canına çəkib, canlı danışıq dili
ilə uşaqlara çatdırılmalıdır;
• Ən ciddi problemlərdən biri də uşaqları böyük kimi danışdırmaqdır. Uşaq uşaq kimi düşünməlidir;
• Süni vətənpərvərliklə üfürülmüş kütləvi uşaq
obrazlarına son qoymaq lazımdır. Uşaq ədəbiyyatımız öz ilkinliyinə, təbiiliyinə qayıtmalıdır;
• Uşaq yazıçısına, ədəbiyyatına xüsusi qayğı
olmalıdır;
• Tarixi qəhrəmanlarımız, itirdiyimiz yer-yurd,
torpaq, çay, dağ – bir sözlə Dərbənd, Göyçə,
Təbriz, Borçalı, Qarabağ, Göyçə gölü, Zəngəzur,
Qərbi Azərbaycan haqqında, S.Vurğun, R.Rza,
Ə. Kərim, İ Əfəndiyev və başqa sənətkarlarımız
haqqında qısa, maraqlı hekayələr yazılmalıdır;
• Əsas problemlərdən biri də oxucu problemidir. Bu gün uşaq mətbuatının orta məktəblərdə
oxucusu yoxdursa, deməli, biz oxucu yetişdirmi-
Materiallar
rik, deməli, gələcək ədəbiyyatımızı oxuyan olmayacaq. Bu məsələ ilə ciddi məşğul olmaq lazımdır;
• Bizdə uşaq ədəbi tənqidi yoxdur. Alimlərimiz
bu sahəyə xüsusi diqqət yetirməlidirlər;
• Uşaq ədəbiyyatının çapı məsələsi hamımızın
ürəyini göynədir. Hörmətli Anar müəllim, nə
yaxşı ki, sizin gərgin əməyinizin nəticəsində
xalqımızın ən böyük arzusu həyata keçdi. Cənab
Prezident İlham Əliyev 2004-cü ildə Azərbaycan
dilində latın qrafikası ilə çapı nəzərdə tutalan
əsərlərin siyahısını təsdiq elədi və nə yaxşı ki,
həmin siyahıda uşaq ədəbiyyatına geniş yer ayrılıb. Belə ki, bu ildən balaca oxucularımız, elə böyüklərimiz də A.Səhhətin, A.Şaiqin, Sabirin, S.S.
Axundovun seçilmiş əsərlərini və Azərbaycan
uşaq antologiyasını 3 cilddə oxuya biləcəklər.
Məncə, uşaq şeiri şairin ilhamının əsas göstəricisidir. Yalançı pafos, süni qəhrəmanlıq, sözçülük ona yaddır. Böyük poeziyanın əsas təməli
uşaq təbəssümünə, uşaq yalvarışına, uşaq təmizliyinə söykənir. Sözümü İsmayıl Uyaroğlunun
aşağıdakı şeiri ilə itirirəm:
Hər silah ayrı bir səslə partlar:
Tapança: dann,
Tüfəng: bumm,
Top: gumm,
Bomba: bomm…
Amma öldürdükləri körpələr
Harasında olursa dünyanın
Eyni ağrıyla bağırar:
– Ah…
Gəlin bu «ah»ların qeydinə qalaq…
659
WHITHER THE AGE OF INNOCENCE?: THE IMAGE OF ‘OTHER’ IN
OMER SEYFETTIN’S STORIES FOR CHILDREN
Guldeniz KIBRIS
Ph.D. Cand., Rijkuniversiteit Leiden
[email protected]
[email protected]
Nationalism and national identities are
popularized through literary works of art. These
pieces shape the society and influence people’s
perception of self and others. Especially books
for children play an important role in affecting
children’s imagination of themselves as separate
from other nations. Turkish literature cannot be
thought differently. Stories, novels, even textbooks
for children come up with a national identity
through transmitting national memories which
include enemies and friends. For the early 20th
century, stories of Omer Seyfettin are crucial to
understand formation of Turkish national identity
since they were written during the critical
threshold of the reconstruction of Turkish national
memory and have been widely consumed. A
critical reading of his literary pieces in relation to
political and historical context reveal that, perhaps
more than the works of other contemporary
authors, some of his stories are full of explicit
manifestations of hatred and sometimes idealization towards other nations. In a very much vivid
writing style, the author demonizes especially the
Balkan nations in these stories which are
recommended by Turkish Ministry of Education
to primary and secondary school students.
Thus this paper will analyze the image of Turk
and the “other” in five stories of Omer Seyfettin:
Refrain (Nakarat), Flags of Liberty (Hürriyet
Bayrakları), The Pure White Tulip (Beyaz Lale), A
Turkish Boy Named Primo: How was He Born?
(Primo Türk Çocuğu: Nasıl Doğdu?), A Turkish
Boy Named Primo: How did He Die? (Primo Türk
Çocuğu Nasıl Öldü?). The focus will be on the last
three stories which have intense narration. The first
two will be used to underline Omer Seyfettin’s
otherization of the Balkans. The discovery of
interaction between history, politics and literature
will be emphasized through these stories. The
paper at the end aims to increase awareness on
nationalist codes in Children’s Literature which are
not really innocent.
Successive wars and nation formation:
Omer Seyfettin lived during the critical
period of successive wars, collapse of ideals and
nation formation. When he was born in 1884, the
660
Ottoman Empire had lost its major peoples in the
Balkans; Serbians and Greeks. Under these
conditions of territorial losses, the Ottoman elite
came up with Pan-Ottomanism, İttihad-ı Anasır,
which aimed to provide equality of Muslims and
non-Muslims within the empire, so unifying
different elements. This strategy failed and
Abdulhamit II came up with another solution
which was Pan-Islamism meaning the establishment of a union of Muslims. However first the
Islamist uprising in 1909 that suppressed by the
Action Army including Mustafa Kemal and Omer
Seyfettin, later the Albanian Revolt shook the
nucleus of the Pan-Islamism. 1 Some of the elite
then opted for Pan-Turkism which based on the
idea that being an Ottoman could only be
protected unification of Turkic elements. The
forerunner of Pan-Turkism was Ziya Gokalp with
whom Omer Seyfettin published the journal
Young Pens (Genç Kalemler). However the wars
continued. With Italy’s proclamation of Tripoli,
the empire lost its Muslim connections with
Mediterranean on the African continent.
The Balkans were the biggest following
stroke on the Ottoman empire. Recalled to the
army, Omer Seyfettin spent approximately 12
months in 1912-1913 in Greece as a prisoner of
war like many army officers. At the end of the
First Balkan War, the empire lost substantial
amounts of land in Europe including parts of
Europe, the former capital until the conquest of
Constantinople in 1453. This was a traumatic loss
for the empire mainly because of its historical and
symbolic importance. In the Second Balkan War,
the Treaty of Bucharest was signed. Despite the
victory, the empire lost considerable amounts of
territory and shrank today’s northwestern borders.
This meant the Ottomans lost 83% of the land and
69% of its population which equals to 4 million.2
Besides, over 1 million people were either killed
1
2
Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye'nin Tarihi,
(İstanbul: İletişim, 1999), p. 155.
Stanford Shaw and Ezel Kural Shaw, History of the
Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol.2, (London,
New York: Cambridge University Press, 1976-77), p. 298.
Materiallar
or exiled. 3 In addition, the wars dissolved the
Ottoman army which seemed to be less idealistic
compared to the Balkan armies. All these ended
the dreams; because as Sevket Sureyya Aydemir
states: “This was not the defeat of an empire, it
was the bitter end of a dream, it was the total
collapse of a spirit, and a mentality. A tale, an
imperial tale was ending.”4
The political and historical context created a
traumatic impact on contemporary intellectuals.
When Omer Seyfettin died in 1920, his works of
art were already the productions of all these bitter
explosions of identity crisis at imperial and
personal levels.
Love, hate and political-historical context:
The main “Other” in the five stories are the
Balkan nations and European powers. Omer
Seyfettin’s depiction of them is complicated
because on the one hand he hates them, but on the
other hand he idealizes them. This complex
relationship between the ideal Turk and the ther
clearly manifests the identity crisis of the late
Ottoman/Early Republican elite.
Refrain:
The first story that reveals the complexity is
the Refrain (Nakarat) written in..It is actually a
collection of passages from a diary of a young
officer living in a Bulgarian village, Pirbeliçe.
The officer is not happy with his life, because it is
poor and so different than what he dreamt of
before. In the middle of his miserable life, one
day, from his room’s window, he discovers that
there is a very beautiful Bulgarian lady in the
neighbouring house and falls into love with her.
Every time he sees her, the girl sings the same
piece with a refrain goes like “Nas, nas. Tsarigrad
nas.” The officers thinks it as a folk song about
love. He once attempts to sing the refrain, then
she cheers. A month later, he learns that he has to
leave. Just before leaving, he sends a small gift to
the girl and learns that she is the daughter of a
former priest and guerrilla, komitaci. But the real
bad surprise comes when he learns that the
meaning of the refrain is “Istanbul is/will be
ours.” The story then ends with his feelings of
shame and guilt for having let her ‘swear’ at the
Turkish nation.5
The Bulgarian girl, with her idealistic song,
fools the Turkish officer like the Balkan nations
3
Rahmi Apak, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, (Ankara:
Türk Tarih Kurumu Basımevi,1988), p. 88.
4
Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam,
(İstanbul: Remzi Kitabevi, 1997), p. 49.
5
Nakarat, (İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2002), pp. 138-158.
which betrayed the Ottoman empire. The girl is
not totally guilty however. The officer shares the
guilt because of he is individualistic and has lack
of a nationalist ideal unlike the girl. Here, Omer
Seyfettin engages in otherization, but in a double
sided way. On the one hand, he hates them, but
on the other, he idealizes them for their adherence
to a nationalist ideal. The Balkan people in the
author’s perception are the ‘incomplete other’ of
the Turks.
Flags of Liberty:
The other story is the Flags of Liberty
(Hurriyet Bayraklari) written in 1913. It is about
the journey of two Ottoman officers to the Balkan
countryside on the second anniversary of the
Second Constitutional Revolution. One believes
that it is impossible to hold the Ottoman nation
togetheri the other however argues that Ottomanism can be possible. The second one looks for a
proof, suddenly sees a number of red flags from a
distance hung to celebrate the anniversary of
revolution. However when they come closer,
instead of celebrations they encounter hostile
gazes and barking dogs. Moreover they understand that what they thought to be red flags are
actually red peppers hung up to dry. 6 Like the
Bulgarian girl in Refrain, the red peppers also
fool the aimless Ottoman army officers.
The Pure White Tulip:
The clues of Omer Seyfettin’s otherization
are presented in above stories. The blow, a real
slap comes with the Pure White Tulip (Beyaz
Lale) which is the most widely known story of
the author. It is basically about the post-capture
pacification of Serres by the Bulgarians in the
First Balkan War. The Bulgarian commander is
Radko Balkaneski. He is described as a young,
handsome, well-educated, sophisticated, intelligent, nationalist and idealist officer. At the very
beginning of the story, Radko make a speech
saying that Bulgarian national identity should be
cleansed from all foreign elements. He then refers
to the Turkish case and states that “Turks are such
idiots who do not believe in the existence of
nationality (kavmiyet). They even reject their own
nationality although their history in such a way
that their history is full of swearings for the great
emperors like Chingiz Khan. Because of that
aimlessness, Turks are lef to be without art,
tradition, civilization and family. They did not
cleanse foreign elements living on the lands they
conquered, so that they in a way deserved this
6
Hürriyet Bayrakları, (İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2002), pp.
94-106.
661
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi situation now.”7 Here with this characteristics and
determinism, Radko can be interpreted as the
embodiment of the ideal Turkish officer who has
a nationalist goal.
After the speech, Radko orders his men to
carry out the massacre of the Turks. Radko, here,
is transferred to a devil in human shape. Apart
from the massacre, he is determined to find for
himself the most beautiful Muslim maiden of the
town. Then the audience meets a terrible
interrogation scene: all women of the town are
stripped, some are raped, some are killed brutally
through various methods. One of them is called
“live hole:” first a fat woman was lied, then a
beautiful woman above the other one. Two women
keep the second one from her hands, than the
guerilla (komitacı) stub her stomach, and then
rape her.8 Radko and his friends burn some other
people in the town. In one scene, Omer Seyfettin
describe what Radko thinks about burning. Radko
can identify a person’s nationality from his/her
scent while being burnt. For example Bulgarians
smell like garlic, Greeks fish and wine, Turks
milk and butter. He is curious about how
Germans, English and French people smell while
burning.9
With these ideas in mind, Radko finally
manages the most beautiful maiden girl in the
town: Lale. He goes her house which is depicted
as a Garden of Eden, a paradise on earth with a
quite and peaceful garden.10 . Radko attempts to
rape Lale in her own house, but the girl commits
suicide by jumping from the window. In the end,
Radko rapes her dead body in the garden. 11 To
put it in other words, Radko, the devil, rapes the
pure white tulip in the paradise. Here the Turks,
the good national essence, in the body of Lale, are
raped, humiliated, contaminated, and killed by the
evil other in the shape of man. Another scene
depicting is the one where Radko throws a
woman’s child into the fire, to the woman’s
scream “Be afraid of God!,” he replies “May God
be afraid of me.”12
Thus, the Pure White Tulip is completely
based on the antagonism and struggle between
forces of good and evil through disturbing scenes
of murders and rapes. Truly worthy of note is
Omer Seyfettin’s detailed presentation of the
extreme cruelty displayed by Radko. It is made in
such a way that throughout the story, the narrative
7
8
9
10
11
12
Beyaz Lale, (İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2000), p. 9.
Ibid., p. 18.
Ibid., p. 16.
Ibid., pp. 23-25.
Ibid., pp. 27-30.
Ibid., p. 15.
662
follows Radko. The writing style of Omer
Seyfettin is so vivid that the feelings of even
Radko are revealed to the reader. To push it more;
the author’s aim in writing the story is of course,
condemning
Bulgarian violence against the
Turks and he definitely succeeds this; but all the
details and vivid narration creates question in the
reader’s mind not only about the author’s talent
but also about his mentality. There may be some
kind of a fantasy in the subconscious of the
author showing the methods of killing for
example if one puts the story in a political and
historical context. Another question here is that
how can one, here most importantly a child, read
such brutal, disturbing and even disgusting details
even if they are written to display what the
enemies, the “other” did to “us”?
A Turkish Boy Named Primo: How was He
Born?, How did He Die?
It is not really clear how can a child at the age
of twelve can read the Pure White Tulip; but it is
clear that a Turkish child is always expected to
show his/her bravery against ‘enemies’ as Primo
idealizes about himself in the fourth and fifth
stories this paper will deal with. These are: A
Turkish Boy Named Primo: How was He Born?,
How did He Die? (Primo Türk Çocuğu: Nasıl
Doğdu, Nasıl Öldü?). The latter written in 1914 is
the unfinished continuation of the other written in
1913. The central figure of the stories is Primo, a
fourteen-year-old boy having a Turkish father,
Kenan and an Italian mother, Grazia. The first
story starts with the following lines of Ziya
Gokalp: “Fatherland is neither Turkey nor
Turkestan/ Fatherland is the great and eternal
country: Turan.” (which is pre-Islamic Central
Asia). 13 With these lines of Gokalp and later
references to Leon Cahun and the genealogy
myths of Turkish nationalism such as the Oghuz
Khan legend; in fact, these two stories are among
the most striking ones in explaining the process
of ‘turning to the origins’ and ‘awakening.’ In
Omer Seyfettin’s mind, Primo and Kenan are the
embodiments of Turkish nation which turns to its
origins and awakens from an aimless dream.
The stories take place in Salonika during the
time of the war of Tripoli when the Ottomans
shook with the defeat. Following the bad news,
Kenan, Primo’s father, who was grown up in a
Western manner and even denied his Turkish
origins, and married to an Italian wife, Grazia;
questions his ideals and identity. Realizing the
‘true’face of European imperialism and his
13
Primo Türk Çocuğu: Nasıl Doğdu?, (İstanbul: Bilgi
Yayınevi, 2002), p. 51.
Materiallar
meaningless ‘free-masonry ideal,’ Kemal
‘awakens.’ When Kenan arrives at his home, he
wants Grazia to become a Turk and Muslim.
However, Grazia, the feminine and sick symbol
of the West who would be defeated by
Turan,14rejects this15and then they break up while
Primo 'instinctively,' chooses to live with his
father as against his mother.16
In the second story, Primo, de-Westernizing
his western origins, decides to take his nation’s
revenge from the Greeks who has annexed
Salonika in a ‘manly’ way to be a hero.17 Then
without any fear of dying, but with the joy of
sacrifising himself for 'his nation,' and joy of
killing ‘enemies’ Primo gets an arm and waits in
the window for a Greek to pass by. During this
time, he makes practices of shooting.18 Then he
falls asleep and the story is left unfinished with
Primo’s dream which is really interesting. In his
dream, he sees a crescent moon and a star in the
sky, meanwhile he feels a wetness on his feet.
This wetness is the blood of Turkish enemiesand as he walks in their blood, he notices the
reflection of the moon and the star on the
surface.19 What Primo dreams of resembles very
much the story of the birth of Turkish flag. It is
always told that the red color symbolizes the
blood of Turkish martyrs, but in Omer Seyfettin’s
story it is the blood of ‘our enemies’ which makes
the story much more militarist and violent.
Concluding Remarks:
An political-historical analysis of the five
widely consumed stories above reveals that they
are the symbols of the nationalist path that goes
from having no ideal to awakening and revenge
that Ömer Seyfettin also lived thorough. The first
three stories complain about the lack of ideal
among the Turks, therefore they refer to the
enemies in a hateful but also in a praiseful manner
in between lines. The last two stories of Primo,
however, symbolize the adoption of a nationalist
ideal by the Turks.
The path in the stories is realized through
very much militaristic methods due to the
political and historical context that Omer
Seyfettin was nurtured while writing the stories.
The stories are full of vivid and detailed expressions of violence and hatred against ‘others’
14
15
16
17
18
19
while drawing the limits of ‘ideal Turk.’ What is
striking here is that despite deep manifestations of
violence against ‘enemies’ and praises to death,
these stories are officially recommended to
students of a very early age. If one also adds the
biased writing style of history textbooks in
schools, the end production becomes a political
culture of war, animosity and conflict divided
between various perceptions of ‘self’ and ‘other.’
Thus this paper, suggests that what children read
at schools are not innocent, therefore they should
be revised for a political culture of peace and
reconciliation which is innocent and freed from
xenephobia and racism.
BIBLIOGRAPHY
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Apak, Rahmi. Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları. Ankara:
Türk Tarih Kurumu Basımevi,1988.
Aydemir, Şevket Süreyya. Suyu Arayan Adam. İstanbul:
Remzi Kitabevi, 1997.
Ömer Seyfettin, Nakarat. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2002.
----, Hürriyet Bayrakları. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2002.
----, Beyaz Lale. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2000.
----, Primo Türk Çocuğu: Nasıl Doğdu?. İstanbul: Bilgi
Yayınevi, 2002.
----, Primo Türk Çocuğu: Nasıl Öldü?. İstanbul: Bilgi
Yayınevi, 2002.
Shaw, Stanford and Ezel Kural Shaw. History of the
Ottoman Empire and Modern Turkey. Vol.2. London,
New York: Cambridge University Press, 1976-77.
Zürcher, Erik-Jan. Modernleşen Türkiye'nin Tarihi.
İstanbul: İletişim, 1999.
Ibid., p. 81.
Ibid., p. 78.
Ibid., p. 80.
Primo Türk Çocuğu: Nasıl Öldü?, (İstanbul: Bilgi
Yayınevi, 2002), pp. 264-266.
Ibid., pp. 286-288.
Ibid., p. 288.
663
EDEBİYATINDA ÇOCUK ROMANLARI VE MUZAFFER İZGÜ
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin TUNCER
DEÜ. Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı,
Türkçe Öğretmenliği Bölümü öğretim üyesi
İzmir / TÜRKİYE
[email protected]
ABSTRACT
There has been an inclination for children literature in Turkish literature after the Republic. The writers such as Cahit Uçuk,
Kemalettin Tuğcu, Aziz Nesin, Rıfat Ilgaz, Gülten Dayıoğlu, Muzaffer İzgü and Hüseyin Yurttaş are considered to be the most
successful in children’s literature. The novels written in this genre deal with the themes of space, adventures, trips, history, humor,
fantasy, science fiction, home and abroad.
Muzaffer İzgü is on of the well-known authors in our country; in his novels he expresses the problems of his countrymen in a
humorous way. He tries to impart the Anatolian culture to the new generations. He wrote short stories, plays, novels and tales.
Some of his works were adopted into the movies and featured on TV. He received a lot of prizes. He also wrote novels about
children and adolescents; however, our concern will be the novels on adolescents.
Türkiye’de Çocuk edebiyatı, 1960’lı yıllardan başlayarak eğitimci, yazar ve yayıncılar tarafından iyi bir biçimde gündeme getirilmiştir.
1980’li yıllarda Çocuk ve Gençlik Kitapları
Enstitüsü, Türkiye de büro açar ve çalışmalarını
sürdürür. Sonra, “Çocuk Vakfı” kurulur.
Eğitim Fakültelerinde Sınıf Öğretmenliği,
Okul Öncesi Öğretmenliği, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği, Türkçe Öğretmenliği programlarında
ve ayrıca Ortaöğretim Sosyal Alanlar Türk Dili
ve Edebiyatı programlarında da “Çocuk Edebiyatı” dersi yer almaktadır. Bu da ülkemizde çocuğa ve çocuğun eğitilmesine, yetiştirilmesine
verilen değeri göstermektedir.
Biz tebliğimizde, Çocuk edebiyatı ürünleri
arasında yer alan “roman” üzerinde duracağız.
Çocuk romanının, çocukların duygu ve düşünce
dünyasına katkıda bulunduğu bir gerçektir.
Türk edebiyatında çocuk romanları, dünya
edebiyatının şaheserleri örnek alınarak yazılır.
Alis Harikalar Diyarında, Pal Sokağı’nın Çocukları, Hazine Adası, Peter Pan, Mobi Dik, Arı
Maya, Küçük Prens vb. çocuk romanları, günümüzde de halen okunmaktadır. Çocukların ilgi
alanlarına göre yakın çevreyle ilgili, duygusal,
serüven, mizahî, tarihî, gezi, sıla, ülke konulu
romanlar okudukları bilinmektedir.
Cahit Uçuk’un Türk İkizleri; Peyami Safa’nın Cingöz Recai Maceraları (Esrarlı Köşk,
Cingöz Kafeste, Cingöz’ün Esrarı, Arsen Lüpen
İstanbul’da vb…); Huriye Öniz’in Köprüaltı
Çocukları; Aziz Nesin’in Gıdı Gıdı, Şimdiki
Çocuklar Harika; Rıfat Ilgaz’ın Hababam
Sınıfı, Bizim Koğuş; Aptullah Ziya Kozanoğlu’nun Kızıl Tuğ, Gültekin, Malkoçoğlu vb…
çocuk romanlarının yanında diğer yazar ve eser664
lerin adlarını da sıralamak mümkündür. Kemalettin Tuğcu’dan Canan Tan’a kadar çok sayıda
anılması gereken isimlerden bugün özellikle öne
çıkan ve çok okunan yazarlardan bazılarının adlarını vermek istiyoruz: Muzaffer İzgü, Gülten
Dayıoğlu, Hüseyin Yurttaş, Hidayet Karakuş,
Mevlüt Kaplan, Mavisel Yener, İpek Ongun,
Ayla Kutlu, Canan Tan vb…
Tebliğ konumuz Muzaffer İzgü olduğu için,
biz onun üzerinde yoğunlaşmak istiyoruz. Önce
onun edebiyatımızdaki konumundan; sonra, çocuk ve gençlik çağına yönelik romanlarından ve
romanlarında vermeye çalıştığı iletilerinden söz
edeceğiz.
Muzaffer İzgü oyun, hikâye, roman ve çocuk
kitapları türlerinde eserler vermiştir. Biz, bunlardan çocuk romanları ile çocuk ve gençlik çağına
yönelik romanları üzerinde duracağımız için,
sadece bu eserlerin isimlerini vermekle yetineceğiz; daha sonra bu eserlerden bazılarını ele
alacağız.
Çocuk Serisi Romanları:
Korkak Kahraman (1973), Kara Pamuk
(1978), Ekmek Parası (1979), Uçtu Uçtu Ali
Uçtu (1979), Pazar Kuşları (1979), Çizmeli
Osman (1980), Bülbül Düdük (1980), Güldüren
Uçurtma (1983), Kuşadalı Metin Kaptan (1985),
Küçük Arı Büyük Arı (1989), Çıngıraklı Çoban
(1989), Kabakçı Amca (1989), Can Dayım
(1990), Uzay Dolmuşu Kalkıyor (1934), Bisikletin Vız Vız (1995), Kızılderili Çocuklar
(1995), Sarı Şapkalı Kardan Adam (1995) Eşeğin
Türküsü (1995), Kuklacı Çocuklar (1995),
Konuşan Balon (1995), Armutçu Ayı (1995),
Kahraman Kuçu (1995), Yusuf’un Treni (1995),
Uçan Eşek (1995).
Materiallar
Çocuk romanlarından sonra, çocuk ve gençlik çağına yönelik yazdığı romanlar ise şunlardır: Halo Dayı ve İki Öküz (1973), Kasabanın
Yarısı (1982), Üç Halka Yirmibeş (1984),
Zıkkımın Kökü (1988), İlyas Efendi (1971), İt
Adası (1992), Sıpa (1993), Dilber (1995), Millî
Kahraman Matador Mahmut (1996), Kaçak
Kız (1997), İçimde Çiçekler Açınca (2000),
Bütün Sabahlarım Senin Olsun (2003).
Bu romanlardan “Zıkkımın Kökü” yazarın
yaşam öyküsüdür; filme alınmış, ulusal ve uluslararası dokuz ödül almış eseridir. O nedenle çalışmamamızda üzerinde daha fazla durmaya çalışacağız.
Muzaffer İzgü, “Ekmek Parası”nda dört kişilik bir ailede, ekmek parası kazanmaya çalışan
çocukların yaşam mücadelesini anlatır. Kemal,
yaşadıklarını, oturdukları evi, okulu ve arkadaşlarını dile getirir. Zamanla olgunlaşan Kemal,
kendi başının çaresine bakar, ayakta durmasını
öğrenir. Anası hastalanır, hastaneye yatırılır. Arkadaşı Seyit’in bacakları kırılır, kendi kazancıyla
onun anasına da bakmaya çalışır ve geçimlerine
katkıda bulunur.
Romanda “çalışan çocukların sorunları” ele
alınır. Çocuğun çalışmasına neden olan durumlar
ve doğurduğu olumsuz sonuçlar üzerinde durulur.
Çocukların işçi olarak çalıştırılmalarının ekonomik ve toplumsal nedenleri irdelenir. Çalışan çocukların ruh ve beden sağlığı açısından olumsuz
yönde etkileneceğine işaret edilir.
“Uçtu Uçtu Ali Uçtu” da, Ali’nin ailesine
karşı duymuş olduğu özlem duygusu işlenir. Ali’nin anası ve babası çalışmak için yurt dışına
(Almanya’ya) gider. Küçük Ali Köyde babaannesiyle yaşar. Ali anasını ve babasını özler. Gökte
uçan kuşlara öykünür, kayadan aşağı atlar. Ailesine kavuşacağını düşünene Ali, hastaneye kaldırılır. Burada bir hemşireyi anasına benzetir, onun
yardımıyla ailesine bir mektup gönderir; kendilerini çok özlediğini belirterek Türkiye’ye gelmelerini ister. Anası Türkiye’ye gelir, Ali’yi ve babaannesinin Almanya’ya götürür. Roman böylece
son bulur. Romanda, çocuğun ailesine karşı duymuş olduğu “özlem duygusu” dile getirilir; göç
olgusu, Avrupa’ya işçi göçü ve bu göçün doğurduğu sonuçlar üzerinde düşünmeye başlarız.
“Kahraman Kuçu”da, Ali’nin sevgiyle büyüttüğü ve “Kuçu” adını verdiği köpeğin, “Kahraman Kuçu”luğa yükselişi anlatılır. Ali, yerde
sürüklenen bir köpeği babasıyla alıp eve getirir;
köpeği besler ve büyütür. Ona “Kuçu” adını verir.
Kuçu, eve giren bir hırsızı yakalar, ona “Kahraman Kuçu” adı verilir.
Romanda, hayvan sevgisi üzerinde durulur.
Hayvanın da dost olduğu iletisi verilir.
“Uçan Eşek”te köy yaşantısında dostluğun
önemi belirtilir. Murat, Veli Amca ile köye gider.
Murat, Haydar ile arkadaş olur. Köyde eşek yarışı
düzenlenir. Murat ile Haydar “Türkücü” adını
verdikleri eşeği yarışmaya hazırlarlar ve yarışı
Haydar kazanır. Kendisine verilen horozu Murat’a
hediye eder. Murat ailesinin yanına döner, Haydar
üzgündür. Romanda dostluk bağı öne çıkar,
güldürücü unsurlar dikkat çeker.
“Armutçu Ayı”da Burhan ile Orhan’ın tabiat
ve hayvan sevgisi anlatılır. Burhan ile Orhan’ın
anası ölür. Ormanda bir kulübeye taşınırlar.
Babalarına yardımcı olurlar. Babaları da onlara
okula giderken binmeleri için bir midilli alır.
Midilli yolda bir yılan görür, ürker ve ormana
kaçar. Ormanda ayıyla karşılaşır, midilli çifteleriyle ayıyı yaralar. Burhan ile Orhan bu ayıyla
karşılaşırlar. Babalarıyla bu ayıyı alıp dönerler.
Romanda hayvan sevgisi öne çıkar, tabiat güzelliğinin insan üzerindeki olumlu etkisi yaşatılır.
“Uzay Dolmuşu Kalkıyor”da, Berber Necati’nin uçma tutkusu ve becerisi anlatılır. Necati,
uçan bir araç yapar. Bu aracı çocuklara gösterir.
Araç birden harekete eder. Kendilerini başka bir
gezegende bulurlar. Değişik tiplerde çocuklarla
karşılaşırlar. Birlikte gezegeni dolaşırlar, farklı
bir yaşantı ile yüz yüze gelirler. Birlikte dostluk
şarkıları söylerler. Dönüşte Deniz hastalanır. Kendisine verilen kırmızı boncuğu görür ve rahatlar.
Bu roman, bilim kurgu tarzındadır. Dostluk
ve kardeşlik duyguları işlenmektedir.
“Yusuf’un Treni”nde, Yusuf’un makinist
olma arzusu anlatılır. Babası, Yusuf’u istasyona
götürür. Yusuf trenleri çok sever, makinist olmayı hayal eder. Bir gün trene biner, yolda mahsur
kalır. Yatılı okula verilen Yusuf, yazın trenle ailesinin yanına döneceği günleri bekler. Romanda
aile sevgisi ve duygusallık öne çıkar.
Muzaffer İzgü’nün yukarıdaki çocuk romanlarında; aile ve yakın çevre, tabiat, hayvan sevgisi, dostluk, yoksulluk, çalışmak ve başarmak
gibi konuların altını çizdiği görülmektedir. Bu
bölümde, Muzaffer İzgü’nün çocuk ve gençlere
yönelik romanları üzerinde duracağız. Onun yaşamını anlatan “Zıkkımın Kökü” romanını, içerdiği özellikler bakımından, daha geniş bir biçimde ele alacağız.
Muzaffer İzgü’nün gençlik romanı olan
“Kaçak Kız”daki Üzüm, lise mezunudur. Üniversiteye giriş sınavını kazanamamıştır. Bu yüzden evden kaçar. Babası, Üzüm’ün doktor olmasını arzular. Üzüm, bunu başaramayınca, evi terk
eder. Romanda Üzüm’ün başından geçenler anlatılır. Taksi şoförü Üzüm’e şefkatle yaklaşır, ona
yardımcı olur. Makinist Fırat, Üzüm’ü evine dön665
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi dürmeye çalışır. Babasının gazeteye verdiği ilân
üzerine eve döner.
Romanda eğitimin çarpıklığından kaynaklanan sonucun, çocukları evinden ve yaşamdan
uzaklaştırmaya sebep olduğunu görürüz. Ana ve
babaların başarı ve başarısızlıklar karşısında, çocuklarına karşı duyarlı ve anlayışlı davranmaları
gerektiği mesajını alırız. Sevgi ve sevgisizlik de
romanda işlenen konular arasındadır. Evdeki
yanlış tutum, Üzüm’ü dışarıya iter. Dıştaki Şoför
ve Fırat ona sevgiyle yaklaşırlar. Baba yaptığı
yanlışın farkına varır, bu da Üzüm’ün eve dönmesini sağlar.
“İçimde Çiçekler Açınca” da, Sevda lisede
okuyan başarılı ve terbiyeli bir öğrencidir. Okulda sevdiği iki arkadaşı (Miray, Selen) vardır.
Sevda, okulda olamayan Atila’yı sever. Aile bu
durumdan haberdar olunca, durum etik açıdan ele
alınır. Sevda ile Atila’nın sevgileri birleşmelerini
sağlar. Roman bu sevgiyle son bulur. Romanda,
on yedi yaşındaki Sevda’nın aşkı anlatılırken,
birbirlerini seven gençlere anlayış gösterilmesi
beklenir.
“İlyas Efendi”de, idealist bir devlet memurundaki değişim anlatılır. İlyas, memur çocuğudur. Yoksulluk içinde bodrum katında yaşar. Babasının tavsiyesi doğrultusunda memur olmak ister. Böylece kıt kanaat yaşamını sürdürür. İçkiden
uzak durur. Dürüst ve namuslu olmaya çalışır.
Nüfus Kâtibi İlyas Efendi, resmî kalmaya ve
masadaki işleri yapmaya özen gösterir. Masası
devrilince, pantolonu yırtılır, içi çamaşırları görünür, mahcup olur, kendisiyle dalga geçerler. İlyas
Efendi yemek aralarında bile dışarıya çıkmaz,
sürekli çalışır. Yakup Bey, İlyas Efendi’ye simit
almak ister, ancak o reddeder. Müdür Bey, verimli olabilmesi bakımından İlyas’a yemek saatlerinde yemek yemesi gerektiğini söyler. İlyas
Efendi, dairede çalışan Remziye Hanım’ı sever.
Yakup Bey, bu sevdadan vazgeçmesinin söyler.
Remziye Hanım’a duygularını açar; fakat reddedilir. İlyas Efendi, meyhaneye gider, efkâr dağıtmaya çalışır. Yoksul bir ailenin kızıyla evlenir.
Kalabalık ailesine bakmakta zorluk çeker. Emekli
olduktan yirmi gün sonra ölür.
Romanda Türk erkeğinin evliliğe ve kadına
bakış tarzı eleştirilir. Küçük memurun yoksul hayatında duymuş ve yaşamış olduğu sıkıntılar dile
getirilir.
Muzaffer İzgü’nün hayatını anlattığı “Zıkkımın Kökü” yaşamından kesitler sunmaktadır.
Çocukluk ve yoksulluk yıllarını mizahî, komik ve
trajik unsurlarla örülü olarak anlatır. Ankara’daki
yaşadıkları en perişan hâli, zor şartlar altında
kardeşiyle verdikleri mücadele, komik çizgilerle
anlatılmasına karşın, içimizi burkmakta ve bizi
666
düşündürmektedir. Yazar, trajik durumu mizahla
örterek yaşama kucak açmakta, çalışma heyecanını yitirmeden hayata tutunmaktadır. Babasının
yaptığı evin yağmurda duvarı yıkılırken, iki kardeş, yoksulluğa dil çıkarak tatlı gülüşlerle sıkıntıyı yorganın altına gömmeyi başarmaktadır. Aile
bütçesine katkıda bulunmaya çalışan çocuk; su
satar, şeker satar, okulda nane şekeri satar; sokakta mısır satar, sinemada çalışır gazoz satar;
lokantada çalışır; arabalardan karpuz boşaltır,
kamyonlara karpuz yükler; kahvede çaycılık yapar; engellemelere rağmen yılmadan çalışır; okur
ve hayatın gülen yüzüne öpücükler kondurur.
Bütün bunlar, yazarın en zor şartlar altında bile
hayata küsmemek ve sürekli çalışmak ve başarmak konusunda mesajlar verdiğini gösteriyor.
“Muzo çocuk”, “Zıkkımın Kökü”nde yoksullukla
alay eder, dalga geçer. Komşu kızı Raziye’ye
gönül verir; acemiliğini anlatırken bile güldüren
yanını ihmal etmez. Onun en önemli özelliği olan
“güldürürken düşündürmek” ilkesi, Zıkkımın
Kökü’nde leit motive olarak tekrarlanıp durur.
Bâtıl inançlara, etik normları ölçü alarak gülmecenin tatlı diliyle dokunur. Babasın işsizliğini
bile, çocukluk dünyasının evcilik oyununda yoğurur, azla yetinmesini bilir, her serüvene bir
yenisini eklemenin beklentisi ve mutluluğu içinde
geleceğe koşar. Bağırıp çağırmadan, üzmeden ve
üzülmeden baba maharetiyle yapılan eve bekçilik
eder; yeni bir başlangıç karşısında içinde çiçekler
açar. Raziye’nin arkasından pamuk toplamaya
gider, sevgiyi paylaşır. Babası hastalanır, okulu
bırakmayı düşünür; fırında ekmek tartar, sonra
bırakır lokantada çalışır, Raziye’nin başkasıyla
evleneceği endişesiyle kıvranır durur. Raziye evlenir, ancak gönlü Muzo’dadır; evli olmasına
rağmen buluşurlar, Muzo’nun neşesi yerindedir.
Hasta babası, ekmek parası, okul ve işi arasında
sıkışır kalır. Eşi (Ferhat) Raziye’yi Mardin’e
götürür. Onun tesiri, Muzo üzerinde bir ay sürer.
Sonra inşaatta çalışmaya başlar. Ayağına taş düşer, işi bırakır. İyileştikten sonra evde pişirilen
dolmaları satmaya devam eder. Bu sırada mahalleden Sefer Ağa’nın aldığı külüstür kamyona
muavinlik eder. İnşaata taş çekerler. Konya’ya
yük taşırlar. Muzo hep Raziye’yi düşünür. İstanbul’a gitmek üzere yola çıkışıyla roman son bulur.
Muzaffer İzgü, “Zıkkımın Kökü”nde, yoksulluğun pençesinde kıvranan Muzo’nun Raziye’ye
karşı beslediği sevgiyi yüceltir. Muzo, her türlü
zorluğa rağmen, ayakta durmaya çalışır.
Sonuç olarak Muzaffer İzgü, Türk edebiyatında çocuk romanı yazarları arasında, üretkenliği ve eserlerinde ele aldığı sorunlara yaklaşım
tarzı bakımından önemli bir yere sahiptir. Romanlarında vermek istediği iletileri, gülmeceye
Materiallar
dayalı olarak yapıcı ve düşündürücü bir düzlemde
aktarmayı başarır. Okur, onun eserlerini okurken
hem eğlenir, hem hüzünlenir, hem de düşünür.
Hiç bir zaman karamsarlığa kapılmaz. Ondaki
gülmecenin dili, acıyı bal eyler ve üzüntüyü siler,
okuru hayata bağlar. Bu da bir sanatçının okuru
için yapabileceği en güzel ve ustaca bir iştir. Edebiyat sosyolojisi açısından da meseleye bakıldığında, onun eserlerinin çok basıldığı ve geniş
bir okuyucu kitlesi tarafından sevilerek okunduğu anlaşılmaktadır.
KAYNAKÇA
ƒ
ƒ
ƒ
Arslantaş, Hatice, Cumhuriyet Sonrası (1981-2001)
Çocuk Romanlarında Tema, Dil ve Eğitim Öğeleri,
DEÜ. Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Türkçe Eğitimi
Anabilim Dalı, (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi,
İzmir, 2003, 258s.
Gültekin, Ali, Küçük Dev Adam, Çocuk ve Gençlik
Yazınında Muzaffer İzgü Sempozyumu, (19-21 Ekim
2005), Ank., 2006, 470s.
Işık, İhsan, “İzgü Muzaffer”, Resimli ve Metin
Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları
Ansiklopedisi, C:5, Ank., s.1873-77
ƒ
Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi,
“İzgü, Muzaffer”, C:I, İst., 2001, s.447-448
ƒ
Yardımcı, Mehmet-Tuncer, Hüseyin, Eğitim Fakülteleri için Çocuk Edebiyatı, Ank., 2002, 320s.
667
У.С. АРБАТЛЫНЫНЪ "ЧОДЖУКЪЛАРА АРКЪАДАШ"
ДЕРСЛИГИНЕ ДАИР
Исмаил АСАНОГЪЛУ Керим
Къырым
Умер Сами Арбатлы (1881-1951). Къыскъа
терджиме-и-халы. Белли оджа, языджы ве
публицист. Романияда Добруджанынъ Топчу
коюнде догъды. Ильк тасилини бабасынынъ
мектебинде ала. 9 яшында экенде, Истанбулгъа ёлланыла. Фатих медресесинде окъуй.
1899-да Истанбул Дарульмуаллимине кирип
1905 сенеси онынъ рушдие къысмыны битире.
Бир къач айлар хукъукъ мектебинде окъуй.
1905 сенеси Къырымгъа келе. Оджалыкънен
огъраша. 1910 сенеси Багъчасарайда "Чоджукълара аркъадаш" адлы къыраат китабыны
нешир эте. Ичинде кендиси язгъан шиирлери
де булуна. 1912-15 сенелери кене Багъчасарайда онынъ русчадан чевирген бир сыра
"Эсап меселелери меджмуалары", 1917 сенеси
"Акъ ёл" ве "Тарих эртегелери" адларында
мектеплилелер ичюн къулланмалары ве 1918
сенеси "Ана тили" китабы нешир олуна. 1920нджи сенелерининъ матбуатында къырымтатар медениети иле багълы бир сыра макъалелери басыла. "Матбуат куню мунасебетиле"
(1927), "Латин харфлери ве Тюркие тюрклери" (1927), "Будамы тенкъит яхут нефис эдебиятымыздан парлакъ бир саифе" (1928) киби
макъалелери шулар джумлесиндедир. 1928
сенеси Къырымтатар Девлет театри онынъ
"Эки олю" пьесасыны сахналаштыра. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихи иле багълы
марузалар япкъаны ве бедий терджимеджилик
иле огърашкъаны акъкъында малюматлар
бардыр.
1929 сенеси Умер Сами хорантасынен
Истанбулгъа коче ве бу ерде 1951 сенеси март
14-те вефат эте.
*******
Умер Сами Арбатлы чокъ сенелер девамында оджалыкъ фаалиети иле огърашыркен,
Къырымда ильк рушдие мектеплерини (бугуньки анъламда орта мектеплер) ачып, огретме ве огренме меселелерини терендже
огренип ве анълап, тиль ве эдебиятнынъ
окъутылмасы иле багълы бир чокъ усул меселелерини озю чезмеге тырышты ве бу иште
баягъы муваффакъиетлер эльде этти. Кендиси
668
тертип ве иджат эткен дерслигини 1 талебелерге якъынлаштырмакъ ве олдукъча саделештирмек макъсадынен бир чокъ парчаларны терджиме этти ве керек олгъан ерде кендиси де манзумелер язды. Китабы нешир
олунгъан сонъ, чокъкъа бармай, Къырымда
онынъ шиирлерини эзберден бильмеген огренджи ёкъ эди десек, янъылмамыз.
Фикиримни исбатламакъ ичюн къыскъа бир
мисаль кетирейим. 1970 сенелерининъ
сонъунда Фатма Шахмурат адлы къартийден
(ХХ асырнынъ башында Къырымда белли
ваиз Хафуз Шахмуратнынъ уйкен къызы) бир
сыра назым парчалары язып алгъан эдим. О
вакъыт Фатма къартий манзумелернинъ муэллифи ким олгъаныны хатырлап оламады.
Лякин буларны замандашлары озь вакъытында мектепте окъуп огренгенлери ве чокъусы
эзберден бильгенлерини айтты.
Бир факъырым, къалды ишим балтая,
Одун кесер котюририм Ялтая.
Къарлы сувукъ яйлалары ашарым,
Акъшам олса, ёргъунлыкътан шашарым.
Корююрым, окъуянлар не рахат,
Бен джахилим, кимседе ёкъ къабаат.
Бабам бени окъутсайды кучюктен,
Бу халлара къалмаз эдим керчектен...
("Койлю Вели-къарт", 1910).
Бу ве бойле сатырларнынъ муэллифи мытлакъ бир буюк шаир олмалыдыр - деп тюшюне эдик. Ама бизге белли олгъан шаирлернинъ иджатларында бу сатырларны буламагъан эдик. (Акъылымда къалгъанына коре,
Джавтобели 1980 сенелери язгъан макъалелерининъ биринде бу сатырларнынъ муэллифи
сыфатында Тохтаргъазыны косьтерген эди).
Сенелер кечти... Умер Самининъ 1910 сенеси
нешир олунгъан "Чоджукълара аркъадаш"
дерслигининъ тыпкъысыны (копиясыны) эльде эткен сонъ, меселе баягъы айдынланды.
Шашыладжакъ шей. Фатма-къартийнинъ эзберден айткъан манзумелерининъ чокъусы
Умер Самининъ дерслигинден экен!
Умер Самининъ сонъундан даа бир чокъ
шейлери басылды. Шулар арасында атта риязияткъа (математикагъа) аит, русчадан терджиме сюретинде, "Эсап меселелери медж Materiallar
муасы" (1914) да бардыр. Онынъ 1920 сенелери девамындаки фаалиети, якъында Акъмесджитте нешир олунгъан "Медений эснас"
китабында ачыкъча корюне 2. Умер Сами
кенди къалемини атта драматургия жанрында
да сынап бакъкъандыр. 1928 сенеси онынъ
"Эки олю" адлы пьесасы Багъчасарай сахнасында къоюлды 3.
Асылында Умер Сами советлер ватандашлыгъында дегиль де, Тюркие ватандашлыгъында булуна экен. 1929 сенеси бу ал иле
файдаланып Истанбулгъа кочьти... Эм андаки
фаалиети эйидже огренильмесе де, базы парчаларындан анда да къалемини дурултмагъаны корюне. Омюрининъ сонъунда Къырымдаки ильк рушдиелер акъкъында хатыралар
язаркен, "Чоджукълара аркъадаш" китабы узеринде махсус токъталып: "1905 сенесине къадар Къырымда ана тилинде окъуп-язгъанларнынъ сайысы эр алда пек аз эди. Иптидаий
тасиль де тиль ихтияджыны темин этеджек
бир алда дегиль эди. Медреселерде ана тили
хич де окъутылмай эди. Ана тилининъ миллий бир варлыкъ олгъаныны такъдир эткен
биле пек аз эди... "Чоджукълара аркъадаш"
намы алтында тертип ве эки къысым оларакъ
нешир эткен къыраат китабымдан усула
кельген акс седа мюсбет олды. Эки кере бастырдым. Бутюн Къырым мектеплеринде
Истанбул къыраат китаплары ерине булар
окъутылмакъта эди... (Русофиллерге магълюп
тюшмемек ичюн) истер-истемез шаирликни
эльге алдыкъ. Зорнен олса да, бир къач манзуме язаракъ, китапларнынъ о ерине, бу ерине
къоштыкъ..." 4.
Иште, бу "зорнен язылгъан манзумелерни" козьден кечиргенде, Умер Сами-оджанынъ окъутма анълайышы ве мааретини сезмемек мумкюн дегиль. Бир чокъ бильги ве
хаберлерни талебелерге шиир сюретинде берип, йырлая-йырлая дерс кечиргени, телебелер исе севине-севине буюк авесликнен
окъугъанлары корюне. Юкъарыда анъылгъан
Фатма-къартийнинъ кучюклигинде эзберлеген
ве омюр бою унутмагъан онларнен манзумелери бойле усуллы окъумадан келип чыкъкъандыр. Умер Сами йипчиклер узерине инджи данелери тизген киби, энъ саде, ачыкъ ве
ифадели келимелерни бир-бири янында тизип,
кендисине махсус аджайип бир услюп иле
джумле артындан джумлени сыралап, чокъ
меракълы ве озьгюн левхалар ярата. Талебелерге яз мевсимини насыл анълаткъанына
дикъкъат этейик:
Яз куньлери пек северим гезмейи,
Хатириме хич кетирмем безмейи.
Бир сененинъ тамам дёрт мевсими вар:
Яз, сонъбахарь, къыш, бири де илькбахарь.
Язда емиш, экин отьмек чокъ олур,
Язда бутюн инсан, хайван токъ олур.
Гузель кунеш хэр кунь сачар зиясын,
Джумле махлюкъ язда топлар гъыдасын.
Язын гиджелер къысалыр, кунь узар,
Сонъра куньлер къысалыр азар-азар.
Илькбахарьде ешилленен чайырлар
Язда алтын сарымы ренк алырлар.
Боджеклерин, къушларын чивильдиси,
Оракъчы, харманджынынъ гурюльтиси –
Бу мевсимин сефасыдыр бу шейлер,
Гонъюллерин джулясидир бу шейлер!
("Яз", 1910).
Языджынынъ истидат къабилиети башта
бир къолунда олгъан материалларгъа янашма
тарзында, олардан тамам керекли сойларын
сечмесинде ве буларнынъ джумлесини кенди
зихин ве къальп меншурындан кечирип, омюрнинъ озюне якъын бир левха ярата бильмесинде ачыкъ корюне. Бу нокъта-и-назардан
Умер Самининъ "Чоджукълара аркъадаш"таки парчаларына янашылса, онынъ бала табиатыны, баланынъ дуйгъу дюньясыны, къылыкъларыны, отурыш-турушларыны сунийликтен махрум, чокъ уйгъун, инамлы, табий ве
гъает джанлы шекильде берип, окъуйыджыгъа
(энъ эввеля талебенинъ кендисине) зевкъ ве
сефа эйлеп, айрыджа тесир эткени белли ола.
Окъума ве бильменинъ къадрини ве къыйметини "Койлю Вели-къарт"та косьтерген муэллиф, бу мевзуны "Алининъ къыш геджеси"
парчасында янъы бир тарзда девам эттире:
Къыш кунюнинъ оджакъ башы сефасы
Олмасайды, чекильмезди джефасы,
Йыгъын-йыгъын къарлар ягъар этрафе,
Санки ерлер бурюнирлер чаршафе.
Къону-къоншу кезер къышта зевкъ иле,
Отурырлар, къонушырлар шевкъ иле.
Емиш ерлер, къаве ве чай ичерлер
Кими окъур, кими тикер, бичерлер.
Аркъадашым кельди бу акъшам бизе
Дерс чалыштыкъ, сухбет иттик диз-дизе.
Буюк аннем сонъра масал сёйледи,
Бир къач саат бизи бойле эгледи.
Сонъра бизи окъутты да динъледи,
Кенди бильгисизлигине ах эйледи.
Шимди къыяс этейик. "Койлю Великъарт"та сонъки сатырлар:
Бен бу ялан дюньяда кунь корьмедим,
Бари окъутсам шу гъарип Ахмедим.
669
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi ве "Алининъ къыш геджеси"ндеки сонъки
сатырларда:
Сонъра бизи окъутты да динъледи,
Кенди бильгисизлигине ах эйледи.
эки къарт, яни Вели-къарт ве бир къызджыгъазнынъ буюканнеси, эввельден окъумагъанларына языкъсынып, торунларынынъ озьлери
киби джахиль къалмайып окъумаларыны арз
этелер.
Умер Сами талебелерге Къырымнынъ
икълимини анъламакъ, дюльбер Ватанларына
севги ашламакъ ве Къырымнынъ маддий
дурумына алыштырмакъ макъсадынен кендисининъ базы лирик парчаларына биле "кяр" ве
"зарар" меселелерини кирсетип, оларнынъ
дуйгъуларыны индже шейлер иле ишлетмесинен берабер аятнынъ икътисадий къанунларынынъ эсасларынен таныш этмеге тырыша.
Тамам бунъа бенъзер парчаларны биз Сеит
Абдулла Озенбашлынынъ дестанында да
расткетиремиз. Лякин Озенбашлынынъ дестанында эсасен емиш сатмакъ "къаиделери"
косьтерильсе, Умер Самининъ "Багъче сефасы"нда кяр этменинъ ёнелиш ёллары бельгилене. Эм Самиде "икътисадий меселелер"
усталыкънен яратылгъан табиат левхалары
иле джумлештириле:
Багъчелерин пек гузельдир хавасы –
Джихан-дегер Къырым багъче сефасы.
Агъачларын устю чичек бем-беяз,
Лякин гузель чичеклерин омрю аз...
Ешилленир хэр тарафы багъченинъ,
Багъчеджиде хисабы ёкъ акъченинъ.
Багъчеджидир койлюси ве шехэрлиси,
Фукъарасы, мусафири, ерлиси.
Шенълендирир багъче мытлакъ хэр кими,
Хале хоштыр багъчеджининъ тюркюси.
....................................
Язлыкълары саттым, ама олмады,
Бу хисаптан масрафымыз толмады.
Аллах вируп, кузьлюк олса, сатарым,
Къышын эвде рахат-рахат ятарым.
("Багъче сефасы", 1910).
Умер Самининъ сёйлейишине коре, "Чоджукълара аркъадаш" дерслиги эки къысым
(эки айры китап) шеклинде нешир олунгъандыр. Лякин биз тек 1910 сенесинде табъ
этильген (ве уч бабдан ибарет олгъан) биринджи китапны була бильдик. Экинджиси
ойле де тапылмады... Эр алда онъа не Москва,
не де Санкт-Петербургдаки меркезий девлет
кутюпханелерининъ каталогларында косьтеришлер ёкъ. Шунынъ ичюн язылгъанына
муэллифнинъ кенди ишарет эткен "Гуль",
670
"Къырым багъче сефасы" (эгер юкъарыда
берильген "Багъче сефасы" олмаса!), "Къыш"
"Илькбахарьде Къырымгъа кельген къушлар"
5 киби манзумелери акъкъында хаберимиз
ёкъ. Ама не исе, бана мисаль сыфатында кетирильген манзумелерден ачыкъ корюнгени
киби, Умер Самининъ акъикъий шаирлик
истидаты хусусында сёз юрютиле билир.
Эфендимиз XIX асырнынъ сонъу ве ХХ асырнынъ башындаки медениетимиз инкишафында, шу джумледе миллий эдебиятымызда, хатири сайыладжакъ киби хызметлерде булунды. Ве онынъ ады эдебият тарихимизде
къаладжагъы да шубесиздир.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ:
−
Сами У. Чоджукълара аркъадаш. Къырает. Биринджи китап.- Багъчасарай: "Неджм истикъбаль"
матбаасы.- 1910.-136 с.
−
Керим И.А. Медений эснас: 1920-1938.- Акъмесджит:
"Таврия".- 1997.- 496 с.
−
Багъчасарайда оджаларнынъ эдебият акъшамы //
Енъи дюнья.- 1928.- январь 27.
−
Арбатлы У.С. Къырымда рушдие мектеплерининъ
ачылувы ве оларнынъ тесирлери // Йылдыз.- 1996.2.- С. 181-182.
−
Арбатлы У.С. Айны менба.- С. 181.
ÇOCUK EDEBİYATINDA ŞİİR VE DAĞLARCA
Yrd. Doç. Dr. Mehmet YARDIMCI
Dokuz Eylül Üniversitesi
Buca eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölüm Başkanı
Buca / İzmir – TÜRKİYE
[email protected]
Gelenek, var oluşumuzun kaynağı demektir.
Kimliğimizin çizelgesi, kültürümüzün uluslararasındaki farklı ve bizden olan yüzüdür. Bu nedenle gelenek kimliğimizin mührüdür. Geleneğin
devamı, benliğimizin devamıdır. Dünle yarının
ortak bir paydada bütünlenişi olan geleneğin sürekliliği çocukla gerçekleşmektedir. Çünkü çocuk
yarın demektir. Bu yarın, bugünün belirlediği bir
yarındır. Gelenek çocukla devamlılık kazanır. Gelenekten çocuğa ve çocuktan yarına doğru uzayan
seyir çizgisinin başında ise kitap gelir. Çocuğun
bilgi, zevk ve kültürel farkındalık alanı içinde
ninniler, tekerlemeler, masallar ve çocuk şiirlerini
kapsayan kitapların önemi büyüktür.
Sözlü gelenekte var olduğunu bildiğimiz, hatta edebiyatın ortaya çıkışıyla birlikte varlığından
haberdar olduğumuz çocuk edebiyatı, sınırları ve
kapsamı tam olarak belirlenemeyen ayrı bir disiplindir. Bu disiplin, çocuklar için yazılan eserlerin
tümünü kapsar. Bununla da kalmaz, çocuk büyükler için yazılan kitapları da okur. Çünkü çocuk edebiyatını edebiyatın diğer türlerinden kesin
sınırlarla ayırmak olanaksızdır. Büyüklere yönelik birçok edebiyat eserinin çocukların dünyasına
da hitap ettiği de bilinmektedir. Aslında çocuk
edebiyatı, edebiyatta çocuğa karşı duyulan ilgi ile
başlar. Edebiyat bir nevi kültür birikimi işi olduğundan, çocuk edebiyatı için çocukça bir avunma
yerine, edebiyatçıların çocuk ruhunu bütün
yönleriyle dile getirmeleri gerekir.
Okul öncesi döneme ait çocuk edebiyatında
görsellik ön plandadır. Çocuk edebiyatı, çocukluk
çağında bulunan insan yavrusunun düşünce, duygu ve hayallerini söz ya da yazı ile güzel ve etkili
biçimde işleme sanatıdır. Bu bakımdan masal,
öykü, roman, anı, gezi yazıları, şiirler, atasözleri,
alkışlar, bilmeceler, ninniler çocuk edebiyatı kapsamına girer. Çocuk şiirleri, daha çok çocuk edebiyatımızın ilgi alanına giren, küçük yaştaki çocuklara duygu ve düşünce kazanımları sağlamanın yalın yoludur.
Edebiyatımızda çocuklar için şiir denemeleri
sayılabilecek çalışmalar 17. yüzyıl sonunda Şair
Nabi’nin oğluna öğüt vermek için yazdığı Hayriye
ve 18. yüzyılın başında da Vehbî’nin oğluna ahlâk ve görgü kurallarını öğretmek için yazdığı
Lütfiye adlı kitaplar dışında Cumhuriyet öncesi
dönemi Türk edebiyatında, çocukların ilgi, yaş ve
beğeni düzeyleri gözetilerek çocuklar için hazırlanan kitaplar yoktur. Ancak tekerleme, bilmece
ve masal gibi sözlü edebiyat ürünleri çocukların
edebi zevklerini karşılamıştır..
İkinci Meşrutiyet’le birlikte görülen yeni bir
toplum yaratma çabaları arasında çocuk edebiyatı
gündeme gelmiş ve önem kazanmaya başlamıştır.
Türkiye’de çocuk edebiyatının ilk temelleri
bilinçli olarak İstanbul Darülmuallimini (Erkek
Öğretmen Okulu) müdürü Satı Bey ve onun çağrısına uyan şairlerce atılmıştır. Tanzimat döneminde Şinasi’nin La Fontaine biçiminde kaleme
aldığı ve edebiyatımızda ilk manzum hikâye olarak gösterebileceğimiz Eşek ile Tilki hikâyesinin
yayınlanması, 1870’lerden itibaren çocuk şiirlerinin artmasına neden olmuştur. Tevfik Fikret’in çocuklar için şiirleri bu türün sanat değerini sergileyen güzel örneklerdir.
Edebiyatımızda çocuklar için şiirin gerçek
temsilcisi Tevfik Fikret olmuştur. Rübab-ı Şikeste’de Hasta Çocuk, Balıkçılar, Haluk’un Bayramı
gibi manzumelerle çocuk ruhuna inmiş, çocuklar
için ya da çocuklarla ilgili dizelerle küçük ve
sevimli tablolar çizmiş, Meşrutiyet’ten sonra
Şermin adlı eserinde çocuk psikolojisine ve modern eğitim anlayışına uygun şiirleri bu kitabında
ilk kez o yayımlamıştır. Hediye, Umacı, Papatya,
Marangoz, Ağustos Böceği ile Karınca ve
Benim siyah bir bacım var
Adı Leylâ gözü şeylâ
Kollarında ellerinde
Saçlarının tellerinde
Pullar inciler parıldar
Dilber bacı
Anber bacı
Yatayım akşam olsun da
Siyah bacımın koynunda
gibi özgün dizelerle yüklü Siyah Bacı adlı şiirleri
güncelliğini hiç yitirmeyen çocuk şiirleridir.
Çocuk edebiyatı alanında bilinçli olarak ilk ciddi
çalışmayı ise Çocuk Şiirleri adlı eseriyle İbrahim Alaaddin Gövsa yapmıştır. Şiirlerinde vatan,
kahramanlık, erdem gibi konuları işlemiş, ayrıca
671 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi La Fontaine’den yaptığı çevirileri kitabına koymuştur. Bu dönemde Ali Ulvi Elöve:
KÖREBE
Şarkı söyler döneriz
Bil bakalım biz kimiz
Değneğini bana ver
Göster bizi körebe
Hayır hayır, ebesin,
Eğlencesi herkesin.
Elindeki değnekle,
Ortamızda dur bekle
biçiminde önemli çocuk şiirleri yayımlamıştır.
Milli Edebiyat döneminde de Mehmet Emin
Yurdakul, Ziya Gökalp, ve Fuat Köprülü önemli
çocuk şiirleri yayımlayanlardandır. Özellikle
Ziya Gökalp’in:
Çocuktum ufacıktım,
Top oynadım acıktım.
Buldum yolda bir erik,
Kaptı bir ala geyik.1
biçiminde başlayan Ala Geyik adlı şiiri her dönemde önemli çocuk şiirleri arasında yerini korumuştur.
Cumhuriyetin ilk yıllarında yazılan çocuk
şiirlerine bakıldığında dinsel ve ahlâki öğütler,
ulusal kahramanlık ve yurt sevgisinin en çok
üzerinde durulan konular olduğu görülür. Tevfik
Fikret ve Ziya Gökalp gibi çocuk şiirleri yazan
şairlerde görülen içtenlik ve duruluk beş hececilerde görülmez. Orhan Seyfi Orhon, Yusuf Ziya
Ortaç, Enis Behiç Koryürek, Hasan Ali Yücel,
Vasfi Mahir Kocatürk; çocuk şiirlerine özen
gösteren şairler olarak göze çarpar. Bu dönemde
Nazım Hikmet’in de çocuk duyarlılığına yönelik
şiirler yazdığı görülür.
Trafik memurları dikilmiş durur
El kol kımıldar kaşlar çatık
Sopalarının ucunda hürriyetimiz
Trafik memurları dikilip duracak
Sokaktakiler bir birini sevmeyi
öğreninceye kadar.2
gibi şiirlerinde de çocuklara toplumsal gerçeği
tanıtmayı amaçlayıp çocuklardan önce büyükleri
yönlendirir.
Edebiyatımızda Garip akımı şairleri arasında
çocuk şiirlerine en çok emek verenlerin başında
Orhan Veli Kanık gelir. Orhan Veli’nin:
Mahallemizde
Senden başka ağaç olsaydı
Seni bu kadar sevmezdim
1
2
Ziya Gökalp, Altın Işık, İst. 1976
Nazım Hikmet, Son Şiirleri, İst. 1991, s.132
672
Fakat eğer sen
Bizimle beraber
Kaydırak oynamasını bilseydin
Seni daha çok severdim
Güzel ağacım
Sen kuruduğun zaman
Biz de inşallah
Başka mahalleye taşınmış oluruz3
biçimindeki şiirleri çocuksu duyguları en iyi anlatan dizelerle yüklüdür.
Daha sonraki yıllarda da İbrahim Zeki Burdurlu, Ceyhun Atuf Kansu; son yıllarda ise Kemal
Özer, Ali Püsküllüoğlu, İsmail Uyaroğlu, Maviser
Yener, Hasan Latif Sarıyüce, Yalvaç Ural ve
Fazıl Hüsnü Dağlarca çocuk şiirlerine eğilen
şairlerimiz olarak görülmektedir. Çocuklar için
hep masal ve hikâyenin düşünülmesi, şiirin gözardı edilmesi çocuğun dünyasına tek yönlü bir yaklaşım olur. Çocuğun dünyasında manzumenin
yeri ayrıdır ve önemle işlenmelidir.
Bütün toplumlarda sanat amacıyla ilkin şiir
söylenmiştir. Türk halkının da ilk edebi ürünü
şiirdir. Genellikle en az sözcükle en çok şey anlatma sanatı olarak bilinen şiir, çocukta ritim ve
uyum duygusunun gelişmesini sağlar. Şiir, yazılan bir metnin içeriğine ve özüne yönelik özellikleri içinde saklar. Çocuk ve sevgi bir birini tamamlayan bir bütündür. Çocuk hayatın şiiridir.
Şiir çocuğa dili, dildeki ahengi öğretir. Çocuk
ana kucağındayken böyle ahenkli, besteli sözleri
dinlemeye başlar.
Adı sarı, kendi sarı
Her çiçekten alır arı
Benim yavrum oğul balı
Oğulsuzlar neyler malı
Ninni yavrum ninni
gibi analarımızın kulağımıza mırıldandığı ninniler, birer şiir olup bebekliğimizde sanatı tanıtan
olgulardır.
Türk edebiyatında çocuğa yönelik şiirlerin
kökeni halk edebiyatımızdaki bilmecelere ve tekerlemelere dayanır. Çocukluğumuzda coşkuyla
söylediğimiz tekerlemeler birer şiir olup bu türü
sevdiren ahengi ve ritmi yüksek edebi parçalardır.
Çıktım erik dalına
Baktım tren yoluna
Üç gemi geliyor
Biri ağa
Biri paşa
Ortadaki Kemal Paşa4
biçimindeki oyun tekerlemeleri çocuk şiirleri içine girer. Bu tekerlemeler günümüzde de çocuklar
arasında varlığını sürdürmektedir.
3
4
Orhan Veli, Bütün Şiirleri, İst. 1982, s.49
Yaşar Kemal, Gökyüzü Mavi Kaldı, İst. 1978, s.317
Materiallar
Okul öncesinde çocuklar, önceleri annelerinden
ya da öğretmenlerinden dinledikleri şiirlerden hoşlanırken, şiirdeki ritmi hissettiklerinde kendileri de
şiir söylemekten hoşlanmaya başlarlar. Çocuklar
önce dinleyici, daha sonra da katılımcıdır.
Çocuk edebiyatında şiir, çocukların dil becerilerini geliştirmelerinde sözcüklerin vurgu, ton,
tonlamalarıyla gizli gücünü kavramalarında kullanılabilir. Şiir aracılığıyla dilin gücünden yararlanabilen çocuk, yaratıcı düşüncesini de gerçekleştirebilir.
Okutulacak ya da ezberletilecek şiirleri seçerken çocukların sınıf, yaş, ilgi ve cinsiyetlerini
göz önünde bulundurmak, belirli gün ve haftaları,
kazandırılması istenen davranışları göz ardı etmemek gerekir.
Küçük çocuklar kendi yaşantılarındaki konuların işlendiği şiirlerden daha çok hoşlanırlar. Ev
ve aile yaşamı, doğa olayları, hayvanlar, cansız
nesnelerle ilgili şiirler onlara ilginç gelir. Okul
öncesi çağındaki çocuğa:
Pisi pisi
Beyaz kedi,
Pamuk kedi
Nerdesin?
Yerde misin?
Gökte misin?
Söyle canım,
Neredesin?
(Aziz Sivaslıoğlu)
gibi şiirler söylenmesi gerekirken; Okul çağındaki
çocuğa:
Tatil bitti, yaz bitti,
Oyun bitti, saz bitti.
Şimdi artık okul var,
Uyku bitti, naz bitti.
Tatil bitsin, yaz bitsin,
Oyun bitsin, saz bitsin.
Şimdi artık okul var,
Oku gitsin, yaz gitsin.
(Halil Bedii Yönetken)
ve
Okul babaya benziyor
İçeri girmek
Anneye
Duvarlar babaya benziyor
Sıralar
Anneye
Kitap babaya benziyor
Defter
Anneye
Kalem babaya benziyor
Silgi
Anneye
Okumak babaya benziyor
Yazmak
Anneye
Tahtaya bakmam babaya benziyor
Öğretmeni dinlemem
Anneye
(Fazıl Hüsnü Dağlarca)
biçiminde şiirler okunmalıdır.
Şiirlerin çocuklara nasıl sunulacağı çok önemlidir. Ruh dünyasının derinliklerinde biçimlenen
ve sözcüklerle adlandırılan şiir, çocuğun hayal
dünyası ile eş değerdir.
Şiirdeki iç ahenk her çocukta var olan ritim
duygusunu besler, müzik ihtiyacını karşılar. Ancak
şiirin de kendine özgü bir dili, daha doğrusu dilin
özel bir kullanımı olduğu göz ardı edilmemelidir.
Şairlerimiz zaman zaman çocuklara, çocuğun
dünyasına yer vermişlerdir. Orhan Veli ve Cahit
Sıtkı, çocukluk özleyişlerini dile getiren, şiirlerini
çocuğun saf dünyasıyla birleştiren şairlerimizdendir.
Çocuk, müziğe, şarkıya ve uyumlu sözcüklerden oluşan şiire oldukça ilgi duyar. Bu nedenle
çocuk şiirlerinin eğitim açısından önemi hep vurgulanmıştır.
Çocuklar, şiir için tükenmez bir kaynaktır.
Çocuk şiirlerinde ele alınan ana duygular açısından bakıldığında pastoral ve didaktik şiir türlerinin ön plana çıktığı görülür. Bunda çocuğun eğitilmesi gereken bir varlık olarak algılanması düşüncesi yatmaktadır. Çocuklara yurt sevgisi kazandırılmasında, sevgi ve saygı duygusunun geliştirilmesinde, anadilini sevdirme ve doğru kullanma konusunda şiir bütün nesir türlerinden daha
etkindir. Çocuklar için yazılan şiirlerin, çocukların ruhlarını eğitici, besleyici, onların duygu dünyasını zenginleştirici etkileri gözden uzak tutulmamalıdır. Şiir dilinde şiir bilgi aktarmak için
yazılmaz.
Şiir, duygulardan, düşlerden, özlemlerden
oluşmuş bir üründür. Kendine özgü duygusal yoğunluğu her şiirin kendine özgü kurgulanmış bir
dünyası vardır.
Çocuk, hayalleri ile yaşayan ve bu hayallerini
paylaşmaktan çok hoşlanan bir varlıktır. Bir şiirde:
Her gün
Okula giderken
Annem saçımı
At kuyruğu örüyor
Eğer bir gün
Bir atım olursa
Ben de onun kuyruğunu
Kız saçı öreceğim
(Yalvaç Ural)
gibi dile gelen çocuğun duygusu ya da :
Anneler
Okullara gitse
Ana okullarına giderlerdi değil mi?
Bizim oyunlarımıza çiçek çiçek
Bizim uykularımıza su su
Ne güzel karışırdı anneler.
(Fazıl Hüsnü Dağlarca)
diyen çocuğun hayal gücü gözardı edilmemelidir.
673
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Çocuğun düşünme ve olayları algılayış yaşı,
duygularını ifade ediş biçimi, sözcük dağarcığı,
dikkat süresi gibi özelliklerin, şiir seçiminde göz
önünde bulundurulması gerekir. Çocuk şiirlerinde
yerinde kullanılan sözcükler değişik biçimde bir
araya getirilerek çocuğun hayal gücünü kamçılamakta, çok zengin bir dünya kurmakta, dilin bu
gücünden yararlanabilen çocuk, yaratıcı düşüncesini geliştirebilmektedir.
Yaratıcı dünyası gelişen çocuk sanatı erken
tanıyıp küçük yaşta iç dünyasını dışa vuran şiir
denemeleri yapmaktadır. Bu denemelerle dil sevgisi edinir, dilin zengin anlatım olanaklarını sezip
zengin bir sözcük dağarcığı geliştirerek belli bir
anlatım gücüne ulaşır. Sözcükleri değişik biçimlerde ilişkilendirerek de zengin ve coşkulu bir iç
dünyası oluşturur. Şiir okuma çalışmaları çocuğun sesini iyi kullanma, sese şiirin özelliğine göre
vurgulama ve tonlama yapma alışkanlığı kazandırarak sözlü anlatım gücünü geliştirir.
İyi şiirle içli dışlı olmak, çocuğu bir süre
sonra şiir denemeleri yapmaya yönlendirmektedir. Çocuğu şiir yazmaya yönlendiren etmenlerden biri de hırslanan çocuğun ben de yaparım
fikrine kapılmasıdır. Bunun ilginç örnekleri vardır. Örneğin, Cahit Külebi Niksar’da daha ilkokul öğrencisi iken öğretmeninin sürekli sınıftaki
bir çocuğun yazıp getirdiği şiirleri beğenip taltif
etmesi sonucu, ben de yazarım düşüncesiyle şiir
denemeleri yaptığını bir röportajda açıklamıştır.
Benim de bu konuda hiç unutamadığım ve şiir
serüvenimin başlangıcı olan ilginç bir anım vardır.
1956 yılında ilkokul 5. sınıfta idim. Öğretmenim Asım Ozan bir gün sınıfa elinde çeşitli şiir
kitapları ile girdi. Sıraların üzerini boşalttırıp kendisini dinlememizi istedi. “Bugün konumuz şiir”
deyip söze başladı. Şiir üzerine konuştu durdu.
Sonra elindeki kitaplardan güzel şiirler okudu.
Çok güzel bir ders olmuştu. Dersin sonunda “Bugün size ödev vermeyeceğim. Yalnız hepiniz evinize gidince sakin bir köşeye çekilip bu derste
anlattıklarımı düşünüp, okuduğum şiirler gibi sizi
ve dinleyenleri etkileyecek şiir denemeleri yapacaksınız. Hiçbir kitaba bakmayacaksınız, başka
yerden herhangi bir şiir almayacaksınız, kimseden yardım istemeyeceksiniz, sadece duygularınızı, hissettiklerinizi yazacaksınız. Yazdıklarınızı
yarın sınıfta okuyacağız.” deyip dersi bitirdi. O
dönemlerde okul çantamız tahta bavulların küçüğü gibi tahtadan yapılmış çantalardı. Çoğumuz
evimizde masa olmadığından bu çantaları masa
gibi kullanır üzerinde ödevlerimizi yazardık. Eve
gittiğimde arka odaya çekilip tahta çantamın üzerinde kendimce şiir denemeleri yazmaya başladım. Birkaç kâğıt yırtıp attıktan sonra ortaya
674
Menekşe ilk çiçektir
Baharı müjdeleyen
Bahar gelince açar
Kokulu mor menekşem
Menekşe bir çiçektir
Ne güzel kokusu var
Bahçelerin süsüdür
Arı onda bal arar
biçiminde iki dörtlük oluşturdum. O sırada ağabeyim odaya girdi. Ne yapıyorsun diye sorduğunda ders çalıştığımı söyledim. Üzerimde eğilip
yazdıklarıma baktı. Her zaman önümde kitap,
defter yanımda atlas, sözlük yayılarak ders çalışmama alışık olduğundan yadırgadı ve “Bacak kadar boyunla beni mi kandırıyorsun. Ders çalışıyorum diye şiirle uğraşıyorsun…” deyip öyle bir
tokat attı ki ben bir tarafa, çantam öte tarafa yuvarlandı. Ağlayarak kaçıp odadan çıktım. Sokakta
biraz oyalanıp eve döndüğümde yazdıklarımı toparlayıp çantanın içine koyup ertesi gün okula
gittim.
Öğretmen sıra ile herkese yazdığını okuttu.
Çok kötü yazılmış şiirlere bile aferin iyi olmuş
diyen öğretmenim, sıra bana geldiğinde şiirimi
okuyunca hiddetle: “Ben size başka yerden almayın, kendiniz yazın demedim mi?” diye bağırınca
ben de “Vallahi ben yazdım” der demez suratıma
öyle bir tokat attı ki kendimi yerde buldum. Üstüne üstlük “Çık dışarı” diye sınıftan atınca ağlayarak dışarı çıktım. Teneffüste sınıf arkadaşlarım
da sanki kopyacı imişim gibi dalga geçmezler
mi? Bu olay üzerine kendimi kanıtlamak için
ilçe kütüphanesine gidip Dertli, Karacaoğlan gibi
halk şiiri kitaplarını, bulabildiğim çağdaş şairlerin
kitaplarını okumaya ve onlar gibi şiir yazma
çalışmalarına başladım. Kendi kendime yazdığım
dörtlükleri öğretmene gösterip kendimi kanıtlamaya çalıştım. Bu çaba içinde şiir zevki edindim.
Şair, şiirde kendi çocuk dünyasından izler
yaşatmak yerine, kendisini çocuğun yerine koyarak ve ona onun diliyle hitap ettiği oranda başarılı
olacağını gözardı etmemelidir. Çocuk şiirlerinde
aranılan özelliklere bakıldığında şu hususların ön
plana çıktığı görülür:
* Şiirlerde duygular belli bir plan ve sırayla ele
alınıp işlenmelidir.
* Çocuk şiirleri kısa olmalıdır.
* Betimlemeler açık ve sade olmalıdır.
* Dizelerde ölçüye özen gösterilmeli, düzgün
uyak sistemi olmalı ve uyum içinde yinelenmelidir. Serbest şiirse müzikaliteye ve iç ahenge
önem verilmelidir.
* Şiirlerde anlam açık, işlenen düşünceler yalın
olmalıdır.
Materiallar
* Şiirlerde işlenen temalar yurt sevgisi, aile sevgisi, yaşama sevinci ve erdemli olmanın yanında çocuğun bireysel duygularına hitap etmelidir.
* Çocuk şiirlerinde, şiirin akışını, uyumunu
bozan sözcükler bulunmamalıdır.
Çocuklar için yazılmış şiirlerin de kendi içinde çeşitlendiği görülmektedir. Bunlar; Tekerlemeler, Müzikli şiirler, Resimli şiirler, Öykülü şiirler, Nükteli şiirler biçiminde gruplanabilir.
Dağlarca’nın Çocuk ve Allah’ı
Gerçek sanat eseri ilk bakışta özünü kavratmaz. Onlarda ilk bakışta sezilemeyen bir giz, bir
güzellik vardır. Bu güzelliğe eren sanatçılar azdır
bizde. Çıkışı hece şiirinin olanaklarını yitirdiği bir
döneme rastlayan Dağlarca bu güzelliğe eren
sanatçılardan biridir. Çocuk, Allah, kozmik evren
ve kişi benliği arasındaki ilişkileri en güzel imgelerle betimleyen Dağlarca, Tanzimat’tan beri
şiirimizin en verimli sanatçısı olmuş, ilk yazdığı
şiirlerinde bile kendine özgü ayrı bir söyleyişi
olduğunu sezdirmiştir.
Dağlarca, yeni şiir eylemine karşı koymamış,
ama aldırmamıştır da ona. Yeni şiir somutlaşırken, o kendi şiirini daha da soyutlaştırmaya
gitmiş, yeni şiir girdiği akıl çizgisini sürdürürken
de daha sezgici olmuş ve şiirimizin genel gelişim
çizgisi içinde hep karşı kutupta yer almıştır.
En ilginç özelliği doğa ve gerçeküstünü aşmak, yaradılışın düğümlerini çözmek, evrenin
gizlerini vermeye çalışmak ve düşten gerçeğe,
gerçekten düşe uzanmak istemi olan Fazıl Hüsnü
Dağlarca’nın çocuk ruhunu, çocuğun mistik sezgilerini en iyi biçimde anlayıp şiirleştirdiği Çocuk ve Allah adlı eseri çocuk edebiyatı açısından
en önemli kaynaklardandır. 1935-1939 yılları
arasında kaleme aldığı bu kitapta çocuğa seslenen, onları yönlendirmeyi amaçlayan şiirlerin
yanı sıra çocukların ruh dünyasından yola çıkan
gizemli, dinî söylemler de ağır basar.
Şükrolsun Allaha ki otlar çıkar topraklarda ,
Dağlara yıldızlar gece inmeden.
Gemiler kalbe verir enginleri
Bir uyku içindedir karanlıklarda beden5
söyleyişlerinde görülen gizemli ve dinî havanın
70’li yıllardan sonra yerini toplumcu iletiler ve
dünya ülkelerinin çocuklarının acıları alır.
Çocuk ve Allah’ta şair, çocuk ve Allah temleri üzerinde halka halka genişleyen bir bütünlük
görüşünü tam anlamıyla yansıtmış, tüm şiirlerinde mağara devri adamlarından modern kişiye dek
kişioğlunun iç ve dış evrenini çok yönlü davranış
ve çatışmasıyla işlemiştir. Dağlarca’nın şiirinin bu
parlak başlangıcında çocuk dünyayı sorgulamaya,
5
Fazıl Hüsnü Dağlarca, Çocuk ve Allah, İst. 1966, s.102
kavramaya çalışmış, öte yandan dünyanın ve fizikötesinin sorunları çocuğun bakış açısından ele
alınmış, sık sık çocukluk anıları sergilenmiştir.
Çocuk ve Allah’taki ana duygular çocuk,
Allah, gece, karanlık, öte düşünce, korku ve
ölümdür. İnsanoğlu çağlar boyunca gece yıldızlara bakarken görünen varlığın ötesinde başka bir
evren olduğunu düşlemiş, öte düşüncesi ve özlemin oluşumunda yıldızların büyük etkisi olmuştur. Aynı duyguları kendi içinde duyan Dağlarca:
O kadar hülya edeceğim
Artık burada mevcut olmayacağım
demiş;
Havalarda büyük misafirlikler dolaşıyor
Korkuyorum değerken karanlığın hayatına
diyerek de korku ve karışık varlık ötesi duyguyu
çok etkin bir dille anlatmıştır.
Gece Gökleri şiirinde:
Parlıyor büyük sembol ve ölümün arması
Meçhul burçlarda aydınlık
Talihin muhteşem iskeleti
Daha uzun daha açık
diyen Dağlarca, kozmik evrenle kişi benliği arasındaki ilgiyi ilginç ve güzel bir biçimde yakalamıştır. Konuşmalarının birinde “Çocukluk benim
kimliğimdir.” diyen Dağlarca, bir şiirinde: Ağlamak isterim bir daha dönmeyeceğim çocukluğuma” deyip çocuk dünyasının her yönünü şiirlerinde işlemiştir.
Bir şiirinde:
“Kargalar sakın anneme söylemeyin
Bugün toplar atılırken evden kaçıp
Harbiye nezaretine gideceğim
Söylemezseniz size macun alırım
Simit alırım, horoz şekeri alırım.”
diyen Orhan Veli’den ayrı bir yol izlemiştir.
Onun:
Üfleme bana anneciğim korkuyorum
Dua edip, geceleri,
Hastayım ama ne kadar güzel
Gidiyor yüzer gibi,
Vücudumun bir yeri.
Niçin böyle örtmüşler üstümü
Çok muntazam, ki bana hüzün verir.
Ağarırken uzak rüzgârlar içinde
Oyuncaklar gibi şehir.
Gözlerim örtük fakat yüzümle görüyorum
Ağlıyorsun, nur gibi.
Beraber duyuyoruz yavaş ve tenha
Duvardaki resimlerle, nasibi.
Anneciğim büyüyorum ben şimdi,
Büyüyor göllerde kamış,
Fakat değnekten atım nerde
Kardeşim su versin ona, susamış.
675
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi şiirini okuyan her yetişkin kendini çocuğun yerine koyar, çocuklukta geçirdiği hastalıkları anımsar, kendini çocuk görür. Şairin gücü de buradadır.
Çocuk ve Allah, 12 bölüm içinde 198 şiirden
oluşmuştur. Bu bölümler ve her bölüm içindeki
şiir sayısı da:
1. Bu Eller Miydi 12 şiir,
2. Vücudu Yaratmak 13 şiir,
3. Boş Vakitler 22 şiir,
4. Saklambaç 29 şiir,
5. Bir Ülke 11 şiir,
6. Büst 6 şiir,
7. Şekil 6 şiir,
8. Geceye Karşı Müdafaa 14 şiir,
9. Hep Aynı Gök Altında 12 şiir,
10. Yaşadıktan Sonra 18 şiir,
11. Bir Ölüden Haber 31 şiir,
12. Talih Açıklığı 24 şiir’dir.
Yalnız sekizinci bölüm olan Geceye Karşı
Müdafaa’da 14 şiir tek başlık altında toplanmıştır.
Tenha, Veraset, İnkâr vb. şiirlerin hiçbir dizesinde adı bile geçmeyen başlıklar başlı başına bir
şiirdir. Şiirin özetidir sanki.
Zaten Dağlarca’nın en ilginç yönü şiirlerine
ad vermesidir. Çocuk ve Allah’taki 198 şiirin
112’sinin başlığının ne şiirin içinde bir dize ne de
bir sözcük olması bu yargıyı doğrulamaktadır.
Şiirlerinde Cahit Külebi, Gülten Akın ve birçok şair gibi Dağlarca da yinelemelerden çok yararlanmıştır. Örneğin Çocuk ve Allah’taki 198
şiirin 45’inde dize yinelemesi, 56’sında da sözcük
yinelemesi vardır. Yani 198 şiirin 101’inde
yineleme bulunmaktadır.
Sen büyüdüğün vakit çocuğum
Yine çiçekler açacak dallarda
Dallarda açan çiçekler gibi
Yine çucuklar uyuyacak masallarda
Sen büyüdüğün vakit çocuğum
Yine uykular havuzda dibe çökecek
Havuzlarda kaybolan uykular gibi
Yine çocuklar mektebe gidecek
dörtlüklerinde olduğu gibi yinelemede dize, bazı
şiirlerde ilk dize, bazı şiirlerde gelişigüzel bir
dize, bazılarında da son dizedir. Sözcük yinelemesi ise daha aşırıdır.
Örneğin:
Görmek bir kör gibi içinden görmek,
Ellere değen manzaraları.
Ve yine bir kör gibi ellerle yoklamak
Görmek çiçekleri, görmek baharı.
Buraya bir dörtlüğünü aldığımız Görmek adlı
şiirinde görmek sözcüğü 17 kez yinelenmiştir.
Çocuk ve Allah’taki 198 şiirin 181 tanesini
dörtlüklerle yazan Dağlarca vezin kaygısı gütme676
miş ama uyaklardan da bir türlü kurtulamamıştır.
Bu kitabında uyaksız bir şiiri bile bulunmayan
şairin dörtlüklerindeki uyaklar ya birinci ve
dördünce dizeler kendi, ikinci ile üçüncü dizeler
de kendi arasında uyaklı,; ya ikinci ile üçüncü
dizeler serbest, bir ve dördüncü dizeler kendi
arasında uyaklıdır.
Çocuk ve Allah’taki 198 şiirin ancak 17’sinde
biçim değişikliği yapan şair daha sonraki kitaplarında biçimi iyice bozmuştur. Dağlarca,
Arapça,
Uzak karanlıklarda
Siyah ve lamba sönmüş gibi… uzar.
Ve çocuk kalbimizi matemiyle kaplardı
Meçhul ölülere ait mezarlar
dörtlüğünde görüldüğü gibi kesmelere az yer
vermiş;
Sen vardın benim altın saçlarımda:
-Göklerden uzanan salkımVe senin altın saçlarında ben var olacağım.
dörtlüğündeki gibi ayraçlardan da yararlanmıştır.
“Ki” ve “ve” bağlaçlarını çok kullanan
Dağlarca, Çocuk ve Allah’ta “Çocuk”, “Allah”,
“Gece” sözcüklerinde ısrar etmiş, anahtar sözcük
olarak kullanmıştır onları.
Dağlarca Çocuk ve Allah’ta usla yetinmeyip
onu aşmıştır. Karanlık ve aydınlığı, geçmişle
geleceği bir birine karışan bulut kümeleri gibi
yoğurmuş, birçok yönleri karanlık, kapalı bir anlatış ve dağınık bir şiir örgüsü içinde zengin imgelerle dile getirilen masalımsı bir dünya yaratmıştır.
Dağlarca’nın çocuklar için yazdığı kitapların
her biri birer başyapıt olarak değerlendirilebilir.
“Dağlarca Çocuklarda” dizisinde topladığı bir
balina ile bir mandalinanın sıcak dostluğunun
anlatıldığı Balina ile Mandalina; aynı serinin
ikinci kitabı olarak gördüğümüz ve Türk Dili’nin
kendine özgü olanaklarını gösterdiği Yaramaz
Sözcükler”; Yeryüzü Çocukları diye adlandırdığı
Başparmak ve daha sonra aynı serinin ikinci kitabı
olarak yayımladığı Gösterme Parmak; yine bu
serinin üçüncü kitabı olarak yayımladığı Orta
Parmak; dördüncü kitabı olarak yayımladığı
yüzük parmağı ve aynı serinin son kitabı olarak
sunduğu Serçe Parmak evrensel çocukluğun tadını verdiği ilginç eseridir. Gülmek, gülümsetmek,
çocukların afacanlığına göz gerdirmek için çok
tatlı bir çalışma olarak yorumladığı Cin ile Cincik,
güncel bir konunun işlendiği, Türk lirasının değerini koruyamayıp yabancı paralar karşısında yenilgiye uğramasının çocukları nasıl etkilediğini
vurguladığı Dolar Biriktiren Çocuk; okula başlayan yavrunun izlenimlerini sergilediği Okulumu
!’deki; aynı serinin ikinci kitabı olup öğrencinin
Materiallar
Atatürk sevgisini yaşamasını vurguladığı Okulumu 2’deki – Kanatlarda; kalem tutmasını, düzgün yazı yazmasını bilen çocuklara sunduğu ve
yeryüzünü yakınlaştırma ereği güden Okulumuz
3’teki şiirler çocuklara şiir zevkini aşılayan ender
örneklerle doludur.
Çocuklar bu kitaplardan Türkçe’nin en güzelini, masalların en şiircesini öğrenir. Şairin şaşırtan güzellikteki hayal gücü onlara hayal kurmanın
en iyi örneklerini sunar.
FAZIL HÜSNÜ DAĞLARCA’DAN ÖRNEKLER
ÇOCUK KUŞ
YILDIZLAR OYUNU
Bir kuştu,
Allı allı bir kuş.
Her tüyüne bir çiçek bağladılar
Uçmadı o.
Yıldızlar neye yarar
Geceyi süslemeye.
Bir kuştu,
Mavili mavili bir kuş.
Her tüyüne bir boncuk bağladılar
Uçmadı o.
Bir kuştu,
Yeşilli yeşilli bir kuş
Her tüyüne bir çocuk kordelası bağladılar
Uçtu o.
Fazıl Hüsnü DAĞLARCA
ŞAŞKINLIK
İrkildi
Yok dedi yaşlı adam
Nedir bu karışmalar
Yazılan değişir miymiş
Kendi kendine
Gelir miymiş burasına orası
Sus duymasın kimse
Yanlış anımsıyorum besbelli ben
Sus işitmesin kimse
Sözcükler
Yer değiştirir miymiş
Fazıl Hüsnü DAĞLARCA
(Yaramaz Sözcükler)
Yıldızlar neye yarar
Büyümesine
Bütün bitkilerin.
Yıldızlar neye yarar
Yol göstermeye
Karanlık basar basmaz.
Yıldızlar neye yarar
Çocukların uyumasına
Fazıl Hüsnü DAĞLARCA
(Balina ile Mandalina)
YARISI
İlk yoklamayı yapıyordu öğretmen
Çocuklar
Sesleri pırıl pırıl
Sesleri sanki güneş
Çığrışıyorlardı
Adlarını duyar duymaz
-Tuğrul
-Burda
-Korkut
-Burda
-Turan
-Burda
Sürdürdü öğretmen gülerek
-Cincik
Karşılık verdi bizimki
-Yarısı burada
Fazıl Hüsnü DAĞLARCA
(Cincik)
677
AZERBAYCANLI ŞAİR NEBİ XEZRİ’NİN ŞİİRLERİNDE ÇOCUK VE
GELECEK NESİL ALGILAMASI
Yrd. Doç. Dr. Mitat DURMUŞ
Kafkas Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Kars / TÜRKİYE
[email protected]
THE PERCEPTION OF CHILD AND NEXT GENERATION
IN AZERBAIJAN POET NEBI XEZRI’S POETRY
ABSTRACT
In the report which is about what the message is attempted to convey to the child as a reader, how the poet conveys it, the
field of Azerbaijan how the conception of “child” is described in the poems of Nebi Xezri who is one of the most important figure
in Turkish literature, what the literary man expects from the child and also the components reflected to the literary text from life
adventure of poet will be discussed.
Key Words: Nebi Xezri, Azerbaijan, Turkish World of Literature, Child Literature
"Arifler yanında, söz meclisinde
Şe’r çelengini alabileydim,
Senet dünyasının üfüqlerinde
Yükselib qol-qanad çalabileydim."1
Çağdaş Azerbaycan şiirinin orta nesline mensup, çağdaşları arasında hayata bakışı, gerçekçiliği, poetik şahsiyeti, romantik-felsefi tefekküre
meyli, kendine mahsus sanatkârlık üslubu ile
farklılık gösteren şairlerden biri de Nebi Xezri’dir. Nebi Xezri, edebiyat sahasına çıktığı günden
itibaren kudretli bir edebi muhitte yetişmiş ve
poetik istidadı neticesinde bu edebî çevreye çok
çabuk nüfuz etmiştir. Samed Vurgun, Süleyman
Rüstem, Resul Rıza, Memmed Rahim, Osman
Sarıvelli, Ehmed Cemil... gibi tecrübeli şairler
içerisinde onlarla birlikte kendisinin de ifadesiyle
"narahatlığ yoluna" 2 çıkmış, Gabil, Eliağa
Gürçaylı, Cabir Novruz, Söhrab Tahir, Xelil Rıza
Ulutürk, Eli Kerim, Refik Zeka, Mehmet Arslan,
Bahtiyar Vahabzade, Tofiq Bayram... gibi yaşıtları içerisinde kısa bir zaman sonra fark edilmeye
başlamıştır.
Nebi Xezri’nin şiir ve poemaları Azerbaycan
Edebiyatında parlak sayfaları teşkil eder. Dağıstan’lı şair Resul Hemzetov’un ifadesi ile: "Nebi’nin özünün ve poeziyasının taleyi onun veteninin,
xelginin, neslinin taleyi ile üzvi suretde bağlıdır."3
Azerbaycan sahası Türk edebiyatı tarihinde
Nebi Xezri’nin ilk şiirinin 05 Aralık 1940 tarihin1
2
3
Nebi Xezri, Seçilmiş Eserler 4 Ciltde, 1. C., Yazıcı,
Bakû 1983, s.26
Nebi Xezri, “Senet Edebi Narahatlıqdır”, Ulduz Jurnalı,
No:5, 1968, s.52
Resul Hemzetov, “Dostum Nebi Xezri Haqqında Söz”,
Nebi Xezri, Seçilmiş Eserler 2 Ciltde, 2. C., Gençlik,
Bakû 1974, s.243
678
de "Azerbaycan Pioneri" gazetesinde çıktığı ifade
edilmektedir. Ancak 24 Ekim 1995 tarihinde,
Nebi Xezri ile yaptığımız söyleşide ilk şiirini bu
tarihten daha önceki yıllarda (yaklaşık 1934’te)
yayınladığını öğreniyoruz. Şair, ilk şiirini nasıl
yazdığını şöyle bir hatıra ile anlatmıştı:
"Menim ilk şe’rim Divar Qezeti’nde çıxdı.
İlkokul dördüncü qursda oxurken müellimimiz herkese böyüyende ne olmax istediyini
soruşurdu. Çoğu şöför olacağını söyledi, bir
qaçı da mehendis, müellim, doxdur, olacağını söyledi. Men "şair olacağım" dedim.
Müellim buna çox qaqqıldadı:
- Baxın, baxın, şaire baxın!... dedikçe arxadaşlarımın qaqqıltıları daha da artdı. Men
ise içimden : "Men şair olacağım" diye feryad edirdim. O gün öve keldim, baxdım anam
çox sevdiyim sacda çörek (ekmek) yapır.
Mene:
- Oğlum gel çörek ye!... dedi. Men çörek yemedim ve övün damına çıxıb asimanda
ulduzlar çıxana dek ağladım. Bu menim çox
ağırıma getmişdi. O gün bele bir şe’r yazdım. Tekçe iki misrasını xatırlayabilirem:
"Güneş sen bizim elden qeçende ne görürsen?
Men nur saçıram, feqet nuru sizin
torpaxdan alıram."
Güneşe nur vermenin idealleri ile dolu, bütün
insanlığa gönlünü açan şair Nebi Xezri, yayımlanan, ilk şiirini II. Dünya Savaşı yıllarında yazar.
Fakat onun asıl edebiyat sahnesine çıkışı savaştan
sonraki yıllara rastlar. 1940–1950 yılları arasındaki gazete ve dergileri incelediğimizde genç
şairler silsilesi içinde Nebi Babayev ismiyle de
karşılaşırız. Nebi Babayev, 1958 yılından sonraki
dönemde Nebi Xezri imzasını kullanır. Bu tarih,
Nebi Xezri’nin şiir vadisinde istidadını artık is Materiallar
patladığı bir dönemdir. İlk şiirlerindeki siyasi
söylem heyecanının insanlık adına sevgi ve
muhabbetin inkişafı şeklinde tecelli ettiği görülür.
1958’den sonraki şiirlerinde "Xezri" soyadını
kullanması adeta bu inkişafın bir neticesidir.
"Xezri" ismi, Azerbaycan Türklerinin anlayışında
kızgın güneşli odları diyarına serinlik getiren ve
böylece bunaltıcı havayı temizleyen rüzgârı temsil eder. Coğrafi anlamda da Abşeron Yarımadası’ndan esen şiddetli rüzgârdır. Şairin, denize
tutkunluğu ve denizin fenomenolojik çağrışımları
bütün yönleriyle Nebi Xezri’nin poetikasını
biçimlendirir. Şairin sahilden denize esen rüzgâr
anlamındaki "Gilavar" ismini değil de "Xezri"
ismini seçmiş olması hakikaten dikkati çekicidir.
Şiirlerinin ilham kaynağı durumundaki Hazar
Denizi bu bakımdan son derece önemlidir. Onda
derinlik, saflık, sadakat, derinleştikçe ulvileşen
muhabbet, coşku ve heyecan sembolleştirilmiştir.
Onun sanat hayatı ve tercih ettiği isim hakkında
şair Ehmed Cemil şunları kaydetmektedir:
"Nebi Xezri ilk şe’rlerini muharibe illerinde
neşretmiştir. Lakin onun esas yaradıcılıq
inkişafı muharibeden sonraki illere tesadüf
edir. Hemin illerde Azerbaycan Edebiyatı’nda hususi ile Azerbaycan poeziyasında
(şiirinde) ümit veren istidatlı yeni genç
quvvelerin nefesi daha aydın duyulmağa
başlayırdı. Qırxıncı ve ellinci illerin gazete
ve jurnallarını vereqleyenler o dövrün istidatlı genç şairleri sırasında Nebi Babayev’in imzasına da tez-tez rast gelerler. 1958-ci
ilde Xezri texellüsünü (mahlasını) götüren
şair sonralar şe’rlerini Nebi Xezri imzası ile
neşr ettirmeye başlamlıştır. Xezri, Azerbaycanlıların anlayışında, qızmar güneşli odlar
diyarına serinlik getirib, boğanaq havanı
temizleyen güçlü şimal küleyidir. Mene ele
gelir ki, bu ad, şairin yaradıcılıq meyillerini,
daxili heyecan ve duyqularını obrazlı ifade
eden en düzgün addır. O, şe’rimize teze bir
külek kimi esip geldi ve özü ile teze nağmeler getirdi."4
övgü dolu şiirler özelliği gösteren metinlerde
derin bir sevgi hissedilmez. Yüzeysel bir coşkunluk ve sevgi dikkati çeker. Bu dönem şiirleri, bir
bakıma sadece, istenilene cevap vermek şeklinde
vücut bulmuş eserlerdir. Şairin ilk şiir kitabı olan
"Çiçeklenen Arzular" (1950) dönem tarafından
"çiçeklenmesi istenen arzuların" ifadesidir. Moskova’ya, Lenin’e, Stalin’e, Komünist Partisi’ne,...
hitaben yazılan şiirlerde her ne kadar övgülü
söylemler kullanılmışsa da Marksist Felsefe’nin
düşünce dünyası şiirlerin muhtevasında görülmemiştir.
Şairin gerek ilk ve ortaokul yıllarında aldığı
eğitim, gerekse yüksek öğretimde edindiği şair ve
yazar arkadaşları, dönemin de istemine bağlı olarak, onu, siyasi anlatımlara iter. "Pioner Mektepleri" denilen Bolşevik yönetiminin eğitim kurumlarında ilk ve orta öğrenimini tamamlayan Nebi
Xezri, edebiyat dünyasına "Maksim Gorki Üniversitesine" gittikten sonra atılır. 1949 yılında
üniversiteye girer, bir yıl sonra, 1950’de ilk şiir
kitabı "Çiçeklenen Arzular"ı yayımlar. Kitap içerisinde yer alan şiirler, şairin geçtiği hayat yolunun numunelerini sunar. Azerbaycan sahası Türk
şiirinin zirvesi kabul edilen Samed Vurgun’dan
ders alan Nebi Xezri, Dağıstan’ın ünlü şairi Resul
Hemzetov ve Rus edebiyatının tanınmış simalarından Yegor İsayev ile Maksim Gorki Üniversitesinde tanışır ve bunlarla yakın arkadaşlık
bağları kurar. Resul Hemzetov "Dostum Nebi
Xezri Haqqında Söz" isimli makalesinde bunu şu
cümlelerle anlatır:
"Biz onunla birlikte Maksim Gorki Adına
Edebiyat İnstitutunun telebesi olmuşuq. O
vaxt Nebi boylu-buxunlu, yaraşıqlı, genç
lirik bir şair idi; onun teze sesi, teravetli
poeziyası umumi sanat nehrimize qovuşan
yeni bir çeşme, yeni bir axın kimi ele o zamandan şe’r heveskarlarının diqqetini celb
etmeye başlamışdı.
Yaxşı yadımdadır, bir defe Nebi ile birlikte,
Moskova’da telebe olarken hem onun (bele
hesab edirem ki), hem de menim müellimim,
vetenimizin evezsiz oğlu Azerbaycan Sovet
poeziyasının övladı ve atası Samed Viurgun’un görüşüne getmiştik. Bizi bir yerde
gören Vurgun özüne maxsus merdanelik ve
alicenablıqla mene dedi: ’Yaxşı şairle, yaxşı
insanla dostluq edirsen, Resul’. Men çox
şadam ki, bizim bu gözel dostluğumuz indi
de davam etmektedir. Heyatımda ele hâllar
olup ki özüme dost sandığım adamların çoxu
meni me’yus edip, feqet Nebi’nin ne şexsiyetinde, ne de poeziyasında heç vaxt ümitsizliğe uğramamışam!"6
İsmi ile poetikası arasında birliktelik gösteren
sanatkâr için, Maksim Gorki Üniversitesi’nde
arkadaşı Yegor İsayev ise, şunları kaydetmektedir: "Nebi Xezri öz adındaki "Xezri" sözünün menasına sadıqdır." 5 Azerbaycan sahası Türk edebiyatının, şiir vadisinde, 1940 sonrası nesline
mensup olan Nebi Xezri, ilk şiirlerinde, Bolşevik
İhtilali’nden gelen sanat telakkisine bağlıdır. Komünizme, Komünist Partisi’ne, dönemin yönetimine karşı coşkun bir heyecanla söylenmiş ve
4
Ehmed Cemil, “Yeni Gelebeler Arzusu İle”, Azerbaycan
Kommunisti Qezeti, No:8, 1973, s.93
5
Yegor İsayev, “Qardaşlıq Duyğuları”, Edebiyyat ve
İncesenet Qezeti, 14 Dekabr 1984, s.4
6
Resul Hemzetov, ““Dostum Nebi Xezri Haqqında Söz”,
Nebi Xezri, Seçilmiş Eserler 2 Ciltde, 2. C., Gençlik,
Bakû 1974, s.243
679
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Samed Vurgun’un takdir cümlelerine mazhar
olan Nebi Xezri, şiirden şiire, kitaptan kitaba
derinleşen bir şairdir. Şiirlerinin merkezine insanı
yerleştiren şair, her bir şiirinde insanı manevi
dünyalar iklimine çekmek arzusundadır. Ona göre
edebiyat, insan severliktir. Her şey insan namına
ve her şey insan içindir. 1971 yılında yazdığı
"Edebiyatın İlham Çeşmesi" isimli makalesinde
edebiyatın insanla doğduğunu ve insanla yüceldiğini ifade eder: "Edebiyatın edebi mevzusu insandır. İnsanla doğulan edebiyyat insanla da
ucalmıştır"7
Küçük yaşlarında annesi Perihanım’dan dinlediği ninniler, türküler, masallar ve halk hikâyelerinin etkisi ile halka ve halk edebiyatına karşı
büyük bir ilgi gösteren Nebi Xezri, sanatına halk
şiirini davet eder. Neriman Haciyeva’nın bu konudaki görüşleri oldukça isabetlidir: "Halq poeziyası hele uşaqlıqdan Nebi Xezri’nin qelbinde
yuva salmışdır. Şair doğma Xırdalan’da kend
adamlarının gündelik heyatına, meişetine daxil
olmuş mahnılardan, dastanlardan, bayatı ve laylaylardan behrelenmişdir. Ele buna göredir ki,
onun şe’rleri xalqın duyqularını ahengdarlıqla
ifade eden mahnılara çevirir."8
Rus şairi Shandor Petefi’nin 100. ölüm yıldönümü dolayısıyla 1949 yılında "Böyük İnqılabcı Şair" isimli makalesini yazan Nebi Xezri,
halk şiirine bakışını şöyle dile getirir. (Makalenin
yazıldığı tarihe dikkat edilmesini isteriz. Çünkü
bu tarih, Nebi Xezri’nin edebiyat sahnesine yeni
çıktığı ve henüz kitap halinde şiirlerini bastırmadığı bir dönemdir.): “‘Heç ne deyirler, desinler.
Esil Poeziya halq poeziyasıdır. Onu rehber tutmaq lazımdır.’”9
Halk şiirinin iklimini mısralarına taşıyan Nebi
Xezri, gençlik yıllarından tutun da olgunluk
dönemine varıncaya dek daima bu poetik anlayışın yamaçlarında dolaşır. Tofiq Haciyev, halk
şiirinden esintiler getiren Nebi Xezri’nin şiirinde
estetik bakımdan daha derin manaların ifade edildiğini söyler: "Nebi’nin senetkarlaığı xususiyetlerinden danışarken halq edebiyatı ile eleqesini
unutmaq olmaz. O halk yaradıcılıqına yaxşı beledir ve ondan orijinal şekilde behrelenir. Qoşma,
geraylı, ve bayatılar üçün seciyevi olan sadeliyin
estetikası, sadelikde derinlik meyarı onun şe’rlerinde aydınca görünür."10
7
8
9
10
Nebi Xezri, “Edebiyyatın İlham Çesmesi”, Kommunist
Qezeti, 27 İyun 1971
Nermin Hacıyeva, “Arzulardan Üreklere”, Ulduz Jurnalı,
No:4317, İyun 1994
Nebi Babayev, “Böyük İnglabcı Şair”, Edebiyyat ve
İncesenet Qezeti, 5 Avgust 1949
Tofiq Hacıyev, “Ressam Şair”, Kommunist Qezeti, 10
İyul 1973
680
Sanatın, halka, edebî zevk unsurunu tattırma
noktasında faydalı olması gerektiğine inanan
Nebi Xezri, halk hayatını da sanatın zenginlik
kaynağı olarak değerlendirir. Ferdî âleminde hissettiği bütün yönelişleri halkla paylaşmak, onun
derdini kendi gönül derdi ile birleştirip sunmak
Nebi Xezri şiirinin esasıdır. "Güneşin Bacısı",
"İki Xezer", "Sumqayıt Sehifeleri", "Menin Babam Baxan Dağlar, "Kiçik Tepe", "Salatın",
"İnam", "Temiz Ürek", gibi poemalarında bu
hissedişin yansımaları görülür. 1963 yılında yazdığı "Xelqilik, Partiyalılıq Senet ve Edebiyatımızın Mehenk Daşıdır" isimli makalesinde, şiirde
yeniliğin, halk hayatından kaynaklanan ve insan
karakterlerini her dem yeniden açmakla mümkün
olacağını söyler. "Senet; narahatlıq, axtarış, xelq
heyatına üzvi suretde bağlılıq teleb edir. Xalq
heyatının zenginlikleri heyatda yaranan yenilikler
senetin qıda menbeyidir. Yenilik yalnız formada
deyil. O birinci növbede mazmunda, senetkarın
heyata münasibetinde, insan karakterlerinin yeni
sayfalarını açmaqda, keşf etmektedir." 11 Bu bakımdan Nebi Xezri’nin şiirlerinde genel mevzular
insan, sevgi, tabiat, ıstırap ve yücelere vurgunluk
şeklinde kendini gösterir. Halk şiirinin düşünce
dünyasını, divan şiirinin anlatım üslubunu, Rus
ve batı şiirinden gelen şekil ve muhteva hususiyetlerini bir potada eriterek, şahsına özgü bir
edebî anlayışın oluşmasını sağlayan Nebi Xezri,
sanatını insana amade eder. Bu sebepten dolayıdır
ki, onun şiirlerinde ovalar, göller, ağaçlar, dağlar
ve denizler insanlar gibi canlı ve ölmezdirler.
Hayatının hemen tamamına yakınını Bakû’de
geçiren şairin, şiirlerinde denizin çok ayrı bir yeri
vardır. Bu temaya şairin ruh dünyasının fanomenlerini çağrıştıran, mavi, dağ, zirve, çınar ve
gökyüzü gibi unsurlar da katılır. Yüceliklere
gönlünü veren şairin, doğduğu yer olan Xırdalan’dan başlayan ve zamanla genişleyen, ufuk
çizgisini daima kovalayan bir anlatımı kendisine
esas kabul ettiğini görürüz. Öyle ki, onun şiirinde
vatan duygusu bahçedeki çınar ağacından başlayıp, yüceliklere gönül vermenin bir neticesi olarak, Güney Azerbaycan’a, Özbekistan’a, Kazakistan’a, Kırgızistan’a, Başkırdistan’a, Türkistan’a
dek uzayıp gider. Mısralar daima güneşi kovalayan süvariler gibidir. Güneş bir vatan parçasında
doğarken diğer bir vatan parçasının mahmurluğunu taşımaktadır üzerinde. "Uca bayrağı uca
tutarlar" 12 diyen Nebi Xezri, yüce tuttuğu sanat
bayrağını halk dilinin söylemleriyle vatan semalarında dolaştırır. Özellikle 1969-1980 yılları ara11
12
Nebi Xezri, “Xelqilik, Partiyalılıq, Senet ve Edebiyyatın
Mehenk Daşıdır”, Azerbaycan Jurnalı, No:5, s.6
Nebi Xezri, “Edebiyyatın İlham Çeşmesi”, Kommunist
Qezeti, 27 İyun 1971
Materiallar
sındaki şiirlerinde milli romantik duyuşun hissedilir derecede arttığı görülür.13
1970-1973 yılları arasında yazdığı ve milli
kaynakları modern çağın beğenisine sunduğu
"Efsaneli Yuxular" isimli poeması Dede Korkut
Hikayelerinin yeniden şiir sanatına çekilmesidir.
1989 yılında yazılan "Torpaq Sene And İçirem"
isimli şiir kitabı toprağa içilen andın, vatan
muhabbetini dile getiren mısralarla doludur. 1992
yılında yazılan "Peyğamber" isimli poema, millî
ve dinî yönelişlerin zirveye ulaştığı bir tarihi
kesiti gösterir. 1996 yılında yazdığı "Esrin Qanlı
Lalesi" isimli şiir kitabı Karabağ katliamlarını,
Güney Azerbaycan Türklerinin çileli hayatını ve
bunların bir sanatkâr dünyasındaki etkisini dile
getirir.
Nebi Xezri, ilk şiirlerinden son şiirine gelinceye dek hiç bir zaman karanlıkla selamlaşmamıştır. Onun şiirlerinde ıstırabın ve karanlığın
dahi güzel yanları yakalanmıştır. İnsan iradesinin
çilelerle olgunluk kazandığına inanan şair, dertsiz
insanları yarım insan kabul eder.
"Tanrı,
derd çekmeye
sebr, dözüm ver,
Heyatın yolları qışdır, borandır.
Derdliler dünyada yarım peyğamber,
Dertsizler dünyada yarım insandır."
(Qem Defteri, s.71)
***
Nebi Xezri'nin şiirlerinde çocuk, çocukluğa
duyulan özlem, çocuk ruhu, ölen çocuklarına
karşı duyduğu sevginin ıstırap halinde aksedişi,
çocukça hayallerin saflık ve sadakatle birleştirilmesi... gibi konular sıkça kullanılan temalardandır.
Dört yaşındayken ölen oğlu Elekber, onun
için insanlık semasının bir yıldızıydı:
"Her ömür güneşdir ulduz yanında,
Bunu duyacaqsan böyüyende sen.
Beşer heyatının asimanında
Hele sen özün de ulduz kimisen."
(Seçilmiş Eserler 4 Ciltde 2.C. ,s.107)
Nebi Xezri, gökyüzünden düşen yıldızları
ömür çınarından dökülen yapraklar gibi değerlendirir. Henüz oğlu Elekber'in acısı bitmeden iki
yaşındaki kızı Lâle'nin acısı ile tanışan şair, sanat
hayatının ıstıraplarla geçecek olan sayfalarına da
merhaba demiş olur. "Oğlum ve Ulduzlar" adlı
şiirinde, oğlunu güneşe ve yıldızlara benzetir.
Gündüz güneşle, gece yıldızlarla birlikte olan
13
Geniş bilgi için bkz.: Nermin Hacıyeva, Men İnsan
Övladı Torpaq Oğluyam, Azerbaycan Neşriyatı, Bakû
195, 88 s.
şair, acısını tabiat hadiselerinin devamlılığı ile güzelleştirip, sevgisini tabiatla yaşamaya çalışır:
"Sen yene baxırsan sakit, qayqısız,
Yere de, göye de, oğlum, gereksen.
Bu gün qoy üstüne nur sepsin ulduz,
Sabah sen ulduza nur vereceksen."
(Seçilmiş Eserler 4 Ciltde, 2.C., s.107)
Her ne kadar tabiatla sembolize ederek anlattığı oğlunun acısını duyurmak istemese de, o,
evladının bir gün büyüyüp sevdalanacağını
düşündükçe içten içe kahırlanmaktadır. Oğlunu,
kendisinin adını yaşatacak, toplumun devamlılığına katkıda bulunacak kahraman olarak görmesi
bu ıstırabını daha da artırmaktadır. "Muhabbet"
mefhumunu şiirinin mihenk taşı yapan şair, oğlunun ölümünü, dünyada sevecek bir yüreğin azalması olarak görür. Bu bakımdan o, ölüm karşısında çığlık atmaktan ziyade, çocuk dünyasının
saflığını, lirizmini şiirine taşımayı amaç edinir.
Arif Abdullazade, 1974 yılında Nebi Xezri şiirinin genel özelliklerini anlatan makalesinde bunu
şöyle ifade eder: "Hayatdan çox vaxtsız köçmüş
eziz adamlarını bir daha göre, seslerini bir daha
eşide bilmeyeceyi, saçlarını oxşamaqdan ömürlük
mahrum olduğu iki balasını itirmekden doğan ata
ağrılarını son derece samimi, şairane ve derin
hislerle ifade etdiği zaman da bu lirika yene hemin xususiyyetini qoruyub saxlayır:
"Axı sen böyüyüb boy atmalıydın
Ömrünle atanı yaşatmalıydın.
Axı, sen sevecek,
Sevilecekdin,
Kimse deyecek: qurbanın olum.
Ele ki, dünyadan
Köçünü çekdin,
Dünyadan bir sevgi azaldı oğlum."14
Çocuklarının ölümünden sonra gönül teli çocuk ruhu kadar hassas olan Nebi Xezri, gerek
hayatta olan çocukları ve torunları için yazdığı
şiirlerinde gerekse "pioner" adı verilen genç nesil
hakkında yazdığı şiirlerinde bu hassas ruhu dile
getirir. "Kepenek", "Benövşe", "Bahar Menem",
"Baqda Axşam", "Aq şanı", "Deniz Niye Daşmayır", "İki Nergiz"... gibi şiirlerinde çocuksu söylemlerin izlerini görürüz. 1959 yılında yazdığı
"Deniz Niye Daşmayır" şiirinde çocuk ruhunun
munis dünyası anlatılmış olur:
"Heç bilmirem nedendir
Aqlıma sıqışmayır,
Bu geder adam çimir,
Deniz niye daşmayır."
(Seçilmiş Eserler 4 Ciltde, 1.C., s.370)
14
Arif Abdullazade, “Nebi Xezri Şe’ri”, Ulduz Jurnalı, No:
12, 1974
681
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Nebi Xezri, çocuklar için yazdığı şiirlerini
"Balacalar Üçün" başlığı altında toplar.15 Bunun
haricinde kendisinin çocukluk özlemini yansıtan
"Körpenin Yuxusu", "Uşaqlıq Göyneyim", "Uçmaq Üçün", "Gençlik Hasreti",... gibi şiirlerinde
hatıralara yeniden dönüş isteği görülür:
"Sandığdan bir göynek
Çıxarıb anam
-Bala, seninkidi- dedi bu axşam,
Baxdım...
Xetireler
Axdı bir anda
Ömrün ilkbaharı, yazı göründü."
(Dereler, s.31)
1967-1969 yıllarında yazdığı "Ana" poemasında, annesine karşı duyduğu sevgiyi dahi çocukluk yıllarını yeniden yaşamakla açıklamaya
çalışır:
"Bir daha laylanı
Eşitmek üçün
Ele isterdim ki, uşaq olum men.
Sen meni bir daha böyütmek üçün
Uşaq olum men."
(Dereler, s.91)
Nebi Xezri'deki çocukluk özleminin diğer ve
en önemli sebeplerinden birisi de onun tam manası ile bir çocukluk dönemi yaşayamamış olmasıdır. Küçük yaşta babasını yitirip ailenin mesuliyetini omuzlarına alan şair, yıllar sonra yaşanamamış hayat sayfalarına yeniden dönmek ister. O,
yeniden yetişip, hayatını yeniden düzene koymak
arzusundadır. Kurulacak bu yeni hayat, şairin
"genç nesil" olarak adlandıracağımız muasır insanını ortaya çıkaracaktır. Şair, ideallerini, arzu ve
isteklerini bu muasır insanla, onun dertleriyle ve
sevinçleriyle vermeye gayret eder.
1967 yılında Abbas Acalov ve Ebdül Qenberoğlu'nun birlikte hazırladıkları makalede, Nebi
Xezri'nin modern konu ve modern insanı birlikte
ele almasının sırrını, hayatın yükseliş ruhunu vermek düşüncesinden kaynaklandığını ve şairin de
bunu başardığını ifade ederler: "Muasır mevzulara mürecet, muasır insanın his ve düşünce alemini, emek ehdirasını tasvir etmek Nebi Xezri
yaradıcılığının seciyevi alametlerindendir. Onun
şe'r ve poemalarında hayatımızın yükseliş ruhu,
quruculuq romantikası, adamlarımızın mübarizesi, parlaq poetik lövheler ve obrazlarda, canlı
ve bitkin (kusursuz, olgun) insan karakterlerinde
verilmişdir."16
Edebiyatın değişmez konusu olarak gördüğü
insanı, yine edebiyatın mihenk taşı olan çağdaşlık
zeminine oturtur. İnsanı, çağdaş konu içinde, çağdaş kahramana çevirerek edebiyatın ve dolayısıyla insanın yüceltilmesini amaçlayan şair Nebi
Xezri, 1971 yılında yazdığı “Edebiyatın İlham
Çeşmesi” adlı makalesinde, modern insanı, modern dünyanın kahramanı halinde vermenin gelecek nesiller ve asırlar için son derece önemli
olduğunu ifade eder: "Edebiyatın ebedi mevzusu
insandır. İnsanla doğulan edebiyyat, insanla da
ucalmışdır. Edebiyyatın meyarı ise, muasirrilikdir. Muasır insan muasır qehremana çevrilende
gelecek esrler üçün de doğma ve eziz olur, üreklere ağıllara hekim kesiler."17 Bahtiyar Vahabzade'nin 1968 yılında yazdığı "Besdir" isimli şiirinde:
"Köhne hava içinde
Ürek susur
boğulur.
Kölgede yatanların,
Öz kölgesi yox olur..."18
dediği gibi Nebi Xezri de "Kölge Kimi" adlı
şiirinde idealize ettiği ve modern insanın omuzlarına yüklediği ‘insan olma’ şuurunun sırrını
şöyle dile getirir:
"Bu dünyada kölgenin ki, izi qalmaz,
Kölge alan başqasına kölge salmaz.
(. . .)
Kainata güneş kimi gelen insan
Yaşamasın qoy heyatda kölge kimi."
(Nesiller-Esrler, s.18)
Kahramanlarını bir güneş gibi yaşatmak isteyen Nebi Xezri, "Güneşin Bacısı" poemasında,
Sevil Gazıyeva'yı güneşe bacı yaparken, oğlu
Elekber'i güneşle bir anarken, "İki Xezer" poemasında "neftçileri" yerin güneşi olarak adlandırırken hep bu düşünce içerisindedir. Çünkü o, milletin yüceliğini ancak ve ancak fertlerin yüceliği ile
bir anılması gereğine inanır. Dağların büyüklüğü
nasıl ki, zirvelerine göreyse, milletlerin büyüklüğü de yetiştirdiği insanlara göredir. Nebi Xezri,
Rus edebiyatının meşhur yazarı A.S. Puşkin hakkında yazdığı makalesinde bu gerçeği ifade eder:
"Dağları zirvelerine göre, xalqları böyük oğullarına göre tanıyorlar."19
1975 yılında Emekdaş ve Asif Efendiyev ile
yaptığı söyleşide gençlik mefhumu üzerinde durur ve gençlerin kendilerini büyük işlere hazırlamaları gerektiğini belirtir. "İnsan özünü büyük
17
15
16
Nebi Xezri, Seçilmiş Eserler 4 Ciltte, 1. C., Yazıcı, Bakû
1983, s.365
Abbas Acalov - Ebdul Genberoğlu, “Qehremanlığın
Terennümü”, Ulduz Jurnalı, No: 9, 1967, s.42
682
18
19
Nebi Xezri, “Edebiyatın İlham Çeşmesi”, Kommunist
Qezeti, 27 İyun 1971
Bahtiyar Vahabzade, Vetendaş, Gençlik, Bakû 1994, s.29
Nebi Xezri, “Rus Poeziyasının Güneşi”, Edebiyyat ve
İncesenet Qezeti, 8 İyun 1974
Materiallar
işlere hazırlamalıdır. Xususile gençler."20 derken
milleti zirvelere çıkaracak neslin bu misyonu
yüklenmiş olması gerektiğini dile getirir. Çünkü
Sadri Maksudi Arsal'ın ifadesi ile kahraman,
milletlerin yaşama, payidar olma kudretinin
garantisi ve teminatıdır.21
Şair Nebi Xezri, gayesinin ne olduğunu bilmeyen yahut ben ne için varım diye kendine soru
sorup cevap alamayan gençliğe "Nesiller-Esrler"
adlı şiirinde cevap verir. Şiirin hemen alt kısmına
düşülen: " 'Men ne üçün yaranmışam' -deye özlerine sual veren genç dostlarıma."22 ibaresi, şairi
Necip Fazıl Kısakürek'in:
"İşte bütün meselem, her meselenin başı
Ben bir genç arıyorum, gençlikte köprübaşı."23
idealize tiplemesine götürür. Nebi Xezri de köprübaşı yaptığı genç kahramanını, nesiller ve asırlar arasında bağlantıyı kuran sağlam bir köprü
olarak görür. Kahramanın talihi, nesillere ve asırlara sirayet ederek devam eder:
"Bu günden sabaha
bir körpü ol ki,
Senin taleyinde
keçsin nesiller.
Axı, yetim qalar
sensiz esrler!"
(Nesiller-Esrler, s.11)
20
21
22
23
Nebi Xezri, “Esl Yaratıcılığ Böyük İnamdır”, Ulduz
Jurnalı, No: 6, 1975, s.32
Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik
Esasları, Ötüken Yayınları, İstanbul 1972, s.21
Nebi Xezri, Nesiller-Esrler, Gençlik, Bakû 1985, s.10
Necip Fazıl Kısakürek, Çile, Büyük Doğu Yayınları,
İstanbul 1988, s.403
683
ÇOCUKLARDA KİŞİLİK VE MANEVİYATIN GELİŞTİRİLMESİ
AÇISINDAN CAHİT ZARİFOĞLU’NUN MASALLARI VE ÇOCUK
ŞİİRLERİ
Dr. Özlem FEDAİ
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,
Buca – İzmir / TÜRKİYE
[email protected], [email protected]
CAHİT ZARİFOĞLU'S TALES AND CHILDREN POEMS IN TERMS OF DEVELOPING CHILDREN'S
PERSONALITIES AND MORAL VALUATION
ABSTRACT
Among other things, the aims of chidrens literature are to explore the inner life of the every children, who will be leading
nations into the future, not only to contribute to fire their imagination but also to develop their personalities and furthermore to groom
the children for the arduous conditions of life by giving them the benefit of sharing the experiences of the older generations with them.
In this study have been studied the works, that have been written after the 1980s by Cahit Zarifoğlu, an important name in
turkish poetry, under the influence of social and political progressions and with a symbolic and allegorical writing manner such as
in his tales Serçekuş, Ağaçkakanlar, Yürekdede ile Padişah, Motorlu Kuş, Küçük Şehzade and Katırarslan and such as in his
poetry books for children like Ağaç Okul and Gülücük.
It has been observed that Zarifoglu's tales and childrens poems are questioning the status of children within the modern
world, furthermore they're homing in on the human valuation of moral via the animal world and thus enrichens the inner life of
the child within the many restrictions caused by modern life.
It is proven that Zairoglu, whose works also include religious and mystical symbols, exposes with a symbolic matter of telling,
without swerving from art and concepts like "friendship, ‘individuality’, egoism, honesty, “mischief-making”, loyalty, faith and
satisfaction" in addition to messages as "not to be materialistic" or "to defy the difficulties and not to give up", a truth encouraging
attitude. His works, which also appeal to adults due to the the social criticism within, attract attention in matters of the linguistic
developement of children, their individual developement and also in matters of making a claim to national and moral values.
Key Words: Cahit Zarioğlu, tale, children poem, personality and moral valuation developing.
1. Giriş
Çocuk edebiyatı ürünleri, çocukların hem dil
becerisi ve kültür birikimi kazanmalarında hem
de duygu, düşünce ve maneviyat bakımından gelişmelerinde etkilidir. Ancak burada belirli yaş
gruplarındaki çocukların anlama ve algılama özelliklerinin farklı farklı olduğunu ve çocukları bu
eserlerle yüz yüze getirmeden evvel bu farklılıkların göz önünde tutulmasının zorunluluğunu da
unutmamak gerekir.
Cahit Zarifoğlu’nun, Gülücük, Ağaç Okul adlı
şiir kitapları ve Küçük Şehzade, Yürekdede ile
Padişah, Serçekuş, Katıraslan, Motorlu Kuş adlı
çocuk masalları tespit etiğimiz kadarıyla 4-15 yaş
grubu çocuklarına hitab eden, bu çocukların manevî dünyasını zenginleştirmek böylece kişilik
gelişimlerine katkıda bulunmak maksadıyla yazılmıştır. Şairin çocuklar, çocukluk psikolojisi konusundaki hassasiyetini ilk şiir kitabına İşaret Çocukları (1967) adını vermesinden de anlamak
mümkündür.
Zarifoğlu bir konuşmasında, çocuklar için
yazmanın son derece ciddi bir iş olduğunu, onları
bir sorumluluğa davet etmenin mutluluk olduğu
kadar, onların bir gün içine düşecekleri kıyasıya
684
savaşla başa çıkabilecekleri bir savaşçı karakterinin kazandırılmasında yazara büyük iş düştüğünü vurgular1. Yazar, çocuklar bu eserler sayesinde “bir gün karşılaşacakları dış kredi, yardım,
hibe gibi kelimelerin, ikili anlaşmaların, teknik
işbirliklerinin bizler için ne oldukları konusunda
şimdiden bilinç altlarında bir direnç kazanmış
olacaklardır” 2 diyerek onların modern dünyada
manevî yönleri ve kişilikleri gelişmiş bilinçli bireyler olabilmeleri için çocuk edebiyatı ürünlerinin önemini vurgular.
David L. Russel, Literature for Children A
Short Introduction3 adlı eserinde, farklı yaş gruplarındaki çocukların farklı anlama ve algılama
özelliklerini ve buna bağlı olarak ilgi duyacakları
eserlerin özelliklerini şöyle sınıflamıştır:
0-2 yaş grubundaki çocuklar
►Somut unsurları ve nesneleri
algılayabilirler
1
2
3
Cahit Zarifoğlu, Konuşmalar, Beyan Yayınları, İstanbul,
1987, s. 118.
A. g. e., s. 80.
David L. Russell, Literature for Children A Short
Introduction Longman, New York, 1994, s. 21-22.
Materiallar
2-7 yaş grubundaki çocuklarda
► Subjektif mantık ön plandadır
7-11 yaş grubundaki çocuklar
►Olgunlaşmamış bir mantık ve problem
çözme dönemini yaşarlar
11-15 yaş grubundaki çocuklar
► Gerçek konu ve olaylara merak
duyarlar. Bu sebeple bu yaş grubu için
yazılan eserler genellikle sosyal konular
ve gerçek hikâyelerden oluşur.
Russel’dan hareketle Cahit Zarifoğlu’nun,
incelediğimiz masal kitaplarında ve şiirlerinde
küçük yaş gruplarından itibaren çocuklara bireyselden toplumsala yönelen bir açılımla kişilik ve
maneviyat gelişimlerini destekleyici öğütler yer
almaktadır. Şairin gerek şiirlerinde gerekse masallarında 4-15 yaş grubu arasındaki çocukları oldukça ciddiye aldığı, kimlik sahibi bir birey olarak onları muhatap seçip seslendiği görülmüş, hayatın en acı sahnelerine bile hazırladığı dikkat
çekmiştir. Zarifoğlu’nun her masalında çocuklar
için tek bir öğüt yer almaz. Böylece onların bir
yandan düşünen, sorgulayan, bilinçli birer kişilik
olmasını sağlamış hem de maneviyatlarını güçlendirecek dersler vermiştir. Örneğin, Küçük
Şehzade4 adlı masal kitabında çocuk okuru esere
dâhil ettiği onu, kimlik sahibi bir kişilik olarak
gördüğü dikkat çeker. “Şehzade Yazı Yazıyor” 5
masalında küçük okura, eski bir yazı sanatı olan
hat ustalığı ve teknikleri hakkında bilgi veren
yazar, Şehzadenin kâğıt israfında karşı okura
“Yoo öyle deme”, “har vurup harman savurdukları da ne olur mu hiç?” (s. 8) şeklinde sorular
sorarak teknik olarak ocukları esere dâhil etmiş
hem de onlara vaktinden evvel, hak etmeden elde
edilen başarının kalıcı olmayacağını olgun insan
olmayı, israfın zararı gibi mesajları telkin etmiştir. Aynı kitaptaki “Kırk Bin Kapılı Hazine” ve
“Nöbetçi” masallarında da birçok öğüte yer vererek çocukların manevî gelişimlerine katkıda bulunan yazar, çocuklara “her zaman niyet edilen
şeyin olmayacağına ve niyetlerimizi kontrol eden
yegâne gücün Tanrı olduğuna, bir ülkeyi yönetecek kişini gücünün halktan geldiğine, halkının
ona Allah’ın bir emaneti olduğuna bu yüzden
sorumluluğunun büyük olduğuna, tüm servetini
halkının refahı için harcanması gerektiğine dair
mesaj verir. Böylece de çocuklara “emanete nasıl
bakılması gerektiğini” manevî örnekler üzerinden
anlatmış olur. “Padişah ile Bir Veli” masalı üzerinden, Şeyh Abdülkadir adlı dünyada kendisi
4
5
Cahit Zarioğlu, Beyan Yayınları, Gülücük Çocuk Kitapları,
İstanbul, 2005.
Küçük Şehzade, Beyan Yayınları, İstanbul 2005, s. 7-31.
için hiçbir mal, mülk dilemeyen çocuklara Tanrı’nın kendisine bahşettiklerine karşı, şükretmeyi
“Padişah ile Bir Veli” masalında, dünyada her
şeyin bir nasip işi olduğuna dair mesaj verirken
Şeyh Abdülkadir adlı, mala mülke tamah etmeyen, sadece etrafındaki inançlı Müslümanları eğitmeyi amaçlayan bir bilgenin örnek yaşamını,
doğruluğunu ve erdemini çocuklara tavsiye etmiştir. Yürekdede ile Padişah6 adlı masaldaki seksen
yaşındaki Yürekdede ile karısının yaylaya göçerkenki “eşyalarını toparlamalarının bir saatlerini
bile almadığını” söyleyen yazar, onun da Şeyh
Abdülkadir ve eşi gibi, sadece bir odada, kendileri için en gerekli üç beş eşya ile yaşadıklarını
ancak mutlu olduklarını, ellerindekiler için
Allah’a şükrettiklerini örnek göstererek, bugünün
dünyasındaki tatminsiz, her şeye sahip olmak isteyen çocuklara manevî doyumun önemini telkin
eder. Yürekdede ile Padişah adlı eserde modern
dünyada ailelerin çocuklarına verdiği isimleri de
eleştiren yazar, köklerini, tarihlerini, atalarını anmak maksadıyla onlara geçmişi hatırlatan isimler
veren ailelere alkış tutarak manevî mesajlar verir:
… Hani o zamanlar oğullara, kızlara, kızanlara, hep düşüne düşüne, ölçe tarta, incelikle
verilirmiş isimler. Demezlermiş hiç çocuklarına
Gök, Kaya, Taş, Çiçek miçek. (s. 43)
Zarifoğlu, Gülücük adlı çocuk şiirlerinden
oluşan kitabında da çocuğun bireysel dünyası,
kimliğini keşfi, özlemleri, aile bireyleriyle ilişkileri şairin gözünden seslendirilmiş; daha büyük
yaşlara hitap eden (Russel’ın tasnifine göre 11-15
yaş) ve manevî değerler yoluyla çocuklarda problem çözme, soyut mantık yürütme, empati kurma
becerisini geliştirmeye dönük Ağaç Okul (1989)
adlı şiir kitabının “Çocuklara Afganistan şiirleri”
alt başlığıyla yayımlanmıştır. Çocukları savaş gerçeği ile yüzleştirmek, “büyüklerin sorunu olmasına rağmen Afganistan’daki savaş sorununun
çocukları nasıl etkilediğini, onlarda nasıl duygular uyandırdığını göz önüne seren Zarifoğlu, artık
“her gün bomba, tüfek sesleri duyan, öksüz yetim
kalan ve yaşamaya çabalayan çocukları anlatmıştır.”7 “Sorarım Size” adlı şiirinde çocuğu savaşın
etkileri konusunda uyarır:
Komşunun evinin yerinde
Kocaman bir bomba çukuru
Şimdi bilebilir misin
Çocukluk nedir
Ninni nedir
6
7
Cahit Zarioğlu, Yürekdede ile Padişah, Beyan Yayınları,
İstanbul, 2005, s. 14-15.
Emine Çelebioğlu, “Cahit Zarifoğlu’nun Çocuk Şiirleri”,
Hece, (Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı), nr. 104- 105,
Ağustos-Eylül 2005, s. 422.
685
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Uyku nedir
Hele oyun
Oyun nedir sorarım size? 8
Zarifoğlu’nun masallarında ve çocuk şiirlerinde “inançlı ve olgun bir insanın” hassasiyetleri
söz konusudur. Bu hassasiyetlerle, çocukları eğlendirmek amacıyla değil, attıkları her adımda
düşündürmek, hayatı ciddiye almalarını sağlamak, değerlerine bağlanarak dünyada böylece
kendilerini yalnız hissetmelerinin önüne geçmek
amacı taşır. Zarifoğlu, çocuklara işaret ettiği bu
öğütlerin yanında çocuklar üzerinden büyüklere
de bazı telkinlerde bulunmuştur. Örneğin:
1- İyi bir Müslüman olmaya dair bilgilerin
küçük yaşlardan itibaren çocuğa verilmesi, (Nefsinden önce Allah’ı düşünmek, eşine, babasına,
ailesine karşı müşfik davranmak, insanları da
Allah’ın yarattıkları olarak görerek sevmek ve
saymak, çalışkan olmak, ibadetlerini yerine getirmek, cömertlik, konukseverlik, adalet, kibirden
uzak yaşamak, mal ve mülkte gözü olmamak vb.,
(“Yürekdede ile Padişah”, “Küçük Şehzade”,
“Padişah ile Bir Veli”, “Kırk Bin Kapılı Hazine”
“Nöbetçi” vb.)
2- Devleti yönetecek bir başkanın (padişah,
sultan vb.) âdil olması, herkesin dertleriyle uğraşması ve ulaşılabilir olması gerektiği (“Tilki ile
Aslan”, “Padişah ile Bir Veli”, “Kırk Bin Kapılı
Hazine” “Nöbetçi” vb.) ,
3- Nefsî arzulara kapılmanın kişinin sadece
kendisine zarar vereceği (“Kırmızı Gözlü Kara
Yılan”, “Şehzade Yazı Yazıyor”, “Motorlu Kuş”.)
