ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2640
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1608
Yazarlar
Doç.Dr. Banu UÇKAN (Ünite 3, 4, 7)
Doç.Dr. Deniz KA⁄NICIO⁄LU (Ünite 1, 2, 6)
Doç.Dr. fiuayyip ÇALIfi (Ünite 5, 8)
Editörler
Doç.Dr. Banu UÇKAN
Doç.Dr. fiuayyip ÇALIfi
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
vii
Endüstri ‹liflkilerinin Kavramsal Çerçevesi.............. .............
2
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹ KAVRAMI .................................................................
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹N‹N KONUSU ...........................................................
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹N‹N AKTÖRLER‹ .......................................................
‹flçiler ve Sendikalar› .....................................................................................
‹flverenler ve Sendikalar›...............................................................................
Devlet.............................................................................................................
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹M DALLARIYLA ‹L‹fiK‹S‹...............
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹N‹N ÇEVRES‹ ............................................................
Ekonomik Çevre ..........................................................................................
Sosyal Çevre ..................................................................................................
Politik Çevre ..................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3
4
5
5
6
6
7
9
10
13
14
17
19
20
21
22
22
23
Endüstri ‹liflkilerinin Teorik Çerçevesi .................................. 26
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹ TEOR‹S‹....................................................................
S‹STEM TEOR‹S‹............................................................................................
KLAS‹K TEOR‹ .............................................................................................
MARKS‹ST TEOR‹..........................................................................................
ÇO⁄ULCU TEOR‹ .........................................................................................
TEK‹LC‹ TEOR‹..............................................................................................
SOSYOLOJ‹K TEOR‹ .....................................................................................
NEOKORPORAT‹ST TEOR‹ ..........................................................................
FEM‹N‹ST TEOR‹...........................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
2. ÜN‹TE
27
27
31
33
35
37
39
41
43
48
50
51
51
52
53
‹flçi S›n›f› ve ‹flçi Sendikalar›.................................................... 54
‹fiÇ‹ SINIFI .....................................................................................................
‹fiÇ‹ SEND‹KALARI VE ÖRGÜTLENME........................................................
SEND‹KA ÜYEL‹⁄‹........................................................................................
SEND‹KALAR ARASI REKABET ....................................................................
Sendikalar Aras› Rekabet Kavram› ...............................................................
Sendikalar Aras› Rekabet Politikalar› ...........................................................
Özet................................................................................................................
1. ÜN‹TE
55
58
62
63
63
64
69
3. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
4. ÜN‹TE
71
72
73
74
74
76
Yönetim ve ‹flveren Sendikalar›................................................ 78
YÖNET‹M....................................................................................................... 79
‹fiVEREN SEND‹KASI KAVRAMI................................................................... 80
‹fiVEREN SEND‹KALARININ TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ...................................... 83
‹fiVEREN SEND‹KALARININ ÖRGÜTLENME MODELLER‹ ......................... 84
‹fiVEREN SEND‹KALARININ FONKS‹YON VE FAAL‹YETLER‹................... 88
Savunma ve Kamuoyu Oluflturma Faaliyetleri ............................................ 88
Temsil Faaliyetleri ......................................................................................... 89
Siyasal ve Toplumsal Platformda Temsil Faaliyetleri............................ 89
Endüstri ‹liflkilerinde Temsil Faaliyetleri................................................ 89
Üyelere Yönelik ‹çsel Faaliyetler.................................................................. 90
TÜRK‹YE’DE ‹fiVEREN ÖRGÜTLER‹ ............................................................ 91
Özet ............................................................................................................... 95
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 97
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 98
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 99
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 101
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 101
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 102
5. ÜN‹TE
Devlet ve Endüstri ‹liflkilerindeki Rolü .................................. 104
DEVLET KAVRAMI ........................................................................................
DEVLET‹N ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹NDEK‹ ROLLER‹ ....................................
‹flveren Rolü .................................................................................................
Kamu-Özel Sektör Ayr›m›nda Endüstri ‹liflkileri .........................................
Düzenleyici Rolü ...........................................................................................
Kanun Koyucu Rolü......................................................................................
Emek Piyasas› Düzenleyicisi Rolü................................................................
Hakemlik ve Arabuluculuk Rolü..................................................................
DEVLET‹N ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹NDEK‹ ROLLER‹NDE DE⁄‹fi‹M ............
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
6. ÜN‹TE
105
109
111
113
115
117
118
118
119
121
122
123
124
125
126
127
Toplu Pazarl›k...........................................................................130
TOPLU PAZARLIK KAVRAMI .......................................................................
TOPLU PAZARLI⁄IN N‹TEL‹⁄‹....................................................................
ETK‹L‹ B‹R TOPLU PAZARLI⁄IN KOfiULLARI............................................
TOPLU PAZARLI⁄IN TARAFLARI ................................................................
131
133
134
135
v
‹çindekiler
TOPLU PAZARLIK STRATEJ‹LER‹.................................................................
TOPLU PAZARLI⁄IN ÖNEM‹ VE TARAFLARIN HEDEFLER‹ .....................
Toplu Pazarl›kta Sendikalar›n Hedefleri ve Toplu Pazarl›¤›n ‹flçiler
Aç›s›ndan Önemi...........................................................................................
Toplu Pazarl›kta ‹flverenlerin Hedefleri ve Toplu Pazarl›¤›n ‹flverenler
Aç›s›ndan Önemi...........................................................................................
Toplu Pazarl›¤›n Toplum Aç›s›ndan Önemi ................................................
TOPLU PAZARLI⁄IN ‹ÇERD‹⁄‹ KONULAR ................................................
TOPLU PAZARLIK SÜREC‹ ...........................................................................
Toplu ‹fl Sözleflmesinin Süresi ......................................................................
TOPLU PAZARLI⁄IN YAPISI ........................................................................
Toplu Pazarl›¤›n Kapsam›.............................................................................
Toplu Pazarl›¤›n Düzeyi ...............................................................................
Ulusal Düzeyde Toplu Pazarl›k..............................................................
‹flkolu Düzeyinde Toplu Pazarl›k...........................................................
‹flyeri/‹flletme Düzeyinde Toplu Pazarl›k ..............................................
AB Ölçe¤inde ve Uluslararas› Düzeyde Toplu Pazarl›k ......................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
137
140
140
141
142
143
144
146
146
147
149
151
151
152
152
155
158
159
159
162
162
163
Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar› ve Çözüm Yollar›........................... 164
TOPLU ‹fi UYUfiMAZLI⁄I KAVRAMI ..........................................................
TOPLU ‹fi UYUfiMAZLI⁄I TÜRLER‹ .............................................................
TOPLU ‹fi UYUfiMAZLIKLARININ ÇÖZÜMÜNDE UYGULANAN
S‹STEMLER.....................................................................................................
Özgürlükçü Sistem (Serbestlik Sistemi) .......................................................
Yasakç› (Zorunlu) Sistem..............................................................................
Karma Sistem.................................................................................................
TOPLU ‹fi UYUfiMAZLIKLARININ ÇÖZÜM YOLLARI.................................
Bar›flc› Çözüm Yollar› ...................................................................................
Uzlaflt›rma ...............................................................................................
Arabuluculuk ...........................................................................................
Tahkim (Hakem) .....................................................................................
Mücadeleci (Çat›flmac›) Çözüm Yollar› ........................................................
Grev .........................................................................................................
Lokavt ......................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
165
165
166
166
166
167
167
167
168
169
170
171
172
180
182
184
185
186
187
187
189
7. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
8. ÜN‹TE
Endüstri ‹liflkilerinde Yeni Geliflmeler................................... 190
KÜRESELLEfiME KAVRAMI ...........................................................................
Küreselleflme ve Teknolojik Geliflmeler ......................................................
ESNEK ÜRET‹M .............................................................................................
Esnek Uzmanlaflma .......................................................................................
Tekno-Ekonomik Yaklafl›m ..........................................................................
Yal›n Üretim ..................................................................................................
ÇALIfiMA B‹Ç‹M‹NDE FARKLILAfiMALAR....................................................
SEND‹KALAfiMA VE YEN‹ GEL‹fiMELER .....................................................
‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹ ...............................................................
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi Kavram› ...........................................................
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ve Endüstri ‹liflkileri.........................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
191
193
194
195
197
198
199
201
204
204
206
208
209
210
211
212
212
214
Sözlük ................................................................................... 217
Önsöz
Önsöz
Endüstri ‹liflkileri adl› bu çal›flma, Anadolu Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Çal›flma Ekonomisi ve Endüstri ‹liflkileri Bölümü lisans ö¤rencilerinin ders kitab› gereksinimlerinin karfl›lanmas› amac›yla haz›rlanm›flt›r. Konular, Çal›flma Ekonomisi
ve Endüstri ‹liflkileri Bölümü ders programlar›n›n bütünlü¤ü göz önünde bulundurularak belirlenmifltir.
Bu ders kitab› bir tak›m çal›flmas›n›n ürünüdür. Kitab›n haz›rlanmas› sürecinde
çok say›da de¤erli kifli yer alarak katk› sa¤lam›flt›r. Özellikle bu çal›flman›n yap›labilmesi do¤rultusunda bize tan›nan f›rsat için Anadolu Üniversitesi Rektörü
Prof.Dr. Davut AYDIN ile ‹ktisat Fakültesi ve Aç›kö¤retim Fakültesi Dekanl›klar›na teflekkür borçluyuz. Ayr›ca kitap yaz›m sürecinde ekibin koordinatörlü¤ünü
üstlenen Doç.Dr. Müjgan BOZKAYA’n›n flahs›nda çal›flmada eme¤i geçen tüm
ekip elemanlar›na da teflekkür ederiz.
Kitab›n tüm ö¤rencilere yararl› olmas›n› dileriz.
Editörler
Doç.Dr. Banu UÇKAN
Doç.Dr. fiuayyip ÇALIfi
vii
1
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Endüstri iliflkileri kavram›n› aç›klayabilecek,
Endüstri iliflkilerinin aktörlerini tan›mlayabilecek,
Endüstri iliflkilerinin çal›flma ekonomisi, sosyal politika ve insan kaynaklar›
yönetimi gibi bilim dallar›yla iliflkilerini ortaya koyabilecek,
Endüstri iliflkilerinin ekonomik, sosyal ve politik çevreyle iliflkisini de¤erlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Endüstri ‹liflkileri
Çal›flma ‹liflkileri
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi
Sosyal Politika
Çal›flma Ekonomisi
Politik Çevre
•
•
•
•
•
Ekonomik Çevre
Sosyal Çevre
Sendika
‹flveren
Devlet
‹çindekiler
Endüstri ‹liflkilerinin
Kavramsal
Çerçevesi
• ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹ KAVRAMI
• ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹N‹N
KONUSU
AKTÖRLER‹
• ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹N‹N D‹⁄ER
B‹L‹M DALLARIYLA ‹L‹fiK‹S‹
ÇEVRES‹
Endüstri ‹liflkilerinin
Kavramsal Çerçevesi
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹ KAVRAMI
Sanayileflme olgusuyla birlikte endüstri sektöründeki çal›flma yaflam› yeni örgütlenmeler, yeni yasal düzenlemeler ve yeni iliflki türleri ile son derece genifl kapsaml› bir iliflkiler a¤›na dönüflmüfltür. Günümüz toplumlar›nda s›kça karfl›m›za ç›kan endüstri iliflkileri deyimi, endüstri toplumlar›n›n bafll›ca iliflki sistemlerinden
birini aç›klamaktad›r (Koray, 1992, s.13). 18. yüzy›lda Bat› Avrupa ülkelerinde ortaya ç›kan Endüstri Devrimi ile iflgücü içinde genifl bir iflçi ve iflveren kesimi oluflmufl ve çal›flma iliflkileri giderek bu iki kesim aras›nda kurulan iliflkilere dönüflmüfltür (Makal, 1997, s.31).
‹lk ortaya ç›kt›¤›nda emek ile sermaye aras›ndaki iliflkilerin, daha genifl bir ifadeyle ba¤›ml› çal›flmadan do¤an iliflkilerin düzenlenmesini, aktörlerini ve bunlar
aras›ndaki çat›flmac› ve bar›flç› etkileflim ve eylem biçimlerinin incelenmesini konu
alan endüstri iliflkileri alan›nda, çeflitli ülkelerde ve çeflitli yazarlarca de¤iflik kavramlar kullan›lmaktad›r. Bunlar mesleksel iliflkiler, eflit yanl› iliflkiler, toplu iliflkiler,
ifl iliflkileri, çal›flma iliflkileri, sendikal iliflkiler, iflçi-iflveren iliflkileri, emek-sermaye
iliflkileri ve üretimde sosyal iliflkiler gibi kavramlard›r (Çetik ve Akkaya, 1999, s.13;
Ekin, 1996, s.376). Bu terimler aras›nda endüstri iliflkilerinin yerine en yayg›n olarak kullan›lan› çal›flma iliflkileridir. Endüstri iliflkileri ve çal›flma iliflkileri pratikte birbirinin yerine kullan›lmakla birlikte, her ikisinin de kapsam› farkl›d›r. Endüstri iliflkileri daha geleneksel bir ifadedir ve imalat sektöründe sendikal› olarak çal›flan mavi yakal› iflçileri kapsamaktad›r. Çal›flma iliflkileri ise genellikle sendikalaflma oran›
daha düflük olan ve ticaret ve hizmet sektöründe çal›flan beyaz yakal› iflçilerin say›s›n›n artmas›yla birlikte daha çok kullan›lmaya bafllanm›flt›r (Salamon, 1992, s.29).
Endüstri iliflkileri kavram› Endüstri Devrimi’nin neden oldu¤u geliflmelere ba¤l› olarak ortaya ç›kmakla birlikte, ilk kez 1912’de ABD’de Kongre’nin çal›flma hayat›yla ilgili kurdu¤u bir komisyonun ad› olarak kullan›lm›flt›r. ‹ngiltere’de ise ilk
defa 1926 y›l›nda Ticaret Bakanl›¤›n›n bir araflt›rmas›nda endüstri iliflkileri kavram›na at›fta bulunulmufltur (Y›ld›r›m, 1997, s.23). Endüstri iliflkileri kavram olarak oldukça eski olmakla birlikte, herkes taraf›ndan kabul görmüfl bir tan›m›n› yapmak
oldukça güçtür. Endüstri iliflkileri ekonomik, sosyal, politik birçok de¤iflkenden etkilendi¤i için her dönemde, her ülkede farkl› tan›mlar yap›lm›flt›r (Salamon, 1992,
s.29). Endüstri iliflkileri ile ilgili yap›lan tan›mlar›n, kuramlar›n ve sistemlerin çoklu¤u ve farkl›l›¤›, kavram›n aç›k ve kesin çizgilerle ortaya konulmas›nda tart›flmalara ve kar›fl›kl›klara neden olmaktad›r.
Endüstri iliflkileri:
Çal›flmadan do¤an iliflkilerin
düzenlenmesini, aktörlerini
ve bunlar aras›ndaki
çat›flmac› ve bar›flç›
etkileflim ve eylem
biçimlerinin incelenmesini
konu alan bir bilim dal›d›r.
Endüstri iliflkileri yerine
çal›flma iliflkileri, ifl
iliflkileri, mesleki iliflkiler,
sendikal iliflkiler, iflçiiflveren iliflkileri, emeksermaye iliflkileri, toplu
iliflkiler, iflçi-yönetim
iliflkileri, personel iliflkileri,
insan iliflkileri gibi
kavramlar kullan›lmaktad›r.
4
Dar anlamda endüstri
iliflkileri yaln›zca endüstri
sektöründe çal›flanlar›n
çal›flma koflullar›n›
incelemektedir.
Genifl anlamda endüstri
iliflkileri tüm ücretli
çal›flanlar›n çal›flma
koflullar›n› inceleme alan›na
almaktad›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1
Endüstri iliflkileri kavram›na yönelik tart›flmalar ve yaklafl›mlardaki farkl›l›klar
‘endüstri’ kelimesinden kaynaklanmaktad›r. Baz›lar›na göre endüstri iliflkileri temelde endüstri sektörü ve bu sektördeki istihdam problemlerine yönelmektedir.
Bu yaklafl›ma göre endüstri iliflkileri, endüstri sektöründe çal›flan iflçiler, bunlar›n
iflverenleri ve örgütleri aras›ndaki iliflkilerdir. Bu kapsam dar anlamda endüstri
iliflkilerini ifade etmektedir (Tokol, 2001, s.1; Koray, 1992, s.25).
Bir baflka yaklafl›ma göre, endüstri iliflkileri kavram› içinde ‘endüstri’ s›fat› sadece endüstri sektörünü kapsayacak flekilde dar anlamda kullan›lmamal›d›r. Endüstri iliflkilerinin, endüstrileflmenin bir sonucu oldu¤u ve endüstrileflme ile yak›n iliflkisi oldu¤u bir gerçektir. Ancak endüstrileflme yaln›zca ekonominin endüstri kesimi için de¤il, öteki kesimleri için de söz konusudur. Bu nedenle, ça¤›m›zda bir ülkede endüstri kesimindeki endüstri iliflkilerini ve sorunlar›n› düzenleyen kurallar
ve yöntemler, endüstri kesimi yan›nda genellikle tar›m, ticaret ve hizmet kesimlerinde; özel ve kamu kesimlerindeki çal›flma sorunlar› ve iliflkileri için de uygulanmaktad›r (Çetik ve Akkaya, 1999, ss.14-15). Bu da genifl anlamda endüstri iliflkilerini ifade etmektedir.
Genel olarak endüstri iliflkileri ise sanayileflmenin bir ürünü olan, iflçi ve iflveren aras›ndaki bireysel iliflkilerden örgütlü gruplar aras›ndaki iliflkilere geçiflle ortaya ç›kan, devletin az veya çok müdahale etti¤i, merkezinde bölüflümün ve çal›flma koflullar›n›n yer ald›¤› toplu pazarl›klara dayal› olan emek ile sermaye örgütleri aras›ndaki kurumsallaflm›fl iliflkileri ifade etmektedir. Bu tan›mda endüstri iliflkileri kavram›n› aç›klamay› kolaylaflt›racak befl unsur bulunmaktad›r (Çetik ve Akkaya, 1999, ss.13-15):
• Çal›flanlar ile iflverenler aras›nda çal›flmadan kaynaklanan bir iliflkinin var olmas›,
• Taraflar aras›ndaki iliflkinin üretim sonucu elde edilen art›¤›n ücret ve kâr
olarak paylafl›m›n› içermesi,
• Çal›flma koflullar› ve kurallar›n›n karfl›l›kl› belirlenmesini kapsamas›,
• Bütün bu iliflkilerin kurumsallaflm›fl olmas›,
• Çözüm yollar›n›n çat›flmac› ve bar›flç› süreçleri içermesi.
Türkiye’de endüstri
iliflkileri hangi anlamda ele al›nabilir? Aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹N‹N KONUSU
Endüstri iliflkileri
alan›nda kavram ve tan›m birli¤i sa¤lanamamas›na ra¤men, endüstri iliflkilerinin konusu hakk›nda neredeyse bütüncül bir görüfl oluflmufltur. EnS O ister
R U dar isterse genifl anlamda kullan›ls›n daha çok kurumsal iliflkidüstri iliflkileri
leri yani yap›sallaflm›fl ve düzenlenmifl iliflkileri kapsamaktad›r. Kurumsallaflm›fl
iliflkiler çerçevesinde
ele al›nd›¤›nda, endüstri iliflkilerinin ilgi alan›n› afla¤›daki koD‹KKAT
nular›n oluflturdu¤u görülmektedir (Çetik ve Akkaya, 1999, s.16):
• ‹flçi-iflveren iliflkilerini çevreleyen sosyo-ekonomik düzen: Ülkenin sanayi yaS‹ZDE
p›s›, SIRA
iflgücünün
özellikleri, iflletme yöneticilerinin personel politikalar›, emek
piyasas›n›n durumu, siyasi sistemdeki güç dengesi.
• Sendikalar›n
AMAÇLARIMIZözellikleri: ‹flçilerin iflyeri, meslek veya iflkolu düzeyinde örgütlenmeleri, ulusal ve yerel sendikalar›n gücü, sendika üyeli¤inin durumu,
sendikalar›n mali kaynaklar› ve sendika liderli¤i.
• Sendikalar›n
K ‹ T A P taktik ve stratejileri: Sendikalar›n toplu pazarl›k veya siyasi hareketler yolu ile hükümeti etkilemeye çal›flmalar›, çal›flma koflullar›n› kontrol etmede gösterdikleri tercihler.
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
5
1. Ünite - Endüstri ‹liflkilerinin Kavramsal Çerçevesi
• Toplu pazarl›¤›n yap›s›: Pazarl›k biriminin geniflli¤i, sözleflmelerle düzenlenen konular, sözleflmenin süresi, uyuflmazl›klar›n çözüm yöntemleri, grev
ve di¤er bask› flekillerinin kullan›l›fl›.
• Devlet kontrolünün çerçevesi: Taraflar›n neyi pazarl›k edebileceklerini ve ne
gibi taktikler kullanabileceklerini belirleyen kamu/devlet kontrolü.
Yaln›zca kurumsallaflm›fl iliflkilerin endüstri iliflkilerinin konusu oldu¤unu ileri
sürenlere karfl›l›k, özellikle son dönemlerde endüstri iliflkilerinin çal›flma yaflam›n›n düzenlenmesine iliflkin tüm ögeleri kapsad›¤› görüflü ön plana ç›kmaktad›r. Bu
görüfle göre, endüstri iliflkileri kurumsallaflm›fl olsun ya da olmas›n, çal›flma iliflkilerini düzenleyen tüm kurallar›n yap›lmas› ve uygulanmas›n› kapsamaktad›r. ‹lk
ortaya ç›kt›¤› dönemlerde bir iflletmede yönetim ve ücretliler aras›ndaki iliflkileri
ele alan endüstri iliflkileri, zamanla sendikalarla iflveren örgütleri aras›ndaki iliflkilerin incelenmesi biçiminde daha genifl bir alana yönelmifltir (Ekin, 1996, s.376).
Günümüzde ise ekonomik, sosyal ve yasal pek çok faktörün etkisiyle çal›flma
yaflam›nda bireysel iliflkilerin önem kazanmaya bafllad›¤› görülmektedir. ‹nsan unsurunun en önemli güç olarak gerek üretim gerekse hizmet sektöründe yer almas› sanayi sonras› toplumun en önemli özelliklerinin bafl›nda gelmektedir. ‹flgücü
art›k emek olman›n yan›nda bireyselleflmektedir. Bütün varl›¤›yla, özel yaflam›yla,
SIRA
S‹ZDE
istekleriyle ve ihtiyaçlar›yla ifl yaflam›n› de¤ifltirmektedir (Koray,
1997,
s.94). Bu geliflmelere ba¤l› olarak endüstri iliflkileri kapsam›nda örgütlenmeler ve örgütler arac›l›¤›yla oluflturulan kurumsallaflm›fl iliflkilerle ilgili araflt›rmalar yan›nda, çal›flma
yaflam›nda bireysel iliflkileri ve bireysel davran›fllar› inceleyen çal›flmalar da yap›lmaya bafllanm›flt›r. ‹flyeri düzeyinde ortaya ç›kan ve çal›flma yaflam›ndan kaynakS O Rfazla
U
lanan sorunlar, sendikalar›n ve iflyeri yönetimlerinin giderek daha
duyarl›l›k
göstermesi nedeniyle art›k endüstri iliflkilerinin inceleme ve araflt›rma alan›na girmektedir (Koray, 1992, s.26). Örne¤in sendikalar›n örgütlü olmad›¤›
D ‹ K K A T iflletmelerde
iflçi- iflveren iliflkileri yönetime kat›lma gibi mekanizmalarla düzenlenmekte ve bu
nedenle endüstri iliflkilerinin kural koyma süreçlerine bu tür uygulamalar da dâhil
SIRA S‹ZDE
etmektedir.
Endüstri iliflkilerinin ilgi
alan›n› oluflturan konular
iflçi-iflveren iliflkilerini
çevreleyen sosyo-ekonomik
düzen, sendikalar›n
özellikleri, sendikalar›n
taktik ve stratejileri, toplu
pazarl›¤›n yap›s› ve devletin
çal›flma hayat›na etkisidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Endüstri iliflkilerinin konusu ve kapsam›nda de¤iflikliklere neden AMAÇLARIMIZ
olan
aç›klaSIRAgeliflmeleri
S‹ZDE
y›n›z.
Endüstri Devrimi’nin henüz gerçekleflmeye bafllamam›fl oldu¤u y›llarda,
patateK ‹ T ‹ngilizler
A P
sin ola¤anüstü bir özelli¤ini keflfederler. Yüz dönüm tarlada bu¤day ekilirse 4, patates
ekilirse 1 kifli çal›fl›rsa yeterlidir. O zaman patates ekilen yerlerde eskisine
S O R U oranla 3 köylü bofla ç›kar. ‹ngilizler ‹rlanda’da patates ekilmesini sa¤larlar. ‹flsiz
‹ngilT Ekalan
L E V ‹ Z köylüleri
YON
tere’ye çekerler ve bol ve ucuz iflgücünün sayesinde endüstri devrimi patlar. Evde üretim
D‹KKAT
biçimi kalkar, fabrika icat edilir. Tam o s›rada fabrikay› insan› yok edecek olan bir canavara benzeten bir roman yay›nlan›r. ‹ngiliz romantik flairi Shelley’in kar›s› Mary’nin yaz‹ N T E RS‹ZDE
NET
SIRA
d›¤› romandaki canavar›n ad› Frankenstein’dir. (http://nicomedian.wordpress.com/2006/08/23/mary-shelley-ve-yanlis-anlasilan-kitabi-dr-frankenstein/ )
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹N‹N AKTÖRLER‹
‹flçiler ve Sendikalar›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
‹flçiler endüstri iliflkilerinin en temel aktörleridir. Endüstri iliflkileri kolektif iliflkiler
temeline dayand›¤› için sistemde iflçiler a¤›rl›kl› olarak sendikalar taraf›ndan temsil edilmektedir. ‹flçiler verimlilik ve iflgücü maliyetleri aç›s›ndan
bir taraftan iflveTELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ PM
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Endüstri iliflkilerinin üç
temel aktörü vard›r: ‹flçiler
ve örgütleri, iflverenler ve
örgütleri ve devlet
renleri etkilerken istek ve beklentileriyle de sendikalar›n taleplerini flekillendirmekte ve geliflimine katk›da bulunmaktad›rlar. Sendikalar ise örgütledikleri iflgücünün temsilcisi olarak gerek toplu pazarl›klar yoluyla, gerek yasama organ›n› kullanarak iflveren ve devletle birlikte çal›flma koflullar›n›n belirlenmesinde söz sahibi
olmaktad›r. Bununla birlikte, özellikle istihdam yap›s›n›n de¤iflimi, teknolojinin geliflimi ve üretim ve yönetim tekniklerindeki de¤iflimler iflçilerin bireysel olarak endüstri iliflkilerinin bir aktörü olma kapasitesini artt›rmaktad›r. Ancak yaflanan geliflmeler sendikalar›n endüstri iliflkileri sisteminde oynad›¤› rolün önemini azaltmakla birlikte ortadan kald›rmam›flt›r.
‹flverenler ve Sendikalar›
‹flveren genel anlamda iflçi çal›flt›ran ve karfl›l›¤›nda ücret ödemek zorunda olan kifli olarak tan›mlanmaktad›r. Endüstri iliflkileri aktörü olarak iflveren ise çal›flma koflullar›n›n oluflmas›nda iflçi sendikalar›yla pazarl›k yapan, çal›flma hayat›na yönelik
yasal düzenlemelerin haz›rlanmas›nda devlete bask› yaparak kendi ç›kar›n› gerçeklefltirmeye çal›flan kiflidir. Bir baflka ifadeyle, endüstri iliflkileri sisteminde iflverenler iflçi sendikalar›yla ve devletle çeflitli kurumsal mekanizmalar içinde hem bir
iflbirli¤i hem de bir mücadele içinde bulunmaktad›r. ‹flverenler tek bafl›na endüstri
iliflkilerine taraf olabildikleri gibi, sendikalar› arac›l›¤›yla da sistemde rol oynayabilmektedirler. Ancak iflçilere göre daha geç örgütlenen iflverenlerin sendikalaflma
oran› da iflçilere göre çok düflüktür. Bunun en önemli nedeni iflverenlerin endüstri iliflkileri sistemi içinde sendikal örgütlenmeye gerek duymaks›z›n mücadele
edebilme gücüne sahip olmas›d›r. ‹flverenler sendikalar d›fl›nda kurduklar› odalar
ve derneklerle siyasal iktidar› kendi istekleri yönünde etkileyebilecek bir bask›
grubu rolü oynayabilmektedirler. ‹flverenler d›fl›nda, iflyerinde iflverenlerin ç›karlar›n› gerçeklefltirmek ad›na hareket eden yöneticiler de sistemde taraf olabilmektedir. Özellikle günümüzde iflyeri sahipli¤iyle yöneticili¤inin ayr›lmas›, yöneticilerin
endüstri iliflkileri sistemi içinde aktör olarak ayr›ca ele al›nmas›n› gerektirmektedir.
Devlet
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Devlet bir denge ve uzlaflma sa¤lama niteli¤iyle iflçi ve iflverenin yan›nda üçüncü
aktör olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Devletin çal›flma yaflam›ndaki en temel rolü
çal›flma yaflam›n› düzenlemeye yönelik yasal çerçeveyi haz›rlamas›d›r. Bunun d›fl›nda kamu iflletmelerinde devlet kendisi de iflveren olarak ikili bir rol oynamaktad›r. Bir taraftan devlet iflveren olarak yapt›¤› yat›r›mlarla istihdam olanaklar›n› ço¤alt›c› bir etki yaparken di¤er taraftan devletin kamu kesiminde yapt›¤› toplu sözleflmeler ve bu sözleflmelerle getirilen çal›flma koflullar› özel kesimdeki toplu sözleflmeleri etkilemektedir. Devletin çal›flma iliflkilerinde üstlendi¤i bir di¤er rol ise
SIRA S‹ZDE
toplu ifl uyuflmazl›klar›nda
oynad›¤› uzlaflt›r›c› roldür. Ekonomik ve toplumsal gerekliliklere ba¤l› olarak devlet çal›flma iliflkilerinin taraflar› aras›nda dengeleyici bir
rol oynarken
bar›flç› yoldan çözümlenmesi için çaba harcaD Ü fi ÜiflN Euyuflmazl›klar›n›n
L‹M
maktad›r (Koray, 2000, ss.67-68). Ancak devletin ekonomik yaflamdaki rolünün ve
etkinli¤inin azalmas›yla birlikte endüstri iliflkilerindeki rolü de de¤iflmekte ve bir
S O R U
denge unsuru olma niteli¤ini yavafl yavafl yitirmektedir.
Endüstri iliflkilerinin
D ‹ K K A T aktörleri kitab›n 3., 4. ve 5. ünitelerinde ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
7
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹M DALLARIYLA
‹L‹fiK‹S‹
Endüstri iliflkileri özellikle günümüzde oldukça genifl bir alan› kapsarken endüstri
iliflkilerinin aktörleri de çal›flma yaflam›n›n çeflitli düzeylerinde faaliyet göstermektedirler. Tablo 1.1’de görüldü¤ü gibi, sendikalar üyelerinin ç›karlar›n› ulusal düzeyde politik faaliyetlerle, iflletme düzeyinde ise toplu pazarl›k mekanizmas›n› kullanarak korumaya çal›flmaktad›rlar. ‹flyeri düzeyinde sendikalar daha çok yönetime kat›lma ve esnek çal›flma gibi çal›flanlar› ilgilendiren günlük sorunlara yönelik
politikalar oluflturmaktad›r. Devlet ulusal düzeyde ekonomik ve sosyal politikalarla toplumun tümünü korumay› hedeflerken iflyeri ve iflletme düzeyinde ç›kard›¤›
yasalarla ba¤›ml› çal›flanlar› çal›flma yaflam›nda korumay› amaçlamaktad›r. Devletin makro düzeyde ekonomik ve sosyal politikalar›n belirlenmesi sürecinde endüstri iliflkilerinin di¤er aktörlerinin görüfl ve önerilerinden faydalanmas› bu politikalar›n uygulanmas›n› kolaylaflt›rmaktad›r. ‹flverenler ise ulusal düzeyde iflletme ç›karlar›n› korumak amac›yla devleti etkilemeye çal›fl›rken iflletme düzeyinde sendikalarla ve iflyeri düzeyinde iflçilerle iflbirli¤ine yönelik mekanizmalar› kullanmaktad›r.
FAAL‹YETLER
DÜZEY
‹flveren
Sendika
Devlet
1. Makro veya ulusal
düzey
‹nsan kaynaklar›n›n
stratejik rolü, sendikal
politikalar, yeni
teknolojiler, yat›r›mlar
Politik faaliyetler (politik
partiler ve di¤er ç›kar
gruplar›yla iliflkiler)
sendikal örgütlenme,
kamusal politikalar(ifl
kanunu reformu vb.) ve
ekonomik politikalar
(tam istihdam vb.)
Makro ekonomik ve
sosyal politikalar,
endüstriyel politikalar
2. ‹flletme veya
fabrika düzeyi
Personel politikalar›,
toplu pazarl›klar ve
pazarl›k stratejileri
Toplu pazarl›k
politikalar›, toplu
pazarl›k stratejileri
(istihdam, gelir, ifl
güvencesi vb.)
‹fl Kanunlar› asgari
çal›flma normlar›,
uyuflmazl›klar›n çözümü
(hakem, arabulucu vb)
3. ‹flyeri: bireyler,
gruplar
Bireysel sözleflmeler,
tak›m çal›flmalar›, kat›l›m
‹flçi kat›l›m›na yönelik
politikalar, yeni
teknolojilerin tan›t›m›,
yeni çal›flma modelleri
(esnek çal›flma vb)
‹flçi haklar›na ve kat›l›ma
yönelik düzenlemeler
Bu kadar genifl bir çal›flma alan› olan endüstri iliflkileri ele ald›¤› konular› daha
kapsaml› bir flekilde aç›klayabilmek için çok çeflitli bilim dallar›yla iliflki içindedir.
Birçok disiplinin çal›flmalar›ndan yararlanmas› endüstri iliflkilerinin disiplinleraras› veya çok disiplinli bir inceleme alan› oldu¤u konusunda farkl› görüfller ortaya ç›karmaktad›r. Disiplinleraras› ve çok disiplinlilik aras›ndaki farkl›l›k di¤er disiplinlerle yap›lan iflbirli¤inin yo¤unluk ve derecesinden kaynaklanmaktad›r. ‹ki veya
daha çok disiplinin uzmanlar›na baflvurulmas›n› içeren çok disiplinlilikte bu uzmanlar›n çal›flmalar›n›n sonuçlar›n›n yan yana konulmas› yeterli kabul edilmektedir. Buna karfl›l›k çok daha ileri iflbirli¤ini gerektiren disiplinleraras› nitelik ise bilgi ve araflt›rmalar›n bütünlefltirilmesini öngörmektedir. Ancak bu ikisi aras›ndaki
s›n›r›n çizilmesi oldukça zordur (Tokol, 2001, s.3-4).
Tablo 1.1
Aktörlerinin Farkl›
Düzeylerdeki
Faaliyetleri
Kaynak: Allen,
Keaveny,1988,
s.19’dan
yararlan›larak
haz›rlanm›flt›r.
Endüstri iliflkileri, di¤er
disiplinlerden etkilenen,
onlar›n bilgi ve
araflt›rmalar›ndan
yararlanan disiplinleraras›
bir bilimdir.
8
fiekil 1.1
Endüstri
‹liflkilerinin ‹lgili
Oldu¤u Bilim
Dallar›
Siyaset
Bilimi
Hukuk
Tarih
‹nsan Kaynaklar›
Yönetimi
ENDÜSTR‹
‹L‹fiK‹LER‹
Çal›flma
Ekonomisi
Sosyoloji
Psikoloji
Fabrika, iflletme, endüstri ve
tüm ekonomi içindeki çeflitli
üretim birimleri aras›nda
var olan hem bireysel ve
toplu hem de ekonomik ve
sosyal iliflkileri inceleyen tek
bilim dal› endüstri
iliflkileridir.
Çal›flma ekonomisi,
üretimin temel
kaynaklar›ndan biri olan
iflgücü unsurunu ekonomi
kuram› ve kurallar›
çerçevesinde inceleyen bir
bilim dal›d›r.
Sosyal politika, toplumun
sosyo-ekonomik yönden
güçsüz, ba¤›ml› çal›flan ve
özel olarak korunmas›
gereken kesimlerinin, ifl
iliflkileri, çal›flma yaflam› ve
toplumsal yaflam içinde
korunup gözetilmelerine
yönelik kamusal ya da yar›
kamusal tüm politikalar›
konu alan bir bilim dal›d›r.
Sosyal Politika
Endüstri iliflkileri ise fiekil 1.1’de görüldü¤ü gibi, birçok disiplinin kesiflme noktas›nda yer alan disiplinleraras› bir nitelik tafl›makla birlikte sadece bu disiplinlerin
birleflmesinden ibaret olan bir alan de¤ildir (Tokol, 2001, s.4; Boivin, 1989, s.96).
Endüstri iliflkileri daha önceden ortaya ç›km›fl bir k›s›m bilim dal›yla çak›flmas›na
ra¤men, bunlardan hiçbiri tek bafl›na endüstri iliflkilerinin inceledi¤i konular› kapsamamaktad›r. Toplu pazarl›k, toplu pazarl›¤›n yönetimi, uyuflmazl›klar›n çözümü,
ücretlerin belirlenmesi, iflçi ve iflveren sendikalar›, devletin çal›flma hayat›ndaki yeri gibi pek çok konuyu bir arada ele alan tek bilim dal› endüstri iliflkileridir.
Endüstri iliflkilerinin bulgular›ndan yararland›¤› bilim dallar› aras›nda ekonomi,
hukuk, tarih, siyaset bilimi, çal›flma ekonomisi, sosyal politika, psikoloji, sosyoloji, iflletme ve insan kaynaklar› yönetimi bulunmaktad›r (Kochan ve Katz, 1988, ss.23). Endüstri iliflkileri ile en çok iliflkili ve ilgi alanlar›nda benzerliklerin oldu¤u bilim dallar› ise sosyal politika, çal›flma ekonomisi ve insan kaynaklar› yönetimidir.
Bu bilim dallar› birbirleriyle iliflkili olmakla birlikte aralar›nda önemli farkl›l›klar
vard›r.
Endüstri iliflkilerinin bulgular›ndan büyük ölçüde yararland›¤› bilim dallar›ndan
biri olan çal›flma ekonomisi, üretimin temelinde bulunan kaynaklardan birisi
olan ‘iflgücü’ faktörünü konu almaktad›r ve ekonominin bir alt dal›n› oluflturmaktad›r. ‹flgücü arz› ve talebinin yap›s›, ücretler ve enflasyon aras›ndaki iliflkiler, iflgücünün di¤er üretim faktörleriyle olan iliflkileri çal›flma ekonomisinin konular› aras›ndad›r. Endüstri iliflkileri ile çak›flan nokta ise sendikalar›n ve toplu pazarl›k sisteminin ücretler ve istihdam düzeyi gibi ekonomik faktörlere olan etkisidir. Çal›flma ekonomisi, sendika ve toplu pazarl›k konular›na ekonomik aç›dan yaklafl›rken
endüstri iliflkileri için kural koyma ve uyuflmazl›klar›n çözümünde kullan›lan en temel kurumlard›r.
Endüstri iliflkilerinin yak›n iliflkide oldu¤u bir di¤er alan sosyal politikad›r. Endüstri iliflkileri ve sosyal politika kavramlar› ayn› toplumsal gerçeklikten ve geliflmelerden ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla sosyal politika kavram›n›n oluflumuna yol
açan toplumsal ve ekonomik sebepler, endüstri iliflkileri kavram›n›n oluflumuna
yol açanlardan farkl› de¤ildir (Makal, 1997, s.34). Sosyal politika en genel anlam›yla, toplumun ekonomik yönden güçsüz, ba¤›ml› çal›flan ve özel olarak korunmas›
9
gereken kesimlerinin toplumsal yaflam içinde ve ifl iliflkileri ile çal›flma yaflam›nda
korunmas›na yönelik kamusal politikalar› konu olarak ele al›p inceleyen bir bilim
dal›d›r (Altan, 1995, s.3). Bu kapsamla sosyal politika endüstri iliflkilerinin ancak s›n›rl› bir konu alan› ile çak›flmaktad›r. Örgütlü iflçi, iflveren ve devlet aras›ndaki iliflkiler ve toplu pazarl›k gibi kural koyma mekanizmalar› endüstri iliflkilerinin temel
konular› iken sendikalar ve toplu pazarl›k sosyal politikan›n amaçlar›na ulaflmak
için yararlanabilece¤i araçlard›r (Altan, 1995, s.10). Amaçlar› yönünden de sosyal
politika ile endüstri iliflkileri aras›nda farkl›l›klar bulunmaktad›r. Endüstri iliflkileri
örgütlü iflveren ve devlet aras›ndaki iliflkiler sistemini sorgularken sosyal politika
için önemli olan bu sistemin içinde yer alanlar›n ne ölçüde korunabildi¤idir (Altan,
1995, s.25).
Endüstri iliflkilerinin yararland›¤› bilim dallar›ndan birisi de insan kaynaklar›
yönetimidir. Son y›llarda oldukça geliflen bir disiplin olan insan kaynaklar› yönetimi bir iflletmede rekabetçi üstünlükler sa¤lamak amac›yla gerekli insan kayna¤›n›n sa¤lanmas›, istihdam› ve gelifltirilmesi ile ilgili politika oluflturma, planlama, örgütleme, yönlendirme ve denetleme faaliyetlerini içeren bir disiplindir (Yüksel,
2000, ss.8-9). ‹nsan kaynaklar› yönetimi iflletmede verimlilik ve performans› artt›rmak için insana daha fazla önem verilmesini gerekli görmektedir. Bu da ücret ve
çal›flma koflullar›n›n yeniden belirlenmesini gündeme getirmektedir. Endüstri iliflkileri ücret ve çal›flma koflullar›n›n sendikalar›n da içinde bulundu¤u toplu pazarl›k gibi ikili ve üçlü mekanizmalarla belirlenmesi gerekti¤ini ileri sürerken insan
kaynaklar› yönetimi iflletmede verimlili¤i artt›rman›n yolu olarak sendikalar›n devre d›fl› kald›¤› ve iflletme ile çal›flanlar aras›nda direkt iliflkilerin kurulabildi¤i bireysel iliflkileri ön plana ç›karmaktad›r (Ka¤n›c›o¤lu, 2001, ss.23-24). Endüstri iliflkileri bir ülkenin hem ürün hem de iflgücü piyasas› ile iliflkiliyken insan kaynaklar› yönetimi daha çok iflletmeler üzerine yo¤unlaflmaktad›r (Dunlop, 1993, s.9).
Endüstri iliflkilerinin hukuk bilim dal›yla iliflkisini aç›klay›n›z.
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹N‹N ÇEVRES‹
SIRA S‹ZDE
‹nsan kaynaklar› yönetimi,
örgütte rekabetçi
üstünlükler sa¤lamak
amac›yla gerekli insan
kayna¤›n›n sa¤lanmas›,
istihdam ve istihdam›n
gelifltirilmesi ile ilgili
politikalar oluflturma,
planlama, örgütleme,
yönlendirme ve denetleme
faaliyetlerini içeren bir bilim
dal›d›r.
3
Her ülkenin ekonomik düzenini oluflturan bir ekonomik sistemi, politik yaflam›n›
düzenleyen bir siyasi sistemi ve sosyal yap›s›n› oluflturan bir sosyal sistemi oldu¤u
S O R U
gibi çal›flma yaflam›n› düzenleyen bir endüstri iliflkileri sistemi bulunmaktad›r.
Ekonomik, sosyal ve siyasal sistemler endüstri iliflkileri sisteminin oluflmas›nda etkili
oldu¤u gibi, endüstri iliflkileri de siyasi, ekonomik ve kültürel sistemleri
D ‹ K K A T etkilemektedir. Böylece her ülkenin endüstri iliflkileri sistemi kendi özel koflullar›na ba¤l›
olarak farkl› özelliklere, faaliyetlere, aktörlere ve çevrelere sahip
olmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Bir endüstri toplumu, çok çeflitli tutumlar, inançlar ve beklentilerle birbirine
ba¤lanm›fl, farkl› gruplar›n, faaliyetlerin ve kurumsal iliflkilerin oldukça karmafl›k
ve dinamik bir düzeninden oluflmaktad›r. Bu nedenle endüstri
iliflkileri sosyal bir
AMAÇLARIMIZ
olgu olarak içinde meydana geldi¤i çevreden ayr› düflünülemez ve düflünülmemelidir. fiekil 1.2’de görüldü¤ü gibi, endüstri iliflkilerinin çevresi üç temel unsura ayK ‹ T A P
r›larak incelenebilir (Salamon, 1998, s.37):
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
çevresi
SIRA S‹ZDE
üçe ayr›l›r: ekonomik çevre,
sosyal çevre ve politik çevre.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
10
fiekil 1.2
Endüstri ‹liflkileri sistemi
ekonomik, sosyal ve politik
sistemlerin etkisi
alt›ndad›r.
Pazar
Teknoloji ‹stihdam
EKONOM‹K
Kaynak: Salamon, 1998,
s.38
GELECEK
GEÇM‹fi
Ulusal
‹flletme ‹flyeri
ENDÜSTR‹
‹L‹fiK‹LER‹
MEDYA
E¤itim
S›n›f
Varl›k
SOSYAL
Partiler
Yasalar
Devlet
POL‹T‹K
Ekonomik Çevre
Ekonomik çevre endüstri
iliflkilerinin aktörlerini,
kurumlar›n›, emek
piyasas›n›, iflgücünün
yap›s›n› ve da¤›l›m›n›,
sendikalar›n örgütlenme
düzeyini ve politikalar›n›,
toplu pazarl›k stratejilerini
ve devletin di¤er aktörlerle
iliflkilerini etkilemektedir.
Endüstri iliflkilerini etkileyen en önemli faktörler aras›nda ekonomik koflullar bulunmaktad›r. Ekonomik çevre içinde yer alan unsurlar özellikle de makro ve mikro düzeyde pazar ve istihdam koflullar›, gelir da¤›l›m›, devletin ekonomik politikalar› endüstri iliflkileri sisteminin iflleyiflini etkilemektedir. Hatta bu iliflkiler o kadar
iç içedir ki baz›lar›na göre endüstri iliflkileri sistemi asl›nda ekonomik sistemin bir
alt sistemidir.
Ekonomik faktörlerin endüstri iliflkilerine etkisi çok yönlüdür. Bir taraftan endüstri iliflkileri sisteminin kendisini do¤rudan etkilerken di¤er taraftan endüstri iliflkilerini çevreleyen siyasal ve sosyal sistemleri de etkilemektedir. Gelir da¤›l›m›, para ve maliye politikalar›, teknoloji, istihdam hacmi, iflsizlik, enflasyon ve büyüme
ekonomik faktörler aras›ndad›r. Örne¤in millî gelirde art›fl oldu¤u dönemlerde iflletmelerin üretim düzeyi artmakta ve buna ba¤l› olarak istihdam düzeyi yükselmektedir. Faiz hadlerindeki yükselme yat›r›mlar›n azalmas› ve iflsizli¤in artmas› anlam›na gelmektedir. Bu geliflmeler ise endüstri iliflkileri sistemine yans›maktad›r.
‹stihdam düzeyi yükselirken veya ekonomik geliflme dönemlerinde, bir taraftan
sendikalar güçlenmekte di¤er taraftan toplu pazarl›klarda elde edilen kazan›mlar
artmaktad›r. Ekonomik durgunluk dönemlerinde ise tersine bir geliflme yaflanmaktad›r. Ekonomik büyümesi yavafllayan ülkelerde sosyal politika uygulamalar› k›s›tlanmakta, devletin ekonomik ve toplumsal yaflamdaki rolü azal›rken kamu harcamalar›nda ve kamu hizmetlerinde de k›s›tlamalar olmaktad›r. Ücretlerin azald›¤›,
iflsizli¤in artt›¤› bir dönemde ise endüstri iliflkileri sistemi içinde sendikalar›n rolü
ve etkinli¤i zay›flayarak sistemde çat›flmalar artmaktad›r.
11
Ekonomik geliflmelerin endüstri iliflkilerine etkisi konusunda verilecek en güzel örnek bütün dünyay› etkisi alt›na alan ancak son dönemlerde özellikle AB’de
yo¤un bir flekilde hissedilen ekonomik krizin AB ülkelerinin endüstri iliflkileri sistemine etkisidir. Kriz sonras› ortaya ç›kan bütçe aç›klar› ve ekonomik durgunluk
AB ülkelerinde iflsizli¤i artt›rm›fl, uygulanan kemer s›kma politikalar› yeni vergiler
getirirken kamu ödemelerinde kesintilere gidilmifltir. Özellikle Yunanistan ve Portekiz gibi krizin yo¤un olarak hissedildi¤i ülkelerde bu önlemlerin ülkeyi krizden
ç›karmayaca¤›n›, aksine yoksulluk ve iflsizli¤i artt›raca¤›n› savunan sendikalar çeflitli eylemler ve grevlerle bu konuda kamuoyu duyarl›l›¤›n› artt›rmaya çal›flmaktad›rlar. Örne¤in Portekiz’de hükümetin tasarruf önlemlerine karfl› ç›kan sendikalar
24 Kas›m 2011 tarihinde genel greve gitmifl, grev nedeniyle büyük flehirlerde tren,
metro ve otobüs seferleri iptal edilmifltir. Ülkede ekonomik krizin bafllad›¤› günden bu yana ilk kez ülkenin iki büyük sendikas› hükümet politikalar›na karfl› birleflmifltir (www.euractiv.com.tr/.../portekizin-tasarruf-butcesi-parlamentoda-sendikalardan-grev-karari-).
Bunun d›fl›nda ekonomik faktörlere ba¤l› olarak ortaya ç›kan istihdam ve üretim yap›s›ndaki de¤ifliklikler ve teknolojik geliflmeler de endüstri iliflkileri sisteminin yap›s›n› de¤ifltirmektedir. Teknoloji kullan›m›n›n artmas›, iflgücünün yap›s›n›
ve niteli¤ini de¤ifltirmekte ve buna ba¤l› olarak yeni üretim ve yönetim teknikleri
ortaya ç›kmaktad›r. ‹flgücünün mavi yakal›-beyaz yakal›, kad›n-erkek, nitelikli-niteliksiz gibi temel özelliklerinde meydana gelen de¤ifliklikler geleneksel endüstri
iliflkileri sisteminin de¤iflerek, daha önce de¤inildi¤i gibi, daha kapsaml› bir endüstri iliflkileri anlay›fl›n›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Günümüzde mavi yakal›
ve beyaz yakal› gibi geleneksel çal›flma statüsü kavramlar›n›n yerini pembe yakal›, alt›n yakal›, yeflil yakal› ve gri yakal› gibi yeni çal›flma statülerini temsil eden
kavramlar alm›flt›r. Bunun d›fl›nda ileri teknoloji kullan›m›na ba¤l› olarak ortaya ç›kabilecek iflsizlik sendikalar›n bir taraftan zay›flamas›na yol açarken, di¤er taraftan
politikalar›n› yeniden gözden geçirmeleri konusunda itici bir güç olmufltur. Özellikle toplu pazarl›kla ilgili olarak ücret pazarl›klar›n›n yerini ifl güvencesi almaya
bafllam›flt›r.
Endüstrileflme ve ekonomik geliflmeye paralel olarak aktif nüfus ve iflgücü içinde ücretli çal›flanlar›n say›s› giderek artmaktad›r. Her geçen y›l aktif nüfus içinde
çal›flma yaflam›na kat›lanlar›n say›s› yükselmekte ve endüstrileflmifl toplumlar birer
ücretliler toplumuna dönüflmektedirler. Bu nedenle toplumun geliflmifllik derecesi
ile ücretlilerin aktif nüfus içindeki oran› aras›nda bir iliflki bulundu¤u, ücretlilerin
oran›n›n yüksek oldu¤u ülkelerin geliflmifl, düflük oldu¤u ülkelerin az geliflmifl ülkeler oldu¤u ileri sürülmektedir. Geliflmifl ülkelerde aktif nüfusun büyük ço¤unlu¤u endüstri ve hizmetler kesiminde çal›flanlardan oluflurken geliflmekte olan ülkelerde aktif nüfusun büyük ço¤unlu¤u hâlen tar›m kesiminde çal›flmaktad›r. Geliflmifllik düzeyine ba¤l› olarak kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m oranlar›nda önemli bir
fark görülmemektedir. Ancak az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde kad›nlar daha çok ücretsiz aile iflçisi olarak tar›m kesiminde çal›fl›rken geliflmifl ülkelerde vas›f düzeyi yükselmekte ve hizmet sektöründe yo¤unlaflmaktad›r. Bu geliflmeler ise
sendikalar›, toplu pazarl›klar›n yap›s›n› ve çal›flma koflullar›n› önemli ölçüde etkilemektedir. Örne¤in kad›nlar›n aktif nüfus içindeki oran›n›n artmas› sendikalar›n
kad›nlara yönelik faaliyetlerini ön plana ç›karmaktad›r.
Kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m›n›n artmas›n›n sendikalara etkilerini de¤erlendiriniz.
SIRA S‹ZDE
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
12
Geliflmifllik düzeyine ba¤l›
olarak endüstri iliflkileri iki
model alt›nda
incelenmektedir:
kutuplaflm›fl ve bütünleflmifl
endüstri iliflkileri.
Tablo 1.2
Kutuplaflm›fl ve
Bütünleflmifl
Sistemleri
Kaynak: Koray,
1992, s.49.
Geliflmifl ülkelerin birço¤unda aktif nüfusun ço¤unlu¤unun endüstri ve hizmet
kesiminde çal›flan ücretlilerden oluflmas›, ücretlilerle ilgili sorunlar› ve ücretlilerin
toplumdan beklentilerini ön plana ç›karmaktad›r. Ücretlilerin say›s›ndaki bu art›fl
onlar› ekonomik, siyasal ve toplumsal aç›dan önemli bir güç durumuna getirmektedir. Siyasal yönden ücretliler demokraside önemli bir seçmen grubu olarak ortaya ç›kmaktad›r. Ekonomik yönden ise üretimin en önemli unsuru olan bu grup,
ayn› zamanda toplumdaki en önemli tüketici grubunu oluflturmaktad›r. Ücretlilerin toplum içinde sosyal s›n›f olarak önemli bir a¤›rl›¤› oluflturmas› onlar› sendikal
örgütlenmeler arac›l›¤›yla da devlet ve kamuoyu üzerinde önemli bir bask› grubu
konumuna getirmektedir (Koray, 2000, ss.43-44).
Buna karfl›l›k ekonomik, sosyal ve siyasal geliflmesi endüstrileflmifl toplumlardan farkl› olan geliflmekte olan ülkelerin birço¤unda endüstri iliflkileri henüz böyle bir kurumsallaflma ve geliflmeden uzakt›r. Bu ülkelerde toplumdaki temel ç›kar
çat›flmas› henüz belirginleflmedi¤i gibi, bu çat›flman›n kurumsallaflmas› için gereken siyasal, ideolojik ve örgütsel koflullar da yeterli de¤ildir. Taraflar›n birbirine
bak›fl aç›s›, birbirlerini sosyal taraf olarak kabul etmek yerine daha çok düflmanca
olmakta ve aralar›nda uzlaflma sa¤lay›c› süreç ve mekanizmalardan çok aç›k veya
gizli bir mücadele yaflanmaktad›r (Koray, 1992, ss.48-49).
Ülkelerin geliflmifllik düzeyine ba¤l› olarak endüstri iliflkileri genel olarak iki
model alt›nda incelenmektedir: kutuplaflm›fl ve bütünleflmifl endüstri iliflkileri. Tablo 1.2’ye göre, geliflmifl ülkelerin en önemli özelli¤i endüstri iliflkileri sisteminin
sosyo ekonomik yap› ile bütünleflmesidir. Bafllang›çta sendikal örgütlenmeyi reddeden kapitalist toplum modeli zaman içinde iflçi hareketini gerek sendikalar, gerekse iflçi partileri yoluyla toplumla bütünlefltirmifltir. Bu geliflme modeli içinde taraflar aras›nda sosyal, ekonomik ve yasal yap›ya iliflkin bir uzlaflma söz konusudur.
Böyle bir uzlaflma taraflar aras›nda ç›kar çat›flmas›n›n varl›¤›n› kabul etmekte; ancak bu çat›flmay› taraflar aras›nda belirli bir güç dengesi sa¤layarak ve sistemin
içerdi¤i kurum ve mekanizmalar› kullanarak çözmeyi öngörmektedir. Özellikle
Bat› Avrupa ülkeleri için geçerli olan bu geliflme süreci içinde iflçi hareketi gerek
sendikal, gerek siyasal örgütlenmesi ile kapitalist toplumla bütünleflmifl ve uzlaflm›fl, devrimci olmaktan çok reformcu politikalarla toplumda etkin bir rol üstlenmeyi tercih etmifltir. Böylece emek ile sermaye aras›ndaki ç›kar çat›flmas›n› kurumsallaflt›ran bir endüstri iliflkileri sistemi oluflmufl, bu sistem de toplumsal bütünün
bir alt sistemi olarak toplumda önemli bir yer alm›flt›r.
KUTUPLAfiMIfi ENDÜSTR‹
‹L‹fiK‹LER‹
BÜTÜNLEfiM‹fi ENDÜSTR‹
‹L‹fiK‹LER‹
TOPLUM
Düflmanca
Uyuma yönelik
PAZARLIK YAPISI
Eflitsiz bir savafl›m ortam›
Eflitler aras› bir pazarl›k
KARAR VERME
Sokakta ve fabrikada güç
SÜREC‹N‹ ETK‹LEME Kullanarak, tart›flarak
Toplant› odas›nda
GREVLER
S›k
Seyrek
ÖRGÜTLER
Eylemci
Bürokratik
E⁄‹L‹M
Devrimci
Evrimci
ÖRGÜTLENME
DERECES‹
Düflük
Yüksek
F‹NANSAL DURUM
Zay›f
Güçlü
B‹RL‹K
Parçalanm›fl
Bütünleflmifl
13
Sosyal Çevre
Ekonomik faktörler endüstri iliflkileri fonksiyonlar›n›n en temel belirleyicilerinden
olmakla birlikte, sosyal yap›daki farkl›l›klar da endüstri iliflkileri sistemine yans›maktad›r. Sosyal çevre, yani bir toplumun nüfus, s›n›f ve kültürel yap›s› ile e¤itim
sistemi endüstri iliflkileri sistemini de etkilemektedir.
Her ne kadar ekonomik göstergeleri birbirinden farkl› olsa da geliflmifl ülkeler
olarak nitelendirilen AB ülkeleri, Japonya, ABD, Kanada ve Avustralya gibi ülkelerde hatta AB ülkelerinin kendi içinde sosyal, siyasal ve ekonomik unsurlara ba¤l› olarak endüstri iliflkileri sistemi de farkl›l›klar göstermektedir. Ülkelerin sosyal
yap›s›, ekonomik ve siyasi yap›s›n›n flekillenmesinde de etkili olmakta ve endüstri
iliflkileri taraflar›n› ve faaliyetlerini flekillendirmektedir. Örne¤in ABD’de nüfusunun tamam›na yak›n› göç yolu ile gelen ve kiflisel özgürlüklerine düflkün olan kiflilerden oluflmufltur. Gücünü ayn› s›n›fa mensup olan insanlar›n dayan›flma ruhundan alan sendikalar, ABD’de farkl› uluslardan gelen çal›flanlar aras›nda s›n›f dayan›flmas› temeline dayal› bir örgütlenme hareketini gerçeklefltirmede güçlükle karfl›laflm›flt›r. Ayr›ca Avrupa ülkelerinde do¤ufltan ya da miras yoluyla toplumda statü sahibi olunabilirken, ABD’de aç›k bir toplum yap›s› vard›r. Çal›flan ve gelir düzeyini yükselten herkes buna ba¤l› bir sosyal statü elde edebilmektedir. Bu durum
ABD’de kiflileri çal›flmaya teflvik etmifl, sendika gibi ideolojik temelli oluflumlara
izin vermemifltir (Demircio¤lu, 1987, s.28). Japon toplumunun en önemli özelli¤i
olan hoflgörü ve insana verilen de¤er Japon Endüstri ‹liflkileri Sistemi’ne de yans›m›flt›r. Japonya’da çal›flanlar ile çal›flt›ranlar aras›ndaki uyum ve iflbirli¤i sendikalara olan ilgiyi de s›n›rlam›flt›r. Ayn› zamanda sendikalar›n iflçi ve iflletmelerin ç›karlar›n› birlikte gözettikleri bir toplu pazarl›k yap›s› oluflturmufltur. Avrupa Birli¤i ülkelerinde ise iflçi s›n›f›n›n sendikal haklara kavuflmak için verdi¤i mücadele ve
sendikalar›n sosyal taraf olarak kabul edilmesi güçlü bir sendikac›l›k gelene¤i
meydana getirmifltir.
Ülke
Sendikal Yo¤unluk 1999 (%)
Sendikal Yo¤unluk 2010 (%)
Fransa
8.1
7.6
Kanada
28.1
27.5 (2008)
Almanya
25.3
18.6
‹talya
35.4
35.1
Japonya
22.2
18.4
‹ngiltere
30.1
26.5
ABD
13.4
11.4
Avustralya
24.9
18.0
Finlandiya
76.3
70.0
‹rlanda
39.0
30.7
‹sveç
80.6
68.4
OECD Ortalamas›
21.0
18.1
G-7
Di¤er Ülkeler
Sosyal çevreyi oluflturan
toplumsal ve kültürel yap›
endüstri iliflkilerinin
aktörlerini ve faaliyetlerini
etkilemektedir.
Tablo 1.3
OECD Üyesi
Ülkelerde Sendikal
Yo¤unluk
Kaynak:
http://stats.oecd.org/I
ndex.aspx?DataSetCode=UN_DEN
14
Sosyal, siyasi ve ekonomik yap›daki farkl›l›klara ba¤l› olarak ABD ile Avrupa
Birli¤i ülkeleri ve Japonya aras›nda sendikalaflma düzeyi, sendikal politikalar, toplu pazarl›klar›n yap›s›, toplu pazarl›¤›n kapsam› gibi birçok konuda önemli farkl›l›klar bulunmaktad›r. Di¤er taraftan, yeni geniflleme dalgas›yla üye say›s› 27’ye ç›kan AB, özellikle eski Do¤u Blo¤u ülkelerinin kat›l›m›yla endüstri iliflkileri aç›s›ndan dengesiz bir yap›ya sahip olmufltur. Farkl› geliflmifllik düzeyine sahip ülkelerin kat›l›m› AB ülkeleri aras›nda gelir da¤›l›m› ve yaflam standartlar› aç›s›ndan büyük uçurumlar meydana getirmifltir. AB bu uçurumu daraltmak için bölgesel özelliklere ve zengin gelenek ve kültürel farkl›l›klara dayanan yeni bir ekonomik büyümenin gerçeklefltirilmesini hedeflemektedir (Ka¤n›c›o¤lu, 2011, s.328). Tablo
1.3 OECD ülkelerinde sendikalaflma oranlar›n›n ne kadar farkl› oldu¤unu göstermektedir. AB üyesi Fransa’da sendikalaflma oran› % 68,4 iken bu oran Fransa’da
ise %7’ye düflmektedir. ABD ve Japonya’da sendikalaflma oran›n›n oldukça düflük
oldu¤u ülkeler aras›ndad›r.
Sosyal yap›n›n endüstri iliflkilerine etkisini ortaya koyan bir di¤er örnek sosyal
diyalog konusunda ülkeler aras›nda ortaya ç›kan farkl›l›klard›r. Sosyal diyalog
farkl› ç›karlar› temsil eden taraflar›n ekonomik ve sosyal sorunlar›n çözümü için
bir araya gelerek gerçeklefltirdikleri müzakere, dan›flma ve pazarl›k süreçlerini
kapsayan kurumsallaflm›fl iliflkilerdir. AB aç›s›ndan sosyal diyalog Avrupa Toplum
Modeli’nin en temel unsurlar›ndan birini oluflturmakta ve bu konuda kurumsal
mekanizmalar aç›s›ndan AB ülkeleri aras›nda bir uyum oluflturulmaya çal›fl›lmaktad›r. Ancak sosyal diyalog ayn› zamanda toplumdaki uzlaflma kültürünün de bir
yans›mas›d›r. Buna ba¤l› olarak tarihsel süreç içinde ekonomik ve sosyal sorunlar›n bütün sosyal taraflar›n kat›l›m›yla tart›fl›lmas›n›n ve çözüm aranmas›n›n geleneksel hâle geldi¤i ülkelerde sosyal diyalog çok etkili bir flekilde ifllemekte ve sonuca ulaflmaktad›r. Ancak uzlaflma gelene¤ine sahip olmayan ülkelerde her ne kadar yasal olarak düzenlenmifl olsa da sosyal diyalog süreci sosyal taraflarca etkin
bir flekilde iflletilememektedir. Örne¤in Türkiye’nin AB’ye uyum aç›s›ndan en çok
elefltirildi¤i ve zorland›¤› hususlardan biri sosyal diyalog konusu olmaktad›r (Koray ve Çelik, 2007, ss.12-13).
Politik Çevre
Endüstri iliflkileri politik
çevreyi oluflturan toplumun
ideolojik yap›s›ndan genifl
ölçüde etkilenmektedir.
Politik çevre endüstri iliflkilerini çevreleyen sistemler içinde en karmafl›k ve aç›klanmas› en güç olan›d›r. Bunun en önemli nedeni politik sistemin di¤er sistemler
üzerine etkisi ve endüstri iliflkileri sistemi içinde ve d›fl›nda oynad›¤› roldür (Salamon, 1998, s.49). Endüstri iliflkileri sisteminin temel kurallar› içinde bulundu¤u
toplumun ideolojik yap›s›ndan genifl ölçüde etkilenmektedir. Di¤er bir deyiflle, politik sistem bir flemsiye olarak kabul edilecek olursa endüstri iliflkileri sistemi bunun alt›nda oluflmakta ve böylece genifl kapsaml› politik sistemin bir alt sistemi
olarak ortaya ç›kmaktad›r. Di¤er taraftan, endüstri iliflkileri sisteminin aktörleri de
politik sistemi etkilemektedir.
Tek partili devlet sistemlerinde iflletmelerin ve sendikalar›n amaçlar›, merkezi
otorite taraf›ndan belirlenmektedir. Bu kurulufllar›n bafll›ca fonksiyonlar› merkezi
otoritenin belirledi¤i amaçlar› gerçeklefltirmektir. Devleti oluflturan organlar tüm
sistemin ayr›lmaz bir parças› olarak kabul edildi¤inden iflletme yöneticileri ile çal›flanlar aras›nda sendikalarla iflletmeler aras›nda veya devletle di¤er gruplar aras›nda endüstri iliflkileri sistemi yönünden bir bütünlük bulunmaktad›r. Sendikalar›n
en önemli fonksiyonlar› aras›nda merkezi planlar›n amaçlar›n›n gerçeklefltirilmesine yard›m etmek, devletin politika hedeflerinin üyeler taraf›ndan anlafl›lmas›n› sa¤-
lamak ve bu hedeflere ulaflmay› önleyecek uyuflmazl›k ve çat›flmalar› önlemek yer
almaktad›r.
Ço¤ulcu devletlerin politik sistemleri ise bir grup yap›s›n›n ortaya ç›kmas›na sebep olurken asl›nda kiflisel hak ve özgürlüklerin kanunlar taraf›ndan garanti alt›na
al›nmas› düflüncesini temel almaktad›r. Fakat devletin yetkileri ile kiflisel haklar›n
dengede tutulmas›na verilen önem derecesi, ço¤ulcu devletleraras›nda baz› farkl›l›klar›n do¤mas›na yol açmaktad›r. Endüstri iliflkileri sistemlerinin yap›s› ve fonksiyonlar› aras›ndaki farkl›l›klar› politik sistemler aras›ndaki farklara ba¤lamak mümkündür (Ekin, 1994, s.53). Amerika-Bat› Avrupa endüstri iliflkileri sistemi kendine
özgü bir siyasi yap› içinde geliflmifltir. Çok partiye dayanan ve seçimle de¤iflebilen
bir siyasi yönetim, iktisadi bask› gruplar›, karmafl›k bir ço¤ulcu toplum yap›s› ortaya ç›karm›flt›r. Bunun sonucu olarak ço¤ulcu ülkelerde iflverenlerin gücünü dengelemede ve çal›flanlar›n ç›karlar›n› temsil etmede sendikalar çok önemli rol oynam›fllard›r. Kuzey Amerika ve Bat› Avrupa’da sendikalar›n ve sendikal faaliyetlerin
yasalarla güvence alt›na al›nmas› yan›nda asgari ücret, istihdam güvenli¤i, toplu
pazarl›k gibi birçok temel haklar endüstri iliflkileri sistemi ile politik sistem aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkiler sonucu ortaya ç›km›flt›r.
Geliflmekte olan ülkelerde ise siyasi yap› oldukça farkl›d›r. Geliflen ülkelerin
büyük bir bölümünde askeri rejimler iktidardayken geri kalan›nda ise di¤er partilerin yasakland›¤› veya devaml› bir az›nl›k durumunda bulundu¤u tek parti hükümetleri hakimdir. Tek partili rejimlerde sendikalar ba¤›ms›z olarak faaliyette bulunamamakta, devletin otoriter bünyesinin bir arac› hâline gelmektedirler. Sosyalist
ülkelerde ise sendikalar önemli fonksiyonlar üstlenmektedirler. Fakat bu örgütler,
toplu pazarl›k yaparak uyuflmazl›k ve ifl mücadelesi ç›kararak üyelerine ç›kar sa¤lamaya çal›flan sendikalardan farkl› olarak sosyalist sistemin bir unsuru olarak faaliyet göstermektedirler (Ekin, 1994, ss.56-57).
Politik sistem endüstri iliflkileri sistemini etkiledi¤i gibi, politik sistemin kendisi
de endüstri iliflkileri faaliyetlerinden ve aktörlerinden etkilenmektedir. Özellikle iflçi sendikalar›n›n benimsedi¤i politikalar, amaçlar› ve siyasal iktidarlarla iliflkileri
endüstri iliflkilerinin niteli¤ini ve boyutlar›n› belirlemede büyük rol oynamaktad›r.
Gerçekten yüksek bir sendikalaflma düzeyi gösteren ve güçlü sendikalar içinde örgütlenen iflçi hareketi, siyasal anlay›fla ba¤l› olarak toplumsal geliflmeleri belirlemede etkin bir rol oynayabilmektedir. Bir taraftan merkezi düzeydeki toplu pazarl›klar ve ulusal düzeydeki ekonomik kararlara kat›l›m yolu ile di¤er taraftan kendi
ç›karlar› do¤rultusundaki yasal düzenlemeleri desteklemek için oynad›klar› bask›
grubu rolü ile iflçi hareketinin etkinli¤i önemli boyutlar kazanabilmektedir (Koray,
1992, s.50). Örne¤in yurttafllar›n›n siyasal bilincinin oldukça geliflmifl oldu¤u Fransa’da toplumun sivil katmanlar› tamamen örgütlüdür. Frans›zlar sergiledikleri siyasal eylemlerle bekledikleri sonucu alabileceklerine inanmakta ve bu amaçla çok
s›k örgütlü eylemlerde bulunmaktad›rlar. Fransa’da sendikal› iflçilerin tüm çal›flanlara oran› oldukça düflük görünse de sendikalardan kaynaklanan muhalefet oldukça güçlüdür (Oktay, 2011, s.130).
Medya endüstri iliflkileri sistemini etkileyen sosyal çevrenin önemli bir parças›d›r. Medya endüstri iliflkileri aktörlerinin tutumlar›n›, fikirlerini ve beklentilerini flekillendirerek sistemin iflleyiflini etkilemektedir. Herhangi bir birey, ister sendikac›
ister yönetici ister sendika üyesi ya da kamuoyunun bir parças› olsun toplumdaki
faaliyetlerin sadece bir bölümünde rol oynamaktad›r. Ekonomik, politik, sosyal ve
endüstri iliflkileriyle ilgili pek çok bilgi ve de¤erlendirme gazete ve televizyonlar
arac›l›¤›yla yay›lmaktad›r. Bu durumda medyaya sahip olmak ya da medyay› etki-
15
16
leyebilmek endüstri iliflkileri aktörleri için önemli bir güç kayna¤› oluflturmaktad›r.
Medyay› kontrol etme gücüne sahip olmak ise toplumun siyasi yap›s›yla direkt iliflkilidir. Demokratik rejimlerde medya ba¤›ms›z ve tarafs›z oldu¤u için endüstri iliflkileri aktörleri aç›s›ndan medyaya yönelik olarak bir güç dengesi mevcuttur. Ancak antidemokratik rejimlerde medya, genellikle devletin ya da toplumda hakim
olan grubun etkisi alt›ndad›r. Medya sermayedarlar›n ç›karlar›n› korumak ve savunduklar› görüflleri topluma yaymak amac›yla kullan›ld›¤›nda, sendikalar›n ve iflçi s›n›f›n›n sorunlar›n›n medyada daha az yer ald›¤› görülmektedir. Ancak sendikalar yasalar uygun oldu¤u ölçüde ç›kard›klar› gazetelerle, kurduklar› televizyon ve
radyolarla ve özellikle de günümüzde ‹nternet arac›l›¤›yla medyay› bir güç kayna¤› olarak kullanmaktad›rlar.
SIRA S‹ZDE
5
SIRA S‹ZDE nas›l yararlanmaktad›r?
Sendikalar ‹nternet’ten
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
17
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
N
A M A Ç
3
Endüstri iliflkileri kavram›n› aç›klayabilmek.
Endüstri iliflkileri endüstri toplumlar›n›n en önemli iliflkilerinden birini aç›klamaktad›r. Genel olarak endüstri iliflkileri kavram›,
• sanayileflmenin bir ürünü olan
• iflçi ve iflveren aras›ndaki bireysel iliflkilerden
örgütlü gruplar aras›ndaki iliflkilere geçiflle ortaya ç›kan
• devletin az veya çok müdahale etti¤i
• merkezinde bölüflümün ve çal›flma koflullar›n›n yer ald›¤› toplu pazarl›klara dayal› olan
• emek ile sermaye aras›ndaki kurumsallaflm›fl
iliflkileri ifade etmektedir.
Endüstri iliflkilerinin aktörlerini tan›mlayabilmek.
Endüstri iliflkilerinin üç temel aktörü bulunmaktad›r: iflçiler ve sendikalar›, iflverenler ve sendikalar› ve devlet. Endüstri iliflkilerinin üç temel
aktörü endüstri iliflkileri sistemi içinde üç düzeyde faaliyet göstermektedirler: Birincisi makro ya
da ulusal düzey, ikincisi iflletme ya da fabrika
düzeyi ve üçüncüsü ise iflyeri düzeyidir. Ulusal
düzeyde iflverenler aç›s›ndan yat›r›mlar ve teknoloji gibi makro düzeyde faaliyetler ön plana
ç›karken sendikalar politik faaliyetlerle üyelerinin ç›karlar›n› korumaya, devlet ise ekonomik ve
sosyal politikalar› dengelemeye çal›flmaktad›r. ‹flletme düzeyinde iflverenler ve sendikalar için
toplu pazarl›klar önem kazan›rken devlet yasal
düzenlemelerle endüstri iliflkileri sistemini etkilemektedir. ‹flyeri düzeyinde ise bireysel iliflkiler
ön plana ç›kmaktad›r. ‹flverenler bireysel sözleflmelere a¤›rl›k verirken sendikalar iflçilerin yönetime kat›l›m›na yönelik politikalar› desteklemeye
çal›flmaktad›rlar. Devlet ise bireysel iliflkilerde iflçi haklar›n› korumaya yönelik düzenlemeler oluflturmaktad›r.
Endüstri iliflkilerinin çal›flma ekonomisi, sosyal
politika ve insan kaynaklar› yönetimi gibi bilim
dallar›yla iliflkilerini ortaya koyabilmek.
• Endüstri iliflkileri disiplinleraras› bir bilim dal›d›r. Di¤er bilim dallar›n›n verilerinden yararlan›r;
ancak onlar›n toplam›ndan ibaret de¤ildir. Toplu
pazarl›k, iflçi ve iflveren sendikalar›, çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi, uyuflmazl›klar›n çözümü,
devletin çal›flma hayat›ndaki yeri gibi pek çok
konuyu bir arada inceleyen tek bilim dal› endüstri iliflkileridir. Endüstri iliflkileri hukuk, ekonomi, tarih, siyaset bilimi, sosyal politika, psikoloji, sosyoloji ve insan kaynaklar› yönetimi gibi
pek çok bilim dal›n›n verilerinden yararlanmaktad›r. Ancak endüstri iliflkilerinin en çok iliflkili
ve ilgi alanlar›nda benzerliklerin oldu¤u bilim
dallar› sosyal politika, çal›flma ekonomisi ve insan kaynaklar› yönetimidir.
• Çal›flma ekonomisi ve endüstri iliflkileri toplu
pazarl›k, ücret, iflgücü arz› ve talebi gibi ortak konulara sahiptir. Bununla birlikte, çal›flma ekonomisi sendika ve toplu pazarl›k konular›na ücretler ve ekonomiye etkisi aç›s›ndan yaklafl›rken endüstri iliflkileri aç›s›ndan ise kural koyma ve uyuflmazl›klar›n çözümünde en temel kurumlard›r.
• Sosyal politika endüstri iliflkilerinin s›n›rl› bir
alan› ile çak›flmaktad›r. Örgütlü iflçi, iflveren ve
devlet aras›ndaki iliflkiler ve toplu pazarl›k gibi
kurumlar endüstri iliflkilerinin temel konular›
iken, sendikalar ve toplu pazarl›k sosyal politikan›n amaçlar›na ulaflmak için yararland›¤› araçlard›r. Endüstri iliflkileri örgütlü iflveren ve devlet
aras›ndaki iliflkiler sistemini sorgularken sosyal
politika için önemli olan bu sistemin içinde yer
alanlar› ne ölçüde koruyabildi¤idir. Bu ise her iki
bilim dal›n›n amaçlar› aras›ndaki farkl›l›¤› göstermektedir.
• Endüstri iliflkilerinin ilgili oldu¤u bir di¤er bilim dal› ise insan kaynaklar› yönetimidir. ‹nsan
kaynaklar› verimlili¤i ve kaliteyi artt›rmaya yönelik olarak insana verilen önemin artmas› gerekti¤ini ileri sürmekte ve bu amaçla iflçi ve iflveren
aras›nda bireysel iliflkileri ön plana ç›karmaktad›r. Endüstri iliflkileri a¤›rl›kl› olarak kolektif iliflkileri kapsamakla birlikte iflyeri düzeyindeki iliflkilerin önemli hâle geldi¤i günümüzde sendikalarda da iflverenle iflbirli¤i e¤ilimlerinin artt›¤›
gözlemlenmektedir. Buna ba¤l› olarak insan kaynaklar› yönetimi ve endüstri iliflkilerinin birlikte
var olabilece¤i modeller önerilmektedir.
18
N
AM A Ç
4
Endüstri iliflkilerinin ekonomik, sosyal ve politik
çevreyle iliflkisini de¤erlendirebilmek.
• Ekonomik çevre içinde yer alan unsurlar, özellikle makro ve mikro düzeyde pazar ve istihdam
koflullar›, gelir da¤›l›m›, devletin ekonomik politikalar› endüstri iliflkilerinin aktörlerini ve aktörlerin rollerini etkilemektedir. Buna ba¤l› olarak
geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde farkl› endüstri iliflkileri sistemleri ortaya ç›kmaktad›r. Geliflmifl ülkelerde toplumla bütünleflmifl, uzlaflma
ve iflbirli¤ine dayal› bir sendikal yap› mevcutken
geliflmekte olan ülkelerde sistemi de¤ifltirmeye
amaçlayan, mücadeleci ve çat›flmac› bir sendikal
anlay›fl görülmektedir.
• Endüstri iliflkileri sistemi içinde bulundu¤u
toplumsal sistemin ideolojik yap›s›ndan da genifl
ölçüde etkilenmektedir. Örne¤in devletin siyasi
yap›s›, sendikalar›n amaç ve yap›lar›n› ve devletin sendikalarla iliflkilerini etkilemektedir. Tek
partili sistemlerde sendikalar devletin amaçlar›n›
gerçeklefltirmesine yard›mc› olacak flekilde faaliyet gösterirken demokratik ülkelerde bir bask›
grubu olarak çal›flma hayat›na yönelik düzenlemelerin oluflturulmas›nda siyasi iktidar› etkileyebilmektedir. Sosyalist ülkelerde ise sendikalar
sistemin devam›n› sa¤lamaya çal›flmaktad›rlar.
Ayr›ca politik sistemin kendisi de endüstri iliflkileri faaliyetlerinden ve aktörlerinden etkilenmektedir.
• Bir ülkenin toplumsal yap›s› ve kültürel özellikleri endüstri iliflkileri sistemi ve bu sistemde
yer alan kurumlar üzerinde etkili olmaktad›r. Örne¤in Avrupa Birli¤i ülkeleri sendikalaflma oran›
olarak ABD ve Japonya’n›n çok üstündedir. Ancak farkl›l›k sadece say›larda de¤il, sendikalar›n
yap› ve amaçlar›na da yans›maktad›r. Genel olarak Bat› Avrupa sendikac›l›¤› içinde daha genifl
toplumsal amaçlar benimsenirken Amerikan sendikac›l›¤› için üyelerinin ç›karlar›n› ön plana alan
meslek sendikac›l›¤› önem tafl›maktad›r. Japonya’da ise kültürel faktörlere ba¤l› olarak iflletme
ile özdeflleflen bir iflletme sendikac›l›¤› yarat›lm›flt›r
19
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›daki ifadelerden hangisi sendikalaflma oran›
daha düflük olan ticaret ve hizmet sektöründe çal›flan
beyaz yakal› iflçilerin say›s›n›n artmas›yla birlikte daha
çok kullan›lmaya bafllanm›flt›r?
a. Çal›flma iliflkileri
b. Mesleksel iliflkiler
c. Endüstri iliflkileri
d. ‹flçi-iflveren iliflkileri
e. ‹fl iliflkileri
2. Afla¤›daki ülkelerden hangisinde endüstri iliflkileri
çal›flma hayat›yla ilgili olarak kurulan bir komisyonun
ad› olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r?
a. ‹ngiltere
b. ABD
c. Fransa
d. Almanya
e. ‹talya
3. Afla¤›dakilerden hangisi do¤rudan endüstri iliflkilerinin konusu de¤ildir?
a. Toplu pazarl›¤›n yap›s›
b. Toplu pazarl›¤›n konusu
c. Grevlerin sendikalara etkisi
d. Grevlerin iflsizli¤e etkisi
e. Sendikalar›n gücü
4. Afla¤›dakilerden hangisi bütünleflmifl endüstri iliflkileri sisteminin özelliklerinden birisidir?
a. Sendikalar›n devrimci bir yap›da olmas›
b. Sendikalar›n mali gücünün zay›f olmas›
c. Grevlerin seyrek olmas›
d. Sendikalar›n üye say›s›n›n düflük olmas›
e. Sendikalar›n eylemci olmas›
5. Afla¤›daki ülkelerden hangisinde sendikalaflma oran›
düflük olmas›na ra¤men sendikalar muhalefet olarak oldukça güçlüdür?
a. Fransa
b. ABD
c. Almanya
d. ‹ngiltere
e. ‹rlanda
6. Afla¤›dakilerden hangisi makro ekonomik ve sosyal
politikalar›n belirlenmesinden sorumludur?
a. ‹flveren
b. ‹flveren sendikas›
c. ‹flçi
d. ‹flçi sendikas›
e. Devlet
7. Afla¤›dakilerden hangisi iflverenlerin makro düzeydeki endüstri iliflkileri faaliyetlerinden birisidir?
a. Personel politikalar›
b. Toplu pazarl›k politikalar›
c. Yönetime kat›lma stratejileri
d. ‹stihdam politikalar›
e. Bireysel sözleflmeler
8. Afla¤›dakilerden hangisi dar anlamda endüstri iliflkilerinin kapsam›na girmektedir?
a. Tar›m sektöründe çal›flanlar
b. ‹malat sektöründe çal›flanlar
c. Hizmet sektöründe çal›flanlar
d. Kamu sektöründe çal›flanlar
e. Ticaret sektöründe çal›flanlar
9. Afla¤›daki ülkelerden hangisinde nüfusunun tamam›na yak›n› göç yolu ile gelen ve kiflisel özgürlüklerine
düflkün olan kiflilerden olufltu¤u için sendikalar çal›flanlar aras›nda s›n›f dayan›flmas› temeline dayal› bir örgütlenme hareketini gerçeklefltirmede güçlükle karfl›laflm›flt›r?
a. Almanya
b. ABD
c. Avusturya
d. Avustralya
e. Japonya
10. Afla¤›daki bilim dallar›ndan hangisi iflgücü arz› ve
talebinin yap›s›, ücretler ve enflasyon aras›ndaki iliflkiler, iflgücünün di¤er üretim faktörleriyle olan iliflkileri
gibi konular› incelemektedir?
a. Endüstri iliflkileri
b. Çal›flma iliflkileri
c. ‹nsan kaynaklar› yönetim
d. Çal›flma ekonomisi
e. Sosyal politika
20
“
Yaflam›n ‹çinden
‹stikrars›zl›¤a Karfl› Avrupa Sendikalar› Lüksemburg’da Toplan›yor
Kemer s›kma politikalar›na tepkiler tüm Avrupa’y› h›zla sar›yor. Avrupa Sendikalar Konfederasyonu tüm Avrupal›lar› Lüksemburg’taki protestoya ça¤›rd›. Nisan
ay›nda Macaristan’›n baflkenti Budapeflte’de toplanan
göstericiler krizin eflit bir flekilde paylafl›lmad›¤›ndan flikayetçi:
‘’Bu çok a¤›r yüke herkesin omuz atmas›n› istiyoruz. Tüm
yük fakirlerin, düflük gelirlilerin iflsizlerin ve kriz yüzünden zor günler geçiren insanlar›n üzerine çökmemeli.”
Avrupa sendikalar›n›n hedefindeyse 17 Euro Bölgesi
ülkesiyle birlikte Bulgaristan, Danimarka, Letonya, Litvanya, Polonya ve Romanya’n›n onaylad›¤› Avrupa Rekabetçilik Pakt› bulunuyor. Pakt bir yandan rekabetin
art›r›lmas›n› desteklerken di¤er yandan da maafllar›n
üretime endekslenmesini öngörüyor. Pakt’›n de¤ifliklik
öngördü¤ü di¤er bir konuysa ‘’Refah Devleti’’. Bu çerçevede Pakt, hem emeklilik maafllar›nda reformlara gidilmesini, hem de anayasalarda bütçe aç›klar› için bir
tavan belirlenmesini hedefliyor.
Maria Pineiro, euronews:
‘’Ignacio Fernández Toxo, Avrupa Sendikalar Konfederasyonu baflkan›s›n›z. 36 ülkedeki 60 milyon çal›flan›
temsil ediyorsunuz. Lüksemburg’ta düzenlenecek ptrotestolar›n hedeflerinden bize bahseder misiniz?’’
Avrupa Sendikalar Konfederasyonu baflkan› Ignacio
Fernandez Toxo:
‘’Federasyonun may›s ay›nda Atina’da düzenlenen kongresinde Avrupa’da uygulanmakta olan kemer s›kma
politikalar›na de¤ifliklikler getiren, sosyal yard›mlar›n
kesilmesine karfl› ç›kan, çal›flanlar›n maafllar›n› ve haklar›n› savunan bir program› oy birli¤i ile kabul ettik.’’
euronews:
‘’Brüksel’de 27 Birlik üyesinin flu anda görüfltü¤ü Avrupa
Rekabetçilik Pakt›’n› da protesto ediyorsunuz. Sizce bu
pakt hangi konuda Avrupal› çal›flanlara zarar veriyor?’’
Avrupa Sendikalar Konfederasyonu Baflkan› Ignacio
Fernandez Toxo:
‘’Öncelikle bu pakt›n demokratik olmad›¤›n› söylemeliyiz. Çünkü Avrupa Birli¤i Antlaflmas›’na konulmas› red-
dedilen sorular›n hepsi bugün, Avrupa Birli¤i Maliye
Bakanlar› Toplnat›s›’nda tekrar görüflüldü. Görüflülenler aras›nda vergilendirmeler, maafllar, toplu pazarl›klar
ve emeklilik gibi konular vard›. Bu konular bize göre
hükümetlerin ve her ülkede gelifltirilen sosyal uyum
alanlar›n›n çal›flmalar›n› s›n›rl›yor. Üstelik uygulamaya
zamans›z bir flekilde sokulan vergiler, çal›flma flartlar›n›
dayan›lmaz k›l›yor. Ayr›ca bunun yönetim plan›na eklenmesi halinde, kriz bitti¤inde sosyal haklarda Avrupa
gerilemifl olacak.’’
euronews:
‘’Siz sendikalar için Pakt’›n en sorunlu noktas› hangisi?’’
Fernandez Toxo:
‘’Sosyal güvenlik sistemine getirilen de¤ifliklik Pakt’›n
en sorunlu k›sm›. Yani iflsizlik tazminatlar›. fiu anda Avrupa’da, 23 milyon kiflinin iflsiz oldu¤u ve gelecekten
umutlar›n› kesti¤i unutulmamal›. Bugün emeklilik üzerinde büyük bir bask› olufltu. Bir yandan emeklilik yafl›
afl›r› bir flekilde uzat›l›rken, di¤er yandan da emekli olacaklar›n maafllar›nda kesintilere gidilmesi söz konusu.
Pakt’›n etkileyece¤i di¤er alanlar aras›nda sa¤l›k, e¤itim
ve aile yard›mlar› gibi kamu hizmetleri de bulunuyor.’’
euronews:
‘’Say›n Toxo, sendikalar›n Yunanistan’da ve baflka Avrupa ülkelerinde oldu¤u gibi grev ça¤r›s› yapt›. Bu ça¤r› d›fl›nda, sendikalar ifliçilere gerçek anlamda krizden
ç›k›fl için ne gibi çözümler öneriyor?’’
Fernandez Toxo:
‘’Çal›flanlara öncelikle toplu görüflmelerde ifllerini kaybetmelerini engelleyen ve maafllara dengeli bir flekilde
zam yap›lmas›n› sa¤layan programlar önerdik. Önerdi¤imiz bir di¤er fley ise her flirketin üretimini art›rmas›na
yard›mc› olan ve ülkelerin rekabet gücünü art›ran programlar›n oylanmas›yd›. Fakat tüm bu çal›flmalar›n baflar›l› olmas› için baz› çal›flmalara vakit kaybetmeden bafllanmas› flart. Öncelikle, talebin düfltü¤ü bitmek bilmeyen bir kriz döneminde, ekonomiyi canland›rmak için
Avrupa Birli¤i’nin bu çal›flmalar› destekleyen kararlar
almas› gerekiyor. Ayr›ca bu çal›flmalar›n, bankalar›n Avrupa ekonomilerine verdikleri zarar›n bir k›sm›n› karfl›lamas›n› sa¤layacak ve ticari ifllemler üzerinden al›nacak bir vergiyle yürütülmesi de gerekli. Vergiler genellefltirilmedi¤i sürece çal›flmalar›m›zdan beklenen baflar›y› almam›z pek de mümkün de¤il.’’
”
Kaynak:http://tr.euronews.net/2011/06/20/istikrarsizliga-karsi-avrupa-sendikalari-luksemburg-ta-toplaniyor/
21
Okuma Parças›
Japonya’da Endüstri ‹liflkileri
Japonya’da ifl hayat›n›n dinamikleri oldukça kendine
özgü bir yap›da olup, yak›n zamana kadar ömür boyu
istihdam denilen, flirketlerin elemanlar›yla ömür boyu
çal›flt›klar›, çal›flanlar›n flirketi sahiplendi¤i sistem geçerlili¤ini sürdürmüfltür. Ancak, artan küresel rekabet
ve Japonya’daki ekonomik durgunluk bu sistemi olumsuz etkilemifl, flirketler eleman ç›karma, küçülme, birçok yard›mc› fonksiyonlar›n› tafleron firmalara verme
uygulamalar›na gitmek durumunda kalm›fllard›r.
‹fl Yasas›n›n Temel Özellikleri
Ömür boyu istihdam sisteminin getirdi¤i bir gelenekle,
kal›c› bir ifl için ifle al›nan çal›flanlarla yap›lan ifl akdinde süre belirtilmemektedir. Ancak, yabanc› flirketler için
bu gelene¤in uygulanmas› beklenmemekte, k›sa süreli,
part-time, veya kontrat fleklinde sözleflmeler yap›labilmektedir. ‹fl Standartlar› Kanunu’na göre, bu çeflit sözleflmeler 1 y›ldan uzun yap›lamamakta, ancak iflin gerektirdi¤i durumlarda daha uzun süreli kontratlar›n da
imzaland›¤› görülebilmektedir.
Japonya’da da asgari ücret uygulamas› bulunmaktad›r
ve hükümet her vilayet için ayr› bir asgari ücret miktar›
belirlemektedir. Asgari ücretin alt›nda bir ücretle iflçi
çal›flt›rmak suç teflkil etmektedir. ‹fl Standartlar› Kanunu, çal›flma saatleri, ö¤len tatilleri, ve ücretli izinler konusunda da düzenlemeler getirmektedir. Kanuni olarak, bir haftadaki maksimum çal›flma saati 40 saattir. Ticaret/hizmet sektöründe, 10 kifliden az çal›flan istihdam
eden flirketler için bu süre 46 saat olarak belirlenmifltir.
Günlük çal›flma süresi 6 saati geçen iflyerlerinde minimum 45 dakika, 8 saati geçen iflyerlerinde minimum 1
saat ifl aras› verilmek zorundad›r.
Sendikalar›n Temel Özellikleri
Bir endüstri iliflkileri sisteminin her ülkede kendi tarihi
olmakla birlikte bu tespit, Japonya için di¤er ülkelerden daha fazla bir do¤ruluk derecesine sahiptir. Günümüz Japonya’s›ndaki endüstri iliflkileri gerçe¤i aç›klanmaya ve tan›mlanmaya çal›fl›l›yorsa, tarihin rolü son derece önemli olmaktad›r.
Japon endüstri iliflkilerinde tarih ve gelene¤in önemi,
Japon endüstri iliflkilerinin anlafl›lmas›n› Japon toplumundaki geleneksel de¤erlerle iliflkilendiren klasik kültürel yaklafl›m›n teorik düzeyinde ayd›nlanm›fl olmaktad›r. Yine de bu yaklafl›m, daha çok Japon toplumunda-
ki çat›flmalar›n geliflimi ve çözümüne odaklanan analizlerle problemli hale getirilmektedir.
Öncelikle, ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra Japonya’n›n
ABD taraf›ndan iflgal edilmesi, Japon endüstri iliflkilerinin geliflimi üzerinde oldukça önemli bir etkide bulunmufltur. Birleflik Devletler, kendi sistemlerine benzer
bir sistemi örnek alarak Japon Endüstri ‹liflkileri sistemi
için yasal bir temel oluflturmufltur. Sendikalara yönelik
daha önceki bask›lar kald›r›lm›fl ve sendika üyeli¤i savafl sonras›nda yaklafl›k olarak iflgücünün yüzde 45’ine
yükselmifltir. Yine de sendika üyeli¤i 1970’ten 1995’e
kadar yaklafl›k olarak yüzde 35’ten 24’e düflmüfltür.
‹kinci olarak, Japon endüstri iliflkilerinde tarih ve gelenek, iflçi iflveren iliflkileri konusunda büyük bir role sahip görünmektedir. S›kl›kla belirtildi¤i gibi, Japon iflçiler di¤er ülkelerdeki iflçilerden daha az militan ve iflyerlerine daha çok sad›k olmufllard›r. Ayr›ca Japon iflçiler
ifl örgütlerinde tak›ma dayal› ifl yap›lar›na daha fazla
yönelmifllerdir. Bu nitelik özellikle 1974’teki ilk petrol
krizinden beri söz konusu olmufltur.
Japonya’da iflçi ile yönetim aras›ndaki iliflkiler geleneksel olarak en az iki noktayla betimlenmektedir. ‹lki, iflçi ile yönetim aras›nda, yönetimin iflçiyi sadece bir maliyet unsuru olarak de¤il ayn› zamanda firma için temel
bir kaynak olarak gördü¤ü ve iflçinin de iflyerini sadece
bir ücret elde etme arac› olarak de¤il ayn› zamanda hayat›n anlam›n› elde etmede bir araç olarak gördü¤ü yak›n iliflkilerin bulunmas›d›r. Japonlar için grup önemlidir ve flirket de önemli gruplardan birisidir. Japon iflçiler iflyerlerine sad›kt›r ve firmalar›n›n baflar›l› olmas›
için oldukça s›k› çal›fl›rlar.
Japon iflçi ve yönetim iliflkileri tart›fl›ld›¤›nda geleneksel
olarak önemli olan ikinci nokta ise Avrupa ve ABD’den
farkl› olarak sendikalar›n tek bir firmadan ba¤›ms›z olmamalar›d›r. ‹flletme sendikalar› Japonya’daki hakim iflçi örgütlenme tipidir. Japonya’da belli bir büyüklükteki
her flirketin içinde kendi sendikas› bulunmaktad›r. Genelde, yönetici pozisyonundakiler d›fl›nda tüm flirket
çal›flanlar› sendikaya üyedirler. Yönetici pozisyonunda
bulunanlar da sendika üyeli¤inden geldi¤i için, çal›flanlar› ve ifl ortam›n› yak›ndan tan›makta, ve y›ll›k toplant›larda flirket ile çal›flanlar›n ç›karlar›n›n ortaklafla maksimize edilece¤i çözümler aranmaktad›r. Bu yüzden,
toplu sözleflme görüflmeleri sektörel bazda de¤il, flirket
baz›nda gerçekleflmektedir. Bu sendikalar, sektörel veya ulusal konfederasyonlara üye olup çeflitli yard›m,
22
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
destek, yönlendirmeler alsalar da, maafl ve çal›flma koflullar› ile ilgili nihai kararlar› flirket sendikalar› vermektedir. Japon Endüstri ‹liflkileri sisteminin merkezi özelliklerinin, iflyeri odakl› iflletme sendikalar›, ömür boyu
istihdam sistemleri, genifl temelli e¤itim ve k›deme dayal› ücretler oldu¤una yönelik genel bir uzlafl› vard›r.
‹lke olarak yaklafl›k 7.7 milyon Japon iflçiyi temsil eden
Japonya’daki en büyük iflçi sendikalar› konfederasyonu
-Rengo (1987’de kurulmufltur)- iflletme sendikalar› üzerinde herhangi bir formel yetkiye sahip de¤ildir. ‹flletme yönelimli sendika sistemi, yönetim ile iflçiler aras›ndaki temel iliflkileri etkilemifltir, bu yüzden endüstriyel
uzlaflmazl›klar oldukça yayg›n olsa da bunlar, çok nadir
olarak grevle sonuçlanmaktad›rlar.
Bununla birlikte 1990’lar boyunca süren ekonomik krizler, baz› noktalarda yönetim-iflçi iliflkilerini de¤ifltirmifltir. ‹flletmeler, daha esnek koflullara dayanan yeni istihdam tipleri gelifltirmeye çal›flmaktad›rlar. Outsourcing,
part-time ifllerin geliflimi vb. bu stratejinin parçalar› olmufltur. Bu geliflmeler, Japon sendikalar›n üye say›s›n›n
ve üye ba¤l›l›¤›n›n düflmesi anlam›na gelmektedir. Baz›
yorumcular için bu geliflmeler, Japon endüstri iliflkileri
içinde, istihdam iliflkilerinin daha bireyselleflmifl bir sistemine iflaret eden büyük de¤iflimler olarak görülmektedir.
Kaynak: http://www.e-akademi.org/ ve www.hmtokyo.jp/Sosyalguvenlik.htm ve www.jtuc-rengo.org/.../04
adreslerinden yararlan›larak haz›rlanm›flt›r.
1. a
2. b
3. d
4. c
5. a
6. e
7. d
8. b
9. b
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Endüstri ‹liflkileri Kavram›”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Endüstri ‹liflkilerinin Di¤er
Bilim Dallar›yla ‹liflkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ekonomik Çevre” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sosyal Çevre” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sosyal Çevre” konusunu
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Türkiye’de endüstri iliflkilerinin genellikle dar anlamda
ele al›nd›¤› ve sanayi kesimi d›fl›nda çal›flanlar›n sorunlar›n› ve iliflkilerini kapsamad›¤› görülmektedir. Ancak
Türkiye gibi nüfusunun hala önemli say›labilecek bir
k›sm›n›n tar›m sektöründe çal›flt›¤› bir ülkede, ba¤›ml›
çal›flma olgusunu ve bundan do¤an iliflkileri sanayi kesimiyle s›n›rland›rmak ücretlilerin büyük bir k›sm›n›n
endüstri iliflkileri disiplinin kapsam› d›fl›nda kalmas›na
neden olmaktad›r.
S›ra Sizde 2
Endüstri iliflkilerinin konusu ve kapsam›nda de¤iflikliklere neden olan geliflmelerin en önemlileri flöyle s›ralanabilir:
• Sendikalar›n üye kaybetmesi,
• Toplu ifl sözleflmesi kapsam›na giren iflgücündeki
azalma (ücretlerin toplu ifl sözleflmesi arac›l›¤›yla tespitindeki düflüfl),
• ‹stihdam ve çal›flma koflullar›n›n belirlenme sürecinin
kolektif mekanizmalar d›fl›na ç›k›p bireysel iliflkilere
kaymas›,
23
Yararlan›lan Kaynaklar
• ‹stihdam ve çal›flma koflullar›n›n yöneticiler taraf›ndan tek tarafl› düzenlenmesi e¤iliminin yayg›nlaflmas›,
• Organizasyonlar›n yeniden yap›lanmas› ve standart
istihdam biçimlerinden kaç›fl›n bafllamas›.
S›ra Sizde 3
Endüstri iliflkilerinin en çok iliflkili oldu¤u bilim dallar›ndan birisi hukuktur. Her ne kadar endüstri iliflkileri
için temel kural koyma mekanizmas› iflçi sendikas› ile
iflveren ya da iflveren sendikas› aras›nda imzalanan toplu ifl sözleflmesi olsa da bu sürecin ve di¤er bütün mekanizmalar›n yasal çerçevesi mevzuatla çizilmektedir.
Örne¤in Türkiye’de endüstri iliflkileri taraflar›n›n örgütlenme esaslar›, uyuflmazl›klar›n çözümü gibi konular
Sendikalar Kanunu, Toplu ‹fl Sözleflmesi gibi kanunlarla düzenlenmektedir. Toplu ifl sözleflmesi kurallar› da ‹fl
Hukuku ile getirilen asgari standartlar›n alt›na inememektedir.
S›ra Sizde 4
Kad›nlar›n istihdama kat›l›m› artt›kça sendikalar›n da
kad›nlara olan ilgisi artmaktad›r. Gerçekte kad›nlar çal›flma hayat›nda ayr›mc›l›¤›n önlenmesi sendikalar da
gelece¤i aç›s›ndan kad›n çal›flanlara ihtiyaç duymaktad›r. Genellikle sendikalar kad›n çal›flanlar› örgütleyebilmek için geleneksel erkek egemen sendikac›l›k anlay›fl›n› de¤ifltirmeye çal›flmakta, kad›nlar›n ihtiyaç ve beklentilerini göz önünde bulundurmaktad›r. Genellikle
kad›nlara yönelik en temel politikalar ücret ve çal›flma
koflullar› aç›s›ndan ayr›mc›l›¤›n ortadan kald›r›lmas› ve
kad›nlar›n çal›flma hayat›nda korunmas› ile ilgilidir. Örne¤in toplu ifl sözleflmelerinde kad›n çal›flanlar için iflaile yaflam› dengesini sa¤lamaya yönelik esnek çal›flma
saatleri uygulamalar› ve bak›m olanaklar›n›n sa¤lanmas›yla ilgili düzenlemeler sendikalar taraf›ndan ön plana
al›nmaktad›r.
S›ra Sizde 5
Sendikalar biliflim teknolojilerini etkin olarak kullanma
konusunda biraz yavafl kalmakla birlikte, günümüzde
bu konuda daha aktif olduklar› görülmektedir. Özellikle uluslararas› çapta örgütlenen sendikalar ‹nternet arac›l›¤›yla dünya üzerinde milyonlarca kifliye ulaflabilmektedir. Ayr›ca üyelerini sendikal faaliyetler konusunda bilgilendirmekte ve dünya üzerinde herhangi bir
yerde meydana gelen sendikal ihlallerle ilgili kamuoyu
oluflturabilmektedir. Hatta günümüzde grevler bile sanal ortamda yap›labilmektir.
Allen, R. ve Keaveny, T. (1988). Contemporary Labor
Relations. Second Edition, USA: Addison-Wesley
Publishing Company.
Altan, Ö.Z. (1995). Sosyal Politika. Eskiflehir: Aç›k Ö¤retim Fakültesi Yay›nlar› No: 474.
Büyükuslu, A.R. (1998). Globalizasyon Boyutunda
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi. ‹stanbul: Der Yay›nlar›: 240.
Boivin J. (1989). “Industrial Relations: A Field and a
Discipline”. Theories and Concepts In Comparative Industrial Relations. Ed. J. Barbash, K. Barbash, USA: University of South Coralina.
Çetik, Y. ve Akkaya, Y. (1999). Türkiye’de Endüstri
‹liflkileri. ‹stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›.
Dunlop, J. (1993). Industrial Relations Systems. USA:
Harvard Business School Press.
Ekin, N. (1994). Endüstri ‹liflkileri. 6. Bask›, ‹stanbul:
Beta. Yay›nlar›.
Ekin, N. (1996). “Endüstri ‹liflkileri”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. ‹stanbul: Türkiye Ekonomik
ve Toplumsal Tarih Vakf›.
European Commission- Employment in Europe 2002
and European Economy 2002.
(http:
www.
eiro.eurofound.ie/2002/12/feature/TN0212101F.§html)
Gülmez, M. Türkiye’de Çal›flma ‹liflkileri (1936 Öncesi). Ankara: TODA‹E Yay›n No: 236.
Ka¤n›c›o¤lu, D. (2001). “‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ve
De¤iflen Endüstri ‹liflkileri,” Anadolu Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt: 1, No:1
Ka¤n›c›o¤lu, D. (2011). “Konfederalizm Örne¤i Olarak
Avrupa Birli¤i”, Karfl›laflt›rmal› Siyasal Sistemler. (Ed. Kalayc›o¤lu, E. ve Ka¤n›c›o¤lu, D.) Eskiflehir: Aç›k Ö¤retim Fakültesi Yay›nlar› No: 1388.
Kochan, T.A. ve Katz, H.C. (1988). Collective Bargaining and Industrial Relations From Theory to
Practice. Second Edition, USA: Irwin.
Koray, M. (1992). Endüstri ‹liflkileri. ‹zmir: BAS‹SEN
E¤itim ve Kültür Yay›nlar›: 22.
Koray, M. (1994). De¤iflen Koflullarda Sendikac›l›k.
‹stanbul: TÜSES.
Koray,M. (2000). Sosyal Politika. Bursa: Ezgi Kitabevi
Yay›nlar›.
Koray, M. ve Çelik, A. (2007). Avrupa Birli¤i ve Türkiye’de Sosyal Diyalog. Belediye ‹fl Sendikas›
AB’ye Uyum Dizisi, Ankara: Belediye ‹fl Yay›nlar›.
24
Makal, A. (1997). Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri: 1850-1920 Türkiye Çal›flma ‹liflkileri Tarihi. Ankara: ‹mge Kitabevi.
Mills, D.Q. (1994). Labor - Management Relations.
Fifth Edition, USA: Mc-Graw Hill.
Rothman, M. vd. (1993). Industrial Relations Around
The World Labor Relations For Multinational Companies. Berlin: Walter De Gruyter.
Salamon, M. (1998). Industrial Relations Theory and
Practice. Third Edition, Great Britain: Prentice Hall.
Oktay, C. (2011). “Ço¤unlukçu Kurumsallaflm›fl Yar›Baflkanl›k Rejimi: Fransa”, Karfl›laflt›rmal› Siyasal
Sistemler. (Ed. Kalayc›o¤lu, E. ve Ka¤n›c›o¤lu, D.)
Eskiflehir: Aç›k Ö¤retim Fakültesi Yay›nlar› No: 1388.
Tokol, A. (2001). Endüstri ‹liflkileri ve Yeni Geliflmeler. Bursa: Uluda¤ Üniversitesi Güçlendirme Vakf›
Yay›n No: 173.
Y›ld›r›m, E. (1997). Endüstri ‹liflkileri Teorileri Sosyolojik Bir De¤erlendirme. Sakarya: De¤iflim Yay›nlar›.
Yüksel, Ö. (2000). ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi. Ankara: Gazi Kitabevi.
www.euractiv.com.tr/.../portekizin-tasarruf-butcesiparlamentoda-sendikalardan-grev-karari-
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
Sistem Teorisinin tan›m›n›, aktörlerini, çevresini ve ideolojisini aç›klayabilecek,
Klasik Teoriyi ve endüstri iliflkilerine katk›s›n› ifade edebilecek,
Marksist Teoriyi ve endüstri iliflkilerine yaklafl›mlar›n› de¤erlendirebilecek,
Ço¤ulcu Teoriyi Tekilci Teoriyi ve ikisi aras›ndaki farkl›l›¤› yorumlayabilecek,
Sosyolojik Teoriyi ve di¤er teorilere getirdi¤i elefltirileri özetleyebilecek,
Neokorporatist Teoriyi ve günümüzdeki geçerlili¤ini tart›flabilecek,
Feminist Teoriyi ve güncel endüstri iliflkileri geliflmelerini de¤erlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilece¤iz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Endüstri ‹liflkileri Sistemi
Güç
‹deoloji
Toplu Pazarl›k
Marksizm
Çat›flma
•
•
•
•
•
•
‹flçi
‹flveren
Yönetim
Feminizm
Toplumsal Cinsiyet
Neokorporatizm
‹çindekiler
Endüstri
‹liflkilerinin Teorik
Çerçevesi
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹ TEOR‹S‹
S‹STEM TEOR‹S‹
KLAS‹K TEOR‹
MARKS‹ST TEOR‹
ÇO⁄ULCU TEOR‹
TEK‹LC‹ TEOR‹
SOSYOLOJ‹K TEOR‹
NEOKORPORAT‹ST TEOR‹
FEM‹N‹ST TEOR‹
Endüstri ‹liflkilerinin Teorik
Çerçevesi
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹ TEOR‹S‹
Herhangi bir bilimin temel amac› kendi ilgi alan›ndaki olaylar› aç›klayabilen veya
aç›klama amac› tafl›yan teoriler (kuramlar) gelifltirmektir. Bu kuramlaflt›rman›n,
disiplinin temel olgular›n›, bu olgular aras›ndaki nedensellik iliflkilerini ve de¤iflimleri genel çizgileriyle ele almaya olanak sa¤layacak nitelikte olmas› gerekmektedir.
Di¤er alanlarda oldu¤u gibi, endüstri iliflkileri alan›n› anlayabilmek de bir kuramlaflt›rmay› zorunlu k›lmaktad›r. Endüstri iliflkileri ekonomik, sosyal ve politik çevrenin etkisi alt›nda bulunan, çok disiplinli ve içinde bulunulan zamana ve mekâna
ba¤l› olarak farkl› geliflmeler gösteren dinamik bir aland›r. Bu nedenle araflt›rmac›lar farkl› zamanlarda ve ülkelerde ya da ayn› ülke içinde farkl› dönemlerde içinde
bulunduklar› ekonomik, sosyal ve siyasal sisteme ba¤l› olarak endüstri iliflkileri olgular›n› aç›klayacak farkl› kuramlar gelifltirmifllerdir. Bu kuramlar endüstri iliflkilerinin bir disiplin olarak geliflmesini sa¤larken, ülkeleraras› karfl›laflt›rma yapmaya
da olanak sa¤lam›flt›r. Bu kuramlardan baz›lar› endüstri iliflkileri disiplini kapsam›nda ortaya ç›karken baz›lar› ise iktisat, sosyoloji ve siyaset bilimi gibi farkl› disiplinlerin kuramsal çerçevesinin endüstri iliflkilerine uyarlanmas›yla gelifltirilmifltir.
Endüstri iliflkileri kuramlar› geçmiflten günümüze incelendi¤inde çal›flma yaflam›n›n geçirdi¤i dönüflümleri de anlamak mümkündür. Klasik Teori’den Feminist
Teori’ye kadar ortaya ç›kan bütün kuramlar ayn› zamanda endüstri iliflkileri disiplininin evrim sürecini de yans›tmaktad›r. Bu kuramlar›n bafll›calar› afla¤›da incelenecek ve birbirleriyle olan iliflkileri ortaya konulacakt›r.
S‹STEM TEOR‹S‹
Endüstri iliflkilerinin bir sistem oldu¤u görüflü ilk kez John Dunlop taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Bu yaklafl›m, Dunlop’un 1958 y›l›nda ABD’de yay›nlad›¤› Endüstri
‹liflkileri Sistemleri adl› kitab›nda gelifltirilmifltir. K›saca Sistem Teorisi olarak adland›r›lan Endüstri ‹liflkileri Sitemi Teorisi o tarihten günümüze hem en çok kabul gören, hem de en çok tart›fl›lan ve elefltirilen kuram olmufltur. Talcott Parsons’›n Sosyal Sistemler çal›flmas›ndan etkilenen Dunlop’un amac›, endüstri iliflkileri olgular›n› aç›klamaya olanak sa¤layacak analiz araçlar›n› içeren genel bir teori oluflturmakt› (Eldridge, 2003, s.325). Dunlop bu amac›na ulaflm›fl, üzerinde pek çok tart›flmalar yap›lsa bile Sistem Teorisi endüstri iliflkilerini akademik disiplin yapmak
için kuramsal bir temel sa¤lam›flt›r.
Teori: Bilgi edinme sürecinin
herhangi bir aflamas›nda
ortaya at›lan geçerlik ve
güvenilirli¤i bilimsel
yöntemlerle saptanm›fl iç
tutarl›l›¤› olan bir genel bilgi
ve aç›klama düzenidir.
28
Resim 2.1
John Dunlop
(1914-2003).
Kaynak:
http://en.wikipedia.
org/wiki/John_Tho
mas_Dunlop
Ba¤›ms›z de¤iflken: Baflka
bir de¤iflkene ba¤l› olarak
farkl› de¤erler almayan ve
di¤er de¤iflkenleri etkileyen
de¤iflkendir.
John Dunlop, ABD’de akademik ve idari birçok
görevde bulunmufltur. Yaflam›n›n son dönemlerine
kadar Harvard Üniversitesi’nde ö¤retim üyeli¤i yapm›fl, endüstri iliflkileri alan›nda birçok komisyonda
görev alm›flt›r. Ayr›ca Gerald Ford baflkanl›¤›nda
1975-1976 y›llar› aras›nda Çal›flma Bakanl›¤› görevinde bulunmufltur. ‹flçi-iflveren kurulllar›nda, uzlaflt›rma ve arabuluculuk komisyonlar›nda yer alm›fl,
ABD baflkanlar›na dan›flmanl›k yapm›flt›r.
Dunlop, endüstri iliflkilerini toplumun ekonomik
sisteminin bir parças› olarak görmekte fakat ayn› zamanda farkl› ve kendine özgü bir sistem oldu¤unu
ileri sürmektedir. Böylece bütün bir sosyal sistem
olarak görülen toplum, birbirleriyle ve sistemin bütünüyle karfl›l›kl› iliflkilerde bulunan endüstri iliflkileri, ekonomik ve politik alt sistemlere ayr›lmaktad›r (Dunlop, 1993, s.47). fiekil
2.1’de görüldü¤ü gibi, endüstri iliflkileri sisteminin aktörler, çevre ve ideolojiden
oluflan üç ba¤›ms›z de¤iflkeni vard›r. Sistemin aktörleri sahip olduklar› ideolojiye
ve içinde bulunduklar› çevreye ba¤l› olarak toplu pazarl›k, uzlaflt›rma gibi çeflitli
mekanizmalar› kullanarak sistemin iflleyiflini düzenleyen kurallar yapmaktad›rlar.
fiekil 2.1
Dunlop’un Endüstri
‹liflkileri Sistemi
sisteminin aktörleri, içinde
bulunduklar›
çevrede sahip olduklar›
ideolojiye ba¤l› olarak
toplu pazarl›k, uzlaflt›rma,
hakem ve yasalar gibi
çeflitli mekanizmalar
arac›l›¤›yla çal›flma
hayat›n› düzenleyen
kurallar› belirlemektedir.
Kaynak: Farnham ve Pimlott, 1993, s. 11.
G‹RD‹LER
Aktörler
Çevreler
‹deoloji
SÜREÇ
Toplu Pazarl›k
Uzlaflt›rma
Hakem
Yasalar
ÇIKTILAR
KURALLAR
GER‹ B‹LD‹R‹M
Endüstri iliflkileri sisteminin temel amac› olan kurallar›n oluflumu üç aktör taraf›ndan gerçekleflmektedir. Bunlar yöneticiler ve yöneticilerin temsilcilerinden
oluflan bir hiyerarfli, iflçiler ve iflçi temsilcilerinden (sendikalar) oluflan bir hiyerarfli ve iflçi-iflveren iliflkilerinde uzmanlaflm›fl kamu kurulufllar› ve özel kurulufllar olarak s›ralanm›flt›r. Dunlop, fiekil 2.2’de görüldü¤ü gibi, endüstri iliflkileri
sistemi aktörlerinin etkileflim içinde bulundu¤u üç çevresel faktör oldu¤unu ileri sürmektedir. Endüstri iliflkileri sisteminin çevresel özellikleri toplum ve di¤er
alt sistemler taraf›ndan belirlenmektedir. Ancak bu çevreler endüstri iliflkileri
sistemi aktörleri taraf›ndan oluflturulan kurallar›n flekillenmesinde kesin olarak
rol oynamaktad›r. Dunlop aktörleri etkileyen ve s›n›rlayan çevreleri iflyerinin ve
2. Ünite - Endüstri ‹liflkilerinin Teorik Çerçevesi
29
ifl toplumunun teknolojik özellikleri, ürün piyasas› ya da pazar ve bütçe k›s›tlar› ve gücün toplumdaki da¤›l›m› olarak belirtmifltir (Dunlop, 1993, s.48).
Teknoloji, iflyeri büyüklüklerini, iflletme yönetim fleklini, yo¤unlaflmay›, iflçi say›s›n›, iflçi örgütünü, iflçilerin iflyerinde birbirinden uzak ya da yak›n çal›flmalar›n›
ve yap›lan iflin içeri¤ini belirleyerek endüstri iliflkileri sistemi üzerinde etkili olmaktad›r. Teknoloji yaln›zca iflyerini de¤il, iflçilerin mesleki özelliklerini de etkilemektedir. Teknoloji iflçilerin vas›f düzeylerini, kad›n ve çocuk iflçi çal›flt›rma olana¤›n›,
gerekli e¤itimin niteli¤ini, iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i konular›n› etkileyerek endüstri
iliflkileri sistemi aktörlerinin rollerini farkl›laflt›rmaktad›r. Benzer teknolojik özelliklere sahip olan farkl› ülkelerde endüstri iliflkileri sisteminin aktörlerinin benzer kurallar oluflturmalar›n› buna ba¤lamak mümkündür (Dunlop, 1993, ss.48-49).
Dunlop’a göre, “Bir endüstri
iliflkileri sistemi geliflme
süreci içindeki herhangi bir
zamanda belli aktörler, belli
çevreler, sistemi birbirine
ba¤layan bir ideoloji ve
aktörlerin iflyerindeki ve ifl
toplumundaki davran›fllar›n›
yönlendiren kurallar
bütününden oluflur.”
fiekil 2.2
Çevreler
1. Pazar ve Bütçe K›s›tlar›
Aktörler
Sendika
Ç›kt›lar
Yönetim
2. Teknoloji
‹deoloji
3. Toplumda Güç Da¤›l›m›
Devlet
Kurallar
Sisteminin ‹flleyisi
sisteminin aktörleri
olan sendika, yönetim
ve devlet, sahip
olduklar›
ideolojiye ba¤l› olarak
pazar ve bütçe k›s›tlar›,
teknoloji ve güç gibi
çevresel faktörlerin
etkisi alt›nda kural
yapma sürecine
kat›lmaktad›r.
Kaynak: Allen, vd.,
1988, s. 16.
Ürün piyasas› ya da pazar ve bütçe k›s›tlar›, endüstri iliflkileri sisteminin ikinci
temel çevresel özelli¤idir. Bu s›n›rl›l›klar baflta yönetsel hiyerarfliler olmak üzere,
bir endüstri iliflkileri sistemindeki bütün aktörler üzerinde etkili olmaktad›r. Bu
çevresel etki bazen ürün piyasas›ndaki s›n›rlamalar ya da bütçedeki k›s›tlar ya da
her ikisinin birlikte varolmas›yla oluflmaktad›r. Ürün piyasas› rekabetin seviyesine
ve karakterine göre tam rekabetçi, tekel ya da oligopol olabilir. Ürün piyasas› ya
da bütçe k›s›tlar› endüstri iliflkileri sistemine ba¤l› olarak yerel, ulusal veya uluslararas› olabilir ya da mevsime göre de¤iflebilir. Bütün bu farkl›l›klar üretim birimlerinin yerini ve büyüklü¤ünü belirleyerek endüstri iliflkileri sisteminin aktörlerini etkilemektedir. Pazar ve bütçe k›s›tlar› ayn› zamanda teknoloji ve iflyerinin di¤er
özelliklerini de dolayl› olarak etkilemektedir. Üretimin ölçe¤i ve büyüklü¤ü, talep
ve istihdamdaki mevsimlik ya da devirsel dalgalanmalar bunlar aras›nda say›labilir. Bütün bu faktörler, aktörleri taraf›ndan yarat›lan ve yönetilen bir endüstri iliflkileri sisteminin, pazar ve bütçe k›s›tlar›ndan önemli ölçüde etkilendi¤ini göstermektedir (Dunlop, 1993, ss.49-50).
Gücün toplumdaki da¤›l›m›, endüstri iliflkileri sisteminin üçüncü çevresel
özelli¤idir. Dunlop, gücün endüstri iliflkileri sistemi d›fl›nda oldu¤unu ancak sistemin d›fl›ndaki gücün da¤›l›fl fleklinin sisteme yans›d›¤›n› belirtmektedir. Toplumun genelinde aktörler aras›nda gücün da¤›l›m› endüstri iliflkilerine yans›makta;
aktörlerin prestiji, pozisyonu ve otoritesi endüstri iliflkileri sistemini flekillendirmekte ve s›n›rland›rmaktad›r. Bu ba¤lamda, endüstri iliflkileri sistemi içinde gü-
Endüstri iliflkileri sisteminin
çevresini oluflturan unsurlar
teknoloji, ürün piyasas›,
bütçe k›s›tlar› ve gücün
toplumda da¤›l›m›d›r.
30
‹deoloji: Siyasi veya
toplumsal bir ö¤reti
oluflturan, bir hükümetin, bir
partinin, bir grubun
davran›fllar›na yön veren
politik, hukuki, bilimsel,
felsefi, dini, moral ve estetik
düflünceler bütünüdür.
Ba¤›ml› de¤iflken: Baflka bir
de¤iflkene göre farkl›
de¤erler alabilen ve di¤er
de¤iflkenlerden etkilenen
de¤iflkendir.
cün da¤›l›m›n›, aktörler aras›nda nispi pazarl›k gücü ya da aktörlerin kural koyma
sürecindeki kontrolleri de¤il; endüstri iliflkileri sistemi d›fl›nda gücün da¤›l›m›n›
etkilemektedir. Endüstri iliflkileri sistemi içinde gücün da¤›l›m›n›n tamam›yla toplumda gücün da¤›l›m›na karfl›l›k gelmemesinin en önemli nedeni endüstri iliflkileri sistemi içindeki ekonomik güçle toplumdaki politik güç aras›nda çat›flma olmas›d›r. II. Dünya Savafl›’ndan sonra Fransa ve ‹talya’da silahl› kuvvetler kilise, bir
diktatör ya da politik parti gibi toplumda gücü elinde bulunduran kifliler ya da
gruplar endüstri iliflkileri sistemini de flekillendirmifllerdir (Farnham ve Pimlott,
1990, s.12). Örne¤in Fransa’da 1919 y›l›nda kilisenin etkisiyle kurulan CFTC (Frans›z H›ristiyan ‹flçileri Konfederasyonu) II. Dünya Savafl›’ndan sonra ülkenin ikinci
büyük sendikas› olarak ülkenin endüstri iliflkileri sisteminde önemli bir yer tutmufltur. Avrupa ülkelerinin genelinde Hristiyan sendikac›l›k, iflçiler aras›nda komünizme, sosyalizme karfl› yürütülen mücadelede önemli bir silah olarak görev
yapm›flt›r (Ifl›kl›, 1974, s.222).
Dunlop’un Endüstri ‹liflkileri Sistemi Kuram›’n›n son ögesi ise aktörlerin sahip
oldu¤u herhangi bir ideolojinin veya aktörleri sisteme ba¤layan ortaklafla benimsedikleri fikirler veya inançlar bütününün varl›¤›d›r (Y›ld›r›m, 1997, s.93). Dunlop’a
göre endüstri iliflkileri sisteminin ideolojisi, “sistem içinde her aktörün rolü ve yeri
ile her bir aktörün sistemdeki di¤er aktörlerin yeri ve ifllevleri konusundaki yaklafl›mlar›n› tan›mlayan bir düflünceler bütünüdür” (Dunlop, 1993, s.53).
Dunlop, sistemin ideolojisinin daha genifl olan toplumsal ideolojiden farkl› olmakla beraber, ondan etkilendi¤ini belirtmektedir. Her bir aktörün kendi ideolojisi vard›r ancak sistemin etkili iflleyebilmesi için bu ideolojilerin en az›ndan birbiriyle uyumlu olmas› da gerekmektedir. Bir endüstri iliflkileri sisteminin ideolojisi toplumdaki hakim ideolojiden ayr› tutulmal›d›r. Bununla birlikte, belirli bir olgunlu¤a eriflmifl bir endüstri iliflkileri sistemi içinde di¤er aktörlerin varl›¤›na ve
faaliyetine izin verecek flekilde ideolojilerin birbirini tamamlad›¤› düflünülmektedir (Farnham ve Pimlott, 1990, s.12). Buna ba¤l› olarak Dunlop en az›ndan geliflmifl ülkelerde sistem ideolojisiyle toplum ideolojisinin benzer ve uyumlu oldu¤unu söylemektedir (Y›ld›r›m, 1997, s.93). Dunlop Sistem Teorisi’ni ortaya att›¤› dönemde uygulanan Keynesyen ekonomik politikalara, Fordist üretim sistemine ve
ortaya ç›kan ekonomik geliflmelere ba¤l› olarak sadece ABD’de de¤il birçok ülkede devlet, sendikalar ve iflverenler aras›nda güç dengesini sa¤layabilmek için müdahalelerde bulunmufltur. Ayr›ca iflverenler de günümüzde oldu¤u gibi sendikalara karfl› bir mücadele içine henüz girmemifllerdir. Böylece aktörler aras›nda ortaya ç›kan uyum endüstri iliflkileri sisteminde bir denge sa¤lamaktad›r (Akan,
2006, ss.43-44).
Endüstri iliflkileri sisteminin aktörleri sahip olduklar› ideolojiye ba¤l› olarak yukar›da bahsedilen çevresel unsurlar›n etkileflimi sonucunda bir kurallar a¤› meydana
getirmektedirler. Kurallar, endüstri iliflkileri sisteminin ba¤›ml› de¤iflkenidir. Dunlop, bu kurallar›n oluflturulmas›n› ve uygulanmas›n› endüstri iliflkilerinin temel amac› olarak görmektedir. Bu kurallar a¤› üç temel unsurdan oluflmaktad›r: kurallar›n
belirlenmesi için prosedürlerin oluflturulmas›, kurallar›n kendileri ve kurallar›n
hangi durumlara uygulanaca¤›na karar vermek için prosedürler oluflturulmas›.
Kurallar›n belirlenmesi ve uygulanmas›, endüstriyel toplumun bir alt sistemi
olan endüstri iliflkilerinin temel ç›kt›s›d›r. Bu kurallar çok çeflitlidir; yaz›l›, sözlü,
gelenek ve uygulama fleklinde olabilir. Bu kurallar yönetsel kararlarda, sendikal
düzenlemelerde, devletin yasal düzenlemelerinde, kurumsal uygulamalarda, toplu
sözleflme düzenlemelerinde ve iflyeri gelenek ve uygulamalar›nda ortaya ç›kabil-
31
mektedir. Ancak bu kurallar yaln›z ücret ve çal›flma koflullar›n› de¤il disiplin, çal›flma yöntemleri, iflçi ve iflverenin haklar› ve görevleri gibi konular› da kapsamaktad›r (Farnham ve Pimlott, 1990, s.11).
Bir endüstri iliflkileri sistemi, aktörlerde, çevrelerde ve ideolojide köklü bir de¤ifliklik olmad›kça sistemde meydana gelebilen de¤iflimleri düzenleyen bir birlik,
birbirine ba¤›ml›l›k ve iç denge ifade etmektedir (Çetik ve Akkaya, 1999, s.20).
Oluflturulan bu kurallar›n içeri¤i, aktörlerin o anki gücünü yans›tmakta; zamanla
aktörlerin statülerinde ve içinde bulunduklar› çevresel koflullardaki de¤iflime ba¤l› olarak bu kurallar da de¤iflmektedir. Buna ba¤l› olarak bir endüstri iliflkileri sisteminin kurallar›n›, uygulamalar›n› ve düzenlemelerini, bir baflka sisteme tafl›mak
oldukça güçtür. Dinamik bir toplumda, bu kurallar›n ve bu kurallar›n uygulanmas›n›n s›k s›k gözden geçirilmesi ve de¤iflmesi beklenmektedir.
Dunlop Endüstri ‹liflkileri Sistemi Teorisi ile çeflitli sistemlerde kurallar›n niçin
belirlendi¤ini ve sistemin geliflimine göre neden ve nas›l de¤iflti¤ini göstermeye çal›flm›flt›r. Sistem Teorisi, 1960’l› y›llardan günümüze, endüstri iliflkileri alan›nda en
çok benimsenen yaklafl›md›r. Bunun en önemli nedeni, bu yaklafl›m›n, endüstri
iliflkilerini, ilk defa bir bütün olarak ele almas›d›r (Makal, 1997, s.77; Çetik ve Akkaya, 1999, s.21). Ancak Sistem Teorisi, ayn› zamanda en çok elefltirilen yaklafl›mlardan biri olmufltur. Bu elefltiriler endüstri iliflkileriyle ilgili yeni kuramlar›n ortaya
ç›kmas› için de bir alt yap› oluflturmufltur. Endüstri iliflkileriyle ilgili di¤er kuramlar, genellikle Dunlop’un Sistem Teorisi’nin de¤ifltirilmifl ve gelifltirilmifl halidir
(Bamber, vd., 1987, s.13).
Sistem Teorisi’ne getirilen elefltirilerin neler olabilece¤ini düflünüyorsunuz?
SIRA S‹ZDE
KLAS‹K TEOR‹
1
Endüstri iliflkileri alan›nda ilk kuramsal çal›flmay› yaparak temellerini atanlar, iki
‹ngiliz araflt›rmac› Sidney ve Beatrice Webb olmufltur. Bu iki ‹ngiliz bilim adam› 19.
O R U önemli katyüzy›l›n son on y›l›nda yapt›klar› çal›flmalarla endüstri iliflkileri Salan›na
k›lar sa¤lam›fllard›r. Sendikalar›n tarihini araflt›ran ve faaliyetlerini inceleyen araflt›rmac›lar›n öncülü¤ünü yapan Webb’ler, yapt›klar› ilk çal›flmada
iflçi sendikalar›D‹KKAT
n›n ifllevleri üzerinde durmufllar ve iflçi sendikalar›n›n temel amac›n›n ücretlilerin
çal›flma koflullar›n› gelifltirmek ve korumak oldu¤unu ileri sürmüfllerdir.
S‹ZDE
Webb’ler, sendikalar›n amaçlar›n› gerçeklefltirmek için iki SIRA
temel
süreç oldu¤unu belirtmektedirler. Birincisi, toplu pazarl›k süreci ve bunun sonucu oluflan toplu ifl sözleflmesi ile ücretlerde ve çal›flma koflullar›nda standartlar›n
belirlenmesidir.
AMAÇLARIMIZ
‹kincisi ise yasal düzenleme sürecinin kullan›lmas›d›r. Piyasa içinde çal›flma koflullar›n›n oluflturulmas› için toplu pazarl›klar›n ve yasal düzenlemelerin birlikte kullan›labilece¤ini belirtirken özellikle asgari ücretin belirlenmesiK gibi
ta‹ T Açal›flanlar›n
P
mam›n› ilgilendiren standartlar›n belirlenmesinde yasal süreci daha fazla ön plana
ç›karm›fllard›r (Tripp, 1961, s.58). Bununla birlikte, endüstri iliflkileri alan›nda sendikalar›n ancak toplu pazarl›klar yoluyla zorlay›c› bir rol oynayabileceklerini
ileri
TELEV‹ZYON
sürmüfllerdir.
‹ngiliz sendikac›l›¤›n›n yenilikçi (reformist) niteli¤i üzerinde büyük etkisi olan
Webb’ler ilk çal›flmalar›nda toplu pazarl›¤a a¤›rl›kl› bir rol vermifl olmalar›na karfl›‹ N T E RDemokrasi)
NET
l›k; 1897 y›l›nda yay›nlad›klar› “Industrial Democracy” (Endüstriyel
adl› kitapta sendikalar›n siyasi faaliyetleri ile yasal düzenlemelerin endüstriyel demokrasi üzerindeki etkisine de¤inmifllerdir. Bu çal›flmalar›nda endüstriyel demokrasi kavram›n› aç›klam›fllar ve “demokrasi nas›l siyasal alanda bireysel özgürlük ve
SIRA S‹ZDE
kuramsal temelleri ‹ngiliz
S O R U
bilim adamlar› Sidney ve
Beatrice Webb taraf›ndan
at›lm›flt›r.
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Klasik Teori’ye göre,
sendikalar amaçlar›n› iki
yöntemle
K ‹ T A P
gerçeklefltirebilirler: toplu
pazarl›k ve yasal
düzenlemeler.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
32
Endüstriyel demokrasi:
‹nsan›n kiflili¤ine sayg›
gösterilen ve tüm bireylerin
f›rsat aç›s›ndan eflit oldu¤u,
ancak sarf ettikleri çaba,
teflebbüs gücü ve sahip
olduklar› zihinsel ve
bedensel niteliklerle
ödüllendirildikleri bir toplum
düzenidir.
eflitlikleri yerlefltirmiflse endüstriyel demokrasinin de endüstri içinde çal›flanlara
ayn› nitelikte haklar ve özgürlükler sa¤layaca¤›n›” ileri sürmüfllerdir (Koray, 1992,
ss.27-28).
Sidney ve Beatrice Webb, kuramlar›n› üç temel kavram üzerine oturtmaktad›rlar (Çetik ve Akkaya, 1999, s.17): iflçilerin ve iflverenlerin sendikalaflma hakk›, toplu pazarl›k hakk› ve grev ve lokavta baflvurma hakk›. Webb’lere göre, yasalar›n getirdi¤i küçük k›s›tlamalar d›fl›nda, örgütlenmenin kendilerine verdi¤i güç ve ba¤›ms›zl›k sayesinde iflçiler ve iflverenler bu haklardan özgürce yararlanabilirler.
Devlet, iflçilerin ve iflverenlerin sendikalaflma, toplu pazarl›k ile grev ve lokavt haklar›ndan yararlanmalar›n› önleyecek yasal engeller getirmekten kaç›nmal›d›r. Ancak bunun yan›nda devlet istatistiksel bilgileri derlemek ve uzlaflt›rmay› sa¤lay›c›
baz› görevleri yerine getirmek yoluyla toplu pazarl›klar› kolaylaflt›rmaya çal›flmal›d›r. Böyle bir endüstri iliflkileri sisteminde, sendikalar›n ve iflverenlerin rolü ise birbirini tamamlay›c› ve ekonomik niteliktedir. Taraflardan birisi eme¤ini satmakta,
di¤eri de bu eme¤i sat›n almaktad›r. ‹flçiler emeklerini yüksek fiyatla satmak için
örgütlenirken iflverenler de bu eme¤i en ucuz fiyata almak için örgütlenmektedirler. Bunun sonucu olarak iflçi sendikalar›n›n yapt›klar› toplu pazarl›klar ve toplu ifl
sözleflmeleri iflçilerin bireysel olarak yapt›klar› hizmet sözleflmelerinin yaln›zca geniflletilmifl ve yayg›nlaflt›r›lm›fl biçimini oluflturmaktad›r. Webbler toplu pazarl›klar› tamam›yla bir sendikal eylem arac› olarak görmektedirler.
Webblerin çal›flmalar›, endüstri iliflkilerinin geliflimine üç flekilde katk›da bulunmufltur. Birincisi, Webblerin çal›flma koflullar›na yönelik standartlar gelifltirilmesi gerekti¤i görüflü klasik iktisatç›lar›n iflgücüne yönelik politikalar belirlemelerinde yönlendirici olmufltur. Webbler, özellikle ‹ngiltere’de kad›n, erkek ve çocuk iflgücünün kötü çal›flma ve yaflam koflullar›n› ortadan kald›ran yasal düzenlemeleri
desteklemifllerdir. ‹kincisi, Webbler sendikac›l›k ile iflçilerin ve iflverenlerin toplu
pazarl›k gücüne iliflkin bir kuram gelifltiren ilk teorisyenlerdir. Sonuncusu ise,
Webbler çal›flmalar›n› deneysel araflt›rmalara dayand›rmaktad›rlar. Sendikalar ve ifl
yasalar›yla ilgili çal›flmalar›nda tarihsel analizler ve gözlemler sunmufllard›r (Kochan ve Katz, 1988, ss.24-25).
Webblerin klasik modeli, endüstri iliflkilerinin geliflimini önemli ölçüde etkilemifl ancak ‹ngiltere’de ortaya ç›kan bu model çok az ülkede uygulanm›flt›r. Bu modeli uygulayan ABD, Yeni Zelanda, Avustralya ve di¤er ‹ngiliz sömürgesi ülkeler
daha sonra bu modelden önemli ölçüde uzaklaflm›fllard›r. Çünkü bu ülkelerde
devletin endüstri iliflkilerinde oynad›¤› rol, ‹ngiltere modelinden daha önemli olmufl ve endüstri iliflkilerini düzenleyen kurallar genifl ölçüde devlet taraf›ndan
konmufltur.
Uzun süre yürürlükte kalan klasik model, özellikle II. Dünya Savafl›’ndan sonra ortaya ç›kan ekonomik, sosyal ve teknolojik geliflmelerin etkisi alt›nda kalm›flt›r. Bu dönemde devletin, klasik endüstri iliflkileri sisteminin çözümleyemedi¤i sorunlara gittikçe artan bir biçimde ve daha etkili müdahalesi söz konusu olmufltur.
Bunun sonucunda, endüstri iliflkilerinde iflverenlerin, iflçi sendikalar›n›n ve devletin rolleri konusunda yeni görüfller ve tart›flmalar ortaya ç›km›flt›r. Neokorporatizm
olarak adland›r›lan bu yeni oluflumda devlet-iflçi-iflveren iflbirli¤i ön planda tutulmakta, kararlar birlikte al›n›p hayata birlikte geçirilmeye çal›fl›lmaktad›r (Çetik ve
Akkaya, 1999, ss.17-18).
33
Marksizm, kapitalist toplum içinde endüstri iliflkilerinin analizine yönelik uygulamalar› da içeren, toplumun ve sosyal de¤iflimin genel bir kuram›d›r (Farnham ve
Pimlott, 1990, s.13). Bir sosyal de¤iflme kuram› olarak Marksizm, toplumsal iliflkilerin üretim iliflkileri taraf›ndan flekillendi¤ini belirterek sanayi ve toplumdaki gücün kayna¤› olarak mülkiyet iliflkilerini ön plana ç›karmaktad›r (Y›ld›r›m, 1998,
s.139). Sistem Teorisi aktörlere, Ço¤ulcu Teori grup ç›karlar›na önem verirken
Marksistler s›n›f kavram› üzerinde durmaktad›rlar.
Marks’a göre kapitalizm s›n›fsal düflmanl›klar› sadelefltirmifltir ve toplum gitgide birbiriyle karfl› karfl›ya gelen iki büyük s›n›fa ayr›lm›flt›r. Marks’›n kapitalizmde
sadece iki önemli s›n›f›n var oldu¤unu iddia etmesinin nedeni, art›k ekonomik iliflkilerin temelinin özel mülkiyete dayal› olmas› ve sadece iki olas›l›¤›n mevcut olmas›d›r: üretim araçlar›na sahip bir s›n›f (burjuvazi) ve bunlara sahip olmayan,
dolay›s›yla çal›flma kapasitelerini satmak zorunda olan bir s›n›f (proletarya). Kapitalist bir toplumda bu iki s›n›f aras›nda var olan çat›flma uzlaflt›r›lamaz olarak kabul edilmektedir (Farnham ve Pimlott, 1990, s.14; Edgell, 1998, s.13).
Marksistler s›n›f çat›flmas›n› toplumsal de¤iflimin bir kayna¤› olarak kabul etmektedir. S›n›f çat›flmas›, öncelikle toplumda ekonomik gücün da¤›l›m› ve ekonomik güce sahip olma aflamas›nda oluflan eflitsizlikten kaynaklanmaktad›r. Toplumun sosyal ya da politik kurumlar›n›n niteli¤ini de bu ekonomik eflitsizlikler etkilemekte ve ekonomik yönden bask›n olan grup e¤itim olanaklar›, medya, kamu sektöründe istihdam gibi konular üzerinde de hâkim olmaktad›r. (Salamon, 1998, s.8).
Marks’›n 19. yüzy›l›n kapitalist geliflimini çal›flt›¤› dönemlerde sendikal hareket
‹ngiltere’de henüz oluflum ve geliflim sürecindedir. Ayr›ca toplu pazarl›k gibi çal›flma hayat›n› düzenlemeye yönelik kurumlar henüz tam anlam›yla ortaya ç›kmam›flt›r. Bu nedenle, Marksist Teori’nin endüstri iliflkilerine uyarlanmas› do¤rudan
Marks’›n kendisi taraf›ndan de¤il, Allen, Vidal ve Hyman gibi daha sonraki Marksist kuramc›lar taraf›ndan yap›lm›flt›r. (Farnham ve Pimlott, 1990, s.13; Çetik ve Akkaya, 1999, s.25).
Marksistlere göre, say›sal olarak ço¤unlukta olan iflçiler bölünmüfl durumdad›r.
Toplumsal bir güç olan sermaye karfl›s›nda kendi aralar›nda rekabet eden, emek
gücünden baflka bir fleye sahip olmayan ve gücü say›sal çoklu¤una ba¤l› olan iflçiler eflit koflullarda sözleflme yapamamaktad›rlar. ‹flçiler, sözleflme koflullar›n› en
az›ndan köle olma durumunun üstüne ç›karabilmek ve aralar›ndaki rekabeti ortadan kald›rmak veya denetim alt›na almak için sendikalar› kurmufllard›r (Çetik ve
Akkaya, 1999, ss.25-26; Hyman, 1987, s.91). Bireysel olarak iflçilerin zay›fl›¤›, kendi s›n›f ç›karlar›n› korumak için sendikalaflmalar›na ya da örgütlenmelerine neden
olmaktad›r. Bu nedenle, toplu pazarl›k ve sendikac›l›k kapitalist bir toplumda endüstri iliflkilerinin sorunlar›n› çözemez ve proletaryan›n devrimi için bir temel sa¤layamaz. Bu örgütler sadece kapitalist bir toplumda üretim iliflkilerinin ve sosyal
iliflkilerin do¤as›nda var olan çeliflkileri geçici olarak uzlaflt›rmaktad›r (Farnham ve
Pimlott, 1990, s.15).
Marksistlere göre, sendikalar, sermayeye karfl› günlük ve yerel mücadeleye gere¤inden fazla e¤ildiklerinden, hâlâ kapitalist sisteme karfl› mücadelede sahip olduklar› gücün fark›nda de¤ildirler. Bu nedenle de siyasal mücadele ve genel eylemlerden uzak kalm›fllard›r. Sendikalar›n mevcut durumunu bu flekilde de¤erlendiren Marks, onlara yeni görevler yüklemektedir. Marksistlere göre, sendikac›l›¤›n
ve grevlerin önemi, etkililiklerinde de¤il, verdi¤i s›n›f bilinci ve dayan›flma dersin-
Marksizm: Kapitalist toplum
içinde endüstri iliflkilerinin
analizine yönelik
uygulamalar› da içeren,
toplumun ve sosyal
de¤iflimin genel bir
kuram›d›r.
MARKS‹ST TEOR‹
Marksist Kurama göre,
toplumsal de¤iflimin
kayna¤› olan s›n›f
çat›flmas›n›n ve eflitsizli¤in
temelini sermaye sahibi ve
emek sahibi olanlar
aras›ndaki farkl›l›k
oluflturmaktad›r.
Marksistlere göre, endüstri
iliflkilerinin kendisi bir amaç
de¤il, emek ve sermaye
aras›ndaki s›n›f savafl›n›
sona erdirmek için bir
araçt›r.
34
SIRA S‹ZDE
de yatmaktad›r (Engels, 1997, s.14). Sendika yaln›zca iktisadi bir örgüt de¤il, politik ifllevi olan ve kapitalizmin ortadan kald›r›lmas›n› sa¤layacak bir s›n›f örgütüdür.
Çünkü Marks’a göre, iflçi s›n›f›n›n politik hareketi iktidar› ele geçirmek içindir ve
iflçi s›n›f›n›n sermayeye karfl› giriflti¤i her ekonomik mücadele sonuçta bir siyasal
mücadeledir. (Çetik ve Akkaya, 1999, s.26). Buna ba¤l› olarak kapitalist sistem
içinde endüstri iliflkileri politizedir ve s›n›f çat›flmas›n›n bir parças›d›r. Hangi flekilSIRA S‹ZDE
de olursa olsun
sosyal ve politik çat›flma, ekonomik çat›flman›n bir sonucudur. Gerek emek gerekse sermaye, devleti kendi ç›karlar› do¤rultusunda etkilemek istedi¤i zaman politize olmaktad›rlar. Kapitalist toplumlarda, burjuva s›n›f›n›n gücünü
ortadan kald›rmak ve sosyalist bir toplum oluflturmak istediklerinde, sendikalar da
dâhil olmak üzere, s›n›f örgütlerinin devrimci olmalar› gerekmektedir (Farnham ve
S Os.16).
R U
Pimlott, 1990,
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
Marksist analizin gücün eflit
ve adil olmayan da¤›l›m›n›
AMAÇLARIMIZ
vurgulamas› ve ideolojik
kaynaklar›n bir güç unsuru
olarak kullan›lmas›na önem
vermesi, endüstri iliflkileri
K ‹ T Afarkl›
P bir bak›fl
analizine
aç›s› kazand›rmaktad›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Marks en sonDyaz›lar›na
kadar tüm kuramsal eserlerine flekil veren bu devrimci ilkesini flu
‹KKAT
sözlerle dile getirmifltir: “Filozoflar dünyay› yaln›zca de¤iflik biçimlerde yorumlad›lar, oysa sorun onu de¤ifltirmektir”. (Korsch, 2000, s.247).
SIRA S‹ZDE
Endüstri iliflkilerine Marksist aç›l›mlar› sa¤layan Hyman olmufltur (Dabscheck,
1989, s.166).
Hyman’a göre, endüstri iliflkileri “ifl iliflkileri üzerindeki denetim süAMAÇLARIMIZ
reçlerinin incelenmesidir.” Bir istihdam iliflkisinde iflverenlerin emir verme yetkisi
varken iflçilerin de bu emirlere uyma zorunlulu¤u vard›r. Ancak bu iliflki bir kölelik iliflkisi de¤ildir.
K ‹ T A PBu uyma yükümlülü¤ünün ve emir verme yetkisinin belirli s›n›rlar› vard›r. Hyman, endüstri iliflkilerinin ekonomide istikrar›n ve düzenin sa¤lanmas›na yöneldi¤ini, uyuflmazl›klar› ve anlaflmazl›klar› do¤uran nedenlerden çok,
onlar› önlemek
önem verildi¤ini ileri sürerek Dunlop’u da elefltirmekteT E L E V ‹ konusuna
ZYON
dir. Bu nedenle, Hyman’a göre, endüstri iliflkileri sadece toplu pazarl›klar›, toplu
sözleflmeleri ve çat›flmalar› kapsamamal›, ifl uyuflmazl›klar›n›n nedenlerini de kapsayacak flekilde genifl bir çerçevede ele al›nmal›d›r (Hyman, 1975, ss.13- 25).
‹NTERNET
Güç mücadelesinin
endüstri iliflkilerinin temeli oldu¤unu belirten Hyman, gücü bir bireyin veya grubun kendi fiziki ve sosyal çevresini kontrolü olarak tan›mlamaktad›r. Güç hem maddi kaynaklar›n kontrolüyle ilgilidir hem de ideolojik kaynaklar›n yani iktidar›n denetimini içermektedir. (Çetik ve Akkaya, 1999, s.27).
Marksist analizin gücün eflit ve adil olmayan da¤›l›m›n› vurgulamas› ve ideolojik
kaynaklar›n bir güç unsuru olarak kullan›lmas›na önem vermesi, endüstri iliflkileri
analizine farkl› bir bak›fl aç›s› kazand›rmaktad›r. Marksistlere göre, ifl piyasas› güç
ve kontrol iliflkilerini içermektedir. Sendikalar da her fleyden önce bir güç kayna¤› ve arac›d›rlar ve iç-d›fl iliflkilerinde güç unsuru onlar için temeldir.(Y›ld›r›m,
1998, ss.142-143).
Endüstri iliflkilerini s›n›f mücadelesi ve bu mücadelenin farkl› flekilleri olarak
yorumlayan Marksistler, endüstri iliflkilerindeki sorunlar›n çözümü için iktisadi faaliyetlerin toplumun üyeleri taraf›ndan kollektif olarak denetlenmesi gerekti¤ini
ileri sürmektedirler. Marksist bak›fl aç›s›na göre, endüstri iliflkileri yaln›zca çal›flma
koflullar›n›n örgütsel düzeyde belirlenmesi gibi basit de¤il; sosyal, politik ve ekonomik boyutlar› olan karmafl›k bir süreçtir. Endüstri iliflkileri politik ve ekonomik
sistemlerden ayr› olmayan ve onlarla bütünleflmifl bir aland›r (Salamon, 1998, s.10).
Örne¤in Marksistler toplu pazarl›¤›n endüstriyel demokrasiyi getirdi¤ini de¤il, tam
tersine yönetimin çal›flanlar› kontrolünü kolaylaflt›rd›¤›n› savunmaktad›rlar. Bu nedenle ücret iflçili¤inin ve sonuçta endüstri iliflkilerinin ortadan kald›r›lmas›n› emek
ile sermaye aras›ndaki güç iliflkisinin amac› olarak görmektedirler (Çetik ve Akkaya, 1999, s.28).
35
Marksist Teori’nin endüstri iliflkilerine yaklafl›m› hangi yönleriyle elefltirilmektedir?
SIRA S‹ZDE
ÇO⁄ULCU TEOR‹
Endüstri iliflkilerinin en önemli kuramlar›ndan bir di¤eri Ço¤ulcu Teori’dir. 1960’l›
y›llar›n sonlar›na do¤ru Oxford Üniversitesi’nden Allan Flanders, Alan Fox ve
S O R Sistem
U
Hugh Clegg, Webb’lerin kald›¤› yerden devam etmifller; Dunlop’un
Teorisi
ile siyaset bilimindeki Ço¤ulcu Teori’den yararlanarak Endüstri ‹liflkilerinde Ço¤ulculuk olarak adland›r›lan yeni bir kuram gelifltirmifllerdir.
D‹KKAT
Siyaset bilimindeki ço¤ulcu yaklafl›ma göre, toplumda farkl› amaç ve ç›karlar›
olan ve birbirleriyle rekabet eden de¤iflik ç›kar gruplar› vard›r. Toplumda hiçbir ç›S‹ZDE
kar grubu di¤eri üzerinde bask›n de¤ildir. Bunun en önemli SIRA
nedeni,
gücün toplumdaki ç›kar gruplar› aras›nda dengeli ya da en az›ndan birbirine yak›n bir flekilde da¤›lmas›d›r. Devlet de¤iflik ç›kar gruplar› aras›ndaki çat›flman›n
kurallar›n› beAMAÇLARIMIZ
lirlemektedir (Giles, 1989, s.159). Ço¤ulcu bir toplumda temel hedef, devletin müdahalesi olmadan toplumsal bütünleflmeyi sa¤lamak ve korumakt›r. Bu ise ancak
bask› gruplar› aras›nda ve bu gruplardan baz›lar›yla devlet aras›nda
uzK ‹ T A pazarl›k,
P
laflma ve iflbirli¤iyle gerçekleflmektedir. Farkl› ç›kar gruplar› aras›nda uzlaflma sa¤layacak yöntemlerin varl›¤› sistemi parçalamaktan koruyarak sistemin varl›¤›n› sürdürmesini sa¤lamaktad›r (Koray, 1992, s.29).
TELEV‹ZYON
Politik ço¤ulculu¤un bu analizinden endüstri iliflkilerindeki ço¤ulculu¤a ulafl›lmaktad›r. Nas›l toplum devlet taraf›ndan dengede tutulan farkl› ç›kar gruplar›n›n bir
kapsam› olarak alg›lan›yorsa iflletmeler de yönetim taraf›ndan dengede tutulan bir
‹ N Tdengeyi
E R N E T sa¤lamak
örgüt olarak görülmektedir (Farnham ve Pimlott, 1990, s.8). Bu
için yönetim di¤er aktörlerle birlikte çal›flma hayat›n› düzenleyecek kurallar oluflturmaya çal›flmaktad›r. Ço¤ulcu Teori’nin en önemli isimlerinden biri olan ve sadece
kurumsallaflm›fl veya düzenlenmifl kurallar› endüstri iliflkileri içinde gören Flanders’›n etkisiyle Kurumsal Yaklafl›m olarak da adland›r›lan bu teoriye göre, endüstri iliflkileri “ifl düzenlemesi kurumlar›n›n” incelenmesidir. Endüstri iliflkilerinde en
önemli ifl düzenleme kurumu, kural yapma süreci olarak görülen toplu pazarl›kt›r.
Flanders’ a göre toplu pazarl›k, Webblerin ileri sürdü¤ü gibi basit olarak bireysel
pazarl›¤›n kolektif hâle dönüflmesinden ibaret de¤ildir. Bireysel pazarl›k iktisadi bir
süreçken toplu pazarl›k güç iliflkisine dayand›¤›ndan siyasi bir süreçtir. Toplu pazarl›k bireysel pazarl›¤›n yerini almamakta, onu düzenleyerek emek al›m sat›m›n›n
belli bir çerçeve içinde gerçeklefltirilmesini sa¤lamaktad›r. Bireysel pazarl›k da toplu pazarl›k gibi anlaflmayla sonuçland›¤›nda bir hak meydana getirmektedir.
Flanders’a göre, “toplu pazarl›k ile çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi ve çal›flanlara istihdam güvencesinin sa¤lanmas›, bir toplu pazarl›k örgütü olan sendikalar› da önemli ve güçlü kurulufllara dönüfltürmektedir.” Çal›flanlar emek piyasas›n›n ve çal›flma hayat›n›n düzenlenmesi ve kendi haklar›n›n ve statülerinin belirlenmesi için sendikalara kat›larak yönetimin, devletin veya iflverenlerin keyfi tutum ve davran›fllardan kurtulacaklard›r. Di¤er taraftan, kurallar›n yap›m›na ve yönetimine kat›larak kendileriyle ilgili kararlarda söz sahibi olma olana¤›na kavuflmaktad›rlar (Çetik ve Akkaya, 1999, s.22). Bu nedenle Flanders, toplu pazarl›¤›n
iktisadi niteli¤inden çok iflçilerin onurlar›n› koruyup gelifltirerek onlar›n karar verme sürecine kat›lmas›n› sa¤lamas›ndan dolay› sosyal de¤eri oldu¤unu savunmaktad›r. Ancak sendikalar›n toplu pazarl›k örgütü olarak esas amaçlar› yüksek ücret ve
daha iyi çal›flma koflullar› elde etmektir. Sendikalar siyasi ve toplumsal roller oynamak ve üyelerine pazarl›k örgütü olmaktan baflka hizmetler sunmakla birlikte, sen-
2
SIRA S‹ZDE
D Ü göre,
fi Ü N E L ‹ M
Ço¤ulcu Teori’ye
endüstri iliflkilerinin en
temel özelli¤i, iflyerinde iflçi
ve iflveren ile yönetenler
S O R Uve
yönetilenler aras›nda
meydana gelen potansiyel
çat›flmad›r.
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
36
dikalara üyeleri nazar›nda de¤er kazand›ran unsur toplu pazarl›k örgütü olmalar›d›r. Toplu pazarl›k arac›l›¤› ile sendikalar iflverenlerin otoritesini ve gücünü s›n›rlamaktad›rlar. Ço¤ulculara göre toplu pazarl›k olmasayd› sendikalar, küçük, zay›f
ve etkisiz örgütler olarak kalacaklard› (Y›ld›r›m, 1997, ss.108-112).
Ço¤ulcu Teori’ye göre, endüstri iliflkilerinin en temel özelli¤i, iflyerinde iflçi ve
iflveren ile yönetenler ve yönetilenler aras›nda meydana gelen potansiyel çat›flmad›r. ‹flçilerin daha iyi ücret ve çal›flma flartlar› iste¤iyle iflverenlerin karlar›n› maksimize etme istekleri aras›ndaki farkl›l›k çat›flmaya neden olmaktad›r. Bu ç›kar çat›flmas›nda toplu pazarl›k taraflar aras›nda arabuluculuk ifllevi görmektedir. Toplu
pazarl›¤›n endüstri iliflkilerinde çat›flman›n ortaya ç›kmas›n› önledi¤i ve bütünlefltirici bir rol oynad›¤› ileri sürülmektedir. Toplu pazarl›k bir süreç olarak düflünülürse çat›flma ve düzensizlik sistemin girdisi; kurallar da ç›kt›s› olmaktad›r. Bu yaklafl›ma göre, sendikalar çat›flmaya neden olmaktan çok, toplu pazarl›¤›n bir taraf›
olarak çözümlenmesine katk›da bulunmaktad›r.
fiekil 2.3
Toplu Pazarl›k
Süreci I
G‹RD‹
‹flçi ve iflveren aras›nda
çat›flma ve düzensizlik
SÜREÇ
Devletin yasalarla düzenledi¤i
toplu pazarl›k
ÇIKTI
Çal›flma hayat›n›n
kurallar›
Ço¤ulculuk kuramc›lar›na göre, endüstri iliflkilerinde çat›flma sadece kaç›n›lmaz
de¤ildir; ayn› zamanda toplu pazarl›¤›n, uzlaflman›n ve arabuluculu¤un sosyal mekanizmalar›ndan biri olarak gereklidir (Farnham ve Pimlott, 1990, s.8). Ancak toplu pazarl›k arac›l›¤›yla taraflar kural yapma faaliyetinde tamamen ba¤›ms›z de¤ildirler. Toplu pazarl›k süreci, grev de oldu¤u gibi devlet taraf›ndan düzenlenmifl kurallara tabidir. Kurumsal yaklafl›mc›lar, devlet müdahalesinin toplu pazarl›kta bir taraf›n di¤er taraf üzerinde haks›z bir üstünlük sa¤lamas›n› önledi¤ini ileri sürmektedirler. Devlet toplu pazarl›k sisteminin eksikliklerini gideren bir fonksiyona sahiptir. Taraflar toplu pazarl›k kurumunu sorunlar›n çözümü için etkili bir flekilde kullanabiliyorlarsa devletin devreye girmesine gerek kalmamaktad›r (Y›ld›r›m, 1997,
s.113; Çetik ve Akkaya, 1999, s.22). Ancak fiekil 2.4’te ifade edildi¤i gibi, taraflar sorunlar›n› çözemedi¤i zaman ortaya ç›kan düzensizli¤i gidermek için devlet müdahalesinin gerekli oldu¤unu savunmaktad›rlar (Y›ld›r›m, 1997, ss.116-117).
fiekil 2.4
Toplu Pazarl›k
Süreci II
G‹RD‹
‹flçi ve iflveren
aras›nda çat›flma
ve düzensizlik
SÜREÇ
Devletin yasalarla
düzenledi¤i toplu
pazarl›k
ÇIKTI
‹flçi ve iflveren
aras›nda çat›flma
ve düzensizlik
SÜREÇ
Devlet
müdahalesi
ÇIKTI
Çal›flma
hayat›n›n
kurallar›
Endüstri iliflkilerine çok önemli katk›lar sa¤lamas›na ra¤men Ço¤ulcu Teori’nin
elefltirildi¤i baz› noktalar da vard›r. ‹lk olarak politik ço¤ulculuktan endüstri iliflkilerinde ço¤ulculu¤a ulaflmas›nda baz› sorunlar oldu¤u ileri sürülmektedir. Ço¤ulcu Teori’ye göre bir iflletme içinde yer alan iflçiler, sendikalar, iflverenler ve yöneticilerden oluflan s›n›rl› say›da ç›kar grubu vard›r ve bunlar›n aralar›nda bir güç
dengesi oldu¤u varsay›lmaktad›r. Bir ç›kar grubunun di¤erine bask›n oldu¤unu kabul etmek, ço¤ulcu iflletme anlay›fl›na zarar verecektir. Politik ço¤ulculukta ise ç›kar gruplar› oldukça fazlad›r ve bunlar aras›ndaki güç dengesinde her zaman eflitsizlik olabilir. Gücünü artt›ran bir s›n›f veya ç›kar grubu di¤er ç›kar gruplar›n›n veya s›n›flar›n faaliyetlerini engelleyebilir. (Dabscheck, 1989, ss.162-163).
37
Ço¤ulcu Teori’de endüstri iliflkileri taraflar› amaçlar›na ulaflmak için lobicilik gibi, iflletme d›fl› yöntemleri kullanmaya gerek duymamaktad›rlar. Bu nedenle devletin rolü çok azd›r. Devlet toplu pazarl›¤a ve çat›flmaya ancak kamu ç›karlar› için
müdahale edebilmektedir. Bununla birlikte, politik ço¤ulculu¤un temeli ise ç›kar
gruplar›n›n politik iliflkilerine dayanmaktad›r. (Dabscheck, 1989, s.164).
Ço¤ulcular›n elefltirildi¤i en önemli nokta, ço¤ulcu yap› içinde ekonomik ve
sosyal durumun ve endüstri iliflkileri kurumlar›n›n tamam›yla problemsiz olarak
kabul edilmesidir. Buna ba¤l› olarak kamu politikalar›n›n oluflturulmas›nda yönetenlerin müdahalesine gerek olmad›¤› ileri sürülmektedir. Ço¤ulculara göre, mevcut ekonomik ve sosyal yap› ancak ola¤anüstü bir durumda de¤iflebilecektir. Bu
nedenle Ço¤ulcu Teori’nin temel olarak oldukça muhafazakâr oldu¤u öne sürülmektedir. Ço¤ulcu Teori mevcut sisteme yeni uyarlamalar ve alternatifler üretmekten çok, iflgücünün endüstri ve toplumun genel ekonomik ve sosyal yap›s›yla daha etkili bir flekilde bütünleflmesini ve kapitalist sistemin devam›n› sa¤lamay›
amaçlamaktad›r (Farnham ve Pimlott, 1990, s.9).
Ço¤ulcu Teori, kapitalist
sistemin devam›n›
sa¤lamaya yönelik olarak
alternatifler üretmekle
elefltirilmektedir.
TEK‹LC‹ TEOR‹
Endüstri iliflkilerine Tekilci Yaklafl›m, sendikalar›n zay›flamaya bafllad›¤› 1970’li y›llar›n sonunda ortaya ç›kan, sendikalar› ve toplu pazarl›¤› endüstri iliflkileri sisteminin d›fl›na ç›karmaya çal›flan ilk teoridir. Bu yaklafl›ma göre, her ifl örgütü ortak bir
amaç için oluflturulmufl uyumlu ve tek bir bütündür. ‹flletmede çal›flan iflçiler bir
araya gelerek tek bir otorite alt›nda bir bütün oluflturmakta ve çal›flt›¤› iflletmenin
amaçlar›, ç›karlar› ve de¤erlerini paylaflmaktad›rlar. ‹flçi ve iflveren etkin üretim,
yüksek kar ve iflletmedeki her çal›flana iyi ücret sa¤lamak gibi ortak amaçlara sahip bir tak›m›n üyesidirler. Ancak bu tak›m›n çal›flmas› ve görevlerini tam olarak
yerine getirmesi için üst yönetimin liderli¤ine ihtiyac› vard›r. Bu nedenle yönetimin karar ve emir verme hakk›, meflru ve rasyonel olarak kabul edilmektedir
(Farnham ve Pimlott, 1990, s.4). Yönetimin ve iflçilerin ç›karlar›n›n ayn› oldu¤unu
ve yönetimin örgütün tümünün ç›karlar› için çal›flt›¤›n› ileri sürerek yöneticilerin
otoritesini meflrulaflt›ran bu yaklafl›ma yönetim ideolojisi de denilmektedir.
Tekilci Teori’ye göre, endüstri iliflkilerinde çat›flma yap›sal de¤ildir. Daha çok
iflletmedeki küçük uyuflmazl›klardan kaynaklanmaktad›r. Bu uyuflmazl›klar›n en
önemli nedenleri olarak organizasyon içindeki kiflilik farkl›l›klar›, yönetimin planlar› ve kararlar›na iliflkin olarak iletiflimin yetersizli¤i, çal›flanlar›n yönetimin kararlar›n› yanl›fl anlamas› ve çal›flanlar›n ç›kar birli¤inin önemini anlayamamas› gösterilmektedir (Salamon, 1998, s.6; Farnham ve Pimlott, 1990, s.5). Çat›flma yaratan bu
nedenlerin yöneticilerin hatalar›ndan çok, yönetilenlerin hatalar›ndan kaynakland›¤› ileri sürülmektedir (Y›ld›r›m, 1997, s.122). Tekilci yaklafl›ma göre ortaya ç›kan
çat›flma, yönetimin tek tarafl› müdahalesiyle çözülebilir. Yönetimin tek tarafl› müSIRA S‹ZDE
dahalesi, kanunlar›n uygulanmas› da dâhil olmak üzere, meflru
yönetsel gücün
kullan›m› olarak kabul edilmektedir. Ayr›ca yönetim, meflru kabul edilen yönetim
hakk›na dayanarak karar alma ya da de¤ifliklik yapma aflamas›nda
onay›D Ü fi Ü Niflçilerin
EL‹M
n› alma ihtiyac›n› hissetmemektedir. Di¤er taraftan yönetim, örgüt içinde iletiflimi
ve insan iliflkilerini gelifltirmeyi temel alan ‹nsan ‹liflkileri Teorisi’nin etkisiyle iflçiS O R U
lerin iflyerine ba¤l›l›¤›n› sa¤lamaya çal›flmaktad›r (Salamon, 1998, s.6).
Yönetim ideolojisi yönetimin
ve iflçilerin ç›karlar›n›n ayn›
oldu¤unu ve yönetimin
örgütün tümünün ç›karlar›
için çal›flt›¤›n› ileri sürerek
yöneticilerin otoritesini
meflrulaflt›rmaktad›r.
Tekilci yaklafl›ma göre,
çat›flma endüstri iliflkilerinin
yap›sal özelli¤i olarak kabul
edilmemekte, uyum ve
iflbirli¤i temel al›nmaktad›r.
‹nsan ‹liflkileriSIRA
Teorisi:
S‹ZDE
Çal›flanlar›n iflinden
memnun ve verimli
olabilmesi için çal›flma
D Ü fi Ü N E L ‹ Mve
koflullar›n›n iyilefltirilmesi
ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›
gerekti¤ini temel alan
yönetim anlay›fl›d›r.
S O R U
Bilimsel Yönetim Teorisi, ‹nsan ‹liflkileri Teorisi ve ‹nsan Kaynaklar›
Tekilci
D ‹ KYönetimi,
KAT
Teori’nin varsay›mlar› ve de¤erlerini temel almaktad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
38
Tekilci Teori, iflçilerin de¤iflmeye olan dirençlerini modas› geçmifl s›n›f savafl›n›n kal›nt›lar› olarak de¤erlendirmektedir. ‹flçilerin amaçlar› ve davran›fllar›, yönetimin amaç ve politikalar›yla uyum gösterdi¤i ölçüde kabul edilmektedir. ‹fl örgütlerinin ölçeklerinin büyümesi, endüstri ve siyasette güç dengelerinin de¤iflmesi sonucunda otoriteye karfl› geleneksel itaat anlay›fl› de¤iflmifltir. Tekilci yaklafl›m, iflletme yöneticilerinin yönetimin etkinli¤ini sa¤lamak için yeni bir ideoloji ve meflruiyet kayna¤› aramalar›n›n bir sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r (Y›ld›r›m, 1997, s.122).
Tekilci yaklafl›m, örgütlerde uyum ve ç›kar birli¤i oldu¤u varsay›m›na ba¤l› olarak endüstri iliflkilerinin de karfl›l›kl› iflbirli¤i anlay›fl›na dayand›¤›n› ileri sürmektedir. Buna ba¤l› olarak sendikalar ve toplu pazarl›k, ç›karlar› birbirine z›t iki grup
oldu¤u anlay›fl›yla, örgütlerde gereksiz bir çat›flmaya ve uyuflmazl›¤a neden oldu¤u için anti-sosyal mekanizmalar olarak görülmektedirler. Ayr›ca sendikalar çal›flanlar›n sadakatini ve ba¤l›l›¤›n› kazanmak için yönetimle adeta rekabet etmektedirler (Farnham ve Pimlott, 1990, s.5). Tekilci anlay›fla göre sendikalar, 19. yüzy›lda belki gerekliydiler ancak günümüzde ça¤dafl iflletmecilik politikalar›n›n uygulanmas› sendikalar› gereksiz k›lm›flt›r. Yöneticiler iflletmeyle ilgili kararlar›nda iflçilerin ç›karlar›n› da dikkate ald›klar› için art›k sendikalara ihtiyaç yoktur Yönetim,
çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi sürecinde sendikalar› taraf olarak kabul etse bile,
örgüt içinde karar verme ve otorite kullanma sürecinde sendikalara hiçbir rol vermemektedirler. Tekilci Teori kuramc›lar›na göre sendikalar, toplumda mevcut olan
ve meflru kabul edilen politik, ekonomik ve sosyal yap›y› bozmay› amaçlamaktad›rlar. Bu nedenle sendikalar ve toplu pazarl›k, flartlar uygun oldu¤u ölçüde uzak
durulmas› gereken kurumlar olarak görülmektedir (Salamon, 1998, s.6).
Tablo 2.1
Tekilci Teori ve
Ço¤ulcu Teori’nin
Karfl›laflt›r›lmas›
ÇO⁄ULCU YAKLAfiIM
TEK‹LC‹ YAKLAfiIM
Varsay›mlar
Sanayi toplumu
Sanayi ötesi toplum
Farkl› gruplar›n birleflmesi
Bütünleflmifl insan grubu
Farkl› de¤erler, ç›karlar ve amaçlar Ortak de¤erler, ç›karlar ve amaçlar
Çat›flman›n Yap›s›
Rekabete dayal› otorite ve sadakat Tek bir otorite ve sadakat yap›s›
yap›lar›
(yönetimin otoritesi)
Kaç›n›lmaz, yap›sal ve gerekli
Önlenebilir, geçici ve gereksiz
Çat›flman›n Çözümü
Uzlaflma ve anlaflma
Bask›yla
Sendikalara Bak›fl
Meflru
‹fl örgütünün bir parças›
Politik olarak faal bir bask› grubu
D›flar›dan iflgal
Tarihi olay
E¤er zorlan›rsa yaln›zca ekonomik
iliflkilerde taraf olarak kabul edilir
Kaynak: Salamon,
1998, 5.
Tekilci Teori’nin, bir yönetim ideolojisi olarak endüstri iliflkileri için uygun bir yaklafl›m olmad›¤› ileri sürülmektedir. Örgütlerde tek bir otoritenin var olmas›n› savunan, iflyeri sendika temsilcilerini ve sendikalar› örgütlerin d›fl›na ç›karmaya çal›flan
Tekilci Teori’ye çeflitli elefltiriler getirilmektedir (Abbott, 2006, s.191). Özellikle Ço¤ulcu Teori kuramc›lar› çat›flmay› ve sendikalar›n meflrulu¤unu kabul etmedi¤i için
Tekilci Teori’yi elefltirmektedir. Bununla birlikte, Ço¤ulcu ve Tekilci Teori’nin ortak
bir yönü de vard›r. Tablo 2. 1’de görüldü¤ü gibi, Ço¤ulcu Teori sendikalara istihdam flartlar› konusunda yani piyasa iliflkilerinde söz hakk› verilirken örgüt içinde
karar verme ve otorite kullan›m›nda, Tekilci Teori’de oldu¤u gibi, sendikalara söz
hakk› verilmemektedir (Y›ld›r›m, 1997, ss.124-125).
39
Tekilci Teori elefltirilmekle ve endüstri iliflkileri kuram› olarak reddedilmekle
birlikte, yap›lan araflt›rmalar özellikle son dönemlerde iflçi-iflveren aras›nda bir
uyum ve ifl birli¤i e¤ilimini ortaya ç›karmaktad›r (Salamon, 1997, s.7). Ayr›ca
1980’li y›llarda, Tekilci Teori’nin biraz daha yumuflat›lm›fl bir hâli olarak Neo Tekilci Yaklafl›m ortaya ç›km›flt›r. Temel amac›, insanlar› çal›flt›¤› iflletmeyle bütünlefltirerek rekabetçi bir piyasada çal›flanlar›n sadakatini, müflteri memnuniyetini ve
verimlili¤i sa¤lamakt›r. Ancak bu amaca ulaflmak için kullan›lan yöntemler ve
sendikalara bak›fl aç›s› Tekilci Teori’den biraz daha farkl›d›r. Tekilci Teori’nin yönetim merkezinden biraz uzaklaflarak çal›flan ya da insan kayna¤› merkezli hâle
dönüflmesiyle birlikte ortaya ç›kan bu yeni yönetim ideolojisi özellikle son on y›la damgas›n› vurarak sendikalar, toplu pazarl›k, ifl birli¤i, çat›flma ve uyum gibi
endüstri iliflkileri kavramlar›na yeni bir bak›fl aç›s› gelifltirmifltir. Tekilci yaklafl›m›n
çal›flanlar› gelifltirebilen bir kaynak olarak de¤erlendiren ve sendikalara sistemde
ifl birli¤ine dayal› bir rol öngören yeni görüntüsü ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi olarak da adland›r›lmaktad›r.
SOSYOLOJ‹K TEOR‹
Endüstri iliflkilerine sosyolojik yaklafl›m ya da sosyal hareket teorisi, sosyologlar›n
endüstri iliflkileri alan›ndaki kuramsal tart›flmalara kat›lmas›yla ortaya ç›km›flt›r.
1950’li y›llardan itibaren giderek artan say›da sosyolog endüstri iliflkilerine sosyolojik aç›dan yaklaflmaya hatta bir alt disiplin olarak endüstri iliflkileri sosyolojisini
oluflturmaya bafllam›fllard›r (Çetik ve Akkaya, 1999, s.24). Sosyolojik yaklafl›m,
özellikle endüstri iliflkileri sisteminde davran›fllar›n sistemin yap›sal özellikleriyle
aç›klanabilece¤ini savunan sistem yaklafl›m› baflta olmak üzere, endüstri iliflkilerinde çevre ve kurumlar üzerinde duran di¤er yaklafl›mlara karfl›t olarak ortaya ç›km›flt›r. Sosyolojik yaklafl›ma göre, endüstri iliflkilerinde yer alan insanlar bu iliflkilerin belirlenmesinde önemli rol oynamaktad›rlar. Ancak di¤er yaklafl›mlar, insan
ve insan davran›fllar›n› önemsemeksizin yaln›zca kurumlar› incelemektedir (Koray,
1992, s.30).
Sosyolojik yaklafl›m, sosyoloji bilim dal›n›n en önemli kuramc›lar›ndan Max
Weber’in çal›flmalar›yla yak›ndan iliflkilidir. Weber’e göre davran›fl, bireyin bu davran›fla yükledi¤i kiflisel anlam›n bir ifadesi olarak sosyaldir. fiekil 2.5’te bireysel tercihleri ve davran›fllar› etkileyen faktörler görülmektedir. Sosyal hareket teorisine
göre, bireyler bütün bu faktörlerin etkisiyle kendi ya da di¤er bireylerin davran›fllar›na bir anlam yüklerler ancak de¤er sistemleri farkl› oldu¤u için aktörler ayn›
davran›fllara ayn› anlamlar› yüklemezler. Sosyal davran›fllar›n aç›klanabilmesi için
bu davran›fla yüklenen kiflisel anlam yorumlanmal›d›r. Ayn› zamanda bireyler aras›ndaki etkileflim düflünüldü¤ünde, bireyler kendi rollerini yorumlamada bir seçme hakk›na sahip olduklar› kadar, di¤er bireylerin davran›fllar›na yükledikleri anlamlar› da de¤ifltirebilmektedirler. Sadece gözlemlenebilir davran›fllar incelenirse
bireylerin bu davran›fla yükledikleri önem ve anlam›n yanl›fl yorumlanmas› olas›l›¤› ortaya ç›kacakt›r. Buna ba¤l› olarak sosyolojik yaklafl›m bireysel aktörlerin davran›fllar›n›n bir anlam› oldu¤unu vurgulamakta ve endüstri iliflkilerinde de sadece
aç›k ve gözlenebilir davran›fllar›n incelenmemesi gerekti¤ini ileri sürmektedir
(Farnham ve Pimlott, 1990, ss.9-10). Her fleyden önce kurumlar›n, örgütlerin ve
tekniklerin, insan›n düflünce ve eylem yetene¤inden kaynakland›¤›n› kabul etmek
gerekmektedir.
Sosyolojik yaklafl›ma göre,
endüstri iliflkileri
aktörlerinin davran›fllar›n›
aç›klayabilmek için bu
davran›fllara yükledikleri
kiflisel anlam
yorumlanmal›d›r.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
40
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
fiekil 2.5
Kaynak: Farnham,
Pimlott, 1990, s.10.
AMAÇLARIMIZ
Max Weber, Kçok
‹ Työnlü
A P bilim adamlar› kufla¤›ndand›r. Siyaset, hukuk, iktisat ve dinler tarihi dallar›ndaki uzmanl›¤›, onu sosyoloji alan›n›n önemli adlar›ndan biri durumuna getirmifltir. Özgün görüflleri ve siyasal yöneliflleriyle, sosyal düflünce ve bilimler tarihinin tart›flmal› kiflileri
T E L Earas›na
V ‹ Z Y O N girmifltir. Max Weber’in çal›flmalar›yla ilgili olarak Sosyoloji Yaz›lar›, ‹stanbul: Hürriyet Vakf› Yay›nlar›, 1987, eserinden yararlanabilirsiniz.
‹NTERNET
‹nsan
Davran›fl›n›
Etkileyen
Faktörler
Bireyler çeflitli
kiflisel faktörlerin
etkisiyle
kendilerinin veya
di¤er bireylerin
davran›fllar›na bir
anlam
yüklemektedirler.
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
kiflisel anlam
amaçlar
deneyler
AKTÖR
normlar
de¤erler
SOSYAL
DAVRANIfi
tutumlar
beklentiler
di¤er bireylerle
etkileflim
Sosyolojik yaklafl›ma göre,
endüstri iliflkilerinde yap› ve
kurumlardan çok aktörlerin
davran›fllar› önemlidir.
Sosyolojik yaklafl›m,
aktörlerin içinde bulundu¤u
endüstri iliflkileri sisteminin
çevresel özelliklerinin
aktörlerin davran›fllar›na
olan etkisini göz ard› etti¤i
için elefltirilmektedir.
Sosyolojik teoriye göre, endüstri iliflkilerinin karfl›laflt›r›lmas› ve sosyal çat›flmalar›n analizi için toplumun sosyal yap›s›n›n temel al›nmas› gerekmektedir. Böyle
bir yaklafl›m, endüstri iliflkileri sistemini oluflturan çeflitli güçler hakk›nda daha iyi
fikir verecek ve endüstrinin politik ve ekonomik analizlerinin sosyal yap›dan türeyen unsurlara dayand›¤›n› gösterecektir. Endüstri iliflkileriyle ilgili incelemeler sosyokültürel unsurlar› yeterince dikkate almad›¤› sürece hiçbir de¤ere sahip olmayacakt›r. Sosyolojik yaklafl›m, uyuflmazl›klar›n ve çat›flmalar›n endüstri toplumunun
özündeki bir olgu oldu¤unu savunmakta, bu uyuflmazl›klar›n taraflar›n kabul edecekleri kurallar ve yöntemlerle çözümlenmesinin gerekti¤ini ileri sürmektedir.
Hem sistem yaklafl›m› hem de kurumsal yaklafl›m ise endüstri iliflkilerinin temel
unsuru olan uyuflmazl›klar›n yap›s› ve nedenlerini aç›klamay› ihmal ederek kurumlara ve kurallar›n yap›lmas›na gere¤inden fazla önem vermifllerdir. (Çetik ve
Akkaya, ss.24-25).
Sosyolojik yaklafl›m baz› endüstri iliflkileri kuramlar›na yönelik bir elefltiri olarak ortaya ç›kmas›na ra¤men, kendisi de çeflitli yönlerden elefltirilmifltir. Örne¤in
Marksistlere göre, bu yaklafl›m endüstri iliflkileri sisteminin kendisinin aktörleri nas›l etkiledi¤ini ihmal etmektedir. Ancak bir insan›n amaçlar›n› gerçeklefltirme yetene¤i genellikle onun içinde bulundu¤u durumun özellikleriyle s›n›rl›d›r. Endüstri
iliflkilerine sosyolojik yaklafl›m endüstri iliflkileri sistemi içinde bireylerin en az›ndan biraz hareket özgürlü¤ünün ve olaylar› etkileme yetene¤inin bulundu¤unu
öne sürerek sistem yaklafl›m›n›n bu yöndeki eksikli¤ini tamamlamaktad›r. Endüstri iliflkileri sisteminin yap›s› aktörlerin davran›fllar›n› etkilemesine ra¤men, aktörlerin davran›fllar› da sistemin ç›kt›lar› da dahil olmak üzere sistemi bir bütün olarak
etkilemektedir (Farnham ve Pimlott, 1990, s.10).
41
Endüstri iliflkilerinde davran›fl› aç›klamada sosyolojik teori ve sistem
SIRA teorisi
S‹ZDE aras›ndaki
fark nedir?
NEOKORPORAT‹ST TEOR‹
3
SIRA S‹ZDE
‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ekonomik büyümeyi ve tam istihdam› birlikte heS O hem
R U sosyal hem
defleyen ülkelerde devlet, ekonomide aktif bir biçimde yer alarak
de ekonomik geliflmelerin birlikte yürütülmesini sa¤lam›flt›r. Korporatizm olarak
adland›r›lan bu modelde devlet, sendikalar› ulusal kalk›nma veDbüyüme
program‹KKAT
lar›n›n önemli bir unsuru olarak kabul etmifl; sendikal hak ve özgürlükleri iyilefltirecek yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Endüstri iliflkileri aktörlerinden biri olarak
SIRA S‹ZDE
devletin sistem içinde üstlendi¤i tarihsel rol ve fonksiyonlar, özellikle
1970’lerin ortalar›na kadar, sendikalar› desteklemeye yönelik olmufltur. Toplu pazarl›k endüstri iliflkilerinde kural üreten en önemli kurum olarak benimsenmifltir.
Bu dönemde
AMAÇLARIMIZ
devlet endüstri iliflkileri sisteminde, tarafs›z, düzenleyici, zaman zaman yönlendirici ve ekonomideki pozisyonu gere¤i bazen de taraf olarak faaliyet göstermifltir (Selamo¤lu, 1995, s.31).
K ‹ T A P
1970’li y›llar›n ortas›ndan itibaren ise sanayileflmifl bat› ülkelerinde devlet-toplum iliflkilerinde korporatist modelin d›fl›nda yeni oluflumlar meydana geldi¤i ileri
sürülmektedir. Devletin ekonomiye artan müdahalesi sonucunda
T E L E Vart›k
‹ Z Y O Niflçi-iflveren
örgütleri aras›nda eflit bir rekabet söz konusu de¤ildir. Ekonomide ve toplumda
denge sa¤lamay› hedefleyen ve hakem rolünü üstlenen bir devlet anlay›fl› yerini,
ç›karlar› yönlendiren ve yap›land›ran müdahaleci bir devlet anlay›fl›na b›rakm›flt›r.
T E R Ngüçte,
ET
Devletin endüstri iliflkileri sistemi içindeki rolünün de¤iflmesi,‹ Neflit
gönüllü
üyelik temeline dayanan, çok say›da ve birbirleriyle rekabet eden örgütlerin, al›nacak olan siyasal, sosyal ve ekonomik kararlar›n kendi lehlerine oluflmas› için bask› yapmas›ndan oluflan korporatist endüstriyel iliflkiler modelinin dayanaklar›n› ve
varl›k nedenini ortadan kald›rmaktad›r. Kamu politikalar› art›k eflit güçte ve gönüllü üyelik temeline dayanan örgütlerce devlete yönelik bir bask› sonucunda oluflturulmamaktad›r. Kamu politikalar› art›k yap›sal ve ifllevsel ayr›cal›klarla donat›lm›fl
iflçi ve iflveren örgütlerinin birbirleriyle ve devletle girifltikleri, kurumsallaflm›fl ve
süreklilik tafl›yan bir iflbirli¤i sonucunda oluflturulmaktad›r. Neokorporatizm olarak adland›r›lan bu yeni sistemde, iflçi ve iflveren örgütleri, yani sendikalar, siyasal
ve ekonomik bak›mdan daha fazla güçlenmektedir. Bununla birlikte, devletle giriflilen bu iflbirli¤i nedeniyle ideolojik bak›mdan daha da ›l›mlaflmaktad›rlar (Dabscheck, 1989, s.169).
Neokorporatist kuramc›lara göre, ekonomiye devlet müdahalesi nedeniyle iflçi
ve iflveren örgütlerinin yap›lar›nda, ifllevlerinde ve faaliyetlerinde de¤ifliklikler
meydana gelmifltir. Bu de¤iflim sonucunda, iflçi ve iflveren örgütleri kendi aralar›nda ve devletle iflbirli¤ine girerek tekelleflmifl, devletçe tescil edilmifl, yasal ayr›cal›klara sahip k›l›nm›fl, zorunlu üyelik haklar›na kavuflmufl ve merkezileflerek daha
da güçlenmifllerdir (Çetik ve Akkaya, 1999, s.30).
Neokorporatist uygulamalar sonucu, endüstri iliflkileri sisteminin bir aktörü
olan devlet, hem kamu politikalar›n›n oluflturulmas›nda iflçi ve iflveren örgütlerinin
temsil alanlar›n› belirlemifl hem de ç›karlar›n ve taleplerin saptanmas›nda aktif bir
rol üstlenmifl olmaktad›r. Ço¤ulcu modelde geçici olarak oluflan bu durum neokorporatist modelde süreklilik tafl›makta, kurumsallaflm›fl bir sisteme dönüflmektedir.
‹flçi ve iflverenlerin üst örgütleri devlet taraf›ndan tekel statüsü ile donat›lm›fl ulusal düzeyde kurulufllar özelli¤ine sahip olmaktad›rlar. Tam istihdam› ve ekonomik
S O R U
Korporatizm: ‹flçi ve iflveren
örgütlerinin kamu
politikalar›n›n D ‹ K K A T
oluflturulmas›na ve
uygulanmas›na kat›l›m›n›n
sa¤lanmas›d›r.SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Neokorporatizm: ‹flçi ve
iflveren örgütlerine devlet
taraf›ndan yasal ayr›cal›klar
sa¤lan›rken, faaliyetlerinin
k›s›tlanmas› ve
denetlenmesidir.
Neo-korporatist yaklafl›m,
endüstri iliflkileri sisteminin
aktörlerinden iflçi ve iflveren
örgütlerinin birbirleri ve
hükümet ile olan iliflkilerini
incelemektedir.
42
Toplumsal korporatizmde
örgütlerin kontrolü afla¤›dan
gelir ve devlet müdahalesi
azd›r.
büyümeyi sa¤lamak ve enflasyonu düflük tutmak için korporatist politikalar› desteklemesi istenen iflçi ve iflveren örgütlerinin, korporatist uygulamalara dahil edilip sistemle bütünlefltirilmesi, s›n›fsal taleplerin kabul edilebilir s›n›rlara çekilmesi,
ücretlerle karlar›n daha iyi kontrol alt›nda tutulmas› ve sendikalar›n iflbirli¤i ve uzlaflmaya aç›k olmas› gibi olumlu sonuçlara yol açm›flt›r.
Korporatizmin üç modeli oldu¤u ileri sürülmektedir. Bunlar toplumsal korporatizm, devlet korporatizmi ve pazarl›k korporatizmidir (Dabscheck, 1989, s.169).
Neokorporatizm ise türleri ve düzeyleri bak›m›ndan s›n›fland›r›lm›flt›r. Sendikalar›n
merkezleflme ve yo¤unlaflma düzeylerine, toplu pazarl›k düzenlerine, devletin müdahale derecesine, enflasyon, ekonomik büyüme ve iflsizlik dereceleri gibi kriterlere dayan›larak güçlü, orta derecede ve zay›f olarak derecelendirilmifltir.
Devlet korporatizminde, devlet benzer yap›daki örgütleri yarat›r ve bunlar›n faaliyetlerini düzenleyerek ve meflrulu¤unu sa¤layarak kendisine ba¤›ml› hâle getirir
Pazarl›k korporatizminde devlet, toplumun farkl› örgütleri ve ç›kar gruplar› ile
pazarl›klar ve anlaflmalar yapmaktad›r.
Zay›f neokorporatizme örnek olarak ‹ngiltere ve ‹talya verilebilir. Bu ülkelerde
emek ve sermaye, sosyo-ekonomik politikalar›n oluflturulmas› ve uygulamas› aflamas›nda yer almaktad›r ancak ulusal politika belirlenmesi sürecine bu kat›l›m s›n›rl› sektörlerde ve alanlarda söz konusu olmaktad›r. Bu modelde toplu pazarl›k,
daha çok iflyeri düzeyinde yap›lmaktad›r.
Orta derecede neokorporatizme Belçika, Almanya, ‹rlanda ve Danimarka örnek
olarak verilmektedir. Ulusal politikan›n belirlenme süreci olarak zay›f korporatizme benzer özelliklere sahiptir. Genellikle toplu pazarl›klar ulusal ve endüstri düzeyinde yap›lmaktad›r.
Güçlü neokorporatizme örnek olarak Avusturya, Finlandiya, ‹sveç ve Norveç
verilmektedir. Bu ülkelerde iflçi ve iflveren örgütleri, ekonomik ve sosyal konsey
gibi kurumlarla, ekonomik ve sosyal politikalar›n belirlenmesi ve uygulanmas› aflamas›na etkili bir flekilde kat›lmaktad›rlar (Dekker, 1989, s.46). Toplu pazarl›klar
daha çok ulusal düzeyde yap›lmaktad›r.
Korporatizme iliflkin yap›lan araflt›rmalar sadece sanayileflmifl kapitalist ülkelerle s›n›rl› kalmam›fl, sanayileflmekte olan ve demokratikleflme sürecini tamamlayamam›fl ülkelere yönelik çal›flmalar da yap›lm›flt›r. Bu tür ülkelerde devlet korporatizmi uyguland›¤› ve korporatizme daha çok bir kontrol arac› olarak baflvuruldu¤u
belirtilmifltir. Sanayileflmifl ülkelerde korporatist uygulamalar›n temel kayg›s› kapitalist sistemin devam›n› sa¤lamak iken sanayileflmekte olan ülkelerde temel kayg›
rejimi sürdürmek olmufltur (Akkaya, 1998, ss.433-434).
1970’li y›llar›n ortas›ndan itibaren bafllayan neo-korporatizmi kavramlaflt›rma
ve kurumsallaflt›rma tart›flmalar› 1990’l› y›llarda yerini neo-korporatizmin sona erip
ermedi¤i tart›flmalar›na b›rakm›flt›r. Neo-korporatizmin çöküp çökmedi¤i ya da gerileyip gerilemedi¤ini ölçmek için iki temel kriter belirlenmifltir. Birincisi sendikalaflma oran›ndaki de¤ifliklikler, ikincisi ise ücretlerin belirlenmesinde hükümet, iflveren ve sendikalar aras›ndaki iliflkilerdir.
Sendika üyeliklerindeki zay›flama/gerileme, genellikle korporatizmin temel kurumsall›¤›n›n da bozulup çöktü¤ünün bir iflareti olarak kabul edilmektedir. Ancak
sendikaya üye olanlar›n say›s›nda bir azalma yaflan›rken Almanya, Avusturya ve
Norveç gibi ülkelerde toplu pazarl›k kapsam›ndaki çal›flanlar sendikaya üye olanlar›n say›s›n› aflmaktad›r. (Akkaya, 1998, ss.435-437).
Bir di¤er kriter ise ücretlerin belirlenmesine hükümetlerin kat›l›m›d›r. Özel sektörde, hükümetin ücretlerin belirlenmesine kat›l›m› aç›s›ndan durum de¤erlendiril-
di¤inde, ifl kolu pazarl›¤›n›n a¤›rl›kl› oldu¤u Avusturya ve Almanya’da ücret belirlemede merkeziyetçili¤in istikrar›n› korudu¤u; Danimarka ve ‹sveç’te ise merkeziyetçilikten uzaklaflma e¤ilimleri oldu¤u görülmektedir (Akkaya, 1998, ss.439-440).
1970’lerden beri tüm dünyay› etkisi alt›na alan ve varolan kurumlar›n gereklili¤ini tart›fl›l›r hale getiren teknolojik, ekonomik ve sosyo-kültürel de¤iflikliklere
ayak uydurmakta en çok zorlanan kurum sendikalar olmufltur. Bireyselcili¤in egemen oldu¤u toplumlarda sendikalar›n temel ald›¤› dayan›flma duygusu da oldukça zay›flam›flt›r (Ka¤n›c›o¤lu, 2001, s.58). Ayr›ca devletin de sendikalara ve genel
olarak endüstri iliflkilerine yaklafl›m›nda farkl›l›klar ortaya ç›km›flt›r. Devlet gerek
iflveren gerekse düzenleyici olarak endüstri iliflkileri sisteminde sendikalara karfl›
biraz daha mesafeli olarak durmakta; sendikalar›n ve toplu pazarl›¤›n etkisini zay›flatan yasal düzenlemelere imza atmaktad›r. Ancak küreselleflme olgusuna ra¤men neo-korporatist uygulamalar›n ve iliflkilerin güçlü oldu¤u kurumlarda önemli
çözülmeler olmad›¤› ve en olumsuz etkilenen kurumlar olarak toplu pazarl›k düzeni ile ücret belirleme düzeyinin de her ülkede ayn› oranda etkilenmedi¤i görülmektedir. Sendikalar›n yap›s›, üyelik oran›, politikalar› ve endüstri iliflkileri içindeki yeri oldukça de¤iflmekle birlikte, neo-korporatizmin çöktü¤ünü ileri sürmek
mümkün görünmemektedir.
43
Sendikalaflma oran›n›n
azalmas›, toplu pazarl›¤›n
kapsam›n›n daralmas› ve
devletin sisteme
müdahalesinin artmas›yla
birlikte neo-korporatist
modelin zay›flad›¤› ileri
sürülmektedir.
FEM‹N‹ST TEOR‹
1990’l› y›llardan itibaren tüm dünyay› etkileyen ekonomik, sosyal ve siyasi geliflmeler, endüstri iliflkileri alan›nda da bir dönüflüm yaratm›fl, bu döneme kadar ortaya at›lan teorilerin dayand›¤› temelleri derinden sarsm›flt›r. Toplu pazarl›¤›n kapsam›n›n daralmas›, sendikalar›n üye say›lar›nda ve grevlerde yaflanan gerilemelerle birlikte bu mekanizmalar endüstri iliflkilerinin merkezindeki konumunu kaybetmeye bafllam›flt›r. Endüstri iliflkilerine yönelik çal›flmalar, çat›flma ve çat›flmalar›n
çözümünden çok daha genifl kapsamda çal›flma iliflkilerine yönelmeye bafllam›flt›r.
Birinci ünitede belirtildi¤i gibi “endüstri iliflkileri” kavram› içeri¤indeki s›n›rl›l›klar
dolay›s›yla yerini “çal›flma iliflkileri” kavram›na b›rakm›flt›r. Bu de¤ifliklik ve dönüflüm endüstri iliflkileri alan›nda incelenen konular› ve aktörleri çeflitlendirmifltir.
Günümüzde ba¤›ml› çal›flanlar endüstri iliflkileri alan›nda yap›lan çal›flmalara
“iflçi” bafll›¤› alt›nda tek aktör olarak de¤il, kad›nlar, gençler, beyaz yakal›lar, alt›n
yakal›lar, tam zamanl› çal›flanlar, evde çal›flanlar gibi farkl› ihtiyaç ve beklentileri
olan çal›flanlar grubu olarak kategorilere ayr›larak konu olmaktad›r. Bu dönüflümün ortaya ç›kard›¤› geliflmelerden en önemlisi çal›flma iliflkilerinin cinsiyet karakterinin ön plana ç›kmas›d›r. Endüstri iliflkileri aktörleri olan sendikalar, yönetim ve
devlete yönelik yap›lan kurumsal çal›flmalar, cinsiyet temelinden ba¤›ms›z olarak
ele al›nd›¤› ve endüstri iliflkilerinin maskülen yönünü ön plana ç›kard›¤› için elefltirilmektedir. Kad›nlar›n e¤itim seviyesinin yükselmesi ve çal›flma hayat›na kat›l›m›n›n artmas›yla birlikte kad›n araflt›rmac›lar sosyal bilimleri yeniden flekillendirmeye bafllam›fl, bu durum endüstri iliflkileri alan›nda da kad›n çal›flmalar›na ilgiyi
artt›rm›flt›r (Wajcman, 2000, ss.184-185).
Bu geliflmelere ba¤l› olarak ortaya ç›kan Feminist Teori ise kad›nlar›n çal›flma
yaflam›na kat›l›m›n› ve çal›flma yaflam›ndaki konumunu sorgularken, cinsiyet ile
toplumsal cinsiyet aras›ndaki ayr›ma dikkat çekmektedir. Cinsiyet, kad›n ve erkek
aras›nda biyolojik olarak belirlenen farkl›l›klard›r. Toplumsal cinsiyet ise (gender),
kad›n ve erkeklerin sosyal ve kültürel rol beklentileri olarak tan›mlanmaktad›r.
Cinsiyet biyolojik olarak belirlenmifltir ve do¤ufltand›r. Toplumsal cinsiyet ise biyolojik de¤ildir ve toplumda varolan kültürel, dini, ideolojik sistemlerin güçlendirdi-
Feminist Teori kad›nlar›n
çal›flma yaflam›na kat›l›m›n›
ve çal›flma yaflam›nda
konumunu sorgularken
cinsiyet ile toplumsal
cinsiyet aras›ndaki ayr›ma
dikkat çekmektedir.
44
Yönetici pozisyonunda
çal›flan kad›nlar›n, belirli bir
aflamadan sonra
yükselmelerini engelleyen
faktörlerin toplam›na cam
tavan ya da cam tavan
sendromu ad› verilmektedir.
¤i, genifl bir toplumsal ifl bölümünün yans›mas› olarak ortaya ç›kar. Toplumsal cinsiyet farkl›l›¤›n›n, toplumsal kal›plar› o kadar genifltir ki genetik farkl›l›klar bunu
aç›klayamamaktad›r (Waters, 2008, s.388). Toplumsal cinsiyet, cinsiyete dayal› ifl
bölümünü ve biyolojik cinsiyetler aras›ndaki toplumsal iliflkileri vurgular ve sadece kad›n›n de¤il, erke¤in de konumunu belirten bir kavramd›r. Cinsiyete dayal› ifl
bölümü ise kad›n ve erkek aras›ndaki ifl bölümünün hem cinsel hem de toplumsal ve kültürel yap›s›n› ifade eder. Bu ifl bölümü kad›na ev içinde gerçeklefltirilmesi gereken iflleri (ev ifli, çocuk bak›m›, vb.) erke¤e de ev d›fl›ndaki iflleri vermifltir.
Kad›n, ev ve çocuk bak›m› ifli ile görevlendirilirken evin geçimi erke¤in ifli olarak
görülmektedir (Özçatal, 2011, s.24).
Feminist Teori kad›n ve erkek aras›nda eflitli¤i sa¤lamay›, toplumsal cinsiyeti
temel alan kamusal politikalara son vermeyi ve kad›nlar›n ekonomik, sosyal ve
politik yaflam›n tüm alanlar›nda karfl›s›na ç›kan bariyerleri ortadan kald›rmay›
hedeflemektedir. Mevcut toplumsal kurumlar›n varl›¤›n› kabul ederken cinsiyet
temelli önyarg›lar› ve kal›plar› azaltan ve kad›nlara yeni f›rsatlar yaratan reformlar› destekleyerek kad›nlar›n toplumsal yaflam›n bütün alanlar›nda varl›¤›n› gelifltirmeyi savunmaktad›r. Bu yaklafl›m›n endüstri iliflkileri aç›s›ndan karfl›l›¤› istihdamda f›rsat eflitli¤i, eflit ifle eflit ücret, kariyer f›rsatlar›nda eflitlik, sendikal örgütlerde temsilde eflitlik gibi temel çal›flma standartlar› ve bunlar› destekleyen yasal
düzenlemeler, toplu ifl sözleflmeleri ve yönetim politikalar›n›n desteklenmesidir
(Abbott, 2006, s.195).
Feminist yaklafl›mda cinsiyete dayal› ifl bölümü salt teknik bir ifl bölümü olarak
görülmemekte, kad›nlar›n cinsiyetlerinden dolay› çal›flma yaflam›ndan d›fllanmas› ve bunun sonucunda iflyerindeki güç, tatmin düzeyi ve gelirin erkekler aras›nda paylafl›lmas›n› sa¤lamak olarak kabul edilmektedir. Daha çok ekonomik
nedenlerle çal›flma yaflam›na giren kad›nlar, iflgücü piyasas›nda ucuz emek olarak
görülmekte, erkeklerden daha az sürekli istihdam edilmekte, daha düflük statülü
ifllerde sosyal güvencesiz olarak çal›flt›r›lmakta ve daha düflük ücret kazanmaktad›rlar. Ayr›ca, aile reisinin erkek olarak düflünülmesi ve evi geçindirme rolünün erke¤in rolü olarak görülmesi nedeniyle ekonomik kriz dönemlerinde iflten ç›karmalarda öncelikle kad›n çal›flanlar tercih edilmektedir.
Evlilik, kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m›n› ve kariyerini etkilemektedir. Özellikle
evli ve küçük çocuklu kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m oran› düflüktür. Kad›nlar, çal›flma karar› verirken ve ifl tercihi yaparken ev içindeki görevlerini aksatmayacak
iflleri seçmektedirler. Evli kad›nlara ayn› ifl için erkeklerden daha az ücret ödenmekte ve üst düzey yönetim konumlar›na terfi etmeleri zorlaflmaktad›r. Günümüzde, hâlâ baflar›l› birçok kad›n kariyerinde cam tavan denilen engellerle karfl›laflabilmektedir. Yönetici pozisyonunda çal›flan kad›nlar›n, belirli bir aflamadan
sonra yükselmelerini engelleyen faktörlerin toplam›na cam tavan ya da cam tavan sendromu ad› verilmektedir. Cam tavan›n oluflum nedenleri olarak kad›nlar›n çal›flma yaflam›nda k›sa say›lacak bir süredir yönetici durumunda bulunmalar›, iflgücüne aral›kl› olarak kat›lmalar›, geleneksel olarak kad›nlar›n çal›flt›klar›
belli alanlar›n bulunmas› (örne¤in; halkla iliflkiler, insan kaynaklar› yönetimi gibi yükselme olas›l›¤›n›n düflük oldu¤u alanlarda) ve son olarak da üst yönetimin
ise alma ve terfi politikalar›nda ayr›m yapmalar› gösterilmektedir (Örücü, vd.,
2007, ss.118-119).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ K K A T toplay›p 30
Bilim adamlar› pirelerin farkl› yükseklikte z›playabildiklerini görür. Birkaç›n›
cm yüksekli¤indeki bir cam fanusun içine koyarlar. Metal zemin ›s›t›l›r. S›caktan rahats›z
olan pireler z›playarak kaçmaya çal›fl›r ama bafllar›n› tavandaki cama
çarparak
SIRA
S‹ZDE düfler. Zemin de s›cak oldu¤u için tekrar z›plar, tekrar bafllar›n› cama vururlar. Pireler cam›n ne oldu¤unu bilmediklerinden, kendilerini neyin engelledi¤ini anlamakta zorluk çeker. DefaAMAÇLARIMIZ
larca kafalar›n› cama vuran pireler sonunda o zeminde 30 santimden
fazla z›plamamay›
ö¤renir. Art›k hepsinin 30 cm z›plad›¤› görülünce deneyin ikinci aflamas›na geçilir ve tavandaki cam kald›r›l›r. Zemin tekrar ›s›t›l›r. Tüm pireler eflit yükseklikte, 30 cm z›plar!
K ‹ ama
T A buna
P
Üzerlerinde cam engeli yoktur, daha yükse¤e z›plama imkanlar› vard›r
hiç cesaret edemezler. Kafalar›n› cama vura vura ö¤rendikleri bu s›n›rlay›c› “hayat dersi” ne sad›k
halde yaflarlar. Pirelerin isterlerse kaçma imkanlar› vard›r ama kaçamazlar. Çünkü engel
E L E V ‹ Z Y O N iç engel
art›k zihinlerindedir. Onlar› s›n›rlayan d›fl engel kalkm›flt›r amaTkafalar›ndaki
varl›¤›n› sürdürmektedir. Bu deney canl›lar›n neyi baflaramayacaklar›n› nas›l ö¤rendiklerini gösterir. ‹flte buna “cam tavan sendromu” denir (http://www.akilvezeka.com/haber_detay.asp?haberID=665 ).
‹NTERNET
N N
Di¤er taraftan, kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› artm›fl olmas›na ra¤men, dünyan›n
en geliflmifl ülkelerinde bile ev ve bak›m iflleri aile üyeleri aras›nda eflit olarak paySIRA S‹ZDE
lafl›lmamaktad›r. Erkekler kad›nlar›n para kazanmas› ve bu amaçla
iflgücüne kat›lmas› düflüncesini desteklemekle birlikte, efllerine kariyerleri ile ev yaflam›n›n yönetiminde yard›mc› olma konusundaki geleneksel tutum ve davran›fllar›n›
D Ü fi Ü N E L ‹ M de¤ifltirmede güçlük yaflamaktad›rlar (Demirbilek, 2007, ss.21-22). Kad›nlar›n ifl ve aile yaflam›n› dengelemekte karfl›laflt›¤› sorunlar ücretlerdeki düflüklü¤e eklendi¤inde,
S O R U
kad›nlar›n çal›flma yaflam›na kat›l›m›nda önemli bir engel durumuna gelmektedir.
D ‹ Kve
K Aikincil
T
Feminist Yaklafl›m’da kad›nlar›n çal›flma yaflam›ndaki s›n›rl› kat›l›mlar›
konumlar›n›n çözümlenmesinde toplumsal cinsiyet kavram› yan›nda ataerkillik kavram› da dikkate al›nmaktad›r. Ataerkillik, maddi temeli olan ve erkeklerin kad›nlar
hakimiSIRA üzerinde
S‹ZDE
yet kurmalar›n› sa¤layan hiyerarflik iliflkiler ve erkek erke¤e dayan›flmay› içeren toplumsal iliflkiler dizisi olarak tan›mlanmaktad›r. Erkeklerin kad›nlar› sömürdü¤ü, bask› uyguAMAÇLARIMIZ
lay›p egemen oldu¤u toplumsal yap›lar ve uygulamalar sistemi olan
ataerkil sistemde erkekler hem ev içinde hem de ücretli ifllerde kad›nlar›n üretkenli¤ini denetim alt›nda tutmaktad›r. Bu sistemin getirdi¤i iliflkiler, kad›nlar›n evde ve çal›flma yaflam›nda ikincil koK ‹ T sosyal
A P iliflkilerde
numuna sebep olmaktad›r. Çünkü ataerkil sistem, toplum içinde geliflen
erke¤e üstünlük tan›makta ve erke¤i güçlü k›lmaktad›r. Feminist Kuram da, kad›nlar›n çal›flma yaflam›ndaki konumu çözümlenirken, toplumsal cinsiyetin hiyerarflik bir analitik
E L E V ‹ Zdüzenek
YON
kategori ve ataerkilli¤inde bu hiyerarflik iliflkileri düzenleyen bir Tsosyal
olarak
anlafl›lmas› gerekti¤ine dikkat çekmektedir.
N N
Cinsiyet rolü, hangi meslek ya da pozisyonun kad›n ifli, hangilerinin erkek ifli ol‹NTERNET
du¤unun belirlenmesini sa¤lamakta hatta çal›flma hayat›na bafllayabilmenin temel
koflulu olan e¤itim ortamlar›nda da bunlar›n yans›malar› olabilmektedir. Toplumsal
cinsiyetin ortaya ç›kard›¤› cinsiyet temelli ifl bölümü, di¤er taraftan kad›nlar›n belli
sanayi sektörlerinde yo¤unlaflmas›n›, belli mesleklere yönlendirilmesini, vas›fs›z ifllerde ve otorite bak›m›ndan düflük konumlarda bulunmas› sonucunu getirmektedir.
Toplumsallaflma süreci kad›nlar› yönetmeye yönelik ifllerden (yöneticilik, baflkanl›k,
idarecilik, müdürlük vb.) ziyade uzmanl›k gerektiren ifllere (doktorluk, ö¤retmenlik
vb.) yönlendirmektedir. Böylece cinsiyet rolüne dayal› önyarg›lar pekiflmektedir.
S O R U
45
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
46
Kendisi de bu önyarg›lar›n var oldu¤u bir ortamda büyüyen kad›n; önünde örnek
alabilece¤i rol modellerinin olmay›fl›, ileri bir kariyerin aile yaflam› üzerindeki olas›
olumsuz etkilerini düflünmesi, biraz da toplumsallaflma sürecinde ö¤rendi¤i roller ile
ifl hayat›n›n beklentileri aras›nda yaflad›¤› rol çat›flmalar› (anne-efl rolü ile iflkad›n› rolü aras›ndaki ikilem) ile ifl yaflam›na iliflkin isteklerini flekillendirmektedir. Geliflmekte olan ülkelerde kad›nlar›n önemli bir k›sm›n›n tar›mda yer almas›na ra¤men, geliflmifl ülkelerde yo¤unluk hizmet sektöründedir ve bu sektördeki e¤itim, büro iflleri ile
sosyal hizmetler gibi çal›flma alanlar› kad›nlara uygun özellikler tafl›makta ve “kad›n
iflleri” olarak adland›r›lmaktad›r (Örücü, 2007, s.120; Koray, 2005, s.323).
Endüstri iliflkilerinin en temel kurumlar›ndan biri olan sendikalar da Feminist
Teori aç›s›ndan farkl› bir flekilde ele al›nmaktad›r. Feminist kuramc›lara göre daha
önce yap›lan çal›flmalarda kad›nlar›n erkeklere göre sendikalara kat›l›m›n›n düflük
olmas› erkeklerden farkl› olarak geleneksel nedenlere dayanarak incelenmifltir. Bu
çal›flmalarda kad›nlar›n sendikalara ilgisiz olma davran›fl› cinsiyetlerine ba¤l› olarak
aç›klan›rken erkeklerin sendikal faaliyetleri ise “erkek olmak” ile iliflkilendirilmemifl
ve iflçi olma statüsü ön plana ç›kar›lm›flt›r. Günümüzde ise sendikalaflma oranlar›nda görülen cinsiyet farkl›l›klar› yaln›zca kad›nlar›n cinsiyet özelliklerine ba¤l› olarak
ele al›nmamakta, daha çok kad›nlar›n iflgücü piyasas›ndaki konumlar›na ba¤l› olarak de¤erlendirilmektedir. Di¤er taraftan ise kad›nlar›n sendikalaflma düzeyindeki
düflüklü¤ün genellikle örgütlenmenin zor oldu¤u sektörlerde çal›flmalar›na ba¤lanmas›, bu sektörlerde örgütlenmenin neden zor oldu¤u sorusuna cevap vermemektedir. Endüstri iliflkileri kuramc›lar› kad›nlar›n “kad›n iflinde” çal›flmalar›n› ve bu ifl
ayr›flmas›n› “hayat›n bir gerçe¤i” olarak kabul etmifller, bir endüstri iliflkileri olgusu
olarak aç›klanmas›na ihtiyaç duymam›fllard›r (Wajcman, 2000, s.187).
Feminist Teori’ye göre, sadece kad›n› konu alan endüstri iliflkileri çal›flmalar› da
asl›nda cinsiyet çal›flmalar› aç›s›ndan yeterli de¤ildir. Özellikle erkeklerin bask›n oldu¤u kurumlarda ve sektörlerde yap›lan kad›n araflt›rmalar›nda çal›flma hayat›n›n
en önemli boyutu eksik kalmaktad›r. Bu eksikli¤in ancak kad›n ve erkekleri içeren
karfl›laflt›rmal› çal›flmalarla ya da kad›nlarla ilgili yap›lan çal›flmalar›n erkekler özelinde de yap›lmas›yla giderilmesi mümkün olacakt›r. Feminst kuramc›lar›n en önemli elefltirisi endüstri iliflkileri araflt›rmalar›nda “kad›n›n” bir özne olarak yer almas›,
ancak erkeklerin sadece “sendikac›”, “iflçi”, “yönetici” olarak adland›r›lmas›d›r. Bu
durum ise cinsiyet temelli ayr›mc›l›¤› pekifltiren bir yaklafl›m olarak kabul edilmektedir. Feminist Teori’ye göre sendikal araflt›rmalar bu konuda verilecek en güzel örneklerdir. Yukar›da ifade edildi¤i gibi, kad›nlar›n sendikalarla ilgili tutumlar› genellikle cinsiyet özelliklerine ba¤l› olarak aç›klan›rken erkeklerin sendikal faaliyetleri
“erkek” karakteristiklerine ba¤l› olarak aç›klanmamaktad›r. Ancak kad›nlar çal›flma
hayat›nda yapt›klar› tercihleri genellikle (çal›flma süresi, statü, sektör, sendikaya üye
olup olmama, greve kat›l›p kat›lmama gibi) sadece kad›n olduklar› için de¤il, aile
durumlar›n› ön plana alarak yapmaktad›r (Pocock, 1997, ss.528-529).
Postmodern toplumlarda endüstri iliflkileri çal›flmalar› aç›s›ndan “s›n›f” olgusu
hâlâ çok önemli ancak s›n›rl› bir araflt›rma arac› olarak nitelendirilmektedir. Feminist Teori bu yaklafl›mlar›yla endüstri iliflkileri aç›s›ndan cinsiyete dayal› farkl›l›klar› hem “kad›n” hem de “erkek” olmak aç›s›ndan ortaya koyarak önemli bir analiz
alan› ortaya ç›karm›fl, endüstri iliflkileri çal›flmalar›n› zenginlefltirmifltir. Yeni iflyeri
uygulamalar›n›n, çal›flma statülerinin, insan kaynaklar› uygulamalar›n›n ve ifl hukuku düzenlemelerinin ortaya ç›kmas›nda ve uygulanmas›nda Feminist Teori’nin
bulgular› çok önemli bir bofllu¤u doldurmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
4
Türkiye’de kad›nlar›n
SIRA S‹ZDE iflgücüne kat›l›m› konusunda genel e¤ilimi aç›klay›n›z.
S O R U
S O R U
Özet
N
AM A Ç
1
Sistem Teorisinin tan›m›n›, aktörlerini, çevresini
ve ideolojisini aç›klayabilmek..
Endüstri iliflkilerinin bir sistem oldu¤u görüflü ilk
kez John Dunlop taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r.
Dunlop’a göre, “Bir endüstri iliflkileri sistemi geliflme süreci içindeki herhangi bir zamanda belli
aktörler, belli çevreler, sistemi birbirine ba¤layan
bir ideoloji ve aktörlerin iflyerindeki ve ifl toplumundaki davran›fllar›n› yönlendiren kurallar bütününden oluflur. Endüstri iliflkileri sisteminin temel amac› olan kurallar›n oluflumu üç aktör taraf›ndan gerçekleflmektedir. Bunlar yöneticiler ve
yöneticilerin temsilcilerinden oluflan bir hiyerarfli, iflçiler ve iflçi temsilcilerinden (sendikalar) oluflan bir hiyerarfli ve iflçi-iflveren iliflkilerinde uzmanlaflm›fl kamu kurulufllar› ve özel kurulufllar
olarak s›ralanm›flt›r. Dunlop, endüstri iliflkileri
sistemi aktörlerinin etkileflim içinde bulundu¤u
üç çevresel faktör oldu¤unu ileri sürmektedir.
Endüstri iliflkileri sisteminin çevresel özellikleri
toplum ve di¤er alt sistemler taraf›ndan belirlenmektedir. Ancak bu çevreler endüstri iliflkileri
sistemi aktörleri taraf›ndan oluflturulan kurallar›n
flekillenmesinde kesin olarak rol oynamaktad›r.
Dunlop aktörleri etkileyen ve s›n›rlayan çevreleri iflyerinin ve ifl toplumunun teknolojik özellikleri, ürün piyasas› ya da pazar ve bütçe k›s›tlar›
ve gücün toplumdaki da¤›l›m› olarak belirtmifltir.
Dunlop’a göre endüstri iliflkileri sisteminin ideolojisi, “sistem içinde her aktörün rolü ve yeri ile
her bir aktörün sistemdeki di¤er aktörlerin yeri
ve ifllevleri konusunda ki yaklafl›mlar›n› tan›mlayan bir düflünceler bütünüdür”. Endüstri iliflkileri sisteminin aktörleri sahip olduklar› ideolojiye
ba¤l› olarak yukar›da bahsedilen çevresel unsurlar›n etkileflimi sonucunda bir kurallar a¤› meydana getirmektedirler. Dunlop, bu kurallar›n
oluflturulmas›n› ve uygulanmas›n› endüstri iliflkilerinin temel amac› olarak görmektedir.
N
AM A Ç
2
N
AM A Ç
3
47
Klasik Teoriyi ve endüstri iliflkilerine katk›s›n› ifade edebilmek.
Sidney ve Beatrice Webb taraf›ndan ortaya at›lan
klasik yaklafl›m, iflçi ve iflverenlere çal›flma iliflkilerinden kaynaklanan sorunlar›n› çözmek için
sendikalaflma hakk› tan›nmal›d›r. Sendikalar üyelerinin ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmek için
toplu pazarl›k yapmal›d›r. Çal›flma hayat›na yönelik standartlar›n belirlenmesi için yasal düzenlemelerde kullan›lmal› ve özellikle iflçilerin iflverenlere karfl› pazarl›k gücü artt›r›lmal›d›r. Devlet
iflçi sendikalar› ve iflverenleri toplu pazarl›k yapmada ve grev ve lokavta baflvurmada serbest b›rakmal›d›r. Devletin endüstri iliflkileri sistemine
müdahalesinin artmas› ve yasal düzenlemelere
a¤›rl›k verilmesiyle birlikte bu modelden önemli
ölçüde uzaklafl›lm›flt›r.
Marksist Teoriyi ve endüstri iliflkilerine yaklafl›mlar›n› de¤erlendirebilmek.
Emek ile sermaye aras›ndaki ç›kar çat›flmas›n›n
uzlaflmaz oldu¤unu temel alan Marksist yaklafl›ma göre, bütün çat›flmalar›n temelinde s›n›f çat›flmas› yer almaktad›r. Sendikalar, iflverenler karfl›s›nda pazarl›k gücünü artt›rmak ve daha iyi çal›flma koflullar› elde etmek amac›yla kendi aralar›ndaki rekabeti kald›rmak için iflçiler taraf›ndan
oluflturulan s›n›f örgütleridir. Marksist yaklafl›m
için sendikalar bir amaç de¤il, kapitalist sistemin
ortadan kald›r›lmas› için bir araçt›r. Sendikalar›n
sadece iktisadi de¤il politik ifllevleri de bulunmaktad›r. Bu nedenle sadece üyelerinin ç›karlar›n› korumay› de¤il, ücretli emek sistemini kald›rmay› hedeflemelidirler. Marksist yaklafl›m için
endüstri iliflkileri kapitalist iliflkilerin ortaya ç›kard›¤› bir sistemdir ve proleteryan›n devriminde
bir basamak oluflturmaktad›r.
48
N
AM A Ç
4
N
AM A Ç
5
Ço¤ulcu Teoriyi Tekilci Teoriyi ve ikisi aras›ndaki farkl›l›¤› yorumlayabilmek.
Ço¤ulcu yaklafl›ma göre bir iflletmede birbirinden farkl› ç›karlar› olan gruplar bulunmaktad›r.
Bunlar aras›nda meydana gelebilecek çat›flman›n
kurallar› devlet taraf›ndan belirlenmekte; toplu
pazarl›k mekanizmas›yla taraflar aras›nda güç
dengesi sa¤lanmaya çal›fl›lmaktad›r. Endüstri iliflkilerinde en önemli ifl düzenleme kurumu, kural
yapma süreci olarak görülen toplu pazarl›kt›r.
Toplu pazarl›k ile çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi ve çal›flanlara istihdam güvencesinin sa¤lanmas›, bir toplu pazarl›k örgütü olan sendikalar› da önemli ve güçlü kurulufllara dönüfltürmektedir. Toplu pazarl›k süreci, grev de oldu¤u
gibi, devlet taraf›ndan düzenlenmifl kurallara tabidir. Toplu pazarl›k arac›l›¤›yla sendikalar, iflverenlerin otoritesini ve gücünü s›n›rlamaktad›rlar.
Tekilci yaklafl›ma göre, iflletmeleri oluflturan iflçi
ve iflverenler ortak ve tek bir amac› paylaflmaktad›rlar: iflletmenin devam›n› sa¤lamak. Sendikalar ve toplu pazarl›k ise taraflar aras›nda ç›kar
farkl›l›¤›n› temel ald›¤› için çat›flmaya neden olmaktad›r. Yönetim iflletmede çal›flan iflçilerin de
ç›karlar›n› koruyacak flekilde hareket etti¤i için
iflçilerin sendikalara üye olmas›na gerek kalmamaktad›r. Ço¤ulcu yaklafl›mda toplu pazarl›k arac›l›¤›yla sendikalar›n ve yönetimin kural yapma
sürecinde eflit bir rol oynamas› öngörülürken tekilci yaklafl›mda ise yönetimin tek tarafl› olarak
çal›flma koflullar›n› belirlemesi yönetsel gücün
kullan›m› olarak meflru kabul edilmektedir.
Sosyolojik Teoriyi ve di¤er teorilere getirdi¤i
elefltirileri özetleyebilmek.
Sosyolojik yaklafl›ma göre, endüstri iliflkilerinde
yer alan insanlar bu iliflkilerin belirlenmesinde
önemli bir rol oynamaktad›rlar. Her aktör kendi
davran›fl›na ve di¤er aktörlerin davran›fllar›na tutumlar›, amaçlar›, beklentileri, deneyimleri gibi
çeflitli faktörlere ba¤l› olarak bir anlam yüklemektedir. Endüstri iliflkilerinde sadece aktörlerin
davran›fllar› de¤il, bunun temelinde yer alan nedenlerin incelenmesi de önemlidir.
Di¤er yaklafl›mlar, insan ve insan davran›fllar›n›
önemsemeksizin yaln›zca kurumlar› incelemektedirler. Bu kurumlar› oluflturan, sendikalar› kuran, yöneten ve toplu pazarl›¤a taraf olanlar farkl› özellikleri olan insanlard›r.
N
AM A Ç
6
Sosyolojik yaklafl›m, özellikle endüstri iliflkileri
sisteminde davran›fllar›n sistemin yap›sal özellikleriyle aç›klanabilece¤ini savunan sistem yaklafl›m› baflta olmak üzere, endüstri iliflkilerinde çevre ve kurumlar üzerinde duran di¤er yaklafl›mlar› elefltirmektedir.
Neokorporatist Teoriyi ve günümüzdeki geçerlili¤ini tart›flabilmek.
Neokorporatist yaklafl›ma göre 1970’li y›llardan
itibaren devletin ekonomiye müdahalesinin artmas›yla birlikte, iflçi ve iflveren örgütlerinin yap›lar›nda, ifllevlerinde ve faaliyetlerinde de¤ifliklikler meydana gelmifltir.
Devlet endüstri iliflkileri sisteminin bir aktörü olarak bir taraftan kamu politikalar›n›n oluflturulmas›nda iflçi ve iflverenlerin temsil haklar›n› belirlemekte, di¤er taraftan bu örgütlere yasal ayr›cal›klar tan›yarak güçlenmesini sa¤lamaktad›r. ‹flçi
ve iflveren örgütleri, birbirleriyle ve devletle girifltikleri kurumsallaflm›fl ve süreklilik tafl›yan iflbirli¤i sonucunda kamu politikalar›n› belirlemektedir. Ancak bu iflbirli¤i sonucunda siyasal ve
ekonomik bak›mdan güçlenirken, ideolojik bak›mdan ›l›ml›laflmaktad›r.
Günümüzde sendikalar›n üye say›s›n›n azalmas›,
toplu pazarl›k kapsam›n›n daralmas›, ücretlerin
belirlenmesinde merkeziyetçili¤in artmas›yla birlikte genel olarak neokorporatizmin zay›flad›¤›
ileri sürülmektedir.
N
AM A Ç
7
Feminist Teoriyi ve güncel endüstri iliflkileri geliflmelerini de¤erlendirebilmek.
Feminist Teori, kad›nlar›n çal›flma yaflam›na kat›l›m›n› ve çal›flma yaflam›ndaki konumunu sorgularken, cinsiyet ile toplumsal cinsiyet aras›ndaki
ayr›ma dikkat çekmektedir. Cinsiyet, kad›n ve
erkek aras›nda biyolojik olarak belirlenen farkl›l›klard›r. Toplumsal cinsiyet ise (gender) kad›n
ve erkeklerin sosyal ve kültürel rol beklentileri
olarak tan›mlanmaktad›r. Cinsiyet biyolojik olarak belirlenmifltir ve do¤ufltand›r. Toplumsal cinsiyet ise biyolojik de¤ildir ve toplumda varolan
kültürel, dini, ideolojik sistemlerin güçlendirdi¤i,
genifl bir toplumsal ifl bölümünün yans›mas› olarak ortaya ç›kar. Feminist Teori kad›n ve erkek
aras›nda eflitli¤i sa¤lamay›, toplumsal cinsiyeti
temel alan kamusal politikalara son vermeyi ve
kad›nlar›n ekonomik, sosyal ve politik yaflam›n
tüm alanlar›nda karfl›s›na ç›kan bariyerleri ortadan kald›rmay› hedeflemektedir. Mevcut toplumsal kurumlar›n varl›¤›n› kabul ederken cinsiyet
temelli önyarg›lar› ve kal›plar› azaltan ve kad›nlara yeni f›rsatlar yaratan reformlar› destekleyerek kad›nlar›n toplumsal yaflam›n bütün alanlar›nda varl›¤›n› gelifltirmeyi savunmaktad›r. Bu
yaklafl›m›n endüstri iliflkileri aç›s›ndan karfl›l›¤›
istihdamda f›rsat eflitli¤i, eflit ifle eflit ücret, kariyer f›rsatlar›nda eflitlik, sendikal örgütlerde temsilde eflitlik gibi temel çal›flma standartlar› ve bunlar› destekleyen yasal düzenlemeler, toplu ifl sözleflmeleri ve yönetim politikalar›n›n desteklenmesidir.
49
50
1. Endüstri ‹liflkileri Sistemi Teorisi hangi ülkede ortaya ç›km›flt›r?
a. ABD
b. ‹ngiltere
c. Almanya
d. Fransa
e. Kanada
2. Afla¤›dakilerden hangisi endüstri iliflkileri sisteminin
ba¤›ml› de¤iflkenidir?
a. Güç
b. ‹deoloji
c. Kurallar
d. Aktörler
e. Çevre
3. Afla¤›dakilerden hangisi Klasik Teori’nin ortaya att›¤› görüfllerden biri de¤ildir?
a. Endüstri iliflkileri sisteminde çat›flma kaç›n›lmazd›r.
b. Endüstri iliflkileri sisteminde devlet müdahalesi
gereklidir.
c. Sendikalar kapitalist sistemin ortaya ç›kard›¤› örgütlerdir.
d. Toplu pazarl›k tamam›yla bir sendikal eylem
arac›d›r.
e. Sendikalar iflletmelerde gereksiz çat›flma ve
uyuflmazl›k yarat›r.
4. Endüstri iliflkilerinin kurumsallaflm›fl ve düzenlenmifl iliflkileri içerdi¤ini ileri süren afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Dunlop
b. Marks
c. Sidney Web
d. Beatrice Web
e. Flanders
5. Marksistlere göre toplumsal de¤iflimin kayna¤› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. S›n›f çat›flmas›
b. Sendikalar
c. Grevler
d. Toplu pazarl›klar
e. Devlet
6. Afla¤›dakilerden hangisi Tekilci Teori’nin sendikalarla ilgili görüfllerinden biri de¤ildir?
a. Sendikalar tarihi misyonunu tamamlam›flt›r.
b. Sendikalar iflletmeyi d›flar›dan iflgal etmektedir.
c. Sendikalar çal›flanlar›n ba¤l›l›¤›n› sa¤lamak için
iflverenle rekabet etmektedir.
d. Sendikalar çat›flmalar›n çözümünde taraf olarak
kabul edilebilir.
e. Sendikalar anti sosyal mekanizmalard›r.
7. Afla¤›daki teorilerden hangisi kapitalist sistemin devam›n› sa¤lamaya yönelik olarak alternatifler üretti¤i
için elefltirilmektedir?
a. Ço¤ulcu Teori
b. Tekilci Teori
c. Sistem Teorisi
d. Marksist Teori
e. Klasik Teori
8. Afla¤›dakilerden hangisi cam tavan›n oluflu nedenlerinden biri de¤ildir?
a. Kad›nlar›n çal›flma yaflam›nda k›sa say›lacak bir
süredir yönetici durumunda bulunmalar›
b. ‹flgücüne aral›kl› olarak kat›lmalar›
c. Geleneksel olarak kad›nlar›n çal›flt›klar› belli
alanlar›n bulunmas›
d. Üst yönetimin ise alma ve terfi politikalar›nda
ayr›m yapmalar›
e Kad›nlar›n e¤itim seviyelerinin yüksek olmas›
9. Afla¤›daki teorilerden hangisi endüstri iliflkilerinde
çat›flman›n yap›sal, kaç›n›lmaz ve gerekli oldu¤unu öne
sürmektedir?
a. Ço¤ulcu Teori
b. Marksist Teori
c. Tekilci Teori
d. Sosyolojik Teori
e. Sistem Teorisi
10. Afla¤›daki teorilerden hangisi endüstri iliflkileri aktörlerini insanlar de¤il, örgütsel yap›lar olarak kabul etmesi nedeniyle elefltirilmektedir?
a. Klasik Teori
b. Sistem Teorisi
c. Neo-korporatist Teori
d. Tekilci Teori
e. Ço¤ulcu Teori
“
51
Kriz Kâhini Niye Marx’tan Söz Ediyor Acaba?
Tarihte en çok tart›flma yaratan bilim adamlar›n› ve filozoflar› sayarsak bunlar›n bafl›na Galile, Darwin ve Marx’›
yerlefltirmek gerekir herhalde. Bu büyük beyinler, yaflad›klar› dönemi derinden etkilemifl olmalar›n›n yan› s›ra,
bugün bile tükenmeyen tart›flmalar›n oda¤›ndalar. Çünkü ilk ikisi, varl›¤›m›z›n temelleriyle ilgili teorileriyle yerleflik inançlar› kökünden sallad›lar. Marx ise ekonomik
iliflkilerimizi, üretimi, paylafl›m› sorgulad›. Bu yüzden,
kapitalizmin her krizinde Marx’a referans yapmak moda
haline geldi. Çünkü Marx, bildi¤iniz gibi sosyalizmi, kapitalizmden sonraki aflama olarak tan›mlam›flt›. Son olarak, krizleri önceden bilmifl olmas›yla ünlenen, “kriz kâhini” unvan›n› alan kapitalist ekonomist Nouriel Roubini de Marx’a baflvurmufl ve flöyle demifl: “E¤er Karl Marx
hakl›ysa, bu noktadan sonra kapitalizm kendisini yok
edebilir.” Sonra eklemifl: “Art›k piyasalar çal›flm›yor.”
Roubini’ye göre global ekonomi, ABD, Euro Bölgesi ve
Japonya öncülü¤ünde bir resesyon uçurumunun kenar›na gelmifl.
...
Harvard ‹fl ‹daresi Okulu’nun yönetim kurulu üyesi olan
bir arkadafl›m, bir Boston toplant›s› dönüflünde, bu
önemli kurulda tart›fl›lanlar› anlatm›flt›.
Herkesin üzerinde birleflti¤i nokta, kapitalizmin art›k
böyle devam edemeyece¤i, mutlaka biçim de¤ifltirece¤i
gerçe¤i olmufl.
...
Marx, genellikle yanl›fl yorumlanan bir düflünür oldu.
Bundaki en büyük etken onun kendi eserleri üzerinden
de¤il de, Sovyetler Birli¤i’ndeki uygulamalar aç›s›ndan
elefltirilmesiydi. Oysa Marx, sosyalizmi Çarl›k Rusyas›
gibi, iflçi s›n›f› olmayan, Asyal› bir köylü toplumunda
de¤il, kapitalizmin en çok geliflti¤i zengin Bat› ülkelerinde bekliyordu. Marx’›n ad›na eklenen Leninizm, onun
düflüncelerinin bir devam› de¤il, afl›r› derecede de¤iflikli¤e u¤rat›lm›fl haliydi.
Ama Marx’›n ölümünden y›llarca sonra, dünya bu teoriyi; “Marksizm, Leninizm, Maoizm” gibi eklektik, günlük
politikaya uyarlanm›fl, çarp›t›lm›fl biçimiyle tan›d›.
Herhalde bir düflünüre yap›labilecek en büyük kötülük, ona ait olmayan düflünceleri, onunmufl gibi sunmak olmal›.
...
‹lginç bir de¤iflim sürecinden geçiyoruz. Bat›’da Marx,
her geçen gün biraz daha derinden tart›fl›l›yor. Kapitalizmin biçim de¤ifltirme olas›l›¤›ndan söz ediliyor.
Yaz›y› çarp›c› ve üzerinde düflünmemiz gereken bir örnekle bitireyim:
Bugün Çin’de herkesin sa¤l›k sigortas› yok. Fabrika iflçileri bile ancak çal›flt›klar› kentte s›n›rl› sigortaya kavuflabiliyor. Ama ABD’de Obama’n›n sa¤l›k sigortas› reformu, halk›n bütününü kaps›yor. Komünist Çin ile kapitalist ABD aras›ndaki bu ilginç karfl›laflt›rma bile, bildiklerimizi yeniden gözden geçirmeyi ve Marx’› tekrar
okumam›z gerekti¤ini anlatm›yor mu?
Ama kayna¤›ndan okumak flart›yla.
Kaynak: Z. Livaneli, Vatan Gazetesi, 16.08.2011
”
1. a
2. c
3. e
4. e
5. a
6. d
7. a
8. e
9. a
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sistem Teorisi” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Teori” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ço¤ulcu Teori” konusunu
yeniden gözden geçeiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marksist Teori” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekilci Teori” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminist Teori” konusunu
52
S›ra Sizde 1
Dunlop’un endüstri iliflkileri sistemi kuram›na yöneltilen elefltirileri flu flekilde s›ralamak mümkündür: (i). Sistemdeki çat›flma ve de¤iflme yerine dengeyi vurgulamas› ve çat›flman›n nas›l denetlendi¤i ve önlendi¤ine önem
vermesi. (ii). Endüstri iliflkileri aktörlerini insanlar de¤il,
örgütsel yap›lar olarak kabul etmesi. (iii). ‹flletme sahipleriyle yöneticilerin ayr›ld›¤›n› düflünerek iflverenler yerine iflletme yöneticilerini aktör olarak de¤erlendirmesi.
(iv). ‹nsanlardan çok roller üzerinde durdu¤u için insanlar›n motivasyonu, alg›lar› ve tutumlar› gibi davran›flsal de¤iflkenleri göz ard› etmesi. (v). Dinamik olmamas›, istikrar› ve dengeyi vurgulamas›ndan dolay› de¤iflim dinamiklerini ihmal etmesi. (vi). Aktörler aras›nda
sistemi bütünlefltiren ortak bir ideolojinin var oldu¤unu
öne sürmesi. (vii. Sendikas›z iflyerlerindeki endüstri iliflkilerini aç›klamakta yetersiz kalmas›. (viii). Aktör olarak
devletin rolünün çok zay›f olmas›d›r.
S›ra Sizde 2
Endüstri iliflkileri kurumlar› ve süreçlerine yans›yan s›n›f yap›lar› ve özelliklerini vurgulayan Marksist yaklafl›ma getirilen en önemli elefltiri, bütün toplumsal iliflkileri emek-sermaye çat›flmas› fleklinde de¤erlendirmesidir. S›n›f çat›flmas›nda taraflar› birbirleriyle bütünlefltirici ve bu nedenle çat›flmay› zay›flat›c› faktörler de
bulunmaktad›r. Örne¤in mücadele halinde olan iflçilerle iflverenler ayn› millete aittirler, ayn› dili konuflmakta
ve ayn› dini paylaflmaktad›rlar. Ayr›ca Marksist yaklafl›m›n iflyeri ya da toplum temelli mi oldu¤u aç›k de¤ildir. ‹flyeri düzeyinde düflünüldü¤ünde, örne¤in teknolojik de¤ifliklikler iflçi s›n›f›n› parçalamakta ve bölmekte ve bunlar›n birleflme yetene¤ini azaltmakta ve zay›flatmaktad›r. S›n›f iliflkileri iflyerinden topluma bir bütün olarak düflünüldü¤ünde ise iflçi s›n›f›n›n sermayeye karfl› birleflmesi ve mücadele vermesi için hangi düzeyde olursa olsun ortak ç›karlar› oldu¤u ileri sürülmektedir. Ancak kapitalist ekonomilerde iflletmeler aras›ndaki çat›flmalar iflletmelerin içindeki çat›flmalardan
daha önemlidir. ‹flletmeler birbirleriyle rekabet ederken, bu durum ayn› s›n›fa mensup, fakat birbirine rakip iflletmelerde çal›flan iflçi s›n›f›na da yans›maktad›r.
‹ster emek isterse sermaye s›n›f› olsun, her s›n›f›n di¤erinin aleyhine olabilecek ortak ç›karlar› oldu¤u düflünülse de bu durumun her zaman s›n›flar aras› bir çat›flma do¤urmad›¤›; bazen s›n›flar›n kendi içinde de çat›flmalar olabilece¤i görülmektedir.
S›ra Sizde 3
Sistem yaklafl›m›na göre, endüstri iliflkileri sistemini etkileyen üç çevresel faktör vard›r. Bunlar teknoloji, ürün
piyasas› ve gücün da¤›l›m›d›r. Bu üç faktör de aktörlerin d›fl›nda oluflmakta ve aktörlerin içinde bulunduklar›
toplumun ve iflyerinin özelliklerini yans›tmaktad›r. Aktörler bunlar›n etkisiyle endüstri iliflkileri sisteminde kurallar› oluflturmakta ve uygulamaktad›r. Sistem yaklafl›m›nda endüstri iliflkileri aktörleri insanlardan çok sendikalar, iflletmeler, kamu kurulufllar› gibi kurumlar olarak görülmektedir. Buna ba¤l› olarak insanlar›n davran›fllar›n› etkileyen motivasyon, alg›, tutum ve beklentiler gibi de¤iflkenler göz ard› edilmifltir. Sosyolojik yaklafl›m ise, endüstri iliflkileri sisteminde aktörlerin rollerinin de¤il, davran›fllar›n›n önemli oldu¤unu ileri sürmektedir. Aktörlerin davran›fllar› ise, sistem yaklafl›m›nda oldu¤u gibi sadece çevresel faktörlere ba¤l› olarak
aç›klanamaz. Bireyler normlar, de¤erler, beklentiler,
amaçlar gibi çeflitli faktörlerin etkisiyle davran›fllar›na
bir anlam yüklemekte ve di¤er bireylerin davran›fllar›n›
yorumlamaktad›r. Sosyolojik yaklafl›m, davran›fl›n meydana geldi¤i bir sistemi varsayar; ancak sistemin yap›s›n› aç›klamaz. Sistem yaklafl›m› ise sistemin yap›s›n› aç›klar, ancak aktörlerin neden belirli davran›fllar› gösterdiklerini aç›klamaz.
S›ra Sizde 4
Türkiye’de kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› %26,1 ile AB ülkelerine k›yasla oldukça düflüktür. Ayr›ca kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m oran› erkeklerin çok gerisinde kalmaktad›r. K›rda tar›m, kentte hizmetler kad›nlar›n en çok istihdam edildi¤i sektörlerdir. Kentlerde, kanun yap›c›lar,
üst düzey yöneticiler ve müdürler gibi üst düzey yönetim kademelerinde kad›nlar›n istihdam oran› yaklafl›k
%5’tir. Kad›nlarda e¤itim düzeyi yükseldikçe iflgücüne
kat›l›m oran› artmaktad›r. Lise ve dengi meslek lisesi
mezun kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m oran› yüksekö¤retim mezunlar›na göre oldukça düflüktür. Kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m oran›n›n en yüksek oldu¤u yafl grubu
25-29’dur. Enformel/kay›t d›fl› çal›flma her alanda ve
statüde kad›nlar aras›nda daha yayg›nd›r. Kad›nlar›n iflgücü d›fl›nda kalmas›nda cinsiyete dayal› ifl bölümü ve
ataerkil zihniyet yap›lar› etkilidir. Yap›lan araflt›rmalar
kad›nlar›n erkeklerin 6 kat› süreyi günlük ev ve bak›m
islerine harcad›¤›n› göstermektedir. Çocuk, hasta ve
yafll› bak›m›nda kamusal hizmetlerin çok yetersiz oluflu, kad›n iflgücü arz›n› k›s›tlamaktad›r.
53
Abbott, K. (2006). “A Review of Employment Relations
Theories and Their Application”, Problems and
Perspectives in Management, 1, ss.187-199.
Akan, T. (2006). “Conceptualizing the Transnationalization Trends in Industrial Relations: Towards OpenSystem Framework”, Bilgi, 13:2.
Allen, R.E., Keaveny. (1988). Contemporary Labor Relations. USA: Addison-Wesley Publishing Company.
Bamber, G.J. ve Lansbury, R.D. (1987). “Studying International and Comparative Industrial Relations.” International and Comparative Industrial Relations. Great Britain: Allen and Irwin Inch., ss.3-25.
Çetik, Y. ve Akkaya, Y. (1999). Türkiye’de Endüstri
‹liflkileri. ‹stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›.
Dabscheck, B. (1989). “The Concept of Corporatism
From an Industrial Relations Perspective.” Theories and Concepts In Comparative Industrial Relations. (Ed. J. Barbash ve K. Barbash), Columbia,
S.C: University of South Carolina, ss.155-183.
Dekker, D. (1989). “ A Survey of Theories of Industrial
Relations.” Theories and Concepts in Comparative Industrial Relations. (Ed. J. Barbash ve K.
Barbash), Columbia, S.C: University of South Carolina, ss.43-57.
Demirbilek, S. (2007). “Cinsiyet Ayr›mc›l›¤›n›n Sosyolojik Aç›dan ‹ncelenmesi”, Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar, Cilt: 44, Say›: 511, ss.12- 27.
Dunlop, T.J. (1993). Industrial Relations Systems.
Boston: Harvard Business School Press Classic.
Edgell, S. (1998). S›n›f. (Çev. D. Özyi¤it). Ankara: Dost
Kitapevi.
Eldridge, J. (2003). “Post-Modernism and Industrial Relations”, Understanding Work and Employment,
(Ed. P. Ackers ve A. Wikinson), Great Britain: Oxford University Press.
Engels, F. (1997). ‹ngiltere’de Emekçi S›n›f›n Durumu. (Çev. Y. Fincanc›), Ankara: Sol Yay›nlar›
Farnham, D. ve Pimlott, J. (1990). Understanding Industrial Relations. London: Cassel.
Giles, A. (1989). “Industrial Relations Theory, The State
and Politics.” Theories and Concepts in Comparative Industrial Relations. (Ed. J. Barbash ve K.
Barbash), Columbia, S.C: University of South Carolina, ss.123-150.
Hyman, R. (1990). Industrial Relations: A Marxist
Introduction. London: Mc Millan.
Ifl›kl›, A. (1974). Sendikac›l›k ve Siyaset, Ankara: Odak
Yay›nlar›.
Ka¤n›c›o¤lu, D. (2001). “‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ve
De¤iflen Endüstri ‹liflkileri,” Anadolu Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi. C. 1, S.1, ss.13-42.
Ka¤n›c›o¤lu, D. (2001) “‹ngiltere Kurumsal Endüstri ‹liflkileri Sistemine Veda m› Ediyor?” Sosyal Bilimler
Dergisi, C.1, S.2, ss.45-46.
Kochan, T.A. ve Katz, H.C. (1988). Collective Bargaining and Industrial Relations From Theory to
Practice. Second Edition, USA: Irwin.
Koray, M. (1992). Endüstri ‹liflkileri. ‹zmir: BAS‹SEN
E¤itim ve Kültür Yay›nlar›: 22.
Korsch, K. (2000). Marksist Kuram ve S›n›f Hareketi. (Çev. M. Okyayüz), Ankara: Doruk Yay›nlar›.
Makal, A. (1997). Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›flma ‹liflkileri: 1850-1920 Türkiye Çal›flma ‹liflkileri Tarihi. Ankara: ‹mge Kitabevi.
Pocock, B. (1997). “Gender in The Field of Industrial
Relations: What Are We Missing?”, Current Research in Industrial Relations, Proceedings of the
11th AIRAANZ Conference, Brisbane, Queensland,
Austria, 30 January - 1 February 1997.
Örücü, E., vd. (2007). “Cam Tavan Sendromu ve Kad›nlar›n Üst Düzey Yönetici Pozisyonuna Yükselmelerindeki Engeller: Bal›kesir ‹li Örne¤i, Yönetim ve
Ekonomi, Cilt: 14, Say›: 2, ss.117-135.
Özçatal, E.O. (2011). “Ataerkillik, Toplumsal Cinsiyet
ve Kad›n›n Çal›flma Yaflam›na Kat›l›m›”, Çank›r›
Karatekin Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler
Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Say› 1.
Practice. Third Edition, Great Britain: Prentice Hall.
Selamo¤lu, A. (1995). ‹flçi Sendikac›l›¤›n›n Gücündeki De¤iflim (Geliflmeler, Nedenler, E¤ilimler).
Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Tokol, A. (2001). Endüstri ‹liflkileri ve Yeni Geliflmeler. Bursa: Uluda¤ Üniversitesi Güçlendirme Vakf›
Yay›n No: 173.
Tripp, L.R. (1961). Labor Problems and Processes.
New York: Harpar and Brothers.
Wajcman, J. (2000). “Feminism Facing Industrial Relation in Britain”, British Journal of Industrial Relations, June, 38:2, ss.183-201.
Waters, M. (2008). Modern Sosyoloji Kuramlar›. (Ed.
Z. Cirhinlio¤lu), ‹stanbul: Gündo¤an Yay›nlar›.
Y›ld›r›m, E. (1997). Endüstri ‹liflkileri Teorileri: Sosyolojik Bir De¤erlendirme. Sakarya: De¤iflim Yay›nlar›.
Y›ld›r›m, E. (1998). “Sistem Teorisi ve Endüstri ‹liflkileri:
Elefltirel Bir Yaklafl›m.” Prof.Dr. Metin Kutal’a Arma¤an. Ankara: TÜH‹S, ss.391-403.
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
‹flçi s›n›f›n› tan›mlayabilecek,
‹flçi sendikas› ve örgütlenme kavramlar›n› aç›klayabilecek,
‹flçilerin sendikaya üye olma nedenlerini ortaya koyabilecek,
Sendikalar aras› rekabet kavram›n› ve türlerini tan›mlayabilecek,
Sendikalar aras› rekabet politikalar›n› aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• ‹flçi S›n›f›
• ‹flçi Sendikas›
• Lonca
• Örgütlenme
• Sendika Üyeli¤i
• Sendikalar Aras› Rekabet
‹çindekiler
‹flçi S›n›f› ve ‹flçi
Sendikalar›
• ‹fiÇ‹ SINIFI
• ‹fiÇ‹ SEND‹KALARI VE
ÖRGÜTLENME
• SEND‹KA ÜYEL‹⁄‹
• SEND‹KALAR ARASI REKABET
‹flçi S›n›f› ve ‹flçi Sendikalar›
‹fiÇ‹ SINIFI
‹nsanlar yaflamak ve yaflamlar›n› devam ettirebilmek için çal›flmak zorundad›r. Çal›flma bedensel, düflünsel veya bedensel ve düflünsel olabilir. Ancak flekli nas›l
olursa olsun çal›flma ve çal›flman›n bir ürünü olan emek binlerce y›ldan bu yana
var olagelmifltir. Bir baflka deyiflle, çal›flman›n niteli¤i zamanla de¤iflse de emek
her zaman varl›¤›n› korumufltur. Hristiyanl›ktan önceki ilk ça¤larda kölelik ve tutsakl›k düzeni çal›flman›n en yayg›n yöntemi iken Orta Ça¤’da loncalar›n ortaya ç›kmas›yla birlikte toplumda her hareket ve faaliyetin adil olmas› görüflü güç kazanm›flt›r. Bunun sonucunda ‘adil fiyat’ ve ‘adil ücret’, lonca düzeninin temel ilkeleri
haline gelmifltir. Ancak 18. yy’›n sonlar›na do¤ru ilk ‹ngiltere’de ortaya ç›kan Endüstri Devrimi ile birlikte emek önemli de¤iflikli¤e u¤ram›fl ve iflçi s›n›f› ortaya ç›km›flt›r. Ortadan kalkan loncalarla birlikte usta, kalfa ve ç›raklar kentlerde fabrikalar›n vas›fs›z ve yar› vas›fl› iflçilerine dönüflmüfltür. Yeni makinalar›n ve fabrikalar›n
iflsiz b›rakt›¤› k›rsal bölgelerin iflçileri ve topraks›zlaflan insanlar› kentlere göç ederek iflçi s›n›f›n›n do¤mas›na ve giderek kalabal›klaflmas›na neden olmufltur. Efl deyiflle, Endüstri Devrimi ile birlikte büyük fabrikalarda a¤›rlaflan ve ayn›laflan çal›flma ve yaflam koflullar›na gö¤üs geren ve bu koflullar a¤›rlaflt›kça bilinçlenerek güç
kazanan bir iflçi s›n›f› do¤arak genifllemifltir. Baflta ‹ngiltere, Almanya ve Fransa olmak üzere birçok Avrupa ülkesinde benzeri kötü ve insanl›k d›fl› çal›flma koflullar›nda ve ancak ölmeyecekleri kadar bir ücret karfl›l›¤›nda çal›flt›r›lan ve büyük fabrikalarla birlikte say›lar› gittikçe artan iflçiler aras›nda oluflan kader birli¤inin sonucunda güçlü bir s›n›f bilinci oluflmaya bafllam›flt›r. Ortaya ç›kan bu iflçi s›n›f›n›n
karfl›s›nda ise giderek büyüyen, y›¤›flan ve anonimleflen sermayeye sahip iflveren/kapitalist s›n›f yer alm›flt›r. Böylelikle Endüstri Devrimi öncesinde loncalarda
bir arada bulunan ve aralar›nda ç›kar birli¤i olan emek ve sermaye, Endüstri Devrimi ile birlikte birbirinden ayr›lm›fl ve aralar›nda ç›kar farkl›l›¤›ndan kaynaklanan
ç›kar çat›flmalar› yaflanmaya bafllam›flt›r. Dolay›s›yla iflgücü piyasas›n›n bir taraf›nda say›ca fazla, ancak ekonomik aç›dan güçsüz olan bir iflçi s›n›f›, di¤er taraf›nda
da say›ca az ancak ekonomik aç›dan güçlü olan sermaye s›n›f› ortaya ç›km›flt›r (Talas, 1997, ss.21-51, 75). Böylelikle iflçi s›n›f› daha iyi çal›flma koflullar› ve daha yüksek ücret talebinde bulunmaya, iflverenler de üretim maliyetlerini azaltabilmek ve
kâr hadlerini yükseltebilmek amac›yla iflçilere daha düflük ücret ve sosyal hak verme gayreti içine girmeye bafllam›fl; bunun sonucunda s›n›f çat›flmalar› bafl göstermifl ve iflçi sendikalar› ortaya ç›km›flt›r.
Lonca: Ortaça¤’da usta
niteli¤ine ulaflm›fl olan
zanaatkârlar›n kurduklar› ve
egemen olduklar› meslek
kurulufllar›d›r. Loncalar›n
kat› kurallar› vard›r. Bu
kurallar, üretilen mallar›n
sahip olmas› gereken
özellikleri ve ustalar›n
pazarlarla ve kalfa ve
ç›raklarla iliflkilerini
düzenler.
56
‹flçi sendikalar›n›n temelinde
emek ve sermaye aras›ndaki
ç›kar farkl›l›¤› ve s›n›f
çat›flmalar› yer almaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Endüstri Devrimi ile birlikte emek özgürleflmifltir. Emek kölelik veya serflik ba¤›ml›l›¤›ndan kurtularak özgürleflti¤i gibi, üretim araçlar› mülkiyetinden de koparak özgürleflmifltir. Ancak ikinci boyutta söz edilen özgürleflme, iflçinin mülksüzleflmesi anlam›na gelmektedir. Bu ba¤lamda iflçi s›n›f›n›, geçimini sa¤layabilmek
için iflgücünü satmaktan baflka yolu olmayan ve üretimi kendi bafl›na sürdürebilecek baflka olanaklara sahip olmayan (mülksüzleflmifl) ücretlilerden oluflan s›n›f
olarak tan›mlayabilmek mümkündür. Ancak iflçi s›n›f› homojen de¤il, heterojen bir
yap›ya sahiptir. Bir baflka deyiflle, iflçi s›n›f› üretimin ve istihdam›n yap›s›na, toplumsal ve siyasal koflullara ve teknolojiye ba¤l› olarak farkl› katmanlardan oluflmaktad›r. Nitekim farkl› sektörlerde çal›flan iflçiler de iflçi s›n›f›n›n farkl› katmanlar›n› oluflturmaktad›r. Örne¤in kamu ve özel sektörde çal›flan iflçiler veya tar›m, madencilik, ulaflt›rma, bankac›l›k, perakende, biliflim gibi farkl› sektörlerde çal›flan iflçiler, iflçi s›n›f›n›n farkl› katmanlar›nda yer almaktad›r. Bununla birlikte ücretli ve
ba¤›ml› çal›flma, tüm bu farkl› katmanlar aras›nda ortak bir s›n›f ba¤›n› yaratmaktad›r (Koç, 2003, ss.17-18).
Türkiye’de iflçi
için nas›l bir katmanlaflmadan söz edilebilir?
SIRAs›n›f›
S‹ZDE
‹flçi s›n›f› heterojen bir yap›ya sahip olsa da baz› genel ve ortak niteliklerini flu
D Ü fi Ü N E Lmümkündür
‹M
flekilde s›ralamak
(Talas, 1997, s.51):
• ‹flçi, gelirini eme¤ini satarak sa¤lar. Eme¤inin karfl›l›¤› olan ücretinden baflka birS geliri
O R U olmad›¤› için yeni ça¤lar›n iflçisi proleterdir.
• ‹flçi, uzun süre ve genellikle iflveren taraf›ndan tek tarafl› olarak saptanan
çal›flma koflullar› içinde çal›flmak zorunda b›rak›lan kiflidir. Bu nedenle iflçiD‹KKAT
ler sendikalar vas›tas›yla iflverenlerin yönetim hakk›n› s›n›rlamaya ve çal›flma koflullar›n› iflverenlerle birlikte belirlemeye çal›flmaktad›r.
SIRA
S‹ZDE
• ‹flçiler
çok
uzun ve mücadeleli yollardan geçerek ve engellemeleri aflarak
bilinçlenmifller ve ç›karlar›n› birlikte savunma gere¤ini kavram›fllard›r.
• ‹flçinin statüsünü de¤ifltirerek iflveren statüsüne geçme olana¤› son derece
AMAÇLARIMIZ
s›n›rl›d›r. Lonca düzeninde kalfa ve ç›raklar zaman içinde usta statüsüne geçerken Endüstri Devrimi’nden sonra bir iflçinin iflveren olabilmesi neredeyse mümkün
K ‹ T A Pde¤ildir veya bu durum çok istisnaidir.
• ‹fl bölümünün ve çok s›n›rl› bir beceride uzmanlaflmalar›n›n sonucunda iflçilerin mesleksel ve mekânsal hareket serbestli¤i (mobilizasyonu) çok daralm›flt›r.
üretim sistemi ve esnek uzmanlaflmayla birlikte vas›fl› iflT E L EPost-fordist
V‹ZYON
çilerin mesleksel hareket serbestli¤i artsa da vas›fs›z ve yar› vas›fl› iflçiler için
bu hareket s›n›rl›l›¤› hâlen devam etmektedir.
• ‹flçiler ile iflverenler aras›nda hukuksal bir eflitlik olmas›na ve iflçilerin söz‹ N Tserbestli¤ine
ERNET
leflme
sahip olmas›na ra¤men iflçiler iflverene ekonomik aç›dan
ba¤›ml›d›r.
• Sermaye büyüyüp y›¤›flt›kça iflveren anonimleflir ve iflçi ile iflveren aras›ndaki kiflisel iliflkiler tamam›yla yok olur.
• ‹flçiler ekonomik aç›dan iflverenden daha güçsüz ve iflverene ba¤›ml› oldu¤u için sömürüldü¤ünü düflünür. Bu nedenle sermaye s›n›f›na karfl› mücadele verir.
• ‹flçiler, sömürüyü önleyebilmek için ekonomik ve siyasal demokrasiyi gelifltirip güçlendirmeye yönelik çaba gösterir.
‹flçi s›n›f›n›n yukar›da de¤inilen genel niteliklerine bak›ld›¤›nda madenden kömür ç›kartan bir iflçi de kamu sektöründe çal›flan bir memur da yol ve köprü yap›-
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
57
3. Ünite - ‹flçi S›n›f› ve ‹flçi Sendikalar›
m›nda çal›flan bir mühendis de süpermarkette çal›flan bir kasiyer de iflçi s›n›f› içinde yer almaktad›r. Tüm bu çal›flanlar›n ortak noktas›, iflverene ba¤›ml› olarak bir
S O R U
ücret/maafl karfl›l›¤› çal›flmalar›d›r.
S O R U
4857 say›l› ‹fl Kanunu’na göre bir ifl sözleflmesine dayanarak çal›flan kifliye
D ‹ K K Aiflçi
T denilirken;
657 say›l› Devlet Memurlar› Kanunu’na göre mevcut kurulufl biçimine bak›lmaks›z›n, devlet ve di¤er kamu tüzel kifliliklerince genel idare esaslar›na göre yürütülen asli ve sürekli
SIRA S‹ZDE
kamu hizmetlerini ifa ile görevlendirilenlere de memur denilmektedir. Ancak endüstri
iliflkileri aç›s›ndan, ‹fl Kanunu’na göre iflçi statüsünde çal›flan kifli de statü hukukuna göre
memur say›lan kifli de iflçi s›n›f› içinde yer almakta; hatta her iki grup
da ‘iflçi’ olarak adAMAÇLARIMIZ
land›r›lmaktad›r.
D‹KKAT
N N
K ‹ T edilenleri
A P
Ekonomistler, özellikle de çal›flma ekonomistleri ise istihdam
farkl›
flekillerde grupland›rmaktad›r. Türkiye ‹statistik Kurumu (TÜ‹K), çal›flma hayat›nda istihdam edilenleri befl grup alt›nda s›n›fland›r›lmaktad›r: ‹flverenler, ücretli veya maafll› çal›flanlar, yevmiyeli çal›flanlar, kendi hesab›na çal›flanlar
T E L E V ‹ Z ve
Y O Nücretsiz aile iflçileri. Kendi iflinde para ya da mal karfl›l›¤› bir veya daha fazla ücretli veya yevmiyeli daimi iflçi çal›flt›ran kifliye iflveren denilmektedir. Yevmiyeli
ise bir
SIRAçal›flanlar
S‹ZDE
baflkas›n›n iflinde ayni (mal) veya nakdi (para) bir gelir elde etmek amac›yla gün‹NTERNET
lük ücret üzerinden çal›flan kiflilerdir. Yevmiyeli çal›flanlar düzenli ve sürekli olaD Ü geçici
fi Ü N E L ‹ Mveya ifl bulrak bir iflverene ba¤l› de¤ildir ve iflin durumuna göre mevsimlik,
dukça çal›flmaktad›r. Ücretsiz aile iflçileri de hane halk› fertlerinden biri veya birkaç› taraf›ndan yürütülen bir ekonomik faaliyete yard›m etmek Samac›yla
herhangi
O R U
bir ücret almaks›z›n ifl gücü olarak katk›da bulunan hane halk› fertleridir. Kendi
hesab›na çal›flanlar da kendi iflinde, dükkân›nda, yaz›hanesinde, imalathanesinde,
D‹KKAT
tarlas›nda vb. yerlerde tek bafl›na veya ücretsiz aile iflçileri ile birlikte
bir gelir elde
etmek amac›yla çal›flmaktad›r. Ücretli veya maafll› çal›flanlar ise iflveren ile aralaSIRA S‹ZDE sat›fl veya
r›nda mevcut olan yaz›l› veya sözlü bir ifl sözleflmesine göre, iflletmenin
kâr›ndan ba¤›ms›z olarak belirlenen bir temel ücret karfl›l›¤›nda çal›flan kiflilerdir.
Beyaz yakal› çal›flanlar, mavi yakal› çal›flanlar hatta alt›n yakal› çal›flanlar,
AMAÇLARIMIZ
ücretli veya maafll› çal›flanlar aras›nda yer almaktad›r (Biçerli, 2011, ss.11-13). ‹flçiler ve memurlar (kamu görevlileri) ücretli veya maafll› çal›flanlar grubu içinde yer
almaktad›r. Sendikalar› ba¤›ml› çal›flanlar›n ve iflçi s›n›f›n›n örgütleri olarak düflünK ‹ T A P
dü¤ümüzde ise yukar›da s›n›fland›rma içinde sendikalar›n esas olarak ücretli veya
maafll› çal›flan grubu örgütlemeyi amaçlad›klar›n› söyleyebiliriz. Yevmiyeli çal›flanSIRA S‹ZDE
lar da iflçi s›n›f› içinde olmakla birlikte, düzenli ve sürekli olarak tek iflverene baTELEV‹ZYON
¤›ml› olmad›klar› için bu çal›flan grubunu örgütlemek düzenli ve sürekli olarak tek
iflverene ba¤›ml› olarak çal›flan ücretli ve maafll›lara göre oldukça
D Ü fi Ü güçtür.
NEL‹M
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
Mavi yakal› çal›flanlar:
Genelde bedensel emek
gücüyle yap›lan ifllerde
çal›flanlard›r. SIRA S‹ZDE
N N
Beyaz yakal› çal›flanlar:
Genellikle idari ifllerde veya
büro hizmetlerinde
çok fazla
AMAÇLARIMIZ
bedensel çaba
gerektirmeyen ifllerde
çal›flanlard›r.
K ‹ T A P
Alt›n yakal› çal›flanlar: Son
y›llarda ‘entelektüel
sermaye’ olarak
da bilinen
SIRA
S‹ZDE
bilgi iflçileridir.
TELEV‹ZYON
TÜ‹K’in yay›mlad›¤› her türlü istatisti¤e http://www.tuik.gov.tr adresinden
‹ N T E R Nulaflabilirsiniz.
ET
‹NTERNET
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Çal›flma Ekonomisi kitab›ndaki “iflgücü” ve “istihdam” kavramlar›n› hat›rlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
N N
S‹ZDE yer alanTÜ‹K’in befl grup alt›nda s›n›fland›rd›¤› istihdam edilenlerden hangiSIRA
grup(lar)da
lar iflçi s›n›f› içindedir?
AMAÇLARIMIZ
2
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K S‹ OT RA UP
K S‹ OT RAU P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
58
‹flçi sendikalar›n›n kuruluflu,
Endüstri Devrimi ile birlikte
“çal›flan” ve “çal›flt›ran”
iliflkisinin ortaya ç›kmas›na
kadar dayanmaktad›r.
‹flçi sendikalar› ilk olarak
‹ngiltere’de ortaya ç›km›flt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Endüstri Devrimi
çal›flma koflullar› konusunda Sosyal Politika I kitab›n›z›n 2. ÜniD ‹ K Ksonras›
AT
tesinde ele al›nan ‘Sosyal Politikan›n Dünyadaki Tarihsel Geliflimi’ konusunu hat›rlay›n›z.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
‹flçi sendikalar›, 19. yy’›n
iflverenler karfl›s›nda daha
güçlü durabilmeleri, hak ve
ç›karlar›n› korumalar› ve
gelifltirmeleri
K ‹ T A P için iflçileri bir
araya getirmek amac›yla
kurulmaya bafllam›flt›r.
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
‹fiÇ‹ SEND‹KALARI VE ÖRGÜTLENME
AMAÇLARIMIZ
bafl›ndan itibaren iflçilerin
TELEV‹ZYON
Sendikalar›n ortaya ç›kmas›na neden olan en önemli faktör, ücretlilik düzeni ve
ba¤›ml› çal›flmad›r. ‹flçi sendikalar›, Endüstri Devrimi sonras›, iflverene ba¤›ml› olarak çal›flan bir iflçi s›n›f›n›n ortaya ç›kmas›yla birlikte endüstri iliflkilerinin önemli
bir aktörü hâline gelmifltir. Ücretlilik düzeninin temelinde yer alan Endüstri Devrimi ve kapitalizm ilk kez ‹ngiltere’de varl›k kazand›¤› için sendikalar›n da ilk ortaya ç›kt›¤› ülke ‹ngiltere olmufltur. Sendikac›l›¤›n do¤ufluna ortam haz›rlayan iki
önemli koflul bulunmaktad›r: Üretim süreci içinde emek ve sermayenin ayr›larak
eme¤in özgürleflmesi ve eme¤iyle geçinen ba¤›ml› çal›flanlar›n say›ca artmas›. Yukar›da da de¤inildi¤i gibi, Endüstri Devrimi ile birlikte loncalar›n ortadan kalkmas›yla üretim süreci içinde emek ve sermaye birbirinden ayr›lm›fl ve emek hukuksal
anlamda özgürleflmifltir. Loncalarda belirli mesle¤e veya zanaata sahip olan vas›fl›
iflgücü, loncalar›n ortadan kalkmas› ve bunu takip eden Endüstri Devrimi ile birlikte endüstri iflçisine dönüflmüfl ve bu iflçilerin say›s› h›zla artm›flt›r. Yaln›z bafllar›na ve tek tek hareket ettikleri zaman hak ve ç›karlar›n› koruyamayacaklar›n› anSIRAbirlikte
S‹ZDE hareket etmelerinin gere¤ini ekonomik ve sosyal koflullar›n
layan iflçiler,
bask›s› alt›nda h›zla anlamaya bafllam›flt›r. Tüm bu koflullar, sendikalar›n ortaya ç›k›fl› için uygun
bir ortam haz›rlam›flt›r. 18. yy’›n sonlar›nda ‹ngiltere’de do¤an, geD Ü fi Ü N E L ‹ M
nel ve eflit oy hakk›n›n tan›nmas› ve oylamalar›n gizli yap›lmas› gibi siyasal talepleri olan Chartist hareket, iflçi s›n›f›n›n ve daha sonra do¤acak olan sendikac›l›¤›n
O R U
temelini ve Sdinami¤ini
oluflturmufltur (Talas, 1997, s.75; Ifl›kl›, 2003, ss.17-19).
Sendika kelimesinin kökeni Latince’deki ‘syndic’ kelimesine dayanmaktad›r. Syndic,
‹lk Ça¤larda
Roma ve Yunan hukuk siteminde bir flehir devletinin (site) yönetiminAMAÇLARIMIZ
de temsilcilik görevi yapan kifli(ler) anlam›nda kullan›lm›flt›r. Orta Ça¤’da ise Frans›zca, ‹talyanca, ‹spanyolca gibi birçok bat› diline giren ‘syndic’ kelimesi, ‘belirli bir
‹ T A P
konuda birK toplulu¤un
yarar›n› gözetmek için seçilen temsilci’ anlam›n› kazanm›flt›r (Mahiro¤ullar›, 2011, s.1). Sendika kavram› ‹ngiltere, Almanya ve ABD gibi kimi ülkelerde yaln›zca iflçi örgütlerini ifade ederken Türkiye ve Fransa gibi kimi ülT E hem
L E V ‹ Ziflçi
Y O N hem de iflveren örgütlerini ifade etmek için kullan›lmaktad›r.
kelerde ise
Ancak sendika kavram› hem iflçi hem de iflveren örgütlerini ifade etmek için kulS‹ZDE
lan›lsa bile,SIRA
temsil
etti¤i grubun geniflli¤i nedeniyle sendika denildi¤i zaman ilk akla gelen örgütler iflçi sendikalar›d›r (Tokol, 2008, s.15). ‹flçi sendikas›na iliflkin fark‹NTERNET
l› tan›mlarDyap›lmakla
birlikte en genel anlam›yla iflçi sendikas›n›, “iflçi s›n›f›n›n
Ü fi Ü N E L ‹ M
ekonomik ve toplumsal alanlardaki hak ve ç›karlar›n› savunan, yaflam ve çal›flma
koflullar›n› gelifltirmeyi amaçlayan mesleki örgüt”ler olarak tan›mlamak mümkünS O R U
dür (Güven, 1995, s.90).
2821 say›l› Sendikalar
D ‹ K K A T Kanunu, iflçi sendikalar›n› “iflçilerin (...) çal›flma iliflkilerinde, ortak ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelifltirmek için meydana getirdikleri tüzelkiflili¤e
sahip kurulufllar” fleklinde tan›mlamaktad›r (md.2).
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
59
Resim 3.1
Sendikal Örgütlenme
‹flçi sendikalar›, iflçilerin iflveren karfl›s›nda bireysel
güçlerini birlefltirerek kollektif bir güç ve ses oluflturmalar›
esas›na dayanmaktad›r. Söz konusu resim de 25-28
Nisan 2005 tarihlerinde Almanya’da Cornell Üniversitesi,
Almanya’n›n en büyük sendikas› olan Ver.di ve Hans
Böckler Vakf›’n›n sendikal stratejilere iliflkin birlikte
düzenledikleri konferans›n afiflidir. “Asla yaln›z çal›flma”
slogan›n›n yer ald›¤› afifl, ortak ve birlikte hareket
etmenin gücünü mizahi bir flekilde ortaya koymaktad›r.
Kaynak: http://www.ilr.cornell.edu/international/news/042805_NeverWorkAlone.html (06.02.2012).
‹flçi sendikalar›n› di¤er örgütlerden ay›ran üç önemli unsur bulunmaktad›r:
Üyeleri, amaçlar› ve bu amaçlara ulaflmak için kulland›klar› araçlar. ‹flçi sendikalar›n›n üyeleri yaln›zca iflçilerden oluflmaktad›r. Bir baflka deyiflle, iflçi sendikalar›na
SIRA S‹ZDE
yaln›zca iflçiler üye olabilirken iflveren sendikalar›na yaln›zca iflverenler
üye olabilmektedir ki bu ilkeye sendika safl›¤› ilkesi denilmektedir (Aktay, Ar›c› ve Kaplan,
2011, s.296). ‹flçi sendikalar›n›n temel amac›, iflçilerin gerek Diflyerindeki
Ü fi Ü N E L ‹ M gerekse
toplumdaki ç›karlar›n› temsil etmek ve korumakt›r. ‹flçi sendikalar›n›n bu amaca
ulaflabilmek için kulland›klar› en önemli araç ise toplu pazarl›kt›r. Bu üç unsur iflS O R U
çi sendikalar›n› di¤er iflçi örgütlerinden farkl›laflt›rmaktad›r.
Sendika safl›¤›SIRA
ilkesi,S‹ZDE
sar›
sendikac›l›¤› önledi¤i gibi,
sendikalar›n gerçek
anlamda do¤ufl ve kurulufl
amaçlar› do¤rultusunda
faaliyette bulunmas›n› da
sa¤lamaktad›r.
S O R U
Bu ünitede yaln›zca iflçi sendikalar› üzerinde durulacakt›r. Tarihsel olarak
D ‹ K K Aiflçi
T sendikalar›na göre daha geç kurulan memur sendikalar› bu ünitenin kapsam› d›fl›nda kalmakla birlikte, iflçi sendikalar›na dair birçok özellik ve unsurun memur sendikalar›
için de geçerli
SIRA S‹ZDE
oldu¤unu unutmay›n›z ve iflçi sendikalar›n›n ayr›nt›l› olarak ele al›nd›¤› “Sendikac›l›k” kitab›n› tekrar gözden geçiriniz.
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
N N
‹flçi sendikalar› üç temel hak üzerine dayanmaktad›r: Örgütlenme hakk›, toplu
pazarl›k/toplu ifl sözleflmesi hakk› ve grev hakk›. Gerçek bir sendikac›l›ktan söz
K ‹ T A P sendikan›n
edilebilmesi için iflçilerin serbestçe örgütlenebilmesi, örgütlendikleri
serbest toplu pazarl›k ve grev hakk›na sahip olmas› gerekmektedir. Bu üç hak, birbirinden ayr›lamayan, aksine birbirini tamamlayan haklard›r. Nitekim Avrupa ‹nE L Esendikal
V ‹ Z Y O N haklar›n
san Haklar› Mahkemesi, çeflitli dönemlerde verdi¤i kararlardaT da
bölünmezli¤i ve bütünselli¤i sonucuna ulaflm›flt›r. Bu nedenle toplu ifl sözleflmesiz
ve grevsiz sendika hakk›n›n özünden de yoksun oldu¤unu söylemek mümkündür
(Gülmez, 2010, s.9). Bir baflka deyiflle, iflçilerin örgütlenme hakk›na sahip olup
‹NTERNET
toplu pazarl›k ve/veya grev hakk›na sahip olmamas› iflçi sendikas›n› di¤er iflçi örgütlerinden farks›z hâle getirecektir.
Grev hakk› olmadan gerçek bir sendikac›l›ktan söz edilebilir mi? Neden?
SIRA S‹ZDE
Sanayileflme ile birlikte toplumsal yap› içerisinde güçlü bir sosyal taraf olarak
kendini kabul ettiren iflçi sendikalar›n›n tarihsel olarak üç temel
fonksiyonu bulun-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Toplu sözleflmesiz ve grevsiz
sendika hakk›, özünden
yoksundur.
‹NTERNET
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
60
Örgütlenme, sendikac›l›¤›n
temelinde yer alan en önemli
kavramlardand›r.
‹flçi sendikalar› “hepimiz
birimiz için, birimiz hepimiz
için” ilkesinden hareket
eden kendi kendine yard›m
örgütlerinden birisidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
maktad›r (Selamo¤lu, 2003, ss.64-65): Ekonomik fonksiyon, demokratik temsil
fonksiyonu ve sosyal fonksiyon. Ekonomik fonksiyon iflyeri, ifl kolu ve ulusal düzeyde yarat›lan ekonomik de¤erin toplu pazarl›k vas›tas›yla adalet ve eflitlik içinde
paylafl›lmas›n›; demokratik temsil fonksiyonu iflçilerin iflyeri düzeyinde çal›flma koflullar› ve toplumsal düzeyde de ekonomik ve sosyal politikalar üzerinde söz hakk›n› ve kimlik sahipli¤ini; sosyal fonksiyon ise eme¤in dayan›flma bilincinin güçlenmesini, ortak de¤erlerin ve amaçlar›n tan›mlanmas›n›, iflçilerin sosyal risklerinin
kontrol alt›na al›nmas›n›, sosyal risklerin olas› sonuçlar›n›n yönetilmesini, sosyal
d›fllanma ve yoksullukla mücadeleyi ifade etmektedir.
‹flçi sendikas›n›n temelinde yer alan en önemli kavram ise örgütlenmedir. Örgütlenme, bireylerin tek bafllar›na gerçeklefltiremeyecekleri amaçlar›n› bir araya
gelerek ve belirli bir güç oluflturmak yoluyla uzun vadeli olarak gerçeklefltirme ihtiyac›ndan do¤mufltur. Endüstri Devrimi ile birlikte ortaya ç›kan s›n›fsal güçlerden
biri olan iflçi s›n›f› da bu ba¤lamda, çal›flma koflullar›n›n düzenlenmesinde kendi
s›n›flar›n›n temsilcisi olarak söz sahibi olacak ve iflverenlerin tek tarafl› düzenleme
ve yönetim yetkisini paylaflacak kendi örgütlerini kurmaya yönelerek sendikac›l›k
hareketini yaratm›flt›r (Urhan, 2005, ss.28-29).
Günümüzde ise iflçi sendikalar›, üye say›lar›n›n çoklu¤u ve büyük rakamlara
ulaflan mal varl›klar›yla, toplu pazarl›k ve grev haklar›yla, ekonomik, sosyal ve siyasal düzeni etkileyen güçler olarak toplum hayat›na a¤›rl›klar›n› koymakta ve
güçleri oran›nda etkili olmaktad›r. Sosyal devletin en önemli özelliklerinden birisi,
ç›kar birliklerinin kamu yönetimine kat›lmalar› ve kamusal ifllevlerini yerine getirmeleridir. Önemli ç›kar birliklerinden birisi olan iflçi sendikalar› da toplum hayat›nda iflçilerin ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmek için bir taraftan iflverenler veya iflveren sendikalar›yla toplu ifl sözleflmeleri yaparak çal›flma bar›fl›n›n ve toplum düzeninin bozulmas›n› önlemekte, öte yandan üçlü yap›ya sahip baz› kurul ve örgütlerde iflçilerin ç›karlar›n› temsil etmekte, di¤er taraftan da ekonomik ve sosyal düzende hatta bat› ülkelerinde siyasal düzende denge ve uyumu sa¤lamaktad›r. Ancak Avrupa ülkelerinde iflçi sendikalar›n›n bu ifllevleri yerine getirebilmelerinde,
iflçilerin say›sal güce sahip olmalar› kadar, belirli bir bilinç düzeyine sahip olmalar› da önemli bir rol oynam›flt›r (Çelik, 2003, s.323). Bir baflka deyiflle Avrupa ülkelerinde iflçi sendikac›l›¤›n›n geliflmesinin arkas›nda, iflçilerin sosyalist düflüncelerden etkilenerek mevcut düzene karfl› gelifltirdi¤i kollektif tepki ve s›n›f bilinci yer
almaktad›r. Ancak Avrupa’da sosyal haklar›n elde edilmesinde kollektif mücadeleler önemli bir rol oynarken, ABD’de sosyalist düflüncenin etkisiz kalmas›, sosyal
yap›n›n Avrupa ülkelerinden farkl› olmas› ve dolay›s›yla s›n›f bilincinin zay›f kalSIRA mücadele
S‹ZDE
mas›, kollektif
gelene¤i olmayan ve yaln›zca üyelerinin hak ve ç›karlar›na odaklanan bir sendikac›l›k anlay›fl›n›n geliflmesine neden olmufltur (Urhan,
2005, s.30) . Bu nedenle Avrupa ülkelerinde faaliyet gösteren sendikalar›n önemli
bir bölümü reformist veya Marksist sendikac›l›k anlay›fl›na sahipken ABD’de faaliyet gösteren sendikalar›n önemli bir bölümü pragmatik sendikac›l›k anlay›fl›na saS O R U
hip bulunmaktad›r.
Sendikac›l›k Dkitab›n›n
‹ K K A T “Doktrinler Aç›s›ndan Sendikac›l›k” isimli 6. Ünitesinde ele al›nan
ideolojilerine göre farkl› sendikac›l›k anlay›fllar›n› hat›rlay›n›z.
N N
SIRA S‹ZDE
Sendikac›l›¤›n temelini oluflturan örgütlenme, ç›karlar›n temsili ve sendikalar›n
mali kaynaklar› aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r. Sendikalar daha fazla iflçiyi
örgütleyebildi¤i
oranda gerek toplu pazarl›k masas›nda, gerekse sosyal, siyasal ve
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
61
ekonomik hayatta iflçileri temsil gücünü artt›rabilmektedir. Sendikalar›n hangi
alanlarda ve ne flekilde iflçilerin ç›karlar›n› temsil etti¤i afla¤›da aç›klanmaktad›r.
Örgütlenme gücü artt›rabildi¤i oranda ayn› zamanda sendikalar›n finansal yap›lar›
da güçlenmektedir. Zira sendikalar›n en önemli gelir kayna¤› üyelik aidatlar›d›r. Finansal yap›s› güçlü olan sendikalar›n grev fonlar› da güçlü olmakta, yeni üye kazanmak ve mevcut üyelerini korumak için daha zengin kaynaklara sahip olmaktad›r (Urhan, 2005, ss.32-37).
‹flçi sendikalar› üyelerinin hak ve ç›karlar›n› dört farkl› flekilde ve alanda temsil
etmektedir (Williams ve Smith, 2006, ss.178-179):
• Sendikalar, iflçilerin tüm çal›flma hayatlar› boyunca karfl›laflt›klar› çeflitli güçlüklere ve sorunlara karfl› sendikal yard›mda bulunarak güvence sa¤lamaktad›r. Sendikalar›n üyelerine hastal›k, iflsizlik veya ölümSIRA
gibiS‹ZDE
kimi durumlarda yard›mlarda bulunmas› sendikalar›n özellikle ilk ortaya ç›kt›¤› y›llarda
büyük önem tafl›maktayd›. Ancak ilerleyen dönemlerdeD Üsendikalar›n
toplu
fi Ü N E L ‹ M
pazarl›k vas›tas›yla çal›flma koflullar›n› düzenlemeye bafllamas› ve devletin
sosyal refah harcamalar›n› artt›rmas› sonucunda sendikalar›n bu alandaki etS O R U
kinli¤i azalmaya bafllam›flt›r.
2821 say›l› Sendikalar Kanunu’na göre Türkiye’de iflçi sendikalar› ve
D ‹ konfederasyonlar›
KKAT
herhangi bir ba¤›flta bulunmamak kayd›yla evlenme, do¤um, hastal›k, ihtiyarl›k, ölüm, iflsizlik gibi hallerde yard›m ve e¤itim amac›yla sand›klar›n kurulmas›na
yard›mc› olabilSIRA S‹ZDE
mekte ve nakit mevcutlar›n›n yüzde beflinden fazla olmamak kayd›yla bu sand›klara kredi
verebilmektedir (md.33/VI).
AMAÇLARIMIZ
N N
• Sendikalar›n iflçilerin ç›kar›n› koruyarak temsil etti¤i en önemli platform toplu pazarl›k masas›d›r. Sendikalar iflverenler karfl›s›nda iflçilerin ücret ve çaK ‹ T temsil
A P
l›flma koflullar›yla ilgili ç›karlar›n› toplu pazarl›k masas›nda
etmekte
SIRA S‹ZDE
ve savunmaktad›r.
• Sendikalar iflçilerin iflyerindeki ç›karlar›n› iflyeri sendika temsilcileri vas›taELEV‹ZYON
s›yla temsil etmek ve korumaktad›r. ‹flçilerin iflyerindeTDkarfl›laflt›klar›
bir soÜ fi Ü N E L ‹ M
runun çözümü için ilk baflvurduklar› kifli iflyeri sendika temsilcisidir. Bu
ba¤lamda iflyeri sendika temsilcileri, sendikalarla üyeler aras›nda adeta bir
S O R U
köprü görevi görmektedir.
‹NTERNET
2821 say›l› Sendikalar Kanunu’na göre, yaln›zca toplu ifl sözleflmesiDyetkisine
‹ K K A T sahip olan
sendika, iflyeri sendika temsilcisi atama hakk›na sahip bulunmaktad›r. ‹flyeri sendika temsilcisi, ilgili iflyerine iliflkin iflçilerin dileklerini dinlemek ve flikâyetlerini çözümlemek, iflSIRA S‹ZDE
çi ve iflveren aras›ndaki iflbirli¤i ve çal›flma bar›fl›n› devam ettirmek, iflçilerin hak ve ç›karlar›n› gözetmek, ifl kanunlar› ve toplu ifl sözleflmelerinden öngörülen çal›flma koflullar›n›n
uygulanmas›nda yard›mc› olmakla görevli bulunmaktad›r (md.34 ve
35).
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
• Sendikalar, iflçilerin ç›karlar›n› ayn› zamanda siyasi arenada da temsil et‹fi ÜT N AEde¤iflikli¤i
mektedir. Özellikle çal›flma hayat›na iliflkin herhangi birKD Üyasa
önL P‹ M
cesinde sendikalar, yasalar›n kendi lehlerine düzenlemeler içermesi için lobi faaliyetleri yürüterek siyasi partiler ve parlamento üzerinde etkili olmaya
S O R U
TELEV‹ZYON
çal›flmaktad›r.
D ‹ kitab›n›n
KKAT
Sendikalar›n siyasetle ve siyasi partilerle olan iliflkisi için Sendikac›l›k
“Demokrasi Sendikac›l›k Siyaset” isimli 5. Ünitesi’ni hat›rlay›n›z.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
S O R U
‹NTERNET
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
62
SEND‹KA ÜYEL‹⁄‹
Sendika özgürlü¤ünün en do¤al sonuçlar›ndan birisini oluflturan sendikalara üye
olma hakk› ülkeden ülkeye farkl›l›k göstermektedir. Bununla birlikte sendika üyeli¤inin kazan›lmas› için öncelikle iflçinin sendikaya üye olma hakk›na sahip olmas› gerekmektedir. Sendikaya üye olma hakk›na sahip olan iflçiler, usulüne uygun
bir flekilde üye olmak için sendikaya baflvurduktan ve bu baflvurular› sendikaca
kabul edildikten sonra sendika üyeli¤i kazan›lmaktad›r. Bir ülkede sendikaya üye
SIRA S‹ZDE
olman›n önünde
ne kadar az engel ve s›n›rlama var ise o ülkede demokratik sistemin o kadar geliflmifl oldu¤unu söylemek mümkündür. Efl deyiflle, sendikalara üye
olma hakk›n›n
geniflli¤i ayn› zamanda ülkelerin en önemli demokratik göstergeleD Ü fi Ü N E L ‹ M
rinden birisini de oluflturmaktad›r. Sendika üyeli¤i, çeflitli uluslararas› belge ve sözleflmelerde oldu¤u gibi birçok ülkede ulusal düzenlemelerle de güvence alt›na
O R U
al›nmaktad›rS (Aktay,
1993, s.43-45; Aktay, Ar›c› ve Kaplan, 2011, s.317).
SIRA S‹ZDE
S O R U
Sendika üyeli¤i
D ‹ K‹nsan
K A T Haklar› Evrensel Beyannamesi, Birleflmifl Milletler Ekonomik, Sosyal
ve Kültürel Haklar Uluslararas› Sözleflmesi, Avrupa Sosyal fiart› ve Sendika Özgürlü¤üne ve
ÖrgütlenmeSIRA
Hakk›n›n
Korunmas›na ‹liflkin 87 say›l› ILO sözleflmesi gibi birçok uluslaraS‹ZDE
ras› belge ve sözleflmede güvence alt›na al›nm›flt›r. Bu belge ve sözleflmeler hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için “Uluslararas› Sosyal Politika” kitab›na bak›n›z.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹ N T E RS‹ZDE
NET
SIRA
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹flçilerin sendikaya kat›lma nedenleri ise birbirinden çok farkl› olabilmektedir.
Bu nedenleri flu flekilde s›ralamak mümkündür (Uçkan, 2002, ss.20-21; Urhan,
DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ M
P
2012, ss.4-16):
• ‹fl tatminsizli¤i. Özellikle Fordist üretim sistemi ve Taylorist iflbölümü sonuO R U
cundaS iflçilerin
yapt›klar› ifl monotonlaflm›fl ve iflçiler yapt›klar› ifle yabanc›T
E
L
E
V
‹
Z
Y
O
N
laflarak ifl tatminleri azalmaya bafllam›flt›r. ‹flyerinde mutsuz olan ve kendilerini çal›flt›klar›
D ‹ K K A T iflyerine ait hissetmeyen iflçiler, bu aidiyet ihtiyac›n› sendikalar arac›l›¤›yla karfl›lamaya bafllam›flt›r. Benzer koflullarda çal›flan ve ifl tatmini olmayan iflçiler bir araya gelerek iflverene karfl› ‘toplu ses’ oluflturmakta
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
ve bu yolla hem aidiyet ihtiyac›n› karfl›lamakta hem de ifl tatminsizli¤ine neden olan kaynaklar› bertaraf edebilmektedir. Bir baflka ifadeyle sendikalar
iflçilere
kollektif bir güç sa¤layarak onlar›n iflyerindeki hoflnutsuzluk kayAMAÇLARIMIZ
naklar›n› giderecek bir imkân sa¤lamaktad›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹flçiler genellikle
fayda/maliyet
‹ N T E R N E T analizi
yaparak sendikaya üye
olmaktad›r. Efl deyiflle,
iflçiler sendikaya ödedikleri
üyelik aidat› karfl›l›¤›nda
elde ettikleri faydaya
bakarak üyelik karar›n›
vermektedir.
Fordist ve post-Fordist
K ‹ T A P (yal›n) üretim sistemleri ve bu sistemlerin iflçiler üzerindeki etkilerine iliflkin ayr›nt›l› bilgiye Akgeyik, T. (1998). Stratejik Üretim Yönetimi. ‹stanbul: Sistem Yay›nc›l›k kitab›ndan ulaflabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
• ‹flle ilgili hizmetler. Sendikalar baflta ücret, çal›flma süreleri, ifl güvencesi ve
ifl güvenli¤i olmak üzere do¤rudan ifl ve iflyeri ile ilgili sorunlar› çözmeye
yönelik hizmet vermektedir. ‹flçilerin çok büyük bir bölümü, çal›flma koflulTERNET
lar›n›‹ N iyilefltirmek
amac›yla sendikaya üye olmaktad›r.
• ‹flle ilgili olmayan hizmetler. Sendikalar üyelerine özel hayat ve sa¤l›k sigortas› yaparak ucuz tatil hizmeti vererek veya düflük faizli kredi kartlar› temin
ederek sendika üyeli¤ini cazip hâle getirebilmektedir. ‹flçiler bu hizmetlerden yararlanabilmek için de sendikaya üye olabilmektedir.
• Siyasi ve ideolojik yak›nl›k. ‹flçiler genellikle kendi siyasi ve ideolojik görüfllerine yak›n gördükleri sendikalara üye olmaktad›r. Bir baflka deyiflle iflçi,
63
kendisini siyasi ve ideolojik olarak özdefllefltirdi¤i sendikaya üye olmay› tercih etmektedir.
• ‹flçi dayan›flmas›. Toplu hareket ve eylem bilincinde olan iflçiler, iflçi s›n›f›n›n dayan›flmas›n› güçlendirmek için de sendikaya üye olabilmektedir. Bunun yan› s›ra iflçi, yaflad›¤› ve çal›flt›¤› grup kültürüne ba¤l› olarak da sendikaya üye olma karar› verebilmektedir. Özellikle iflçinin ailesinde daha önceden sendikaya üye olan birisi varsa veya çal›flt›¤› iflyerindeki veya sosyal ortam›ndaki arkadafllar› sendikaya üye ise bu iflçinin sendikaya üye olma e¤ilimi daha yüksek olmaktad›r.
• ‹flin ve iflçinin özellikleri. Sendikalar›n faaliyet gösterdi¤i sektörün ve yap›lan
iflin özellikleri ile iflçinin cinsiyet, ›rk, yafl, e¤itim gibi kiflisel özellikleri de
sendikaya üye olma karar›n› önemli ölçüde belirlemekte ve etkilemektedir.
Sendikalar›n faaliyet gösterdi¤i sektörün özellikleri ve iflçinin kiflisel
özellikleri
sendikaSIRA
S‹ZDE
ya üyelik karar›n› nas›l etkilemektedir?
SEND‹KALAR ARASI REKABET
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Zorunlu sendikac›l›k fleklindeki sendika güvenli¤i türlerinin uygulanmad›¤› ve
S O R U kurabilmeksendika özgürlü¤ünün görüldü¤ü ülkelerde iflçiler serbestçe sendika
te, kurulmufl sendikalara üye olabilmekte, diledikleri sendikay› seçebilmekte, sendikas›z kalabilmekte, sendikadan ç›kabilmekte ve sendika de¤ifltirebilmektedir.
D‹KKAT
Sendika özgürlü¤ünün oldu¤u bu ülkelerde iflçiler farkl› beklenti ve taleplerle sendikaya üye olmaktad›r. Dolay›s›yla sendikalar da farkl›l›k gösteren bu beklenti ve
S‹ZDE koruyabiltalepleri karfl›layarak yeni üye kazanabilmek ve/veya mevcut SIRA
üyelerini
mek amac›yla di¤er sendikalarla bir rekabet içine girmektedir.
Sendikalar Aras› Rekabet Kavram›
4
S O R U
D‹KKAT
N N
Sendikalar aras› rekabet, sendika özgürlü¤ü ve sendika çoklu¤u ilkelerinin ortaya
ç›kard›¤› sonuçlardan birisidir. Rekabet tüm piyasalarda oldu¤u
K ‹ gibi,
T A Pifl piyasas›nda ve ifl piyasas›n›n en önemli aktörlerinden birisi olan sendikalar aras›nda da görülmektedir. Bir sendika ne kadar çok üyeye sahip olursa toplu pazarl›k yetkisi almas› o derece kolaylaflmakta, ayn› zamanda üye say›s› artt›kça
T E L Efinansal
V ‹ Z Y O N yap›s› da
güçlenmekte, finansal yap›s› güçlendikçe üyelerine sundu¤u hizmet yelpazesi ve
kalitesi geliflti¤i için yeni üye kazanmas› ve mevcut üyeleri elinde tutmas› daha kolaylaflmaktad›r. Dolay›s›yla sendikalar s›n›rl› say›da iflçiden oluflan üye ve potansi‹ N T E R N E T sosyal ve
yel üye piyasas›nda sa¤lam bir üye temeline sahip olmak ve ekonomik,
siyasal alanda belirli bir gücü elinde tutabilmek için birbirleriyle rekabet içine girebilmektedir (Uçkan, 2002, s.8).
Sendikalar aras› rekabeti, sendika özgürlü¤ü ve sendika çoklu¤u ilkelerinin bir
sonucu olarak ayn› iflyerinde, ayn› meslek dal›nda veya ayn› ifl kolunda faaliyet
gösteren birden çok sendikan›n çeflitli sosyal, ekonomik ve ideolojik nedenlerle
bir rekabet ortam› içinde olmalar› fleklinde tan›mlamak mümkündür. Sendikalar
aras› rekabette sendikalar›n temel amac›, gelirlerini güvence alt›na almak ve toplu
pazarl›k güçlerini korumak için belirli bir üye kitlesine sahip olmak ve korumakt›r. Bu amaçla sendikalar mevcut üye piyasas›n› oluflturan örgütlü ifl piyasas›nda
rekabet ettikleri gibi, potansiyel üye piyasas›n› oluflturan örgütsüz ifl piyasas›nda
da rekabet edebilmektedir. Rekabet ettikleri bu üye piyasas›na göre, ülkedeki toplam sendikas›z iflçi say›s› azal›rken toplam sendikal› iflçi say›s› artabildi¤i gibi, toplam sendikal› ve sendikas›z iflçi say›s›nda herhangi bir de¤ifliklik de olmayabilmek-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹ N Trekabet,
ERNET
Sendikalar aras›
sendika özgürlü¤ü ve
sendika çoklu¤u ilkelerinin
do¤al bir sonucu olarak
ortaya ç›kar.
64
Pazar pay›na yönelik
sendikalar aras› rekabette
sendikalar mevcut üye
piyasas›nda rekabet ederken
genifllemeci sendikalar aras›
rekabette sendikalar
potansiyel üye piyasas›nda
rekabet etmektedir.
SIRA S‹ZDE
5
S O R U
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRAkonfederasyonlar›
S‹ZDE
düzeyinde bir sendikalar aras› rekabet var m›d›r?
Sendikalar Aras› Rekabet Politikalar›
SIRA S‹ZDE
tedir. Bu nedenle sendikalar aras› rekabetin flekli, bir ülkedeki sendikal hareketin
kapsam›n› ve geliflimini do¤rudan etkilemektedir. Sendikalar aras› rekabet, rekabetin gerçekleflti¤i üye piyasas›na göre, pazar pay›na yönelik (pasif) sendikalar aras›
rekabet ve genifllemeci (aktif) sendikalar aras› rekabet olmak üzere iki flekilde görülmektedir (Uçkan, 2002, s.9, 17).
Pazar pay›na yönelik (pasif) sendikalar aras› rekabet, sendikalar›n örgütlenme
modellerine göre ayn› iflyerinde, ayn› meslek dal›nda veya ayn› iflkolunda faaliyette bulunan di¤er sendikalara mensup üyeleri elde etmek için rekabet etmeleridir.
Birbirinden üye çalmaya yönelik politikalar›n uyguland›¤› pasif sendikalar aras› rekabette, ülkedeki toplam sendikas›z iflçi say›s›nda bir de¤ifliklik olmamakta, yaln›zca mevcut sendika üyelerinin sendikalar aras›ndaki da¤›l›m› de¤iflmektedir. Bu nedenle rekabet gücünü elinde bulunduran sendikalar›n üye say›s› artarken di¤er
sendikalar›n üye say›s› azalmaktad›r. Genifllemeci (aktif) sendikalar aras› rekabet
ise sendikalar›n örgütsüz iflçileri kendilerine üye yapabilmek için rekabet etmeleridir. Böylece sendikalar örgütlü iflyerlerinde üye taban›n› derinlefltirerek ve/veya
örgütsüz iflyerlerinde üye taban›n› yayg›nlaflt›rarak toplam üye say›lar›n› artt›rmaya
çal›flmaktad›r (Uçkan, 2002, ss.17-20).
Rekabet stratejileri ne olursa olsun sendikalar, mevcut üyelerini kendi bünyelerinde tutmaya ve/veya yeni üye kazanmaya yönelik çeflitli politikalar uygulamaktad›r.
S O R Usendikalar a¤›rl›kl› olarak iflçilerin kollektif beklentilerini karfl›laSon y›llara kadar
maya yönelik geleneksel politikalar uygularken günümüzde iflgücü profilinin de¤iflmesiyle birlikte
iflçilerin bireysel ç›karlar›na yönelik yeni politikalar gelifltirmeye
D‹KKAT
bafllam›fllard›r. Bu ba¤lamda sendikalar aras› rekabet politikalar›n› geleneksel ve
yenilikçi politikalar olarak ikiye ay›rmak mümkündür.
SIRA S‹ZDE
Geleneksel
politikalar, üretici gücü oluflturan iflçilerin kollektif güdülerine ve
beklentilerine yönelik politikalardan oluflmaktad›r. Nitekim iflçilerin sendikaya üye
olma nedenlerinin
aras›nda çal›flt›klar› iflyerinde bir sorunla karfl›laflmalar› duruAMAÇLARIMIZ
munda destek ve yard›m almak, ücret ve çal›flma koflullar›n› gelifltirmek, sendikal
dayan›flma bilincine sahip olup bu hareket içinde yer almak ve iflyerindeki iflçilerin büyük bir
sendikal› olmas›ndan kaynaklanan grup bask›s›ndan kurtulK ‹ k›sm›n›n
T A P
mak gibi kollektif niteli¤e sahip nedenler ilk s›ralarda yer almaktad›r. Geleneksel
rekabet politikalar›nda iflçiler, birbirine benzeyen, homojen bir grup olarak ele
al›nmaktaTve
yukar›da belirtilen ve benzeri ortak beklentileri oldu¤u
E L Etüm
V ‹ Z Y iflçilerin
ON
varsay›lmaktad›r. Dolay›s›yla iflçiler aras›ndaki bireysel farkl›l›klar göz ard› edilmektedir. Bu nedenle geleneksel rekabet politikalar›nda sendikalar›n kulland›klar› en önemli araç toplu pazarl›k olmaktad›r. Sendikalar iflçilerin en önemli ortak ç›‹ N T Eoluflturan
RNET
kar noktas›n›
parasal haklar› toplu ifl sözleflmeleri vas›tas›yla iyilefltirmek
için büyük bir rekabete giriflmektedir. Sendikalar geleneksel rekabet politikalar›n›
genellikle maliyetleri minimize etmek ve üyelik aidatlar›n› düflük tutmak için tercih etmektedir. Çünkü geleneksel rekabet politikalar›nda, iflçi-iflveren iliflkileriyle
do¤rudan ilgili olmayan ve yüksek maliyetli faaliyetlere yer verilmemektedir. Geleneksel rekabet politikalar›n› benimseyen sendikalar, ayn› zamanda siyasi ve ideolojik kimliklerini ön plana ç›kartarak da yeni üye kazanmaya ve/veya mevcut
üyelerini muhafaza etmeye çal›flmaktad›r (Uçkan, 2002, ss.21-23).
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Geleneksel rekabet
politikas›n› benimseyen
sendikalar, üyelerinin ücret
ve di¤er parasal haklar›n›
toplu ifl sözleflmesi
vas›tas›yla iyilefltirerek ve
siyasi/ideolojik kimliklerini
ön plana ç›kartarak rekabet
üstünlü¤ü elde etmeye
çal›flmaktad›r.
Ancak son y›llarda çal›flma hayat›nda ve ifl piyasas›nda yaflanan h›zl› de¤iflim ve
dönüflüm, sendika-üye iliflkisini de de¤ifltirmifl; geleneksel politikalar›n yetersiz
kalmas› üzerine sendikalar yeni politika aray›fl› içine girmifltir. Endüstri iliflkilerinde ve ifl piyasas›nda yaflanan bu de¤iflime direnmeleri ve uyum sa¤lamamalar› durumunda sendikalar h›zla güç kaybederek varl›klar›n› tehlikeye sokacakt›r. Bu nedenle sendikalar, yeniden yap›lanarak ve yeni örgütlenme stratejileri ve politikalar› gelifltirerek de¤iflime ayak uydurmaya çal›flmaktad›r. Günümüzde sendikalar, rekabet politikalar›n› ideolojik ve kollektif ç›karlar temeli yerine pragmatik ve bireysel ç›karlar temelinde oluflturmaya bafllam›flt›r. Sendikalar›n gelifltirdikleri yenilikçi
politikalar› flu flekilde s›ralamak mümkündür (Uçkan, 2002, ss.23-34; Urhan, 2012,
ss. 16-30):
• Bireysel ç›karlara yönelik politikalar. Günümüzde bireyselleflme e¤iliminin
artmas› ve insan kaynaklar› yönetiminin önem kazanmas›yla birlikte sendikalar kollektif temsilden ziyade bireysel temsil rolüne a¤›rl›k vermeye bafllam›flt›r. Dolay›s›yla sendika-üye iliflkisi kollektif ç›kar ortakl›¤›ndan bireysel
ç›karlar, özellikle tüketici ç›karlar› ortakl›¤›na do¤ru dönüflmeye bafllam›flt›r.
Bunun sonucunda özellikle Avrupa ülkelerinde baz› sendikalar üyelerine,
kendi özel ihtiyaçlar›n›n profesyonel bir flekilde karfl›lanmas›n› bekleyen
‘müflteri’ gözü ile bakmaya bafllam›flt›r. Bu sendikalar, üyeleri için ayr›nt›l›
ve genifl bir yelpazeye sahip olan özellikle finansal niteli¤i sahip hizmetler
ve indirimler sa¤lamak suretiyle, üyelerinin harcamalar›n›n maliyetini düflürmeye ve gelirlerini dolayl› bir flekilde artt›rmaya çal›flmaktad›r. Örne¤in;
sendikalar sigorta flirketleri, bankalar, tatil acentalar› ve benzeri kurulufllarla
anlaflma yaparak üyelerine düflük faizli krediler, ucuz sigorta hizmetleri, düflük faizli kredi kartlar›, ek sosyal güvenlik hizmetleri, seyahat ve tatil indirimleri ve tasarruf planlar› gibi üyelerin özellikle tüketici kimliklerine yönelik çeflitli hizmetler sunmaktad›r. Sendikalar kimi zaman üyelerinin bu tür
hizmetlerden yararlanmalar›n› kolaylaflt›r›c› özel üyelik kartlar› da ç›kartabilmektedir. Sendikalar›n üyelerine sundu¤u yasal dan›flmanl›k hizmetlerini de
bireysel ç›karlara yönelik politikalar kapsam›nda de¤erlendirmek mümkündür. Sendikalar üyelerine çal›flma hayat›yla ve kimi zaman vergi, kira sorunlar› gibi çal›flma hayat›yla ilgili olmayan konularda ücretsiz veya küçük bir
ücret karfl›l›¤› dan›flmanl›k hizmeti sunabilmektedir. Üyelerin bireysel ç›karlar›na yönelik sunulan bu tür hizmetler, sendikalara yeni üye kazand›rmaktan ziyade mevcut üyeleri sendikada muhafaza edebilmek için kullan›lmaktad›r. Ancak bu tür hizmetler, sendikalar› aktif üyelere sahip bir örgütten
uzaklaflt›rarak tüketicilerden oluflan bir örgüte dönüfltürmeye bafllad›¤› için
s›kça elefltirilmektedir. Ayr›ca yaln›zca bireysel ç›karlar› nedeniyle sendikaya üye olan iflçilerin, sendikalar›n dayan›flmac› birlik bilincini, dolay›s›yla
ideolojik temelini sarsabilece¤ini de göz ard› etmemek gerekmektedir. Bu
nedenle sendikalar, bu hizmetlerin asli fonksiyon ve hizmetlerinin önüne
geçmemesi konusunda dikkatli hareket etmek durumundad›r.
• Kad›n ve genç iflgücüne yönelik politikalar. Günümüzde kad›n ve genç iflgücü toplam iflgücü içinde önemli bir paya sahip olmaya bafllam›flt›r. Dolay›s›yla sendikalar›n gelecekte iflçi hareketini temsil etme gücüne sahip olabilmeleri, büyük ölçüde kad›n ve genç iflgücünü örgütleyebilme baflar›lar›na ba¤l› duruma gelmifltir. Bu nedenle sendikalar kendilerine kad›n ve genç
iflçileri çekmek amac›yla çeflitli politikalar uygulamaya bafllam›flt›r. Özellikle
Avrupa’da birçok sendikada kad›n sorunlar›na a¤›rl›k veren bir sendikal
65
Yenilikçi politikalar,
sendikalar›n endüstri
iliflkileri ve ifl piyasas›nda
yaflanan de¤iflime uyum
sa¤lamak amac›yla
gelifltirdikleri ve
uygulad›klar› politikalard›r.
Yenilikçi politikalara a¤›rl›k
veren sendikac›l›k
yaklafl›m›na ‘hizmet
sendikac›l›¤›’ da
denilmektedir.
66
gündem oluflturmak amac›yla kad›n ve eflitlik komiteleri ve bürolar› oluflturulmakta, kad›nlara yönelik örgütlenme kampanyalar› düzenlenmekte, toplu ifl sözleflmelerine eflitli¤e ve pozitif ayr›mc›l›¤a iliflkin çeflitli hükümler konulmakta, düzenli kad›n konferanslar› düzenlenmekte, kad›n üyeler göz
önünde tutularak faaliyetler yeniden gözden geçirilmekte, modern aile sorunlar›na ve kad›nlar›n iflyerinde karfl›laflt›klar› sorunlara iliflkin çeflitli hizmetler sunulmaktad›r. Ayr›ca kad›nlar›n sendikalar›n karar ve yönetim organlar›ndaki temsil kabiliyetlerinin artt›r›lmas› amac›yla baz› sendikalar kota veya nisbi temsil uygulamas›yla yönetim organlar›nda kad›nlara daha fazla yer vermektedir. Sendikalar kad›nlar›n yan› s›ra gençleri de kendilerine
çekebilmek amac›yla farkl› politikalar uygulamaktad›r. Örne¤in; özellikle
Avrupa’daki baz› sendikalar gençler için özel komisyonlar veya bürolar
oluflturmakta, gençlerden daha düflük üyelik aidat› almakta, gençlerin ilgi
gösterdi¤i kimi festivallere, konserlere veya spor tak›mlar›na sponsorluk
yapmaktad›r.
Resim 3.2
Kardemir Karabükspor ve Çelik-‹fl Sendikas›
Türkiye’de Kardemir Karabükspor Futbol
Kulübü’ne Kardemir A.fi.’nin yan› s›ra
Hak-‹fl’e ba¤l› olan Çelik-‹fl Sendikas› da
sponsorluk yapmaktad›r. Futbolcu
formalar›n›n arka yüzünde Çelik-‹fl
Sendikas›n›n ad› yer almaktad›r. Çelik-‹fl
Sendikas› bu flekilde hem kamuoyuna
kendi tan›t›m›n› yapmakta hem de özellikle
genç mevcut ve potansiyel üyelerin
sempatisini kazanmaktad›r.
Kaynak:
http://www.kardemirkarabukspor.org.tr/foto
graflar.asp?shf=15&q=&islem=fg&id=130 ve
http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.asp
x?id=14424151 (eriflim tarihi: 13.02.2012)
• Kamuoyu ve üyelerle iliflkileri gelifltirici politikalar. Sendikalar üyeleriyle iliflkilerini canl› tutabilmek ve kamuoyunda kimi zaman oluflan olumsuz imajlar›n› düzeltebilmek için çeflitli politikalar uygulamaktad›r. Sendikalar üyeleriyle iliflkilerini gelifltirebilmek amac›yla yeni üye olan iflçilere yönelik oryantasyon programlar› uygulayarak yeni üyelere sendikay› yak›ndan tan›tmakta ve sendikal iflleyifller konusunda bilgi vermekte, sendika üyelerine
yönelik piknik, yemek, futbol turnuvas› gibi çeflitli sosyal organizasyonlar
düzenlemekte, sendika gazetesi ve/veya dergisi yay›nlamakta, ucuz ve kapsaml› bilgi kayna¤› olan ‹nternet yoluyla üyeler aras›nda e-posta gruplar›
oluflturarak iletiflimi sa¤lamakta, kimi zaman toplu görüflmeler s›ras›nda
üyelerin taleplerini ö¤renmek amac›yla ‹nternet ortam›nda forumlar oluflturmakta ve sendika hakk›nda her türlü bilgiyi üyelerine sunabilmektedir. Sendikalar üyeleriyle oldu¤u kadar, potansiyel üyelerin yer ald›¤› kamuoyuyla
da yak›n iletiflim içine girerek kimi zaman kamuoyunda kendileri hakk›nda
oluflan olumsuz imaj› düzeltmeye ve sendikaya ulafl›labilirli¤i artt›rmaya çal›flmaktad›r. Bu amaçla sendikalar flehirlerin ifllek caddeleri üzerinde tan›t›m
67
stantlar› açarak ilgilenen herkese sendika hakk›nda bilgi vermekte ve hatta
çal›flma hayat›yla ilgili dan›flmanl›k hizmeti vermektedir. Bunun yan› s›ra
SIRA S‹ZDE
son y›llarda reklamc›l›k ve halkla iliflkilerin önem kazanmas›yla
birlikte sendikalar kendi yöneticilerini medyayla iliflkiler konusunda e¤itmekte, çal›flma
hayat›yla ilgili çeflitli televizyon programlar›na, filmlerine
D Ü fi Ü Nve
E L ‹belgesellere
M
sponsorluk yapmakta ve herhangi bir yasak yoksa kendi televizyon ve radyo kanallar›n› kurabilmektedir. Ayr›ca baz› sendikalar ücretsiz telefon hatlaS O R U
r› kurarak sendikaya ulafl›labilirli¤i artt›rmaya çal›flmaktad›r.
Petrol-‹fl Sendikas›’n›n bafllatm›fl oldu¤u “Sendikal› Ol” kampanyas›,DTürkiye’de
sendika‹KKAT
lar›n kamuoyu ile iliflkilerini gelifltirmeye yönelik uygulad›¤› politikalara verilebilecek örneklerden birisidir. Pilot bölge olarak ilk önce Düzce’de bafllayan, sonras›nda
SIRA S‹ZDE Bursa, Gebze, Ankara gibi iflçilerin yo¤un olarak çal›flt›¤› flehirlerde yürütülen kampanyada sendikalara olan güvenin artt›r›lmas› ve yaln›zca iflçilere de¤il, tüm kamuoyuna örgütlenmenin
AMAÇLARIMIZ Kampanya
öneminin anlat›larak örgütlülük bilincinin oluflturulmas› amaçlanmaktad›r.
kapsam›nda afifl, broflür gibi yaz›l› materyaller ve çeflitli medya araçlar› kullan›lmaktad›r.
Afifller flehirlerin çeflitli bölgelerinde billboardlara ve otobüs duraklar›na as›l›rken, Halil
K ‹ T A P ve radyo kaErgün ile Meral Okay’›n yer ald›¤› reklam filmleri/anonslar› yerli televizyon
nallar›nda yay›nlanmaktad›r. Petrol-‹fl Sendikas›’n›n de¤il genel olarak sendikalar›n ve
örgütlenmenin ön plana ç›kart›ld›¤› kampanyada kullan›lan slogan ise flu flekildedir: “DoT E ol,
L E Vevli,
‹ Z Y O bekâr,
N
¤ulu ol, bat›l› ol... Solda ol, sa¤da ol... Anadolu’dan ol, Trakya’dan
genç,
yafll› ol... Kad›n ol, erkek ol... Ne olursan ol, sendikal› ol.” Kampanya hakk›nda ayr›nt›l›
bilgiye http://petrol-is.org.tr/etiket/sendikali-ol-kampanyasi internet sitesinden ulaflabilirsiniz.
‹nternet, sendikalar›n gerek
üyeleriyle gerekse
kamuoyuyla iliflkilerini
SIRA S‹ZDE
gelifltirmek için
kullanabilece¤i en etkin ve
ucuz araçlardan biridir.
S O R U
D‹KKAT
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Resim 3.3
Tüm dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de birçok sendika süreli yay›n olarak genellikle ayl›k olarak kendi dergisini
ç›karmakta ve bu dergide o ay içinde sendikayla ilgili her türlü geliflmeye ve bilgiye (imzalanan toplu ifl
sözleflmeleri, iflyerleriyle yaflanan uyuflmazl›klar, grevler, ölen üyeler, anne-baba olan üyeler vb.) yer
verilmektedir. Petrol-‹fl Sendikas› bu konuda verilebilecek en güzel örneklerden birisidir. Petrol-‹fl Sendikas›’n›n
hem tüm üyeleri için bir dergisi hem kad›n iflçiler veya erkek üyelerin eflleri için bir kad›n dergisi hem de
üyelerin çocuklar› için bir çocuk dergisi bulunmaktad›r. Bu dergilere Petrol-‹fl Sendikas›’n›n ‹nternet
adresinden (http://www.petrol-is.org.tr) ulaflmak mümkündür.
Kaynak: http://www.petrol-is.org.tr
• E¤itim ve araflt›rmaya yönelik politikalar. Sendikalar de¤iflen sosyoekonomik ve siyasal koflullar›, buna ba¤l› olarak iflçilerin sendikalardan talep ve
beklentilerini yak›ndan takip edebilmek amac›yla piyasa araflt›rmalar› ve an-
68
ketler düzenlemekte; bunlar›n sonucuna göre ise yeni politika ve stratejiler
gelifltirmektedir. Bir baflka deyiflle sendikalar çeflitli bilgi, veri, araflt›rma ve
SIRA S‹ZDE
uzman görüfllerine baflvurarak olas› geliflmeler karfl›s›nda savunma araçlar›n› ve alternatif politikalar›n› belirlemektedir. Bunun yan› s›ra sendikalar,
üyelerine
e¤itimler vererek hem üyelerle olan iliflkilerini gelifltirmekD Ü fi Ü N Eçeflitli
L‹M
te hem de üyelerine yeni yetenekler kazand›rmaktad›r. Sendikalar bu tür
hizmetleri d›flar›dan alabildi¤i gibi kendi bünyelerinde oluflturduklar› araflt›rS O R U
ma ve e¤itim birimleri vas›tas›yla da sa¤layabilmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ K K A T Kanunu’na göre Türkiye’de faaliyet gösteren iflçi sendika ve konfe2821 say›l› Sendikalar
derasyonlar›, gelirlerinin en az yüzde onunu üyelerinin e¤itimi ile mesleki bilgi ve tecrübelerini artt›rmak
için kullanmak zorundad›r (md. 44/II).
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
6
SIRA S‹ZDEve ifl piyasas›nda yaflanan ne tür de¤ifliklikler, sendikalar›n yenilikEndüstri iliflkilerinde
AMAÇLARIMIZ
çi politikalar
gelifltirmesine neden olmufltur?
K ‹ T A P
K ‹ T A P
S O R U
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
69
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
‹flçi s›n›f›n› tan›mlayabilmek.
Sendikalar iflçi s›n›f›n›n örgütü oldu¤u için, sendikalar iflçi s›n›f›yla birlikte ortaya ç›km›flt›r. Endüstri Devrimi öncesinde loncalarda bir arada
bulunan ve aralar›nda ç›kar birli¤i olan emek ve
sermaye, Endüstri Devrimi ile birlikte birbirinden
ayr›lm›fl ve aralar›nda ç›kar farkl›l›¤›ndan kaynaklanan ç›kar çat›flmalar› yaflanmaya bafllam›flt›r. Dolay›s›yla iflgücü piyasas›n›n bir taraf›nda
say›ca fazla ancak ekonomik aç›dan güçsüz olan
bir iflçi s›n›f›, di¤er taraf›nda da say›ca az ancak
ekonomik aç›dan güçlü olan sermaye s›n›f› ortaya ç›km›flt›r. ‹flçi s›n›f›n›, geçimini sa¤layabilmek
için iflgücünü satmaktan baflka yolu olmayan ve
üretimi kendi bafl›na sürdürebilecek baflka olanaklara sahip olmayan (mülksüzleflmifl) ve iflverene ba¤›ml› olarak çal›flan ücretliler olarak tan›mlayabilmek mümkündür. Ancak iflçi s›n›f› homojen de¤il, heterojen bir yap›ya sahiptir. Bir
baflka deyiflle, iflçi s›n›f› üretimin ve istihdam›n
yap›s›na, toplumsal ve siyasal koflullara ve teknolojiye ba¤l› olarak farkl› katmanlardan oluflmaktad›r. Bununla birlikte ücretli ve ba¤›ml› çal›flma, tüm bu farkl› katmanlar aras›nda ortak bir
s›n›f ba¤›n› yaratmaktad›r. Çal›flma hayat›nda istihdam edilenler TÜ‹K taraf›ndan befl grup alt›nda s›n›fland›r›lmaktad›r: ‹flverenler, ücretli veya
maafll› çal›flanlar, yevmiyeli çal›flanlar, kendi hesab›na çal›flanlar ve ücretsiz aile iflçileri. Bunlardan ücretli veya maafll› çal›flanlar ile yevmiyeli
çal›flanlar iflçi s›n›f› içinde yer almaktad›r.
‹flçi sendikas› ve örgütlenme kavramlar›n› aç›klayabilmek.
Endüstri Devrimi ile birlikte ortaya ç›kan s›n›fsal
güçlerden biri olan iflçi s›n›f›, çal›flma koflullar›n›n düzenlenmesinde kendi s›n›flar›n›n temsilcisi olarak söz sahibi olacak ve iflverenlerin tek tarafl› düzenleme ve yönetim yetkisini paylaflacak
kendi örgütlerini kurmaya yönelerek sendikac›l›k hareketini yaratm›flt›r. Günümüzde ise iflçi
sendikalar›, üye say›lar›n›n çoklu¤u ve büyük rakamlara ulaflan malvarl›klar›yla, toplu pazarl›k
ve grev haklar›yla, ekonomik, sosyal ve siyasal
düzeni etkileyen güçler olarak toplum hayat›na
a¤›rl›klar›n› koymakta ve güçleri oran›nda etkili
olmaktad›r. ‹flçi sendikalar›n› en genel anlam›yla,
iflçi s›n›f›n›n ekonomik ve toplumsal alanlardaki
hak ve ç›karlar›n› savunan, yaflam ve çal›flma koflullar›n› gelifltirmeyi amaçlayan mesleki örgütler
olarak tan›mlamak mümkündür. ‹flçi sendikalar›n› di¤er örgütlerden ay›ran üç önemli unsur bulunmaktad›r: Üyeleri, amaçlar› ve bu amaçlara
ulaflmak için kulland›klar› araçlar. Bunun yan› s›ra iflçi sendikac›l›¤› birbirinden ayr›lamayan, aksine birbirini tamamlayan üç temel hak temeline
dayanmaktad›r: Örgütlenme hakk›, toplu pazarl›k hakk› ve grev hakk›. Bu haklardan birinin dahi yoklu¤u di¤er sendikal haklar› etkisiz hâle getirmektedir. ‹flçi sendikalar› üyelerinin hak ve ç›karlar›n› ise dört farkl› flekilde ve alanda temsil
etmektedir: Sendikalar, iflçilerin tüm çal›flma hayatlar› boyunca karfl›laflabilecekleri iflsizlik, hastal›k gibi risklere karfl› bir güvence sa¤lamaktad›r. Sendikalar, ücret ve di¤er çal›flma koflullar›
konusunda ise iflveren karfl›s›nda toplu pazarl›k
masas›nda iflçileri temsil etmektedir. ‹flçiler iflyerinde karfl›laflt›klar› sorunlar› öncelikle iflyeri sendika temsilcisi arac›l›¤›yla çözmeye çal›flmaktad›r. Bu ba¤lamda iflyeri sendika temsilcileri sendika ile üyeler aras›nda köprü ifllevi görmektedir. Tüm bunlar›n yan› s›ra sendikalar iflçilerin siyasi arenada da ç›karlar›n› temsil etmekte ve savunmaktad›r.
N
A M A Ç
3
‹flçilerin sendikaya üye olma nedenlerini ortaya
koyabilmek.
Sendika üyeli¤inin kazan›lmas› için öncelikle iflçinin sendikaya üye olma hakk›na sahip olmas›
gerekmektedir. Sendikaya üye olma hakk›na sahip olan iflçiler, usulüne uygun bir flekilde sendikaya baflvurduktan ve bu baflvurular› sendikaca
kabul edildikten sonra sendika üyeli¤i kazan›lmaktad›r. ‹flçilerin sendikaya üye olmalar›n›n arkas›nda yatan bafll›ca nedenler flunlard›r: ‹fl tatminsizli¤i, sendikan›n iflle ilgili olan hizmetleri
ve sendikan›n iflle ilgili olmayan hizmetleri, siyasi ve ideolojik yak›nl›k, iflçi dayan›flmas› ile iflin
ve iflçinin özellikleri.
70
N
AM A Ç
4
N
A M A Ç
5
Sendikalar aras› rekabet kavram›n› ve türlerini
tan›mlayabilmek.
Rekabet tüm piyasalarda oldu¤u gibi, ifl piyasas›nda ve ifl piyasas›n›n en önemli aktörlerinden
birisi olan sendikalar aras›nda da görülmektedir.
Sendikalar s›n›rl› say›da iflçiden oluflan üye ve
potansiyel üye piyasas›nda sa¤lam bir üye temeline sahip olmak ve dolay›s›yla ekonomik, sosyal
ve siyasal alanda belirli bir gücü ellerinde tutabilmek için birbirleriyle rekabet içine girebilmektedir. Sendikalar aras› rekabeti, sendika özgürlü¤ü ve sendika çoklu¤u ilkelerinin bir sonucu olarak ayn› iflyerinde, ayn› meslek dal›nda veya ayn› iflkolunda faaliyet gösteren birden çok sendikan›n çeflitli sosyal, ekonomik ve ideolojik nedenlerle bir rekabet ortam› içinde olmalar› fleklinde tan›mlamak mümkündür. Sendikalar aras›
rekabet, rekabetin gerçekleflti¤i üye piyasas›na
göre, pazar pay›na yönelik (pasif) sendikalar aras›
rekabet ve genifllemeci (aktif) sendikalar aras›
rekabet olmak üzere iki flekilde görülmektedir.
Pazar pay›na yönelik (pasif) sendikalar aras› rekabet, sendikalar›n örgütlenme modellerine göre
ayn› iflyerinde, ayn› meslek dal›nda veya ayn› iflkolunda faaliyette bulunan di¤er sendikalara
mensup üyeleri elde etmek için rekabet etmeleridir. Genifllemeci (aktif) sendikalar aras› rekabet
ise, sendikalar›n örgütsüz iflçileri kendilerine üye
yapabilmek için rekabet etmeleridir. Bu nedenle
genifllemeci sendikalar aras› rekabet, sendikalaflmay› derinlefltirerek ve yayg›nlaflt›rarak sendikal
hareketin geliflimini ve sendikalaflma oran›n›
olumlu yönde etkilemektedir.
Sendikalar aras› rekabet politikalar›n› aç›klayabilmek.
Sendikalar aras› rekabet politikalar›n› geleneksel
ve yenilikçi politikalar olarak ikiye ay›rmak mümkündür. Geleneksel politikalar, üretici gücü oluflturan iflçilerin kollektif güdülerine ve beklentilerine yönelik politikalardan oluflmaktad›r. Geleneksel rekabet politikalar›nda iflçiler, birbirine
benzeyen, homojen bir grup olarak ele al›nmakta; tüm iflçilerin benzer ve ortak beklentileri oldu¤u varsay›lmaktad›r. Dolay›s›yla iflçiler aras›ndaki bireysel farkl›l›klar göz ard› edilmektedir.
Bu nedenle geleneksel rekabet politikalar›nda
sendikalar›n kulland›klar› en önemli araç toplu
pazarl›k olmaktad›r. Bunun yan› s›ra sendikalar,
siyasi ve ideolojik kimliklerini ön plana ç›kartarak da yeni üye kazanmaya ve/veya mevcut üyelerini muhafaza etmeye çal›flmaktad›r. Ancak son
y›llarda ifl piyasas›nda ve endüstri iliflkilerinde
yaflanan de¤iflim ve dönüflüm sonucunda sendikalar, rekabet politikalar›n› ideolojik ve kollektif
ç›karlar temeli yerine pragmatik ve bireysel ç›karlar temelinde oluflturmaya bafllam›flt›r. Sendikalar›n gelifltirdikleri bafll›ca yenilikçi politikalar›
ise flu flekilde s›ralamak mümkündür: Bireysel ç›karlara yönelik politikalar, kad›n ve genç iflgücüne yönelik politikalar, kamuoyu ve üyelerle iliflkileri gelifltirici politikalar, e¤itim ve araflt›rmaya
yönelik politikalar.
71
1. Afla¤›dakilerden hangisi iflçi s›n›f›n›n genel özelliklerinden biri de¤ildir?
a. ‹flçilerin temel geliri emeklerinin karfl›l›¤› ald›klar› ücretlerdir.
b. ‹flçilerin statülerini de¤ifltirme imkanlar› son derece s›n›rl›d›r.
c. ‹flçiler iflverene ba¤›ml› olarak çal›fl›r.
d. ‹flçiler iflverenle yak›n kiflisel iliflkiler kurar.
e. ‹flverenlerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda iflçilerin mekansal hareketlilikleri s›n›rl›d›r.
2. Afla¤›dakilerden hangisi endüstri iliflkileri aç›s›ndan
iflçi s›n›f› içinde yer almaz?
a. Madenden kömür ç›kartan iflçiler
b. Ö¤retmenler
c. Bankada kambiyo servisinde çal›flan memurlar
d. Süpermarkette çal›flan kasiyerler
e. Tarlada çal›flan ücretsiz aile iflçileri
3. Sendika üyelerinin iflyerindeki ç›karlar›n› temsil eden
ve koruyan kifliye ne ad verilir?
a. Sendika baflkan›
b. ‹flyeri sendika temsilcisi
c. fiube baflkan›
d. ‹flçi temsilcisi
e. Sendika sözcüsü
4. Afla¤›dakilerden hangisi iflçi sendikalar›n›n dayand›¤› temel haklardan biri de¤ildir?
a. Toplu pazarl›k
b. Grev
c. Örgütlenme
d. Toplu ifl sözleflmesi
e. Lokavt
5. Afla¤›dakilerden hangisi iflçilerin sendikaya üye olmalar›na neden olan faktörlerden biri de¤ildir?
a. Yüksek ifl tatmini
b. A¤›r çal›flma koflullar›
c. Sendikalar›n kiflisel ç›karlara yönelik sundu¤u
hizmetler
d. ‹flçiler aras›ndaki dayan›flma ve s›n›f bilinci
e. Ortak siyasi görüfl
6. ‹flçi sendikalar›n›n en önemli gelir kayna¤› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Grev fonu
b. Yat›r›mlar
c. Üyelik aidatlar›
d. Devlet yard›mlar›
e. Primler
7. Sendikalar›n birbirlerinden üye çalmalar› esas›na dayanan sendikalar aras› rekabet türü afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Aktif sendikalar aras› rekabet
b. Etkin sendikalar aras› rekabet
c. Genifllemeci sendikalar aras› rekabet
d. Yar›flmac› sendikalar aras› rekabet
e. Pazar pay›na yönelik sendikalar aras› rekabet
8. Ülkedeki sendikalaflma oran›n› ve toplam sendikal›
iflçi say›s›n› olumlu yönde etkileyen sendikalar aras› rekabet türü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Genifllemesi sendikalar aras› rekabet
b. Etkin sendikalar aras› rekabet
c. Pasif sendikalar aras› rekabet
d. Yar›flmac› sendikalar aras› rekabet
e. Pazar pay›na yönelik sendikalar aras› rekabet
9. Afla¤›dakilerden hangisi sendikalar›n üye kazanmak
ve mevut üyeleri muhafaza etmek için uygulad›klar› yenilikçi rekabet politikalar aras›nda yer almaz?
a. Sendika üyelerine sunulan düflük faizli krediler
ucuz sigorta hizmetleri, seyahat indirimleri
b. Sendikalar›n yönetim organlar›nda kad›n üyelere yönelik kota uygulamalar›
c. Genç iflçilere yönelik düflük aidat uygulamalar›
d. Siyasi/ideolojik söylem ve politikalar
e. Üyelere yönelik kurulan e-posta gruplar› ve sanal sohbet odalar›
10. Geleneksel rekabet politikalar›nda sendikalar›n kulland›klar› en önemli araç afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ücret art›fllar›na yönelik toplu pazarl›k
b. Üyelerin yeteneklerini gelifltirmeye yönelik e¤itimler
c. Kamuoyu yaratmaya yönelik kullan›lan medya
araçlar›
d. Üyelerle iliflkileri gelifltirmeye yönelik internet
uygulamalar›
e. Kad›n ve gençlere yönelik uygulanan politikalar
72
“
ERKEN ÖRGÜTLENME HAYAT KURTARIR!
Beyaz yakal›lar, bu krizden örgütlenmeyi ö¤renerek ç›kacak gibi görünüyor. Bugün ‹stanbul’da ‘Plaza Eylemleri’ bafll›yor. Türkiye Mimar ve Mühendisler Odalar Birli¤i’nin ve Bank-Sen, Tez-Koop-Sen, Dev-Sa¤l›k-‹fl gibi
sendikalar›n destek verdi¤i eylem bugün saat 12.0013.00 aras›nda Yap› Kredi Plaza’da. Eyleme Moda Eylem Grubu da destek veriyor. Eylemler sadece iflten
at›lmalar› protesto etmek için yap›lm›yor. Esas amac›
yeni iflten ç›kar›lmalar› engellemek ve beyaz yakal›lar›
sendikal örgütlenmeye ça¤›rmak. Eylemler bugün bafll›yor ama her hafta yeni bir eylem ve yeni bir gündemle devam edecek bir süreç bu. Bugünkü eylemin gündemi IBM’den ç›kar›lan sendika temsilcileri.
Onlar›, kocas›ndan dayak yiyen e¤itimli, ifl-güç sahibi
kad›nlara benzetiyorum. T›pk› o kad›nlar gibi yaflad›klar›n› gizliyor, düfltükleri durumdan sanki kendileri suçluymufl gibi sorunlar›n› sakl›yorlar. Beyaz yakal› olup
da iflsizlik tehlikesiyle yaflayanlardan söz ediyorum.
2001’deki kriz s›ras›nda onlarla ilgili ‘Beyaz Türk’ün
Krizle ‹mtihan›’ diye bir yaz› dizisi yapm›flt›m. O günden beri onlar hakk›nda baz› fleyler biliyorum. Ço¤u,
içinden yetiflip geldi¤i özel okul-kolej-dershane-iyi üniversite-kariyer günleri-çokuluslu flirket ayr›cal›klar› güzergâh›nda ‘gemisini kurtaran kaptan’ ahlak›yla biçimleniyor. Örgüt deyince ak›llar›na ya PKK ya Hizbullah
geliyor, sendikay› sadece pos b›y›kl› iflçilerin polislerden dayak yemesine neden olan gayrimeflru bir oluflum
olarak görüyorlar. Örgütlenmelerine gerek yok çünkü
onlar nas›lsa parlak çocuklar. Nas›lsa dünyan›n kural›
dayan›flma de¤il yar›flma ve onlar bütün oyunlar›n kurallar›n› biliyorlar. Çokuluslu flirkette sendikal faaliyet
yürüten bir ahbab›m anlatm›flt›; kendilerine sendikaya
üyelik ça¤r›s› yap›ld›¤›nda ‘Yönetimden izin alsak m›?’,
‘Müflterilere karfl› ay›p olur bence’ gibi acayip tepkiler
veriyorlar. ‹fl yapmaya gelince pek Bat›l› ama s›ra örgütlenmeye gelince pek Do¤ulular. Ve 2001 krizinden
sonra bir kez daha flimdi yeniden ‘kocalar›ndan dayak
yemek üzereler’. ‘‹flveren için zerre k›ymetin yok, sen
emekçisin’ dersini flimdi iflten at›larak ya da at›lma tehdidiyle karfl›laflarak yeniden hat›rlaman›n efli¤indeler.
Plaza Eylemleri
Ve fakat beyaz yakal›lar, bu krizden örgütlenmeyi ö¤renerek ç›kacak gibi görünüyor. Bugün ‹stanbul’da ‘Plaza Eylemleri’ bafll›yor. Türkiye Mimar ve Mühendisler
Odalar Birli¤i’nin ve Bank-Sen, Tez-Koop-Sen, Dev-
Sa¤l›k-‹fl gibi sendikalar›n destek verdi¤i eylem bugün
saat 12.00-13.00 aras›nda Yap› Kredi Plaza’da. Eyleme
Moda Eylem Grubu da destek veriyor. Eylemler sadece
iflten at›lmalar› protesto etmek için yap›lm›yor. Esas
amac› yeni iflten ç›kar›lmalar› engellemek ve beyaz yakal›lar› sendikal örgütlenmeye ça¤›rmak. Eylemler bugün bafll›yor ama her hafta yeni bir eylem ve yeni bir
gündemle devam edecek bir süreç bu. Bugünkü eylemin gündemi IBM’den ç›kar›lan sendika temsilcileri.
Nedim Akay, Elvan Demircio¤lu, Berk Alev sendika
temsilcisi olmalar› ‘gerekçe gösterilmeyerek’ iflten at›ld›lar. Nedim Akay 17, Elvan Demircio¤lu 20 ve Berk
Alev (ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere) 3 y›ll›k IBM çal›flan›yd›.
Beyaz yakal› arkadafl
Ey beyaz yakal› arkadafl! ‹yisi mi sen örgütlenmek için
fazla haval› oldu¤unu sanma. Daha bildi¤in flekil söyleyeyim:”Are you too cool to be a union member?”Gel
sen bu sendikaya üye ol. Çünkü p›s›r›k kolej çocuklar›
gibi sinip kalmakla bu iflin yürümedi¤ini, elinden manyetik kart›n al›nmak suretiyle oyun d›fl›na at›l›verdi¤ini
gördün 2001’de. Kimi iflten ç›karacaklar diye t›rnak yiyip bölüm flefine yaranmaya çal›flaca¤›na delikanl› gibi
sendikana üye ol, iflten ç›kar›ld›¤›nda yan›nda bunun
hesab›n› soracak insanlar olsun. ‹flin ucunda t›p›fl t›p›fl
evine gidip o haval› cep telefonun çalmadan, internet
sitelerine CV gönderirken depresyona girmek var. Bak
beyaz yakal› arkadafl›m, aln›n›n ak›yla iki kez iflten at›lm›fl biri olarak söyleyeyim:Bu iflten at›lma meselesinin
en kötü yan›, selam vermeyece¤in adamlara muhtaç olmakt›r. Kendini paras›zl›kla, iflsizlikle terbiye ettirme.
Git, adam gibi eylemine kat›l, sendikana üye ol. Benden sana tavsiye, ihtiyac›n olmaz zannetme. Bu kriz hepimizi yakar, senin ‘departman›n’ kurtulur, ‘executive
bilmem ne’ olman sana ayr›cal›k sa¤lar sanma. ‹flveren
de¤ilsen bu iflin içindesin! Hepimiz içindeyiz. Yakan›n
rengi seni kurtarmaz, emekçi oldu¤unu unutma.
Kaynak: Temelkuran, E. Milliyet, 3 Aral›k 2008
”
73
Okuma Parças›
Uzun y›llard›r sendikalarda uzman olarak çal›flan Y›ld›r›m Koç, iflçilere verdi¤i e¤itimlerde kulland›¤› notlar›
derleyerek oluflturdu¤u Sendikal E¤tim Notlar› adl›
kitapta “‹flçi S›n›f› Nedir?” sorusuna son derece basit bir
dille flu flekilde cevap vermektedir:
“”Sendika Nedir?” sorusu soruldu¤unda, cevap haz›rd›r.
“Sendika, iflçilerin hak ve ç›karlar›n› korumaya ve gelifltirmeye çal›flan bir iflçi kurulufludur.”
Ama bu cevab›n iyi anlafl›lmas› gerekir. Bunun için de
bir baflka sorunun sorulmas› yararl›d›r: ‹flçi kimdir?
Bu konuda birçok insan›n kafas› yeterince aç›k de¤ildir. Birçok iflçi, bu soruya, sermayedar s›n›f›n kafam›za
soktu¤u bir cevab› verir. “‹flçi,” der, “bedeniyle çal›fland›r; ameledir.”
“Ücretle çal›flan bir mühendis iflçi midir?” diye sorsan›z,
cevab› kesindir. “Hay›r,” der, “Hiç okumufl adam iflçi
olur mu. Onun ad› üstünde: Mühendis.” Birçok mühendis de kendisine iflçili¤i yak›flt›rmaz, “Mühendis Bey”
olmay› tercih eder.
Hele bu konuda kafas› daha kar›fl›ksa, aç›klama da getirir: fiöyle diyebilir: “Mühendis kafas›yla çal›fl›r. Ama iflçi dedi¤in kol gücüyle çal›fl›r.”
Bir özel iflyerinde büroda ücret karfl›l›¤› çal›flan bir büro eleman›n›n iflçi olup olmad›¤›n› sorsan›z, birçok kiflinin cevab› yine aç›kt›r: “Hay›r, o memurdur” diye cevap verir. “Baksana masa bafl›nda çal›fl›yor. Benim gibi
tezgah bafl›nda m›. Hele üstüne bafl›na bir baksana. Tertemiz giyinmifl. Makyaj bile yapm›fl. Ondan iflçi olur
mu?”
Bu yaklafl›mlar›n hepsi hatal›d›r.
Bu konuda kafam›z aç›k olmadan, sendikan›n ne oldu¤unu anlayamay›z. Sendikalar›n görevlerini ve sendikada kendi görevlerimizi kavrayamay›z.
Hayat›n› ald›¤› ücretle kazanan ve sermayedar s›n›f›
ad›na yetki kullanmayan ve ifle iflçi alma, iflçilerin ücretlerini ve çal›flma koflullar›n› belirleme, iflten iflçi ç›karma
yetkileri olmayan her ücretli, iflçi s›n›f›ndand›r.
(...)
Hayat›n› iflyerinden ald›¤› ücretle kazan›yorsa ve iflverenlerin gerçekten yetkili vekili durumunda de¤ilse, bütün ücretli çal›flanlar iflçi s›n›f›ndad›r. ‹flgücünden baflka
satacak bir fleyi olmayanalar iflçi s›n›f›n› oluflturur.
Esnaf ve sanatkar bizden çok çal›flabilir, eli nas›rl› olabilir. Ama onlar iflçi s›n›f›ndan de¤ildir. Onlar da hayatlar›n› kendi al›nterleriyle kazan›rlar. Onlar da emekçidir
veya çal›fland›r. Onlarla ortak noktam›z budur. Ama onlar kendi kendilerinin efendisidir. Geçimlerinin kayna-
¤› bir iflverenden ald›klar› ücret de¤ildir. ‹flgüçlerini de¤il, ürettikleri ürünü veya sunduklar› hizmeti satarlar.
Biz ise iflçi s›n›f›y›z, ücretli çal›flan›z.
Küçük topra¤›n› kendi eme¤iyle iflleyen bir köylü ailesi de bizden daha zor flartlarda çal›flabilir. Ama o da iflçi s›n›f›ndan de¤ildir. Kendi tarlas›n› sürer, kendi tarlas›ndan kald›rd›¤› ürün de kendisinindir. Ama bir fabrikada bir iflçinin üretti¤i ürün fabrikan›n sahibinindir.
(...)
(...) ‹flveren özel sektör de olabilir, devlet de, belediyeler de, tar›m sat›fl kooperatfileri ve birlikleri de. Kamu
sektöründe ücret karfl›l›¤› çal›flanlar›n tümü, iflverenleri
özel sektör olmasa da, iflçi s›n›f›ndad›r.
Toplumda üç ana toplumsal s›n›f vard›r. Baflkas›na çal›flanlar, di¤er bir deyiflle, “ücretli çal›flanlar”, günümüzde iflçi s›n›f›n› oluflturur. Kendisine çal›flanlar emekçidir, çal›fland›r, ancak bizden ayr›d›r. Baflkas›n› çal›flt›ranlar ise en genelinde mülk sahibi s›n›flar› ve özel olarak da sermayedar s›n›f› oluflturur.
(...)
Her meslekte farkl› toplumsal s›n›flardan insanlar bulunur.
Bir mühendis, kamu sektörü veya özel sektörde üst düzey yöneticilik d›fl›nda ücretli olarak çal›fl›yorsa, iflçi s›n›f›ndand›r. Bir proje bürosuna sahipse, esnafla ayn›
toplumsal s›n›ftand›r. Müteahhitlik veya tafleronluk yap›yorsa, sermayedar s›n›ftand›r.
Bir ö¤retmen, kamu sektöründe veya özel sektörde ücretli olarak çal›fl›yorsa, iflçi s›n›f›ndand›r. Özel ders vererek geçimini sa¤l›yorsa, esnafla ayn› toplumsal s›n›ftand›r. Bir dersane sahibiyse sermayedar s›n›ftand›r.”
(...)
Kaynak: Koç, Y. (1994). Sendikal E¤itim Notlar›. Ankara: Öteki Yay›nevi, ss. 21-23.
74
1. d
S›ra Sizde 1
Türkiye’de ücretli çal›flanlara bak›ld›¤›nda s›n›f içinde
çok say›da farkl› s›n›flar görebilmek mümkündür. Örne¤in sendikal› iflçiler, özellikle toplu ifl sözleflmesi kapsam›nda ve grev hakk›na sahip olan sendikal› iflçilerin,
ücretleri ve çal›flma koflullar› görece daha iyi oldu¤u
için di¤er iflçilere göre ayr›cal›kl› bir konuma sahip olduklar› söylenebilir. Türkiye’de iflçi s›n›f içinde yer alan
s›n›flar› afla¤›daki tabloda özetleyebilmek mümkündür.
Ancak Türkiye’de bu alt s›n›flardan ve tabakalardan çok
say›da çapraz tabaka da üretebilmek mümkündür (Çelik, 2006, s.52).
2. e
3. b
4. e
5. a
6. c
7. e
8. a
9. d
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flçi S›n›f›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flçi S›n›f›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flçi Sendikalar› ve Örgütlenme” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendika Üyeli¤i” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar Aras› Rekabet
Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar Aras› Rekabet
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar Aras› Rekabet Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalar Aras› Rekabet Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Tablo 3.1
Türkiye’de iflçi s›n›f› için bir katmanlaflma denemesi
Katman
Statü Hukukuna Göre
657/4-a (Memurlar)
657/4-B (Sözleflmeli Personel)
657/4-C (Geçici Personel
K‹T’lerde Çal›flan Sözleflmeli Personel
‹fl Hukukuna Göre
‹fl Kanunu Kapsam›ndakiler
‹fl Kanunu Kapsam› D›fl›ndakiler
Kay›tl›l›¤a Göre
Sigortal›lar
Sigortas›zlar
Sendikal›l›¤a Göre
Sendikal›lar
Sendikas›zlar
Toplu Sözleflme
Toplu Sözleflme Kapsam›nda Çal›flanlar
Kapsam›na Göre
Kapsam D›fl› Personel
‹fl Sözleflmesi Türüne
Belirsiz Süreli
Göre
Belirli Süreli
K›smi Süreli
Mevsimlik
Ça¤r› Üzerine Çal›flma
Ödünç ‹flçilik
Çekirdek-Çevre
‹flgücüne Göre
Kadrolu- Çekirdek ‹flçiler
Tafleron ‹flçiler
Yevmiyeli Çal›flanlar
Stajyerler-Ç›raklar
‹flsizler
Kaynak: Çelik, A. (2007). Türkiye’de Sendikal Kriz
ve Sendikal Aray›fllar. Ankara: Epos Yay›nlar›, s.51.
S›ra Sizde 2
TÜ‹K, çal›flma hayat›nda istihdam edilenleri befl grup
alt›nda s›n›fland›r›lmaktad›r: ‹flverenler, ücretli veya maafll› çal›flanlar, yevmiyeli çal›flanlar, kendi hesab›na çal›flanlar ve ücretsiz aile iflçileri. Bunlar içinde ücretli veya
maafll› çal›flanlar ile yevmiyeli çal›flanlar iflçi s›n›f› içinde yer al›rken iflverenler, sermayedar s›n›f›n› temsil etmektedir. Ücretsiz aile iflçileri ile kendi hesab›na çal›flanlar ise, bir iflverene ba¤›ml› olarak ve ücret karfl›l›¤›
çal›flmad›klar› için iflçi s›n›f› içinde yer almamaktad›r.
S›ra Sizde 3
‹flçi sendikalar› için örgütlenme, toplu pazarl›k ve grev
hakk› birbirinden ayr›lmayan ve birbirini tamamlayan
“üçüz haklar”d›r. Grev hakk› olmadan gerçek bir sendikac›l›ktan ve sendika özgürlü¤ünden söz edebilmek
mümkün de¤ildir. Sendikalar›n grev hakk›na sahip olmamas› durumunda iflveren karfl›s›ndaki pazarl›k güçleri azalacak ve serbest bir toplu müzakere süreci gerçekleflmeyecektir. Zira grev, iflveren karfl›s›nda iflçi sendikalar›n›n elindeki en önemli güçtür. Grev tehdidinin
olmamas› durumunda iflçi sendikas›n›n kendi taleplerini iflverene kabul ettirebilmesi çok zor olacakt›r ve hatta kimi zaman mümkün olmayacakt›r.
S›ra Sizde 4
‹flçilerin çal›flt›klar› sektörde çal›flma koflullar›n›n a¤›r
olmas›, ücretlerin düflük olmas›, ifl güvencesinin zay›f
olmas› gibi özellikler sendika üyeli¤ini olumlu yönde
etkilemektedir. Örne¤in madencilik sektöründeki a¤›r
çal›flma koflullar› ve ifl güvenli¤i önlemlerinin ço¤u zaman yetersiz olmas› nedeniyle iflçilerin sendikaya üye
e¤ilimleri yüksek olmaktad›r. Bunun yan› s›ra iflçinin
cinsiyeti, yafl›, e¤itim düzeyi gibi kiflisel özellikleri de
sendikaya üye olma karar›n› belirleyebilmektedir. Örne¤in kad›nlar›n, gençlerin ve e¤itim düzeyi yüksek kiflilerin sendikaya üye olma e¤ilimleri erkeklere, orta
yafll›lara ve e¤itim seviyesi düflük olan kiflilere göre daha düflük olmaktad›r. Bununla birlikte son y›llarda kad›nlar›n gençlerin ve e¤itimli kiflilerin iflgücüne kat›lma
oranlar›n›n artmas›yla birlikte sendikalar, bu iflçileri kendilerine çekebilmek için farkl› politikalar uygulamakta
ve bu politikalar›n sonucunda söz konusu gruplar›n
sendikaya üyeli¤inde art›fllar yaflanmaktad›r.
75
S›ra Sizde 5
Türkiye’de sendika özgürlü¤ü, Anayasa’da ve Sendikalar Kanunu’nda güvence alt›na al›nm›flt›r. Sendika özgürlü¤ünün do¤al bir sonucu olarak ise Türkiye’de hem
kategorik hem de ideolojik sendika çoklu¤u görülmektedir. Bir baflka deyiflle, farkl› iflkollar›nda farkl› sendikalar kuruldu¤u gibi, yaln›zca siyasi/ideolojik farkl›l›k
nedeniyle ayn› iflkolunda birden fazla sendika da faaliyet gösterebilmektedir. Bu nedenle Türkiye’de gerek
tabanda, gerekse konfederasyonlar düzeyinde sendikalar aras› rekabet görülmektedir. Günümüzde iflçi sendikalar›n›n üst örgütü olarak faaliyet gösteren üç konfederasyon bulunmaktad›r: Türk-‹fl, D‹SK ve Hak-‹fl. Bu
konfederasyonlar aras›nda siyasi ve ideolojik önemli
farkl›l›klar bulunmaktad›r. Sendikac›l›k kitab›ndan da
hat›rlayaca¤›n›z üzere, Türk-‹fl pragmatik ve iktidarla iyi
geçinmeye yönelik politikalar uygularken D‹SK siyasi
yelpazenin solunda yer almakta, Hak-‹fl ise muhafazakar bir çizgiyi takip etmektedir. Siyasi ve ideolojik görüflleri bu flekilde farkl›laflan konfederasyonlar aras›nda
ise dönem dönem fliddetlenen bir sendikalar aras› rekabet görülmektedir.
S›ra Sizde 6
Özellikle 1980’li y›llar›n bafl›ndan itibaren uygulanmaya
bafllanan stratejik insan kaynaklar› politikalar› sonucunda iflçiler belirli düzeyde yönetime kat›lmakta, iflçiler ve
yönetim aras›nda “biz” duygusu yarat›larak iflçilerin iflyerine duyduklar› aidiyet artt›r›lmakta ve iflçilerin sorunlar›n› do¤rudan yönetime aktarmas›n› sa¤layan mekanizmalar oluflturulmaktad›r. Dolay›s›yla yönetim, uygulad›¤› bu tür politikalarla sendikalar›n temel ifllevlerini etkisiz hâle getirmeye ve sendikalara duyulan ihtiyac› azaltmaya çal›flmaktad›r. Bunun yan› s›ra son y›llarda
iflgücü profilinde de de¤ifliklik yaflanmakta; sendikalaflma e¤ilimleri düflük olan e¤itimli, genç ve kad›n iflgücünün ifl piyasas›na kat›l›m› h›zl› bir flekilde artmaktad›r. Ayr›ca kollektivizmden bireyselli¤e do¤ru yaflanan
dönüflüm de sendikalar›n üyelerinin bireysel ihtiyaçlar›n› karfl›layan hizmet yelpazesini geniflleterek yeni roller üstlenmesine neden olmufltur.
76
Aktay, N. (1993). Sendika Hakk›. Ankara: Türk Tarih
Kurumu Bas›mevi.
Aktay, N.A., Ar›c›, K. ve Kaplan, E.T.S. (2011). ‹fl Hukuku. Ankara: Gazi Kitabevi.
Biçerli, M.K. (2011). “Çal›flma Yaflam› ile ‹lgili Temel
Kavramlar”, Çal›flma ‹liflkileri. (Ed. D. Ka¤n›c›o¤lu). Eskiflehir: Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›n› No:
1024, ss.1-18.
Çelik, N. (2003). ‹fl Hukuku Dersleri. ‹stanbul: Beta
Yay›nevi.
Çelik, A. (2007). Türkiye’de Sendikal Kriz ve Sendikal Aray›fllar. Ankara: Epos Yay›nlar›.
Gülmez, M. (2010/3). “Sendikal Haklar›n Bölünmezli¤i:
“Toplu Sözleflmesiz ve Grevsiz Sendika Hakk› Özünden Yoksundur””, Çal›flma ve Toplum, Say›: 26,
ss.9-50.
Ifl›kl›, A. (2003). Gerçek Örgütlenme Sendikac›l›k.
Ankara: ‹mge Kitabevi.
Koç, Y. (1994). Sendikal E¤itim Notlar›. Ankara: Öteki Yay›nevi.
Koç, Y. (2003). Türkiye ‹flçi S›n›f› ve Sendikac›l›k
Hareketi Tarihi. ‹stanbul: Kaynak Yay›nlar›.
Selamo¤lu, A. (2003). “‹flçi Sendikac›l›¤›nda Yeniden
Yap›lanma ve Örgütlenme Modeli”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 6(2),
ss.63-98.
Talas, C. (1997). Toplumsal Politika. Ankara: ‹mge Kitabevi.
Uçkan, B. (2002). Türkiye’de Sendikalararas› Rekabet. ‹stanbul: Selüloz-‹fl Sendikas› E¤itim Yay›nlar›:
13.
Urhan, B. (2005). Sendikal Örgütlenme Bunal›m› ve
Türkiye’deki Durum. ‹stanbul: Petrol-‹fl Yay›nlar›:
97.
Urhan, B. (2012). “‹flçilerin Sendikaya Üye Olma
Nedenleri ve Sendikalar›n Yeni Üye Kazanmaya
Yönelik Stratejileri”, ‹flgüç, Endüstri ‹liflkileri ve
‹nsan Kaynaklar› Dergisi, Cilt: 14, Say›: 2.
Williams, S. ve Smith, D. A. (2006). Contemporary
Employment Relations. Oxford: Oxford University Press.
http://www.ilr.cornell.edu/international/news/042805_NeverWorkAlone.html
http://www.kardemirkarabukspor.org.tr/fotograflar.asp?shf=15&q=&islem=fg&id=130
http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=14424151
http://www.petrol-is.org.tr
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Yönetimin endüstri iliflkileri aç›s›ndan önemini tart›flabilecek,
‹flveren sendikas› kavram›n› ve iflveren sendikalar›n›n di¤er iflveren örgütlerinden ayr›lan özelliklerini aç›klayabilecek,
‹flveren sendikalar›n›n örgütlenme modellerini ve örgüt yap›lar›n› etkileyen unsurlar› anlatabilecek,
‹flveren sendikalar›n›n fonksiyon ve ifllevlerini s›ralayabilecek,
Türkiye’deki iflveren örgütlerini de¤erlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip
olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
‹flveren
‹flveren Sendikas›
Lobi Faaliyetleri
Ticaret Odas›
Sendika Birli¤i
Konfederasyon
•
•
•
•
•
Yönetim
Bask› Grubu
Sanayi Odas›
‹fl kolu Sendikas›
Federasyon
‹çindekiler
Yönetim ve
‹flveren Sendikalar›
• YÖNET‹M
• ‹fiVEREN SEND‹KASI KAVRAMI
• ‹fiVEREN SEND‹KALARININ
TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
ÖRGÜTLENME MODELLER‹
FONKS‹YON VE FAAL‹YETLER‹
• TÜRK‹YE’DE ‹fiVEREN ÖRGÜTLER‹
Yönetim ve
‹flveren Sendikalar›
YÖNET‹M
Endüstri iliflkilerinin sosyal taraflar›ndan bir di¤eri ise iflverenler ve onlar›n örgütleridir. Ancak iflveren kavram›, genellikle yönetim kavram› ile birlikte kullan›lmaktad›r. Endüstri iliflkilerinde iflveren kavram›, genel olarak iflyeri/iflletme sahibini ifade ederken yönetim kavram› örgüt içinde hem bir süreci hem de belirli bir grubu
ifade etmektedir. Yönetim süreci, iflletmenin amaçlar› do¤rultusunda örgütün planlanmas›, organize edilmesi, personel al›m›, yönetimi ve kontrolü gibi temel fonksiyonel faaliyetleri ifade etmektedir. Bir grubu ifade eden yönetim kavram› ise iflletme hakk›nda ba¤lay›c› karar alma ve astlar›na emir verme yetkisi olan bir grubu ifade etmektedir (Salamon, 1998, s.214). Günümüzde özellikle büyük iflletmeler, iflletme sahibi/sahipleri taraf›ndan de¤il, profesyonel bir yönetim kadrosu taraf›ndan yönetilmekte; dolay›s›yla endüstri iliflkilerinde de iflçilerin ve örgütlerinin
muhatab› genellikle iflletme sahipleri de¤il, iflletme yöneticileri veya iflveren örgütleri olmaktad›r.
Yönetim endüstri iliflkilerinde üç farkl› flekilde karfl›m›za ç›kmaktad›r (Sisson ve
Marginson, 2003, ss.158-160):
• Sistem aktörü. Dunlop’›n Sistem Teorisi’ne göre endüstri iliflkileri sisteminin
üç aktöründen birisi, yöneticiler ve yöneticilerin temsilcilerinden oluflan bir
hiyerarflidir. Bir baflka deyiflle Sistem Teorisi’nde yönetim; teknoloji ve piyaSIRA S‹ZDE
salar taraf›ndan flekillenen kurumlar, süreçler ve kurallardan
oluflan sistemin
aktörlerinden birisidir. Dunlop, endüstri iliflkileriyle ilgili kararlar›n iflverenler veya hissedarlar taraf›ndan de¤il; yöneticilerden taraf›ndan
ileD Ü fi Ü N E al›nd›¤›n›
L‹M
ri sürmektedir. Ancak Dunlop’›n, iflverenleri de¤il yönetimi sistemin aktörlerinden biri olarak ele almas›, Sistem Teorisi’ne getirilen elefltirilerin bafl›nda
S O R U
yer almaktad›r (Y›ld›r›m, 1997, s.100).
2. Ünite’de anlat›lan Sistem Teorisi’ni ve bu teoriye getirilen elefltirileri
D ‹ Khat›rlay›n›z.
KAT
• Stratejik aktör. Stratejik tercih teorisine göre, çevresel SIRA
faktörlerden
ziyade
S‹ZDE
sosyal taraflar, özellikle de büyük flirketlerin yönetimleri, izledikleri stratejiler ve eylemler vas›tas›yla endüstri iliflkilerinin genel çerçevesini belirlemekte ve endüstri iliflkilerinde de¤iflimi yönlendirmektedir. AMAÇLARIMIZ
Bir baflka deyiflle yönetim, izlenecek iflletme stratejilerini belirlemesinin yan› s›ra, endüstri iliflkilerindeki önemli de¤ifliklikleri de belirlemesi aç›s›ndan stratejik aktör olarak
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
80
Endüstri iliflkilerinde
yönetim, endüstri iliflkileri
sisteminin bir aktörü,
stratejik bir aktör veya
sermayenin temsilcisi olarak
karfl›m›za ç›kmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
kabul edilmektedir (Akan, 2005, ss.68-69). Örne¤in uluslararas› rekabet gücünü artt›rmak isteyen bir yönetim, kaliteyi artt›rma veya maliyeti düflürme
veyahut hem kaliteyi artt›rma hem de maliyeti düflürme stratejisi izleyebilir.
Bu üç farkl› yönetim stratejisine göre ise endüstri iliflkileri farkl› flekillerde
etkilenecektir.
• Sermayenin temsilcisi. Kapitalist üretim süreci ve neo-liberal iktisat politikalar› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise yönetim, sermayenin temsilcisi olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu modelde yönetim, piyasa kurallar›n› uygulayarak birim bafl›na düflen iflgücü maliyetini minimize etmeyi ve verimlili¤i artt›rmay› amaçlamaktad›r. Bir baflka deyiflle bu modelde yönetim, kapitalist sistemin piyasa kurallar› çerçevesinde, ifl gücünü bir üretim, maliyet ve etkinlik
faktörü olarak ele almaktad›r.
Yönetimin endüstri iliflkilerinde kararlar›n› ve eylemlerini ise k›s›tlar ve tercihler aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflim belirlemektedir. Yönetimin stratejisini belirleyen
iki önemli çevresel k›s›t bulunmaktad›r: Serbest piyasa ideolojisi ile hükümetlerin
politika ve stratejileri. Serbest piyasa ideolojisi, yönetimin emek merkezli de¤il,
üretim merkezli politika ve strateji belirlemesine neden olmaktad›r. Kapitalist yap›
ve de¤erler, yönetimin ücret maliyetlerini minimize etmesi ve üretimi artt›rmas› yönünde politikalar üretmesine neden olmaktad›r. Hükümetlerin ekonomiye ve ifl piyasas›na müdahalesi de yönetimin en önemli k›s›tlar›ndan bir di¤eridir. Hükümetler ücretler, örgütlenme ve toplu pazarl›k ve grev gibi çeflitli konularda müdahalede bulunarak yönetimsel özgürlü¤ü ve özerkli¤i s›n›rland›rd›¤› gibi, yönetimle iflçiler aras›nda iflbirli¤ini gelifltirici müdahalelerde de bulunarak yönetimin inisiyatif
alan›n› daraltmaktad›r. Bütün bu ve benzeri k›s›tlar karfl›s›nda yönetimin üç farkl›
SIRAsöz
S‹ZDE
strateji tercihi
konusu olabilir: Maddi ç›karlar› ön plana ç›karan yönetim stratejisi, manevi de¤erleri ön plana ç›karan yönetim stratejisi ve teknokrat de¤erleri ön
plana ç›karan yönetim stratejisi. Maddi ç›karlar› ön plana ç›karan stratejiyi benimD Ü fi Ü N E L ‹ M
seyen yönetimler, iflletmenin ekonomik ve üretimle ilgili ç›karlar›na hizmet eden
kararlar vermekte ve eylemde bulunmaktad›r. Ücretleri minimize etmeye ve üretiS Oyönelik
R U
mi artt›rmaya
stratejiler buna örnek olarak verilebilir. Manevi de¤erleri ön
plana ç›karan stratejiyi benimseyen yönetimler ise belirledikleri bir amaca ulaflmak
için baz› ilkeleri
yönetim de¤erleri olarak uygulamaktad›r. ‹flletmenin sendiD ‹ K K kendi
AT
kas›z olmas›n› temel ilke olarak benimseyen bir yönetimin sendikas›zlaflt›rmaya
yönelik uygulad›¤› stratejiler veya çal›flanlar›na ve çevreye karfl› duyarl› bir yönetiSIRA S‹ZDE
min bu konularda uygulad›¤› çeflitli sosyal sorumluluk projeleri buna örnek olarak
verilebilir. Teknokrat de¤erleri ön plana ç›karan yönetimler ise bütün de¤iflkenleri en rasyonel
flekilde kullanarak en az kay›pla en tatminkâr sonuçlar›n elde edilAMAÇLARIMIZ
mesine yönelik stratejiler uygulamaktad›r (Salamon,1998, ss.217-218).
N N
Sosyal sorumluluk
bulunan yönetimler, manevi de¤erleri ön plana ç›kaK ‹ T A uygulamalar›nda
P
ran yönetim stratejileri izlemektedir. Sosyal sorumlulukla ilgili ayr›nt›l› bilgiye Ka¤n›c›o¤lu, D. (2007). Endüstri ‹liflkleri Boyutuyla Sosyal Sorumluluk. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›
T E L E No:
V ‹ Z Y1722
O N isimli kitaptan ulafl›labilir.
‹fiVEREN SEND‹KASI KAVRAMI
‹NTERNET
‹flçi sendikalar›n›n güç kazanmas›yla birlikte endüstri iliflkilerinde iflveren sendika‹ N T Ebir
R N Esosyal
T
lar› da önemli
taraf olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. ‹flverenlerin iflçilere göre üretim araçlar› üzerindeki kontrol alanlar› daha genifl ve ekonomik güçleri daha fazlad›r. Sosyal taraflar aras›ndaki bu güç asimetrisi, iflçi ve iflverenlerin örgüt-
4. Ünite - Yönetim ve ‹flveren Sendikalar›
lenme e¤ilimlerini de belirlemekte ve iflverenlerin toplu olarak hareket etme ihtiyaçlar›n› azaltmaktad›r (Traxler, 2008, s.225). Ancak Endüstri Devrimi’yle birlikte
iflçilerin sendikalar›n çat›s› alt›nda toplanarak güçlü birer bask› grubu hâline gelmelerinden sonra, iflverenler kendi ç›karlar›n› koruyabilmek amac›yla örgütlenme
yoluna gitmifltir. Günümüzde de büyüyen ve güçlenen iflçi sendikalar› karfl›s›nda
iflveren sendikalar› genellikle savunma örgütleri olarak faaliyet göstermektedir.
‹flveren sendikalar›, ça¤dafl sanayi toplumlar›na özgü olan ve kapitalizmle
birlikte ortaya ç›kan örgütlerdir. Endüstri iliflkileri sisteminin üçüncü ve vazgeçilmez aya¤›n› oluflturan; ayn› zamanda önemli birer bask› grubu olan iflveren sendikalar›na iliflkin genel kabul gören tek bir tan›m yerine, farkl› tan›mlara rastlanmaktad›r. Bu tan›mlar›n bafll›calar› flu flekildedir:
“‹flveren sendikalar›, iflçi sendikalar›n›n kendilerince yerine getirilemez kabul edilen
ve istenmeyen taleplerinden korumak, üretim hacmini düzenleyerek, pazarlar› paylaflarak ve sat›fl fiyat›n› belirleyerek aralar›ndaki adil olmayan rekabetin önüne geçmek, ticari, yasal ve karfl›l›kl› ç›kara dayanan baflka de¤iflik hizmetleri beraberce organize etmek, hükümete ekonomik, mali, çal›flma ve sosyal politika konular›nda iflverenlerin görüfllerini iletmek, kamu kurulufllar›na temsilci seçmek ve kamuoyunu
etkilemek için iflverenlerce kurulmufl örgütlerdir” (Esin, 1974, ss.41-42).
“‹flveren sendikalar›, iflçilerle iflverenler aras›ndaki iliflkileri düzenlemek, bu konuda
ortaya ç›kacak sorunlarda iflverenlere yard›m etmek, iflverenlerin ortak ç›karlar›n›n
hükümet, bürokrasi ve di¤er örgütler nezdinde temsil edilmesini sa¤lamak amac›yla
kurulan örgütlerdir” (Tokol, 1998a, s.144).
“‹flveren sendikalar›, üyeleri iflverenlerden oluflan, amaçlar› iflverenler ile iflçiler veya iflçi sendikalar› aras›ndaki iliflkileri düzenlemek olan örgütlerdir” (Salamon,
1998, s.250).
‹flveren sendikalar›, kendisine üye olan iflverenleri savunmak, temsil etmek veya iflverenlere dan›flmanl›k hizmeti vermek, iflgücü ile ilgili ve sosyal sorunlar karfl›s›nda iflverenlerin konumlar›n› güçlendirmek amac›yla kurulan iflveren örgütleridir. Birçok iflveren sendikas›, iflçi sendikalar›yla toplu ifl sözleflmesi imzalamakla
birlikte bu, her zaman görülen bir durum olmad›¤› için, iflveren sendikalar›yla ilgili tan›mlarda bu unsura yer verilmemektedir. ‹flveren sendikalar›n›n, çal›flma iliflkileriyle ilgili sorunlarla de¤il; pazarlama, fiyatland›rma, teknoloji vb. gibi ticari ve
ekonomik sorunlarla ilgilenen sanayi ve ticaret odalar›ndan ayr› de¤erlendirilmesi gerekmektedir (Salamon, 1998, s.250-256).
‹flverenlerin ç›kar örgütlerini üç grupta s›n›fland›rmak mümkündür: ‹flveren
sendikalar›, ticari ç›karlar› koruyan örgütler ve karma örgütler. ‹flveren sendikalar›
iflverenlerin yaln›zca çal›flma hayat›yla ilgili ç›karlar›na yönelik faaliyet gösterirken
ticari ç›karlar› koruyan örgütler iflverenlerin yaln›zca ticari ve üretimle ilgili ç›karlar›na yönelik faaliyet göstermektedir. Sanayi ve ticaret odalar› ile iflveren dernekleri, iflverenlerin ticari ç›karlar›n› koruyan örgütlerine örnek olarak verilebilir. Karma örgütler ise iflverenlerin hem çal›flma hayat›na yönelik ç›karlar›n› hem de ticari ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmek için faaliyette bulunmaktad›r (Traxler, 2008,
s.227). Kuzey Avrupa ülkeleri, Almanya, ‹sviçre, ‹rlanda ve eski ‹ngiliz kolonilerinde, iflverenlerin ticari iliflkileri, müflteri, vergi ve yat›r›m politikalar›yla ilgili ekonomik ç›karlar› sanayi ve ticaret odalar› taraf›ndan korunmaktad›r. Ancak Japonya,
Belçika, Fransa, ‹talya ve baz› Latin Amerika ülkelerinde iflverenlerin çal›flma hayat›na yönelik ve ticari ç›karlar› Fransa’da Patronat ve di¤er ülkelerde genellikle Sa-
81
‹flveren Sendikas›:
‹flverenleri örgütlenmifl
iflgücünün taleplerinden
korumak, iflverenlerin
ç›karlar›n› hükümet,
bürokrasi ve kamuoyu
önünde temsil etmek ve
korumak amac›yla iflverenler
taraf›ndan kurulan ve
yürütülen örgüttür.
82
Gönüllü üyelik esas›na
dayanan iflveren sendikalar›,
iflverenlerin çal›flma
hayat›yla ilgili sorunlar›n›
ele alan örgütlerken zorunlu
üyelik esas›na dayanan
sanayi ve ticaret odalar›,
iflverenlerin ekonomik ve
ticari sorunlar›n› ele alan
örgütlerdir. Ancak Belçika,
Fransa, ‹talya ve Japonya
gibi baz› ülkelerde karma
iflveren örgütleri,
iflverenlerin hem ticari ve
ekonomik hem de çal›flma
hayat›yla ilgili ç›karlar›n›
temsil etmekte ve
korumaktad›r.
nayi Federasyonu olarak adland›r›lan tek bir örgüt taraf›ndan temsil edilmektedir.
(France, 2001, s.55, 62). Türkiye’de ise iflveren sendikalar›, ticaret ve sanayi odalar› ile iflveren dernekleri birbirinden ba¤›ms›z örgütler olarak faaliyet göstermektedir. Türkiye’de iflveren örgütlerine iliflkin ayr›nt›l› bilgiler, “Türkiye’de iflveren örgütleri” bafll›¤› alt›nda verilecektir.
Son y›llarda iflveren sendikalar›ndan karma iflveren örgütlerine do¤ru bir kayma
yaflanmaktad›r. Bu e¤ilimin arkas›nda üç önemli faktör yer almaktad›r: Günümüzde ekonomi politikalar›, ticaret politikalar› ve sosyal politikalar aras›ndaki geçifllili¤in ve ba¤›ml›l›¤›n artmas› sonucunda iflverenlerin ticari ç›kalar›n› koruyan örgütler ile iflveren sendikalar› aras›ndaki s›n›rlar›n birbiriyle kesiflmesi, toplu pazarl›klar›n düzeyi merkezden uzaklaflt›¤› için iflveren sendikalar›n›n toplu pazarl›k ifllevlerinin azalmas› ve iflverenlerin ticari ve üretimle ilgili ç›karlar›n› koruyan örgütlerin önem kazanmas› ve iflveren sendikalar› ile di¤er iflveren örgütlerinin birleflerek
hem üye say›s› hem de finansman yap›s› güçlü iflveren örgütleri oluflturma iste¤i
(Traxler, 2008, s. 227-228).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
‹flveren sendikalar›
ile sanayi ve ticaret odalar› aras›ndaki temel farkl›l›klar nelerdir?
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
‹flveren sendikalar›, ekonomik ve toplumsal alanda faaliyet gösteren çeflitli ç›D Ü fi Ü N E L ‹ M
kar örgütleri içinde, iflverenler taraf›ndan çal›flma iliflkileri alan›nda etkinlik göstermek üzere kurulan örgütlerdir. ‹flveren sendikalar›n›n en önemli amac›, kendileriO R U
ne üye olanS iflverenlerin
ç›karlar›n› iflçi sendikalar›, yasama ve yürütme organlar›
önünde korumak ve gelifltirmektir. Kendilerine üye olan iflverenlerin sözcüsü durumundaki iflveren
D ‹ K K A T sendikalar›, kimi zaman toplu pazarl›klar› yürütme yetkisi tafl›makta, kimi zaman da toplu pazarl›klar konusunda üye iflverenleri ayd›nlatma, bilgilendirme ve iflverenler aras›nda koordinasyonu sa¤lama görevini yerine getirSIRA S‹ZDE
mektedir. Bireysel ve toplu ifl uyuflmazl›klar›nda uzlaflt›rmac› rol oynayan iflveren
sendikalar›, grev ve lokavt uygulamalar› s›ras›nda üyelerine destekleyici yard›mlarda bulunduklar›
gibi, iflveren ç›karlar›n›n temsil edilmesi ve korunmas› aç›s›ndan
AMAÇLARIMIZ
da kamuoyunda bir bask› grubu olarak önemli bir rol oynamaktad›r (Koray, 1992,
ss.129-130).
K ‹ ifllevlerinden
T A P
En önemli
birisi iflverenleri örgütlenmifl iflgücünün taleplerinden
korumak olan ve iflçi sendikalar› karfl›s›nda savunma amac›yla kurulan iflveren
sendikalar›n›n, iflçi sendikalar› karfl›s›nda üç farkl› tutum ve yaklafl›m benimsedikleri görülmektedir
1974, ss.46-47; Koray, 1992, s.130):
T E L E V ‹ Z Y O(Esin,
N
• Çat›flmac› tutum. Bu tutumu benimseyen iflveren sendikalar›n›n bafll›ca amac›, iflçilerin örgütlenmesini önlemek, belirli iflkollar›nda iflçi sendikalar›n›n kurulmas›na engel olmak ve hatta mevcut iflçi sendikalar›n› ortadan kald›rmakt›r.
‹NTERNET
• Uzlaflt›r›c› tutum. Bu tutumu benimseyen iflveren sendikalar›, genel olarak
iflçi sendikalar› ile iflverenler aras›nda bir köprü kurmaktad›r. Uzlaflt›r›c› iflveren sendikalar›, üyelerini iflçi-iflveren iliflkileri tekni¤i konusunda e¤itime
tabi tutmakta; iflverenleri toplu görüflme yapmaya teflvik etmektedir.
• Görüflmeci ve uygulamac› tutum. Bu tutumu benimseyen iflveren sendikalar›, iflçilerin sendikalaflmas›n› bir olgu olarak kabul etmekte; faaliyetlerini
iflçi sendikalar› temsilcileriyle yap›lacak toplant›lar ve görüflmeler konusunda yo¤unlaflt›rmaktad›r. Bir baflka ifadeyle iflveren sendikalar›, üyeleri ad›na
toplu ifl sözleflmeleri imzalamak; üye iflverenlerle iflçi sendikalar› aras›nda
ç›kacak ifl uyuflmazl›klar›n› arabuluculuk, uzlaflt›rma ve tahkim yoluyla çözümlemek amac›yla faaliyet göstermektedir.
N N
83
‹fiVEREN SEND‹KALARININ TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
‹flveren sendikalar›n›n ortaya ç›k›fl›yla ilgili farkl› görüfller bulunmakla birlikte; iflveren sendikac›l›¤›n›n do¤mas› için gerekli olan koflullar ancak Endüstri Devrimi’nden sonra meydana gelmifltir. ‹flveren sendikalar›n›n, iflverenlerin ortak ç›karlar›n›n oluflmas›yla birlikte kurulmaya bafllad›¤› yönündeki bir görüfle karfl›l›k; iflveren sendikalar›n›n iflçi sendikalar›ndan sonra savunma amac›yla kuruldu¤u yönündeki görüfl a¤›rl›k kazanmaktad›r. Bir baflka ifadeyle iflverenleri sendikalaflmaya yönelten temel neden, iflverenler aras›nda koordinasyon sa¤lama gereksiniminden çok, savunma gereksinimidir. 1913 y›l›nda ‹ngiltere’de kurulan ilk iflveren sendikas›n›n “‹ngiltere ‹flverenleri Savunma Birli¤i” (United Kingdom Employers’ Defence Union) ad›n› tafl›mas› da bu aç›dan özel bir anlam tafl›maktad›r (Tokol, 1989,
ss.7-8; Traxler, 2008, s.225). K›sacas› genellikle tüm ülkelerde iflverenler, iflçilerin
örgütlenerek bir bask› grubu oluflturmalar›ndan sonra örgütlenme ihtiyac› duymufltur. ‹flverenlerin say›lar›n›n s›n›rl› olmas›, dayan›flma bilinçlerinin zay›f olmas›,
s›nai, ticari ve ekonomik sorunlar›n› çözmek amac›yla kurulmufl çeflitli meslek örgütlerinin faaliyet göstermesi sendikalaflmalar›n›n gecikmesinde önemli bir rol oynam›flt›r (Tokol, 1997, s.42).
‹flveren sendikalar›n›n ortaya ç›k›fl›n› loncalara kadar dayand›ran baz› görüfllere de rastlanmaktad›r. Ancak Orta Ça¤’dan 19. yy’a kadar faaliyet gösteren ve sosyoekonomik bir sistem olarak üretim ve çal›flma iliflkilerini düzenleyen loncalar ile
iflçi ve iflveren sendikalar› aras›nda baz› önemli farkl›l›klar vard›r. Loncalar, zorunlu örgütlerdir. Bir baflka deyiflle ç›rak, kalfa ve ustalar›n kendi meslek ve zanaatlar› ile ilgili bir loncaya girmeleri zorunludur. Endüstri Devrimi’nden sonra ortaya ç›kan iflçi ve iflveren sendikalar› ise serbestçe kurulan, iflçilerin ve iflverenlerin özgür
iradelerini kullanarak üye olduklar› örgütlerdir. Ayr›ca loncalarda ç›rak, kalfa ve
ustalar ayn› örgütün çat›s› alt›nda toplanmaktad›r ve ç›kar birli¤i söz konusudur. ‹flçi ve iflveren sendikalar› ise ç›kar çat›flmas› ve farkl›l›¤› temeline dayanarak kurulan örgütlerdir. Bu nedenle iflçi sendikalar›na yaln›zca iflçiler üye olabilirken; iflveren sendikalar›na da yaln›zca iflverenler üye olabilmektedir. Bunun yan›s›ra loncalar, hem üretim ve pazarlama hem de çal›flma iliflkilerini düzenlerken; iflveren sendikalar› yaln›zca çal›flma hayat›yla ilgili sorunlar›n çözümüyle ilgilenmektedir. Dolay›s›yla loncalar›n ifllevleri ile iflçi ve iflveren sendikalar›n›n ifllevleri aras›nda büyük farkl›l›klar vard›r.
‹flverenler, ba¤›ms›z hareket edebilmeyi ve faaliyet gösterebilmeyi üretimin en
temel unsuru olarak kabul etmektedir. Bu nedenle iflverenler, teknik veya ticari faaliyetlerine müdahale edilmesine imkân verece¤i ve ba¤›ms›zl›klar›n› s›n›rland›raca¤› için bir örgüte üye olmaya çok s›cak bakmamaktad›r. Nitekim iflverenler aras›ndaki ilk örgütlenmeler, 1800’lerin sonunda ifla adamlar› taraf›ndan fikir al›flverifli sa¤layan sosyal nitelikli kulüpler fleklinde ortaya ç›km›flt›r (France, 2001, s.56).
Ancak 20. yy’a gelinmesiyle birlikte “B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler” slogan›yla özdeflleflen klasik liberal iktisat politikalar›n›n baflar›s›zl›¤a u¤ramas› sonucunda devlet, iflçi sendikalar›n› tan›maya ve grevi serbest b›rakmaya bafllam›fl ve
iflçi hareketi h›zla güç kazanm›flt›r. Bunun üzerine özellikle I. Dünya Savafl› öncesinde ‹skandinav ülkeleri baflta olmak üzere birçok ülkede iflverenler, iflçi-iflveren
iliflkileri konusunda uzmanlaflmay› hedefleyen örgütler kurmaya bafllam›flt›r (Ayd›n, 2000, s.60; France, 2001, s.56).
‹flverenlerin üst düzeyde örgütlenmeleri de, iflçi sendikalar›n›n üst örgütlenmelerine göre oldukça uzun bir zaman alm›flt›r. Örne¤in merkezi iflveren konfe-
‹flveren sendikalar› Endüstri
Devrimi’nden sonra,
genellikle iflçilerin
örgütlenerek bir bask› grubu
haline gelmelerinden sonra
kurulan örgütlerdir.
84
Türkiye’de iflveren
sendikalar› ile ticaret ve
sanayi odalar› birbirlerinden
ba¤›ms›z olarak faaliyet
göstermekte ve farkl›
ifllevleri yerine
getirmektedir.
derasyonlar›, Danimarka’da 1896’da, Norveç’te 1900’de, ‹sveç’te 1901’de, Finlandiya’da ise 1905’te kurulmufltur. 20. yy sonuna kadar geçen dönemde iflveren
sendikalar› ile sanayi ve ticaret odalar› birbirlerinden ba¤›ms›z hareket ederlerken günümüzde iflveren sendikalar› ile sanayi ve ticaret odalar› birleflerek tek bir
örgüt çat›s› alt›nda toplanmaya bafllam›fllard›r. Bu e¤ilimin son örne¤i 2002 y›l›nda Japonya’da görülmüfltür. 2002 y›l›na kadar Japonya’da iflveren sendikalar›n›n
üst örgütü Japon ‹flveren Sendikalar› Federasyonu (Nikkerien) iken iflverenlerin
ticari ve ekonomik ç›karlar›n› temsil eden örgüt Japon Ekonomik Örgütler Federasyonu (Keidanren) idi. Ancak 2002 y›l›nda bu iki örgüt birleflerek Japon ‹fl Federasyonu (Nippon Keidanren) ad›n› alm›flt›r. Böylece günümüzde Japonya’da
Japon ‹fl Federasyonu iflverenlerin hem ekonomik ve ticari hem de sosyal ç›karlar›n› temsil etmekte ve korumaktad›r (http://www.eiro.eurofound.ie/2002/12/feature/TN0212101F. html-03.07.2003-).
‹flverenlerin uluslararas› platformda örgütlenme giriflimi de iflçi sendikalar›n›n
uluslararas› alanda güç birli¤ine gitmeleri üzerine gerçekleflmifltir. Bu anlamda
1912 y›l›nda düzenlenen Dünya Çal›flma Fuar›’nda dile getirilen iflverenlerin uluslararas› alanda örgütlenme fikri, 1919 y›l›nda yap›lan ilk ILO Konferans›’nda gelifltirilmifltir. 1920 y›l›nda ise Uluslararas› Sanayi ‹flverenleri Örgütü kurulmufltur; bu
örgüt, II. Dünya Savafl›’ndan sonra Uluslararas› ‹flverenler Örgütü (IOE) ad›n› alm›flt›r (Ayd›n, 2000, s.61).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Loncalarla iflveren
sendikalar› aras›ndaki bafll›ca farkl›l›klar nelerdir?
2
‹flveren sendikalar›n›n
örgütlenme modellerini ve
örgüt yap›lar›n› etkileyen
S O R U
bafll›ca befl tane unsur
vard›r. Bunlar; iflletmelerin
büyüklü¤ü, devletin çal›flma
hayat›ndaki
D ‹ K K A Trolü, co¤rafi
büyüklük, iflçi sendikalar›n›n
yap›s› ve yasal
düzenlemelerdir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹fiVEREN SEND‹KALARININ ÖRGÜTLENME MODELLER‹
‹flveren sendikalar›n›n örgütlenme modelleri ve örgüt yap›lar› oldukça kar›fl›k olup
ülkelere göre farkl›l›k göstermektedir. Bu nedenle tüm ülkeler için geçerli olabileS O R U
cek tek bir örgütlenme
modelinden söz etmek mümkün de¤ildir. ‹flveren sendikalar›n›n ve üst örgütlerinin yap›lar› iflletmelerin büyüklü¤ü, devletin çal›flma hayat›ndaki rolü,D ülkenin
‹ K K A T co¤rafi büyüklü¤ü, iflçi sendikalar›n›n yap›s› ve yasal düzenlemelerden do¤rudan etkilenmektedir. ‹flveren sendikalar›n›n örgütlenme modellerini ve örgüt yap›lar›n› etkileyen bu unsurlara k›saca bakmak gerekirse (Tokol,
SIRA S‹ZDE
2001, ss.59-61; Kocabafl, 2001, ss.18-21; France, 2001, ss.64-65):
• ‹flletme Büyüklü¤ü. ‹flletme büyüklü¤ü hem iflçi sendikalar›n›n hem de iflveren AMAÇLARIMIZ
sendikalar›n›n örgüt yap›lar›n› etkilemektedir. ‹flletmenin ölçe¤i ile iflçilerin sendikalaflma oran› aras›nda do¤ru orant›l› bir iliflki vard›r. ‹flveren sendikalar›n›n genel olarak savunma örgütleri oldu¤u düflünüldü¤ünde de küçük Kölçekli
iflçilerin örgütlenme e¤ilimlerinin düflük olmas› ne‹ T A iflletmelerde
P
deniyle iflverenler de genellikle örgütlenme gereksinimi duymamaktad›r
(Traxler, 2008, s.225). Bununla birlikte iflveren sendikalar›, genellikle iflletme büyüklü¤ünü dikkate almaks›z›n ayn› iflkolunda çal›flan tüm iflletmeleri
TELEV‹ZYON
örgütlemektedir. Ancak genellikle profesyonel yöneticilere ve uzmanlara sahip olmayan ve teknik yetersizliklerle karfl› karfl›ya olan küçük ve orta ölçekli iflletmelerin karfl›laflt›klar› sorunlar ve sendikadan beklentileri büyük
iflletmelerinkinden
farkl› olmaktad›r. Ayr›ca a¤›rl›kl› olarak büyük iflletme‹NTERNET
lerden oluflan iflveren sendikalar› küçük ve orta ölçekli iflletmelere yeterince ulaflamamakta; ulaflsalar bile bu iflletmeler, sendikan›n karar alma süreçlerinde aktif olarak yer alamamaktad›r. Bu nedenle Fransa, ‹talya, ‹spanya
ve Hindistan gibi baz› ülkelerde, küçük ve orta ölçekli iflletmelerin farkl› iflveren sendikalar› içinde yer ald›klar› görülmektedir. ‹ngiltere’de ise ‹ngiliz
N N
85
Sanayi Konfederasyonu (CBI)na ba¤l› olarak Küçük ve Orta Ölçekli ‹flletmeler
Konseyi faaliyet göstermektedir.
• Devletin Çal›flma Hayat›ndaki Rolü. Devlet, endüstri iliflkileri sisteminde hakem
ve düzenleyici bir rol üstlendi¤i gibi, iflveren olarak da yer almaktad›r. Hatta güSIRA S‹ZDE
nümüzde birçok ülkede devlet, en büyük iflveren konumundad›r. Devletin çal›flma hayat›ndaki iflveren rolünün güçlü oldu¤u Hollanda, ‹ngiltere, Türkiye ve
‹ngilizce konuflan Afrika ülkeleri gibi ülkelerde kamu teflebbüsleri
iflveren senD Ü fi Ü N E L ‹ M
dikalar›na üye olabilmektedir. Ancak ‹sviçre ve ABD gibi devletin iflveren rolünün güçlü olmad›¤› ülkelerde kamu teflebbüsleri genellikle iflveren sendikalar›S O R U
na üye olarak kabul edilmemektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Devletin endüstri iliflkileri sistemindeki rolü 5. Ünitede ayr›nt›l› olarak ele
D ‹ al›nacakt›r.
KKAT
D‹KKAT
• Co¤rafi Büyüklük. Ülkenin co¤rafi büyüklü¤ü ile iflveren sendikalar›n›n bölgeSIRA S‹ZDE
sel veya ulusal düzeyde örgütlenmelerinin aras›nda yak›n bir iliflki bulunmaktad›r. ‹flverenler, genellikle co¤rafi aç›dan küçük olan ve özellikle eyalet sistemini benimseyen ülkelerde ulusal düzeyde örgütlenirken AMAÇLARIMIZ
co¤rafi aç›dan büyük
olan ülkelerde bölgesel düzeyde örgütlenmektedir. Ancak Türkiye’de oldu¤u
gibi baz› ülkelerde, co¤rafi büyüklü¤e ra¤men kanunlarda yer alan düzenlemeler nedeniyle iflverenler yaln›zca ulusal düzeyde örgütlenebilmektedir.
K ‹ T A P
• ‹flçi Sendikalar›n›n Yap›s›. ‹skandinav ülkeleri gibi iflçilerin güçlü ve merkezi
sendika ve üst örgütlerinin çat›s› alt›nda topland›klar› ülkelerde, genellikle iflverenler de merkezi örgütlerde bir araya gelmektedir. AncakT Esendikalar›n
da¤›n›k
LEV‹ZYON
ve parçalanm›fl bir yap›ya sahip oldu¤u ülkelerde, iflveren sendikalar› da benzer bir modeli benimsemektedir.
• Yasal Düzenlemeler. ‹flveren sendikalar›n›n tabi olduklar› Dernekler Kanunu,
Sendikalar Kanunu vb. kanunlar ve bu kanunlarda yer alan
de
‹ N T Edüzenlemeler
RNET
örgütlenme yap›lar›n› ve modellerini yak›ndan etkilemektedir.
N N
SIRA
S‹ZDE de¤erlenSendikalar›n örgüt yap›lar›n› etkileyen unsurlar› s›ralayarak, Türkiye
aç›s›ndan
diriniz.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
N N
Sendikal›k kitab›n›n 3. ünitesinde ele al›nan iflçi sendikalar›n›n örgütlenme
D ‹ K K A T modellerini
TELEV‹ZYON
hat›rlayarak iflveren sendikalar›n›n örgütlenme modelleri ile k›yaslay›n›z.
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
‹flveren sendikalar› tabanda iflkolu düzeyinde örgütlenmektedir. Baz› ülkelerde ayn› iflkolunda birden fazla iflveren sendikas› faaliyet gösterirken baz› ülkelerde de her
O R U ‹flveren seniflkolunda tek bir iflveren sendikas› örgütlenmektedir (Tokol, 1997,S s.42).
dikalar› üst düzeyde sendika birli¤i, federasyon ve konfederasyon fleklinde örgütlenmektedir. Örne¤in Yunanistan’da Yunanistan Sanayi Federasyonu (SEV) ve DanimarD‹KKAT
ka’da Danimarka ‹flverenler Federasyonu (DA) faaliyet gösterirken Finlandiya’da Sanayi ve ‹flverenler Konfederasyonu (TT) ve Almanya’da Almanya ‹flveren Sendikalar›
SIRA S‹ZDE
Konfederasyonu (BDA) faaliyette bulunmaktad›r. ‹flveren sendikalar›n›n
üst örgütleriSIRA S‹ZDE
nin kapsam› ülkelere göre farkl›l›k göstermektedir. ‹flveren sendikalar›n›n üst örgütleri ‹ngiltere, Hollanda, ‹spanya, Yeni Zelanda gibi ülkelerde tar›m dâhil ekonominin
AMAÇLARIMIZ
tüm sektörlerinde kurulmufl bulunan sendikalar› çat›s› alt›nda toplarken
ve TuD Ü fi Ü N E LFransa
‹M
nus gibi baz› ülkelerde tar›m kesimindeki iflveren sendikalar› ayr› üst örgütlerin çat›s›
alt›nda bir araya gelmektedir (France, 2001, s.63; Tokol, 2001, s.60). Ayr›ca iflveren senK S‹ OT RAU P
dikalar›, uluslararas› platformda da örgütlenmektedir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K S ‹ O TR AU P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
86
fiekil 4.1
‹flveren Sendikalar›n›n Örgütlenme Modelleri
‹flveren sendikalar› tabanda yaln›zca iflkolu düzeyinde örgütlenirken üst düzeyde iflçi sendikalar›nda oldu¤u
gibi sendika birli¤i, federasyon ve konfederasyon fleklinde örgütlenebilmektedir. Ayr›ca iflveren sendikalar›,
uluslararas› platformda da dünya çap›nda ve bölgesel düzeyde örgütlenebilmektedir.
‹flveren Sendikalar›n›n Örgütlenme Modelleri
Taban Örgütlenme Modelleri
Üst Örgütlenme Modelleri
Sendika
Birli¤i
‹flkolu
Sendikas›
Federasyon
Konfederasyon
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
IOE,
çal›flma
S iflverenlerin
O R U
hayat›na iliflkin ç›karlar›n›
uluslararas› platformda
koruyan ve ILO’da temsil
D ‹ K K A Tsahip olan bir
kabiliyetine
örgüttür. Türkiye’den IOE’ye
T‹SK üye bulunmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Uluslararas› Örgütlenme
Modelleri
Dünya Çap›nda
Faaliyet Gösteren
Uluslararas›
Örgütler
Bölgesel Düzeyde
Faaliyet Gösteren
Uluslararas›
Örgütler
Dünya çap›nda
S O R U faaliyet gösteren uluslararas› sendikal örgütlerin bafl›nda, Uluslararas› ‹flverenler Örgütü (IOE) gelmektedir. IOE, bölgesel bir ayr›ma gitmeksizin,
iflveren sendikalar›n›n üst örgütlerini üye olarak kabul eden ve dünya çap›nda faD‹KKAT
aliyet gösteren
uluslararas› bir sendikal örgüttür. 1920 y›l›nda Uluslararas› Sanayi
‹flverenleri Örgütü ad›yla kurulan örgüt, yaln›zca sanayi sektöründe de¤il, di¤er
SIRAiflveren
S‹ZDE sendikalar›n›n da örgütlenmesini sa¤lamak amac›yla ad›n›,
sektörlerdeki
Uluslararas› ‹flverenler Örgütü olarak de¤ifltirmifltir. ‹flletmelerin ve hatta çok uluslu flirketlerin bile IOE’ye do¤rudan üye olmalar› mümkün de¤ildir. Çünkü IOE’ye
AMAÇLARIMIZ
yaln›zca iflveren
sendikalar›n›n merkezi üst örgütleri üye olabilmektedir. Ancak
IOE’ye her ülkeden ulusal düzeyde faaliyet gösteren ve tüm iflkollar›nda veya iflkollar›n›n büyük bir bölümünde iflverenlerin ço¤unlu¤unu temsil eden genellikle
K ‹ T A P
tek bir merkezi üst örgüt üye olabilmektedir. IOE’ye hür teflebbüs ilkelerini savunan, ILO’ya üye olan ülkelerde iflçi sendikalar›ndan ve devletten ba¤›ms›z olarak
faaliyet gösteren tüm merkezi üst iflveren örgütleri üye olabilmektedir. Hatta örgüt,
TELEV‹ZYON
ILO’ya üye olmayan bir ülkede faaliyette bulunuyorsa Genel Kurul karar› ile IOE
üyeli¤ine kabul edilebilmektedir (Tokol, 1989, ss.58-60; Rynhart, 2007, s.61).
N N
IOE’n›n yap›‹ Nve
ilgili ayr›nt›l› bilgi için http://www.ioe-emp.org adresine bakaT E faaliyetleri
RNET
bilirsiniz.
IOE, iflverenlerin uluslararas› platformda iflgücü ve sosyal politika alanlar›ndaki ç›karlar›n› temsil eden tek örgüttür. Mart 2011 itibar›yla IOE’ye 143 ülkeden 150
ulusal düzeyde faaliyet gösteren iflveren sendikalar›n›n üst örgütü üye bulunmaktad›r. IOE’nin temel ifllevi, ILO’da iflverenler aras›nda grup bilinci yaratmak ve iflveren grubunun sekreterlik görevini yerine getirmektir. ILO Anayasas›’na göre IO-
87
E, ILO’da istiflari statüye sahip alt› uluslararas› örgütten biridir. IOE’nin ILO’daki
temsil ifllevinin d›fl›nda 4 temel ifllevi vard›r. Bunlar:
• ‹flverenlerin ve örgütlerinin uluslararas› alanda ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmek,
• Hür giriflimcili¤i teflvik etmek ve gelifltirmek,
• ‹flveren sendikalar›n›n kurulmas›na ve güçlendirilmesine yard›mc› olmak,
• Üyeler aras›nda bilgi al›flveriflini kolaylaflt›rmak ve iliflkileri güçlendirmektir
(http://www.ioe-emp.org).
Ayr›ca IOE, özellikle geliflmekte olan ve eski Do¤u Blo¤u ülkelerine yard›m
programlar› düzenlemektedir. Birleflmifl Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi toplant›lar›nda da temsil edilen IOE, günümüzde Dünya Bankas› ve Dünya Ticaret Örgütü gibi di¤er uluslararas› kurulufllarla da ifl birli¤ini gelifltirmektedir (France,
2001, ss.68-69; Kocabafl, 2001, ss.39-40).
IOE’nin yan› s›ra OECD Nezdinde Ticari ve Sanayi Dan›flma Komitesi (BIAC) de
dünya çap›nda faaliyet gösteren uluslararas› bir iflveren örgütüdür. Avrupa’n›n ilk
bölgesel iflveren örgütü olan Avrupa Sanayi Federasyonlar› Konseyi (CIFE), Avrupa Ekonomik ‹fl birli¤i Örgütü’ne (OEEC) dan›flmanl›k yapmas› için 1949 y›l›nda
kurulmufltur. Ancak 1961 y›l›nda OEEC’nin yerini Ekonomik ‹fl birli¤i ve Kalk›nma
Örgütü (OECD) al›nca CIFE’nin birçok faaliyeti de BIAC taraf›ndan yerine getirilmeye bafllam›flt›r. 30 OECD ülkesinden üyeye sahip olan ve OECD’ye dan›flmal›k
yapan BIAC’a Türkiye’den TOBB, TÜS‹AD ve T‹SK üye bulunmaktad›r.
SIRA S‹ZDE Dolays›yla IOE’ye yaln›zca iflveren sendikalar›n›n üst örgütleri üye olabilirken BIAC’a iflveren sendikalar›n›n üst örgütlerinin yan› s›ra di¤er ulusal iflveren örgütleri de üye
olabilmektedir.
IOE ve BIAC’›n d›fl›nda dünya çap›nda faaliyet gösteren, ancak iflkolu düzeyinde kurulan uluslararas› iflveren örgütleri de vard›r. Bunlar›n bafll›calar›;
S O R U Uluslararas› Müteahhitler Sendikalar› Konfederasyonu, Uluslararas› Deniz Nakliyatç›lar› Federasyonu, Uluslararas› Tekstil Sanayicileri Federasyonu ve Uluslararas› Yünlü
D‹KKAT
Tekstil Organizasyonu’dur (Tokol, 1989, ss.65-72).
Bölgesel düzeyde faaliyet gösteren çeflitli uluslararas› iflveren örgütleri de varSIRA S‹ZDE
d›r. Bu örgütlere Afrika bölgesinde Pan-Afrika ‹flverenleri Konfederasyonu
(PEC),
Asya bölgesinde Asya-Pasifik ‹flverenler Konfederasyonu (CAPE), Avrupa’da ise
BusinessEurope örnek olarak verilebilir. Ancak en geliflmifl ve etkin bölgesel iflveAMAÇLARIMIZ
ren örgütleri Avrupa’da faaliyet göstermektedir. 1958 y›l›nda kurulan Avrupa Toplulu¤u Sanayileri Birli¤i’nin (UNICE) ismi 2007 y›l›nda BusinessEurope olarak de¤ifltirilmifltir (Rynhart, 2007, ss. 58-59). BusinessEurope’a yaln›zca
Avrupa Birli¤i’ne
K ‹ T A P
üye ülkelerden de¤il Avrupa K›tas›’ndaki tüm ülkelerden iflveren örgütleri üye olabilmektedir. Nitekim Türkiye’den de T‹SK ve TÜS‹AD, BusinessEurope’un üyeleri
aras›nda yer almaktad›r. Bununla birlikte BusinessEurope, Avrupa Birli¤i’nde etkin
TELEV‹ZYON
olarak faaliyet göstermekte; AB Ekonomik ve Sosyal Komitesi’nde iflveren taraf›n›n
faaliyetlerini koordine etmektedir.
SIRA S‹ZDE
BIAC ve BusinessEurope’a
iflverenlerin yaln›zca
çal›flma hayat›na iliflkin
ç›karlar›n› koruyan iflveren
sendikalar›n›n üst örgütleri
S O R U
de¤il, ticari ve ekonomik
ç›karlar›n› savunan ticaret
ve sanayi odalar› da üye
olabilmektedir. D ‹ K K A T
Türkiye’den
BusinessEurope’a T‹SK ve
S‹ZDE
TÜS‹AD, BIAC’aSIRA
ise T‹SK,
TÜS‹AD ve TOBB üye
bulunmaktad›r.
N N
T E Rwww.businesseNET
BusinessEurope ve BIAC’›n yap› ve faaliyetleri ile ilgili ayr›nt›l› bilgi‹ Niçin
urope.eu ve http://www.biac.org adreslerine bakabilirsiniz.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
88
‹fiVEREN SEND‹KALARININ FONKS‹YON VE
FAAL‹YETLER‹
‹flveren sendikalar›n›n fonksiyon ve faaliyetleri çeflitli flekillerde s›n›fland›r›labilir.
Örne¤in iflveren sendikalar›n›n endüstri iliflkileri alan›ndaki fonkiyonlar› ve endüstri iliflkileri d›fl›ndaki fonksiyonlar› fleklinde bir s›n›fland›rmaya gidilebilece¤i gibi;
toplu ifl sözleflmesi yapma, toplu ifl uyuflmazl›klar›nda üyelerine yard›mc› olma, çal›flma hayat›yla ilgili sorunlarda yard›m ve destek sa¤lama ve üyelerinin görüfllerini kamuoyu ve devlet önünde temsil etme fleklinde bir s›n›fland›rma da yapmak
mümkündür. Bizim yapaca¤›m›z ay›r›m ise savunma ve kamuoyu oluflturma, temsil ve üyelerine yönelik içsel faaliyetler fleklinde olacakt›r (Ayd›n, 2000, ss.61-62).
Savunma ve Kamuoyu Oluflturma Faaliyetleri
‹flveren sendikalar›, lobi
faaliyetleri yürüterek siyasi
partiler üzerinde do¤rudan
bir bask› oluflturabildikleri
gibi; özellikle son y›llarda
büyük bir önem ve güç
kazanan medya ile iyi
iliflkiler kurarak da kamuoyu
oluflturmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
4
‹flverenlerin ç›karlar›n› temsil etme ve savunma amac›n› tafl›yan iflveren sendikalar›, iflçi sendikalar› gibi genifl kitleleri etkileme imkân›na sahip olmad›klar› için, genellikle devlet ve di¤er kamusal organlarla iliflki kurarak ve lobi faaliyetleri yürüterek kamuoyu oluflturmaya çal›flmaktad›r. Gerek ifl piyasas› gerekse di¤er piyasalar›n genel çerçeve ve s›n›rlar› kamu düzenlemeleri vas›tas›yla çizildi¤i için, iflveren sendikalar› kendilerini ilgilendirecek bir yasal de¤ifliklik karfl›s›nda yasama ve
yürütme organlar›na karfl› etkin lobi faaliyetleri yürütebilmektedir (Traxler, 2008,
s.226). ‹ngiltere’de ‹flçi Partisi ile iflçi sendikalar› aras›nda oldu¤u gibi, iflveren sendikalar›yla siyasi partiler aras›nda genellikle herhangi bir organik iliflki görülmemekle birlikte; büyük bir ekonomik güce sahip olan ve üyelerinin çok say›da iflçi
çal›flt›rd›klar› iflveren sendikalar› özellikle muhafazakâr partilerle informal iliflkiler
kurabilmektedir (Oechslin, 1998, s.68).
‹flveren sendikalar›, kendi ç›karlar› do¤rultusunda yasal düzenlemelerin yap›lmas› veya ç›karlar›na ters düflen konularda yasal düzenlemelerin de¤ifltirilmesi için
siyasi partilere bask›da bulunarak kamuoyu oluflturmaktad›r. 1928 y›l›nda ‹sveç’te
iflçi sendikalar›n›n direnmelerine ra¤men, iflveren sendikalar›n›n kamuoyu oluflturarak, Toplu Pazarl›k Kanunu ve ‹fl Mahkemeleri Kanunu ç›kart›lmas›n› sa¤lamalar› (Kocabafl, 2001, s.71); Türkiye’de ise 2003 y›l›nda iflçi kesiminden gelen büyük
tepkilere ra¤men, iflveren sendikalar›n›n siyasi partiler üzerindeki bask›s› sonucunda 4857 say›l› ‹fl Kanunu’nun kabul edilmesi bu konuda verilebilecek örneklerden
sadece birkaç›d›r. Ayr›ca iflveren sendikalar› kendi ç›karlar›n› ilgilendiren konularda, siyasi partilere gerekli belge ve istatistikler sa¤layabilmekte hatta kimi zaman
yeni kanun tasar›lar› haz›rlayabilmekte veya kanunlar›n mecliste görüflülmesi aflamas›nda, ilgili belge ve yay›nlar› meclis üyelerine gönderebilmektedir (Esin, 1974,
s.48). K›sacas› iflveren sendikalar›, demokratik süreçte güçlü bir bask› grubu olarak faaliyet göstermektedir. Ancak son y›llarda iflveren sendikalar› üyelerinin ç›karlar›n›, siyasi lobi faaliyetlerinin ötesine geçerek, özellikle medyayla iyi iliflkiler kurma yoluyla kamuoyunu arkas›na alarak ve demokratik karar alma süreçlerinde yer
alarak korumaya çal›flmaktad›r (Oechslin, 1998, s.68).
SIRA S‹ZDE
‹flveren sendikalar›
ile siyasal partiler aras›ndaki iliflkinin boyutunu de¤erlendiriniz.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
89
Temsil Faaliyetleri
‹flveren sendikalar›n›n temsil faaliyetleri, siyasal ve toplumsal platformda temsil ve
endüstri iliflkilerinde temsil olmak üzere ikiye ayr›larak incelenebilir.
Siyasal ve Toplumsal Platformda Temsil Faaliyetleri
Yukar›da da de¤inildi¤i gibi iflveren sendikalar›, iflçi sendikalar› gibi siyasal partilerle do¤rudan iliflki kurmamakla birlikte; özellikle kendi ç›karlar›n› ilgilendiren
konularda yasalar›n ç›kmas› veya de¤ifltirilmesi s›ras›nda siyasi partilere bask›da
bulunarak son y›llarda h›zla önem kazanan medya vas›tas›yla kamuoyu yaratarak
veya kimi zaman siyasi partilere mali yard›mda bulunarak siyasal platformda üyelerini temsil etmektedir. ‹flveren sendikalar›n›n üyeleri gerçek kifliler de¤il; farkl›
büyüklüklere ve yap›lara sahip olan iflletmelerdir. Bu nedenle iflveren sendikalar›,
farkl› talep ve beklentileri olan üye iflletmeleri ortak ç›karlar temelinde birlefltirerek siyasi ve toplumsal platformda temsil etmeye çal›flmaktad›r. Ayr›ca hükümetler
de baz› konularda ihtiyaç duyduklar› teknik destek ve ifl birli¤i konusunda iflveren
sendikalar›n›n temsil fonksiyonundan yararlanmaktad›r (Oechslin, 1998, s.68).
20. yy’›n bafl›ndan itibaren devletin sosyal ve ekonomik hayata müdahalesini
azaltabilmek için sosyal taraflar, üçlü mekanizmalara kat›lmaya bafllam›fllard›r.
Böylece özellikle 1. Dünya Savafl› öncesinde ve s›ras›nda ‹ngiltere, Fransa, Almanya ve savafl ekonomisinin hakim oldu¤u Avrupa ülkelerinde üç sosyal taraf›n yer
ald›¤› yap›lar ve dolay›s›yla iflveren sendikalar›n›n temsil rolü önem kazanm›flt›r.
1919 y›l›nda kurulan ILO’nun üçlü yap›s›, bu konuda verilebilecek en çarp›c› örneklerden birisidir. Günümüzde ise hükümetler, iflveren sendikalar›n›n da yer ald›¤› sosyal taraflarla dan›flmanl›k mekanizmas›n› devam ettirmekte ve kimi zaman
sosyal taraflar karar alma süreçlerinde de söz hakk›na sahip olabilmektedir. ‹flveren sendikalar›n›n temsil faaliyeti, özellikle üçlü yap›ya sahip olan Ekonomik ve
Sosyal Konseylerde önem kazanmaktad›r. Nitekim Fransa, Frans›zca konuflulan Afrika ülkeleri, Latin Amerika ve Hollanda’da iflveren sendikalar› ve üst örgütleri bu
konseylerde üyelerini temsilen hareket ederek ulusal politikalar›n belirlenmesinde
önemli roller oynamaktad›r. AB Ekonomik ve Sosyal Komitesi’nde de BusinessEurope’un koordinasyonu alt›ndaki iflveren sendikalar›, üyelerinin ç›karlar›n› koruma ve temsil ifllevini yerine getirmektedir (Oechslin, 1998, s. 69). K›sacas› iflveren
sendikalar› ve üst örgütleri, üyeleri ad›na çeflitli platformlarda yer almakta, çeflitli
kurullarda görev yapmakta ve üyelerinin görüfllerini kamuoyuna aç›klamaktad›r
(Ayd›n, 2000, s.63).
‹flveren sendikalar›, 20. yy’›n
bafl›ndan itibaren önem
kazanan üçlü yap› ve
mekanizmalarda üyelerini
temsil etme ifllevini yerine
getirmektedir.
Türkiye’de T‹SK üyelerini,
yurt içinde Ekonomik ve
Sosyal Konsey, Asgari Ücret
Tespit Komisyonu, Yüksek
Hakem Kurulu, Devlet
Planlama Teflkilat›, Sosyal
Güvenlik Kurumu ve Millî
Prodüktivite Merkezi gibi üç
tarafl› çeflitli kurum, kurul
ve komisyonlarda temsil
ederken; yurt d›fl›nda ILO,
IOE, BusinessEurope ve
BIAC’da temsil etmektedir.
Endüstri ‹liflkilerinde Temsil Faaliyetleri
‹flveren sendikalar›n›n endüstri iliflkileri alan›ndaki en önemli temsil ifllevi, iflçi sendikalar›yla toplu görüflmelerin yürütülmesidir. ‹flveren sendikalar›n›n bu alandaki
ifllevleri farkl› flekillerde ortaya ç›kabilmektedir. ‹flveren sendikalar›, tüm üyelerini
ba¤lay›c› bir toplu ifl sözleflmesi imzalayabilecekleri gibi; ortak bir toplu pazarl›k
politikas› belirleyerek ve üyeleri aras›nda koordinasyonu sa¤layarak imzalanan
toplu ifl sözleflmesi hükümlerini mümkün oldu¤unca birbirine yak›nlaflt›rabilmektedir. Ayr›ca iflveren sendikalar›, üyelerine toplu görüflme süreci s›ras›nda, teknik
bilgi ve uzman sa¤layarak da yard›mc› olabilmektedir (Esin, 1974, s.44).
Merkezî düzeydeki toplu pazarl›klar›n a¤›rl›k kazand›¤› ‹skandinav ülkelerinde,
iflveren sendikalar›n›n üst örgütleri, toplu pazarl›k sürecine do¤rudan kat›lmaktad›r. Üst örgütler taraf›ndan imzalanan toplu ifl sözleflmeleri, kendisine üye olan bü-
‹flveren sendikalar›, endüstri
iliflkileri alan›nda do¤rudan
toplu pazarl›k sürecine
kat›larak üyelerini temsil
edebilmekte veya toplu
pazarl›k sürecinde üyeleri
aras›nda koordinasyonun
sa¤lanmas›na yard›mc›
olabilmekte veyahut toplu
pazarl›k süreci s›ras›nda
üyelerine bilgi ve uzman
deste¤i sa¤layarak dolayl›
olarak temsil ifllevini yerine
getirebilmektedir.
90
tün sendikalara uygulanmaktad›r. Ancak iflveren sendikalar› ile üst örgütleri aras›nda kat› bir disiplin ve hiyerarfli gerektiren bu sistem, endüstri iliflkilerinde merkeziyetçilikten uzaklafl›lan ve esnekli¤in önem kazand›¤› son y›llarda s›kça elefltirilmekte ve bu sistemden giderek uzaklafl›lmaktad›r (Ayd›n, 2000, s.64).
‹flkolu düzeyinde ve çok iflverenli toplu pazarl›klar›n görüldü¤ü Türkiye’de ve
Almanya’da ise iflveren sendikalar› üyeleri ad›na toplu görüflme sürecine kat›lmaktad›r. Merkezi iflveren örgütleri de iflçi sendikalar›n›n üst örgütleriyle birlikte çeflitli üçlü yap›ya sahip platformlarda biraraya gelmekte ve üye iflveren sendikalar›
aras›nda koordinasyonu sa¤lama ifllevini yerine getirmektedir. Böylelikle üye iflveren sendikalar›n›n izledikleri politika ve stratejiler birbirleriyle uyumlaflt›r›lmaktad›r
(Jacobi vd., 1998, s.205).
Fransa, Belçika ve ‹talya’da da iflveren sendikalar›n›n taraf olarak kat›ld›klar›
toplu pazarl›klar, çeflitli düzeylerde yap›labilmektedir. Üst düzeyde imzalanan toplu ifl sözleflmeleri daha alt düzeyde yap›lan toplu ifl sözleflmeleri ile tamamlanmaktad›r. Bu nedenle söz konusu ülkelerde iflveren sendikalar›n›n üst örgütleri, farkl›
düzeylerde yap›lan toplu ifl sözleflmeleri aras›ndaki koordinasyonu sa¤lama ifllevini yerine getirmektedir (Oechslin, 1998, s.70-71).
Toplu pazarl›klar›n iflletme düzeyinde gerçekleflti¤i ABD ve Japonya gibi ülkelerde hakim olan sistemde ise iflveren sendikalar› toplu pazarl›k sürecine do¤rudan
kat›lmamaktad›r. Ancak iflveren sendikalar›, üyelerine toplu görüflmeler s›ras›nda
yol göstermekte; özellikle hukuksal ve siyasal konularda yard›mc› olmaktad›r (Tokol, 1989, s.18; Ayd›n, 2000, s.64).
SIRA S‹ZDE
5
SIRA S‹ZDE toplu görüflme süreci içindeki ifllevlerini de¤erlendiriniz.
ÜyelereD ÜYönelik
‹çsel Faaliyetler
fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
üyelerine
hukuki geliflmeler
ve yarg› kararlar› konusunda
bilgi sunmalar›, bireysel ve
toplu ifl uyuflmazl›klar›nda
AMAÇLARIMIZ
yard›mc› olmalar›, çeflitli
konularda e¤itim vermeleri,
konferans ve seminer
düzenlemeleri, tavsiye ve
K ‹ T A Phizmeti
dan›flmanl›k
sunmalar›, ekonomik, sosyal
ve hukuki konularda teknik
destek sa¤lamalar› üyelerine
Työnelik
E L E V bafll›ca
‹ Z Y O Niçsel
faaliyetler aras›ndad›r.
‹flveren sendikalar›, önemli bir bölümü endüstri iliflkileri alan›nda olmak üzere,
üyelerine yönelik olarak çeflitli içsel faaliyetlerde bulunmaktad›r. Bu faaliyetlere
O R U
örnek olarakS iflveren
sendikalar›n›n üyelerine çeflitli konularda e¤itim vermesi, kimi zaman iflçi sendikalar›yla ortak e¤itim projeleri yürütmesi, araflt›rmalar yaparak
üyelerini bilgilendirmesi
ve istatistiki verileri toplayarak tart›flma ortamlar›na zemin
D‹KKAT
haz›rlamas› verilebilir (Ayd›n, 2000, s.65; Traxler, 2008, ss.229-230).
‹flveren sendikalar› gerek toplu pazarl›k sürecinde, gerekse iflletme-iflçi ve iflçi
SIRA S‹ZDE
sendikalar› iliflkilerinde üyelerine, araflt›malar yaparak bilgi vermekte ve yol göstermektedir. ‹flveren sendikalar› araflt›rma ve bilgi verme ifllevini yerine getirirlerken toplu AMAÇLARIMIZ
görüflmelerde yararl› olabilecek, belirli bir iflkolunda yada çeflitli ifl kollar› aras›nda karfl›laflt›rmal› ücret incelemeleri ve yeni imzalanan toplu ifl sözleflmeleri konusunda araflt›rmalar yapmaktad›r. Bunun yan›s›ra iflveren sendikalar›, iflçi
K ‹ T yönetim
A P
sendikalar›nda
kademelerindeki de¤ifliklikleri saptayarak yeni stratejiler
tespit etmekte, mevzuattaki de¤ifliklikleri izlemekte ve yap›labilecek de¤ifliklikler
konusunda bilgi edinmekte, hakem ve mahkeme kararlar›n› takip etmekte ve özellikle çal›flma
ilgili konularda e¤itim faaliyetlerinde bulunmakta, konfeT E L Eiliflkileriyle
V‹ZYON
ranslar ve seminerler düzenlemektedir (Esin, 1974, ss.44-45; Kocabafl, 2002, s.45).
‹flveren sendikalar›n›n üyelerine yönelik önemli içsel faaliyetlerinden birisi de
bireysel ve toplu ifl uyuflmazl›klar›nda üyelerine yard›mc› olmalar›d›r. Bu amaçla
‹NTERNET
sendikalar üyelerine avukat ve gerekli bilgileri sa¤lamaktad›r. Ayr›ca özellikle toplu ç›kar uyuflmazl›klar› grev veya lokavtla sonuçland›¤›nda, üyelerine oluflturduklar› fonlardan maddi yard›mda da bulunmaktad›r (Tokol, 1989, ss.19-20; Traxler,
2008, ss.229-230).
N N
‹NTERNET
TÜRK‹YE’DE ‹fiVEREN ÖRGÜTLER‹
Türkiye’de iflverenler aç›s›ndan farkl› kanun ve statülere göre örgütlenme söz konusudur. Türkiye’de gönüllü ve zorunlu üyelik esas›na dayanan temelde alt› büyük iflveren örgütü bulunmaktad›r. Bunlar›n üçü zorunlu üyelik sistemine dayanan
örgütlerdir: Türkiye Odalar ve Borsalar Birli¤i (TOBB), Türkiye Ziraat Odalar› Birli¤i (TZOB) ile Esnaf ve Sanatkârlar Konfederasyonu (TESK). Endüstri iliflkileri aç›s›ndan iflçi taraf›n›n muhatab› olan iflveren örgütü ise Türkiye ‹flveren Sendikalar›
Konfederasyonu (T‹SK)dur. Az say›da ifl adam›n›n üye oldu¤u ancak siyasal ve
ekonomik aç›dan önemli bir bask› grubu olufluran Türkiye Sanayici ve ‹fl adamlar› Derne¤i (TÜS‹AD) ile Müstakil Sanayici ve ‹fl adamlar› Derne¤i (MÜS‹AD) ise
Türkiye’de iflverenlerin gönüllü olarak üye olduklar› bafll›ca derneklerdir (Koray
ve Çelik, 2007, s.317). ‹flverenlerin gönüllü veya zorunlu olarak üye olduklar› bu
örgütler, birbirinden ba¤›ms›zd›r ve farkl› ifllevleri yerine getirmektedir. Afla¤›da bu
örgütlere iliflkin k›sa bilgiler verilecektir:
• TOBB. TOBB, Türkiye’deki tüm sanayi ve ticaret odalar› ile ticaret borsalar›n› bünyesinde toplayan ve yasa gere¤i tüzel kiflili¤e sahip, kamu kurumu
niteli¤inde mesleki bir üst kurulufltur. 1950 y›l›nda kurulan TOBB, özel sektörün Türkiye’de mesleki üst kuruluflu ve yasal temsilcisidir. 2011 y›l› itibar›yla TOBB’un, yerel düzeyde, ticaret, sanayi, ticaret ve sanayi, deniz ticaret
odalar› ve borsalar fleklinde oluflmufl 365 üyesi bulunmaktad›r. Tüm ülke çap›nda yay›lm›fl olan oda ve borsalara ise çeflitli büyüklüklerde ve bütün sektörlerden 1 milyon 200 binin üzerinde firma kay›tl› bulunmaktad›r. 5174 say›l› Türkiye Odalar ve Borsalar Birli¤i ile Odalar ve Borsalar Kanunu’na göre ticaret siciline kay›tl› tacirler, sanayici ve deniz taciri s›fat›n› haiz tüm gerçek ve tüzel kifliler ile bunlar›n flubeleri ve fabrikalar›, bulunduklar› yerdeki
odaya kaydolmak zorundad›r. Kanun’a göre TOBB’un bafll›ca amac›; odalar
ve borsalar aras›ndaki birlik ve dayan›flmay› temin etmek, mesle¤in genel
menfaatlere uygun olarak geliflmesini sa¤lamak, oda ve borsa mensuplar›n›n mesleki faaliyetlerini kolaylaflt›rmak, bunlar›n birbirleriyle ve halk ile
olan iliflkilerinde dürüstlü¤ü ve güveni hakim k›lmak üzere, meslek disiplinini ve ahlâk›n› korumak, ülkenin kalk›nmas›, ekonominin geliflmesi için
gerekli çal›flmalar› yapmak ve bu Kanun’da belirtilen hizmetleri yerine getirmektir.
• TZOB. Ziraat odalar›n›n kuruluflu, Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde 1881
y›l›na kadar gitmektedir. Ancak bafllang›çta ziraat odalar›na yeterince mali
kaynak temin edilemedi¤inden, odalar kendilerinden beklenen görevleri
yapamam›fllard›r. Bunun üzerine 1957 y›l›nda 6964 say›l› Ziraat Odalar› ve
Ziraat Odalar› Birli¤i (TZOB) Kanunu kabul edilmifltir. Kanuna göre, “ziraat
odalar›, meslek hizmetleri görmek, çiftçilerin müflterek ihtiyaçlar›n› karfl›lamak, meslek faaliyetlerini kolaylaflt›rmak, çiftçilik mesle¤inin genel menfaatlere uygun olarak geliflmesini sa¤lamak, meslek mensuplar›n›n birbirleri
ve halk ile olan iliflkilerinde dürüstlü¤ü ve güveni hakim k›lmak, meslek disiplin ve ahlak›n› kollay›p gözetmek, çiftçilikle ifltigal edenlerin mesleki hak
ve menfaatlerini korumak amac›yla kurulan, tüzel kiflili¤e sahip kamu kurumu niteli¤inde meslek kurulufllar›d›r”. TZOB’un görevleri ise Kanunda, “tar›msal politikalar›n genel menfaatlere uygun olarak yürütülmesi amac›yla
gerekli çal›flmalarda bulunmak, tar›mla ilgili görüfllerini Hükûmete ve kamuoyuna duyurmak, çiftçilerin hak ve menfaatlerini korumak” fleklinde belirtil-
91
92
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
mifltir. 2011 y›l› itibar›yla TZOB’a üye olan 727 ziraat odas›nda 4,5 milyona
yak›n çiftçi kay›tl› bulunmaktad›r.
• TESK. Ahilikten gelen bir teflkilat›n üst kuruluflu olarak TESK, 1964 y›l›nda
kurulmufltur. 5362 say›l› Esnaf ve Sanatkârlar Meslek Kurulufllar› Kanunu’na
göre TESK, “esnaf ve sanatkârlar odalar›, birlikleri ve federasyonlar› aras›nda
birli¤i temin, geliflme ve ilerlemeyi sa¤lamak ve genel olarak esnaf ve sanatkârlar›n
mesleki yönden ve kamu yarar›na uygun olacak flekilSIRA çal›flmalar›n›
S‹ZDE
de düzenlemek ve bu hususta gerekli görülecek her türlü tedbiri almak ve
teflebbüste bulunmak, mesleki e¤itimlerini gelifltirmek, esnaf ve sanatkârlar›
Ü fi Ü N E L ‹ Mve uluslararas› düzeyde temsil etmek, sorunlar›n›n çözümü için
yurtDçap›nda
ulusal ve uluslararas› kurum ve kurulufllar nezdinde gerekli giriflimlerde bulunmak,
ekonomideki geliflmelere paralel olarak lüzumlu görülecek
S O Rulusal
U
mesleki tedbirleri almak ve Bakanl›k taraf›ndan esnaf ve sanatkârlarla ilgili
verilecek görevleri yapmak üzere” kurulmufltur. 2011 y›l› itibar›yla TESK’e
D‹KKAT
3.111 odadan toplam 1.961.536 esnaf ve sanatkâr üye bulunmaktad›r.
• ‹flveren sendikalar› ve T‹SK. 2821 say›l› Sendikalar Kanunu’na göre, iflçi senSIRA gibi
S‹ZDEiflveren sendikalar› da iflkolu esas›na göre ve Türkiye çap›nda
dikalar›
faaliyette bulunmak amac›yla kurulmaktad›r. Ancak örgütlenmelerini kolaylaflt›rmak amac›yla, kamu sektöründeki iflverenler için ayn› iflkolunda faaliAMAÇLARIMIZ
yette bulunma koflulu aranmamaktad›r. Türk A¤›r Sanayi ve Hizmet Sektörü
Kamu ‹flverenleri Sendikas› (Tühis) ve Kamu ‹flletmeleri ‹flverenler Sendikas› (Kamu-‹fl) kamu sektöründe faaliyet gösteren iflveren sendikalar›d›r. Özel
K ‹ T A P
sektörde ise küçük ölçekli iflyerleri a¤›rl›kta oldu¤u için iflçilerin sendikalaflma e¤ilimleri düflük olmakta; bu nedenle iflverenler de örgütlenme ihtiyac›
duymamaktad›r. Efl deyiflle özel sektörde faaliyet gösteren iflveren sendikaTELEV‹ZYON
lar›n›n üyelerini özellikle büyük iflletmeler oluflturmaktad›r. 2009 y›l› itibar›yla Türkiye’de toplam 48 iflveren sendikas› faaliyet göstermektedir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Türkiye’de endüstri
iliflkilerinde iflveren taraf›n›
temsil eden örgütler iflveren
sendikalar› ile onlar›n üst
örgütü olan T‹SK’tir.
Türkiye’de ‹çal›flma
ile ilgili istatistiklere Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›’n›n
N T E R N Ehayat›
T
internet adresinden http://www.calisma.gov.tr ulaflabilirsiniz.
Türkiye’de iflçi sendikalar›n›n üst örgütleri aras›nda bir bölünme söz konusu iken
ve üç iflçi konfederasyonu (Türk-‹fl, D‹SK ve Hak-‹fl) faaliyet göstermekteyken iflveren sendikalar› üst düzeyde bölünmemifltir. T‹SK, Türkiye’deki iflveren sendikalar›n›n tek üst örgütü olarak faaliyet göstermektedir. 1961 Anayasas›’nda getirilen düzenlemelere paralel olarak 1963 y›l›nda kabul edilen 274 say›l› Sendikalar Kanunu ve 275 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu ile iflçi ve
iflverenlere örgütlenme ve toplu pazarl›k hakk›n›n yan› s›ra grev ve lokavt hakk› da tan›nm›flt›r. Anayasa ve kanunlarda grev ve lokavt hakk›n›n düzenlenmesi
üzerine, genellikle savunma örgütü olarak kurulan iflveren sendikalar›n›n say›s›
h›zla artmaya bafllam›fl ve 1961 y›l›nda iflveren sendikalar› ‹stanbul ‹flveren Sendikalar› Birli¤i ad› alt›nda bir üst örgüt kurmufllard›r. Bu örgütün ad›, 1962 y›l›nda Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonu olarak de¤ifltirilmifltir. 2011 y›l›
itibar›yla T‹SK’e hem kamu, hem de özel sektörde faaliyet gösteren toplam 22
sendika üye bulunmaktad›r (Tablo 4.1). ‹flveren sendikalar›n›n say›s›na bakt›¤›m›zda, iflveren sendikalar›n›n konfederasyona üye olma e¤ilimlerinin düflük oldu¤unu söylemek mümkündür. T‹SK, iflverenleri özel veya kamu sektörü ay›r›m› yapmadan güçlü bir konfederasyon etraf›nda toplayarak ve aralar›nda uyumlu bir ifl birli¤i sa¤layarak endüstri iliflkilerinde iflverenleri temsil etmeyi ve iflverenlerin çal›flma hayat›yla ilgili ç›karlar›n› savunmay› amaçlamaktad›r.
93
‹flkolu
Sendika
A¤aç
Türkiye A¤aç Sanayii ‹flverenleri Sendikas›
Kamu
Tablo 4.1
T‹SK’e Üye
Sendikalar
Tühis
Kaynak:
http://tisk.org.tr/uye_
sendikalar.asp
(Eriflim tarihi:
15.122011)
Kamu-‹fl
Deniz Tafl›mac›l›¤›
Türk Armatörleri ‹flverenler Sendikas›
Cam
Türkiye Cam, Çimento ve Toprak Sanayii ‹flverenleri Sendikas›
Çimento
Çimento Endüstrisi ