Osmanlı Devletinde Kimsesiz Çocukların Terbiyesi

ATIF
osmanlı
dünyasına
belgelerden
bakış
Kimsesiz Çocukların
Terbiyesi
Nurdan ŞAFAK*
D
ergimizin bu sayısında Başbakanlık Osmanlı Arşivi´nden iki belge, bizi 1880´li yıllara götürecek. Günümüzde büyük bir problem yumağı haline gelen kimsesiz ve
sokak çocukları meselesinin tarihi arka planına dair bilgiler verecek. Dergimizin
kapak konusuna uygun olarak çocukların terbiye ve himayesiyle ilgili belgeleri tercih ettim.
>>
Adab, edeb, terbiye meselesi bilindiği üzere çocuklukta başlar. Bu nedenle kültürümüzde çocukların eğitimi ve terbiyesi önemli yer tutar. Kimsesiz çocukların
terbiyesi, yetiştirilmesi ve topluma hazırlanması hem devletin hem toplumun
görevidir. Özellikle 93 harbinden (1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı) sonra Osmanlı topraklarına büyük bir göç yaşanmıştır. Muhacirlerden bir kısmının çocukları
sokaklarda kimsesiz kalmıştır. Kimsesiz çocukların topluma kazandırılmasında
şüphesiz eğitim önemli bir yoldur. Aşağıda örneklerini sunduğumuz iki belge
de devletin kimsesiz çocuklar için yaptığı faaliyetlere misal teşkil ediyor. Belgelerin ikisi de Sultan II. Abdülhamid dönemine ait. Bilindiği üzere bu dönem;
modern anlamda sosyal devletin temellerinin atıldığı yıllar olarak kabul edilir.
* Dr.,
Değerler Eğitimi Merkezi,
[email protected]
74
DEM DERGİ | YIL 1
Birinci Belge: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller (Y. PRK. AZJ) nr. 3/38´de kayıtlıdır. 1296 (1878-1879) yılına
aittir. 93 harbinin hemen sonrasıdır. Kimsesiz çocukların sokaklardan toplanarak mekteplere yönlendirilmesi ve özellikle bu çocuklar arasında kız çocuklarına
mahsus bir mektep açılması hakkında. Bu mektepte kimsesiz kızlar okuma-yazma, akaid, hesap ilmi ve ayrıca nakış ve dikiş öğrenip askeriye için elbise dikeceklerdi. Günde iki kez sabah ve akşam olmak üzere yemek çıkacaktı. Talebeler
için bir hastane de bulunacaktı. Mektepte beş sınıf olacaktır. Birinci sınıf üç-yedi
yaş grubunu, ikinci sınıf yedi-on dört yaş grubunu, üçüncü sınıf on dört-yirmi
bir yaş ve beşinci sınıf ise yirmi beş üstü bedensel engellilerden oluşacaktır. Yirmi
beş yaşının üstünde olanlar dört sınıfın da yemeklerini yapacak, çamaşırlarını
S AY I 4
yıkayacak, yataklarını yapıp dikişlerini dikecektir.
Aynı zamanda temizlikten de sorumludur. Sarayın
harem ağalarından bir kısmı bu kızların korunmasında görevlendirilecektir. Yine sarayın zülüflü ve
mavi yakalı baltacılarından uygun görülenler bu
mektebin kapıcılık ve hademeliğini yapacaktır. Bu
mektep, devlet erkanı ve halk tarafından yapılacak
yardımlarla meydana gelecektir. Eğer bu mektebe
dışardan çocuklarını vermek isteyenler olursa özel
bir sınıf açılacaktır. Bu sınıfın farklı bir programı
olacak ve giriş ücreti alınacaktır. İlaveten bu kız
çocuklarından ancak 21 yaşını geçenlerle evlenilebilir, evlenmek isteyen şahısların namus sahibi olduklarına dair kuvvetli kefil istenecek ve nikahları
mektepte yapılacaktır.
BOA, Y. PRK. AZJ, nr. 3/38, 1296 (1878-1879)
Geçenlerde verilen emr üzerine bîkes muhâcirin
vesâir biçâregân etfâlinin toplattırılıp pey der pey
mekteplere gönderilmekte olduğu gibi bunların
nisvânı içün dahi bir çare düşünülmek ve çünkü
bu çocukların ta´lîm ve terbiyelerinde terahî olunacak olur ise fena yola sülûk ile İstanbulca bazı
ahvâl ve efal-i gayri maraziyyenin zuhûru mülahazasına mebnî bunların dahi şimdiden bir dâire-i
mahfûziyette okutturulup yazdırılmak şiâr-ı İslamiyet ve insâniyet mukteziyyâtından ve ferâiz-i
diniyyeden bulunduğu bir emr-i âşikâr olmağla
işte etfâl-i inâs hakında dahi ber-vechi âtî tedâbirin
ittihaz ve icrâsı ehem ve elzemdir.
Evvela, bîkes kız çocuklarına mahsus mektep ittihazı içün bir mahall tedârik edilecektir ve bu mektepte o makule bîkes kız çocuklardan toplananların bir hüsn-i edâda mahzuziyet-i kâmile altında
okuyup yazma ve akâid-i diniyyeleriyle biraz da
ilm-i hesab öğrenmelerine i´tina kılınacaktır.
Sâniyen, bunlara taife-i nisâya lâzım olan nakış ve
dikiş gibi şeyler öğretilecektir ve bunların ders ve
iradelerine medâr olmak üzere Bâb-ı seraskeri ile
bi´l-muhâbere askeri câme-şurları iş bu etfâle diktirilecektir ve her üç ayda bir kere konser ve piyango tertib ve icrâsıyla bundan hâsıl olacak akçe
reis muavininin marifetiyle sarf olunarak sûret-i
sarfını mübeyyen mükemmel defteri reis-i evvele
takdim kılınacaktır.
Sâlisen, sabah ta´amları iki nev´ ve akşam ta´amları
üç dürlü olacaktır.
Râbian, mekteb dahilinde bir hastahane bulunacaktır.
Hâmisen, hastahaneye muvazzaf eczacı ve cerrah
tayin olunacak vesâir hastahane tabibleri münâvebe ile meccânen bu hastahaneye vizite vereceklerdir.
Sâdisen, bu mektebin şakirdanı beş sınıfa takdim
olunacaktır.
Birinci sınıf üç yaşından yedi yaşına kadar ikinci
sınıf yedi yaşından on dört yaşına kadar üçüncü
sınıf on dört yaşından yirmi ve nihayet yirmi bir
yaşına kadar ve beşinci sınıf yirmi beşten yukarı
alilü´l-vücudlardan mürekkeb olacaktır. Bunlar
yani beşinci sınıf şakirdanı bâlâda mezkur dört sınıf şakirdanın yemeklerini pişirmek ve cameşurlarını yıkamak ve yataklarını yapmak ve dikişlerini
dikmek ve mektebin nezâfet ve tahâreti hidmetlerinde kullanılacaktır.
YIL 1
S AY I 4 | D E M D E R G İ
75
Sâbian, iş bu mektebe ale´l-umûm devâirden birer
nisbet tayiniyle yüzde bir parça para tasarruf edilerek maktu´ bir muâvenet olunacaktır.
Sâminen, Saray-ı hümâyûn muvazzaf harem
ağavâtından icâbı kadarı ol bâbda yapılacak nizâm
mucebince hareket ve muâmele etmek üzere iş bu
kızların emr-i muhafazalarına ta´yin kılınacaktır.
Tâsian, Saray-ı hümâyûn zülüflü ve mâî yakalı
baltacılarından münâsipleri iş bu mektebin kapu-
culuk ve hademeliğinde istihdâm olunacaklardır.
Aşiren, Evvel emirde mektebin küşâdı içün bir çok
akçeye lüzum göründüğünden riyaset-i evvelini
der-uhde buyuran zât-ı hazret-i padişahî tarafı âlîsinden iki bin lira ihsanıyla mekteb mahalli
ta´yin buyrulacaktır.
Hâdi aşr, Mektebin idâre ve küşâdı içün erkân-ı
devlet ve ahali tarafından ala-merâtibihim muâvenet ibrâzı i´lan olunacaktır.
Sâni-i aşr, İş bu mektebe hâricden evladını virmek
isteyen bulunduğu halde mekteb dâhilinde bir
sınıf mümtaz buyrulacak ve bunun başka yolda
programı bi´t-tertib münâsib bir ücret-i duhûliye
ahz olunacaktır.
Sâlis-i aşr, Mekteb içün virilecek iâne akçesinin
fazlası Bank-ı Osmani´ye bi´t-teslim bunun neması
re´isü´l-mala zam ve ilave kılınacak ve lede´l-icâb
oradan ahz ve sarf olunacaktır.
Râbi-i aşr, Yirmi yaşına bâliğ olan muhacirin kız
çocuklarını nikah ile almak isteyenler bulunduğu
halde o misillü zevâtın edîb ve ehl-i ırz ve erbâb-ı
namus bulunduklarını mübeyyen kefâlet-i kaviyye ahzıyla nikahı mektebinde akd ile kocaya verilecektir.
İkinci Belge: Sokak çocuklarıyla ilgili. Sultan II.
Abdülhamid´in emriyle sokaklarda bulunan muhacir çocuklarından şimdiye kadar 222 çocuk toplattırılmıştır. Bunlardan 34´ü Sanayi Mektebi´ne 188´i
Tophane-i Amire´ye teslim edilmiştir. Bu tarz sokakta yaşayanların pey der pey toplanmasına çalışılır.
24 Aralık 1881
76
DEM DERGİ | YIL 1
S AY I 4
Yıldız Hususi Maruzat Evrakı (YA. HUS) 169/30,
3 Safer 1299 [24 Aralık 1881]
derilip ve taraftan dahi peyder pey celb ve cem´
1
bâbda emr ü fermân hazret-i veliyyü´l-emrindir.
Merâhim efzâ-yı sünûh ve südûr buyrulan emr ü
fermân-ı hümâyûn-ı hazret-i hilâfet-penâhînin tebliğ edilen hükm-i celîli üzere zokaklarda bulunan
muhacir çocuklarından şimdiye kadar iki yüz yirmi iki çocuk toplattırılup bunların li´ecli´l-istihdâm
otuz dördü Mekteb-i Sınayi´a ve yüz seksen sekizi
Tophane-i amire´ye teslim olınmış oldıklarına ve o
misillü etfâlin pey der pey celb ve cem´ine mütemâdiyen akdâm ve i´tinâ olınmakda idüğine dâir
şehremânet-i behiyyesinin tezkire-i cevâbiyyesi
melfûf müzekkire ile beraber manzûr-ı âlî buyrulmak üzere leffen arz ve takdîm kılındı efendim.
27 Muharrem sene [12]99, 7 Kanun-ı evvel sene
3 Safer sene [12]99 ve fi 12 Kanun-ı evvel sene [12]
97 [24 Aralık 1881]
Her dürlü vesâit-i terbiye ve ta´lîmden mahrûm
Said
muhâcirinden şimdiye kadar emânet ve devâir-i
YA. HUS, nr. 169/30, 3 Safer 1299 [24 Aralık 1881]
edilmekte olduğunun beyânına ictisâr kılındı ol
[12]97 [19 Aralık 1881]
YA. HUS 169/30, 3 Safer 1299 [24 Aralık 1881]
Şehremâneti Mektûbî Kalemi
aded
91
Huzûr-ı meâli-mevfûr cenâb-ı vekâlet-penâhîye
Ma´rûz-ı çaker-i kemineleridir ki
olarak zokaklarda dolaşmakta bulunan etfâl-i
belediye müfettiş ve çavuşları ma´rifetiyle iki yüz
yirmi iki çocuk toplattırılıp ve bunların otuz dör-
beher adet 34 Mekteb-i sınayi´a gönderilen etfâl
defa 1
dü emr ü fermân-ı âli-i cenâb-ı vekâlet-penâhileri
188/222
zi Tophane-i amire´ye teslim edilmiş oldıklarına
Tophane-i âmire´ye gönderilen etfâl
7/8
Bîkes eytâm ve erâmil muhacirinin celb ve cem´iyle
Tophane-i âmire ve Mekteb-i Sınayi´a i´zam ve
irsâlleri irâde-i merhamet-mu´tade-i cenâb-ı şehriyârî iktizâ-yı celîlinden oldığı hakkında şeref-vârid olan tezkire-i sâmiye-i hazret-i vekâlet-penâhî
mûceb-i âlisince şimdiye kadar celb edilen etfâlden
Tophane-i âmire Sınayi alayına ber-arz-ı bâlâ yedi
defa yüz seksen sekiz ve mekteb-i sınayi´a bir defa
da otuz dört ki cem´an iki yüz yirmi iki çocuk gön-
mûcebince mekteb-i sınayi´a ve yüz seksen sekidâir ser müfettişlikten virilen müzekkire manzûr-ı
sâmi-i hidîv-i a´zâmileri olmak üzere melfûfen arz
ve takdim kılınmış ve o misillü etfâlin pey der pey
celb ve cem´ine mütemâdiyen ikdam ve i´tina olınmakta bulunmış olmağla her halde emr ü fermân
hazret-i veliyyü´l-emrindir.
28 Muharrem sene [1]299 [20 Aralık 1881]
ve fi 8 Kanun-ı evvel sene [1]297
bende Mikdat?
YIL 1
S AY I 4 | D E M D E R G İ
77