4- Dünyadaki sömürü düzeni ve zayıf olanların bu sömürünün karşısında direnemeyeceği
(“Katıraslan”)
Zarifoğlu, çocuklara yaş seviyelerine uygun
olarak bazen büyüklerin dünyasından, bazen de
hayvanlar dünyası üzerinden dersler vermiş; kimi
zaman da kullandığı çocuk kahramanlar üzerinden büyüklere ders verdiği gözlenmiştir. Örneğin
Küçük Şehzade adlı masal kitabında, Şark masallarının önemli bir figürü olan “şehzâde” ile bir
yandan çocuklara dünyada hiçbir şeyi tam olarak
öğrenmeden öğrendiğini iddia edip nefsî arzulara
kapılmamak, önceki kuşaklardan gelen mirası
boşa harcamamak yani israf, çalışkan olmak,
doğruluk, âdil olmak ve özentilerden ve fitneden
uzak durmak,köklerine sahip çıkmak öğretilirken
diğer yandan da büyüklere, devletin başındaki
kişilerin halkın bütün dertlerinden sorumlu olduğu, kendisinden çok halkını düşünmesi gerektiği
ve kul hakkı konusunda dersler verilmiştir.
8
Cahit Zarifoğlu, Ağaç Okul, Beyan Yayınları, İstanbul,
1989, s. 11-12.
686
Zarifoğlu’nun özellikle şiirlerinde hitap ettiği
yaş kesiminin çok küçük olduğu gözlenmiştir.
Şairin oldukça küçük yaşlardaki çocukların dünyasına inmeye çalıştığı, büyük ile çocuk arasındaki iletişimde ise masalın rolünün altını çizdiği
ayrıca çocukların ailede en çok sevdiği kişiler
olan “dede” ve “nine” figürlerinden bolca yararlandığı dikkat çeker. Örneğin, Gülücük adlı şiir
kitabındaki “Çocuk” başlıklı şiirinde, “masal”ın
çocukla- büyüğü birbirine bağlayışını ve çocuğun
başlı başına bir kimliği oluşunu, bu kimliğin
kendine göre tercihlerinin olacağını şöyle anlatır:
Kolay mı çocukla konuşmak
Otur dersin
Hayır der
Çıra dersin
Çamur der
Oysa kolay
Çocukla konuşmak
Masal de bak
Evet der. 9
Zarifoğlu’na göre, çocuğun dünyasındaki
“dede” ve “nine” figürlerinin kutsallığı tartışılmazdır. Çocuğun olgun ve tutarlı bir kişilik olabilmesini yani maneviyatını, verdikleri öğütlerle
destekleyen, çocuğa paylaşmayı, dürüstlüğü, adalet duygusunu, kibrin, tembelliğin ve israfın zararını, elindekilerle yetinebilmeyi hatta ilk dinî bilgilerini öğretenler anne babadan ziyade “dede” ve
“nine”lerdir. “Nine” 10 adlı şiirinde maneviyatı
oluşturan ilk dinî bilgileri çocuğa ninesi tarafından verildiğine dikkat çekilir:
Sen hatırlatırsın ilkin
Çocukların daha minicikken
Hecelemesi gerek
Besmeleyi
Bana da sen öğrettin
Bismillah demeyi
Zarifoğlu’nun çocuk şiirlerinde dede, çocuğun dünyasına inebilen, onu anlayabilen, kendisini de çocuğa anlatabilen bir unsur olarak karşımıza çıkar. “Anlamak” adlı şiirinde, “dede” figürü, “Açık insan” olarak anlatılır. Çocuğun dünyasına inebilen tek kişi olarak “dede” gösterilir:
Bir dedem açık insan
Pek de zeki
Dilinden bal akar
Ataya gidelim, der
Al sana şeker der
Göz kırpar, okşar
Sever, bir de gıdıklar
Dedemi çok anlıyorum 11
9
10
11
Cahit Zarifoğlu, Gülücük, Çocuk Kitapları, Beyan Yayınları, İstanbul, 1991, s. 32.
Gülücük, s. 13.
a. g. e., s. 10.
Materiallar
Şiirlerinde anne ve babaları çalışan küçük yaş
grubu çocukları için vurguladığı bir başka duygu
da “baba ve anne”ye çocuğun duyduğu özlemdir:
Korkunç
Bir fırtına çıkıyor
Annem evden gidince12
aynı hisler çalışan baba için de hissedilir ve şöyle
ifade edilir:
Baba
Yine mi büro
Ne olur Eve getir
Bir akşam
Şu büroyu
Bakalım neresi
Bizden güzel13
Zarifoğlu’nun aynı zamanda bir masal kitabının adı olan, “Yürekdede” figürü, “dede” kavramının çocuk için anne ve babanın yokluğunda bir
boşluğu doldurması, sevgiyi sembolize etmesinin
de bir ifadesidir. Yine “dede” figürü, Serçekuş
adlı masal kitabında kendisine bir filozof edası
verilen serçekuşun, bir köydeki insanların, yaşlı,
ulu kişilere büyük bir saygıyla davrandıklarını,
onların sözlerini dikkatle dinlediklerini gözlemesi
ile belirginleşir. “Dede” figürünün “bilge kişi”
olarak çocuklara aktarılması Yürekdede ile
Padişah adlı masal kitabında göze çarpar. Merhamet sahibi, iyi kalpli, azla yetinen, kendinden
çok başkalarını düşünen, asla kibirlenmeyen Yürek
Hasan, seksen yaşında bilge bir dededir. Yürekdede, evine gelen misafirlere, tek serveti olan ve
eşyalarını yaylaya çıkarmak için kullandığı devesini keserek ikram eder. Onun bu yüce gönüllülüğünü, kılık değiştirmiş hâlde evinde misafir
olan padişah ödüllendirmek ister. Ancak Yürekdede, padişaha elindeki mal ve servetin ancak
ülkesindeki ihtiyaç sahiplerinin yaralarını sardığı
müddetçe anlamlı olduğuna dair dersler verir ve
kendisine sunulan hediyeleri kabul etmez. Her
zaman şefkat ve sevgiyle davrandığı asla kabini
kırmadığı karısı Ayşe Nine ile yaylanın daha yüce
bir noktasına çadır kurarken kazmasına takılan
hazineyi Allah’ın bir lütfu sayar ve hemen bulunduğu yerden bir günlük mesafede olan köye gidip
sakat, ihtiyaç sahibi, dul ve yetim kim varsa
toplar getirir. Bulduğu hazineyi onlarla paylaşır.
Böylece “Yürekdede ile Padişah” adlı masaldan
yola çıkarak Zarifoğlu, çocukların kişilik ve manevî gelişimleri için:
1- Misafirin kendi rızkıyla geleceği, misafire verilen değerin, kişinin kendi değerinden geldiği,
2- Sahip olunan her şeyin paylaştıkça artacağı
ve kişinin bencillikte uzak oldukça zenginleşeceği mesajlarını vermiştir.
Ağaç Okul adlı şiir kitabında, Afganistan’daki
savaş üzerinden, savaş ortamı içinde büyümek
zorunda kalan çocukların ölüm, bomba, atom,
savaş korkusu, güven duygusu, borç gibi sözcüklerle tanışarak oyuncak oynamaları gereken bir
çağda bu sözcüklerin hayatlarına girmesinden
ötürü büyükleri suçlar.
Korkuyorum
Patlayınca
Kocaman mantarı
Göğe doğru
İnsan ölüleriyle
Büyüyen atomdan14
Zarifoğlu’nun çocuklar için yazdığı şiirlerde
ve masallarında bazen büyüklerin dünyasından
alınma bazı ifadeler (örneğin, sömürü, nükleer
tehdit, bomba, çıkarcı süpergüç, hibe, borç senedi, Yahudi Fitneci ) ve alegoriler dikkat çeker ki,
bunlar bize çocukların yer yer seviyelerinin üzerinde gibi gelmiştir. Ancak yazar, birçok masalında çocuklara kimi kavramların ne olduğunu
açıklamış, onların yeni sözcükler öğrenmelerini
ve hayatın gerçekleriyle yüzleşmelerini sağlamıştır. Bunun yanında onun çocuklarının Mustafa
Ruhi Şirin’in ifadeleriyle, “çocukluktan erken
kaçmış, ergin çocuklar oldukları”15 da dikkat çeker. Bu yüzden Zarioğlu’nun masalları, alegorik
yapısıyla çocuklar için ayrı, büyükler için ayrı
anlamlara gelir. “Motorlukuş” çocuklar için, başkalarına özenen, daha hızlı uçmak için kendine
motor taktıran bir kuşun sonunu işaret ederken,
büyükler için aslında, ‘bilinçsizce teknoloji ithal
eden ve sonunda sömürgeleşen bir ulusu” temsil
eder16. Yazar, “Motor bedava. Ama yedek parça
kan pahası. Kaptırdın mı kuyruğunu ha!”17 diyerek bu emperyalist düzenin kurbanı olmamaya
işaret eder. “Tilki ile Aslan” masalında tembelliğin, aslından uzaklaşmanın ve sonunda maruz
kalınacak durumların eleştirisini ise “Eğer bir
aslan daha saygıdeğer bir pir olmadan çekilirse
postuna, ha babam yer, ha babam uyursa ve
bırakırsa ülkesini leş kargasına (…) havada uçan
kartalları su aygırı sanır” 18 cümleleriyle yapar.
Bu masalda yine masalın kurgusuna çocuk okuru
12
17
13
a. g. e. , s. 28.
a. g. e., s. 29.
14
15
16
18
Ağaç Okul, s. 38.
M. Ruhi Şiirn, “Yetişkinlerin Çocuk Yazarı Olmak”, Çocuklarımızla Atlara Biniyorduk, Beyan Yayınları, İstanbul, 2006, s. 15.
Hilmi Uçan, “Cahit Zarifoğlu’nun Masallarında Büyüklere Öğütler”, Hece, nr. 126-127-128, (Cahit Zarioğlu
Özel Sayısı), Haziran-Temmuz-Ağustos 2007, s. 277.
Motorlu Kuş, Beyan Yayınları, İstanbul, 2006, s. 12.
“Tilki İle Aslan”, a. g. e. , s. 42.
687
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi katan yazar, masalı tamamlama hakkını onlara
verir. Yaptığı uyarılarla da bir çocuk kitabının
nasıl olması gerektiği konusunda yine çocukları
eğitir 19 . Böylece dilsel ve kültürel birikimlerine
de katkı yapar. Yazar bu masalda okura şunları
söyler:
“İsterseniz bu sayfayı da siz doldurun güzel
elceğizinizle. Şöyle devam edin. (…) Oooo,
olmadı işte. Hep böyle uzun cümleler yapınca
kocaman adamlar bile okuyamaz yazdıklarınızı.
En iyisi mi şöyle kısa kısa ve işin can alıcı
taraflarını anlatmaya çalışarak şöyle deyin. Ve
de, daha daha şöyle şöyle,…”20
“Dünyanın En Vahşi Hayvanı”nda, dokuz
çocuklu bir ailenin birbirlerine sahip çıkan çocuklarını anne ve babalarıyla bir hayvanat bahçesinde dolaştırırken, üzerinde “Dünyanın En
Vahşi Hayvanı” tabelasının bulunduğu bir kafesin
üzerine ayna asarak insanların kendileri hakkında
bir özeleştiri yapmalarını, vahşilik konusunda
modern insanın hayvanlardan daha ileride olduğunu simgesel olarak anlatmıştır. Yine “Fitnecinin
Çabuk Gelir Kötü Sonu” adlı masalda, biri
Müslüman Doğu’nun bilgeliğini, tokgözlülüğünü,
diğeri de Yahudi dünyasının hırsını, menfaat duygusu için yapabileceklerini temsil eden Şeyh
Abdülkadir ve İzhak adlı iki kişi üzerinden,
Yahudilik ve Müslümanlık inançlarını simgesel
olarak mukayese etmiştir. Büyüklere, modern
dünyada Batılı veya Yahudi zihniyetin Müslüman
toplumda yapabileceği bölücülüğü de işaret etmiştir. Serçekuş adlı masal kitabında, yine serçekuşun bir filozof gibi düşünmesi, kendisini
vurmaktan vazgeçen bir avcının hayatını kurtarması da ayrıca dikkat çekicidir. Tıpkı “Tilki ile
Aslan” da kurnaz tilkinin aslana, ormanlar kralı
diye yağ yakması, ancak içinde bulunduğu tembellikten ve aymazlıktan kurtarmak için dünya
turuna çıkarması, uzak diyarlara götürüp insanlar
içine karıştırarak onu kendi özüne yani eski kral
hâline döndürmesi de ibretliktir.
Sonuç
Şairin yukarıda sıraladığımız çocuk edebiyatı
ürünlerinde çocukları modern yaşama hazırladığı,
onların manevî eğitiminin çok küçük yaşlarda
başlaması gerektiğine inandığı ortadadır. Kullandığı sembolik dille hem çocuklara, hem de bü19
20
Birçok araştırmacı çocuk edebiyatı olarak kabul edilen
eserlerin, genel olarak 0-11 yaş arasındaki çocuklara hitap
eden resimli, iri puntolu, açık ve sade anlatımlı, kolay
okunabilen ve çocuksu bir ruh taşıyan eserler olduğu
konusunda birleşir. Bu konuda bkz. Ali Fuat Bilkan,
“Çocuk Edebiyatı, Kavram ve Mahiyet”, Hece, (Çocuk
Edebiyatı Özel Sayısı), nr. 104- 105, Ağustos-Eylül 2005,
s. 16.
A. g. e., s. 34.
688
yüklere modern yaşama ve insanın yozlaşmasına
ilişkin derler veren yazarın söz konusu eserlerinde
çocuklara ve büyüklere işaret ettiği noktalar,
toplumsal ve manevî mesajlar şöyle özetlenebilir:
1 - Genelde insanı özelde ise “insan yavrusu”
olarak “çocuk” kimliğini çocuğa keşfettirmeye
çalışmak
2 - Çocuk için masalın taşıdığı öneme işaret etmek (“Çocuk” şiiri),
3 - Çocuğun kişiliğini dolduracak din, ahlâk ve
ahlâkî değerleri, evrende yaratılan her şeyin bir
kökü, kaynağı olduğu bilincini yerleştirmek,
4 - Anne, baba, çocuk ilişkileri ve çalışan annebabaların çocuklarının psikolojileri, anne-babaya
duydukları özlem
5 - Çocukların dünyasında dede, nine gibi kişilerin taşıdığı kutsiyet ve akrabalık ilişkilerinin çocuğun manevî dünyasındaki yeri (“Anlamak”,
Nine” vb. şiirler),
6 - İnsanların her ne iseler o olmaları gerektiği,
olduklarından farklı görünmeye çalışmamaları
(“Katırarslan”, “Motorlu Kuş” masalları),
7 - Az gelişmiş ülkelerin emperyalist ülkelerce
sömürülmeye açık olacağı (“Motorlu Kuş”)
8 - Sahip olunanlara şükretmek, daha fazlası için
çalışmak düşüncesi, israfın zararı ve sahip olunan
her şeyin değerli olduğu, (“Şehzade Yazı Yazıyor”, “Nöbetçi”, “Kırk Bin Kapılı Hazine”,
9 - Hayvanlar ve insanlar dünyasından da hareketle, erdemin, çıkarla, doğruluğun, fitnecilikle
mücadelesinin öğretilmesi (“Katırarslan”, “Tilki
ile Aslan”, “Fitnecinin Çabuk Gelir Kötü Sonu”),
10- Başka hayatlara özenerek kendi olmaktan
uzaklaşmış bireyin kötü sonu (“Motorlu Kuş”,
“Çın Çın Yılancıklar” masalında),
11- Bilinçsizce yapılan taklitçiliğin komik ve acı
sonuçları (“Katıraslan”)
12- Kazanmak hırsı yüzünden köklerinden ve
değerlerinden kopmuş, bencilleşmiş, herkese eziyet eden bireyin, dünyaya sahip olsa bile sonunda
kendine nasıl zarar vereceği, (“Kırmızı Gözlü
Kara Yılan” masalında)
13- Yalancı ve fitneci kişilerin kötü sonları
(“Fitnecinin Çabuk Gelir Kötü Sonu”)
14- Bilgeliğin ve olgunluğun değeri, bencilliğin,
zulmün, tembelliğin ve kibrin eleştirilmesi gerektiği (“Tilki ile Aslan”, “Padişah ve Bir Veli”,
“Fitnecinin Çabuk Gelir Kötü Sonu”, “Yürekdede
İle Padişah”, “Nöbetçi”, “Şehzade Yazı Yazıyor”)
15- İnsanın yaratılmışların en mükemmeli ve
akıllısı olmakla birlikte aynı zamanda en vahşisi
de olduğu gerçeği (“Dünyanın En Vahşi Hayvanı”)
Materiallar
16- Hayatın anlamı, hayata verilmesi gereken
değer (“Serçekuş”)
Yazarın, adı geçen bütün eserlerinde, semboller arkasında çocukları modern hayata hazırladığı, ilk dinî bilgileri vermeye çalıştığı, onları
Allah’ı, dinlerini seven ve öğrenmek için okuyan,
olgun, adaletli, dürüst, hayırsever, misafirperver,
sorumluluğunu bilen, çalışkan, köklerine saygılı,
çıkar duygusuyla değil merhamet ve sevgiyle
insana yaklaşan bireyler olmaya davet ettiği
söylenebilir.
KAYNAKÇA
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ali Fuat Bilkan, “Çocuk Edebiyatı, Kavram ve
Mahiyet”, Hece, (Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı), nr.
104- 105, Ağustos-Eylül 2005, s. 16.
Cahit Zarifoğlu, Konuşmalar, Beyan Yayınları,
İstanbul, 1987, s. 118.
Cahit Zarifoğlu, Gülücük, Çocuk Kitapları, Beyan
Yayınları, İstanbul, 1991, s. 32.
Cahit Zarioğlu, Küçük Şehzade, Beyan Yayınları,
İstanbul 2005, 95 s.
Cahit Zarioğlu, Motorlu Kuş, Beyan Yayınları, İstanbul,
2006, 96 s.
Cahit Zarifoğlu, Ağaç Okul, Beyan Yayınları, İstanbul,
1989.
Cahit Zarifoğlu, Yürekdede ile Padişah, Beyan
Yayınları, İstanbul, 2005, 87 s.
Cahit Zarifoğlu, Serçekuş, Beyan Yayınları,
İstanbul, 2005, 96 s.
David L. Russell, Literature for Children A Short
Introduction Longman, New York, 1994, s. 21-22.
Emine Çelebioğlu, “Cahit Zarifoğlu’nun Çocuk
Şiirleri”, Hece, (Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı), nr. 104105, Ağustos-Eylül 2005, s. 422.
Hilmi Uçan, “Cahit Zarifoğlu’nun Masallarında
Büyüklere Öğütler”, Hece, nr. 126-127-128, (Cahit
M. Ruhi Şiirn, “Yetişkinlerin Çocuk Yazarı Olmak”,
Çocuklarımızla Atlara Biniyorduk, Beyan Yayınları,
İstanbul, 2006, s. 15.
Zarioğlu Özel Sayısı), Haziran-Temmuz-Ağustos 2007,
s. 277
689
MİKAYIL MÜŞFİK’İN ÇOCUK ŞİİRLERİ
Dr. Pervane BAYRAM
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
MIKAIL MUSHFIG` POEMS FOR CHILDREN
ABSTRACT
Mikail Mushfig is one of the outstanding poets of thirties years` Azerbaijani literature .In his 30 years short life he created
many works on different topics and never forgot the children.The poet created weighty, educative and diverting short poems
gathering forgotten Azerbaijani tales.Mikail Mushfig`s poems comprises the feature of lantern for little children.İn this article
many of the poems have been analysed.
XX asır Azerbaycan edebiyatının önemli şairlerinden olan Mikayıl Müşfik 5 Haziran 1908 yılında Bakü’de doğmuştur. Kültürlü bir ailede dünyaya göz açan şair 2 yaşındayken annesini, 7 yaşındayken de babasını kaybetmiş ve akrabalarının
himayesinde büyümüştür. O, ilk eğitimini RusTatar mektebinde almış, Azerbaycan’da Sovyet
hâkimiyeti kurulduktan sonra Bakü Darü’lMuallim’inde ve 12 numaralı okulda okumuştur.
Şair,1927–1931 yılları arasında Azerbaycan Devlet Darülfünun’unun dil ve edebiyat fakültesini
bitirmiş ve Baküdeki çeşitli okullarda 7 yıl öğretmenlik yapmıştır. Mikayıl Müşfik’in tutuklanarak
kurşunlanmasından önce çalıştığı son okul 18
numaralı okuldu. Yıllar sonra berat alan şairin
adını bu okula vermişlerdir.
Daha Darülfünun’da okuduğu sırada şiirler
yazan Mikayıl Müşfik’in “Bir Gün” adlı ilk şiiri
1926 yılında 18 yaşındayken Bakü’de “Genç
İşçi” gazetesinde yayımlanmıştır. Bu şiirden sonra onun manzumeleri hızlı bir şekilde çeşitli dergi
ve gazetelerde yayınlanmaya başlar. Başarılı bir
öğretmen, şair ve tercüman olarak faaliyet gösteren Mikayıl Müşfik 1937 yılında dönemin sertlik
yanlısı Sovyet hükümeti tarafından vatan haini
damgasıyla tutuklanarak çeşitli işkencelere maruz
kalmış ve 6 Ocak 1938 yılında kurşunlanarak öldürülmüştür.
Kısa olmasına rağmen anlamlı ve verimli bir
ömür yaşayan bu velut sanatkâr, 11 yıllık sanat
hayatında birbirinden güzel eserler vermiştir.
Müşfik, 1930’lu yıllar Azerbaycan edebiyatının
en parlak şairlerindendir. Onun şiirleri hem nazım
şekilleri, hem de konu bakımından çeşitlik arz
eder. Şair, aruz, hece ve serbest vezinde, hem
yerli hem de batı edebiyatından alınmış nazım şekilleri ile güzel şiir numuneleri ortaya koymuştur.
Daha çok aşk, tabiat, yeni kurulan Azerbaycan
Sovyet cumhuriyeti ve ülkedeki yeni yapılanma,
bu yapılanma sırasında Azerbaycan’da meydana
gelen ekonomik, sosyal-siyasi olaylar, Ekim inkı690
lâbı ve onun Azerbaycan’daki yankıları ile ilgili
şiirler yazan şairin eserleri içinde çocuklar için
yazdığı şiirler de önemli bir yer tutar.
Mikayıl Müşfik, sanatının ana kaynağını bütünlükte şark edebiyatından, özellikle sözlü ve
klasik Azerbaycan edebiyatından almıştır. O, klasik Azerbaycan, Anadolu ve Fars edebiyatına, bu
edebiyatın şair ve eserlerine derinden vakıftı. O,
aynı zamanda Avrupa ve Rus edebiyatını da bu
dilden başarılı edebi tercümeleri yapacak kadar
iyi biliyordu. Şairliğinin yanı sıra bir eğitimci
olan Müşfik, şiirleriyle çeşitli yaş gurubundaki
çocuklara hitap etmiş, şiirlerini hem okul çağına
kadarki çocuklara, hem ilkokul çocuklarına ve
ergenlere yazmıştır.
Şair, aynı adlı Azerbaycan halk masalından
etkilenerek yazdığı “Şengül, Şüngül, Mengül”
manzumesini okul öncesi çocuklara,“Köylü ve
Yılan” “Vuruşmalar” adlı manzumesini, “Coğrafya”, “Bir Mayıs”, “Pamuk”, “Zehra İçin”, “Mektepli Şarkısı”, “Pioner”, “Pioner Sarayı”, adlı şiirlerini okul çağındaki çocuklara, “Kaya” isimli
manzumesini ise ergenlere yazmıştır1.
Şairin çocuk şiirleri arasında yer alan Şengül,
Şengül, Mengül adlı manzumesi konusunu meşhur Azerbaycan çocuk masalından almıştır. Halk
arasında anonim olarak yaşayan bu masalı ilk
defa Mikail Müşfik 1934 yılında manzume haline
getirmiş ve unutulmaktan kurtarmıştır. Masalda
gece gündüz yorulmadan çalışan ve yavrularını
alın teriyle büyüten çilekeş anne keçi poetik bir
üslupla anlatıldıktan sonra onun üç sevimli
yavrusu olan bir yaşındaki Şengül, ondan az daha
büyük olan Şüngül ve Mengül tasvir edilir.
Biri varmış, biri yoxmuş
Mezlumların derdi çoxmuş
Saqqallı bir keçi varmış
Gezdiyi yer gayalarmış
1
Müşfiq,heyat ve yaradıcılığı. Gülhüseyn Hüseynoğlu,
Azerbaycan Dövlet Neşriyatı. Bakı, 1968, sah.92)
Materiallar
Dağdan dağa atlanarag
Her zehmete gatlanarag
Yaşarmış öz emeyile
Başqasının kömeyile
Dolanmaqdan utanarmış
Onun üç yavrusu varmış
Biri Şengül, biri Şüngül
Biri de balaca Mengül2
Şair bu sevimli yavruların her birini ayrı bir
canlılıkla ve çeşitli benzetmelerle tasvir ederek
adeta resim çizer:
Şengülün gözleri qara
Benzeyirdi ceyranlara
Şeve tükü buruq buruq
İnce baldır qısa quyruq
Yeni çıxmış buynuzları
Buxağında qotazları
Bir yaşında maral çepiş
Bacakları bir dal çepiş
Şair Şüngül ve Mengül’ü de aynı canlılıkla
tasvir eder:
Şüngülün gözleri nergiz
Sanki dünyadan xebersiz
Gece gündüz oynaqlardı
Anasını qucaqlardı
Yuxa tükü beyaz, yumşaq
Qulaqları sanki zanbaq
Alnındakı qaşqa gözel
Yoxdu bundab başqa gözel
Hele birce Mengüle bax
Ayağında sekile bax
Yoxdur böyle gözel çepiş
Nazlı çepiş tepel çepiş
Yumşaq tükü ala-bula
Tamamile başa bela
Her sabah güneş doğar doğmaz ana keçi yatağından kalkar, Şengülün halını sorar, Şüngüle
nezer salar, Mengül’den öpücük alarak kapıları
bağlayıp dağlara çıkar, yamaçlarda otlar, kayalardan atlar, derelerden su içerek evine, yavrularının
yanına dönerdi. “Şengülüm, Şüngülüm, Mengülüm, açınız qapıyı men gelim” “ağzımda su getirmişem, döşümde süd getirmişem, buynuzumda ot
getirmişem” diyerek kapıyı çalar, gün boyunca
yalnız kalan sevimli yavrular hemen kapıyı annelerine açarlar. Böylece günler bir birini kovalar.
Qış getmişdi yaz olmuşdu
Elin kefi saz olmuşdu
Bezenmişdi dağlar daşlar
Gece gündüz uçan guşlar
Göy üzünü dolanırdı
Daşgın çaylar bulanırdı
2
Mikayıl Müşfiq, Seçilmiş Eserleri, “Şerq-Qerb”, Bakı,
2004, s.328. Bu çalışmada kullanılmış şiir metinleri bu
kaynaktan alınmıştır.
Ala garlı uca dağlar
Gış derdini çeken bağlar
Geyinmişdi yaşıl köynek
Her yan güldü her yan çiçek
Dumanlı bir gündü. “Kurt dumanlı havayı
sever” derler ya. Açgözlü kurt av ararken birden
aklına çepişler gelir ve onların evde yalnız olduklarını hatırlayarak gözleri parlar. Hemen kapının
önüne gelir, sesini değişerek ana keçinin her zaman yavrularına okuduğu şarkıyı söyler. Çebişler
sevinle koşarak kapıyı açarlar ve karşılarında
kurdu görünce çok şaşırırlar. Kurt Şengül ve
Şüngül’ü yer, Mengül’ü ne kadar arasa da bir türlü bulamaz. Yatağın kapısını açık bırakarak keyifli bir şekilde evden çıkar.
Ana keçi her zamanki gibi dağlardaki güzel
otlardan yiyerek yavrularına döndüğünde kapıyı
açık görür. Telaşla içeri girip çebişlerini, arar, bir
köşede kıvrılarak oturmuş Mengül’den başka kimseyi göremez. Mengül ona olup bitenleri anlatır.
Ana keçi sinirli bir şekilde evden dışarı çıkar.
Nereye gideceğini kestirememiştir. Önce bir tavşanın çatısına çıkar. Ona sövüp sayar, damı tekmeler, bacasından içeri taş atar. Tavşan dışarı
çıkıp ona neden böyle yaptığını sorunca “yavrularımı sen mi yedin?” diye sorar. Tavşan benim
hiçbir şeyden haberim yok, git tilkiye sor der.
Keçi, hemen tilkinin inine gider, tavşana yaptıklarını ona da yapar. Tilki de masum olduğunu
bildirerek, “git yavrularını kurttan sor” der.
Ana keçi hiç vakit kaybetmeden hemen kurdun evine gelir. Tavşana ve tilkiye yaptıklarını
ona da yapar. İçeriye bir taş atar. Taş, ocakta sütlaç pişiren kurdun tenceresine düşer. Kurt yukarıdakinin kim olduğunu sorunca keçi de ona yavrularını sorar. Kurt yaptığını boynuna almaz. Sonunda işin aslını öğrenmek için kadının yanına
gitmeye karar verirler.
Kadı insafsız ve rüşvetçidir. Bunu bilen kurt
hemen sürüden bir kuzuyu alarak kadıya hediye
eder. Yalan söyleyerek kadıyı inandırmaya çalışır. Hediyeden hoşnut olan kadı keçiye olup bitenleri sorar. Keçi, yavrularını kurdun yediğini söylediğinde kadı ona “Sen yalan konuşarak başkasına
iftira atma. Sen kendin çok ters keçisin, keçilerin
de en kurnazısın. Sen Allah’ı unutmuşsun bambaşka bir yol tutmuşsun. Humus ve zekât vermiyorsan, bari hediye ver. Ben hediyesiz işe bakmam.
Keçi kadının adaletle karar vermeyeceğini
anlar. “Yakında bir demirci var, bir de ona gidelim, işi ayırt edelim” der. Onlar demircinin yanına
giderler ve keçi derdini ona anlatır. “Yalnız benim yavrularımı değil, köyün bütün malını, davarını da bu kurt yemiştir” diye şikâyet eder. Demirci hemen işi anlar ve “şimdi sizin dövüşmeniz
gerekir” diyerek kurdun dişlerini bileme bahane-
691
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi siyle tek tek çeker. Keçinin boynuzlarını da bir
güzel biledikten sonra onlara “hadi vuruşun” der.
Kurtla keçi kelle kelleye gelir. Keçi kurdun
karnına bir kelle vurarak onun bağırsaklarını
parçalar.
Kurt feryada başlar:
Aman aman qursağım
Cırıldı bağırsağım
Keçi güldü qurda bir az
Dedi: -zülüm yerde qalmaz
Balalarımı yemeyeydin
Vay qursağım demeyeydin
Bu manzumede şair kurdun timsalinde mazlumlara zulm eden, masumların hakkına, malına
canına saldıran yalancı zalimleri, sahtekâr kadının
şahsında ise insafsız ve rüşvet alan çifte standartlı
yöneticileri eleştirmiştir. Şiir çocuklar için olduğu
kadar büyükler için de ibret vericidir. Anne keçi
toplumda alın teriyle ailesinin geçimini sağlayan,
kimseyi incitmeyen, kendi işine bakan insanları
temsil eder. Demirci tipi de şartlar ne olursa olsun
her zaman mazlumdan yana olan dürüst insan
tipinin simgesidir. Şair, bu manzume ile çocuk
muhayyilesinde iyi ile kötünün karakterini
canlandırıyor. Her zaman iyilerin ve mazlumların
yanında olmak gerektiğini vurguluyor.
Mikayıl Müşfik’in Azerbaycan halk masallarından etkilenerek 1935 yılında çocuklar için
yazdığı diğer bir manzume “Kendli ve ilan” adlanır. Köylü ve Yılan anlamındaki bu manzumeye
şair güzel bir köy tasviri ile başlar. Bu tasvirler
pastoral şiirin en güzel örneklerindendir. Müşfik,
bütün şiirlerinde klasik edebi sanatlardan başarıyla istifade etmiştir. Teşbih ve istiareler çok orijinal ve şaşırtıcıdır. Bu benzetmeler başarılı bir
şair tahayyülünün ürünü olup, sıradan insan muhayyilesinin sınırlarını zorlamaktadır. Aşağıdaki
parçada gece, yıldızlar, ağaçlar, çiçekler velhasıl
bütün tabiat kişileştiriliyor:
Bir sabah vakti köydeki bütün horozlar ötmeye başlayınca karanlık örtüler içinde derin derin
uyuyan geçe irkilerek uyanıyor. Aman Allah,
güneş doğmuş, tan yeri yanmaya başlamıştır.
Sabah olur, yıldızlar akarak, hasretle bakarak geçer giderler. Kiremitleri baykuş kanadından yapılan izbe evler ortaya çıkmıştır. Ağaçlar serin serin
eser hafif rüzgârın etkisiyle titrer, kuşların nağmesini duyan sabah çiçekleri her tarafı ıtırlara
boğar. Köyde hayat başlamıştır artık. Çoban da
uyanmış ve sürüyü dağa yaymıştır. Bu sabah
saatinde o kavalıyla hafif bir beste çalar ve köylüler onun bu bestesini duyunca deste deste ekinlere doğru giderler.
Qaranlıq örtülərin
İçində dərin-dərin
Uyuyan yorğun gecə
692
Xoruzlar ötüşüncə,
Diksinərək oyandı,
Yandı dan yeri, yandı.
Ulduzlar axdı keçdi,
Həsrətlə baxdı keçdi.
Kirəmidləri bayquş
Qanadından qoyulmuş
Daxmalar üzə çıxdı,
Yollar gündüzə çıxdı.
Ağaclar sərin-sərin
Əsən xəfif yellərin
Titrədi nəfəsiylə.
Quşların nəğməsiylə
Ətirlədi hər yeri
Sabahın çiçəkləri.
Kənddə ucaldı səslər;
Qalxdı, alçaldı səslər.
Həyat bir qanad çaldı,
Kəndi səs-səmir aldı.
Qalxdı çoban ayağa,
Sürünü yaydı dağa;
Çaldı bir incə bəstə.
Kəndlilər dəstə-dəstə
Kənddən uzaqlaşdılar;
Fakat köylülerin canı sıkkındır. Her yerde
kuraklık var. Ekinde iş yok. Bu sene kıtlık olacak.
“Allah’a penah” diye göklerden imdat bekliyorlar. Güneş adeta yere ateş yağdırıyor. Her kes kan
ter içinde sümbülleri yoluyor. Çolpan adlı yaşlı
bir köylü az dinlenmek için tarladan ayrılarak
serin dereye iner. Dere kenarı oldukça güzel ve
manzaralıdır. Ama bu güzellik Çolpanın içini rahatlatmaz. Gelecek endişesi, geçim sıkıntısı onu
yasa boğmuştur. Çolpan burada da duramaz ve
bitkin bir şekilde çalışmak için tarlaya döner.
Aniden karşısında bir yılan görünce irkilir ve geri
çekilir. Yılan onu gördüğünde kıvrılmaya başlar.
Çolpan önce yılanı öldürmek istese de sonra
vazgeçer ve dağarcığından bir parça ekmek alarak
korkuyla yılana doğru fırlatır. Yılan da karşılığında ona büyük bir sarı altın atar. Çolpan altını görünce gözleri parlar ve çok sevinir. Yılan otların
arasından hışıltıyla sürünerek gider. Artık köyde
akşam başlamıştır. Şair akşamın başlamasını şöyle tasvir eder:
Artıq günəş üfüqdə,
Sarı, solğun boşluqda
Gülürdü lalə kimi,
Qızıl piyalə kimi.
Buludlar dəlik-dəlik,
Qurubda bir pənbəlik...
Üfüq çox düşüncəli,
Xilqətin gizli əli,
Yerə yayır kölgələr;
Dumanlanır ölkələr...
Sakitdir şəffaf sular,
Gümüş kimi saf sular.
Materiallar
Tutularaq kədərə,
Dalğınlaşır dağ, dərə.
Bu axşm Çolpan ancaq
Üfüqlərə dalaraq,
Gözü, könlü sevincək,
Evə dönür gülərək.
Sabah her zamanki gibi şafak altın tüllere
bürünerek güldüğü zaman Çolpan ayağa qalkar ve
tarlaya gider. Öğleye doğru yine aynı yılanı görür
ve bir önceki gün yaptığı gibi ona ekmek atar,
karşılığında bir altın alır. Bir kaç gün yılanla Çolpan bu şekilde alış veriş yaparlar. Kısa zamanda
bu olaly bütün köye yayılır. Bir gün Çolpan ağır
hastalanır ve ekine gidemez olur. Oğlu Eldeniz’i
yanına çağırarak tarlaya gitmesini, yılanı görürse
ona dokunmadan ekmek vermesini tembihler.
Eldeniz tarlaya giderek çalışır. Öğleye doğru
yılan kıvrılarak ortaya çıkar ve oğlanı görünce
sokarak öldürür. Akşam olunca oğlunun gelmediyini gören Çolpan heyecanlanır ve köylüleri
toplalyıp oğlunu aramaya koyulur. Dağdaki çoban Eldeniz’in cesedini görür ve köye haber salar.
Yaşlı Çolpan oğlunun acısıyla kavrulur ve “yılanın akına da karasına da lanet olsun„ der.
Çolpanın qəlbi yandı,
Bir ocaq kibi yandı,
Dedi:- “İlan ilandır,
İnsanlığa düşmandır.
Ağı bir, qarası bir...
Hamsının yarası bir...”
Bir sabah bütün köylüler toplanarak kayalığa
gelir ve yılanın yuvasını yıkarak onu öldürürler.
Çolpan’ın tavsiyesiyle kayayı parçalayıp yılanın
sakladığı hazineyi bulur ve aralarında paylaşırlar.
Çox zaman Eldənizin
Dərdilə həzin-həzin
Yanıb inildədilər,
Nifrət olsun,- dedilər,Zəhərli ilanlara,
Xalqı aldadanlara!
Coşdular, titrədilər,
Nifrət olsun, - dedilər,Yoxsulları aldatan,
Ömrünə xələl qatan,
Şahlara, sultanlara,
Dövlətli ilanlara!
Bu masalın aslı Eldeniz’in öldürülmesi bahsine kadar şiirle paralellik arz eder. Masalda Eldeniz öldükten sonra babası yılanı öldürmek için
kayalığa gelir ve onun kafasını koparmak isterken
ancak kuyruğunu koparabilir. Yılan kaçarak
saklanır. Bir süre sonra iyice geçim sıkıntısına
düşen Çolpan yılana gelerek “Olan olmuş, geçen
geçmiş, gel yine barışalım” der. Yılan ise onun
bu teklifini reddeder ve “Ne sendeki oğul yarası
iyileşir, ne de bendeki kuyruk yarası” diyerek
oradan uzaklaşır. Manzumede ise şair, devrin ta-
lebine uygun olarak, hikâyenin sonunu yaşadığı
devirde gündemde olan sınıflar arası mücadeleye
uyarlamış, halkı kandırarak onun zenginliklerinin
üstüne yatan şahlara, sultanlara, devletli, zengin
yılanlara lanet olsun demiştir.
1929 yılında yazılan “Coğragfiya” şiirinde
şair coğrafya dersinde öğretmen Ahmet, Güllü,
Sara, Bebir isimli öğrencileri tahtaya kaldırarak
Kafkaslarda ve Azerbaycan coğrafyasında bulunan bazı yerleri haritadan göstermelerini ister.
Öğrencilerin hiç biri doğru cevap veremez. Yaz
tatilinde okul öğrencileri ülkenin farklı yerlerine
geziye götürür ve Ahmet, Güllü, Sara, Bebir de
ders sırasında öğretmeninin sorduğu yerleri gezip
görürler. Yeni eğitim yılı başladığında bu öğrenciler derslerini çok iyi bilmektedirler. Şiirin dili
çok sade ve yalındır. Soru edatları, sınıf ortamı
güzel bir şekilde anlatılmıştır.
Tabiat tasvirleri oldukça başarılı ve çocuk
muhayyilesini süsleyicidir.
Kış kocaldı geldi bahar
Çiçeklendi çemen gülzar
Güller açtı çiçeklendi
Kelebekler beneklendi...
Şairin bir öğretmen olarak vermek istediği
mesaj bazı derslerin müfredatına uygun olarak işlenmesi durumunda daha fazla başarı elde edileceğidir. Önceden coğrafyayı hiç bilmeyen ve bu
derste çok zorlanan öğrenciler geziye gittikten ve
derste işledikleri yerleri bizzat gezdikten sonra
derslerinde daha başarı olmuşlardır.
1933 yılında yazılan “Mektepli Şarkısı” adlı
şiirde bazı sosyalist ideolojilerinin etkisi açıkça
hiss olunur. Şair şiire başlarken
“Bizik maarifin güleş ordusu
Aydınlık ordusu güneş ordusu”
- diyerek yeni yetişen öğrencilere mücadele ruhu
içinde ve onları bağlı olduğu değerlerden soyutlayarak hitap eder.
Bizim ne tanrımız ne qulumuz var
Sosyalizme çıxan bir yolumuz var
Dersimiz, işimiz, futbolumuz var.
Bizik maarifin güleş ordusu
Aydınlıq ordusu güneş ordusu
Bizim silahımız kalem, sıralarımız sengerimizdir. Bizim korkumuz yarasaya benzeyen düşmanı sarmıştır ve bizim saflarımız demir, beton
gibi sıktır. Birinci dersimiz enternasyonal, ikinci
dersimiz ise “burjuva sinyal”dir. Bütün bu kâinat,
bu hayat, bu yükseliş, bu kanatlar bizimdir. Biz
maarifin güleş, şen-şakrak ordusuyuz. Biz aydınlık, güneş ordusuyuz.
Şairin çocuklar için yazdığı diğer bir şiirin adı
“Zehra İçin”dir. Bu şiirin tarihçesi var. Sonradan
büyüdükten sonra doktor ve akademisyen olan
693
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Zehra Salayeva isimli bir öğrenci 1934 yılında
beşinci sınıf öğrencisiyken sevdiği öğretmenlerinden hatıra defterine kendisi hakkında bir şeyler
yazmalarını rica edermiş. 11 Mart 1934 yılında
bir sabah 26 yaşlı genç öğretmen Mikayıl Müşfik
derse girerken öğrencisi Zehra Salayeva hatıra
defterini çekingenlikle ona uzatıyor ve sevgili
öğretmeninin bu deftere bir şeyler yazmasını rica
ediyor. Şair deftere göz atarak öğrenciye
- Kızım sen git sınıf jurnalini getir, ben de sen
gelinceye kadar defterine bir şeyler yazayım”
diyor.
Zehra öğretmenler odasına giderek jurnali
getirir ve o süre zarfında Mikayıl Müşfik aşağıdaki şiiri onun defterine yazar:
İleri qoş, ileri,
Ey menim gözel qızım.
Qalma heyatdan geri
Oxu mükemmel qızım
Uca dağlardan atlan
Her çetinliye qatlan
Bir quş kimi qanatlan
Göylere yüksel qızım
Mehriban ol insana
Bir yuxarı baxsana
Göyden güneş, ay sana
Eyleyir “gel gel” qızım.
Şair bu şiiri ve şiirdeki öğütleri Zehra Salayeva’nın şahsında bütün Azerbaycanlı öğrencilere
yazmış bulunmaktadır.
Mikayıl Müşfik’in şiirlerinde kendi hayatından, özellikle sefaletle geçen çocukluk ve gençlik
yıllarından bazı kesitlerle de karşılaşmaktayız.
Şair “Kaya” adlı manzumesinde XX asrın evvellerinde sefalete ve sokaklara düşmüş çocuklardan
yürek acısıyla bahsederek eserin kahramanı olan
Kaya’nın vatansever ve idealist bir öğretmenin
yardımlarıyla bu felaket girdabından kurtularak
topluma faydalı bir insan olmasını anlatmıştır. Bu
manzumede şairin kendi hayatına ait izlerle de
karşılaşmaktayız. Zira şair, anne ve babasını kaybettikten sonra sokaklarda sigara satarak geçimini
kazanmaya çalışmış ve sefaletin acısını tatmıştır.
Müşfik bu manzumeyi 1935 yılında 27 yaşındayken yazmıştır. Eserde olaylar 1923 yılının güneşli bir Mayıs gününde başlar.
Bakü’de Sabir adına parkta birkaç öksüzün
neşeli bir şekilde mızıka çalarak türkü söylediklerini ve meşhur Azerbaycan halk dansı qaytağıyı
oynadıklarını gören yaşlı bir öğretmenin dikkatini
bu çocuklardan birinin okuduğu içli türkü çeker.
O, bu çocukların hali ne olacak diye derin düşüncelere dalar. Çocuklar dağılacağı sırada o,
“bala o şarkıyı söyle yazım men, rica eyleyirem”
deyince Kaya isimli türkü söyleyen çocuk “rica
694
ne lazım” deyerek türkünün sözlerini söyler ve
öğretmen yazar. Bu sırada Kaya ile tanışan öğretmen, onun öksüz ve sefil olarak sokaklarda yaşadığını, iki yıl boyunca öksüzler yurduna alınarak
orada eğitim gördüğünü, fakat sonradan arkadaşlarıyla birlikte oradan kaçarak yine sokaklara
düştüğünü görünce ona bazı sorular sorar ve onun
tiyatroyu sevdiğini, dönemin meşhur tiyatro kahramanları ve onlar hakkındaki yorumlarını öğrenerek ona şöyle der:
Ay oğul aleme yaxşı nezer kıl
Sen gel bu desteden bir yolluk ayrıl
Onların gözüne görünme bir de
Kaya buna karşılık bir az düşünerek:
Bir gün çürüyecek ömrüm Sibir’de
Bilirem bu heyat bilirem nedir
Bir qanlı meydandır, acı sehnedir
- der. Yaşlı öğretmen ona “Bana gel seni okula
yazdırayım hem okur, hem de çalışarak geçimini
sağlarsın. Bu bataklıktan da kurtularak iyi bir
insan olursun” diyerek adresini verir.
Aylar geçer, 15 yaşlı Kaya’dan haber yoktur.
Kaya hırsızlar çetesinin eline düşmüş, hali vakti
yerinde. Gündüzleri “işe”, akşamlar yine tiyatro
veya sinemaya gider. Bu akşamlarda onun ruhu
sıkılır, ben neyim, nerelerdeyim gibi sorular içini
kemirir.
Şair bir ara Kaya’nın geçmişi ile ilgili bilgiler
vermeyi de ihmal etmez: Kaya şairin kendi memleketi olan Hızı’dandır. Babası Hızı dağlarında
çobanlık yaparken bir defa canı sıkılmış, sürüden
üç koyunu satarak arkadaşlarıyla beraber yemiştir. Ağası bu olaydan haber tutup kızdığında
Kaya’nın babası “ kendi hakkımı sattım” diyerek
köpürmüş. Ondaki bu isyanı gören ağa kurşunu o
anda onun kafasına sıkmış ve daha Kaya doğmadan babası ölmüş. Annesi ise sıkıntılara, sefalete
fazla dayanamadan vefat edince kimsesiz Kaya
sokakların çocuğu olmuştur.
... soğuk bir kış akşamında bu sefil çocuklar
kumar oynarken çetenin başçısı Mişka ile Polad
arasında tartışma çıkar ve kavgayla sonuçlanır.
İkisi birbirine bıçak çeker ve bıçak onları ayırmak
için araya giren başka bir çocuğa saplanarak onu
öldürür. Kaya bütün bu olup bitenlerden sonra
mensubu olduğu bu çeteye nefret eder ve akıbetini düşünmeye başlar. O şimdi yaşlı öğretmenin
yanına gitmediğine çok pişman olmuştur. Çok düşünüp taşındıktan sonra Kaya çeteden ayrılır ve
ıslah evine giderek oraya yerleşir. Okur ve çokça
çalışarak topluma faydalı iyi bir insan olur. Yıllar
sonra parkta tanıştığı öğretmenle karşılaşır. Öğretmen onu tanımaz, ama Kaya kendini tanıtır ve
öğretmene teşekkür eder.
Bir gün o, eski sokak arkadaşlarını görür.
Yine sokaklarda Mişka’nın önderliğinde serseri-
Materiallar
lik yapmaktadırlar. Bu sırada koltuğunda kalın
ciltlerle yanlarından geçen Kaya’yı görürler ve
Mişka’nın “ aa, bu ki bizim Kayadır” ünlemiyle
bütün hırsızlar çetesi hayretle Kaya’ya bakarlar.
Kaya artık tıbbiyede öğrencidir. Mişka Kayanın geri dönmesi için çok uğraşır, ama Kaya kabul etmez ve onları da bu yoldan döndürmek
ister. Ama nafile. Onlar Kaya ile dalga geçerler:
Ay canım beri gel bu bir kenekdir
İşi molla kimi vaaz eylemektir
Şair eserde Mişka’yı da bize tanıtır:
Çox zaman şeherin küçelerinde
Bezen axınların toplu yerinde
Hemen mişkalara yoldan keçende
Okucu, baxırsan diqqetle sen de
Her meçhul sahnede oynayır bunlar
Hayatın ruhunda qaynayır bunlar
Sanki bizim lisan onlara dardır
Özlerine göre dilleri vardır
Mişkanın menzili qır tiyanları
Kaynayan şeherin dar dalanları
Çocuk hayatını bu yolda sürdü
O gah tutulurdu, gah döyülürdü
Bir defa Mişkanı tutdular yene
Apardılar onu çocuk evine
Pozuk azaldığa alışdığından
Zavallı ruhuna bir kara zindan
Kimi dar göründü terbiye evi
Saxlamaq olmadı bu yetim devi
Bir akşam gefesi gırıb da qaçtı
Gaş-daş hayatını alıb da saçtı
Bu boş azaldığın çamurluğuna
Bazı yoldaşları uymadı buna
Onlar oxudular adam oldular
Bir Kehkeşan kimi cığır buldular
Oxucu, dediyim sanma xeyaldır
Buna kahramanım Kaya misaldır
Mişka güvercin hastası olmuş, sürekli kuşlarla ilgilenmekte ve güvercin beslemektedir. Bir
gün tutkunu olduğu güvercinlerinden biri uçar. O
kısa zamanda kuşun nerede olduğunu öğrenir. Kuş
başka bir güvercin hastası Polad’ın yanındadır.
Mişka hemen Polad’a gider ve ondan kuşunu
ister. Aralarında çıkan tartışma sonucunda Polad
Mişka’yı bıçaklar. Yaralı Mişkayı Kaya’nın staj
yaptığı hastaneye getiriler. Kaya eski arkadaşının
bu halini görünce çok üzülür. Bütün mazi gözlerinin önünden bir film şeridi gibi geçer. Artık çok
geçtir. Mişka için yapılacak bir şey yoktur. Sefil,
hırsız ve asi Mişka ölür.
Eserin sonunda şair kendisiyle ilgili bilgi
vererek bir zamanlar kendisinin de bu kimsesiz
çocuklar gibi sokaklarda dolaştığı, sonradan okula başlayarak normal hayata döndüğü hakkında
bize önemli bilgiler veriyor.
Ey keçen dostlarım yazık sefiller
Men de sizin kimi bir neçe iller
Ümmanlar içinde başsız perişan
Acı dalğalarla yersiz çarpışan
Bir garip tekneye benzer kimiydim
Gayesiz yollarda gezer kimiydim
Ne ata çağrışı, ne ana sesi
Bunların gül kimi latif busesi
Ruhuma etrini saça bilmedi
Menim çocuk derdim heç eksilmedi
Ah neler çekmedi bu garip başım
Deydi daşdan daşa müzdarib başım
Bir sabah elime keçdi bir kitab
Aldı caynağına meni inkılab
Ne üçün baxalım bir de arxaya
Sinemdeki dağın biridir Kaya
Eserde şairin hayatı ve o devrin bazı siyasi
olayları hakkında da bilgiler bulunmaktadır.
Şu anda yazılı kaynaklarda ve bu eserde bulunmayan ilginç bilgilerden bir de böyledir: Çetenin elebaşsının adının Rus milliyetine ait isim
olan Mişka olması Kommunist partisi yetkilileri
tarafından tepkiyle karşılanır. “Ülkemizde halklar
dostluğu var, sen neden böyle bir ayırım yapıyorsun” diye şairi eleştirirler. Sonunda şair “adı Mikayıl idi, arkadaşları kısaca ona Mişka derlerdi” şeklinde ifadeyi değişir ve böylece mesele çözülmüş
olur. Eserin neşredilmiş varyantlarında bu tür bir
beyit veya mısra mevcut değil. Bu bilgiler bize o
dönemin canlı şahitleri tarafından aktarılan bilgilerdir. Eserdeki hırsız çetesinin elebaşçısının adının Rus adı olması şairin satır altı ifade kullanmak
istemesinden kaynaklanabilir. Zira Mikayıl Müşfik
Azerbaycan demokratik cumhuriyetinin Ruslar tarafından yıkıldığını ve onun yerine Azerbaycan
Sovyet Sosyalist cumhuriyetinin kurulduğunu, ülkedeki yeraltı ve yerüstü zenginliklerin kimler tarafından sömürüldüğünü iyi biliyordu. Ülkede
“hakların dostluğu var” denilerek Azerbaycan halkının kendi ülkesinde ikinci sınıf vatandaş muamelesi görmesi gerçeğini de şair göz ardı edemezdi.
KAYNAKLAR
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
Azerbaycan Sovet Edebiyatı Tarixi. I-Q ciltler. Bakı,
1966–1967
Azerbaycan Sovet Edebiyatı. Bakı, 1958
Azerbaycan Sovet Yazıçıları, Bakı, 1958.
Axundzade Dilber. Müşfiqli Günlerim. Bakı, 1968
Hüseynoğlu Gülhüseyn. Müşfiq Heyat ve yaradıcılığı,
Bakı, 1968.
Xendan Cefer. Müşfiq. Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı,
Bakı, 1956.
M.Müşfiq, Seçilmiş Eserleri, Çaşıoğlu, bakı, 2005. 239 s.
M.Müşfiq, Seçilmiş Eserleri, iki cildde,1.cild. Azerbaycan Dövlet Neşriyatı, Bakı, 1957.
Mikayıl Müşfiq, Ebediyyet Neğmesi, Bakı, 1978
Mikayıl Müşfiq, Seçilmiş Eserleri, “Şerq-Qerb”, Bakı,
2004, 352 s.
695
ИСТИҚЛОЛ ДАВРИ ЎЗБЕК БОЛАЛАР АДАБИЁТИ:
АНЪАНА, ВОРИСИЙЛИК ВА ИЗЛАНИШ
Раҳматулла БАРАКАЕВ
филология фанлари номзоди,
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси
Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт
институтининг илмий котиби
Ер юзида дастлабки ота-онанинг биринчи
фарзанди дунёга келиши билан болалар адабиёти ҳам майдонга келиши инкор қилиб бўлмас ҳақиқатдир. Чунки болалар адабиётининг
асосий вазифаси ўсиб келаётган ёш авлодни
тарбиялаш манфаатларига қаратилгандир. Бинобарин, болалар адабиёти намунаси ёш авлодни илм-маърифат нуридан баҳраманд бўлишга чорлайдими, касб-ҳунар ўрганишга
чақирадими, энг яхши инсоний фазилатлар
руҳида тарбиялашга хизмат қиладими, булардан қатъи назар, унинг бош вазифаси фарзандларимизни маънавий-ахлоқий камолот руҳида
тарбиялашдир. Демак унинг асосий ўзига хосликларидан бири фақат адабий-эстетик эмас,
балки маърифий аҳамият касб этиши билан
ҳам белгиланади.
ХХ аср бошларидаги ўзбек маърифатпарварлик ҳаракатининг ва ўзбек болалар адабиётининг етакчи намояндаларидан бири бўлмиш
Абдулла Авлоний “Туркий Гулистон ёхуд
Ахлоқ” асарида таъкидлаганидек:
Агар бир қушинг ёш болосин олиб,
Бўлур тарбият бирла йўлга солиб.
Онасин олиб асрағон бирла ром
Қилмас, киши саъй қилса мудом.
Керак тарбият ёшликдан демак,
Улуғ бўлса, лозим келур ғам емак.
Эгур бемашаққат киши навдани,
Тўғунчи эгур куйдириб кавдани,
яъни катта ёшли одамни қайта тарбиялашдан
кўра, ёш болани аввал бошдан тўғри тарбиялаш осонроқдир.
Шоир бу фикрини қуйида янада аниқроқ
ифодалайди:
Худонинг раҳмати, файзи ҳама инсонга яксардур,
Ва лекин тарбият бирла етушмак шарти акбардур.
Туғуб ташлов била бўлмас бола, бўлғай бало сизга,
Вужуди тарбият топса, бўлур ул раҳнамо сизга.
Темурчининг боласи тарбият топса, бўлур олим,
Бузулса хулқи, Луқмон ўғли бўлса, бўлғуси золим.
Ёмонларга қўшулди Нуҳнинг ўғли, бўлди беимон,
Юрурди Каҳф ити хўблар ила, бўлди оти инсон.
Авлонийнинг юқоридаги фикрлари болалар адабиётининг асосий ўзига хосликларини
696
тўғри белгилаши нуқтаи назаридан бугунги
кун учун ҳам ўз қимматини йўқотмагандир.
Бадиий адабиёт реалистик адабиёт деб
номланадими, романтик адабиёт деб аталадими, сюрреалистик дебми, бундан қатъи назар,
даставвал, китобхон қалбига эзгулик уруғини
сепиши, уни энг яхши инсоний фазилатлар руҳида тарбиялашга хизмат қилиши керак.
Бадиий адабиётнинг бош вазифаси бундан
минг йиллар олдин ҳам шундан иборат эди,
бугун ҳам, бундан минг йил кейин ҳам шундан иборат бўлиб қолаверади. Зеро, Ҳазрат
Навоий “Бадойиъ ул-бидоя” девони дебочасида таъкидганларидек: “Девоне топилғайким,
анда маърифатомиз бир ғазал топилмағай. Ва
ғазале бўлғайким, анда мавъизатангиз бир
байт бўлмағай. Мундоқ девон битилса, худ
асру беҳуда заҳмат ва зоеъ машаққат тортилғон бўлғай”.
“Ўзбек болалар адабиёти истиқлол даврида нималарга эришди?” деган саволга жавоб
излар эканмиз, аввало, ўтган давр мобайнида
болалар адабиётимиз ўз табиий ўзанларига
қайта бошлаганини қониқиш билан эътироф
этиш жоиз. Биргина мисол: бугунги мактабларимизнинг янги дастурларига “Одобнома”
фани киритилди, янги дарслик ва ўқув қўлланмаларимиздан Кайковуснинг “Қобуснома”,
Шайх Саъдийнинг “Гулистон” ва “Бўстон”,
Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр”, Хожанинг
“Мифтоҳ ул-адл” ва “Гулзор”, Авлонийнинг
“Туркий Гулистон ёхуд Ахлоқ” асарларидан
олинган парчалар мустаҳкам ўрин эгаллади.
Бинобарин, болалар адабиётимиз ўзининг бевосита маърифий вазифасини бажаришга киришди.
Бундан ташқари, янги дарслик ва ўқув
қўлланмаларини тузишда бугунги болалар
адабиётимизнинг етакчи намояндалари асарларига алоҳида эътибор берилди, инчунин,
фарзандларимиз инсонийлик сабоқларини ўз
миллий заминимизда яратилган миллий адабиётимиз намуналари орқали эгаллай бошладилар, халқимизнинг кўп минг йиллик маънавий, адабий, диний қадриятларини қайта ид Materiallar
рок эта бошладилар. Буларнинг барчаси ёш
авлоднинг маънавий комил инсонлар сифатида шаклланиши, ўз киндик қони тўкилган тупроғи – Она Ватани, ўз халқи, ўз миллатининг
содиқ фарзанди бўлиб етишувларида улкан
маърифий аҳамият касб этиши шубҳасиздир.
Чунки ўзини ҳурмат қила оладиган, ўз тарихи,
ўз маданияти, ўз адабиётини эътироф этадиган
кишигина том маънодаги ватанпарвар бўла
олади. Иккинчидан эса, ўз қадрига етган одам
ўзгаларни ҳам қадрлай олади, ўз ҳурматини
билган одам ўзгаларнинг ҳам ҳурматини
жойига қўя олади.
Бу ўринда шуни ҳам қайд этиш керакки,
истиқлол даври янги болалар адабиётининг
майдонга келишига 80-йилларнинг иккинчи
ярми адабиёти катта таъсир кўрсатди. Зеро,
айни шу даврда болалар адабиётимиз том
маънодаги ҳақиқатга тик боқадиган адабиётга
айланди, ёш авлодни эрксеварлик туйғулари
руҳида тарбиялашда илк қадамларини қўйди.
Ана шу нуқтаи назардан Истиқлол даври болалар адабиётимиз ўсишда, улғайишда, ўзлигини таниш йўлидаги изланишда дейишга тамомила ҳақлимиз. Бугунги болалар адабиётимизнинг етакчи намояндаларидан бўлмиш
Анвар Обиджоннинг “Ака-ука” шеъри шу жиҳатдан эътиборга сазовор. Шеърда мустақил
Ватан келажаги бўлмиш ёш авлод рамзий
йўсинда кечаги кунимиздаги қўли боғлиқ,
кўзи боғлиқ, истибдоддан юрак олдириб қўйган катта авлодга қиёсланади. Аканинг пастга,
жарликка “така-пука” термилиши бежиз эмас,
чунки жарлик аслида тубанлик рамзи, иккинчидан эса аканинг кўз олдида халқимизнинг
истиқлол йўлида қурбон бўлган минглаб
фарзандлари тақдири турибди:
Жар бўйида туришар
Ака-ука.
Ака пастга термилар
Така-пука.
Юксакдаги лочинга
Боқар ука,
Гўё кўкда жим қанот –
Қоқар ука.
Шоирнинг шеърдаги ҳар бир сўзга маънавий юк юклаши ана шу сатрларда намоён
бўлган десак, адашмаймиз. Чунки, ака термилади, “термилиш”да маҳзунлик, зориқиш маъноси етакчи, ука боқади, “боқиш”да эса дадиллик, мардлик маъноси устивор. Уканинг нигоҳи кўкда парвоз қилаётган лочинга тикилиши
ҳам табиий, чунки кўк ҳам, унда парвоз қилаётган лочин ҳам аслида эрк тимсоллари.
Уканинг эса парвози баланд – нигоҳи Истиқлолнинг ёришиб келаётган порлоқ нурларига –
кўкка тикилган. Шу боис ука ёш китобхон кўз
ўнгида Лочин янглиғ Эркин, эрки учун курашга тайёр Инсон тимсоли сифатида намоён
бўлади.
“Учинчи полапон” шеърида шоир “Акаука”даги мавзуни давом эттиради, янада
ривожлантиради. Шеърда эркин қуш – Лочин
фарзандларининг ёвузлик тимсоли бўлмиш
Оқилон билан ҳаёт-мамот жанги тасвирланади. Ёвуз Оқилон онасини ёрдамга чақириб
чинқирган икки полапонни бир зумда қонига
бўяйди. Лекин инда Лочиннинг учинчи полапони ҳам бор. Гарчи у норасида гўдак бўлсада, узоқлардаги онасини ёрдамга чақириб йиғлашдан самар йўклигини тушуниб етади ва
ўзини ўзи ҳимоя қилиб, қаттол душманини
чўқиб ташлайди. Шеър келажакка ишонч руҳи
билан йўғирилган:
Аждод қони, ўч ҳисси
Берди унга куч, далда.
Чўқиб олди рақибин
Бўйин чўзган маҳалда.
Чўчиб ўтли нигоҳдан
Ёв тўлғанар довдираб,
Мағрур турар ёш Лочин,
Боқмас кўкка жовдираб
сатрларида эрк учун курашган, душманга қарши доимо омонсиз курашиб келган аждодлар
руҳи мард фарзандларга бир умр куч, далда
бериши туйғулари етакчилик қилса, якуний:
У билади,
Онаси –
Ҳозир олис бир жойда.
Бўм-бўш кўкка термилиб
Қичқирмоқлик бефойда.
Ўчкор боқар қотилга
Онанинг мард Лочини.
Омон қолса,
Бир кун у –
Янчар Илон бошини
сатрларидаги қотилга ўчкор боқаётган учинчи
полапоннинг бир кун ёвуз Илон бошига етиши, душманидан омонсиз ўч олишига ишонч
туйғуси ёш китобхон қалбига ҳам кўчиб ўтади, ҳаёт учун, эрк учун кураш туйғулари
барҳаётлигига ишонч туғдиради.
“Янтоқлар ҳақида қўшиқ” ҳам озодлик,
эрк учун кураш туйғу-лари етакчилик қилиши
билан ажралиб туради. “Сувсизликдан сўлмасдан, гармселдан жон сақлаб, ёвуз саҳрони
енгиб” яшаётган “янтоқлар” ҳам аслида халқ
рамзи. Гарчи у “ёвуз саҳро”да “сувсизликдан
сўлиш”га, “Гармсел”нинг ўтли шамоллари
таъсирида аста-секин ўлимга маҳкум қилинган бўлса-да, бироқ “янтоқлар”нинг чуқур ўрнашган, мустаҳкам илдизи ҳар қандай шароит697
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi да ҳам яшаш учун курашга чорлайди, шу боис
ҳам янтоқлар доимо гуллайди, мева тугади,
келажак авлодни яратади. Бинобарин, зукко
китобхон-нинг синчков нигоҳи бу шеърда халқимизнинг истибдод тиғи остида ўтган кейинги юз йилдан ортиқроқ давр мобайнидаги тарихи рамзий йўсинда акс эттирилганини
дарров пайқаб олади. Шоир:
Эзиб ўтди йилқилар,
Эзиб ўтди нортуя,
Тикландингиз қайтадан
Оламда биз бор, дея,
Балли сизга янтоқлар!
Янчолмади бўронлар,
Куймадингиз оташдан.
Ғанимлар ҳам ҳайрондир
Бундай чидам, бардошдан,
Балли сизга, янтоқлар
дер экан, бу мисралардаги “йилқилар” ва
“нортуя” ҳам юртимизга бостириб келган турли ғанимлар тимсоли янглиғ намоён бўлади.
Чингизхон суворийларининг йилқилари ва
арабларнинг туялари оёғи остида эзилган,
топталган халқимиз барибир ўзини тиклаб олгани, уни турли талотўпларнинг бўронларию
оташлари ҳам йўқ қилолмаганидан ҳатто ғанимларнинг ўзлари ҳам ҳайронликлари ишонарли тасвирланган. Эҳтимол, ёш китобхон бу
имо-ишоралар, рамзларни тўла тушунмас, бироқ масал кўринишидаги (рамзлар, тимсолларга асосланган) асарлар шуниси билан характерлики, улардан ҳар бир китобхон ўзига
керакли нарсани уқиб олади. Барча ёшдаги
китобхонларга мўлжалланган бундай асарлар
шу боисдан ҳам кўп қатламли бўлади.
Ва ниҳоят, истиқлол даври болалар адабиёти шеъриятига илк бора ҳақиқий ўзбек
қиёфаси кириб кела бошладики, бу қадам ёш
авлодни ўзлигини таниш йўлида тарбиялашдаги сифат жиҳатдан ўзгариш тарзида баҳоланиши жоиз. Истеъдодли шоир Дилшод Ражабовнинг “Ўзбек” шеъри ана шу Инсон, халқ
тасвирига урғу берилган шеър сифатида эътиборга сазовордир. Шеърнинг дастлабки сатрлариданоқ бағрикенг ўзбек қиёфасига чизгилар чизила бошлайди:
Сиғмаса ҳам ўзи, дўстга
Жойи бор унинг.
Йўловчига “Бир пиёла” –
чой“и бор унинг.
Дарҳақиқат, ўзбек қиёфасини белгиловчи
қирралар, аввало, унинг бағрикенглиги билан
боғлиқдир. Серфарзанд, болажон ўзбек болабақралари билан ўзи уйига зўрға сиғиб турган
бўлса-да, меҳмонни “атойи худо” деб билади,
уйининг тўрини меҳмонга бўшатиб беради,
698
қозонига ҳар куни бир парча гўшт солишга
қийналса-да, меҳмоннинг оёғи остига қўй сўяди. Ҳатто кўчадан ўтиб кетаётган йўловчига
ҳам, албатта, бир пиёла чой таклиф қилиш ўзбек характерини белгиловчи қирралардандир.
Эгатлардан топган қадди –
Ёйи бор унинг,
Ҳар йил ёзда иморати,
Лойи бор унинг.
Ўзбек қиёфасини белгиловчи яна бир характерли қирра унинг меҳнатсеварлигидир.
Ўзбек эрта баҳордан кеч кузгача тиним
билмай далада меҳнат қилади, бола-чақасини
пешана тери билан топган ҳалол даромади
ҳисобидан боқади. Бинобарин, ўзбек учун
“ҳалол меҳнат” тушунчаси қанчалик характерли бўлса, “ҳалол даромад“ тушунчаси ҳам
у билан баб-баравардир. Шу сабабли ҳам ўзбекнинг қадди оғир меҳнатдан эгик бўлса-да,
қалби пок, кўнгли очиқ.
Меҳнатсевар ўзбек далада меҳнат қилибгина қолмайди. У ўзи-нинг ҳузур-ҳаловатини
эмас, бола-чақасининг келажагини ўйлайди.
Ўғилни суннат қилиш, уйлантириш, қиз чиқариш – халқ олдига дастурхон ёзиб, оқ фотиҳасини, дуосини олиш ўзбек учун энг катта
бойлик. Шу боисдан ҳам у ҳар йил ёзда лой
қилиб, иморат қуради – бола-чақасиининг
бахтли келажагини таъминлайди. Чунки:
Ўғил-қизи – ёруғ юлдуз,
Ойи бор унинг,
Ўчмас изи, босадиган
Тойи бор унинг.
Бинобарин, “от изини босадиган тойлар”и,
“ою юлдуз”лари учун меҳнат қилишдан ўзбек
ҳеч қачон чарчамайди ва ана шу туйғу –
болажонлик ҳам аждоддан авлодга минг йиллар давомида азизу мукаррам мерос бўлиб
ўтаверади. Шу боисдан ҳам ўзбекнинг доимо
чеҳраси очиқ, бағри очиқ, дастурхони очиқ.
Шу боис ҳам яратган-нинг ўзи бу жаннатмакон диёрни ўзбекнинг макони қилиб яратган.
Шеър:
Дўпписини кўкка отиб
Шодланса арзир;
Ўзбекистон деган жаннат
Жойи бор унинг
сатрлари билан якунланар экан, бунда шоирнинг ана шундай улуғ эл фарзанди эканлигидан фахр ва ғурур туйғулари янграйди. Улуғ
халқимиз шаънига битилган қанчадан қанча
фахрияю мадҳиялар сафида кичкинтой китобхонларга мўлжалланган ушбу мўъжаз шеърнинг ҳам ўз ўрни бор. Бу шеър ёш китобхон
қалбида ҳам ғуруру ифтихор туйғуларини
уйғотади, ўзлигини белгилашга хизмат қилади.
Materiallar
Бироқ аслини олганда, бугунги болалар
адабиётимиз фақат муваффақиятлардан иборат эмас. Унинг турлича характердаги муаммолари ҳам етарли. Биринчидан, бозор иқтисоди деган нарса болаларимизнинг бадиий
асар ўқиш эҳтиёжини деярли йўққа чиқарганини афсуслар билан қайд этиш керак. Болаларимизнинг асосий вақти бозорда, қолгани
телевизор олдида чет элнинг ур-йиқит, зўравонлик, фаҳш билан тўлиб-тошган кинофильмлари, фикрлаш ҳиссини ўтмаслаштирадиган мультфильмларини кўриш билан ўтаётганлиги адабий жамоатчиликни жиддий хавотирга солиши керак. Чунки умри бозорда
ўтадиган бола учун пулдан азиз нарса йўқ, у
пул учун хоҳлаган ишни қила олади. Муштумзўрлик руҳидаги фильмларни кўриб ўсаётган бола эса ҳар бир муаамони мушт билан
ҳал қилишни энг тўғри йўл деб ҳисоблайди.
Бир пайтлар ҳар биримиз қанча шеърни ёд
билишимиз, қанча асарни ўқиганлигимиз билан фахрланардик, инсон учун моддий манфаатдорчилик эмас, маънавий эҳтиёж бирламчилигини ҳар қадамда ҳис қилардик. Урушда
ўзини танк тагига ташлаган, кўкраги билан
пулемёт туйнугини бекитган одамлар бизнинг
ота-боболари-миз эмасмиди?! Уларнинг қайси
бири машина ёки ҳовли учун, мол-мулк, пул
учун ўз жонини қурбон қилган эди?! Биз бугунги кунда миллий мафкура ҳақида гапирар
эканмиз, Она-ватан туйғуси фарзандларимиз
қалбига она сути билан кириши, болалар боғчасию мактаб таълим-тарбияси орқали шаклланиши кераклигини; бунинг учун эса мактаб
дарсликларимиздан бошлаб болаларимиз ўқиётган ҳар бир китоб, газета ва журнал, тинглаётган ҳар эшиттириш, томоша қилаётган ҳар
кўрсатувнинг юксак сифати, бадиияти билан
энг юксак талабларга жавоб бера олиши
кераклигини эътибордан бир дақиқа ҳам соқит
қилмаслигимиз керак.
Бу гапларни айтишдан мақсад болалар
адабиётимиз мустақил Ўзбекистонимизнинг
келажагини яратувчи ёш авлод тарбиясига
масъул эканлигини таъкидлашдир. Зеро, бу
адабиёт фарзандларимизнинг эрксевар, мард,
комил инсонлар бўлиб етишуви йўлида доимо
баланд пардаларда янграмоғи керак. Токи
ижодкорларимизнинг ҳар бир асари ёш китобхон қалбида эзгуликнинг, инсонийликнинг
бир ниҳоли илдиз отишига хизмат қилсин.
Инчунин, мустақил Она юртимизнинг келажаги бўлмиш фарзандларимиз ҳам болаликдан
ўзларининг шу азиз Ватаннинг эгалари, унинг
бахт-саодатини, порлоқ келажагини яратувчилар эканликларига комил ишонч руҳида тарбияланмоқлари лозим. Ана шундагина болалар адабиётимиз ўз миссиясини муваффақият
билан адо этган бўлади.
699
ÇOCUK RUHLU ŞAİR YA DA ÇOCUKLARIN ŞAİRİ
GÖKHAN AKÇİÇEK (HAYATI, SANATI VE ESERLERİ)
Yrd.Doç.Dr. Salih OKUMUŞ
Ordu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi
Ordu / TURKİYE
[email protected], [email protected]
SUMMARY
Turkish children literatura, which begins with Tanzimat literature, enters into a serious growth period after the Cumhuriyet
hos born. Begond 1960’s it becomes a subdivision of literature. İn this communique we researched the life, art and work of
Gökhan Akçiçek who has got important poems in children literature.
1. GİRİŞ
Çocuk edebiyatı, çocuğun dünyasına hitap
eden, onların hayal, duygu ve düşünce dünyalarını geliştiren bir türdür. Eğitirken eğlendirmeyi
amaçlar. Ayrıca çocukların ruhsal gereksinimlerine de katkıda bulunur. Çocuğun dil ve dinleme
yeteneğinin gelişmesini sağlar. Çocukları eğitir
ve onları yaratıcı etkinliklere yönlendirir.1
Bu tür eserlerle ilk olarak Batı edebiyatında
karşılaşılır. Batı dünyasında çocuk edebiyatının
gelişmesi daha çok sanayileşme, aydınlanma ve
ulus devleti oluşturma aşamasıyla ilişkilidir. XX.
yüzyılda ise çocuk edebiyatı en zengin dönemini
yaşar. Çocuğa yönelik birçok eser yazılır. Çocuk
edebiyatının uzmanlık işi olduğu anlaşılır ve
uzman kişilerin yetiştirilmesine önem verilir.
Ülkemizde çocuk edebiyatı Tanzimat dönemiyle başlar. Bu durum daha ziyade o dönemin
modernleşme çabalarının bir sonucudur. Ancak
Batıda olduğu gibi bizde de Tanzimat’tan önce
sözlü edebiyat ürünlerine rastlanır. Masal, bilmece, tekerleme, atasözleri, Nasrettin Hoca fıkraları,
Karagöz ve meddah oyunları bu ürünlerin arasında sayılabilir. Araştırmacıların birçoğu çocuk
edebiyatının, muhayyilemizde önemli bir yeri
olan ninni ve masallarla ortaya çıktığını söyler.2
Tanzimat’tan önce de çocuklara yönelik kitapların yazıldığı görülür. Daha çok öğüt verme
amacıyla yazılan bu eserler, bir yandan da öğretici yönleriyle dikkati çekerler. Nâbi’nin “Hayriyye”si ile Sünbülzâde Vehbi’nin “Lütfiyye” si
buna örnek verilebilir. Bu eserler çocuklar için
1
2
Tuncer Hüseyin, Yardımcı Mehmet; Çocuk Edebiyatı,
MEB Yay., Ank. 2000, s. 17-18
Daha geniş bilgi için bkz.:Enginün, İnci; “Çocuk Edebiyatına Toplu Bir Bakış”, Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları, Dergah Yay., 2. Baskı, İstanbul, Ekim 1991.
Kıbrıs, İbrahim; Uygulamalı Çocuk Edebiyatı, Eylül Yay.,
Ankara 2000. Yalçın Alemdar, Aytaş Gıyasettin; Çocuk
Edebiyatı, Akçağ Yay., Ankara 2002.
700
yazılmış olmalarına rağmen daha çok büyüklere
yönelik eserlerdir. Yusuf Kamil Paşa’nın Fenelon’dan çevirdiği Telemak da eğlendirirken eğiten
bir eserdir. 1869 yılında yayımlanan “Mümeyyiz”
dergisinde çocuklar için bilmeceler ve roman tefrikaları yer alır. Ahmet Mithat’ın “Hace-i Evvel”
ve “Kıssadan Hisse” isimli eserlerinin bir kısmı
ilk çocuk kitapları arasında sayılabilir.3
Türkiye’de yayınlanan ilk modern çocuk kitapları, çeviriler vasıtasıyla dilimize kazandırılır.
Bilhassa Şinasi, R.Mahmut Ekrem ve Ahmet
Mithat’ın Fransızca şiir ve hayvan öykülerini içeren çevirileri dikkati çeker. Ardından R.Mahmut
Ekrem’in, “Tefekkür”ü ile Muallim Naci’nin
“Ömer’in Çocukluğu” isimli eserleri yayınlanır.
Çaylak Tevfik ise 1883’te Nasreddin Hoca fıkralarını toplar.
XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın başlarında Ahmet Rasim, Ahmet Mithat, Ziya
Gökalp, Ömer Seyfettin, Tevfik Fikret, Ali Ekrem
Bolayır, İbrahim Alaattin Gövsa, Ali Ulvi Elöve
ve Aka Gündüz çocuk edebiyatı yazarları arasında yer alan önemli isimlerdir. Millî edebiyat
döneminde ise Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin ve
diğer sanatçılar dil bilincini geliştirerek, millî
değerler doğrultusunda çocuklara yönelik eserler
vermişlerdir. 4 Cumhuriyetin kuruluşundan sonra,
ulusal egemenlik kavramının etkisiyle çocuk edebiyatı daha da gelişir. Harf devrimiyle yeni bir
dönem başlar. Yeni harflerle kitaplar basılır. Çocuklar daha çok önemsenir. Çocukların toplum
içinde özel bir yeri olduğu vurgulanır. Bu dönemin yazarları arasında Reşat Nuri Güntekin, Mahmut Yesari, Peyami Safa, Abdullah Ziya Kozanoğlu, Kemalettin Tuğcu gibi isimler sayılabilir.
1960’lardan sonra çocuk kitaplarında artış
görülür. Çocuk etkinlikleri düzenlenir. Kitap haf3
4
Yalçın Alemdar, Aytaş Gıyasettin; Çocuk Edebiyatı,
Akçağ Yay., Ank. 2002, s.12
Yalçın, Aytaş; (2002: 13)
Materiallar
talarına ve kitap sergilerine yer verilir. Türk Dil
Kurumu ve Kültür Bakanlığı çeşitli yarışmalar
düzenler. Rıfat Ilgaz “Hababam Sınıfı”, “Küçük
Çekmece Okyanusu” ve “Can Kurtaran Yılmaz”ı yazar. Mehmet Seyda, roman ve öykü türünde “Bir Gün Büyüyeceksin”, “Şeytan Çiçekleri”, “Çikolata” ve “Düşleme Oyunu”nu
kaleme alır. Talip Apaydın ve Gülten Dayıoğlu
bu dönemin önemli isimleridir. 1950’li yıllardan
sonra Amerikan edebiyatındaki tanınmış çocuk
kitapları dilimize uyarlanır. Ayrıca Suat Yalaz’ın
“Karaoğlan” çizgi romanının çocuk edebiyatında ayrı bir önemi bulunur. İlk resimli çocuk kitabı
ise Can Göknil’in “Kirpi Masalı”dır. Türkiye’de
“Ayşegül” ve “Ayşecik” dizisinin yayınlanmasına kadar resimli kitap çok azdır. 1970’li yıllardan itibaren Sezgin Burak’ın çizgi romanı “Tarkan” ile okul kitapları arasında büyük önemi
bulunan “Cin Ali” serisi de çocuk edebiyatımızın
ürünleri arasında sayılabilir.5
Çocuk edebiyatı içerisinde şiir türünün ayrı
bir yeri vardır. Çocuk şiiri çocuğun duygu ve düşüncelerini yansıtmalı, onun dünyasına uygun olmalıdır. Çünkü şiir yoluyla çocuğa doğru ve yanlışlar gösterilebilir, iyi ve kötünün ne olduğu
anlatılabilir. Günümüzde Abdülkadir Budak, Ülkü
Tamer, Mevlâna İdris Zengin, Mustafa Ruhi Şirin,
Yalvaç Ural, Hasan Latif Sarıyüce, Ali Burhan
Eren ve Gökhan Akçiçek çocuklar için birbirinden güzel şiirler yazan şairler arasındadır.
Gökhan Akçiçek, evrensel bir çocuk duyarlılığına sahiptir. Şiirlerini çocuksu bir dille yazar.
O, şiirlerini tüm dünya çocukları için kaleme alır.
Dil, din, ırk ayrımı gözetmez. Her birini kendi evladı gibi görür. Onların acı çekmesine, üzülmesine, küçük yaşta hastalık, açlık, doğal afet ve
savaş gibi istenmedik durumlar karşısında ölümle
yüz yüze gelmelerine dayanamaz. Adeta, “Bu
çocukların acısını gören, duyan kimse yok mu?”
diye bir nevi serzenişte bulunur.
Biz bu çalışma ile çocuk edebiyatı alanına
farklı bir bakış sunmak, dahası; açlık, yoksulluk,
savaş ve hastalık sebebiyle mağdur olan çocuklara
sahip çıkmak, onlara yardım eli uzatmak adına
ilgililerin dikkatini çekmek istedik. Bu amaçla da
bir çocuk şairi olan Gökhan Akçiçek’i inceledik.
3. HAYATI:
Şair. 15 Mart 1961 tarihinde Ordu’da doğdu.6
Ailesinin kökeni Alucra’nın Karaağaç Köyüne
dayanır. Çilalioğulları adıyla anılan sülale, soyadı
kanunuyla Akçiçek adını alır. 7
5
6
7
Yalçın, Aytaş; (2002: 14-15)
Aslen Giresun Alucra’lı olan aile, yaz aylarında bu
bölgeye gittiği için kütüğe 03.07. 1961 olarak geçmiştir.
Bu hususta değişik rivayetler bulunmaktadır. G. Akçiçek’in belirttiğine göre, soyadlarının, atalarının yaşadığı
Köyün ileri gelenlerinden olan dede, çiftçilikle uğraşır. Ancak 1930’larda gittikçe ağırlaşan
şartlar, işsizlik ve fakirlikle birleşince aileye
gurbet yolu gözükür. Giresun’dan Ordu’ya göçer. 8 Aile Alucra ile ilişkisini kesmez, yazları
köylerine gider.
Sait Efendi ikinci kez evlenince, henüz genç
bir delikanlı olan Yahya, annesini de yanına alarak Ordu’ya yerleşir. Şoförlük yaparak geçimini
sağlar. Bir ara Almanya’ya gider. Döndükten
sonra oto yedek parçası işine girer. Bu zor şartlar
sebebiyle hiç okula gidemez. Okuma-yazmayı askerde öğrenir. Bu sebeple çocuklarının okumasını
çok arzu eder. Hatta 1972 yılında Gökhan’ı
Tarsus Amerikan Kolejinde imtihana sokar. Yahya
Bey isteyip de elde edemediği şeyleri, oğullarının
başarmasını arzulamıştır. Ancak farkında olmadan yapılan bu baskı çocukları olumsuz manada
etkiler.
Yahya Bey (1936), asker dönüşü mahalleden
komşuları Firdevs Hanım’la (1943) evlenir (26
Mayıs 1960). Bu evlilikten; Gökhan (15 Mart
1961), Arkan (15 Mart 1962), Gülistan 10 Şubat
1965), Hakan (10 Mayıs 1966), Bolkan (5 Mayıs
1969) ve Volkan (15 Kasım 1974) adlı çocukları
dünyaya gelir.
8
Ağcaçiçek Yaylası’ndan gelmektedir. Bir rivayete göre
de, dedesinin askerdeki yüzbaşısının soyadını beğenerek
Akçiçek soyadını aldığı ifade edilmektedir. (G.Akçiçek’le
Özel Mülakat, 15 Mart 2003)
Giresun’la bağlarını korumak amacıyla nüfus kayıtlarını
Alucra’dan sildirmemişlerdir.
701
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Ailenin en büyük çocuğu olan Gökhan, altı
yaşındayken Güzel Ordu ilkokulunda öğrenimine
başlar. 1972 yılında Merkez Ortaokuluna kaydolur. Ardından Ordu Lisesine devam eder.
(1975) Ancak ülkede hüküm süren sosyal şiddet
olayları sebebiyle okulda çeşitli sıkıntılar yaşanır.
1978 yılında liseden mezun olur.
1975 yılında dedesi vefat eder. Yıllardır onu
görmemesine rağmen, ilk defa ölümün soğuk
yüzü ile karşılaşır. Bu yıllarda babasının ekonomik durumu da bozulur. Aile için kötü günler
başlar. İş yerinin kapanması üzerine, Akçiçek
ailesi ciddi anlamda maddi sıkıntılarla karşı karşıya kalır.
1977 yılında “büyük ülkem, sığınağım” dediği ninesi Mevlüde Hanım’ı kaybederler. O ülke
ki, boydan boya masal, dua, tespih şıkırtısı ve
sevgi doludur. Ölümün soğuk yüzü ikinci kez
kendini gösterir. Şairin şiirlerinde çok sık ele
aldığı ölüm teminin duygusal yapısı yavaş yavaş
hazırlanmış olur.
1980 ihtilalinden sonra askere gider. 9 1981
yılında askerliğinin bitimine 10 gün kala, Milli
Eğitim Bakanlığının açmış olduğu memurluk sınavına girer. Sınavı kazanarak 31 Aralık 1982 tarihinde İstanbul Milli Eğitim Müdürlüğünde göreve başlar.
Bu sırada babası Yahya Bey İstanbul’da kendisine yeni iş kurmaya çalışmaktadır. Oto alımsatım işine girer. Bir yandan da kamyon şoförlüğü yapar. Çok geçmeden hastalanır. Akciğer
kanseri olduğu anlaşılır. 11 Nisan 1983’te vefat
eder. Akçiçek, üzerinde büyük tesiri bulunan babasına “Uzak İhtimaller Sultanı”10 isimli hikâyesini yazar. Ailenin başsız kalması üzerine tayinini
Ordu’ya aldırır (27 Mayıs 1983). Bütün bu sıkıntılar, 1984’te hastalanmasına sebep olur. Zatürre
teşhisiyle bir müddet hastanede yatar.
5 Kasım 1989’da Duriye Hanımla evlenir. Bu
evlilikten; Aybegüm (1990), İlayda Merve (1996)
ve Miraçhan Yahya (2003) doğar.
1993’te Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim
Fakültesi Sosyal Bilimler bölümünde önlisans
programına girer. 1995’te mezun olur. 2007 yılında Ordu Milli Eğitim Müdürlüğü Yaygın Eğitim
Bölümü Şefi iken emekliye ayrılır. Halen TEOL
Dil Eğitim Merkezinde Halkla İlişkiler Müdürlüğü görevini yürüten Akçiçek, Ordu’da ikamet
etmektedir.
9
23 Mart 1981-3 Ekim 1982, Ayazağa, İstanbul.
Bu hikâye, babası Yahya Bey’le aralarındaki ilişkiyi
anlatır. “Yaban İncirleri”, salıncak Yayınları, İstanbul
2006
4. EDEBİ ŞAHSİYETİ:
Edebiyata ve şiire daha lise yıllarında ilgi duyan Akçiçek, ninesinin masal ve ninnileriyle
büyür. Meraklı, duygusal ve kırılgan bir yapıya
sahiptir. Çocukluğu Bülbül Deresinin kenarında
geçer. Radyodan dinlediği çocuk oyunlarını ve
türküleri çok sever. Şiire yönelmesinde ninesinden dinlediği masallar ile radyodaki türkülerin
ve Ordu’nun eşsiz tabiatının önemli bir yeri vardır.
Akçiçek, ancak askerliği sırasında (gerçek)
edebiyat dünyasıyla tanışır. Askerliğini İstanbul’da yapması ona büyük bir avantaj sağlar ve burada Türk Edebiyatı Dergisi’ni takip etmeye başlar. Derginin idarehanesine giderek sohbet imkânı
bulur.
Ninesinden sonra babasının da ölümü onun
şiir denizinde yelken açmasına sebep olur. “Bir
gelincik düştü suya / Annemin ellerinden / Sular
denizlere karıştı / Ve o denizin kıyısında / Şiir
başladı” 11 diyen Akçiçek’in ilk şiiri, “Yalnız”
Taranoğlu ailesi tarafından Ankara’da çıkarılan
“Gülpınar” dergisinde yayınlanır. Aynı yıl bu
derginin “Gençlik Yılı” münasebetiyle düzenlediği şiir yarışmasında “Hasret Türküleri” adlı
şiiriyle ikinci olur.
Şiirlerinin giderek ilgi görmesi, onu bu sahaya sürükler. 1983-1989 yılları arasında yazdığı
bütün şiirlerini imha eder. Artık kendini tamamen
şiire verir. Bulduğu bütün şiir kitaplarını okur.
Sanatçının bu dönemde kendisine yakın bulduğu,
severek okuduğu şairler arasında başta Ziya Osman
Saba olmak üzere, Cahit Külebi, Sefa Kaplan,
Cemal Süreyya, Sezai Karakoç, Ece Ayhan, Sedat
Umran ve Orhan Veli gibi şairler bulunur. Son
zamanlarda ise, Hüseyin Alemdar ve İbrahim Tenekeci onun dikkatle okuduğu şairler arasındadır..
Kendi deyimiyle, “usta da, çırak da kendisi
olur”. Türkiye’de çocuk edebiyatının pek gelişmediğinin farkına varır. “çocuk kitaplarında çocuğu bulamadığı için” bu alana yöneldiğini söyler. Çocuklar için yazmayı düşünür. Bunu yaparken de içindeki çocuğu konuşturur. Aslında bu
çocuk bütün çocuklar adına konuşur. Oldukça cesaretli, bilgiç ama mutsuz bir çocuktur. Fakat
yaşama sevincini hiçbir zaman kaybetmez. Şair,
çocuk acılarının paylaşılarak azalacağına inanır.
O, acının, zulmün, ölümün ve çocukluğun edebiyatını yapmadan yazar. Bunun tam tersi bir tavırla
yazanları, çocukları ve çocuk yüreğini sömürenleri ise şiddetle eleştirir. Sanatçı zamanla çocuk
kavramıyla bütünleşen bir üslûba sahip olur. Bu
durum onun çocuk şairi olarak tanınmasına sebep
olur. Onun adını sanat dünyasına duyuran en
10
702
11
Akçiçek, Gökhan, Denizlere Söylenen Şarkı, Kumdan
Yazılar, İstanbul 2008
Materiallar
önemli olay, 1989’da Kırağı dergisinde “Gül
Getirin Yanınızda” 12 isimli şiirinin yayınlanmasıdır.
Bu tarihten itibaren Gülpınar, Güneysu, Nisan
Bulutu, Milli Gençlik, Edebi Pankart, Kültür
Dünyası, Ünlem; Kırağı, Kum Yazıları, Kertenkele, Türk Edebiyatı, Yitik Düşler, Mavi Kuş,
Kırkayak, Martı, Çınar, İktibas, Şiir Ülkesi, Hece,
Ada ve Dergâh gibi dergilerde şiirleri yayınlanır.
Ayrıca Ordu’da yayınlanan Kum Yazıları (12
sayı), Memleket Gazetesi (4 sayı), Ensar Kültür
ve Sanat (4-6) dergilerinin genel yayın yönetmenliğini/editörlüğünü yapar. Çeşitli organizasyonlar ile yerel televizyonlarda kültür-sanat programları hazırlar ya da bu tür programlara konuk
olur. 10 yıldır her “Ramazan” ayı boyunca kitap
ve kültür fuarının organizasyonunu yapmaktadır.
1996’dan beri de her yıl Haziran ayında ulusal
anlamda “Ordu Şiir Günleri”ni düzenleyen
Akçiçek, çeşitli illerde yapılan şiir etkinliklerine
de katılır.13
Sanatçı 1991 yılında “Bulutlar Örtmese
Güneşi” adlı ilk şiir dosyasını tamamlar. Adı
geçen dosya ile 1992 yılında “MEB Çocuk Kitapları Yarışması”nda şiir ödülünü kazanır. Onun bu
başarısı edebiyat çevrelerince oldukça önemli bir
adım sayılmıştır. Daha sonra 1995 yılında “Bulutlar Örtmese Güneşi” adlı şiir kitabı yayınlanır. Aynı yıl bu eser ile “Türkiye Yazarlar Birliği Çocuk Edebiyatı” ödülünü kazanır ve Yazarlar Birliği üyeliğine kabul edilir.14 Eser çocukluk
günlerinin şairde bıraktığı izleri taşır. Kitaptaki
şiirlerde korku, acı, ümitsizlik, hüzün gibi hisler
ile sevgi, sevinç ve mutluluk gibi duygularla karşılaşırız.15 Tabiatın, sevginin, barışın, kardeşliğin
günden güne yok olduğunu gören çocuk, geleceğe
korku ve ümitsizlikle bakar. Ama her şeye rağmen o çocuktur, çocuk yüreğine sahiptir. En küçük şeylerden bile mutluluk duyar. Sanatçı bu
şiirlerde çocuğun yaşama mücadelesini canlı
tutmaya çalışır. Eserde dünya çocuklarına yazmış
olduğu şiirleri de geniş bir yer tutar. Çocukların
Kıbrıslı, Filistinli, Halepçeli, Rus, Eskimo, Arabistanlı, Erzincanlı, Zonguldaklı olması, onun şiir
yazmasına engel olmaz.16
Bu ödüllerle birlikte şiir teorileri üzerinde kafa
yormaya başlar. Şiir ve sanat üzerine okumalar ve
yazma denemelerinde bulunur. Kendi şiir üslubu12
Şiir, Ordu Yetiştirme Yurdu çocukları için 1986’da
yazılmıştır.
13
Okumuş, Salih; “Gökhan Akçiçek’le Özel Mülakat”,
(Yayımlanmamış), Ordu, 15 Mart 2003
14
Güneş, Şafak; Özel Mülakat, Ordu, 7 Temmuz 2005
15
Aytekin, Osman; “Çocuk Şiirlerinde Yeni Bir İsim:
Gökhan Akçiçek-2”-, Gündüz, 19 Mayıs 1995
16
Ünlü, Özcan; “Bulutlar Örtmese Güneşi”, Türkiye
gazetesi, 3 Kasım 1995
nu oluşturmaya çalışır. Bu tarihten itibaren şiirlerinde çocuksu bir sesin kımıldandığı hissedilir.
Sanat sanat içindir görüşünü benimser. Şiirlerinde mesaj verme kaygısı taşımaz. Ona göre şiir;
“Belki bir bebeğin gülümsemesi, belki gelinlik bir
kızın son defa baba evinde saçlarını tararken
unuttuğu saç telidir. Kısaca şiir; yazıya dökülen
duygular, ahenkler ve şairin taşıdığı yoğun hislerdir.”17 Akçiçek şairi, acı çeken bir insan olarak
görür. “Bu dünyada söyleyecek sözü olan şairdir.
Bir sevdayı dile getirendir. Şairin malzemesi
sözlerdir. Şairin görevi şiir yazmaktır. O dilin
güzelliklerini yansıtır. Dili daha iyiye götürür.”18
diyerek özetler.
Şiirlerini tamamıyla gerçek hayattan esinlenerek yazar. Anlık duygularını aynen mısralara
yansıtır. Günlük hayatta her gün karşılaştığımız
fakat farkında olamadığımız küçük incelikleri,
hayatın kaçırılmış yönlerini sunar. Başta çocuk
izleği olmak üzere, anne, baba, tabiat, aşk, sevgi,
barış, kardeşlik, ayrılık, hastalık, savaş, ölüm, kaderden şikâyet, sitem gibi konuları ele alır. Çocuk
acılarını dile getirir. O çocukların yerine kendini
koyar, onların acılarını haykırır. Afrika’dan Çin’e,
Filistin’e, Kosova’ya, Bosna’ya kadar bütün dünya çocuklarına hitaben yazar. Şiirleri adeta dünya
çocuk acıları atlası gibidir.
“Ey rüzgâr
Ellerimi al Bir kuşun kalbine koy
Uçur dünyanın
Bütün acılarını”
(Gökyüzüne Şarkı, D.S.Ş, s.60)
Çocuk acılarının paylaşılarak azalacağına inanan şair, “Ben yazmasaydım şiirimiz merhametsiz
kalacaktı” 19 diyerek de bu sorumluluğu üzerine
alır.
İdris Aydın “Okuma notları”nda Akçiçek’in
sıcak ve samimi söyleyişinden bahsederken, onun
aynı zamanda evrensel konuları da işlediğini ve
dünya çocuklarına göndermelerde bulunduğunu
söyler. Ancak evrenselleşirken milli çizgilerini
kaybetmez. Kendisiyle barışık olmaya ve yabancılaşmamaya dikkat eder.20
1996 yılında Akçiçek’in üçüncü kitabı “Bülbül Deresi Şiirleri” MEB Çocuk Edebiyatı
Yayınlarından çıkar. Kitaptaki şiirler çocukluk
günlerimizi zihnimizde yeniden canlandırır. Tema
bakımından “Bulutlar Örtmese Güneşi” adlı kitabıyla aynı içeriktedir. Bu şiirlerde anne sevgisi,
tabiat, barış arzusu gibi konular bulunur.
17
18
19
20
Okumus Salih, “Özel Mülakat”, Mart 2003 ordu.
Okumus Salih, “Özel Mülakat”, Mart 2003 ordu.
Okumuş, Salih; “Şair Gökhan Akçiçek ile Söyleşi”, Türk
Edebiyatı Dergisi, Ağustos 2005
İdris Aydın, “Bülbül Deresi şiirleri”, İlke, 19 Ocak 1998
703
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Şairin, 2001 yılında Kültür Bakanlığı Çocuk
Edebiyatı dizisinden çıkan “Çocuklara Ölüm
Yakışmaz”ında da, çocuk acılarına dikkat çeker
ve çocuklara ölümün yakışmayacağını üzeri-ne
basa basa vurgular. Duyarlı bir sanatkâr gibi
davranarak çocuk acılarının son bulması adına
tüm insanlara çağrıda bulunur.“Çocuk acılarını
çengelli bir iğneyle etimde taşıdım.”21 diyen şair,
Halepçeli bir çocuğun ağzından adeta haykırır.
“Halepçeli bir bebektim
Bir sabah,
Uçaklar geçti üstümüzden
Kuşlar yerine;
Beş bin Halepçeliyle birlikte
Dedemin kucağında
Kapandı gözlerim.”
(Halepçeli Bir Bebek, Ç.Ö.Y)
Akçiçek’in şiiri çocuk merkezlidir. Adeta çocukluğunun öyküsünü şiir diliyle anlatır. Şiiri
birinci şahıs olan çocuğun ağzından söyler. Bu
çocuk, kendinden kaçan, ürkek, sıkılgan ve yaralı
bir tarafı olan bir çocuktur. Bu yönüyle çocuktan
ziyade insandır. Diğer bir ifadeyle “bilgiç” bir
çocuk ya da “büyümüş de küçülmüş” bir çocuktur.
Muammer Yavaş Kum Yazıları’nda; “Çocuk
acılarından çektiği kadar bir başka acıdan çekmedi.” derken, çocuk merkezli bir insan sevgisine
sahip olduğunu, adeta çocuğun içine girerek kimi
zaman romantik, kimi zaman melankolik bir
tavırla karşımıza çıktığını söyler.22 Gerçekten de
Akçiçek tam bir çocuk yüreği taşır. Onlarla güler,
onlarla ağlar. Hayatı onlarla anlamlaşır. Çocukları
kendi akranı gibi görür. Onların yüreğiyle söyler.
Kirliliğin arttığı bu dünyada sığınılacak en temiz
yerin çocuk yüreği olduğu açıktır. Onun bu hali
bizi çeker ve onu kendimize yakın buluruz.
Aslında Gökhan Akçiçek’in şiirleri çocukların dilinden tüm evrene selam ve duadır. Şairin
çocuklara candan bir dokunuş ve tebessümüdür.
Akçiçek’in şiirlerinde metropollerde beton duvarlar arasında kısılıp kalmış yalnız çocuklardan Sırp
kuşatması altındaki Saraybosnalı çocuğa, İsrail
askerinin kurşunuyla can veren Filistinli çocuğa
ve minicik gövdelerinde kanser mücadelesi veren
çocuklara kadar; silahla, açlıkla, yoksullukla ve
hastalıkla hep aynı yerlerinden vurulan çocuklar
var.23
21
22
23
Uçurum, Mustafa; “Gökhan Akçiçek: Çocuk Acılarını
Çengelli Bir İğneyle Etimde Taşıdım”, Yitik Düşler,
sayı:12, Ekim 2001
Muammer Yavaş, “Edebiyatın Çocuk Kardeşi IV”, Kum
Yazıları, Nu:5, s.1-4, Ordu, Aralık 2000
Akit, “Hep Aynı Yerlerinden Vuruyorlar Çocukları”, 17
Temmuz 1999
704
“Hep aynı yerlerinden
Vuruyorlar çocukları
Annelerine en çok
Benzedikleri yerden
Göz uçlarından ve gülümsedikçe
Yüzlerinde uzayan çizgilerden
En fazla da avuçlarından
Öpmesin diye anneleri bir daha
Kuşlar konmasın diye.”
(Annesine Benzeyen
Çocukların Şiiri, Ç.Ö.Y)
Onun şiirlerindeki çocuk mutsuzdur. Realite
ona çocuksu hazlarını unutturur. Şimdiki anda
yaşayamaz. Gelecekle karşılaşmak istemez. Çünkü gelecek ona acı verir. Ama her şeye rağmen
yaşama sevincini hiçbir zaman kaybetmez. Bu
acıyı başta tabiata yönelerek yenmeye çalışır.
Çevreci bir anlayış sergiler. Ruhsuz kentleşmeye
ve kirlenmeye karşıdır. Büyüdükçe acıları artar ve
asileşir. Oyuncakları elinden alınmış bir çocuk
gibi hırçınlaşır. Bu zamanlarda annesini özler.
Onun kucağında huzur bulmaya çalışır. Hırçınlığı
sevimli bir yaramazlığa dönüşür.
“Neyiniz varsa
Gökyüzünü
Bizden çalan
Hepsini alın.
Biraz gökyüzü verin bize
Biraz kuş sesi
Çiçeklenmiş birkaç dal
Yapraklarında yağmur tanesi”
(Gökyüzünü İsteyen Çocuk, Ç.Ö.Y)
diyerek büyüklere seslenir ve onlardan biraz
gökyüzünü ister.
İşte bu çocuğun yaramazlığı asiliği ile birleşince statukoya ve kurallara karşı çıkan bir hal
alır. “Kral çıplak” diyecek kadar cesaretlidir.
Ama bu zamanlar da yüzüne takındığı “sevimli
yaramaz” maskesi/kimliği onu affettirir. Bu çocuk
aynı zamanda imanlıdır. Dinsel bir tercihi vardır.
Dilinden dua eksik olmaz. İmanı tabiatı ve insanları sevmesine, tarafsız olmasına yardımcı olur.
Dünya çocuklarının duyduğu acıyı yüreğinde
hisseder. Ve paylaşarak azaltmaya çalışır.
Selçuk Küpçük, Akçiçek’in çocuğun bilincine
yerleşerek, onu içsel sesi ile konuşturduğunu söylerken, söz diziminin okuyucu kitlesi olarak çocukta karşılık bulmadığını ve çocuğu muhatap
almadığını belirtir. Küpçük’e göre şair, çocuğun
söz ansiklopedisinin ve düş ambarının çok uzağında ve üst bir dille konuşur. O çocuğun içine
girerek çocuk dili ile konuşur. Ya da tam tersi çocuğu içine çağırarak öz dilini devşirip çocuk gibi
konuşur. Ama bunu yaparken içindekileri yetişkin
bir bilinçten ve steril bir tashihten geçirerek söy-
Materiallar
ler.24 Demektedir. Hakikaten Akçiçek’in şiirlerinde bir üst bilinç ve oldukça steril ve dikkatli bir
dil kullanıldığına şahit oluruz.
“Ben içimdeki çocuğu konuşturuyorum”
diyen Akçiçek’in, son şiirlerinde –dünyadaki gelişmelerin de etkisiyle- içindeki çocuğun yavaş
yavaş büyüdüğü ve karamsarlığının giderek arttığı görülür. Bu tarz şiirlerinde bir çocuktan öte,
çocuk maskesi takmış “kendisi” vardır. Şiirlerinde, bir çocuğun söyleyemeyeceği kadar yetişkin
bir söylemle karşılaşırız. Akçiçek’in şiiri, çocuklar için şiir değil de sanki bizzat kendisi için
yazılmış şiirler gibidir. Bir nevi büyümüşte küçülmüş bir çocuğun “yetişkin evrenine” yönelik kurgu ve sözlerinden oluşur.
Şair, son dönemlerde yetişkinlerin dünyasına
yönelik şiirler yazmaya başlar. Birtakım yeni
arayışlar peşindedir. Kendince dilini yoklar. 25
Yeni bir üslûp yakalamaya çalışır. “İnce Hüzünler Senfonisi” adlı şiir kitabında bu durum açıkça
sezilir. Gerek konu gerekse üslûp bakımından
değişiklik söz konusudur. Eserde çocuğun dünyasına yönelik şiirlerin yanı sıra büyüğün dünyasına
yönelik şiirler de bulunur. Kitapta hayatı özlediği
gibi yaşayamayan insanların duygularına da yer
verilir.26 “Şaşkın Semazen” isimli şiirinde bahsedilen kişi gündüz dönercilik, akşam ise semazenlik yaparak geçimini sağlamaktadır:
“Taşındığın evlere
İlk ben talip oldum
Onun için yükseldi
Kiralar durduk yerde.
İkinci bir işim var
Artık bu şehirde
Gündüz suskun dönerci
Akşamları semazen.
Aşkın bu tarifine
Gülümsüyorum bazen…”
(Şaşkın Semazen, İ.H.S )
Ayrıca bu eserde toplumun sosyal meseleleri
ile aşkı anlatan şiirlerin yanında anne-babayı
konu edinen şiirler de bulunur. Bilhassa anne
motifi öne çıkar. Anne onda sığınılacak bir limandır. Bu kucak şefkat ve merhametin membaıdır.
Babasını küçük yaşta kaybetmesi onu annesine
daha çok yaklaştırır. Bu sebeple “anne” unsuru
daima ön planda tutulur. Zaten eserin ilk bölümünü olan “Anne Cüzü” tamamen annelere ve
dolayısıyla kendi annesine ayrılmıştır. Buradaki
24
25
26
Selçuk Küpçük, “Bir Daha Bu kente Dönmeyecek çocuğun Öyküsü”, Kum Yazıları, Nu:5, Aralık 2000 Ordu.
Okumuş, Salih;“Gökhan Akçiçek’le Özel Mülakat”,
(Yayımlanmamış), Ordu, 15 Mart 2003
Güneş, Şafak; Özel Mülakat, Ordu, 7 Temmuz 2005
anne idolü de, aslında kendi annesinden başkası
değildir.
“Annemi bu gün hastaneye götüreceğim
Tansiyonuna bakarlar belki, kalbindeki kırığa
Röntgenini çeksinler isterim
Sesi belli belirsiz dönüyor hıçkırığa.
(…)
Sen eğilme anne çorabını ben giydiririm
Ağaçlar ırmağın rengini alırmış
Ülkem yok, sınırlarım bitiyor ayak bileklerinde
Gönderdeki bayrağımı bir nefeste indiririm.
Reçete yazılırken söze karışıp
Ah, doktor sen bilmezsin o günleri
Benim annem yaprak açardı diyeceğim
Şaşırmasa mevsimleri…
Benim annem yaprak açardı
Yanıltmazdı böyle takvimleri…”
(Refakatçı Oğul Türküsü, İ.H.S.)
Akçiçek’in son şiirlerine daha dikkatli baktığımızda onun yeni bir arayış içerisinde olduğunu,
yavaş yavaş şiirlerinde olgunluğa doğru ilerlediğini görürüz. Sonuç olarak o çocuk şairi olmaktan
ziyade, çocuğu konuşturmayı tercih eden, bazen
de çocukça konuşan bir şairdir. Ama artık bunun
ona yeterli gelmediği anlaşılmaktadır. Son şiirlerinde yetişkin evrenine sızmayı deneyen şair, yeni
mısralar için dilini yoklamaktadır.
Akçiçek’in şiirlerini diğer çocuk kitaplarından ayıran en önemli özellik öğüt ya da nasihat
verici bir amaç taşımaması, çocuğun iç sesine
denk bir söylemin benimsenmesidir. Sanatçının
şiirlerini incelediğimizde berrak, arı, duru, bir
Türkçe ile karşılaşırız. Şiirleri çocuk duyarlılığı
açısından son derece önemli şiirlerdir.27
Mustafa Aldı, şairle ilgili bir yazısında “Akçiçek, duygu, duyarlılık ve söyleyiş bakımından
kendi şiirini kurmuştur. Onu günümüz çocuk şairlerinden olduğu kadar kendinden önceki çocuk
şairlerinin genelinden ayıran bir ayrıksalığı var.
Çocukların yaşadıkları yıkımlara, örselenmelere,
acılara odaklanan Akçiçek’in şiiri ‘çocuk’ veya
çocukluk’ şairlerinin çocuksuluklarının yapay
dilinden uzak bir şiir olması nedeniyle farklılaşıyor.”28 der.
Mustafa Özçelik ise, Akçiçek’i farklı kılan
özellikleri ve şairin şiirini nasıl bir bilinçle ördüğünü şöyle izah eder: “Onu farklı kılan özellik
ise, şairin çocuk kavramında ısrarlı olması ve
şiirlerini çocuk duyarlılığı ve dili içinde oluştur27
Aydın, İdris; “Bulutlar Örtmese Güneşi”, Millî Gazete, 7
Nisan 1996
28
Aldı, Mustafa; “Gökhan Akçiçek: ‘Yazılmayan An
Yaşanmamıştır.’ ”, Umran, Mart 2006, s.79
705
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi masıdır. Dolayısıyla onu, çocuklara bilgi ve öğüt
vermek için yazan ve estetiği ihmal eden kimi
şairlerden tamamen ayrı bir düzlemde ele almak
gerekiyor.
Gökhan Akçiçek’te dikkat çeken bir diğer
önemli husus, üzerinde kafa yorduğu ve sonunda
şiirini oluşturduğu çocuk kavramına içerden bir
bakış getirmesidir. “Şair, sanki o çocuklardan
birisidir. Onlarla aynı dili konuşmakta, aynı hayat ve kader şartlarını yaşamaktadır. Ama sonuçta yazdığı metinler, adı her ne kadar çocuk şiiri
de olsa tıpkı Cahit Zarifoğlu’nunkiler gibi büyüklere de hitap ediyor. Yani insana hitap ediyor.
Şair bu bilinçle örüyor şiirini…” 29
Şair, şiirlerinde daha çok öğüt yahut nasihat
verici bir ifade yerine çocuğun kendi ifadelerine
yer verir. Bunu da berrak, arı, duru bir Türkçeyle
gerçekleştirir. Şair söyleyiş bakımından kendine has
bir dil kullanır. Onu gerek kendinden önceki gerekse günümüz çocuk şairlerinden ayıran en önemli özellik, yapaylıktan uzak bir şiir dilinin oluşudur.
Şairin ilk ve tek hikâye kitabı olan “Yaban
İncirleri” adlı eseri de onun çocukluk günlerinden esintiler taşır. Akçiçek bütün şiir kitaplarında
olduğu gibi, bu eserde de 1.tekil şahıs zamiri
ben’in dilinden konuşur. Dili oldukça akıcı ve
sadedir. Anadiline mümkün olduğu kadar bağlı
kalarak yazmaya çalışır. Türkçe kelimeleri kullanmaya özen gösterir. Onun şiir dilini büyük küçük herkes kolaylıkla anlayabilir. Gereksiz cümleleri kullanmaktan uzak durur. Böylece az sözle
çok şey anlatır. Devrik ve eksiltili cümleleriyle
okuyucunun dikkatini canlı tutmayı başarır.
Şekil, Dil ve Üslup: Akçiçek’in şiir dili, imgesel kurgu ile güncel konuşma sözlüğü arasında
yeni ve farklı bir sestir. Çocuk diline ait anlatım
tarzına yakındır. Duru bir Türkçe kullanır. Şiirlerinde söyleyiş kolaylığı ile dinamik bir akışkanlık görülür. İsim cümlelerinin çokluğu şiirlerine
durgun bir hava katar. Serbest şiirin tüm imkânlarından faydalanmaya çalışır. Kendisini dörtlük,
beyit ve bent gibi bir kalıba sokmaktan kaçınır.
Serbest vezinle yazan Akçiçek, Lirik şiirlerinde
fikirden ziyade hissi ön planda tutar. Akçiçek için
şiirde ahenk çok önemlidir. Ses benzerlikleri,
yarım kafiye, aliterasyon onun şiirlerinde oldukça
yoğun kullanılmıştır.
Akçiçek’in şiirlerindeki çocuk; annesiyle,
babasıyla ve tabiat unsurlarıyla sürekli konuşur.
Bu konuşmalar daha çok monolog tarzında gerçekleşir. Burada şairin içindeki çocuğu konuşturarak veya o çocukla bir arkadaş gibi konuşarak
yazdığını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.
Selçuk Küpçük, Akçiçek’in dil ve üslûbu
hakkında “O, çocuğun içine girip çocuk dili ile
konuşuyor. İyi huylu bir nefes adeta. Ya da tam
tersi. Çocuğu içine çağırıp öz dilini devşirip
çocuk gibi konuşuyor. Ama bunu yaparken (ki
bence en büyük ayıraç) yetişkin bir bilinçten /
steril bir tashihten geçiriyor söylediklerini ve
didaktik değil. Romantik kimi zaman melankolik” 30 der ve ekler: “Tam yetişkin diyemiyoruz
şiirinin diline. Sadece gibi.”31
Şiirlerinde sade, açık, anlaşılabilir bir dil kullanmaya özen gösteren Akçiçek, konuşma dilinin
sıcaklığını kullanarak, kelimelere incelikler
yükler. Anadile mümkün olduğu kadar bağlı kalır. Yabancı kelimeleri kullanmamaya çalışır.
Sözcük seçimine dikkat eder. Kısa ve öz anlatımları tercih eder. Devrik cümle kullanımı oldukça
fazladır. Bilhassa şiirde anlatımı güçlü kılmak ve
monotonluğu ortadan kaldırmak amacıyla devrik
cümleye başvurur. Ayrıca sonu getirilmemiş kesik cümleler de onun üslûbunun önemli özelliklerinden biridir.
Akçiçek, şiirde şekilsel özelliklerden ziyade
şiirin bütünlüğüne ve kompozisyonuna önem
verir. Belli bir kalıpta yazmakta zorlanan şair,
duygularını daha rahat ifade edebildiği serbest
nazım şekillerini tercih eder
Eserlerinde mevcut olan toplam 188 şiirden
112 tanesi serbest nazım şekliyle kurulmuştur.
Geriye kalanların 14 tanesi 4’lük, 10 tanesi 5’lik,
13 tanesi 6’lık, 11 tanesi 7’lik, 10 tanesi 8’lik, 7
tanesi 9’luk, 5 tanesi 10’luk, 2 tanesi 11’lik, 3 tanesi 12’lik, 1 tanesi de 14’lük dizeler halinde
kurulmuştur. Vezin olarak da serbest vezni kullanır, mısraların hece sayısında sınır tanımaz. Anlatımın şiirsel olması onun için çok daha önemlidir.
Bu sebeple kalıplardan uzak durur ve şiirlerini
içinden geldiği gibi yazar. Kıvrak zekâsı sayesinde sözcükleri yerli yerinde kullanarak kendine
özgü bir ahenk oluşturur. Bu ahengi daha çok
yarım kafiye ve rediflerle sağlar. Bu bakımdan
şiirleri okuyucunun hem gözüne hem de kulağına
hitap eder. Belli bir kalıpla yazmak için kendisini
zorlamaz. Bunda söyleyiş kolaylığı ve de kendine
özgü bir ahenk yakalamak isteğinin önemli bir
rolü bulunur.
Akçiçek’in bütün şiirlerinde toplam 7865 kelime bulunur. Bu kelimelerden 6039’u isim
(%77), 1826’sı fiil (%23) ve 528 % 6 diğerleridir.
Tekrarlar düşüldüğünde 1985 isim, 843 fiil ve
122 diğer olmak üzere toplam 2950 kelime
dağarcığı vardır. Bu rakam çocuklara yönelik
30
29
Özçelik, Mustafa; “Çocuk Bilgesi Bir Şair: Gökhan
Akçiçek”, Ay Vakti, 16 Mart 2003
706
31
Küpçük, Selçuk; “Bir Daha Bu Kente Dönmeyecek
Çocuğun Öyküsü”, Kum Yazıları, Nu:5, Aralık 2000, s.7
Küpçük; (2000:7)
Materiallar
yazan bir şair için iyi bir rakamdır. Yine bu
istatistikten anlaşıldığı üzere isimler ağırlıktadır.
İsim cümlelerinin fazlaca kullanılması onun şiirlerinde durgun bir atmosfer oluşturur. Bu da ağırbaşlı bir lirik kahramana işarettir. Ayrıca daha
çok somut isim kullanan şair, bütün şiirlerinde
toplam 5427 somut isme (%96) karşılık toplam
197 soyut isim (%4) kullanır. Bu durum sanatkârın bilhassa çocuklar için kelimeleri özenle seçtiğine işaret eder.
BÜTÜN ŞİİRLERİ
ZARF TÜRLERİ
TEKRAR HARİÇ 5
TEKRAR HARİÇ 8
15; 4%
29; 8%
TEKRAR HARİÇ 52
154; 40%
117; 30%
TEKRAR HARİÇ 47
71; 18%
TEKRAR HARİÇ 26
BÜTÜN ŞİİRLERİ
Toplam: 2890 Kelime
DURUM ZARFI
TEKRAR HARİÇ 122
TEKRAR HARİÇ 843
528; 6%
1876; 22%
6039; 72%
TEKRAR HARİÇ 1985
İSİM
FİİL
BÜTÜN ŞİİRLERİ
SIFAT TÜRLERİ
TEKRAR HARİÇ
TEKRAR HARİÇ 1 2
34; 3%
TEKRAR HARİÇ
8; 1%
10 ; 1 %TEKRAR HARİÇ 2
425; 40%
3 6 1; 3 5 %
99 ; 9 %
ZAMAN ZARFI
MİKTAR ZARFI
SORU ZARFI
Akçiçek, yine bütün şiirlerinde 437 zamire
(%23) yer verir. Bunlardan 341’i kişi zamiri
(%79), 1’i ilgi zamiri (%0), 5’i işaret zamiri (%1),
9’u dönüşlülük zamiri (%2), 45’i soru zamiri
(%10), 36’sı belgisiz zamir (%8) dir. Şairin kullandığı zamirler onun şiirlerinde “iç ben”in sesini
ortaya çıkarır. Bu yönüyle öznelliği yansıtır. Ayrıca şahıslar üzerinde imgeleme yapar.
DİĞERLERİ
Akçiçek’in şiirlerinde sıfat, zamir ve zarfları
incelediğimizde ise şu sayısal veriler ortaya çıkar:
Bütün şiirlerinde toplam 1043 tane sıfat (%56)
sözcük bulunur. Bunlardan 425’i niteleme sıfatı
(%40), 100’ü belgisiz sıfat (% 10), 99’u işaret
sıfatı (%9), 361’i asıl sayı sıfatı (%35), 34’ü sıra
sayı sıfatı (%3), 6’sı kesir sayı sıfatı (%1), 8’i
pekiştirme sıfatı (%1), 10’u soru sıfatı (%1) dır.
Sıfatların yoğunluğu ise; onun şiirlerinde dış çevre tasvirlerine dolayısıyla betimlemelere yer verdiğini, böylece okuyucunun gözünde olayları somutlaştırdığını gösterir
6; 1%
YER YÖN ZARFI
1 0 0 ; 10 % TEKRAR HARİÇ 2 3
TEKRAR HARİÇ
NİTEL EM E SIFATI
BEL GİSİZ SIFAT
İŞARET SIFATI
ASIL SAYI SIFATI
SIRA SAYI SIFATI
KESİR SAYI SIFATI
PEKİŞTİRM E SIFATI
SORU SIFAT
Şiirlerinde geçen zarfların sayısı 386 (%21)
dır. Bunlardan 154’ü durum zarfı (%40), 71’i yeryön zarfı (%18), 117’si zaman zarfı (%30), 29’u
miktar zarfı (%8), 15’i soru zarfı (%4) dır. Zarfların kullanım oranı da şairin şiirlerinde geçen zaman dilimlerini, kavramların nicel ve nitel özelliklerini yansıtır.
BÜTÜN ŞİİRLERİ
(ZAMİR)
TEKRAR
TEKRAR HARİÇ 16
12 1; 27 %
6 0; 14 %
9 1; 2 1%
4 7; 11 %
118 ; 27%
TEKRAR HARİÇ 1 2
BULUTLAR Ö RTM ESE G ÜNEŞİ
TEKRAR HARİÇ 10
BÜLBÜL DERESİ Şİ İ RLERİ
ÇO CUKLARA Ö LÜM YAKI ŞM AZ
İ NCE HÜZÜNLER SENFO Nİ Sİ
Kİ TAPLARI NDA O LM AYAN Şİ İ RLER
Şairin şiirlerinde geçen fiilimsilerin sayısı ise
588 dir. Bunların; 113’ü isim fiil (%19), 274’ü
sıfat fiil (%47) ve 201’i zarf fiil (%34) dir.
Fiilimsilerin yoğunluğu ise şiirlerindeki hareketliliği gösterir.
7865 kelimeden 528’i diğer grubu (%6) yani
edat, bağlaç, ünlem ve soru ekini kapsar. Bu grupta
281 bağlaç (%53), 189 edat (%36), 22 ünlem (%4)
ve 36 soru eki (%7) bulunur. Edat, bağlaç, ünlem
ve soru ekinin yoğunluğu şairin şiirlerinde; benzetmeler ile merak unsurunun varlığına, alışılmışın
dışında bir anlatım sergilediğine ve şiirlerindeki
duygusal coşkunluğa işaret eder.
İmlâ kurallarına dikkat eden şair noktalama
işaretlerini oldukça az kullanmış ya da hiç kullanmamıştır. Bu ise yeni dönem şiir anlayışının bir
getirisidir. Noktalama işaretleri konusunda ilgimizi çeken bir başka husus ise pek çok şiirinin son
dizesinin üç nokta (...) ile bitirilmesidir.
Şiirlerindeki çocuğun merakından olsa gerek
soru cümleleri de şairin üslûbunun ayrı bir parça707
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi sıdır. Bu cümlelerin bazılarında soru işareti (?)
bulunur. Akçiçek, şiirlerinde ihtiyaç duymamakla
birlikte söz sanatlarına da yer verir. Teşhis ve
teşbih sanatlarını onun şiirlerinde açıkça görebiliriz. Yine şair, çocuğun hayal dünyasını geliştiren masal ve tekerleme unsuru sözcüklere de
şiirlerinde yer verir: Anka kuşu, aksakallı dede,
Kafdağı, peri kızı, Sinderella, masal ülkesi masalistan, saray, şehzade, şehzade sultan ile az
gittik uz gittik, bir varmış bir yokmuş, gökten üç
elma düştü gibi sözcük ve sözcük grupları bunlar
arasında sayılabilir. Ayrıca Kur’an, Allah, namaz,
seccade, mahşer ve nur gibi mistik kavramlara
aşırı olmamakla birlikte eserlerinde rastlanılır.
Akçiçek şiirlerinde atasözleri ve deyimler gibi
kalıplaşmış sözlere pek yer vermez.
Akçiçek’in şiirlerinde özel isimlere de sık
rastlanılır. Bunlar arasında Ayça, Aybegüm, Gülistan, Hakan, İlayda Merve, Arife Zarifoğlu, Ali,
Selçuk Küpçük, Muammer Yavaş, Aslı Güler,
Nina, Edin, Cevahir gibi kişi adları sayılabileceği
gibi; Bülbül Deresi, Ordu, Alucra, Şebinkarahisar, Ankara, Anadolu, Akdeniz, Çin, Çeçenistan, Afrika, Somali, Afganistan, Halepçe, Londra
gibi yer adları da sayılabilir.
Bütün bunların yanı sıra Akçiçek’in, betimlemelerde de oldukça başarılı olduğu söylenilebilir. Özellikle tabiat tasvirleri ile insan portreleri
içerikli şiirlerinde yaptığı betimlemeler çok gerçekçidir. Bunda şairin, çevresinde gördüğü her
şeyi olduğu gibi şiirlerine yansıtmasının büyük
etkisi vardır.
4. SONUÇ
Gökhan Akçiçek, çocuk edebiyatımızın
önemli temsilcilerinden biridir. Akçiçek, “sanat
için sanat” anlayışını benimser. Şiirlerinde fikirden ziyade hissi ön planda tutar. Daha çok çocuk
acılarını konu edinir. Çocuk acılarının paylaşılarak azalacağına inanır. Bunun yanı sıra çocuğa
öğüt verilmesini, ona birtakım fikirlerin empoze
edilmesini hiç de hoş karşılamaz. Akçiçek şiirlerini bütün çocuklar için yazar. Dil, din, ırk, renk
ayrımı yapmadan dünya çocuklarının acılarını
gözler önüne serer. Bu sebeple onun şiirleri evrensel nitelikli şiirlerdir. Sanatçı, çocuk ve şiiri
bir bütün olarak görür.
Şiirlerinin konusunu hayatta olup biten olaylardan alır. Onun ilham kaynağı çevresidir. Eserlerinde sosyal konuların yanı sıra ferdî konulara
da yer verir. Aşk, ölüm, tabiat, ayrılık, kaderden
şikâyet, sitem, toplumsal bozukluklar ve adaletsizlik konularını işler. İlk üç kitabında daha çok
çocuğun dünyasına yönelik konuları ele alırken
son kitabında büyüğün dünyasına hitap eder.
708
5. ESERLERİ:
1. “Bulutlar Örtmese Güneşi”32, 1992 yılı
MEB Çocuk Kitapları Yarışmasında şiir ödülünü
ve 1995 Türkiye Yazarlar Birliği Çocuk
Edebiyatı ödülünü alır. Eserde yaşanmış çocukluk
günlerinin geriye bir dönüş olarak kaleme alındığı
hissedilir. Çocuğun yaşama savaşını canlı tutmaya çalışır. Eser adeta dünya çocukları şiir albümü
niteliğini taşır. Çocuk duyarlılığı açısından son
derece önem arz eder. Eserde genel olarak sevgi
ve barış istekleri anlatılır. 33
“Bulutlar Örtmese Güneşi” adlı eser 3 bölümden meydana gelir. Kitabın ilk bölümü “Bulutlar
Örtmese Güneşi” başlığını taşır. Bu bölümde
daha çok anne babayı anlatan şiirlerin yanı sıra
tabiat unsurları anlatan şiirler bulunur. “Dünya
Çocuklarına Şiirler” bölümünde ise dünya çocuklarının acılarını anlatan şiirlere yer verir. Bu bölümdeki şiirler şairin evrensel çocuk duyarlılığını
yansıtır. Kitabın son bölümü “Masalistan” adı
altında toplanan şiirlerden ibarettir. Buradaki şiirlerde kent modernizminin esareti altında yaşamaktan bıkan çocukların masallara sığındığı görülür.
2. “Bülbül Deresi Şiirleri” 34 çocuksu bir
dünyayı ifade eder. Eserdeki şiirler hatıralara
hapsedilmiş çocukluğu gün ışığına çıkarır. Onların üzerindeki tozu kaldırır. Konu bakımından
“Bulutlar Örtmese Güneşi” adlı şiir kitabıyla aynı
içeriktedir. Sevgi, barış arzusu, yaşama isteği,
ümit vb. konuları içerir.35
“Bülbül Deresi Şiirleri” adlı eseri 4 bölümden
oluşur. Kitabın birinci bölümü “Bülbül Deresi
Şiirleri” adını taşır. Bülbül deresi Ordu’yu ikiye
ayırıp denize dökülen bir deredir. Şairin çocukluğu bu derenin kenarında geçer. Akçiçek, Bülbül
deresine borcunu ödemek amacıyla böyle bir bölüme yer verir. Kitabın ikinci bölümü olan
“Metropol Ninnileri”nde topraktan, ağaçtan, kırlardan, kuşlardan uzak olan kent çocuklarının yaşadığı çelişkili düşünceleri anlatır. Onların modernizmin tutsaklığına karşı sitemlerini dile
getirir. “Zlata Filipoviç’in Günlüğünden” adlı bölümde Bosnalı çocukları anlatır. Zlata Filipoviç,
Saraybosnalı bir kız çocuğudur. Akçiçek, savaş
boyunca günlük tutan Zlata’nın ağzından, onun
ölen arkadaşları için şiirler yazar. “Denizlere Söylenen Şarkı” kitabın son bölümüdür. Bu bölümde
32
33
34
35
Milli Eğitim bakanlığı Yay. Ankara 1992
Okumuş, Salih, “Gökhan Akçiçek’le Özel Mülakat”,
(Yayımlanmamış), Ordu, 15 Mart 2003
Milli Eğitim bakanlığı Yay. Ankara 2001
Okumuş, Salih; “Gökhan Akçiçek’le Özel Mülakat”,
(Yayımlanmamış), Ordu, 15 Mart 2003
Materiallar
Ordu Öğretilebilir Çocuklar Okulu öğrencileri
için, Ordu Yetiştirme Yurdu çocukları için, Filistinli, Somalili, Çeçenistanlı, Halepçeli çocuklar
için yazılan şiirlerin yanı sıra, kanser tedavisi
gören çocuklar için yazılan şiirler bulunur.
3. “Çocuklara Ölüm Yakışmaz”36 günümüzün çocuk acılarına duyarlı yaklaşımıyla dikkatleri
çeker. Çocuk acılarının sorumluları arasında bizlerin de olabileceği gerçeğini dile getirir. Konularına göre resimlenen eser, genel itibariyle, sevgi ve
barış temasını, çocuk hayallerini ve üzüntülerini
içerir. Eserin adı, daha sonraki basımlarında “Bir
Çiçeği Sevmek” olarak değiştirilmiştir.
Kitap, “Hayat Kaldığı Yerden”, “Çocuklara
Ölüm Yakışmaz” ve “Gökyüzü Şarkıları” olarak
üç bölümden oluşur. Ağırlıklı olarak sevinç, hüzün, en fazla da acı bulunmaktadır. Ülkemiz
çocuklarının acılarını dizelerine aktarırken, Bosnalı, Afganistanlı ve Somalili çocukların feryatlarını da unutmaz. Şiirleri vasıtasıyla okuyucularına çocuk acılarını hissettirir. Acıların ancak
paylaşılarak azalacağına inanır.
4. “İnce Hüzünler Senfonisi”37 şair için bir
kırılma dosyasıdır. Çocuğun dünyasına yönelik
şiirlerden, büyüklerin dünyasına yönelik şiirlere
geçiş arz eder. Bu dosyadaki şiirlerde tema bakımından anne-baba sevgisi, ayrılık, yalnızlık ve
aşk gibi konular işlenir.
Kitap “Anne Cüzü”, “İnce Hüzünler Senfonisi”, “Misak-ı Millî Sokağı No:37” ve “Adressiz
Mektuplar” olmak üzere dört bölümden oluşur.
İlk iki bölümde daha çok anne sevgisi ve özlem
temi ile yoksul çocukların sorunlarını konu edinir.
Üçüncü bölümdeki şiirlerde, çocuğun dünyasından büyüğün dünyasına bakan şiirlerle karşılaşırız. Son bölümde ise, ağırlıklı olarak aşk ve sevgi konusu işlenir.
5. “Yaban İncirleri” 38 Eser 13 hikâyeden
oluşur. Şair bu hikâyelerde çocukluğuna ait hatıralarını öykü dili ile anlatır.
6. “Denizlere Söylenen Şarkı”39, Bu eserde
şairin daha önce yayınlanmış dört şiir kitabından
seçilmiş 58 şiir bulunmaktadır. Kitap diğerleri
gibi resimlerle süzlenmiştir.
7. “Anne Bu Şiirler Sana”40, Eser anne konulu bir antolojidir. 98 yazara ait 130 şiir yer
almaktadır.
36
37
38
39
40
Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2001
Akçiçek, Gökhan; İnce Hüzünler Senfonisi, Kumdan
Yazılar Yay., İst. 2005
Akçiçek, Gökhan; Yaban İncirleri, Salıncak Yayınları,
İstanbul 2006
Akçiçek, Gökhan; Denizlere Söylenen Şarkı, Kumdan
Yazılar, İstanbul 2008 (Resimli)
Akçiçek, Gökhan; Anne Bu Şiirler Sana (Antoloji), Ordu
Belediyesi Kültür Yayınları, Ordu 2008
709
M.AKİF’İN ÇOCUĞA PEDAGOG VE PSİKOLOG OLARAK YAKLAŞIMI
Öğr. Gör. Seriyye GÜNDOĞDU
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
M. AKIF’S PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL APPROACH TO CHILDREN
ABSTRACT
Great English thinker M.A. Ersoy besides being specialist in different subjects he was also expert in approaching children’s
psychology and education. And it was reflected by excellent language and style in his works.
Türk Edebiyatında çocuk edebiyatı kavramı
19.yüzyılın sonlarına rastlamaktadır. Doğrudur
Türk şairleri her zaman çocuklara yönelik bir kaç
mısra bile olsa nasihat nitelikli küçük hacimli
eserler ortaya koymuşlardır. Buna örnek olarak
XVII.Asırda Nabi’nin “Hayriye”sini, XVIII.
Asırda ise Sümbülzade Vehbi’nin “Lütfiyye”sini
gösterebiliriz. Bazı araştırmacılar bu eserlerin
çocuklara yönelik olmadığını savunsalar da bu
eserlerin çocuklar için yazıldığı unutulmamalıdır.
Tanzimatın gelişi birçok alanlarda olduğu
gibi edebiyata, dolayısıyla da çocuk edebiyatına
önemli etkisi olmuştur. Batı etkisinde kalan edebiyat içerisinde çocuklara da yer vardı. Batı tesirindeki ilk eserler bilindiği gibi tercümelerle başlamıştır. İlk çocuk kitapları da İ. Şinasi’nin, R. M.
Ekrem’in, A. M. Efendi’nin, Ziya Paşa’nın, N.
Kemal’in, Yusuf Kamil Paşa’nın Fransız edebiyatından yapmış oldukları şiir ve hikaye tercümeleridir. Tercümelerin yanında ilk müstakil çocuk
kitaplarının R. Ekrem’in “Tefekkür”, M. Naci’nin
“Ömer’in Çocukluğu”, T. Fikret’in “Şermin” eserlerini gösterebiliriz. Daha sonra çocuk edebiyatında klasikleşen Ö. Seyfeddin yazdığı öyküleri ile
önemli hizmette bulunmuştur. Buna “Falaka”,
“Kaşağı”, “And”, “İlk Namaz” ve bu gibi eserleri
örnek gösterebiliriz.
Bu saydıklarımız şair ve yazarlar arasında M.
Akif’in de çocuk edebiyatına katkısı gerçekten de
önemli derecededir. “Safhat”ı ile bizlerin kalbinde taht kuran M. Akif şiirlerinde çocuklara da yer
vermiştir. M. Akif’i büyük mütefekkir adlandırmakta hiç de yanlış yapmış olmuyoruz. Çünkü o
ideallerini gerçekleştirmek için yazdığını, hatta
çocuklara karşı duyduğu ilgi ile onların ruh
halini, psikolojisini, eğitim ve terbiyesini eserlerinde aksettirmekle ispatlamıştır. M. Akif iyi biliyordu ki, “Asım’ın Nesli” diye adlandırdığı nesil
birden bire ve rast gele çocuklardan değil, ister
maneviyatının, isterse de terbiyesinin mükemmel
olduğu bilgili, dindar, çalışkan, vatansever Asımlardan ortaya çıkacaktır. Bunun olması için de ilk
710
önce çocukluk döneminden başlatılması gerektiğini eserlerinde mükemmel bir şekilde vurguluyor.
M. Akif’in çocuğa olan ilgisini ilk önce kendi
çocukluk hatıralarından görmekteyiz. Şairin meramının cemiyeti eğitmek olduğuna göre bu hatıraları yazarken kendini anlatmaktan ziyade çocuk
dünyasını göstermek ve çocuğun nasıl ne şekilde
yönlendirilmesi gerektiğini babasının tecrübesinden yola çıkarak anlatmıştır.
Feza-yı ma’bedin encüm-nüma meşa’ilini,
O lem’a dizilmiş ziya kavafilini
Görünce geldi çocukluk zamanlarım yada...
Neler düşündüm o sa’atle bilseniz orada!
Sekiz yaşında kadardım. Babam gelir: “Bu gece,
Sizinle camie gitsek çocuklar erkence.
Giderseniz gelin amma namazda uslu durun;
Meramınız yaramazlıksa işte ev oturun!”
Deyip alırdı beraber benimle kardeşimi.
Daha “Safahat”ın ilk kitabı olan “Fatih
Camiinde” isimli eserinde parlak yarınlar için
insanlara mesaj verir. Çocukların manevi terbiyesinin oluşmasında yapılması gerekenleri bir pedagog maharetiyle gösteren şair, aldığımız bu küçük
parçada birçok hususları gözler önüne sermektedir. Bu anlamda ilk önce çocuğun kesinlikle zorlanmamasını, bu terbiyeyi çocukluk âleminin güzelliği ile mükemmel bir şekilde yoğrulması
gerektiğini bize öğretmektedir. Aynı zamanda da
çocuklara dini eğitim verirken önemli olan onu
icra ederek, göstererek, sevdirerek verilmesi gerektiğini bize öğretir. Diğer bir yönü de çocuğa
manevi havayı anlayabilmesi için onu yeri geldikçe serbest bırakılması gerekildiğini, derk etme
noktasında çocuğun da hayal ve ruh âleminin göz
önünde bulundurulması gerektiğini öğütlüyor.
Bunu şiirde çocuğun babanın ikazını dinlememesi, camide çocukluğunu yaşamasını ve bunun
esnasında da babasından hiç bir şekilde azar işitmemesini görmekteyiz. Çünkü zorlamadan, azarlamadan, tam tersi olarak sevdirerek çocuğa manevi değerleri tanıtırken işi biraz da tabii seyrine
bırakılması gerektiği mesajını vermektedir. Aksi
Materiallar
takdirde çocuğa gösterilen ve zorla anlatılmaya
çalışılan manevi değerler itici gelebilir. M.Akif
bunu kendi tecrübesinden yola çıkarak canlı bir
şekilde anlatmıştır.
Şair bu parçada babasını bir pedagog niteliğinde değerlendirir. Onun çocuklarına münasebeti
M. Akif’i derinden etkiliyor. Kendisinin bir mütefekkir olarak yetişmesinde babasının büyük rolü
olduğunu ısrarla vurguluyor. Bunun eski Şark yazarlarının ortak özelliği olması tesadüf değildir.
13.Asrın büyük mutasavvıfı Şeyh Sadi- Şirazi’de
de bu özellik görülmektedir. Tabii ki, böyle büyük
insanların yetişmesinde babaların da üzerine büyük vazife düşmektedir. Eğer baba çocuğunu büyük adam yerine koyarak davranmazsa, onun
çocukluk dünyasını anlayamazsa, mükemmel bir
evlat yetiştiremez. Yeri geldikçe çocuğa mesuliyet yüklemesini de bilmek gerekir. Bu konuda
şairin “Mezarlık” adlı manzumesinin son kısmı
örnek olarak gösterebiliriz. Vaktinde büyük insan
yerine konularak manevi değerlerin anlatılarak,
derk ettirilerek öğretilen çocuk, zamanı gelince
bunu aynı şekilde iade ediyor. Hz. Peygamber
(s.a.s) “Küçüklükte öğrenilen taş üzerine nakış,
büyüklükte öğrenilen buz üzerine yazı gibidir.”
diyerek, öğretime mümkün mertebe erken başlanmasını emreder.
İşte bu konuda da ailelerin üzerine büyük mesuliyet düşüyor. Bu bakımdan çocuğu aynaya
benzetmek yerinde olur. Çünkü çocuk ailenin verdiği terbiyeyi hal ve hareketinde yansıtır.
Gözüm uzaktaki bir madfenin ayakucuna
Çöküp ziyaret eden, bir çocukla bir kadına
İlişti. Sonra biraz yaklaşınca, iyiden iyi
Tezahür eyledi: Baktım, çocuk “Tebareke”yi1
Kemal-i vecd ile ezber tilavet eylemede
Yanında annesi gözyaşlarıyla dinlemede
Şiirin devamında M. Akif yine bir mesaj vererek, “Çocuk hayata, o makber de mevte bir
levha” diyor. Yani çocuk yaşamı, hayatı ve iyi
yetiştirildiği zaman da parlak geleceği temsil eden
bir varlıktır. Çocuğu sağlam geleceğin temeli olarak gören M. Akif onun manevi yönden terbiyesine dikkat edildiği gibi ilmi yönden de eğitilmesinin önemini vurguluyor. “Maarif, maarif! Bizim
için başka çare yok; Eğer yaşamak istersek her
şeyden evvel maarife sarılmalıyız. Dünya da
maarifle, din de maarifle, ahiret de maarifle…
Hepsi, her şey maarifle kaim.” diyen edip, maarifin daha küçük yaşlardan eğitimin esasının konulduğu ilköğretimden başlatılmasının önemi üzerimde durur. M. Akif şiir ve makalelerinde çocuk
1
Kur’an-ı Kerim’in 67. suresi olan Mülk suresi. “Tebareke”
kelimesi ile başladığı için bu isimle anılır.
eğitimini ön plana sürür. Reformun üniversitelerden ziyade ilkokullardan başlatılması vacipliyi
üzerinde durur. Şairin “Hasta”, “Küfe” şiirlerinde
okuldan uzakta kalan, daha küçük yaşlardan ailesinin geçimini sağlamak için sokaklarda ağır işlerde çalışan çocukların cemiyet hayatında ne gibi
yaralar açabileceğini güzel bir şekilde açıklamaktadır:
O anda mekteb-i rüşdiyyeden taburla çıkan
Bir elliden mütecaviz çocuk ki, muntazaman
Geçerken eylediler ihtiyarı va’kfe- güzin…
Hasan’la karşılaşırken bu sahne oldu hazin:
Evet, bu yavruların hepsi, pür-sürud-i şebab,
Eder dururdu birer aşiyan-ı nura şitab,
Birazdan oynayacak hepsi bunların, ne iyi!
Fakat Hasan, babasından kalan o pis küfeyi,
- Ki ezmek istedi görmekle reh-güzarındaİlel’ebed çekecek duş-i ızdırarınrup da!
Şiirde 12-13 yaşlarında iki çocuk grubu mukayese edilmiştir. Şair okulda okuyan, ilim öğrenen çocuğun geleceğinin parlak olduğunu, fakat
“baba mesleğini” istemeden devam ettirmek zorunda kalan çocuğun içinde biriken kin, nefret ve
kırgınlığın sonunun hiç de hayra varmadığını
gösteriyor. M. Akif sağlam bir cemiyetin kurulması için Hasan gibi çocuklardan başlatılması
gerektiği mesajını veriyor. Yani çocuk çocuktur.
Ona nasıl muamele gösterirsen öyle de karşılık
alırsın.
M. Akif cemiyetteki yetersizliklerin sebebinin
esaslarından birini de eğitim oluşturmaktadır. Cemiyeti yetersiz doktorlardan, öğretmenlerden kurtarmak için çocuk eğitiminin önemini bir başka
eseri olan ve hem de hatıralarına bürünen
“Selma”da kendini göstermektedir.
Filan hekim, dediler. Geldi, baktı, anlamadı.
Hayır, filan daha bir anlayışlıdır, dediler.
Meğer yalan yere çıkmış o sersemin de adı!
Dört yaşındaki çocuğun ölümü Akif’i çok üzer,
fakat şair, bu üzüntü içinde diğer bir sosyal probleme değinerek, yetersiz ve bilgisiz doktorların sayesinde “çocuk ölümü”nün artmasına üzülür.
Bu hem kaçıncı felaket? Beşinci! Ya Rabbi,
Tamam beşinci seferdir ki kız ölüm görecek!
Bütün bu problemlerin tek çözümü olarak şair
eğitimin önemi üzerinde durur.
Halkalı Ziraat Mektebi’nde yaşadığı bir hatıranı “Hasta” isimli manzumesinde dile getiren
Akif, yetim, öksüz ve hasta çocuklara devletin
sahip çıkması konusunda mesaj verir. Hastalığı
nedeniyle okuldan ayrılmak zorunda kalan halsiz
çocuğun gideceği bir evi bile yok.
- Çekiver doğruca istasyona…
-Yok yok, beni ta,
711
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Götür İstanbul’a bir yerde bırak ki: Gureba,
-Kimsenin onlara aldırmadığı bir sıradaUzanıp ölmeye bir şilte bulurlar orada!
“Safahat”ı sayfaladıkça M. Akif’in cemiyet
hayatında çocuğa ne kadar önem verdiğinin şahidi
oluyoruz. “Safahat”ın 98. sayfasında yer alan
“Dirivas” manzumesinin baş kahraman olarak
değerlendirilen zeki çocuk, cemiyetin problemlerine lakayt değildir. Tam tersi olarak kendini bu
problemin içinde bulur ve onların hallinde önemli
rol oynuyor. İşte Dirivas M. Akif’in ideal çocuk
örneğidir. Dirivas adaletsiz, insafsız Halifeye
güzel bir ders veriyor. Aydın zekalı çocuk bunu
fakir fukaranın hayatı ile halife ve etrafındakilerin
yaşantısını mukayese ederek, insanları hakka
adalete davet ediyor.
Mebhut ederek bu söz Hişam’ı,
Huzzara demiş: “görün kelamı!
Yok bende cevab-ı redde kudret…
Hayret, bu civan-dehaya hayret!
İcab ediyor ki şimdi insaf:
Mes’ulü hemen olunsun is’af.”
Halife Hişam’ı karşısında susturan Dirivas’ın
timsalinde M. Akif kabliyetli ve zeki çocukların
düzgün eğitildikleri zaman nelere kadir olabileceklerini bariz şekilde göstermiştir.
Esere diğer yönden bakıldığında halife
Hişam’ın da akıllı çocuk karşısındaki tavrı dikkat
çekiyor. Halifenin bu zeki çocuğun fikirlerine
saygı duyması taktire şayandır. Burada olduğu
gibi “Kocakarı ve Ömer” manzumesinde de büyük devlet adamlarının çocuklara karşı nasıl davranılması konusunda mesaj vardır.
Yemek sıcakyı, fakat kim durup da bekleyecek!
Ömer çocuklara bir bir yedirdi üfleyerek!
Kesildi haymede matem, uyandı ruh-i sürur;
Çocuklar oynaşıyorlar, kadın ferih ü ferah.
Burada iki his bariz şekilde tezahür etmektedir; biri merhamet, diğeri ise adalet. Hz. Ömer’in aç kalan çocukları doyurmak, onları sevindirmek için nasıl sıkıntı çektiğini, diğer taraftan da
büyük İslam cemiyetinin liderlerinden olan Hz.
Ömer’in İslam adaletini, İslam’da çocuğa verilen
değeri gösteren hareketi dikkat çeker ve devlet
adamlarına verilen mesaj özelliği taşır.
M. Akif’in eserlerini okudukça onun mükemmel bir pedagog, sosiyalog ve psikolog olduğunun şahidi oluyoruz. Çocuğun zaman ve mekânla
sınırlanmayan ruhu varlığın tamamında yer aldığından kendini bir şeye, diyelim bir oyuncağa
tam verir. Çocuğun yaşantısında bir bütünlük vardır, onun için canlı ve cansız arasında sınır yoktur. Her şey çocuk için canlıdır. Bu sebepten de
çocuk etrafındaki varlıklarla kolayca özdeşleşebilir. Çocuk yaşamı seyircisiz bir tiyatrodur; oy712
nayan da, oynatan da, seyreden de çocuktur.
Oyun çocuğun ruhsal dilidir.
Bütün bunları bir uzman maharetiyle değerlendiren M. Akif bütün bunları “Bebek yahud
Hakk-ı Karar” adlı manzumesinde dile getirmiştir. Şair iki kızına bir akşam getirdiği iki bebeğin
çocukların ruh hallerine ve terbiyelerine nasıl
tesir ettiğini ince bir şekilde anlatmıştır. Onların
sevinçlerini, ruh hallerini, oynadıkları oyunları,
kıskançlıkları, hak hukuk iddia etmelerini bir
baba, bir psikolog nazarıyla izlediğini görmekteyiz.
Epeyce dandiniler yaptı, hayli hoplattı;
Bebek kolunda, hasırlarda bir zaman yattı.
Fakat ne çare! Gelip çattı vakt-i istirdad.
Kızın nazarları beyhude etti istimdad,
Cemile istedi israr edip emaretini,
Çocuk da verdi, fakat görmeliydi hiddetini.
M. Akif çocukları tabii seyrinden uzak yetiştirmenin hem pedogoji, hem de psikoloji açıdan ne kadar zararlı olduğunu anlatır. Baskı altında eğitilmeğe çalışan çocuklardan hiçbir zaman
verim elde edilmediğini vurgulayan şair, aynı
zamanda anne ve babaların kendi istek ve arzuları
doğrultusunda çocuğu tabii seyrinden çıkararak
yetiştirmelerinin sakat olduğunu, bunun neticesinde de çocuğun “iki arada bir derede” kaldığını
“Hüsran-ı Mübin” başlıklı kısa manzumesinde
vermiştir.
Başlattığı gün mektebe, duydum ki, diyordu.
Rahmetli babam: “Adem olur oğlum ilerde.”
Annemse, oturmuş, paşalıklar kuruyordu…
Ademliği geçtik! Paşalık olsun o nerde?
Amali tezad üzre giderken ebeveynin,
Hep böyle harab olmada etfal ara yerde!
M. Akif çocuğun istenilen doğrultuda yetiştirilmesi için onun ruh âlemini, terbiyesini ve
manevi âleminin zenginleşmesi için tabii seyrini
gözetmekle düşünce ve davranışlarında ailesinin
ona örnek olmasının sağlanmasını öne sürmüştür.
Kendisi de bu doğrultuda, hem âlim, hem de
mükemmel baba olan Tahir Efendinin terbiyesini
yansıtarak, örnek çocuk, örnek genç ve halk, millet ve Büyük İslam Âlemi’nin oğlu adına layık
görülmüştür.
UŞAQ ƏDƏBİYYATIMIZIN PROBLEMLƏRİ
Sərvaz HÜSEYNOĞLU
Azərbaycan Yazıçılar Birliyi,
Aran Bölməsinin sədri
Тцрк халглары ядябиййатынын бюйцк сималарындан бири олан Назим Щикмят вахтиля «Дцнйаны
ушаглара верялим» дейя бяйан едирди. Биз дя бу
эцн ейни амаъла йашайырыг. «Дцнйаны ушаглара
верялим» бяйаннамяси яслиндя щяр биримизин
истяйидир. Анъаг чаьдаш щяйатымызда, глобаллашан, щяр ъцр «изм»лярля тцндляшдирилян дцнйаны
ушаглара щансы дурумда, щансы сифятдя верялим? Щансы ялля, щансы тягдиматла верялим? Фикримизъя бу вярясялийин, ян етибарлы йолу, бюйцк
Фцзули демиш гансы мцлкцн тутса кимсяйя ширц –
шяри дяймяйян ядябиййатын, сюз сянятинин йолудур. Бу сюз сянятинин тямялиндя ямяк няьмяляриля йанашы бешик няьмяляри дайаныр. Бу няьмяляр даща чох ана нявазишийля, ата щянири, ямидайы, няня – баба мещри – цлфятийля сцсляниб.
Эял – эяля бу бешик няьмяляринин ифадя – дейим
техникасы, йайым ъоьрафийасы эенишляниб, ядяби
бюлэцсц гялибляниб вя адына ушаг ядябиййаты дейилян бир ядябиййат тясяррцфаты арайа – ярсяйя
эялиб. Бюйцк Низамидян тутмуш Мя-щяммяд
Фцзцлийя, Мювланя Ъялаляддин Румийя, Йунис
Имряйя, Сейид Язим Ширванидян тутмуш Сабиря,
Сабирдян тутмуш Аббас Сящщятя, Ряшид бяй
Яфяндийевя, Мирзя Ъялилдян тутмуш Сцлейман
Сани Ахундова, Абдулла Шаигя, Сямяд Вурьундан, Рясул Рзадан, Микайыл Мцшфигдян,
Осман Сарывяллидян тутмуш йюнц бяри ян эюркямли сяняткарларымыз ушагларын тярбийясини формалашдырмаьа хидмят едян ясярляр йарадыблар.
Севилян дастанларымызын, яфсаня вя наьылларымызын ясас вя апарыъы голунун бири дя ушаг ядябиййатыдыр. Азярбайъанда ушаг ядябиййатынын инкишаф йолу спиралвари, фасиляли олуб. Беля ки,
мцяййян заман – мякан дахилиндя ушаг ядябиййатынын инкишаф етдирилмяси дювлятин мараг
даирясиндя дайаныб, дювлят сявиййясиндя гярарлар гябул едилиб, вясаит айрылыб. Бязянся бу сащя
тамамиля унудулуб, ушаг ядябиййаты тясщисатынын гуруъа ады галыб. Щяр щалда сон илляр ушаг
ядябиййаты тясяррцфатымызы тяяссцф доьуруъу бир
сцстлцк, байаьылыг излямякдядир. Вя бунун чох
ъидди, ясаслы, обйектив, ейни дяряъядя дя субйектив сябябляри вар. Ясас сябябляриндян бири
одур ки, мцяййян вахт ярзиндя ушаг ядябиййатына гаршы лагейд мцнасибят бу сащяйя олан
мараьа ъидди зийан вурду. Сон иллярин ушаг ядябиййаты нцмайяндяляриндян Мястан Эцняр,
Тофиг Мащмуд, Защид Хялил, Гяшям Исабяйли,
Мяммяд Аслан, Мяммяд Намаз, Яли Сямядли, Рафиг Йусифоьлу вя башгалары естафети юз ардыъылларына веря билмядиляр. Ялбяття. бунун эцнащы
даща чох заманын цзяриндядир.
Шцбщясиз ки, няшр проблемляри, мадди тяминатсызлыглар даща чох рол ойнады. Ейни заманда,
бир груп йарадыъы инсанлар бу ъидди сащяйя гейри
– ъидди мцнасибят нцмайиш етдирдиляр. Пешякар,
шяриштяли, ян башлыъасы, истедадлы гялям адамлары
бу сащядян ушаглашдыгъа «ушаг шери», «ушаг
нясри» ады алтында ъилд – ъилд «китаблар» пейда
олмаьа башлады. Йени йазылан дярсикляря ушаг
ядябиййаты нцмуняляри ады алтында щяр ъцр байаьы ясярляр долдурулду. Бир чохлары иддиалы шякилдя
ирад тутдулар ки, биздя ушаг ядябяиййатынын
мювзусуну даща чох ъанавар, гойун – кечи,
див – ъыртдан, ъейран – ъцйцр, довшан, гуш вя
саир щейванларын тясвири вя щяйат шяраити тяшкил
едир. Ушаглар цчцн йазан мцяллифляр иля эцлдян,
чичякдян йазырлар, ата – ана дейиб дурублар вя
саир. Ейни заманда, йарадыъы инсанлара ирад
тутанлар да олду ки, нийя онлар ушаглар цчцн
компцтердян, глобаллыгдан, сивилизасийадан, интергасийадан, абстрак, техноложи мясяляляр, култороложи нясняляр вя саирдян бящс едян ясярляр
йазмырлар? Ушаг тяфяккцрцнц ону ящатя едян
ятраф мцщитдян, таныш дцнйадан айры салараг
мцъярряд тясяввцрляр аляминя чякмяк тенденсийасы ядяби йенилик кими юня чыхарылмаьа башланды. Аббас Сящщят, Абдулла Шаиг, Ряшид бяй
Яфяндийев бяситликдя, примитивликдя сучланды.
Ян башлыъасы, орта мяктяблярин ибтидаи синифляри
цчцн йазылан Ана дили, Азярбайъан дили вя
ябядиййат дярсликляри шяхси танышлыг, цзэюрянлик,
имтийаз, зювгсцзлцк щесабына бясит шеир вя
щекайя нцмуняляри иля долдурулду. Аз гала 8-9ъу синифя гядяр Йунис Имрянин адыны ешитмяйян,
«Манас» щаггында анлайышы олмайан, Мяммяд Акиф щаггында тясяввцрц олмайан, бюйцк
тцрк ядябиййатынын щеч олмаса Чинэиз Айтматов, Йавуз Бцлянд Бакиляр кими эюркямли нцмайяндяляринин йарадыъылыг нцмуняляри иля таныш
олмайан йенийетмя щансы бюйцк дуйьуларла
йетишдириля биляр? Бцтцн бунларын явязиндя Азярбайъанын ибтидаи синиф дярсликляриня салынмыш
ядяби нцмуняляря нязяр салаг:
713 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Цфцгдян галхыр эцняш,
Зирвядя ярийир гар.
Шяфяглярин селиндян
Сяся дцшцр булаглар.
(Йуsif Щясянбяй)
(3-ъц синиф цчцн Азярбайъан дярслийи,
Бакы, 2006. сящ 103.)
Суал олунур, шяфяглярин селиндян булаглар неъя
сяся дцшя биляр? Шяфягин сели узагбашы гялбляря,
дуйьуйа, ъисмя, ъана аха биляр, тябияти нахышлайар. Шяфягин барабаны олмаз ки, булаглары сяся
сала. Цмумиййятля, бу бянзядилмя абсурду,
бянзядилянля бянзянилян арасында дярин уйьунсузлуг вар.
Вя йахуд, Ъавад Ъавадлыдан дярслийя салынмыш
шеир нцмунясиня нязяр салаг:
Эюрцнмяйир ризляр, йоллар
Каща гуруб йашыл отлар.
(Азярбайъан дили, 2005, сящ. 19)
Щяр ъцр поетикликдян узаг олан бу шеирдя ризляр,
йоллар наголайлыьы вар, «каща гуруб йашыл отлар»
мцшащидясиндя гейри – дягиглик цст гатдадыр.
Яввала, кащаны гурмурлар, икинъиси каща анлайышы даща чох ота йох, айыйа мяхсус няснядир,
цчцнъцсц, от каща гура билмяз, отдан маьара
(мцяллифин дилийля десяк каща) гурмаг, даща
дцрцстц, дцзялтмяк олар. Щямин дярслийин 20-ъи
сящифясиндя Гийас Яъаибин бир шери верилиб. Охуйуруг:
Борулардан думанлар
Эюйляря карван чякир.
Яввяла думанлар йох, думан дейилмялидир,
борулардан эюйя галханса думандан даща чох
тоздур, тцстцдцр, карван чякмяк даща чох поетик бир анламдыр, тоз, тцстц бурмуну думан
карваны кими поетикляшдирилиб ушаглара ня зювг
вермяк олар? Бу шеир дярслийя неъя йол тапыр?
Йеня дя Гийас Яъаибдян башга бир мисал:
Йайлагдан эялян Лалядир,
Ялиндяки пийалядир. (сящ. 55)
Йайлагдан, йахуд кюйдян, шящярдян эялян
адам ялиндя пийаляни неъя, щансы сябябя тута биляр. Бурада мцяллиф сясляшмяйя уйуб, тяртибчися
шяхси танышлыг вя йа зювгсцзлцк щесабына бу
бясит, пинти мисралары дярслийя дахил едиб.
Дярслийя салынан шеирлярин яксяриййяти йазмаг
хатириня йазылмыш нцмуняляридир. Вя бу нцмуняляря нязяр саланда мянтигсизлик адамы щейрятя салыр. Мясялян,
Сямяд тювляйя гачды,
Тезъя гапыны ачды.
Тула орадан чыхыб
Щцндцр щасары ачды.
(Йящйа Кяримов)
714
Илк анда охуъуйа еля эялир ки, тювлядян мал –
гара, ян азындан ат чыхаъаг, анъаг явязиня
Тула охуйуруг. Бу туласа мящз щцндцр щасары
ашыб кечир, гапы – баъадан чыхмыр. Дейяк ки,
тярбийясиз бир туладыр вя беля бир тулайла танышлыг
ушагларын няйиня лазымдыр? Щямин дярслийин
йеня дя 83-ъц сящифясиндя Йящйа Кяримовдан
верилмиш мисралара нязяр салаг:
Атам тахтаны йонду,
Анам тойуьу йолду.
Тяртибчи сясляшмяйя уйараг ядяби дяйярляря эюз
йумуб. Бу ъцр бясит, зювгсцз ябяди нцмунялярля тярбийя олунан ъоъуг сящяр щяр ъцр гафийяпярдазлыьы шаирлик щесаб едир вя башлайыр юзц дя
«шеир йазмаьа», нятиъядя боз ушаг ядябиййаты
ортайа эялир. Мясялян, дярслийин 65-ъи сящифясиндя верилян шеир нцмунясиня фикир веряк:
Ъейщун, Вяфа, Рущянэиз,
Илгар, Вцгар вя Нярэиз.
Йыьышыб он бешимиз
Бурда фабрик тикирик,
Йаман чохдур ишимиз.
(Аьасяфа)
Яввял адлар садаланыр, сонра «йыьышыб он бешимиз» дейилир. Йа садалама давам етмялидир, йа
да еля яввялъядян он беш няфяр йыьышыб фабрик
тикирик дейилмялидир: садяъя мцяллиф гафийя,
сясляшмя далынъа гачыб, тяртибчися бунун фяргиня
вармайыб.
Йухарыда ады чякилян дярслийин 113-ъц сящифясиндя Йящйа Кяримовун шеириндян нцмуня верилиб. Бу шеир парчасы дярслийя она эюря салыныб
ки, ушаглар «Чякирди» сюзляринин мяналарыны
айырсынлар. Шеирся белядир:
Балаъа Ъямил бала
Щей бурнуну чякирди.
Баба да аста – аста
Гялйаныны чякирди.
Сатыъы тярязидя
Бизя алма чякирди.
Нясими фцрсят тапыб
Шяклимизи чякирди.
Бири ала даьдан, бири гара даьдан эялян бу
сятирляри орта мяктяб дярсликляриндя охудугъа
щейрятлянмяйя билмирсян. Шифащи халг ядябиййатымыздан, ян азындан Дядя Ялясэярдян бу мягсядля о гядяр тяънисляр, ъыьалы тяънисляр сечмяк
оларды ки. Бу шери охуйан йенийетмя сящяр
ондан да «эюзялини» йазыб ортайа гойаъаг вя
гафийяляндиряъяк ки, йер эюйц, эюй йери чякирди.
91-ъи сящифядя Йусиф Щясянбяйин шеири верилир:
Ахыр даь шялаляси…
Даьын, дярянин, дцзянлийин юз шялаляси олур?
Шялаля шялалядир дя. Мцяллиф даь сюзцйля яслиндя
Materiallar
щеъаны дцзялдиб. Архасынъа да ейни примитив
сятирляр эялир. Бу шялаля
Сонра дяря ашаьы
Стансийайа ахаъаг.
Евлярдя ахшам чаьы
Ишыглар алышаъаг.
Яввяла, ишыг алышмыр, оъаг алышыр, пилтя алышдырылыр,
ишыг йаныр, йандырылыр. Ейни заманда, нийя
ахшам чаьы? Еля «ахшамлар» йазмаг дцз
оларды. Бу примитивлик Исмайыл Султандан
верилян нцмунядя дя юзцнц бирузя верир. Фикир
веряк:
Тямиз йу ял-цзцнц,
Даныш сюзцн дцзцнц.
Йеря сцртмя юзцнц,
Йахшы отур, йахшы дур.
(сящ. 93)
Бу тямизлик ниййятиндя бир пинтилик вар. Даща
чох зювгсцзлцк вар. Бу, ядяби зювгсцзлцкдцр.
Бу мисаллардан чох эятирмяк олар. Бу мисаллар
ушаг шаири кими доьулмушларын йох, зорян ушаг
шаири едилмишлярин гялям нцмуняляридир. Эялин
эюряк
Ашыб – дашды эцл – чичяк,
Ичиндя итди дибчяк.
Вя йахуд
Тамашады,
баханларын эюзц доймайыр,
дяъял долу юзц чалыб
юзц ойнайыр.
Кими тябии ушаг шеирлярин дярсликляря, ядяби топлулара дцшмясинин йолу ачыгдырмы? Мцяллиф эяряк яввялъя сямими, эюзял ясяр йаза, сонра эяряк кимляряся аьыз ача, тапшырда, пара юдяйя,
сонра онун бир – ики мисрасы гябул едилиб дярслийя, топлуйа салына вя явязиндя щеч бир мадиййата сащиб олмайа. Бу, цзцъц, безикдириъи бир
йолдур. Она эюря дя истедадлылар бу йолдан
узаглашыр, истедадсызлар мейданы долдурур.
Дярслик мцяллифляри юзляриндян чох вахт шаир,
йазычы «дцзялдирляр», ядяби алямдя танынмайанларын ъызма – гаралары дярсликляря йол алыр. Явязиндя нечя – нечя эюзял поетик нцмуняляря эюз
йумулур. Бу йахынларда Тцркийяли йазар Вебщи
Ваккасоьлунун «Чанаггалада шящид олмушлар
вя йцксялян аналар» адлы китабыны охудум.
Тяяссцфляр олсун ки, тцрк тарихинин шяряфли бир
олайы олан Чанаггала савашы барядя Азярбайъан ибтидаи синиф дярсликляриндя щеч бир ядяби
нцмуняйя раст эялмирик. Конгресин дцнянки,
ачылышында да Тцркийянин тящсил Назирилийинин
нцмайяндяси Чанаггала савыашындан бящс етди.
Вя бу савашын шанлы тарихиндян бящс едян йухарыда адыны чякдийим китабда алынмыш щекайятляр бцэцнкц дярсликляримизи бязямялидир: мя-
сялян, Гоъа Сейид онбашы щаггында олан щекайят, мяьлуб ясэяр яринин гаршысына чыхмайан
ана щаггында щекайят, гычлары кясилян, атяш ичиндя йанса да «мяни топумун башына эютцрцн»
дейян мещметъик (ясэяр) щаггындакы щекайят,
гящряманлыьына эюря якмяк (чюряк) пайы артырылмасындан имтина едян Гоъа Сейид щаггында
олан щекайят, онун мцщарибядян сонракы щяйатыны якс етдирян щекайят. Бу щекайятляр унудулмаз дярсликляр, тярбийя васитясидир.
Бу бизим ясл ядябиййата олан мцнасибятимизин
ифадясидир. Щесаб едирик ки, бу эцн Азярбайъан
дювлятинин, ъянаб Президентимиз Илщам Ялийевин
ушаг ядябиййатынын инкишафына йетирдийи диггят
вя гайьы тезликля юз нятиъясини веряъяк вя бу
сащядя нязяря чарпан нюгсанлар арадан галдырылаъаг.
715
UŞAQ DÜNYASI VƏ UŞAQ ƏDƏBİYYATI
Bəhram ƏSƏDİ
Urmu / İRAN
[email protected]
Uşaqlıq aləmi sirli-sehrli bir aləmdir. Sadə və
səmimi bu balaca insanlar öz aləmlərində sadəlik
və səmimiyyətlə yaşayırlar. Onlar hər gün öz
dünya baxışların genişləndirirlər. Uşağın dünyagörüşü çox sadədir, ancaq o, ətrafındakı hər nəyi
artıq tanımaq və sınamaq istəyir.
Uşaq hələ ən körpə çağında əlinə düşən hər şeyi
dişinə vurur və ağzına təpir. Bu, uşağın birinci və
ən yaxın sınaq vəsiləsidir. Uşaq boy atarkən oyuncaqları, gəlincikləri, ev əşyaları və əlinə düşən hər
şeyi sökür, dağıdır və onun için eşiyə tökür. Beləliklə, o, yeni aləmlər kəşf edir, yeni dünyagörüşü
kəsb edir. O hətta başqa uşaqları və böyükləri də
gəlincik kimi fərz edib barmağın onların gözünə,
ağzına və dişinə soxur və onların da içərisini görmək istəyir.
Uşaq daha bir az dirçəlirkən böyüklərin başmağını və paltarını geyir. Bununla o böyük olmaq və
daha ciddi aləmi tanımaq arzulayır.
Uşaq birinci gün aləmdən heç nə bilmir. O hər bir
yeni şey kəşf edərkən heç də təəccüblənmir və
onu aləmin bir parçası kimi qəbul edir.
Uşaq real aləm ilə yanaşı öz xəyal aləmində də
bir şeylər yaradır. Ancaq onları da xəyal deyil
real kimi qəbul edir.
Uşaq pərilərə və divlərə əlaqə göstərir və onları
olduğu kimi qəbul edir. Nağılları eşidərkən nağıllarda yaşayır, özünü onların yerinə deyil, onların
biri bilir və nağıllardan alınan bu sonuc və nəticəni candan-ürəkdən qəbul edir və bu nəticə son
günədək uşağın zehnində yer alır və onun yaddaşında yurd salır və bu uşaq böyüyəndən sonra da
gərəkli yerlərdə həmin yaddaşlar ona yol göstərici
ola bilir.
Uşaq dili və uşaq ədəbiyyatına gəldikdə deməliyik: uşaq ədəbiyyatı uşağın aləmindən ayrı deyil. Yuxarıda işarə olunan sadəliklər, səmimiyyətlər, xəyallar, hamısı uşaq ədəbiyyatında yer alır.
Uşaq, dil açanda bir və sonralar daha çox iki hecalı sözlər ilə dil açır. Bir hecalı sözlərdən(cızbüv) və iki hecalı sözlərdən (qaqa- pəpə- babaçiçi) belə sözləri misal gətirmək olar.
Uşağın dili təkmilləşdikcə sözlərinin hecası da
artır, ancaq uşaq ədəbiyyatı və uşaq şeirinin hecaları çox vaxt beş və yeddi hecalı şeirlər olur və
çoxhecalı şeirlər uşaq aləminə daxil olmurlar,
çünki uşağı sadəlikdən uzaqlaşdıra bilərlər.
716
Uşaq dil açarkən ilk başda çox qısa cümlələr yaradır: baba gəldi.. qaqa aldı
Uşaq ədəbiyyatı da bu qısalıq və bu sadəliyi özünə örnək tutmalıdır. Biz uşağa qəzəl yaxud qəsidə
oxuya bilmirik, çünki onun zehnində ona yer yoxdur. Ata-babalarımız və uzun illər boyu nəsillərimizin sınağından çıxmış uşaq ədəbiyyatı və uşaq
folkloru bugünkü uşaq ədəbiyyatı və uşaq şeri
yazanlara gözəl nümunələrdir.
Min illərin süzgəcindən süzülmüş bu qoşmacaya
diqqət edək:
-iynə-iynə
ucu düymə
bərbərinci
şam ağacı
Şatır keçər
qoz ağacı
hapban
hupban
Yarıl
yırtıl
Su iç
qurtul.
Hər bir uşaq, bu qoşmacanı dinlədikdə onu təkrar
etmək istəyir çünki bu balaca uşaq oyunu uşağın
ruhuna uyğundur, onun misraları iki, uç və dörd
hecalı sözlərdən yaranıb.
Bundan başqa:
Bura bir quş qondu
Bu gördü
Bu tutdu
Bu bişirdi
Bu yedi
Cıqqılıya qalmadı
Cıqqılıya qalmadı.
Hecalardan əlavə uşağın zehnini və fikrini özünə
çəkən başqa bir fakt sözün və şeirin musiqisidir.
Bu parçaya diqqət edək:
Bu dedi: gəlin gedək oğurluğa
Bu dedi: hanı uca nərdivan
Bu dedi: məndən uca nərdivan?
Bu dedi: Allaha baxın, Tanrıya baxın
getməyin
Bu dedi: xalam qızın alın mənə
Tapdıyın bunun başına, tapdıyın bunun
başına.
Göründüyü kimi, burada hecaların sayı çox olsa
da, sözün musiqisi onu oynaq bir ritmə salıb və
beləliklə, onu uşaq aləminə və uşaq ədəbiyyatına
daxil edibdir.
Uşaq şerində və uşaq ədəbiyyatında bəzən klassik
şerimizin qaydaları pozulur və misraların heca
Materiallar
sayları və qafiyə və rədif qanunları izlənmir və bu
da uşağın yeni aləmlər yaratmağı və real aləmin
çərçivəsində dayanmamağına bir sübutdur:
- Bənövşə
- Bəndə düşə
- Bizdən sizə kim düşə?
Baxın, bu uşaq oyununun birinci misrası 3, ikinci
4 və üçüncü misrası 7 hecalı gəlibdir.
Uşaq folkloru və uşaq ədəbiyyatında iki tərəfli
danışıq özünə məxsus yer alır, bu isə uşağın
diqqətini özünə çəkən amillərdən biridir:
Pıs-pıslı xala hardan gəlirsən?
- Gilandan.
- Hanı bə şələn?
- Aldılar.
- Niyə verirdin?
- Vurdular.
- Sən də vuraydın.
- Olar iki idi, mən bir idim
olar vurduqca mən kiridim.
Ha belədir:
- Əmoğlu!
- Bəli.
- Bizim toyuq sizdədir?
- Bəli.
- Kişələ gəlsin.
- gəlmiri.
- Sal təndirə.
- Yanmırı.
- vur qıçı sınsın.
Sınmırı.
tayfalarının inamları, düşüncələri və dünya görüşləri çox sadə kəlmələrlə uşaq ruhuna aşılanır və
nəsildən-nəslə axır və davam edir. Ancaq bugünkü dünyada və 21-ci əsirdə hər şey təzələndiyi
kimi uşaq folklorumuz və uşaq ədəbiyyatımız da
təzələnməlidir. Avropada, Amerikada, Yaponiya
və başqa yerlərdə uşaq ədəbiyyatına uyğun kinofilmlər, kartonlar və yeni-yeni formalarda işlər
görülür və bəzən də, bizim ədəbiyyatımızdan da
olduqca qidalanırlar. Ancaq Türk folklorumuz,
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatımız bu baxımdan incilərlə dolu bir Okeana bənzəyir. Rejissorlarımız,
şairlərimiz, yazıçılarımız, hamımız zamanla addımlamalı və zamanla irəli getməliyik. İrəli dostlar irəli.
Min illərdən qalan bu sözlər ədəbiyyatımızın və
tariximizin çox zənginliyin və çox əski gələnəklərə dayandığın göstərir.
Bu folklor və bu sadəcə qoşmacalar eyni halda min
illərdən qalan sözləri, üstünə toz qonmuş tarixi
hadisələri və heç yerdə yazılmamış tarixi cərəyanları öz sadə kəlmələri ilə daşıyır:
A teşti-teşti-teşti
Vurdu gilanı keçdi
İki xoruz savaşdı
Biri qana bələşdi
Qan getdi çaya düşdü
Çaydan göyərçin uçdu
Göyərçin alapaxta
Yuvası qəlbi-taxta
Onu vuran xan oğlu
Qan qussun laxta-laxta.
Çox sadə və axıcı bu qoşmacada xoruzun qanından bir göyərçin yaranır və bu göyərçini vuran
laxta-laxta qan qusmaq ilə qarğınır. Demək burada əbədilik və ölümsüz yaşamaq təsvir olunubdur.
Habelədir gözəl Fatma nağılındakı başı kəsilən
inəyin sümüklərinin danışmağı. Burada əski türk
717
GÜNEY AZƏRBAYCANDA UŞAQ ƏDƏBİYYATI
İLƏ BAĞLI ÇƏTİNLİKLƏR !
Həsən RAŞİDİ
İRAN
Şayəd dünyanın heç bir ölkəsində nisbi çoxunluq
(əksəriyət) cəmiyətə malik olaraq azınlıq (əqəlliyet) insan huququndanda məhrum qalan bir millət
tapılmasın!
Lakin belə bir durumu çox uzaqlara getmədən həmin bu yaxinlarda yəni mən yaşadığm ölkə İranda
tapmaq çətin deyil !
əlbəttə mən burada və bu seminarda bir siyasətçi
kimi və siyasət aləmindən çıxış etmək fikrində
deyiləm, mənim burada iştirak etməyim uşaq ədəbiyatiilə bağlı çıxış etmək olacaq və məruzəmində
ünvanı “Güney Azərbaycanda uşaq ədəbiyatı ilə
bağlı çətinliklər” dir.
Lakin belə bir çətnliyin meydana gəlməsinin əsas
səbəbini axtarıb - araşdırmağa gəlincə bu günkü
durumda yaşadığim İran adlı ölkədə, Azərbaycan
Türkcəsinin durumu haqda qısa bilgi verməyi
lazım görürəm !
Güney Azərbaycanda və ya bu günkü İranin siyasi sınırları içində Ərak, Həmədan, Savə, və
Tehranın ətrafı Kərəc şəhrindən başlayaraq Qəzvin, Zəncan, Marağa, Ərdəbil, Təbriz və Urumiyəni öz içinə alaraq Türkiyə, Əraq və Azərbaycan Cumhuriyəti sınırlarına qədər uzanan bölgədə yaşayan Azərbaycan Türkləri və Tehran cəmiyətinin yarısını təşkil edib İsfahan, Fars, Kirman, Xorasan əyalətlərində azıınlıq halında yaşayan və yetmiş milyon İran cəmiyətinin ən azı otuz
milyonunu özünə ixtisas verən bu insanlar həmin
ölkədə yaşayan və nufusu yüz əlli min nəfərə
çatmayan erməni qədəridə öz dilində yazıb oxumaq huququna malik deyildir !
İran anayasasının (əsasqanunun) 15-ci maddəsinə
dayanaraq İranda Fars dili rəsmi və dövlət dili
olaraq, fars olmayan dillərin məktəblərdə fars dili
yanında dərs verilməsi qeyd olunub, lakin bu
maddə İranda yalnız Erməni dili haqda işə aparılıb və Ermənilər ibtidayi məktəbdən tutdu orta
məktəb və Bilim yurdunda (Üniversitədə) fars dili
ilə yanaşi Erməni dilindədə dərs oxuyurlar; lakin
30 milyon hudunda nufusa malik olan Güney
Azərbaycanlı və İranın çeşitli əyalətlərində yaşayan Türklər hətta ibtidayi məktəbdə öz dillərində
yazıb- oxumaqdan məhrumdurlar !
Uşaq ədəbiyatı uşaqlıqdan başlanar; körpə uşaqların qulağı hələ ən kiçik yaşlarından və süd əmər
718
çağlarından anaları tərəfindən oxunan laylalarla
tanış olub, dil açan zamanlardan anaların boy oxşamalari ilə davam edər :
Balama qurban ilanlar
balam haçan dil anlar ?
Balama qurban inəklər
balam haçan iməklər ?
Balama qurban dayçalar
balam haçan əl çalar ?
Belə boy oxşamalar analar tərəfindən hətta körpələrinin böyüyüb evlənməsinə qədər uzanan arzularila davam tapar :
Balama qurban buzovlar
balam nə vaxt qız ovlar ?
Başqa ölkələrdə olduğu kimi İrandada körpələr
böyüyüb 6-7 yaşlarına çatanda və məktəbə ayaq
qoymalaı yaxınlaşanda analar öz uşaqlarına məktəb qabağı uşaqlara yazılan uşaq kitabından qısa
hikayələr oxumaqla uşaqlarını həm əyləndirir
həmdə onları məktəbə getməyə hazırlayırlar; lakin belə şans fars dilli analara yüzə-yüz olursa
Azərbaycanlı analara yox həddindədir; çünkü
İranda Fars dili rəsmi və dövlət dili olduğundan
və bütün ilk , orta və ali məktəblərdə yalnız Fars
dilində təhsil alındığından (Erməni dili müstəsnadır) dövlət tərəfindən və dövlət imkanlari ilə
məktəb qabağı hazırlanan gözəl və çeşitli şəkil və
boyalı uşaq kitablarıda bütünlüklə fars dilində
olur !
deməli fars dillil analar bu rəngarəng kitablardan
faydalanıb uşaqlarına qısa və şirin hikayələr oxuduqları zaman, Azərbaycanlı analar yalnız həsrətlə bu kitablara baxıb onların yanından keçirlər;
çünkü onların balaları fars dilində yox doğma
Azərbaycan Türkcəsi ilə dil açıb azərbaycan Türkcəsində laylalar eşidib və Azərbaycanın sinədən –
sinəyə gələn dolğun folkloru ilə böyüyüb yeddi
yaşa dolublar.
amma bu kitablar onların qulağına dəyməyən və
onlar anlamayan bir dildə danışırlar !
Məktəb qabağı uşaq kitabından əlavə, İranda kiçik yaşlı məktəb uşaqlarına çap olan uşaq kitablarıda yenə həmin durumu daşıyır .
Cürbəcür, rəngbərəng, və çeşitbəçeşit çap olan
əfsanə, folklor, şer, hikayə, oyun, və muasir yazı Materiallar
çıların uşaqlara həsr etdikləri yeni əsərlər % 95
fars dilində yazılır !
Fars dilində çap olan uşaq kitabları ilə müqyisə
ola bilməyən, özəl və çox çətin maddi imkanlarla
lakin Azərbaycan yazıçılarının sarsılmaz iradə,
inam və qeyrəti ilə və cürbəcür süzgeclərdən
keçib çap olan Azərbaycan Türkcəsində uşaq kitablarıda satış məsəlesi ilə üz-üzə dayanırlar !
Bu çətinliklə çap olan uşaq kitablarını yalnız özünü hüviyətsizləşmədən qoruyan və yabancı bir
kimlikdə itib-batmaq istəməyən Azərbaycanlı ayilələr alır.
Bu ayilələr bu kitabları məktəbə getməyən uşaqlarına oxumağa və ya məktəbə gedən uşaqlarına
oxutdurmağa çalişirlar; nə yazıq ki, hətta bucür
kitabların oxuması və ya uşağa oxutdurmasıda çətinliklərlə qarşılaşır !
Məktəb qabağı uşaqlara yazılan Türkcə kitabları
gənc analar körpələrinə oxumalıdırlar, lakin bu
gənc analar özləridə Azərbaycan Türkcəsində
oxumaqda çətinlıklər çəkirlər, axı onlar özləridə
bütün dərs illərini yalnız fars dilində oxuyub,
gözləri yalnız fars dilində yazılan sözcüklərə
alışmışdır !
Belə analar öz ana dillərində təhsil almadıqlarından və Türkcə sözcüklərinə gözlərı adət etmədiklərınə görə məsələn ərəb əlifbasiilə yazılmış
Türkcə “Gəl ” (‫ )ﮔ ﻞ‬sözünü farscada eyini şəkildə
yazılan (‫ )ﮔ ﻞ‬və “ Qol ” oxunan lakin gül-çiçək
anlamı daşıyan mənada görür və Azərbaycan
Türkcəsində yazılan “Qol ” (‫ )ﻗ ﻮل‬sözünü (bədənin bir hissəsi ) farscada oxunan “qovl” lakin ele
(‫ )ﻗ ﻮل‬kimi yazılan və farscada “söz” anlamı daşıyan şəklidə zehnində yerləşdirir və cümlələri
bir-biri ilə uyqunlaşdırmaqda çətinlik çəkdiklərindən, onların çoxu uşaqlarına Türkcə uşaq kitabı oxumaqdan vaz keçirlər !
Həmin çətinliklər, məktəbdə dərs oxuyan Türk
uşaqlarının Türkcə kitab oxmaq istəyənlərində
qarşısına çıxır !
Bu uşaqların ana dilləri Türkcə olduğu halda
icbar üzündən məktəbdə yalnız fars dilində dərs
oxuduqları və gözləri fars sözcüklərinə adət etdik-
ləri üçün ana dillərində yazılan uşaq kitablarının
oxumasında böyük məsələlərlə üz-üzə qalırlar !
Bu uşaqlar öz ana dillərındə yazıb- oxuya bilmədikdə və fars dilində yazıb-oxumağa məcbur
olduqda fars uşaqları ilə müqaisədə qat-qat təhsil
alma prosesində fars uşaqlarından dalı qalırlar !
gündə dəfələrlə livanla (bardaqla) həvslə sərin su
içdiyi və ya ata-anasi ilə həyət bağçalarını suvardığı zaman “SU” sözünü bütün varlığı ilə hiss
edən Azərbaycanlı uşaq, məktəbə ayaq qoyduqda
bu kələməni unutmalı və onun yerinə yabancı və
indiyə kimi onunla heç bir ilgisi olmadığı “AB”
sözünü qoymalıdır !
bu Azərbaycanlı uşaq hələ gəlib zehnində “AB”
sözünü “SU” yerinə qoyub onu yadında saxlayıb
sonra “AB” sözünün nəcür yazılmasına fikirləşincə, fars uşağı heç bir çətinlik çəkmədən və
bütün bu oxuduğu sözləri danışdığı dildədə ləms
edərək çox rahatlıq və sürətlə sözlərin yazıb- oxumasını öyrənib və fars dilində yazılan uşaq kitablarınıda bülbül kimi oxuyacaq !
elə bu ilk addımdan dalı qalmaları bir-birinin dalısınca düzərsək, görərik ki, ali məktəblərdə və
bilimyurdlarında fars uşaqları yüksək dərəcəli ali
təhsillərdə oxuyarkən Türk uşaqları orta məktəbdə dərsdən əl çəkirlər!
Belə bir durumda, Azərbaycan uşaq ədəbiyatı sahəsində nə danışmaq olar ?!
Bu çətinliklərlə yanaşı və bütün imkanlar fars dili
ixtiyarında olarkən GüneyAzərbaycanda yayılan
5 İran Telivizyon kanalınin dördü farsca, atababa məsəli deyilən kimi “ xala xətirin qalmasın”
deyə beşinci “ustan şəbəkəsi” adlana kanalında
yalnız yarısi “Fazəri”* dilində verliş yayır, belə
bir durumda GüneyAzərbaycanda uşaq ədəbiyatının alın yazısını təxmin etmək çoxda çətin olmaz !.............
SON
* Bu ad GüneyAzerbaycanli ədəbiyatçıları tərəfindən Azərbaycanda TV dən yayılan fars qatışıqlı Türkcəyə verilən gülünc ad dır !
719
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 720
TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):
BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ
- II K Ì T A B -
UŞAQ VƏ DİL
TÜRK AZERİ ATASÖZLERİNDE ÇOCUK VE EĞİTİMİ
Dr. Ahmet ÖKSÜZ
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
ABSTRACT
The values of a society are recognized, introduced, and let live by the individuals living in that society. What reflects the
nation and the society of a certain individual is his/her lifestyle, traditions, culture, language, religion, upbringing, level of
education, in short all his/her outlook. These factors form a sample to introduce that society.
The duty of teaching material and spiritual heritage of the society to our youngsters and children fall upon the shoulders of
the parents first, as education starts at home, and secondly on the educational institutions. Everything and every person, elderly or
little, influences and teaches something to a child, including parental attitude at home, his/her peer group, the peer group’s
educational level, their moral values, the market place the child shops from, the language style of his/her friends, their religion,
dress style, cultural level, and school’s educational quality.
A child in a society is like a piece of dough that’s not been cooked yet, so soft that you can shape as you wish. He/she will be
molded into the shape you like, and will live his/her life based on this background. Therefore, education at little ages is more
effective and forever.
Considering the family as a pot in a society, and the child as water, the child will take the shape of the mold that he/she will
be poured in. In this sense, the responsibility of bringing up the child\and formation of him/her relies highly on the family and the
immediate environment.
Giriş
Bir toplumu tanıyabilmemiz için o toplumun
değer yargılarına ve yaşantısına bakarız. Kültürü,
dili, dini, edebiyatı, sanatı, giyimi, adet ve ananeleri, hayat felsefesi... toplumu tanımada ve değerlendirmede bir ayna olur adeta.
Özellikle şifahi halk edebiyatımızın ürünlerinden olan, nesilden nesile aktarılan, dedelerimizden, ninelerimizden, babalarımızdan dinleyerek öğrendiğimiz atasözleri ve deyimler, o toplumun kültürünü, psikolojik yapısını, dilini, dinini...
Kısacası toplumu her yönüyle tanıtmaktadır.
Genellikle kim tarafından söylenildiği belli
olmayan, yüzyıllar öncesinden günümüze gelen,
ecdadımızın deneyimlerinden geçen kısa ve öz-lü
öğütler veren, toplum tarafından kabul edilip ortak olarak kullanılan kalıplaşmış sözlere atasözü
denir. Atasözüne “sav, irsal-i mesel” de denir.
Türkiye Türkçesinde “Atasözü” terimiyle ifade
edilirken, Azeri Türkçesinde ise “Atalar Sözü”
şeklinde söylenir.
Azeri Türkçesi Batı Türkçesinin doğu sa-hası
içinde yer alan ağızlar topluluğu ve bu saha içinde gelişen yazı dili koludur. Batı Türkçesinin
esasını Oğuzca teşkil eder. Türkçenin Oğuz şivesi
ve bu şiveye dayanan yazı dili olarak 13. asırdan
günümüze kadar kullanıla gelen Batı Türkçesi
içinde zamanla iki daire ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri Osmanlı Türkçesi, diğeri Azeri Türkçesidir. Azeri Türkçesi doğu Oğuzcasıdır (Ergin,
1981, önsöz).
722
Toplumların asırlarca süren deneyimlerinden ve gözlemlerinden elde ettikleri yargılarını,
ortak düşünce ve tutumlarını yansıtan; içinde
mecazi bir anlam barındıran, eğitici ve öğretici
pedagojik vasfı bulunan kalıplaşmış, kısa ve
özlü sözlerdir.
Atasözlerinin kelimeleri, söyleniş biçimleri
değiştirilemez. Herhangi bir değişiklik yapıldığında, anlam bozulmasa bile o söz atasözü
niteliği taşımaz (Par,1993, s.5).
Atasözleri milletin ibret verici fikirlerini ifade
eden en büyük medeni- tarihi eseridir (M. Musaoğlu; M. Küçük, 1995, s. 5).
En büyük hikmetleri en sade ve derin şekilde
anlatan atasözleri, uçsuz- bucaksız bir deryadır.
Söylendiğinde insanları hayrete düşürecek kadar
edebi olan, geleneksel Türk kültürüne sağlam bir
şekilde bağlı kalan ve başka dillere çoğu zaman
çevirisi zor olan sözlerdir.
Halkın otuyla bitip suyuyla beslenen, zengin
hikmet hazinesinin bu incileridir ki, her biri
halkın ruhunun derinliklerinden tecrübe edilerek
gelen, dillerde dolaşan, nesilden nesile geçtikçe
daha da bir anlam kazanan öğüt ve nasihat verici
sözlerdir (Beydilli, 2004, s.4).
Türk kültüründe hemen her konuda söylenmiş yüzlerce atasözleri vardır. “Atasözü bir kültürün aynasıdır” tanımına uygun olarak Türk kültürünün çeşitli konulardaki değer yargılarını yansıtması bakımından önemlidir.
Atasözleri, evlilikten, komşuluk ilişkilerine;
cesaretten dürüstlüğe; cimrilikten bencilliğe
Materiallar
(Yurtbaşı, 1994, önsöz). İnsan yaşamında yer alan
doğum, ölüm, arkadaşlık, dostluk, akrabalık,
anne, baba, gelin, kaynana ilişkileri, dâhil her şey
atasözlerinin konusuna girer. Atasözlerinin genel
konusu yaşamın temel kuralları ve toplumda
uyulması gereken temel ilkelerdir (Hengirmen,
1997, s. 439).
Atasözlerinin bir toplumun kültürünü yaşamasında, dilini kullanmasında adet ve ananelerini
devam ettirmesinde ne kadar önemli olduğunu
atalarımız sözleriyle belirtmişlerdir. Gerek Türkiye’de gerekse Azerbaycan’da atasözlerinin değeri
hakkında söylenmiş birçok söz vardır.
Türkiye Türkçesinde, “Atalar sözü evlada
mirastır”, “Atalar sözü kitabidir, yabana atılmaz”,
“Atalar sözü Kur’ana girmez ama Kur’an yanınca
yel yel yelişir”, “Atalar sözünü tutan yüce dağlar
aşar”, “Atalar sözü yerde kalmaz dünya durdukça”, “Atalar sözünü tutmayan yabana atılır, ahirette tamu ehline katılır”, “Ataların bir sözü bin
öğüde geçer”, “Ulu sözü dinlemeyen uluya kalır”.
Azeri Türkçesinde ise, “Atalar sözü Qurana
girməz, amma Quran yanında gedər”, “Atalar sözü muhakimə olunmaz”, “Atalar sözü öyüddür
bizə”, “Atalar sözü sözlərin gözü”, “Atalar sözünün hər biri bir dastandır”, ”Ataların özü ölsə də,
sözü ölməz”.
Atasözleri bir toplumun ve bütün insanlığın
yaşam felsefesidir. İnsanlarda bulunan sevgi, kıskançlık, bencillik, dostluk ve düşmanlık gibi
içgüdüler evrenseldir. Bu nedenle bu içgüdüleri
yansıtan atasözleri de evrenseldir. Dünyada pek
çok ulusun kullandığı atasözleri karşılaştırıldığında, bu atasözlerinin birçoğunun aynı ya da
benzer olduğu görülmüştür (Hengirmen, 1997, s.
437).
Atasözleri, kalıplaşmış sözler olduğu ve bir
ulusu oluşturan bireylerin ortak dil zevkini yansıttığı için toplumlararasındaki ortak dil birliğinin
en önemli kanıtıdır. Dil birliğinden başka atasözlerinde bulunan tarihi konulardaki ortaklık, gelenek ve göreneklerdeki benzerlik, inanç ve düşüncelerdeki birlik bir ulusu ulus yapan temel özelliklerdir (M.Musaoğlu; M.Küçük, 1995, s. 3).
Dili, dini, kültürü, adet ve ananeleri, folklorları aynı ya da yakın olan halkların atasözleri de
birbirine çok benzemektedir. Bazen öyle olur ki
coğrafyalar farklı olsa da aynı anlam aynı kelimelerle ifade edilir.
Türkiye Türkçesinde, “Ne ekersen onu biçersin”, “İşleyen demir pas tutmaz”, “Ağaç kökünden su içer”, “Ağacı meyvesinden tanırlar”.
Azeri Türkçesinde ise, “Ne ekersen onu biçersen”, “İşleyen demir paslanmaz”, “Ağaç kö-
kündən su içər”, “Ağacı meyvəsindən tanıyarlar”
gibi atasözleri her iki ülkede de aynen kullanılmaktadır. Azerbaycan ve Türkiye, coğrafi yakınlıktan daha ziyade dini, dili ve kültürü aynı olan
halklardır. Hatta tarihte belli bir süre aynı devlet
idaresinde yaşamış halklarız.
Farklı coğrafyalarda yaşayan halkların atasözlerinin hem şekil hem de anlam bakımından
benzer olmasında, dil, din, kültür, ırk, coğrafya,
sosyal ve medeni ilşkiler başta gelir (Xaliq, s. 7).
Bu çalışmamızda Türkiye Türkçesinde ve
Azeri Türkçesinde kullanılan atasözlerinde “çocuk ve çocuk eğitimi” konu edilmiştir. Bu çalışmamızdaki atasözleri E.Kemal Eyüboğlu’nun “On
Üçüncü yüzyıldan Günümüze Kadar Şiirde ve
Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler’- Atasözleri-I, Metin Yurtbaş’ın “Sınıflandırılmış Türk
Atasözleri”, Azeri Türkçesinde ise “Celal Beydilli’nin “Atalar Sözü”, Mehman Musaoğlu ve
Muhittin Küçük” ün, “Açıklamalı Azerbaycan
Atasözleri”, Xaliq Rzayev’in, “Atalar Sözü”, gibi
eserlerinden seçilmiştir.
Çocuk Eğitimi, Aile ve Çevre
Türk kültüründe ailenin ve çocuğun çok
önemli bir yeri vardır. Aile, bir toplumun temel
taşlarıdır. Toplumlar ailelerle, aileler ise çocuklarla varlığını sürdürürler. Bu nedenle aile içerisinde çocuk değerli bir varlıktır.
Her ailenin veya toplumun en önemli sorunlarından biri ve dikkat etmesi gereken husus, çocuğun küçük yaştaki eğitimidir. Çocuk sevgi suyuyla, ilgi sıcaklığı güneşiyle gelişir ve büyür.
Çocuklar evde anne ve babayı takip ederek,
onların konuşmalarını, davranışlarını taklit eder
ve daha küçük yaştayken öğrenmeye başlarlar.
Toplumun temel değerlerini, türküsünü, manisini,
dilini, felsefesini sosyal yapısını daha beşikteyken
talim etmeye başlarlar.
Biyolojik olarak çocuk, anne ve babanın neslinin devamını sağlayan, onların varlığını sürdürecek olan, kültür mirasımızı bir sonraki nesle
taşıyacak olanlardır.
Çocuk, anne ve babaya Allahın bir emaneti
olarak verilmiş, onun her türlü ihtiyaçlarının karşılanmasında, eğitiminin sağlanmasında, sağlığının korunmasında anne ve baba sorumlu tutulmuştur.
Bu değerli varlık, roman, şiir, deneme, öykü,
tiyatro… gibi yazılara konu olduğu gibi atasözlerine de konu olmuştur. Ailede çocuğun önemi
vurgulandığı, ailenin neşe kaynağı olduğu, aileyi
birbirine bağladığı, evin yakışığı olduğu hususunda gerek Türk gerekse de Azeri atasözlerinde
söylenmiş bir çok söz vardır.
723
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Türkiye Türkçesinde, “Çocuk bağır(ciğer)
etidir”, “Çocuk evin neşesidir”, “Çocuk baldan
tatlıdır”, “Çocuklar hayatın çiçekleridir”, “Evlat
sermayedir”, “Çocuk olmayan evde baca tütmez”,
“Çocukluk ömrün baharıdır”, “Evlat can yangınıdır”.
Azeri Türkçesinde, “Bala bağır (ciyər) ətidir”,
“Bala baldan şirindir”, “Uşaqlar həyatın çiçəkləridir”, “Övlad sərmayədir”, “Evin yaraşığı uşaqdır, süfrənin yaraşığı- qonaq”, “Ananın canı övladdadır”, “Övlad könül meyvəsidir”, ”Övlad can
yanğısıdır” gibi atasözleri çocuğun ailede ne derecede önemli olduğunu vurgulamaktadır.
Çocuğun yetiştirilmesinde, onun hayata hazırlanmasında, cemiyette faydalı bir şahıs olmasında
anne ve babaya çok önemli görevler düşmektedir.
Çocuk daha okuluna gitmeden ilk eğitimini anne
ve babadan alır. Bu anlamda da “okul evde başlar” ne kadar güzel bir sözdür. Daha ilk yaşlarında çocuk ailesiyle iletişim kurarak her gün yeni
bir şeyler öğrenmeye başlar. Anne ve babanın
davranışları, konuşmaları... aile içerisindeki her
türlü iletişim çocuk için ilk öğrenme olacaktır. Bu
açıdan anne ve babalar çok dikkatli olmak durumundadırlar. Çocuğun eğitimiyle ilgili olarak atalarımız çok söz söylemişlerdir. Atasözlerine baktığımızda, atalarımızın çok iyi bir eğitimci olduklarını da görürüz. Biz de çocuğumuza kırk
gün aynı şekilde seslenirsek, çocuğun sesinin de
bizim sesimize benzediğini görürüz. Yani bizler
çocuğumuzun nasıl olmasını, nasıl bir şekil almasını istiyorsak ona göre bir hitap tarzı kullanmalıyız (Kalkınç, 2008, s.41)
İnsan hayatı bebeklik, gençlik, çocukluk, yetişkinlik ve yaşlılık gibi dönemlerden oluşur. Her
dönem bir öncekinin devamı ve bir sonrakinin
başlangıcı olduğundan dolayı, dünyaya geldikten
sonraki ilk dönem olan bebeklik ve çocukluk,
temel alışkanlıkların edinilmesi açısından hayati
önemi vardır (Konar, 2005, s. 208).
Özellikle “çocuğun ilk 6 yılı” bireyin gelişiminin temel taşlarını oluşturması, temel bilgi ve
becerilerin bu erken gelişim yıllarında kazanılması nedeniyle büyük önem taşır (Yavuzer, 2001,
s.9).
Çünkü çocuklar bu yaşta ve yıllarda ne görmüşse anu beyinlerine adeta kazırlar. İlk yıllarda
öğrenilen yanlış bilgilerin, edinilen yanlış alışkanlıkların düzeltilmesi de çok zordur.
Böylece atalarımız da küçük yaşta çocukların
eğitimine dair Türkiye Türkçesinde, “Ağaç yaş
iken egilir”, “Yedisinde ne ise yetmişinde de
odur”, “Ne ekersen onu biçersin”, “Demir tavında
dövülür”, “Civcivi sonbaharda sayarlar”, ”Kızını
dövmeyen dizini döver”.
724
Azeri Türkçesinde ise, “Uşaq əzizdir, tərbiyə
ondan əziz”, “Uşaq yıxıla- yıxıla böyüyər”,
“Ağaç körpə ikən qarayeldən qoruyarlar”, “Bağa
bax, barını gör”, “Bağa baxarsan bağ olar, baxmazsan dağ olar”. Ağacı yaş ikən, uşağı beşikdən”, ”Qızın döyməyən dizin döyər”, “Cücəni
payızda sayarlar” gibi gerek Türk, gerkse Azeri
atasözlerinde çok sayıda sözler söylenmiştir.
Çocuklar küçük yaştaki öğrenimlerini daha
çok taklit yoluyla anne-babasından, etrafındaki
kardeşlerinden, akrabadan vs. yaparlar. Bu anlamda söylenmiş Türkiye Türkçesinde, “Üzüm üzüme baka baka kararır”, “Anası ağaca çıkarsa kızı
budak budak gezer”, “Ağaca çıkan keçinin dala
bakan oğlağı olur”. “Gülüne bak goncasını der”,
“Öyle bağın böyle de meyvesi olur”.
Azeri Türkçesinde ise, “Oğul atanın kövşənin
əkər”, “Ağaca çıxan keçinin dala baxan oğlağı
olar”, “Elə qazanın belə də aşı olar”, “Oğul atadan görər, süfrə açar”, “Topalla gəzən axsamaq
öyrənər”, atasözleri çocukların yanında yetişkinlerin çok dikkatli olmaları gerektiğini, hareketlerinin ve davranış şekillerinin çocuklar tarafından dikkatle izlenerek örnek alındığını bilmeliler
ve ona göre hareket etmeliler.
Yine anne-baba ve evdeki diğer yetişkinler
Türkiye Türkçesinde, “Çocuğun olduğu yerde
gıybet olmaz”, “Çocuğun olduğu yerde dedikodu,
olmaz”, “Evde konuk olduğunda çocuğa kızmazlar”, “Küçükten hata, büyükten af”.
Azeri Türkçesinde ise, “Evdə qonaq olanda
uşağa acıqlanmazlar”, “Uşaqlı evdə qiybət olmaz”, “Kiçikdən xata, böyükdən əta” atasözleri
de anne – babanın ve evdekilerin yine konuşmalarına ve hareketlerine dikkat etmeleri gerektiği,
çocuğun yanında başkalarının kötülüklerini konuşmamalarını belirterek, yapılan bir hatanın büyükler tarafından bagışlanabileciğini de göstermeliler.
Kültürümüzde, inancımızda çocuk sevgisi
çok önemlidir. Çünkü sevgi, büyükleri ya da küçükleri hayata bağlayan en önemli unsurlardan
biridir. Bir çocuğun yaşamında, aile içeririsinde,
sınıfında ve çevresinde sevgi çok büyük önem
taşır. Onlara merhamet etmeliyiz, sevgi göstermeliyiz.
Zire Peygamberimizin yanına gelen bir bedevi Yarasulallah, “biz çocuklarımızı kucağımıza
alıp sevmiyoruz, onları öpmüyoruz” dediğinde,
Peygamberimiz, “Allah sizlerin kalbinden merhameti almışşa ben ne yapayım” diye buyurur.
İşte atsözlerinde de Türkiye Türkçesinde, “İt ekmeğe tamah eder, çocuk sevgiye”, “Analı kuzu,
kınalı kuzu”, “Anasız çocuk evde çürür, babasız
çocuk çarşıda”, “Evlat gönül meyvesidir”.
Materiallar
Azeri Türkçesinde ise, “İt əppəyə həris olar,
uşaq –məhəbbətə”, “Ağac kölgəsiz olmaz, insan
sevgisiz”, “Arvada vergi, övlada sevgi”, “Xoş
sözlə ilan yuvasından çıxar”, “Şirin dil ilanı
yuvasından çıxardar”, “Uşağı yemək böyütməz,
fərəh böyüdər”, “Uşaqlıq ömrün baharıdır”.
Çocuk ailede büyürken, yaşamında ve gelişiminde elbetteki anne- babadan ve çevreden etkilenecektir. Özellikle duygu, düşünce ve karakter
yönünden benzerlikler taşıyacaktır.
Türkiye Türkçesinde, “Ağacı meyvesinden
tanırlar”, “Ağaç kökünden su içer”, “Anasına bak
kızını al, kenarına bak bezini al”, “Ateşi çek
külüne bak”, “Agaç dibinden su içer”, “Er dayıya,
kız halaya”, “Oğlan babaya, kız anaya çeker”.
Azeri Türkçesinde ise, “Ağacı meyvəsindən
tanıyarlar”, “Ağaç kökündən su içər”, “Anasına
bax, qızın al, qırağına bax, bezini al”, “Odu çək
külünə bax”, “Oğul atanın kövşənin əkər”, “Yava
itin yava küçüyü olar”, ”Hər şey öz əslinə çəkər”,
atasözleri çocuğun etrafındaki yakın insanlara
nasıl benzediğini, onların huyundan ve karekterindan nasıl etkilendiklerini göstermektedir.
Anne ve baba küçük yaşta çocuğun eğitimini
sağlayarak; aile içerisinde doğru bir iletişim
kurup iyi bir aile terbiyesi vermişse, çocuk, topluma faydalı bir fert olarak yetişecektir. Türkiye
Türkçesinde, “Akıllı oğul ata evini gül eyler,
akılsız oğul- kül”, ”Hayırsız evlat altıncı parmak
gibidir, kesersen ağrıtır, korursan çirkin gösterir”,
“Hayırsız evlat baba ocağına incir diker”, “İyi
oğul bilir ana halini, kötü oğul satar baba malını”,
“İyi evlat ata ananın ferahıdır”.
Azeri Türkçesinde ise, “Ağıllı oğul ocağın
gülüdür, ağılsız oğul acağın külüdür”, “Böyüyün
tanımayan gibləsin də tanımaz”, “Cücə nənəsindən süd görməyib”, “Ehtiyatlı oğulun anası ağlamaz”, “Yaxşı oğul ata bağı, pis oğul ürək dağıdı”, “Yaxşı övlad atasını vəzir elər, pis övlad
rəzil”, “Yekə baş yiyəsinə donuz güddürər”,
“Yaxşı övlad ata-ananın fərahıdır” “Fərsiz övlad
altıncı barmaq kimidir, kəsərsən ağrıdar, saxlayarsan eybəcər göstərər” atasözleri iyi yetiştirilmiş bir çocuğun ailesine, topluma faydalı oldunu,
aksi halde zararlı olacağını anlatmaktadır.
Çocuk doğumundan sonra taklit, görme ve
davranış yöntemleriyle öğrenimini devam ettirir.
Elbetteki bu öğrenme kolay olmayacağı gibi zahmetsiz de olmayacaktır. Bu durumu, Türkiye
Türkçesinde, “Enik havlaya havlaya köpek olur”,
”Düşmeden yürüme öğrenilmez”, “Sütten ağzı
yanan yoğurdu üfleyerek yer”.
Azeri Türkçesinde ise, “Küçük hürə-hürə köpək olar”, “Ağlamayan uşağa süd verməzlər”.
Çocuk, aile ve toplumla iç içedir. Çocuğun
gelişmesinde, şahsiyetinin oluşmasında, ailenin
yanında, arkadaş çevresi de önemlidir. Bazan öyle
durumlar olurki, çocuklar bir çok sözcükleri
mahalledeki arkadaşından ve etrafındaki dostlarından öğrenir. Onlardan etkilenir ve bu durum
Türkiye Türkçesinde, “Arkadaşını söyle senin
kim olduğunu söyleyeyim”, “Kır atın yanında duran, ya huyundan ya suyundan”, “Çocuk çocuğa
bakarak ağlar”.
Azeri Türkçesinde ise, ”Dostunu mənə də,
deyim sən kimsən”, “Dəvəçiylə dost olanın
darvazası gen gərək”, “Bizə gələn bizə oxşar”
atasözleri toplumda birey kendini yetişdirirken
etrafındaki şahıslardan etkilenir ve ona benzer.
Sonuç
Bir toplumda maddi ve manevi değerlerin
daha sonraki nesillere aktarılmasında, kültür mirasımızın korunmasında adet ve ananelerin yaşatılmasında elbetteki çocuklarımızın ve hususiyle
de genç neslin büyük önemi vardır. Çocuklarımıza bu değerlerin öğretilmesinde öncelikle eğitimin evde başlaması nedeniyle anne-babaya büyük
sorumluluklar düşmektedir. Küçük yaşta verilen
eğitim daha etkili ve kalıcı olmaktadır.
Bu çalışmada, her konuda söylenmiş ve altın
değerinde olan atasözlerinin, “çocuk ve çocuk
eğitimiyle” ilgili sözler üzerinde durulmuştur.
Her neslin ve toplumun önde gelen problemlerinden biri de eğitimdir. Geleceklerini garanti altına almak isteyenler elbetteki çocuklarına sahip
çıkarak iyi bir eğitim vermek durumundadırlar.
Mehmet Akif “Merhametin yok diyelim nefsine.
Merhamet etmez misin evladına” derken de bu
hususa dikkatimizi çekmiştir.
Özellikle şifahi halk edebiyatımızın ürünlerinden olan, nesilden nesile aktarılan, dedelerimizden, ninelerimizden, babalarımızdan dinleyerek öğrendiğimiz atasözlerindeki çocukla ilgili
çalışmamızı şöyle özetleyebiliriz.
Dili, dini, kültürü, adet ve ananeleri, folklorları aynı yada yakın olan halkların atasözleri de
birbirine çok benzemektedir. Bazen öyle olur ki
aynı anlam aynı kelimelerle ifade edilir.
Farklı coğrafyalarda yaşayan halkların atasözlerinin hem şekil hem de anlam bakımından
benzer olmasında, dil, din, kültür, ırk, coğrafya,
sosyal ve medeni ilşkiler başta gelir.
Her ailenin veya toplumun en önemli sorunlarından biri çocuğun küçük yaştaki eğitimidir.
Ailede çocuğun önemi vurgulandığı, ailenin
neşe kaynağı olduğu, evin yakışığı olduğu hususunda gerek Türk gerekse de Azeri atasözlerinde
söylenmiş birçok söz vardır.
725
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Çocuğun yetiştirilmesinde anne ve babaya
büyük sorumluluklar düşmektedir. Bir çocuğun
yetişmesinde anne sevgisi çok önemlidir.
Bir çocuğun yetişmesinde arkadaş çevresi
önemli bir faktördür. “Arkadaşını söyle senin kim
olduğunu söyleyeyim” sözü ne kadar da önemlidir. Anne ve babalar, çocuğunun arkadaş seçimine çok dikkat etmeliler.
Çocuklar küçük yaşta taklit yoluyla öğrenim
yaptıkları için anne-baba ve çevre iyi örnek olmalıdır.
İlk yıllarda verilen eğitim daha verimli ve daha kalıcı olmaktadır.
Çocukların öğütten çok, iyi örneklere ihtiyacı
vardır.
KAYNAKÇA
1 - Ergin, Muharrem, Azeri Türkçesi, Ebru Yayınları, 2.
Baskı, İstanbul, 1981.
2 - Par,Arif Hikmet, Örnekli Açıklamalı Atasözleri, Serhat
Yayıncılık, İstanbul, 1993.
3 - Musaoğlu, Mehman; Küçük, Muhittin, Açıklamalı Azerbaycan Atasözleri, Engin Yayınları, Ankara, 1995.
4 - Beydilli, Celal, Atalar sözü, Önder Neşriyyat, Bakü, 2004.
5 - Yurtbaşı, Metin, Sınıflandırılmış Türk Atasözleri, Özdemir Yayıncılık, Ankara, 1994.
6 - Hengirmen, Mehmet, Türkçe dilbilgisi, Engin Yayınları,
2. Baskı, Ankara, 1997.
7 - Rzayev, Xaliq, Atalar Sözü, Nurlar Neşriyyat, Bakı,
2004.
8 - Kalkınç, Fatih, Okul Evde Başlar, Çağlayan A.Ş., 13.
Baskı, İzmir, 2008.
9 - Konar, Elif, Çocuk Edebiyatı ve Eğitimi, Hece Dergisi
(Çocuk Edebiyatı ve Özel Sayısı-10), Ankara, 2005.
10- Yavuzer, Haluk, Çocuğunuzun İlk 6 Yılı, Remzi
Kitabevi, 13. Basım, İstanbul, 2001.
726
ÇOCUKLAR ÖZEN İSTER
Dr. Ali Osman SOLMAZ
Türkçe Öğretmeni
[email protected]
Dr. Tuncay BÖLER
Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni
[email protected]
Ülkemizde, Tanzimat Fermanı’nın 1839’da
ilan edilip yenileşme ve modernleşme sürecine
girildiğinde pek çok alanda olduğu gibi eğitim
sisteminde de bir takım yenilenme çalışmaları yapılmış, bu süreçte Türkiye’deki çocuk edebiyatıyla ilgili ilk çalışmalar başlamıştır. Bu çalışmalar
arasında tercüme eserler önemli yer tutmuştur. O
günden günümüze kadar çocuk edebiyatımızda
tercüme eserlerin yeri ve önemi göz ardı edilemez.
Çocuk edebiyatı, çocukların dil öğrenimi ve
gelişimini kolaylaştırır. Bunların yanı sıra çocuğun iyi bir okuyucu olarak yetişmesinde, okuma
alışkanlığı kazanmasında çocuk edebiyatının önemi büyüktür. Ancak son yıllarda sayısı ve çeşitliliği çok fazla artan tercüme çocuk edebiyatı
ürünlerinin dil açısından oldukça özensiz ve dikkatsiz yayımlandığı göze çarpmaktadır. Henüz dil
bilinci ve birikimi gelişmemiş, millî kültürünü iyi
tanıyamayan çocukların bunlarla karşılaşmaları
gelecekte onların hem iyi bir okur, hem de estetik
değer, bilinç ve birikime sahip birer birey olmalarını zorlaştıracaktır.
Son birkaç yılda Millî Eğitim Bakanlığının
ilköğretim ve ortaöğretim kurumları için ayrı ayrı
100 Temel Eser belirleyerek öğrencilere tavsiye
etmesiyle birlikte onlarca yayınevi bu eserleri yayımlama işine girişmiştir. Ancak bu yayınlardan
bazıları gerçekten öğrencilerde okuma zevki oluşturabilecek dikkat ve özeni taşımaktayken bazıları
dil açısından yanlışlarla dolu olabilmektedir.
Bu yanlışlıkları ve dikkatsizlikleri kısaca ele
alarak çeşitli başlıklar altında aşağıdaki gibi gösterebiliriz:
1. Anlamla İlgili Bozukluklar (Deyim Yanlışları, Birbiriyle Karıştırılan Kelimeler,
Özenti Kullanımlar vb.)
Bizse nefesimizi kesip (tutup) oturuyorduk.
(DA, s.18)
Kaptanın ceplerini araştırmaya (karıştırmaya) başladım. (DA, s.17)
Nihayet bu ve bu gibi efsanelerle zavallı adamcağızın aklı tamamıyla çileden çıktı. (DK, s. 6)
Bunun sonucunda ise Sokrates, ölüm cezasıyla cezalandırıldı. (SS, s. 6)
… Bu genç insanları kendi hemşehrilerinden
ayırarak, kendilerine çeken ve üstelik verdikleri
ders karşılığında para alarak kandıranlarla beni
nasıl aynı kefede tartarsınız? (aynı kefeye koyarsınız?) (SS, s. 11)
Sevgili Atinalılar, size belki abartı yapıyormuşum (abartıyormuşum) gibi gelebilir. (SS, s.
12)
Buna karşılık (karşın), keskin zekalı (zekâlı) ve dürüsttü. (OT, s. 6)
Bu yüzden, yemeklerini rahibelerin masasında yer ve yemekten sonra, işine dönmeden önce
de onlarla ufak bir sohbet yapardı (sohbet ederdi). (MB, s. 41)
Balo, şimdiden daha ne kadar da uzak gibi
geliyordu! (MB, s. 63)
Çiftliğimi korumak için gerekli tedbirleri aldım. Bir de vasiyet yaptım. (P-RC, s. 22)
2. Dil Bilgisiyle İlgili Bozukluklar (Tamlayan
Eksikliği, Çoğul Ekinin Yanlış Kullanılması, Cümlenin Ögeleriyle İlgili Yanlışlıklar vb.)
Tırnakları ise kirli, (tırnaklarının) bazısı kırık, bazısı da kopmuştu. (DA, s. 5)
“Flint, bazı işaretlerle defterde (deftere), soyup batırdıkları gemilerin her birinden payına
düşen para miktarlarını yazmıştı.” (DA, s. 22)
...Rengim, ülkemin birçok erkeklerinin (erkeğinin) rengi gibi açıktı (GG s. 16)
Sokrates’i sevenler kadar, ona küsenler ve
(onu) sevmeyenler de vardı. (SS, s. 6)
Ondan elde ettiğim birçok fayda arasında, yeteri kadar matematik ve gemi idare etmesini öğrendim. (birçok fayda arasında… öğrendim!)
(RC, s. 15)
Çünkü rüzgâr sertleşmiş(ti) ve hepimiz
açlıktan ölmüştük. (RC, s. 18)
Bu geminin komutasını elime almayı kabul
ettiğim takdirde zencilerin taksiminde onlara
(onlarla) eşit pay alacak ve bu gemiyi donatmak
için toplanacak paraya ben ortak olmayacaktım.
(RC, s. 30)
727
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Tanrım, yine bize yaklaşarak hâlimizi sorduğun ve umumiyet(le) beni görmekten memnun
olduğun için, kalabalığın içine ben de karıştım.
(F, s. 13.)
Charles, Bertaux’ya ilk geldiği zaman, Emma
öğreneceği hiçbir şey kalmadığına (kalmadığını),
artık hiçbir şey duymayacağını düşünerek kendini
düş kırıklığına uğramış sayıyordu. (MB, s. 43)
Patlamayla birlikte ormanın her tarafından sürülerle kuş havalanarak acı içinde bağrışmaya
başladılar (başladı). (P-RC, s. 28)
Kız annesine çok ısrar etmiş, ne zamandır arkadaşlarına sözünü ettiği pikniği gerçekleştirmek
için (annesinden) hemen karar vermesini istemişti. (TS, s. 102)
3. Yazım Yanlışları
3.1. Düzeltme İşaretiyle İlgili Yanlışlar
Kendini müdafaadan aciz (âciz) bir kimseye
karşı yaptığın bu hareket şövalyeliğe yakışır mı?
(DK, s. 22)
Halaskarımız (halaskârımız), efendimiz, sizin
istediğinizi yapmamıza imkân yoktur. (DK, s. 44)
…Sokrates’i hakim (hâkim) karşısına çıkardılar. (SS, s. 5)
O halde (hâlde), biraz önce de söylediğim
gibi, düşmanlarımın iki türlü olduğunu görüyorsunuz. (SS, s. 9)
…Yani Tanrı’ya danışmak isteyen erkekler
ya da kadınların gittiği o kutsal mekana (mekâna) gitmiş. (SS, s. 13)
M. Rouault iyileştiğine (,) bu insanlar hala
(hâlâ) para da sevmediklerine göre Bertaux’ya
niçin gidiyordu hala (hâlâ)? (MB, s. 23)
Nikahın (nikâhın) yapılacağı belediye çiftlikten iki buçuk kilometre ötedeydi… (MB, s. 32)
Fakat bu sefer de başıma korkunç bir felâket
(felaket) geldi. (P-RC, s. 8)
Tüccarlıktan yoksul bir tutsak haline (hâline)
gelmek çok acıydı. (P-RC, s. 8)
Ama o anda yardım etmemizi sağlayacak fevkalâde (fevkalade) bir olanak çıktı. (P-RC, s. 14)
Kâtip, meyhaneci de dahil (dâhil) olmak
üzere odadaki öbür kimselerin varlıklarına alışkın… (SC, s. 16)
3.2. Büyük Harflerin Yazımıyla İlgili
Yanlışlar
Emma’nın üç adım ötesinde, mavi elbiseli bir
kavalye, inci gerdanlıklı, yüzü solgun bir kadınla
italyadan (İtalya’dan) sözediyordu (söz
ediyordu). (MB, s. 57)
Eteklerinin alt kısmını ingiliz (İngiliz) dantelalarıyla süslerler… (MB, s 65-66)
728
Kaptanın sözlerini dinleyerek kırk Sterlinlik
(sterlinlik) türlü boncuk, ayna vb. almıştım. (PRC, s. 8)
Kuru güneşin ekinoksun Kuzeyinde (kuzeyinde) olduğu süre. (P-RC, s. 57)
Ama yine de yoluma devam ederek Doğuya
(doğuya) doğru on iki mil kadar aldım sanırım.
(P-RC, s. 61)
3.3. Ayrı/Bitişik Yazılan Kelimelerle İlgili
Yanlışlar
Don Kişot bu kadar ucuz kurtulduğuna içinden şükür ediyordu (şükrediyordu). (DK, s. 27)
Beni dava ettiklerini var sayarak (varsayarak) bunların suçlamalarını şöyle özetleyebilirim. (SS, s. 10)
Böyle olduğu hâlde, sizden beraatımı dilemeleri için, hiç birini (hiçbirini) buraya getirmeyeceğim. (SS, s. 35)
Başbaşa (baş başa) bir yemek, ana yolda
akşam üstü (akşamüstü) bir gezinti, Emma’nın
hasır şapkasını bir pencerede asılı görmek,
Charles’ın kendisine, zevk verebileceğini aklından bile geçirmemiş olduğu daha bir sürü şey,
mutluluğunun sürekliliğini sağlıyordu. (MB, s. 38)
Banneville kayınağaçlarının bulunduğu yere
kadar uzanıyor, burada tarlaların yakınında, terkedilmiş (terk edilmiş) küçük bir köşk vardı.
(MB, s. 48)
Ağaç kümelerinin arasında bir kaç (birkaç)
inek otluyordu. (MB, s. 51)
…Yan taraftaki odada örtülü masalar üzerine
dökülen altınların çiçil (çil çil) sesi duyuluyordu;
sonra hep birden çalgılar başlıyor, pistonlu boru
gümbürdeyiveriyordu. (MB, s. 56)
Beni göremeden geçeceklerini düşünürken bir
dürbün sayesinde farkettiler (fark ettiler) neyse.
(P-RC, s. 15)
Sonra göz yaşlarımı (gözyaşlarımı) silerek
kendimi topladım. (P-RC, s. 26)
Bilgili denen kim varsa ona baş vurarak
(başvurarak), Tanrı’nın veya bu konuyla ilgili
yeterli bir sonuç elde edemedim. (SS, s. 15)
Ne sizi ne de kendime, hiç bir (hiçbir) iyiliğim dokunamazdı. (SS, s. 31)
3.4. Diğer Yazım Yanlışları
...Büyük bir cinayet işlediğimi anlıyarak
(anlayarak) mı... (GG, s. 57)
Kıraliçe (kraliçe), bu hizmetinde bulunduğum sırada... (GG, s. 60)
Emma’nın güzel olduğunu, hiç de köylüler
gibi selâm (selam) vermediğini gördü; o kadar ki,
genç çifti çağırmakla ne alçalacağını, ne de akıl-
Materiallar
sızca bir iş yapacağını akılından (aklından) bile
geçirmedi. (MB, s. 51)
Sandalyesinin arkasında bir uşak, kekeliye
kekeliye (kekeleye kekeleye) parmağıyla gösterdiği yemeklerin adını yüksek sesle kulağına söylüyordu. (MB, s. 54)
Boyunları kıravatların (kravatların) üzerinde rahatça dönüyor; uzun favorileri, kıvrılmış yakalarının üzerine düşüyordu; (.) Markaları geniş
geniş işlenmiş, hoş kokulu mendillere dudaklarını
siliyorlardı. (MB, s. 57)
Yanlarından bir adam geçiyordu, “Beyefendi,
yerdeki yelpazemi alırmısınız (alır mısınız) lütfen, şuracıkta, kanepenin arkasında” dedi hanım.
(MB, s. 58)
Bu kitaplar da (kitaplarda) aşklar, sevgililer, ıssız köşklerde çile dolduran hanımlar, konaklarda öldürülen seyisler… (MB, s. 41)
...Verilen yemeğin kendilerine yetmediğini
söylemiyecek (söylemeyecek) olursa... (OT, s. 15)
...Aklına geldikçe tir-tir (tir tir) titriyordu.
(GDA, s. 34)
...Bir insan izine rasladık (rastladık). (GG,
s. 7)
Bu asilzade boş vakitlerinde, yani bütün sene,
(çünkü hiçbir işi yoktu) (Çünkü hiçbir işi yoktu.) şövalyelerin hikâyelerini okumaktan büyük
zevk duyardı. (DK, s. 6)
Babam Bremen’liydi (Bremenliydi). (P-RC,
s. 5)
4. Noktalama Yanlışları
O koca dev (,) sevgilimin dizlerine kapanarak… (DK, s. 8)
Bunları bilen Don Kişot büyük bir tereddüt
içinde bir müddet bocaladı; fakat aklının noksanı
yine galebe çaldı: (.) (DK, s. 9)
Kaptana, “Burası benim şatom ve merkezim
(.)” dedim. (P-RC, s. 198)
Oradan biraz uzaklaşarak yanımdaki adama,
“Biraz uzaktan kaptana seslen”, dedim. (“Biraz
uzaktan kaptana seslen.” dedim.) (P-RC, s. 210)
Emma:
“Hayır,” (“Hayır.”) diyordu. (MB, s. 301)
“Anlarsınız ya… Ticarette bazen…. (…)
Tarihini de, lütfen, tarihini de…” (MB, s. 308)
Oda (o da) nesi! Astarlık ipek iki franka!....
(MB, s. 309)
5. Özensizlikler
Burada vurgulanması gereken bir başka konu
da yayınlardaki özensizliklerdir. Kitaplarda geçen
ve bizim aşağıya aldığımız örnekler bu eserlerin
gayriciddi hazırlandığı fikrini zihinlerde oluşturmaktadır:
Don Kişot bunu duyar duymaz kendi kendine
“ya Rrabbi” dedi. (DK, s. 21)
...Gözlerimi havaya kaldırdım ve var gütümce (gücümle) bağırarak... (GG, s. 12)
Eksiklikleriyse, ancak büyültücücü (büyütücü) bir ayna ile ortaya çıkar. (GG, s.16)
- Hayır Peter, artık kar yağmaya başladı. Keçilere (keçiler) hem ot bulmaz (bulamaz) hem
de havalar çok soğudu. (H, s. 35)
Çünkü ölmek üzere olan büyük deden (dededen) söz ediliyordu. (H, s.87)
Ama, o kadar şişirilen zenginlikten, evde birkaç parça eşyayla, giyecekekten (giyecekten)
başka hiçbir şey görünmemişti. (MB, s. 24)
23 Ocak 1693’te Vaubyesard’da Öldü. (MB,
s. 52)
“Hem böylesi bir doktor için daha uygun
olur/’ diye ekledi. (MB, s. 55)
Bunlar,, krallar gibi para harcardı… (MB, s.
66)
Arzlar (arzular) ülkesi az ötede göz alabildiğine uzanıyordu. (MB, s. 66)
Charles bu inceliklerden ne. kadar az anlıyorsa, onlara o kadar bayılıyordu. (MB, s. 68)
Bunlar, duyularının zevkine, yuvasnın (yuvasının) tatlılığına bir şeyler ekliyordu. (MB, s. 68)
Ayın (aynı) yaşta olan oğlu... (OT, s. 26)
Belki (bekle) biraz. Şurada rahatça oturmuşuz bekliyoruz işte. (TS, s. 110)
Başını salladı. “Olur getiririm(.)” Dedi. (PRC, s. 10)
Yolculuk için beden (benden) hiç para almadı. (P-RC, s. 17)
Babamın sözlerini, öğütlerin (öğütlerini)
dinlemeyerek evden kaçmıştım. (P-RC, s. 18)
Bir keresinde “Guinea’daki zencilerle alış eriş
(alışveriş) yapmak çok kolay(.)” dedim. (P-RC, s.
21)
Bir daha da oları (onları) görmedim. (P-RC,
s. 24)
Eserlerle ilgili olarak üzerinde durulması gereken başka bir konu da yabancı özel adlara
getirilen eklerin yazımıdır.
Çeviri eserlerdeki en büyük sorunlardan biri
de hiç şüphesiz yabancı özel adların yazılışı ve
okunuşu arasındaki farklılıklardır. Türkçede böyle bir sorun olmadığı herkesin malumudur. Türkçe yazıldığı gibi okunan bir dildir. Aşağıda yer
alan özel isimleri o dili bilmeyen ve Türkçe
729
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi okuma zevki kazandırılmaya çalışılan bir öğrencinin nasıl okuyacağı tam bir muammadır. Bu konuda birkaç örneği kısaca şu şekilde ele sıralayabiliriz :
Provencelı kelimesine -lı yapım eki getirildiğine göre kelime Provans diye okunmalıdır; fakat
şeklen bu telaffuzu bilmeyen bir öğrenci söz konusu kelimeyi Pırovenceli olarak okumaya meyillidir. (Alphonse Daudet, Değirmenimden Mektuplar, Akvaryum Yayınevi, 2006, s. 31) Yine aynı
eserde geçen Blanquette, Gringoire öğrencilerin
nasıl okunacağı konusunda zorluk yaşayacakları
özel adlardır.
Konuyla ilgili bir başka örnek de Oliver Twist
adlı eserdeki Bay Bumble’ın şeklindeki yazımdır.
(Charles Dickens, Oliver Twist, Parıltı Yayınları,
2005 s. 60) Aynı eserin farklı bir yayınevi tarafından yapılmış baskısında ise özel isimlere getirilen eklerde özel ismin Türkçede okunduğu şekil
göz önünde tutulmuştur. Bay Bambil’i örneğinde
olduğu gibi. (Charles Dickens, Oliver Twist,
Timaş Yayınları, 2005, s. 10)
Öte yandan kimi yayınevleri de Ortaöğretim
100 Temel Eser serisi içinde yayımladıkları kitaplarda lise öğrencilerini bırakınız, günümüzde ortalama bir okuyucunun anlamakta zorluk çekeceği
kelimelere yer vermektedir. Öğrencilerin kelime
dağarcıklarını artırmaya yönelik olarak hüsnüniyetle kitaplarda yer verildiğini düşündüğümüz bu
kelimelerin en azından dipnotlarla veya eser sonunda bir sözlükle anlamlarının verilmesinin yerinde olacağı kanaatindeyiz:
Yerdeki rahip bu fırsattan istifade ile hemen
ayağı kalktı ve katırına binerek karşıki tepede
arkadaşına iltihak etti. (DK, s. 35)
Çünkü boyu benden tam yarım kadem uzundur. (DK, s. 67)
Mabeyinci, bu yeni gelen valinin hemen o
gün iki meşhur davayı halkın önünde hâl ve
fasletmesinin âdet olduğunu ve kendisi için de
iki dava hazırlandığını söyledi. (DK, s. 73)
İnayetine payan yoktur. (DK, s. 79)
Şimdi, komşunuz, dostunuz, sadık arkadaşınız bütün muvazenesine maliktir, şimdi tekmil
aklı başındadır. (DK, s. 80)
Bunlardan başka ortaöğretim için yayımlanan
eserlerin birçoğunun eserin kendisinden birebir
yapılan çeviriden ziyade, kısaltılmış/özet şekiller
olduğu dikkatleri çekmektedir. Bu tutumun okuyuculara ne ölçüde okuma zevki ve alışkanlığı
kazandıracağı ise tartışmalıdır. Konuyla ilgili bir
örnek vermek gerekirse, Elips Kitap tarafından
yayımlanan Don Kişot adlı eserin sayfa sayısı sadece 80’dir. Fakat aynı eserin Yapı Kredi Yayın730
ları arasında çıkan ve eserin aslından yapıldığı
ifade edilen tam çevirinin sayfa sayısı 920’dir.
Öneriler
100 Temel Eser kapsamında yayımlanan eserlerin öğrencilerde okuma zevki ve alışkanlığını
kazandırması ve dil bilinci oluşturması için; eser
çevirilerinin asıllarına uygun şekilde yayımlanması (kısaltılmış/özet olarak değil), çeviri yapılırken Türkçenin tabii yapısına uymayan kullanımlara yer verilmemesi, eserlerin yazım ve noktalama yönünden hatasız olması gerekmektedir.
Ancak bu şekilde söz konusu eserlerin okullarımızda öğrencilerimize okutulması amacına ulaşmış, öğrencilerin okuma zevki kazanması tam
anlamıyla gerçekleşmiş olacaktır.
TARANAN ESERLER VE KULLANILAN
KISALTMALAR
(DA) Robert Louis Stevenson, Define Adası, Kervan
Yayınları, 2005.
(DK) Miguel De Cervantes, Don Kişot, Elips Kitap, Kasım
2007.
(F),
Goethe, Faust, Elips Kitap, Kasım 2007.
(GDA) Jules Verne, 80 Günde Devr-i Âlem, Karanfil
Yayınları, Ekim 2005.
(GG) Jonathan Swift, Güliver’in Gezileri, İlkbiz Yayınevi,
2005.
(H)
Johanna Spyri, Heidi, Damla Yayınevi, Ocak 2006.
(MB), Gustave Flaubert, Madam Bovary, Kitapzamanı,
Mayıs 2006.
(OT) Charles Dickens, Oliver Twist, Parıltı Yayınları,
Eylül 2005
(ÖC) Gogol, Ölü Canlar, Elips Kitap, Kasım 2007.
(P-RC) Daniel Defoe, Robinson Crusoe, Parıltı Yayınları,
2004.
(RC) Daniel Defoe, Robinson Crusoe, Elips Kitap, Kasım
2007.
(SC) Dostoyevski, Suç ve Ceza, Elips Kitap, Ocak 2007.
(SS) Eflatun, Sokrates’in Savunması, Parıltı Yayınları, 2004.
(TS) Mark Twain, Tom Sawyer, Bahar Yayınevi, 2005.
AZERBAYCAN’DA ÇOCUKLARA VERİLEN İSİMLER
Dr. Erdal KARAMAN
Qafqaz Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
ABSTRACT
Personal nouns are cultural factors that reflect nations’ standards of judgments and world views. Nouns of a nation and its
life style give some clues about peoples’ religions. Nouns given to children in Azerbaijan are rich in those terms. Personal nouns
showing the culture and opinions of Azerbaijan people are also very rich. In this article nouns given to children in Azerbaijan are
studied, and classified according to their features.
Key words: Azerbaijan, Children names, Naming
Bugün, dünyada Balkanlardan Çin settine kadar geniş bir coğrafyada, tarihin derinliklerinden
beslenerek günümüze kadar süregelen köklü bir
Türk kültürü sergilenmektedir. Bu derece geniş
coğrafyada yer alan Türk kültürü, zengin bir mirasın ve birikimin eseridir. Hayatın her alanını
ihata eden Türk kültürünün zenginliğini, Türk
boylarının çocuklarına verdikleri isimlerde de
görmek mümkündür. Çocuklara verilen isimler,
Türklerin; dünyaya bakışını, değer yargılarını,
inançlarını, ümit ve korkularını; tabiata, insana ve
eşyaya bakışını gösteren önemli kültürel değerlerdir. Şahıs isimleri verildiği döneme ait bazı
ipuçlarını bünyesinde taşıması yanında, Türklerin
tesirinde kaldığı kültürlere de işaret etmektedir.
Bu yönüyle Azerbaycan sahasındaki şahıs isimleri incelemeye değer kültürel unsurlardır.
Diğer Türk boylarında olduğu gibi Azeri
Türklerinde de İslamiyet öncesi dönemde şahıs
isimlerinin birçoğu Türkçe isimlerden oluşmaktadır. Çok az da olsa bu dönemde yabancı menşeli
isimler tercih edilmiştir. Bahsedilen dönemde
Türklerin çocuklarına verdikleri isimlerin birçoğunun erkeklerde; yiğitlik, kahramanlık, mertlik,
sağlamlık, değerlilik; kızlarda ise zariflik, incelik,
güzellik anlamı taşıdıkları görülmektedir: Tegin,
Alptekin, Altuntaş, İltekin, Barsbey, Alparslan,
Alpertunga, Batur, Baturalp, Baybars; Gümüşhatun, Çiçek, Ayçiçek, Yultuz, Begüm, Hatun gibi1
Türklerin İslamiyet’i seçmesiyle birlikte şahıs
isimleri de değişmeye başlar. İslamiyet’le birlikte
tercih edilen isimlerin bazılarının Farsça olması
da dikkat çekicidir. İslamiyet’le birlikte tercih
edilen isimlerin manevi değerlerle irtibatlı olduğu
görülmektedir. Bu dönemde çocuklara verilen
isimleri şu şekilde sınıflandırmak mümkündür:
1
Aydın Abi Aydın, Şehs Adları Lügeti, Bakı 2002, s. 3.
a) Allah’ın doksan dokuz ismiyle bağlı olan
isimler: Rahim, Rahman, Mabud, Fettah,
Samet, Halik, Kerim vb.
b) Peygamber isimleri: Mehemmed, İsa, İbrahim, İsrail, Yakup, Yusif, Musa, Süleyman gibi.
c) Din büyükleri: Ebubekir, Ömer, Osman, Ali,
Henife, Harun, Reşid, Fatma, Zehra, Ayişe,
Zübeyda vb.
d) İmamların isimleri ve lakapları: Eli, Heyder,
Mürteza, Merdan, Hesen, Mücteba, Hüseyn,
Ebülfezl, Abbas, Zeynal, Abidin, Seccad,
Bağır, Cefer, Sadik, Musa, Kazım, Tağı, Nağı
vb.
e) Melek isimleri: Mikail, Cebrail, İsrafil vb.
Azerbaycan’ın Ruslar tarafın işgal edilmesiyle birlikte, özellikle de Sovyetler Birliği döneminde, çocuklara verilen bazı isimlerde de değişiklikler olmaya başlar. Bu dönemde çocuklara verilen isimlerin Sovyet ideolojisiyle bağlantılı olması dikkat çekicidir. Bahsedilen dönemde Azerbaycan şahıs adlarına; İnkılap, Şura, Merkez, Sovet,
Zehmet, Narkom, Kolhoz, Savhoz, Teşkilat, Kombayn, Samovar, Stekan, Mükafat, Prokurur gibi
isimlerin yanında, Esmiralda, Ofeliya, Makbet,
Hamlet, Nelli, Eflatun, Şota, Maksim, Tamara,
Laura, Larisa, Janna, Afina, Spartak, Venera,
Roza, Emiliya, Tamilla, Telman gibi isimler
eklenmiştir. Bazıları daha da ileri giderek Ninel
(Lenin’in isminin tersine okunuşu), Vilen, (Vlademir+ İ-liç, Len-in;) Melis (M-arks, E-ngels,
Lenin, İ-osif, S-talin isimlerinin birinci harflerini
bir araya getirerek) gibi isimler de yapmışlardır.2
Türkolog Minehanım Tekleli milli kültüre karşı
uygun olmayan Roman, Roza, Novella, Alina,
Stella, Telman gibi isimlerin hala bazı ailelerde
2
Aydın Abi Aydın, age, s. 4.
731
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi çocuklara verildiğini belirtmektedir.3 Nogay isimleri üzerine çalışma yapan Oğuz Kazak ve Nogay
isimlerinin birbirine benzediğini belirtmektedir. 4
Türk boylarındaki çocuklara verilen isim benzerliğe Azerbaycan sahasındaki şahıs isimlerini de
katabiliriz. Azerbaycan’da verilen şahıs isimlerinin Nogay şahıs isimlerine birçok yönden benzediği görülmektedir.
İsim Verilmesi:
Eski Türklerde her hangi bir şahsa isim verilebilmesi için gencin bir kahramanlık göstermesi,
yiğitliğini ispat etmesi gerekmektedir. Ortaya
koyduğu başarı gencin isim almasında önemli bir
kriterdir. Dede Korkut destanlarında gence elde
ettiği başarıya göre ad verilir. Anne ve babanın
önceden verdiği isim unutulur. Genç kazandığı
isimle anılagelir. Destanda boğayı yenen alt eden
gence ‘’Boğaç’’ ismi verilmesi gibi. Türklerde
genç yeni kahramanlıklar gösterdikçe aldığı isimlerde göstermiş olduğu başarıya göre değişir.5
Aydın Abi Aydın’ın belirttiğine göre son zamanlara kadar Azerbaycan’da çocuklara isim
verilirken dünyaya gözlerini açan çocuğun doğum
yılı, ayı, günü, saati bazen de dakikası Kuranın
bir yerine kaydedilir. Ailenin ileri gelenlerinden
birisi gözlerini yumar Kuranı açar, çıkan sayfadaki ismi çocuğa verir. Şayet açılan sayfada isim
yoksa çıkan ilk kelimeyi çocuğa isim olarak verir.
Bu adetten dolayı da Azerbaycan’da Muhammed,
Hesen, Hüseyn yanında Yasin, Sure, Aye, Tükezban isimleri de görülmeye başlar.6
Bugün Azerbaycan’da bazı ailelerde çocuklara isimler ailedeki yaşlı şahıslar tarafından verilmektedir. Azerbaycan’da Sovyet öncesi dönemde
birçok aile çocuklarına isim verirken bir kulağına
ezan diğer kulağına da kamet okumaktadır. Sovyet döneminde azalan bu adetin son zamanlarda
bazı ailelerde tekrarlanmaya başladığı görülmektedir.
Azerbaycan’da isimlerin taşıdıkları manaların
çeşitlilik göstermektedir. Azerbaycan halkı çocuklarının cesaretli olması için Mübariz, Kahraman, Cesaret, Korkmaz gibi isimler verirken akıllı ve bilgili olması için de Akil, Âlim, Vagif isimlerini sağlıklı ve koçak olması için de Polat, Demir, Daşdemir isimlerini verirler.7
3
4
5
6
7
Minehanım Tekleli, basılmamış ‘’Sözüm Var başlıklı
makalesinden alınmıştır.
Mustafa Oğuz, Uluslararası Doğu Üniversitesi Dergisi,
Dağıstan 1999, s. 66.
Aydın Paşa, s. Azerbaycan Şahs Adları, Bakı 1996, s. 29.
Aydın Abi, age, s. 4.
Afat Kurbanov, age, s. 7.
732
Lakaplar:
Dilde şahıslara verilen lakaplar önemli yer
tutmaktadır. Azerbaycan Türkçesinde lakab verme ifadesi “ayama, legeb, legeb koymak, ayamalamak” gibi terimlerle iafade edilir. Lakablar insanların görünüşü, nesli, mesleği, milliyeti, sanatı
ile ilgi verilen isimlerdir.8 Azerbaycan’da lakablar
çok yaygın olarak kullanılmıştır. Azerbaycan’da
en çok kullanılan lakapları şu şekilde tasnif etmek
mümkündür:
a) Ferdin rengi ile ilgili lakaplar: Arap Allahverdi (Esmer olduğu için), Petro Hüseyn (Sarı
olduğu için), Kara Nıkolay (Esmer olduğu,
Rusça bildiği için), Uru Gulu (Sarışın olduğu
için) vb.
b) Şahsın güzelliği ya da çirkinliği ile ilgili:
Göyçek Fatma, Pet Abbas, (Dudakları ve yüzü çirkin olduğu için verilmiş), Pezi Hübbet
(Çirkin olduğu için).
c) Şahsın saçı ve başı ile ilgili: İki başlı Fereç
(Alnı ve başının ortası dik olduğu için), Kekilli Fatma, Ağbaş Sekine (Saçı beyaz olduğu
için) Gaşka Zakir, Gırtmir Abi (Kel olduğu
için)
d) Şahsın gözü ile ilgili lakablar: Kor Aşık,
Göygöz Koca, Karagöz Abasgulu, Gıyıg Elekber, Taygöz Nurali, Dördgöz Elsever, Parpar
Novruz (Mavi gözlü), Dombagöz Bayram,
Kırmızgöz Ağalar, Gıpıg Eyyub vb.
e) Şahsın yüzü, bıyığı, sakalı, burnu, kulağı,
ağzı ile ilgili: Çilli Çiçek, Çapık Abbas, Çopur Recep, Goğal Turap (Yüzü goğal gibi
kipkirdedir), Dikbıg Dadaş, Çalpıg Helagü,
Yanıg Güleli, Çal Çefer, Uzunsaggal Gurbanali, Üçdudak Abbas, Uzunburun Hüdaverdi,
Pelebıg Ramazan, Topsaggal, Kulağıçırıg
Emirulla vb.
f) Şahsın boyu ile ilgili: Curubbu Hüdaverdi,
Ucubulug Karman, Cırtdan Fereç, Dıbır Eli,
Cüce Necefgulu, Cürü Hesen, Küpeboy Kerimbala, Pota Yehya, Cuggulu Rena, Tösü
Feridun, Gödek Ehmed, Uzun Hesen, Cır
Saleh, Lüme Fatma vb.
g) Şahsın zayıf ya da şişman olmasına göre:
Dıngır Abbas, Pota Bahşeli, Yekeper Hesen,
Arıg Hüseyn, Gönbul Eldar, Buğa Mecid,
Skelet Adil, Sümük Cefer, Pazag Veli, Pezeveng Hesen, Sıpa Ramazan vb.
h) Şahsın diğer organları ile ilgili: Uzungıç
Mollabacı, Baldır Tükezban, Taygıç Kazım,
Eyri Gıssa, Gozbel Ferhad, Maytah Eli,
(Çolak), Taytah Mehdi (Topal), Şata Zümrüt
(Sakat) vb.
8
Adın Paşa, age, s. 48.
Materiallar
i)
Diğer bazı lakaplar: Sarı donlu Selcan,
Şalvar Edil (Pantolonunu yukarı çektiği için),
Firma Şahveren (Modaya göre giyindiği için),
Karadonlu Gülsüm (Eşi için on yıldır yas
tuttuğu için), Torbaşinel Kerem (Boyu kısa
şineli büyük olduğu için), Keköy Eli (Peltek),
Fısfıs Eli, Kekeç Hüseyn, Harhuşa Telli
(Göğsü hırıldadığı için), Dargursag Eli (Sabırsız), Lotu Abbas (Dolandırıcı), Garaçı Rita
(Hilekar), Dember Ehmed (Kendini beğenmiş), Tülkü Hesen, Dagga Kemal (Kendini
beğenmiş), Meşedi Hesen (Düzenbaz), Zalim
Rza, Melun Sadık, Düdük İsmail (Karekteri
zayıf), Eyyaş Memed, Kövez Eli (Boşboğaz)
vb.9
Ad Günü:
Azerbaycan’da çocuğun doğum günü tarihi
gün olarak kabul edilir. Bu gün çocuğun anne ve
babası için unutulmaz bir gündür. Her yıl aile ve
çocuk için önem arz eden bu gün kutlanır. “Ad
Günü” artık Azerbaycan’da adet haline gelmiştir.
Doğum gününde ziyafetler verilir. Bu günün
önemine binaen şiirler okunur, şarkılar söylenilir.
Şairler şiirleriyle “Ad Günü”ne renk katarlar:
1.
2.
Elvan çiçeklerle bezenir eyvan,
Bayram paltarını geyinir anan…
Gohumlar, komşular iki bir, üç bir,
Elleri çiçekli dökülüp gelir.
Gül gibi ferahla açılır yüzün,
Senin ad günündür ay oğul, bugün.
Ömrünün bağında gül açar bahar,
Bunun da bir şevki, bir celalı var…
Ne keman dincelir, ne tar dayanır,
Ferahlı gözlerde sevinçler yanar;
Aleme sığmaz çalan çağıran,
Sofrada yemekler değişir her an…
Konaklar söz alıpı değişir bir bir;
- Dünyada herkesten şirindir evlat,
Büyük bir milletin fahridir bu ad,
Aziz Babek adı…
- Mübarek olsun!
- Senin sağlığına!
- Hoşbaht ol kuzum!
O. Sarıvelli
Son zamanlarda “Ad Günü” sabırsızlıkla beklenen günlerden birisidir. Toplumun ileri gelenleri için elli yaşını tamamlayanlar için özel kutlamalar yapılır. Sonradan her on yılda bir defa
aynı coşkuyla bugün tekrar kutlanılır. Vefat edenlerin isimleri ise herhangi bir müesseseye verilmek suretiyle ölümünden sonra da yaşatılır.10
9
10
Aydın Paşa, age, s. 125-132.
Afat Kurbanov, Uşağa Nece Ad Seçmeli, Bakı 1993, s. 33.
3.
4.
İsimlerin Tasnifi:
Akrabalık anlayışıyla ilgili şahıs isimleri:
Azerbaycan’da akrabalık isimleri yapılırken
emi, dayı, ata, kardaş, dede, baba, bala gibi
akrabalık anlamı taşıyan isimler kullanılır:
Balaemi, Hanbaba, Hacıbaba, Dedehan,
Dedecan, Ağababa, Atabala, Atahan, Atakişi,
Balaoğlan, Balakardaş, Ağada, Dadaşbala,
Ağaemi, Kadimağa, Kadimbala, Kadimbeyim,
Kadimhan, Balahasan, Balahüseyin, Balağa,
Atabala, Atabey, Babaseyid, Dedecan, Dedekişi, Hacıdayı vb. Akrabalık ve yakınlık anlamı taşıyan kız isilerine ise şu örnekleri verebilir: Nenekızı, Nenehanım, Anahanım, Gülbacı, Hanbacı, Balakız, Anakız. Kadimbacı,
Balahatın, Balahanım, Anahanım, Anagü vb.
Arap menşeli isimler: Türklerin İslamiyeti
kabul etmesiyle birlikte Arapça isimler de
Türkçeye girmeye başlar. Erkek isimleri:
Mustafa, Ahmed, İsmet, Kamil, Kadir, Arif,
Beşir, Bilal, Vahid, Valeh “vurulmuş, medfun
olmuş”, Vahab, “vehhab”dan bağışlayan”,
Gabil, Gafar, Gaffar, Gafil, Gafur, “gafurdan bağışlayan”, Gail, “inanmış, aklı yatmış,
söyleyen”, Gerib, Kudret, Dövlet, Ebdul,
Ebdülkerim, Halit, Ebdurrahman, Ebubekir,
Ebulkasım, Edalet, Elif, Emin, Ehad, Ehsen,
Zakir, Zahir, Zahid, Zeki, Zeydulla, Zülfü,
İmameli, İkram, İlham, İngilap, İrfan, Yunus,
Yasin vb. Kız isimlerinden bazıları ise şunlardır: Afag, Gemer, Edile, Emine, Efife, İlhame,
İntizar, İffet, Kemale, Kebire, Mahire, Medine, Melake, Meleyke, Melek, Metanet, Mefkure, Mehluge, Nazime, Naile, Nahide, Refige, Fatime, Fatmanise, Fatma, Hecer, Hafize,
Şeref, Şeker, Cavide, Cennet, Cemile, Şerife vb.
Artık kız çocuk istemiyoruz anlamı taşıyan
isimler: Birçok aile için çocuk olmaması
sıkıntı olduğu gibi, birçoğunda da çocukların
tamamının aynı cins olması rahatsızlık verebiliyor. Bu durum Azerbaycan’da isimlere de
yansımış. Birçok aile artık kız çocuk istemiyoruz anlamına gelen isimleri kız çocuklarına
vermiştir. Bunlardan bazıları şunlardır: Tamam, Yeter, Besti, Bestigül, Bestikız, Kızbes,
Gülbes, Kıztamam, Kızyeter, Tamamgül, Oğlangerek, Kifayet, Kızyeter, Gültamam, Kızyeter vb.
Askerlikle ilgili isimler: Askerlikle ilgili
isimleri birkaç gruba ayırmak mümkündür.
Bunlar;
a) Silah adıyla ilgili olanlar: Kılınç, Kaman,
Kamandar, Kamanzar vb.
b) Rütbe ve rütbeye bağlı isimler: Esger,
Elesger, Zabit, Serkar, Serdar, Koşun,
Alay vb.
733
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi c) Barış ifade eden isimler: Sülhiyye, Sülhsever, Sülhnur Sülhnure, Sülhzer gibi.11
5. Batı menşeli isimler: Sovyetler Birliği döneminde bu katagorideki isimlerin bazı aileler
tarafından tercih edildiği görülmektedir. Batı
menşeli isimlerin sayısı çok değildir: Telman,
Litvin, Roman, Rafail, ”İbr. Allah iyileştirdi
anlamına gelmektedir” Mayis,”Yılın beşinci
ayı, bu ayda doğanlara verilir”, Mayise,
Novella, Flora, “bitkiler alemi”, Roza, Aida
“Mısır hükümdarlarının birisinin kızının adı,
Yunan tanrıçalarının oğullarından birisinin
hanımının ismi, eski Yunanca’da aida bülbül
demektir. 12 ”, Geyser “Azerbaycan sahasına
çok eski dönemlerde girmiştir. İlk defa XII.
yüzyılda Nizami’nin Leyla ve Mecnun eserinde de geçmektedir:
Onun kapısında mehterdir Geyser,
Fağfur onun kapısında gelip dilenir.
Daha sonra Vagif XVIII. Yüzyılda
sevgilinse şu şekilde hitap eder:
Fağfurum, Geyserim, Cemşidim, Cemim,
Hosrovum, Hakanım, Şah-i ezemim…
Geyser isminin Kesar, Kayzer, Kansler
şeklinde farklı telaffuzları da vardır. Arap tarihçiler bu ismi Geyser şeklinde kullanmışlar
ve isim Doğuda bu şekliyle meşhur olmuştur.13
6. Birleşik isimler: Azerbaycan sahasında birleşik isimler yaygın olarak kullanılır. Erkek
isimlerine; Memmedali, ebdüleziz, Eliheyder,
Heseneli, Ceferkulu, Kulamhüseyn, Ebdülletif, Melikmemmed, Eliesger, Mirzeli, Elabbas,
Elisa, “Ali+İsa”, Ağaverdi, Elimirza, Hacıbala, Seyidmehmed, Hanbaba örneklerini verebiliriz. Kız isimleri: Kiçikhanım, Beyimhanım, Bircehanım, Banıçiçek, Badagul, Bedirçahan, Yahşıhanım, Meleknise, Sultannise,
Nurcahan, Narhanım, Anahanım vb.
7. Bitki ve Çiçeklerle ilgili isimler: Azerbaycan Türkçesinde bitki isimleriyle ilgili birçok
şahıs ismi vardır. Erkek isimleri: Gülehmed,
Gülhüseyn, Gülağa, Gülalı, Ağagül, Gülmurad, Gülniyaz, Gülpaşa,Güloğlan, Gülbaba,
Gülbala, Gülhesen, Gülhan vb. Kız isimleri
daha çoktur: Gerenfil, Yasemen, Reyhan, Benövşe, Lale, Nane, Nergiz, Gönce, Çiçek,
Çemen gibi. Gül isminin birçok şahıs ismiyle
kullanıldığı grülmektedir: Güllü, Gülçiçek,
Gülşen, Gülşad, Gülzar, Gülnur, Gülbadam,
Güldeste, Gülbacı, Gülsefa, Gülhar, Gülçöh-
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
11
12
13
Afat Kurbanov, age, s. 15.
Osman Mirzayev, Adlarımız, Bakı 1985, s. 16.
Osman Mirzayev, age, s. 61.
734
re, Gülcemal, Gülcehan, Gülbahar, Yazgül,
Tezegül, Gülgöz, Gülbeniz, Gülnaz, Gülruh,
Gülüstan, Gülhanım, Tekgül, Gülfidan, Gülsona, Gültamam, Gülşeker, Güldane,
Gülendam vb.
Boy, millet adı taşıyan şahıs isimleri: Azerbaycanda birçok aile çocuklarına Türk boyları
ile ilgili isimler vermiştir: Oğuz, Kaçar, Özbek,
Bayat, Laçın, Selçuk, Türkalp, Türkcan, Tümtürk, Türkdoğdu, Türkdoğan, Türkdoğmuş,
Türkekul, Türkeli vb. Kız isimleri: Türkanhatun, Türkan vb.
Çocuğun akıllı-olgun, becerikli, güzel ve
zengin olması için verilen isimler: Her anne
baba çocuğunun akıllı, becerikli, güzel ve
zengin olmasını arzu eder. Bu temenni isimlere de yansımıştır. Azerbaycanda çocuğun
akıllı olması için şu isimler verilir: Akil, Alim,
Vagif, Maarif, Kamal, Kamil vb.
Çocuğun çok yaşaması ve ölmemesi temennisiyle verilen isimler: Çocuklarını kaybeden bazı aileler yeni doğan çocukların hayatta
kalmalarını temenni ettikleri bazı isimler verirler: Dursun, Dayandur, Dönmez, Yaşar,
Dursune, Solmaz, Durmuş, Dusuneli, Sönmez,
Minyaşar, Durası, Ölmez vb.
Eşya ve bazı cisimlerle ilgili isimler: Birçok
aile de bazı değerli eşyalarla ilgili isimleri
çocuklarına vermiştir: Ayna, İpek, Sedef, Kumaş, Gelem, Gelemnur, Gelemzer, Demir,
Polat, Gümüş, Polathan, Daşdemir, Zergelem, Zernur, Zernure, Zerhanım vb.
Fars menşeli isimler: Azerbaycan Türkçesinde Farsçadan geçen birçok şahıs ismi vardır. Erkek isimleri: Bülend, Agah, Behtiyar,
Efken, Ferhad, Niyaz, Serhed, Hosrov, Şadan,
Şahbaz, Şahsuvar, Şahpara, Karman, Şemistan Kız isimleri: Nadide, Nazik, Nardane,
Nazperi, Nesrin, Nilüfer, Servinaz, Şelale,
Natevan, Şirinnaz, Şirinnaz, Terane, Lale,
Kezban vb.
Gök cisimleri ile ilgili isimler: Azerbaycanda birçok aile gök cisimleriyle ilgili isimleri
çocuklarına vermektedir: Bunlardan bazıları
şunlardır: Zöhre, Hilal, Gemer, Ulduz, Aybeniz, Gülay, Aygül, Aypara, Aysel, Ayseli, Aysev
“Ay gibi sevimli”, Aysen, Aysenem, Aysoy,
Aysun, Mehtap, Mehtaban, Mehpare, Gemercan, Gemergül, Gemerhan, Gemerhanım,
Gemeriyye, Gemernaz, Gemerşah, Ulduz,
Ulduze vb.
Güllü isimler: Azerbaycan’da gül kelimesiyle birleşik isim oluşturan yüzlerce şahıs
ismi bulunmaktadır. Erkek isimleri: Gülağa,
Gülhesen, Gülmemmed, Gülkasım, Güloğlan,
Materiallar
15.
16.
17.
18.
Gülpaşa, Gülrza, Gülzaman, Gülverdi; Kız
isimleri: Destegül, Deryagül, Eldegül, Esligül, Elvangül, Esmegül, Çiçekgül, Bestegül,
Ağcagül, Arzugül, Badamgül, Bacıgül, Bağdagül, Bestegül, Çemengül, Cahangül, Çöhregül, Fidangül, Göyçekgül, Gelingül, Güldane, Gülden, Gülnaz, Gülalı, Gülbaba, Gülçin
vb.
Güven ve itimatla ilgili isimler: Emin,
Etibar, Etimad, Emine vb.
Hem kız hem de erkeklere verilen isimler:
Türkiyede olduğu gibi Azerbaycanda da hem
erkek çocuklara hem de kız çocuklara verilen
ortak isimler mevcuttur: Mehebbet, Bahar,
Balaca, Dilaver, Zülfü, Yadigar, Yaver,
Yakut, İltifat, Şövket, Şerbet, Hilal, Şeker,
Seyda, Hurşid, Vüsal, Vefa, Etibar, Almaz,
Küdret, Afet, Tale, Mehman, Ülfet, Hanife,
Hesret, Gemer, Şirin, Seyran, Edalet, Gismet,
Vüsal vb.
Hayvan isimlerinden esinlenerek verilen
isimler: Aslan, Şiraslan, Şirbala, Şiroğlan,
Şirzad, Şireli, Ahu, Ceyran vb.
Kafiyeli isimler: Bazı ailelerde isimler kafiyeli yapılmıştır.
a) Baba ile Oğul adının kafiyeli olması:
Baba adı:
Çocuk adı:
Cavid
David
Mahir
Zahir
Rahim
Haşim
b) Anne ve kızının isminin kafiyeli olması:
Anne adı:
Kız adı:
Halide
Valide
Selime
Alime
Gülare
Dilare
c) Erkek kardeşlerin isimlerinin kafiyeli
olması:
Hamid, Zahid, Halid, Vahid
Cefer, Sefer, Meher, Ekber
Karman, Nihan, İmran
d) Kız kardeşlerin isimlerinin kafiyeli olması:
Kübra, Suğra, Tura
Tünzale, Ramile, Kamile,
Şefige, Tofige, Refige
e) Erkek kardeş ve kız kardeşlerin isimlerinin kafiyelenmesi:
Azer, Hecer, Nezer,
Gövher, Hüner, Heyder
Ehliman, Ferman, Huraman14
19. Kıymetli taşlarla ilgili isimler: Güzellik ve
zarafet ifade eden bu tür isimler daha çok kız
çocuklarına verilmektedir. Erkek isimleri:
Altuner, Altunhan, Altıntay, Altınok; Kız isimleri: İnci, Füruze, Gövher, Almaz, Brilyant,
Dürdane, Dürefşan, Düre “büyük inci”, Dürtekin, Dürnise, Dürrüşehvar, Yakut vb.
20. Kuş isimleriyle ilgili şahıs isimleri: Göyerçin, Keklik, Tovuz, Şahin, Şahine, Bülbül,
Endelib vb.
21. Meşhur şahısların isimleri: Fizuli, Babek,
Nizami, Hetai, Nigar, Nesimi, Hakani vb.
22. Sayı ve miktar belirten isimler: Azerbaycan’da sayı, miktar anlamı ifade eden şahıs
isimleri de vardır. Kız isimleri: Yegane, Birçe,
Birçehanım, Minnur vb. Erkek isimleri:
Vahit, İlkin gibi.
23. Tabiat ve tabiat olayları ile ilgili isimler:
Daha çok erkeklere verilen isimlerdir: Yıldırım, Tufan, Leysan, Bulut, Boran gibi.
24. Yer adları, coğrafi bölgeler ve yerleşim
yerleriyle ilgili isimler: Menzere, Sahil,
Zirve, Serhed, Sema, Şelale, Mühit, İklim vb.
25. Zamanla ilgili isimler: Seher, Gündüz, Bahar, Zaman, Recep, Ramazan, Bahare, Recepeli vb.
26. Doğduğu günle ilgili isimler: Bayram,
Bayrambeyi, Cüme, Novruz, Şaban, Yaybeyi,
Yazgülü, Aşure, Ramazan vb.
27. Tahrip olmuş isimler: Bazı isimler halk arasında asıl telaffuzundan farklı şekilde söylenilir: Avdıeli, (Ebdüleli), Alo (Eli), Behşeyiş
(Behşiş), Möhübbet (Mehebbet), Bilore (Billure), Kürsum (Gülsüm), Niyar (Nigar), Safo
(Sefure, Seyfettin, Seyfi), Sedro (Sedrettin),
Sonkulu (Hüseyinkulu), Firdovs (Firdevs),
Müzeye (Müzeyyen) vb.15
28. Son zamanlarda Arapça isimlere benzetilerek yapılan isimler: Azerbaycan’da son
zamanlarda Arapça isimlere benzetilerek yapılan şahıs isimleri de çocuklara verilmektedir: Çinare, Ceyhune, Sahile, Ulduze, Aynure, Nurane, Vüsale, Həyalə vb. Bu isimler
Arapçadaki Cemile, Adile, Halime gibi isimlere benzetilerek yapılmıştır.16
SONUÇ:
Çocuklara verilen isimler, Azerbaycan halkının dünya görüşünü, hayata bakış açısını ortaya
koymaktadır. Azerbaycan’da dönemlere göre çocuklara verilen isimlerde de farklılık olduğu görülmektedir. Azerbaycan’da şahıs isimlerinin te15
14
Afat Kurbanov, age, s. 32.
16
Aydın Abi Aydın, age, s. 9.
Minehanım Tekleli, age.
735
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi siri altında kalınan kültüre göre şekillendiği görülmektedir.
Bunun yanında Azerbaycan’da bazı aileler
çocuklarına tarihe mal olmuş şahsiyetlerin isimlerini verirken, bazıları da dini hassasiyetleri münasebetiyle din büyüklerinin taşıdıkları isimleri
tercih etmektedirler.
Ailede en değerli varlık olan çocukların uzun
ömürlü, zengin, alim, yiğit gibi arzu edilen vasıflarda olması amacıyla çocuklara bu manalara
gelen isimler de verilmektedir. Kısaca çocuklara
verilen isimler, Azerbaycan halkının değer yargılarını, dünyaya bakışını, örf ve adetlerini, tesiri
altında kaldıkları kültürleri ortaya koymaktadır.
Bu yönüyle isimler milletlerin değer yargılarını
sergileyen önemli kültürel unsurlardır.
736
UŞAQ ŞEİRİNDƏ YAMSILAMALAR
Dr. İslam HÜSEYNOV
Qafqaz Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
Yağış yağır, rəqs еyləyir gur damlalar,
Sıra-sıra, inci-inci nur damlalar.
Göydə iki qara bulud çatılaraq,
İldırımlar şaqqıldayır şaraq-şaraq.
Quşlar uçur yuvasına pırıl-pırıl,
Şırıldayır navalçalar şırıl-şırıl
M.Müşfiq (13, 170)
Yuxarıdakı şeirin ahəngdar olmasında dahi
şairimizin sənətkarlıq qüdrəti, incə zövqü, yüksək
bədii keyfiyyətləri ilə yanaşı misal göstərdiyimiz
əsərin dilində müəllif tərəfindən ustalıqla və yerində işlədilən yamsılamaların da danılmaz rolu var.
Obyektiv aləm hadisələrinin təsiri ilə insanda
oyanan görmə və eşitmə təsəvvürlərini ifadə edən
sözlərə yamsılamalar və ya təqlidi sözlər deyilir.
Bu sözlər insanların , heyvanların çıxardığı təbii
səsləri və habelə təbiət hadisələri ilə əlaqədar
eşidilən səsləri və müxtəlif görüntüləri yamsılamaq yolu ilə yaranmışdır. Belə sözləri bildirmək
üçün ümumi dilçilik ədəbiyyatında yamsılamalar
və təqlidi sözlər terminləri ilə yanaşı “mimemlər”, “mimeoqrafik sözlər”, “onomatopoetik sözlər”, “obrazlı sözlər” və s. terminləri də işlənməkdədir (11,307; 14, 487).
Yamsılamalar dilimizin inkişafının ilkin çağlarından tutmuş müasir dövrümüzə qədər işlənməkdədir. Yamsılamalara qədim bədii nümunələrimiz olan şifahi xalq ədəbiyyatında rast gəldiyimiz kimi, yazılı ədəbiyyat nümunələrimizdə, qədim türkdilli abidələrin dilində, o cümlədən M.
Kaşğarinin divanındakı sözlərin arasında da bu
tip sözlərlə qarşılaşırıq: şar şar , kar kur (8,324),
çap çap (8,318), çigir, çigir (8,363)
Yamsılamalar bədii ədəbiyyatda, xüsusən
uşaqlar üçün yazılan əsərlərin dilində ekspressivlik, bədii təsir yaratmaq üçün ən çox istifadə
edilən vasitələrdəndir (11, 312). Təqlidi sözlər söz
oyunu, alliterasiya yaratmaq üçün çox mühüm
mənbələrdəndir. Yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi,
xalq ədəbiyyatı nümunələrində, yazılı ədəbiyyat
nümunələrində belə faktların çoxluğu bunu sübut
edir:
Şap elə bilir şupdadı,
Şup elə bilir şapdadı,
Nə şapdadır, nə şupdadır,
Yazıq şarap-şurupdadır.
Taxçadan düşdü tapp elədi
Gülsənəm oni happ elədi. . (6, 253)
Üslubi vasitələrdən məqsədəuyğun surətdə
istifadə etməklə parlaq dil toxumaları yaradılmış
olur ki, adətən, belə ifadələrə "yerinə düşmüş
söz", "gözəl ifadə", "qüvvətli cümlə" və s. deyilir.
Belə ifadələrin və sözlərin mahiranə qurulması
fonetik vahidlərin məna ilə həmahəng tərtibindən
və tərkibindən asılıdır.Yamsılamalardan da məhz
poeziyada, şeirlərin dilində bu məqsədlə də istifadə olunur. Bu təcrübənin tarixi isə türk poeziyasının tarixi qədər qədimdir. Bunu “Divani-lüğatit-türk”dəki bir bədii nümunə də təsdiq edir:
Buç buç öter semürgük
Boğzı uçun menğlenür. (8, IIc, 290)
Azərbaycan dilli klassik ədəbiyyatın ilk nümunələrində də eyni hadisənin şahidi oluruq:
Mən ölsəm,
sən büti-şəngül sürahi eyləmə qül-qül,
Nə qül-qül, qül-qüli-badə, nə badə,
badeyi-əhmər. (3, 25)
Bu tip faktlara, yəni təqlidi sözlərin şeir dilində işlənməsinə daha çox uşaq ədəbiyyatı nümunələrində rast gəlirik. Bu da təbii haldır. Çünki kiçik
yaşlı uşaqlar dil açarkən, həyatı qavrayarkən bəzi
məfhumları onların səsləri ilə tanımağa başlayırlar. Təsadüfi hal deyil ki, uşaq sözlərinin əhəmiyyətli bir hissəsini təqlid əsasında düzəlmiş sözlər
təşkil edir. Uşaq avtomobil məfhumunu “dü-düd”
və ya “bib-bib” kimi, köpəyi “ham-ham” kimi ifadə edir və tanıyır. Bu da, əsasən, həmin sözlərin
adıçəkilən məfhumları daha təbii bir şəkildə ifadə
etməsindən qaynaqlanır. Hətta bu hadisə ilə əlaqədar dilçilik tarixində dilin mənşəyi ilə bağlı səs
təqlidi nəzəriyyəsi də formalaşmışdı (2, 190).
Uşaqlar üçün ədəbiyyat hər şeydən öncə dildir. Ədəbiyyat uşağın dünyasına zənginlik qatır.
Onun özünü və ətraf mühiti tanımasına, gözəl
danışmasına, kömək edir. Yaşamaq sevinci qazandırır. Qabiliyyətlərinin ortaya çıxmasına zəmin hazırlayır. Düşünmə və şərhetmə qabiliyyətini inkişaf etdirir (17, 103). Buna görə də uşaqlar
üçün yazılmış əsərlər onlarda bədii zövqlə yanaşı
dil qabiliyyətlərini də inkişaf etdirmək məqsədi
güdməlidir. Bu tip əsərlərin dili böyklər üçün
yazılmış əsərlərin dilindən fərqli olmalıdır.
737
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Uşaq əsərlərində bədii dil хüsusi rоl оynayır.
Uşaq əsəri yaratmaq üçün sənətkardan böyük bir
məharət tələb оlunur. Uşaq ədəbiyyatı nümunələri
özünün fоrma yığcamlığı, məzmun aydınlığı, dil
sadəliyi, aхıcılıq, оynaqlıq və ahəngdarlığı baхımından böyüklər üçün yazılan ədəbiyyatdan fərqlənir. Həmçinin, bu ədəbiyyatda оbrazlı ifadələrdən gеn-bоl istifadə еtmək məqbul sayılmır.
Çünki burada uşaq psiхоlоgiyası nəzərə alınmalıdır. Görkəmli rus tənqidçisi V.Q. Bеlinski
(1811-1848) yazırdı ki, adi yazıçıya bir, uşaq
yazıçısına isə iki istеdad lazımdır. Ikinci istеdad
оna оbrazlı ifadələri uşaq psiхоlоgiyasına uyğun
şəkildə sеçmək üçün gərəkdir (16, 11).
Bədii üslub və ya bədii dil obrazlı dildir; bu
üslubda obrazı - surəti daha parlaq, daha canlı
vermək və ya təsvir etmək üçün ən əlverişli sözü
və ya ifadəni tapıb işlətmək tələb olunur. Buna
görə də, yamsılamalardan ifadə və cümlələrin mənaları ilə səslənməsi arasında canlı, təsirli ahəngdarlıq yaratmaq nöqteyi-nəzərindən son dərəcə
əlverişli fonetik-üslubi vasitələr kimi istifadə
olunur.
Gurla, ildırım,
Gurum ha gurum.
Sən çığır, bağır,
Mən şənlik qurum. (4, 86)
Şaqqır-şüqqür qaynadı,
Qılçı göydə oynadı
(5, 498)
Çolpanın parıl-parıl
Yandı solğun gözləri;
Yaşla dolğun gözləri
Oynadı sеvincindən.
Taxılların içindən
Parlayıb işıl-işıl,
Sürünüb xışıl-xışıl,
Qayıtdı gеtdi ilan,
Gör, nələr еtdi ilan (13, 340)
Böyle çıtır çıtır
Çıtırdamazdı ocaklar
Sen olmasan.
Mırıl mırıl
Ninni bilmezdi dudaklar
Sen olmasan. (12,135)
Nümunələrdəki gurum ha gurum, şaqqır-şüqqür,
parıl-parıl, işıl-işıl, xışıl-xışıl, çıtır çıtır, mırıl
mırıl
- yamsılamalardır və bu sözlərin tələffüzü, eşidilməsi təsvir olunan hadisələrdən çıxan səslənmələrin də qulaqlarda canlanmasına səbəb olur ki,
beləliklə də təsvir olunan lövhələrin təbii canlılığı
təmin edilir.
738
Və ya:
Bu bahar havası, bu bahçe:
Havuzda su şırıl şırıldır
Uçurtmam bulutlardan yüce
Zıpzıplarım pırıl pırıldır. (12,137)
Ta, ta, ta,
Mən ovçuyam,
Ay ata,
Ta, ta, ta...
Tüfəngim var,
Ta, ta, ta. (18)
Ötdü kolun dibində
Bildir-bildir
bildirçin,
Qurbağalar ağladı
Gildir-gildir,
bildirçin! (4,185)
Endi baran şır-şırıltı ilə
Tökdü nisyan gur-gurultu ilə (5, 410)
- kimi nümunələrdəki yamsılamalar şeri oxuyarkən, dinləyərkən qulaqda şənlik, nəşə səslərinin
eşidilməsini də təmin edir.
Uşaq düşüncəsi, uşaq baxışı, uşaq maraqları
və s. uşaq şeirinə yansımalıdır. Uşaq danışmağa
başladığı ilk vaxtlarda şeirlərdə istifadə olunan
cümlələrə uyğun bir dildə danışır. Səs xüsusiyyətləri baxımından bir-birinə bənzər sözlərdən
istifadə edir. Belə xüsusiyyətlər yamsılamalarda
da özünü göstərir.
Təbiət gözəlliklərini uşaqlara sevdirmək,
ağaclar, quşlar, heyvanlar haqqında poetik bir dillə söhbət açmaq həm balaca oxucuların dünyagörüşlərinin genişlənməsinə, həm də onların estetik
zövqlərinin inkişafına mühüm köməkdir (15, 6).
Həqiqi aləm də uşağa şeirlə təqdim olunmalıdır.
Uşaqlar şeirə forma olaraq maraq göstərməzlər.
Şeirdə, oyunda, nağılda ətrafındakı varlıqların xüsusiyyətlərini oxumaq istəyərlər. Həmin xüsusiyyətlərdən olan görüntü və səslər də yamsılamalar
vasitəsilə verilə bilər.
Bağça yaşındakı uşaqlarla ibtidai sinif şagirdləri daha çox güldürücü, yumor cəhəti çox olan
şeirlərlə yanaşı təsvir mahiyyətli şeirləri də çox
sevirlər. Məzəli şeirlərdə söz oyunlarına və
yanıltmac xarakterli ifadələrə geniş yer verildiyi
kimi, təsvir xarakterli şeirlərdə də daha çox
quşlar, ağaclar, çiçəklərlə yanaşı ev heyvanları,
təbiət hadisələri ələ alınır. Və həmin hadisələr,
əşyalar və canlı məxluqlar həm də öz səsləri və
görüntüləri ilə birlikdə təsvir olunur.
Bu baxımdan uşaq şeirlərindəki yamsılamaları semantik müxtəlifliyinə görə iki qrupa böl-
Materiallar
mək olar: Səs yamsılamaları və görüntü yamsılamaları.
1. Səs yamsılamaları – Səs yamsılamaları ilə
təbiət hadisələri arasında müstəqim, bilavasitə
əlaqə özünü göstərir (11, 308)
Heyvan səslərini təqlid edən sözlər. Kiçik
yaşlı uşaqlar obrazları heyvan olan əsərləri
xoşlayırlar (10, 21) . Çünki heyvanlar, xüsusilə ev
heyvanları uşaqların kiçik yaşlarından tanıdıqları
varlıqlardır. Bu varlıqları isə, əsasən, onların çıxardığı səslərlə birlikdə ifadə edirlər. Bunun üçün
də heyvanlar haqqındakı uşaq şeirlərində tez-tez
yamsılamalara yer vermək məqsədəmüvafiqdir.
Təbii ki, bu zaman uşaqların yaş xüsusiyyətləri də
nəzərə alınmalıdır. Belə şeirlər daha çox baxça
uşaqları və ibtidai sinif şagirdləri üçün maraqlı
olar.
Gördü kim, bir xoruzi-rənginmu
Eyləyir bir ağacda quqqulu-qu. (5, 236)
Qaldı yer üzündə pişik hökmran.
Kəsdi, siçanlar yolunu bağladı,
“Mo-mo” edib bığlarını yağladı. (5, 265)
Özü raketə mindi,
Oturtdu ağ quzunu.
Quzu baxıb sevindi,
Mələdi yol uzunu.
Mə... mə... mə... (18)
Kazımız hep gezinir,
Her kesle dost geçinir
Şakaya gelmez yalnız
Sonr kızar tıs tıs tıs.... (12, 88)
Bir hissəsini nümunə göstərdiyimiz bu şeir
məşhur "Old MacDonald Had a Farm" mahnısını
xatırladır (Ali Babanın bir çiftliyi var). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, yamsılamalardan uşaqlar
üçün yazılmış mahnılarda da bol-bol ustifadə
olunur. Musiqi müşayətində həmin sozlə daha ritmik və ahəngdar səslənir. Mahnı daha çox yadda
qalır. Məhz "Old MacDonald Had a Farm" mahnısının da populyarlığının səbəblərindən biri
yamsılamalardır.
Ev heyvanları ilə yanaşı çöl heyvanlarının da
səsini təqlid edən sözlərdən məhsuldar bir şəkildə
şeir dilində istifadə olunur və olunmalıdır. Çünki
ev heyvanları ilə daha çox münasibətdə olan
balaca oxucular çöl heyvanları haqqında nisbətən
az məlumata malik olurlar.
Ağac başında qarğa
Qarıldayırkən “qa-qa”,
Gördü tülkünü birdən
Uçub gəldi yerindən (88)
Bir ağızdan şarkı söyler,
Durğun sularda gezeriz,
Vırrak vırrak...
Vırrak vırrak.. (12, 92)
Murov-murov çağırram,
Miyau-miyau bağırram.(6, 426).
Ətcəbala sığırçın
Çığırar: – Çıl-çın! Çıl-çın! (6, 196)
Haf, haf, haf!..
Bax, mən bеlə hürürəm.
Haf, haf, haf!..
Еv-еşiyi güdürəm.(1, 31)
Müasir türk şairlərindən Hasan Latif Sarıyücenin “Kümesteki dostlarımız” əsərində isə uşaqların tanıdığı bütün heyvanlar öz səsləri ilə təsvir
edilir:
Tavuğumuz yem arar,
Gider horoza sorar,
Gaga vurur tak tak tak,
Sonra öter Gıt gldak.
Qarğalar qırhaqır edir qır-qır,
Qırğılar qıyhaqıy edir pır-pır.
Dağda qaqqıldayır qazaq kəklik,
Sonasın axtarıb edir şənlik.(4, 416).
Tüy kabartır hindimiz,
Ona sokulmayın siz,
Bakar hep soğuk soğuk
Sonra öter: Culk culk culk
Ördeyimiz pek şirin,
Ona biraz yem verin
Koşturur sallanarak,
Sonra öter: Vak vak vak!
Söylenir, sızlanır durur, arsız,
Her zaman işte böyle:
Vızzz, vızzz,vızzz... (7, 21)
Göründüyü kimi heyvanlardan daha çox quşların səsi təqlid olunur. Bu da həm ətraf mühitdəki heyvanlardan quşların səsinin daha çox eşidilməsi, daima quş səsləri ilə əhatə olunmamız,
həm də digər heyvanlardan fərqli olaraq quş səslərinin daha asan təqlid olunması ilə bağlıdır.
Bu qrupa sadəcə heyvanların bilavasitə çıxardığı səsləri deyil, onlarla əlaqəli digər fiziki səsləri də daxil etsək, daha dolğun bir nəticə ilə
qarşılaşarıq.Məsələn, ağacdələnin ağacı dələrkən
eşidilən səs, quşların qanadlarının səsi və s.:
Çöllər çəmən oldu, ayılıbdır meşələr,
Ağacdələn taqqa-taq eyləyibdir peşələr.
(5, 471)
739
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Bulunca bir yerde azık
Gagasıyla yapar: tık tık! (12, 87)
Tarap-turup atlılar,
Atları qanadlılar! (1, 72)
Pırr eləyib uçdu göyə,
Quş qanada sağ ol dedi (15,177)
Gündüzlər nə qədər
Quzu var orda,
Xırpaxırp otlayır
Quzular orda. (9, 83).
Təbiət hadisələrini təqlid edən sözlər. Səs
yamsılamalarının bir qrupu da təbiət hadisələrinin
səslərinin təqlid edilməsi ilə yaranan sözlərdir. Bu
tip yamsılamalar daha çox təsvir mahiyyətli şeirlərin dilində olur və təsvir edilən mənzərənin
daha dolğun çatdırılmasına xidmət edir. Bir baxımdan şair sözlə əsl rəsm tablosu ortaya qoyur,
“çəkdiyi” məfhumları onların səsləri ilə birlikdə
təsvir edir və normal rəsm əsərində olmayan daha
canlı bir görüntü əldə edir. Bu da balaca oxucularda təbiətə, ətraf mühitə qarşı kiçik yaşlarından
sevgi və hörmət hissləri formalaşdırır. Bunun da
müasir dövrümüz üçün nə qədər önəmli məsələ
olduğu göz qabağındadır.
Dolar, qıj-qıj qıjıldar
Dünyanı sirab edər
(5, 524).
Endi baran şır-şırıltı ilə
Tökdü nisyan gur-gurultu ilə (6, 410)
Dörd tərəfə neçə gün əsdirdi səxti-sazaq,
Başladı yel dızhadız, etdi qulaq kar, qış.
(6, 616)
Sizindir şırıl-şırıl
Axan büllur bulaqlar!
(4, 153)
Digər fiziki səsləri təqlid edən sözlər. Müxtəlif fiziki səslərin təqlid olunması ilə yaranan
yansımalar da şeir dilinə canlılıq qatır:
Çıtır-çıtır yansın ocaq,
Qoy şənlənsin oğul, uşaq. (9, 128)
Saat çıqhaçıq
Gündüz işləyir,
Gecə işləyir.(15, 232)
Hər saat sənə
dеyir ucadan:
– Dan,dan,dan!..
Bax, bir saat da
Kеçdi həyatdan!..(4, 148)
740
Taq-tuq, taq-tuq...
İşdən bir qorxumuz yox. (18)
Qatar gəlir uzaqdan,
Taq-taq, taq-taq, taq-taq-taq. (18)
2. Görüntü yamsılamaları – görüntü yamsılamaları görmə təsəvvürü ilə bağlı olub zahiri
görünüşün, işıq hadisələrinin (parıltı) yaratdığı
təəssüratı ifadə edir. Görünüş yamsılamaları
görmə duyğuları və onların fərdi qavranılması ilə
bağlı olduğu üçün belə yamsılamalarla təbiət
hadisələri arasında (hadisə, vəziyyət, işıq) bilavasitə deyil, dolayı yolla əlaqə olur (11, 308).Bu
dolayı əlaqə səbəbindən görüntü yamsılamaları
səs yamsılamalarından daha azdır. Təbiətdəki səslərin akustik-maddi cəhəti onları danışıq səsləri
ilə müəyyən səviyyədə yamsılamaq imkanı verir.
Görüntünün isə bu xüsusiyyəti olmadığından belə
yamsılamalara səs təqlidi sözlərə nisbətən az rast
gəlinir.
Dağlar, çəmənlər geyinir al, yaşıl,
Yerlər, göylər parıldar işıl-işıl. (1, 84)
Taşlar pırıl pırıldı ayna gibiydi
Taşlarda yüzümün yarısını
gördüm.(7,179)
Sizin gözleriniz ışın ışın çocuklar.
(12, 146).
Güllərin üstündəki
Şeh də puçur-puçurdu,
Sevincindən quş təki
Dünya sanki uçurdu (15, 230)
Alışdı göydə par-par,
O yupyumru qızıl şar.(4, 184)
Sular akar şırıl şırıl
Güneş doğar pırıl pırıl
Bir kedim var yumuk yumuk (12, 93)
Qurbağalar ağladı
Gildir-gildir, bildirçin (4, 185)
Nümunələrdəki gildir-gildir, pırıl pırıl, ışın
ışın, puçur-puçur, par-par, şırıl şırıl, işıl-işıl və s.
sözlər görüntünün yamsılanması hesab olunur.
Göründüyü kimi, bu sözlər əşya və hərəkətin xarici görünüşü haqqında obrazlı təsəvvür yaradan
sözlərdir. Məsələn, “Alışdı göydə par-par, O yupyumru qızıl şar” beytini oxuyarkən, sanki, adamın
gözü qamaşır. Bundan təbii və canlı nə ola bilər?!
Bəzi təqlidi sözlərin səs tərkibi tam sabitləşməmiş, bu sözlər bir sıra variantlarda təzahür
edir. Eyni yamsılama müxtəlif hadisələri bildirdiyi kimi, bəzən eyni hadisə də müxtəlif fonetik
variantlı yamsılamalarla ifadə oluna bilər. Buna
Materiallar
ya həmin səslərin müxtəlifliyi, ya da onların
qavrayan adamların müxtəlif cür qavraması səbəb
ola bilər.Aşağıdakı nümunələrdə xoruz səsinin
müxtəlif sözlərlə yamsılanmasını görürük.
Ququriqu, ququriqu,
Qalxın artıq, yetər uyğu. (6, 85)
Horozumuz Alibik,
Şöyle bakar dik dik
Nasıl kümeste sürü,
Sonra öter Ürü üüü! (12, 88)
Çağırdı: quq-qulu-qu!..
Gəlmədi Tovuzquşu. (4, 249)
Hər hansı bir dilin fonetik sistemi də eyni bir
hadisənin yamsılanmasında müxtəliflik yarada
bilər. Buna görədir ki, qurbağanın çıxardığı səs
Azərbaycan dili üçün “qur-qur”, rus dili üçün
“kva-kva” kimi səciyyələnir. Hətta bu fərq qohum
dillər arasında da müşahidə edilməkdədir. Məsələn, Türkiyə türkcəsində eyni səs hadisəsi “vırrakvırrak” kimi ifadə olunur. Demək, yamsılamalar
linqvistik ənənəyə bağlı olaraq yaranır. Başqa bir
tərəfdən yanaşsaq, heyvan və quş səsləri, o cümlədən təbii hadisələrin səsləri insanın danışıq səslərindən daha mürəkkəb təbiətə malikdir və bu
müxtəlif və qarışıq səslərin eynisini dil vasitəsi ilə
ifadə etmək mümkün deyil. Eyni akustik hadisənin müxtəlif cür imitasiyasının da səbəblərindən
biri budur.
Yamsılamalar da leksikanın ümumi qanunlarına müvafiq olaraq tarixən dəyişir, arxaikləşir,
habelə bir sıra yeni vahidlər meydana gəlir. Bu
baxımdan yamsılamalar digər köməkçi nitq
hissələrindən fərqlənir. Belə ki, yamsılamalardan
əhəmiyyətli sayda isimlər və fellər əmələ gəlmişdir və bu proses davam etməkdədir.
Bəzən yamsılamalar intensivlik ifadə edərək,
eyni kökdən düzəldilmiş fellə birlikdə işlənir:
Dolar, qıj-qıj qıjıldar
Dünyanı sirab edər (5,524)
Burada səs təqlidi söz eyni köklü feldən əvvəl
gələrək ifadə olunan məfhumun daha canlı təsvir
olunmasına şərait yaradır. Bəzən fel səs təqlidi
sözdən öncə gələrək eyni hadisənin yaranmasına
xidmət edir: Mеşələrdə ağacdələn taqqıldadır:
taq-taq!.. (1, 427). Uşaqlar üçün yazılmış şeirlərin dilinə nəzər saldıqda bu hadisənin başqa tiplərinə də rasr gəlirik: Gurla, ildırım, Gurum ha
gurum.(18)-burada fellə yamsılama arsına başqa
nitq hissəsi daxil olmuşdur. Oxşar fonetik vasitələrdən assonans və alliterasiya yaratmaq üçün də
bədii əsərlərdə tez-tez istifadə olunur:
Qarğalar qırhaqır edir qır-qır,
Qırğılar qıyhaqıy edir pır-pır. (6,416)
– nümunəsində “q”, “ğ” və “ı”səslərinin müvafiq
düzülüşü şeiri daha da oxunaqlı edir. Bu, balaca
oxucalara axıcı və bir az da məzəli görünə bilər
ki, bunlar da uşaq şeirlərinin əsas üslubi xüsusiyyətlərindəndir..
Yamsılamalar bədii ədəbiyyatın dili üçün xarakterik vasitələrdəndir. Yazıçılar yamsılamalardan təsvir olunan səhnənin psixoakustik fonunun
gücləndirilməsi, qəhrəmanın vəziyyətini, duyğularını təsvir etmək , canlı bədii lövhələr yaratmaq
üçün istifadə edirlər. Artıq sirr deyil ki, yamsılamalar yeni dil açan uşaqların ifadə etdikləri ilk
söz qruplarından biridir. Buna görə də kiçik yaşlı
oxucular üçün yazılan əsərlərin, əsasən də şeirlərin dilində belə sözlərdən istifadə məqsədəuyğundur. Uşaq ədəbiyyatı və folkloru həm də
“uşaq dili”nin əlamətlərini özündə əks etdirməlidir. Bundan başqa, şeirdəki vəzn uşaqların axtardıqları ahəng duyğusunu təmin etməlidir. Dəyişik
söz oyunları, daxili və xarici qafiyə, səs təkrarları
onların ritm duyğularını təmin edən vasitələrdəndir.Yamsılamalar da, əsasən, belə ritmik səs
təkrarlarından, eyni fonetik bütövlərin təkrarlarından ibarətdir. Uşaqların ilk kitablarında yer alan
belə sözlər onların dil qabiliyyətlərini inkişafı etdirəcək, şəxsiyyətlərinin formalaşmasına kömək
edəcək və oxumağa təşviq edəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Abdulla Şaiq. Seçilmiş əsərləri üç cilddə. III cild. Bakı,
"Avrasiya press", 2005
Adil Babayev. Dilçiliyə giriş. Bakı, “Maarif”, 1992.
Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələr. II cild.
Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası üç cilddə. II
cild. Bakı, "Öndər nəşriyyat", 2005,
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı müntəxabatı I (XIX-XX
əsrlər)Bakı, “Nasir” nəşriyyatı, 2001, 536 s.
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı müntəxabatı II (XIX-XX
əsrlər)Bakı, “Nasir” nəşriyyatı, 2002, 636 s.
Çocuklar için şiirler Yeni Binyıl
Divanü Lugat-it-türk tercümesi. Çeviren Besim Atalay.
3.baskı . Türk Tarih Kurumu Basımevi – Ankara, 1992
İ.Tapdıq, O.Hüseynli. Sinifdən xaric oxu 1-4.Turan,
Bakı, 2003.
İbrahim Kıbrıs Çocuk edebiyatı Ankara, 2006
M.Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1983.
Masal Çocuk (Çocuk şiirleri antolojisi) Hazırlayan
Mustafa Ruhi Şirin Kandil yayınları Ankara-1984
Mikayıl Müşfiq.Seçilmiş əsərləri Bakı, "Şərq-Qərb",
2004
Müasir Azərbaycan dili. II cild. Bakı, 1980.
Rafiq Yusifoğlu Uşaq ədəbiyyatı.Bakı,
Şirvannəşr,2006. 268s.
Z.Xəlil, F.Əsgərli. Uşaq ədəbiyyatı. ADPU, Bakı, 2007.
99 soruda Çocuk edebiyatı. Hazırlayan: M.Şirin. Çocuk
Vakfı Yayınları, İstanbul, 2000
http://childbook.aznet.org/childbook/
741
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 742
TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):
BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ
- II K Ì T A B -
UŞAQ VƏ KLASSİK
ƏDƏBİYYAT
NÂBÎ’NİN HAYRİYYE’SİNDE OĞLU EBU’L-HAYR MEHMET
ÇELEBİ’YE ÖĞÜTLERİ
Dr. Hikmet ATİK
Harran Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi,
Türk İslam Edebiyatı Anabilim Dalı,
Şanlıurfa, TÜRKİYE;
[email protected]
ABSTRACT
Nabi, who is considered to be the pioneer of sophistic poetry in Diwan Literature, was born in 1642 in Urfa, Turkey. He
produced many works, primarily his Diwan. One of his works is called Khayriyya, which was dedicated to his 7 year old son and
contains mathnawi style didactic poetry. This book is also important as far as the education of children is concerned.
The advices given to his son by Nabi in Khayriyya can be classified under the headings of faith, worship, ethics and
knowledge. He gives vital advices to his son on be half all children. His main concern in the book is to build up a role model. He
emphasizes that this role model must believe in God, be a meticulous and keen worshipper, honest and decent in his social
dealings, a charitable, humble person, a good neighbour and someone who is not after high titles or positions.
Additionally, this role model should not perform improper jokes or humours, not deal with hearsay or gossip but be a good
orator. As to knowledge, he ought to study religous sciences and medicine, stay away from philosophy, not to spend his time
idlely and not to deal with fortunetelling or horoscopy.
Giriş
Asıl adı Yusuf olan ve klasik Osmanlı edebiyatının hikemi tarzda şiirler yazan önemli şairlerinden Nâbî, 1642 yılında Urfa’da doğmuştur.1
İlimle tanınmış kültürlü bir aileden gelen Nâbî’nin öğrenimini Urfa’da yaptığı bilinmekteyse de
hangi medresede okuduğu ve kimlerden ders gördüğü tespit edilebilmiş değildir. Aynı şekilde şairin ilk gençlik yıllarını nasıl geçirdiği hakkında da
bir bilgi mevcut değildir. Bu konuda sadece bazı
rivayetler vardır. Bu rivayetlere göre Nâbî Yakup
Halife adında bir Kâdirî Şeyhine bağlanmıştır.2
Nâbî, Urfa’nın ilim, sanat ve edebiyatta istediği başarıyı elde edemeyeceği bir yer olmasından
dolayı kendini daha da geliştirmek amacıyla İstanbul’a gider. 3 Burada da bir vesileyle Musahip
Mustafa Paşa’yla tanışarak onun katibi olur. Şair
böylece İstanbul’da kendine bir himayeci bulmuş
olur.
Başta Divan’ı olmak üzere bir çok eseri bulunmaktadır. 4 Bu eserlerinden 7 yaşındaki oğlu
Ebu’l-Hayr Mehmet Çelebi’ye yazmış olduğu ve
1
2
3
4
Nâbî’nin hayatı hakkında daha geniş bilgi için bkz,
Abdulkadir Karahan, Nâbî, Kültür ve Turizm Bak. Yay.,
Ankara 1987; Meserret Diriöz, Nâbî Divânı, Fev Yay.,
İstanbul 1994; Ali Fuat Bilkan, Nâbî Dîvânı, MEB Yay.,
Ankara 1997; Mine Mengi, Dîvân Şiirinde Hikemî Tarzın
Büyük Temsilcisi Nâbî, Ankara 1987; Mahmut Kaplan,
Hayriye-i Nâbî (İnceleme-Metin) AKM Yay., Ankara
1995, s. 26-30
Bedri Alpay, Şanlıurfa Şairleri, Şanlıurfa 1986, II/146.
Abdulkadir Karahan, age, s. 6.
Nâbî’nin eserleri hakkında bkz., Abdulkadir Karahan,
age; Meserret Diriöz, age; Ali Fuat Bilkan, age; Mine
Mengi, age; Mahmut Kaplan, age.
Hayriye adını verdiği, mesnevi tarzındaki nasihatnamesi çocuk eğitimi açısından önemli bir yere
sahiptir.
Nâbî eserinin başında, “Sen alim bir babanın
oğlusun. Sende kötü huylardan eser yoktur. Bende olan bütün özellikler, güzellikler sende de vardır. Sende utanma ve görgü yaratılıştan vardır.
Babanın nefesi evlat üzerinde etkilidir. Sana, kulağına küpe olsun diye gönül madeninden çıkardığım incileri nazım ipliğine dizdim.” (93-98) diyerek eserin kaleme alınış gayesini anlatmaktadır.
Nasihat-nâme tarzında yazılmasından da anlaşılacağı üzere eser, oğul Ebu’l-Hayr Mehmet
Çelebi vesilesiyle bütün çocukların kulağına küpe
olacak tavsiye ve ikazlardan oluşmaktadır. Aruzun
Fe ilâ tün / Fe i lâ tün / Fe i, kalıbıyla yazılan
ve 1660 beyit olan eser toplam 35 bölümden
müteşekkildir.5
5
Bu bölümler; ilk üç bölüm giriş, yazar hakkında ve eserin
yazılış gayesiyle ilgilidir. Diğerleri, Matlab-ı Mâ-hasal-i
Fasl-ı Salât, Der Beyân-ı Şeref-i Farz-ı Sıyâm, Maksad-ı
Hacc u Tavâf-ı Arafât Matlab-ı Fazl-ı Zekât u Sadakât,
Matlab-ı Dâniş-i Enva-ı Ulûm, Matlab-ı Ma’rifet-i
Rabbânî, Der Beyân-ı İstanbul, Matlab-ı Lâzıme-i Hüsn ü
Cemâl, Matlab-ı Kaide-i İstiğna, Der Beyan-ı Zarar-ı Hezl
ü Mizah, Der Beyan-ı Şeref-i Lütf ü Kerem, Der Beyan-ı
Şeref-i Hulk-i Hasen, Nehy-i Etvâr-ı Nifak u Tezvir,
Nehy-i Âlûdegi-i Reml ü Nücûm, Nehy-i Âlâyiş-i Câm-ı
İşret, Nehy-i Âlâyiş-i Zîb-i Sûret, Nehy-i A’yânî vü
Zulm-i Fukarâ, Nehy-i Âlûdegi-i Kizb ü Hilâf, Der
Beyân-ı Ferah-ı Fasl-ı Bahâr, Matlab-ı Hüsn-i Kelâm-ı
Mevzûn, Der Beyân-ı Şerf-i Sabr u Şekîb, Matlab-ı
Mezra’-ı Kişt ü Hirmen, Matlab-ı Dağdağa-i Paşayî,,
Matlab-ı Nehy-i Kazâ vü Kısmet,Nehy-i Bâziçe-i Nerd ü
Satranc, Matlab-ı Hâcegi-i Dîvânî,, Nehy-i Âmiziş-i
744 Materiallar
Vakti geldikde hemân eyle vudû
Mâ-sivâdan dehen ü destini yu
Hayriyye’de Nâbî’nin oğlu Ebu’l-Hayr Mehmet Çelebi’ye yapmış olduğu öğütleri; iman, ibadet, ahlak ve ilim başlıkları altında ele almak
mümkün olacaktır.
Geydür endâmına pîrahen-i nûr
Olasın lâyık-ı dîvân-ı huzûr
1- İmânla İlgili Öğütler
1.1. Kelime-i Şehâdet
Kelime-i şehadet İslam dininin ilk şartıdır. Ey
oğul sen hemen kelime-i şehadet getir ki Allah’ı
tasdik edip O’nun Rab’liğine şahit olanlardan ol.
Böylece şahitlik ettiğin şey var mıydı yok muydu
diye bir şüphe kalmasın. Yani sen Allah’ın varlığı
ve Hz. Muhammet’in peygamberliğine şahitlik et.
Çünkü bu şehadetle dine girilir ve bu şehadet bir
şifa terkibi gibidir. Bununla iman konusunda ölü
gibi olan cahiller dirilirler.
İt şehâdet olasın ehl-i şühûd
Tâ ki meşhûdun ola bûd u nâ-bûd
Mü’minin oldu çü mi’râcı namaz
Dîdeni eyle bu mi’râc ile bâz
Sen kıyâs itme namazı teklîf
Cânib-i Hak’dan odur bir teşrîf (134-137)
2.2. Oruç
Nâbî, aynı şekilde oğluna oruç konusunda da
nasihatler de bulunuyor. Eğer bir hastalığı yoksa
kişinin ramazan orucunu mutlaka tutması gerektiğini çünkü, orucun mükafatını bizzat Allah’ın
vereceğini, bir rahmet sofrası ve oruçluya nurdan
bir elbise gibi olduğunu ve de oruca asla riya karışamayacağını belirtir.
Bî-maraz tâ ola cismünde tüvân
Eyleme fevt-i sıyâm-ı ramazân
Eyle pür şehd-i şehâdet dehenün
Olsun ikrâr-ı me’âlî sühanun (123-124) 6
Savmdur kullarına lutf u Hüdâ
Savma bi’z-zat ider Allah cezâ
Bu şehâdetdür o terkîb-i şifâ
Ki ider mürde-i cehl-i ihyâ (132)
1.2. İslam’ın Şartları
Nâbî, kişinin dini görevlerini hakkıyla yapmasının her şeyden önce geldiğini ve İslam’ın şartlarıyla çizilmiş olan yaşam biçiminin bir kaleye
benzediği ve bu kale için de olanların rahat, dışındakilerin ise afetlere maruz kalacağını ifade eder.
Savm bir mâide-i rahmetdir
Nurdan sâime bir hil’atdir
Savmdur kâbil-i ketm-i ihfâ
Dahle fursat bulamaz savma riyâ (160-163)
Oruçlunun nefesinin kokusu Allah katında
misk kokusundan daha makbuldür.
Nefes-i sâ’im içün didi Resûl
Müşkden pîş-i Hüdâ’da makbûl (165)7
‘Âlemin meşgalesinden akdem
Budur insana ehemm ü elzem
İdüp encâm-ı umûrın tedbîr
Eyleye hâne-i dînin ta’mîr
İtdi endâze-i hikmetle kıyâm
Penc erkân-ı binâ-yı İslâm
Bu binâ içre olan rahatdur
Taşrası pâ-zede-i âfetdür (108-110)
2- İbadetle İlgili Öğütler
2.1. Namaz
Nâbî, ibadetler konusunda da oğluna önemli
nasihatler de bulunmaktadır. Vakti gelince hemen
namaz için abdest almasını ve ağız ve ellerin masivadan arınması gerektiğini söylüyor. Abdestin
adeta nurdan bir gömlek gibi olduğunu böylece
kişinin Rabb’in huzuruna çıkmaya daha layık bir
hale geldiğini ifade ediyor. Ayrıca namazın, müminlerin bir miracı, dinin direği ve ondaki secdenin bir yeryüzü saltanatı olduğunu söyler.
6
Kayd-ı İksîr, Der Beyân-ı Zarar-ı Nakl-i Kelâm, Mebhas-ı
Lâzıme-i Hikmet ü Tıb, Matlab-ı Lâzıme-i Hayr Du’â.
Bu çalışmamızda Hayriyye’nin Prof. Dr. Mahmut Kaplan
tarafından yayınlanan nüshasını esas aldık. Burada verdiğimiz numaralar bu eserin beyit numaralarıdır.
2.3. Hacc
Yine şair, hac konusunda da oğluna nasihatler
vermeye devam etmektedir. Onun mutlaka hacca
gitmesini ister. Çünkü hacca gidenlerin bütün
günahları affolacaktır. (H 206) Kabe’ye hacc ziyareti etmenin dışındaki seyahatlerin boş olduğunu ve onun kadri ve kıymeti çok büyük bir ev olduğunu zikreder. Çünkü Kâbe alemin merkezidir
ve Allah’ın evidir.
Kâbe’den gayri yere itme sefer
Sefer-i bî-hûdedir nâr-ı sakar
Kâbe beytü’ş-şeref-i a’zamdır
Nokta-i daire-i ‘âlemdir (175-176)
Kâbe meleklerin ve insanların secde ettikleri
yerdir.
Kâbe’dir secde-geh-i ins ü melek
Kâbe’dir ham-zede-i tâk-ı felek (181)
2.4. Zekat ve Sadaka
Nâbî’nin oğluna tavsiye ederek üzerinde durduğu diğer bir ibadet de zekat ve sadaka vermenin
7
Buharî, Savm 9; Müslim, Sıyam 163.
745
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi faziletidir. “Zekat ve sadakaya daha fazla yer ayırmasının sebebi bu ibadetin toplumsal boyutudur.
Toplumda zenginlerle fakirler arasında dengeyi
sağlayan zekattır. Fakirlikle zenginliğin yaratıcısı
olan Allah, bu ibadet vasıtasıyla insanlar arasında
bir yardımlaşma ve dayanışma dengesi kurmuştur.”8
Eyleyen fakr u gınâyı temkîn
Anı itmiş fukarâya ta’yîn (221)
Çünkü zekat vermek bir malın temizlenmesi
demek9 o yüzden Nâbî oğlundan zekatını mutlaka
vermesi gerektiğini, verilmemiş bir zekatın üzerinde borç olacağını eğer verirse de bunun hayır
ve berekete vesile olacağını vurgular.
Zimmetinde koma bir habbe zekât
Ver k’ola mâye-i hayr ü berekât (212)
Yine Allah mü’minlere sadaka vermeleri için
sâ’ili (dilenciyi) bir hediye olarak vermiştir. Nâbî
oğluna fakirlere yardım etmesini istemekte ve
fakir fukarayı yedirip içirmenin bir cami yapmak
hatta hacca gidip Kâbe’yi tavaf etmekten daha
önemli olduğunu vurgulamaktadır.
Mü’mine oldı hediyye sâ’il
Sanadur nef-i tasadduk anı bil (233)
Bezl kıl malını muhtâclara
Ni’met-i Hakk’ı yedür açlara (236)
Bu tipin temel niteliği, inanmış bir müslüman
olmasıdır. İslamın temel emirlerini yerine getiren,
şekilcilikten uzak, ibadetlerin ruhunu kavrayanbu
tipin en önemli özelliklerinden biri de ilme büyük
bir ilgi duymasıdır. Bilhassa naklî ilimleri, irfânı
özleyen, arayan bu tip, aklî ilimlerden de uzak
kalamaz. Nâbî sorulduğu zaman “bilmiyorum”
demenin hoş bir şey olmadığını bu tipe hatırlatır.
Bu yüzden şairin, bu tipten sorulduğu zaman “bilmiyorum” demeyecek kadar her ilimden bir şeyler öğrenmesini istediğini görüyoruz.”10
3.1. Sosyal İlişkiler
Nâbî, Ebu’l-Hayr Çelebi’den ahlaken iyi ve
dürüst olmanın yanında sosyal ilişkilerinde de
mükemmel olmasını ister. Ondan alçak gönüllü
olmasını ve uyumlu bir insan olmasını ister.
Meskenet hasletin eyle i’dâd
Ol mülâyim-tâb u dervîş nihâd
Ol ganî-tâb’u tevâzû-pîşe
Sal gülistân-ı felaha rîşe (559-560)
Güler yüzlü olmak merhametli olmanın ifadesi iken asık suratlı olmak ise bir nefret ifadesidir. Nâbî oğlundan böyle olmayarak etrafındakilere merhametli biri olmasını istemektedir.
Virür ‘âyine-i kalbe işrâk
Vüs’at-i meşreb u tîb ahlak
İtmeden yig nice câmi’ ta’mîr
Ki elünden ola gürsine sîr
İtmeden Kâ’be’ye her rûz şitâb
Hayrdur virsen eger teşneye âb (239-240)
Nâbî ayrıca oğlundan misafirlere de bol bol
ikramda bulunmasını ama bu hususta asla gösteriş
ve israfa kaçınmamasını istemektedir.(256; 267268)
3- Ahlakla İlgili Öğütler
Nâbî oğluna ahlakî olarak da mükemmel olması için önemli nasihatler de bulunmaktadır. Bu
hususta yapması ve yapmaarak uzak durması gereken şeyleri de başlıklar halinde sıralamaktadır.
“Hayriyye’de oğluna çeşitli öğütler verirken Nâbî’nin adım adım bir örnek insan portresi çizdiği
görülmektedir. Bu portrenin temel çizgileri İslam
dininin ilkelerinden alınmakla birlikte, yaşadığı
çağdan izler taşıdığı da gözden kaçmamaktadır.
Bu insan tipinin özellikleri nelerdir; bunun sosyal
ve psikolojik nitelikleri nasıl yapılanma içindedir,
gibi soruların cevabı Hayriyye’de zaman zaman
açık seçik, bazen de ince imâlarla, zarif nüktelerle
ifade edilmiştir.
8
9
Mahmut Kaplan, age, s. 68.
Kur’an-ı Kerim, Tevbe 109.
746
Hande-rûluk eser-i rahmetdür
Türş-rûluk sebeb-i nefretdür (563-564)
Güzel ahlaklı olmanın yanında başkalarının
yapmış olduğu övgüler karşısında da dikkatli olmalı ve bunlara kendini kaptırıp şımarmamalıdır.
Kimsenin mehdine mağrûr olma
Kesr-i nefs eylemeden dûr olma (608)
Kimsenin evine ya da ziyafet sofrasına -saygı
duyulan biri olsa bile- davetsiz olarak gitme, icabet ederek gittiğn kimseler de salih insanlar olsun
ve davetlere de mutlaka icabet etmelisin.
Varma gayrın evine bî-da’vet
Ola ammâ o da ehl-i hürmet
Vardığın meclis ola ehl-i reşâd
Olmaya encümen-i fısk u fesâd
Da’vete gerçi icâbet lâzım
Olmaya fıskı velî mültezim (612-614)
3.2. Ahlaklı ve Dürüst Olmak
Nâbî oğlundan dürüst olmasını ve hiçbir zaman işlerinde hileye başvurmamasını ister. Çünkü
bunlar murdar şeylerdir, bununla uğraşan insanların elinde sadece boş ve karışık şeyler kalır.
10
Mahmut Kaplan, age, s. 70-71.
Materiallar
Hîleye virme derûnunda sebîl
Ebleh ol sâde dil ol olma bahîl
İtme zinhâr sakın nakl-i kelâm
Olma pâzeng-i kelâm-ı nemâm (1498)
Mekr ü hîle katı murdar işdür
Ehlinün mâ-hasalı teşvîşdir (641-642)
Olma râfi’ ‘âlem-i vesvâsı
Birbirine düşürme nâsı (1500)
3.3. Konuşma
Nâbî oğlundan konuşmasının da çok iyi olmasını ister. Konuşurken tekrarlardan kaçınmalı,
karşısındakini bıktırmadan tane tane ve kısa konuşmalı. Gerekmedikçe konuşmamalı konuşunca
da bir mücevher kadar değerli olacak kelamlar
etmeli. İnsanlara asla öfke ile hitap etmemeli ve
kusurlarını yüzlerine vurmamalı.
Suhanı gayret-i dürr ü güher it
Mümkün oldugı kadar muhtasar it (617)
Söyledükde sözi itme tekrâr
Ya meger zikr ola ya istiğfâr (623)
3.6. Şaka ve Mizah
Nâbî, şaka ve mizah konusunda da oğlunun
dikkatini çekerek nasıl şakalar yapılması gerektiğini ve bunun ölçüsünün ne olduğunu açıklar.
Sözler başkalarını incitmemeli, dostlar kırıcı olabilecek latifelerle feda edilmemeli, bir oka benzeyen söz sevdiğimiz kişileri üzebilir, dolayısıyla
buna dikkat edilmeli.
Eyleme hezl ü müzâhı pîşe
Düşürür dostların teşvîşe
Dostu itme latifeyle fidâ
Hakk-ı nân ü nemek itme hebâ (518-519)
Kimseye virme huşûnetle cevâb
Lutf ile izzet ile eyle hitâb
Kimsenün aybını urma yüzüne
Gûşunı bâb-ı kabûl it sözine (626-627)
3.4. Komşu ve Komşuluk
Şairimiz oğlumdan komşu hakkında da hassas olmasını ve hiç kimseyi incitmemesini ister.
Allah’ın kendine verdiği nimetlerden başkalarını
da faydalandırmasını tavsiye ederek “Komşusu
açken tok yatan bizden değildir.11“ hadisine telmihte bulunur.
İmtizâc eyle gözet hakk-ı civârı
Çekmesün kimse yüzünden azar
Yalınuz lokmaya bâz itme dehen
Hissedâr it yidügün ni’metden (538-539)
Ayrıca Nâbî oğlundan hiç kimseye kızmamasını, kin tutmamasını ve herkesle güzel geçinmesini oğlundan ister.
Gadab u hiddet ü kin gösterme
Kimseye çîn-i cebîn gösterme
Hüsn-i hâl ile geçin herkes ile
Hoş-dil ol herkes ü her nâ-kes ile (542-543)
3.5. Gıybet ve Dedikodu
Dinimizce de yasaklanan gıybet ve dedi kodu
da yine Nâbî tarafından Ebu’l-Hayr’a nasihatler
içerisinde yerini almaktadır. Çünkü dedikodu ve
insanlar arasında söz getirip götürme insanları bir
birine düşüren ve toplumun temel değerlerini sarsan bir hadisedir. Bu yüzden bundan mutlaka
kaçınılmalıdır.
11
Müslim, Sahih-i Müslim, Beyrut 1413/ 1992, Îmân 74,
1/68; Buhârî, Edebü’l-Müfred, Thk. Muhammed Fuad
Abdulbâkî, Beyrut 1989, s. 52; Musannef-i İbn Ebi Şeybe,
Musannef, İmân ve'r-Rü'yâ, 6.
Hiç latîfe dime ol söz okuna
Ki ucı hatır-ı yâre dokına (522)
3.7. Makam ve Mevki
Şair oğluna makam ve mevki sahibi olma konusunda da tavsiyelerde bulunur. Ondan hiçbir
makama hırslı bir şekilde talip olmamasını, eğer
insanlar tarafından çok yüksek kabul edilen bir
makam ve mevkiye gelirse de asla gurura kapılamayarak Allah’ın bir kulu olduğunu asla unutmamasını ister. Başkalarına bir makam için eğilmektense hiç memuriyeti düşünmemeyi tavsiye
eder.
Tutalum arşa irişmiş câhun
Yine ednâ kulusun Allâh’ın (578)
Ne kadar câhun olursa ‘âlî
Dâmenün bûseden olsun hâlî
Sana lazım yire yüzler sürmek
Kula düşmez el etek öpmek (580-581)
Nâbî ahlakî konular içinde oğlundan ayrıca,
içki meclisi, satranç ve tavla gibi oyunlardan uzak
durmasını, ancak ilimle uğraşmaktan yorulduğu
zamanlarda bu oyunları oynamasını (1287-1347),
içki ve işret meclislerinden uzak durmasını ister
(663-692).
Nâbî eserinde sadece oğlunu değil onun şahsında bütün gençleri ve çocukları muhatap alarak
onların dürüst, ahlaklı, saygılı olmalarını ve hayır
işleri gibi toplum tarafından kabul gören bütün
ahlakî değerlerle mücehhez olmalarını istemektedir. Bu ifade ve tavsiyelerle onun ahlaken model
olarak kabul edilebilecek bir insan tipi ortaya
koymaya çalıştığı görülmektedir.12
12
Mahmut Kaplan, age., s. 70-71.
747
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 4- İlim ve Bilgi İle İlgili Öğütler
Nâbî Hayriyye’de,
Sa’y kıl ilm-i şerîfe şeb ü rûz
Kalma hayvan-sıfat ol ilm-i amûz (285)
Beytiyle ilim öğrenmenin önemini vurgulamaktadır. Zaten kendisi de gerek aldığı dinî ilimler gerekse de tasavvufî ilimlerle bunu ortaya koymuştur. Dolayısıyla “İlim öğrenmek bütün Müslümanlara farzdır” 13 ve “Beşikten mezara kadar
ilim ediniz” 14 hadisleri ışığında oğlunu ilim öğrenmeye teşvik ederek .
Taleb-i ilme çalış ol a’lem
Farzdur didi Resûl-i Ekrem
Dahi emr eyledi ol sâhib-i ‘ilm
Mehdden lahde dek ol tâlib-i ‘ilm (290-291)
Nâbî, oğluna, bütün ilimleri -özellikle dini
ilimleri- öğrenmesini (301), ama kullanmamasını,
cahil kalmamasını(305) ancak felsefeden uzak
durmasını (311) tavsiye etmiştir.
4.1. Remil ve İlm-i Nücûm
İslam’a göre gaybı ancak Allah bilebileceğinden dolayı fal ve yıldızlara bakarak gelecek
hakkında hüküm ve haber vermeye çalışmak boş
işler olacağından bu hususta kullanılan “İlm-i
reml ve nücûm” u öğrenmek ve istemek de Nâbî
tarafından oğluna yasaklamıştır (663-692).
Olma kur’a-fiken-i reml ü nücûm
Ki ider ehlini bi’l-hassâ şûm (653)
Çünki takdîr iledür cümle ‘umûr
Âtıye fikrin unut eyle huzûr (655)
Remlün ahkâmını girçek sanma
Gaybı Allâh bilür aldanma (657)
4.2. Kimya İlmi
Nâbî’nin oğlundan uzak durmasını istediği
ilim günümüdeki modern kimya değil ilm-i simyâdır. “Simya (alşimi), hem doğanın ilkel yollarla
araştırılmasına hem de erken dönem bir ruhani
felsefe disiplinine işaret eden bir terimdir.”15 Bu
ilimle bakırdan altın elde edildiğine inanılıyordu.
Nâbî oğluna, eşyanın tabiatının değişmesi mümkün olmayacağını ifade ederek böyle bir ilmin
Zümrüdü ‘Anka gibi hayali bir şey olduğunu vurgulayarak, bu ilimden uzak durmasını ister.
13
14
15
Aclûnî, Keşfü'l-Hafâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut
1977, II/43.
Ana Hadis kaynaklarda böyle bir rivayete rastlamak
mümkün değildir.Belki ikinci el diyebileceğimiz sonradan
yazılan hadis kaynaklarında bulunabilir. Ancak bu ifade
her ne kadar hadis olmasa bile Îslami anlayışta bir değeri
vardır
http://tr.wikipedia.org/wiki/Simya.
748
Kimyâ-sâzlığa itme şegaf
Eyleme malını bî-hûde telef (1402)
Kimyâ kârını san’at sanma
Mübtelânın sözüne aldanma
İsmi var cismi velî nâ-peydâ
Kimyâ ile cihanda ‘Ankâ (1405-1406)
4.3. Tıb İlmi
Şairin oğlundan mutlaka öğrenmesi gereken
ilimler arasında tıp ilmini de zikreder. Hatta tıp
ilminin din ilimlerinden de mühim bir ilim olduğunu vurgular ve ondan bu iki ilmi öğrenmesini
ister.
Mü’mine farzdır eyâ ruh-ı rvân
İlm-i ebdân ile ilm-i edyân (1548)
Hayriyye’deki şu beyitler Nâbî’nin tıp ilmine
verdiği önemi çok iyi anlatmaktadır.
Tıbdır akvâ-yı mühimmât-ı fünûn
Anı münkir değil illâ mecnûn (1549)
Kangı mahrûse ki yok anda hakîm
Yok cevaz olmağa ol yirde mukîm
Kangı mamûrede kim olmaya tıb
Telef-i nefsi olur müstevcib (1550-1551)
Nâbî, hekimlerinde mesleklerinde çok iyi olmaları gerektiğini ve ancak bu şekilde iyi bir
hekim olunabileceğini vurgular. Tecrübeli ve hazık olmaya bir hekimin elinde bedenin adeta bir
deneme tahtası olacağını dolayısıyla da oğlunun
bunlarda da kaçınmasını ister.
Dinür ammâ o tabîbe hâzık
Ki ola ismi hakîme lâyık (1553)
İktiza etmeyicek yorma tenün
Tahta-i tecribe itme bedenün (1588)
Ayrıca oğlundan sağlıkla ilgili hadisleri bilmesini ve bunlara göre davranmasını istemektedir. Tıbb-ı Nebevî hem hastalıklara karşı bir
tedbir hem de bir tedavi yöntemidir.
Rence kâfî sana tıbb-ı nebevî
Tıbb-ı şâfî hikem-i Mustafavî (1591)
Nâbî, ayrıca bir tabibin İslâmî ilimleri de
mutlaka bilmesi gerektiğini çünkü bunların da
mutlaka kullanılması gereken bir zamanın olabileceğini söyler.
5. Sonuç
Nâbî, Hayriyye’sinde oğlu Ebu’l-Hayr Mehmet Çelebi’nin şahsında bütün çocuklara önemli
nasihatler de bulunmaktadır. O adeta eserinde
örnek kişi oluşturma gayesi gütmektedir. Bu kişi,
mutlaka çok imanlı olacak, ibadetlerinde titiz ve
gayretli olacak, sosyal münasebetlerinde dürüst,
ahlaklı; hayırsever, mütevazı, komşularıyla iyi geçinen, makam mevki düşkünü olmayan biri olacak.
Materiallar
Ayrıca, ölçüsüz şaka ve mizahlar yapmayan,
insanların dedikodusunu yapmayan, laf götürüp
getirmeyen biri olmalıdır. Bu kişi güzel ve ölçülü
konuşmanın yanında, ilimlerden İslami ilimleri ve
tıp ilmini bilen biri olmalıdır. Felsefeden uzak
durmalı, vaktini boşa geçirmemeli ve fal ve yıldızlara bakarak gelecekten haber vermeye çalışmamalıdır.
Bu tebliğimizde Divan şairimiz Nâbî’nin
Hayriyye’sinde geçen muhtelif konulardan hareketle, oğlunun şahsında diğer çocuklara vermiş
olduğu değerli ve eğitici nasihatlerini ele alıp
değerlendirmeye çalıştık.
749
SEYYİD AZİM ŞİRVANÎ: BİR ŞAİR VE BİR EĞİTİMCİ
Yrd. Doç. Dr. Ömer BAYRAM
Nevşehir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Nevşehir / TÜRKİYE
[email protected]
ABSTRACT
Seyyid Azim Shirvani is a poet who lived in Azerbaijan, Shmahi. He wrote some poem about Turkish classical literature,
children literature and satiric literature.
Seyyid Azim Shirvani, who lived in Azarbaijan-Shamahi between 1835-1888, is a poet and writer. Seyyid Azim Shirvani, in
his childhood and youth’s years, took a good education; he learnt Arabic, Farsi, Daghistani and Lezgish (it was spoken in
Caucasian). Editor, in his youth years tripped various Islamic Governments and he was reflected his works in these condition.
Also, Seyyid Azim had written a good educationalist and he had opened primary school in Shamahi. He had taught a new style
studies and he had written study books. In this book talk about that he was famous with classic style poems. Seyyid Azim, wrote a
History book, it name is Tarih-i Shirvanname. But this book is lost. Seyyid Azim Shirvani’s the most important work is Poet’s
Tezkirah.
19. Asır Azerbaycan edebiyatının üretken
şairlerinden biri Seyyid Azim Şirvanî’dir. Onu
her yönüyle tanımak ve tanıtmak, Azerbaycan ve
Türk dünyası gençlerine örnek bir şahsiyet olarak
önemini vurgulamak bizler için bir görevdir.
Seyyid Azim Şirvanî, XIX. Yüzyılda Kafkasya’nın, Tiflis, Bakû gibi önemli merkezlerinden
biri olan Şamahı’da yaşamıştır. Şamahı, tarihi
ipek yolu üzerinde yer alan, asırlarca pek çok medeniyete beşiklik yapmış ve bölgede hâkimiyeti
sağlamak isteyen imparatorluklar arasında el değiştirmiş bir şehirdir.
SEYYİD AZİM ŞİRVANÎ’NİN HAYATI,
SANATI VE ESERLERİ
Seyyid Abdulazim Şirvanî, 10 Haziran 1835’te
şairler vatanı Şamahı’da dünyaya gelmiştir. Babası Seyyid Mehemmed Şamahı’nın tanınmış
seyyidlerindendi. Seyyid Azim, yedi yaşında babasından yetim kalarak, annesinin babası Molla
Hüseyin’in himayesinde yaşar. Babası öldükten
sonra yetim kalan çocuğu annesi ile birlikte dedesi, kendi yanına, Dağıstan’ın Yagsay köyüne
götürür. Rusya tarafından hâkim tayin edilen
Molla Hüseyin, Seyyid Azim’in terbiyesi ile
şahsen kendisi meşgul olur. Azerbaycan Türkçesi
ve Farsça konusunda iyi bir bilgi birikimine sahip
olan Molla Hüseyin’in oğlu olmadığı için torununa çok büyük bir sevgisi var idi. Seyyid Azim,
kendi kabiliyeti, zekâsı ve ciddiyeti ile de dedesinin beğenisini kazanmıştı. Dedesi ona Azerbaycan Türkçesi ve Farsçayı öğretmiş, Arapça öğretimini ise o zaman Yagsay köyünde yaşayan birisine havale etmişti. Seyyid Azim, anne ve dedesinin terbiyesi altında on bir yıl Dağıstan’da yaşamıştır. Dil öğrenmeye özel bir kabiliyeti olan
Seyyid Azim, bu süre zarfında kendi ana dilinden
başka Arapça ve Farsçayı bunlarla birlikte Lezgi
dilini ve bazı Dağıstan lehçelerini iyi bir şekilde
öğrenmişti. Annesi, vatandan uzak olmaya dayanamadığı için 1853 tarihinde oğlu ile birlikte vatanı Şamahı’ya geri döner. Seyyid Azim, Dağıstan’dan geri döndükten sonra üç yıl Şamahı’da
yaşar. Yaklaşık, 1854 tarihinde evlenir, 1856
yılında bahar aylarının birinde Mir Cafer (1856–
1937) adlı oğlu dünyaya gelir. Şairin, oğlundan
başka, Hacer Hanım (1866–1938) ve Fatma Hanım (1882–1934) adlarında iki kızı da vardır.
Seyyid Azim, 1856 yılının sonlarına doğru
dini eğitim almak için Irak’a gider. Tahsilinin
birinci yılında Necef’te o dönemin meşhur
müçtehitlerinden ders alır. İkinci yıl, Bağdat ve
Şam’da bulunur. Dini bilgiler veren bu medreselerde tahsilini tamamladıktan sonra Şamahı’ya
geri döner. Şamahı’ya dönüşünden bir süre sonra
Seyyid Azim Şirvani, Mekke ve Medine’ye hac
yolculuğu yaptı. Daha sonra Mısır ve Suriye’yi
gezerek bu yerlerdeki vaziyeti öğrendi. Kahire’de
iken, o yörenin pek çok meşhur âlim ve şairi ile
tanıştı. Seyyid Azim Şirvani, daha gençlik yıllarında Yakın Doğu ülkelerinin birçoğuna seyahat
etmiştir. O, Irak, Mısır, Suriye, Mekke ve Medine, Yemen’de yaşayan Arapların, İran ve Güney
Azerbaycan’da yaşan Azeri Türklerinin durumlarını öğrenme imkânı bulmuştur. Bunlardan başka,
o, Gürcistan, Acaristan, Ermenistan, Dağıstan ve
Orta Asya’ya da gitmiştir. Bu seyahatler şaire, sanatkârlığı konusunda zengin bir materyal hazırlamıştır. Şairin eserlerinde hayattan bazı sahnelerin kuvvetli bir şekilde verilmesinin sırrı da buradadır.
Seyyid Azim, 1869-1870’li yıllarda Şamahı’da yeni usul ile (usul-i cedid) talim terbiye veren
bir okul açar. Mirza Alekber Sabir, Sultan Mecid
750 Materiallar
Ganizade gibi önemli şahıslar ilk tahsillerini onun
açtığı bu okulda almışlardır. Seyyid Azim, bu
okulda diğer okullardan farklı olarak öğrencilerine Rusçayı da ders olarak verdirmiş, dini derslerin yanında fen derslerini de okutmuştur. Öğrencilerin faydalanması için kendisi yeni ders
kitapları yazmıştır. Ömrünün sonuna kadar bu
okulda öğretmenliğe devam etmiştir. Seyyid
Azim, döneminin basın yayın faaliyetleriyle de
yakından ilgilenmiştir. Ekinci, Ziya, Keşkül gibi
gazetelerde aktüel meselelerde yazıları çıkmıştır.
O dönemin meşhur simalarından Hasan Bey
Zerdabi ile dostluğu onun gazetedeki yazılarına
dayanır.
O dönemde Kafkasya’da, Azerbaycan’ın değişik bölgelerinde “edebi meclis”ler faaliyet göstermekteydi. Sanata ve bilhassa şiire çok düşkün
olan Azerbaycanlılar, o günlerde şiir söyleme ve
dinleme faaliyetlerini devam ettiriyorlardı. Bu
faaliyetlerin bir kısmı edebi meclisler vasıtası ile
gerçekleştiriliyordu. Seyyid Azim, uzun süre,
Şamahı’da faaliyet gösteren Beytü’s-safa şiir
meclisine önderlik ederek meclis mensuplarını
şiir yazmaya teşvik etmiştir.
Çağdaşlarının hatıralarına göre Seyyid Azim,
“çok hazırcevap, hafızası güçlü, revan tab‘lı,
bilgili bir şair idi, meraklı ve tatlı sohbetleri ile
her zaman meclise iştirak edenlerin dikkatini kendi üzerine çeker ve ekser hallerde şiir yarışmalarında birincilik kazanırdı.”
Seyyid Azim Şirvani, 1875’te Hasanbey Zerdabi’nin başyazarlığıyla Bakû’de neşre başlayan
ilk Azerbaycan gazetesi “Ekinci”nin faaliyetine
ilk katılanlar arasında olmuş, bu gazetede toplumu kültüre ve eğitime davet eden, geriliği ve
cahilliği eleştiren şiirlerini yayınlatmıştı. Puşkin’in Moskova’da bir heykelinin dikilmesi münasebeti ile 1880’de Puşkin ile ilgili bir şiir yazdı.
“Ekinci” kapatıldıktan sonra, “Ziya” ve “Keşkül”
gazetelerinde aynı yönde şiirlerini yayınlatmış,
fanatizme karşı mücadele vermişti.
Seyyid Azim Şirvani’nin sanatında, eğitici,
öğüt ve nasihat verici şiirler, Ezop tarzında temsiller, birçok ibretli meseleyi açıklayan manzum
hikâyeler vb. tür ve konularda yazılmış eserler de
önemli yer tutmaktadır. O, aynı zamanda XIX.
Asır Azerbaycan şiirinde sosyal konuları ele alan
mizahi şiirin ilk örneklerini de ortaya koymuş ve
bu türün Azerbaycan’daki en önemli temsilcisi
sayılabilecek Sabir’e yol göstermiştir. O döneme
kadar, daha çok şahsi karakter taşıyan ve yazarın
şahsi intikam hissinden doğan, onun dert ve
şikâyetlerini ifade eden şiir türü hiciv, Seyyid
Azim Şirvani’nin eserlerinde sosyal ve bir muh-
teva kazandı ve kamuoyunu düşündüren problemlerin eleştirilmesine yöneldi.
Seyyid Azim, hayatının sonuna kadar Şamahı’daki okullarla ders vermeye devam etmiştir.
Ömrünün sonlarına doğru, eğitim hizmetlerinden
dolayı Rus hükümeti tarafından madalyaya layık
görülmüştür. Sıkıntılı bir hayat geçiren şair, 20
Mayıs 1888’de vefat etmiştir. Kabri, Şamahı’da
şair Nesimî’nin kardeşi Şah Handan’ın ismiyle
zikredilen Şahhandan mezarlığındadır.
Eserleri:
1. Mecmua, Tiflis, 1895; 2. Divan, Tebriz,
1895; Tebriz, 1897; 3. Gazeliyat-ı Seyyid Azim
Şirvani, Baku, 1902; 4. Perişan, Tebriz, 1912; 5.
Seçilmiş Eserleri, Baku, 1930; 6. Şiirler, Baku,
1937; 7. Seçilmiş Şiirleri, (Mektep Kütüphanesi
Serisi) Baku, 1948; 8. Eserleri I-II. Ciltler, Baku,
1950-1953; 9. Seçilmiş Eserleri, I-II. Ciltler.
Baku, 1960-1963; 10. Gazeller, Baku, 1960; 11.
Köpeğe İhsan, Baku, 1965; 12. İbret Güzgüsü,
Baku, 1971; 13. Temsiller, Manzum Hikayeler ve
Öğütler, Baku, 1979; 14. Sekiz Temsil, Baku,
1975; 15. Uşakların (Çocukların) Baharı, Baku,
1985; 16. Öğütler, Manzum Mektuplar, Hikayeler
ve Gazeller, Baku, 1989; 17. Seçilmiş Eserleri,
Baku, 1990; 18. Eserleri, 3 Ciltte, Baku, 19671975; 19. Tarih-i Şirvan, Eser şu anda elde mevcuttur değildir. Tezkirede bu eserin ismi zikredilir. Kafkaslar ve Şirvan bölgesi ile ilgili bilgiler
verileceği söylenir. Hatta bu esere ait olduğu sanılan bazı sayfalar elyazması tezkire metninin
içinde yer almaktadır.
20. Tezkire, Şair biyografileri şeklinde hazırladığı bu eseri dört fasıla ayırmıştır. 1. Kafkas
şairleri, 2. Azerbaycan şairleri, 3. Rum (Anadolu)
şairleri, 4. Türkistan şairleri. Tezkirenin kiril
harfli bir baskısı 1974’te yapılmış ama bazı bilgiler eksik verilmiştir.1
Seyyid Azim Şirvanî’nin Öğütleri:
Seyyid Azim Şirvanî, yazmış olduğu Rebî’ü’l-Etfal adlı kitabı kendisinin de çalıştığı okulda
kullanılmak üzere bir ders kitabı şeklinde tasarlamış, oğlunun şahsında bütün çocuklara ve gençlere bazı öğütlerde bulunmuştur. Bu nasihatlerini
şöyle sıralayabiliriz.
TATLI DİLLİ OLMAK
Cehd kıl bes sutude-ahlak ol
Ehl-i zevk ol, melih-i afak ol
Hoş-zeban ol oğul, güler yüzlü
Milh güftarlı şeker sözlü
1
Bu eser hakkında tarafımızdan doktora tezi yapılmış olup,
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın internet sayfasında
e-kitap olarak yayımlanacaktır.
751
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi (Ey oğul, çalış, övülmüş bir ahlak sahibi ol;
zevk ehli ve ufku güzel insan ol; tatlı dilli, güler
yüzlü; güzel kelimelerle şeker sözlü ol.)
ÇOK DİL ÖĞRENMEK
Lîk her bir lisânı, ey dânâ
Özüne nisbet eyleyibdi Hudâ
Bil ki her bir lisân Hudâ’dandır
Olma bîgâne, aşinânındır
(Ey bilgili kimse, Allah, her lisanı kendisine
nisbet etti, bil ki bütün dilleri Allah yaratmıştır,
yabancı dilleri öğren, onlardan habersiz kalma.)
YÖNETİCİLERE YAKIN OLMAMAK
Ey oğul şaha eyleme cür’et
Şah tab’ına özgedir hâlet
Mütelevvin olur tabiat-ı şah
Şîrlerdir bular, ne kim rubah
(Ey oğul, padişaha yakın olmaya pek de
cesaret gösterme, onların yaratılışında başka bir
hal vardır. Padişahların huy ve tavırları çok renkli
ve değişken olur. Bazen aslan gibi bazen tilki gibi
davranırlar.)
MİSAFİRPERVER OLMAK
Cafer, ey nimet-i Huda-yı cihan
Olsa bir şahs eğer sana mihman
Eyle ol şahsa ihtiram-ı tamam
Hizmetinde dolan besan-ı gulam
(Ey cihanın yaratıcısı olan Allah’ın bana bir
nimeti olan oğlum Cafer, eğer birisi sana misafir
olsa, ona gerektiği gibi saygı göster. Bir köle gibi
onun hizmetinde bulun.)
İLİM EHLİNE SAYGILI OLMAK
Ulema hakkını riayet kıl
Ehl-i ilme hemişe hürmet kıl
Deme bu kafir, ol müsülmandır
Her kimin ilmi var, o, insandır
(Ey oğul, âlimlerin senin üzerindeki hakkını
unutma, ilim ehline her zaman saygılı ol. İlmi
olan kimse önce insandır, onu kafir ve Müslüman
diye ayırt etme.)
Seyyid Azim Şirvânî, bu beytinde âlimin
Müslüman ya da gayr-ı Müslim olmasına bakılmaksızın saygıya layık olduğunu, gerektiğinde bir
gayr-ı Müslimden de ilim öğrenilebileceğini vurguluyor.
EVHAM VE KORKAKLIKTAN
UZAK OLMA
Ey oğul nefret eyle vahimeden
Vahime şumdur, muharrib-i ten
Vahime olsa şahsa müstevli
Eyler onu helak öz havli
(Ey oğul, evhamdan, yersiz korkularda kendini uzak tut. Evham, uğursuz bir şeydir, bedeni
mahveder.Eğer bir insanı evham sarsa, kendi
korkusu zaten onu helak etmeye yeter)
KÖTÜ HABER VERMEMEK,
HAYIRLI SÖZ SÖYLEMEK
Sadef-i tab’ımın simin güheri
Verme bir kimseye yaman haberi
Bülbül ol, ver bahardan müjde
Cuğd tek halkı etme pejmürde
(Ey benim tabiat sedefimin gümüşten incisi
olan oğlum, kimseye kötü haber verme. Bülbül
gibi ol, baharı müjdele. Baykuş gibi felaket habercisi olup halkı perişan hale getirme.)
UYANIK OLMAK
Ey oğul, olma çok da sade-zamir
Ta sana merdüm eyleye tezvir
Halk olup mekr ü hileye kâmil
Sade-levh olma sen de, ey gafil
Zirek ol, yahşıya yaman olma
Halktan çok da bed-güman olma
(Ey oğul, çok da saf yaradılışlı olma. İnsanlar
sana yalan söyleyebilir. Bu toplum, hile ve aldatmada iyice ustalaştı. Onlar böyleyken sen gaflette
olup safça hareket etme. Ama uyanık ol, iyi olana
da kötü davranma. Herkesin fena yaradılışlı
olduğu zannına kapılma.)
İFTİRACI OLMANIN KÖTÜLÜĞÜ
Ey oğul, halka söyleme bühtan
Yahşıya yahşı ol, yamana yaman
Aslda yahşı olsa bir dânâ
Sen “yamandır” demek değil zibâ
Tutalım sen gülü dedin “bed-bû”
Halk söyler ki aklsızdır bu
(Ey oğlum, insanlara iftira atma, iyiye iyi
davran, kötüye kötü. Bilgili bir kimse aslında iyi
olsa, senin ona “kötüdür” demen güzel değildir.
Diyelim ki sen gülün kötü kokulu olduğunu söyledin, bu durumda insanlar sana akılsız derler.)
İNSANIN, YARATILMIŞLARIN
EN ÜSTÜNÜ OLMASI
Ey oğul, bil ki ol atâ kânı
Halk edip senden ötrü dünyayı
Sana etmiş musahhar eflaki
Başına koydu tac-ı levlaki
Meh ü hurşid ü çerh ü ebr ile bâd
Senden ötrü olupdular îcâd
(Ey oğlum, o ihsanların kaynağı olan Allah,
sen, yani insan için bu dünyayı yarattı. Bütün
felekleri senin emrine, hizmetine verdi. “Levlâk”2
2
752
“Levlâke levlâk lemâ halaktu’l-eflâk” ifadesine telmih
var-dır. Anlamı, “Sen olmasaydın felekleri-kâinâtı-yarat-
Materiallar
tacını senin başına koydu. Ay, güneş, felek, bulut
ve rüzgar hep senden ötürü var edildi.)
Seyyid Azim Şirvânî, burada, Hz. Muhammed’in şahsında bütün insanların varlıkların en
üstünü olduğu, kâinatın yaratılış sebebi olduğunu
söylüyor. Allah’ın muhatabı olması sebebiyle de
insanoğlunun kendi konumunu iyi kavraması
gerektiği dile getiriliyor.
KURAN-I KERİME DEĞER VERMEK
Caferâ baver eyle kim Kuran
Vahydir, nazil eyleyip Sübhan
Vardı peygamber asrı çok şuara
Etdiler çok kasideler inşa
(Ey Cafer, inan ve tasdik et ki Kuran, Allah
tarafından vahyedilmiş, nazil olmuştur. Hz. Peygamberin zamanında çok şairler vardı ve bunlar
pek çok kaside yazmışlardı.)
BATIL YOLA GİTMEMEK
Caferâ rah-ı batıla gitme
Hiş ü akvama itibar etme
Buleheb Ahmed’in (sav) emisiydi
Bildin aya ne eyledi ne dedi
Kıldı azarlar o hane-harab
Dedi ol şaha sâhir ü kezzab
(Ey Cafer, doğru olmayan yola gitme. Akraba
ve soy sopuna çok da güvenme. Ebu Leheb, Hz.
Ahmed’in (sav) amcasıydı. Onun ne yaptığını,
neler dediğini biliyorsun. O evi yıkılasıca, o sultana ne eziyetler etti, ona sihirbaz ve yalancı dedi.)
Burada, insanın kendi ameline güvenmesi
vurgulanmaktadır. Kendisi de bir Seyyid olan
şair, akrabalık ilişkisinin insanı kurtarmaya yetmeyeceğine meşhur bir örnek vermiştir.
HATALARINI KENDİNDEN BİLMEK,
ŞEYTANA LANET ETMEMEK
Vakıf ol ey necib ü ferzane
La’n edersin hemişe şeytane
Gerçi şeytana la’ndır şayi
Kime ger lanetin olur raci
Her işi eyledin özün halvet
Birce şeytana vermedin ruhsat
(Ey temiz ve hikmet sahibi kimse, bil ki sen
her zaman şeytana lanet etmektesin. Gerçi şeytana lanet okumak çok yaygındır. Ama insan birine
lanet okursa o lanet kendine dönebilir. Sen, kendin yalnızken her türlü yanlış işi yapıyorsun, sadece şeytana bu konuda izin vermiyorsun, böyle
şey olur mu?)
mazdım”dır. Allahu Taâlâ tarafından Hz. Muhammed’e
söylenmiştir. Bu sözü, kudsî hadis sayanlar olduğu gibi
uydurmadır diyenler de vardır. Şeyh Gâlib, Fuzûlî ve
Sinan Paşa gibi muteber kimseler, eserlerinde bu ifadeye
tel-mihte bulunmuşlardır.
İÇKİYE MÜBTELA OLMA
Ey oğul, olma talib-i bâde
Gitmesin ta ki izzetin bâde
Badenin zûru aklı zail eder
Âdemi her fesada mail eder
Akldandır şerafet-i insan
Olmasa akl, merd olur nadan
(Ey oğul, içkiyi arzu etme ki senin saygınlığın rüzgârla savrulur gibi savrulmasın. İçkinin
etkisi ve gücü aklı ortadan kaldırır. İnsan, her türlü kötülüğe eğilim gösterir. İnsanın şerefi ancak
akıl iledir. Adamda akıl olmasa, cahil ve deli
kabul edilir.)
DÜNYA MALINA RAĞBET ETMEMEK
Ey oğul, âlim olsa hoş-tıynet
Mal-ı dünyaya eylemez rağbet
Deyip ol padişah-ı arz u sema
Hubb-ı dünyadı re’s-i küll-i hata
Çün helali hesabdır malın
Hem haramı azabdır malın
Ne gerekdir sana bu devlet ü mal
Yüküvü yüngül eyle ey hamal
(Ey oğul, alim insan, güzel yaradılışlı olsa,
dünya malına heves etmez. Yerin ve göklerin padişahı olan Allah, “dünya sevgisi hataların hepsinin başıdır” demiştir. Malın helal olursa hesabın
kolaydır. Haram mal senin azabına sebep olacaktır. Ey hamal, sana fazla yük lazım değildir, bu
kadar varlık ve mal neyine gerektir?)
DİLİNİ KÖTÜ SÖZDEN KORUMAK
Her bela olsa dehrde hadis
Bilki dildir olan ona bais
Fariğ ol kesret-i meşağilden
Savm-ı sumt ile kavl-i batıldan
Dilüvi sakla kizb ü gıybetten
İstesen ger necat mihnetten
(Şu dünyada ortaya bir bela çıksa, bil ki onun
sebebi dildir. Çok fazla meşguliyetle uğraşmaktan
ve susma orucuyla doğru olmayan sözlerden
sakın. Eğer sıkıntıdan kurtulmak istiyorsan, dilini
yalan ve gıybetten koru.)
DAVRANIŞ KURALLARINA
UYGUN HAREKET ETMEK
Bilmiş ol ey necib ferzane
Ulular bezmidir edebhane
Bilmek âdâbıdır sana vacib
Resm-i âdâba olgilen râgıb
Bî-edeb olsa meclise dâhil
Olu malum ki odur câhil
Edebin resmidir cevab u hitab
Belki re’y-i metin ü kavl-i sevab
(Ey temiz ve bilgili kimse, bil ki edeplilerin
bulunduğu mekan uluların meclisidir. Edebin ne
753
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi olduğunu bilmek sana gereklidir. Edep kurallarını
öğrenmeye meyilli ol. Edepsiz birisi bir meclise
girse, onun bir cahil olduğu hemen belli olur. Soruya cevap ve birisine hitap şekli; belki de sağlam
bir fikir ve doğru bir söz insanın edebini gösterir.)
ALIN TERİ İLE GEÇİMİNİ TEMİN ETMEK
Ey oğul bil ki âdem-i bî-kâr
Huşk olan bir odundu, layık-ı nâr
Bunu bizden deyipdiler akdem:
Sanatı olmayan, değil âdem
İlmdir ehl-i sanatın hüneri
İlmsiz sanatın nedir semeri
(Ey oğul, işsiz bir adam, ateşte yakılmaya
layık kuru bir odun gibidir. Bizden öncekiler,
sanatı, marifeti olmayana adam denmez, demişler.
Sanat ehlinin marifeti, hüneri ilim iledir. İlmi
olmayan sanatın ne meyvesi olur ki?)
ÖNCE İYİ GÖRÜNÜP SONU KÖTÜ OLAN
İŞLER
BAŞTA KÖTÜ GÖRÜNÜP NETİCESİ İYİ
ÇIKAN İŞLER
Ki cihan içre var ele işler
Nazara ibtidada hoş görüner
Lakin ahir verer netice yaman
Buna şahiddir aye-i Kuran
Ele işler de vardır ey server
Sana zahirde çok yaman görüner
Lik ahir verir netice-i sûd
Olur ol emr süllem-i maksûd
(Şu dünyada öyle işler var ki başta insana hoş
görünür, ama kötü bir sonuç verir. Kuran’ın
ayetleri buna delildir.3 Ey güzel insan, öyle işler
de vardır ki dıştan sana çok kötü görünür, fakat
faydalı bir şekilde sonuçlanır. O iş, maksada ulaşmakta bir merdiven olur.)
3
“Olur ki, bir şey sizin için hayırlı iken, siz onu hoş
görmezsiniz. Yine olur ki, bir şey sizin için kötü iken, siz
onu seversiniz. Allah bilir, siz bilmezsiniz.” Anlamındaki
Bakara suresi, 216. ayete telmih vardır.
754
SEYYİD AZİM ŞİRVANİ’NİN ÇOCUKLARA
YÖNELİK İLMÎ FAALİYETLERİ
Araş. Gör. Setter DURMAZ
Qafqaz Üniversitesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Bakû / AZERBAYCAN
[email protected]
SEYYID AZIM SHIRVANI’S SCIENTIFIC ACTIVITIES REFERED TO CHILDREN
ABSTRACT
Seyyid Azim Shirvani is one of the main figures of XIX century Azerbaijan Literature. Besides being a poet, he was also an
ideal teacher and left huge literary inheritance. S. A. Shirvani thaught modern sciences to his students, wrote many educational
books according to the age level of the students and he wrote the first reading book for schools. He dedicated all his life to
education and schooling, and did his best to educate his nation.
In this article we tried to examine S.A.Shirvani as the main figure of the educational history of Azerbaijan, as teacher, and his
valuable thoughts about the science which were published in “Ekinchi” newspaper.
Keywords: Seyyid Azim Shirvani, children, science, activity.
Giriş
XIX. asır Azerbaycan’ında geniş halk kitlelerinin tahsil almaları için müsait şartlar yoktu.
Azerbaycan’da özellikle dinî eğitim verilen medreseler mevcuttu; buna bağlı olarak, çocuklara yeterli seviyede ilim öğretilmiyordu. Aynı zamanda
bu okullarda ana dilde eğitim yapılmıyordu. Sonuçta böyle okullar yeni nesle eğitim verme gücüne sahip değildi.
İşte bu zamanda Azerbaycan’da halkın talebi
olan millî mekteplerin açılması, ders programlarının yenilenmesi, devlet mekteplerinde tahsilin
ana dilde yapılması vb. konular, bir taraftan
gazete ve dergilerde yayımlanmış, diğer taraftan
da hayata geçirilmiştir. Bu işte en büyük gayreti
gösterenlerden birisi de Seyyid Azim Şirvani’dir.1
XIX. asırda maarifperver şairler, kadim edebiyatın “Nasihatname” çığırından çıkıp, muhtelif
edebî türlerde yeni eserler yazarak, devrin talebinden ileri gelen zıtlıkları, cemiyetin inkişafına
mani olan köhne kanunları, âdetleri tenkit ve ifşa
ediyorlardı. Mirza Feteli Ahundov, mektuplarında, şiir ve komedilerinde onların ortadan kaldırılmasına demokratik açıdan yaklaşırken; S.A. Şirvani, yeni neslin kurtuluş yolunu, maarifçiliğin yayılmasında görüyor ve eserlerini bu ruhla yazıyordu.
Demokratik ve maarifçi görüşlerinin yayılması,
modern tarzda mekteplerin açılmasına, millî tiyatro
ve basının oluşmasına zemin hazırladı.2
1 HÜSEYNОVA Sedaqet, “Füyuzat Jurnalı ve Dil Problеmləri”, Elm, Bakû, 2006, s. 62, MEMMEDOVA Sedaqet, “Medeniyyetşünaslıq”, Kooperasiya Neşriyatı,
Bakû, 2001, s. 68
2
NAMAZOV Qara “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı Antolojisi”, Önder Neşriyat, Bakû, 2005, c.1, s.6
Azerbaycan’da realist-maarifçi edebiyatın canlanması, Azerbaycan ve Rus dillerinde mekteplerin açılması, yeni içerikli dersliklerin hazırlanması, şüphesiz yeni çocuk edebiyatının teşekkülüne zemin hazırladı. Asrın ikinci yarısında Seyyid
Azim Şirvani’nin faaliyeti ile Azerbaycan çocuk
edebiyatı yeni bir döneme geçti. Büyük realistmaarifçi şair, terbiye içerikli şiirleri, manzum ve
mensur hikâyeleri, nasihat yüklü temsilleri, en
önemlisi satirik eserleri ile asrın ruhundan doğan
yeni mefkûreli çocuk edebiyatının temelini oluşturdu.3
Seyyid Azim Şirvani, Azerbaycan halkının
fizikî ve manevî esaretten kurtuluş yolunu aydınlanmakta, orta asırlardan kalma zararlı şuur ve
düşünce tarzından uzaklaşmakta ve çağdaş ilimlere sahip olmakta görüyordu.
XIX. asrın ikinci yarısında, Azerbaycan eğitimindeki geriliğin ortadan kaldırılması yönünde
atılan adımlar ve ilk hayırseverlik teşebbüsleri
Azerbaycan millî tarihinin şanlı sayfalarındandır.
Azerbaycan halkının tarihine millî diriliş merhalesi olarak dâhil olmuş, XX. asrın başlarındaki
maarifçilik harekâtının temelleri de aynı döneme
dayanır.4
Özellikle 1872 yılında, mekteplerin kabul
olunmuş yeni tüzüğüne göre, devlet mekteplerinin yanı sıra, gerek toplu ve gerekse hususi şa-
3
4
NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”, Bakû
Üniversitesi Neşriyatı, Bakû, 2007, sf. 73–74
BABAŞLI Memmedeli, “ XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Azerbaycan’da Millî Maarif ve Sivil Girişimler”
Journal of Caucasian Studies, Bakû, 2004, s. 52
755 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi hıslara da şehir mektebi açmak hakkının verilmesi
maarifçilik sahasında yeni imkânlar açtı.5
Bakû, Şamahı, Şuşa, Nuha v.s. mekteplerde
edebi dernekler, meclisler teşkil olunuyordu. Bu
meclisler, çocuklarda ana diline muhabbetin artmasında ve geleceğin şairler neslinin yetişmesinde mühim rol oynuyordu. XIX. yüzyılın sonlarına
doğru tahsilde bazı değişiklikler hayata geçirildi.
Mekteplerde ana dili öğretiminin hayata geçirilmesinde Seyyid Azim Şirvani’nin hizmeti büyüktü.6
Seyyid Azim, Azerbaycan aydınlarını bir
araya getirerek, onların arasında bir dayanışma ve
birliğin sağlanmasına vesile olmuştur. Aydınların
bir araya geldiği meclislerde, Azerbaycan’ın fakir
hayatı, maarifi, edebiyatı ve dili işlenerek geliştirilmesi ve çağdaş ve millî kültürün temellerinin
atılması yolunda çalışmalar yapılıyordu.7
Seyyid Azim, gençliğin daima iyi olmasını
arzulayan bir muallim idi. Şair, onların simalarında, gelecekte vatanın terakkisini ve imarını,
halkın refah ve medenî yükselişini temin eden
yüksek bir güç görüyordu. O, gençlere yönelik
nasihatlerinin bir kısmında hayat için faydalı olan
meselelerden bahsediyor; onlara ilim ve muhtelif
dilleri öğrenmeyi ısrarla tavsiye ediyordu.
Eğitim faaliyetleriyle meşgul olmak şairi halk
hayatına daha da yakınlaştırır ve o zamanki eğitimin belirli ihtiyaçları ile karşılaştırır. O, Azerbaycan okullarında ana dilin eğitimine yönelik
ders kitabı yazmaya teşebbüs eder. “Rebiül-etfal”
ve “Tâcü’l- kütub” ders kitapları üzerinde çalışır.8
1875 yılında Bakû’de, Hasan Bey Zerdabi’nin redaktörlüğü altında “Ekinci” gazetesinin yayın hayatına başlaması, Seyyid Azim’in bir vatandaş olarak çok yönlü parlamasına imkân sağlar. O, “Ekinci”nin ilk sayılarıyla birlikte, sesini
Hasan Bey Zerdabi’nin sesine katar ve ilmî düşüncelerini şairane bir coşkunlukla terennüm ederek “Ekinci” korosuna orijinal bir ahenk getirir.9
Seyyid Azim’in sanatında eğitici öğüt ve
nasihat verici şiirler, Ezop tarzında temsiller,
birçok ibretli meseleyi açıklayan manzum hikâ5
6
7
8
9
BABAŞLI Memmedeli, “ XIX. Asrın ikinci yarısında
Azerbaycan’da Milli Maarif ve Sivil Girişimler”
Journal of Caucasian Studies, Bakû, s. 45
BÜNYADOV Z. M., YUSİFOV Y.B. , “Azerbaycan
Tarihi ( En Kadim Zamanlardan XX. Asra dek, Ali
Mektepler İçin Derslik), “Çıraq” Neşriyatı, Bakû, 2007
s. 644
VELİYEV Afgan, “Azerbaycan’da Yenileşme ve Milliyetçilik Hareketleri” Çetin Matbaacılık, İstanbul, 2005,
s. 84
MEMMEDOV Hayrullah, Seyyid Azim Şirvani, “Seçilmiş Eserleri”, Maarif Neşriyatı, Bakû, 2002, s. 8–9
A.g.e., s. 9
756
yeler vb. tür ve konularda yazılmış eserler de
önemli yer tutmaktadır. 10
Şair, klasik edebî ananelerden istifade ederek
eserlerinde necip manevî keyfiyetler, ilme ve
tahsile yönelik yüksek ilgi aşılar. Özellikle didaktik mazmunlu öğütler ve manzum hikâyeler, Seyyid Azim Şirvani’nin ilmî görüşlerini tetkik
etmek yönünden ilginçtir. 11
1. Seyyid Azim Şirvani’nin Hayatı
Seyyid Azim Şirvani, 10 Haziran 1835’te
şairler vatanı Şamahı’da, dindar bir ailede dünyaya gelmiştir. Babası Seyyid Mehemmed, Şamahı’nın tanınmış seyyidlerinden idi. Seyyid Azim,
yedi yaşında babasından yetim kalarak, dedesi
Molla Hüseyin’in himayesinde yaşar. Molla
Hüseyin, Seyyid Azim’in terbiyesi ile şahsen
kendisi meşgul olur. Azerbaycan Türkçesi ve
Farsça konusunda iyi bir bilgi birikimine sahip
olan Molla Hüseyin’in oğlu olmadığı için torununa çok büyük bir sevgisi vardı. Seyyid Azim,
kendi kabiliyeti, zekâsı ve ciddiyetiyle de dedesinin beğenisini kazanmıştı. Dedesi ona Azerbaycan Türkçesi ve Farsçayı öğretmiş, Arapça
öğretimini ise o zaman Yagsay köyünde yaşayan
birisine havale etmişti.12
11 yıl dedesinin himayesinde yaşayan Seyyid
Azim Şirvani, Arap ve Fars dillerinin inceliklerini
öğrenir; Lezgi dilinin birçok lehçesine aşinalık
kazanır.
Seyyid Azim Şirvani, ilme karşı büyük arzusu ve kabiliyeti olduğu için tahsilini ve ilmini
artırmak için ciddi gayret gösterir. Bu maksatla da
1856 yılında Irak’a gider. Necef, Bağdat ve Şam
şehirlerinde yüksek dinî tahsil alır. Şamahı dindarları Seyyid Azim’in vatana din adamı olarak
geri döneceğini düşünüyorlardı. Aksine genç şair,
ana yurduna geri döndükten sonra, ömrünün sonuna kadar cahil din adamlarıyla mücadele eder.
Seyyid Azim, iki yıl sonra yeniden seyahate
çıkar. Mekke, Mısır ve Suriye’yi dolaşır. İran’da,
özellikle Güney Azerbaycan’da bulunur; birçok
âlim ve şairle görüşür. Kafkasya’yı gezer; Orta
Asya’nın birçok şehirlerinde bulunur. Bütün bunlar onun dünya görüşüne tesir eder.
Yüksek hafızaya ve gözlem kabiliyetine sahip
olan Seyyid Azim, zamanın yerli halkların tarihi,
yaşam biçimi, gelenek ve görenekleri, bedii söz
10
11
12
Azerbaycan XIX-XX. Yüzyıl Türk Edebiyatı, “Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk
Edebiyatları Antolojisi” Kültür Bakanlığı, Ankara,
1993. c.3, s. 257
NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”, Bakû
Üniversitesi Neşriyatı, Bakû, 2007, s. 89
BAYRAM Ömer, “Kafkasya’da Bir Şair ve Tarihçi”,
Journal of Caucasian Studies, Bakû, 2004, s. 53
Materiallar
sanatı ile ilgilenir; zengin malumat toplar. Sonraları yazdığı ders kitaplarında bunlardan istifade
eder. Doğu toplumlarının zavallı hayat tarzını,
sefaletini ve cehaletini gören şairde, nizam tanımazlığa, zulüm ve haksızlığına karşı derin nefret
hissi uyanır. Seyyid Azim, halkları ağır hayattan,
esaretten kurtarmanın yollarını ararken ilim, kültür ve medeniyeti yegâne kurtuluş vasıtası olarak
görür. Bu maksatla da modern tarzda okullar açılmasına çalışır.13
Seyyid Azim, okul açıp öğretmenliğe başlar.
Öğretmenlik mesleği onun eğitim ve edebî yönünü devam ettirmeye, aynı zamanda Rus dili ve
edebiyatı ile tanışmaya imkân sağlar. Seyyid Azim
Şirvani’nin mektebinde okuyan önemli isimlerden birisi de Mirza Alekber Sabir’dir. Seyyid
Azim, Mirza Alekber’deki şairlik istidadını görüp, onun tahsil ve terbiyesine hususi önem vermiş ve klasik edebiyata olan hevesini daha da
kuvvetlendirmiştir.14
Anne ve dedesinin terbiyesi altında, on bir yıl
Dağıstan’da yaşayan Seyyid Azim, annesinin vatandan uzak olmaya dayanamaması üzerine, 1853
tarihinde birlikte Şamahı’ya geri dönerler. Seyyid
Azim, Dağıstan’dan geri döndükten sonra üç yıl
Şamahı’da yaşar. Yaklaşık 1854 tarihinde evlenir;
1856 yılında Mir Cafer adlı oğlu dünyaya gelir.
Seyyid Azim’in Mir Cafer’den (1856–1937) başka, Hacer Hanım (1866–1938) ve Fatma Hanım
(1882–1934) adlarında iki kızı da vardır.
Seyyid Azim, hayatının sonuna kadar Şamahı’daki okullarda ders vermeye devam etmiştir.
Ömrünün sonlarına doğru, eğitim hizmetlerinden
dolayı Rus hükümeti tarafından madalyaya lâyık
görülmüştür. Sıkıntılı bir hayat geçiren şair, 20
Mayıs 1888’de vefat etmiştir. Kabri, Şamahı’da
şair Nesimi’nin kardeşi Şah Handan’ın ismiyle
zikredilen Şahhandan mezarlığındadır. 15
2. Seyyid Azim Şirvani’nin Çocuklara
Yönelik İlmî Faaliyetleri
2.1. Muallim Olarak Seyyid Azim Şirvani
Seyyid Azim Şirvani’nin yaşadığı devirde,
medreselerde çocuklara genel olarak dinî eğitim
verilir, Arap ve Fars dili öğretilirdi. Uzun müddet
Doğu ülkelerini gezmiş, yüksek okullarla tahsil
almış Seyyid Azim’in en önemli gayesi, ana vatanında modern tarzda mektepler açmak, genç nesli
aydınlatmak ve zamanın şartlarına uygun olarak
yetiştirmekti. 16 O, halkı muasır ilimlerle donatmak yoluyla maarifçilerin “beşeriyetin cenneti”
olarak idealize ettikleri geleceğin mesut cemiyeti
oluşturulabileceğine inanıyordu.17
1860 yılı başlarında vatanına dönen Seyyid
Azim Şirvani, yüksek din eğitimi görmesine rağmen, din adamlığına ilgi göstermemiş, öğretmenlikle meşgul olmayı tercih etmişti. Şamahı’da
kendi projesine uygun olarak, yeni usulle ders
okutulan bir mektep açmıştı. Eski “mollahane”lerden farklı olarak, bu mektepte Azerî Türkçesi
ve Fars dilleri öğretilir; tarih, coğrafya, matematik
ve başka ilimler hakkında genel bilgi verilirdi. 18
Seyyid Azim Şirvani, maddi ve manevî zorluklara aldırmayarak, Şamahı’da açtığı okulda,
çocuklara Azerbaycan, Rus ve Fars dillerini de
öğretir, birçok tabiat ilimlerini tedris ederdi. 1877
yılında eğitimci şair, Şamahı şehir devlet okuluna
öğretmen olarak tayin olunur. O, her iki okulda
ömrünün sonuna kadar faaliyet gösterir.19
Seyyid Azim Şirvani, âlimlere hürmet hakkında “Moize” 20 başlıklı şiirinde oğluna, bilginlerin hakkına riayet ederek, ilim sahiplerine daima saygı göstermesini istemiştir. Onun ilim sahiplerine verdiği ehemmiyeti oğluna yaptığı şu
nasihatlerinden anlıyoruz:
“Kim sana bir bilgi öğretirse ona saygı göstermek gerekir.
Nerede görürsen onlara selam ver. Köle gibi
başını eğerek saygı göster.
Onun yanındayken başkalarından bahsetme.
O konuşurken sen sus.
…
Ey yetişkin oğlum! Senin manevi babanın
hocan olduğunu bil.”
Lokman Hekim’in ilim ve hikmet sebebiyle
devrinin ileri gelenlerinden biri olduğunu ifade
eden Şirvani, ilmin bir ışık, cehaletin ise karanlık
olduğunu belirterek, ilmi cennete, cehaleti ise
cehenneme benzetmiştir.
1874 yılında Şamahı’da faal aydın ve din adamı Hacı Said Ünsizade’nin21 teşebbüsü ve gayreti
ile “Meclis” adlı çağdaş tarzda bir okul kurulurken, Celâl Ünsizade22 ile beraber S.A. Şirvani ‘de
16
17
18
19
13
14
15
NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”, a.g.e.,
s. 89.
YAVUZ Kemal, ÜLGEN Erol, “Örneklerle XX. Asır
Azerbaycan Edebiyatı”, Umut Matbaası, İstanbul, 2000,
s. 118
BAYRAM Ömer, A.g.e. , s. 55,
20
21
22
NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”,
a.g.e., s. 91
Seyyid Azim Şirvani, A.g.e., s.14
“Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki
Türk Edebiyatları Antolojisi” A.g.e. , s. 256
NAMAZOV Qara, A.g.e. , s. 91
Nasihat, öğüt.
Hacı Said Ünsizade ( 1839–1905), Azerbaycan halk
maarifi ve matbuatının oluşturulmasında büyük hizmetleri
olan din âlimi ve yazarıdır.
Celâl Ünsizade, XIX. asrın 70–90. yıllarında halk maarifi
ve devri matbuat sahasında çalışan önemli aydınlardandır.
757
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi orada öğretmen olarak çalışmaya davet olunur.
Yarım yıl çalıştıktan sonra Hacı Said ve Celal
Ünsizade kardeşler Tiflis’e göçerler. Okul ve
onun 70 öğrencisi S. A. Şirvani’nin ümidine kalır.
Ağır şartlarda, “tamamıyla yoksul olmasına bakmayarak”, hiçbir resmî idareden ve cemiyetten
maddi yardım ve maaş almayan şair, okulu parasız pulsuz, yalnız öğrencilerden toplanan cüzi
okul parasıyla idare eder. Seyyid Azim Şirvani’nin bu fedakârlığı, o zamanın maarif organlarının
dikkatinden kaçmaz. Maarif organlarının demokratik görüşlü temsilcileri, Seyyid Azim’in pedagoji tecrübesini halk arasında yaymayı ve Bakü,
Quba, Lenkeran, Salyan vb. şehirlerde “Meclis”
tipli okullar açmayı teklif ederler.
Seyyid Azim Şirvani, “Meclis”te çalışmanın
yanı sıra, 1877 yılının Eylül ayında, Şamahı şehir
okuluna öğretmen olarak tayin edilir. Resmi devlet hizmetine başlamak, şairin maddi ve manevî
vaziyetinin düzelmesine önemli tesir gösterir.
Şair, çağdaş ilimlerin okutulduğu okulda, yüksek
tahsilli öğretmenlerin yanında, pedagoji ustalığını
daha da artırır.23
Seyyid Azim, coşkun edebî ve eğitim faaliyeti ile tanınır. Şamahı şehir okulunda, kendi
açtığı okulda ders verir, ders kitapları tertip eder;
aynı zamanda edebiyat, ilim ve eğitim faaliyetle
ciddi meşgul olur.24
Gençlerin talim ve terbiyesinde okulun benzersiz rolü olduğuna inanan Seyyid Azim Şirvani,
ana dilinde ders kitaplarına büyük ihtiyaç olduğunu görür ve bu sahada gerekeni yapmayı, öğretmenin esas vazifesi ve borcu olarak kabul
ederdi. 25
Seyyid Azim Şirvani, genç okuyucularına
medenî, yetenekli, aydın olmaktan öte, her şeyden
evvel, bilgi edinmeyi tavsiye ederdi. Şairin oğlu
Mir Cafer’e hitabı, öğüt ve nasihatleri bu bakımdan hususi özellik gösterir. S.A.Şirvani, “Cafer,
ey gonca-yi gülistanım!” diye seslendiği evladına
ehl-i irfan olmayı, buna göre de “her dile” meyletmeyi, her ilmi öğrenmeyi maslahat görür:
Ceht kıl nimet-i tamama yetiş,
İlim tahsil kıl, makama yetiş.
Ey oğul, her lisana ol râğip,
23
24
25
O, “Ziya”, “Ziya-yı Qafqaziyye” (1879–1884) gazetesinin
redaktörü, “Keşkül” gazetesinin ise yayıncısı ve redaktörü
olarak çalışmıştır.
RÜSTEMOV Süleyman, Klasik Azerbaycan Edebiyatı,
Seyyid Azim Şirvani, “Seçilmiş Eserleri”, Avrasiya
Press, Bakû, 2005, c.1, s.8
NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”, A.g.e.,
s. 90
NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”,
A.g.e. s. 91
758
Hasse ol Rus ilmine talip.
Onlara ihtiyacımız çoktur,
Bilmesek dil, ilacımız yoktur.
Seyyid Azim Şirvani, “Mısır Şehzadeleri”
isimli manzum hikâyesinde ise, iki kardeşin hayat
yolundan bahseder. Onlardan biri servet, diğeri
bilgi toplar. Bilgi hazinesine sahip olan kardeşe
göre, hazineye servet toplayanlar, halka keder veren zalim hükümdarları, bilgi toplayanlar ise ilim
yayan peygamberleri temsil eder.26
2.2. Çocuklar İçin Yazdığı Ders Kitapları
Seyyid Azim, çocuklara mahsus eserlerini yazarken, iyi bildiği Şark edebiyatından çokça
faydalanmıştır. O, Arap, Fars ve Türk edebiyatlarından Azerbaycan çocuklarının mütalaasına
hayli eser kazandırmıştır. Bu numuneler, “Rebiületfal ve “Tâcül-kütub”’ta, birçok durumlarda, ayrı
ayrı öğüt ve nasihatlerin mazmununa uygunlaştırılarak, müellifi gösterilmeden verilmiştir.
2.2.1. Rebiül-etfal: Milletinin yegâne kurtuluş yolunu eğitimde gören Seyyid Azim Şirvani,
yeni ders kitaplarının yazılmasına büyük önem
veriyordu. Bir taraftan Sadi’nin “Bostan ve Gülistan” eserlerinden ve eğitici değeri olan diğer
Fars kaynaklarındaki şiirleri Azerî Türkçesi’ne
aktarır; öbür taraftan da kendisi bu tür şiirler
yazar. Sonraları bu şiirleri bir antoloji hâline getirmişse de yayınlatamamıştır.27
Seyyid Azim Şirvani’nin ahlakî ve didaktik
eserleri Rebiül-etfal adlı ders kitabında toplanmıştır. Mektep, terbiye ve ahlak mevzularında
olan bu eserler, manzum hikâye, nasihat ve temsillerden ibarettir. Şair, onların bazılarını şahsî
hayat tecrübesi esasında kaleme almış, bazılarını
ise Nizami Gencevî’nin “ Sırlar Hazinesi ”, Sadi’nin “Bostan ” ve “Gülistan” eserlerinden tercüme
etmiştir. 28
Seyyid Azim Şirvani’nin, Rebiül-etfal eseri,
A. Bakıhanov’un“ Nasihatname”sinden, M.Ş.
Vazeh ve İ. Qriqoryev’in “Kitab-ı Türkî” sinden,
Mirza Nesrullah Dide’nin “Kitabül-nesayeh” inden sonra, Azerbaycanlı talebelerin mütalaası ve
umumiyetle de millî çocuk edebiyatı oluşturmak
sahasında başarılı çalışmasıdır. Azerbaycan çocuk
edebiyatının hakiki tarihinin “Rebiül-etfal”le başladığı söylenebilir. Mecmua, başlı başına çocuk
mütalaasına olan ihtiyacı karşılamak maksadıyla
yazılmıştır. Şair, daha eğitim faaliyetinin ilk gün26
27
28
NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”, A.g.e.,
s. 92 – 93
“Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki
Türk Edebiyatları Antolojisi” c.3, A.g.e. , s. 256
NAĞISOYLU Möhsün, QULİYEV Rahman, “Edebiyat,
Ali Tahsile Hazırlık Kursları İçin Ders Vesaiti”, Zirve
Yayınları, Bakû - 2003, s. 165
Materiallar
lerinde, çocuk mütalaası ile alakalı ciddi çetinliklerle karşılaşır. Talebelerin okuma kitaplarına olan
ihtiyaçlarını temin etmek için seleflerinin eserlerine müracaat eder. Fakat şairin arayışları neticesiz kalır. O, “Rebiül-etfal” a yazdığı mukaddimede bu hususta malumat vererek, yazarların
fikirlerini galiz ifadelerle beyan ettiklerini ve öğrencilerin onları anlamada güçlük çektiklerini belirtir. Bunu nazara alan Seyyid Azim, Rebiületfal eserini yazar.
Selefleri gibi o da mecmuasını muhtelif bölümlere ayırmıştır. Klasik edebi ananelerden faydalanan şair, her bölümü oğluna hitaben etik meselelere dair bakışlarını ifade eden öğüt ve nasihatlerle başlar. 29 Öğüt ve nasihatlerin münasip
hikâye ve temsillerle birlikte yapılması, birinin
diğerini tamamlaması, bölümlerin mazmununa bir
bütünlük katmıştır.
Rebiül-etfal mecmuasının tertip prensibi,
onun tür zenginliğini temin etmiştir. Öğüt ve nasihatlerde ileri sürülmüş fikirlerin çocuklar tarafından benimsetilmesini kolaylaştırmak maksadıyla göz önüne getirilmesi, şairi manzum hikâye,
temsil, hadis, v.s. edebi türlere; lirik, satirik ve
didaktik ilhama müracaat etmeye sevk etmiştir.
Şairin öğüt ve nasihatleri mevzularının rengârenkliği, problemlerin çokluğu bakımından dikkati çeker. Öğüt ve nasihatlerde farklı boyutta
ahlâkî meseleler konur; çocukların dikkati beşerî
ve aktüel hususiyet taşıyan muhtelif problemlere
celp edilir. Bir kural olarak, şair öğüt ve nasihatlerini oğluna hitapla başlar. Fakat şair, oğlunu
muhatap alarak, onun simasında bütün gençlere
seslenir. Bu öğüt ve nasihatlerin merkezinde, zengin hayat tecrübesi kazanmış, dünyanın zorlu
imtihanlarından geçmiş müdrik şairin baba rolü
bulunur. Bunlar nasihat değil, güngörmüş şairin
çocuklarla sohbetidir. O, sanki acı ve tatlı hayat
tecrübelerinden çıkardığı sonuçları çocuklarla
paylaşır; onlara neyin faydalı, neyin zararlı olduğunu anlatır; gençlere doğru hayat yolunu seçmelerine yardım eder.30
“Rebiül- etfal”de manzum hikâyeler, temsiller hususi yer tutar ve mecmuanın asıl içeriğini
teşkil eder. Seyyid Azim, manzum hikâyelerinde,
umumiyetle bu devrin edebiyatına mahsus bir
tarafı da açık bir şekilde görülür; çoğu satirik ve
didaktik özellik taşırlar.
Seyyid Azim’in öğüt ve nasihatlerinde ilme
sahip olmanın faydası, aydınlara hürmet, mazlumlara merhamet, kadınlara hürmet ve nezaket,
anlatılır; avamlık, cahillik, tufeylilik, hilekârlık
gibi kötü vasıflar tenkit edilir.
Seyyid Azim’in manzum hikâyeleri de mevzu
bakımından rengârenktir. Din adamlarının hilekârlığı, köylülerin kanun tanımazlığı, kadın esareti, paranın toplumdaki bozucu rolü gibi meseleler başlıca motiflerdendir. Fakat bu rengârenk
problemler, cehalet ve medenî geriliğin tenkidinde birleşir. 31
Seyyid Azim’in hazırladığı ders kitabından
birçok bölüm, sonraları Zakafkasya İptidai Mektepler Müfettişi Çernayevski’nin tertip edip neşrettiği “Vatan Dili” kitabında derç edilmiştir.32
2.2.2. Tâcül- kütub: Elli iki küçük hikâyeyi
bünyesinde barındıran bu mecmua, şairin ders
verdiği şehir mektebinin birinci sınıf öğrencilerine yönelik okuma kitabı olarak nazarda tutmuştur. Mecmuanın en önemli vazifesi, çocukların
şuurlarına ve hislerine tesir göstermek yoluyla
onlara benimsenmesi zaruri olan bir sıra etik ve
ahlâki keyfiyetleri aşılamaktır. Buna bağlı olarak,
çocuklara bütün insanlık için önemli olan ahlâkî
hususiyetleri kazandırmak maksadı, buradaki hikâyelerin özelliğini belirginleştirmiştir. 33
Seyyid Azim’in hikâyelerinde halk nükte ve
mizahının en güzel özellikleri aksettirilmiştir.
Bunlar çocukların akıl yönüyle yetkin, maneviyatça sağlam, şen ve ümitli yetişmelerine olumlu
tesir gösterir.
Bunlardan başka şairin çocuklar için nazarda
tutulmuş müstakil tercümeleri vardır. Bu bakımdan İran halk edebiyatı numunesi “Bahtiyarname”
destanı ve XIII. asırda yaşamış meşhur FarsTacik Şairi Übeyd Zekani’nin “Sıçan ve Pişik “
destanı dikkate değerdir. Özellikle “Sıçan ve
Pişik” destanının eğlenceli mazmunu, münakaşanın gerginliği, özellikle sıçan ve pişiğin şahıslaştırılması uşak anlayışına verilen talepler bakımından ilginçtir. 34
2.2.3. Seyyid Azim Şirvani Ve Ekinci Gazetesi: Başlangıçtan günümüze, sosyal ve siyasî
şartlara bağlı olarak oldukça farklı yönlendirmelere maruz kalan Azerbaycan kültür hayatında,
millî matbuat kavramı çerçevesinde ilk dikkatleri
çeken yayın organı Ekinci, yayımcı ise onun kurucusu Hasan Bey Zerdabî olmuştur.
Cemiyet hayatındaki aksaklıkların, taassubun,
istismar edilen dinî değerlerin Azerî halkı üzerindeki tahribatını ortaya koyarak cehalet ile eğitim
kavramlarını en uç boyutları ile gazetesine taşıyan
Zerdabî, her yönü ile sağduyu sahibi, bilgili bir
toplum oluşturma ideali içerisinde, geleceğine
31
32
29
30
MEMMEDOV Hayrullah, Seyyid Azim Şirvani, “Seçilmiş eserleri”, Maarif Neşriyatı, Bakû, 2002, s. 15
MEMMEDOV Hayrullah, A.g.e. , s. 16–17
33
34
A.g.e. , s.19
Seyyid Azim Şirvani, “Gazeller”, Azerbaycan Devlet
Neşriyatı, Bakû, 1960, s. 6
MEMMEDOV Hayrullah, A.g.e. , s 21
MEMMEDOV Hayrullah, A.g.e. , s. 22
759
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi güvenle bakan bir toplumun ancak eğitim yolu ile
oluşturabileceği düşüncesindedir. Ona göre her
anlamda güçlü olmanın, istikrarlı bir sosyal ve
siyasî yapılanmanın yegâne yolu eğitimdir. Bu
nedenle konuyu sık sık Ekinci’ye taşıyan Zerdabî,
Rusya ile diğer ülkeler arasındaki okuryazar oranları üzerinde istatistikî bilgiler vermiş, bu yöndeki
gelişmeleri aktarmış ve Kafkasya'da yaşayan
Müslümanların durumlarını irdelemiş, çağrılarda
bulunmuştur.35
Seyyid Azim, 1875’te Hasan Bey Zerdabi’nin
başyazarlığıyla Bakû’de neşre başlayan ilk Azerbaycan gazetesi Ekinci’nin faaliyetine ilk katılanlar arasında olmuş, bu gazetede toplumu kültüre
ve eğitime davet eden, geriliği ve cahilliği eleştiren şiirlerini yayınlatmıştır.36
Şirvani, Ekinci gazetesinde çap ettirdiği şiirlerinde, halk maarifi, mektep ve terbiye meselelerini koyar. Hasan Bey Zerdabi’ye yazdığı mektubunda eski mekteplerin hem kuruluşu, hem de
orada talim olunan kitapları tenkit ettikten sonra
İslam âlemi için kurtuluş yollarının bağlı olmasına taaccüp eder. 37
Ekinci gazetesinin redaktörü Hasan Bey Zerdabi’ye gönderdiği manzum mektuplarında da,
matbuatın faydasından söz açar. Ülkede ilmin,
maarifin yayılmasında Ekinci’ye büyük değer veren muasırı olan şairleri gazeteye yardım etmeye
çağırır.38
Seyyid Azim Şirvani’nin ahlakî ve öğretici
eserlerinin kaynağında ilmî düşünceleri yer alır.
Şair, Ekinci gazetesinde yayınladığı şiirlerinde
medeni geriliği, cehalet ve avamlığı yererek bütün bunları bilgisizliğe bağlar. Şaire göre bu dert
ve belaların dermanı, ilim sahibi olmak ve okumaktır.
Seyyid Azim Şirvani, Azerbaycan halkının fizikî ve manevî esaretten kurtuluş yolunu maarifleşmekte, orta asırlardan kalma zararlı şuur ve
düşünce tarzından uzaklaşmakta, muasır ilimlere
ve teknolojiye sahip olmakta görürdü. O, Zerdabi’ye gönderdiği bir mektupta dünya görüşünün
bu cihetini ifade ederek şöyle yazıyordu:
“Günü günden zelil ü har olduk,
Mihnet ü güsseye duçar olduk.
Bu kadar dert kim, olur hadis,
Ona ilimsizlik olur bais.
35
36
37
38
EROL Ali “Türk Kültür ve Fikir Hayatında Ekinci”,
05.09.2008.
www.yesevi.edu.tr/yayinlar/view_file.php?file_id=44
“Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki
Türk Edebiyatları Antolojisi” A.g.e. , s. 257
Seyyid Azim Şirvani, “Gazeller”, Azerbaycan Devlet
Neşriyatı, Bakû, 1960, s.15
NAĞISOYLU Möhsün, QULİYEV Rahman, A.g.e. , s. 165
760
Bir beladır bu derdi- nadani,
Ki, onun ilim oluptur dermanı.
…Derdimizdir bu derdi- nadanlık
Ki, tutuptur bizi perişanlık. 39
XIX. asrın sonlarında, Ekinci gazetesinin neşrinden sonra yeni içtimai fikirlerin, özellikle de
çocukların bedii dünya görüşünün oluşması için
yeni yollar açıldı. S.A.Şirvani’nin «Rebiül-Etfal»,
«Tâcül-Kütub», Çernayevski’nin Velibeyov’la
birlikte hazırladıkları «Vatan dili», R.B. Efendiyev’in «Uşaq bağçası», A.Şaiq’in «Gülzar»,
«Milli kıraat kitabı», «Uşaq gözü», A.Sehhet’in
«Türk edebiyatına ilk qedem», Ağazade’nin
«Mektep mecmuası», F.Köçerli’nin «Balalara
hediye» ders kitapları yazıldı.40
Sonuç
Seyyid Azim Şirvani’nin Azerbaycan edebiyatı tarihinde görkemli bir yeri vardır. O, XIX.
asır Azerbaycan edebiyatı hazinesine en zengin
edebi mirası bırakmıştır.
Seyyid Azim’in ahlâkî ve didaktik eserlerinin
kaynağında maarifçilik fikirleri bulunur. Şair,
Ekinci gazetesinde çap ettirdiği şiirlerinde medenî
geriliği, cehalet ve avamlığı kötüleyerek ve bütün
bunları ilimsizliğe bağlar. Şaire göre bu dert ve
belaların dermanı ilim tahsil etmek ve okumaktır:
Bu kadar dert kim, olur hadis,
Ona ilimsizlik olur bâis.
Bir beladır bu derd-i nadani
Ki onun ilimdir dermanı. 41
Seyyid Azim Şirvani, şüphesiz modern tarzda
mekteplerin açılmasını, yeni içerikli çocuk edebiyatının ve çocuklar için ders kitaplarının yazılmasını talep etmiştir. Zaten kendisi de böyle bir
edebiyatın temelini koymuştur. O, okutulmak için
tertip ettiği dersliklere, kendi yazdığı yeni mazmunlu, yeni ruhlu şiirlerini dâhil etmiştir. Bu
şiirlerinde şair, yeni nesli her şeyden evvel ilimli,
bilgili ve genellikle devrinin okumuş, medeniyetli, halka hizmet eden birer aydını olarak görmek istemiştir. 42
Özetle, Seyyid Azim Şirvani, Azerbaycan’ın
büyük şairlerinden biri olup, onun nam u şöhreti
ve şan u rütbesi günümüzde vatan evlatları arasında tamamen bilinmese de gelecekte bilineceğine
şüphe yoktur.
39
40
41
42
MEMMEDOV Hayrullah, A.g.e. , s. 13
NECEFZADE Qeşem, “Uşaq Edebiyatının Problemleri”, Edebiyat qazeti, 06. 02. 2004, http://www.qeshem
necefzade.net/meqaleler.htm
NAĞISOYLU Möhsün, QULİYEV Rahman, 2003,
s.165–166
NAMAZOV Qara “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı
Antolojisi”, Önder Neşriyat, Bakû: 2005, c.1 s.6
Materiallar
KAYNAKLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Azerbaycan XIX-XX. Yüzyıl Türk Edebiyatı, “Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk
Edebiyatları Antolojisi” Kültür Bakanlığı, 3.Cilt,
Ankara, 1993
BABAŞLI Memmedeli, “XIX. Asrın ikinci yarısında
Azerbaycan’da Milli Maarif ve Sivil Girişimler”
Journal of Caucasian Studies, Bakû, 2004
BAYRAM Ömer, “ Kafkasya’da Bir Şair Ve Tarihçi”, Journal of Caucasian Studies, , Volume 1, Number
1, Qafqaz University, Bakû, 2004
EROL Ali “Türk Kültür ve Fikir Hayatında Ekinci”,
05.09.2008 www.yesevi.edu.tr/yayinlar/ view_file.php?
file_id=44
HÜSEYNОVA Sedaqet , “Füyuzat jurnalı ve dil
problеmləri”, Elm, Bakü, 2006,
MEMMEDOV Hayrullah, Seyyid Azim Şirvani, “Seçilmiş Eserleri”, Maarif Neşriyatı, Bakû, 2002
MEMMEDOVA Sedaqet, “Medeniyyetşünaslıq”,
Kooperasiya neşriyatı, Bakû, 2001.
NAĞISOYLU Möhsün, QULİYEV Rahman “Edebiyat, Ali Tahsile Hazırlık Kursları İçin Ders Vesaiti”, Zirve Yayınları, Bakû, 2003
NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı Antolojisi”, Önder Neşriyat, , Bakû, 2005
NAMAZOV Qara, “Azerbaycan Uşaq Edebiyatı”,
Bakû Üniversitesi Neşriyatı, Bakû, 2007
NECEFZADE Qeşem, “Uşaq Edebiyatının Problemleri”, Edebiyat qazeti, 06. 02. 2004, http://www.
qeshemnecefzade.net/meqaleler.htm
RÜSTEMOV Süleyman, Seyyid Azim Şirvani,
“Seçilmiş Eserleri”, Avrasiya Press, 1.Cilt, Bakû, 2005
Seyyid Azim Şirvani, “Gazeller”, Azerbaycan Dev-let
Neşriyatı, Bakû, 1960
VELİYEV Afgan, “Azerbaycan’da Yenileşme ve
Milliyetçilik Hareketleri” Çetin Matbaacılık, İstanbul, Ekim 2005
YAVUZ Kemal, ÜLGEN Erol, “Örneklerle XX. Asır
Azerbaycan Edebiyatı”, Umut Matbaası, İstanbul,
2000
Z.M.Bünyadov ve Y.B.Yusifov, “Azerbaycan Ta-rihi
(En Kadim Zamanlardan XX. Asra dek, Ali Mektepler İçin Derslik)” “Çıraq” Neşriyatı, Bakû, 2007
761
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 762
TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):
BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ
- II K Ì T A B -
UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA
ÇAĞDAŞ TƏMAYÜLLƏR
“DEDE KORKUT”: BİR MENTOR
Yrd. Doç. Dr. Aysun ERGİNER
Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Eğitim Bilimleri Bölümü
Tokat / TÜRKİYE
[email protected]
“DEDE KORKUT”: A MENTOR
ABSTRACT
Mentoring is an agreement between two individuals that share their experiences, expertise and ideas in order to support
personal and professional development. The root of the practice goes back to early ages when people who were better informed on
a subject shared their knowledge and skills with other people to train them. It is believed that Dede Korkut from Oghuz tribe can
be considered as a mentor, given the fact that everybody, from ordinary people to high level officials, consulted him and acted in
line with his recommendations and his ability of persuasion, his respectability and wisdom.
This study aims to analyze Dede Korkut’s mentoring in Dede Korkut Stories which have epic nature. The stories mentioned
in the study was analyzed with a content analysis method, which is one of the qualitative research data analyses. The themes that
occur in the stories were interpreted with the theoretical data on mentoring in the concerned literature.
The themes that occur in the stories were interpreted with the theoretical data on mentoring in the concerned literature and its
contribution to the field of educational management was discussed.
Key words: Dede Korkut, mentoring
Giriş
İnsanlar çok eski dönemlerden beri kendilerine göre daha bilgili ve deneyimli kişilerce eğitilmeye, yetiştirilmeye gereksinim duymakta, onlara danışmakta, bilge kişiler ise uzmanlıklarını
ve deneyimlerini paylaşarak, kişisel ve mesleki
gelişime katkıda bulunmaktadırlar. Polater (2007),
mentorluk/akıl hocalığının yeni bir süreç olmadığı, insan gelişiminin en eski yöntemlerinden
biri olarak kabul edilebileceği üzerinde durmaktadır.
Homeros’un Odysseus Destanı’nda belirttiğine göre Ithaca Kralı Ulysses, Truva Savaşı’na
giderken oğlu Telemachus’u güvendiği danışmanı ve arkadaşı Mentor’a emanet etmiştir. Mentor,
kralın yokluğunda Telemachus’u en iyi şekilde
eğitmiş ve yetiştirmiştir. Bu güvenilir bilge arkadaş, protégé-mentee/Telemachus için “danışman,
rehber, öğretmen, koç, destekleyici ve mentor”
olmuştur (Hunt ve Michael 1983: 475). Homeros
zamanına kadar uzanan uzun geçmişe karşın, insan yaşamında mentora duyulan gereksinim ise
hiçbir zaman azalmamıştır.
Mentorluk, örgütlerde mesleki yönden ilerleyebilmek için önemli bir yetiştirme ve geliştirme
aracıdır. Mentorluk; usta-çırak, doktor-asistan,
öğretmen-öğrenci olmak üzere çoğu meslekte
karşılaşılabilecek bir gelişim sürecidir ve bir
yetki-bağlılık durumunu açıklamak için çoğunlukla öğretmen-öğrenci, usta-çırak, destekleyicidesteklenen, mentor-protégé vb. terimler kullanılmaktadır (Hunt ve Michael 1983: 475-476). Boon
764
(1998: 29) mentorluğun özellikle eğitim örgütlerinde, öğretmenlerin ve okul yöneticilerinin eğitiminde artan bir popülarite kazanmakta olduğunu,
bu süreçten her iki tarafın da yarar elde ettiğini
belirtmektedir.
Mentorluğun tanımı her ne olursa olsun, tıpta, hukukta, dinde ve ticarette, çalışanların kişisel
ve mesleki yönden yetiştirilmeleri için, kariyer
geliştirme programlarının ayrılmaz bir parçası
olmuştur (Playko 1991: 124).
Baltaş (2008), yazılı geleneğin ve kurumsallaşmamış eğitimin henüz var olmadığı dönemlerde, kültür aktarımının sözlü geleneğe, izlemeye, hatta taklide dayandırıldığı üzerinde durmaktadır. Türk tarihi gözden geçirildiğinde Osmanlı
şehzadelerinin lalaları, ilk mentorlar olarak kabul
edilebilirler. Lala paşaların yanında, Mevlana ve
Nasrettin Hoca da, isimlerinden bahsedilmesi gereken çok önemli bilge kişilerdir (Mentor Leadership Development 2006). Dede Korkut Hikâyeleri’nde, Oğuzların tamam (her şeyin) bilicisi,
toplum bilgesi rolünü üstlenen Dede Korkut’un
da, akıl danışılan bilge kişilerden biri/akıl hocası
olarak kabul edilebileceği düşünülebilir.
Araştırmanın Amacı
Dede Korkut Hikâyeleri’nde, Dede Korkut’un bir mentor olarak değerlendirilmesi bu araştırmanın amacını oluşturmaktadır.
Araştırmanın Önemi
Dede Korkut Hikâyeleri, Türk yazınında anlatı geleneğinin en temel eserlerinden birisidir.
Bu araştırmada Dede Korkut’un bir mentor/akıl
Materiallar
lem yöntemiyle, mentorluk kavramının çözümlenmesi şeklinde desenlenmiştir.
Verilerin kodlanması, iki aşamada, önceden
belirlenmiş kavramlara göre yapılan kodlama, verilerden çıkarılan kavramlara göre yapılan kodlama şeklinde yapılmış ve tüm kodlamalar genel
bir çerçevede bütünleştirilmiştir. Temaların bulunması aşamasında, kodlamalar bazı temalar
altında birleştirilerek değerlendirilmeye çalışılmıştır.
Mentorlukla ilgili alanyazın taraması sonuçlarına göre, belirlenen başlıklar doğrultusunda
hikâyeler incelenmiş, Dede Korkut ile belirtilen
konular ilişkilendirilmiş, oluşturulan tablolarda
ilgili işaretlemeler yapılmış, elde edilen bulgular
tartışılmış ve yorumlanmıştır.
Araştırmanın Bulguları ve Yorumları
Aşağıda içerik analizi sonuçlarına göre oluşturulan tablolar yer almaktadır.
Mentor Karakteristikleri ve Nitelikleri
İlgili alanyazında mentor özellikleri ile ilgili
olarak mentor karakteristikleri, etkili mentor becerileri, mentor beceri ve yetkinlikleri, mentorun
kişisel özellikleri ve nitelikleri ile ilgili bilgilere
rastlanılmaktadır (Hunt ve Michael 1983, Clutterburg 1985, Barutçugil 2004: 367, Yaşargil 2004,
2005a, 2005b, Aydın 2005: 219-222). Bu çalışmada mentor özellikleri, “mentor karakteristikleri
ve nitelikleri” başlığı altında birleştirilerek verilmiştir.
Tablo 1. Mentor Karakteristikleri ve Nitelikleri
Destan No
Karakteristikler
ve Nitelikler
Yeterli Bilgiye
Sahip Olma
Yeterli Deneyime
Sahip Olma
İlişkiyi Yönetme
İletişim Becerisine
Sahip Olma
Net Hedef
Koyabilme
Destekleyicilik
Saygınlık
İyi Motive Edicilik
İnsanları
Yönlendirme
Etkili Öğretmenlik
İleri Yaşta Olma
Aynı Cinsiyette
Olma
Üst Pozisyonda
Olma
Güçlü/Yetkin
Olma
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
D9
D10
D11
D12
hocası olarak nitel bir yöntemle değerlendirilmesi
önemli görülmektedir. Çünkü İnsan Kaynakları
Yönetimi ve Kariyer Yönetimi’nde “mentorluk”,
üzerinde önemle durulan yaklaşımlardandır. İlgili
alanyazında Dede Korkut Hikâyeleri’nin edebi
açıdan analizini yapan çok sayıda araştırmaya
rastlanmaktadır (Örneğin son üç yılda yapılanlar;
Özcan 2005, Taflı 2006, Denizer 2007). Dede
Korkut’un mentor olarak değerlendirildiği bu
çalışmayla ise, Türk yazınına ve eğitim yönetimi
alanına, Dede Korkut ve mentorlukla ilgili farklı
bir bakış açısı getirilebileceği düşünülmektedir.
Ayrıca yönetim biliminde önemli bir yeri
olan mentorluğun kökeninin Yunan Mitolojisine
dayandırılmasına karşın, mentorların ya da koçların Türk Kültürü’nde de yer alması, Türk yazınında Dede Korkut gibi bilge kişilerin akıl hocalığının incelenmesi gerektiğini vurgulaması yönünden de araştırma önemli bulunmaktadır.
Sınırlılıklar
- Araştırmada, mentorluk ve süresi, mentee
rol ve özellikleri vb. konulara değinilmemiştir.
Araştırmanın Yöntemi
Doküman olarak Dede Korkut Hikâyeleri’nin
seçilme nedenlerinden birisi bu hikâyelerin destansı özelliğe sahip olmasıdır. Destanlar bir toplumun sahip olduğu kültürel yapıyı yansıtmaktadır. Bu eserin seçilmesinin başka bir nedeni ise,
evrensel bir özellik göstermesidir. Ayrıca Türkiye’de Milli Eğitim Bakanlığı, ilköğretim çocuklarının okuması için belirlenen “100 Temel Eser
içinde” Dede Korkut Hikâyeleri’ne de yer vermiştir.
Araştırmada Dede Korkut Hikâyeleri ile ilgili
olarak, Dresten Kütüphanesi’nde yer alan ve
oniki hikâyeden oluşan yazma dikkate alınmıştır
(Bek 2007). Hikâyeler; Dirse Han Oğlu Boğaç
Han Boyu (D1), Salur Kazan’ın Evinin Yağmalandığı Boy (D2), Kam Püre’nin Oğlu Bamsı
Beyrek Boyu (D3), Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in
Tutsak Olduğu Boy (D4), Duha Koca Oğlu Deli
Dumrul Boyu (D5), Kanlı Koca Oğlu Kan Turalı
Boyu (D6), Kazılık Koca Oğlu Yigenek Boyu
(D7), Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy (D8),
Begil Oğlu Emren’in Boyu (D9), Uşun Koca
Oğlu Segrek Boyu (D10), Salur Kazan’ın Tutsak
Olup, Oğlu Uruz’u Çıkardığı Boy (D11), Dış
Oğuz’un İç Oğuz’a Asi Olup Beyrek’in Öldüğü
Boy (D12) şeklinde kodlanarak verilmiştir.
Dede Korkut Hikâyeleri, nitel araştırma veri
analizi yöntemlerinden biri olan doküman analizi
yöntemi ile incelenerek, doküman üzerinde içerik
analizi yapılmaya çalışılmıştır. Araştırmanın yöntemi ilgili alanyazın doğrultusunda, Dede Korkut’un mentorluğu temel alınarak, amaçlı örnek-
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9
9
9
9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9
9
9
9
9
9
9
9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
765
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9
9
9
9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Tablo 1’den anlaşılacağı gibi Dede Korkut,
yeterli bilgi ve deneyime sahip, görmüş, geçirmiş
bir kişilik sergilemektedir. Oğuzlar tarafından
sayılmaktadır. Pek çok konuda ona danışıldığı
gibi, eski Türklerde oldukça önem gösterilen ve
bir yiğitlik göstermeye bağlı olan delikanlılara
isim verme işi de Dede Korkut’a verilmiştir. Bu,
ona ne kadar güvenildiğini, saygı duyulduğunu,
işinin ehli ve uzmanı olduğunu göstermektedir ve
Dede Korkut uzmanlığını, bilgi ve deneyimini
paylaşmaktadır. Pek çok konuda ona danışılması,
yüksek iş performansının olduğunu düşündürmektedir.
Dede Korkut aynı amanda etkili bir öğretmen
olarak düşünülebilir. Dede Korkut’un sözlerine
tam olarak güvenilmekte, gereksinim duyulduğu
an kolayca kendisine ulaşılabilmekte, yiğitlere isim
verme, kız isteme vb. durumlarda ve sıkışılan anlarda ona başvurulmaktadır. Dede Korkut, hikâyeleri sonlandırırken güzel sözler ve dualarla Oğuz
Beylerini cesaretlendirmektedir. Ayrıca Dede
Korkut’un hikâyelerden anlaşıldığı kadarıyla, ileri
bir yaşta olduğu anlaşılmaktadır. Yine Dede Korkut, üst bir pozisyonda görülmekte ve güçlü bir
kişilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Hikâyelerde
Dede Korkut’un aynı cinsiyette, erkek mentorerkek mentee şeklinde mentorluk ilişkisi kurduğu
görülmektedir. Dede Korkut aynı zamanda mentorluk ilişkisinde ilişkiyi yönetebilen, iletişim
becerisi güçlü, sözü kabul edilen ve dinlenen bir
kişi özelliğine sahiptir.
Tablo 1’e göre, Dede Korkut mentor kavramının tanımında açıklandığı gibi, belli bir kişinin
yetiştirilmesi ve eğitimi üzerine odaklanmamaktadır. Fakat Dede Korkut Hikâyeleri’nde Oğuz
Halkı mentee olarak kabul edildiğinde, Oğuzlar
başları sıkıştığında Dede Korkut’a danışmakta,
onun bilgeliğinden, yol göstericiliğinden ve akıl
766
hocalığından yararlanmaktadırlar. Dede Korkut
bilgili, tecrübeli, güvenilen, sayılan, sözü tutulan,
kendisinden istenileni eksiksiz yerine getiren,
insanları yönlendiren, motive eden, destekleyen,
yiğitlerin başarılarından övgüyle söz eden bir
kişidir. Bu özellikleri taşıdığı için Dede Korkut’a
“mentor/akıl hocası” denilebileceği düşünülmektedir.
Mentor Rolleri
Tablo 2’de Dede Korkut’un mentor rolleri yer
almaktadır (Amy 2003, Clayton 2004, Tobin
2004: 114, Aynsley 2005, Yaşargil 2005a, Starcevich ve Friend 2006, Starcevich 2007).
Tablo 2. Mentor Rolleri
Destan No
Roller
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
D9
D10
D11
D12
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Akıl Hocalığı
Rehberlik
Motive Edicilik
Destekleyicilik
Başvurma
Ajanlığı
Kapı Aralayıcılık
Yapıcı Dönütler
Verme
Paylaşımcılık
İşbirlikçilik
9
9
9 9 9
9
9
9 9 9
9 9 9 9
9
9
9
9
9
9 9
9 9
9
9
9
9
9
9
Tablo 2’den anlaşılacağı gibi Dede Korkut’un
akıl hocalığı, rehberlik, motive edicilik, destekleyicilik, başvurma ajanlığı, kapı aralayıcılık, yapıcı
dönütler verme, paylaşımcılık, işbirlikçilik gibi
mentor rolleri oynadığı görülmektedir.
Mentor Fonksiyonları
Tablo 3’de Dede Korkut’un mentor fonksiyonları yer almaktadır (Kram 1983: 614, Kram
1985, Kram ve Isabella 1985: 117, Scandura
1992: 169-170, Fowler ve O’Gorman 2005: 55,
Packard 2008).
Tablo 3. Mentor Fonksiyonları
Destan No
Fonksiyonlar
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
D9
D10
D11
D12
Yüksek İş
Performansına
Sahip Olma
Uzmanlık
İşbirliğine
Gidebilme
İşe Karşı Olumlu
Tutum ve Doğru
İş Alışkanlıklarına
Sahip Olma
Güvenilirlik
Belirsizliklere ve
Hatalara Hoşgörüyle Yaklaşma
Başarı Duygusunu
Aşılama
Cesaretlendirme
Mentee’nin
Gereksinimlerine
Cevap Verme
Kariyer Destek9 9
Fonksi- leyicilik
yonları Koçluk 9 9
Kabul
Psiko- Etme ve
9 9
Doğrusosyal
Fonksi- lanma
yonlar Danış9 9
manlık
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Materiallar
Tablo 4. Mentor Türleri
Türler
Durumsallık
İnformal, Kısa
Zamanlılık
İnformal, Uzun
Zamanlılık
Teknik Olma
Kültürellik,
Toplumsallık
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
D9
D10
D11
D12
Destan No
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Yine hikâyelerin tamamında Dede Korkut’un
durumsal mentor yönü üzerinde durulabilir. Çünkü Dede Korkut duruma göre hareket etmekte,
kendisine başvurulduğu anlarda sorun çözmekte,
yiğitlere ya da destana isim vermekte, hikâyeleri
sonlandırmaktadır. Dede Korkut bir kurumca görevlendirme durumu olmadığı için informal mentor olarak da düşünülebilir. Ayrıca yaşadığı döneme göre Dede Korkut’un teknik mentor olduğu da
düşünülebilir.
Mentorluğa Başvurulan Alanlar
Tablo 5’te Dede Korkut’un mentorluğuna başvurulan alanlar yer almaktadır (Aynsley 2005).
Hikâyelerde Dede Korkut’a teknik danışman
olarak ve sorun çözerken strateji belirlemede başvurulduğu görülmektedir. Kahramanlık gösteren
yiğitlere isim verilmesi terfi fırsatları ya da profil
yükseltme olarak değerlendirilebilir. Çünkü o dö-
nemin koşullarına göre bu önemli bir olaydır.
Yiğitler ancak kahramanlık gösterdiklerinde bir
isimleri olabilmekte, söz sahibi olabilmektedirler.
Tablo 5. Mentorluğa Başvurulan Alanlar
Destan No
Türler
Teknik
Danışmanlık
Profil Yükseltme
Terfi Fırsatları
Sağlama
Stratejiler ve
Kariyer Hedefleri
Belirleme
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
D9
D10
D11
D12
Tablo 3’e göre, Dede Korkut Hikâyeleri’nin
tamamında Dede Korkut’un, destekleyicilik, koçluk, danışmanlık, kabul etme ve doğrulanma
fonksiyonlarını taşıdığı görülmektedir. Dede Korkut yiğitlerin, hanların destekleyicisidir. Her fırsatta onları övmektedir. Dede Korkut’un bir söylediği iki edilmemekte, sözleri mutlaka yerine getirilmektedir. Aynı zamanda kendisine her konuda danışılmakta, yardım alınmaktadır.
Mentor Türleri
Tablo 4’te Dede Korkut’un sahip olduğu mentor türleri yer almaktadır (Hunt ve Michael 1983:
480, Aynsley 2005, Polater 2007).
Dede Korkut Hikâyeleri incelendiğinde hikâyelerin tamamında Dede Korkut’un kültüreltoplumsal mentor özelliği gösterdiği söylenebilir.
Oğuz Halkı toplum olarak ona danışmakta, onun
akıl hocalığına başvurmaktadır ve hikâyelerin
geçtiği döneme göre kültürel özellikler sergilenmektedir. Dede Korkut, bir kişi yerine tüm toplumun sorunlarına çözüm bulmakta, sıkıştıkları durumlarda onların yanlarında olmakta, akıl vermekte, yol göstermektedir.
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
9
9
9
9
9
9
9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Sonuçlar ve Öneriler
Araştırma sonuçlarına göre:
1. Dede Korkut Oğuz toplumunca benimsenen ve ata olarak kabul edilen bir kişidir. Dede
Korkut, yeterli bilgi ve deneyime sahip, görmüş,
geçirmiş, sayılan, pek çok konuda kendisine danışılan, güvenilen, işinin ehli ve uzmanı, işini doğru
yapan, bilgi ve deneyimini paylaşan, sorun çözen,
sözü kabul edilen ve dinlenen, yol göstericiliğinden yararlanıldığı için bir akıl hocası ve mentor olarak kabul edilebilir.
2. Dede Korkut’un hikâyelerde akıl hocalığı,
rehber/yol gösteren, motive eden ve destekleyen,
yapıcı dönütler veren, işbirliğine giden, başvurma
ajanı, kapı aralayıcı, paylaşan olma gibi mentor
rolleri oynadığı görülmektedir.
3. Hikâyelerin tamamında Dede Korkut’un,
destekleyicilik ve koçluk, danışmanlık, kabul etme ve doğrulanma mentor fonksiyonlarını taşıdığı
görülmektedir.
4. Hikâyelerin tamamında Dede Korkut’un
kültürel-toplumsal mentor özelliği gösterdiği söylenebilir. Ayrıca Dede Korkut’un durumsal mentor, informal (kısa-uzun zamanlı) mentor ve teknik mentorluğu üzerinde durulabilir.
5. Hikâyelerde Dede Korkut’un mentorluğuna başvurulan alanların teknik danışmanlık ve
strateji belirleme olduğu söylenebilir. Ayrıca kahramanlık gösteren yiğitlere isim verilmesi, terfi
fırsatı ya da profil yükseltme olarak da değerlendirilebilir.
Dede Korkut’un mentorluğunun incelendiği
bu araştırma ile ilgili olarak aşağıdaki öneriler
geliştirilebilir:
1. Başka araştırmalarla Dede Korkut’un koçluk ve liderlik özellikleri incelenebilir.
2. Mevlana, Nasrettin Hoca, Hacı Bektaş Veli,
Atatürk, Gandi vb. ünlülerin ve liderlerin mentor
767
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi özelliklerinin incelendiği başka araştırmalar desenlenebilir.
3. Edebi eserlerdeki öğretmen, okul yöneticisi
ve müfettişleri, mentorluk açısından değerlendiren araştırmalar yapılabilir.
KAYNAKÇA
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Amy, P. (2003). Coaching/Mentoring Distinctions. Ross
Products Division Abbott Laboratories Columbus, Ohio.
Aydın, İ. (2005). Öğretimde Denetim. Durum Saptama, Değerlendirme ve Geliştirme. Pegem A Yayıncılık,
Ankara.
Aynsley, D. (2005). Choosing a Mentor. Using The SUN
Mentor Register. Lunchtime Seminar, Staff Support and
Development Unit. http://www.usyd.edu.au (Erişim:
05.05.2008)
Baltaş, A. (2008). “Usta’dan Mentor’a”. Yönetim Eğitim
Danışmanlık. http://www.baltas-baltas.com (Erişim:
05.05.2008)
Barutçugil, İ. (2004). Stratejik İnsan Kaynakları Yönetimi. Kariyer Yayınevi, İstanbul.
Bek, K. (2007). Dede Korkut Hikâyeleri. Bordo Siyah
Klasik Yayınlar, İstanbul. , Oğuz
Boon, S. L. Z. (1998). “Principalship Mentoring in
Singapore. Who and What Benefits?”. Journal of
Educational Administration, 36: 29-43.
Clayton, G. (2004). “Mentoring is About Being A Role
Model”. Coaching Concepts Library.
http://www.coaching-concepts-library.com
(Erişim:05.05.2008)
Clutterburg, D. (1985). Everyone Needs a Mentor.
Institute of Personel Management, Bugbrooke, UK.
Denizer, F. U. (2007). “Tarihî Metinleri Aktarma Problemleri Dede Korkut Oğuznâmeleri ve Türkiye Türkçesine Yapılmış Aktarmaları Üzerine Kelime Düzeyinde
Bir İnceleme”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla.
Fowler, J. L. ve O’ Gorman, J. G. (2005). Mentoring
Functions: A Contemporary View of the Perceptions
of Mentees and Mentors. British Journal of
Management. 16: 51-57.
Hunt, D. M. ve Michael, C. (1983). “Mentorship: A
Creer Training and Development Tool”. Academy of
Manegement Review, 8, 3: 475-485.
Kram, K. E. (1983). “Phases of the Mentor
Relationship”. The Academy of Management Journal,
26, 4, 608-625.
Kram, K. E. (1985). “Mentoring at Work: Developmental
Relationships in Organizational Life. Administrative
Science Quarterly”, 30, 3: 454-456. Johnson Graduate
School of Management, Cornell University.
Kram, K. E. ve Isabella, L. A. (1985). “Mentoring
Alternatives: The Role of Peer Relationships in Career
Development”. The Academy of Management Journal,
28, 1: 110-132.
Mentor Leadership Development (2006). Basında
Mentor. http://mentor-tr.com (Erişim: 15.03.2008)
Özcan, A. (2005). “Dede Korkut Hikâyeleri’nde Sıfat
Tamlamaları”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Aydın.
768
-
-
-
-
-
-
-
-
Packard, B. W. (2008). Definition of Mentoring.
http://ehrweb.aaas.org (Erişim: 30.05.2008)
Playko, M. A. (1991). “Mentors for Administrators:
Support for the Instructional Leader”. Theory into
Practice. Instructional Leadership: Making Supervision Meaningful, 30, 2: 124-127. Lawrence Erlbaum
Associates (Taylor & amp: Francis Group).
Polater, S. (2007). “Mentor-Akıl Hocası Liderlik”.
Polater Eğitim ve Danışmanlık.
http://www. polater.com.tr (Erişim: 08.05.2008)en
Scandura, T. A. (1992). “Mentorship and Career
Mobility: An Empirical Investigation”. Journal of
Organizational Behavior. 13, 2: 169-174. John Wiley &
amp; Sons,
Starcevich, M. M. ve Friend F. L. (2006). “Attributes of
Efffective
Mentoring
Relationships:
Partner’s
Perspective”. Center for Coaching and Mentoring.
http://www.coachingandmentoring.com (Erişim: 06.05.2008)
Starcevich, M. M. (2007). “Coach, Mentor: Is There a
Difference”? Center for Coachingand Mentoring.
(Erişim:
http://www.coachingandmentoring.com
06.05.2008)
Taflı, H. (2006). “A Comparative Study of the Belief
Systems in Beowulf and the Book of Dede Korkut”,
Unpublished Master Thesis, Erciyes University
Instutite of Social Sciences, Kayseri.
Tobin, M. J. (2004). “Mentoring. Seven Roles and Some
Specifics”. American Journal of Respiratory and
Critical Care Medicine”, 170: 114-117.
http://www.atsjournals.org (Erişim: 31.05.2008)
Yaşargil, H. (2004, 2005a, 2005b). “İyi Bir Mentor
Olmak-1, 2, 3”. Mentor Leadership Development.
http://mentor-tr.com (Erişim: 13.05.2008)
KIZ ÇOCUKLARININ SİYASAL SÜRECE KATILIMINDA ÇOCUK
EDEBİYATININ ROLÜ VE ÖNEMİ
Öğr. Gör. Uğur Arif BÖLEK
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
Öğr. Gör. Berrin BÖLEK
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
GİRİŞ
Çocuk edebiyatı; Alm. Kinderliteratur (f), Fr.
Littérature (f) infantile, İng. Children literature.
Çocuk; İnsanın 2 - 13 yaş arasındaki dönemine verilen addır. Edebiyat (yazın) ise; durum,
gözlem, duygu, düşünce, düş ve olayların dil aracılığıyla etkili ve güzel bir biçimde anlatılmasıdır.1 Çocuk edebiyatının araçları 0-6 yaş okul
öncesi dönem için • Ninniler • Öykü • Resimli
kitaplar • Şiir • Çekici kartlar • Plak – kaset •
Tekerlemeler • Video – TV • Bilmeceler atasözleri - fıkralar • Çocuk kitaplığı • Destanlar efsaneler • Çocuk tiyatrosu • Masallardır. 7-9 yaş
masal döneminde ise; • Kahramanları çocuk olan
öyküler • Kahramanları hayvan olan öyküler •
Tatil ve doğa öyküleri• Efsaneler - destanlar –
fıkralardır. Kızlarda bu dönem oğlanlara göre bir
yıl daha uzun sürebilir. Bu dönem çocukları en
çok (% 75) masaldan hoşlanırlar. 10-12 yaş
döneminde ise • Ev - okul yaşamı • Serüven
kitapları • Mizah • Yararlı bilgiler • Gezi kitapları
• Biyografiler • Şiir - tiyatro eğitimi • Öyküleştirilmiş tarih • Polisiye • Duygusal kitaplar kahramanlık konulu kitaplar • Yabancı ülkeler • Kadın
/ erkek yaşamı • Öyküleştirilmiş fen, doğa anlatan
yazılar konulu kitaplar. 13-15 yaş dönemi kız ve
erkek çocuk edebiyatı • Sevgi, bağlılık, özveri
konularını işleyen • Soyut, duygusal, düşünsel
öykü, roman, şiir, tiyatro eserleri duygusal öykü,
şiir, tiyatro eserleri • Sanat değeri olan kitap ve
dergiler • Gazeteler, güncel konular, spor yazılarını kapsar.2
Çocukların psikolojik özellikleri ve bilgi seviyeleri, yetişkinlerden ayrı kitaplar okumalarını
gerekli kılar. Bu kitaplar, anlatım dili, konusu,
1
2
Öztürk, Çelik, Sakine; Çocuk Edebiyatı, Anadolu
Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları,
Eskişehir 2003, s.203
Baraz, Turhan, "Çocuk ve Kitap", Anadolu Üniversitesi
Açıköğretim Fakültesi Ders Kitapları. Eskişehir, 1987,
s. 147
içerdiği tez ve düşünceler yönünden çocuğun
okuma, anlama, kavrama kapasitesine uygun
olmalıdır. Çocuğun kapasitesine uygun olarak seçilen bir konu, açık ve anlaşılır bir üslup, akıcı bir
dil ve çocuğun yaşına uygun düşünce örgüsü,
çocuk edebiyatı eserlerinin başlıca özelliklerindendir. Çocukluğun hemen her döneminde masallarla konu olan olağanüstü yaşantılar, aksiyoner
anlatım çocuklar tarafından ilgiyle karşılanır.
Çocuklar özellikle 10 yaşlarına kadar masal dinlemek ve okumaktan çok hoşlanırlar. Daha sonraki
yaşlarda ise mâcerâ yönü ağır basan, sürükleyici
roman ve hikâyeler, bilgi verecek kitaplar dikkatlerini çekmeye başlar. Kız çocukları daha küçük
yaşlardan itibaren erkek çocuklarına oranla masal
ve hikayelerde farklı konulara dikkat ederler.
İnsanlık tarihinde ilk masalın ne zaman yazıldığıyla ilgili kesin bir cevap bulmak mümkün
olmasa da yaklaşık 3750 yıl önce Hammurabi
yasalarıyla Mezopotamya’da yazıya geçmiş bir
masala rastlıyoruz. Masalın kahramanının adı
“Adapa”dır. M.Ö. 1750 yılları: Adapa, ölüme
çare bulmak için yola çıkar. Yolda rüzgâr, kayığını alabora eder. O da tutar rüzgârın kanadını
kırar. Gök Tanrısı öfkeye kapılıp Adapa’yı mahkeme önüne çıkarır. Adapa’nın koruyucusu Yer
Tanrısı ise kendisine ceza olarak verilecek ’ölüm
ekmeği ile ölüm suyunu’ almamasını öğütler. Ancak Gök Tanrısı Adapa’nın mert ve açık yürekliliği karşısında ona ’Sonsuz hayat ekmeği ile
suyu’ uzatır. Adapa Yer Tanrısına söz verdiği için
bunları reddeder ve ölümsüzlüğe ulaşma fırsatını
kaçırır... Böylece insanoğlu ölümlü olur. Olur,
ama yarattığı bu masalla ölümsüzlüğe ulaşır...” 3
Tarihde yazılı ilk masalda dahi masal kahramanı
olağanüstü güçlerle kavga edip galip gelebilecek
bir erkektir.
Dünyada da sözlü halk edebiyatının ürünleri
aynı zamanda çocuk edebiyatının da başlangıcı
3
Kabaklı, Servet, “Türklük âleminin masalları”, Yeniçağ
Gazetesi, 11/8/2007
769 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi sayılır. Şark ve Garp’da çocuk edebiyatı ninniler
ve büyükler tarafından anlatılan masallarla başlar.
Klanlardaki hikayecilerin anlattığı hikayeler,
kültürün, adet-ananelerin aktarılmasında önemli
rol oynamışlardı. Bu hikayeler aynı zamanda
tarihin bir ölçüde de olsa korunmasını sağladılar.
Sözlü edebiyat toplumların kültürlerinin devamında büyük bir öneme sahiptir.
Yazılı edebiyat öncesi toplumsal kültürün
yaşatılmasında en önemli rol halk ozanlarının
anlattıkları hikayelerdir. Bu hikayeler aynı zamanda kültürler arası iletişimin kurulmasında da
etkili olmuşlardır.
15. yüzyılda İngiltere’de ilk defa büyükler
için küçük cep masalları basılmıştır. Bu kitapları
öncelikli olarak İngiliz toplumunun halk tabakası
okumaktaydı. Zenginler ise boynuzdan yapılmış
koruyucuların içinde yerleştirilmiş bakır levhalara
yazılmış ve Horn Book adı verilen kitapları
okuyorlardı.
Aşırı dinci bir akım olan Quakerizmin etkisi
İngiltere’de 18. yy.’a kadar güçlü bir şekilde devam etti. Quakerizme göre çocuklar, son derece
sıkı bir disiplinle yetiştirilmeliydi. Bu dönemde
çocuklar için hazırlanmış kitaplar da daha çok
İncil'den kaynaklanan kitaplardı ve hikâyelerin
sonu büyük ölçüde ölümle bitiyordu. Bu yolla
çocukların dindarlık seviyelerinin yükselmesi
hedeflenmişti.
14. Lui Fransa'sında Charles Pearault, Halk
ağzında dolaşan masalları derleyip kısaltarak
1697 yılında çocuklar için basmış böylelikle çocuk kitaplarının babası olarak anılmaya başlamıştı. Bunların içinde günümüz Türkiye’sinde ve
dünyanın pek çok yerinde çocuk klasikleri içinde
hala okunan "Parmak Çocuk","Mavi Sakal" gibi
kahramanı erkek olan masalların yanı sıra "Kül
Kedisi", "Kırmızı Başlıklı Kız" ve “Uyuyan
Güzel" gibi kahramanı kız olan eserler de vardır.
Aynı yüzyılda Fransa'da Fenelon, soylu çocuklarının eğitiminde kullanılması için yazdığı
Telemak’ı yazmış, eser Tanzimat döneminde
Türkçe’ye çevrilmiştir
Bakü’den göç ettiği söylenen Beydaba’nın
yazdığını “Kelile ve Dinme” masallarından esinlendiği iddia edilen La Fontaine, ünlü fabllarını
aynı dönemde yazmıştı. La Fontaine ve Perrault’un masalları, Fransız çocuk masallarının ilk
örneklerindendir.
Bu eserler önce İngiltere'de sonra da Almanya'da yayınlandılar. Gerek İngiltere'de gerekse
Fransa'da çocuklar için yazılan kitaplar 18. yy.’da
bu dönemden sonra artış gösterdi.
Avrupa'da çocuklar için yazma düşüncesi 18.
yüzyılda pek çok ülkede birden yaygınlaşır.
770
Dünyâ edebiyâtında çocuklar için yazılmış eserlerde eskiden yalnız öğretici ve yetiştirici olması
düşünülürken bu yüzyıldan sonra yazılan eserlerde eğlendiricilik de dikkate alınmaya başlanmıştır. Özellikle İkinci Dünya Savaşından sonra
çocuk edebiyatında büyük bir gelişme görülür ve
çocuklar için verilen ürünler hızla çoğalmaya,
başlar İngiltere'den Daniel Defoe'nin Robinson
Crusoe, Jonathan Swit'in Gülliverin Seyahatleri,
Lewis Carrol'un Alis Harikalar Diyarında,
Charles Dickens'in David Coperfieled; Amerika'dan Louisa May Alcott'un Küçük Kadınlar, Mark
Twain'in Tom Sawyer, Huckleberry Finn;
Fransa'dan Hector Malot'un Kimsesiz Jules
Verne'in serisi, Antoine de Saint Exupery'nin
Küçük Prens; Almanya'dan Grimm Kardeşlerin
masalları; İsveç'ten Selma Lagerlöf'ün Nils
Holgerson'un Eşsiz İsveç Yolculuğu; Danimarka'dan Andersen'in masalları ilk akla gelen çocuk
edebiyatı örnekleridir ki Bunlar dilimize de çevrilmiştir.4
19 yüzyılda çocuk edebiyatı eserlerinin konuları genişletilmiştir. Loise May Alcott'un "Küçük
Kadınlar" isimli eseri aile hikayelerini daha
popüler hale getirmiştir.
19. yüzyıl sonlarına doğru özellikle küçük çocuklar için yazılan dergiler ortaya çıkmaya başladı.
UNESCO tarafından, 1979 yılının, Birleşmiş
Milletler Dünya Çocuk Hakları Bildirgesi’nin
yayımlanışının 20. yıldönümü dolayısıyla ‘Dünya
Çocuk Yılı’ ilan edilmesi, bu alandaki yayın ve
etkinliklerin kapsamını genişletmiştir. Türk halkları çocuk edebiyatı adına zengin bir mirasa sahiptir. Nasreddin Hoca fıkraları, Dede Korkut
hikâyeleri bütün Türk halklarının ortak mirasıdır.
Anadolu’da Karagöz-Hacivat hikayeleri ayrı bir
zenginlik kaynağıdır.
Osmanlı’da, çocuk edebiyatında Tanzimat’tan 2.Meşrutiyet’e, 2. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e kadar pek çok gelişme yaşanmıştır. 17. yy.’da Nabi'nin Hayriyye'si, 19. yy.’da Sünbülzade
Vehbi beyin Lütfiye-i Vehbi'si çocuk eğitimi
üzerine yazılmış önemli eserlerdendir. Özellikle
Meşrutiyetten sonra çocuk edebiyatı kendini
duyurmuştur. Öğretmen okullarına Batılı eğitim
anlayışının girmesi buna ön ayak olmuştur.5
1875 yılında, sonradan Etfal adını alacak olan
Sadakat isimli çocuk gazetesi çıkartılmıştır. Aynı
dönemde Bahçe (1880), Çocuklara Kıraat (1882),
Vasıta-i Terakki (1882), Çocuklara Arkadaş
(1882), Çocuklara Talim (1887), Çocuklara
Rehber (1896), Çocuk Bahçesi (1904) gibi çocuk
dergileri de çıkartılır.
4
5
Öztürk, a.g.e. s.207
A.g.e. s.205
Materiallar
Milli edebiyat döneminde de Ziya Gökalp,
Ali Ekrem Bolayır, Mehmet Emin Yurdakul,
İsmail Hikmet Ertaylan, Fazıl Ahmet Aykaç, Enis
Behiç Koryürek, Yusuf Ziya Ortaç, Halit Fahri
Ozansoy şiirlerle çocuklara seslenirler.) 6
Bu dönemde de yazılan eserlerde, siyasi yönden üzerinde durulan çocuk eseri kahramanı
erkektir. Arif Nihat Asya’nın, ünlü Fetih Marşında da bunu açıkça görmek mümkündür. Asya,
erkeğe, “delikanlım”, “aslanım”, “yiğidim”,
“Fatih’in İstanbul’u fethettiği yaştasın” diyerek
öğütler verir. Şairin, kız için biçtiği görev “Fatihler doğuracak yaşta” olmasıdır.
Cumhuriyete giden yoldaki savaşlarda büyük
yararlılıklar gösteren Nene Hatun, Halide Onbaşı,
Nezahat Onbaşı, Tayyar Rahmiye, Kafkas cephesinde ordu subayı olarak çarpışan Fatma Seher
Hanım, Domaniçli Habibe, Hafız Selman İzbeli,
Halime Çavuş, Satı Çırpan, Şerife Bacı, Kılavuz
Hatice, Gördesli Makbule, Nakiye Hanım, Ayşe
Tayyibe Hatun, Maraşlı Senem Ayşe, Trakyalı
Havva Zehra Soyyanmaz, Tarsuslu Adile Onbaşı,
Faika Hakkı, Taccülcalala Hanım, İzmirli Ayşe
Hanım, Adana’dan Melek ve Hatice Hanımların
kahramanı olduğu çocuk hikayeleri yok denecek
kadar azdır. Aksine bütün çocuk hikayelerinin
savaş, mücadele kahramanlarının tamamına yakını erkeklerdir. Böylelikle erkek çocuklara ilerisi
için hedef gösterilmektedir.
Türk çocuk roman yazarlarının en çok okunanlarından ve üç yüzün üzerinde eser veren
Kemalettin Tuğcu’nun kadın kahramanlarını büyük kısmı, acı çeken anneler, aldatılan kadınlar,
sarhoş ya da kaba kocalarından eziyet gören
kadınlardır.
Günümüzde bir çocuk gazetesi yoktur. Bazı
gazetelerin belirli sayfalarında çocuklar için
ayrılmış köşeler ya da ekler vardır. Bununla birlikte çok sayıda çocuk dergisi yayınlanmaktadır.
Çeşitli yayınevleri, gazeteler, bankalar, kişi ve
kuruluşlar da bu alanda yayın yapmaktadırlar.
Çocuk Vakfı’nın yaptırdığı bir ankete göre
Türkiye’de yüzde 17 yerli, yüzde 83 oranında
yabancı çocuk edebiyatı tüketilmektedir. Yine
başka bir araştırmaya göre ise Almanya, Hollanda
ve Fransa’da ise yabancı çocuk edebiyatı yayını
yüzde 26’yı geçmemektedir.
Çocuk yayınları, çocukların beden, zihin ve
ruh sağlıkları bakımından çok çok önemlidir. Bu
yayınların denetlenmesi gâyesiyle 1927 yılında
“Küçükleri Muzır Neşriyâttan Koruma Kânunu”
adıyla 1117 sayılı kânun çıkarılmıştır. Toplumların temelini oluşturan çocukların eğitilmesi ge-
reği açıktır. Bu gereklilik tüm dünya ülkelerinde
kabul görmektedir. Çocuk, yaşadığı çağda ve
içinde bulunduğu toplumda bir yere sahip olacağını bu eğitim ve uygulanacak edebiyat aracılığıyla anlayabilecektir.
Edebiyat bir rehberlik kaynağıdır. Edebiyat
bir kimsenin kendini tanıyarak davranışlarını
değiştirmeye yarayacak olanaklar hazırladığı için
bir rehberlik kaynağı olarak da hizmet edebilir.
Şüphesiz, bütün edebiyat eserleri böyle bir hizmeti görmez ve bu hizmet de her zaman klasik
ölçüler içinde yerine getirilemez. Fakat, her birimizin yaşamında gereksinim duyduğumuz vakit
bize kendimizi anlamak konusunda yardımcı olan
en az bir kitap bulunmuştur. Edebiyat yaratıcı
etkinlikleri özendirir. Çocuklar, başka alanlardaki
yaratıcı etkinliklere geçmek için bir sıçrama
tahtası olarak edebiyata gereksinim duyarlar. Başka sanatlarla ilişkileri bulunan zengin bir programın eşliğinde yaratıcılığa yönelten okuma etkinlikleri sayesinde bir sanat, başka bir sanatı
desteklemiş, beslemiş olur. Okuma, çocuğu resim
çizmeye ve dramatik sanat alanlarında ritmik
yorumlamalar yapmaya özendirir. Çocuklar okuma ve dramatik sanat alanlarında ne kadar zengin
yaşantılar edinirlerse yaşamın öteki yaratıcı alanlarında da o kadar zengin bir kişiliğe sahip
olurlar.
Çocuk edebiyatı ürünleri denemeci, araştırıcı,
eleştirici, kısacası özgür düşünceli insan yetiştirme amacı gözönüne alınarak yazılmalıdır. Ayrıca
çocuğun kendini tanımasına, kişiliğini geliştirmesine katkıda bulunmalıdır.7
Bir diğer özelliği ise çocuğu iyiye, güzele,
doğruya yönlendirmeyi amaç edinmelidir. 8 Yine
çocuğa eleştirel düşünme becerisi kazandırmak ve
geliştirmek de önemli hedeflerden olmalıdır.
Bu eserler insanı olduğu gibi göstermeli, iyiler hep iyi, kötüler hep kötü gösterilmemelidir.
Çocuk evrensel değerlere de saygı duyacak
şekilde yetiştirilmelidir.
Bu eserlerdeki yiğitlik abartılmamalı; çocuklara, yanılmaz insan, üstün insan, her şeyi bilen
insan örnekleri sunulmamalıdır. Başka bir deyişle, etiyle kemiğiyle, olumlu ve olumsuz yanlarıyla insan tanıtılmalıdır.
Her kitap bir dizi ahlak yargısıyla sonuçlandırılmamalıdır. Köprüaltı Çocukları, Öksüz Ayşe
türünden acıma duygusunu sömüren kitaplar en
azından yararsızdır. Polianna gibi tanınmış bir
çocuk öyküsü de bu kötü örnekler arasında yer
alır. Bu öyküde, çevresindekileri mutlu etmek
6
8
A.g.e. s.205
7
Yörükoğlu, Atalay, Çocuk Ruh Sağlığı, Özgür Yayınları,
İstanbul, 1997, s.
Baraz, a.g.e. s.121
771
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi için insan üstü çaba gösteren bir kız çocuğu anlatılır. Ne üzüntü, ne kırgınlık, ne de öfke duymayan böyle bir kahraman nasıl benimsenir? Olsa
olsa erişilmez bir varlık olarak okuyucuda bir
küçüklük duygusu yaratır.
Çocuk hikayelerindeki kahramanların siyasi
yönden önemini anlatan, aşağıdaki anıyı önemsiyoruz. İsmet Berkan’ın naklettiği bu anı, CIA'in
Bombay büro şefliğini yapmış birine ait olması
dolayısıyla ayrıca önemli: “Bir ara Hindistan'ı
Sovyetler'e kaybetmek üzereydik. Sadece hükümeti değil, toplumu da kaybediyorduk. Çünkü
KGB inanılmaz bir bütçeyle yayıncılık işine
girmiş, masal kitabından macera romanına kadar
pek çok Rus kitabını Hintçe basıyor, ücretsiz ya
da çok ucuza satıyordu. O kadar ki, Hintli çocuklar Rus astronotları en büyük kahramanlar
olarak görmeye başlamıştı. Bunun üstüne biz de
yayınevleri kurmaya başladık, Amerikan kahramanlarını Hintli çocukları başta olmak üzere herkese tanıtmaya başladık." 9
9
Berkan, İsmet:
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=60430
22/12/2002
772
ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATINDA
YENİ KONULAR VE YENİ YÖNELİMLER
Yrd. Doç. Dr. Medine SİVRİ
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Fen Edebiyat Fakültesi, Karşılaştırmalı
Edebiyat Bölümü Başkan Yardımcısı
Eskişehir / TÜRKİYE
[email protected]
NEW ISSUES AND TENDENCIES IN CHILDREN’S AND YOUTH LITERATURE
ABSTRACT
Children’s and youth literature is the most important and basic field in general sliterature for creating conscious and sensitive
society. Unfortunately this section hasn’t received interest and worth it deserved until last century. Its importance has been
understood recently.
The aim of this study is to present the importance of children’s and youth literature and also to draw attention to new issues
and methods in modern world. Improvement of humanity is rapid in every area and knowledge improves day by day. At this
point, there is a necessity of new issues, approaches and types that will attract children and youths’ attention. We will analyze
developments in this field comparatively. With presenting similarities and difference we will try to determine deficiencies.
“Çocuk okuru olmayan bir toplumun büyük okuru olmaz.”
Muzaffer Izgü
Bu çalışmada öncelikli amaç, bir taraftan çocuk ve gençlik edebiyatının önemini ortaya koymak, diğer taraftan da, değişen dünya koşullarında ele alınması gereken yeni konulara ve yeni
yöntemlere dikkat çekmektir. Bu kadar önemli bir
alanda, gelişen ve değişen dünya düzenine bağlı
olarak, çocuk ve gençlik edebiyatında ayrıca neler
yapılabilir, eksik ya da yetersiz olan yönler nelerdir, yeni yönelimler ve konular neler olabilir bunlar tespit edilmeye ve birtakım çözüm önerilerinde bulunulmaya çalışılacaktır.
İnsanlık, tarih boyunca çok önemli aşamalardan geçmiştir, bunların içerisinde en temel ve
belirleyici olanları; tarım devrimi, sanayi dev-rimi
ve içinde bulunduğumuz iletişim-bilişim devrimidir. Günümüzde, adeta hız devrimi yaşanmakta ve
iletişim bilişim sektörünün hızına erişilememektedir.
İnsan şu an inanılmaz bir bilgi hazinesinin
içerisindedir. Çünkü her türden bilgiye bir tuş
kadar uzaklıktadır. Ancak, tüm bu ilerlemelere
rağmen günümüz insanının çoğu, bilgi ile bilgiyi
kullanma bilinci arasındaki köprüyü kuramadığı
için, mekanik yaşamla bütünleşmiş, mutsuz, kendine yabancılaşmış ve yalnızdır. Bu durum, özellikle günümüz çocuğunun sorunudur ama sorumluluğu değildir. Çünkü bu durumu yapıp ettiklerimizle yaratan bizler, çözüm yolunu da onlarla
beraber üretmeliyiz. Bu bağı kurma ve duyarlılık
oluşturma bilinci, ancak sanat ve edebiyatla olasıdır. Bunun temeli de öncelikli olarak, bugünün
küçükleri yarının büyükleri olan çocuklardan ve
onlara yönelik nitelikli edebi metinlerden, sağlıklı ve nitelikli bir ilişkiyle oluşturulan çocuksevgi-kitap üçgeninden geçer.1
İnsan
(Değişmiş insan)
Edebiyat ve Sanat
Bilgi
Bilinç (Eyleme Bilinci)
1
Bkz. I) S. DİLİDÜZGÜN, “Çocuk Kitaplarında Yazınsal
Nitelik”, 1. Ulusal Çocuk kitapları Sempozyumu, Sorunlar ve Çözüm Yolları, Yayına Hazırlayan: Doç. Dr.
Sedat SEVER, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara: 2000.
II) S. DİLİDÜZGÜN, Çağdaş Çocuk Yazını, Morpa
Kültür Yayınları, İstanbul:2003.
III) S. SEVER, Çocuk ve Edebiyat, Kök Yayıncılık,
Ankara:2003.
IV) S. DİLİDÜZGÜN, S. SEVER, A. ÖZTÜRK, Ö.
ADIGÜZEL, Çocuk Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Eskişehir:2002.
V) N. NEYDİM, Çocuk ve Edebiyat, Çocukluğun
Kısa Tarihi Edebiyatta Çocuk Figürleri, Bu
Yayınları, İstanbul:2000.
VI) F. Oğuzkan, Çocuk Edebiyatı, Anı Yayıncılık,
Ankara:2000.
VII) H. GÜLERYÜZ, Yaratıcı Çocuk Edebiyatı,
Pegema Yayıncılık, Ankara:2003.
VIII) R. NAS, Örneklerle Çocuk Edebiyatı, Ezgi
Kitabevi Yayınları, Bursa: Ocak 2004.
773 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Susanna Tamaro, bir eserinde, teoriyle pratik
arasında okyanuslar olduğunu ve bunu aşmak
gerektiğini söyler. Bu aradaki mesafenin kat edilebilmesi ve söylemin hayata geçirilebilmesi için
birçok şeyi bilince çıkarabilmek gerekir. Bu durumu hayata uyguladığınızda da, her alanda karşımıza bilgiyi sağlıklı kullanabilme bilincinin gerekliliği çıkar. Bu noktada, insan için her kapıyı
açacak anahtar sözcük, sanat ve edebiyat yoluyla
oluşturulan bilinçtir.
Bu durumu somut bir örnekten hareketle
açıklarsak; örneğin, insanlığın gelişiminde tarihi
bir öneme sahip olan Fransız Devrimi’nin özünde
yatan yenilikçi fikirler ve söylemler üç noktada
toplanmıştır: Özgürlük, Eşitlik, Kardeşlik. 2 Her
ne kadar çıkış itibariyle burjuva sınıfının çıkarlarını koruma adına ortaya atılmış değerler olsalar
da, bu değerler hep bir arada ilk defa tartışma konusu edilmiş ve üzerlerinde fikir birliğine varılarak, İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesinin ilk
maddesi olarak resmen kayda geçirilmiştir. Bu
adım, insanlık ve onun geleceği için atılmış çok
önemli bir adımdır, ancak bu adımın hayata geçirilmesinde edebiyat ve sanat dünyasıyla kurulan
köprüde birtakım aksaklıklar yaşandığı için, devrim tam anlamıyla hedefine ulaşamamıştır. Bu değerlerden yalnızca “özgürlük” ön plana çıkarılmış,
bu da “paranın kullanım özgürlüğü”ne dönüşmüş,
“eşitlik ve kardeşlik” bilince çıkarılama-dığı, yedekte tutulduğu için, insanlık kat etmesi gereken
aşamayı gerektiği gibi kat edememiştir. Bu nedenle, doğa ve insan bugün içinde bulunduğu kötümser tabloyla karşı karşıyadır.
Bilindiği üzere, her çağda, her alanda sayısız
ilerlemeler ve atılımlar gerçekleşmektedir. Bu
nedenle, Fransız yazar Sthendal’e göre toplumu
adeta bir ayna gibi yansıtan ve Alman düşünür
Karl Marx’a göre bir “üst kültür” olan edebiyat,
çağın gereksinimlerine yanıt vermek ve kendini
yenilemek zorundadır, yoksa kısır ve güdük bir
edebiyat olmaktan ileri gidemez ve gerçek işlevini de (değiştirmek, dönüştürmek, sorgulamak ve
sorgulatmak, duyarlılık oluşturmak, estetik duygular yaratmak ve ilerletmek… vs.) yerine getiremez.
Yeni olan bir şeyin eski yöntemlerle anlatılması mümkün olamayacağından, her yeni dönem
ve her yeni gelişim kendi edebi türünü ve yöntemini dayatır. Bu yüzden, değişen yenidünya düzeninde, Çocuk ve Geçlik Edebiyatında yeni
konular, eğilimler ve yöntemler belirlenirken
2
Bkz. I) S. TANİLLİ, Uygarlık Tarihi, “Batı Uygarlığında Devrimler” (s. 109–139), Adam Yayınları, İstanbul: 1999.
II) S. TANİLLİ, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası Cilt:
V, Adam Yayınları, İstanbul: Kasım 1999.
III) A. TİMUÇİN, Düşünce Tarihi, BDS Yayınları,
İstanbul:1992.
774
çağdaş koşullar göz önünde bulundurulmalı ve bu
alanda da, her edebi tür kendi içerisinde özerk
olarak değerlendirilmelidir. Hatta her edebiyatçının, her türün ve alanın uzmanı olması mümkün
olamayacağından, bu alan içerisinde de ayrı ayır
disiplinlerde uzmanlaşılması ve işin alan uzmanlarına bırakılması gerekir.
Yazar hayatın içinden ve hayata dâhil olarak
üretim yapmalı ve hayatın içinde söz konusu olan
her şeyi yazısına konu etmelidir. Burada dikkat
edilecek en önemli husus ise yöntem konusudur.
Neyin anlatıldığı değil, onun nasıl anlatıldığı
önemlidir. Yazarın olumsuzluklar karşısında üstü
örtülü bir biçimde takındığı tavır, kullandığı dil,
öğretici olmayan ve anti otoriter tavrı, eşitlikçi
yaklaşımı çok önemlidir. Çocuğa görelik ilkesinin
ve çocuk gerçekliğinin göz önünde bulundurulması ve hangi çocuğun gerçekliği sorusunun da
yanıtlaması zorunludur. Öncelikle yapılması gereken şey budur. Çünkü her mekâna ve zamana
göre çocuk gerçekliği de farklılıklar gösterir.
Çocuk ve Gençlik Edebiyatı içerisinde ürün
verilebilecek belli başlı temel alanları şöyle ayrımlayabiliriz3:
1. Masal (modernize edilmiş geleneksel masallar
ve çağdaş masallar)
2. Şiir (geleneksel halk şiiri ve modern şiir; epik,
didaktik, lirik, pastoral, dramatik, satirik türde
olabilir)
3. Tiyatro (geleneksel halk oyunları ve çağdaş
oyunlar)
4. Roman (klasik roman, yeni roman; polisiye,
fantastik, macera, bilimkurgu, …vs)
5. Öykü (klasik ve modern öykü; kısa ve uzun
öykü)
6. Gezi yazıları (yurtiçi ve yurtdışı gezileri,
yöresel geziler..)
7. Anı yazıları (bürokratların, yazarların, devlet
adamlarının, sanatçıların… vs)
8. Özyaşamöyküsel ve yaşamöyküsel kitaplar.
9. Deneme (her konu dâhil edilebilir)
10. Sinema (çizgi film, belgesel film, sanatsal filmler, edebiyat eserlerinin sinemaya uyarlanması)
11. Mektup türü
12. Eleştiri (her türün eleştirisi ).
13. Karikatür- Mizah
Öncelikli olarak bu tür ayrımının iyi yapılması, uzmanlık alanlarının öne çıkarılması, edebiyatın genel kültürden kurtarılması ve çağdaş değerler yönünde, çocukların ve gençlerin gereksi3
E. ÖZDEMİR, Yazınsal Türler, Bilgi Yayınevi, Ankara:
Eylül 1999.
Materiallar
nimleri göz önünde bulundurularak, disiplinler
arası olanaklardan da beslenerek yapıtların kaleme alınması gerekir. Bunun için gerekli alan çalışmalarının içerisinde nelerin yer alabileceği ile
ilgili birkaç tespitte bulunduktan sonra bunların
türlere göre nasıl işlenebileceği üzerinde kısa durmak yerinde olur. Ayrıca şunu belirtmekte yarar
vardır; elbette ki bu yeterli ve mutlak bir belirleme listesi değildir, sadece bütünün belli bir kısmından hareketle yapılan bir öneri listesidir. Bu
liste, bu alandaki uzmanların katılımıyla daha da
uzatılabilir ve varsıllaştırılabilir ve bu konular tüm
türlerde kendilerine özgü yöntemlerle işlenebilir.
Eksikliği duyulan ve yeterince üzerinde
durul-madığı düşünülen belli başlı konuları şöyle
sıralamak mümkündür.
Sorun Odaklı Çocuk ve Gençlik Edebiyatı:
Bu alan içerisinde öncelikle üzerinde durulması
gereken alanlardan biri, engellilerin toplumda yaşadığı sorunlardır. Bu sorunların edebiyatta yoğun
olarak işlenmesi ve buna karşı insanlarda duyarlılık alanlarının genişletilmesine katkıda bulunulması son derece önemlidir. Yukarda da belirtildiği
üzere, bilgi ile eylem arasındaki bilincin oluşturulmasında ve bunun hayata geçirilmesinde birincil
görev edebiyat ve sanatındır. Elbette ki bununla
güdümlü bir edebiyattan ve sanattan söz etmiyoruz. Gerçek anlamda, hakkı verilerek yapılan edebiyat ve sanatın doğal olarak doğuracağı sonuçtan
söz ediyoruz. André Breton ve Paul Eluard’ın işaret ettiği gibi yazınsal metinde “iletinin meyvedeki
gıda gibi olması” ön koşuldur. Eserdeki öğreticiliğin ya da ileti kaygısının ölçütlerini Asım Bezirci
söz konusu yazarlardan hareketle şöyle dile getirir:
“gerçeği göstererek okurları bilgilendirirken duygu, tasarım, özgünlük, güzellik ve teknikten yoksun, salt öğretici kuru bir ahlak ya da siyaset kitabı,
bir reçete durumuna düşmeye değil, ideolojiyi
eserde –elmadaki şeker gibi- iyice eritmeye, yaşamı imgesel bir kurgu, estetik bir yapı, kişisel bir
anlatım ve duyarlıklı bir yaklaşımla vermek gerekir”4
Ayrıca, yine bizim ülkemizde kör noktalardan
biri olan ve yeterince işlenmeyen, ergenlik dönemi çocuklarının sorunları ve bu sorunla nasıl başa
çıkılacağı son derece önemlidir. Cinsel kimlik
edinimi/ Cinsel kimlik bunalımı/ Ara kimlikler/
Bedensel değişiklikler/ Cinsler arası duygusal
paylaşım/ Cinsel tabular ve erotizm/ Cinsiyet ayrımcılığı ve kitaplarda da toplum tarafından biçilen bu rollerin resimlerle de desteklenmesi sorunu/ Töre cinayetleri ve cinsel istismara maruz
kalan çocuklar/ Fuhuş/ Ensest ilişkinin çocuğa
4
A. BEZİRCİ, Sosyalizme Doğru, Evrensel Basım Yayın,
İstanbul: Temmuz 1996, s. 52.
getirdiği sorunlar/ Bir rant haline getirilen çocuk
pornografisi/ Bağımlılık (uyuşturucu, alkol, esrar,
eroin, haplar, sigara, bali…vs) sorunu olan sokak
ve ev çocukları/ Köy çocuğunun köy yaşamı ve
kente gelen köy çocuğunun kente uyum sorunu/
Şehir çocuğunun kıstırılmışlığı, doğa özlemi ve
istek dışı, bilinçsizce dayatılan (çünkü bizim çocuklarımız, hep deneme tahtası gibi her iki üç
yılda bir yeni sistemlerle karşı karşıya kalırlar…!)
yanlış bir eğitsel yaşam süreci ve eğitim-öğretim
sorunsalı/ Çalışan anne-çalışmayan baba, zorla
çalıştırılan, eğitim hakları ellerinden alınan, kısaca sömürülen çocuklar/ Tek çocuk sorunu (sevgi
ve paylaşım)/ Evlat edinilen çocukların ve ailelerin sorunu (biyolojik anne-emek veren anne)/
Yetiştirme yurtlarında ve sokaklarda barınan çocukların sorunu/ Boşanmış ailelerin çocuklarının
sorunları/ Ailelerin yaptığı çocuk ayrımı yüzünden
çocukların yaşadıkları sorunlar, intihar ve ebeveyn
kayıplarında çocuğun yaşadığı sorunlar vs.
Çağdaş Sanat Masallarının Oluşturulması:
Dünya artık çok değişmiş ve büyük ilerlemeler
kat etmiştir. Bu yüzden, günümüz dünyasının çocukları için, onların imgelem dünyasını varsıllaştıracak, çağdaş değerlerle donatılmış, ancak
ayakları yere basan ve var olan gerçeklikten beslenen modern masallara gereksinim duyulmaktadır. Var olan masalların dışında çağdaş masallar
yazılmalı, eskiden olduğu gibi “cadı kadın”, “şeytan kadın”, “büyücü”, “üvey anne-üvey baba”,
“kötü kadın” gibi cinsiyet ayrımcılığı yaratan
tipler ortadan kaldırılmalı, bunların nedenleri sorgulatılmalıdır. Bu konuda, Hasan Erkek’in yazdığı “Çiçek Prenses” oyunu, eski masal kalıplarının dönüşümüne iyi bir örnektir ve cinsiyet ayrımcılığına feminist bakış açısıyla verilen iyi bir
yanıttır. İdeal çocuk tipleri, ideal insan tipleri
yaratmaktan vazgeçilmeli, zaaflarıyla bir bütün
olan insan doğal haliyle verilmelidir. Çağdaş değerler sistemi oluşturulmalıdır. Masal uyarlamaları yapılmalı ve bu noktada farklı kültürler buluşturulmalıdır. Kültürel mirasa sahip çıkmak adına, var olan masallar da korunmalı ancak bunlardaki yanlışlıklara ve eksikliklere dikkat çekilmeli ve sonuç itibariyle, şu ana kadar bunların,
toplumdaki yaşama ne tür olumlu ya da olumsuz
katkıları olduğuna dikkat çekilmelidir. Bunun için
ayrı bir kitap sektörü oluşturulmalıdır. Geleneksel
masallara ve öykülere eleştirel yaklaşım sektörü
diye bir yeni bir yazma sektörü yaratılmalıdır.
Teknoloji ve Çocuk: Teknolojinin çocuğa ve
gence getirdiği olumlu ve olumsuz kazanımlar,
ayrıca üzerinde durulması gereken bir alandır.
Bunun sonucunda alt başlıklar oluşturulabilir; Savaş ve çocuk/ İletişim-iletişimsizlik sorunsalı ve
çocuk/ Eğitim sistemi ve çocuk/ Kitle iletişim
775
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi araçları, mekanik dünya ve çocuk/ Çevre bilinci
ve çocuk/ Yenidünya düzeni ve çocuk/ Politika ve
çocuk/ Her tür şiddet ve çocuk/ Demokratikleşme
sorunsalı ve çocuk/ Anamalcı kültür ve çocuk (tek
tipleşme, aynılaşma, yabancılaşma, çeşitlilik, ötekileşme ve ötekileştirme, damgalama, damgalanma ve korkular… vs).
Günümüz çocuğunun ve gencinin en önemli
sorunu, kimlik edinme ve iletişim sorunudur.
Örneğin Türkiye’de, üniversiteye ya da OKS sınavlarına hazırlanan gençlerin içinde yaşadığı
bunalım ve aileleriyle olan sorunları, aileleri tarafından anlaşılamamaları, üzerlerinde hissettikleri
maddi ve manevi baskı, kendilerini yeterince
ifade edememeleri, çok güncel olan edebi konulardır. İletişim isteyen bir gençlik vardır aslında,
kendi olmaya çalışan ama olamayan, bunun bunalımını yaşayan gençler. Hayata dokunmaya çalışan ya da hayata dokunmaktan vazgeçen gençler. Yaşanmamışlıklar üzerine yaşam kurmaya çalışan, toplumun ve ailenin koyduğu kurallarla kuşatılmış gençler. Oysa yaşanmamışlıklar üzerine
yaşam kurulamaz.
Yazar, gündelik sorunlara çözüm üretmekle
her şeyi hallettiğini sanmamalıdır. Çocuğu gerçek
hayata hazırlamaya dair bir şeyler sunmalıdır.
Yoksa bunu sunamadığı noktada çözümsüzlük ve
kısır döngü başlar. Ne yazık ki artık yazarlar,
okurlarına ütopya sunamamaktadırlar. Belki de
bu onların da suçu değildir. Var olan dünya düzeninin yarattığı bir sonuçtur bu. Öyleyse bunun
için acilen ve öncelikli olarak yapılması gerekenleri, yapıtlarda işlenecek konuların içeriği noktasında biraz açıkladıktan sonra, ayrıca çocukların
sanat ve edebiyat sevgisini geliştirmeye yönelik
haricen neler yapılabilir bunların üzerinde kısaca
durmakta yarar vardır.
Yaşam, insanın acı ve tatlı deneyimlerinin bir
toplamıdır ve buradan çıkarılan sonuçtur. Bu anlamda, eğer gençler günlük tutmaya özendirilirse,
hatta bu daha ilkokulda bir alışkanlığa dönüştürülebilirse, hem yazı yazmanın sağaltım ve arınma
olanaklarından yararlanırlar hem de sorunlarıyla
daha çabuk ve daha sağlıklı bir yolla başa çıkmayı öğrenirler. Özellikle ergenlik döneminde
tutulan günlüklerden ve ailelere ve öğretmenlere
yazılan mektuplardan yeni bir yazın türü oluşturulmalıdır. Bu sonraki kuşak gençler için de bir
umut kaynağı olacak ve gençler kendilerini yalnız
hissetmeyeceklerdir.
Görsel ve işitsel yoğunluğu ön planda olan bir
dünyada yaşadığımızdan, çocuklar için seslendirmeli masal, öykü, şiir kitapları ve kasetleri, CD’leri bir arada yeni kitap formları oluşturulmalıdır.
Filme uyarlanan romanlar ve onun film kasetleri
de beraber satışa sunulabilir.
776
Kitap sonunda, çocuğun kitabı sorgulamasına
ve eleştirmesine olanak sağlayan sorular ve boş
alanlar olmalı ve bunların e-posta adresleri aracılığıyla geri dönütleri alınmalı ve bir sonraki
baskıda yayınlanmalıdır.
Toplumsal gerçekliklere duyarlı, ayağı yere
basan, ana diline hâkim ve milli değerlere saygılı
ve ona sahip çıkan eserler yazılmalı. Örneğin,
pedagojik olmadığı için şu an çok eleştirilen
Kemalettin Tuğcu kitapları bir zamanlar neden bu
kadar çok okur kitlesine sahip oldu, bunun üzerinde durulmalıdır. İster kabul edilsin, ister edilmesin, onun ve onun gibi yazan diğer yazarlar sayesinde birçok çocuk okuma alışkanlığı edindi ve
toplumsal gerçekler hakkında uyarıldı. Somut
koşullarda somut tahliller yapmak gerekir. Dilenen, köprü altında yaşayan, küçük yaşta çalıştırılan, kültür çatışması yaşayan göçmen çocukları,
cinsel istismara uğrayan gerçek çocukları ve
gerçek bir dünyayı anlatıyordu Kemalettin Tuğcu.
Her ne kadar anlatım tekniği ve yöntemi doğru
olmasa da işlediği konular son derece gerçekti.
Bu yüzden ona ve onun gibi yazarlara haksızlık
edilmemesi gerekmektedir.
Ana dili öğrenme ve onu kullanma yetisini
geliştirebilme en önemli ve en temel zorunluluktur. Fransız düşünür Albert Camus, “insanın
ana dili, ana vatanıdır” der. Bu nedenle, ana dili
işgal edilmiş bir milletin vatını da işgal edilmiş
demektir ve yaşayacağı, kendini kendi dilinde
ifade edeceği başka bir alan yoktur ve bu da beraberinde kültürün de yok edilmesine neden olur.
Zaten bir milleti yok etmenin en kolay yolu,
öncelikle onun ana dilini ve kültürünü yok etmekten geçer. Fazıl Hüsnü Dağlarca, “Türkçem, ses
bayrağım” diye boşuna dememiştir. Öyleyse, ana
dili kullanma ve geliştirme becerisini hedef alan
yaratıcı tarzda kitaplar oluşturulmalıdır. Okuru da
yazının içine dâhil eden, yaratıcılığa sevk eden,
okuma ve yazma kültürünü aynı anda geliştiren,
uygulamalı, yaratıcı yazı örneklerinin olduğu
kitaplar yayınlanmalı. Örneğin ilginç şiir kalıpları
oluşturulup, eksik bırakılan yerlerin çocuklar
tarafından doldurulması istenebilir. Daha önce bu
türde yapılmış birkaç şiir örneği konulabilir.
Çocuğun yazma ve okuma işini bir oyun gibi algılamasını sağlayan öykü çalışmaları yaptırılabilir. Baş tarafı verilmeyen ya da ortası boş bırakılan veya sonu yazılmamış öykülerin istedikleri
gibi tamamlanması sağlanabilir. Bu tür bir çalışma çocuk tarafından bir oyun gibi algılanacağından, çocuklar severek ve isteyerek, ayrıca zevk
alarak edebiyata dâhil olacaklardır. Bunları geri
dönütleri alınmalı ve örnek olarak basılmalıdır.
Yani kendi şiirlerini, kendi öykülerini, kitaplarını
yazan çocukların yazıları okura iletilmelidir.
Materiallar
Milli bayramlarda, özel günlerde çocukların
oynayabileceği oyun metinleri yok denecek kadar
azdır. Bunların sayısı da, milli değerler ve tarih
bilinci açısından işlenerek çoğaltılmalıdır. Bizim
millet olarak en büyük çıkmazlarımızdan biri, ne
yazık ki geçmişi ve olanları çabucak unutmamızdır. Geleceği daha doğru tayin etme ve tavır belirleme noktasında, tarihte yaşanmış bazı gerçeklikleri canlı tutmakta yarar vardır. Böylece daha
önünü gören ve attığı adımdan daha emin gençler
yetiştirme adına bu durum kaçınılmazdır. Eğitim
ve öğretim alanında geliştirilmesi gereken, zorunlu bir stratejik alandır bu alan.
Çocuklar ve gençler için yazılmış kitapların
filmleştirilmesi ve gösterime sunulması sağlanabilir. Bunlar için, özellikle çocukların konuk edildiği eleştiri ve tartışma programları hazırlanabilir.
Çocukların, kitaplarla ve yayınlarla ilgili eleştirileri ve önerileri kitaplaştırılabilir. Okullarda çocukların beklentileriyle ilgili röportajlar yapılıp,
bunlar çocuk dergilerinde ve büyükler için yayınlanan gazetelerin köşelerinde yayınlanabilir.
Özellikle güzel sanatlara özendirmek için sanatçılardan ve ünlü müzisyenlerden, heykeltıraşçılardan, sporculardan ve onların yaşamlarından
yaralanılmalı, onlar kitaplara kahraman olarak
konulmalıdır.
Tüm dünyayı ve dünya kültürünü yakından tanımak için gezi yazıları çoğaltılmalıdır. Böylece
çocuk ve genç, “ötekini” tanıyacak, kendi kültürüyle başka kültürleri karşılaştırma imkânı bulacak, bilgisini, görgüsünü arttıracak ve farklı olana
saygı duymayı öğrenecektir. Meslek öbeklerine,
hayvanlara, bitkilere, milliyetlere, ülkelere, farklı
inanç sistemlerine ve yaşam biçimlerine yönelik
tanıtıcı belgesel metinler hazırlanmalı, bunlar televizyon ve radyoda çocuklar tarafından sunulmalıdır. Çocuklara yönelik, her yönüyle çocuğu ele alan
televizyon ve radyo programları çoğaltılmalıdır.
Kitaplar, alanında uzman kişiler tarafından resmedilmelidir. Baskı kalitesi yüksek tutulmalı, cinsiyetlere roller biçmeyen, zihinlerde olumsuz imge
oluşturmayan, ayrımcılık yapmayan, eşitlikçi yaklaşımı içselleştiren sanatsal resimler ağırlıkta olmalıdır.
Çocuk tiyatroları kurulmalı, çocuk oyuncular
yetiştirilmeli, onlara oyunları oynama imkânı sunulmalı ve çocuklar için yazılan oyunlar çoğaltılmalıdır. Oyunu izlemeye gelen çocuk, oyunu ve
oyuncuları kendine daha yakın hissedecektir.
Zaten okul öncesi dönemde çocukta kendiliğinden var olan taklit etme, taklit ederek öğrenme
böylece iyi yönde yönlendirilebilir.
Çocuklar gerçek dünya ile tanışmak zorundadır. Son günlerde moda olan, ayağı yere basmayan ve gerçek yaşamdan beslenmeyen fantastik
kitaplar ve dizi filmler, er geç gerçek yaşamla
buluşacak çocuklara hiçbir yarar sağlamayacağı
gibi onlara büyük oranda zarar da vermektedir.
Böyle yapay bir düzlemin yaratılmasıyla aslında
insanlık, Nasrettin Hoca misali, kendi bindiği
ağacın dallarını kesmektedir. Çünkü insanlığın
temeli ve geleceği olan çocuklar ne yazık ki içi
boş, kof, eleştirel düşünmeye elverişli eğitilmediği için güdülmeye meyilli, her türlü tüketim
kültürünü içselleştirmiş, yok etmeye meyilli, apolitik ve sorunlu tipler olarak karşımıza çıkacaklardır. Öyleyse çocukları eleştirel düşünmeye
sevk edecek, dürtülerini geliştirecek, yaşadıkları
dünyadaki sorunlarla onları yüzleştirecek ve bu
sorunlara birlikte çözüm üretebilme imkânı sunacak, çocuk gerçekliğini göz önünde bulunduran,
eşitlikçi yaklaşımı ilke edinmiş çağdaş yapıtlara
gereksinim vardır. Her şeyden önemlisi, aktarma
kültürle yapılan bir edebiyat yerine, kendi dilinden ve öz kültüründen, kendi vatanından ve toprağından, kendi gerçekliğinden beslenen, kendi öz
değerlerini ön plana çıkaran, yerel renklere saygılı ve onları koruyan ve evrensel değerleri yücelten bir edebiyatın varlığı kaçınılmazdır.
Lütfen hayata dokunmaktan ve dokundurtmaktan vazgeçmeyelim!
KAYNAKÇA
1. BEZİRCİ, Asım. Sosyalizme Doğru, Evrensel Basım
Yayın, İstanbul: Temmuz 1996.
2. DİLİDÜZGÜN, Selahattin. “Çocuk Kitaplarında Yazınsal
Nitelik”, 1. Ulusal Çocuk kitapları Sempozyumu, Sorunlar ve Çözüm Yolları, Yayına Hazırlayan: Doç. Dr.
Sedat SEVER, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara: 2000.
3. DİLİDÜZGÜN, Selahattin. Çağdaş Çocuk Yazını, Morpa
Kültür Yayınları, İstanbul:2003.
4. NEYDİM, Necdet. Çocuk ve Edebiyat, Bu Yayınevi,
İstanbul:2000.
5. ÖZDEMİR, Emin. Yazınsal Türler, Bilgi Yayınevi,
Ankara: Eylül 1999.
7. SEVER, Sedat. Çocuk ve Edebiyat, Kök Yayıncılık,
Ankara:2003.
8. DİLİDÜZGÜN, Selahattin; SEVER, Sedat; ÖZTÜRK,
Ali; ADIGÜZEL, Ömer. Çocuk Edebiyatı, Anadolu
Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Eskişehir:
2002.
9. NEYDİM, Necdet. Çocuk ve Edebiyat, Çocukluğun
Kısa Tarihi Edebiyatta Çocuk Figürleri, Bu Yayınları,
İstanbul:2000.
10. OĞUZKAN, Ferhan. Çocuk Edebiyatı, Anı Yayıncılık,
Ankara:2000.
11. GÜLERYÜZ, Hasan. Yaratıcı Çocuk Edebiyatı, Pegema
Yayıncılık, Ankara:2003.
12. NAS, Recep. Örneklerle Çocuk Edebiyatı, Ezgi
Kitabevi Yayınları, Bursa: Ocak 2004.
13. TANİLLİ, Server. Uygarlık Tarihi, “Batı Uygarlığında
Devrimler” (s. 109–139), Adam Yayınları, İstanbul: 1999.
14. TANİLLİ, Server. Yüzyılların Gerçeği ve Mirası Cilt:
V, Adam Yayınları, İstanbul: Kasım 1999.
15. TİMUÇİN, Afşar. Düşünce Tarihi, BDS Yayınları,
İstanbul:1992.
777
ÇOCUKLARIN SİYASAL TOPLUMSALLAŞMA SÜRECİNDE
NASREDDİN HOCA FIKRALARININ ROLÜ
Öğr. Gör. Uğur Arif BÖLEK
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
Öğr. Gör. Berrin BÖLEK
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
ABSTRACT
Children are born without knowing anything. They are socialized by their families, friends, schools, teachers, working
environment etc. In this period the cultural structure of society else is too important. Lullabies, fables, stories and jokes else plays
too significant important role in socialization of child. The knowledge which acquires in the period of childhood. Whether Freud
be right or not, it is an indicator in the process of values. The common culture motives of Azerbaijan and Turkey are Nasreddin
Hodge’s jokes. They have exposed to the changing by the time sometimes they have forgotten and sometimes they have been
different or they have loaded by the different meaning. It's efficient is still exist in two countries. In the article, the messages are
evaluated in the article, Statesman or state governors, officers in the jokes.
Toplumsallaşma ya da İngilizce karşılığı ile
“socialization” sürecinin ilk kez ne zaman başladığına ilişkin kesin veriler ortaya koyabilmek bugün için çok güç görünüyor. Yüzbinlerce yıl
öncesinde başladığını iddia eden bilim adamları
var. Toplumsallaşmanın incelenmesinde bu yön
üzerinde çok durulmasa da, Aristo’dan, Eflatun’a,
Konfüçyüs’ten, Thomas More’a ve Jean Jack
Rousseau’ya kadar pek çok düşünür, siyasal
toplumsallaşma ile ilgilendiler.
Toplumsallaşma, toplumdaki inanç, tutum,
değer ve davranışların birey tarafından benimsenmesi sürecidir. Siyasal toplumsallaşma kavramı
da, buna paralel olarak, siyasal çevre ile birey
arasında hayat boyu süren dolaylı ve doğrudan
etkileşim sonucunda, bireyin siyasal sistemle ilgili, görüş, inanç, davranış, tutum ve değerlerinin
benimsenmesi sürecini ifade eder. Dar kapsamlı
tanımlarda, siyasal davranışın, bilgi ve değerlerin
doğrudan, açık bir süreç içinde toplumsallaşan
kişiye aktarılması söz konusudur. Diğer taraftan,
siyasal toplumsallaşmayı çok daha geniş olarak
ele alan ve belirgin biçimde toplumsallaşma amacına yönelmemiş toplumsallaşma süreç ve etmenlerinin doğurduğu siyasal davranışları inceleyen
daha geniş kapsamlı siyasal toplumsallaşma anlayışı da vardır. Bu ikinci anlayış, toplumsal
yaşamın karmaşıklığı ve dinamizmi içinde, bilinçsiz, farkına varılmayan; toplumsal işlevlerin
amaçlanmamış sonuçlarını kapsayan toplumsallaşmayı incelemeye yöneliktir.
Siyasal toplumsallaşma çalışmalarında izlenen başlıca yaklaşımlar: “psikanalitik yaklaşım”,
778
“işlevselci yaklaşım” ve “çatışmacı yaklaşım”dır.
Bu yaklaşımların herbirinin çok farklı yönleri
bulunmakla beraber, herbirinin ortak olarak vurguladığı konu, siyasal toplumsallaşma açısından
çocukluk döneminin özel bir önem taşıdığıdır.1
ABD'de 4 yaşındaki çocukların kavramlaştırdığı dünyada, dört ana otorite temsilcisinin; anne,
baba, öğretmen ve polisin olduğu ve bunların tümüne olumlu anlamlar yüklendiği görülür. Türkiye’de ve Azerbaycan’da ise aynı yaşlardaki çocukların dünyasında anne ve baba olumlu anlamlarlar taşırken, öğretmen henüz belirgin şekilde
yer almamakta, polis ise çok defa olumsuz bir anlam taşıyabilmektedir.
Çocuk edebiyatının, devlet, toprak, millet,
bayrak, bağımsızlık, kahramanlık vb. değerlerin
kazanılmasında büyük bir rolü vardır. Çocuklar
için yazılan edebiyat eserleri, çocuğun dünyasını
şekillendirirken, onların devlet başkanlarına yönelik tutumlarının belirmesinde, itaat ya da isyan
duygularının gelişmesinde, millet için fedakarlık
hislerinin doğmasında ve pekişmesinde de etkin
rol oynar.
Aynı milletin farklı coğrafyalarda yaşayan iki
kolu olan Azerbaycan ve Türkiye insanı, aynı dil,
din ve ırk birliğinin getirdiği ortak kültüre sahiptir. Her iki kolun da ortak mirası olan edebiyat
değerlerinden biri de “Nasrettin Hoca – Molla
Nasreddin”dir.
1
Ergil, Doğu-Alkan, Türker, “Siyaset Psikolojisi”, Turhan
Kitapevi, Ankara-1980, s 46-68
Materiallar
Nasreddin Hoca, Türkiye’de 1208 yılında
Sivrihisar’ın Hortu yöresinde (babası Abdullah
Efendi, annesi Sıdıka Hatun) doğar. Medrese eğitimi alır. Medresede ders verir. Kadılık görevinde
bulunur. 1284 yılında Akşehir’de vafat eder.2
Molla Nasreddin, -Azerbaycan’daki bazı folklörşinaslarca- büyük Azerbaycan alimi Nasirüddini Tûsi’nin ta kendisidir. Hocaya/Mollaya izafe
edilen fıkraların büyük bir kısmının aynılığı, iki
farklı şahsın olma olasılığını ortadan kaldırırken,
her iki bölgedeki fıkralar arasında, devlet idarecilerine, hakimlere, dinsel ve ekonomik yönden
elit tabakaya karşı farklı tutum, siyasal toplumsallaşma süreci açısından, her iki toplumun değerleri arasında da analiz olanağı sunar.
Elbette ki burada analiz konusu, bu şahıslardan hangisinin gerçek Nasreddin olduğuna ya
da, bu fıkralardan hangisinin hangi dönemde eklendiğine ilişkin edebiyat tarihçilerinin yapabileceği bir analiz değil, şu an her iki coğrafyadaki
yeni dönem basılı kitaplarda yeralan ve Mollaya /
Hocaya atfedilen fıkraların, çocukların siyasal süreçteki gelişimlerine ve şekillenmelerine etkisidir.
Çalışmada, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim
Bakanlığı tavsiyeli, 100 temel eserden biri olan,
Türk klasikleri serisinden, Nurgül Özcan tarafından hazırlanan ve 2005 yılında Türkiye’de Zambak Yayınlarınca basılan, “Nasrettin Hoca Fıkraları” kitabı ve Rafiq İsmayılov tarafından hazırlanan ve 2007 yılında Altun Kitabevince yayınlanan “Molla Nasreddin Latifeleri”isimli kitaplar
esas alınmıştır. Her iki kitapta, devlet başkanının
ve üst düzey devlet adamlarının tutum ve davranışları ile Nasreddin Hocanın bu görevlilere karşı
davranışları karşılaştırılmıştır.
Türkiye’de Zambak Yayınlarınca basılan eser,
küçük ebatta (95mmX135mm) ve 120 sayfadan
ibarettir. Kitapta, 8 punto ile yazılmış 137 fıkra
bulunmaktadır. Azerbaycan’da, Altun Kitabevince
basılan eser ise normal boyda (135mmX 193mm)
ve 128 sayfadır. Kitapta 14 punto ile yazılmış,
133 fıkra bulunmaktadır.
Molla Nasreddin Latifeleri’nde “Molla Nasreddin ve Teymurleng” ve “Molla ve Şehir Hakimi” ismiyle ilk iki bölüm haricinde, beş bölüm
daha bulunmaktadır. Nasreddin Hoca Fıkralarında
ise herhangi bir bölümlemeye gidilmemiştir.
Her iki ülkedeki, Hocanın/Mollanın aslında
Timur ile karşılaşmış olma ihtimali yoktur.
Timur’un yaşadığı dönemle aralarında en az bir
asır bulunmaktadır. Ancak çalışmamız itibariyle,
bu konunun önemi olmaması nedeniyle, sorun,
yok sayılmıştır. Asıl önemli olan, günümüze ka-
dar süzülerek gelmiş bu fıkralarda, devlet başkanının/idarecilerinin tutumu ve “topluma sunulan”
Nasreddin hocanın devlet idarecilerine karşı hareketleridir.
“Nasreddin Hoca Fıkraları” eserinde Timur’la
ilgili sadece beş fıkra vardır. Bu beş fıkraların
herbirinde, Timur’un kişiliğine, idareciliğine ait
önemli ipuçları görülmektedir. Sadece iki fırkada:
“Timur’un Fili” ve “Ayva ile İncir” fıkralarında,
olumsuz bir Devlet Başkanı tiplemesi vardır:
Timur’un, getirttiği filin başıboş kalması sonucu
çevreye, ekili alanlara büyük zarar vermesi’ni
idarecinin milleti düşünmemesi olarak görmek
mümkündür. 3 Fıkra’da durumu şikayet etmek
üzere yola çıkan 10-15 kişinin “Timur’un korkusundan yol boyunca birer ikişer ayılması”ve sonunda tek bşaına kalan Nasreddin Hocanın korkarak sözü değiştirmesi ve filin dişisini de istemesi, idarecinin baskısını ve sonucunu ortaya koyar.4 Ayva hediye etmek üzere yola çıkan Nasreddin Hocanın, yolda arkadaşının tavsiyesi ile ayvayı inirle değiştirmesi, “değerli hediye bekleyen” Timur’un, getirdiği incirleri hocanın başıta
attırması fıkrasında da, zalim bir devlet başkanı
tiplemesi vardır. Bu fıkrada hocanın olayı olumlu
tarafından alıp, ayva getirmekten vazgeçtiğine şükretmesi, insanları olumlu düşünmeye sevketmesi
açısından da dikkat çekicidir.5
“İsabet” fıkrasında, Hoca, “Timur’un huzurunda ok atmadaki maharetinden bahseder” Timur
sınamak ister. Birinci atışta, tutturamayınca: “Sekbanbaşı böyle atardı”, ikincide tutturamayınca
“Subaşı böyle atardı”, üçüncüde tutturunca “Nasreddin “kulunuz” da böyle atardı” der. Burada,
Devlet Başkanının, birini maharetininden ötürü
sınaması normal kabul edilebilir. Hocanın ilk iki
atışta tuttramayınca lafı çevirip yeni bir atış hakkı
elde etmesi de hoş bir latifedir.6
Diğer iki fıkra ise “Üç Yıl içinde” ve “Kitap
Okuyan Eşek” başlıklarıyla verilmiş olup her ikisi
de Timur’un eşeği ile ilgilidir. İlk fıkrada, Hoca’nın, eşeğine okuma öğretmek için “Timur’dan
3000 altın aldığı”, Hocanın dostlarının, eşeğe okuma öğretememesi halinde “Timur’un hocayı öldüreceği” anlatılır.7 Her iki hareket de olumsuzdur. Hocanın olmayacak birşey için Devlet Başkanını aldatması da, Devlet Başkanının da belirlenen süre sonunda “olmayacak birşey için ölüm
cezası vereceğinin düşünülmesi” de olumsuz harekettir. Fıkranın Türkiye’deki versiyonunda konu
3
4
5
6
2
Konyalı, İbrahim Hakkı, “Akşehir”, İstanbul, s. 731
7
“Nasreddin Hoca Fıkraları” Haz. Özcan Nurgül, Zambak
Yayınları, İstanbul-2005 s. 18
Age., s. 19
Age., s. 57-58
Age., s. 58-59
Age., s. 68
779
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi çok kısa anlatılmıştır ( 41 kelime). Aynı fıkranın
Azerbaycan versiyonunda olay çok daha ayrıntılı
olarak verilir (183 kelime). Her iki fıkranın sonu
da “ya eşek, ya Timur ya da ben ölürüm” şeklinde
biter.
“Kitap Okuyan Eşek” başlıklı fıkrada da
neredeyse aynı olay vardır. Burada da Timur okuma öğretmesi için eşeğini Hocaya verir. Ancak
bunu “dalkavuklarının” zorlaması sonucu yapar.
Fıkra’da Hoca, “çaresiz kabul eder”, “hiçbir
talepte de bulunmaz”. Bugün sirklerde görülen,
hayvanları eğitim metotlarından biri olan, aç bıraktığı eşeğe, kitabın herbir sayfasının arasına
yerleştirdiği yemlerden yemeğe alıştırarak ve sonunda tüm sayfaları boş bir kitabın bütün sayfalarını çevirtip, anırtarak, okuma öğretmiş gibi
yapar. Bunun üzerine Timur’da bir kese altın hediye eder. Bu ikinci fıkra birinci fıkradaki olumsuzlukları olumluya dönüştürmek için yazılmış
nazire gibidir.8
“Molla Nasreddin Latifeleri”nde, Timur’la ilgili ilk bölümde 23 fkra varsa da bunların
22’sinde Timur bulunmaktadır. Devlet idarecileri,
kadı, kethüda ile ilgili ise 10 fıkra vardır. Fıkra
sayısının çokluğunun yanısıra, Azerbaycan’daki
anlatımlarda, Timur’u çok defa zalim, acımasız
olarak görmekle birlikte bazen olumlu rolde de
görmek mümkündür. Aynı şekilde en az iki kişilikli bir Molla vardır. Bu Mollaların biri –fıkraların çoğunda- , sözün doğrusunu söyleyen, dürüst, gözünü budaktan sakınmaz biri iken, diğeri
dalkavuk, rüşvetçi, düzenbaz biridir.
Her iki Molla tipinin, çocukların siyasal toplumsallşamasında farklı rol oynayacağı açıktır.
Eğer “Badımcan (Patlıcan) Meselesi” fıkrasının
yaygın şekilde anlatılacağı bir toplum modeli
hedeflenirse, sonunda ürin olarak J. Bentham’ın
pragmatist düşüncelerine uygun yaşayan insanlar
elde edilir.
İki uç noktadan biri olarak, fıkrayı mümkün
olduğunca kitaptaki aslına bağlı kalarak şöyle
yazabiliriz9: “Bir gün Molla, Timur’la bir sofrada
oturup yemek yiyormuş. Ortaya patlıcan yemeği
getirmişler. Timur, Mollayı sınamak maksadıyla:
- “Dünyada benim en sevdiğim şey patlıcandır”
der.
Molla Nasreddin:
- “Benim de “kıbleyi-alem” diye cevap verir.
Az geçer, Timur bu defa:
- “Ama yemeği o kadar da güzel olmaz. Yıllarca yemesem, hiç aklıma da gelmez” der.
8
9
Age., s. 72-73
“MollaNasreddin Latifeleri”, Haz. Rafiq İsmayılov, Altun
Kitabevi, Bakü-2007
780
Molla Nasreddin:
- “Benim de “kıbleyi-alem” der.
Biraz vakit geçince, Timur:
- “Bu patlıcan yemeğinden sonra, kalbimde bir
çarpıntı olur; başım ağrır” der.
Molla Nasreddin:
- “Benim de “kıbleyi-alem” diye cevap verir.
Timur:
- “Ama” der, “bu körolası patlıcan, çok kuvvetli, çok menfaatli birşey. Daha yeryemez gözlerimin ışığı artar” der
Molla Nasreddin cevap verir:
- “Benim de “kıbleyi-alem”...
Yemeğin sonuna doğru, Timur aşcıyı çağırır
ve:
“Eğer bir daha sofraya patlıcan yemeği getirirseniz, derinizi soydururum, bilesiniz” der.
Molla hemen öünündeki yemeği iter:
- “Benim de “kıbleyi-alem” diye cevap verir.
“Benim de görmeye tahammülüm yok”
Timur, Mollaya döner:
- “Molla” der sen ne garip bir adamsın. Ben
bugün bu zavallı patlıcanla ilgili ne dedimse
hepsini tastikledin. Dedim “severim” sen dedin
“Ben de...”, dedim “nefret ederim”, “dedin “Ben
de...” Bu nedir?
Molla:
- “Bu çok açık bir meseledir “kıbleyi-alem”
der. Ben senden ücret alıp, sana kulluk ediyorum.
Ben senin kulunum; patlıcanın kulu değilim
ki”...10
Bu fıkranın normal karşılandığı bir toplumda,
sürekli bu ve benzeri fıkra, hikaye, masalları duyarak yetişen çocuk, Sovyetler Birliğinin otoriter
ve totoliter yapısındaki gibi eleştirel yaklaşımdan
uzak, uyumlu yetişir.
“Cücelerim Danışır (Civcivlerim Konuşur)
isimli fıkrada, Molla rüşvet verir.11 “Ya Eşek Ölür
ya Timur” isimli fıkrada da Timur’u aldatarak beş
bin altın alır.
Fıkraların çoğunda, Molla, açık sözlü, mert
ve cesurdur.
Bu tip fıkralardan biri “Senin Adını Siler,
Kendi Adımı Yazarım”dir: Günlerden bir gün
Timur, Mollaya, sarayındaki ahmakların listesini
çıkarmasını ve kendisine vermesini emreder.
Molla, Timur’un bunu neden istediğini düşünür
ve anlar ki, Timur’un niyeti listeye yazdığı devlet
10
11
Age., s 14-15
Age., s.13-14
Materiallar
ileri gelenleri ile alay edip eylenmektir. Böyle
yaptığında listedeki herkesin ona düşman olacağı
da açıktır. Çok düşünür, sonra bir kağıt alır, başlığına “Timur’un Sarayındaki Ahmaklar” yazar.
Listeyi görütüp Timur’a takdim eder.
Timur, ahmaklar listesinde sadece öz adının
olduğunu görünce çok kızar, deli divane olur.
Sorar:
- “Bu nedir?”
Molla:
- Akmakların listesi” der.
Timur:
- “Demek sen, bu sarayda bir tek benim ahmak
olduğumu düşünüyorsun, öyle mi?” der.
Molla:
- “Evet, “kıbleyi-alem” Senden daha ahmağını
bulamadım” diye cevap verir.
Timur, deli gibi bağırarak:
- “İspat et bakalım” der.
“Kıbleyi alem sağolsun. Sen kendin bana emrettin ki, sarayındaki ahmakların listesini çıkarayım. Demek sen de biliyorsun ki, buraya yığılan
“vezir vüzeranın”, “vekil vükelanın” hepsi olmasa
da çoğu ahmak. Bu adamları buraya ahmak olduklarını bile bile sen almışsın. Ayrıca hala bu
adamlara karşı da sen izzet ve hürmet gösteriyorsun. Demek en büyük ahmak sensin.
Timur, Mollanın bu sözüne karşı ne diyeceğini şaşırır. Ne diyeceğini bilemez. Biraz düşünür, sonra:
- “Yahşı, eğer ben ispat etsem ki, bunların
hiçbiri ahmak değil, hepsi akıllı adamlardır. Ne
yaparsın?
- “O zaman” der Molla, “Listede yine senin
adın kalır.
Timur sorar:
- “Neden?”
- “Çünkü” der Molla, “Ahmakların listesini tutmayı bana sen kendin emrettin. Demek ki sen
akıllı adamları ahmak sayıyordun”
Timur bakar ki Molla bundan da kurtuldu.
Daha da kızar:
- “Şimdi” der, “Sana ispat edeceğim ki, sarayda tek ahmak var o da sensin Molla”
Molla:
- “O zaman listede yine de sinin adın kalır” der.
Timur sorar:
- “Neden?”
Molla.
- “Akıllı adam, ahmakların listesini tutmayı
ahmağa emretmez onun için” der.
Timur bakar ki bu da tutmadı. Döner:
- “Şimdi” der, “Celladı çağırıp, senin dilini kökünden kestirsem ne yaaprsın?”
Molla:
- “O zaman” der, “listeden senin adını siler ve
kendi adımı yazarım ta ki kimse ahmaklık edip
sana sözün doğrusunu söylemesin.12
Bu tip fıkralarda, Molla, devlet başkanı “kendini büyük görmemesi, halkıyla bir olması” 13 ,
“başa gelen şeyleri kötüye yormaması, hurafeye
inanmaması, kimseyi küçük görmemesi”14, “aşırı
vergi almaması” 15 , “vergi taplarken zulmetmemesi” 16 , “halkına lütufta bulunması” 17 , “adaletli
ve yeterli maaş vermesi”18 öğütlerini verir. Tabii
bunları yaparken, dinleyenlere de bu konuların
idarecilere bildirilmesi konusunda da ders vermektedir.
Gramchi meşhur “organik aydın” tanımlamasında, feodal toplumun organik aydını olarak “din
adamlarını” gösterir. 19 Marksist yaklaşımla, feodal düzende yaşamış “Hoca”, “Molla”, “Hace” ya
da “Mevlana” ismiyle anılmış Nasreddin, yaşadığı dönemde insanları büyük ölçüde etkilemiş
biridir. Fıkraların yedi yüzyılı aşan bir süreye
dayanması, yayıldığı coğrafi çevrenin genişliği
bunun bir delilidir. Bu kadar uzun sürede fıkraların dönemlerin ihtiyacına göre yeniden şekillenmesi kaçınılmazdır. Kişiliğin unutulup, fıkraların
önplana çıkmasında olduğu gibi, kültürümüze
malolmuş bu fıkraların/latifelerin çocukların siyasal sosyalleşmesi sürecinde yeniden ele alınarak,
günümüz kültürüne de uygun şekilde, postmodernist anlamda yerele uyumlu, değerlerimizle ve
tarihimizle barışık şekilde düzenlenmesi yararlı
olacaktır.
12
13
14
15
16
17
18
19
Age., s.11-13
Age., s.6
Age., s.6-7
Age., s.8
Age., s.9
Age., s.10
Age., s.11
Vergin, Nur, “Siyasetin Sosyolojisi, Kavramlar, Tanımlar, Yaklaşımlar”, Doğan Kitap-2008, s. 105
781
Türk Halkları Edebiyatı II: Uluslararası Çocuk Edebiyatı Kongresi 782
TÜRK XALQLARI éDéBÌYYATI (II):
BEYNéLXALQ UÅAQ éDéBÌYYATI KONQRESÌ
- II K Ì T A B -
UŞAQ VƏ FOLKLOR
TEKERLEMELİ BİR ÇOCUK OYUNUNUN VARYANTLARI VE
KÖKENİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME: “İSTANBUL’UN PARKI”
Arş. Gör. Abdulselam ARVAS
Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Tokat / TÜRKİYE
[email protected]
AN EXAMINATION ON THE JINGLE VARIANTS OF
A CHILD PLAY AND ITS ORIGIN: “PARK OF ISTANBUL”
ABSTRACT
In this article, living in oral tradition, a production of anonymous and telling by children jingle named “Park of Istanbul” has
been examined. While children are saying this jingle, at the same time they are playing a related game and adding a melody
variant of this jingle. Production of this anonymous jingle has been using in different region and shapes. We have taken some of
examples. The aim of this article is to display differences in variants of production and to evaluate its origin connected with these
variants. It is possible to say that the meaning of variant is while a person gives a narration at the same time he/she tells it after
filtering his/her opinion and aesthetic. According to this definition to gather all variant of any narration (jingle, legend, joke, story
etc.) is impossible. Thus, the most accurate statement of texts is wrong. Because, every person gives right his/her point of view.
Therefore, this article is limited with eight variants.
Jingle, connected with method of Historical-Geographical Fin which takes into consideration time deepness and geographical
widespread, has been taken up and in playing of Jingle, changing of words occurred variations has been examined. Moreover,
functional utilities of this child game have been explained. On account of melody of this jingle is technical matter and ethnomusicology job, we could not evaluate it. Except Eren’s variant, the texts of jingle have been given in the end of this article.
Key words: Park of Istanbul, jingle, play, anonymous, variant.
Bu yazıda üzerinde durulmak istenen konu,
sözlü gelenekte yaşayan, anonim bir ürün olan ve
çocuklar tarafından söylenen “İstanbul’un Parkı”
adlı bir tekerlemedir. Bu anonim ürünün varyantları, değişik yerlerde ve çeşitli şekillerde söylenegelmektedir. Yazımızda, tekerlemenin birkaç örneği üzerine değerlendirme yapmayı düşünüyoruz. Metinler üzerindeki değerlendirmelere başlamadan evvel, tekerleme, oyun, anonim ve varyant
terimlerine kısaca bir izahat getirmeyi faydalı görüyoruz. Tekerleme hakkında değişik tanımlar yapılmış olduğu hâlde, kısaca “Ses ve söz benzerliğinden yararlanılarak oluşturulan yarı anlamlı,
yarı anlamsız hoş söyleyişli cümlelerdir.” Denebilir (Yardımcı, 2002: 75). Tekerlemeler, genelde
anonim halk şiirinin bir türü olarak incelenmektedir. Ancak tekerlemeyi, anonim halk nesri ile
anonim halk şiiri arasında bir tür olarak değerlendirenler de vardır. Masal, oyun, tören gibi çeşitleri olan tekerlemelerden bizi ilgilendireni oyun
tekerlemeleri olup, bu bildiride, anlamlı dörtlüklerden meydana gelen “İstanbul’un Parkı” tekerlemesi üzerinde durulmuştur. Çünkü üzerinde inceleme yaptığımız tekerleme, oyunla eş değerde
bir göreve sahiptir. Oyunu, kelime olarak pek çok
anlamı olmasına rağmen, yazımızla alakalı bir
kavram olarak “Vakit geçirmeye yarayan, belli
kuralları olan eğlencedir.” şeklindeki ifade edebiliriz (Türkçe Sözlük: 1526).
784
Sözlü geleneğin, halkbilimciler tarafından
genel kabul gören beş özelliğinden biri, anonim
olmasıdır. İnsanlar, bir araya toplanarak birlikte
anonim ürünler oluşturmazlar (Başgöz, Yayımlanmamış Ders Notu: 6). Var olan sözlü bir eser,
zamanla anonimleşir. Herkes tarafından bilinen
sözlü bir verimin ilk söyleyicisi unutulduğunda, o
vakit bu mahsul anonim hale gelir. Örneğin çoğu
insanın bildiği “Yemen Türküsü” anonim bir
mahsuldür. Bu türküyü birkaç kişi beraber oturup
oluşturmamışlar. İlkin bir kişi tarafından söylenmiştir. Şiirin sahibini, bu eseri ilk yayanlar, mutlaka tanıyorlardır. Türküdeki ilk anonim özellikler, bu taşıyıcıların aktarmasıyla başlar. Çünkü taşıyıcılar, ne kadar metne sadık kalmaya çalışırlarsa da hafıza yanılması, kendi duygu-düşünceleri, hayata bakış açıları, dünya görüşleri vs.
nedenlerden dolayı eserde değişikliklerin meydana gelmesine sebep olurlar (Boratav, 2000: 4).
Eser, bu şekildeki her aktarılışla birlikte yeni
özellikler kazanır veya kaybeder. Bununla beraber, ürünün ilk söyleyicisi de bir müddet sonra
unutulur ve eser anonim hale gelir. Böylece,
Yemen Türküsü gibi anonim eserlerin kim tarafından oluşturulduğunu bilmediğimizi söyleriz.
Halkbiliminde varyant meselesi ise, metin
merkezli çalışmaların başlamasıyla paralel olarak
ortaya çıkmıştır. Varyant, bir sözlü gelenek ürü Materiallar
nünün değişik çeşitlenmelerle anlatılması olayıdır. Bir ürünün çeşitlenmelerle anlatılması, genellikle sözlü gelenekteki anonim ürünlerde görülmektedir. Ancak, folklorda, herhangi başka bir
ürünün de varyantları olabilir. Örneğin folklorun
içinde incelenen âşık kültüründe de varyant meselesiyle karşılaşılmaktadır. Eskiden sözlü olarak
şiirlerini terennüm eden âşıkların eserleri, bu nedenden çeşitlenmelere uğrardı. Âşık, her ne kadar
mahlas kullansa da, söylenen ortamdaki kişiler
isteyerek veya istemeyerek şiiri farklı biçimlerde
aktarırdı. Son dönemlerde yazılı ve elektronik
ortamların kullanılması ve eserin kime ait olduğunun bilinmesi de, eskiye nazaran varyantlaşma
azalsa bile, âşık şiirindeki çeşitlenmeleri ortadan
kaldıramamaktadır. Kavramlara yönelik bu kısa
açıklamadan sonra, metin üzerindeki değerlendirmemizi yapabiliriz.
Üzerinde inceleme yaptığımız ve belirli bir
ezgiye sahip olan tekerleme, aynı zamanda çocuklar tarafından oynanan bir “çocuk oyunu”dur.
Oyun, ismini tekerlemeden almaktadır. Çocuk
oyununun sekiz metni derlenmiş durumdadır. Bu,
sekiz varyant demektir. Varyantların çoğunu,
Van’dan derledik. Ancak bu metinlerden biri,
Bitlisli olup Van’da okuyan bir kız öğrenciden;
biri, Balıkesirli olup yine Van’da öğretmenlik
yapan bir bayandan; diğer bir tanesi, uzun süre
önce Van’a yerleştikleri hâlde, aslen İstanbullu
olan bir bayandan ve iki tanesi Tokat’taki bir
ilköğretim okulu öğrencilerinden derlenmiştir.
Yani tekerlemenin beş varyantı farklı illere, diğer
üçü Van’a aittir. Van’da öğretmenlik yapan ve
kırk yaşında olan Manisalı Fatma hanımdan ve
Gaziosmanpaşa Üniversitesinde öğretim üyesi
olan Ankaralı Nesime Ceyhan’dan aldığımız
bilgiye göre, bu oyun Manisa’da ve Ankara’da da
oynanıyormuş. Yine 35 yaşındaki Vanlı öğretmen
Zeynep hanım da, çocukken bu oyunu oynadıklarını söylemişti. Fakat adı geçen şahıslardan
herhangi bir metin derlemedik. Oyunun İzmir’de
oynandığına dair bilgileri, Vuslat Şeyma Güneş’in verdiği metinden öğrenmekteyiz. Aynı zamanda elektronik ortamda, bu oyunun 90’lı yıllarda
çocuklar tarafından sevilen ve bilgisayar, internet,
play station, sürekli çizgi film oynatan kanalların
henüz olmadığı yıllarda yaşayan çocukların kendilerini eğlenmek için uydurdukları oyunlardan
biri olduğu yazılmaktadır (www.lafmacun.org/
bak/istanbul+un+parkinda – 17.04.2008).
Tekerlemenin en uzun metni Serpil Eren tarafından aktarılmıştır. Bundan dolayı, bu metni temel
alıp diğerlerini bununla mukayese ettik. Serpil
Eren’in aktardığı metin aşağıdaki şekildedir:
İstanbul’un parkında
Yıldızların ardında
Ben bir oğlan görmüştüm ah
On üç on dört yaşında
Bisiklete binerdin
Bizim orda inerdin
Annen baban sorarsa ah
Teker patladı derdin
Baban tekere bakar
Patlamadığını anlar
İki tokat çakar ah
Kapı dışarı atar
Sepet sepet yumurta
Sakın beni unutma
Unutursan küserim ah
Mektubumu keserim
Masa üstünde peynir
İçine koytum zehir
Düşmanım yesin diye ah
Zehirlensin diye
İstanbul’un camisi
Yanıyor minaresi
O caminin içinde ah
Düşmanımın cenazesi
Yaptığımız derlemelerden, oyunun 1980’lerde de oynandığı anlaşılmaktadır. Yaşları bugün
35-40 arası olan kişilerden edindiğimiz bilgilerden yola çıkarak ezginin değişmemiş olduğunu
ifade edebiliriz. Oyunun oynanış şeklini kısaca
şöyle özetlemek mümkündür: 4 veya 6 kişi, bir
çember oluşturarak el ele tutarlar ve oyununun
başında “İstanbul’un parkında” kelimelerini belli
bir ritimde heceleyerek söylerler. Eller birbirine
çapraz vurularak tekerleme söylenir. Aralara (burada “ahh” çekilir) gelince dönülür. Tekrar eller
çapraz vurulur, tekerleme bitene kadar oyun devam eder (29.11.2005 tarihli Serpil Eren’den
yapılan derleme). Oyunun oynanışında eskiye
göre bazı farklılıklar olmuş. Mesela, bazıları sadece el çırparak, bazıları dönerek oynarlarmış.
Bugün ise oyun sadece el çırparak oynanıyor. Oynanış tarzı tamamen farklı olan varyanta, Şentürk’ten derlediğimiz metinde rastlıyoruz. Bu varyantta oyun, renkli kartondan yapılan yıldızın
gösterilmesi, oynayan çocuğun eliyle boyunu
yükseltmesi ve bu esnada tekerlemeyi söylemesi
şeklinde gerçekleşmektedir.
Neredeyse çeyrek asırlık bir süreçte kelimeler
açısından, zaman kipleri açısından bazı değişmeler meydana gelmiştir. Nudem ve Güneş’ten
derlenen metinlerde zaman uyuşmazlığı var. Mişli
geçmişle başlayan tekerleme, geniş ve şimdiki zamanla devam etmektedir. Bunun sebebi, çocuğun
785
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi zamanı kavrama konusunda yeteri kadar zihinsel
olgunluğa ve kavrayışa sahip olmaması veya metni duyduğu şekilde aktarması olabilir. Yaş itibariyle yetişkin olan iki bayandan derlenen metinlerde de, bu zaman uyuşmazlığı yer almaktadır.
Bu da, çocukların tekerlemeyi duyduğu şekilde
aktardığını gösterir. Zaman uyuşmazlığı Nudem,
Sakızcı, Güneş ve Bağı varyantlarında aynıdır.
Geriye kalan dört varyant, zaman açısından bir
problem taşımamaktadır.
Varyantları, Eren’in metnine göre kıyasladığımızda, diğer metinlerde genel olarak şu farklılıklar hemen göze çarpmaktadır. Tekerlemenin kimi varyantlarında bazı kelimeler yokken, diğerlerinde kıtalar eksilmiş durumdadır. Nudem’in
metni, dört kıtadan oluşmuş, iki kıta yer değiştirmiş ve son iki kıtası eksilmiş vaziyettedir. Dört
varyantta yer alan ilgisiz bir mani kıtası (sepet
sepet yumurta kıtası), üç metinde araya girerek
tekerlemeyi semantik açıdan insicam bozukluğuna uğratmıştır. Beş metindeki “ardında” kelimesi bu varyantta “altında” şekline dönüşmüştür.
Seyitoğlu metninde, ilk dörtlüğün iki dizesiyle 4.
ve 6. kıtalar yoktur. Filiz’in ve Sakızcı’nın metinlerinde “teker” kelimesi yerine “lastik” sözcüğü kullanılmıştır. Bu iki varyantın, temel aldığımız Eren’in metninden farkı, üç kıtaya inmiş
olmalarıdır. Ancak Filiz’de “lastik” kelimesi 2. ve
3. kıtada varken, Sakızcı’da bir kez “teker” bir
kez “lastik” sözcüğü yer almıştır. Filizde ayrıca 3.
kıtada “ben içeri girince” dizesi farklıdır. Derlemeler yazılı olarak alındığı için yöresel söyleyişler metine yansımamıştır. Eren’in varyantında
yine de, koydum kelimesi koytum şeklinde yazılmıştır. Bu, yöresel şiveden metine yansıyan tek
kelimedir. Güneş’in varyantında son dörtlüğün
diğerlerinden farklı olduğu, binmek sözcüğünün
sürmek şeklinde değiştiği gözden kaçmamaktadır.
Ayrıca, yazılı olarak derlenen metinde, bazı kelimelerdeki harfler uzatılmıştır. Bu uzatılan harflerin, metinde ezginin bir işareti olduğu anlaşılmaktadır.
Tekerlemeli oyunun en kısa varyantları,
Nevin Bağı ve Ayşenur Şentürk tarafından iki
kıta halinde aktarılmıştır. Bağı varyantında “Bisiklete binerdin” dizesi hariç geriye kalan kıta
tamamen farklıdır ve oğlan yerine kız denilmiş.
Bu değişikliği, kişinin utangaçlıktan dolayı söyleyip söylemediğini anlamak için diğerlerine sorunca, oyun içerisinde oğlan yerine kız denildiğinin de altını çizdiler. Yani tekerlemedeki bu
kelime değişikliği, metni derlediğimiz kişi tarafından yapılmamıştır. Bunun, ne zaman ve kim
tarafından değiştirildiğini öğrenmek de zaten
mümkün değildir. Karmaşık bir durumla karşı
786
karşıya kaldığımız bu meselede, ancak bir tahmin
yürütebiliriz. Oyunun, sadece kız çocukları arasında oynandığı göz önüne alınırsa, kızlar, muhtemelen utandıklarından ya da erkek çocukların
onlarla alay etmemeleri için, oğlan yerine kız
sözcüğünü kullanmışlardır. Şentürk varyantında
iki kıta hâlinde olan metnin bir kıtasının iki defa
tekrarlanmasıyla karşılaşmaktayız. Ayrıca, İstanbul kelimesi yerini, Niksar’a (Tokat’ın bir ilçesi)
bırakmıştır. Bu da, bir yerdeki sözlü ürünün başka
yerlerde söylenmeye başlandığında, o yöreye uyarlanabildiğinin en canlı örneğidir. Geçmişte erkek
çocukların oyuna katıldıklarına veya sadece erkek
çocukları arasında bu oyunun oynanıp oynanmadığına dair elimizde herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Ama, günümüzde oyuna erkek çocukları katılabilmektedir.
Folklor mahsullerinin zaman içerisinde değiştiği, bir türün başka bir türe dönüştüğü bilinmektedir. Örneğin destancılık geleneğinin halk hikayeciliği geleneğine dönüştüğü gibi. Kesin olmamakla beraber bu tekerlemede de, iki gencin başından geçen bir maceranın ilkin türküleşmesi,
daha sonra sözlerin çocuklar arasında yayılması
olgusuyla karşılamaktayız. Bu türkü sözleri de,
zamanla bir tekerleme halinde çocuk oyununa dönüşmüştür. Daha sonra bu tekerlemeli oyun İstanbul’dan diğer bölgelere yayılmıştır. Bu çocuk
oyununun kökenini İstanbul olarak düşünmemizin ilk ve en önemli sebebi, tekerlemenin ismini
başlıktan alması ve bir varyant hariç bütün metinlerde İstanbul’un geçmesidir. Diğer sebep ise,
Eren’den derlediğimiz metinle birlikte hayatı hakkında da kısa bilgiler alırken, ailesinin aslen İstanbullu olduğu ve onun bu oyunu çocukluğunda
İstanbul’da öğrendiği yönündeki bilgilerimize
dayanmaktadır.
Metinler dikkatle incelendiğinde, bazı varyantların olayı hikayeleştirmediği ve dörtlüklerin
birbirini belli bir sıra dahilinde izlemediği görülecektir. Metin, her ne kadar tekerleme görüntüsünü çiziyorsa da, sanki ilk hali bir türküden
gelmiş izlenimini veriyor. Ayrıca oyunun ağırlığı,
ezgiyle söylenen tekerleme üzerindedir. Yani,
oyun hareketten ziyade, söylenen sözlerle ilgilidir. Bu da, tekerlemeli oyunların temel özelliklerinden biri olan oyunun sözlere dayalı olmasıyla
bağlantılıdır. Peki bu neden önemlidir? İşte bu
noktada tekerlemelerin işlevleri devreye girer.
Tekerlemelerin temel işlevlerinden biri, dil gelişimine yardımcı olmasıdır. Bu işlevin yanıltmacalar için geçerli olduğu (Duymaz, 2002: 25) söylense de, ele aldığımız tekerlemenin de böyle bir
işleve sahip olduğu ortadadır. Bunun yanında, tekerlemelerin zihinsel gelişime katkıda bulunduğu
Materiallar
ileri sürülebilir. Çünkü tekerlemeler belli bir
ahenge sahip oldukları için, çocukların kelimeleri
ardı ardına sıralarken onu kolayca öğrenmelerine
neden olurlar. Ayrıca, dil ve zihinsel gelişimin
birlikte geliştiği de göz ardı edilemeyecek bir
gerçektir. Yine, oyunda sözlere hareketlerin eşlik
etmesi, çocukların el ve ayak kaslarının gelişimini
desteklemektedir. Nitekim bir araştırıcının, “Ritmik bir söz, çoğu zaman motor bir harekete eşlik
ederek ses ve oyun birlikteliğini sağlar.” (Duymaz, 2002: 25) ifadesini kullanması, bu tarz oyunlar vasıtasıyla çocuğun dilsel, zihinsel ve motor
(kas) gelişiminin birlikte desteklendiğini ortaya
koyar. Hülya Çevirme’nin tekerlemeler üzerine
belirttiği şu bütüncül görüşler, ayrıca kayda değer
ve dikkat çekicidir: “Tekerleme, çocuğun dinleme, konuşma ve dilin anlam yapılarının, cümlelerin, dilin özelliklerini, sık sık yapılan tekrarlarla
ezber alışkanlığını kazandırarak çocuğun psikomotor becerilerinin gelişmesine katkıda bulunur.
Dilin telaffuzu, boğumlaması ile bir bütün halinde
öğretilmesine katkıda bulunur. Dildeki sembolleri, sebep-sonuç ilişkisine dayandırarak dilin
mantıksal dizinini kavratma yanında, dilin matematiğini geliştirip gülmece ve eleştirel boyutunu
da tanıtır.” (www.gunaskam.com/tr/index.php?
option=com_content&task=view&id=81&Itemid
=42 - 64k - 15.04.2008).
Netice olarak “İstanbul’un Parkı” adını taşıyan bu tekerleme, kız çocukları arasında iki kişinin el çırpması şeklinde oynanmaktadır. Malzemenin derlendiği kişiler göz önüne alınınca,
oyunun kız çocuklarına ait olduğu kolayca anlaşılır. Ancak günümüzde, erkek çocukları oyuna
dahil edilmektedir. Eskiden daire şeklindeki oyuncular belirli aralıklarda dönerken, bugün kendi
ekseni etrafında dönüşler unutulmuştur. Metinlerden anlaşıldığı kadarıyla oyunun yaşanan ya da
yaşanması muhtemel bir olayı hikâye ettiği görülmektedir ve bu olaylar –tüm varyantlarda
olmasa bile- dörtlüklerde belli bir sırayı takip
etmektedir. Birbirini seven bir kızla bir erkeğin
hikayesidir bu. Olayın meydana geldiği yer İstanbul olmalı ki, metinlerden hareketle tekerlemenin
teşekkül ettiği mekânın da aynı olduğu ifade edilebilir ve İstanbul’da teşekkül etmiş bir oyunun
Ankara, İzmir, Manisa, Tokat, Van, Balıkesir gibi
illere yayıldığı görülmektedir. Muhtemelen Anadolu’nun bir çok ilinde de bu oyun bilinmekte ve
oynanmaktadır. Söz konusu oyunun bu denli yayılması, onun çocuklara hitap eden ve çocuklara
değişik açılardan faydası olan bir tekerleme olduğu yorumunu yapmamızı mümkün kılmaktadır.
Metnin yapısına bakıldığında sözlerin kız tarafından oluşturulduğu ihtimali daha ağır basıyor. Te-
kerlemeler, geçmişte olduğu gibi, günümüzde de
çeşitli açılardan çocuklara faydalı olup onların
biyolojik ve mental gelişimlerini desteklemektedir denilebilir.
İSTANBUL’UN PARKI TEKERLEMESİNİN
VARYANTLARI
1. NUDEM VARYANTI: Zeynep Nudem’den derlediğimiz bu varyant, el çırparak ve ezgiyle söylenerek oynanan bir oyundur. Zeynep
Nudem, tekerlemeli oyunu teyzesinin kızından
öğrenmiştir. Tekerlemeli oyun, 28.11.2005 tarihinde, Rekabet Kurumu İÖO’nda kaydedilmiştir.
İs-tan-bu-lun- par-kın-da
İstanbul’un parkında
Yıldızların altında
Ben bir oğlan görmüştüm ah
On üç on dört yaşında
Sepet sepet yumurta
Sakın beni unutma
Unutursan küserim ah
Mektubumu keserim
Bisiklete binersin
Bizim orda inersin
Annen baban sorarsa
Teker patladı dersin
Baban tekere bakar
Patlamadı(ğı)nı anlar
İki tokat çakar ah
Kapı dışarı atar
2. SEYİTOĞLU VARYANTI: 29.11.2005
tarihinde Ayşe Seyitoğlu’ndan derlediğimiz bu
varyantın oynanışına dair bir bilgi verilmedi.
İstanbul’un parkında
Yıldızların ardında
Bisiklete binerdim
Bizim orda inerdim
Annem babam sorarsa ah
Teker patladı derdim
Babam tekere bakardı
Patlamadığını anlardı
İki tokat çakardı ah
Kapı dışarı atardı
Masanın üstünde peynir
İçine koydum zehir
Düşmanım yesin diye
Düşmanım ölsün diye
3. SAKIZCI VARYANTI: Bu varyant, 05.11.
2006 tarihinde Mukaddes Sakızcı’dan derlenmiştir. Kızların oynadığı bir oyun olup, daire şeklinde durulurmuş. Bir kişi ortada el çırparak ve şarkıyı söyleyerek dönermiş. Bu oyunu ilkokuldaki
ve mahalledeki arkadaşlarından öğrenmiştir.
787
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi İstanbul’un parkında
Yıldızların ardında
Ben bir oğlan sevmiştim
On üç on dört yaşında
Bisiklete binersin
Bizim orda inersin
Annen baban sorarsa
Lastik patladı dersin
Baban tekere bakar
Patlamadığını anlar
İki tokat çakar ah
Kapı dışarı atar
4. FİLİZ VARYANTI: Balıkesir/Bigadiç/ Balatlı köyünden olan Zeynep Filiz, Van’da öğretmenlik yaparken bu metin derlenmiştir. Oyunu,
ilkokulda üst sınıftaki ablalardan öğrenmiştir. Kız
oyunu olup iki kişi oynarmış. Karşılıklı el çırpma
şeklinde oynanırmış.
İstanbul’un parkında
Yıldızların ardında
Ben bir oğlan sevmiştim ah
On üç on dört yaşında
Bisiklete binerdin
Bizim orda inerdin
Annem babam sorarsa
Lastik patladı derdin
Babam lastiğe bakar
Patlamadığını anlar
Ben içeri girince ah
Sana bir tokat atar
5. BAĞI VARYANTI: Bitlisli olan Nevin
Bağı, Filiz’in arkadaşı olup onun vasıtasıyla bu
metin derlenmiştir. Oyunu mahalle arkadaşlarından öğrenmiştir. İki kişi karşılıklı el çırparak ve
tekerlemeyi söyleyerek oynarmış.
İstanbul’un parkında
Yıldızların ardında
Ben bir kız sevmiştim
On üç on dört yaşında
Bisiklete binersin
Karıncayı ezersin
Madem benden güzelsin
Neden bekar gezersin
6. GÜNEŞ VARYANTI: Bu metni Tokat’ın
merkez Toki İ.Ö.O’nda 4. sınıf öğrencisi Vuslat
Şeyma Güneş’ten derledik. Oyun, karşılıklı duran
iki kişinin ellerini sağlı sollu çarpması ve tekerlemenin de hareketlere eşlik etmesi şeklinde oynanmaktadır. Güneş, bu oyunu arkadaşlarından
öğrenmiştir.
İs-tan-bu-lun- par-kın-daa
İstanbul’un parkında
Yıldızların altında
788
Ben bir oğlan görmüştüm ah
On üç on dört yaşında
Bisikleti sürersiinn
Yarı yolda inersiinn
Annen baban sorarsa ah
Lastik patladığ dersin
Sepet sepet yumurtaağ
Sakın beni unutmaağ
Unutursan küserim ah
Mektubumu keserim
Demir kapı açıldıığ
Bütün kızlar saçıldı
Bunu gören erkekler ah
Keçileri kaçırdıığ
7. ŞENTÜRK VARYANTI: “Niksar’ın Parkında” ismiyle verilen bu varyant, Tokat’ın merkez Toki İ.Ö.O’nda 4. sınıf öğrencisi Ayşenur
Şentürk’ten derlenmiştir. Şentürk, bu oyunu dedesinden ve babaannesinden öğrenmiştir. Renkli
kartondan yapılan yıldızlar, elle gösterilip ve
salıncağa binmiş gibi sallanarak oynanıyor. Sonra
eller, bellere konulur ve elle boy yükseltilir. Bu
arada tekerleme hareketler eşliğinde söyleniyor.
Yıldızların altında
Niksar’ın parkında
Benim bir sevdiğim var
On dört on beş yaşında
Sepet sepet yumurta
Sakın beni unutma
Unutursan küserim
Mektubumu keserim
Sepet sepet yumurta
Sakın beni unutma
Unutursan küserim
Mektubumu keserim
KAYNAKLAR
−
−
−
−
−
−
∗
A. Yazılı Kaynaklar
Başgöz, İlhan, Yayınlanmamış Ders Notu.
Boratav, P. Naili, İzahlı Halk Şiiri Antolojisi, Tarih
Vakfı Yay., İstanbul 2000.
Duymaz, Ali, İrfanı Arzulayan Sözler/Tekerlemeler,
Akçağ Yay., Ankara 2002.
Türkçe Sözlük, TDK Yay., 10. Baskı, Ankara 2005.
Yardımcı, Mehmet, Başlangıçtan Günümüze Türk Halk
Şiiri, Ürün Yay., Ankara 2002.
B. Sözlü Kaynaklar (Kaynak Kişiler∗)
Ayşe Seyitoğlu, 21, Rekabet Kurumu İÖO, Van
/Merkez, 29.11.2005, Mahalle arkadaşları.
Kaynak kişiler hakkında verilen bilgiler, ad-soyad, yaş,
derlemenin yapıldığı yer, derlemenin yapıldığı tarih, kaynak kişinin tekerlemeyi öğrendiği şahıs şeklinde sıralanmıştır.
Materiallar
−
−
−
−
−
−
−
Ayşenur Şentürk, 11, Toki İÖO, Tokat /Merkez,
17.04.2008, Dedesi ve babaannesi.
Mukaddes Sakızcı, 20, Hacı Ömer Sabancı İÖO, Van
/Merkez, 05.11.2006, İlkokul arkadaşları.
Nevin Bağı, 22, Hacıbekir İÖO-Van/Merkez,
05.11.2006, Mahalle arkadaşları.
Serpil Eren, 21, Rekabet Kurumu İÖO, Van /Merkez,
29.11.2005, Mahalle arkadaşları.
Zeynep Nudem, 6, Rekabet Kurumu İÖO, Van
/Merkez, 28.11.2005, Teyze kızı.
Zeynep Filiz, 24, Hacıbekir İÖO-Van/Merkez,
05.11.2006, İlkokul arkadaşları.
Vuslat Şeyma Güneş, 11, Toki İÖO, Tokat /Merkez,
17.04.2008, Okul arkadaşları.
C. Elektronik Kaynaklar
−
www.lafmacun.org/bak/istanbul+un+parkinda –
17.04.2008.
−
www.gunaskam.com/tr/index.php?option=com_content
&task=view&id=81&Itemid=42 - 64k - 15.04.2008.
789
MUĞLA ÇOCUK FOLKLORUNDA OYUN VE OYUNUN İŞLEVİ
Yard. Doç. Dr. Ali Abbas ÇINAR
Muğla Üniversitesi
Muğla / TÜRKİYE
[email protected], [email protected]
THE GAME AND THE FUNCTION OF GAME AT THE CHILD FOLKLORE IN MUĞLA
ABSTRACT
Child folklore, culturel value that important function for development of child’s education, personality and his conceit.
At this time, type of traditional family being of resolution because of urbanization’s and industrialization’s result. On the
contrary, type of nucleus family is being development. This building is being go to accelerate by globalization wind and more
valuable things which is about traditional life to be pulled. This situation which is developed and originate suddenly effect of
estranged and generation clash. Children who are the most affected this negativeness.
At this declaration establishing of oral history that is forgotten or still life but has danger/threat of forget to at the Muğla and
Muğla’s around and game of child which is important bottom group of child folklore in Muğla. And argue these situation’s
culturel structure and location of child education. With these datums open out at child world, argue at development of identity and
personality in this culturel worths. And finally it will be reach to a synthesis.
Çocuk folkloru; çocuk eğitimi, kişiliği ve
benliğinin gelişiminde önemli fonksiyonu olan
kültürel değerdir. İnsanın toplumsallaşması süreci
bebeklikten başlar. Bu sürecin belirleyici, biçimleyici, çocuğun kişiliğinin oluşumunda etkileyici
en önemli faktörlerden biri de folklordur. Çocuk
folkloru deyimi işte bu dönem içinde meydana
getirilen ve anonim nitelik taşıyan kültür değerlerini kapsar. Çocuk folkoru deyiminden sadece
çocukların meydana getirdiği değerler mi, yoksa
bebeklikten başlayarak ergenliğe geçişe kadarki
dönemde büyüklerce meydana getirilen anonim
kültür ürünü değerler mi düşünülmelidir? Kanaatime göre her ikisi de birbirinden kopmaz bağlarla
bağlıdır ve her ikisinin de bütünü görmek açısından değerlendirilmesi gerekir. Bu süreçte büyükler veya çocuklarca meydana getirilen pek çok
gelenek, görenek ve sözlü edebiyat ürünü vardır.
Dolayısıyla çocuk folkloru deyiminden hem çocukların, hem de büyüklerin çocuklar için ürettiği
sözlü kültür değerlerini anlamak daha yararlı sonuçlar doğurur.
Günümüzde, kentleşmeye ve sanayileşmeye
paralel olarak geleneksel aile tipi çözülmeye yüz
tutmuş, bunun yerine çekirdek aile tipi gelişmeye
başlamıştır. Küreselleşme rüzgarı bu yapıyı daha
da hızlandırmakta, geleneksel kültüre ilişkin pek
çok değer çok hızlı biçimde sosyal hayattan çekilmektedir. Birden bire gelişen veya oluşan bu
durum kuşak çatışmalarına ve yabancılaşmaya
yol açmakta, bu da toplumsal dengeyi olumsuz
etkilemektedir. Bu olumsuzluktan en çok etkilenenler de çocuklardır. Çocuğun kendi kendine
oluşturduğu yaratıcılık ruhu yok olmaktadır. Yapıcı ve aktif pozisyondan pasif ve alıcı pozisyona
düşmektedir. Bildirimizi hazırlarken bu gerçeği
790
göz önüne aldık. Konuyla ilgili sonuçlar çıkarırken Muğla çocuk oyunları ile ilgili basılı ve sözlü
kaynaklardan yararlandık, gözlemlerimize dayandık.
İnsan, oyuncudur. Bebeklikten başlayarak,
anne karnındayken bile, yaşadığı her ortamda
oyun oynar. Herhangi bir oyunun mekânları, zaman ve biçimi, söz ve ritmi değişebilir veya yaşama ortamı bulamazsa kaybolabilir. Değişmeyen
tek şey “oyun oynamak” düşüncesinin değişmemesidir. Bebeklikte gülmeler, güldürmelerle başlayan bu süreç zamanla oyun ve oyuncağa yerini
bırakır. İnsan; süreç içerisinde; yaşı, ilgisi, yeteneği veya ortamına göre yeni oyun ve oyuncaklar
bulur. Bu süreç içerisinde; oyuncakla oynamak,
avlanmak, araba kullanmak, enstrüman çalmak,
şiir yazmak veya söylemek, siyaset kulvarında
yürümek, çeşitli sivil topluluklarda görevler almak, kâğıt veya taş oyunları; deniz, kara veya
hava taşıtlarıyla yarışmalar, turizmin gelişmesine
paralel olarak deniz sporları ve değişik sportif
faaliyetler vb. onlarca değişik oyun ve oyun alanları meydana gelir. Kişilerin oyunları bulundukları mekanlara göre değişir. Kentlerdeki oyunlarla
kırsaldaki oyunlar farklılaşır. Bunların bir bölümü
günlük ihtiyaç gibi görünse de bunlarla çeşitli aktivitelerin gerçekleştirildiği ve oyuna dönüştürüldüğü de görülebilmektedir.
Oyun hayalin gerçeği, gerçeğin hayalidir.
Oyun, her iki kavramı dengeler. Oyunda eğlenme
esas iken oyuncu kendini başarmaya da endeksler. Oyunda gönüllülük ve katılım esastır. Oyuncu
paylaşımcılığı öğrenir. Hiçbir oyun kuralsız değildir. Önceden belirlenmiş kurallar vardır. Yazısız olan, ancak önceki denemelerde sözlü olarak
gelişen kurallar oyuncuları bağlar. Oyun; var olan
Materiallar
durumdan başka bir âleme serüvendir. Çocuk,
oyunla bulunduğu dünyadan biraz uzaklaşır. Yeni
bir serüvene yol alır. Oyun bir kültür hareketidir.
Kültür alımı ve veriminin ilk örnekleri çocuklarca
hızlı biçimde yaygınlaştırılır.
Toplumsal değerleri ve sözlü tarihin birçok
öğesini de barındırma özelliğine sahip olan çocuk
folkloru içerisinde; bu döneme ait inanç ve uygulamalar, hastalık ve nazar, geçiş dönemlerinin
önemli aşamaları içerisinde yer alan konuşma, yürüme, sünnet ve buna yönelik inanış ve uygulamalar, çocuk oyunları, çocuk dili, tekerlemeler,
bilmeceler, yanıltmacalar, okşamalıklar, ninniler
ve masallar vb. yer alır. Somut olmayan bu kültürel değerlerin tespiti, UNESCO’nun 2003 yılında kabul ettiği; evrensel, millî ve yerel kurumlarca korunması ve canlandırılmasının gerekliliği
üzerinde durduğu “Uluslararası Somut Olmayan
Kültürel Miras Sözleşmesi”nde belirtilen değerlere de uygun düşmektedir.
Çocuk folklorunun en önemli alt gruplarından
birisi çocuk oyunlarıdır. Çocuk oyunlarında;
söze bürünmüş beden veya bedene yüklenmiş
söz büyüsel bir ortamın hazırlanması ve
uygulanmasını doğurmaktadır.
Türkçe Sözlük’te oyun kavramına şu karşılık
verilmektedir (2005: 1526): “Vakit geçirmeye
yarayan, belli kuralları olan eğlence; kumar; şaşkınlık uyandırıcı hüner; tiyatro veya sinemada
sanatçının rolünü yorumlama biçimi; müzik eşliğinde yapılan hareketlerin bütünü; seslendirilmek
veya sahnede oynanmak için hazırlanmış eser,
temsil, piyes; bedence ve kafaca yetenekleri geliştirmek amacıyla yapılan, çevikliğe dayanan
her türlü yarışma; güreşte rakibini yenmek için
yapılan türlü biçimlerde şaşırtıcı hareket; teniste,
tavlada taraflardan birinin belirli sayı kazanmasıyla elde edilen sonuç; hile, düzen, desise, entrika”. Bu tanım bile oyun kavramının anlam
genişliğini vermesi açısından dikkat çekicidir.
Çocuk oyunlarının çocuk üzerinde pek çok
işlevi vardır:
1. Eğitsel işlev,
2. Biyolojik işlev,
3. Fizyolojik işlev,
4. Sosyolojik işlev,
5. Psikolojik işlev,
6. Eğlenme-eğlendirme işlevi,
7. Protesto etme işlevi vb.
Oyun; bebeklikten başlayarak çocuğun toplumsallaşmasının en önemli aracıdır. Çocuk biyolojik, fizyolojik, sosyolojik ve psikolojik olarak
oyunda gelişir. İster başkalarıyla oynadığı oyunlarda, isterse oyuncağıyla oynadığı oyunlarda yaratıcıdır. Kendi başına oynadığı oyunların bazı-
larında bir yandan eğlenirken, diğer yandan kendince var olan olumsuz durumu protesto eder.
Bunu söz ve davranışlarına yansıtır. Son yıllarda
gelişen bilgisayar oyunlarının ise çocuğun biyoloji ve fizyolojisine katkısı yoktur. Bilgi birikim
bir yana bırakılacak olursa, çocuğun sosyolojik ve
psikolojik dünyasına da çeşitli zararlarının olduğu
araştırma bulgusudur. Konu çocuklar açısından
değerlendirilmeye muhtaçtır. Çocuğun oyun oynamasıyla yetenekleri, birikimi artmaktadır. Edinilen bilgi hayatın daha sonraki safhalarında uygulanabilmekte, çocuk edindiği kültür ve durumu
başka ortamlara taşıyabilmektedir. Oyun içerisinde; deneyimi artmakta, kendi kendine yetmeyi
öğrenmekte, hayal ile gerçek arasındaki farkı
görmekte, gücünü/güçsüzlüğünü kavramaktadır.
Çocuğun oyun içerisinde oganizasyon yeteneği
oluşur. Oyuncuların her biri aynı zamanda organizatördürler, liderlik vasfı olanların bir bölümü burada ortaya çıkar. Yaratıcılık vasfı artar. Fazla
enerji açığa çıkartılır, enerji boşaltımı sağlanır.
Ruh sağlığı gelişir. Deneyerek öğrenmeyi öğrenir.
Oyun çocuğu yetişkinliğe hazırlar, zihinsel faaliyetleri artar. Dil faaliyetleri hızlanır, diyalog kurmanın yollarını bulur. Oyun, çocuğa kişilik gelişimi verir, kimlik oluşturur. Başkalarının görüşlerine saygı duymayı ve dinlemeyi, anlama ve anlamlandırmayı öğrenir.
Çocuk oyunlarının Muğla çocuk folkloru,
dolayısıyla çocuk dünyasındaki yeri başlı başına
değer taşır. Tespitlerimizde, Muğla’da oynanan
çocuk oyunu sayısının 119’u bulduğu görülmektedir. Yeni araştırmalarda bu sayının daha da artacağı muhakkaktır. Muğla, çocuk oyunları bakımından zengindir. Muğla, çocuk oyunlarının geçmiş dönemlerde derlenmesi açısından da şanslı
illerdendir. Bu şansı sağlayan yegane kişi rahmetli Yusuf Ziya Demircioğlu’dur. Demircioğlu
Anadoluda Eski Çocuk Oyunları adlı eserinde
(1934) Muğla’nın Ula ilçesinden derlediği altmış
oyunu yayımlamıştır. Kitap, çocuk oyunları üzerine Türkiye’de yayımlanan ilk eser olması ve
bazı oyuncaklardan da bahsetmesi dolayısıyla da
ayrı bir özelliğe sahiptir. Mevlüt Özhan (2004:
359-376) ve Onuralp Ersoy’un (Ersoy 2006: 2123) konuyla ilgili makalelerinde de çocuk oyunlarına ilişkin derlemeler vardır. Buradaki derlemelerin bir bölümü Demircioğlu’nun kitabında da
yer almaktadır.
Muğla çocuk oyunlarında Muğla yöresinin
kararkteristik özellikleri de göze çarpar. Bölgesel
nitelik taşıyan kültür öğelerinin pek çok unsuru
oyun metinlerinde yer alır. Coğrafyada yetişen
veya bulunan, sosyal hayatta yer alan unsurlar,
benzer coğrafyalarda da var olmasına karşın,
Muğla çocuk oyunlarında belirgin bir şekilde yer
791
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi alır: deve ve deve kültürü, koz (ceviz), çam, kozalak vb. bunlardandır.
Muğla çocuk oyunlarını, geçmişten günümüze ele alacak olursak; aşık, atlama-sıçramasekme, değnek, dramatik nitelikli, ezgili, koşmakovalama-kapma, saklama-saklanma, şaka, taş ve
top oyunları olmak üzere sınıflandırmak mümkündür. Sosyal hayatta var olan unsurlar kayboldukça bu hayata bağlı oyunlar da zamanla kaybolmakta, yerine başka oyunlar oluşmaktadır. Örneğin, geleneksel hayvan besleyiciliğinden ayrılan bölge insanının hayatından hayvanın ayak kemiği olan “aşık kemiği” çıkmıştır. Küçük baş
hayvanın aşık kemiği ile oynanan “aşık oyunu”,
kent hayatından kaybolmuştur. Çocuk, “aşık”ın
ne olduğunu bilmemektedir. Demircioğlu’nun
1934 yılınnda yayımladığı “aşık” oyununu, yaşlı
kuşaklardan bazıları hatırlasalar da oyunun nasıl
oynandığı konusunda günümüzde yeterli bilgiyi
verememektedirler.
Muğla çocuk oyunlarının çocuk eğitimi ve
toplumsallaşmasında çok önemli işlevi vardır.
Oyunlarda çocuğun hem söz, hem de uygulama
yaratıcılığı öne çıkmaktadır. Çocuğun sözlü olarak dile getirdiği oyunbaşı tekerlemeleri şiirseldir.
Bu yapılırken bile bedensel hareketler işe koşulmaktadır.
Muğla çocuk oyunlarında temel olarak üç tür
görülür. Oyunların bir bölümü ezgili (elembüllem), bir bölümü türkülü (oturak kapmaca,
şarkılı yerden yüksek, aç kapıyı bezirganbaşı), bir
bölümü düz (ezgisiz ve türküsüz, çelik, göt kazmaca, saklanbaç) olarak görülür. Genel olarak
düz oyunlar daha çoktur. Erkek çocukları arasında hareketin ön planda olduğu (düz) oyunlar yoğundur. Koşma, sıçrama veya mücadele gerektiren oyunlar tercih edilir. Ezgili veya türkülü
oyunlar çok rağbet görmez. Kız çocukları arasında ezgili ve türkülü oyunlar daha çok görülür.
Kız çocuklarının oyunlarında oyunların önemli
bir bölümü ezgi üzerine kuruludur ve ezgi hareketi belirler. Erkek çocuklar daha çok güç, enerji,
dinamizm ve hareket gerektiren oyunları tercih
ederler. Mevsim koşullarını bir yana bırakacak
olursak, erkek çocukların oynadıkları oyunlarının
çoğu dış mekanda ve açık mekanlardadır. Kızların oyunlarında ise açık mekan tercihi olmakla
beraber kapalı mekanlar, ev içi, bahçe vb. yerler
daha çok yer alır. Bunda, ailelerin kız çocuklarına
yönelik tutum ve davranışlarının da payı olduğu
gözlemlenebilmektedir. Sadece kız çocuklarının
oynadığı oyunlarda estetik bir tavır ve duruş
vardır. Oynanan oyunlarda ritmik hareketler öne
çıkar ve ritim ezgiyle bütünlük sağlar.
Oyuncular, bulunulan mekana bağlı olarak
oyunlarını kurarlar. Köylere gidildikçe oyunlar
792
daha sertleşebilmektedir. Ancak oyuncu bu geniş
alanda daha özgürce oyun sergileyebilmektedir.
Çelik, göt kazmaca vb. oyunlar buna örnek gösterilebilir. Burada oyunların çoğu dış mekanlarda
sahnelenir. Kent merkezinde ise oyunlar genel
olarak kapalı alanlarda, sokak aralarında gerçekleştirilir. Oyuncular, biraz da kısıtlanmış dünya
içerisinde dünyalarını kurarlar. Köylerde dış mekanlarda oynanan oyunlarda mekan daha geniştir,
kentlerde ise bu daha sınırlıdır.
Erkek çocuklar savaş veya mücadele gerektiren oyunları tercih etmektedirler. Kullanılan
oyuncaklar da buna bağlı olarak oyuncak tüfek,
tabanca, kama, vb. öldürme ve yaralama içerikli
oyuncaklardır. Erkek temalı oyuncaklarda erkek
görünümlü bebeklerle oynanır. Bu bebekler yine
çeşitli oyuncak silahlarla techiz edilmiştir. Kullanılan oyuncaklar arasında top, araba, at öne çıkar.
Oyuncak bebekler çeşitli askeri kıyafetler veya
güç gerektiren işleri kendine iş edinmiş güçlü
insanların oyuncak görünümüdür.
Kız çocukları ise oyuncak olarak daha çok kız
bebek oyuncaklarını tercih ederler. Kız çocuklarının oyuncak tercihinde şiddet içerikli oyuncaklara yönelimleri çok azdır. Oynadıkları oyunlardaki rolleri genellikle anne, abla, arkadaş vb.dir.
Oyuncaklarını süsler/bezerler. Bezeme/süsleme
konusu da başlı başına bir oyundur. Yalnızken
oynadıkları oyunlarda yalnızlıklarını oyuncak bebekleriyle giderirler. Bu dönemde çocuk, tek kişilik tiyatrocu gibidir. Tek başına birden çok rolü
oynar. Kurduğu bu oyunun rejisörü, suflörü, ışıkçı, kareografı da kendisidir. Bu haliyle oyuncukurgulayıcı, tasarımcıdır. Hayallerini, duygu ve
düşüncelerini, çevresinde gördüklerini, eşetiri,
korku, üzüntü ve sevinçlerini bu oyun içerisinde
sergiler. Aslında o bu oyunlarında sadece ders almaz, ders de verir. Aileiçi yönetime ilşkin düşüncelerini taklitlerle dile getirir. Gözlemci bir aile
çocuğun oyunlarına yansıyan eleştirilerinden yola
çıkarak düzen, tavır ve bakışını yeniden düzenleyebilir.
Oyun oynamak için belirli bir davet eylemi
veya sözü yoktur. Oyun oynamak isteyen çocuklar ya önceden kendi aralarında, oyun oynamak
üzere sözleşir ve belirli bir zaman diliminde buluşurlar veya her zaman toplanılan yere veya
oyun alanına geldiklerinde oyunu spontane olarak orada başlatırlar. Oyun oynamak için çocukların bir arada bulunması yeterlidir. Oyun zevk,
eğlence ve başarıya giden anahtardır. Oyuna başlamak için genellikle saymaca yoluna gidilir.
Saymaca, oyuna başlamak için yapılan başka bir
oyundur. Âşık hikâyelerindeki girizgâh veya döşeme, masallardaki tekerleme, destanlardak ko-
Materiallar
nuya hazırlık gibi, çocuk oyunlarının da bir tür
girişidir. Bu girişle/saymaca ile oyuncu oyuna
hazır hale getirilir. Oyun moduna sokulur, havaya ısındırılır.
Mücadele gerektiren iki gruba dayalı oyunlarda, oyuna başlamadan önce, grupları temsilen
iki oyuncu öne çıkar. Bu oyunculardan önce biri,
sonra diğeri topluluk içinden sırayla kendi grubunda yer alacak oyuncuyu seçerler. Seçim oyunculardan her birinin sırasını bir atlayarak yapılır.
Bu seçimleri yapanlar bir tür grup lideridir.
Oyuna başlamak için genellikle tekerleme
(saymaca) ile ebe seçimi olur. Bu tekerlemeler
ezgilidir. Ezgide sağlanan uyum vücutta da sağlanır, ezgi ve hareket birbirini tamamlar. Tekerleme, oyunda; ebe veya grupları belirlemek için sözün ezgili biçimde, şiirsel şekilde kullanılmasıdır.
Burada ebe veya takımlar/gruplar belirlenir. Bu
durumda ya sıraya girilmek ya da halka olunmak
suretiyle saymaca yoluyla ebe belirlenir. Ebe,
oyunun ilk başlatıcısı, dolayısıyla ilk uygulayıcısı, yöneticisidir. Ancak, sayışmada sona kaldığı
için de biraz burukluğu da olur.
Ebe belirlemenin başka yolları da vardır.
Bunlardan biri oyunculardan herhangi birinin eline demir para, küçük taş, kibrit çöpü vb. küçük
bir nesne alması ve diğer oyuncuların bu nesneyi
bulması şeklinde gerçekleşir. Eline aldığı nesneyi avucuna alan kişi, ellerini arkasına götürür.
Sözkonusu nesne avuç içine gizlendikten sonra
eller, yumruk gibi sıkıca kapalı bir şekilde öne
getirilir ve sıradaki oyunculardan birine uzatılır.
Oyuncu, saklanan nesneyi bilirse ebe olmaktan
kurtulur. Bu işlem, tek tek tespitlerde son oyuncuya kadar devam eder. Burada esas olan saklanan nesneyi bulmak ve ebe olmaktan kurtulmaktır. Elde gizlenen nesneyi bulmak için oyuncu çeşitli hareketler yapar. Nesneyi avucuna alan
kişinin kol çıkışındaki atar damarlarını elleriyle
yoklar. Bir yandan gözlerini nesneyi gizleyenin
gözlerine vermek, bir yandan avuçlar kapalı iken
elleri veya damarları hafif hafif yoklamak suretiyle nesnenin yerini tespit etmeye çalışır. Nesneyi gizleyen kişinin bu sırada renk vermemesi,
nesneyi bulmak isteyen kişiye bulmaya yönelik
kolaylaştırıcı tavır sergilememesi gerekir. Nesneyi gizleyen de, gizleneni bulmak isteyen de
aslında iyi bir oyuncudur. “Oyun oynamak” için
de, oynanmaktadır. Gizlenen nesneyi bulmak isteyen oyuncunun bazen tekerlemeye başvurduğu
da olur:
“Ya şundadır,
Ya bunda,
Keçe küllah başunda”
der, elini kapalı ellerden birinin üzerine dokundurur. Ebe belirlendikten sonra oyun başlar. “Oyun
içinde oyun oynamak” deyimi tam da buna uygun
bir söz olarak ortaya çıkar. Burada zincirlemeli üç
oyundan rahatlıkla söz edilebilir. Birincisi nesnenin gizlenmesi ve bulunması yoluyla ebenin belirlenmesi oyunu, ikincisi bu oyuna söz ve ezginin
eklenerek elde saklı nesnenin bulunması oyunu,
üçüncüsü de önceden kararlaştırılan oyunun sahnelenmesi, uygulanması oyunu. Burada asıl olan
üçüncü aşamadır. Oyunun hazırlık kısmı ilk aşama veya aşamalarda tamamlanır, asıl oyuna geçilir.
Taş, bilye, para, top, değnek vb. gereçlerle de
ebe seçimi olur. Topu tutamayan; bilye, taş, badem, değnek vb. araçları önceden çizilen çizgiye
yakın atamayan; madeni paranın havaya atılması
ve bu sırada “yazı mı, tura mı” denmek ya da düz
bir taşın üstüne tükürmek suretiyle “yaş mı, kuru
mu” denilmek suretiyle havaya atılması; oyunculardan birinin eline aldığı herhangi küçük bir
nesneyi avucunda saklamak suretiyle “tek mi, çift
mi” şeklinde sorması ve karşısındakinin bunu bilmemesi halinde de durumunda stediği olmayan
kişiler ebe olurlar.
Oyun içindeki ödüllerden biri olan ve neredeyse tekli oyunların pek çoğunda bulunan ve
diğer bazı oyunlarda da yer alan ebe olma durumu
bir açıdan cezalı durumdur. Oyuncu, sürekli olarak ebelikten kurtulmak ister, onun mücadeleini
verir. Bu açıdan bakılınca ebelikten kurtulma bir
tür ödül müessesesinin çalıştırılmasıdır. Geçmişte, sakızlarla birlikte verilen sinema artistlerinin
kartlı fotoğrafları da yaklaşık bir metre yukarıdan
aşağıya bırklır ve en üste gelen artistin sahibi
diğer oyuncuların artistlerinin de sahibi olur. Bu
yenilen için ceza, yene için ise ödüldür. Oyunları
genellikle eğlenmek, zevk almak ve başarmak
üzere oynanır. En büyük ödül gayretli bir dayanışma sonucu başarıyı yakalamkatır. Çocuk burada takım çalışmasını ve bu çalışmanın önemini
kavrar. Öte yandan yenilgi de çocuğu kamçılar.
Yanlışlarını, yanılgılarını sorgular. Oyunun kuralları önceden bellidir ve bu yüzden sonuca hazırlıklıdır. Oyuncu, yenilginin de yenmek kadar erdemli olduğunu, önemli olanın gayretli bir şekilde
çalışmak olduğunu uygulamayla öğrenir. Yeni bir
oyunda başarı kazanacağı umudunu yitirmez. Bütün bu olgular; çocuğun gelecek hayatında yapıp
edeceği konulaer hakkında fikir verir, karşılaşılan durumlar hakkında kararlı bir tutum almasını
sağlar.
Genel olarak oyunlara bakıldığında oyunun
yapısını korumak amacıyla verilen cezalara ek
olarak bir de oyunun kurallarına uymayan ve
oyunun düzenini bozan kişilere de “mızıkçı” adı
takılarak ceza verilmektedir. Bu takılan isim de
bir bakıma ceza sayılabilir. Yüzük oyununda, yü793
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi züğü bulamayana, mendil veya havlu benzeri
tekstil ürünü nesne ile vurulur. Sürekli mızıkçılık
yapan kişi oyunlara dahil edilmemeye çalışılır ve
böylece oyuncu grupları içinde terbiyesi sağlanır
Bazen, erkeklerarası grup oyunlarında, yenilenler
yenenleri, önceden belirlenmiş bir yerden başka
bir yere sırtında taşır. “Götkazmaca” adlı oyunda
yenilenler, oyun sırasında açılmış olan çukurlarına yaklaşık olarak dizlerine kadar gömülür ve
topraksıkıca çiğnenir. Yenilen oyuncunun bir
süre burada kalması sağlanır. Aslında ceza gibi
görülen bu durum da oyundan ibarettir ve oyunun sonunu bildirir. Ve bütün bunlar da eğlenceyi doruğa çıkarmak, başarıyı kutlamak amacı
taşır.
Oyunun bitiminde “görüşmek” dilekleriyle
ayrılınır.
“Evli evine
Köylü köyüne”
denildiği de olur.
Muğla’da oynanmakta olan çocuk oyunları,
tespit edebildiğimiz kadarıyla 119’u bulmaktadır.
Bunların versiyonları da vardır. Konuyla ilgili çalışmalarımız sürmektedir. Basılı ve sözlü kaynaklardan tespit edilen oyunların adları şöyledir: ad
koymaca, ahçı, artist, aşık, atlamaca, ateş, aydede, babuç (ayakkabı) almaca, baş dalga yarışı,
beştaş (bıccılı taş, biccil), bilye, binmece eşek,
bokçulu, boncuk, bottek (bodda), can, ceviz, çakmaklı, çamur, çatlak patlak, çelik çomak (çelik),
çıngırdak, çitrek, çiftelek (iftelik/çiftte ellik), çivi,
çukur, dalyan, dikmen taşı, don, el taşı, ellem
büllem, esir almaca, eski minder, eşim-eşim, evcik,
evcilik, evlidali, fal, fincan, futbol, gelin, gestenkerecik, gızıştı, gökte ne var, göt kazmaca,
gudilli, güreş, hacıya mı, hocaya mı; halat/urgan
çekme, hamam evi, hırsız-polis, ip atlama, imam
kunduz, istop, kaç çatal, kadı çavuş, kayrak
almaca, kazan patladı, kazık atmaca, kedi-fare
oyunu, keme çekti, kemik, kılıç savaşı, kızgın taş,
kızıştı, kim vurdu, kipinoz, komşu-komşu, komşuculuk, koz, kök, körebe/körçebiç, kutu kutu pense,
mamışık, metelik döndürme, mık, nesi var, on
sayı, ortada sıçan, otuzbir aylık, oturak kapmaca,
papuç almaca, patlangaç, pasta, saklambaç, salıncak, samut (dilsiz), sek, seksek/uçan badala,
sekmece çubuk, sinlenmecik, su savaşı, şarkılı
yerden yüksek, taş/kâğıt saklama, telden teleme,
tırmanmaca, tuttum direk, topaç çevirmece, toplu
saklambaç, ulama yahut nokta, uzun eşek, üç
dede, üstten atlamaca, yağ satarım bal satarım,
yakalamaç, yakar top, yapış, yattı, kalktı, yedi
kiremit, yerden yüksek, yol göstermece, yumurta,
yuvarlamaca, yüzük, zembilli, zümbüllü, zeytin
savaşı.
794
Bu oyunların her biri gösteri sanatının da
önemli izdüşümleridir. Folklorun zengin dünyasını veren bu oyunlarda; folklorun olduğu kadar;
dil, sosyoloji, psikoloji, edebiyat, eğitim, müzik,
tiyatro ve sporun bir çok öğesi görülmektedir.
Dolayısıyla çocuk oyunları bu bilim dallarının da
ilgi alanı içindedir. Çocuk oyunları çocuk eğitimi,
kimliği ve kişiliğini gelişmesi ve olgunlaşmasının
vazgeçilmezi ve anahtarıdır.
Örnek olması dolayısıyla, Muğla çocuk oyunlarından birkaçının oynanış şeklini sunuyorum:
Ateş: Don oyunu ile benzerlik göstermektedir. Ateş oyunu çok sayıda oyuncu ile açık
alanlarda oynanır. Oyuncular sayışma yaparak
ebeyi belirlerler. Oyun başladığında ebe kaçan
oyuncuları kovalar. Ebeye yakalanmak üzere olan
oyuncu “Ateş” diye bağırır ve olduğu yerde hareketsiz, kolları açık halde durur. Diğer oyuncular
uygun zamanda “Ateş” diyen kişinin kollarının
altından geçerek onu kurtarırlar. En son “Ateş”
diyen kişi ebe olur.
Bıccılı Taş: Kışın evlerde, yazın bahçelerde
genelde kız çocukları tarafından oynanan bir
oyundur. İki kişi ile oynanır. Oyuna ilk başlayan
oyuncu beş tane taşı havaya fırlatır. Yere düşen
taşlarda bir tanesini alır ve yükseğe atar, yerden
bir diğer taşı alırken yükseğe attığı taşı tutmaya
çalışır. Aynı şekilde birer birer diğer taşları da
almaya çalışır. İkinci turda oyuncu bu kez taşları
ikişer ikişer atar ve toplar. Üç, dört böylece
devam eder. Beşincide taşlardan biri havaya atılır
avuç içindeki taşlar yere konur; tekrar atılır bu
sefer hem atılan taş hem de yerdeki taşlar toplanır. Sonra işaret parmağıyla başparmak arası
yere köprü kurulur. Taşlarda biri havaya atılır,
diğer taşlar köprüden geçirilir. Sonra parmaklarla
çatal yapılır. Aynı şekilde taşlar çatallardan geçirilir. Son olarak beş taş birden havaya atılır ve
el üstünde tutulmaya çalışılır. Fırlatıla taş tutulmazsa sıra diğer oyuncuya geçer. (Ersoy 2006: 22)
Can: Açık alanda en az üç veya dört oyuncu
ile oynanır. Oyunun zevkli olması oyuncunun
çokluğuna bağlıdır. Oyuna başlamadan oyuncular
iki eşit gruba ayrılır. Grup dağılımı bir sayışmaca
ile yapılır. En çok kullandıkları sayışmaca şu
şekildedir:
A grubundan olanlar çıksın bay ve bayanlar
B grubundan olanlar çıksın bay ve bayanlar
Oyunda ebe olacak grup kura çekilerek, yazı
tura atılarak veya bir taşın ön kısmı karalanıp “
Alt mı, üst mü?” diye sorularak belirlenir.
Ortada olan grubun oyuncuları atılan topla
vurulmamaya çalışırlar. Vurulan oyuncu oyunun
dışına çıkar. Can oyununda oyuncular atılan top-
Materiallar
ları tutabilirse “can” kazanır. Oyuncu topu tuttuğunda grup arkadaşları “Bir can bir kan” diye
yüksek sesle bağırır. Can sayısı on adet olunca
tutulan top sayısı “kan”a eklenir. Ayrıca can
sayısı on olunca vurulup dışarı çıkmış oyuncular
tekrar oyuna dahil olurlar. En son ortada kalan
oyuncu yaşı kadar ebe grubun attığı toplarla vurulmazsa grubuna yeni bir oyun hakkı kazandırır.
Ceviz: Cevizler tek sıra halinde bir halkanın
içine dizilir. En az 10-15 adet ceviz yan yana sığacak kadar bir halka olmalıdır. Halkadan yaklaşık 4 m uzağa bir çizgi çizilir. Oyuncu yere
çizilen çizgiden elindeki cevizi atarak dairenin
içindeki cevizleri daire dışına çıkarmaya çalışır.
Çıkardığı ceviz ya da cevizler onun olur. Oyuncu
daire içindeki cevizleri vuramazsa, sıra bir diğer
oyuncuya geçer. (Ersoy 2006: 22)
Dalyan: Oyuncular eşit sayıda iki gruba
ayrılır. Bir grubun üyeleri ebe olur ve ortaya dokuz adet kiremiti dağınık halde koyarlar. Ebe olan
grubun üyeleri belli bir mesafede karşılıklı dururlar. Ortada diğer grup üyeleri bulunur. Karşı grubun üyeleri ellerindeki top ile rakip grubun üyelerini vurmaya çalışırken ortadaki grup üyeleri
yerdeki dokuz kiremiti üst üste dizmeye çalışırlar.
Şayet ortadaki grup üyelerinden biri atılan topu
yere düşmeden tutmayı başarırsa de topu ebenin
eline değil en uzak noktaya atma hakkına sahip
olur. Böylece ortadaki grup dokuz kiremiti de üst
üste dizmek için zaman kazanıp oyunu kazanma
şansını elde ederler.
Elem Büllem:Genellikle evde ve kışın 6-9
yaş grubundaki çocuklar arasında oynanan bir
oyundur. Oyuncular oturarak ayaklarını uzatır.
Ebe oyuncuların ayaklarına tekerleme söyleyerek
dokunur. Tekerlemenin her kelimesi için sırayla
farklı bir ayağa dokunur. Tekerleme şu şekildedir:
Elem büllem
Yakma yıkma
Dıngıl mıngıl
Değiştir
Ebe “değiştir” dediğinde en son hangi oyuncunun ayağına dokunursa o oyuncu ayağını toplar. Ebe yeniden sayar, oyun tek bir ayak kalıncaya kadar devam eder. Tek ayağı kalan kişiye
ebe sorar: “ Deveci deveci devemi gördün mü?”.
Kalan oyuncu “Grdüm” diye cevap verir. Ebe tekrar, kalan oyuncuya “ İğneli kapıdan mı geçirdin,
iğnesiz kapıdan mı? Dar kapıdan mı geçirdin,
geniş kapıdan mı?” diye sorar. Kalan oyuncu
iğneli kapıdan geçirdim derse ebe “ Ah devemin
sırtları yanmıştır” der. Dar kapıdan geçirdim derse ebe, “Ah benim devemin bedenleri kısmıştır.”
Der. Ebe kızar ve tek ayağı kalan oyuncunun ayağından tutarak oyuncuyu arkaya doğru yuvarlar.
(Ersoy 2006: 21)
8
9
7
5
6
4
3
2
1
Şekil dokuzlu seksek oyununu gösterir.
Eski Minder: En az üç oyuncu ile oynanan
bu oyunda oyuncu sayısı arttıkça oyunun da zevki
artmaktadır. Oyun bir sayışmaca yapılıp ebenin
belirlenmesiyle başlar. Ebe dizleri üzerine çöker
ve yüzünü kapatır. Diğer oyuncular ebenin etrafında el ele tutuşup ezgili bir şekilde şöyle söylerler:
Eski minder yüzünü göster,
Göstermezsen
Güzellik mi?
Çirkinlik mi?
Ağlamak mı?
Gülmek mi?
Hangisi?
Ebe bunlardan birini seçer veya başka bir şey
söyler. Ebenin seçtiğine uygun taklidi yapan
oyuncu ebe olma hakkına sahip olur.
Bu oyunun ikinci varyantı şöyledir: En az 3, 4
oyuncu ile oynanır. Bir kişi ebe olur ve diğerleri
ebenin etrafında daire şeklinde durur. Ebe yere
çömelir ve gözlerini kapatır. Diğer oyuncular ebenin etrafında dönerek bazı mesleklerin isimlerini
söyler. Ebe bu mesleklerden birini seçer. Etrafındaki oyuncular o mesleği anlatmaya başlar en
güzel anlatan ebe olur.
Seksek (Uçan Badala): En az iki oyuncu ile
oynanır. Oyuncular açık alanda, yere aşağıda bulunan şekli çizerler. Ebe olan kişi elinde bulunan
küçük düz taşı şekillerin üzerindeki 1’den 9’a
kadar olan rakamlara gelecek şekilde atmaya çalışır. Taşı hedefe atamazsa oyuncu hakkını kaybeder ve sırasını beklemeye başlar. Şayet hedefe
ulaşılırsa oyuncu şekillerin üzerinden baştan sona
ve sondan başa doğru sekerek gelmeye çalışır.
Oyuncu geri dönerken taşı da alarak çizgilerden
çıkar.
Yedi Kiremit: Açık alanda ve çok sayıda
oyuncu ile zevkli hale gelen bu oyun için yedi
adet yassı kiremit veya taş ve bir küçük top gerekmektedir. Oyuncular iki gruba ayrılırlar. Yazı
tura atılarak oyuna hangi grubun başlayacağı belirlenir. Taşların yanında olacak grup yedi kiremiti yere çizdikleri bir dairenin ortasına üst üste
795
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi dizer. Daha sonra topun hangi mesafeden atılacağını belirleyen bir çizgi çizilir. Karşı grubun
oyuncuları da yerlerini alırlar. Topu atacak grubun oyuncuları sırayla topu atarak taşları devirmeye çalışır. Bu esnada Kiremitin başında olan
grup top gelirken “Ortada kuyu var yandan geç,
yandan geç” diye tempo tutarlar. Kiremitler devrilince kiremitlerin yanındaki grubun oyuncuları
topla kaçan oyuncuları vurmaya çalışırlar. Kaçan
grubun oyuncuları hem vurulmamaya hem de
kiremitleri üst üste dizmeye çalışırlar. Vurulan
oyuncu oyun dışına çıkar. Eğer oyuncular kiremitleri dizmeyi başarırlarsa “yedi kiremit”, “tombik” veya “kuyu yıkıldı” diye bağırırlar.
KAYNAKÇA
−
−
−
−
−
−
1. Basılı kaynaklar
Çınar, Ali Abbas. 2006. Muğla ve Çevresi Sözlü
Kültürü ve Toplumsal Değerleri. Muğla: Muğla
Belediyesi Yay.
Demircioğlu, Yusuf Ziya. 1934. Anadoluda Eski
Çocuk Oyunları İstanbul : Millî Mecmua Matbaası.
Ersoy, Onur Alp. 2006. “Geleneksel Çocuk Oyunlarının
Önemi ve Muğla’da Geleneksel Çocuk Oyunlarından
Örnekler”, Muğla Kent Tarihi, Nisan 2006,S.:3, s.2023.
Özhan, Mevlüt. 2004. “Muğla İlinde Oynanan Dramatik
Köy Seyirlik Oyunları ve Çocuk Oyunlarından Örnekler”, Muğla Kitabı. Haz.: Ali Abbas Çınar. İzmir:
Printer Ofset, s.359-376.
Oğuz, Öcal- Petek Ersoy. 2005. Yaşayan Geleneksel
Çocuk Oyunları. Ankara: Gazi Üniversitesi THBMER
Yay.
Türkçe Sözlük. 2005. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
2. Sözlü Kaynaklar
Kaynak Kişi No
K1
K2
K3
K4
K5
K6
K7
K8
K9
796
Adı-Soyadı
Doğum Yeri
Doğum Yılı
Öğrenimi
İkamet Yeri
Erenay Umay Çınar
Egemen Şahin
Beste Yuvarlak
Fatma Karahasanoğlu
Ediz İnci
Seda Tokan
Melahat Akyol
Gülkız Baydur
Kazım Dönmez
Muğla
Muğla
Muğla
Muğla
Muğla
Muğla
1965
1932
1926
1998
1998
1998
1968
1994
1967
Ula
Kötekli
Kötekli
ilköğr.öğrsi
ilköğr.öğrsi
ilköğr.öğrsi
ünv.
ilköğr.öğrsi
ünv.
Ünv.
ilkokul
ilkokul
Muğla
Muğla
Muğla
Yenice
Muğla
Muğla
Kötekli
Kötekli
Kötekli
TÜRK VE İNGİLİZ NİNNİLERİNDE ÇOCUK DÜNYASININ TASVİRİ
Öğr. Gör. Ali BEREKET, Öğr. Gör. Serap MAGILL
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
DESCRIPTION OF CHILDREN’S WORLD IN TURKISH AND ENGLISH LULLABIES
ABSTRACT
Each society has its own hapiness, sadness and despair. The expression of all these feelings are more meaningfull in mothers’
utterance. Lullabies can be given as a good example that reflect mothers’ intentions, expectations for the future. Lullabies have
common features changed spiritually and meaningfully from community to community. In our work we try to show the
similarities of Azeri, Turkish and English lullabies .
Key Words: Children litearture, lullaby, society, English lullaby, Turkish lullaby
Ninni desem nehar olur ninni
Gül açılır bahar olur
Ben yavruma gül demem
Gülün ömrü az olur, ninni 2
Bir toplumun gelişmesinde, onun geçmişinde
yer alan eserlerinin hususiyetleri büyük bir değer
taşımaktadır. Bu eserlerin incelenmesiyle milletlerin karakterleri, kültürel özellikleri tesbit edilebilir ve görülebilir.
Her toplumun üzüntüsü, kederi, yeisi, sözlü
ifadesinin en güzel örneğini bu toplumun istikbaline evlat yetiştiren o evladı ilk kollarına aldığı
andan itibaren onu maddi manevi en güzel şekilde
yetiştirmeyi arzulayan annelerimizde görürüz.
Annelerin gelecekle ilgili tüm bu ümit ve arzuları
keder ve ısdıraplarını yansıtan en güzel örnekler
ninnilerdir.
Ninni, Anonim Halk Edebiyatı ürünlerindendir. Annelerin çocuklarını uyuturken veya emzirirken nazım şeklinde söyledikleri sözlere denir.
Ninniler, çocukların ağlarken susması veya daha
çabuk uyuması için özel bir ezgiyle söylenir. Ezgi
bebeğin ağlamasına, gülmesine ve konuşmasına
göre ayarlanır.
Dandini dandini dan iki
Yıldız saydım on iki
On ikinin yarısı
Gel benim kızımın dayısı ninni 3
Dandini dandini dasdana
Danalar girmiş bostana
Kov bostancı danayı
Yemesin lahanayı
Lahanayı yemez kökünü yer
Benim oğlum lokum şekeri yer
Uyusun da büyüsün ninni
Tıpış tıpış yürüsün ninni 4
Aşçılar aşını vursun,
Benim kızım sündürmede otursun,
Kızımın nişanlısı,
Yanı kılıçlı zabit olsun!
Ninnilerin söyleyeni belli değildir. Diğer
anonim ürünlerde olduğu gibi ağızdan ağıza
yayılır, kuşaktan kuşağa aktarılır. Hece ile
söylenir; ölçü, uyak ve rediflerle ahenk sağlanır. Ninnilerin konusunu çocuk teşkil eder.
Sağlıklı doğmadan gelen sevinç, fizik, güzellik, soy-sop, iyi huy, sünnet, öğrenim, nişan,
gelin olma, evlenme gibi geleceğe ait dilekler; yalnızlık, gurbette kalan baba, koruyucu
melekler, veliler, Hızır vb. Madde, tem, motif ve merasimler ninnilerin muhtevasında
belli-başlı unsurlardır... 1
Şükrü Elçi’nin bu sınıflandırmasını aşağıdaki örneklerde hem Türk hem de İngiliz ninnilerinde görebiliriz:
Atlar oynar at içinde,
Çığışdar nalı kıçında,
Ben seni gelin eledim,
Yedi bin asker içinde!
Nenni kızım sana nenni!5
Ağzımdaki sakızın.
Ne güzel kokusu vor!
Açtım baktım tülbendi,
Ne güzel uykusu var nini! 6
Ninni diyeyim uyusun,
Allah diye büyüsün,
Allah’ım izin ver de,
2
3
4
5
1
Elçin, Şükrü, Halk Edebiyatına Giriş, Akdağ Yayınları,
Ankara, 1993, s. 271
6
Akgün , Serdar, Ninni Bebeğim Ninni, Zaman Çoçuk,
İstanbul, 2003, s. 11
Akgün, Serdar a.g.e, s. 74
http://edebiyatsinifi.blogspot.com/2008_02_01_archive.html
15.10.2008
Çelebioğlu, Amil, Türk Ninniler Hazinesi, Kitabevi
Yayınları İstanbul-Mart 1995, s. 157
Çelebioğlu , Amil a. g. e, s. 177
797 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Çayır çimen yürüsün.
Ninni de kuzuma ninni!7
Sleep, baby, sleep
Your father tends the sheep
Your mother shakes the dreamland tree
And from it fall sweet dreams for thee
Sleep, baby, sleep
Sleep, baby, sleep
Sleep, baby, sleep
Our cottage vale is deep
The little lamb is on the green
With snowy fleece so soft and clean
Sleep, baby, sleep
Sleep, baby, sleep 8
Twinkle, twinkle, little star,
how I wonder what you are.
Up above the world so high,
like a diamond in the sky
Twinkle, twinkle, little star,
how I wonder what you are 9
Sleep my child and peace attend thee,
All through the night
Guardian angels God will send thee,
All through the night
Soft the drowsy hours are creeping,
Hill and dale in slumber sleeping
I my loved ones' watch am keeping,
All through the night 10
ahengine uygun olan ninniler söylenirken yatırılmasından uyumasına kadar veya ağlamasının azalması ile artmasına göre çocuk, az veya
daha süratli sallandığı gibi annenin sesi veya
bestenin tonuda artar yahut azalır. Yani anne
sesini çocuğunun ağlamsına, gülmesine konuşmasına göre ayarlar. Bu vesileyle çocuk ilk
milli musiki zevkini ve tesirini ninnilerle anadilinde ve ana kucağında almakta denebilir.12
Anneler ninnilerin ilk şair ve bestekarları
olarak karşımız çıkar. Aynı zamanda erkekler
tarafından yazılmış bazı taklidi ninnilerde olmasına rağmen, genel itibariyle ninniler abla, teyze,
hala, babanne, dadı ve oyun sırasında oyuncak
bebeğe kız çocuğa söylenmiş, böylece kadın edebiyatının en eski öreneklerini oluşturmuştur. Ninniler bir taraftanda halkların şifahi edebiyat ve
müzik kültürlerini ifade eden ve geleceğe taşıyan
zengin bir hazinedir.
Bir milletin şifahi edebiyatında ninniler, o
kültüre ait sevinçleri ızdırapları, tebessümleri, hayalleri dini, milli, sosyal his ve hassasiyetleri bize
yansıtan bir aynadır.
Ninni sözü Azeri Türkçesinde “Laylay”, Çağatay Türkçesinde “Elle”, Çuvaşçada “Nenne”,
Kazak Türkçesinde “Eldiy”, Irak Türkmenlerinde”Leyle”, Yeni Uygur(Doğu Türkistan)
Türkçesinde “Alley” olarak geçmektedir. Farsçada ninniye “Nanu” ve daha ziyade La lay
veya Laylay denilmektedir. “Laylay “kelimesi
Azeri Türkçesinde olduğu gibi Kars, Erzurum
civarlarında da “Lalylay” olarak geçmektedir.
Almancası “weigenlied”, Fransızcası “berceuse”,
İngilizcesi “Lullaby” olan ninninin İtalyancası,
“ninna, ninne, nenia”, Latincesi “lenes, nenice,
noenia”, Grekçesi “nannarismata, nani”dir.
Görüldüğü üzere birçok dilde ortaklık gösteren
bu kelimenin şimdilik kesin olmamakla beraber. Latince asıllı olduğunu veya ses taklidinden türediğini düşünmek mümkündür.13
Rock-a-bye baby, in the tree top
When the wind blows, the cradle will rock
When the bough breaks, the cradle will fall
And down will come baby, cradle and all 11
Örneklere baktığımızda, anneler ninnilerde,
bebeklerin uslu durmasını, kısa zamanda büyümesini, iyi bir meslek edinmesini, kız ise gelin
olmasını isterler. Bunun için din büyüklerinin
çocuklarını koruyup kollaması yolunda dileklerde
bulunurlar.
Ninniler en az iki üç aylıktan iki üç yaşına
kadar annenin çocuğuna, onu kucağında ayağında beşikte sallayarak daha çabuk ve kolay
uyutmak yahut ağlamasını susturmak için
hususi bir besteyle söylediği ve o andaki haleti
ruhiyesini yansıtır bir mahiyette, umumiyetle
mani türünde bir dörtlükten meydana gelen bir
çeşit türkülerdir. Ezgi itibariyle beşik sallama
7
8
9
10
11
Çelebioğlu, Amil, Türk Ninnilerinden Seçmeler, Bilgi
Kültür Sanat, 2005, s. 36
http://www.babycenter.com/0_lullaby-lyrics-sleep-babysleep_6744.bc 18.09.2008
http://lullabiesofeurope.wetpaint.com/page/Lullabies+
(English)?t=anon 18.09.2008
http://www.babycentre.co.uk/baby/sleep/lullaby/
throughnight/ 18.09.2008
http://www.rhymes.org.uk/rock_a_bye_baby.htm
19.09.2008
798
Farklı kültürlerde ninnilerin ortaya çıkış biçimleri ve söyleniş tarzları incelendiğinde karşımıza bazı belirgin ortak noktalar çıkmaktadır.
Ninniler nazım şekli olarak umumiyetle mani
tarzındadır. Ninniler o kültüre ait milli ve manevi
hissiyatları dillendirir ve en büyük karakteristik
ortaklıklarından biride, nida ve terennüm unsurlarını bulundurmalarıdır.
Ninniler çocuk edebiyatının değil şifahi halk
edebiyatının en meşhur janrlarından biri olarak
değerlendirilir. Ninniler çocuk dünyasında çok
büyük bir rol üstlenmiştir, hem de klasik örnek12
13
Çelebioğlu, Amil, Ninnilerimize Dair, Çocuk Edebiyatı
Yıllığı, Gökyüzü Yayınları, 1987, s. 79
Çelebioğlu, Amil Ninnilerimize Dair, Çocuk Edebiyatı
Yıllığı, Gökyüzü Yayınları, 1987 s. 80
Materiallar
leri ile çocuk edebiyatın da kendisine has yer kazanmıştır. Azerbaycan Türk ve İngiliz ninnilerinin mukayesesinin tahliline göz atan yazar Araştırmacı Alim Ş.Xalilli’nin yazdığına göre: “Orjinal olarak İrlanda da ortaya çıkan fakat İngiliz
ninnisi olarak tanınan bir ninniyle alakalı olarak
“Annem şimdi bu nağmeyi bana okuyabilseydi
ona dünyaları verirdim” diyen yazarın bu ifadesi
insan oğlunun annesinin okuduğu ninniye verdiği
en güzel değerdir. Aynı ninninin ana dilimizde
tercümesi şöyledir:
bıraktığını, itiraf etmeliyiz. Fikrimizce, dünyanın
birçok düşünürleri ve yazarları da annelerin
mucizevi bir kudretle ve kabiliyetle yarattığı bu
ninnileri dahilik zirvesine yükseltmişlerdir. 15
Şahin Xalilli’nin “Kalbimde Olan Ninni” adlı
şiirinde belirli noktalara dikkat çekerken, ninnilerin insanlar yaşlandığı zaman onların hislerinde,
duygularında uyandırdığı hüzünlerin şiirsel özelliğine bakalım:
Menim şirin dilimde,
Anamın laylası var.
Bu laylanın içinde
Qelbimin aynası var.
Sweet babe, a golden cradle holds thee,
Soft a snow white fleece enfolds thee,
Fairest flowers are strewn before thee,
Sweet birds warble o’er thee.
Tatlı bebek beşikte yatarsın,
Yumuşak, kar beyazı tüyler seni sarmada,
En güzel çiçekler önünde,
Tatlı kuşlar sana ötmede.
Düşman gelse vermerem
Ordu ile, alayla.
Üreyimde qalıbdır
Neçe vaxtdır bu layla
Keçibdir aylar, iller
Saçlarıma düşüb qar
Yene axşam, geceler
Üreyimde dillenir
Layla çalan laylalar 16
Shoheen, sholo, lu lu lo.
Ninni, e... e... e...!
Oh sleep my baby free from sorrow,
Bright thou’lt ope thine eyes tomorrow,
Sleep while o’er thy smiling slumbers
Angels change their numbers.
Uyu bebeğim kederden uzak,
Parlak ışık gözlerini açacak yarın,
Uyu, gülen uykularında,
Melekler şarkı söylerken.
Shoheen, sholo, lu lu lo.
Ninni, e... e... e...! 14
Toora, loora, loora
Toora, loora, li
Toora, loora, loora
Hush, now, don't you cry Ah,
Tora, lora, lora
Tora, lora, lay
Tora, lora, lora
Ağız Büzüp ağlama
Ah, Toora, loora, loora
Toora, loora, li
Toora, loora, loora
It's an Irish lullaby
Tora, lora, lora
Tora, lora, lay
Tora, lora, lora
Yatdı balam laylama,
Menim irland laylama.
İnsan zekasından süzülüp gelen, beşik başında analarımızın sütü kadar temiz olan ninnilerin
henüz hayatı kavramaktan çok uzaklarda olan
bebeklerin dimağında ne kadar derin izler
“İyi ve doğru yazılan çocuk edebiyatı çocuğa
anne sütü kadar gereklidir.”17 diyen çocuk edebiyatı şairi ve yazıcısı Z. Xalilli’nin fikrini hatırlatan şair Refik Yusifoğlu yazıyor ki “Araştırmalara
göre, çocuklar folkloru çok seviyorlar. Bu şaşılacak bir şey değildir. Hele bebekliğinden anne ninnisini, anne sütüyle beraber “içen” çocuk konuşmaya başlarken ninnilerden istifade eder, hikâyeleri dinleye dinleye hayat hakkında, insan münasebetleri hakkında oldukça çok şey öğrenir.18
Lakin folklor örnekleri içerisinde ninnilerin
hususi bir yerinin olduğu tüm edebiyatçılar tarafından kabul edilmektedir. Böylece ilk edebiyat
dersini yahut sözünü ninnilerden alan çocuklarımızın bu ninnilerin içinden hayata yönlendiğini,
hayatı tanımaya çalıştığını ve hayatın akışı içerisinde öz yerlerini almak üzere adım attıklarını
söyleyebiliriz.
Çocuk dünyasını yakından bilen, biri-birinden
meraklı çocuk şiirleriyle Azerbaycan Türk çocuk
edebiyatında ve edebiyatçı olarak iyi bilinen R.
Yusifoğlunun aşağıdaki vermiş olduğu örneğe
dikkat verelim. “ Anneler kendi çocuklarının beşiği başında herzaman muhabbetle ninniler söylemiş, anne sütünden az rol oynamayan bu ninniler
bebeklerin ruh terbiyesinde büyük önem taşımaktadır:
15
16
17
14
Çelebioğlu, Amil, Türk Ninniler Hazinesi, Kitabevi
Yayinlari Istanbul-Mart 1995, s. 442
18
Xalilli, Şahin, Azerbaycan-İngiliz Edebi Alakaları Folklor
Materialları Esasında, Bakı, 2002, s.41
Xelilli Şahin, Üreyimde Qalan Laylalar “Göyerçin”
Jurnalı No: 3, 2008. s. 13
Bu Fikir Kazakistan’da Çocuk Edebiyatı Günleri Zamanı
Prof. Zahid Xalilli Tarafından İleri Sürülmüştür.
Yusifoğlu Rafiq, Uşaq Edebiyatı , Bakı, 2002 s. 9-10
799
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Laylay çaldım hemişe,
Karvan ener enişe.
Yastığında gül bitsin,
Döşeyinde benövşe
Balam laylay, a laylay
Gülüm laylay, a laylay19
Hush, little boy, don't say a word.
Papa's gonna buy you a mockingbird
And if that mockingbird won't sing,
Papa's gonna buy you a diamond ring
And if that diamond ring turns brass,
Papa's gonna buy you a looking glass
And if that looking glass gets broke,
Papa's gonna buy you a billy goat
And if that billy goat won't pull,
Papa's gonna buy you a cart and bull
And if that cart and bull fall down,
You'll still be the sweetest little baby in town 20
İngiliz ve Türk ninnileri incelendiğinde annelerin kalbinden kopup gelen bu şiirsel parçaların
konularında benzeşmelerin olduğu görülür. Bir
İngiliz bebeğinin başucunda, bir Türk ninnisi
okunacak olsa o bebeğin, farklı bir kültürün melodi parçaları eşliğinde uykuya dalacağı ve o
farklı dünyanın ninni nağmesini kolayca kabul
edeceği de görülecektir. Bu demektir ki ninniler
analık içgüdüsüyle, ana şefkatiyle doğal olarak
oluşur ve kültür farkı, ırk, din, dil farkı gözetmeksizin bütün insanlığı, yeryüzünün bütün çocuklarını kucaklar. Öyle düşünüyoruz ki farklı milletlerin ve kültürlerin ninnilerinin bir arada toplanıp
dünyanın ortak marşı gibi seslendirilmesi çocuk
edebiyatı yazarlarını ve eleştirmenlerini bu sahada daha derin araştırmaların yapılması için bir
davet olacaktır.
KAYNAKLAR
−
Elçin, Şükrü, Halk Edebiyatına Giriş, Akdağ Yayınları,
Ankara, 1993
−
Akgün , Serdar, Ninni Bebeğim Ninni, Zaman Çoçuk,
İstanbul, 2003
−
http://edebiyatsinifi.blogspot.com/2008_02_01_archive.
html 15.10.2008
−
Çelebioğlu, Amil, Türk Ninniler Hazinesi, Kitabevi
Yayınları Istanbul-Mart 1995
−
Çelebioğlu, Amil, Türk Ninnilerinden Seçmeler, Bilgi
Kültür Sanat, 2005
−
http://www.babycenter.com/0_lullaby-lyrics-sleepbaby-sleep_6744.bc 18.09.2008
−
http://lullabiesofeurope.wetpaint.com/page/Lullabies+
(English)?t=anon 18.09.2008
19
Xelilli, Şahin. a. g. e, s. 12
http://www.babycenter.com/0_lullaby-lyrics-hush-littlebaby_6730.bc
20
800
−
http://www.rhymes.org.uk/rock_a_bye_baby.htm
19.09.2008
−
Çelebioğlu, Amil, Ninnilerimize Dair, Çocuk Edebiyatı
Yıllığı, Gökyüzü Yayınları, 1987
−
Xalilli, Şahin, Azerbaycan-İngiliz Edebi Alakaları,
Folklor Materialları Esasında, Bakı,2002
−
Xelilli, Şahin, Üreyimde Qalan Laylalar “Göyerçin”
Jurnalı No: 3, 2008
−
Yusifoğlu Rafiq. Uşaq Edebiyatı , Bakı, 2002
ÇOCUK EDEBİYATINDA NİNNİLERİN YERİ VE İGNAS KUNOŞ’UN
1925’TE DERLEDİĞİ İLK TÜRKÇE NİNNİLER
Prof. Dr. Ali ÇELİK
KTÜ Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Başkanı
Trabzon / TÜRKİYE
İnsan yavrusunun dünyaya gelir gelmez ilk işi
ağlamaktır. Ağlamazsa soluk alamaz, soluk alamazsa yaşayamaz. Ağlamak onun hayata ilk adımı atması, başlaması demektir. Anne yavrusunun
ağlamasını duyunca çektiği bütün ıstırapları unutur ve sevinir. İlkinde hayata başlamanın muştusu
olan ağlama daha sonra açlığın, susuzluğun, uykusuzluğun, hastalığın, mutsuzluğun veya herhangi bir huzursuzluğun, rahatsızlığın habercisi
olur. İlk ağlayışı duyduğunda sevinen anne bundan sonrakilerde bu duyguyu bir daha yaşamaz.
Her ağlama sesini duyduğunda korkar, irkilir, en
azından telaşlanır.
İlk kez ağlayarak “Hayattayım! Yaşıyorum”
diyen yavrunun duyduğu ilk ses de annesinin
sesidir. “Pış.. Pış…”, “Uyu…uyu…” larla başlayan bu ses kısa zamanda ninnilere dönüşür. Ninni
bebeğin annesinden duyduğu, onun kokusuyla
bütünleşen sevgisini aktaran nağmeli sözlerdir.
Büyüdüğünde hiç birini hatırlamasa da onun bilinç altına, hafızasının derinliklerine kaydedilen
ilk şey, çoğu zaman sevgi, bazen da sitem hatta
kimi zaman da kızgınlıkla karışık ufak tefek hakaretlerle dolu olan bu ninnilerdir. Çocuk bunlardaki manayı anlayamasa da ses tonundan annesinin duygularını tanımaya başlar. Ses biraz hırçınlaşınca veya sertleşince evladın sesi de değişir.
Anamın bana söylediği ninnileri ben de hatırlayamıyor olsam da ilk musiki zevkimi ve şiirin
ilk hazzını onlardan aldığım, şiir ve musikiyle ilk
kez onlarda buluştuğum muhakkaktır.
Çocuk edebiyatı denilince genellikle aklımıza
ilk gelen masaldır, hikâyedir. Hepimiz bizi sıkıntılarla dolu bu dünyadan uzaklaştırıp hayal âleminin akıl almaz ikliminde gezdiren, eğlendiren masallara çok şey borçluyuzdur. Onlar bizi her zaman mutlu sona ulaştırmış, sevinmemize vesile
olmuş, bize ümit aşılamışlardır. Okumayı öğrendikten sonra da devam eder bu. Ama orada kalmayız. Küçük hikâyeler ve çizgi romanlarla buluşuruz. Hayal âlemimizin ufku her geçen gün biraz
daha genişler ve bizi bunlardan çok daha reel olan
romana ulaştırır. Bu noktada artık çocuk değilizdir.
Bu evrimin basamakları dikkate alındığında,
çocuk edebiyatının ya da genel manada edebiya-
tın ninni ile başladığını söylemek yanlış değildir.
İlk oldukları için saf, sevgi yüklü, bir enstrümanı
olmasa da zengin ezgileri olan ilk şiir örnekleri
ninnilerdir.
Türk dünyasında Azerbaycanlıların laylay,
Başkurtların sängildäk yırı, Kazakların besik
yırı, Kırgızların aldey-aldey, Özbeklerin ällä,
Tatarların, bişik (bällü) cırı, Türkmenlerin
hüvdi, Uygurların älläy 1 ,KerkükTürkmenlerinin
leyle, leylev, leyley adını verdikleri ninniye
Fransızlar Berceuse, Almanlar Wiegenlied,
Schlummer-lied demekte ve en ilkelinden en
medenisine kadar bütün milletlerde ortak bir özellik olarak anneler bebeklerine ninni söylemektedirler. Türkiye Türkçesinde, edebî dilde ninni olarak kullanılmakla birlikte konuşma dilinde, ağızlarda daha çok nenni daha az da nenen veya nen
şeklinde telaffuz olunmaktadır.2
Bazılarının söyleyeni bilinse de ninnilerimiz
çoğunlukla söyleyeni belli olmayan sözlü, anonim ürünlerdir. Dili son derece sade olan ninnilerin ölçü, kafiye örgüsü ve mısra sayısı her zaman düzenli olmasa da çoğunda hece ölçüsünün
yedili, sekizli, dokuzlu gibi kısa kalıpların kullanılması, kafiye düzeni ve önemli bir kısmında
birimin dörtlük, türün mani oluşu bunların şekil
olarak millî Türk şiirinin özelliklerini taşıdığını
gösterir.
Bunun yanında hecenin hiç bir kalıbına uymayan, mısraları farklı sayılarda hecelerden oluştuğu için serbest vezin özelliği gösteren, belli bir
kafiye düzeni olmayan, farklı sayıda bentlerden
oluşan ninniler de vardır ama hepsinin ortak özelliği bir ezgi eşliğinde söylenmeleri ve bu söyleyişi zenginleştiren nakaratlarıdır.
Asırlardır Türk annelerinin söylediği ninnileri
yazıya geçirme işi ilk kez Macar Türkoloğu İgnas
Kunoş’a nasip olmuştur. İstanbul’dan, Anadolu’dan ve Adakale’den derlediği ninnileri 1925 yılında yayımlamış ve diğer hizmetleri yanında bu
alanda da Türk kültürüne önemli bir katkıda bulunmuştur.
1
2
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü-I Ankara 1991,
Kültür Bakanlığı s. 650-651
Amil ÇELEBİOĞLU, Türk Ninnileri Hazinesi, s.11
801 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Prof. Kunoş bu küçük ama son derece önemli
olan eserini “Bu değersiz kitabımı Türk Ocağı
Ankara Merkezine nişâne-i hürmet ve muhabbet
olarak ithaf ediyorum.” diyerek Türk Ocağı’na
ithaf etmiştir.
Dikkatli bir gözlemci olan Kunoş’un Türk
ninnileri hakkındaki tespitleri son derece önemlidir. İlksöz’ün ilk cümlesinde “Ninni, yalnız evlad muhabbetine istinad eden ve bir Türk için
dinlenmesinde daima sevim (áíì)3 mevcud olan
eş’âr4 ve nağamat-ı beytiyedendir. Her Türk anası
bunu hiç talim etmeden ezberler, okur ve kendi
ihtisasatına göre besteler. Bir saat evvelki tarz-ı
terennümü bir saat sonra değiştirir.” 5 demek suretiyle ninninin tarifini yapar.
Knoş, ninninin çocuk doğar doğmaz başlamadığını, ancak çocuğun işitme organları geliştikten
yani bir-iki ay sonra çocuk beşiğe yatırıldıktan
sonra başladığını söylüyor: “Yeni doğmuş çocuklara ninni söylemezler. Çocukta sâmia kuvveti
henüz belirmedikçe yani veladetinden bir iki ay
geçmedikçe ninniye müstehak olamaz.”6
Anne ile çocuk arasındaki ilişki, birbirlerini
algılamaları ve tavırları şöyle anlatılıyor: “Gerek
kundaklayıp beşiğe veya salıncağa yatırdığı ve
gerek koynunda veya elleri arasında uyutmak
istediği çocuğunun çıkardığı ses, ninniye başlayacak olan Türk annesine “diyapozon” hizmetini
görür! Çocuk tiz bağırıyorsa o da ninniye tiz sesiyle başlar. Çocuk (s.4) galebe-i menâm7 ile sesini
pes perdelere indirdikçe o da kendi sesini indirir,
bir hâlde ki çocuk uykuya dalıp da artık ses çıkarmadığı zamanda bile valide en pes sesiyle ninnisine devam ederek masumun tamamen daldığına
kanaat hasıl edinceye kadar uğraşır.”8
“Hemen her Türk çocuğu ninni ile uyumuş,
büyümüştür. Türk hayat-ı beytiyesinin en millî ve
Türklüğe has olan ciheti bu nagamât-ı beytiyedir9.
Şüphesiz ki bu hal Türk validelerinin kabiliyet-i
musikıyesi ve his-i şâiriyeti mahsulüdür.”10
Eserin önemli bir özelliği de anonim olanların
dışında bize ilk kişisel ninni örneklerini vermiş
olmasıdır.
“Ninni edebiyat-ı Osmaniyeye de dahil olmuştur; maarifin günden güne intişarı hasebiyle
Türk kadınları annelerinden (s.5) kalma ninnilerle
iktifa etmeyerek kendileri de başka tarzda ninniler
tertip etmişlerdir; bundan başka erkekler de bu
hâle bigane kalmamışlar. Onlar da ninniler tertip
etmeğe başlamışlardır. Türk şairlerinden ninni
yazanlara bu gün bile tesadüf edilir.
Bu nevi ninniler tıpkı eşar-ı hazıra gibi
mevzun ve mukaffadır. Numune olmak üzere
merhum Macarlı Osman Paşa kerimesi şaire
Nigar Hanım efendinin bir ninnisinden iki kıtayı
derc ediyorum:
Hak seni etti bana ihsan ( Münir)
Eylesin hakkında eltâfın11 kesir
Lûtf ile versin sana hüsn semir12
Sen niçün bir meleksin bî nezir
***
Hüsn-i ahlak eyleyüb ihsan sana
Lûtfunu göstersin Allahım bana
Yadigâr-ı ömürsün sen bî bahâ
Vâliden eyler mi senden iştikâ13
Bu nevi ninniler halkî değildir; halkın arasında taammüm 14etmemiştir.”15
İgnas Kunoş ninniden söz ederken doğum
sonrasına ait ritüellerle ilgili tespitlerini de aktarmak suretiyle halk bilimine katkıda bulunur. Bunlardan biri Kaşgarlı’dan naklettiği ve hâlen devam
eden, lohusayı ziyarete gelen bayanlara helva
ikram etme geleneğidir: “Bundan başka yine aynı
eserde loğusa yatakta yatarken misafirlere bir
nevi helva takdim olunduğunu anlıyoruz. Bu helvanın ismi “kağut” 16 dır. Darıyı suda haşladıktan
sonra iyice kuruturlar, bunu da öğüterek hasıl
olan una yağ ve şeker koyarak, bir nevi helva yaparlardı.
Mahmut Kagari’nin küçük, fakat çok mühim
olan bu izahı bize gösteriyor ki millî Türk ananesi
ta en eski devirlerinden beri milliyetini kaybetmemiş, safiyetini muhafaza etmiştir.”17
Lohusa ve yeni doğan çocuğa al renkli bir
şerit ve saire ta’lik18 olunur ki bu da “Al basma”ması içindir. Eğer bu müddet zarfında loğusa ve
çocuğu hasta olursa “Al bastı” derler. Bu da eski
bir itikadın mahsulü olduğu aşikârdır.”
Eserde, çocuğun doğumuyla başlayan bu dönemde önemli yeri olan “Yedi”, “Yedinci gün veya
kına gecesi”, “Kırk” uygulamaları da anlatılır:
11
3
4
5
6
7
8
9
10
(áì) Sevm: satılık bir şeye paha biçme
‰bÈ‘‫ ا‬:vezinli ve kafiyeli sözler
Kunoş, s.3
Kunoş,s.4
Uyku zoruyla (Menam:uyunacak yer, yatak odası, 2-uyku,
3-Rüya. 4- Düş)
Kunoş, s.4
Ev ezgileri, nağmeleri
Kunoş,s.3
802
12
13
14
15
16
17
18
åÏ bÁÛ‫ا‬Z iyi muameleler, lütuflar, iyilikler
Šîà :Musahip, arkadaş
bØn‘ ‫ا‬şikayet
Taammüm:umumileşme
Kunoş, s.4-5
DLT’te “kagut” olarak geçer. Radlof bunu “Kavıt” olarak
okumuştur. “Darıdan yapılan bir çeşit yemektir. DTL,
C.I,406-5;C:III, 163-2
Kunoş, s.7-8
Asma,asılma
Materiallar
“Türk anaları çocuğun hin-i tevellüdünden19 ta diş
çıkardığı zamana kadar birkaç devir sayarlar;
lohusanın yedisi (yedinci günü) sırf anaya mahsus
bir gün olup ana o gün yataktan kalkar. Bu müddet zarfında kırmızı şekerle yapılmış renkli ve
sıcak şerbet lohusayı ziyarete gelen her misafire
takdim edilmek âdât-ı mühimmedendir. Tanıdık
misafirler de lohusayı ziyaretlerinde hediye verirler; yedinci günü dahi kına gecesi tabir olunan bir
eğlence tertip edilir. Yedinci günden sonra bir de
“kırkırcı gün” vardır ki ana da çocuk da o gün ilk
defa olarak sokağa çıkar ve hamama giderler. Bu
iki günde (yedi ile kırk) bir takım eğlenceler
yapmak da âdet hükmündedir. Çocuk kırk hamamından sonra beşiğe veya salıncağa yatırılır. Çocuk beşiğe yatmakla beraber ninni de başlar Epey
zaman hatta üç, dört yaşına gelinceye kadar devam eder.
Türk kadınları ninni söyleyecek çocuğu bulunan bir eve misafir gittiklerinde ananın meşguliyeti zuhur edecek olursa derhal onu istihlaf ederek20 ninni söylerler.
Maateessüf Türk tarihinin âdât ve an’anâtına
dair vesaik-ı tarihiye mevcut olmadığı için bu
hususta hiçbir malumat veremeyeceğiz.
Kunoş kitaba yazdığı önsözü, yaptığı işin
önemini belirten ve millî kültür unsurlarını derleme işinin o milletin gençlerinin görevi olduğunu ve bundan sonra bu işi gençlerin devam ettirmesi gerektiğini temenni eden ve Türk gençlerini kendi kültürel değerlerini derleme ve değerlendirme görevine çağıran şu cümlelerle bitirir:
“Otuz beş seneden beri İstanbul ve Anadolu’da
topladığım millî Türk ninnilerini Türk gençlerine
takdim ediyorum: Avrupa’da bu gibi şeyler gençlerin vazifesidir.
Binaenaleyh Türk gençleri de bu vazifeyi
idrak ederek toplayabildiğim halk edebiyatı numunelerini itmam etmelerini temenni ederim.”
Knoş’un 60 sayfalık bu eserinin birinci
bölümünde İstanbul ve Anadolu’dan derlediğini
belirttiği ninniler yer alır. 21 Bunların büyük bir
kısmını aynen, bazılarını da biraz değişmiş bir
şekilde ninnilerden bahseden kaynaklarda bulmak
mümkündür.
Ninniler, her ne kadar anne ile çocuk arasındaki bir iletişim vasıtası, maksatsız gelişigüzel
söylenmiş sözler gibi algılansa da, anneye bakan
19
20
21
doğum anından hin-i tevellüdünden: Doğum anından Hin: an
yerine geçmek
Eserin ikinci bölümünde ise masallarını ve türkülerini de
derleyip neşrettiği Adakale’de yaşayan Türklere ait bir
geleneği şöyle anlatır: “İşte bu cilde ilave olarak Adakalelilerin eski bir âdetini de derc edeceğim. Bu âdete
“Helva gecesi”denilir. Bu esnada söylenen beyitlere de
“Helva topu geçidi” derler. Tafsilatı ber veche atidir”
Kunoş, Ninniler s.40-59
yönü birçok açıdan incelenmeğe değerdir. Biraz
dikkat edilince bu mısralarda annenin yaşadığı
sosyal çevre, inanç sistemi, yaşadığı hayat tarzı,
aile düzeni, sosyal ve ekonomik problemler ve
daha birçok şey tam bir açıklıkla olmasa da, ninnilerde görülür. Annenin hiç kimseyle paylaşamayacağı ama yavrusu konuşamadığı için doğal
olarak saklanacağından emin olduğu sırlarla dolu
bu küçük manzumelerde yer alan bu tür bilgiler
onları birer kültürel kaynak yapar:.
Meselâ, en çok bilinen ninnilerden biri olan;
“Dan dini dan dini dastana
Danalar girmiş bostana
Kov bostancı danayı
Yemesin Lahanayı”
ninnisinde annenin yaşadığı sosyal çevreyi görebiliriz. O, tarımla, özellikle de bahçe tarımıyla uğraşan aynı zamanda hayvancılık yapan bir toplulukta yaşamaktadır. Dana, bostan, bostancı ve
lahana sözcüklerinden bunu anlamak mümkündür.
Kunoş’un İstanbul’dan derlediğini belirttiği
aşağıdaki ninnilerin dili, ölçüsü ve içeriği bunların şehir ortamında ve kültürlü bir şehir hanımının ağzından çıktığı açıkça göstermektedir:
Uyu ki hâline hayran olayım
Sevinip şevk ile handan olayım
Handene, didene kurban olayım
Sen uyu .ben de nigahbân22 olayım
Uyu ey tıfl-ı melek şanım uyu.
Uyumazsan büyümezsin meleğim
A benim gül gibi nazik çiçeğim
Meleğim, dehanım , göz bebeğim
Gitmesin beyhude benim emeğim
Uyu ey necm-i dırahşanım23 uyu
Uyu ey mefhar-ı vicdanım24 uyu25
Ninnisinde, uyumamakta ısrar eden yavrusu
için pirlerden, erenlerden, evliyalardan yardım
isteyen anne bu suretle kendi inancını ve inanç
sisteminin ulularını da ortaya koymuş olur.
Çalkan Karadeniz çalkan
Gemilerde olu yelken
Burusa’da Emir Sultan
Himmet et oğlum uyusun26
Karadeniz’in yiğitleri
Belinde divitleri
Eyüp Sultan Hazretleri
Himmet et oğlum uyusun27
22
23
24
25
26
Gözcü
Parlayan yıldı
Vicdanımın övüncü
Kunoş, Ninniler,s.10
Kunoş Ninniler,s.13
803
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Annenin inancını, yavrusunu tasvir ederken
kullandığı benzetmelerle dolu ninniden de rahatça
anlayabiliriz:
Dandini dandini dan atmış
Mevlam neler yaratmış
Ensesi çukurdur bunun
Kaşları kemandır bunun
Gözleri kudret halkası
Burnu Kâbe hurması
Ağzı şeker hokkası
Yanakları misket elması
Çenesi de bülbül yuvası28
Kunoş’un Anadolu’dan derlediğini söylediği
aşağıdaki ninnideki annenin yavrusu için arzu
ettiği hayat tarzı, yer adları ve kullanılan dil bu
ninninin daha çok bir İstanbul ninnisi olabileceği
intibaını uyandırır:
Kurduk beşiği eğlenecek
Ninni ninni ninnicek
Oğlum büyüyüp evlenecek ninni
Sokaklarda yürüyecek ninni
Kâğıthanelerde gezecek ninni
Hanımları sevecek ninni
Bade içip göz süzecek ninni
Bıyıklarını bükecek ninni
Ne derim yavrum sana ninni
Uyu derim oğlum sana ninni
Kunoş’un “Selanik Ninnisi” olduğunu belirttiği aşağıdaki ninnide de benzer özellikleri görü-rüz.
Gönlümün bir gülüsün
O gülün bülbülüsün
Sinemin sümbülüsün
Seni yavrum severim ninni
Bir meleksin bakışın
Babanı andırıyor
Can oyalandırıyor29
Seni yavrum severim ninni
Yanağın mihr-i seher30
Gözlerin ebr-i bahar31
Dudağın hande nisar32
Seni yavrum severim ninni
SONUÇ
Annenin bebeği ile ilk konuşmaları diyebileceğimiz ninniler, çocuğun iki-üç aylıktan iki üç
yaşına hatta kimi zaman dört yaşına kadar dinlediği ilk şiirler, ilk bestelerdir. Çocuk ilk kez bunlarla dünyayı tanır. Bazı çocuklar buna öylesine
alışır ki, ninnisiz asla uyuyamaz. Kimi zaman
ninni anneyi de, hatta onun sesini duyanları da
uyutur. Aslında bunda yadırganacak bir şey de
yoktur, çünkü, yaşları ne olursa olsun onlar da bir
zamanlar bu tür ninnilerle uyumuşlardır.
Ninnilerin halkbilimi açısından önemli bir
yanı da kültürümüze ait ama bugün artık çoğu
kaybolmuş kimi malzemeyi, dolaylı bir şekilde de
olsa, günümüze kadar taşımış olmalarıdır.
Kunoş ninni için “Ninni hakikaten münevvim 33 yani uyutucudur; hatta ninni söylerken
analar bile ekseriya uykuya dalarlar. Mahallede
etrafa aks eden ninni sedası bahusus gece olur ve
ses de biraz muhrik 34 bulunur ise uyumayanlar
için oldukça kuvvetli bir narccotique hükmünü
haizdir. Bu tesirin küçüklük i’tiyâdâtından 35
olduğunda şüphe yoktur.” diyor.
Eğer benim sesim de biraz muhrik olsaydı ve
bu ninnileri ezgileriyle okuyabilseydim belki ben
de sizleri de rahatça uyutabilirdim. Bunu başaramamış olsam da en azından sizlerin, her çocuk
için en emin sığınak olan ana kucağını, annelerinizin güzel kokusunu ve müşfik sesini bir kez
daha hatırlamanıza vesile olabildiğim umuduyla
hepinizi saygıyla selamlıyorum.
Allah’ın bir çiçeği
Uyu ey gözbebeği
Çekerim her emeği
Seni yavrum severim ninni
27
28
29
30
31
32
Kunoş, Ninniler,s.21
Kunoş, Ninniler, s.,13-14
Belki de töre gereği, başka hiç kimseyle paylaşamadığı
duygularını yavrusuyla paylaşıyor. Eşine olan özlemini
dile getiriyor. Yavrusuna bakarken eşini düşünüyor.Daha
beşikte iken yavrusunu dert ortağı ediyor.
Seher güneşi
Bahar bulutu
Nisar:sama, sepe; düğünlerde saçılan para, saçı
804
33
34
35
Uyku veren, uyutucu
Muhrik: yakıcı
alışkanlıkları
UŞAQ FOLKLORU: RİTUAL VƏ JANRIN BƏZİ
PRAQMATİK ASPEKTLƏRİ
Doç. Dr. Ağaverdi XƏLİL
AMEA Folklor Institutu.
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
Xalq yaradıcılığının sahələrindən biri kimi
uşaq folklorunun öyrənilməsi tarixi çox da qədim
deyil. Amma bu, əlbəttə ki, xalq yaradıcılığının bu
sahəsinin yeni olması anlamına gəlmir. Xalq
yaradıcılığı xalqı təşkil edən müxtəlif sferaların,
cins və yaş qruplarının, sosial təbəqələrin, yerləşmə sahəsinin və s. bu kimi xüsusiyyətlərin bütün
spesifikasını özündə əks etdirir. Bu baxımdan
uşaq folkloru da xalq yaradıcılığının bir sahəsi
kimi mövcuddur və onun bütün atributları folklorun ümumnəzəri məsələləri kontekstində aydınlaşdırılmalıdır.
1. Uşaq folkloru anlayışı. Uşaq folkloru (Almanca kinderfolklore, ingiliscə childrens folklore,
childrens tradition, rusca folklor detskiy) –sabit
mətnlər sistemində reallaşan ənənəvi, kollektiv,
şifahi uşaq yaradıcılıq növü. Uşaqlar arasında nəsildən –nəslə ötürülür, onların həmyaş qruplarında oyun və kommunikativ fəaliyyətlərinin tənzimlənməsində xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Uşaq folklorunu uşaqlar üçün olan folklordan
(ovutmalar, laylalar, nazlamalar, oxşamalar, əzizləmələr, beşik nəğmələri, ninnilər və s.) fərqləndirmək lazımdır. Bu folklorun daşıyıcısı əsasən
böyüklər olur və onlar folklor mətnlərini kiçik
uşaqlarla ünsiyyət (sakitləşdirmə, əyləndirmə, hərəkətə və ya danışığa həvəsləndirmə, öyrətmə)
üçün istifadə edirlər(1). Əlbəttə, uşaq folklorunun öyrənilməsində onun mənşəyinin aydınlaşdırılması ciddi məsələdir. Uşaq folklorunun haradan başlandığı və böyük folklorunun harada qurtardığını müəyyənləşdirmək ciddi məsələdir və
bunsuz uşaq folklor janrlarının sərhədlərini dəqiqləşdirmək mümkün deyil.
2. Uşaq folklorunun ümumi səciyyəsi. Uşaq
folkloru bir qayda olaraq uşaqların yaradıcılığı
deməkdir. Bu yaradıcılıq uşaq təxəyyülünün məhsuludur. Amma burada böyüklərdən alınmalar da
ola bilir ki, bu da məsələni mürəkkəbləşdirir.
Çünki uşaq folkloru vasitəsilə üşüq dünyası öyrənilir. Qarışıq material və ya məlumat dəqiq elmi
nəticələr almaq üçün lazım olan imkanı təmin edə
bilmir.
Uşaq folklorunun transmissiyası daha çox
qeyri-rəsmi, birdən yaranan müxtəlif yaşlı uşaq
qruplarında uşaqların sərbəst ünsiyyəti şəraitində
və birgə oyunlarda baş verir. Uşaq folklorunun
ayrı-ayrı janrları – saylar, tapmacalar, zarafatlar,
lətifələr, qorxulu əhvalatlar və s. uşaqların repertuarına yaşdan, psixi inkişaf səviyyəsindən, sosial
təcrübə və tələbatdan asılı olaraq tədricən daxil
olur. Uşaq folklorunun aktiv daşıyıcısı 6-7-yaşdan 12-13 yaşadək olan uşaqlar olur, yəni oyunun
oynayan uşaq qruplarının həyatlarında daha intensiv olduğu dövr.Böyük yaşlarda uşaq folklorundan janr tərkibinə, funksiya və transmissiya üsuluna görə fərqlənən yeniyetmə folklor sistemi
yaranır.
Uşaq folklor mətnlərində uşaq ənənəsində
yaranan oyun davranış qaydaları və normaları
möhkəmlənib. Bunları məniməsəyərək uşaq sosial qarşılıqlı hərəkətlər və əmakdaşlığın əsas
mədəni formalarına sahib olur. Bunlar ona kommunikativ kompetentli olmaqda yardımçı olur.
Bu vərdişlər nəticəsində o növbə prinsipini, rolların bölüşməsi və tətbiqi, əməkdaşlığın təşkili və
konfiliktlərin həlli yollarını öyrənir.. Requlyar və
kommunikativ roldan başqa uşaq folkloru hər bir
uşağın və uğaq qruplarının həyatında informativ,
rekreatsion və proyektiv funksiyalara da malik
olur. Bütün bunlar müasir tədqiqatçıya əsas verir
ki, uşaq folkloruna müəyyən cəmiyyətdə uşağı
sosiallaşdırmağın vacib faktoru və mədəniyyəti
öyrətmə mexanizmi kimi baxsınlar (1).
3. Uşaq folklorunun tədqiqi. Folklorun öyrənilməsi tarixi çox qədim deyil. Uşaq folklorunun da tədqiqi çox uzaq zamana qədər gedib çıxmır. Amma bununla yanaşı uşaq folklorunun tədqiqnə həsr olunmuş çoxlu sayda araşadırmalar
vardır (1-20). Dünyanın müxtəlif ölkələrində uşaq
folklorunun toplanması və tədqiqi işinə XIX əsrin sonlarında başlanməşdır. Rusiyada uşaq folklorunun ilk toplayıcısı və onu xalq yaradıcılığı
içərisində ilk dəfə olaraq ayrıca bölüm kimi təsnif
etmiş etnoqraf P.V. Şeyn olmuşdur.
Sovetlər dönəmində uşaq folkloru ilə daha
çox Q.S. Vinoqradov və O.İ. Kapitsa məşğul olmuşdur.
Avropada isə uşaq folkloruna aid ilk kitabların müəllifləri A. Qomm (1894-1898) və U.
Nyuella (1883) olmuşdur.
805 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 4. Uşaq folklorunun tədqiqi mərhələləri,
Digər folklor janrlarının tədqiqndə olduğu kimi,
uşaq folkloru da toplama işlərindən başalayaraq
öyrənilir. Əlbəttə, bunun üçün eksperimental
tədqiqatların aparılması da zəruridir. Qeyd etdik
ki, uşaq folklorunun tədqiq tarixinin ilkin mərhələsini toplama işləri təşkil edir. XIX əsrin sonu
XX əsrin əvvəllərini əhatə edən bu dövrə arxiv
dövrü deyilir. Bu dövrdə əsasən verbal mətnlər
öyrənilib və müxtəlif əlamətlərinə görə janrlar
üzrə təsnif edilib. Burada uşaq folkloruna böyük
folkloruna nisbətən ikinci hadisə kimi baxılıb.
Hesab ediblər ki, böyük folkloru uşaqlar tərəfindən onların təlabatına və imkanlarına uyğun olaraq assimliyasiya uğradılıb. Tədqiqatçılar uşaq
folklorunda transformasiya olunmuş şəkildə böyük ənənəsindən qalma relikt elementlər axtarmışlar. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlara müasir uşaq oyunlarının qədim ritual köklərinin öyrənilməsi misal ola bilər. Bu zaman əsas folklor
daşıyıcıları ənənəvi mədəniyyətin nümayəndələri
olan kənd uşaqları sayılmışdır. Belə hesab olunmuşdur ki, uşaq folkloru digər sosial təbəqələr
tərəfindən onlardan mənimsənilmişdir. Əslində
kənd və ya ənənəvi həyat tərzini saxlayan toplumlar uşaq folklorunun qaynağı sayılmışdır(1).
5. Uşaq folklorunun tədqiqinin müasir
mərhələsi. Uşaq folkloruna müasir baxışlar “uşaq
obrazı”nın mədəni dəyişməsi fonunda formalaşır.
Müharibədən sonrakı illərdə bir çox ölkələrdə
“uşaq kultu” yarandı və bununla da uşaq yaradıcılığına maraq artdı. Bu sahədə psixoloqların böyük rolu olmuşdur. Belə ki, onlar uşaqların yaşıdları içərisində sosiallaşdırılması istiqamətində
uğurlu tədqiqatlar aparmışlar. Bunun nəticəsində
də uşaq folklorunun daşıyıcısını ayrıca bir uşaq
olaraq deyil, uşaq qrupu şəklində götürmüşlər.
Bundan sonra “uşaq cəmiyyəti”, “uşaq ənənəsi”
kimi terminlər yaranmışdır. Uşaq folklorunun
mədəni və sosial-psixoloji kontekstinin funksiyalaşmasına maraq material toplanmasının etnoqrafik çöl tədqiqatlarına yaxın yeni metodların yaranmasına səbəb oldu (maqnitafon yazıları, video
çəkilişləri, müsahibələr, kütləvi sorğular, oyunların kodlaşması metodikası, folklor süjetlərinin yayılmasının kartatekalaşdırılması və s).
Uşaq folklorunun öyrənilməsində yeni mərhələ Amerika folklorşünasları A. və P. Opilərin
tədqiqatları ilə başlanır. Bütün ölkə miqyasında
10 min uşaqdan kütləvi anonim sorğu götürən
tədqiqatçılar uşaq folklorunun nadir toplusunu
yaratdılar və bununla da tədqiqatlar üçün uşaq
ənənəsinin əvvəllər məlum olmayan qatlarını aşkarladılar. Daha sonra belə bir tədqiqatı Amerikada M. və Q, Knapp (1976), Finlandiyada L.
Virtanen (1978) apardılar. 60-70-ci illərdə bu
806
tədqiqatlar daha da genişlənmiş oldu. Sonrakı
dövrlərdə də tədqiqatlar həm məktəblərdə, həm
də çöl tədqiqatlarında davam etdirildi. Uşaq folklorunun ekologiyasını ərazilərə görə uşaq davranışlarındakı fərqliliklərini qeydə alan eksperimental araşdırmalara başlandı.Belə eksperimentlər
nəticəsində uşaq folklorunun bir sıra aspektləri
öyrənildi və bu təcrübə digər məsələlərin, o cümlədən folklorun müsir urbanizasiya olunmuş cəmiyyətdə kütləvi kommunikasiyaya transmissiyası qanunauyğunluğu kimi ümumnəzəri problemin həllində faydalı oldu.
6. Azərbaycan folklorşünaslığında uşaq
folkloru. Azərbaycan folklorşünaslığında uşaq
folklorunun tədqiqi tarixi çox da uzağa getmir.
Belə ki, uşaq folkloru XIX əsrdə XX əsrin əvvələrində nəşr olunan qəzet, jurnal və məcmuələrdə (xüsusilə “SMOMPK” məcmuəsində) nəşr
olunmağa başlamışdır. Bu dövrdə yazılan bir sıra
etnoqrafik araşdırmalarda da uşaq folkloru haqqında təsəvvür əldə etmək olar. Azərbaycan folklorşünalığında uşaq folkloru problemi P. Əfəndiyevin, V. Vəliyevin, A. Nəbiyevin, M. Seyidovun, Q. Namazovun, R. Qafarlının və b. tədqiqatlarında öz əksini tapmışdır (13;14;15;17;18;19;20
və b.).
Müasir dövrdə uşaq folkloru folklorşünaslığın, etnoqrafiyanın, psixologiyanın, sosiologiyanın, mədəniyyət tarixinin, sosiolinqivistikanın,
pedaqoqika və digər elmlərin əməkdaşlıq sferasını təşkil edir.
7. Uşaq folklorunu qaynaqları. Uşaq folkloru haqqında məlumatlara əski və orta sərlər yazılı abidələrində rast gəlmək mümkündür. Məsələn, XI əsrin abidəsi olan “Divani-lüğəi-it-türk”
də “Müngüz-müngüz” uşaq oyunu təsvir olunmuşdur. Bu çox maraqlı bir nümunədir. Həmin
oyun Qərbi Azərbaycandan XX əsrdə qeydə alınmışdır. Orta əsr abidələri, “Oğuznamələr”,
“Kitabi-Dədə Qorqud” kimi yazılı qaynaqlarda
uşaq folklorunun izlərinə rast gəlinir. Çox halda
bu elementlər relikt xarakteri daşıyır və arxaik
ritualın janra transformasiya olunduğu motivin
içində müşahidə olunur. Məsələn, epik qaynaqlardakı adalma motivində, qəhrəmancasına elçilik
motivində, ov və səfər motivində qəhrəmanın
vəhşi heyvanlarla savaşması, at yarışları və digər
yarışlar, ox atma, nişançılıq və s. bu kimi sitasiyaların yer aldığı motivlərdə uşaq oyunlarının
müxtəlif elementləri qalmaqdadır. Ən mühüm qaynaqlardan biri də, heç şübhəsiz, mövcud olan, günümüzə qədər gəlib çatan uşaq yaradıcılığını, onun
bütün aspektlərini nəzərə almaqla toplamaqdır.
8. Uşaq folklorunun ritual əsasları. Bu uşaq
folklorunun arxetiplərinin tədqiqini nəzərdə tutur.
Materiallar
Bunun üçün də ritual folkloru aydın təsəvvür
olunmalıdır. Ritual fоlklоrunun özünəməxsusluğu
оndan ibarətdir ki, zaman, məkan və icranın xaraktеri ritualın struktur xaraktеrindən asılıdır.
Ritual təkcə sadəcə оlaraq mərasim fоlklоrunun
gеrçəkləşmə sfеrası оlmaqla qalmır, mərasim
fоlklоrunun harada və nə zaman оnda оlan imkanların tamamilə açıldığı yеganə güclü mövqedir. İlk öncə bu mərasim fоlklоrunun sеmantikasına aiddir, çünki оnun məna sfеrası mərasimdir.
Mərasim fоlklоru mərasimdən kənarda öz mənasını itirir və müvafiq rituala «istinad» kеyfiyyətində çıxış еdir. Оna görə də mərasim fоlklоrunun öyrənilməsi mərasim kоntеkstinin, mərasim fоlklоrunun mərasimin digər kоmpоnеntləri
ilə qarşılıqlı əlaqəsini, ilk növbədə mərasim hərəkətləri ilə mərasim rеalilərinin diqqətdə saxlanmasını nəzərdə tutur. Mərasim fоlklоrunun ritualın strukturunda əsas funksiyası mərasimin təfsiridir. Mərasim fоlklоru öz arasında (özündə)
müxtəlif mərasim «dilini» və ya оnun strukturunun müxtəlif səviyyədərini yеnidən kоdlaşdırır.
Mərasim fоlklоru rеal mərasim prоsеsini –
mərasimin məna sistеmini, оnun bu və ya başqa
abstrakt səviyyədə süjеtini təsvir еdə bilər. Mərasim fоlklоrunun lеksikası kоnkrеt mərasim «dünya»sının sərhədlərini cızır. Qеyri mərasim janrları
ilə müqayisədə mərasim fоlklоruna zamanda
böyük davamlılıq, mühafizəkarlıq xasdır.
9. Uşaq oyunları. Uşaq oyunları folklorşünaslıqda xalq oyunları adı ilə ayrılan bölümün
tərkib hissəsidirr. Burada oyunçular uşaqlardır.
Amma struktur baxımdan oyun öz mahiyyətini və
funksional imkanlarını dəyişmir. Xalq оyunlarının digər əhəmiyyətli qrupunu iş, hərbi və mərasimi sfеralarla birbaşa bağlı оlmayan ən müxtəlif əyləncə xaraktеrli оyunlar təşkil еdir. Оnlar
ən müxtəlif şəraitlərdə, gündəlik məişətdə, bayramdan və təntənədən kənarda, ritualdan kənar,
еv şəraitində, еvdən kənar, ictimai yеrlərdə, işdə
fasilə zamanı, məktəbdə və s. gеrçəklişdirilir.
Bura xüsusilə, hеç zaman ritual sfеrasına aid
оlmayan və ya tarixi təkamül prоsеsində оnunla
əlaqəsini itirmiş uşaq və yеniyеtmə оyunları
aiddir.
Xalq оyunlarının iştirakçıları üçün əsas əyləncə оlsa da, оnlar çоx zaman tərbiyəyə yönəlirlər; оnlar xalqda оnun əmək həyatında və digər
fəaliyyət sfеralarında fiziki kеyfiyyət, dözümlülük, cəldlik, əmək alətləri və hərbi silahlarla davranmağı öyrədir, еləcə də mənəvi, psixоlоji, intеllеktual kеyfiyyətlər – cəsarət, dözüm, dərrakə,
təşəbbüs, müşahidə qabiliyyətləri aşılayır.
Xalq оyunlarının əksəriyyəti rəqabət, ayrıayrı şəxslərin və ya kоllеktivlərin yarışı kimi
qurulur. Bu şəxslər və qruplar müxtəlif еtnik, qоhum, idman, rеgiоnal və s. ictimai bölmələrə
mənsub оlur.
Yarış еlеmеntinin fоrmalaşması və inkişafına
əski sоsial təşkilatların fоrma və institutları, о
cümlədən dual təşkilat böyk təsir göstərib xalq
оyunlarının ictimai əhəmiyyəti şəxsiyyətin çоxistiqamətli təsərrüfat həyatına, hərbi, dini fəaliyyətə
hazırlanmasının çоx vacib vasitəsi kimi, еləcə də
оnun tipоlоji müxtəlifliyini müəyyənləşdirir. Cinsi yеtkinlik planında xalq оyunlarının diffеrеnsasiyası aşağıdakı qruplara bölünür: uşaq, yеniyеtmə, gənc, yaşlı, kişi, qadın оyunları. Еləcə də
birgə kеçirilən оyunlar mövcuddur.
Xalq оyunlarının idraki məzmun planında
müstəsna dərəcədə çоxsaylı tipоlоji variantları
var: ətraf hеyvanlar aləmi, müxtəlif təbiət hadisələri, əmək prоsеsi, təsərrüfat və məişət, sоsial həyat hadisələrini əks еtdirən оyunlar.
Azərbaycan uşaq oyunları içərisində “Beş
daş”, “Çiling-ağac”, “Hil-top”, “Ənzəli”,
“Happan-Huppan”, “Xan-vəzir”, “Telbə-telbə”,
“Aşıq-aşıq”, “Gizlənpaç” və s. müxtəlif xüsusiyyətlərə malikdir. Bu oyunlar yaş və cins qruplarına görə təsnif oluna bildiyi kimi praqmatik
funksiyalarına görə də təsnif oluna bilirlər.
10. Uşaq nəğmələri. Azəərbaycan uşaq nəğmələri anlayışı altında “düzgülər”, “sanamalar”,
“çağırışlar”, “müraciətlər”, “heyvanlar haqqında
nəğmələr”, “öcəşmələr” və s. nəzərdə tutulur. Q.
Namazov yazır ki, belə nəğmələrin əksəriyyətinin
müəllifi uşaqlardır. Belə ki, bunların əksəriyyəti
oyunla bağlıdır. 5-6 yaşına çatan uşaq sərbəst
oyun, əyləncə axtarır, müvafiq oyun sözləri düşünür və maraqlı səhnəciklər oynayır. Burada şeirin
ritmi, ölçüsü və bədii ifadə forması çox sadə və
bəsitdir. Buna baxmayaraq hiss olunur ki, bu bitgin olmayan fikirlər, natamam, qırıq ifadələr uşaq
təxəyülünün məsuludur. Tədricən istifadə prosesində belə natamam şeirlər cilalanır və rahat şəkildə tələffüz olunur, bitkinləşir və nəticədə biz
bütün səviyyələrdə bitkin bir nəğmə görürük.
Məhz, belə üsulla çox geniş yayılmış çoxvariantlı
“A teştı” nəğməsi yaranıb. Amma uşaqları bu
nəğmənin müəllifi saymaq olmaz. Birincisi, ona
görə ki, bu nəğmə ritmcə və ifa formasına görə
sadə deyil. Məsələn, “Əlimi baçaq kəsibdi” və ya
“Əkil-Bəkil quş idi” də olduğu kimi. Bu Q.
Namazovun fikridir. İkincisi, nəğmənin mənşəyi
ilə bağlıdır. Belə ki, M. Seyidov və A. Nəbiyev
aydınlaşdırıblar ki, “Əkil-Bəkil” ovçu nəğməsidir. Bu nəğmənin ovçular tərəfindən təşkil olunduğu və sonradan uşaqların ifasına keçdiyi qeyd
olunur. Digər uşaq nəmələrində də müşahidə olunan “yarımçıq fikirlər və qırıq ifadələr” həqiqətən
807
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi uşaqların “xidməti”dir. Bəzi nəğmələri mənimsədikdən sonra uşaqlar onlara öz səviyyələrinə
uyğun forma verir, anlamadıqları sözləri “redaktə
edir”, mürəkkəb şeir konstruksiyalarını sadələşdirirlər.
Uşaq folklorunun tədqiqi problemlərinin
perspektiv imkanları olduqca genişdir. İlk növbədə ona görə ki, bu sahə az öyrənilmiş, arxivləşdirilməmişdir. Əldə edilən folklor nümunələri
yalnız uşaq folklorunun az bir hissəsidir. Çünki
bu folklorun bağlı olduğu oyunlar tədqiq olunmamışdır. Oyun bir çox hallarda ritual mənşəlidir və
onun sxemi, kodu mövcuddur. Bu kodun aydınlaşması üçün oyunun praqmatik aspektləri araşdırılmalıdır. Belə kompleks yanaşma nəticəsində
uşaq yaradıcılığının sosial-mədəni aspektləri,
uşağı həyata hazırlama məqsədi də aydınlaşacaq.
Uşaq cəmiyyəti özü-özünü təşkil etmə, gələcəyə
hazırlama sistemini öz yaradıcılığında daha da
təkmilləşdirir. Cəmiyyətdə mövcud olan fiziki və
intellektual tərbiyə ənənəsinin uşaq yaradıcılığında yenidən motivlənməsi və bununla da özüözünü təşkil edən sistem halına gəlməsi diqqəti
çəkir.
Problemin geniş öyrənilməsinə ehtiyac var.
Çünki uşaq millətin və dünyanın gələcəyidir.
Uşağı onun yaradıcılığında, oyununda, sözündə,
dilində, fikrində, düşüncəsində və hərəkətində öyrənmək lazşmdır. Bu da uşaq yaradıcılığının praqmatik aspekdə təhlili ilə mümkündür
ƏDƏBİYYAT
1. Osorina M. V. Folklor detskiy. Narodnıe znaniya.
Folklor. Narodnoe iskusstvo. Moskva, Nauka, 1991.
2. Kapitsa О.İ. Dеtskiy fоlklоr. – Lеninqrad, 1928, s. 5.
3. Anikin V.P. Russkiе narоdnıе pоslоvitsı, pоqоvоrki,
zaqadki i dеtskiy fоlklоr. – M., 1957, s. 88.
4. Vinоqradоv Q.S. Dеtskiy fоlklоr - v kn. «Russkое
narоdnое pоetiçеskое tvоrçеstvо» (Xrеstоmatia pо
fоlklоristikе), publikatsiya Ö.Q.Kruqlоva. – M., Vısşaya
şkоla, 1986, s. 34.
5. Abakarоva F.Z. Dеtskiy pоetiçеskiy fоlklоr narоdоv
Daqеstana, kand. dis. – Tbilisi, 1980, s. 200.
6. Tarakina G.N. Mоrdоvskiy dеtskiy fоlklоr (Kand. dis.). –
Saransk, 1971, s. 232;
7. Xaşaba R.A. Abxazskiy dеtskiy fоlklоr (Kand. dis.). –
Tbilisi, 1980, s. 130.
8. Nоvitskaya M. Russkiy dеtskiy v nеiqrоvоy fоlklоr
(Stixоtvоrnıе janrı). – M., 1984, s. 264 (Kand. dis.).
9. Mеlnikоv M.N. Russkiy dеtskiy fоlklоr. – M., 1987, s.
238.
10. Djanqirоv Q.A. Uzbеkskiy dеtskiy fоlğklоr (Avtоrеfеrat
dis. na sоiskaniе uç. stеp. k.f.n.). – Taşkеnt, 1973, s. 18;
11. Safarоv Q. Janrоvıy sоstav i pоgtika uzbеkskоqо dеtskоqо pоgtiçеskоqо fоlğklоra (Avtоrеfеrat dis. na
sоiskaniе uç. stеp. dоktоra filil. nauk). –Taşkеnt, 1985, s.
34;
808
12. Əqafarоv R.F. Stixоtvоrnıе janrı tatarskоqо dеtskоqо
fоlğklоra (Kand. dis.). – Kazanğ, 1984, s. 198.
13. Farxadоv F., Qadjiеv A. İstоriə Azеrbaydjanskоy
dеtskоy litеraturı. – B., 1986, s. 4 (na azеrb. əzıkе) .
14. Vеliеv V. Azеrbaydjanskiy fоlğklоr –B., 1985, s. 394 (na
azеrb. əzıkе).
15. Farxadоv F., Qadjiеv A. İstоriə Azеrbaydjanskiy dеtskоy
litеraturı. – B., 1986, s. 12 (na azеrb. əzıkе).
16. Çukоvskiy K. Stixi i skazki. Оt dvux dо pəti. – BMLD,
tоm 22, kniqa 2, M., 1981, s. 326.
17. Namazоv K. Azеrbaydjanskaə dеtskaə litеratura. – Baku,
Maarif., 1984, s. 20.
18. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. B.,
1992.
19. Nəbiyev A. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. B., 2002.
20. Qafarlı R. Uşaq folkloru. www. Azmif.net
TAPMACALARDA MİFOLOJİ MOTİVLƏR
f.e.n. dos. Avtandil AĞBABA
Sumqayit Dövlət Universiteti
Sumqayıt / AZƏRBAYCAN
ABSTRACT
Mythical assumptions of the Azeris have been reflected in some riddles which are the most widespread genres of Azerbaijan
children’s literature. In the article the riddles linked with early imagination are investigated in comparison with the mythical
assumptions of the peoples of the world.
Uşaq folklorunun janrları sistemində tapmacalar mühüm yer tutur. Anadolu türklərinin bilməcə, bulmaca, azərbaycanlıların və kərküklülərin tapmaca, türkmənlərin mqtal, qırğız, qazax,
başqırd və qaraqalpaqlıların cumbak, yumak, altaylıların tapqır və s. adlandırdıqları bu janr türk
xalqlarının folklorunda geniş yayılmışdır (11,167).
Tapmacalar uşaqların zehni qabiliyyətinin
inkişafında, təfəkkürünün formalaşmasında əsaslı
rol oynayır. Əsasən, düşündürücü sualların metaforik tərzdə ifadəsi tapmacanın nüvəsini, rüşeymini təşkil edir. Ancaq bu o demək deyil ki, bütün tapmacalar metafora şəklində qurulur, adi
suallar, nəqli cümlələr şəklində də yaranan bir
çox tapmacalar vardır. “Tapmacada məfhum, əşya və hadisənin müəyyən əlaməti, keyfiyyəti dolayı yolla söylənilir, başqa cəhətləri isə gizli
saxlanılır” (1,264).
Tapmacaların mənşəyi, yaranma tarixi cox
qədim dövrlərlə bağlıdır. Təbiətdə baş verən müxtəlif hadisələrin, ayrı-ayrı təbiət varlıqlarının sirlərini dərk etməyə, onlar haqqında müəyyən biliklər əldə etməyə çalışan qədim insan özünün mövcudluğu boyu onu düşündürən suallara cavab axtarmağa çalışmışdır. Çox vaxt bu sualların cavabını qeyri- adi qüvvələrdə tapmağa səy göstərmişdir. Bu baxımdan qətiyyətlə demək olar ki,
ibtidai insanların yaratdıqları ilk tapmacalar bəsit
təsəvvürlər, mifoloji düşüncələr əsasında qurulmuş və zaman keçdikcə fasiləsiz olaraq yeni-yeni
nümunələr yaranmışdır. Buna görə də “tapmacalar şifahi xalq yaradıcılığının ən dinamik janrlarındandır”(7,605) .
Xalqımızın əsrlər boyu yaratdığı tapmacaların
müəyyən hissəsində mifik dünyagörüşü, ilkin baxışlar sistemi ilə bağlılığı yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəblərlə əlaqədardır. Tapmacalarda həm
kosmoqonik, həm etnoqonik, həm də təqvim miflərinin müəyyən ünsürlərinin özünü mühafizə
edib qoruması dediklərimizi bir daha sübut edir.
Təbiətin bitib-tükənməyən sirləri ilə rastlaşan ulu
babalarımızın günəşin doğması, yağışın yağması,
küləyin əsməsi, ildırımın çaxması və s. hadisə-
lərin səbəblərini axtarmaq cəhdi bir sıra kosmoqonik məzmunlu tapmacaların yaranmasına səbəb
olmuşdur. Məlumdur ki, dünya xalqlarının, o
cümlədən Azərbaycan xalqının da mifoloji görüşlərində kainatın yaranması haqqında bir sıra miflər mövcuddur. Xalqımızın yaradılış haqqında
mifoloji mifoloji təsəvvürləri tapmacalarda da öz
əksini tapmışdır:
Bir qabım var
Qapaq- qapağa
(Yer və Göy).
Bu tapmacada qədim insanların ilkin təsəvvürlərində kainat “qapaq-qapağa olan bir qabdan”- Yer və Göydən ibarətdir. Kainatın yaranması xaosun nizama salınması haqqında miflərimizin birində nağıl edilir ki, “qabaqlar yer göyə
lap yaxın idi. Adamlar bir-birini öldürüb qan tökürdülər, bərəkətin qədrini bilmirdilər. Bunu görəndə tanrının qəzəbi tutdu, göyü yerdən uzaqlaşdırdı”(2.21). Qeyd edək ki, müqəddəs kitabımız
“Quran”da da göyün və yerin yaradılması ilə bağlı bir cox ayələr mövcuddur. Məsələn, “Ənbiya”
surəsinin 30-cu ayəsində deyilir: “Məgər kafir
olanlar göylə yer bitişik ikən bizim onları ayırdığımızı, hər bir canlını sudan yaratdığımızı bilmirlərmi?”.
Başqa bir tapmacada da eyni mifoloji düşüncənin izlərinə rast gəlinir:
Bir sinidə iki toyuq
Biri isti, biri soyuq.
(Günəş və Ay)
Cavabı Günəş və Ay olan bu tapmacada göyün dairəvi şəkildə, günəş və ayın da onun üstündə təsvir olunması mifoloji təsəvvürlə bağlıdır.
Qeyd edək ki, bir sıra dünya xalqlarının mifoloji görüşlərində xaosun nizama salınmadığı
dövrlərdə yerlə göyün bitişik olması, sonradan isə
bir-birindən aralanması haqqında miflər geniş
yayılmışdır. Məsələn, “Dünyanın yaranması” adlı
qədim Çin mifində deyilir: “Yerlə göyün hələ birbirindən aralanmadığı vaxtlarda kainat başdan –
başa xaos idi və formasına görə nəhəng toyuq yumurtasını xatırladırdı” (6,238). Daha sonra Panqu
809 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi adlı mədəni qəhrəmanın Yerlə Göyü bir-birindən
ayırması təsvir olunur. Qədim Yunan mifologiyasında – “Hesperidlərin almaları” mifində Yerlə
Göyün bir- birindən hələ tam ayrılmadığı, titan
Atlantın göyü çiynində saxladığı təsvir edilir ki,
bu da eyni mifoloji düşüncənin özünəməxsusluğu
kimi maraq doğurur.
Məlumdur ki, Azərbaycan mifoloji mətnlərində Günəş və Ay iki sevgili, bacı- qardaş, ana
və oğul kimi təsəvvür olunmuş, mifik- fəlsəfi mahiyyəti ilə xalqımızın ən qədim bədii-estetik düşüncə tərzi Günəş və Ay obrazlarının simasında
canlandırılmışdır. Bir qayda olaraq Ayın oğlan,
Günəşin isə qız, qadın kimi təsəvvür olunması ulu
babalarımızın ibtidai görüşləri ilə bağlıdırsa, eyni
zamanda onların məcazi düşüncəsi, təbiət varlıqlarına həssas münasibəti ilə əlaqədardır:
Xub gözəldir hamıya baxır,
Ona baxana iynələr taxır.
(Günəş)
Göstərilən örnəkdə Günəşin gözəl bir qız, qadın kimi təsvir oluması onun yaradılışın başlanğıcı, artımın ilkin səbəbi kimi qavranılması ilə
bağlıdır. Tapmacanın ikinci misrasında xalqımızın qədim bir inamının izləri özünü mühafizə
etməkdədir. Əski inanclara görə, Günəş bakirə bir
qızdır, ona pis nəzərlə, əyri gözlə baxmaq günahdır. Pis nəzərlə Günəşə baxanın gözlərinə Günəşin iynəsi sancılar, onun gözləri tutular. Görkəmli mifoloq M. Seyidovun qənaətinə görə,
“göy Günəş vasitəsi ilə Yeri qızdırır, yağış vasitəsi ilə onu mayalayır, dölləndirir” (9,164). Alimin bu fikrindən çıxış etsək, onda yuxarıdakı tapmacada və bu qəbildən olan örnəklərdə Günəşə
tapınmanın, ona bəslənilən mifik inamın da səbəbi aydınlaşar. əcdadlarımızın ilkin ibtidai təsəvvürlərində təbiətin ayrı- ayrı ünsürlərinin müəyyən funksiyaları yerinə yetirməsi, həm real, həm
də abstrakt təfəkkürün harmoniyasında özünü
göstərir:
Üç qardaşım var:
Biri sulayır,
Biri üfürür,
Biri bitirir.
(Yağış, Yel, Günəş)
Digər bir örnəkdə isə torpaq canlandırılaraq
təbiətin anası, onun yaradıcısı funksiyasında çıxış
edir:
Yer üzünün qarası,
Ağacların anası,
(Torpaq)
Bir sıra mifoloji mətnlərdə olduğu kimi, tapmacalarımızda da Ay və Günəşin canlı varlıq
kimi təsvir olunmasına, insan kimi doğulub törəməsi motivlərinə rast gəlinir ki, bunun da təməlində mifoloji təsəvvürlər dayanır:
810
O nədir ki,
O gözünü yumanda,
Dünya zülmət görünür,
O gözünü açanda,
Aləm nura bürünür.
(Günəş)
Günəş haqqında olan bu tapmacada Günəşin
batıb çıxması metaforik şəkildə canlı varlıq kimi
təsvir edilir. Başqa bir tapmacada isə Ay və Günəşin doğulub “yerin – göyün sultanı” olması
fikri öz əksini tapmışdır:
Burdan vurdum baltanı,
Ordan çıxdı qaltanı.
Anam bir oğlan doğdu,
Yerin- göyün sultanı.
(Ay və Günəş)
O da maraqlıdır ki, Günəşin gözləri haqqındakı bu mifik təsəvvür ayrı-ayrı dünya xalqlarının
mifologiyasında da mühüm yer tutur. Məsələn,
misirlilərin mifoloji sistemində Günəş Allahı
Atum-Ranın gözləri-qızları haqqında miflərdə də
eyni təsəvvürlərin olduğunu görərik. “Günəşin
göz kimi Misirdə ən qədim zamanlarda yaranması
haqqında təsəvvürlərin özü də qədim bir tarixə
malikdir. Nil vadisinin ən qədim sakinləri Günəşi
günəş allahının böyük gözü kimi, yaxud allah
kimi, yaxud da şahin və insane gözü kimi başa
düşürdü” (10,52). Qədim misirlilərin Günəş haqqında mifoloji mətnlərinin birində deyilir ki, “ilk
dəfə sənin sağ gözün işıqlananda insanların gözü
açıldı. Sol gözün isə gecə qaranlığını qovdu”. Bu
mifik təsəvvürdə günəşə və Aya tapınma, onun
canlı varlıq-insan kimi təsviri ifadə olunmuşdur.
Ay, ulduz, bulud, külək, dağ və s. haqqında
olan tapmacalarda qədim adət və ənənələr, ilkin
inanclar sistemi və s. özünü göstərir:
Ahanı ha, ahanı,
Gəzər cümlə cahanı.
Dərələrdə öldürdüm,
Nə əti var,nə qanı.
(Külək)
Gündən güclü,
Yeldən gücsüz,
Yoxdu gözü,
Ağlar özü.
(Bulud)
O, nədir ki,gündüz gözü korşalır,
Gecə od tutub yanır.
(Ulduz)
Bu örnəklərdə ayrı-ayrı təbiət ünsürləri-külək,
bulud, ulduz canlı varlıq kimi təsvir olunur. Qeyd
edək ki, təbiət varlıqları ilə bağlı Azərbaycan xalqının erkən təsəvvürlərini, ilkin ibtidai görüşlərini
əks etdirən müxtəlif folklor nümunələri də nəğmələr, nağıllar, əfsanələr və s. mövcuddur.
Materiallar
Aşağıdakı nəğmədə külək mifikləşdirilərək canlı
varlıq rolunda çıxış edir:
Yel baba, yel baba,
Əlində yaba,
Gəl atına saman apar.
Burada küləyə insan kimi müraciət etmək,
“küləkdən kömək ummaq, sanki onu “şirnikdirib”
əlində yaba öz atına saman aparmağa çağırmaq”
(4,98) istəyi ulu babalarımızı yeli antropomorf
hesab etməsi ilə əlaqədardır. Onu da qeyd edək
ki, bir sıra mifik təbiət varlıqları zaman keçdikcə
Azərbaycan və türk xalqlarının mənəvi mədəniyyətinin, ədəbi-estetik düşüncəsinin, elmi dünyagörüşünün formalaşmasında zəmin rolunu oynamışdır. “Ay və ulduzlar əski Türk kültüründə
simvolik anlama malikdir. Göydəki ulduzlara baxaraq yollarını bələdləyir, iqlimin dəyişib dəyişməyəcəyini müəyyənləşdirirdilər. Hunlar qütb
ulduzunu göyün mərkəzi olaraq mənimsəmişdilər” (5, 66). Bu baxımdan təbiət varlıqlarının
folklorun digər janrlarında olduğu kimi, tapmacalarımızda da mifoloji elementlər sırasında çıxış
etməsi olduqca maraq doğurur. Tapmacaların bir
qismində insanın yaranması, onun bədən üzvləri
və s. haqqında ilkin ibtidai təsəvvürlər öz əksini
tapmışdır. Ulu babalarımızın etnoqonik görüşləri
ilə əlaqədar yaranan bu tapmacalar zəngin forma
və məzmun xüsusiyyətlərinə malikdir:
Ağırlığın yer götürər,
Ruzusun Allah yetirər.
(Yeni doğulmuş uşaq)
Bu tapmacada insanın dünyaya gəlməsi ilə
bərabər onun qismətinin də verilməsi dini-mifoloji səciyyə daşıyır. Həmdə bu örnəyin təməlində
insanın qismətinin yer və göylə bağlı olması
haqqında mifik dünyagörüşü dayanır, yəni burada
kosmoqonik düşüncə ilə genoloji təsəvvürlər birbiri ilə qovuşmuşdur. Ümumiyyətlə, “etnoqonik
proses kosmoqonik prosesin birbaşa davamı, çox
vaxt isə onun tərkib hissəsi kimi özünü göstərməsi” (1.57) tapmacalarımızda müşahidə edilməkdədir. Aşağıdakı tapmacada da dini-mifoloji
düşüncə tərzi özünü göstərməkdədir. Başqa sözlə,insanın yaranması haqqında qədim türklərin
mifoloji baxışları öz əksina tapmışdır:
Babam məndən nar istər,
Yoxu bilməz var istər.
Sancılmamış qələmdən,
Dərilməmiş bar istər.
(Övlad)
Bir sıra tapmacaların məzmununu əcdadlarımızın real gerçəkliklə əlaqəsi, toplumun nizamlı
şəkil alması, kainatın dövri xarakter daşıması, ilin
fəsillərinin növbələşməsi və s. təşkl edir. Əvvəlcədən onu qeyd etmək lazımdır ki, göstərdiyimiz
xüsusiyyətlər xalqımızın mifoloji görüşlərində
mühüm yer tutan təqvim miflərinin başlıca göstəricisidir. Bu göstəricinin ayrı-ayrı cizgiləri tapmacalarda da müşahidə olunur:
Üçü bizə yağıdı,
Üçü cənnət bağıdı.
Üçü yığıb gətirər.
Üçü vurub dağıdar.
(Fəsillər)
İlin fəsillərinin metaforik tərzdə verilməsi bu
tapmacanın özəyinin aqrar magiya, mövsümmərasim ritualları ilə sıx bağlı olduğunu göstərir.
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan xalqının təqvim
miflərində günlər, aylar, müəyyən sınaqlı zaman
kəsimləri, canlı varlıq kimi təsvir olunur. Kiçik
çillə, Böyük çillə, Boz ay və s. haqqında mifoloji
mətnlər dediklərimizə nümunə ola bilər. Qədim
insanın mifoloji zamana olan münasibəti, onu
müəyyən sistemə salmaq cəhdi, əski mifik
modeldə ilin, ay və günün canlı insan kimi təqdim
olunması ilə nəticələnir:
Həşədə, ay həşədə,
Bir quş tutdum meşədə.
Atanın yeddi oğlu,
Hamısı bir peşədə.
(Həftənin günləri)
Təqvimlə bağlı bəzi tapmacalarda xalqımızın
kosmoqonik görüşlərinin izləri özünü qoruyub
saxlayır. Təbiət və təbiət hadisələrində gedən
müxtəlif proseslər kosmoqonik miflərin ünsürləri
ilə çulğaşaraq tapmacanı formalaşdırır:
On beş gün şahlıq etdi,
On altıda köçüb getdi,
Otuzunda nadan oldu,
On dörddə kamala doldu.
(Ay)
Bu tapmacada babalarımızın müəyyən zaman
daxilində Ay planetində müşahidə etdikləri dəyişikliklər real müşahidənin hər hansı bir astronomik düzümdə sistemləşdirməsi əski kosmoloji təsəvvürlərlə, mifik düşüncə tərzi ilə sıx bağlı şəkildə verilmişdir.
“Qədim insanlar təbiət hadisələri, səma cisimləri, vəhşi heyvanlar haqqında dərin məlumata
malik olmadığından, onları sehrli bildiklərindən
və qorxduqlarından, o şeylərin adlarını olduğu kimi deyil, oxşar adlarla, dolayı yollarla çəkirdilər”
(1,266). Məqalənin əvvəlində göstərdiyimiz kimi,
bu da ibtidai insanın təbiət hadisələri, vəhşi
heyvanlar və s. qarşısında acizliyindən irəli gəlirdi. Tapmacalarımızda bir sıra zoomorfik və
antropomorfik obrazların mövcudluğu animistik
və totemistik görüşlərlə əlaqədardır:
811
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Maral-maral inəyim,
Qarnı xaral inəyim,
Su içməz, ot otlamaz,
Çəpər yaran inəyim.
(İlan)
Və yaxud:
O nədir ki, zirzəmidə qışlağı,
Dərisi var, tükü yox.
(İlan)
Azərbaycan xalqının mifik təfəkküründə bir
sıra heyvanlar, o cümlədən ilan müqəddəs hesab
edilmişdir. Örnək gətirdiyimiz tapmacaların hər
ikisində ilana inam, ona qeyri-adi varlıq kimi
baxmaq ibtidai insanın primitiv dünyagörüşünün
məhsuludur.
Azərbaycan mifoloji mətnlərinin birində deyilir ki, “hansı evdə ilan varsa, o evdə xeyirbərəkət olar, ona “ev ilanı” deyərlər. Ev ilanını
öldürməzlər. Öldürəndə evdən xəta-bəla əskik
olmaz”(3,15). Birinci tapmacada ilanın nəvazişlə
“maral-maral inəyim” – deyə əzizlənməsi, ikincidə onun yuva saldığı məkana (zirzəmiyə) işarə
edilməsi həmin inamla bağlıdır.
Ümumiyyətlə, təbiətə, onun ayrı-ayrı varlıqlarına, müxtəlif heyvanlara, quşlara inam, onların
mifikləşdirilməsi Azərbaycan uşaq folklorunun
qədim janrlarından olan tapmacalarda da özünün
geniş əksini tapmışdır. Mifoloji sistemi, əcdadlarımızın primitiv dünyagörüşünü, ilkin təsəvvürləri
dərindən öyrənməklə tapmacaların alt qatındakı
dini və mifik cəhətləri araşdırıb üzə çıxarmaq çox
vacibdir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 6 cilddə, I cild, Bakı,
Elm, 2004.
2. Azərbaycan mifoloji mətnləri (tərtib edəni, ön söz və
şərhlərin müəllifi A.Acalov) Bakı, Elm, 1988
3. Azərbaycan folkloru antologiyası, VIII kitab
(Qaraqoyunlu folkloru )Bakı, Səda, 2002
4. Ağbaba A. Folklorumuz və taleyimiz. Bakı, Nurlan,
2007
5. Çeçen A. Türk devletleri, Ankara, 2007
6. Dünya xalqlarının əfsanələri. Bakı, Gənclik, 1990
7. Nəbiyev A. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. Turan Nəşrlər
evi, Bakı, 2002
8. Ögəl B. Türk mifologiyası. I cild (Tərcümə edən, ön
söz, qeyd və şərhlərin müəllifi R.Əskər ) Bakı,
MBM,2004
9. Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı, Yazıçı, 1989
10. Şükürov A. Mifologiya, II kitab, Bakı, Elm, 1995
11. Şükrü E. Halk edebiyatına giriş, Ankara, Akçağ yayınları, 1993
12. Tapmacalar (Toplayanı və tərtib edəni N.Seyidov) Bakı,
Şərq-Qərb, 2004
812
ORTAK ANONİM TÜRK HALK EDEBİYATI ÜRÜNLERİNDEN
BİLMECENİN ÇOCUK EDEBİYATINA KATKILARI
Arş. Gör. Ayhan KARAKAŞ
Çukurova Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
Balcalı – Adana / TÜRKIYE
[email protected]
RİDDLES THAT ONE OF THE COLLECTİVE ANONYMOUS TURKISH FOLK LİTERATURE PRODUCTS
CONRİBUTİONS TO CHİLD LİTERATURE
ABSTRACT
Riddles are one of the most oldest folk literature products. These are stereotyped expressions that are told to have
entertaining time and that are based on intelligence and word tricks. It has been concluded from the researches on its functions
that riddles are associated with human psychology and are useful for improving and strengthening the personality. Children begin
to be interested in riddles after the age of 3. Trying to find out what the riddle is about makes children think, and it helps them
comhrehend the concepts. As much as the other anonymous folk literature products, riddles should be benefitted while preparing
children literature works. Riddles of Turkish World should be evaluated by specialists, and these products should be benefitted
with the studies that are conducted with people who produce children literature works. The future literature works should be
published, and distributed to Turkish World. In this way they should both contribute to children’s improvement and Turkish folk
literature products should be transferred to future generations.
Key Words: Riddle, Child Literature, Folk Literature
Giriş
Bilmece sorma; çağlar boyu halk kültürünün
deneyimleri sonucu biçimlenerek günümüzdeki
şeklini almış, belirli kuralları olan, kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze gelmiş bir gelenektir.
Bilmecelerde toplumun düşünce yapısını, ortak
beğeni ve kültürünün yansımasını görüyoruz
(Artun, 2004: 191).
Sözlü halk edebiyatı ürünlerinden olan bilmecelerle ilgili olarak kaynaklarda çeşitli tanımlara rastlamaktayız. Bilmeceler, tabiat unsurları
ile bu unsurlara bağlı olayları insan, hayvan ve
bitki gibi canlıları; eşyayı; akıl, zekâ veya güzellik nev’inden mücerret kavramlara dinî münasebetler, çağrışımlarla düşünce, muhakeme ve dikkatimize aksettirerek bulmayı amaçlayan kalıplaşmış sözlerdir (Elçin, 1993: 607). Bilmece, bir şeyin adını anmadan, özelliklerini üstü kapalı söyleyerek, o şeyin ne olduğunu bulmayı karşısındakine bırakan, eğlenceli, sözlü halk edebiyatı ürünüdür (Yardımcı, 2000: 104). Gelenekten süregelen ve hemen her konudaki birtakım somut-soyut
kavramların uzak-yakın ilişkiler yoluyla zihinde
çağrışımını sağlayan, bir nevi oyuna dayalı zihni
melekelerin gelişmesinde önemli rol oynayan ve
daha ziyade manzum yapıda söz kalıplarıdır
(Kaya, 2004: 471).
Bu tanımlardan yola çıkarak bilmecelerin,
bütün uluslarda görülen en eski halk edebiyatı
ürünlerinden olduğunu, hoşça vakit geçirmek
amacıyla söylendiklerini, zekâ ve söz oyunlarına
dayalı kalıplaşmış sözler olduklarını söyleyebiliriz. Bilmecelerde çözüm çoğu zaman sorulan sorunun verilerinden yola çıkarak bulunan bir kelimedir. Bilmecenin metniyle çözümü arasında bir
ilgi vardır.
İlk bilmece örneklerini Kıpçak sahasının 14.
y.y.’a ait önemli eserlerinden biri olan Codex
Comanicus’ta görebiliriz. Kaşgarlı Mahmut’un
Divânü Lûgat’it Türk adlı eserinde bilmece karşılığı kullanılan kelime vardır. Ancak bilmece
örneği yoktur (Artun, 2004: 191).
Bilmece üzerine yapılmış olan araştırmalar,
açıklamaya çalıştıkları yönlere göre sınıflandırılabilir. Bunların bir kısmı bilmecelerin ne işe yaradığını, yani fonksiyonunu aydınlatmaya çalışır;
bir kısmı bilmecenin ne olduğunu, yani yapısını
ortaya koymaya çalışır; bir kısmı onun edebî bir
tür olarak biçimsel özelliklerini, üslubunu belirlemeye çalışır; bir kısmı da, halk edebiyatının
öbür türleri için olduğu gibi bilmecelerin oluşumunu, aktarılmasını, yayılmasını araştırır (Şaul,
1974: 80).
Bilmecelerin fonksiyonu üzerine yapılan
araştırmalardan, bunların genellikle insan psikolojisi ile ilgili olduğu, kişiliği geliştirmeye ve
güçlendirmeye yaradığı sonucu çıkarılmıştır. Çeşitli yarışmalarda soruyu soran veya cevabı çözen
kişi, karışık şeyleri anlayabildiğini, başkalarının
farkında olmadığı benzerlikleri bildiğini hissederek tatmin olur. Bazı kültürlerde bilmecenin geçmişte bazı büyüsel ya da törensel görevleri de
813 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi vardı. Zamansız bilmece söylemek bazı doğaüstü
ruhları kızdırabilirdi. Bunların yanı sıra bilmecelerin, değişik toplumlarda, daha az rastlanan bazı
temel ya da yardımcı fonksiyonları da olabilir
(Şaul, 1974: 80).
Bilmeceler hemen her toplumda var olan
edebî ürünlerdir. Tarihin derinliklerinden itibaren
bugüne kadar varlığını sürdürmüş olmaları,
bilmece türünün ilk şekillerinin ne olduğu nasıl
yayıldıkları ve niçin değişikliğe uğradıkları, bu
alanda araştırma yapanların zihinlerini meşgul
eden konu olmuştur. Anti Aaerne, Fin okulu metodu çerçevesinde bilmeceleri incelemeye tabi
tutarak onların doğduğu ve yayıldığı alanları
tayine çalışmıştır. Sözlü ürünler içinde esas metni
elde etmek hemen hemen imkânsızdır. Çünkü
metnin değişikliğe uğraması kaçınılmazdır ve bu
ürünleri nesilden nesle aktaran kaynak şahıslar,
unutulma sebebiyle daima yeni sözler bulma durumundadırlar. Böylelikle yaratma ve aktarma
yoluyla farklı ve yeni bir metin ortaya çıkar
(Kaya, 2004: 516).
Tüm Anadolu’da olduğu gibi Türk topluluklarında da bilmece sorma geleneği korunan kültürel değerler arasındadır. Altay Türklerinde bilmece geleneği yani soru sorma, cevap isteme şekli, Anadolu'da pratiklerle aynıdır. Bazı bilmecelerde, Irak Türklerinde olduğu gibi “Bu ne Tap
/Bu ne bi?” sözü bulunur. Bilmece, Azerbaycan’da tapmaca adıyla bilinir. Azerbaycan Türklerinin
oldukça zengin tapmaca geleneği vardır. Canlıcansız varlıklar, hadiseler, mücerret ve müşahhas
kavramlar Azerbaycan'da hep tapmacaya konu
olmuştur. Buna bağlı olarak tapmacayla ilgili olarak da pek çok yayın gerçekleştirilmiştir. Irak
Türkmenleri, bilmeceye tapmaca derler. Bilmece
sormadan önce "Bul nedir, buluş nedir?" anlamına gelen "Tap nedi, tapış nedi?" sözü kullanılır. Bilmecelerin sorulması ve cevabın bulunması geleneği hemen hemen Türkiye'deki gibidir.
Karaçaylar bilmece yerine yumak sözünü kullanırlar. Beyit şeklinde söylenen sözlere; “Ol ne zat?
Yabap ber. Bu ne?” gibi sorular eklenir. Kazaklar,
bilmeceye “cumbak” derler. Kazak bilmeceleri hususunda 1938 yılında önemli bir makale yazan
Muhtar Avvezov, bilmecelerin Kazak folklorundaki
yerini ele aldıktan sonra, özellikleri üzerinde durmuştur, Kırgız Türklerinin “Tabişmak” sözüyle
karşıladıkları bilmece, tapmak "bulmak" fiilinden
türetilmiştir. Türkmenlerin matal, tapmaca, taptı
dedikleri bilmeceler, Türkmen Dilinin Sözlüğünde; “Cevabını düşünerek bulmak için dizilen,
bulunması zor ifadeler.” olarak anlamlandırılmıştır (Kaya, 2004: 527-544).
Türklük coğrafyasında bu kadar yaygın olan
bilmece ve bilmece sorma geleneği, çok önemli
814
bir kültürel değer olmasının yanında çocuk edebiyatına da önemli katkılar sağlayacak özelliktedir.
Çocuk edebiyatı kavramından önce, “Çocuk
kime denir?”, “Çocuk denilince aklımıza ne
gelir?” sorularının halledilmesi gerekmektedir.
Genellikle çocuk, bedensel ve zihinsel gelişim
bakımından insanoğlunun 0–16 yaş grubu için
kullanılan temel bir kavramdır. Ancak, bu sınırlamanın her zaman geçerli olduğunu söylemek
oldukça güçtür. Nitekim bazı bilim adamları, bu
dönemi 0–14 yaş grubu olarak almaktadırlar
(Yalçın-Aytaş, 2002: 1).
Çocuk edebiyatından söz ederken, çocuk kavramının da göz önünde bulundurulması kaçınılmazdır. Kaynaklarda çocuk, iki yaşından ergenlik
çağına kadar süren büyüme dönemi içinde bulunan insan yavrusu; henüz ergenlik dönemine erişmemiş kız ve erkek olarak tarif edilmektedir
(Yalçın-Aytaş, 2002: 1).
Çocuk edebiyatının en temel işlevlerinden
biri çocuklara okuma sevgisi ve alışkanlığı kazandırmaktır. Çocuk edebiyatı ürünleri, çocukları nitelikli metinlere yöneltmeyi başarabilen, onlara zamanla okuma kültürü kazandırabilen bir sorumluluk
üstlenmelidir. Başka bir söyleyişle, çocuklar adına
üretilen nitelikli yayınlar çocuk-edebiyat-sanat etkileşiminin kapısını aralayan etkili bir uyaran olmalıdır. Çocuklara, yazınsal metinlerin ve resmin iletilerini tanıma ve anlamaya dayalı bilişsel ve duyuşsal boyutlu davranışlarını uygulayabileceği,
sınayabileceği olanaklar sunmalıdır (Sever, 2007:
11-12).
Küçük yaşlardan itibaren verilecek eğitim,
çocuğun fiziksel gelişimine paralellik göstermelidir. Bu eğitimin çocuğun fiziksel gelişim dengesinin sağlanmasında da önemli katkıları bulunmalıdır. Bunlardan tamamen farklı bir eğitim gerektiren, beyin kapasitesinin geliştirilmesi de
önemlidir. Verilen bu üç alandaki eğitimin bir
kısmı oyun biçiminde eğitim teknik ve stratejileri
ile yapılmaktadır. Dil ve dille ilgili eğitim stratejileri ise, çocuğun duygu ve düşüncelerini etkili
bir şekilde anlatmasına yönelik olmalıdır. Bu
çalışmalar aynı zamanda çocuğun ruh dünyasına,
çevre faktörlerine ve eğitim kapasitesine uygun
olarak planlanmalıdır (Yalçın-Aytaş, 2002: 2).
Eğitim teknolojisindeki gelişmeler, bilgisayar
ve ona bağlı sanal ortamların oluşması, çocuk
edebiyatının da gelişmesini kaçınılmaz kılmıştır.
Nitekim bazı video oyunlarının, çocukların beceri
ve alışkanlıklarını geliştirmeye yönelik olarak bilgisayar ve internet ortamında yayıldığı görülmektedir. Bir kısmı tamamen ticarî endişelerden kaynaklanan bu çalışmaların, çocukların gelişimi için
zararlı olması ve denetimlerinin neredeyse imkân-
Materiallar
sızlığı nedeniyle bir an önce yararlı hâle getirilebilecek çalışmalara başlanması gerekmektedir.
Çünkü artık çocuk kitaplarının ve diğer eğitici
yayınların da bilgisayarlar yoluyla ve interaktif
bir yöntemle bütün dünya çocuklarına ulaştığı
gözlemlenmektedir (Yalçın-Aytaş, 2002: 3).
Çocukların edebiyat eserlerinden vazgeçebileceklerini düşünmek ve çağımızın endüstriyel ve
teknolojik gelişmeleri önünde kitaba karşı ilgilerinin azalacağına ilişkin görüşler ileri sürmek
herhalde doğru değildir. Normal bir büyüme ve
gelişme gösteren çocuğun tabiî ihtiyaçları yanında birtakım ruhsal ihtiyaçları da vardır ki bunlar
öz bakımından hiç değişmeden sürüp gidecektir.
Bu ihtiyaçları karşılamada sözlü ve yazılı eserlerin payı büyük olacaktır. İleride bu konuda ayrıntılı bilgi verilecektir. Ancak burada' basılı materyale, özellikle kitaba karşı ilgi duymaya başlayan, hele okumayı söken bir çocuğa seviyesine
uygun kitapları karıştırma ve geniş bir okuma,
imkânı yaratmakla onun normal gelişmesini birçok yönlerden hızlandıracağımızı belirtmek yerinde olur. Çocuklar okumaya başladıktan ve bu konuda ilerlemeler gösterdikten sonra sürekli olarak
edebiyat eserlerinden yararlanmak ihtiyacını duyarlar (Oğuzkan, 1977: 14).
Çocuk edebiyatı hakkında olumlu düşüncelerin yanında, olumsuz düşünceler de bulunmaktadır. İnsan hayatında çok kısa bir dönemi kapsadığı için çocukluk dönemini ve bu dönemde
elde edilen tecrübeleri önemsiz gören kimi araştırmacılar, bu dönemin etki ve biçimlendirmeler
açısından diğer dönemlerden daha önemli olduğunu göz ardı etmiş olurlar. Kimileri de, yetişkinlere göre yazılmış eserlerin basitleştirilmiş ve
kısaltılmış şeklinin çocuk edebiyatı olması gerektiğini söyler. Bu görüşü savunanlar, çocuğun kendilerinden farklı olarak, minik bir yetişkin olarak
görülmesini isterler. Bu görüşü ileri sürenler, çocuğun kendilerinden çok farklı bir ruh dünyasına
sahip olduğunu görmezlikten gelirler. Çocuğun
yetişkinlerin isteği doğrultusunda yetiştirilmesi
için, okuyacağı eserlerin tamamen öğretici ve
özellikle ahlâkî değerler taşıması düşüncesi de
ileri sürülmektedir. Hâlbuki çocuk edebiyatı diğer
türlerden ayrı değildir. Edebiyatın bütün değer
yargıları, çocuk edebiyatı için de geçerlidir. İyi
bir çocuk edebiyatının yalnızca eğitici ve öğretici
olması, ahlâkî değer yargılarım içermesi yetmez.
Aynı zamanda onun edebî değer taşımasına, estetik zevk ve düşünce içerisinde kaleme alınmasına
ihtiyaç vardır (Yalçın-Aytaş, 2002: 5).
Çocuklar, bilmecelerle üç yaşından sonra
ilgilenmeye başlarlar. Bir bilmecenin ne ile ilgili
olduğunu bulmaya çalışmak çocukları düşündürür, varlıkların niteliklerini kavramalarını sağlar.
Bilmeceler kafiyeli, ölçülü oluşlarıyla çocukların
ilk şiir zevkini tatmalarına yardım eder. Çocuklar
kendilerini bulucu olmaya sevk eden bu çeşit eğlenceden çok hoşlanırlar, her buluş onların kendilerine olan güvenlerini de artırır (Demiray, 1977:
16).
Bilmece, çok boyutlu göndermelerle kültürel,
bilgisel dil bağları da kurar. Çocuklar için sözcüklerle üretilmiş bir oyun aracı olan bilmece
onlara, düş ve düşünce gücüne seslenen kurmaca
bir dünya sunar. Şiirsel bir anlatımla çocukları
dille kurgulanmış bir zekâ oyununa davet eder.
Onları, tüm bildiklerini sınamaya, olaylar ve olgular ile kavramlar arasında anlamsal ilgiler kurmaya yöneltir. İkilemeleri, deyimleşmeleri kullanarak, ana dilinin söz varlığını yansıtmadaki işlevini somutlar (Sever, 2007: 140).
Radyo, televizyon gibi eğlence araçlarının
bulunmadığı zaman ve yerlerde özellikle kış gecelerinde, bilmeceler yalnız çocuklar için değil,
büyükler için bile eğlence kaynağı olmuşlardır.
Gerçekte bunlar yalnız eğlendirici değil, aynı zamanda muhakemeyi, varlıkların özelliklerinden
tümevarım yoluyla bir sonuca varmayı sağlayarak
zekâyı işletirler. Onun içindir ki eski çağlarda
bilmeceler bazı güçlü kimselerce bir zekâ yoklaması için kullanılmışlar; kimi durumların, isteklerin sağlanması için bilmecenin çözülmesi koşulu
ortaya konmuştur. Kral Oedipus yapıtında
Sphinx’in, Oedipus’a bir bilmece sorması buna
güzel bir örnektir (Demiray, 1977: 14).
Sonuç ve Değerlendirme
Bilmeceler, dünyayı henüz tanımaya başlayan, nesneleri ve objeleri yeni yeni kavrayan çocukların kelime hazinelerinin ve muhakeme güçlerinin artmasında önemli rol üstlenirler. Bir bakıma insanlar, bilmecelerle, zihin sporu yaparlar.
Bilmeceler çocukların zihinsel ve kültürel gelişimlerine önemli katkılar sağlayacak niteliktedir.
Çocukların, bilmeceleri oluşturan sözcüklerde
saklı anlamları tanımasına ilişkin düşsel ve düşünsel çabalar çocuk eğitiminde çocukların yazınsal metinlerle kuracağı iletişim sürecinin bir hazırlık aşamasıdır.
Çocukların dünyasında bilmecelerin unutulmaz yeri vardır. Sayısız oyun eğlence araçlarına
sahip günümüz çocukları için de bu geçerlidir.
Her türlü bilmece çocukların ilgisini çeker, bilmece sormayı, bilmece yanıtlamayı zevkli bir uğraş olarak görürler. Bilmecelerde toplumun düşünce yapısını, ortak beğeni ve kültürünün yansımasını görüyoruz. Bilmeceler, toplumun, temel
taşlarından olan değerleri, dinamikleri belirlemekte önemli rol oynar. Bilmeceler çocuk edebiyatına malzeme olacak halk kültürü ürünlerindendir.
815
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Çocuk edebiyatı kapsamında hazırlanacak
eserlerde diğer anonim halk edebiyatı ürünlerinden olduğu kadar bilmeceden de azami ölçüde
faydalanılmalıdır. Türk dünyası bilmeceleri alanın uzmanlarınca değerlendirilmeli, çocuk edebiyatı konusunda eser verenlerle yapılacak ortak
çalışmalarla bu ürünlerden yararlanılması sağlanmalıdır. Ortaya çıkacak eserler yayınlanmalı,
Türk dünyasına dağıtımı sağlanmalı, böylece hem
çocukların gelişimine katkıda bulunulmalı hem de
anonim Türk halk edebiyatı ürünleri gelecek
kuşaklara aktarılmalıdır.
Ortak anonim Türk halk edebiyatı çok önemli
bir kültürel değer olarak çocuk edebiyatına büyük
katkılar sağlayacaktır. Anonim halk edebiyatı
ürünleri Türk dünyasında çok uzun bir zaman
sürecinde oluşmuştur. Bu zenginlik, Türk dünyasının önemli kültürel değişimlerinden nasibini
almış ve bugünkü durumuna gelmiştir. Günümüzde Türk dünyasında kültürel ortaklıklar geliştirme yolunda anonim halk edebiyatı ve çocuk
edebiyatı önemli birer değerdir.
Çocuk edebiyatına verilecek önem ve Türk
dünyası içerisindeki kültürel işbirliği faaliyetleri
ile çocukların Türk kültürünün değerleri ışığında
yetişmeleri sağlanabilir. Ortak çalışmalarla Türk
dünyasında çocuk edebiyatının gelişimine katkıda
sağlayabilecek, anonim halk edebiyatı ürünlerinin
katkısıyla hazırlanacak olan eserler dizi halinde
yayınlanabilir. Böylece Türk kültürünün geleceğe
zengin bir şekilde taşınması ve korunması sağlanmış olacaktır.
Günümüzde Türkiye’de olduğu kadar diğer
Türk topluluklarında da çocukların faydalanması
için yayınlanan çocuk edebiyatı ürünlerinin kahramanları ve temaları yabancı bazı kültürlerden
olduğu gibi alınmaktadır. Bunun önemli sakıncaları vardır. Öncelikle insan yaşamının en önemli bölümünü oluşturan çocukluk döneminde kültürel bir yabancılaşma yaşanmakta, ayrıca çevredeki kültürle kitaplardaki kültür farklılığı çocuk
üzerinde olumsuz bir etki yapmaktadır. Çocukluk
döneminde yaşanan bu kültürel yabancılaşma
daha sonraki dönemlerde de devam etmekte, bu
şekilde Türk kültürü önemli bir tehdit altında
kalmaktadır.
KAYNAKÇA
−
ARTUN, Erman (2004), Türk Halk Edebiyatına Giriş,
İstanbul: Kitabevi.
−
BAŞGÖZ, İlhan (1974), “Türk Bilmecelerinin Fonksiyonları”, Folklora Doğru, S.37, Bilmece Sayısı, ss. 2938, Çev. A. Levent Alpay.
−
BORATAV, Pertev N.-İlhan Başgöz (1974), “Türk Halk
Bilmeceleri”, Folklora Doğru, S.37, Bilmece Sayısı,
ss.2-13, Çev. Vedat Aydınoğlu.
816
−
DEMİRAY, Kemal (1977), Açıklamalı Çocuk Edebiyatı
Antolojisi, İstanbul: İnkılâp ve Aka Basımevi.
−
ELÇİN, Şükrü (1993), Halk Edebiyatına Giriş, Ankara:
Akçağ Yayınları.
−
KAYA, Doğan (2004), Anonim Halk Şiiri, Ankara:
Akçağ Yayınları.
−
OĞUZKAN, A. Ferhan (1977), Çocuk Edebiyatı,
Ankara: Kadıoğlu Matbaası.
−
ÖZDEMİR, Nebi (2006), Türk Çocuk Oyunları I,
Ankara: Akçağ Yayınları.
−
ÖZTÜRK, Ali (1986), Türk Anonim Edebiyatı, İstanbul: Bayrak Yayıncılık
−
SEVER, Sedat (2007), Çocuk ve Edebiyatı, Ankara: Kök
Yayıncılık.
−
ŞAUL, Mahir (1974), “Dünyada Bilmece Araştırmaları”, Folklora Doğru, S.37, Bilmece Sayısı, ss. 80-86.
−
YALÇIN, Alemdar-Gıyasettin Aytaş (2002), Çocuk
Edebiyatı, Ankara: Akçağ Yayınları.
−
YARDIMCI, Mehmet (2000), Çocuk Edebiyatı, İzmir:
Ürün Yayınları.
ÇOCUK EĞİTİMİNDE FOLKLOR/HALKBİLİMİNDEN
YARARLANMA ÜZERİNE
Yrd. Doç. Dr. Birol AZAR
Fırat Üniversitesi. Fen-Edebiyat Fakültesi,
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi
Elaziğ / TÜRKİYE
[email protected], [email protected]
UTILIZATION FROM FOLKLORE IN CHILDREN EDUCATION
ABSTRACT
Folklore can well be defined as the material and spiritual cultural elements within the life of a nation. In our country (Turkey)
although the meaning of folklore as a term and its situation within human life have been questioned and different viewpoints have
been revealed, the process of benefiting from this discipline related to human and the community has not yet been reached to
necessary functionality. In fact, primary education policies of the states which have been based on the realizing point of planned
behaviour changes of individual, especially in European countries, have preferred benefiting from folklore at most and when
determining the future they have tried to constitute their cultural and educational policies in the light of their past. In order for the
individual to complete socialisation process, to comprehend norms and disciplines of society, to absorb custom and traditions and
to put them into practice during communicating with the modern world without contradiction with it, seem as a crucial matter for
both the individuals and the states. In this context, folklore undertakes a very important function at the point of both individual’s
finding himself and perceiving the basic norms of the society. Giving the basic fields that are included in the content of folklore
systematically, especially in primary education, will have a significant role in shaping the behavioural forms of the individual.
Streamlining our customs, traditions, fables, myths which have been forgotten, tended to be forgotten or have turned into a
tragicomical situation, stands as an indispensable situation for both individual, society and state. Within the process of
modernisation/globalisation, the way of attaining the universality without breaking off own cultural values lies behind
reexpounding folklore and forming educational policies of the states by bethinking those expoundings.
The main purpose of this article is to attract the attention that how we should utilize from folklore for preventing generations
from being unaware and alien to their own cultural values.
Eğitim genel anlamıyla, insanları belli amaçlara göre yetiştirme sürecidir. Bu süreç toplumdaki kültürlenme eyleminin de aynı zamanda bir
parçasıdır. Geniş anlamda, bireylerin toplumun
standartlarını, inançlarını ve yaşama yollarını kazanmasında etkili olan tüm sosyal süreçlerdir.1
İnsanın kişilik yapısı büyük ölçüde içinde doğduğu ve yetiştiği kültür tarafından belirlenir. Her
toplum kendi kültürünün özelliklerini yeni kuşaklara aktarır. Toplumun, bireyleri kendi kültürünün istek ve beklentilerine uyacak şekilde etkilemesi ve değiştirmesi kültürlenme olgusunun gereksinimi olması dolayısıyladır (Fidan vd. 1987: 5).
İnsanın çocuk, genç ve yetişkin olarak kendi
toplumuyla bütünleşmesi toplum içinde etkinlik
kazanması ve yetişmesi sırasında karşılaştığı
bilinçli ve bilinçdışı öğrenmeler bu süreç sonunda
elde edilir. Kültür edinimi başta aile olmak üzere,
sokakta, iş yerinde her türlü tören ve merasimlerde bilinçli ya da bilinç dışı kendiliğinden
oluşan ve bireysel olan öğrenmeleri de kapsar.
Toplumlar kendilerine uygun insanı kendilerine özgün eğitim süreci içinde yetiştirirler. Bu
nedenle onu tesadüflere ve kültürlemenin gelişi1
Eğitimin diğer tanımları ve fonksiyonları için bkz. Nurettin Fidan, Münire Erdem, Eğitim Bilimine Giriş Ank.
1987,s.5-16
güzel etkilerine açık bırakmamışlardır. Toplumlar
insanlara birlikte yaşamanın gerektirdiği toplum
bilincini vermek için eğitim sürecinin amaçlarını
ve içeriğini belirlemişler ve onu kontrol altına
almışlardır. Bu suretle eğitim bir kamu hizmeti
olarak kurumlaşmıştır (Fidan vd. 1987:7).
Okuldaki eğitim sistemi, insanların belli yaş
dönemlerinde gösterdikleri ortak davranış özelliklerine uygun olarak düzenlenmiş ve eğitim programları ile öğretim yöntemleri insan gelişiminin
özelliklerine uygun olarak biçimlendirilmiştir. Bu
nedenle okuldaki eğitim formaldir. Belli amaçlara
göre önceden hazırlanmış programlara göre yürütülür. Eğitim planlıdır yani her şey kontrol edilir,
izlenir ve değerlendirilir. Çocuğa okuldan önceki
eğitimin verildiği yer ailedir. Çocuk kişiliğinin temelini oluşturan bir kısım davranışı aile ortamında kazanır. Ortak aile yaşamı içinde ailenin temel
davranış kalıplarını ve değerlerini öğrenirler. Bu
değerler içerisinde aileyi, toplumu bir arada tutan
ortak değerler olan adet ve gelenekler bilinçli/
bilinçsiz şuur altına yerleşir ve çocuk içinden
çıktığı toplumun temel yargı ve değerleriyle ilk
olarak aile ortamında karşılaşır. Yanlı olmayan
kurallar çocuğun davranışlarını onaylayan norm
değerler ve maksatlı eğitim ailenin önemini daha
da etkin kılmaktadır. Bu yönüyle ailedeki eğitim
817 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi formal ve informal süreçlerin birlikte yürütüldükleri yarı formal bir eğitimdir.
Toplumsallaşma sürecinde ailenin temel işlevi çocuğa toplumun temel kurallarını, hangi davranışların doğru hangi davranışların yanlış olduğunu öğreterek çocuğun kendine özgü kişiliğinin
gelişmesine yardımcı olmaktır. Aile özellikle ilk
çocukluk döneminde bireyin toplumsallaşmasını
sağlayan en önemli kurumdur. Çocuk aile içinde
toplumsal kural, norm ve davranışları çoğunlukla
ödüllendirme, cezalandırma ve model alma yoluyla öğrenir.
Kısacası eğitimin özü topluma uyum, dış
dünyaya uyum ve belli doğruluk, iyilik, güzellik,
kurallarına uyumda değil; tecrübenin sürekli
olarak yeniden inşa edilmesindedir. Böylece geçmişteki yaşantılar, gelecekteki davranışların daha
doğru, daha iyi, daha güzele yönlendirilmesine
devam eder (Fidan vd. 1987:128).
Eğitim, öğrenme yoluyla gerçekleştirilir. Öğrenmenin içeriğini amaçlar belirler. İçerik kültürden kültüre değişebilir; fakat öğrenme olayı evrenseldir.
Öğrenme bir uyum sürecidir. İnsan davranışlarının ana teması olan uyum çabasının belli bir
genel yönü vardır. Bu yön dinamik bir varlık olan
insanın, çevresiyle etkileşimlerinin sonucu olan
birtakım değişiklikler geçirerek kendini biyopsiko-sosyal bir varlık olarak gerçekleştirilmesi
doğrultusundadır. (Ülkü, 1974:1)
Geçmişteki yaşantılar/tecrübeler çocuğa en
iyi şekilde sistemli bir biçimde belli programlar
eşliğinde okullarda verilebilir. Elbette ki çocuk
günlük yaşayışındaki pek çok şeyi iyi veya kötü
şeklini aile ortamında öğrenecektir. Çocuğun ailede öğrendiği pek çok şey (gelenek, görenek, adet,
yaşam şekli) okuldaki eğitimle çelişkiye düşmemelidir. Çocuk aile ortamında kazandığı temel
yargı ve değerleri televizyonda, okulda küçümsendiği, değersiz sayıldığını gördüğünde kişiliğinin ve kimliğinin oluşmasına katkıda bulunan
başta geleneklerimiz olmak üzere tüm değer verdiği yargıları küçümsemeye başlayacaktır. İşte
çocuğun eğitiminin daha ilk yıllarında aile-okul
(buna tv’yi de ekleyebiliriz) çelişkisine düşmemesi için özellikle okullarda halk biliminden
yaralanması önem arz etmektedir.
Çocuk, ailede ve çevresinde gördüğü pek çok
davranışın okulda bilimsel metotlarla küçümsenmeden anlatıldığını görünce bir kimlik çatışmasına da düşmeyecektir. Özellikle son yıllarda ilköğretim müfredatına konulan Halk Kültürü dersi
bu alanın uzmanlarınca verildiği takdirde aile,
çevre, okul bütünleşmesi sağlanmış olacaktır. Çocuk ailede edindiği temel yargı ve değerleri hayatının daha sonraki dönemlerinde de etkili oldu818
ğunu gördüğünde evrensel boyuta milli kimliğini
taşıyarak girecektir.
Çocuk edebiyatı diye bir alanın ülkemizde
gündeme gelmesi 19. yüzyılın sonlarına doğrudur.
Özellikle Batı’da artık farklı bir bilim dalı olarak
algılanıp kavramın yerli yerine oturmuş olmasına
rağmen ülkemizde bu kavram daha yeni sayılmakta ve İlköğretim müfredatına girmektedir.
Çocuğu ruh dünyasının aydınlatılmasına ve
algılama gücünün arttırılmasına yönelik olarak
yapılan bilimsel çalışmalardaki derinlik ve titizlik, çocuğu gelecekteki başarısını önemli oranda
etkilenmektedir. Küçük yaşlardan itibaren verilecek eğitim, çocuğun hem fiziksel gelişimiyle hem
de psikolojik gelişimiyle paralellik göstermelidir.
Çağımızın getirdiği teknolojik yenilikler ve
bilimsel gelişmeler artık çocukların her yerde ve
her düzeyde ilgi alanlarının, algılama kapasitelerinin değişkenlik gösterdiğini ortaya koymuştur.
Bu nedenle çocuk edebiyatı disiplinler arası bir
çalışma olarak ayrı bir alan haline gelmiştir.2
Çocuk eğitiminde bir metin oluşturulurken
hedef kitlenin algılama düzeyine, ruh dünyasına,
ilgi alanına ve yaş durumuna uygun kavramlar,
ifadeler ve resimler seçilmelidir.
Araştırmacıların birçoğu çocuğun istenilen
doğrultuda yetiştirilmesi için, okuyacağı eserlerin
tamamen öğretici ve özellikle ahlaki değerler taşıması düşüncesini ileri sürmesine rağmen bir kısmı,
edebiyatın bütün değer yargılarının çocuk edebiyatı için de geçerli olması gerektiğini ileri sürerler.
“İyi bir çocuk edebiyatının yalnızca eğitici ve öğretici olması, ahlaki değer yargılarını içermesi
yetmez. Aynı zamanda onun edebi değer taşımasına, estetik zevk ve düşünce içerisinde kaleme alınmasına da ihtiyaç vardır” (Yalçın, vd. 2005:17).
Çocuk edebiyatı, çocukların büyüme ve gelişmelerine; hayallerine, duygularına, düşüncelerine,
yeteneklerine ve zevklerine hitap eden, eğitirken
eğlenmelerine katkıda bulunan, sözlü ve yazılı
verimlerin tamamıdır.
Arayış halindeki bir ruhun yansıması olarak
çocuk sürekli hareket halindedir. Eğlenmek, oynamak vazgeçilmez bir tutkudur. Çocuk için seçilen metinlerde dolayısıyla bir eğlence olmaktadır.
Çocuk metinlere daldığında hayal dünyasındaki
şeylerle karşılaşmak ister ve metinler aynı zamanda onun hayal dünyasını geliştirir, çocuğun
mevcut konumundan daha farklı dünyalara yönelmesini sağlar. Çocuk edebiyatı çocuğu bir taraftan hayal dünyasında dolaştırırken diğer yönüyle
de benini\ kendini, çevresini idrak etmesini sağ2
Çocuk edebiyatı kavramının nasıl ortaya çıktığı ve bu kavramın gelişim seyri hakkındaki farklı görüşler için bkz.
(Yalçın, vd. :2005:15)
Materiallar
lar. Aynı zamanda çocuktaki dil gelişiminin de en
önemli destekleyicisi seçilen metinlerdir. Çocuğun dil gelişiminin yanı sıra, ifade gücünün artırılması, kelime hazinesinin zenginleşmesi gibi
olumlu etkilerinin görülmesi seçilen metinlerle
alakalıdır. Çocuk eğitimi sadece halk biliminin
anlatmaya dayalı (masal, efsane, ninni, tekerleme
vs.) türleri seçilerek tek taraflı olmamalıdır. Çocuğun günlük hayatta zamanının önemli bir bölümü evde tv başında veya bilgisayar başında
geçmektedir.
Çocuk eğitiminin informal gerçekleştiği yerlerde biri de çevre kısaca sokaktır. Çocuk sokakta
özellikle arkadaşlar arsında oynanan oyunlarla
psikolojik eğitimini, ruh sağlığını, fiziksel, bilişsel, dil, duygusal ve sosyal gelişimini tamamlar.
Gerçek hayattan kesitler taşıyan oyun çocuk için
en etkin öğrenme sürecidir.
Atalay Yörükoğlu, Çocuk Ruh Sağlığı adlı
kitabında oyunu, çocuğun gelişmesini ve kişilik
kazanması için sevgiden sonra gelen ikinci en
önemli ruhsal besin olarak tanımla (Yörükoğlu,
1994: 72).
Halkbilimin inceleme alanına giren sözlü kültür ürünlerinden birisi de çocuk oyunlarıdır.
Halkbilimi insanlara kimliklerini veren kültürü
incelemekle, çocuk oyunlarında farklılaşmaya neden olan unsurları ortaya çıkarmayı da amaçlar.
Çocuk oyunları, içinde oluşturuldukları toplumun, tarihi ve sosyokültürel unsurlarını bünyelerinde taşıyarak ve yaşatarak kültürel mirasın gelecek kuşaklara aktarılmasında önemli bir rol
üstlenirler (Turgut, 2005: XI).
Cahit Tanyol oyunun topluluğun her şeyini
ifade eden müşterek mevzuu ve anlatış vasıtası olduğuna dikkat çekmektedir (Tanyol, 1961: 2489).
Toplumumuzun temel kültürel öğelerinden
biri olan çocuk oyunlarının tespiti, derlenmesi ve
gelecek nesillere aktarılması elbette ki bu alanda
çalışanların başlıca görevleri arasındadır. Fakat
bu husus yalnız halkbilimcilerin sorumluluğuna
terk edilmemelidir. Halkbilimcilerin derleyip sınıflandırıp bir sonuca ulaştığı ve kayıt altına
aldığı oyunların ilköğretim müfredatına girmesi,
okullarda bunların hem teorik hem de pratik eğitimle verilmesi geleneğin sürdürülmesi açısından
oldukça önemlidir. Aksi halde oyunlarımızın adlarından, içeriklerine kahramanların isim ve fonksiyonlarına kadar her şey tv’nin, internetin etkisiyle hızla değişecektir. Nasrettin Hoca’nın yerini
Noel Baba’ya bırakması, Alas Güzeli oyununun
tv dizisi Dallas’tan etkilenerek “ Dallas Kızı” 3
adını alması, içeriğinin yabancı çizgifilm kahra-
manlarından esinlenerek değiştirilmesi basit bir
etkileşim olarak görülmemelidir.
Bu alan için seçilen metinlerde hedef kitlenin
özellikleri bulundurulmalı, hayata, ahlaka ve yüksek değerlerle çocuğun gelişimine ait değerlere
önem verilmelidir.4
Çocukların toplumun temel dinamikleri olan
gelenek-göreneklerini alması için öncelikle eğitim
sistemlerini ve müfredatlarını milli kültür politikaları ekseninde şekillendirmeleri gerekmektedir.
Çocuk aynı zamanda sözlü iletişim görevini de
üstlenen geleneğin kuşaklar arası aktarımını
derleyen taşıyıcı konumundadır.
“Gelenek, var oluşumuzun kaynağı demek,
kısaca kimliğimizin çizelgesi, topografyası, belirleyici koordinatları… Dünya denen büyük yuvarlaktaki özgün görünüşümüz… Hormonimizmi
oluşturan ana-ışık, ana-renk ve ana form… Kültürümüzün milletler arasındaki farklı ve bizde olan
tezahürü, gelenek, yeni kimlik mührümüz geleneğin devamı, kendimizin devamı, varlık ve şahsiyet oluşu. Gelenek ‘dün’den çok ‘yarın’ demek… Dünle yarının ortak bir paydada bütünlenişi veya... Hep bu arktan akarız kendi umanımıza
ve hep bu ana-kökten alırız usaremizi… Geleneğin sürekliliği, onun çeşitli form ve normlarının
geleceğe intikali çocukla kaimdir. Çünkü çocuk
yarın demektir. Ama büyünün belirlediği bir yarın!... Gelenek, çocukla devamlılık sağlıyor. Çocuk yrın demektir ve yarın bugünden şekillenir”
(Kantarcıoğlu,1982:2).
Kültürümüzün bir inceleme alanı olan halkbilimi de yalnızca geçmişte yaşayan gelenekleri
araştıran bir bilim dalı olmayıp tarihten günümüze gelen uygulamaları analitik bakış açısıyla
ele alarak inceleyen bu günü değerlendiren bunların yanı sıra ‘gelenek’ in günümüzde nasıl bir
işleve sahip olduğunu araştırıp gelecekte bu işlevin ne yönde gelişebileceği \ değişebileceği sorusuna cevap veren bir bilim dalıdır. Halk biliminin,
çağın gelişmelerini kendi disiplini çerçevesinde
analiz etmesi, kültür malzemelerini kendi geçerliliği olan ortam ve şartlarda değerlendirerek
fonksiyon devamlılığını sağlaması gerekmektedir
(Oğuz vd; 2006:324).
Çocuğa verilecek eğitimi milli kültür unsurlarıyla zenginleştirerek verilmelidir. Çocuk eğitiminde istifade edilecek alanlardan birisi de halk
bilimi\halk edebiyatı ürünleridir. Hak edebiyatının pek çok ürünü çocuk edebiyatı için önemli bir
kaynak durumundadır. Bunlardan başta masallar
olmak üzere ninniler, tekerlemeler, halk şarkıları,
çocuk oyunları, orta oyunlar, kukla oyunları,
3
4
Oyun adları Ebru Turgut’un Elazığ Çocuk Oyunlarının
Halk Bilimi Açısından İncelenmesi adlı yüksek lisans
tezinden alınmıştır.
Çocuk eğitimi için hazırlanan kitaplarda, seçilen metinlerin içerinin nasıl olması gerektiği ile ilgili olarak bk.
(Yalçın, 2005: 51)
819
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi meddah hikâyeleri çocuk gelişimine katkısı
bulunan önemli malzemelerdir.
Halk edebiyatı ürünlerinde çocuğun eğitimi
için faydalanma yollarını kısaca özetlersek;
1. Çocuğun anadilini etkili ve güzel kullanmasında halk edebiyatı ürünlerinin fonksiyonu
oldukça önemlidir. Tekerlemeler, ninniler ve halk
şarkılarını çocukların etkili ve standart bir dili, dilin ses unsurlarını eksiksiz ve başarılı bir biçimde
kullanabilme becerilerini geliştirirler. Dili, yaratıcı zeka ürünleriyle birleştirerek kullanma yeterliliğini geliştirirler.
Halk edebiyatı, “konu, mesaj, ana fikir, kahramanlar, dil ve üslup” gibi açılardan bakıldığında çocukların ilgisini çekecek niteliktedirler.
Özellikle bazı fikirleri çocuklar tarafından büyük
ilgi ile karşılandıklarını söylemek gerekir. Çocuk
edebiyatının kaynakları arasında sayılan ninni,
tekerleme, bilmece, latife, masal, halk hikâyesi,
efsane, destan söyleme ve anlatma geleneğinin
çocukluk tarihi ile de yakından ilgisi vardır. Bunlara çocuk oyunları, halk fıkraları ve halk tiyatrosu gibi kaynakları da eklemek mümkündür
(Şirin, 1994: 77).
2. Halk edebiyatı ürünleri içinde yüzlerce yıllık geçmişe ait ortak söyleyiş unsurları olan atasözleri, deyimler, şiirler ve söyleyiş kalıplarını
barındırır. Bu unsurların çocuklar tarafından öğrenilmesi ve kullanılması, toplum içinde iletişim
kurma ve anlaşma zeminini oluşturur.
3. Halk öykülerinin\ hikâyelerinin, kültür unsurlarının toplum içinde canlı tutması dayanışmayı ve kardeşlik duygusunun güçlenmesine yardımcı olacaktır.
4. Çocukların kendilerine özgü tutum ve davranışları ile kültürel kimliklerini taşıyabilmelerini
ve içinden çıktıkları topluma sevgiyle bağlı olmalarını sağlar.
5. Halk edebiyatı ürünleri çocukların hayal
güçlerinin zenginleşmesine katkıda bulunur. İçerisinde olağanüstülüklerinin yer aldığı ürünler çocukların yaratıcı zekâ ve hayal güçleri üzerindeki
olumlu etkileri, onların yapıcı ve yaratıcı nitelikler kazanmasını sağlar (Yalçın vd., 2005: 54 ).
Halk edebiyatı ürünleri çocuk eğitimi için kullanılabilecek oldukça zengin malzeme ile doludur.
Bunların incelenip çocuk eğitiminde kullanılması
maalesef yeterli seviyede değildir. Milli Eğitim politikaları oluşturulurken bu ürünlerin göz önüne
alınması, öğretmenlerin, okul idarecilerinin, eğitimcilerin, bu malzemeyi doğru ve etkili kullanmaları geleceğimiz için oldukça önemlidir.
Çocuk eğitiminde faydalanılabilecek halk
edebiyatı ürünlerinin sıralanması ve ‘nasıl’ ı bulmak için aşağıdaki gibi bir sınıflamaya gitmeyi
820
‘öz’e inmeyi konunun daha iyi anlaşılması için
uygun bulduk. Türlerden faydalanma yolları açıklanırken türler hakkında detaylı bilgiler ve türlerin
özellikleri verilmeyecektir. Sadece bu türlerden
nasıl yararlanılabileceği üzerinde durmaya çalışılacaktır. Ayrıca bütün türlere değinilmeyecek sadece ön planda olan ve en çok kullanılanlar
üzerinde kısaca durulacaktır.
Mitolojiden Yararlanma: Mitler, ilkel insanın dünyayı ve kendisini anlamlandırmak amacıyla sorduğu ‘neden’ ve ‘nasıl’lara cevap veren
inanç merkezli metinlerdir. Bunlar arkaik dönemlerdeki inanç sistemlerinin şekillenmesinde ‘kutsallık’ ve ‘inanırlık’ özellikleriyle ön plana çıkar.
Her zaman için bir ‘yaradılış’ın öyküsü olan
bir davranışın, bir kurumun, bir çalışma biçiminin
nasıl yaratılmış olduğunu anlatan mitler, nesnelere egemen olmayı ve onları istediği gibi yönlendirip kullanan insan için yaşanılan bir bilgidir
(Oğuz vd. ,2006: 116).
Başta masallar olmak üzere mitoloji, destan
ve efsaneler bir toplumun zaman içinde geliştirdiği yeni kavramlar, araç- gereçler ve fikirlerin
adlandırılması veya kavramların tanımlanmasında
da önemli fonksiyonlar yerine getirmektedir. Bu
yüzden yaratıcı niteliklerle rahatlıkla iş birliği yapan simgesel değerler bütünü olmaları bakımından eğitim açısından özel bir öneme sahip olduklarını söyleyebiliriz.
Masallardan Yararlanma: Tanımı, kaynağı
ve ortaya çıkışı konusunda birçok görüş ileri
sürülen masal “kahramanlarından bazıları hayvanlar ve tabiatüstü varlıklar olan, olayları masal
ülkesinde cereyan eden, hayal mahsulü olduğu
halde dinleyicilerini inandırabilen bir sözlü
anlatım türüdür” ( Sakaoğlu,1999:2).
Dili, ele aldığı olaylar, olağanüstü mekanların
etkili büyüleyiciliği ve kahramanlar ile gerek
çocukların, gerekse yetişkinlerin ilginç bulduğu
bir türdür masal. Masallar toplumların sosyal,
kültürel ve ekonomik yapılarıyla ilgileri olduğu
gibi, bu yapılardaki değişime bağlı olarak geliştikleri de bir gerçektir.
Çocuk edebiyatı denilince akla gelen ilk tür
masaldır. Mustafa Ruhi Şirin, Masal Atlası adlı
eserinde masalların çocuk eğitimi üzerinde durarak, şu yargıya varmıştır: “Çocuk, kendi uzun
hikâyesini masaldan yola çıkarak kurar. Masalla
geleceğe yönelir. Düşüncesini kendi duyarlıkları
ile kurmaya, hayalinde tasarladığı olağanüstülüklerle gelişen serüvende ortaya koymaya çalışır.
Böylece hayal dünyasının eşiğinde bulur kendisini. Gerçekler dünyasındaki serüveni sırasında ayakta durmayı öğrenir böylece…” (Şirin a 1998:89).
Çocuğun sadece gözle görebildiği şeylere
inanması onun ruhunda sarsıntılara sebep olma-
Materiallar
sına, manevi değerlerini yitirmesine sebep olacaktır. Bu da onun inanç sistemini etkileyecektir (Eser,
2000: 30). Çocuk sürekli olarak iyiliklerin ödüllendirildiğini, kötülüklerin cezalandırıldığını görünce, cezalandırılmamak için, iyi olmaya, söz ve
hareketlerinde ölçülü olmaya çalışacaktır. Küçük
yaşlarda alınan böyle bir eğitim çocuğun ileriki
yaşamını da etkileyecek, karakterinin oluşmasına
yön verecektir.
Masalların eğitici yönü üzerinde duran Ziya
Gökalp, “… masallarda hep mefkureli insanların
büyük iradelerle nâmağlup azimlerle fevkalbeşer
işler yaptığını, bu masallardaki insan telakkisinin
gayet yüksek olduğunu bundan dolayı Avrupa’ da
halk masallarının terbiyesi amillerin en birincisi
addolunduğu ve Avrupa Klasik Edebiyatı ’nın,
halk edebiyatından etkilendiği için eğitici olduğunu…” belirtir (Gökalp, 1982: 69).
Naki Tezel de küçük çocukları ilgisini, dikkatini yalnız masların çektiğini, folklor malzemesi
olarak derlenen masallardan, açık bir anlatım, basit
ve kısa cümlelerle yazılmış eğitici ve “kıssalı” hikayeler yazmak, kötü unsurları atıp, çocuk hayalini
işletecek iyi unsurlarla masallar hazırlamak gerektiğini ileri sürer (Tezel, 1997: XXI).
İnci Enginün masalın korkutucu yönlerinin de
çocuk eğitiminde etkili olacağı kanaatindedir.
Gerçekdışı masallarda yer alan pek çok şeyin
bugün gerçek olduğunu belirtir. Örnek olarak da
uçan halı veya cadının süpürgesini vermektedir.
Çocukların ileri yaşantılarında kendilerini bekleyen tehlikelere karşı masallar sayesinde uyarıldığını, masalda geçen ‘dev’in gerçek hayatta çocuğu bekleyen bin bir tehlikenin başka bir şey
olmadığını ifade eder, “masal kahramanı, devin
zayıf yanlarını bulup onunla mücadele ederse,
masal dinleyen çocuk da karşısına, kılık değiştirmiş bir gerçek tehlike çıkan devle korkmadan
mücadele edecektir” (Enginün, 1995:187- 188).
Canavarlarla insanlar arasındaki ilişkiye dayanan masalların, çocukların ilgisini çekmesi masallardaki çatışma unsurlarının çokça yer almasındandır. Vahşi ve korkunç canavarlar karşısında
zavallı, çaresiz insanlar ve onları tehlikeden kurtaran kahramanlar masalların ana temasıdır. Özellikle temel eğitim birinci basamaktaki çocukların
ilgi ile okuyacakları bu masalların eğitici özellikleri önemlidir. Keloğlan masallarında yer alan
Keloğlan ile Cangaloz öyküsü ve tanımlamaya bir
yaratıkla mücadelesi ilgi ile okunacak metinlerdir.
Maslın sonunda vahşi yaratıkların/ devlerin aman
dilemeleri, masalın sonunun olumlu olarak bitmesi, sembolik olsa da bütün güçlerin üstesinden
gelinmesi, sorunların çözümsüz de kabul edilse
bir çıkış yolunun bulunacağı konusunda çocuklara olumlu mesajlar verecek biçimde yeniden
düzenlenerek verilmesi çocuklarda güçlüklere
karşı psikolojik bir direnç oluşturacağı için faydalı olabilir.
Ayrıca halk masallarında “yedi başlı, ağzından ateş saçan ejderhalara” da sık sık yer verilmesi çocukların korkularının körükleneceği iddiasının aksine karşılarına çıkacak güçlüklerin yenilebileceği yolunda tema ve ana motiflerin öne
çıkarılarak sunulması çocuğun kişilik gelişimi için
önemli metinler olabilir (Yalçın vd ,2005: 67).
Keloğlan masallarındaki Keloğlan tiplemesi
saf gibi görünen ama insanlara pek çok ders veren, zaman zaman halk felsefecisi olarak gördüğümüz bir tiptir. Bilmezlikten gelerek öğütler veren bu anlatım tarzındaki metinler seçilerek eğitici- öğüt verici hale getirilip çocuk eğitiminde
kullanılır.
Masallarımızda bulunan saf, temiz ve bu saflığın altında bulunan ince zeka oyunları iyi işlendiği vakit çocukların eğitiminde bir ruh derinliği ve
yetkinlik oluşturmada olumlu katkılarda bulunabilir. Yine masallarımızda çocukların karşılaştıkları güçlükler, üvey anne kıskançlıkları, aile fertlerinin birbirine karşı tutum ve davranışları, gösterdikleri özveriler, küçük ve saf olan kardeşin
başarısı, hayatın komik yönleri gibi konular çocuk
eğitimi için iyi bir malzeme konumundadırlar.
Masallar üzerideki çalışmalarıyla tanına Umay
Günay masalların içeriği ile ilgili olarak yaptığı
tespitte, masallarda mutluluk ve başarının hüner
ve emek karşılığı kazanıldığını, kahramanın ister
zengin isterse fakir olsun zeka, hüner, dürüstlük
ve kuvvetleri denedikten sonra tahta ve taca sahip
olduğunu, kötülerin mutlaka cezalandırıldığını
söyler. (Yalçın vd , 2005: 70)
Masallar çocuğun konuşma ve dinleme becerisinden okuma ve yazma becerisine geçişte dil özelliği olarak da büyük bir kolaylık sağlamaktadır.
P. Naili Boratav bu konuda şu değerlendirmeleri yapmaktadır.
“Çocuk veya büyük kişi, bu dili ustaca kullanmasını bilenlerin masallarını büyük bir tatla
dinler. Olayların birbirine bağlanışından düz anlatma ile konuşmaların, şiirli anlatımın iyi denkleştirilmesinden gelen çeşni, masalcıdan masalcıya başka başkadır”(Yalçın vd, 2005: 70).
Günlük dilin bir çok özelliğini içinde taşıyan
masallar zengin içerikleriyle içerisinde barındırdıkları tekerlemelerle çocuğun yazma becerisine
geçişinde önemli fonksiyon üstlenmektedir. Masal, çocuğun yaşadığı karmaşayı çözen, tılsımlı bir
anahtardır. Çocuk masalda kendini bulur. Masalların eğitimdeki asıl işlevi çocuklara sunulan iyi
örneklerle ruh dünyalarını geliştirmek, onları inandıkları yolda yürüyebilecek, önlerine çıkacak engelleri yenerek şahsiyetli bir insan yapmaktadır.
821
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi İnsanoğlu kendi yaşam gerçeğini, çözüm önerilerini, beklentilerini masal olaylarına ve masal
kahramanlarına yükleyerek anlatmış ve yüzyıllar
boyu bu yolla gelecek kuşakları uyarmaya onları
donanımlı kılmaya çalışmıştır. Geleneğin kuşaktan kuşağa taşınmasında masalın önemli bir yeri
vardır (Yılar vd. 2007:124).
Ama her masaldan belirttiğimiz beklentileri
vermesin de beklememeliyiz. Özellikle çocuk eğitimi için seçilecek masal metinlerinde aranılması
gereken bazı özellikler olmalıdır. Çocuk eğitimi
için kullanılacak masal metinlerinde bulunması
gereken özelliklere bir bakarsak;
1. Masalla, canlı, diri ve heyecan verici olmalıdır. Masaldaki olaylar, birbirlerine mantıki bir
şekilde bağlı, her olay çocuğun dikkatini çekecek
canlılıkta olmalıdır.
2. Masalların sözcükleri çocukların sözcük dağarcığına uygun olmalı; akıcı, işlek ve şiirsel
özellik taşımalıdır.
3. Masalın girişi dinleyiciyi/okuyucuyu çekmeli,
tekerlemelerle olaylara giriş sağlanmalıdır.
4. Masallarda, olayların/şahısların tasvirleri çocuğu sıkmayacak, ilgisini dağıtmayacak şekilde
olmalı, olaylar arasında bağ kurulup amaca uygun
şekilde bitirilmelidir.
5. Masallarda sorunlar çözülmeli, olumlu tipler
ön plana çıkarılmalı, çocuğun yaratıcı, yenilikçi,
yeteneği göz önüne alınmalıdır. Tasvirler çocuğun üzülmesine değil zaman zaman gülmesini,
neşelenmesini sağlamalıdır.
6. Masallar çocukların duygusal dünyasını beslemeli; iyilik, doğruluk, çalışkanlık, keşfetme gibi
özelliklerini desteklemelidir (Güleryüz, 2006:
202-203).
7. Masalın konusu günlük hayatta karşılaştıklarından ayrı bir dünya yaratacak şekilde değil
kahramanların davranışları çocuklarda iyilik, güzellik, doğruluk duygusunun gelişmesine yardım
edecek nitelikte olmalıdır. Masal, ulusal ve evrensel değerlere ters düşmemelidir.
Özetlersek masalların kuruluşu ve ele alınışı
olaylar arasındaki doğrudan ve yakından ilgi; çocuğun gelişiminde, duygu dünyasının oluşmasında önemli yararlar sağlamaktadır. Masalların genellikle mutlu sonla bitmesi, iyi ve doğru olanın
maddi durumu ve fiziksel özellikleri ne olursa
olsun kazanması, çocuğun dünyasında olumlu etkiler yaratmaktadır. Metinlerde sınırları çok keskin çizilmiş olan iyi ile kötü arasındaki fark,
çocuğun küçük yaşlardaki eğitiminde son derece
önemlidir. İyi olanın/haklı olanın kazanması, adalet düşüncesinin daha küçük yaşlarda yerleşmesini sağlar. Toplum tarafından küçümsenen kahramanlar aklı sayesinde olayların üstesinden gele822
bilir hedefine ulaşabilir. Keloğlan masalları bu
bakımdan eşsiz bir malzeme durumundadır.
Böylece insanların bilinçaltlarında bulunan,
ne zaman ve nasıl yeşerdiği belli olmayan soyut
iyilik kavramının, bilinçdışına çıkışının sembolü
olan masalların çocuklar üzerindeki olumlu etkisi
tartışmasız bir şekilde ortaya çıkar (Yalçın vd.
2005:59).
Masalların bir başka özelliği ise insanın iç
dünyasındaki bazı isteklerle paralellik arz etmesidir. İnsan beyninde daima var olan fantezi dünyasını destekleyen en önemli unsurdur masallar.
Eflatun Cem Güney, çocuk edebiyatında masalların yerini incelediği “Folklor Edebiyat” isimli yazısında şu yorumu yapmaktadır: “Türk milletinin yarattığı bir güzellik olarak masallarımız
milletlerarası büyük jüri tarafından birkaç defa ‘
Dünya Çocuk ve Gençlik Edebiyatının en mükemmeli’ seçildiğine göre, bu fırsattan faydalanmasını bilmeli, tanınmış fikir ve sanat adamlarımızın ileri sürdüğü gibi, bunları yabancı dillere
de çevirebilmeliyiz”(Yalçın vd. 2005:65).
Destanlardan Yararlanma:
Bir boy, ulus veya millet hayatında tam estetik hüviyet kazanmamış eser sayılan efsanelerden
sonra nazım şeklinde ortaya çıkan en eski halk
edebiyatı ürünü sayılan destanlar, kahraman-bilge
şahsiyetlerin menkabevi ve hakiki hayatları etrafında teşekkül etmiş uzun didaktik hikayelerdir
(Elçin, 1993:72).
Destanlar bir toplumun olduğu kadar insanlık
tarihinin de bilgi ve kültür birikimini aktarırlar.
Anlatımındaki coşku ve samimiyetle ortak duyuş,
düşünüş oluşturduklarından içinden çıktıkları toplumun dilinin en güzel örnekleri olması sebebiyle
toplumdaki fertler arasında bir anlayış bütünlüğü
oluştururlar. Ele aldığı toplumun hayatıyla ilgili
oluşu önemli bir özelliğidir. Özellikle batı dünyasında İlyada ve Odysse çocuk edebiyatında en
çok kullanılan tür olarak işlenmiş, batılı düşünürlere ilham kaynağı olmuştur. Başta İngiliz ve
Fransız edebiyatı olmak üzere batı edebiyatı mitolojiye, destana, ait unsurlarla yoğrulmuş bu
unsurlar aynı zamanda bu uygarlığın her türlü
sanat eserine de yansımıştır.
Çocuk eğitiminin pek çok alanında destanlarımızın kullanılması, yaygınlaştırılmalı, radyotelevizyon, sinema, bilgisayar teknolojileri ile yeniden işlenerek çocukların hayal dünyalarına sunulmalıdır. Göç Destanı’ndaki kutsal taşın sembolik olarak taşıdığı değeri, kutsal sayılış sebeplerini çocukların anlayabileceği şekilde sunulması; Dede Korkut Hikayeleri’ndeki toplumun temel
yargı ve değerlerinin, açılımı, sembollerin çözümü yorumlanması ve günümüzle ilişkilendirilerek
çocuklara sunulması faydalı olacaktır.
Materiallar
Efsanelerden Yararlanma:
Eski çağlardan beri söylenegelen, olağanüstü
varlıkları, olayları konu edinen hayali/gerçek öyküler olan inandırıcılık vasfı ile insanları etkileyen efsaneler çocuk eğitiminde önemli rol üstlenebilir.
Bugün Batı edebiyatında Noel Baba ile ilgili
anlatılan efsaneler çocuk eğitiminde maya görevi
üstlenmekte çocuklardaki ortak ülküyü şekillendirmektedir.
Efsaneler çoğunlukla soyut kavramların anlatılmasında özel örnekler olarak yararlı olabilirler.
İnanışlarla ilgili sosyal ve antropolojik değer taşıyan efsaneler, menakıpname ve velayetnamelerden seçilerek eğitici unsurlar çocuk edebiyatı
metinleri içerisinde değerlendirilebilir (Yalçın vd.
2005:115).
Efsanelerin soyut ve ahlaki kavramlar olması
sebebiyle algılamalarındaki güçlüklerin çocukların düzeylerine göre düzenlenmesi gerekir. Birçok
efsanede görülen dönüşme (taşa, hayvana vs.)
çocukların iyiliği, doğruluğu algılamasında yol
gösterebilir. Üvey anne zulmü merhamet duygularının yeşermesine vesile olabilir.
Bilmecelerden Yararlanma:
Bir şeyin bazı özelliklerini üstü kapalı olarak
anlatıp onun ne olduğunu bilmeyi/sormayı okuyana bırakan bilmece halk edebiyatı içerisinde çok
önemli bir yere sahiptir.
Bilmeceler, dilin inceliklerinin kavranmasında, anlamı söz arasına yerleştirme becerisinin kazanılmasında eğitici bir özellik arz ederler. Bilmecelerin toplum hayatındaki yerini örneklerle
anlatan önemli yazılardan biri İ.Başgöz’ün “Türk
Bilmecelerinin fonksiyonları” adlı makalesidir.
Makalenin sonuç kısmında Başgöz şöyle demektedir: … “bilmece söylemek Türkler arasında sadece vakit geçirmeye yarayan bir şey değildi, bugün bile değildir. Bilmeceler eğlence olsun diye
söylenmiyordu ve söylenmiyor; onlar geleneksel
kültürün bir parçasıydı ve bugün de öyledir. Dini
törenlerde, bayramlarda, edebiyatta, günlü çalışmada, hatta topluluğun savunmasında önemli
fonksiyonları vardı”(Köktürk, 2005:121).
Eskiden bilmeceler yetişkinler ve çocuklar
tarafından rağbet gösterilen hem öğretici hem
eğlendirici folklor ürünleriydi. Bilmeceler şiirsellik yönüyle çocuk eğitiminde yararlanılması gereken bir türdür. Cevabı kolay bulunabilecek; sebep
- sonuç ilişkisi çabuk kurulabilecek bilmeceler
çocuk eğitimi için iyi birer malzemedirler.
Bilmeceler, şiirsel bir anlatımla çocukları
dille kurgulanmış bir zeka oyununa davet eder.
Onları, tüm bildiklerini sınamaya, olaylar ve
olgular ile kavramlar arasında anlamsal ilgiler
kurmaya yöneltir. Sözcüklerin ardındaki gizi bulmak ve çözmek çocukları mutlu eder. Bilmecelerde çarpıcı benzetmeler ve ilginç buluşlar çocuk
eğitimi için oldukça önemlidir. Bilmecenin içeriğinde bilerek gizlemek olduğu içi soru hazırlamada söz sanatlarına başvurular ve bu sanatlar
muhatabı için adı bilinmese de icra edilmiş olur.
“Bilmece, imgeler dünyasını keşfetmeye imkan sağlayacak, cevabı bulmak için düğümleri bir
bir çözerken, zihin, nesneler arasındaki münasebetlere dikkat kesilecek; farkında olmadan ve sıkılmaksızın öğrenecektir. Sadece öğrenmekle kalmayıp, öğrendiğini de başkalarına ‘satma’ isteği
duyacaklar”(Köktürk,2005:128).
Ninnilerden yararlanma:
Annelerin çocuklarını sakinleştirmek ve uyutmak amacıyla söyledikleri ezgili manzumeler olarak tanımlanan ninniler bebek için okunduğu ve
annenin gönlünün derinliklerinden kopup doğduğu için hep bir dua, iyilik temennisi ve yücelik
isteği şeklindedir. Bebeğin uyuması, hastalığının
geçmesi, büyümesi, yürümesi, ileride büyük adam
olması gibi temenniler ninnilerin ana temasını
oluşturur.
Özellikle bebeklik çağından itibaren çocuklar
için geliştirilmiş müzikli oyuncaklara ezgileri yerleştirilecek olan ninniler daha sonra çocukluk çağında dil becerilerinin gelişmesine büyük katkıda
bulunacaktır.
Tekerlemelerden yararlanma:
Tekerleme, kimi sözcüklerin ya da seslerin
yinelenmesi ve ölçü, uyak gibi öğelere bağlı kalınması yoluyla oluşturulan anlamlı veya anlamsız, belirli bir konusu olmayan söz dizelerine verilen addır. Tekerlemeler, birbirine aykırı düşünceleri olmayacak durumları bir araya getirerek
mantık dışı birtakım sonuçlara ulaşmakta ve şaşırtıcı bir etki yaratmaktadır (Duymaz, 2001:7).
Tekerlemedeki ses uyumu ve söyleyiş kıvraklığı, çocuğun oyun gereksimine cevap verir. Sözcük dağarcığı sınırlı, dil ile ilgili gelişimini tamamlayan çocuk her şeyde aynı tadı arar. Tekerlemelerde kullanılan sözcükler arasındaki uyumun yarattığı ritim çocuklar için ilgi çekicidir.
Tekerlemelerin bu özelliği, çocukların ritim duygularının gelişmesine yardımcı olur. Çocukların
dil becerilerinin geliştirilmesinde etkili olmaktadır. Çocuklar tekerlemeyle eğlenir, düşünmeye
başlar, dil ve düşünce ilişkisini sezer, dilin gizemli dünyasını duyumsar (Yılar vd. 2007: 71).
Özellikle oyun tekerlemeleri, (-ki çocukların
kendi uydurmalarıdır büyüklere özgü yaratmaları
kendi üsluplarıyla yorumlamalarıdır) tören tekerlemeleri çocuğun sosyalleşmesi, diğer çocuklarla
kaynaşması, rolünü benimsemesi açısından önemli işlevselliğe sahiptir.
823
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Tekerlemelerin bir başka fonksiyonu dil becerilerinin ve geliştirilmiş eğitim unsurlarının
olumlu alışkanlık haline getirilmesine yaptığı
etkileridir.
Türkçe bazı anlam yapılarının, cümlelerinin,
Türkçe’nin dil özelliklerinin, sık sık yapılan tekrarla ezber alışkanlığı kazandırılarak çocuğun psikomotor becerilerinin gelişimine katkısı yanında,
Türkçeyi telaffuz ve boğumlaması ile bir bütün
halinde öğrenmesine büyük katkılar yaptığı unutulmamalıdır (Yalçın vd. 2005:75).
Tekerlemelerde olması imkânsız durumların
gerçek olaylarla birleştirilmesi, gerçekle gerçek
dışı arasındaki zihinsel gidip gelmeler çocuğun
kavrama yeteneğini geliştirecektir. Tekerlemelerin ezberletilmesi dil becerilerinin geliştirilmesine
yardımcı olur. Öğrencilerden benzer tekerlemeler
üretmelerini istemek onların konuşma, dinleme
becerilerinin araştırılmasına katkıda bulunacaktır.
Ses ve hece benzerliği olan söz gruplarının yan
yana getirilmesi ve ayrıştırılması algılama yeteneğini geliştirir.
Kültür aktarımı, toplum üyelerinin kolektif
bilinçaltında var olan tabii bir gelişimidir. Küreselleşmenin bir yandan tek biçimliliği hızlandırırken, diğer yandan yerelliğe duyulan merakı
artırdığını gözlemleyen ülkeler, halkbilimi alanında yeni ve stratejik yapılanmalar gerçekleştirmişlerdir. İngilizlerin, Şekspir’in eserlerini ilkokul
müfredatına alarak oluşturdukları kültür politikalarının tersine, kültürel mirasımızı teslim edeceğimiz çocuklarımıza, Oğuz Kağan, Dede Korkut,
Ahmet Yesevi, Nasrettin Hoca, Bamsı Beyrek,
Manas, Köroğlu, Karacaoğlan gibi Türk kültürünün ortak kahramanlarının adları bile anılmadan
yalnızca Voltran, Himen, Selena, Pokemonların
kahraman olarak lanse edilmektedir. Kültürümüzün abide şahsiyetleri konumunda olan bu şahsiyetler, masal kitaplarında, çizgi film kahramanı
olarak görüntülü ortamlarda yer alabilmeli, yaşam
tarzları, maceraları hikâyeleştirilebilmeli; gerektiğinde atlı bozkır kültürünün kahramanlarını bilgi
çağının şartlarına uyarlama yolları aranmalıdır.
Bu kültür elçilerinin yanında Hıdırellez, Nevruz, Ramazan ve Kurban Bayramları gibi özel
gün ve kutlama ve törenler, tiyatro, sinema veya
televizyon dizilerinin, operanın, hikayenin konusunu oluşturabilmelidir (Oğuz vd. 2006:325).
KAYNAKLAR
1.
2.
824
BAYRAM, Yavuz (2005) “ Türk Halk Edebiyatında
Çocuk Kavramı Üzerine” Yıl. 9, HECE Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı Ağustos-Eylül s.109
DUYMAZ, Ali (2001) Tekerleme Yazıları, Derlemeler
ve İncelemeler I Balıkesir
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
ELÇİN, Şükrü (1993) Halk Edebiyatına Giriş Akçağ
Yay. Ankara
ENGİNÜN, İnci (1995) “ Çocuk Edebiyatına Toplu Bir
Bakış” S.400, Türk Dili s.187-188
ESER, R. Eda (1998) Dede Korkut Hikayelerinde
Çocuk (F.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış
Yüksek Lisans Semineri) Elazığ
______________(2000) Türk Masallarında Çocuk
Motifi (F.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi) Elazığ
FİDAN, Nurettin-Münire Erdem (1987) Eğitim Bilimine Giriş Ankara
GÜLERYÜZ, Hasan (2006) Yaratıcı Çocuk Edebiyatı
PagemA Yay. Ankara
GÖKALP, Ziya (1982) Makaleler VIII Ankara
İZAT, M. Ebru (2004) Baskil Çocuk Oyunlarının Halk
Bilimi Açısından İncelenmesi (F.Ü. Sosyal Bilimler
Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Semineri) Elazığ
KANTARCIOĞLU, Selçuk (1991) Eğitimde Masalın
Yeri İstanbul
KÖKTÜRK, Şahin (2005) “ Çocuklara Şiirin Felsefenin
ve İmgesel Dünyanın Kapılarını Açan Tür Bilmeceler”
Yıl.9, S.104-105 Ağustos-Eylül HECE Ankara, s.120127
OĞUZKAN, A.Ferhan (2006) Yerli ve Yabancı Yazarlardan Örneklerle Çocuk Edebiyatı Ankara
OĞUZ, M. Öcal vd. (2006), Türk Halk Edebiyatı El
Kitabı Grafiker Yay. Ankara
SAKAOĞLU, Saim (1999) Masal Araştırmaları Akçağ
Yay. Ankara
ŞİRİN, Mustafa Ruhi (1994a) Çocuk Edebiyatı Çocuk
Vakfı Yay. İstanbul
__________________(1998b) Masal Atlası İstanbul
TANYOL, Cahit (1961) “Türk Kültüründe Oyunun
Önemi” S.146 Türk Folklor Araştırmaları İstanbul s.
2489-2490
TEZEL, Naki (1997) Türk Masalları Ankara
TURGUT, M. Ebru (2005) Elazığ Çocuk Oyunlarının
Halk Bilimi Açısından İncelenmesi (Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi) Elazığ
ULUCAN, Mehmet (2006) “ Lisân-ı Sıbyân (Çocuk
Dili) Şiirleri, Dil Edinimi ve Çocuk Edebiyatı” S.163
Temmuz-Ağustos Türk Dünyası Araştırmaları İstanbul,
s.223
YALÇIN, Alemdar-Gıyasettin Aytaç (2005) Çocuk
Edebiyatı Akçağ Yay. Ankara
YILAR, Ömer-Lokma Turan (2007) Çocuk Edebiyatı
PagemA Yay. Ankara
YÖRÜKOĞLU, Atalay (1994) Çocuk Ruh Sağlığı
Özgür Yay. İstanbul
MÂNİLERİN ÇOCUĞUN EĞİTİMİNDE YERİ
Arş. Gör. Buket DEDEOĞLU, Arş. Gör. Banu ÖZDEMİR
Dumlupınar Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Kütahya / TÜRKİYE
[email protected], [email protected]
ABSTRACT
Language is an instrument which provides having several collective values of persons living the same community. Collective
values form culture of the community. Communities which can transfer their culture from generation to further generation will
make certain their future. Transfering culture only can be actualized by using literacy works including collective values in child
education.
Public literacy works is very important in transfering culture. How is used Public literacy by that way? People will adopt and
also transfer their own culture to further generations through idioms, proverbs, ballads, tongue twisters, ‘mani’s, tales.
In this search ‘mani’s, which are one of the public literacy works, will be analysed in terms of cultural transfer and how
manis could be used in children’s education will be discussed giving examples from Turkish and Azaerbaijani manis.
In the present study, which emphasizes the importance of manis in children’s education in terms of cultural transfer via
examples, literature review was done.
Key words: mani, cultural transfer, children’s education
Anonim Halk Edebiyatı mahsullerinin en
yaygın olanlarından biri de mânidir. Mâni, “Anonim halk şiirinin en kısa nazım biçimlerinden
olup doğa, sevgi, ayrılık ve nefret gibi konular
yanında dinleyeni yürekten sarsan, umulmadık bir
sürprizle sonuçlanan, az sözle çok anlam ifade
eden, küçük ve bağımsız bir şiir türüdür” (Yardımcı, 2004: 20). Mâniler taşıdıkları ritimle ve
ince zekâ ürünü söz oyunlarıyla eğlendirir ve söylenmek isteneni öz ve anlamlı bir şekilde karşıdakine aktarır.
Mânilerin ilk iki mısrası genellikle anlatılmak
istenen konuya ve oluşturulacak ritme hazırlık
aşamasıdır. Asıl konu sonraki mısralarda verilir
ancak bu mısraların ilk iki mısra ile belirgin olmayan bir bağının olması da mâninin güzelliğini
arttırır.
Mâni atmak, mâni yakmak, mâni düzmek deyimleriyle de ifade edilen mâni söyleme; asırlardır devam eden, yenilenen, günümüze kadar aktarılmış bir geleneğimizdir. “Mânilerde Anadolu
insanının düşünce yapısını, beğenisini, dertlerini,
kıskançlıklarını, özlemlerini, sevgilerini vb. ortak
kültürün sergilenişini görürüz” (Becer, 2006: 16).
Mâniler köy, kasaba ve şehirlerimizde okumuş,
okumamış insanların özellikle kadınların doğaçlama olarak yarattıkları eserlerdir.
İnsanlar; bayramlarda, eğlencelerde, düğünlerde, tarlada, ramazan ayında vb. hayatın birçok
alanında mâni söylerler. Mâniler konularını yaşamın içinden her türlü olaydan alırlar. Bazen karşımıza aşk, sevgi, hasret konulu bir mâni çıkarken, bazen de güzellik, anne sevgisi, gelin-kaynana kavgası, ölüm gibi konularda mâniler çıkabilir. Konu çeşitliliği açısından zengin olan mâni-
ler; geleneklerimizin, göreneklerimizin ve kültürümüzün taşıyıcısı ve yansıtıcısıdır.
Bir toplum ancak her bireyinin dünyaya ortak
kültür penceresinden bakmasıyla millet olma
durumuna yükselir. Bir milletin özünü kaybetmeden varlığını sürdürmesi, iyi ve kaliteli bir eğitimle yetiştirilen çocukların dil bilinci taşıması ve dil
aracılığı ile kültür öğelerini benimseyerek yaşaması ve yaşatmasına bağlıdır. Çocuk bir milletin
garantisidir.
Mânilerin, kültürün tüm öğeleriyle taşıyıcısı ve
aktarıcısı olduğu düşünüldüğünde çocuk eğitiminde de yeri ve önemi anlaşılacaktır. Mâni taşıdığı
anlam ve ezgiyle her yaş ve seviyedeki bireye
hitap edecek ve bireyin ilgisini üzerine çekecektir.
Bu nedenle eğitim ve öğretimin her aşamasında
mâniler, akılda kolay kalma açısından üstünlüğü
de düşünülerek, kolaylıkla kullanılabilir.
Örnek Türkiye Mânileri
Analar hatun olur
Sevdasi bütün olur
Anaya vuran eller
Yanacah odun olur.
(Becer, 2006:88)
Erzurum yöresinden derlenen bu mânide,
anne sevgisinin önemi, annenin çocuklarına olan
sevgisinin başka hiçbir sevgiyle kıyaslanmayacağı ve anneye iyi ve şefkatli davranılması gerektiği
vurgulanmaktadır.
Ana başta tâc imiş
Her derde ilâç imiş
Bir evlât pîr olsa da
Anaya muhtaç imiş
(Elçin, 2001:284)
825 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Yine anne kavramını ve annenin kutsallığını
yoğun bir şekilde işleyen bu mânide, kişi ne kadar
yüksek bir duruma ulaşırsa ulaşsın anne sevgisine
ve annesinin varlığına ihtiyaç duyacağı belirtilmiştir.
Anne kavramını konu edinen bu mânileri
okuyan çocuk anne kavramını ve annenin kutsallığını bir kez daha düşünecek ve annelere şefkatli
davranması gerektiğini öğrenecektir.
Her dadaşın dileği
On bir ayın direği
Çorba, gıyma, gadayıf
Ramazanın yemeği.
(Becer, 2006: 90)
İncelediğimiz bu mânide ise ramazan ayının
önemi üzerinde durulmaktadır. On bir ayın direği
olarak tasvir edilen, oruç tutulan ramazan ayında
yenen yemeklerin diğer aylarda yenen yemeklere
göre daha çeşitli ve özenilmiş oluşu belirtilmektedir. Ayrıca bu mânide dadaş sözcüğü dikkat
çekmektedir. Bu mâniyi öğrenen bir çocuk, hem
Erzurumlulara dadaş dendiğini hem de ramazan
ayının kutsallığını öğrenecektir.
Evinin ön(ün)de bakla
Güvercinler atar takla
Davulcu geldi kapına
Kalk ta ceplerini yokla
(Kuru, 2006:70)
Bu mânide asıl anlamdan uzak olan ilk iki
mısrada güvercinlerin takla attığı bilgisi verilmektedir. Ramazanda sahur vakti davulcular mâni
okuyarak ve davul çalarak gezer ve insanları sahura uyandırırlar. Bu mâni de davulcuların söylediği mânilerinden biridir. Ramazan ayı boyunca
insanların sahur için uyanmalarını sağlayan davulcuların para istedikleri bu mânide ramazan
ayının davulcu geleneği yaşatılmaktadır.
Gel bakma kimseye hor
Halkı yorma, kendin yor
Yıkmak için çok düşün
Yıkmak kolay, yapmak zor
(Kuru, 2006: 71)
Edirne ilinden derlenen bu mâninin her mısrasında okuyucuya nasihat verilmektedir. İlk mısrada insanlara aşağılayarak, hor bakmamak gerektiği; ikinci mısrada bir iş yapılırken önce kişinin
kendisinin yorulması gerektiği; üçüncü ve dördüncü mısrada ise var olan bir şeyi sonlandırmadan, ortadan kaldırmadan önce çok fazla düşünülmesi gerektiği, yeni bir şeyi oluşturmanın zor olduğu vurgulanmaktadır. Bu mâni üzerinde düşünen ve yorum yapan bir çocuk verilmek istenen
nasihatleri birer öneri gibi düşünecek ve hayatına
uygulamaya çalışacaktır.
826
Hoş gelmişsin şekerim
Çok teşekkür ederim
Uzaklardan geldinse
Gel bir toka edelim (76)
(Kuru, 2006)
Çocuklarımıza hem ağırlama adabı hem de
Türk kültürünün meşhur misafirperverliğini işleyen bu mâni de çocuk toka kelimesini öğrenirken
misafirin nasıl ağırlanması gerektiği konusunda
da bilgi sahibi olur.
Örnek Azerbaycan Mânileri
At meni aldı, gaşdı,
Yollarım gaya, daşdı.
Anama heber vérin
Menzilim uzahlaşdı.
(Karaağaç ve Açıkgöz, 1998: 122)
Azerbaycan’da söylenen bu mânide; memleketinden uzaklaşmak zorunda kalan, yolarına
engeller çıkan birinin annesine haber gönderişi
görülmektedir. Bu mânide at üzerinde yolculuk
yapılışı ve her şeye rağmen en kutsal varlığımız
olan anneye haber verme durumları ön plana
çıkmaktadır. Mâninin ikinci mısrasında yolların
kaya ve taş olması, karşılaşılan güçlüklerin tasvirinde kullanılmıştır. Bu söyleyiş halk ağzına özgüdür ve bu mâni aracılığı ile bu söyleyiş de
öğrenilecektir. Ayrıca bu mâni menzil sözcüğünün anlamının düşünülmesi ve öğrenilmesi açısından da önemlidir.
Dağlar, mene ġar gönder,
Bağlarından bar gönder.
Ya bu derde şerik ol,
Ya dermanın var, gönder.
(Karaağaç ve Açıkgöz, 1998: 422)
Azerbaycan’dan alınan bu mânide ise, halkın
dertli, sıkıntılı olduğu zamanlarda dağlarla nasıl
dertleştiği, dağlardan medet beklediği görülmektedir. Dağlardan kar ve meyve göndermesini; çektiği derde ortak olmasını ya da dermanını göndermesini istemektedir. Kültür aktarımı açısından
bu mâni de en iyi örneklerdendir. İnsanımızın en
sıkıntılı ve dertli olduğu durumlarda dağlarla
sohbet etmesi geleneğinin öğrenilmesi açsısından
önemlidir.
Tut ağacın darama,
Elden çıhar barama
Halel zehmetle geler,
Haram geder harama
(Karaağaç ve Açıkgöz, 1998: 25)
Bu mânide Türk insanının hayatında önemli
olan haram ve helal kavramları Türk kültüründe
birçok yönden işlenen dut ağacı üzerinden anlatılıyor. Hem de tarımla ilgili de bilgi veriliyor.
Barama Türkiye Türkçesinde ipek kozası olarak
Materiallar
adlandırılır. İpek kozası sadece dut ağacının yapraklarında gelişir. İpek kozasının oluşumu aynı
zamanda bir sabır öyküsüdür. İpek böcekleri sabırla kozalarını örerler. İpek böceklerinin büyüyüp kozalarını örmelerini beklemek gerekir. Sabır
ve zahmet isteyen bu iş sonucunda oldukça değerli olan ipek elde edilir. Helal işler de kolay
yoldan elde edilmez ancak sonucu güzeldir.
Haram maldan da hayır gelmez konusunu işleyen
bu mâni erdemli insanın önemli niteliklerini etkili
bir biçimde ele almıştır.
Ezizim, ġaşa düşdü,
Marallar daşa düşdü.
Ġardaşın müşgil işi
Géne ġardaşa düşdü.
(Karaağaç ve Açıkgöz, 1998: 501)
İncelediğimiz bu mânide insanların birbirine
olan ihtiyaçları, kötü günlerinde yine kardeşin
kardeşe muhtaç oluşu dolayısıyla; birlik ve beraberlik içinde olmamız gerektiği işlenmiştir. Akraba ilişkilerinin de güçlü olması gerektiğine dikkat
çekilerek; toplumu oluşturan bireylerin birbirlerine destek ve yardımcı oldukları sürece toplumların gelişeceği vurgulanmıştır.
Ay doğar, bedrin biler,
Yar yarın ġedrin biler.
Zehmetle hoş gün gören,
Emeyin ġedrin biler.
(Karaağaç ve Açıkgöz, 1998: 429)
Bu mânide, bir sonuca ulaşmak için emek sarf
etmenin önemi vurgulanmaktadır.
Nasıl ay dolunayın, seven sevdiğinin kadrini
bilirse; zahmetle hoş ve güzel günler yaşayan kişi
de uğraşmanın, emek harcamanın kıymetini bilecektir. Bu mâniyle kişinin istediklerine kolay yollardan değil de çaba harcayarak ulaşması gerektiği öğütlenmektedir. Böylelikle çocuk bu mâni
aracılığı ile başkalarının hakkını yememe olgusunu benimseyecektir.
Halk kültürü milli kültürel hafızanın kaynağıdır. Halk kültürü ürünlerinin araştırılması milli
kültür kaynaklarının aynı zamanda yol haritasıdır.
Bunları inceleyerek milletlerin algılayış biçimine,
kültürlerine, ortak tepkilerine, yaşayış tarzlarına
ve değer yargılarına ulaşılabilir.
Eğitimin amacı bilgilerin ezberlenerek öğrenilmesi değildir. Bilgilerin kalıcı olması ve bireyin hayatında uygulamaya geçirmesi amaçlanır.
Çocukları hayata hazırlamak ve onları kültürleri
ışığında yetiştirmek, eğitimin önemli hedeflerindendir. Mâniler kalıcı öğrenmeye katkı sağlayan,
bu konuda geniş imkânlara sahip bir yöntem olarak kullanılabilir.
KAYNAKÇA
•
•
•
•
•
•
Becer, M.(2006).Türk Halk Bilim İçinde Erzurum
Mânilerinin Yeri. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi.
Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Elçin, Ş.(2001). Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ
Yay.
Elçin, Ş.(1990). Türkiye Türkçesinde Maniler. Ankara:
Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
Karaağaç, G ve Açıkgöz, H (1998), Azerbaycan Bayatıları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kuru, M. (2006), Edirne İli Keşan İlçesi Folklorunda
Gelenekler ve Mâniler. Yayınlanmamış yüksek lisans
tezi. Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Yardımcı, M.(2004), Başlangıçtan Günümüze Türk
Halk Şiiri, Ankara: Ürün Yay.
827
NOQAY XALQ NAĞILLARININ (ERTENGİ`LƏRİN) TƏSNİFATI
VƏ “İTİN PİŞİYİ SEVMƏMƏSİ” ilə “NOQAY və ŞEYTAN”
NAĞILLARININ MƏTNİ
Əhməd ƏHMƏDOV
Qafqaz Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN
[email protected]
CLASSIFICATION OF NOGHAYS NATIONAL TALES (ERTENGI) AND
“NOGHAY AND SATAN” AND “THE DOGS DISSLIKE CATS” TEXTS
ABSTRACT
The self-designation nogai (noghai) derives from the name of one man. Nogay, grandson to Genghis Khan, was an
outstanding chieftain and, although he did not possess the khan's title, the real leader of the Golden Horde. He was the ruler of the
Nogay Horde west of the Danube, the domain of his nomadic subjects. Nogay was killed either in the year 1294 or, according to
other sources, 1300, but his name remained, denoting the vagrant people in the steppes by the sea of Azov. In the earlier Russian
texts the Nogays were referred to as the North Caucasian Tatars.v The Nogay language belongs to the Kipchak or Northwestern
Group of the Turkic languages, comprising with Kara-Kalpak and Kazakh the Kipchak-Nogay subgroup. Nogay is one of the lessstudied Turkic languages. According to N. Baskakov, the Nogay language divides into three dialects: a) the Kara-Nogay (Turkic
kara -- 'black') dialect, spoken in the Nogay District in Dagestan, on the lower reaches of the River Kuma and in the area between
the Lower Kuma and Lower Terek in North Dagestan, b) the Nogay Proper spoken in the Achikulak and Neftekumsk Districts of
the Stavropol Area, (the speakers of these two dialects together make up the so-called Steppe Nogay Group), c) the Aknogay
dialect (Turkic ak -- 'white': Turkic peoples have commonly divided their tribes into black and white, 'black' meaning 'northern'
and 'white' 'western') by the River Kuban and its tributaries in Karachayevo-Cherkess and in the Kangly village of the Mineralnye
Vody District (13,200 speakers). The origins of the people are related to the famous Nogay Horde in the 13th and 14th centuries,
the Golden Horde, and the Kipchak tribal confederacies. In the first half of the 17th century a number of Nogay tribes were
nomadic on the steppes between the Danube and the Caspian. The invasion of the warlike Kalmyks forced several of the Nogay
tribes to leave their home steppes and withdraw to the foothills of the North Caucasus. By the River Kuban they met with the
Cherkess. In the Moscow chronicles from the 16th and 17th centuries there are several mentions of the Nogay, including the two
Nogay Hordes, the Great and the Small. Before their migration to North Caucasia the countless Nogay tribes led a nomadic life.
The different tribes were brought together by shared political and economic interests. In North Caucasia the tribes began to lose
their former structure and mix with one another. The Kara-Nogays continued as nomads until the establishment of Soviet power.
The Kuban Nogays became settled much earlier, in the late 18th century, along the Greater and Smaller Zelenchuk Rivers and the
Lower Uruk and Laba. Formerly the Nogay written language was based on the Arabic alphabet. In 1928 the Latin alphabet was
introduced.
Key Words: Noghay, Folklore, Tale
Noqay xalqı:
Sovet ittifaqının dağılması və dəmir pərdənin
aradan götürülməsi ilə öz müstəqilliyini bərpa
etmiş və müstəqil dövlət qurmuş Türk xalqlarından fərqli olaraq, bir zamanlar yaşadıqları torpaqların həqiqi sahibləri olan lakin çox təəssüf ki,
günümzdə böyük güclərin siyasi məngənələri arasında azalmaq və yox olmaq təhlükəsi ilə qarşıqarşıya qalan az saylı Türk xalqlarının şanlı tarixləri, zəngin folkloru və çox şahəli ədəbi yaradıcılqları hələki, qloballaşma və başqa bu kimi
köçürülmə ideyalardan mədət uman bizlər üçün
naməlum olaraq qalmaqdadır.
Məqaləmizdə, hal-hazırda dünyada ümumi
sayları 4,3 milyon fərz edilən, Dünyanın dört-bir
yanına sərpilmiş - Atalar sözündə də deyildiyi
kimi: “Nomay cürsen, Noqay şıqar aldınqa” –
Dünyanı çox gəzsən qabağına Noqay çıxar Şimali Qafqazda (Dağıstan, Karaçayev-Çerkesk,
Çeçenistanda), Avropada Rumanya'nın Dobruca
828
Bölgəsində, Macarıstanda, Qardaş Türkiyənin
Konya, Adana, Əskişəhər kimi bölgələrində məskunlaşmış, dilləri Qərbi Hun qolunun Qıpçaq qrupunun Qıpçaq – Noqay alt qrupuna ait olan və
tarix səhnəsində Noqay Ordası kimi şanlı bir
dövlətçilik tarixinə malik olan Noqayların xalq
nağıllarının təsnifatı və bu nağılların süjet xüsusiyyətlərindən bəhsetməyə çalışdıq.
Uşaq ədəbiyyatının vazkeçilməz qollarından
biri olan nağıllar, xüsusi ilə Türk xalqlarının
nağılları uşaqlarımızın ruhi inkişafı üçün çox
vacib bir mənbədir. Nağıllarımız, heç şüphəsiz
Dünya Uşaq Ədəbiyyatında özünə məxsusluğu ilə
seçilir. Bunu, Vilhelm Radlov kimi türkologiyanın baniləri ilə bərabər, Kayrus Adler və Alan
Ramsey, Macar alimi İ. Kunos kimi müasir elm
adamları da təsdiq etməktədirlər. Hələ 18601870-ci illər arasında Orta Asiyada, Altayda və
Sibirdə yaşayan türk dilli xalqların məişəti ilə
yaxından tanış olmuş Vilhelm Radlov özünün
Materiallar
Türk Boylarının Xalq Ədəbiyyatı ilə əlaqədar
Təcrübələr- (`Proben der Volksliteratur der
türkischen Staemme) adlı əsərində də bunu dönədönə təsdiq etmişdir.
Uşaq ədəbiyyatı Qərbdə olduğu kimi Türklərdə də uzun illər araşdırılmamış, bu sahənin örnəkləri yalnız xalq arasında dildən-dilə nəsildənnəsilə keçərək günümüzə çatmışdır. İslamiyətdən
əvvəl türk xalqları özlərinə xas bir tərzdə oğlan
uşaqlarını güclü, cəsur, silahdan yaxşı istifadə
edəbilən, ata yaxşı minən, yenilməz görünən düşmanları əzən türk ərənlərinin dastan və hekayələri
ilə, qız uşaqlarını isə: pərilərin, itaətkar qız və
gəlinlərin hekayələri ilə böyütmüşlər. Köçəbə həyat tərzi bitdikdən sonra isə insanların birlik və
bərabərliyini əksetdirən dastan, əfsanə və xalq nağılları ilə uşaqların tərbiyəsində istifadə edilmişdir.
Burada əksəriyyətimiz üçün çox tanınmamış
qalmaqda olan Noqay Türklərinin Xalq nağıllarının təsnifatını əksettirməyə və bu nağıllardan
“İtin pişiyi sevməməsi” və “Noqay və şeytan”
adlı iki nağılın süjet və mətn baxımından araşdırmasını təqdim etməyə çalışmışıq.
Noqay türklərinin şifahi xalq ədəbiyyatı
tədqiqatçıları və folklor tarixi:
Noqayların yazılı və sözlü ədəbiyyatı çox
köhnə tarixə dayanmaqdadır. Noqay folkloru,
ənənəvi musiqi sənəti, nağıl, əfsanə, rəvayət, xəbərlər (həqiqi şəxslər və hadisələrlə bağlı) aforizmlər, atalar sözləri, tapmacalar v.s.-dən ibarətdir. Noqay eposu `Edige`, `Əhməd Aysulun oğlu`,
`Şora Batır`, `Qırx Noqay Qəhramanı` kimi qəhramanlıq, `Kozı Korpeş ve Bayan Suluv`, `Bozyiğit` kimi lirik dastanlardan təşkil edilmişdir.
Noqay Xalq Ədəbiyyatını nəsildən – nəsilə ötürənlər - `jırav` qəramanlıq dastanları oxuyanlar,
`bahşi` lirik dastanları oxuyanlar, `angimeşi` əfsanə hekayələri oxuyanlar, `ertegişi` nağıl danışanlar, `şeşen`-lər də atalar sözü və təkərləmələr oxuyanlar olmuşlar. Sıbıra Jırav və Jirenşe Şeşen (14cü əsr) xalqın günümzə qədər adları gəlib çatan
ən müdrik və məhşur təmsilçiləri olmuşlar.
Noqay şifahi xalq ədəbiyyatı örnəkləri ilk
dəfə 1830–cu ildə Alibek Şarapov tərəfindən yazı
halına gətirilərək çap edilmişdir. Bu zəngin mirasın sistematik şəkildə toplanması və araşdırılması
19-cu əsrin ikinci yarısından etibarən: M. Osmanov, V. Radlov, Ç. Vəlixanov, P.Falev, P. Melioranski, V. Bartold, V. Jirmunski kimi elm adamlarının tədqiqatları ilə başlamışdır. 20-ci əsrdən
etibarən isə A.X. Canibekov, A. Skilayev kimi
folklorşünasların araşdırmaları Noqay xalqı folklorunun qorunmasında böyük rol oynamışdır.
Noqay xalqının zəngin sözlü yaradıclığı üzərində keçmiş əsrlərdə birçox araşdırma aparılmış-
dır. Folklor örnəkləri yurtdan yurda, dildən dilə
rəvayət edilərək, başqa millətlərin arasnda da yayılmışdır. Buna, ilk dövürdə yazlmış əlyazmalar
və başqa kitablar şahidlik edir. Bu mövzuda
yazlmış önəmli bir əsər Məhəmməd Osmanov'un
“Noqayskiye I Kumıkskiye Tekstı” adl kitabıdır.
Kitab 1883-cü ildə Snakt-Peterburq Universitetinin mətbəəsində işıq üzü görmüşdür. Kitabda Noqayların məşhur "Şora Batir", Mamay Mirza",
Âdil Soltan", "Aysuldı Emet Batir", qəhrəmanlıq
nəğmələri – yırlar və atalar sözləri vardr.
Noqayların çap olunmuş şifahi yaradıcılıqları
içində ən dəyərli yeri “Edige” dastanının aldığını
görürük. Bu dastan Noqay Ordasında ərsəyə
gəldikdən sonra dildən-dilə, yurtdan-yurda keçib,
bizim dilimiz, dinimiz bir Türk qardaşlarımız
olan Qazax, Başqurt, Qaraqalpak və Tatar kardaşlarımızın da ortaq dastanı halına gəlmişdir.
“Edige” dastanının tədqiq edən Alim V.M. Jirmunskiy, bu dastanın otuzdan artıq fərqli versiyasının olduğunu bildirməkdədir.
Məşhur alim V.V. Radlov Türk xalqlarının
ədəbiyyatlarına aid əsərinin yeddinci cildində Noqayların tarixi xalq dastanlarını: “Orak Mamay”,
“Orak Mamay ilə Külkə”, “Edige”, “Er Targil”,
“Amet”, “Adil Soltan” və bu günkü Noqay şairlərinin: Jirenşe Şeşen, Dosmambet, və Dalkıyızın
özündən sonra bıraxdığı mirası işıqlandırmışdır.
Həmin əsərin 4-cü cildində Noqaylarda çox
istifadə olunan, “Kozı Körpış”, “Ak Köbek və
Koblanqı Bahr” dastanları da var. ("V.V. Radlov
Obrazets Narodnoy Literaturı Tyurkskix Plemen,
Jivuşşix vı Yujnoy Sibiri Dzunqarskoy Stepi".
T.Ull,TlU.-CPb.-1896.). Noqay folklorunu toplayıb, onu tədqiq edən və çap etdirən alimlərin arasında P.A. Falevin adını xüsusi ilə çəkməliyik. O
San-Peterburqda Universitet təhsili alarkən “Edige
və Toxtamış Xan haqqında Noqay dastanı” adlı
diplom işini müdafiə etmiş və buna görə medala
layiq görülmüşdü. P.A. Falev “Noqay eposunda
ərəb novellası” və “Türk ədəbi ləhcələrinin tədqiq
edilməsinə giriş” (Daşkənd 1922) adlı elmi əsərlərində Noqayların “Edige”, “Şora Batır” adlı
dastanlarını incələmişdir. Alim 1914 və 1916-cı
illərdə Stavropol vilayətində Noqayların arasında
şifahi ədəbiyyat örnəklərini toplamış və onların
arasında Stambul adlı bir kənddə yaşayan eyni
adlı bir qocadan “Ak Köbek” adlı dastanı yazıb
çap etdirmişdir. (Antropologiya və Etnoqrafiya
Muzeyi. - T.U.-Bp.l.-Pg.-1917).
Mövzunu 30 il boyunca Noqay xalq folklorunu toplayıb tədqiq edən Asim Skilayevin sözləri
ilə tamamlamaq istərdik: “Noqayların batır yırlarında və məhəbbət dastanlarında poeziya çox güclü, dili usta və zəngin, ondakı təsvirlər dərin və
parlaqdır. Noqayın dastanında baş qəhramanın
829
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi surəti tam şəkildə doğuşundan ölümünə qədər
canlandırılır. Onun həyatının bir səhnəsi deyil bütünü təhlil edilir. Qəhramanın cəngavərlikləri,
xidmətləri doğuşdan əsalandırlıaraq diqqətə çatdırlır. Bu cəhətlə Noqay dastanları Rus və digər
slavyan xalqlarının dastanlarından fərqlənir”
Noqay Xalq Nağılları:
Dünya xalqlarının folklorunu nağıllarsız təsvir etmək mümkün olmadığı kimi, folklorşünaslıq
elmini də onların tədqiqindən kənarda olduğunu
sübut etmək mümkün deyil. Nağıllar kəmiyyət
etibarilə çoxluq təşkil etdiyi qədər mövzu, forma
və struktur cəhətdən də rəngarəngdir.
Folklorşünaslıq elminin meydana gəldiyi ilk
günlərdən başlayaraq nağılların mənşəyi tədqiqatçıların diqqət mərkəzində durmuş, bu sahədə
müxtəlif elmi-nəzəri mülahizələr irəli sürülmüşdür. O cümlədən Noqay xalq nağıllarının toplanması, onların digər Türkdilli xalqların folklor
əsərləri ilə qarşılaşdırılması və oxuyucuların diqqətinə çatdırılması yaxın tariximizin səmərəsi olmuşdur.
Nağılların genezici, inkişafı ilə əlaqədar ayrıayrı məktəb və cərəyanların işləyib hazırladığı
konsepsiyalar, heç şübhəsiz, bu sahədə maraqlı
nəticələr əldə edilməsinə təkan vermişdir. Müasir
folklorşünaslıq keçmişin elmi-nəzəri irsinin dəyərli cəhətlərini öyrənmək və qiymətləndirməklə
yanaşı, həmin irsə tənqidi yanaşmağı da zəruru
hesab edir və poetik şifahi söz sənətinə tarixilik
prinsipi ilə yanaşmağı başlıca meyar kimi
götürür. Bu prinsipdən çıxış etməyin nəticəsində
aşkar olundu ki, ilkin nəzəriyyələrdə - mifoloji,
iqtibas, neomifoloji, antropoloji, psixoanalitik
məktəblərdə folklora münasibət birtərəfli idi. Məsələn, nağılların mənşəyini araşdırarkən ictimaitarixi şərait nəzərə alınmamışdır Y.E.Meletinski
yazırdı ki, şifahi xalq ədəbiyyatında əksini tapan
ibtidai təsəvvürlər onun inkişaf dövrlərindəki
sosial amillərindən ayrı götürülməməlidir.
Şifahi Xalq Ədəbiyyatı bütün dünya ədəbiyyatlarının təməlini və əsas tərkib hissəsini təşkil
etməktədir. Noqay ədəbiyyatında da nağıllar
(ertengilər), şifahi yol ilə keçmişdən günümüzə
qədər, o günün sosyal həyat tərzinə uyğun dəyişimə uğrayaraq bu günkü nəsillərə qədər gəlmişdir. Noqay ədəbiyyatındakı Ertengilər, ümum Türk
ədəbiyyatındakı nağıl və əfsanə qavramlarıyla
eynidir. Ertengilerdəki qəhramanlar və bəhs edilən hadisələr bəzən həqiqətüstü qüvvəyə sahib
olan və xəyal məhsulu şəxslər olduqları kimi,
eyni zamanda keçmişdə yaşanmış gerçək hadisələrin və şəxslərin, zaman keçdikcə xalq arasında
əfsanəvi güc sahibi edilərək, dildən dilə danışala830
raq, rəvayət edilərək bu günkü ertengilərə dönüşmülər.
Ertengilər nağılların əksinə, sadəcə əyləncə
məqsədə ilə danışılan xalq yaradıcılığının məhsulu deyildir. Nağıllarda çatdırılan hadisələr və
şəxslərin, o günkü cəmiyyətin ictimai həyatıyla
əlaqədar hər hansı bir informasiya verməsi nadirdir. Ertengilərdə isə nağıllar kimi anonim olmaqla yanaşı, danışılan və nəhayətində bir formaya sahib olan cəmiyyət içərisində, o cəmiyyətin ictimai həyatını, şəxsi münasibətləri, dini motivləri, mədəni həyatı və ünsiyyət vasitəsi olaraq
istifadə etdikləri dilin leksik, fonotek v.s. xüsusiyyətlərini özlərində daşımaqdadırlar.
Nağıllar kimi Ertengilər də danışıldığı gündən
bu günə qədər zaman içərisində, hər hansı bir
dəyişikliyə uğramadan, başlanğıc hallarını qoruyub saxlamaları mümkün deyildir. Bütün nağıllarda bəhs edilən xarakterlərin və hadisələrin onu
dinləyənlərə mütləq şəkildə danışılan nağıldan ibrət dərsi götürməsi mümkün deyil. Bunun əksi
olaraq nağıllar yüz illərdir əyləncə və zaman keçirmə məqsədi ilə danışlımışdır. Ertəngilərdə isə
əsas etibarı ilə danışma tərzi, hadisələrin və
şəxslərin cərəyan prinsibi nağıllara bənzəsə də
qəhrəmanların üzərinə vəzifə kimi qoyulmuş bir
vəya birneçə missiya vardır.
Buna əsasən deyə bilərik ki, ertəngilərin
ortaya çıxması Noqay xalqının tarix səhnəsində
yaşamış hadisələrin dildən-dilə dəyişdirilərək
rəvayət edilməsi ilə baş vermişdir. Beləliklə hələ
başlanğıc nöqtəsində ertəngilər bir missiya əsasında təməli atılmışdır. Bu missiya isə Noqay
xalqının milli ruh anlayışını canlı tutmak və bunu
sonrakı nəsillərə aşılamaqdır. Ertengilərdə bəhs
edilən hadisələr və bu hadisələrdə toxunulan
mövzular, bəzən həqiqətüstü olmaqla bərabər, yazılı ədəbiyyatı çox zəngin olmayan bir cəmiyyətin
hafizəsini diri tutaraq, əxlaqi, mədəni, dini və
ictimai atributlarını da mühtəvasına alaraq, eyni
zamanda Noqay mədəniyyətinin inkişafında böyük rol oynamışdır.
Dəyişməz bir həqiqət var ki, o da, bir cəmiyyətin öz mədəniyyətinin davamlılığını qorumaları
üçün həm onu zənginləşdirmək həm də sonrakı
nəsillərə çatdırmaq məcburiyyətindədirlər. Yaşayan canlı bir cism olan mədəniyyət, öz canlılığını
qoruya bilməsi üçün; gənc nəsillərə ehtiyacı
vardır.
Uşaqların və gənc nəsillərin yetişdirilməsində
və maarifləndirilməsində ertengi və nağıllarımızın
heç şüphəsiz böyük vəzifələri vardır. Ertengi və
nağıllar danışanı böyük azarkeşliklə dinləmələri,
uşaqların azarkeşlik və həvəs hissinin, diqqətinin,
hafizəsinin və xəyal gücünün inkişafına, şifahi
Materiallar
ünsiyyət bacarıqlarının və özlərini ifadə edəbilmə
yönlərinin inkişafında böyük rol oynamaqdadır.
Noqay folklorunun əsas janrlarından olan
nağıllar xalqın çoxəsrlik tarixini, məişət tərzini,
dünyagörüşünü, adət-ənənələrini, Türk millətinə
xas qəhrəmanlığını, istək və arzularını özünəməxsus şəkildə əks etdirir. Nağıllarda xüsisilə o zaman Edil, Yayık (Volqa) çayı sularının yuduğu
sahillər boyunca yerləşmiş Noqay xalqının məişəti, ədət-ənənələri işıqlandırılmışdır. Bəzi nağıllarda `Burın burın zamanda Edil yılqadın boymda
bir kesek Nogaylar balık ıslap, aslık eğip yaşaganlar.` məzmunlu cümlələr təkrar edilməkdədir.
Noqay poetik şifahi xalq yaradııcılığının başqa
janrları ilə müqayisədə xalq nağılları hadisələri
daha geniş, ətraflı, yerli-yataqlı, anlaşıqlı və canlı
təsvir edir, ona görə də əsrlər boyu - yazı və kitabın kəşfindən qabaq da, sonra da xalqın diqqətini
maqnit kimi özünə çəkmişdir. Noqay Şifahi Xalq
Ədəbiyyatında nağıllarla epik süjetqurmanın əsası
qoyulmuş, təsvir üsulları formalaşmış, bədii
yaradıcılığın prinsipləri meydana gəlmişdir. Əslində Noqay folkloru müasir Noqay ədəbiyyatının
mayası, qaynağı, bir çox hallarda isə özülü
olmuşdur. Demək olar ki, nağıllar Noqay yazılı
ədəbiyyatının əsas qaynaqlarından biridir. Onlarda şifahi xalq yardıcılığına xas bütün xüsusiyyətlərə rast gəlirik. Ona görə də xalq poetik yaradıcılığının epik ənənəsinin ən qədim, populyar
nümunələri kimi böyük tərbiyəvi və idrakı əhəmiyyətə malikdir.
Noqay xalq nağılları arasında məişət nağılları
böyük populyarlığı ilə seçilirlər. Məişət nağılları
həm sayı etibarı ilə çoxluq təşkil etməklə yanaşı,
süjet baxımında da fərqlidirlər. Məişət nağıllarının qəhrəmanları – sadə insanlar olmaqla yanaşı,
onlar, hər hansı bir fövqəladi əşya və fövqəlbəşər
gücün hesabına deyil, real insani müsbət xarakterləri – cəldlik, zəka, qəhrəmanlıq hesabına
hərəkət edirlər. Müsbət qəhrəmanların düşmənləri
də real istismarçı sinifin təmsilçiləri olan – xanlar, bəylər, mülkədarlardır. Noqay məişət nağıllarının böyük əksəriyyətində (“Tənha oğlan”,
“Gün ayın doğmasıdır”, “Ovçunun sürüsü”,
“Qoca Jenali” v.s.) insan ağlı və zəkası, əməksevərlik, ustalıq, dostluğa sədaqət və digər müsbət
daxili xarakterlər tərif edilməklə yanaşı, paxıllıq,
qorxaqlıq, zülmkarlıq və bağqa mənfi xarakterlərin insanlığa yaraşmadıqlarını açıq və rahat anlaşılır bir şəkildə təqdim etməkdədir. Məişət nağıllarının ideologiyası yalnız qəsbkarlara qarşı
deyil, həm də bütün insani mənfiliklərə qarşı
yönəlmişdir. “Bəyin təmbəl qızı” nağılı buna
misal olaraq göstərilə bilər.
Noqay nağıllarının poetikası da özünə məxsusluğu ilə seçilir. Nağılların giriş qismində yer
alan və qədim xalq şifahi ədəbiyyatının ən bariz
örnəklərindən olan nəzm hissəsi dinləyicini nağılın süjetinə uyğun olaraq müvafiq emosiyonal
qalıba daxil edərək, nağılda baş verəcək olayların
qədimliyinə, nağıl süjetinin möcüzələrlə dolu bir
tarix səhnəsində cərəyan edəcəyinə işarət etməkdədir. Bir çox sehirli nağıl üçün: “Çox keçmiş
zamanlarda, dörd illik keçi olan vaxtı, xanın qızı
hakim olan vaxtı, ağacdan ələk, daşdan tabaq olan
vaxtı, deyillər ki, bir nəfər varmış: suyu qaynadıb
qaymaq götürümürmüş, qarışqanı qoyuna çevirirmiş.” - şəklində giriş xarakterikdir. Vəya digər
nağıllarda: “Çox keçmiş zamanlarda, buzun üstündə buğda bitən vaxtı, nərə çəkib onu oraqla
biçən vaxtı, zağca quşu hakim olan vaxtı, xanın
qızı cadügar olan vaxtı, biri varmış biri yoxmuş
bir bəy varmış.”- şəklində giriş xarakterikdir.
Bir çox dünya xalqlarının nağıllarında olduğu
kimi Noqay nağıllarının sonluğu da: müsbət qəhrəmanın qalibiyyəti, şər qüvvələrin məğlubiyyəti
və xalqın firavan həyata başlaması ilə nəticələnməktədir.
Noqay şifahi xalq ədəbiyyatının vacib ünsürlərindən olan ertengilər, Noqayların köçəbə həyat
tərzlərindən, savaşcı və əsasən üsyankar ruhlarından, məruz qaldıqları haqsızlıqlar, soyqırımlar və
sürgünlərdən izlər daşımaqdadır. Belə bir həyat
mücadiləsinə sövqedilən bir xalqın, şifahi ədəbiyyatdan yazılı ədəbiyyata keçiş prosesi çox gec və
yavaş cərəyan etmişdir. Buna görə Noqay ədəbiyyatı içərisində yazılı olaraq günümüzə çatan
ertengi sayısı olduqca azdır.
Noqayların köçəbə və savaşcı həyat quruluşları, ictimai ədəbiyyatlarının bu günə qədər çox
pozulmadan gəlib çatmasına köməklik göstərmişdir. Bu həyat tərzi özlərindən başqa digər Türkdilli xalqlarla, dil üsərindən əlaqələrini çox yaxın
və dar çərçivədə tutmuşlar. Bu səbəblə dillərini
mühafizə edəbilmişlər. Beləliklə də şifahi ədəbiyyatları və ertengiləri də dil təxribatına düçar olmadan qoruyub saxlayabilmişlər.
Noqay Xalq Nağıllarının təsnifatı:
Noqay nağılları əsas etibarı ilə 4 təsnifat qrupuna ayrılır. Bunlar, Heyvanlar haqqında, Sehirli
nağıllar, İgidlik nağılları və Sosyal- məişət nağıllarıdır. Bütün Noqay Türk nağıllarında qəhrəman,
haqsızlığa, zülmə qarşı vuruşur.
1. Heyvanlar haqqında ertengiler/nağıllar:
Tülkimen Bödene – Tülkü və Bildirçin
Böridin korlığı – Canavarın əziyyəti
Tüyedin şögüvi – Dəvənin çöküşü
Obır Qustun Manka Bolıvı – Bayquşun
Qaraquş olması
831
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi İyitin mısıktı süymevliği – İtin pişiyi
sevməməsi
Manka qustın yavabı – Bayquşun cavabı
Mısıkka şışkan, yılanqa in – Pişiyə siçan,
ilana hin.
Eyleci Tülki – Hiyləgər tülkü
Koyannın kulağının akında – Dovşanın qulağı
haqqında
Kökökmiyav – Pişik
Heyvanlar haqqında nağılların dərinliklərində
mitolojik dönəmin izləri var. Heyvan və sehir
mitologiyası görünür. Heyvanlar düşünən, fikir
ortaya qoyan mühakimə edəbilən xarakterlərə
sahibdirlər. Bu növ nağıllar tarixi Türk boylarının, qəbilələrinin anemistik ve totemistik qavramlarıyla doludur. Bu təsbit eyni zamanda Atlı Çöl
Mədəniyyətinin İnanc sistemini təşkil edən bəzi
kultlərin kökünə işarət etməkdədir. Noqayların bu
çeşid nağıllarında digər xalqlarda olduğu kimi
heyvan obrazlarının arxasında insan xarakterinin
gizləndiyi açıq görünməktədir. Bu nağıllar insan
düşüncəsinə daha da güc qazandırmaq, ibrət dərsi
vermək, örnək göstərmək məqsədi ilə danışılır.
Bu nağıllar həcm və süjet baxımından digərlərinə
görə qısadır. Lakin burada dinləyicinin diqqətinə
çatdırılan ibrət dərsləri çox əhəmiyyətlidir.
2. Sehirli ertengiler/nağıllar:
Azrayildin akında – Əzrayıl haqqında
Noqay em şeytan – Noqay və şeytan
Kazadan kurtarqan kök tuyaklı – Ölümdən
qurtaran göy dırnaqlı
Aşşı namartlık uvdan aşşı – Namərdlik acısı
zəhərdən də acıdır.
Şifahi xalq ədəbiyyatının bir məhsulu olan
nağılları sehirsiz, həqiqətüstü cərəyan edən
hadisələrsiz və insan qücünün üstündə bir gücə
sahib olan qəhrəmanlarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Əslində nağılların və onlara bənzərlikləri olan əfsanələrin süjet baxımından dinləyicini və oxucunu ən çox cəlb edən tərəfi, onların
sehirli qüvvələrin iştirakı ilə baş verən hadisələrdir. Məqaləmizin yuxarı qismindədə qeyd etdiyimiz kimi, Noqay ertengilerinin xüsusiyyətlərindən birisi də budur ki, burada sehirli qüvvələrin
mövcudiyyətindən daha çox gələcək nəsillərə
xalqın yaşam tərzi, adət-ənənələri, real tarixi milli
qəhrəmanlarının şücaətləri ön plana çıxarılmışdır.
Bu aspektdən baxıldığı zaman görünür ki, Noqay
şifahi xalq ədəbiyyatındakı `sehirli nağıllar` sinifi
sayca digərlərinə görə azdır. Lakin bu amil heçdə
Noqay nağıllarının özünə çəkiciliyini azaltmır.
Əksinə nağıllardaki real hadisələrin və qəhrəmanların tərənnüm edilmələri, dinləyicinin diqqətinə
832
tarixi faktları və ibrətamiz hadisələrlə qarşı-qarşıya gətirərək onların xəyal gücünü və hafizəsini
daha da gücləndirir. Bu sinif nağıllarda daha çox
mələklər sehirli qüvvələr tipində təqdim edilir.
3. İgidlik haqqında ertengiler/nağıllar:
Saban tübi sarı altun – Kotanın dibi sarı qızıl.
Bas pakşıdın yiğitliği – Çobanın igidliyi
Beybörek – Bəybörək
Cavun cava mı? – Yağış yağır mı?
Kerşokaydın cılkısı – Kerşokayın ilxısı
Yılkışı – İlxıçı
4. Sosial – məişət ertengileri/nağılları:
Hatun bele Töte Yala – Qadnın bəlası – Quru
yalan
Yahşılıkka Yahşılık – Yaxşılığa yaxşılıq
Nepsi kurtka – Özlü qadın
Alal kosak – Halal həyat yoldaşı
Kanagatsız Kosay – Qənaətsiz Kosay
Yolavşıdın yavabı – Yolçunun cavabı
Kıdırlez – Novruz
Şabden - Yemlik gülü
Ötürükşü – Yalançı
Berde akay – Berde əmi
Kel bala – Daz bala
Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi Noqay xalq
nağılları arasında məişət nağılları böyük populyarlığı ilə seçilirlər. Məişət nağılları həm sayı
etibarı ilə çoxluq təşkil etməklə yanaşı, süjet baxımında da fərqlidirlər. Məişət nağıllarının qəhrəmanları – sadə insanlar olmaqla yanaşı, onlar, hər
hansı bir fövqəladi əşya və fövqəlbəşər gücün
hesabına deyil, real insani müsbət xarakterləri –
cəldlik, zəka, qəhrəmanlıq hesabına hərəkət edirlər. Müsbət qəhrəmanların düşmənləri də real istismarçı sinifin təmsilçiləri olan – xanlar, bəylər,
mülkədarlardır.
Sosial-məişət nağıllarının ən əsas ortaq xüsusiyyəti əlbəttə ki, günülk həyatan orada əks olunmasıdır. Noqaylarda da məişət nağıllarının konflikt nöqtəsi əsas etibarı ilə dürüstlük, həqiqətpərəstlik, əliaçıqlıq və saflıq insanlar arasında hər
zaman qınaq hədəfi olan paxıllıq, kin-küdurət və
həsəd kimi mənfi xarakterlərə qarşı çıxması ilə
başlanır.
Bir qayda olaraq Noqay məişət nağıllarında
ironiya vardır. Xeyir qüvvələr qalib gəlsələrdə
onların qalibiyyətinin bəzi səbəblər çərçivəsində
olduğu insanlara ironik süjet xətti ilə çatdırılır.
Noqay məişət nağıllarının müxtəlifliyi də çox
önəmli özəllikdir: sosial-məişət, satirik-məişət,
Materiallar
novella və sairələrini sadalamaq olar. Sehirli nağıllardan fərqli olaraq , məişət nağılları məna və
əhəmiyyət baxımından daha çox dəyər daşıyır.
Çünkü bu növ Noqay Xalq Nağıllarında ictimai
və mənəvi elementlərin kəmiyyəti daha çoxdur.
Burada cəmiyyətin prioritet tanıdığı xarakterik
obrazlara daha çox yer verilmişdir. Məişət nağıllarında `tərif` və `tənqid` digərlərinə nisbətən daha çox diqqət cəlbedir.
NOGAY EM ŞAYTAN (Noqayca mətn)
Burın burın zamanda Edil yılqadın boymda
bir kesek Nogaylar balık ıslap, aslık eğip yaşaganlar. Sol tuvılma ataylardın: "Edil-Yayıktın
ağası, Ana Edil - El ağası" – dep aytataganı. Bir
kart soğan salayatırgan mezgilde:
- Bay bir alla, Nogay, soğandı ortay şaşayık, dep Şaytan yanasadı.
- Aytkamn bolsm! -deydi Kart.
Aytısı tez bolsa da, aylanası hıylı zaman ötedi.
Soğan bek on ösedi. -Üstin alasınma, tübin
alasmma? - deydi Kart.
"Ozgan yıl yogar betin alıp, aldandım" – dep
oylanıp şaytan, tübin aladı.
Kök gürildep, kuyıp yavadı. Şaytan şunkırga
tıgıladı. Kart kiyimin şeşip astına salıp oltıradı.
Katı yavgan yamgır tez tarkar degenge usap,
yamgır tez toktaydı. Tögerekti yamgır suv biylegenin em Karttın üsti kurı ekenin körip, Şaytan:
- İya, sen ne sebepten kurı boldın? – deydi
eceyiplenip.
- Meni üyret ol zamanda men sa1a elde,
künde yok elemet zat berermen.
Şaytan Kartka, köz salsafi kırk töbedin argı
yağında bolayatırgan zatlar körinetagan kutık
beredi. Kart aytadı, a şaytan ıynanmaydı. Sonda
şaytan karlanıp, yan aşuvına tüyilip uzın tayaktı
alıp, Nogayga kıska tayaktı tiyedi, termede töbelesediler. Şaytanın tayagı şıgarakka kabadı. Nogay Şaytandı tuvgan künine ökindirip, basközin
sistirip, suvga bılaktıradı. Sol künnen beri Şaytan
yer yüzine aya1ın da baspaydı, deydiler.
NOQAY VƏ ŞEYTAN
(Azərbaycanca mətn)
Çox qədim zamanlarda bəzi Noqaylar Edil
(Volqa) çayının sahillərində balıq tutaraq, əkinbiçimlə məşğul olaraq yaşayırlarmış. Atalarımızdan da bizə çatan söz: Ana İdil millətin ağasıdır. deyildimi?
Bir qoca Noqay soğan əkdiyi zaman Şeytan: Zəngin olan təkcə Allahdır. Gəl bu soğanı ortaq
əkək. – deyərək yavaşca qocaya yaxınlaşır. Qoca:
- Nə olar! Qoy sən dediyin kimi olsun. – deyir.
Danışmaq asan olsada soğanın yetişməsi üçün
xeyli bir zaman keçir. Soğan çox yaxşı yetişir.
Qoca şeytana: Soğanın gövdəsinimi istəyirsən
yoxsa kökünümü?- deyir.
Şeytan: `Keçən il gövdəsini alıb aldanmışdım` deyə düşünərək. Soğanın kökünü alır.
Birdən göy güruldayıb, yağış yağmağa başlayır. Qoca üstündəki paltarını çıxarıb yerə sərib
oturur üstündə. `Tez yağan yağış tezdə kəsər` deməyib mi atalarımız? Elə də oldu yağış çox çəkmədən dayandı. Hər tərəfin yağış suyu ilə yuyulduğu bir vaxtda qocanın üstünün quru olduğunu
görən şeytan təəccüblənərək:
Şeytan: Ey qoca de görək, necə oldu belə
quru qaldın? Bunu da mənə öyrət. Bunun qarşılığında sənə heç kimdə olmayan bir şey verəcəyəm. – deyib, qocaya qırx təpənin arxasında
olamları gösdərən bir qutu verir. Qocada bunun
qarşılığında necə quru qaldığını şeytana danışmağa başlayır. Ancaq şeytan qocanın danışdıqlarına
inanmır. O zaman şeytan hirslənib əlinə uzun bir
odun parçası alır, qoca Noqayda bunu görcək
əlinə qısa bir odun parçası götürür. Başlayırlar
çadırın içində döyüşməyə. Şeytanın əlindəki çubuq çadırın yuxarısına ilişir. Noqay, şeytanı o
qədər döyür ki, onu doğulduğuna peşman edir.
Şeytanın başını gözünü əzib atır suya. Elə deyilənə görə o gündən şeytan yer üzünə əyaq basmır.
Noqay və şeytan nağılı bir-neçə digər xalq
nağıllarından fərqli olaraq
İYTTİN MISIKTI SÜYMEVLİGİ
(Noqayca mətn)
Argımak arık boldı dep, tay-kunanga bergende, yiğit yarlı boladı dep, onı da kem körgende,
kadirin bilmegen kardaştan, kadirin bilgen yat
yahşi bolganda, ası yoktın isi yok bolganda, isi
yoktın ası yok bolganda, bir yarlı yastın iyti em
mısıgı bolıptı. İyt pen Mısık aykasıp oynaganda,
Mısık yığılıp art ayagın avırtadı. Yarlı yas Mısık
ayagın avırtkan yerdi kazıp bir tulık altın em yüzik şıgaradı.
- Ayhay seni, yatpaga kosım, aşamaga asım
bolsa eken, -dep yarlı yas, yüzikti kolına alıp
köpke deyim oylaydı. İşinnen oylanganı da bir
boladı, köz aldında kos ta, as ta bar. Yarlı yas
yüziktin yardamı man Handın kızıman da
üylenedi. Bir künnin bir sağında oran hatmi
yüzikti alıp yasırınadı. Yas kossız, assız kalganda,
İyt pen Mısık kömek eteyek boladılar. Olar Edil
em Yayık suvların ötüp, yeti tefvizdin argı
yagınnan Handın kızı man birge tapadılar.
Mısık şışkandı ıslap:
- Yüzikti tappasan, seni aşayman, - deydi.
833
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi - Tabarman, -deydi Şışkan, - tek aşama, tileymen, kurmanın bolayım.
Han yüzikti avızma salıp yatatagan bolgan.
Şışkan Handın burnına kuyrıgın tıgadı, Han şüşkiredi, yüzik uşıp yerge tüsedi. Mısık yüzükti alıp
kaşadı.
- Min artka, -deydi İyt Mısıkka, -tek sak bol,
yüzikti suvga tüsirip koyma.
Yeti tenizdi ötip bolıp, Yayık suvdan öteyatırıp, yüzikti suvga tüsiredi. İyt balıkşılardın kasında şek-karın asap yüredi. Bir zavıklı hatın
balıktın işin yarıp: -Yüzik taptım! - dep kışkıradı.
İyt üredi, hatın seskenip yüzikti yerge tüsiredi. İyt yüzikti alıp kaşadı. İyt pen Mısık karsı
kelgen suvlardan ötip, yurtma yetpege turganda,
arıp uyklaydılar. Mısık erte uyanıp, akırın turıp,
yüzikti iyesine yetkeredi. Yas Mısıktı miri süyip,
mın köteredi. Handın kızınnan öşin alıp, yarlı
kızga üylenip, toy etedi. Sokırdın közine sorpa
tögiledi, mankadın burnuna temeki tıgıladı. Sonnan beri iyt Mısıktı korse şaytanı kozıydı, dep
aytadılar.
İTİN PİŞİYİ SEVMƏMƏSİ
(Azərbaycanca mətn)
Argımak at, arığ oldu deyərək, taya dəyişdirildiyi bir zamanda, igid kasıb olar deyərək, zəyif
görüldüyü bir zamanda, qədir-qiymət bilməyən
qardaşdan, qədir bilən özgəsinin yaxşı görüldüyü
bir zamanda, çörəyi olmayanın işinin olmadığı,
işi olmayanın çörəyinin olmadığı bir zamanda,
kasıb bir gəncin bir iti və bir də bir pişiyi varmış.
Bir gün it ilə pişik bir-biriylə mehribancasına
oynayarkən, pişik yıxılaraq arxa ayaqları əzilir.
Buna görən gənc, pişiyin əyağının əzildiyi yeri
qazaraq oradan bir kisə qızıl və birdə bir üzük
tapır. Kasıb gənc üzüyü əlinə götürüb: - Eeeeh!
Kaşki içində yatmaq üçün bir çadırım birdə qarnımı doyurmaq üçün yeməyim olsaydı. – deyərək
uzun-uzun düşünür. Birdən düşündüyü şeylər
həyata keçir. Oğlan biranda görür ki bir çadırın
içində oturub qarşısındada yemək söfrəsi. Həmin
kasıb gənc üzüyün köməkliyi ilə xanın qızıylada
evlənir.
Günlərin bir günü gəncin xanımı xan qızı
üzüyü götürüb yoxa çıxar. Gənc oğlan, yenədə
çadırsız və yeməksiz qalır. Bunu görən it və pişik
oğlana kömək etmək istəyirlər. Onlar, Edil və
Yayık çaylarını üzüb keçərək yeddi dənizin arxa
tərəflərində xanı qızı ilə bərabər tapırlar. Pişik bir
siçan tutur. Siçana deyir ki: Əgər səni yeməməyimi istəyirsənsə get o üzüyü mənə gətir. Siçanda: Nə olar! Qurban olum! Məni yemə. İstədiyini
tapacam. Yalvarıram yemə məni. –deyir.
834
Xan üzüyü ağzına qoyub yatırmış. Siçan xəlvətcə ona yaxınlaşaraq quyruğunu onun burnuna
sürtür. Xan hapşırar və üzük ağzından yerə düşür.
Pişik üzüyü götürüb itlə bərabər oradan qaçırlar.
Dənizin sahilinə gəlib çatanda it pişiyə: Min
belimə. Ancaq diqqətli ol üzüyü suya düşürmə. –
deyir. Yeddi dənizi keçib Yayık çayını keçəndə
üzüyü suya düşürürlər.
İt balıqçıların yanında bağırsaq yeyirdi. Keyfi
kök olan bir qadın balığın içini yaranda: `Bir
üzük tapdım`- deyib qışqırır. İt hürməyə başlayır.
Bundan qorxan qadın üzüyü əlindən düşürür.
Üzüyü götürən it və pişik qarşılarına çıxan bütün
sularadan keçərək yurdlarına doğru yol aldıqlarında yorulduqlarından bir yerdə dayanmaq qərarına
gəlirlər. İkisidə yatarkən pişik tez qalxıb üzüyü
götürərək onu sahibinə çatdırır. Oğlan pişiyin bu
yaxşılığına görə onu çox əzizləyir. Xan qızından
intiqamını alaraq kasıb bir qızla evlənir. Özünə
çox gözəl bir toy keçirir. Korun gözünə şorba
tökülür, burnu tutulanın burnuna tütün soxulur. O
zamandan bəri "İt pişiyi görəndə şeytanı artar"
deyə rəvayət edilməkdədir.
QAYNAQLAR
1. Kalmıkova, S. A., Nogay Halk Yırları, Moskva 1969.
2. Baskakov N.A. “Nogayca – Rusca Sözlük”, Moskova
1963
3. Skilayev A.İ.M., İstoriya sobraniya i publikatsiya
Nogayskogo folklora, Çerkesk, 1970.
4. Propp V.Y. İstoriçeskie korni volşebnoy skazki. L.-1986,
s.186-281
5. Baddeley, John F., Rusların Kafkasyayı İstilası ve Şeyh
Şamil, Çev. Sedat Özden, İstanbul 1989, s. 68.
6. Кочекаев Б. Социально-экономическое развитие
ногайского народа. – Черкесск, 1973.
7. Boratav, Pertev Naili, Folklor ve Edebiyat, C. 2, Adam
Yayınları, İstanbul 1982.
8. Kapayev, Suyun, Nogaydıñ Üyi, Çerkessk 1995.
9. Гаджиева С.Ш. Очерки истории семьи и брака у
ногайцев. - М., 1976.
10. Федоров С. О. Кочевники восточной Европы под
властью золотоордынских ханов.- М., 1966.
11. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr
12. http://www.azmif.net/cgibin/datacgi/database.cgi?file=az&report=singlearticle&ar
ticleid=00164
13. http://aton.ttu.edu
14. http://nogai.blogspot.com/2008/06/ertengi-avdarmanozen.html
15. www.nogayturkleri.org/
AYPARA KİTABI AZƏRBAYCAN ƏLİFBASI İLƏ
Fəridə SÜLEYMANİ (AYTƏKIN)
Urmu / İRAN
[email protected]
Uşaqlar
Uşaqlar ay uşaqlar
Pambıqdan yumuşaqlar
Yaz gəlir ölkəmizə
Şadlıq gətirir bizə
Barlanacaq torpaqlar
Yaşıllanar yarpaqlar
Gözəllənər çöl-çəmən
Çiçəklənər yasəmən
Gəlin gedək çöllərə
Mahnı gəlsin dillərə.
Aypara
Çiçək güləm bir qızam
İşıqlı bir ulduzam
Uzun saçım qap-qara
Adım mənim aypara
Gül vurararm telimə
Şal bağlararm belimə
Dodaqlarımdır qonça
Əlimdə var fındıqça
Sevməliyəm anama
İstəkliyəm atama
Atam deyir: gəl qızım
Sənə varımdır sözüm
Evimizdə sən gülsən
Baxçamızda bülbülsən
Gül kimi sən təmiz ol
Elimizdə əziz ol.
Nazlı gül
Ay gedər ulduz uçar
Günəş bizə nur saçar
Xoruz deyər: quqqulu..
Aç gözünü cıqqılı
Oyan, oyan, nazlı gül
Qalx ayağa danış gül
Səhəri tez dur bala
Dişlərini fırçala
Olsunlar ağ qar kimi
Yanaqların nar kimi
Əl-üzünü təmizlə
Sən ananı əzizlə
Ay şirin baldan balam
Tez ataya ver salam
Tənbəlİ sevməz Allah
Zirəng ol barakallah.
Bulud
Göydə bulud dolanır
Gedir gedir dayanır
Bir yol gözəl quşdur o
Bir yol qoçaq qoçdur o
Gələndə əslan kimi
Gedəndə tərlan kimi
Bir yol bənzəyir mənə
Bir yol gülə çəmənə
Bulud təkin dolannam
Gedib gedib dayannam
Dünya gözəldir mənə
Salam verərəm günə.
Göy qurşağı
Yağış yağanda
Baxsan göyə sən
Görsənər birdən
Dağlardan aşar
Uzun saçaqlı
Əlvan boyaqlı
Rəng bə rəngdir o
Bənövşə bəniz
Göylükdə dəniz
Züv gedək ondan
Baş aşağıdır
Göy qurşağıdır.
Kəpənək
Mənim adım kəpənək
Qanadlarım rəng bə rəng
Yaşıllananda çöllər
Çiçəklənəndə güllər
Qanadımı açaram
Səssiz-səssiz uçaram
Xallar gözəldir məndə
Oynaqlaram çəməndə
Mən sevərəm hər gülü
Süsən nərgiz sünbülü
Tutsan məni gözətlə
Gözətlərsən əlbəttə
Tanrım yaradıb incə
Bax xilqətə doyunca.
Yaz
Bahar çiçəkli
Ağac leçəkli
Toxurlar qızlar
Fərşı ipəkli
Ağlar-gülər ay
Bir uşağa tay
Hər gül öz ətrin
Çölə verər pay
Gülən ay gələr
Uşaqlar gülər
Yerin tozunu
Yağışlar silər
Qızaran ayın
Almışam payın
Gəzdim bağları
Mən ayın-şayın.
Yay
Yay gəldi bizə
Bax kəndimizə
Yay günlərində
Gələrəm sizə
Qora bişirən
Sevdim səni mən
Sevərəm səni
Gəl bizə bir sən
Quyruq doğanda
Hər bir məkanda
Yanır ulduzlar
Günəş batanda
Zumar ayı gəl
Hamı əl bə əl
Qış zumarına
Olmayaq tənbəl.
835 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi 836
Qurdaq
Güz
Qış
Olubdu köynəyi yaş
Sürünür yavaş-yavaş
Nə ayağı nə qolu
Tanımır sağı-solu
Çox yumuşaqdır əti
Yavaşdır hərəkəti
O günəşdən qaçaqdır
Yer-məskəni torpaqdır
Bitər qırtsaz quyruğun
Adın deyin siz onun.
Payız gözəldir
Hər yan xəzəldir
Xəzəlin səsi
Necə gözəldir
Qışdı qar yağır
Bax ağır-ağır
Ağaclar buzdan
Biləzik taxır
Yeddidir sayı
Bu xəzəl ayı
Məktəb açılar
Qovzanar hayı
Çillə gecəsi
Var şənlik səsi
Nəvəyə nağıl
Deyər nənəsi
Vardı şaxtası
Yer dondarması
Qırov ayının
Var tamaşası
Əl dondaran ay
Soyuq verər pay
Üşüyürük biz
Yaddan çıxıb yay
Azər ay azər
Gözəllik göstər
Səndən ad alıb
Eldə gözəllər.
Bayram ayın biz
Saxlarıq əziz
Evlərimizi
Edərik təmiz.
KIRSAL ALANDA ÇOCUKLAR İÇIN KULLANILAN EL SANATLARI
ÜRÜNLERI: TÜRKIYE (AKDENIZ BÖLGESI) ÖRNEĞI
Yrd. Doç. Dr. Feryal SÖYLEMEZOĞLU
Ankara Üniversitesi, Ev Ekonomisi Yüksekokulu,
El Sanatları Bölümü
Ankara / TÜRKİYE
[email protected]
Prof. Dr. Zeynep ERDOĞAN
Ankara Üniversitesi, Ev Ekonomisi Yüksekokulu
El Sanatları Bölümü
Ankara / TÜRKİYE
[email protected]
Prof. Dr. Gürsel DELLAL
Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü
Ankara / TÜRKİYE
[email protected]
HANDICRAFT PRODUCTS USED FOR CHILDREN IN URBAN AREAS:
TURKEY (MEDITERRANEAN REGION) SAMPLE
ABSTRACT
The handicrafts entitled as tangible culture is a prominent component of folklore. Handicrafts also bear the feature of a
cultural identity in terms of societies’ cheerishing and sustaining their customs and usages. Besides its significant advantages such
as being an important income source, increasing the living conditions of a family, putting the leisure time and workforce into use
while putting the raw materials and deposits in the region to good account, handicrafts have the feature of meeting the daily needs
of the family as well. Nonetheless, these culture elements decrease in number day-by-day and vanish due to the reasons such as
immigration from urban areas to rural areas, technological products’ becoming widespread.
In this study, handicraft products utilized to care children and raw materials of which are especially based on fiber and wood
such as cradles, carriage materials, clothes and toys will be determined. The types and characteristics of these products will be
documented by pictures from the region. Acquainting the handicraft products used for children with next generations as well as
conveying is thought to be fulfilled in this way.
1. Giriş
İnsanların ihtiyaçlarına yönelik gerek giyim
gerekse kullanıma yönelik her eşyanın geçmişte
hammadde elde edilmesinden son işlemine kadar
el emeği ile yapıldığı bilinmektedir. Hammadde
topraktan hasat edilir veya hayvandan kırkılır, yıkanır, taranır, ağartılır, boyanır, elde eğrilir, dokunur, örülür, dikilirdi. Günümüzde pek çok nedeninin yanında özellikle teknolojinin gelişmesi, yığın
üretimin artması, çeşidin artması, daha ucuza elde
edilmesi ihtiyaçların karşılanmasında el emeğinin
önüne geçmiştir. Dolayısı ile zahmetli ve uzun sürede yapılan işler daha çabuk yapılabilir hale gelmiştir.
Teknolojinin gelişmesi çocuklar için kullanılan giyim malzemeleri, yatak malzemeleri, oyun
araçları, kullanım araçlarında da çok büyük gelişme göstermiş ve çeşitlilik kazanmıştır. Bu durumun iyi yönlerinin yanında bazı olumsuz etkileri
de bilinmektedir.
Kültürel kimliği ifade eden özelliklerden biri
de görsel malzemeye dayalı olan el sanatlarıdır.
Yapıldığı yöreye ait olması, buradaki yöre insanı
tarafından yapılması, el emeğine ile yapılması o
yörenin kültürel kimliğini ortaya koymaktadır
(Arlı 1990).
Bu bildiride, her geçen gün azalan ve çocuklar için kullanılan el sanatları ürünleri Akdeniz
Bölgesi örneği ile verilecek ve fotoğraflarla sunulacaktır. Ayrıca eski örneklere ilişkin fotoğraflar
da ulaşılabildiği ölçüde bildiride yer alacaktır.
2. Materyal ve Metot
Araştırmanın materyalini Türkiye’nin Akdeniz
bölgesinde yer alan Antalya, Mersin, Adana, Hatay,
Kahramanmaraş illerinde çocukların bakımında
kullanılan ya da çocuklar tarafından oyun amacıyla kullanılan el sanatları ürünleri ve eski fotoğraflar oluşturmaktadır. Araştırma, Nisan 2008’de
adları yukarıda bildirilen illerin ilçe merkezleri ve
bu merkezlere bağlı bazı beldelere gidilerek yü837 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi rütülmüştür. İl Kültür Müdürlüğü, İl Tarım Müdürlüğü, Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü, el sanatları ile uğraşanlar, özellikle kentlerin dış kısımlarında ve kırsal alanda yaşayanlar ile yapılan
karşılıklı görüşmeler sonucunda yörelerde geçmişte kullanıldığı bilinen ve/veya halen kullanılan
ürünler belirlenmiş, fotoğraflarla belgelenmiştir.
3. Araştırma Sonuçları
Akdeniz Bölgesi’nde çocuklar için kullanılan
el sanatları ürünlerin bazıları aşağıdaki şekilde
sırayla açıklanmaya çalışılacaktır. Yörede yapılan
incelemeler sonucunda çocuk bakımında kullanılan el sanatları ürünlerinin çoğunun kaybolduğu
pek azının ise kullanıldığı ve turizm yörelerinde
hediyelik eşya olarak satıldığı belirlenmiştir. Araştırma yöresinde yakın zamana kadar kullanıldığı
bilinen kundağın bugün ancak Silifke yöresinde
çok az sayıda ailede bulunduğu görülmüştür.
Kundak: Yeni doğan bebeklerde tüm vücudu
sarmak amacıyla kullanılır. Kundak, kare veya
dikdörtgen pamuklu bir dokumadan dikilmiş işlemeli veya düz bir bezdir. Önceleri el tezgahlarında iki ayak iki gücülü tezgahlarda bezayağı dokuma tekniği ile dokunan kundak bezi için daha
sonra fabrikada dokunan bezler kullanılmıştır.
Bebek kundaklanmadan önce zıbın, kol bezi,
ara bezi kullanılmaktadır. Zıbın, gömlek şeklinde,
ön kenarları birbirinin üstünü örtecek şeklinde
kapanan düğmesiz bir iç giysidir. Üzerini bebeğin
göğsünü tutacak şekilde bir tülbent bez bağlanır.
Kol bezi bebeğin kollarını saran dikdörtgen, ara
bezi ise bacaklarını saran dikdörtgen veya üçgen
pamuklu bezlerdir. Zıbın, kol bezi ve ara bezi
sarılan bebeğe en son kundak bağlanır. Bebeğin
başına pamuklu bir dokumadan (pazen olabilir)
başlık veya üçgen şeklinde tülbentten hazırlanmış
baş bezi veya çeki olarak da adlandırılan bir bez
bağlanmaktadır. Silifke yöresinde “Belek” olarak
da adlandırılan kundağın üzerine yünden dokunmuş kundak ipi (ince kolan) kullanılmaktadır.
Kundak, yörede mevsime bağlı olarak bir-iki
ay kullanılırken yaylalarda bir yaşa kadar kullanılabildiği ifade edilmektedir. Geçmişte yaygın
bir şekilde kullanılırken günümüzde kullanımı çok
azalmıştır.
Hırka, yelek, kazak, çorap, patik: Araştırma yöresinde çocukların dış giyiminde kullanılan
elde örülmüş hırka, yelek, kazak, çorap ve patik
örneklerine de rastlanmıştır. Geçmişte genellikle
elde eğrilmiş ve boyanmış koyun yün ipliği (yörede yetiştirilen koyun ırkından) kullanılırken günümüzde ise hem elde eğrilmiş hem de hazır yün
iplikler bu amaçla kullanılmaktadır. Araştırma
yöresinin tamamında özellikle çoraplarda renkli
838
iplikler kullanılmış desenli ve düz çoraplara rastlanmıştır.
Yemeni: Kahramanmaraş’ta sürdürülen geleneksel el sanatlarından biri de yemeniciliktir.
Geleneksel bir ayakkabı olan yemeni günümüzde
halen Kahramanmaraş ilçe merkezinde 3-4 usta
tarafından sürdürülmektedir. Hem kırsal alanda
hem de büyük şehirlerde kullanılmaktadır. Yurt
dışına da ihraç edildiği bildirilen yemenilerin yörede çocuklar tarafından tercih edilen ayakkabı
olduğu belirlenmiştir. Kırmızı, yeşil ve kahverengi renkleri bulunmaktadır. Hammadde olarak
tabanında büyükbaş hayvan derisi (manda, sığır),
üst kısmında ise küçükbaş hayvan derisi özellikle
keçi derisi kullanıldığı bildirilmiştir. Günümüzde
turistik amaçlı olarak artan talebe karşılık değişik
modellerde tamamen elde üretilmektedir. Doğal
malzemelerden yapıldığı için ayağın biçimini aldığı, koku yapmadığı ve uzun süre dayandığı için
tercih edildiği bildirilmektedir (Resim 1).
Resim 1. Yemeniler, Kahramanmaraş, 2008
Tabak ve kaşık: Araştırma yöresinde yapılan
görüşmeler sonucunda yemek pişirme ve mama
kabı olarak bakır kaplar, sahanlar ve küçük-büyük
tahta kaşıklar kullanılırken bunların yerini cam,
çelik, porselen pişirme ve mama kapları almıştır.
Özellikle Kahramanmaraş’ta az sayıda usta tarafından yapılan bakır işleme ürünleri ülkemizin her
tarafında turistik ve hediyelik eşya olarak satılmaktadır. Ancak günümüzde çocuk bakımında
kullanılmamaktadır.
Beşik, yatak, yorgan, yastık: Çocuklar için
kullanılan yataklar demir ya da ahşap malzemeden yapılmaktadır. Beşikler, Kahramanmaraş’ta
ceviz ve kavak ağaçlarından çoğunlukla elde oyularak yapılmaktadır. Yörede halen yapımı ve kullanımı devam etmektedir. Ülkemizde büyük şehirlerde dekoratif amaçlı olarak beşikler talep
edilmektedir. Tamamı elde oyularak süslenen beşikler çocuklar 5-6 aylık oluncaya kadar kullanılabilmektedir. Genellikle sallanan türlerinin tercih
edildiği bildirilmiştir. Kahramanmaraş’ta ağaç
Materiallar
oymacılığının halen merkeze bağlı Kızılseki ve
Sir köylerinde ustalar tarafından yapıldığı belirlenmiştir.
Ahşap beşikler dışında demir malzemeden de
bebek karyolaları yapılabilmektedir. Karyolaların
içine göre hazırlanan yataklar elde dikilmektedir.
Yatakların içi koyun yünü veya pamuk ile doldurulur. Aynı şekilde yorgan, yastık ve kırlent de
hazırlanmaktadır. Yatak çarşafı, yorgan ağzı, karyola eteği, yastık ve kırlentler elde işlemeli veya
düz dokumadan yapılabilmektedir. Ayrıca dokuma uçlarına dantel dikilmektedir (Resim 2).
şikler çoğunlukla kavak ağacından hazırlanmaktadır. Çocukların dikkatini çekebilmek için boyanmaktadır. Çoğunlukla kırmızı sarı renkler tercih edilmektedir. Bu oyuncağa ülkemizin diğer
turizm yörelerinde de rastlanmaktadır (Resim 3).
Resim 3. Oyuncak beşik, Kahramanmaraş, 2008
Resim 2. Beşik, Kahramanmaraş, 2008
Kolan dokuma: Anadolu’nun hemen her yöresinde rastlanan bu dokuma, çokgen ya da dörtgen biçimde deri, karton, kemik, ahşap malzemeler ile ya da yer tezgahlarında dokunmaktadır.
Bağlama materyali olan kolanlar çadırlar, eyerler
ve hayvan koşumlarında, eşya taşıma işlerinde,
çuvallarda, kadın-erkek giyimi gibi alanların yanında çocuklarda beşik bağı, kundak bağı, çocuk
salıncaklarında da kullanılmaktadır (Daltaban
1990, Eliçin ve ark. 2000). Araştırmada Kahramanmaraş, Silifke, Hatay yörelerinin kırsal alanlarında ve Adana merkez ilçesinde kenar mahallelerde dokunduğu ve kullanıldığı belirlenmiştir.
Özellikle göçer ve yaylacı gruplarda kadınlar çocukları sırtına kolan dokuma ile bağlamaktadırlar.
Çok sağlam olduğu için günümüzde kullanımına
halen devam edilmektedirler. Ayrıca araştırma
yöresinde çocuk salıncak bağı olarak da kullanıldığı belirlenmiştir. Bu kolanlarda hammadde
olarak keçi kılı ve koyun yünü kullanılmaktadır.
Kendi yetiştirdikleri hayvanlardan elde ettikleri
lifleri elde eğirip dokumaktadırlar.
Ayrıca yörede kolan dokumanın yanında bağlama amacıyla kıl keçisi üst lifinden örülerek
hazırlanmış ipler de kullanılmaktadır.
Oyuncak beşik, davul, sapan, topaç (döveme), oyuncak kağnı, düdük, ip cambazı:
Araştırma yöresinde kız çocuklarının oynaması için oyuncak beşikler yapılmaktadır. Bu be-
Davul, araştırma yöresinde genellikle keçi derisinden yapılmaktadır. Özellikle Adana, Ceyhan
ve Kahramanmaraş’ta yapılmakta ve turizm yörelerine gönderilmektedir. Çocukların halen talep
ettiği ürünlerden biridir. Çok basit olarak çoğunlukla kavak dallarından yapılan iki çubukla
vurulmaktadır (Resim 4).
Resim 4. Davul, Kahramanmaraş, 2008
Resim 5. Sapanlar, Kahramanmaraş, 2008
Araştırma yöresinde rastlanan geçmişten günümüze çocukların halen kullandığı oyun araçlarından biri de sapandır. Kahramanmaraş’ta cücük
839
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi (serçe lastiği) olarak adlandırılmaktadır. Ağaçların V şeklindeki dallarından veya ağacın herhangi
bir yerinden Y şeklinde oyularak hazırlanmaktadır. Daha çok kavak ve meşe ağaçları kullanılmaktadır (Resim 5).
Kahramanmaraş’ta büyük boylarına “mekik”,
küçüklerine “döveme” denilen topaç, Göksu yöresinde ise “çini” olarak adlandırılmaktadır. Günümüzde halen kullanılan topaç, çocukların severek
oynadıkları oyun araçlarından biridir (Resim 6).
Resim 8. Düdük, Hatay, 2008
Resim 6. Topaç, Kahramanmaraş, 2008
Oyuncak kağnı, Kahramanmaraş yöresinde
bir usta tarafından yapılan ve sadece o yöredeki
çocuklar tarafından kullanılmaktadır. Çam ağacından oyularak yapılmaktadır. El emeği ile üretilen oyuncak kağnılara çocukların artık talep etmedikleri bildirilmektedir (Resim 7).
Sonuç
El sanatları milletlerin kültürel değerlerini
yansıtması ve gelecek nesillere iletmesi açısından
büyük öneme sahiptir. Ancak birçok sebepten
dolayı ülkemizde el sanatları gerilemiş, bir kısmı
üretim biçimlerini değiştirmiş, bir kısmı da yok
olma tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştır. Özellikle kırsal kesimde daha yoğun bir şekilde uğraşılan el sanatlarının bir kısmı da tamamen ortadan
kalkmıştır. Akdeniz Bölgesinde çocuk bakımında
kullanılan el sanatları ürünlerinin ise büyük bir
kısmı bazı ekonomik nedenlerden dolayı bu ürünleri yapan birkaç usta tarafından sürdürülmeye
çalışılmaktadır. Yörede ise geçmişten kalan birçok ürünün halen kullanımı devam etmektedir.
Dileğimiz gelenek ve göreneklerimizi yaşatan,
kültürel değerlerimizi yansıtan bu el sanatı ürünlerinin canlandırılması ve gelecek kuşaklara öğretilerek sürdürülmesini sağlamaktır.
KAYNAKLAR
Resim 7. Oyuncak kağnı, Kahramanmaraş, 2008
Düdük, özellikle Antalya ve Hatay illerinde
su kenarlarında yetişen kargı kamışından yapılan
üflemeli bir çalgıdır. Yörede kırsal kesimde çok
kullanılmakla beraber turistik yörelerde de satılmaktadır (Resim 8).
İp cambazı, Antalya yöresinde rastlanılan bu
oyuncaktır. Ahşap malzemeden çok basit olarak
hazırlanan bu ürün bir kişi tarafından yapıldığı ve
artık pek talep olmadığı ifade edilmektedir. Birbirine tutturulmuş dört çıtanın ortasına hareketli bir
insan figürü yerleştirilir. Yan çıtalara bir kuvvet
uygulandığında figür takla atmaktadır.
840
−
Arlı M. 1990. Köy el sanatları. Ankara Ü. Ziraat
Fakültesi Yayınları. Ankara.
−
Daltaban, D. 1990. Tabletli kolan dokumacılığı ve
çeşitli tekniklerle dokunmuş kolanların desenleri
üzerinde bir araştırma. Ankara Ü. Fen Bilimleri Ens.
Doktora Tezi (basılmamış). Ankara.
−
Eliçin, A., Dellal, G., Söylemezoğlu, F., Erdoğan, Z.,
Arık, İ.Z. 2000. Kıl keçilerinden elde edilen üst- alt
kılların bazı fiziksel özellikleri ile kullanım şekilleri.
Ankara Ü. Basımevi.
S.S. AHUNDOV’UN ÇOCUKLAR İÇİN YAZDIĞI
“QORXULU NAĞILLAR”İN İNCELENMESİ
Öğr. Gör. Zabitə TEYMURLU
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
Lalə QASIMOVA
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
ABSTRACT
After giving general information about the children’s literature, the article is talking about the purpose and role of the
literature for children. In this article S.S. Akhundov’s “Terrible Tales” which consists of five stories has been analyzed according
to its linguistic features and valuable roles in educational process. At the same time the article is worthy with the biographic
features within the tales.
Key Words: The child literature, S.S. Akhundov, “Terrible Tales”, Child, Education.
N’olur artık çocuklar ağlamasın
Uyusunlar verin gülüşlerini
Size binlerce masal devşireyim
Getirin bir gecelik düşlerini
Beşir Ayvazoğlu
Çocuk edebiyatı, ninniler ve büyükler tarafından anlatılan masallarla başlar. “Çocuk kalbinin kaldıramayacağından, adaletsizlikleri anlayamayacağından belki hep iyilerin kazandığı, kötülerin yok olduğu, mucizelerin, harikaların yaşandığı masallar...” 1 Çocukların anlayarak dinlediği küçücük dünyalarını renklendiren, hayallerini
süsleyen masal, birçok yazar tarafından “hikâye,
efsane, menkıbe, kıssa, fabl, atalar sözü, tekerleme vb.”2 karşılığında kullanılmıştı.
Çocuk edebiyatı ürünleri olan eserler daha
çok içerdiği “eğitim değeri” açısından önem kazanmaktadır. Çocuğun eğitimi için bir araç olarak
görülen çocuk edebiyatı ürünlerinin, çocuğu genel
anlamda yönlendirme, hayatı tanıtma, çevreyi öğrenme, tabiatı tanıtma vb. birçok işlevi vardır. Bu
bakımdan çocuk edebiyatı eserlerinin başarı kazanması için önce ilginç olması gerekir. Konu çocuğun ilgisini çekebilecek, onu meraklandıracak
bir şekilde işlenmelidir. Eski masallar bu özellikleri ile hâlâ yaşıyorlar diyebiliriz. “...masalların
eğlendirici, heyecanlandırıcı, tatlı, zarif özellikleri
çocuk hikâyelerinin olmazsa olmazlarıdır. Çocuk
hikâyeleri, masalların bu özelliklerini bünyesine
katmalıdır.” 3 Böyle olduğu takdirde hikâyelerle
1
2
3
Hece Edebiyat Dergisi Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, 104,
105, Ayşe Kara “İçimizdeki çocuk ve edebiyat” , s. 473
Prof. Dr. Şükrü Elçin, Halk Edebiyatına Giriş, Akdağ
Yayınları, Ankara, 1993, s. 368
Hece Edebiyat Dergisi Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, 104,
105, Necip Tosun, “Çocuk Hikâyeleri”, s. 213
hedeflenen amaca ulaşıla, çocuğun ilgisini çekerek ona bir şeyler anlatılabilinir. Bu durumda yazarların üzerine büyük görev düşmektedir.
Çocuklar için yazmak kolay değildir. Çocuk
hikâyeleri belli bir amaçla yazıldığı için “...yazar
üzerinde birçok ‘kısıtlayıcı’ etkisi vardır. Öncelikle yazar kullandığı her kelimede muhatabının
bir çocuk olduğundan yola çıkarak, sürekli birikimlerini, kavrayışını, hayal gücünü hesaba katacaktır. Aşırı betimlemelerden, ruh çözümlemelerinden, felsefi yaklaşımlardan, biçimsel denemelerden uzak duracak, olabildiğince anlam açıklığı
gözeterek, dolambaçlı yollardan sakınacaktır.”4
Çocuk edebiyatı ürünlerinde dikkat edilecek
meselelerden biri de yaş düzeyidir. “Farklı yaş
düzeyinde olan çocukların ilgi alanını, estetik
zevkini öğrenmeden onları belli bir hedefe yönlendirmek ve ferdî meyillerini geliştirmek mümkün değildir. Çocuk edebiyatı çocukların yaş seviyesine uygun bir üslupla”5 yazılmalıdır.
Kısacası, belli bir yaşta olan çocuklara yaşadıkları dünyayı olduğu gibi göstermek önemli bir
meseledir. Bu edebiyatta modern hikâye, roman
gibi türlerin aracılığıyla yapılır. Bu tür yazıların
kendine özgü özellikleri, yazardan yaratılış itibariyle, ilmî yönden benimsenmekle birlikte, çocuk
4
5
Hece Edebiyat Dergisi Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, a. g.
m., s. 216
Qara Namazov, Azərbaycan Uşaq Ədəbiyyatı, Bakı,
2007, s. 4
841 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi dünyasını iyice öğrenmeyi ister. “Burada çocuğun
sosyal çevresi, gelişmesi, kavrama yeteneği, zevki, konuşma becerisi, bilgi alanı”6 vb. gibi faktörler dikkate alınmalıdır.
Bu bakımdan Azerbaycan çocuk edebiyatı
ürünleri içinde ilklerden olan S. S. Ahundov’un
“Qorxulu nağıllar” başlığı altında toplanmış olan
hikâyeleri incelenmeye değer. S. S. Ahundov’un
modern hikâye türüne ait edilen “Qorxulu
nağıllar”ı beş hikâyeden oluşuyor. “Əhməd və
Məleykə”, “Abbas və Zeynəb”, “Nurəddin”, “Qaraca qız” ve “Əşrəf” hikâyelerini Ahundov, 1911
yılında Bakü’de neşre başlayan “Mekteb” mecmuasında yayınlatmıştır (1912–1914).7 Hikâyelerin başlangıcı “Bin bir gece masalları”nı hatırlatmaktadır. Nitekim biri hariç diğer hikâyeler
masalımsı bir şekilde Hacı Səməd isimli birinin
dilinden anlatılmaktadır. Hacı Səməd her akşam
farklı nedenlerle dokuz yaşlı oğlu Memmed ve
yedi yaşlı kızı Fatma’ ya “qorxulu nağıllar”
anlatır.
Hikâye tarzında yazılmış eserlerin masal başlığı altında toplanması dikkat çekicidir. Burada
yazarın bir mesajı olduğunu düşünebiliriz. Ahundov, çocuklara masal anlatırken gerçek hayattan
örnekler sunarak bunun mümkünlüğünü göstermeğe çalışır. Yazarın burada gerçekliği masal
diliyle anlatmayı tercih ettiğini söyleyebiliriz.
Bilindiği üzere S. S. Ahundov öğretmenlik
yapmıştır. O, “Qori Seminarıya’sını bitirmiş, ömrünün sonuna kadar eğitim alanında çalışmıştır.”8
“Süleyman Sani duyarlı, çocuklarla kolay iletişim
kuran bir öğretmen idi. Bu özellik onun psikoloji
ve eğitim alanında geniş bilgiye sahip olmasından
kaynaklanıyordu.” 9 Ahundov’un hikâyelerini,
özellikle de çocuk hikâyelerini öğrencilerin ana
dilinde okuma ihtiyaçlarını karşılamak için yazmıştır. Bu konuda “Prof. Dr. Memmed Arif şöyle
diyor: “ Süleyman Sani, öncelikle bir öğretmendi.
Onun edebi çalışmalarının ilham kaynağı öğretmenliği idi. Bütün eserlerinde öğretmen olarak
okuyucularını terbiye etmeye, bilgilendirmeğe çalışmıştır.”10 Bu dönemdeki tüm öğretmenler gibi
S. S. Ahundov da sadece ders vermekle yetinmemiş, “okulların açılmasında, dersliklerin yazılmasında, gazete yayınlanmasında maddi, manevi
katkıda bulunmuş, hem yazarlık yapmış, gerektiğinde aktör gibi sahneye çıkmıştır.” 11 Kısacası
S. S. Ahundov meslektaşları ile birlikte halkın
6
7
8
9
10
11
Qara Namazov, a.g.e., s. 4
Nadir Vəlixanov, S. S. Axundov, Bakı, Gənclik, 1968, s. 38
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, C I, Bakı, 1976, s. 500
N.Vəlixanov, a.g.e., s. 44
N.Vəlixanov, a.g.e., s.140
Abbas Zamanov, Əməl Dostları, “Əsrinin oğlu”, Bakı,
1979, s. 299
842
bilgilenmesi için çalışmalarını geniş bir alanda
gerçekleştirmiş bir yazardır.
“Qorxulu nağıllar”ın ilk hikâyesi “Əhməd və
Məleykə” dir. Bu hikâyelerin en küçüğüdür.
Hikâyenin giriş bölümünde Hacı Səməd ve ailesi
hakkında kısa bilgi verildikten sonra masalımsı
bir anlatımla devam edilir. Hikâyede iki çocuk
var: Birisi on yaşında olan Əhməd diğeri altı yaşında olan Məleykə. Yazar, çocuklar hakkında
geniş bilgi vermemekte, onların fiziksel durumlarını tasvir etmemekte, sadece isimlerini ve yaşlarını belirtmekle yetinmektedir. Daha çok olay
üzerinde duruyor. Eserde hayırseverlik konusu
farklı bir şekilde işlenmiştir.
Ana açlıktan uyuyamayan kızına:
“- Qızım Məleykə, gözlərini yumub yat, onda
gecə mələk bacamızdan sənə çörək∗ salar”12 söyleyerek onu uyutmaya çalışır. Bu zaman bacadan
gerçekten de içinde ekmek olan bohça atılır. Fakat bu “melek” sokaktan geçerken anne ve çocuklarının konuşmasını duyan seyyah Cəmaləddindir. Yazar burada insanlığın her zaman ihtiyaç
duyduğu yardımlaşmayı göstermeye çalışmıştır.
İkinci hikâye “Abbas və Zeynəb” dir. Hikâye
yine de Hacı Səməd’in anlatımıyla başlar. Abbas’ın on, Zeynəb’in yedi yaşları vardır. Bu hikâyede
yazar çocukların çok kısa portrelerini çizer: “Abbas uzunboylu, nazikbeden, ağbenizli, alagözlü,
xoşsifet bir çocuk idi. Zeynəb qaraqaş, qaragöz,
dolubedenli, uzunsaçlı, qırmızıyanaqlı bir qız
idi.” 13 Ayrıca onların birbirilerine olan sevgisinden ve bağlılıklarından bahseder. Diğer hikâyelerde de kardeşler birbirilerini çok seviyorlar.
Kardeşler arasındaki sevgi bağı güzel bir şekilde
işlenmiştir. Hikâyede intikam mevzusu ele alınmıştır; her iki çocuk bu intikamın günahsız kurbanı olarak tasvir edilmiştir.
Bu iki hikâyede yazar çocukların yaşadıkları
ortamı geniş şekilde okuyucuya yansıtmaya çalışmıştır. Sonuçta çocukların dünyasına çok az eğilebilmiştir.
Üçüncü hikâye “Nurəddin”, “İyilik eden iyilik bulur“ ve “İyiliğe iyilik her kişinin kârı, kötülüğe iyilik er kişinin kârı” atasözlerinin üzerinde
kurulmuştur. Yazar hikâyede bunun dışında da
birkaç atasözü kullanmıştır. Nitekim eserin sonuna doğru yine aynı konuda atasözü ile karşılaşıyoruz, “İyilik et denize at, balık bilmezse Halik
bilir”. En sonda ise “Su testisi suyolunda kırılır”
atasözünü kullanmaktadır. Hikâyenin çocuk kah∗
12
13
çörək - ekmek
S. S. Axundov, Qorxulu Nağıllar, “Əhməd və Məleykə”,
Bakı, 1977, s. 6
S. S. Axundov, Qorxulu Nağıllar, “Abbas və Zeynəb”, s. 10
Materiallar
ramanı Nurəddin eğitim görmektedir. Babasının
ölümünden sonra eğitimi yarım kalsa da, daha
sonra eğitiminin devamına muvaffak olur. Nurəddin, çok akıllı, yetenekli, merhametli, sıcakkanlı,
hazırcevap bir çocuk olarak anlatılmıştır. “Nurəddin hikâyesinin ilk baskı ile sonraki baskıları
arasında bazı farklılıklar vardır.”14 Bu farklılıklar
daha çok bu dönemde uygulanan sansürden kaynaklanmıştır. Sonuçta 1936 yılında eseri yeninden
gözden geçiren yazar bazı değişiklikler etmek
zorunda kalmıştır. Örneğin, yazar “Allah-taala”,
“xaliq” ifadelerini ve “Quran kitabı”nın adını yeni
baskıdan çıkartmıştır.15
Dördüncü hikâye “Qaraca qız”dır. Diğer dört
hikâyeden farklı olarak bu hikâye Hacı Səməd’in
dilinden değil, bir başa yazarın dilinden anlatılır.
Yazarın en önemli eserlerindendir. “Qorxulu nağıllar”ın içinde en başarılı eser olarak nitelendirilir. Anne ve babasını yitirmiş bir kızın hikâyesi anlatılmaktadır. Qaraca qız önce göçebe bir
çingene ailesi tarafından alınarak himaye edilir.
Burada yazarın terbiye konusunda bazı iletileri
vardır. Qaraca qız’ın üvey babası Yusif, bir ayıyı
eğiterek onunla para kazanmaktadır. Eserde üvey
baba Qaraca qız’la zor anlaşmakta, bunun tam
tersi bir ayının nasıl da kolay eğitildiğinden
bahsetmektedir. Onun bu düşüncesine karşılık eşi
bir insanın nasıl eğitileceğini açıklar: “(…) Ayı
heyvandır, bu isə insandır. Heyvanla edilən rəftar
insanla edilməz. Heyvana yoğun çubuq lazımsa,
insana mehriban rəftar, mülayim söz lazımdır.”16
Qaraca qız’ın hayatında üçüncü aile zengin
bir ailedir. Yazar burada varlıklı ailenin çocuğu
ile fakir aile çocuğu kimsesiz Qaraca qız’ın hayatını kıyaslayarak bu farklılığı göstermeğe çalışır. “Zıtlıkların karşılaştırılması şahısların dış görünüşlerinde, isimlerinde, karakterlerinde de belirgin şekilde görülmektedir.” 17 Qaraca qız ve
Ağca qız –“bu iki uşağın∗ arasında böyük fərq
vardı: Birinin ata-anası bəyzadə, o birininki isə
yoxsul idi. Biri zəif, zərif, hər işdə özgəyə möhtac
olduğu halda, o biri polad kimi sağlam bədənli, az
yaşında çox görmüş, öz zəhmətilə məişət∗ edən
bir uşaq idi.”18
“Qaraca qız‘ ve ‘Nurəddin’ hikâyelerinde neyin kötü, neyin iyi olduğu kuru nasihatle değil,
daha çok çocuğun yaş ve algılama düzeylerine
uygun biçimde verilmiştir.”19 Bu hikâyelerde yazar “çocuklara dürüst, hayırsever, namuslu, bil14
15
16
17
∗
∗
18
19
N.Vəlixanov, a.g.e., s.146
Bu konuda bakın: N.Vəlixanov, a.g.e., s.146
S. S. Axundov, Qorxulu nağıllar, “Qaraca qız”, Bakı, s. 66
N.Vəlixanov, a.g.e., s. 150
uşaq - çocuk
məişət edən -geçinen
S. S. Axundov, a.g.e., s. 76
N.Vəlixanov, a.g.e., s. 143
gili, necip, mert, hazırcevap, büyüklere saygılı,
korkak olmamak ve s. gibi sıfatlar kazanmayı
telkin etmektedir” 20 ; her iki hikâyenin başarısı,
“yazarın ilginç maceralar kurmak becerisidir.” 21
diyebiliriz.
Sonuncu hikâye yazarın öğrencisine - Əşrəf
Babayev’e ithaf edilmiş ve ismini de oradan almıştır. Fakat hikâyenin konusu ile çocuğun hayatı
arasında bir bağlantının var olup olmadığı bilinmemektedir. Bu hikâye de Hacı Səməd´in dilinden anlatılmaktadır. Olay Karadeniz kıyısında
bulunan bir şehirde geçer. Hikâye vatan, millet
sevgisi üzerine çocuklara hitap eden şekilde yazılmıştır. Bir insanın vatanından, milletinden uzakta
nasıl bir hayat yaşayacağı küçük bir çocuğun
örneğinde anlatılır. Ailesi tarafından kaybedilen,
öldüğü düşünülerek pek de aranmayan Əşrəf Rus
bir aile tarafından evlat edinilir. Bir süre sonra bu
velileri de ölünce Əşrəf müslüman bir ailenin
hamiliğine geçer.
Bütün hikâyelerde çocukların yetim büyümesi dikkat çeken bir husustur. İlk iki hikâyedeki
(“Abbas və Zeynəb”, “Əhməd və Məleykə”) her
iki çocuk yetim büyümüştür. Diğer üç hikâyede
olaylar tek çocuk üzerine odaklanır. “Nurəddin”
hikâyesinde çocuk önce annesini kaybeder, üvey
annesi olur, daha sonra babasını da kaybeder.
“Qaraca qız” hikâyesinde Tutu’nun anne ve
babası vefat eder. Əşrəf hikâyesinde çocuk ailesi
tarafından kaybedilir. Qaraca qız ve Əşrəf hikâyelerinde çocuklar kendi ailelerinden sonra iki
aile değiştirirler. Sonuncu hikâyede çocuğun anne
ve babası ölmese de, velilerini yitiren çocuk
başka bir aile tarafından büyütülür.
Yazarın biyografisini incelediğimizde bu hususlarla ilgili bağlantılar buluyoruz. Nitekim
Ahundov, “doğduktan iki ay sonra babası vefat
etmiş”22 ve dayısının da yardımını alarak çocukların terbiyesi ile annesi ilgilenmiştir. İlk iki
hikâyede de (“Abbas və Zeynəb”, “Əhməd və
Məleykə”) çocuklar anneleri ile kalıyorlardı. İlk
hikâyede aileye Camləddin isimli birsinin yardımcı olması yazarın dayısının onlara destek olmasından yola çıkarak işlediği düşünebilir. Çoğu
yazarlarda olduğu gibi Ahundov’un da hayatının
eserleri için malzeme olduğunu diyebiliriz. R.
Yusifoğlu de aynı düşünceleri ileri sürüyor: “S. S.
Ahundov’un hayatı ve şahsiyeti ile ilgili en yeterli
bilgiyi onun eserlerinden alıyoruz. Nitekim onun
hikâyelerinin bazısında avtobiografik unsurlar∗
20
21
22
∗
N.Vəlixanov, a.g.e., s. 144
N.Vəlixanov, a.g.e., s. 146
N.Vəlixanov, a.g.e., s. 7
Axundov´un “Cəhalət qurbanı” eseri de yazarın çocukluk
hayatını yansıtmaktadır. Bu konuda bakın: N.Vəlixanov,
a.g.e., s.10
843
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi çoktur.”23 Yazarın çocukluk hayatına baktığımızda kardeşlerden birinin dayısının hamiliğinde
Tiflis’de okuduğunu, kız kardeşi ile kendisinin
annesi ile kaldıklarını görüyoruz.24 Ayrıca yazarın
çocukluğu Ağdam şehri civarında Seyidli köyünde geçmiştir. Hikâyelere baktığımızda “Abbas və
Zeynəb”, “Əhməd və Məleykə”de olay köyde
geçmekte, “Nurəddin”de ise şehirden köye gidilmekte, tekrar geri dönülmektedir. Qaraca qız şehirde yaşayan bir ailenin çocuğudur, fakat velileri
ölünce çingene grubu ile oturak olmayan bir
hayatı başlar. “Əşrəf” hikâyesinde olay şehirde
başlar, sonrasında başka vilayete gidilir.
Ahundov’un kendi çocukluğunu anlattığı
“Uşaqlıq həyatımdan xatirələr” adlı eserinin de
olduğunu belirtmekte fayda vardır. Bu hatıraları
okuduğumuzda yazarın diğer eserlerine yansıyan
hayatı net olarak görülmektedir. Aynı zamanda,
bu hatıralar sayesinde “tanınmış yazarın çocukluk
yılları, karakterini şekillendiren muhit gözlerimizin önünde canlanmaktadır.”25
Hikâyelerde doğa tasvirlerine geniş yer
verilmiştir. Yazar “öğrencilerin bilgi düzeylerini
genişlendirmek için ‘Qorxulu nağıllar’da onları
hayvanların, kuşların, ağaçların hayatı ile tanıştırarak, güzel doğa tasvirlerine geniş yer vermektedir.”26 Genellikle “onun bütün eserlerinde güzel
tabiat tasvirleri işlenmiştir.” 27 Bu da çocukluğu
köyde geçen yazarın tabiatı, köy hayatını yakından tanımasına çok bağlıdır. S. S. Ahundov şöyle
yazıyor: “Mən qaraquş, çalağan, qızılquş, qırğı,
yapalaq, bayquş, sar kimi ət yeyən vəhşi quşları,
alacəhrə, şeydə, bülbül, sarıköynək, baltadimdik
kimi oxuyan bağ quşlarını, ya da turac, qırqovul,
kəklik, çil, bildirçin kimi ov quşlarını məktəbdə
şəkildən yox, hələ uşaq ikən təbiətin özündə, Tağı
əminin∗ vasitəsi ilə gördüm, öyrəndim.” 28 “S.
Sani’ye göre genellikle, çocuğun gelişiminde doğanın önemli rolü vardır. Çağlayanların, çiçek
dolu düzlerin, dağların, ormanların, bağların, kısacası zengin tabiatın Tutu’nun -Qaraca qız’ın,
sağlığına, manevi âleminin saflaşmasına, estetik
duygularının gelişmesine yaptığı olumlu etki
söylediklerini ispat etmektedir.”29
Her bir hikâye çocukların isimleriyle adlandırılmış ve çocuklar çok akıllı tasvir edilmiştir.
23
24
25
26
27
∗
28
29
Rafiq Yusifoğlu, Uşaq Ədəbiyyatı, “S. S. Axundov”, s. 63
N.Vəlixanov, a.g.e., s.7
R. Yusifoğlu, a.g.e., s. 63
A. Zamanov, a.g.e., .s. 311
R. Yusifoğlu, a.g.e., s. 63
“Qaraca qız”daki Piri baba Axundov´un çocukluk
dünyasının önemli kişisi olan Tağı amcanın prototipidir
diyebiliriz.
http://childbook.aznet.org/childbook/hekaye8_1.htm
N.Vəlixanov, a.g.e., s .143-144
844
Hikâyedeki çocuklar genelde eğitim görüyorlar.
Fakat bazı hikâyelerde çocuklar ailelerine yardım
etmek için çalışmak zorunda kalıyorlar. Mesela,
“Abbas və Zeynəb”de Abbas ormandan odun
toplayıp çarşıda satarak annesine yardım eder.
Aynı zamanda Qaraca qız çingene grubuna katıldıktan sonra şarkı söyleyerek ailesinin para kazanmasına yardımcı olmaktadır.
Çocuklar hemen hemen aynı yaştadırlar.
“Əhməd və Məleykə”de Əhməd’in on, Məleykə’nin altı, “Abbas və Zeynəb”de Abbas’ın on,
Zeynəb’in yeddi yaşı var. Nurəddin, hikâye içerisinde farklı yaş düzeylerinde anlatılmaktadır.
Hikâyenin başında yaşı sekiz, sonunda ise yirmidir. Qaraca qız’ ın yaşı belirtilmemiştir.
“S. S. Ahundov bir eğitimci olarak çocuğun
dikkatini önemli şeylere çeker. Yazarın küçük
kahramanlarının özellikleri yaptıkları işte, hal ve
tavırlarında anlaşılır. Onlar hazırcevap, teşebbüsçüdürler, amaçlarına ulaşırlar.” 30
“Hikâyelerin hususiyetlerinden biri de, müellifin, küçük kahramanlarının başından geçen olayları yansıtırken okurunu derinden heyecanlandırabilmesidir.”31
Görüldüğü gibi Ahundov çocuk edebiyatına
büyük önem vermiştir. Yazar bu alandaki boşluğu
kendi tecrübeleri sayesinde fark etmiş, bu nedenle
de çocuklar için hikâyeler kaleme almıştır. Ahundov’un hikâyeleri ilk örnekler olarak Azerbaycan
çocuk edebiyatının gelişiminde önemli yerlerden
birini tutar. Azerbaycan’da çocuk edebiyatının
yaranma ve gelişme tarihini öğrenmek bakımından bu hikâyelerin müstesna yeri vardır diyebiliriz.
KAYNAKÇA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
30
31
Abbas Zamanov, Əməl Dostları, “Əsrinin oğlu”, Bakı,
1979
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, C I, Bakı, 1976
Hece Edebiyat Dergisi Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı,
104, 105
Nadir Vəlixanov, S. S. Axundov, Bakı, Gənclik, 1968
Prof. Dr. Şükrü Elçin, Halk Edebiyatına Giriş, Akdağ
Yayınları, Ankara, 1993
Qara Namazov, Azərbaycan Uşaq Ədəbiyyatı, Bakı,
2007
Rafiq Yusifoğlu, Uşaq Ədəbiyyatı, Bakı
S. S. Axundov, Qorxulu Nağıllar, “Əhməd və
Məleykə”, Bakı, 1977
http://childbook.aznet.org/childbook/hekaye8_1.htm
R. Yusifoğlu, a.g.e., s. 63
N.Vəlixanov, a.g.e., s .146
TÜRK HALKLARININ MASALLARINA
KARŞILAŞTIRMALI BİR BAKIŞ
Doç. Dr. Makbule MUHARREMOVA
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Öğretim Üyesi
Eskişehir / TÜRKİYE
[email protected]
A COMPARATIVE APPROCH TO THE TALES OF TURKISH PEOPLES
ABSTRACT
Tales, which are told generation to generation and have some changes through this process, are the products of oral literary
tradition. Tales have generally been told during family gatherings and social activities. By time, they have been donated with
supernatunal and magical elements.
There are some certain points that should be taken into consideration while one analyzing the tales of Turkish peoples
(Anatolian Turks, Azerbaicanians, Turkmens, Kazakus, Turkish peoples who live in Russia and others).
İn this paper, the tales of Turkish peoples will be historically and socially analyzed. These peoples’need for creating fictional
realities, maintaining them and tales developing’s reasons will be compared and the results will be given.
Key words: People tales, Tales of Turkish Peoples, Komparative Literature
Masalların çocukları avutmak için uydurulduğu sanılırdı eskiden. Bu konu üzerinde araştırma
yapanlar, yeryüzünün birçok yerlerinde anlatıla
gelen masalların tek kaynaktan doğup yayıldığını
sanmışlardı ilkin. Bu kaynağın Hindistan ya da
eski Mısır olduğunu ileri sürenler olmuştu. Daha
sonra yapılan araştırmalarda uygarlık dünyası ile
hiçbir ilgisi olmayan ilkel topluluklarda bulunan
masalların da diğer halkların masallara benzediği
görülmüştür. Bu olay, masallardaki benzeşmenin,
yeryüzünde yaşayan bütün insanların ruh derinliklerindeki tıpkılıktan ileri geldiğini ortaya koymuştur.
Ele aldığımız bildiride, genel çizgileri ile biçim ve içerik açısından karşılaştırılarak incelenen
Türk halklarının (Anadolu Türklerinin, Azerbaycanlıların, Özbeklerin, Türkmenlerin, Kazakların,
Kırgızların, Rusya içinde yaşayan Türk halklarının) masalları tarihsel ve toplumsal olarak irdelenmeye çalışılmıştır. Halk masalları genellikle üç
bölüm üzerine söylenir. Birinci bölümde masala
giriş, ikinci bölümde masalın kendisi anlatılır,
üçüncü bölüm ise masal sona erer. Anadolu masallarının birinci bölümünde masal ile hiçbir ilgisi
olmayan bir tekerleme yer alır. Eğlendirici olan
bu tekerleme, dinleyenin masal üzerine ilgisini
çekmek içindir. İkinci bölümde masal anlatılır.
Son bölümde de kısa bir tekerleme geçer ve masal
çok kez mutluluk dilekleriyle biter.
Atalarımızın yurdu olan Altay diyarının masallarını incelemeye başlamadan önce, Anadolu
masallarının giriş kısmında bulunan bazı tekerlemeleri hatırlatmak istedik. Mesela: “Evvel zaman
içinde, kalbur saman içinde… Develer dellek iken;
pireler berber iken… Anan tıkır mıkır beşik sallar
iken, bir varmış bir yokmuş…” Veya “Sihirli tavşan” adlı masalda karşılaştığımız başka bir tekerleme: “Masal masal matitas… Kalaylandı bakır tas
… Çukura düştü çıkamaz… Pır pır eder uçamaz.
Var varanın, sür sürenin… Habersiz bağa girenin,
hali yaman demişler… Masaldır bunun adı, söylemekle çıkar tadı… Her kim dinlemezse bunu, hakkından gelsin kambur dadı… (Tezel: 1992-49). İncelediğimiz Türk halklarının masallarından Altay
masallarının başlangıç kısmından bazı örnekleri
sunuyoruz:
“Saksağanın varamadığı mavi vadinin kenarında, karganın uğrayamadığı buzlu dağın eteğinde, kalp kadar küçük bir köy vardı. Köyün üstünden semaya ince ip gibi beyaz duman kalkıyordu.
Bu köyde Yusküzek adında esmer bir çocuk yaşıyordu”.(Yuzküsek ve Altın Çaç) Başka bir masalda: “Yedi ince ırmağın tatlı tatlı konuşarak gür
bir nehre aktığı yerde, yedi yüksek dağın eteğinde
çok eskilerden yedi kardeş yaşıyordu.”
Diğer Türk halkının masallarından örnekler:
Özbek masallarında: “Nürettin dağlarının eteğinde, ismi kuşakların hafızasında saklanmayan bir
şehirde, demircilerin mahallesinde çok eskileri bir
usta demirci yaşıyormuş” Bu olayın ne kadar
gerçek olduğunu kimse bilmiyor, ama diyorlar ki
çok eskileri Bustonabad şehrinde Kagan adında
bir han hükümdarlık ediyordu.” Diğer Türk haklarının masallarını incelediğimizde de en çok “Bir
varmış, bir yokmuş” veya “Bu olay çok eskilerden olmuştu” ibareleriyle karşılaşıyoruz. Arazi
bakımından Anadolu’ya en yakın olan Azerbaycan masallarında yukarıda anlattığımız tekerlemeyi bu şekilde görmekteyiz: “Hamam hamam
içinde, xelbir saman içinde deve delleklik eder
845 Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi köhne hamam içinde. Garışga şıllag attı, devenin
gıçı battı, milçek mindik, çay keçdik, yabaynan
dovğa içdik.., diyor ve hemen sonra: … “Size kimden haber verim, şah oğlu şah Abbas’tan” söyleyerek, masalın kendisini anlatmaya başlıyor.
Gördüğümüz gibi Anadolu masallarının hemen
hemen hepsinde bulunan giriş tekerlemeleri, onları
yapı bakımından diğer Türk halklarının masallarından daha zengin olduğunu ortaya koymaktadır. Bu
da toplumun zekâsının, şuurunun gelişmesi, ufkunun genişlenmesi ile izah edilebilir.
Masalların baş kişileri olarak genellikle padişah ve padişah ailesi, hanlar, beyler, ağalar; bunun yanında yoksul insanların yaşadığı serüvenler
anlatılmaktadır. Aynı zamanda üvey analar, üvey
çocuklar, kötü yürekli cadılar, cinler, periler, ak
sakallı dedeler, iyi yürekli nineler, devler, cadılar,
büyücüler, avcılar, çobanlar, balıkçılar vb. Masallarda karşımıza sıkça çıkan karakterlerdir. Masallarda ilgi çeken noktalardan biri de, ister padişahın ister bir çiftçinin ya da gündelik çalışanın en
küçük oğlu yada kızı olsun, masalda en akıllı, en
becerikli, en güzel tip olarak öne çıkarılır. Bunların tip olarak adlarını saymak istiyorum: Azerbaycan masallarında: Melik Memmed, Kumık
masallarında Bayburak, Türkmen masallarında
Ahmet, Yakut masallarında Nurgun Bootur, Anadolu masallarında isim verilmez: bu, bir demirci
veya bir oduncu oğlu diye geçer.
Bunun dışında masallarda ufak, biçimsiz, çelimsiz bir çocuk da sürekli anlatılır. O çocuk,
çelimsiz olmasına rağmen aklı ve kurnazlığı ile
büyük zorlukları aşabilir. Anlaşılan, bu masallar
hasta veya sakat çocukların diğer çocuklardan
farklılığını his etmemesi için anlatılmıştır eskiden. Zaten masalları da binlerce yıl hafızalarda
yaşatan unsur içerdiği hümanizm düşüncesidir.
Bu denli çocuklarla hemen hemen bütün Türk
halklarının masallarında karşılaşmaktayız. Altaylılarda onun adı Yarım Kulak’tır, Türkmenlerde
Yartı Kulak (Yani Yırtık Kulak), Azerbaycan’da
Cırttan (küçük anlamında), Kırgızlarda Çıpalak
(Yani parmak çocuk), Karaçaylılarda Kiçibatır
(yani Küçük erkek) ve s.
Anadolu masallarında önemli bir yer tutan
Keloğlan tipi de bulunmaktadır. Bu, yoksul bir
köylü çocuğu tipidir. Aşağıdaki tanım genellikle
bütün Keloğlan masallarında karşımıza çıkar:
“Yüzü yuvarlak, tostoparlak bir çocukmuş.
Keloğlanmış adı. Başında yokmuş bir tel saçı. Başında saçı olmadığı gibi aklı da bir karış havadaymış. Söylenen sözlerin hiç birini aklında tutamazmış. Anası bir şey söyler, Keloğlan biraz sonra yine sorarmış. Anası çarşıya gönderir, Keloğlan gidene kadar ne alacağını unuturmuş. Anası
“gaz” dese, Keloğlan “kaz” getirirmiş. “Keloğlan
846
bu, anasının söylediğinin yarısını unutur, yarısını
ters anlarmış.”
Keloğlan, masalların hepsinde keldir, saçsızdır. Adı da oradan gelmektedir. Kişilik özelliği
olarak da çalışmayı sevmeyen, ama kurnazlığa
aklı iyi eren biridir. Bazı öykülerde kolayca
kandırılan saf bir tip olarak çizilirken, bazılarında
“bir bilir, bin söylerdi” sözleriyle kurnazlığı öne
çıkarılır. Bazen yarım akıllı, bazen masum çizilen
Keloğlan aynı zamanda kendi çıkarını da hiç
unutmaz. Bazen de şantajcı ve dolandırıcıdır Keloğlan. Çünkü gözü hep yükseklerdedir. Padişahın sofrasında kendine yer etmek için olmazın
yollara başvurur Keloğlan ve böylece onun dünyasında iyi-kötü, doğru-yanlış kavramları birbirine karışır.
Keloğlan’ı anlatan masallarda Keloğlan, bir
tip olarak farklılıklar göstermektedir. Olasılıkla,
değişik yörelerde ve değişik zamanlarda, değişik
karakterlerin yaşadığı bazen ibret verici, bazen
kınamalı, bazen komik serüvenler bir araya
toplanarak Keloğlan tipine mal edilmiştir. Olasılıkla Türk halklarının ortak bir tipidir bu Keloğlan. Çünkü buna benzer bir tip diğer Türk halklarının masallarında da karşımıza çıkar. Ortak kişilik özellikleri dışında onları birleştiren çok ilginç
bir özellik hepsinin saçsız, tüysüz olmasıdır.
Mesela Kazaklarda Aldar Kose, Özbeklerde
Aldar Kusa, Azerbaycan’da da Keloğlan’ın hemen hemen bütün özelliklerine kendisinde taşıyan
bir Keçel (yani Kel) tipi var ki, onunla daha çok
Nevruz şenliklerinde karşılaşıyoruz. Böylece
Aldar Kose tipi zamanla gelişerek ve erkek tiplerinin genel karakteristik özelliklerini üzerinde
toplayarak Anadolu’ya Keloglan olarak varmıştır,
söyleye biliriz.
Anlatıcı tarafından olumlanan ya da olumsuzlanan tipler dinleyici yada okuyucuda olumlu
yada olumsuz duygu ve düşünce uyandırıyor. Bu
yüzden üvey analar, koca karılar, devler çok korkunç ve çirkin mahlûklar olarak anlatılır, cesur
yiğitler, masum prensesler, yoksul ama akıllı
kızlar için ise son derece güzel kemleler bulunur.
Ruhbilimcilere göre masallar, alt bilincin
ötesinden gelen yankılardır. Her masalda, başarı
mutluluk peşinde koşan bir kahraman ile ona
engel olmaya çalışan varlıkların çatışması yer
alır. Bunlar, insanın doğaya karşı savaşlarının, kişinin toplum içindeki uğraşlarının yankılarıdırlar.
Masallarda yer alan insanüstü güçler de, doğa
karşısında güçsüzlüğünü, yetersizliğini sezen ilkel
insanların hayal güçleridir. Sihirli masallarda
insanın yardımına Türk’ün en yakın dostu at
gelir. Veya Zümrüd-ü Anka. Anka, muhayyel bir
kuştur. Kaf dağında yaşadığı varsayılan, tüyleri
renkli, asla yere konmayıp daima yükseklerde
Materiallar
uçan ve kendisinde her kuştan bir alamet bulunduran, adı var, kendi yok bir kuştur (İvgin: 20084). Böyle bir kuşa ihtiyacı var adaletin kazanmasını destekleyen kahramanların: her şeye yapabilen, doğadan kuvvetli olan bir dosta.
Sihirli masallarda sihirli attan ve Zümrüd-ü
Anka kuşundan başka cinler, periler, devler gibi
varlıklar da vardır. Bunların her biri değişik güçlerin simgeleridir. Çoğu zaman doğadaki olayları
anlayamayan, açıklamakta güçlük çeken insanların hayal gücünden doğmuş tiplerdir bunlar.
Türk masallarında diğer önemli tipler de ihtiyarlardır. Ak sakallı dedeler ve iyi yürekli nineler,
zor duruma düşen insanların karşısına çıkar ve onlara çeşitli yardımlarda bulunurlar: çocuğu olmayanlara çocuk verir, fakir kızların zengin biri ile
evlenip üvey annelerinden kurtulmalarına yardımcı olurlar. Bu da geleneksel olarak Türk halkının
yaşça büyüğe saygısı olarak yorumlanabilir.
Masallarda genellikle bir erkek egemenliği
söz konusudur. Kız tipleri ise masalların çoğunda
edilgen tiplerdir. Mesela, Anadolu masallarında
kız tiplerinin de adı yok. Bunlar Yoksul Kız,
Oduncunun Kızı, Değirmencinin Kızı adıyla geçerler. Gerek prenses olsun gerekse yoksul bir
kız, kızlar masallarda hep çile çeker. Sonra ortaya
bir bahadır çıkar ve onları mutluluğa kavuşturur.
Masallarda kişi ve kötü tip olarak en çok
karşımıza çıkan üvey annedir. Üvey anneler üvey
kızlarına evin bütün işlerini yaptırır ama kendilerine hiç iyi davranma ve onların mutsuz olması
için ellerinden geleni yaparlar. Ama sonunda da
yaptıkları kötülüklerin cezasını alırlar
Masallar arasında hayvanları anlatan masallara da çok rastlarız. Burada anlatıla hayvanlar,
kişilik özelliklerine göre tipler oluşturmuş ve
genellikle toplumsal yaşamda rastlanan insan
tipleri ile özdeşleşmişler. Tilki, kötü, dolandırıcı
insanları, eşek, akılsız insanları, geyik, başkaları
tarafından kolay kandırılan insanlar tipinin simgesi olarak geçebilir. Kurt, aslan toplumda gücü,
iktidarı elinde bulunduran insanları anlatır. Hayvanlara insan özelliklerini vererek, insanlar hükümdarlarına söyleyemeyeceği lafları hayvanların
dili ile ifade etmişler.
Türk halklarının masalları genellikle hep
mutlu sonla biter. Her ne kadar mutlulukları engellemeye çalışan üvey anneler, kötü periler, cinler olsa da araya giren iyi insanlar, ak sakallı
dedeler, iyi yürekli nineler, iyi kalpli periler her
zaman vardır ve onların yardımlarıyla mutlu sona
erişilir. Masallarda yalancılık, tembellik, ihanet,
açgözlülük, hırsızlık kötülenir, iyi kalplilik, çalışkanlık, adillik, cesaret, sadakat alkışlanmaktadır.
Ancak bu özellikleri taşıyan kişiler kötülüye karşı
mücadelelerde kazanabilir ve masalın olumlu
kahramanı olarak tanımlanırlar.
Yukarıda belirttiğimiz gibi Türk halklarının
masalları yapı, konu ve motif açısından benzerlikler göstermektedirler. Bu benzerlikler, halkın
aynı kültürel geleneğinden kaynaklanır. Ortaya
çıkan bazı farklılıklar, bu halkların farklı coğrafyalarda bulunmaları ve farklı halklardan etkilenme nedeni olarak görülmelidir.
KAYNAKÇA
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
ANADOLU MASALLARI. (Derleyen: Gülsüm
CENGİZ). İstanbul, Morpa, 2008
AZERBAYCAN NAĞILLARI. Maarif, Bakı, 1983
BALKARSKİYE SKAZKİ. Vostok, M, 1991, (Rusça)
BAŞKİRSKİYE NARODNIYE SKAZKİ. Detgiz, M.L.
1947, (Rusça)
BERTEL’S, E. K voprosu o tradisii v epose türkskih
narodov. İzbrannıye trudı, t.1-3. M, 1960-1965 (Rusça)
ÇERNIY OREL. Karaçayevskşiye narodnıye skazki. M,
1981. (Rusça)
ÇUVAŞSKİYE SKAZKİ. Çeboksarı, 1984. (Rusça)
DAGESTANSKİYE NARODNIYE SKAZKİ. M,
1991. (Rusça)
GÖKALP G. Masaldan Romana Uzanan Çizgi: Masal
ile Roman Arasındaki Ortaklıklar Üzerine Kuramsal Bir
Deneme. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Dergisi, 1997
GÜNGÖR, N. Masallar, Mitoslar ve Söylenceler. Walt
Disney Ansiklopedisi Bilgi Dünyasına Yolculuk, Cilt 5,
İstanbul, Adam Yayınları, 1982
HELİMOĞLU YAVUZ, Muhsine. Masallar ve Eğitimsel İşlevleri. T.C.Kültür bakanlığı Yayınları. Ankara, 2002
KAK BRAT’YA OTSOVSKİY KLAD NAŞLİ. M,
1988. (Rusça)
KAZAXSKİYE SKAZKİ. Pod redaksiyey V.M.
Sidelnikova. Alma-Atı, 1964; (Rusça)
PROPP, V. Masalın Biçimbilimi. (Çeviren: M.Rıfat ve
S.Rıfat). İstanbul, Om Yayınları, 2001
RAYMAN H. Afrika Masalları ile Türk Masalları Karşılaştırma Üzerine Bir Deneme. I.Uluslararası Karşılaştırmalı Edebiyat Kongresi. Özel Sayı, s.129-139, 2003
SARI, A. Masalların Ruhu. (Masalların Psikoanalizine
Dair), Edebiyat ve Eleştiri, Sayı 47, (Ocak-Şubat 2000)
SEZER, Özlem. “Masallar ve Toplumsal Cinsiyet”
konulu araştırma tezi.
SKAZANİYE O PROSTORE. Lenizdat, 1988; (Rusça)
SKAZKİ NARODOV KARAÇAYEVO-ÇERKESSİİ.
Stavropol, 1983, (Rusça)
TEZEL, Naki. Türk Masalları. 2 cilt.Ankara, 1992
TURKMENSKİYE SKAZKİ. Magarıf, Aşhabad, 1978,
(Rusça)
TUVİNSKİYE NARODNIYE SKAZKİ. M, 1984.
(Rusça)
ÜNSAL, Bekir Sami. Zümrüt-ü Anka. (Önsöz: H.
İvgin). Ankara, Kültür Ajans, 2008
UZBEKSKİYE NARODNIYE SKAZKİ. M, 1955;
(Rusça)
http://www.türkcebilgi.com/masal
847
İMAN ƏSASLARI BAXIMINDAN AZƏRBAYCAN ATALAR SÖZLƏRİ
f.e.n., Dos. Məmmədəli BABAŞLI
Qafqaz Universiteti
Bakı / AZƏRBAYCAN
ABSTRACT
Proverbs carrying the national and ethnic identity also includes moral spiritual values and so is very important. Generally
folkloric works and especially proverb are needed to be investigated and searched from moral spiritual values point of view to
which we belong. We believe that investigating Azeri proverb about the faith is the first step for this.
Giriş
Bəşər bədii fikrinin çoxəsrlik inkişafının məntiqi nəticəsi, dərin zəkanın və yaşanmış təcrübənin daşıyıcısı olan ata sözləri formaca kiçik olmasına baxmayaraq, mənsub olduğu xalqın epik, etnik yaddaşının qorunub saxlanılmasında müstəsna rola malikdir. Özünəməxsus məzmun dərinliyinə və genişliyinə malik olan folklorun ən qədim
janrlarının bu əvəzolunmaz nümunələri əsrlərin
sınağından çıxmış söz xəzinəsinin inciləridir. Yerinə görə həqiqi və məcazi mənada işlədilən, bir
qayda olaraq ümumiləşdirilmiş, bitkin bir fikri
ifadə edən ata sözləri forma baxımından həm
nəzmlə, həm də nəsrlə olur. Qərinələr boyu təşəkkül tapmış, dildən-dilə keçərək təkmilləşmiş və
cilalanmış ata sözlərinin hər biri tam və hərtərəfli
mühakimə, məna dərinliyi örnəyidir. Xalq müdrikliyinin yığcam bədii ifadəsi sayılan bu folklor
nümunələri ehtiva etdiyi məna çalarları və incə
mətləblər, mövzu dairəsi baxımından da kifayət
qədər genişdir. Lakin başqalarına nəsihət etmək,
örnək göstərmək, təsəlli və ya dəstək vermək
üçün işlədilən ata sözləri yerində və zamanında
söyləndiyində məqsəd hasil olur.
Təmsil etdiyi xalqın keçmişini, onun bədii və
fəlsəfi təfəkkürünün inkişaf mərhələlərini, soykökünü, dünyaya və həyata baxışını, inamını və dini
həyatını, əxlaq normalarını, adət və ənənəsini
özündə əks etdirən ata sözləri folklorşünas, etnoqraf, filosoflar, dilçi və tarixçilər üçün də mötəbər
mənbə rolunu oynayır. Atalar sözü haqqında
ümumtürk abidəsi “Oğuznamə” məcmuəsində əksini tapmış “babalarımızın sözləri Qurana daxil
edilməmişdir, ancaq Quranla yanaşı yayılır.” Fikrinə də bu prizmadan yanaşmaq lazımdır. Digər
tərəfdən, məzmun baxımından rəngarəngliyi və
mənaca zənginliyi ilə fərqlənən, milli-mənəvi dəyərlərin öyrənilməsində danılmaz yeri olan ata
sözlərinin həm də əxlaq kodeksi vəzifəsini yerinə
yetirməsi şübhə doğurmur. Belə ki, 13 əsrlik zaman kəsiyini əhatə edən ümumislam mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan Azərbaycan mədəniyyətinin, onun şifahi xalq yaradıcılığının da
bu dəyərlərdən bəhrələnməməyi mümkün deyil848
dir. Günümüzə gəlib çatmış orta əsrlərdə yazılmış
əsərlərə xas olan dərin məzmun və hikmət məhz
bu amil ilə izah edilə bilər.
Mövcud araşdırmanın məqsədi ümumən
Azərbaycan atalar sözləri ilə mənsub olduğumuz
dini dəyərlər, ilk növbədə imanın əsasları arasındakı bağlılığın və uyğunluğun dərəcəsini təsbit
etməkdir. Bu zaman sovet dövrünün ideoloji təsirinə məruz qalmamış folklor topluları ilə yanaşı,
ateizm təbliğatının qızğın dövründə tərtib edilmiş
atalar sözləri da tədqiqata cəlb edilmişdir. Eyni
zamanda, coğrafi müxtəlifliyi və rəngarəngliyi
nəzərə alaraq Qərbi Azərbaycan, Dərbənd, Borçalı və Şəki-Zaqatala folklor mühitində yayılmış
atalar sözü toplularına müraciət edilmişdir. Nəhayət, İranda yaşayan soydaşlarımıza, Kərkük türkmənləri və Anadolu türklərinə məxsus ata sözləri
də nəzərdən keçirilmişdir. Nəticədə, imanın əsaslarına tamamilə uyğun gələn çoxlu sayda atalar
sözləri təsbit edilərək müvafiq şəkildə təsnifatı
aparılmış və imanın əsasları baxımından dini dəyərlərimizlə uzlaşmayan bəzi ata sözlərinə münasibət bildirilmişdir. Beləliklə, mövcud tədqiqatda
Azərbaycan ata sözlərini yuxarıda qeyd etdiyimiz
prinsiplər və iman əsasları baxımından təhlil edilmişdir. Həmçinin mövzunun daha yaxşı anlaşılması məqsədilə haqqında bəhs edilən dini məfhumları izah edilmişdir.
1. İmanla əlaqədar olan atalar sözləri
Lüğəvi mənası “hər hansı bir şeyə inanmaq”
olan iman dini termin kimi Allahın göndərdiyi və
Peyğəmbərimiz Həz. Məhəmmədin (s.ə.s.) təmsil və təbliğ etdiklərinin doğru olduğuna qəlbən
inanmaq, bunu dili ilə təsdiq etmək deməkdir.
Allahın varlığına və birliyinə, Həz. Məhəmmədin
(s.ə.s.) Allahın peyğəmbəri olduğuna səmimi
qəlbdən inanan və bu inancını dili ilə söyləyən
kimsə mömin adlanır. Təsadüfi deyildir ki, “Hər
hikmətin başı imandır.”(2,126),“İman əzizdir.”
(13,99),“İqrar imandır.” (13,99), “Arını duman,
insanı iman yola gətirər.”(1,69), “Əqidə olan yerdə ədavət yox, ədalət olar.” (12,128), “İmanlı adam,
inamlı olar.”(12,130) deyimləri birmənalı şəkildə
Materiallar
islam dininin təməl əsaslarından biri olan, insanı
insan edən imanın hə-yati əhəmiyyətinə və vacibliyinə dəlalət edir. “İmandan qonşu payı olmaz.” (2,137) deyimində vurğulandığı kimi, iman
hər bir şəxsin şüurlu seçimidir, ümidsizlik, təzyiq
və ya hədə-qorxu nəticəsində olmamalıdır. Yaşadığı dar və sıxıcı məkan olan mövcud dünyadan
qurtararaq onu digər aləmlərlə birləşdirən, yolunu
aydınladan tükənməz bir işıq mənbəyi olan imanın sayəsində insan gerçək hüzura, yüksək şərəfə
qovuşur. İmanın əlamətləri sayılan əməl və ibadətlə onun arasında sıx bir əlaqənin mövcud olduğu da qətiyyən unudulmamalıdır. Allahın
inanclı bəndələrinə ən böyük lütfü olan imanın
əmələ çevrilməsi, ilahi əmrlərin yerinə yetirilməsi, qadağanlardan uzaq durulması onun mühafizə
edilməsi baxımından son dərəcə vacibdir. “Yalan
gəlsə, iman gedər.”(11,97), “İmanla yalan bir yerə
sığmaz.” (11,90) qəbilindən deyimlərdə də vurğulandığı kimi, imanla yalanı bir yerdə təsəvvür
etmək qeyri-mümkündür. Ehtimal ki, “Malı yoxoğru apara, imanı yox-şeytan apara.” (2,178),
“Üzündə iman əsəri yoxdur.”(11,143), “Neylərim
o imanı ki, yarısı qardaşa yanmaya.” (2,183) deyimləri söz və əməl vəhdətinin və yaxud dini
şüurun olmadığı hallarla əlaqədar meydana gəlmişdir. Lakin burada son dərəcə diqqətli olmaq
lazımdır, çünki qəlbin sadəcə Allah-təala tərəfindən bilindiyini nəzərə alsaq, başqa insanların özlərinin dilləri ilə ifadə etmədikləri halda onların
imanı ilə əlaqədar hökm vermək qətiyyən doğru
deyildir, hətta bunu iddia edən insanın özü üçün
təhlükəlidir. Yeri gəlmişkən, kəlmeyi-tövhid, kəlmeyi-şəhadətdə müxtəsər şəkildə ifadə olunmuş
imanın əsaslarına görə, Həz. Məhəmmədin (s.ə.s.)
peyğəmbər olduğuna inanmaq onun Allah tərəfindən gətirdiyi, xəbər verdiyi hər şeyin doğru və
həqiqət olduğunu qəbul etmək deməkdir. Bu səbəbdən, bir insan kəlmeyi-tövhid və kəlmeyişəhadətdən birini dili ilə təsdiq edər, qəlbi ilə də
inanarsa, islam dinini qəbul etmiş sayılır. “Acın
imanı olmaz, toxun amanı.”(1,92), “Dinsizin ağzını imansız yumar.”(2,91) deyimləri də yaşanmış
həyat təcrübəsinə başqa bir baxış bucağını əks
etdirir. Son olaraq, aşağıdakı iman əsaslarının öyrənilməsi və ayrı-ayrılıqda hər birinə iman gətirilməsi vacibdir.
2. Allahın varlığına və birliyinə iman
Məlum olduğu kimi, varlığı kainatın yaradılması, birliyi kainatdakı ahəng və mükəmməl sistemlə təsbit olunan Allaha inanmaq imanın altı
əsasından birincisi sayılır. Belə olan halda, insanın ən başlıca vəzifəsi onu yaradan və yaşadan
Allaha inanmaq, Ona ürəkdən bağlı olmaqdır.
“Hər şeyə qadir zat Allahdır.”(11,156), “Göydən
gələn yerə qəbuldur.”(1,463), “Allah əli hamı əldən ucadır.”(1,55), “Söz odur ki, Haqqa vara.”
(2,211), “Elmin əsli, Tanrının elmidir.” (11,76),
“Salam Allahın adıdır.” (2,204), “Yazan sən, pozan sən, kim deyər yalansan.”(11,96), “Allah var,
rəhmi də var.”(1,54), “Allaha inanmayana bəndələr də inanmaz.”(2,33), “Allah haqqı nahaqqa
verməz.”(1,56), “Haqq yandıran şamı söndürmək
olmaz.” (5,311), “Haqqı tanıyan xana baş əyməz.” (2,122), “Haqqın əli olsun, batilin yaxası.”
(2,122), “Nəfəs haqdandır.”(1,510), “Xeyir Allahdan, şər şeytandan.”(11,146), “Qulun dediyi olmaz, Tanrının dediyi olur.”(2,172), “Yaradana
yan baxan, gözdən olar.”(11,98), “Allaha şəkk gətirən, şəbbəyə düşər.” (12,120), “Allah əyməyəni
bəndə əyə bilməz.”(2,31), “Deyən Xalıx döyül,
dedirdən Xalıxdı.” (2,83), “Hər kəsin için yaradan
bilir.” (11,154) deyimlərində yuxarıda qeyd etdiyimiz sarsılmaz imanın izini görmək mümkündür.
Aşağıdakı ata sözlərində isə insanın hər zaman yalnız və yalnız Allah-təalaya təvəkkül etməsinin vacibliyi vurğulanır: “Allah” deyən namurad qalmaz.”(2,31), “Bir yandan bağlayan bir
yandan açar.” (1,131), “Çıxmayan cana ümid
çoxdur.” (2,75), “Dərd dərmanla gələr.”(11,65) və
ya “Dərd verən dərmanın da verər.” (2.86), “Şəfa
Haqdandır, həkim könül xoşluğu.”(2,217), “Şəfa
verən ağıdan da verə bilər.”(2,217), “Davaçın xan
olsa Allah dadına yetsin.”(2,81), “Şahın ürəyi
Allahın əlindədir.”(2,216), “Qaçan da Allahı çağırır, qovan da.”(2,155), “Qovanın gücü varsa,
qaçanın da Allahı var.” (2,171), “Qəribin kimsəsi
yox, Allahı vardır.”(2,163), “Kor leyləyin yuvasını Allah tikər.”(13,96), “Qərib quşa yuvanı
Allah öz yetirər.”(1,195), “Kor qurdun ruzisini
yetirən özü yetirər.”(1,439), “Ərlilərin əri vardır,
dulların da Allahı.”(1,336), “Əl məndən səbəb
Allahdan.”(11,82), “Allah verdiyini bilər.” (1,54),
“Allahı yarası da var, çarası da.” (1,57), “Allah
möminə hər şeyi bağışlar.” (2,32), “Allah saxlayanı qurd yeməz.” (2,31), “Allah istəyən danaya
qurd dəyməz.”(1,55), “Allah buynuzsuz qoçun
qisasın buynuzlu qoçda qoymaz.” (2,31), “Allah
verəndə bacadan da tökər.” (13,97), “Allah verəndə yox yerdən də verər.” (1,54), “Tanrı verən
dövləti bəndə ala bilməz.” (2,219), “Allah ruziyə
zamindir.”(11,15), “Allah bilən yaxşıdır, məsləhət Onundur.” (1,54), “Tanrıdan gəlməsə, bəndədən nə gələr?!” (2,219), “Tanrı ac istəyəni bəndə
doydura bilməz.” (2,219),“Allah verməyəndə
bəndə neyləsin?!”(1,54), “Ağırlığın yer götürər,
ruzusun Allah yetirər.”(2,26), “Allah görür kim
kimi döyür.”(1,56), “Atalar nə gözəl məsəl demişlər: dünyanı ümid ilə yemişlər.”(2,43), “Allahdan nə gəlsə xoşdur.”(2,33), “Təvəkkülün gəmisi batmaz.”(4,235), “Bir şəm ki, haqdan yana
849
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi heç bad ilə sönməz.”(1,137), “Qapını gen qoy,
dəvəni Allahdan istə.”(11,44),“Allah yolunda
yox, şeytan yolunda çox.” (2,33), “Allah min dərd
verib, min bir dərman.”(1,56).
Bir çox atalar sözlərində xəstəlik, bəla, müsibət və ölüm anında inanan insanlar üçün səbrin
yeganə çarə olduğu nəzərə çatdırılır: “Dərd verən,
dərmanın da verər.”(11,65), “Səbir cənnət açarıdır.” (2,206), “Səbir acıdır, meyvəsi şirin.” (2,
206), “Səbir ağacı hər bağda göyərməz.” (2,206),
“Səbrin axırı xeyir olar.”(1,564),“Bəlaya səbir gərək.” (1,116), “Səbir Allahdan, səbirsizlik şeytandan.”(2,206), “Səbir eyləyən muradına yetişər.”
(2,206), “Səbir eyləyənin ağzı bal dadar.”(2,207),
“Allahın səbri qırx ildir.”(11,15), “Allah bir yandan bağlasa, bir yandan açar.” (1,54), “Hər enişin
bir yoxuşu, hər yoxuşun bir enişi var.” (2,126),
“Hər zülmət gecənin bir gündüzü var, bir yandan
bağlayan bir yandan açar.” (1,453), “Hər aydınlığın bir qaranlığı, hər qaranlığın da bir aydınlığı
var.”(1,649),“Fənd fəndi kəsər, Allah hər ikisini.”(2,113),“Hər səbrin axırı var.”(2,126), “Allah
verib, Allah da aparıb.” (1,54),“Ölən ilə ölmək olmaz.”(2,195), “Allah dərdi çəkənə verər.” (1,55),
“Bu gün gəlib keçdi, sən sabaha bax.” (1,155).
Yuxarıda qeyd etdiyimiz ata sözləri sadəcə
Allahın zatına məxsus olub, məxluqata verilməsi
mümkün və caiz olmayan Zati, həmçinin bənzərləri məhdud dairədə və vasitəli olaraq insanlara
verilsə də, Allahın özünə xas olan bu sifətlər üçün
məhdud dairə olmamaqla yanaşı, hər hansı bir
vasitəyə də möhtac olmayan Sübuti sifətlərinə
dəlalət edir.
“Qorx Tanrıdan qorxmayandan.” (2,171),
“Allahsız adam qansız olar.” (12,120), “Qaranlıqda halva yeyənin sirrini Allah bilər.”(1,182)
qəbilindən atalar sözlərində isə, bir daha qəlbində
Allah qorxusu olmayan kimsələrdən və onların
şərindən uzaq olmağın zəruriliyi, Uca Yaradıcının
bütün gizlinlərdən xəbərdar olduğu bəyan edilir:
2. Allahın mələklərinə iman
İmanın əsaslarından ikincisini əsas vəzifələri
Allaha ibadət etmək olan, müxtəlif ilahi əmrləri
qüsursuz şəkildə yerinə yetirən, hər növ günahdan
xali, yeyib-içmək kimi bədəni ehtiyacdan, cinsi
fərqlilikdən uzaq, nurdan yaradılmış lətif varlıqlar
olduqlarına görə gözlə görünməyən, sayları ancaq
Allaha məlum olan mələklərə iman təşkil edir.
Varlığından Qurani-kərim və Allah Rəsulunun
bəyanı vasitəsi ilə xəbərdar olduğumuz yerdə,
göylərdə, ətrafımızda və hər yerdə mövcud olan
mələklərin varlığı bir daha Uca Yaradıcının sonsuz qüdrətinin təzahürüdür. Allahın əmrlərini peyğəmbərlərə çatdıran və mələklərin ən böyüyü sayılan Cəbrayil (ə.), ruziləri paylayan və təbiət ha850
disələrini izləyən Mikayıl (ə.), Qiyamətin qopması və insanların tək-rar dirilmələri üçün sura
üfləyəcək İsrafil (ə.) və əcəli çatmış insanların
ruhlarını almaq vəzifəsini yerinə yetirən Əzrayıldan (ə.) başqa müxtəlif vəzifələri icra edən başqa
mələklər də mövcuddur.
Maraqlıdır ki, müraciət etdiyimiz folklor toplularında mələklərə imanı əks etdirən deyimlər
son dərəcə azdır. Tədqiqat əsnasında təsbit etdiyimiz “İt olan yerə məlaikə dolanmaz.” (11,93) deyiminin nəcasət yeməsi, pis qoxu verməsi səbəbindən ov və çoban köpəyi istisna olmaqla digər
köpəklərin saxlanılmasını qadağan edən hədisişərifin təsiri nəticəsində meydana gəldiyini söyləmək mümkündür. Bu mövzuda qarşılaşdığımız
atalar sözlərinin böyük əksəriyyəti isə daha çox
ölüm mələyi Əzrayıl (ə.) ilə əlaqədardır. Onlardan “Yox yerdən Əzrayıl can almaz.” (2,242),
“Əzrayıla bəhanə tapılmaz.”(11,80), “Ağzı çörəyə
çatdıqda Əzrayıl qapını aldı.”(11,7), “Əzrayıl gələndə soruşmaz oğul uşağın neçədir?”(1,321),
“Əzrayılın adı deyilməz.” (11,80),“Əzrayılın adı
bədnam.”(1,321), “Dedilər: Əzrayıl uşaq paylayır.
Dedi: - Özününkü özünün olsun, mənimkinə
dəyməsin.”(1,243), “Ölü gör necə ölüdür, Əzrayıl
da halına ağlayır.”(1,542) kimi deyimlər müxtəlif
səbəblərlə pərdələnmiş ölüm gerçəyinin icraçısı
kimi qəbul edilən ölüm mələyinə münasibətin
nəticəsi sayıla bilər.
Tədqiqata cəlb etdiyimiz atalar sözləri arasında mələklərdən başqa zahiri duyğu orqanları ilə
hiss edə bilmədiyimiz, xəyalımızda canlandırmağımız mümkün olmayan iki metafizik varlıq: cin
və şeytan ilə əlaqədar deyimlər də mövcuddur.
Təqdirəlayiqdirdir ki, bu qəbil atalar sözlərində
bir qayda olaraq Allaha üsyan etdiyinə görə ilahi
dərgahdan qovulmuş, insanları doğru yoldan azdırmağa çalışan azğın və təkəbbürlü varlıq olan
İblisin vəsvəsəsindən uzaq durmaq, onun tələsinə
düşməmək fikri öz əksini tapır: “Şeytan gah mələkdir, gah kələk.”(5,317), “Şeytan başqa, cin
başqa.” (2,216), “Nə şeytanı gör, nə bismillah
de.” (1,505), “Şeytanın acığı yaxşı adamdan
gələr.” (1,687),“Lənət kor şeytana.” (1,473), “Şeytanın dostluğu dar ağacına qədərdir.” (2,217),
“Şeytan əzabda gərək.”(13,97), “Mən” demək şeytana yaraşar.” (1,482), “Peşman şeytandır.”
(1,549), “Naümid şeytandır.” (1,502), “Boş durana şeytan gülər.”(1,147), “Nəfs yetmiş şeytandan
şərlidir.” (4,232), “Şeytan karxanası boş qalmaz.”
(2,217), “Şeytan olmasa qurd qoyunla gəzər.” (2,
217), “Əkinə şeytanı yoldaş edən samana möhtac
qalar.” (11,81), “Şeytanla şərikli buğda əkən saman biçər.” (2,217),“Əcələ şeytandan, rəhmət
Rəhmandan.”(11,85), “Əcələ şeytandan gələr.”
(11,85), “Tələsik işə şeytan qarışar.” (2,221).
Materiallar
3. Allahın kitablarına iman
İmanın üçüncü əsasını Allah-təalanın insanlara əmr və qadağanlarını, hikmətlərini bildirmək, insanlara dünya və axirət səadətinin yolunu
göstərmək, ibadət şəkillərini öyrətmək məqsədi
ilə peyğəmbərlər vasitəsilə göndərdiyi kitablara
iman təşkil edir. Allah tərəfindən bəzi peyğəmbərlərə göndərilmiş kitablar həcm baxımından
kiçik olduğuna görə, onlara “səhifələr” mənasına
gələn “suhuf” da deyilir. Rəvayətə görə, Həz.
Adəmə 10, Həz. Şitə 50, Həz. İdrisə 30 və Həz.
İbrahimə 10 səhifə göndərilmişdir. Vəhy yolu ilə
nazil olmuş dörd böyük kitab- “Tövrat” Musa
əleyhissəlama, “Zəbur” Davud əleyhissəlama,
“İncil” İsa əleyhissəlama, nəhayət son səmavi
kitab “Qurani-kərim” Peyğəmbərimiz Həz. Məhəmmədə (s.ə.s.) göndərilmişdir.
Müsəlmanların sonralar müəyyən təhriflərə
məruz qaldığına görə, nazil edildiyi şəklinə inandıqları ilk üç kitab da daxil olmaqla “ilahi” və ya
“səmavi” kitablar adlanan bu kitablara inanmaq
vacibdir. Yeri gəlmişkən, nazil edildiyi andan etibarən ilahi təminat altında olan, bir tək sözü, hərfi
belə dəyişməyən və hökmləri sonsuza qədər sabit
qalacaq yeganə və sonuncu ilahi kitab “Quranikərim”dir. Tədqiqata cəlb etdiyimiz mənbələrdə
təsadüf olunan ata sözlərinin say baxımından son
dərəcə az olmasını həm də sonuncu amillə izah
etmək olar. Onlar da əsasən zaman və məkan
məfhumuna sığmayan, hər əsrin və bütün insanların ehtiyaclarına cavab verən Qurani-kərimlə
bağlıdır: “Çox danışmaq Qurana yaraşar.” (2,76),
“Avazın yaxşı gəlir, oxuduğun Quran olsa?”
(1,16). Aşağıdakı atlar sözlərində isə, Qurandan
dünyəvi mənfəət məqsədi ilə istifadə edilməməyinin, onu təbliğ edən şəxslərin yüksək əxlaqi
keyfiyyətlərə malik olmalarının vacibliyi vurğulanır: “Bir abbasıya Quran oxur.”(11,32),
”Quranı yapraq-yapraq yeyir, yalanı başdan aşır.”
(5,315).
4. Allahın peyğəmbərlərinə iman
İmanın əsaslarından biri də Allah tərəfindən
üstün xislətlərə malik olan insanlar arasından
xüsusi olaraq seçilmiş peyğəmbərlərə imandır.
Allah ilə insanlar arasında elçi vəzifəsini yerinə
yetirən, aldıqları ilahi əmrləri insanlara tam və
doğru olaraq çatdıran peyğəmbərlər günah anlayışından xali, mötəbər və yüksək zəka sahibi kimi
tanınan, insanlara rəhbərlik edən örnək şəxsiyyətlər olmuşdurlar. Bəşər tarixi boyunca Allahın sifətlərini ən doğru şəkildə insanlara tanıtmış, onlara imanın əsaslarını, ibadət şəkillərini öyrətmiş,
dini hökmləri, gözəl əxlaq prinsiplərini açıqlamış
peyğəmbərlər təbliğ etdikləri dini hökmlərə birinci növbədə özləri əməl etmişdirlər. Həmçinin axi-
rət həyatı və orada kimlərə mükafat, kimlərə cəza
veriləcəyini, dünya və axirət səadətini qazanmağın yollarını açıqlamış peyğəmbərlərin istisnasız
olaraq hamısına inanmaq islam dininin başlıca
tələblərindəndir. Mövzunu tədqiq edərkən Qurani - kərimdə adları verilmiş və peyğəmbərlikləri
bilavasitə təsdiq olunmuş Həz.Adəm, Həz. Nuh,
Həz.Yusif, Həz.Musa, Həz. Süleyman, Həz. Əyyub, Həz. Məhəmməd (s.ə.s.), peyğəmbər və ya
övliya olduğu açıq şəkildə bəyan edilməmiş Həz.
Loğman ilə, həmçinin Quranda adları qeyd olunmayan, lakin peyğəmbər olduqları ehtimal edilən
Xızır və Cərcis peyğəmbərlə əlaqədar aşağıdakı
atalar sözlərinə təsadüf etdik: “Biz də Adəm övladıyıq.” (1,118), “Adam babadan, Nuh-nəbidən
qalıb.” (1,32), “Nuh əyyamından qalıb.” (1,512),
“Adəmdən Xatəmə kimi görünməyib!” (1,39),
“Yusif bazarıdır, hər kəsin matahı varsa, gətirsin.” (1,420), “Hər Yusif gözəl olmaz.”(11,153),
“Hər zamanın bir fironu var, hər fironun da bir
Musası.” (1,653), “Allah verməyənə peyğəmbər
neyləsin.”(2,32), “Allah verəndə peyğəmbər də
üstünə bir çəngə atar.”(2,32), “Evində yatıb yuxusunda həzrət Süleymanı görür.”(2,104), “Gecənin
ərizəsini həzrət Süleyman oxumayıb.” (1,452),
”Əyyub səbrini hər kəs bacarmaz.” (11,81), “Çarəsiz dərdə Loğman da acizdir.”(2,73); “Nə dərin
suya gir, nə Xızır peyğəmbəri çağır.” (13,96),
“Peyğəmbərlərdə bəs niyə Cərcisi tapdın?!”
(2,201).
5. Axirət gününün varlığına iman
Bu dünyadan sonrakı sonsuz aləmə-axirətə
inam imanın beşinci əsası sayılır. İnancımıza görə, bir gün Uca Allahın müvəqqəti bir zaman için
yaratdığı içində yaşadığımız mövcud dünya və
üzərində olan bütün varlıqlardan əsər-əlamət qalmayacaqdır. Allahın təqdir etdiyi gün gəlincə,
insanlarla bərabər bütün canlı və cansız varlıqlar
yox olacaqdır. Hətta dağın, daşın, yerin və göyün
parçalanması nəticəsində tamamilə yeni bir aləmin meydana gələcəyi Qiyamət günündən sonra
yenə ilahi təqdirə görə zamanı gəlincə bütün
insanlar təkrar dirildiləcəklər. İnsanların hamısı
“Məhşər” adlanan çox geniş, düz bir sahədə toplanacaq və yeni bir həyat başlayacaqdır. Daha
əvvəl yaşamış peyğəmbərlər, Quran ayələri və
hədisi-şəriflərin bəyanından varlığı haqqında məlumat əldə etdiyimiz bu yeni həyatın başlanacağı
gündən etibarən sonsuzluğa qədər davam edəcək
həmin aləm axirət aləmi adlanır. Onun üçün də
axirətin tarlası sayılan bu dünyadakı əməllərinə
görə mükafat və ya cəza alacağına inanmaq hər
bir fərd və yer üzündə əmin-amanlıq üçün son
dərəcə vacib bir əsasdır. Dünyanın faniliyinə, axirət gününə, axirətin sonsuz həyatına, Cənnət və
Cəhənnəmin daha əvvəldən yaradılmış olduğuna
851
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi inanmaq İslam dininin ardıcılları olan bizlər üçün
imanın ən vacib ünsürüdür. Bu da özünü aşağıdakı atalar sözlərində bir daha göstərir: “Bu dünyaya etibar yoxdur.”(11,39), “Dünya bir saman
çöpünə dəyməz.” (11,72), “Dünya mənim deyənin dünən gəldik yasından.”(2,96), “Bu dünya bir
dəyirmandır, un eylər bizi bir gün.” (11,39),
“Dünya fanidir fani, dünyada qalan hanı?”
(11.73), “Bu dünya bir addır, bir dad.”(11,39),
“Bu dünya fənadır, nə gələn bilər, nə gedən.”
(11,39), “Bu dünya arsızlar və qəmsizlər dünyasıdır.” (11,39),”Bu dünya mən yeyim, sən yemə dünyasıdır.” (11,39), “Dünya-qazan, biz çömçə.”(1,289), “Dünya nərdivandır; biri çıxar, biri
düşər.” (2,96), “Dünya yalan dünyadır.” (2,96),
“Dünya, dünya, puç dünya!” (1,289), “Dünya bir
pəncərədir, hər gələn baxar gedər.” (1,289),
“Dünya dediyin bir bağdır, hər gələn bir ağac
əkib gedər.” (1,289), “Dünya bir yorğun ovdur,
hər gələn bir dəm ovlar.” (1,289), “Dünya kimiyə
alın qırışları, kimiyə boyun qırışları bəxş edər.”
(5,127), “Dünya kasıba zindandır, varlıya meydan.” (1,289),“Aldanma dünyaya, “Mən sağam”
demə.” (1,51), ”Bu dünya bir dəyirmandır, udar
bir gün bizi.” (1,151), “Mal adama həm dostdur,
həm düşmən.” (2,178), “Mal başa bəladır.” (1,
476), “Mal insana, insan mala əmanətdir.”
(1,477), “Mal sahibi, mülk sahibi, hanı bunun ilik
sahibi?!” (4,231), “Dünya varına güvənməzlər.”
(2,96),”Varlığın sonu ilə yoxluğun sonu birdir.”
(1,162), “Dünyanın malı dünyada qalacaq.” (2,
96), “Güvənmə varlığa, düşərsən darlığa.” (1,
465), “Bu gün dünyadır, sabah axirət.” (1,155),
“Axirət beş barmaqdan yaxındır.” (11,22), “Qisas
qiyamətə qalmaz.”(7,244) və ya “Hayıf qiyamətə
qalmaz.”(1,637), “Mən ölməyim, mən öləndən
sonra istərsə qiyamət olsun.”(1,483), “Dünyada
pulsuz, axirətdə imansızdır.” (11,73).
Həmçinin məcazi mənada işlədilməsinə baxmayaraq, “Altmışında zurna çalmaq öyrənən axirətdə çalar.”(1,59), “Ata qırx yaşında təlim verən
qiyamət meydanında çapar.”(11,21), “Mən ölərəm
- kiçik qiyamət, arvadım ölsə-böyük qiyamət.”
(1,483), “Biri yeyər, biri baxar-qiyamət onda qopar.” (2,61) deyimlərində də axirət gününün varlığına inam öz əksini tapmışdır. “Qiyamətdə haqqın əli olsun, batilin yaxası.” (1,196), “Qiyamət
günü mənim əlim olsun, sənin yaxan.” (1,196) ata
sözlərində isə zəifin, məzlumun, haqsızlığa uğramış hər kəsin haqqının alınacağı, ədalətin bərqərar olunacağına dərin inam ifadə edilir.
Bilindiyi kimi, axirət inancının tərkib hissələrindən biri də cənnət və cəhənnəmin varlığına
inamdır: “Hər kəs özünü həm əziz edər, həm də
zəlil.” (11,153), “Cənnət də bu dünyadadır, cəhənnəm də.” (1,681), “Dünya kafirə cənnətdir.”
852
(11,72), “Cənnətin yazlığı cəhənnəmin qışlığı.”
(13,97), “Ağac behiştdən çıxıb.” (1,19),”Yaxşı
gün cənnətdir, yaman gün cəhənnəm.” (1,399),
“Mən mürdəşirəm, yuyaram, istər cənnətə getsin,
istər cəhənnəmə.” (2,180), “Bəxtsiz cənnətə gedə
bilməz.”(11,30), “Buğda yeyib cənnətdən çıxıb.”
(1,153), “Yaxşı arvadlı ev cənnətdir.” (1,397),
“Yaz qapısı, cənnət qapısıdır.” (11,96), “Həm behişti istəyir, həm xurmanı.”(11,151), “Yaz cənnətin, qış cəhənnəmin nişanəsidir.”(11,96), “Hər kəs
öz günahına görə yanar.”(11,153), “Cəhənnəmə
gedən özünə yoldaş axtarar.”(7,247), “Cəhənnəmə gedən yoldaşını çox istər.”(2,71), “Can sənin,
cəhənnəm Tanrının.” (2,69), “Cəhənnəmə qədər
yolu var.” (1,681), “Yanşağı cəhənnəmə atdılar,
dedi: - odunu yaşdır!” (2,237), “Yumurtanın sarısından pay uman cəhənnəmlikdir.” (2,244), “Arvadın xarabı, cəhənnəm əzabı.”(4,215), “Yaman
arvadın evi cəhənnəmdir.”(1,390), “Zahid məni
aldatma, cəhənnəmdə od olmaz, onlar ki, yanırlar, odu burdan aparırlar.”(1,343), “Kasıbın pulu
cəhənnəmdə olar.”(1,426), “Cəhənnəmə gedən
gələr, müştərinin gedəni gəlməz.” (1,681), “Cəhənnəmə girsə, üzü qızarmaz.”(1,682), “Evində
rahat olmayan dünyanı cəhənnəm bilər.”(11,77),
“Uşaqla cəhənnəmə də getməyəsən.” (11,142).
Gördüyümüz kimi, istər müstəqim, istərsə də məcazi mənada işlənmiş yuxarıdakı atalar sözlərinin
hər birində axirət, cənnət və cəhənnəmin varlığı
öz təsdiqini tapmışdır.
6. Qəzavü- qədərə iman
Allah-təalanın əzəldən əbədiyyətə qədər olacaq yaxşı və pis hər şeyin baş vermə vaxtını,
yerini və hər cür xüsusiyyətlərini bilməsi mənasına gələn qədərə, qədərdə yazılı olan şeyləri yeri
və zamanı gəldiyində yaratması kimi səciyyələnən qəzaya inanmaq imanın sonuncu əsası sayılır.
Mənsub olduğumuz dinə görə, kainatda baş verən
hər şey Allahın bilməsi, təqdir etməsi və yaratması nəticəsində meydana gəlir. Buna görə də başımıza gələnləri səbirlə qarşılamalıyıq və bütün
hallarda səbəblərə riayət etdikdən sonra yeganə
yaradıcı olan Allaha təvəkkül etməliyik. Qəzavüqədərə imanın ən böyük faydası cüzi iradə sahibi
olması səbəbindən insanın öz istəyi ilə etdiyi
əməllərə görə cavabdehlik daşıyacağını bildiyi
üçün seçimini yaxşı işlərdə istifadə etməsidir.
Başqa sözlə desək, məhz imanın bu əsası insanı
cəzaya səbəb olacaq işlərdən çəkindirir və onun
məsuliyyət hissini artırır. Ən başlıcası isə, qəzavü-qədərə tam şəkildə inanan bir müsəlman uğursuzluğa və müsibətə düçar olduqda əsla qədərindən şikayətlənməz və ya bədbinliyə qapılmaz, əksinə bunun da bir hikməti olduğunu düşünərək
səbir edər. Bu inancla insan həyatda uğur əldə
Materiallar
etməyin yollarını və səbəblərini araşdıraraq öhdəsinə düşən vəzifələri yerinə yetirməyə çalışar.
Araşdırma əsnasında qədərlə bağlı qarşılaşdığımız atalar sözlərində bunu müşahidə etmək mümkündür: “Təqdir ilə yazılan tədbir ilə pozulmaz.”
(1,598), “Olacağa çarə yoxdur.” (2,193), “Tanrının təqdiri dönülməz.”(11,136),“ “Qələm qüdrəti
ilə yazılan pozulmaz.”(11,47), “Yazıdan qaçmaq
olmaz.” (11,96), “Qələm yazanı qılınc poza bilməz.” (7,243), “Yazılan yazı başa gəlir.” (2, 239),
“Yazılana pozu yoxdur.” (2,239), “Alnına nə yazılıb, onu görəcək.”(1,58), “Yazanı da özü, pozanı da.” (12.96), “Sən saydığın say, gör fələk nə
sayır.” (2,208), “Qul qədərsiz olmaz, gor əzabsız.” (5,314).
Qədər mövzusu ilə bağlı olan qismətə dair
atalar sözlərində də eyni yanaşma tərzini görmək
mümkündür: “Qismətdə olan gəlir.” (2,166), “Qismətdən artıq yemək olmaz.” (1,197), “Qismətdən
qaçmaq olmaz.”(2,166), “Ruzi qismətnən gələr.”
(2,203), “Kimsə kimsənin nəsibini yeməz.” (2,
148), “Dünyanı qismətnən yeyərlər.” (2,96), “Allah elmi diləyənə, malı dilədiyinə verir.” (11,14),
“Allah bilir kim qazana, kim yeyə.” (11,14), “Allah qismətinə tabe olan qəni olar.” (13,97), “Allah
adama ya ağıl verər, ya dövlət.” (1,53); “Allah
dağına baxar, qar verər.” (1,55), “Rast gəlməyən
işə peşman olma.” (2,203), “Nəsib olsa gələr Yəməndən, nəsib yoxsa çıxar bədəndən.” (4,232),
“Əbləh odur dünya üçün qəm çəkər, tanrı bilir,
kim qazanar, kim yeyər.” (1, 319), “Hər qaşığın
bir qisməti var.” (11,152), “Haraya getsən, qismətin də ardınca gəlir.” (11,149), “Hər kəsin çəki ilə
çörəyi, sayı ilə günü var.”(5,129), “Ağırlığın yer
götürər, qismətin - Allah.”(1,27), “Allah insanın
ürəyinə görə verir.” (11,14).
Eyni təvəkkül anlayışı qəza, bəla və müsibət,
ölüm ilə əlaqədar atalar sözlərində də ifadə olunur: “Qəzaya riza gərək.”(1,191), “Qəzadan qaçmaq olmaz.” (2,163), “Qəza ilə oyun olmaz.”
(2,163), “Qəza dur gəldim deməz.” (11,47), “Qəza işin işlər, bizə qalar təşvişlər.” (1,191), “Qəzanın işini bilmək olmaz.”(1,191), “Oldu ilə öldüyə
çarə yoxdur.”(2,105), “Gün keçər, qəza keçməz.”
(1,468), “Çıxacaq qan damarda durmaz.” (11,
158), “Atmaq hünər, vurmaq qəza.” (11,22), “Bəla gələndə “gəlirəm” deməz.” (1,115), “Bəladan
qaçan bəlaya düşər.”(1,115), “Bəladan qaçmaq
olmaz.”(1,116), “Bəla bəla gətirər.”(1,115), “Bəla
başa bəladır, olmasa Kərbəladır.”(11,27), “Gəldi
əcəl verməz məcal.”(2,115), “Əcələ çarə olmaz.”
(11,84), “Əcəldə aman olmaz.“ (11,85), “Əcəli
gəlməyənə ölüm yoxdur.” (11,85), “Əcəl gəldi,
başağrısı bəhanədir.”(11,85), “Əcəldən qaçmaq
olmaz.”(11,84), “Əcəli gəlməyən qul olmaz.” (11,
85), “Əcəl nə bir saat gec, nə bir saat tez.” (11,
85), “Xəstənin başı üstə əcəl oturar.” (11,147),
“Xəstə yatan ölməz, əcəli yetən ölər.” (2,129),
“Hər xəstə ölməz.”(11,156), “Əcələ dərman, fəqirə fərman.” (11,85), “Ölüm haqdır.” (1,543), “Bir
gün yaranan bir gün öləcək.” (1, 133), “Öləcək
cana, yatacaq yer lazımdır.” (11, 123), “Hər şeyə
çarə var, ölümə yox.” (11,156), “Hər şeyin bir
sonu var.”(11,156), Çıxan can geri dönməz.”
(2,74), “Ölən dirilməz.”(11,123), “Badə ki, bir
şərabdır hər kəs ondan içməlidir, ölmək ki, bir
körpüdür, hər kim ordan keçməlidir.” (1,98),
“Xəstələndi ölmədi, üzüldü öldü.”(11,147), “Bir
gün yaranar, bir gün ölər.” (11,35), “Hər kamalın
bir zavalı vardır.” (11,153), “Ölüm varlıya, yoxsula baxmaz.” (11,124), “İnsan öləcəyini bilsə,
qəbrini özü qazar.” (11,91), “Ölüm qaşla göz arasındadır.” (2,196), “Ölüm-dirim bizim üçündür.”
(2,196), “Olmuş olacaqdan eydir.” (2,193), “Gələn keçər, qonan uçar.”(11,112); “Nəfəs getdi gəlmədi.” (13,98), “Səksən doxsan, bir gün yoxsan.”
(2,207), “Hey dedi malım var, bir demədi ölüm
var.” (11,149), “Torpaqdan gələn torpağa gedəcək.” (11,139), “Hər yarananın bir ömrü var.”
(11,152), “Az yaşa, ya çox yaşa, aqibət gələr
başa.” (11,11).
Yenə müəyyən mənada qəzavü-qədərlə əlaqəsi olan hikmət və təfəkkürlə bağlı aşağıdakı ata
sözləri də diqqəti cəlb edir: “Allahın işini bilmək
olmaz.”(1,57), “Allah istər kəndlini sevindirsin
onun eşşəyini itirər sonra tapdırar.” (11,14), “Allah iki daşı bir qabırğaya vurmaz.”(11,14), “Allah
yandıran çırağı üfləsən saqqalın yanar.” (11,14),
“Fələk bağlar, fələk açar.” (2,113), “Fələk güclü,
mən gücsüz.” (2,113), “Fələk yıxmayanı kələk yıxar.” (2,113), “Fələyin zoruna heç nə kar etməz.”
(1,622), “Fələyin çərxi dönər.” (1,622), “Fələyin
işinə bax, ayıya qaval çaldırır.”(1,622), “Fələyin
bir çuval qızılı var, hər gün birinin çiynindədir.”(2,113), “Allah yetirər, bəndə itirər.” (5,305),
“Allah ilanın əməlini bilib, ayaqlarını qarnında
yaradıb.”(1,55), “Allah dəvəyə qanad versəydi,
uçurmadığı dam-daş qalmazdı.”(1,55), “Allah hər
şeyi ölçü ilə verər.”(11,15), ”Bayquşun ruzisi
ayağına gedər.” (1,101), “Birin gör-fikir elə, birin
gör-şükür elə.”(2,61), “Dünyada bir pislik qalar,
bir yaxşılıq.”(2,96), “İnsanın bir əvvəli, bir axırı.”
(2,137), “Uzun yaşın axırı yenə ölümdü.”(2,228),
“Bəndə bəndəyə neylər, Tanrı gözdən salmasa?!”
(1,116), “Bəşər şeytansız olmaz.”(1,118), “Şərişeytandan, məkri-zənandan, quru böhtandan, bəylər qəzəbindən özünü qoru.”(1,689).
Lakin təəssüf hissi ilə etiraf etmək lazımdır
ki, dilimizdə yaradılmışların ən şərəflisi ünvanına
malik olan insanı insan edən imanın əsaslarını
aşılayan, onun üstün məziyyətlərini təbliğ edən
ata sözləri ilə yanaşı, bəzən bu ülvi qayənin ruhu
853
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi ilə uzlaşmayan deyimlər də mövcuddur. Bu səbəbdən, araşdırma əsnasında qarşılaşdığımız aşağıdakı deyimlərə, onların məna çalarlarına qarşı
daha diqqətli olmağın vacibliyinə inanırıq. Məsələn, “Dəmyənin bir Allahı var, sulunun iki.”
(2,85), “Gözü ilə görən Tanrıdan yaxşı bilir.”
(1,461), “Qarıdan da qorxum, Tanrıdan da?!”
(1,185), “Evə girirəm qarı döyür, bayıra çıxıram
Tanrı.” (1,296), “Arvad yıxan evdən Allahı xəbəri
yoxdur.” (1,66), “Arvad yıxan evi fələk də yıxa
bilməz.” (1,66), “Arvad düzdüyü evi Tanrı yıxmaz, arvad pozan evi Tanrı düzməz.” (11,17),
“Allahın bəd nəzərdən xəbəri yoxdur.” (2,33),
“Allah vuran ağacın səsi çıxmaz.” (1,54), “Allahsız yerdə otur, böyüksüz yerdə oturma.”(2,33),
“Tanrısız yerdə otur, həkimsiz yerdə durma.”
(1,596), “Allah ona verdiyi canı ala bilmir.” (1,
56), “Allah kora necə baxsa, kor da Allaha elə
baxar.” (1,55), “Kor kora necə baxar, Allah ikisinə də elə baxar.” (2,150), “Qardaş qardaşı istəsəydi, Allahın qardaşı olardı.”(6,230), “Allahtaala məsləhət olsaydı, yaxşı şeydirsə bir dənə
özü üçün qardaş yaradardı.”(5,305), “Allahın
arvadı olsaydı, o da arvaddan qorxardı.”(6,211),
“Allah sənin üçün qarğa deyil ki, vursun gözünü
çıxartsın.”(13,96), “Yetim deyib: mən gülərəm,
Allah demiş: mən hardayam.“(2,241), “Allah verməz qara quluna, o da qalar vuruna-vuruna.”
(2,33), “Allah kasıbdan kəsər, varlıya verər.”
(1,55), “Yoxdan Allah da bezardır.” (1,417), “Allahın sabahı çoxdur.”(11,15), “Günü xoş keçənə
Tanrı da xoş baxar.”(2,119), “Səbir-səbir, axır bir
sınıq qəbir.” (2,207), “Vücudu bir qəpiyə dəyməz.” (1,168), “Bəla həmişə yaxşı adamı tapar.”
(1,115), “Pullu adamdan bəla da qorxar.” (2,202),
“Fələyin gözü kordur.” (2,113), “Fələyin qaydasıdır, dağı çəkər dağ üstdən.” (2,113).
Misal gətirdiyimiz deyimlərdə tövhid anlayışı
və Allahın sifətləri ilə açıq-aydın ziddiyyət təşkil
edən məqamların olduğunu görmək mümkündür.
Həmçinin “Yetim yekələr, Əzrayılın pisliyi özünə
qalar.” (2,241), “Əzrayılın üzü qara olsun.” (1,
322) qəbilindən ata sözləri qədər amilini nəzərə
almayan bir anlayışı ehtiva edir. Eyni zamanda,
“Ruzimiz düşüb kor mələyin əlinə.”(1,555) deyimi də Allahın ədalətinə inamın, təvəkkülün zəif
olduğuna dəlalət etməklə bərabər, mələklərə qarşı
haqsızlığın təzahürü kimi anlaşıla bilər.
Eyni münasibəti “Peyğəmbər əvvəl öz canına
dua edib.”(1,549), “Göydən peyğəmbər gəlir deyir, ağzı varsa, yeməyə gəlir.”(11,113), “Əyyub
səbri də bir səbir deyil.” (2,112), “Qızıl Xızırı da
oynadar.” (2,166) qəbilindən və peyğəmbərlərin
üstün vəsflərinə və ya onların örnək həyatlarından
alınacaq ibrətamiz nəticələrə uyğun gəlməyən
bəzi deyimlərdə də müşahidə etmək olar. Və ya854
xud bir sıra hallarda axirət gününə iman məsələsinə qeyri-ciddi münasibətin şahidi olmaq mümkündür: “Bu dünyada kef çəkim, o dünyada işim
yox.”(1,151), “Dünya beş gündür, beşi də qara.”
(1,289), “Qısıla-qısıla behiştə gedincə öyünəöyünə cəhənnəmə gedəsən.”(2,164), “Minnət ilə
behiştə getməkdənsə, minnətsiz cəhənnəmə getmək yaxşıdır.”(1,494), “Cə-hənnəmdə də adamın
dayısı gərək.”(1,681).
Nəhayət, zaman-zaman gündəlik həyatda qarşılaşdığımız “Ağzını qoyub Allah yoluna.”, “Müsəlmana yaxşılıq yoxdur.” kimi Allahın lütfü və
bütün müsəlmanların hüquqları ilə əlaqədar ehtiva etdiyi yanlış qənaəti da qəbul etmək əsla
mümkün deyildir.
7. Nəticə
Təbii ki, iman əsasları ilə uzlaşmayan ata
sözlərinin həyatda varlığını və yaxud yaşanmış
müəyyən bir acı təcrübənin məhsulu olduğunu
inkar edə bilmərik. Lakin onların ilk dəfə nə zaman, hansı məqsədlə və şəraitdə, kimlər tərəfindən dövriyyəyə buraxıldığını da unutmamaq
lazımdır. Bizə görə, sözügedən deyimlərin meydana çıxmasının səbəbini ilk növbədə zaman içində müsəlmanların dini həyatında təmsil amilinin
arxa plana keçməsində, dünyaya aludəçilik meylinin artması nəticəsində arzuolunmaz mənəvi boşluqların yaranmasında, təfəkkür və hikmətin unudulmasında axtarmaq lazımdır. Xüsusilə, Azərbaycanın Çar Rusiyası tərəfindən işğalından sonra
sürətlənən mənəvi aşınma prosesinin sovet dövründə ən yüksək zirvəyə çatması da danılmaz həqiqətdir. Beləcə, əsrlərin yadigarı olan, müdriklik
və hikmət çeşməsindən süzülüb gələn folklor nümunələrinin yerinə bəzən xalqın inancını nəzərə
almayan həqiqi və ya məcazi mənalarda işlədilən
deyimlər meydana gəlmişdir. Nəticədə, öyüdnəsihət vermək, ibrət alınması məqsədi ilə söylənən bu qəbil atalar sözləri və məsəllər insanı düşündürmək yerinə, ona inanc kimi ciddi məsələyə
münasibətdə ən azından biganəlik hissi aşılayır.
Məhz bu səbəbdən, “milli mədəniyyətə qayğı” adı
altında toplanmış, tərtib edilmiş, bəzən uydurulmuş folklor nümunələrinə, o cümlədən ata sözlərinə dövrün və ideoloji şəraitin prizmasından baxmaq lazımdır. Çünki müraciət etdiyimiz Cənubi
Azərbaycan, Kərkük və Anadolu folkloruna aid
mənbələrdə bir qayda olaraq bənzər deyimlərə
təsadüf edilməməsi bir daha bu məsələdə subyektiv amillərin rolu olduğuna dəlalət edir.
Digər tərəfdən, sovet hakimiyyətinin ilk illərindən fərqli olaraq sözü-gedən deyimlərin toplanmasının və tərtib edilməsinin əsasən ateizmin
rəvacda olduğu sonrakı onilliklərdə baş verdiyini
nəzərə alsaq, bunun düşünülmüş bir siyasətin nə-
Materiallar
ticəsi olduğu şübhə doğurmur. Çünki həmin
dövrdə keçmi-şimizlə bağların məqsədyönlü şəkildə zəiflədilməsi və sovet dövründə şifahi xalq
ədəbiyyatından ateizmin təbliği məqsədi ilə
istifadə olunması cəhdi danılmazdır. Şifahi xalq
ədəbiyyatı ilə dini dəyərlər arasındakı əsrlərlə
mövcud olan əlaqənin inkar edilməsi nəticəsində,
ümumən milli folklorun, o cümlədən ata sözlərinin toplanması və nəşri işi həqiqi ədəbiyyatdan
daha çox hakim ideologiyaya xidmət etmişdir.
Belə ki, yeni inqilabi ideyaların şüarlarla yayıla
bilməyəcəyini anlayan rejim ideoloqları bir tərəfdən ənənəvi folklorun dini baxışlarla, cahilliklə
qarışdığını irəli sürərək onu unutdurmağa, yox
etməyə, digər tərəfdən də həmin janrlar vasitəsilə
yeni rejimin dəyərlərini təbliğ etdirməyə çalışmışdırlar. Beləliklə, yuxarıların göstərişlərinin canfəşanlıqla yerinə yetirilməsi nəticəsində xalqın dilindən yeni-yeni bayatılar, atalar sözləri və deyimlər uydurulmuşdur. Təəssüf ki, bu prosesdə
bəzən də mənsub olduğu cahanşümul dini layiqincə təmsil edə bil-məyən və yaxud dindən öz
şəxsi mənafeyi üçün yararlanan ruhanilərin mənfi
rolunu etiraf etmək məcburiyyətindəyik.
Son olaraq, ata sözlərini toplayan və tərtib
edən tərtibatçıların da yaşadıqları mühitin ideoloji
təzyiqlərinə və təsirinə məruz qaldıqlarını inkar
etmək fikrində deyilik. Lakin dilimizdə olan və
əxlaq anlayışımıza uyğun gəlməyən qeyri-etik
ifadələri təkrar etməyi rəva görmədiyimiz kimi,
məcazi mənada işlədilsə belə, ciddi mənəvi boşluqların yaşandığı bir şəraitdə imanın əsaslarında
ciddi tərəddüdə səbəb ola biləcək deyimlərin folklor toplularına daxil edilməsinə heç bir vəchlə
haqq qazandırmaq mümkün deyildir. Burada
“Sözlərinə fikir ver- düşüncənə keçə bilər, düşüncənə fikir ver-hərəkətinə keçə bilər, hərəkətinə
fikir ver-xasiyyətinə keçə bilər, xasiyyətinə fikir
ver-həyatını dəyişə bilər.”–deyimini xatırlatmaq
yerinə düşərdi.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Azərbaycan folkloru antologiyası XIV kitab (Dərbənd
folkloru), Tərtib edənlər: Hüseyn İsmayılov, Tahir
Orucov, B.,“Səda” nəşriyyatı, 2006, 429 s.
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı antologiyası. B.,
Çaşıoğlu, 2004,576 s.
Əlizadə Z. Azərbaycan atalar sözlərinin həyatı. B.,
Yazıçı, 1985, 245 s.
Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Pedaqoji institutların tələbələri üçün dərslik. B., “Maarif”
nəşriyyatı, 1981.401 s.
Sarıca S. Konularına Göre (Açıklıamalı) Atasözleri ve
Özdeyişler. Fil Yayınevi, İstanbul, Tarihsiz.
Təbrizdən dörd dəftər.(Atalar sözləri, məsəllər, hikmətlər). B., Azər-baycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994, 168 s.
Xalqımızın deyimləri və duyumları. Toplayıb yazıya
alanı və tərtib edəni: f. e. d. M.İ.Həkimov, B.,“Maarif”
nəşriyyatı, 1988, 384 s.
Zeynallı H. Azərbaycan atalar sözləri. B.,1928
ƏDƏBİYYAT
1.
2.
3.
4.
5.
Atalar sözü. Toplayanı: Əbülqasım Hüseynzadə. B.,
Yazıçı, 1989, 690 s.
Atalar sözü. (Tərtib edən və ön sözün müəllifi Cəlal
Bəydili), B., Öndər nəşriyyat, 2004, 264 s
Atalar sözü. (Azərbaycan, rus və ərəb dillərində), Tərtib
edəni Xaliq Rzayev, I cild, B., “Nurlar” nəşriyyatı,
2004, 209 s.
Azərbaycan folkloru antologiyası II kitab (İraqTürkman cildi), Tərtibçilər: Qəzənfər Paşayev, Əbdüllətif Bəndəroğlu, B., 1999, 467 s.
Azərbaycan folkloru antologiyası XIII kitab (ŞəkiZaqatala folkloru), Tərtib edənlər: İsrafil Abbaslı, Oruc
Əliyev, Mətanət Abdullayeva , B., “Səda” nəşriyyatı,
2005, 549 s.
855
BATTAL GAZİ DESTANINDAN ÇOCUKLAR İÇİN
ALINACAK ÖĞÜTLER
Öğr. Gör. Mehmet TURMUŞ
Qafqaz Üniversitesi
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
Bütün dünya edebiyatlarında olduğu gibi Türk
edebiyyatının da ilk örnekleri destanlardır. Türk
edebiyat geleneği içinde `destan` terimi birden
fazla nazim şekli ve türü için kullanılmış ve kullanılmaktadır. Anonim edebiyatta ve aşık edebiyatın da koşma veya mani dörtlükleriyle yazılan
veya söylenen ferdi, sosyal, tarihi, acıklı veya gülünç olayları tahkiye tekniği ile çeşitli üsluplarla
aktaran nazim türüne ve burada ifade edileceği
gibi kainatın, insanlığın, milletlerin yaradışlarını,
gelişimini, hayatta kalma mücadelelerini ve çeşitli
olay ve nesnelerle ilgili sebep açıklayan ve Batı
Edebiyatında `epope` terimi ile anılan eserlerin
tamamı da Türk edebiyatı geleneği içinde `destan`
adı ile anılmaktadı.
İşte bu noktadan yola çıkarak bende bu maklemde, Battal Gazi destanında çocuklarımız için
nasıl dersler çıkarılabilir.Biz büyüklerin de çocuklarımızı yetiştirirken neleri nazara almamız
gerktiği konusunda hakikatleri ortaya koymaya
çalışacağım.
Bütün toplumlarda efsane, destan, menkıbe,
atasözleri gibi folklor ürünlerinin önemi çok büyüktür. Çünkü toplumların ve milletlerin hayatını
geçmişten gelecek nesillere hep bu eserler taşımıştır ve taşıyacaktır da. İşte bu açıdan Battal
Gazi destanında da çocuklarımız için alınacak çok
güzel örnekler ve öğütler vardır. Bu kaçınılmaz
ve yadırganmaz olan bir gerçektir.
Battal Gazi destanı Ord. Prof. Köprülü tarafından Türk edebiyat tarihinde bu destana Anadolu Türk destanının ilki gibi göstermesi de bir
kez daha ispat etmiştir ki bu destan gerçek bir
Türk destanı olması hasebiyle çocuklarımızın yetişmesi için bu destan her yönü ile güzel anlatılmalıdır.
Battal Gazinin bugünkü türbesinin bile insanlar için bir okul haline gelmiş olması manidardır.
Bir zamanlar oralar eğitim merkezi imiş. Bugün
de hala önemli bir merkez. Hazreti Ali inanç
odaklarının buluşma yeri. Ama sadece onlar değil
`herkes` geliyor. Seyyit Battal Gazi bugün bile her
dinden, her inançtan, her yaştan, kadın erkek
herkesi buluşturuyor. İşte bunların arkasındaki
sırları açığa çıkarmak ve yeniden milletimize ka856
zandırmak gerekiyor.Çocuklarımızın elinden tutup buralara götürmemiz gerekiyor. Ve orada çocuklarımıza ‘bakın evladım bizim böyle atalarımız vardı, sizlerde ilerde bu atalarımız gibi kahramanlar olarak yetişmeniz lazım’ diye nasihatlerimizi vermemiz lazım ki, gelecek nesiller daha
iyi yetişsin vatanını milletini ve bütün bir insanlığın kurtuluşu için çalışıp kendini yetiştirebilsin.
Toplum bilimcileri için Battal Gazi bir
`modern-örnek` şahsiyet, zeki, cesur, yardımsever, kuvvetli… Tam bir halk kahramanı. Yine anlatılanlara göre 680-740 tarihleri arasında yaşamış
(XI. yy, XII. yy ve XIII. yy diyenler de var)
Malatya`da doğmuş, Seyyitgazi`de ölmüş `üçler
tepesine gömülmüş`. Sonra mezarını Alaaddin
Keykubat`ın annesi Ümmühan Sultan bulmuş. Ve
türbesini yaptırmış. Türbe zamanla bir külliyeye
dönüşmüş. Bu toplum bilimciler için örnek bir
şahsiyetse bizim çocuklarımız için de çok önemli
bir örnek şahsiyettir.
Genel olarak bir insan çocukluğunda ne ise
gençliğinde de o olur.Çocukluk döneminde yaşamış olduğu -her türlü ince hassas- duygularının
üstünde gelişir bütün vasıfları. İşte bundan dolayıdır ki insanların çocukluk dönemi çok önem arz
etmektedir.Bunu gelişmiş toplumlarda çok açık
ve net olarak görmekteyiz. Ve bu önemi kavramış
olan milletler ve toplumlar ileri, çağdaş seviyelere
ulaşmışlardır. Ama bunu kavrayamamış olan aileler, milletler ve toplumlar sürekli problemler yaşamışlardır. Sonrada bu problemleri çözmek için
birçok çözüm yollar denemişler ama tam olarak
sorunları halledememişler. Aslında sorunun temel
kaynağı bana göre yukarda da belirtildiği gibi
insanın ilk yılarında aranmalıdır yani çocukluk
döneminde. Eğer problemi çözmeye buradan başlamış olsalar; aileler, milletler ve toplumlar bu
problemin yüzde doksanını çözerler. Çok güzel
neticeler ulaşırlar.
İşte bu durumun farkında olan atalarımız da
çocuklarımızın iyi yetişmeleri için her türlü şartları hazırlamışlar. Biz Battal Gazi destanında da
bunun örneğini çok açık ve net bir şekilde görüyoruz. Battal Gazi ta bebekliğinden itibaren annesinin ve babasının hususi gözetimi altında yetişi Materiallar
yor. Birde onun dadısı vardı Tevabil adında. O da
Battalın en iyi bir şekilde yetişmesi için çok özel
olarak onu eğitimini sağlıyor. Hatta Battal daha
doğmadan onun ailesi çok güzel bir yaşam sürüyorlar, beldenin ileri gelenleri çocuklarının doğacağı zamanda onlara müjdeli haberler veriyorlar
ki sizin gelecekte çok iyi işler gösterecek olan bir
evladınız olacak diye. Sonrada Battal gerçek bir
kahraman olarak dönemin bütün pehlivan ve yiğitlerini bir- bir yeniyor. Yaşayarak ortaya koymuş olduğu bu ölümsüz destan bugüne kadar gelip ulaşıyor. Bizim kaynaklardan ve Anadolu insanından öğrendiğimize göre, bu destan, Anadolu’nun öyle bir evi olmasın ki, orada duvarda
bu destan asılı olmasın.
Hatta ordular da mücadele aşkının sönmeye
başladığı dönemlerde bu destan okunarak ve anlatılarak, askerler de ruh yüksekliğini sağlarlarmış.
Uzun kış gecelerinde sabahlara kadar insanlar bu
destanı anlatarak yaşamışlar. Çocuklarını bu destanların ruhu ile büyütmüşler. Eğer atalarımız yıllarca büyük devletler kurmuş ve iyi insanlar yetiştirmişlerse bunlar hep çocuklara verdikleri önem
ve anlatılan bu destanlar sayesinde olmuştur.
Bu destan insanları ruhlandırmış, dürüstlüğe,
temizliğe götürmüştür. Milli hislerin çok kabarık
şekilde coşmasına sebep olmuştur. Bu ruh güzelliği, bu temizlik anlayışı, bu dürüstlük ve bu milli
hislerin kabarışı çocuklarımıza da aynen yansıtılırsa onlarda asrımızın birer kahramanları olacaklardır.
Battal Gazi kendisini bu şekilde güzel yetiştirdikten sonra arkadan gelecek olan yeni nesillere, yani bütün çocuklara’’ bakın ben nasıl bir
karhama oldu isem sizlerde benim gibi birer kahramanlar olmalısınız’’ diyor. Aslında yaşantısının
tamamı hem çocuklarımız hem de biz büyükler
için çok güzel öğütler ve ibretlik derslerle doludur.
Bakınız Osmanlı döneminde bir çocuğun eğitime başlaması nasıl oluyormuş size kısaca anlatayım. Eğitime başlama tarihi yoktu. Çocuğun
yaşı ne zaman dolarsa o zaman eğitime başlardı.
Yani eğitimin eylül ayında başlayacak diye bir
tarihi yoktu. Yılın her ayında veya gününde eğitim başlayabilirdi. Önce okul çağı gelen çocuk
okula başlamadan ailede sıcak bir hareketlenme
başlarmış. Sonra çocuk için eğitimin ne kadar
önemli olduğunu kavratmak için sanki bir bayram
arifesi gibi evde şenlik ve temizlik yapılırmış.
Ardınca dede, nene, babaanne, amca, hala, dayı
kısacası en yakın akrabalar çocuğun evinde toplanırlarmış. Orada tam bir eğlence ve bayram
ahval-i ruhiye oluşturulurmuş. Yemekler, tatlılar
börekler v.s mükellef sofralar hazırlanırmış. Ço-
cuğun öne çıkarılması şekliyle de yemekler yenilirmiş. O gece bu şekilde geçirildikten sonra
ertesi gün çocuk yine bütün aile fertlerinin tam
teşekkül hazır olduğu bir kahvaltı sofrasına otururmuş. Kahvaltıdan sonra çocuğun kişisel bakımı annesi tarafından güzel bir şekilde itina ile
yaptırılırmış. Ve yeni alınmış kıyafetini de özel
bir merasim ve dualar, ilahiler ve halk türküleri
eşliğinde çocuğa giydirildikten sonra çok özel
hazırlanmış faytona bindirilip şehrin en güzel
yerleri gezdirilerek camiye gidilirmiş. Camide çocuğu bir grup öğrenci ve caminin hatibi karşılarmış. Ardı-sıra arkadaş topluluğu ile beraber
öğrencinin ilk öğretmeni onu karşılayarak beraber
faytona binip okulun yolunu tutarlarmış yine
ilahiler ve halk türküleri eşliğinde. Ve nihayet
okula gelinirmiş hocası onu faytondan kucaklayarak indirip sınıfına girdirerek ilk dersi olarak
ilk harfi öğretirmiş. Sonra da bugün ders bitti
diyerek evine yolcu edermiş öğrenciyi. Battal
Gazinin de doğumunda ve eğitime başlamasında
bundan farklı bir gelişme olmamış. Aynı şekilde
törenler ve kutlamalar yapılmış.
İşte bakınız o zamanın eğitiminde çocuğa
verilen öneme, bir de bugüne bakınız. O zaman
verilen eğitim Battal Gazileri yetiştirmiştir. Bizde
bugünün nesline o kahramanlık destanlarımızı
tekrar okutarak onlar gibi çağımızın Battal Gazilerinin yetişmesini sağlamalıyız.
Yıllarca esarette kalmış insanların nasıl milli
kimliklerini koruduklarını ortaya çıkartmak, yeni
nesillerden milli kimlik problemi yaşayanları Battal Gazi destanını benimseterek öz kimliklerine
dönmelerini sağlamak, özellikle de gelecek nesillere biz Türkler olarak nasıl bir kahramanlıklara
sahip olduğumuzu bir kez daha göstermek için
çocuklarımıza bu destanları okutmamız lazım.
KAYNAKLAR
1.
2.
3.
4.
5.
‘’Battal Gazi Destanı’’ KÖKSAL Hasan Ankara 2003
’’Battalnamelerde Tip ve Motif Yapısı’’ KÖKSAL
Hasan Ankara 1994
’’Türk Dünyası Epik Destan Geleneği’’ÇOBANOĞLU
Özkul Ankara 2004
’Battal Gazi Destanı’Prof.Dr.DEMİR Necati, Yar. Doç.
ERDEM Mehmet Dursun
’Battal Gazi Destanı’KELEMEROĞLU Mehmet Sabri
Malatya 2006
857
UNUTTURULAN TÜRK DİYARI REVAN’A AİT HİKÂYELER VE
BU HİKÂYELERDEKİ ANA MOTİFLER
Mintez ŞİMŞEK
Türk Kızılay’ı Müfettişi
Ankara / TÜRKİYE
[email protected], [email protected]
Araştırmanın Amacı
Tarihimizde 93 harbi diye bilinen 1877-1878
Osmanlı-Rus harbi esnasında Revan Vilayeti civarından çıkarılan muhacir bir ailenin dördüncü
kuşak mensubu olarak, dedelerimden dinleyerek
derlediğim revan yöresine ait 4 hikayenin gelecek
kuşaklara aktarılabilmesi için bu çalışmayı yaptım.
Asıl maksadım; bugün fiziki sınırlarımız dışında kalmasına rağmen; Serdar Sarayı, Şah İsmail
ve 4. Murat Mescitleriyle hep bizim olan ve bizim
ruhumuzu barındıran Revana ait hikâyeleri, yeni
nesle aktarmak ve bu suretle Revana ait değerlerin ve Revanlı Türklerin unutulmamasını sağlamaktır.
Yöntem
Araştırma, tamamen amatör bir ruhla lise 3.
sınıfta okuduğum 1991 yılında evvelce dinlenilen
hikâyelerin kaleme alınması sureti ile başlamış,
baba tarafından dedem Yusuf ŞİMŞEK ve anne
tarafından dedem olan Sadık YAŞAR’ dan dinlediğim bu hikayelerdeki kopukluk ve eksiklikler
anne ve babamın katkıları ile tamamlanarak düzenli bir hale getirilmiştir.
Evren ve Örneklem
Hikâyelerin tamamı ilk ağızdan anlatıldığı
gibi kaleme alınmış, hikâyeler arasında kavram
ve kahramanları kesişen birçok hikâye toplanarak
üzerinde ittifak edilen asıl hikâye üzerinde birleştirilmiştir. Derlenen hikâye adları; Simşah Sultan,
Alicengiz Oyunu, Kızıl Elmas ve Mihrican’dır.
Bununla beraber Alicengiz oyunu dışındaki diğer
Üç hikâyenin yer yer farklı isimlerle de anlatıldığına rastlanmaktadır. Örneğin Mihrican hikâyesi Sarıkamış Yöresinde Ülker Sultan adı ile de
anlatılmakta hatta halk âşıkları saz eşliğinde anlatmaktadır.
Araştırmanın çalışma evreni bu dört hikâyede
Revan’a ve dolayısı ile Türk kültürüne ait motiflerin tespit edilmesi, hikâyelerin asıl hedefi olan
çocuklara iletilmek istenen ana fikirler ve hikâyeler aracılığı ile övülen veya yerilen davranış biçimlerinin ortaya konulmasıdır.
858
Verilerin Toplanması ve Çözümlemesi
Bu çalışmanın verileri; yukarıda isimleri verilen ve Revan yöresine ait olan dört hikâye olup
bu hikâyelerin her birinin ayrı ayrı incelenerek hikâyelerde aranan fikir, kavram ve motiflerin çözümüne ulaşılmasıdır.
Bulgular ve Tartışma
1- Hikâyenin Adı: Kızıl Elmas
— Hikâyenin Kahramanları; Alabeylik
Devleti Şehzadesi Gökhan
— Olaylar; Alabeylik devleti varisi şehzadelerinden Akhan, Balahan ve Gökhan’ ın babaları tarafından tahta sahip olmak için kendi
aralarında yarıştırılması, Kızıl Elması bulmak
üzere görevlendirilen şehzadelerin elması bulmak için yarışmaları, Şehzade Gökhan’ ın
azim ve sebat ile amacına ulaşmak için gayret
göstermesi ve Kızıl Elması bularak ülkesine
getirmesi anlatılmaktadır.
— Verilmek İstenen Mesajlar:
- İş ehline verilmelidir.
- Kolay iş her kişinin, zor iş er kişinin harcıdır,
- Akıl ve hüner söz ile değil iş ile olur,
- Hükümdarlık ve beylik taht ve taç ile değil, akıl ve bilek kuvvetiyledir,
- Her kim ki mirasla bir şeye sahip olmuştur, ona layığı ile sahiplik yapamaz,
- Her kim ki akıl ve bilek zoruyla bir şeye
sahip olmuştur, sahip olduğu şeyin kıymetini bilir, muhafaza eder, mal ve mülk
sahipliği ilelebet sürer.
- Akıl yaşta değil baştadır,
- Varılmak istenen hedef için bir yol belirlenmelidir,
- İnsanlara veya hayvan ayırt etmeden tüm
canlılara iyilikle muamele edilmelidir.
- İyilik yapan iyilik bulur.
Materiallar
2- Hikâyenin Adı: Alicengiz Oyunu
— Hikâyenin Kahramanları; Efecan,
Alicengiz
— Olaylar; Küçük bir köyde yaşayan Efecan adındaki gencin komşu köyde bulunan
amcasına giderken sihirbazların ezeli ve ebedi
padişahı Alicengiz ile karşılaması ve onunla
olan mücadelesi, Efecan’ın seyahati ve sihirbazlar padişahı Alicengiz’i yenmesi anlatılmaktadır.
— Verilmek İstenen Mesajlar:
- Ne olursa olsun emanete sahip olunmalıdır,
- Her gizlinin bir bileni vardır,
- Tedbir zamanında alınmalıdır,
- İyilik karşılıksız kalmaz,
- Fakir ve muhtaçlar gözetilmelidir.
3- Hikâyenin Adı: Simşah Sultan
— Hikâyenin Kahramanları; Şehzade
Saltuk, Simşah Sultan
— Olaylar; Padişah Şahcihan’ın oğlu Şehzade Saltuk’un Hûşirevan ülkesinin padişahı
Simşah Sultanı bulmak için çıktığı yolda
başına gelenler ve bu çetin yolda başarıya
ulaşmak için izlediği yollar anlatılmaktadır.
— Verilmek İstenen Mesajlar:
- Her bildiğin doğruyu her yerde söylemekten sakınırsan ve her şeyde güzel bir
şey bulmaya çalışırsan yolların kısalacaktır.
- Bir yola girildi mi, sonuna kadar mücadele etmek gerekir.
- Yaşayan ve yaşayacak olan bütün ruhların gökte bir yıldızı vardır ve ne zaman
bir insan ölse, gökteki bir yıldız söner ve
ne zaman bir insan doğsa gökte yeni bir
yıldız neşet eder.
- Dünyanın var oluşu ve kuruluşu dört şey
üzerinedir. Bunlar toprak, hava, su ve
ateştir.
— Verilmek İstenen Mesajlar:
- Adalet herkes için, yoktur buna itiraz,
İtiraz orda başlar, başlayınca imtiyaz.
- Milletlerin bekası için adalet herkese eşit
olarak uygulanmalıdır.
- Padişahta kul olur, oturamaz tahtına, Kul
kaderini yaşar, ne çıkarsa bahtına.
- Ayaklar baş, başlar ise ayak olabilir.
- Su uyur, düşman uyumaz.
- Padişah bile olsan sanat öğrenmelisin,
sanat insan için bir güvencedir.
- Gitti bülbül, soldu gül, İstersen ağla,
istersen gül.
SONUÇ
Araştırma örneklemi olarak derlenen hikâyelerde,
1- İyilik ve kötülük kavramlarının eş sunumunun yapılarak hikâyelerin ana dinleyici kitlesi
olan çocuklara iyiliğin faydalarının anlatılmak istendiği,
2- Çocukların hayal dünyasının olabildiğince
geniş bir evrene odaklandırılmaya çalışıldığı,
3- Çocuklara yiğitlik, mertlik, bilgelik, çalışkanlık ve kahramanlık, duygularının başarılı sonuçların sunumu ile övülerek aşılanmaya
çalışıldığı,
4- Türk dünyasına has bazı törelerin saray veya
aile yapısı etrafında işlenerek bu değerlerin
çocuklara öğretilmeye çalışıldığı,
5- Hikâyelerin sonunun başarı ve mutlulukla bitirilmesi sureti ile hikâyelerin hedef kitlesi
olan çocukların gelecek için ümitvar olmalarına çalışıldığı,
Gibi sonuçlar elde edilmiştir.
4- Hikâyenin Adı: Mihrican
— Hikâyenin Kahramanları; Mihrican,
Efsuncular Şahı, Rum Prensi
— Olaylar; Hazer devleti padişahı Tuğrulhan’ın kızı Mihrican Sultan’a Efsuncular Şahı
tarafından büyü yapılarak iftira edilmesi, bu
iftiradan sonra Mihrican Sultan’ın başına
gelenler, sultanlıktan kulluğa düşen Mihrican
sultanın hayat mücadelesi ve Rum prensi ile
karşılaşması, Rum prensinin Mihrican sultanı
kurtararak kendisine eş olarak alması anlatılmaktadır.
859
TÜRK HALK OYUNLARININ ÇOCUK GELİŞİMİ
ÜZERİNDEKİ EĞİTSEL İŞLEVLERİ
Arş. Gör. Neslihan ERTURAL
Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü,
Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı.
İzmir / TÜRKİYE
Arş. Gör. M. Serkan ERTURAL
Gaziantep Üniversitesi, Türk Musikisi Devlet Konservatuarı.
Türk Halk Oyunları Bölümü.
Gaziantep / TÜRKİYE
Halk bilgisi ürünlerinin içerisinde görsel bir
tür olarak karşımıza çıkan “halk oyunları”; kökeninde dine ve büyüye ait unsurların yer aldığı,
“kendine has sanat değerine sahip olduğunu iddia
eden topluluğa”1 ait, “eğlenme ve eğlendirme, eğitim ve kültürün genç kuşaklara aktarılması, toplumsal kurumlara ve törenlere destek verme, toplumsal ve kişisel baskılardan kurtulma”2, “sağlık
üzerinde yaşam kalitesini yükseltme”3 gibi işlevlere sahip olan, ait olduğu yörenin oyun oynama
geleneğine uygun bir formda ve şekilde, ritim ve
müzik eşliğinde sergilenen estetik hareketlerin
icralarıdır. Sosyo-kültürel icra ortamlarında yaratımı gerçekleştirilen halk oyunları, yaratıldığı ilk
şekle kısmen bağlı kalarak, şekillenmekte ve
geleneğe ait özellikler ile çeşitlenerek değişmektedir ve geleneğe özgü icra ortamlarında nakledilerek gelecek kuşaklara taşınmaktadır.
Halk oyunları icraları kökeninde taşıdığı özellikleri yitirmesiyle, “yeniden yaratılma” ve “nakledilme” aşamalarından geçerek günümüze taşınmıştır. Ait olduğu sosyal çevrenin, kültürel ve iletişimsel davranış özelliklerini, eğlenme ve eğlendirme pratiklerini, sanat anlayışını yansıtan estetik sunumlar şeklini almıştır. Bu konuda Kaeppler; “Bazı toplumlarda insanların tanrı için sergiledikleri hareketler dinsel bir tören olarak
kabul edilir. Fakat aynı hareketler bir izleyici
karşısında sergilenirse bir dans olarak algıla-
1
2
3
Metin Ekici. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: 2004, Geleneksel Yayıncılık, s. 9.
William R. Bascom. “ Folklorun Dört İşlevi”. Çev. Ferya
Çalış; Selcan Gürçayır. Halkbiliminde Kuramlar ve
Yaklaşımlar 2. Ankara: 2005, Geleneksel Yayıncılık, ss.
125-151.
Neslihan Güzeloğulları. “Türk Halk Oyunlarının Sağlık
Alanında Yaşam Kalitesini Yükseltme İşlevi”. VII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Kültür ve
Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü,
Gaziantep: 2006, (Basılmamış Bildiri).
860
nır”4 şeklinde benzer bir yaklaşımda bulunmaktadır. Kaeppler dansı; müzikal bir sesle bazen şiirle,
görsel hareketli ve estetik görünüşlerin birleştiği,
kulağa ve göze hitap eden kompleks bir iletişim
formu olarak görmekte ve dansın zaman içerisinde insan vücudunun ustalıkla kullanıldığı yaratıcı bir sürecin sonucunda oluşan kültürel bir form
olarak tanımlamaktadır. Diğer bir araştırmacı
Alan Lomax, halk oyunlarını bir “performans”
olarak düşünmektedir. Lomax; bireylerin dans etme şekli ve stilini, oyuncuların vücutlarının duruşunu, enerjilerini boşaltmadaki özelliklerini, oyuncu grubundaki sanatçıların birbirleri ile ilişkilerinin dinamiği, oyuncu ile izleyicinin karşılıklı
etki-lenişi ve iletişimleri gibi karmaşık elementlerin bir sentezi olarak görmektedir.5
Halk oyunlarının yukarıda izahına çalıştığımız bu özellikleri, icraların sanatsal ve sahnedeki
estetik özelliklerinin uygulanışı sırasındaki yaratımı ve sunumu ile izleyici ve icracı üzerinde bıraktığı etki ve bu etkiye bağlı olarak gelişen karşılıklı
ortak duygularla ilgilidir. 6 Fakat günümüzdeki
araştırmalar göstermektedir ki halk oyunları icraları sadece gösteri amaçlı, formel ve informel ortamlarda icracıların yaptığı sunumlardan oluşmamaktadır. Değişik icra bağlamları çerçevesinde
düşünüldüğünde, halk oyunlarının yeni ortamlarda farklı işlevler yüklenebileceği de görülmektedir. Bunlardan biri de “eğitim ve kültürün genç
kuşaklara aktarılması” işlevi olmaktadır.
Yapılan araştırmalarına göre; “eğitim”, bireyin yaşadığı toplumda yeteneğini, tutumlarını ve
4
5
6
Adrienne L.Kaeppler. “Dans” Çev. Fatma Kanat Fay,
Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. Ankara:
2003, Geleneksel Yayınları, ss. 382-383.
Özkul Çobanoğlu. “Halk Bilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş.” Ankara: 1999, Akçağ
Yayınları, s. 174.
M. Serkan Ertural. Gaziantep Halk Oyunları Üzerine
Bir İnceleme. Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep: 2006,
(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), s.113.
Materiallar
olumlu değerdeki diğer davranış biçimlerini
geliştirdiği süreçler toplamı olmaktadır. 7 Başka
bir tanıma göre “eğitim”, bireyin toplumsal yeteneğinin ve en elverişli düzeyde kişisel gelişiminin
elde edilmesi için seçilmiş ve denetimli bir çevreyi içine alan toplumsal bir süreçtir.8
Eğitimin toplum üzerindeki işlevsel özelliklerine bakıldığında ise; bireyin çocukluktan itibaren başlayan kişilik gelişimi üzerinde önemli bir
yer tuttuğunu görmekteyiz. Bunlar; “çevresini denetimi altına almayı başarmak”, “kendi amaçlarını saptayabilmek”, “kendisini nesnel olarak ifade etmek”, “akılcı ve mantıksal davranış kazandırmak” bu davranışların kazandırılması ile kişiye
zihinsel, bedensel beceriler vermek, “bireye nasıl
düşüneceğini öğretmek”, “toplumsal hareketliliğini artırma ile bireyin içinde yetiştiği çevreden
kurtulabilme, çevreyi daha iyi koşullar bakımından değiştirebilme yeteneğini sağlamak” “bedensel ve ruhsal gelişimini sağlama”, “kötü eğitim ve
davranışları düzeltici bir amacın sağlanması”, “bireyde karar alma becerilerini geliştirmek” ve benzerleri gibidir.9
Tarafımızca yapılan araştırmalar da göstermektedir ki müzik, ritim ve harekete dayalı olan
halk oyunlarının icra edilmesi, öğretilmesi ve ortamlarının yaygınlaşması yolu ile çocuk eğitilebilmektedir. Bunun yanında halk oyunları icralarının, çocuğun bilişsel, psikomotor ve duygusal
gelişimine de katkıları olduğu gözlenmektedir.
Bu tespitlerden hareketle teorik olarak “Türk
Halk Oyunlarının Çocuk Üzerindeki Eğitsel İşlevleri” olarak adlandırdığımız bildirimizde, pratikte
uyguladığımız halk oyunları icralarının çocukların eğitimi ve iletişimsel gelişimleri üzerindeki
sonuçlarını ortaya koymaya çalışacağız. Ortaya
çıkan sonuçların ışığında ise, çocuğun sosyalleşmesi, halk oyunları icralarının çocukların eğitim
sürecine katkısı bağlamında yüklenebileceği işlevler hakkında çeşitli tekliflere yer verilecektir.
Halk bilgisi ürünlerinin çocuk eğitiminde
kullanımı, geleneksel uygulanış şekilleriyle geçmişten günümüze kadar devam etmiştir. Bu ürünler, yazılı olarak aktarım ortamlarının bulunmadığı veya yaygın olarak kullanılmayan toplumlarda, kuşaklar arasında bilgi aktarımının sağlanmasında, eğitici bir işlev yüklenmiştir. Amerikalı
antropolog William R. Bascom’ın 1954’de yayımlanan “Folklorun Dört İşlevi” adlı çalışmasında, Doğu Afrikadaki Chagalar arasında yapılan
7
8
9
Mahmut Tezcan. Eğitim Sosyolojisi. Ankara: 1996,
Feryal Matbaacılık, s.3.
Mahmut Tezcan. Eğitim Sosyolojisi. Ankara: 1996,
Feryal Matbaacılık, s.3.
Ayrıca bkz. Mahmut Tezcan. age., ss. 51-52.
bir eğitim çalışmasında, dev masallarının çocukları disipline etmek için kullanıldığından ve
onların iyi bir kişiliğe sahip olabilmeleri için ninniler söylendiğinden bahsedilmektedir. Ahlâki
öğeleri içeren fabllar ve masalların ortaya konmalarının nedenleri ise; “çalışkanlık, dindarlık ve
evlatlıkla ilgili prensipleri ve kabul edilen davranışları telkin etmek” ve “asilik, tembellik, züppelikle ile alay etmek” içindir. Yine halk bilgisi
ürünlerinden olan bilmecelerin, “insanların yerine
getirmek isteyebileceği bir tehdidi ifade etmek,
kaba emirler vererek kızdırılan başkalarının hareketlerini yönetmek, insanı ironiye karşı harekete
geçirmek için” kullanıldığı ifade edilmektedir.
Atasözlerinin ise on dört yaşının başlangıcında
çocuklara; hırsla coştuğunda, yalan söylediğinde
ya da hırsızlık yaptığında, inatçı olduğunda ya da
görgü kurallarını ihlal ettiğinde, kendi kendini
aşağıladığında, hareketleri üzerine yorum yaptığında söylendiği ifade edilmektedir. Yine bilmecelerin, çocukların zekâsını keskinleştirmede öğretici bir araç olarak kullanıldığından da bahsedilmektedir.10
Halk bilgisi ürünlerinin çocuk eğitimi üzerinde kullanımı, bazı işlev değişiklikleri ile günümüzde hâlâ devam etmektedir. Bu ürünlerin çocuklara okunması ve anlatılması ile çocukların
hayal dünyalarının gelişimine katkıda bulunulmaktadır. Dil gelişimleri sağlanarak, söz dağarcıklarının genişlemesi sağlanmaktadır. Böyle bir
eğitim, çocukların sosyal rollerinin oluşumunda
etkili olmakta, çocukların ilgi alanlarının saptanmasına faydalı olmaktadır. Çocuk, bağımsız hareket ederek kendi kararlarını almayı ve uygulamayı öğrenmektedir. Bu da çocuğun ileride yapacağı meslek seçiminde etkili olmaktadır.
Hiçbir şeyin olduğu gibi yerinde kalmayarak
sürekli yer değiştirdiği, çeşitli gelişimlerin ve
değişimlerin yaşandığı dünyada, çocuğa kaliteli
bir eğitim verebilmede “iletişim” önemli bir yer
tutmaktadır. “İletişim” ve “eğitim”. Her ikisi de
bir bütünün iki önemli parçasıdır. Bu iki önemli
unsur bir bütünün teşekkülünü oluşturan en
önemli enstrümanlardır. Çocuğun eğitimi ve gelişiminin birinci basamağı, belki de en önemlisi
çevresi ile kurabildiği “iletişim” olmaktadır. İletişim sosyalleşmenin temelidir. Eğer birey, gelişim
ve olgunlaşma çağının ilk adımlarında çevresiyle
başarılı bir iletişim geliştirir ve geliştirmesine yardımcı olunabilirse gelecekteki yaşamı başarı
odaklı olacaktır. İşte halk edebiyatı ürünlerinin
10
William R. Bascom. “ Folklorun Dört İşlevi”. Çev. Ferya
Çalış; Selcan Gürçayır. Halkbiliminde Kuramlar ve
Yaklaşımlar 2. Ankara: 2005, Geleneksel Yayıncılık, ss.
140–142.
861
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi yanında halk bilgisi ürünlerinin iletişime dayalı
görsel, müzikli ve harekete dayalı türlerinden olan
halk oyunları icralarının kullanımı da, çocuğun bu
alana ilgisinin saptanabilmesi ile ruhsal, fiziksel,
psiko-motor ve duygusal gelişimine yardımcı olmak, kendi geleneğini ve kültürünü öğrenerek
ailesine ve topluma faydalı bir birey olarak eğitilmesi açısından gerekli olmaktadır.
İletişim ve eğitim arasındaki bu ilişki içinde
çocuk ile kaliteli bir iletişim nasıl sağlanır?
Çocuğun ilgisini, yeteneklerini saptamak ve onun
bu konudaki gereksinmelerini karşılama yolu ile
çocuğun bir şeyleri daha rahat öğrenmesine ve
eğitimine katkıda bulunmak mümkündür. “Çocuğun yaşamında önemli rolü olan ilgiler, öğrenilmiş birer güdülerdir (motivedirler). Çocuk bir
şeyden yararlanacağını görünce onunla ilgilenir,
bu da öğrenmeyi güdüler (motive eder). Gerçek
ilgiler bireyin yaşamında bir gereksinimi karşıladıkları için süreklidirler. Bu nedenle gereksinme
ne denli kuvvetli olursa, ilgi de o derece kuvvetli
ve uzun süreli olur. Çocuk ilgilerle birlikte dünyaya gelmez.” 11 Onun ilgisinin neye yönlendirilebileceğini saptamak ailenin ve eğitimcilerin görevleri arasındadır. İşte uyumlu bir iletişimin sağlandığı ortamlardan birisi de halk oyunları sunumlarının gerçekleştirildiği icra ortamları olmaktadır. Halk oyunları icralarının gerçekleştirildiği sosyal ortamlarda birey, halk oyunları oynarken kendisini nesnel olarak ifade edebilmekte,
akılcı ve mantıksal bir davranış biçimi kazanarak
zihinsel ve bedensel özelliklerini geliştirmektedir.
“Eğer çocuk kendisini iyi ifade etme imkânı bulursa, hayatta ezilmez, kendini anlatma ve tanıtma
cesaret bulur”12
Halk bilgisi türlerinden olan hikâye, masal,
ninni, bilmece, fıkra vb. malzemelerin içerisinde
yer alan tipsel ve motifsel özellikler, örneğin; bir
“masalın kahramanı” nasıl ki o masalın oluşumunda, iyinin ve kötünün belirlenmesinde en
değerli parça oluyor ve metnin içerisindeki kelimelerden birini oluşturuyorsa, halk oyunlarının
adımları ve icracıları da bir oyun icrasının en
küçük ve değerli parçasını oluşturmaktadır. Çocuk, karşılıklı kurulacak kaliteli bir iletişim ile bu
ürünler içerisinde kendisini hareket ile ifade
etmektedir. Örneğin bir halay topluluğundaki ekip
başı, halay topluluğunun düzeninden sorumlu
olurken yöreye ait karakteristik tavrı en belirgin
yansıtan oyuncu olmaktadır. Halay oynama
geleneği, tıpkı “hikâyeci”, “âşık”, “ozan”ların ye11
12
Haluk Yavuzer. Çocuk Psikolojisi. İstanbul: 1993,
Remzi Kitapevi, ss. 200-201.
Halit Ertuğrul. Aile ve Okulda Çocuk Eğitimi. İstanbul:
2003, Nesil Yayınları, s. 63.
862
teneklerini irticalen, kendine has bir üslûp ile
sergilemesi geleneğine benzemekte ve usta çırak
ilişkisinin en açık şekilde görüldüğü topluluklardan oluşmaktadır. Türk halk oyunları türlerinin
(zeybek, halay, karşılama, horon, bar teke zortlatmaları vb.) icrası sırasında ortaya çıkan bir oyuncu ya da bu kişiyi taklit ederek eşlik eden diğer
oyuncular bu icraların kahramanları olmaktadır.
Çocuk, hayal dünyasında masalın ve hikâyenin
içinde kendini o metnin kahramanı olarak düşünebilmektedir. Ya da bu kahramanları zihninde, aile
ve çevresindeki bireylerin yerine koyarak aile ve
toplum ilişkilerini düzenleyebilmektedir. Bu ürünlerin yaratıcısı ve anlatıcısı tarafından çocuğun
hayal dünyasına hitap ederek neler öğretilmek
istendiği ve nasıl bir rol model çizildiği bu noktada önemli bir yer tutmaktadır. Bu işleyiş çocuğun zihinsel, psikolojik gelişiminde ve eğitiminde
büyük başarılar getirebilmektedir. Harekete dayalı
halk oyunları icraları da sözlü ve yazılı halk bilgisi ürünlerinin yüklendiği eğitsel işlevlere benzer
şekilde görevler üstlenmektedir.
Halk oyunları icralarının çocuk eğitiminde
kullanımı, çocuğun metnin içine bizzat katılması,
metne ait dramatik öğeleri taklit etmesi ve bazı
geleneksel hareket şekillerini dans ile ifade etmesi
yoluyla gerçekleşmektedir. Çocuk bu icranın içerisine yerleştirildiğinde anda metnin içerisindeki
kahramanlardan birisi olduğunu hissederek, üzerine yüklenen sorumluluğun farkında olma duygusu ile hem oynar, hem de kendi kültürüne ait
hikâyeyi, destanı, masalı veya fıkrayı harekete
dayalı performansın içinde olma yoluyla icra
ederek canlandırmış olur.
Bunun yanı sıra halk oyunları icralarının grup
içerisinde icra edilmesi ile bireyler sosyal kimliklerini kazanmaktadırlar. 12-18 yaş arası ergenlik dönemini yaşayan çocuklara bakıldığında, çocuklarda kimlik oluşumuna karşı rol karışıklığı
oluşabilmektedir. Kimlik oluşumu sırasında bireyin kendi benliğini bulması ve tanımlaması gerekmektedir. Ergenleşme çağında olan çocuk, kimliğini bulamazsa ‘rol karmaşası’ içine düşebilir. Bu
dönemde arkadaşları tarafından kabul edilme ya
da reddedilme çocuk için çok önemli olmaktadır.
Bir grubun üyesi olmaya, grup etkinliklerine katılmaya çok önem verirler. Kendine aykırı gelse
bile arkadaşlarından farklı düşünmeye ve davranmaya korkabilirler.13
Türk halk oyunları icralarının çocuk gelişimi
üzerindeki eğitsel işlevlerinin görülebileceği bir
başka alan da sağlık alanı olmaktadır. Sağlık ala13
Dilara Sevimay Özer; M. Kamil Özer. Çocuklarda
Motor Gelişim. Ankara: Nobel Yayınları, 2002, ss. 4042.
Materiallar
nında engelli çocukların eğitiminde, iyileştirmesinde ve terapisinde halk oyunları icraları kullanılabileceğini görmekteyiz. Birçok araştırma da
göstermektedir ki müziğin otistik çocukların terapisinde kullanımı olumlu sonuçlar vermektedir.
Bazı bilim adamlarına göre; “müzikle tedavide
bazı sorunları çözmek için öncelikle müziği
oluşturan elemanları çözümlemek gerekir. Bunlar;
melodi, ritm ve armonidir. Daha sonra ise, bunların insan üzerindeki etkisi saptanmalıdır.” 14
Canlı cansız tüm varlıkların kendilerine özgü çıkarttıkları sesler vardır. Hatta elektrik enerjisinin
bile bir sesi vardır. Müziğin içinde barındırdığı
duygu yükleri, eğitim hedefleri ve eğitsel yöntemleri açısından çok zengin ve bir o kadar da
bakir bir alan olarak görülmektedir. Müziğin
otistik çocukların eğitiminde kullanılması grup
çalışmalarında sıralı oyunlar, sosyal uyum ve paylaşma gibi amaçlara uygun çalışma tekniklerinin
kullanılması yoluyla bunların içinde el ele tutuşup
müzik eşliğinde söylenen şarkılarla yapılan
çalışmalarında ortak hayal kurma hikâye ya da
masal yaratma gibi özgün tekniklere sıkça başvurulduğu görülmektedir.15
Böyle bir etkinin saptanması ile ilgili 2000
yılından bugüne kadar sürdürdüğümüz bir çalışma
otistik bir birey üzerinde gerçekleşmiştir.16 Biz de
bu düşünceden hareketle, yapısı itibariyle içerisinde fiziksel uğraşıları, müziği ve ritmi bir bütün
olarak barındıran halk oyunları icralarının otistik
bireylerin terapisinde uygulanabilirliği konusunda
neler yapılabileceği düşüncesinden hareketle,
2000 yılında pratiğe yönelik çalışmalara başladık.
Sonrasında teorik olarak yapılan araştırmalar ve
otizmin belirtileri ile ilgili konunun uzmanlarından alınan bilgiler ışığında, bu bireyin sosyal
ilişkilerindeki düzensizlik ve iletişimsel zorlanmalarının giderilmesi amacıyla uygulamaya yönelik ders planları düzenledik. Engelli çocuk ile çalışmalara başlamadan önce, bireyde dikkatimizi
çeken tipik özellikler; “başkalarına karşı ilgisizlik, göz temasından kaçınma, sürekli bir konu
üzerinde konuşma, bazı işleri oldukça hızlı yerine
getirme” gibi özellikler olmuştur. Öğrencimiz,
yine otizmin belirtileri arasında sayılan “diğer
çocuklarla ilişki kurmadaki zorluklar, her şeyin
aynı olmasını istemek, rutin yaşama bağlılık,
değişikliklere karşı aşırı tepki verme, aşırı ha14
15
16
Haluk Yavuzer. Age. s. 222.
http://www.rehabilitasyon.com/index.php?act=showar
ticles&cid=96
Neslihan Ertural; Serkan Ertural. “Halk Oyunları İcralarının Otistik Bireylerin İletişimsel Gelişimine ve Sosyalleşme Sürecine Etkisi Üzerine Bir Deneme”. Hacettepe Üniversitesi. Engellilerde Sanat ve Spor Sempozyumu I. Ankara: 2007, (Basılmamış Bildiri).
reketlilik, motor hareket gelişimindeki düzensizlik” gibi belirtilere sahip idi.
Biz, bu belirtileri tespit ettiğimiz Caner
Serin’in, sosyal ilişkilerinin düzenlenmesi ve yaşam kalitesinin yükseltilmesi için içeriğini halk
oyunları adımları, müzikleri ve ritimlerinin oluşturduğu çalışma programını şu şekilde düzenledik:
1. Egzersiz Hareketleri ile Ritim ve Müzik Eşliğinde “Isınma Hareketleri”nin Tekrarlanma
Aşaması
2. Çalışma Programına Uygun Adım ve Müzik
Repertuarının Düzenlenmesi
3. Bireyin Halk Oyunları Adımlarını Öğrenme
Aşaması
4. Bireyin Öğrenilen Adımların Müzik Eşliğinde
Tekrarlanması Aşaması:
5. Müzik Eşliğinde Tekrarlanan Oyunlara Mimik ve Yüz İfadelerinin Katılma Aşaması
6. Öğrenilen Adımların Ritim Eşliğinde Uygulanması Aşaması
7. Çalışmaya Ara Verme
8. Soğuma Ve Germe Hareketleri
9. Bendir Eşliğinde Ritim Çalışması
Uzun yıllara yayılan bu çalışmanın ikinci
bölümü Caner Serin ile özel ders şeklinde birebir
yapılan halk oyunları derslerinin performansı ve
bireyin toplu halde uygulanan halk oyunları icra
ortamlarına dâhil edilerek sosyalleşme süreci ve
iletişimsel gelişiminin takip edilmesine yönelik
çalışmalardan oluşmaktadır. Bu çalışmalarda uygulama sahası olarak Gaziantep Üniversitesi Türk
Musikisi Devlet Konservatuvarı Türk Halk Oyunları Bölümü’nde gerçekleştirilen halk oyunları
dersleri ve yine adı geçen üniversitenin Türk Halk
Bilimi Topluğu’nun üniversite öğrencilerine yönelik gerçekleştirilen toplu halk oyunları çalışmalarının yapıldığı sosyal icra ortamları seçilmiştir.
Çalışmalar şu şekilde düzenlenmiştir;
1. Topluluğu Oluşturan Öğrencilerle Tanıştırılma Aşaması:
2. Canlı Müzik Eşliğinde Topluluk Öğrencileriyle Birlikte Halk Oyunları İcralarına Katılması
3. Toplu Halk Oyunları Çalışmalarında İcra
Edilen Oyunlara Davulla Eşlik Edilmesi
Sonuç olarak; otistik bir birey üzerinde,
bireyin ruhsal, duygusal ve toplumsal gelişimine
katkıda bulunmak amacıyla, iki aşamalı bir çalışma yapılmıştır. Halk oyunları icralarıyla yapılan
bu çalışmaların, otistik bir bireyin yeteneklerini
açığa çıkararak eğitiminin ve iletişimsel gelişiminin sağladığı ve sosyalleşme sürecine olumlu etki
863
Türk Xalqları Ədəbiyyatı (II): Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi ettiği ve de yaşam kalitesini yükselttiği sonucuna
varılmıştır.
Halk oyunları icralarının yaratılıp yaşatıldığı
ve icra sunumlarının gerçekleştiği sosyal çevrelerde, dünün ve bugünün kuşaklarının bir arada
olduğunu görmekteyiz. Geleneksel öğeleri içeren
temsilleri geçmişten günümüze taşıyan bu sunumları “izleme” sırasında kişilerin bu sunuma katılarak icra edebilme kabiliyeti göstermesi ve yöre de
bu kültür birikiminin arkadan gelen nesillere
iletilmesi Seeger’in “Zaman birleştirici”17 şeklinde ifade ettiği süreç içerisinde gerçekleşmektedir.
Halk bilgisi ürünlerinin işlevlerinden biri de
eğitim ve kültürün genç kuşaklara aktarılması işlevi olmaktadır. Topluma ait kültürel mirasın
genç kuşaklara aktarılması eğitim sayesinde gerçekleşmektedir. Bir eğitim aracı olan halk oyunları icraları (dans) yaratıldığı sosyo-kültürel bağlama göre biçimlenen, anlam ve işlev yüklenen
ritüel, tören, eğlence, sanat ve iş yaşamı ile ilgili
unsurlar ile şekil alan bir yapıya sahiptir. Halk
oyunları (dans) onu izleyen ve icrasını gerçekleştiren farklı bilgi ve deneyimlere sahip kişilere
bu yapısal unsurlardan bir ya da bir kaçını algılayıp anlamlandırma olanağı tanımaktadır.
Kaeppler halk oyunlarının (dansı) bu durumunu
“dansın grameri” olarak tanımlayarak şu şekilde
açıklar; dilin grameri gibi dansın grameri de hem
anlam hem de yapı içeriklidir. Bu gramatikal
yapının semantik ve sentaksın bilinmesi, ilgili
hareketi anlamlı kılar. Halk oyunlarının yaratılabilmesi, icra edilebilmesi ve anlaşılabilmesi için
bu hareketlerle oluşturulan sentaksın icracı ve
izleyiciler tarafından bilinmesi gereklidir. Halk
oyunları iletilmek istenen anlamları dilsel iletişim
türüne göre çok daha kısa zamanda ve özet bir
şekilde ifade edebilmesine imkân verir. Sözlü
anlatım bağlamında saatlerce sürebilecek bir hikâye, oyun icralarının damıtılmış dünyasında üretilen hareket ve hareket dizgisiyle, birkaç dakika
içinde izleyiciye aktarılabilir.18
Sonuç olarak Türk halk oyunları icraları görsel kültür ürünleri olarak geçmişten gelen kökleri
ile birlikte günümüzde eğitsel bir araç olarak ait
olduğu toplumun veya grubun kültürel kodlarını
öğrenmesinde, tanımasında önemli işlevler yüklenebilmektedirler. Bu noktada sunacağımız çözüm
önerilerini şu şekilde sıralayabiliriz:
¾ Geleceğimizin teminatı olan çocukların eğitimi; birey-aile, birey-toplum ilişkilerinin sağlam
temellere oturtulması, sağlıklı ve kültürlü bir top-
lumun oluşması açısından önemlidir. Türk halk
oyunları ve müziği ile planlanan mizansen kurgular oyunlaştırılarak İlköğretim ve Ortaöğretim
öğrencilerinin eğitiminde kullanılması yoluyla
kendi kültürlerini tanımaları ve sevmeleri sağlanabilir.
¾ Kişilik; bireyin belirgin, değişmeyen ve tutarlı özelliklerinin tümünü ifade etmektedir. 19
Kişiliğin oluşmasında “genetik”, “aile” ve “aile
dışı faktörler”, “toplumun beklentileri” ve “toplumsal uyum için” gereklilikler gibi birçok etken,
rol oynamaktadır20. “Uyum”, genelde bireyin çevresi ile sağlıklı iletişim kurması ve bunu geliştirip
sürdürmesi olarak tanımlanmaktadır. 21 Çocuğun
kişiliğinin geliştiği, uyumu ve paylaşmayı öğrendiği bir ortam da arkadaş grupları olmaktadır.
“Çocuğun arkadaş grubu, onun sosyal tavırlarını
etkiler. Bu sosyal tavırlar, çocuğun genellikle
diğer bireylere ve yaşama karşı tüm tavırlarını
içerir. Bir dereceye kadar ailede kazanılan bu tavırlar, çocuğun arkadaş grubuyla olan deneyimleri sonucu değişebilir. Arkadaşlarıyla oynayan
çocuğun sekiz yaşına doğru grup oyununda giderek bir artma, toplumsallaşmasında da belirgin bir
değişiklik görülür. Çocuk, daha az bencil ve saldırgan, buna karşılık daha fazla grup bilincine
sahip ve yardımsever olur” 22 , kişiliği gelişir ve
uyumlu davranmayı öğrenir. Yapısı itibariyle
müzik ve geleneksel hareket şekillerine göre
uyumlu hareket etmeye dayalı halk oyunları icraları da çocuk için bir grup etkinliği olmaktadır.
Halk oyunları müzikleri ve adım yapısındaki
uyum, çocuğun hayatındaki arkadaş grubunda ve
buna bağlı olarak toplumda da uyumlu olmasını
öğrenmesini sağlamaktadır.
¾ Çocuğun eğitimsel gelişiminin sağlanması
için öncelikle özgüveninin geliştirilmesi büyük
önem taşımaktadır. 23 Halk oyunlarının çocuklar
tarafından sahnede sunulması onların özgüvenlerinin gelişmesine büyük katkıları olacaktır.
Bunun için çocukların öğrendikleri halk oyunları
icralarını bir topluluk önünde sunmalarını sağlayacak ortamlar hazırlanmalıdır.
19
20
21
22
17
18
Gülay Mirzaoğlu. “Türkülerin İşlevleri ve Zeybek
Türküleri”. Türk Bilig. Sayı;2, Ankara: 2001, ss.80.
Nebi Özdemir. Türk Eğlence Kültürü. Ankara: 2005,
Akçağ Yayınları, s.265
864
23
Serpil Aytaç. “Örgütsel Davranış Açısından Kişiliğin
Önemi”. http://www.isguc.org/arc_view.php?ex=212.
Metin Yaman. “Halk Kültürünün Türk Halk Oyunları
Bölümü İle Sınıf Öğretmenliği Bölümü Öğrencilerinin
Kişilik Gelişmesine Etkisi Üzerine Bir Karşılaştırma
Denemesi”. Millî Folklor. Sayı: 68 Ankara: 2005, Millî
Folklor Dergisi Yayınları, ss. 191-193.
M. Popkin. Adjustment Disorders and Impulse
Control Disovder. 1989, s.17
Hâluk Yavuzer. Çocuğunuzun İlk Altı Yılı. İstanbul:
1995, Remzi Kitabevi, s. 177.
Tony Humphreys. Çev. Tanju Anapa. Çocuk Eğitiminin
Anahtarı: Özgüven. İstanbul: 2002, Epsilon Yayınları, s.
11.
Materiallar
¾ Türk halk edebiyatı ürünlerine ait motiflerinin
de halk oyunları icraları içerisinde kullanılmasıyla, engelli çocukların eğitimi ve terapisi farklı
mekânlarda denenmelidir. Otistik çocuklar için
açılan rehabilitasyon merkezlerinde uygulanan
sosyal etkinlik programları içinde, halk oyunları
müziklerinden ve oyunlarından yararlanarak yapılacak uygulamalar ile, otistik çocukların toplum
içinde sosyalleşmeleri sağlanabilir.
¾ “Çocukta empati duygusunun gelişmesinin en
rahat ve en uygun ortamı, drama çalışmalarıdır.
Değişik rolleri alan, farklı kişiliklere bürünen çocuk kendini ve çevresini daha kolay tanır. Başka
insanların durumlarını anlayışla karşılar.” 24
Kültürümüze ait çeşitli dramatik oyunların halk
oyunları adımları ile kurgulanması yolu ile çocuğun toplum içindeki sosyal rolünü benimsemesine
yardımcı olunabilir.
¾ Türk halk edebiyatı ürünlerinden seçilmiş öyküler, hikâye ve masallardan senaryolar oluşturularak ve çocuklardan halk oyunları adımları ile
bu senaryolara uygun bir kurgu oluşturmaları
istenmesi yoluyla çocukların yaratıcılıklarının arttırıcı çalışmalar yapılabilir.
−
Güzeloğulları, Neslihan. “Türk Halk Oyunlarının Sağlık
Alanında Yaşam Kalitesini Yükseltme İşlevi”. VII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü,
Gaziantep: 2006, (Basılmamış Bildiri).
−
Humphreys, Tony. Çocuk Eğitiminin Anahtarı: Özgüven. Çev. Tanju Anapa.. İstanbul: 2002,
−
Epsilon Yayınları.
−
Martinez, Baudilio. Okulda Başarısız Çocuğun Eğitimi.
Yay. Haz. Pelin Özeren. İstanbul: Gendaş Yayınları,
2001.
−
Mirzaoğlu, Gülay. “Türkülerin İşlevleri ve Zeybek Türküleri”. Türk Bilig. Sayı;2, Ankara: 2001.
−
Kaeppler, Adrienne L. “Dans”. Çev. Fatma Kanat Fay.
Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. Ankara: Millî
Folklor Yayınları, 2003, ss. 382-395.
−
“Otistiklerde Müzikle Terapinin Doğuşu ve Dünyadaki
Uygulamaları.” 10.04.2007 tarihinde http://www.
yagmurcocuklar.com adresinden erişildi.
−
“Otizm.” 10.04.2007 tarihinde http://www.saglikinfo.
com/HASTAOKULU/cocuk_otizm.asp#1 adresinden
erişildi.
−
Özdemir, Nebi. Türk Eğlence Kültürü. Ankara: Akçağ
Yayınları, 2005.
−
Özer, Dilara Sevimay; M. Kamil Özer. Çocuklarda
Motor Gelişim. Ankara: Nobel Yayınları, 2002.
−
Payne, Helen. Dance Movement Therapy: threory and
practice. London; New York: Tavistock/Roudledge,
1992.
−
Popkin, M. Adjustment Disorders and Impulse Control
Disovder. 1989.
−
Tezcan, Mahmut. Eğitim Sosyolojisi. Ankara: Feryal
Matbaacılık, 1996.
−
Yaman, Metin. “Halk Kültürünün Türk Halk Oyunları
Bölümü İle Sınıf Öğretmenliği Bölümü Öğrencilerinin
Kişilik Gelişmesine Etkisi Üzerine Bir Karşılaştırma
Denemesi.” Millî Folklor Dergisi. Sayı; 68 Ankara:
2005, ss. 191-193.
−
Yavuzer, Hâluk. Çocuk Psikolojisi. İstanbul: Remzi
Kitabevi, 1993.
−
Yavuzer, Hâluk. Çocuğunuzun İlk Altı Yılı. İstanbul:
Remzi Kitabevi, 1995.
KAYNAKLAR
−
Aytaç, Serpil. “Örgütsel Davranış Açısından Kişiliğin
Önemi.” 14-05-2008 tarihinde http://www.isgucdergi.
org/?p=arc_view&ex=97&inc=arc&cilt=3&sayi=1&yea
r=2001 adresinden erişildi.
−
Bascom, William R. “Folklorun Dört İşlevi”. Çev. Ferya
Çalış; Selcan Gürçayır. Halk Biliminde Kuramlar ve
Yaklaşımlar 2. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2005, ss.
125-151.
−
Çobanoğlu, Özkul. Halkbilimi Kuramları ve Araştırma
Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları,
1999.
−
Ekici, Metin. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2004.
−
Eroğlu, Türker. Halk Oyunları El Kitabı. İstanbul: Mars
Basım Hizmetleri. 1999.
−
Ertuğrul, Halit. Aile ve Okulda Çocuk Eğitimi. İstanbul:
Nesil Yayınları, 2003.
−
Ertural, M. Serkan. Gaziantep Halk Oyunları Üzerine
Bir İnceleme. Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep: 2006,
(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
−
Ertural, Neslihan; Serkan Ertural. “Halk Oyunları İcralarının Otistik Bireylerin İletişimsel Gelişimine ve
Sosyalleşme Sürecine Etkisi Üzerine Bir Deneme”.
Engellilerde Sanat ve Spor Sempozyumu I. Hacettepe
Üniversitesi. Ankara: 2007, (Basılmamış Bildiri).
−
Gönen, Mübeccel; Nursel Uyar Dalkılıç. Çocuk Eğitiminde Drama. İstanbul: 2002, Epsilon Yayınları.
−
Güzeloğulları, Neslihan. Gaziantep Yöresi Halk Oyunlarının Yapısı ve İşlevleri. Ege Üniversitesi, İzmir:
2005, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
24
Mübeccel Gönen; Nursel Uyar Dalkılıç. Çocuk Eğitiminde Drama. İstanbul: 2002, Epsilon Yayınları, s. 31.
865
TÜRKMEN KÜLTÜRÜNDE ÇOCUK VE HÜVDİ (NİNNİ) GELENEĞİ
Yard. Doç. Dr. Ramazan ÇAKIR
Uluslararası Türkmen Türk Üniversitesi,
Eğitim Fakültesi Ögretim Üyesi
TÜRKMENİSTAN
CHILD EDUCATION AND LULLABY TRADITION IN TURKMEN CULTURE
ABSTRACT
Cultural exchange is an event occurring for many centuries in Turkmen society, which has rooted history and experience. A
person’s character starts its formation in a family. After a baby is born, which is considered to be the first transition period, a
mother is the only person a baby can communicate with. This communication should be in a musical tone; that is lullaby.
Highlighting the importance of lullaby in a family upbringing, this presentation aims at introducing the Turkmen lullaby
tradition and its role in educating physically and spiritually healthy generation of Turkmen society. The present scientific study is
of two parts and the techniques of researching, observing and interviewing were used.
1. Child in Turkmen Culture: Traditional Turkmen families had an average of 8 to 10 children. Whenever a boy baby is
born to a family, the azan and kamat (the call to prayer in Islam) are recited to his ears. A grandfather sacrifices two sheep and
gives a feast. Feasts are given when the baby is put into cradle for the first time (beshik toy), the seventh day after birth, when the
first teeth appear (dish toy), when s/he gets married (marriage party).
2. The lullaby tradition in Turkmen culture. The family education in Turkmen families starts with lullabies of mothers.
With their soft gentle songs they wanted to bring up their children in the best possible way. The etymology of Turkmen lullabies
is “Allah, Hu”. “Alla” and “Huvdi” are words used for lullaby in Turkmen. There are many words related to war goods (sword,
spear) or war animals (a horse) in the lullabies of heroic theme. “Huvdi”, or lullabies, are considered to be sacred poems in
Turkmen folk literature for the reason that they are means of putting the name of Allah into the new baby’s heart and conscious.
To educate both spiritually and physically healthy, patriotic generation, the religious and cultural values of Turkmen society
should be given to children in a lullaby format.
Giriş:
Köklü bir tarihi geçmişe ve birikime sahip
olan Türkmen toplumunda kültür alış-verişi asırlardır devam eden bir olgudur. Ailede başlar,
okulda ve yakın çevrede devam eder. Ninnilerle
beşikte başlayan çocuk eğitimi; masal, hikaye ve
diğer edebi türlerle mezara kadar devam eder.
Sosyo- kültürel çevre, çocuğa temel insani becerileri kazandırır. Sosyal interaksyondan (karşılıklı
ilişki) sapmalar kişilerin bilgi ve duygusal hayatına büyük zararlar vermektedir. Çocuğun ilk şahsiyeti aile yuvasında başlar ve şekillenir.
Birinci geçiş dönemi olarak belirtilen doğum
aşamasında çocuğun dünyaya geldiği andan itibaren iletişim içinde olduğu kişi annesidir. Annesine hem gönül hem de göbek bağı ile bağlıdır.
Anne ile iletişimin çoğu zaman müzikal bir dille
yani ninnilerle kurulması gerekmektedir. Yeni doğanın yakın çevresi ile bir tür iletişme geçebilmesi ve ruhsal olarak sağlıklı gelişebilmesi bakımından annesinin sesinden dinlediği ninninin,
çocuğun üzerindeki rahatlatıcı etkisi çoğu zaman
gözle görülür niteliktedir. 1 Ninniler köklü tarihi
1
F. Reyhan Altınay, “Ege Bölgesi Ve Bursa’da Kadınların Müzikli Uygulamaları ve Uygulamaların Kültürel
Devamlılık Bağlamında İşlevleri” Bu yazı daha önce 2.
Halk Kültürü Sempozyumu'nda (20-21-22 Ekim 2005
Uludağ Üniversitesi-Bursa) bildiri olarak sunulmuştur.
www.turkuler.com/yazi/egebolgesivebursa.asp 02/05/08
866
geçmişimizi sağlıklı bir şekilde nesillere aktaran,
onları eğiten ve gelecekleri adına hayır dua ve
temennilerden oluşan birer kültür ögesi ve dil hazinesidir. Anne ile ninniler vasıtasıyla sağlam bir
bağ kuran çocuk, kültürünü, millî manevî değerlerini de bir musiki dinler gibi ninnilerle öğrenir.
Bu durum milletin istikbaline gereken önemin verildiğinin, bir işaretidir. Çünkü çocuk, insanlığın
yarınıdır.
Yöntem: Bu bildiride Türkmen aile yapısında
ve kültüründe çocukların maddi-manevi sağlıklı
bir fert olarak yetişmesinde; beşikte hüvdi (ninni)
lerle başlayan eğitimin önemi üzerinde durarak,
hüvdi geleneğini tanıtmayı amaçlıyorum. İki bölümden oluşan bu çalışmada literatür taraması,
gözlem ve mülakat teknikleri kullanılacaktır.
1- Türkmen Kültüründe Çocuğun Yeri: Türkmen neslinin çoğalması ve devam etmesi için,
tarihte ailelerde ortalama çocuk sayısı 8 veya 10’u
bulmaktadır. Nüfusun ve iş gücünün artması için
günümüzde de Türkmenistan devleti tarafından
teşvik politikaları uygulanmakta Ene Mehri (ana
ve çocuk sağlığı) kurumlarının fiziki ve teknolojik imkanları artırılmaktadır. Bir ailede 10 çocuk
varsa genlde bunun 7-8’i kız, ikisi erkektir. Bir
ailede erkek çocuk, doğduğu zaman kulağına
ezan ve kamet okunur. Büyük baba iki kurban
keser ve güzel bir ziyafet verir. Çok erkek çocuk doğuran anneye büyük hediyeler verilir ve
Materiallar
devamlı hürmet edilir. Sırasıyla beşik toyu (düğünü), yedinci gün toyu, kalpak toyu, diş toyu ve
evlenme toyu yapılır. 1) Beşik toyu: Çocuk bekleyen, hamile kadına toylu kadın derler, çünkü çocuğun dünyaya göz açması ile bebek toyu kutlanır. Bu merasimde ezan okunur, bebeğe isim
verilir, değişik ikramlarda bulunulur. Yeni doğan
bebek için Türkmenler büyük şenlik düzenler. 2)
Kalpak toyu: Türkmenler yeni doğan bebeğin
saçını keser ve kalpak toyu kutlarlar. Bebeğin saçı
dayısına kestirilir ve ona hediye verilir. Çünkü
Türkmenlerde “oğlan dayısına çeker” denilir. 3)
Diş toyu: Çocuğun dişi ilk çıktığında diş toyu
yapılır. Bunun manası ise çocuğa sağlık, afiyet,
bol rızık ve cesur biri olmasını dilemektir.2
Kız çocuk dünyaya geldiğinde ise daha sade
törenler düzenlenir. Önce kulağına ezan okunur,
bir kurban kesilir ve aile içi tören yapılır. Kız
çocuğa sadece evlenme toyu yapılır. Hiç çocuğu
olmayan ailelerde ilk çocuğa Hüda’nın ve peygamberlerin ismi konulur. Allaberdi, Hüdayberdi,
Muhammedgeldi gibi.
Günümüz Türkmen aileleri erkek olsun, kız
olsun, belli günlerde merasim düzenleyerek:
“Oğlum oldu”, “Kızım oldu”, kırkını doldurdu,
gülüverdi diye kutlar. Çocukcağızın saçını dayısına kestirir, merasim düzenler ve hediye davar
verir. Yürümeye başladı, dişi çıktı diye şeker saçar. Sünnet ettirdim, ata bindi diye merasim düzenler. Dişi çıkan çocuğa toy pişmesi (hedik)
dağıtılır. 3 Türkmenlerde bunlardan başka erkek
çocuğa saç toyu, kırkı çıkan çocuğa toy, doğum
günü toyu ve 63 yaş toyu denilen Ak toy 4 ziyafetler verilerek kutlanmaktadır. 5 Düğün gelenekleri hakkında ilmi çalışmalar yapan Özbek
bilim adamı M. Alaviya, "toy" kelimesinin
'doymaktan türediğini belirtiyor. Toy denildiğinde '"doymak", yemek yemek göz önüne geliyor.
İnsanoğlu yemeksiz duramaz, ama iki gencin
düğününde bu isteği daha da artar, bu günde hiç
olmazsa en güzel yemekleri yemek ister. Halk
arasında bu gelenek hakkında "toya gidersen doyup git. toy elbiseni giyip git",6 şeklinde bir dilek
2
3
4
5
6
G.İlyasova, Türkmen Halk Irım İnançları, 2005, s.13
Türkmenbaşı, Saparmurat, Ruhname 2, s.100
Ak toy: Türkmenler bu yaşa geldikleri vakit, Hz. Muhammed'in yaşına kadar yaşamak kendilerine nasip olduğu
için bir düğün ve kutlama yapmaktadırlar. Geniş bir
kitleye Hüdâ yolu adı altında zengin Türkmen mutfağının
her çeşidi sergilenmekte ve çok güzel bir ziyafet verilmektedir. toyu gibi birçok toy yapılmakta ve kutlanmaktadır
Tatlıoğlu, Durmuş, “Türkmenistan'da Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili İnanç ve Uygulamalar “ Akademik Araştırmalar
Dergisi,Sayı 2, s 24
D. Amangül, “Türk Dilli Halkların Folklorunda Geleneksel Şiir İlişkileri”,Bilig-6-97, yaz, s.77
vardır. Kısacası Türkmen kültüründe çocuğun
doğumdan itibaren gösterdiği her farklı durum
düğün bayram, toy dernek; sevinç, mutluluk kaynağıdır.
Türkmenlerde ataerkil geniş geleneksel aile
hakim olduğu için evin reisi en yaşlı olan büyük
babadır. Onun söylediklerini bütün aile fertleri
tarafindan can kulağıyla dinlenir. Çocuk dünyaya
geldiği zaman ismini o verir ve eğitimiyle o ilgilenir. Çocuğa isim koymak en güzel bir duadır.
Bu duanın kalıcı olması isteyen Türkmen aileler,
sevdiklerinin ve büyüklerinin isimlerini çocuklarına verirken, ‘Muhammet’ ismiyle taçlandırırlar:
“Abdimuhammet (O’nun kulu, kölesi), Aymemmet (Ay gibi parlak, nurlu), Amanmet (Sağ ve
selamette, güvende), Bağmät (Bağı sağlam, Muhammed’e (sas) bağlı olsun)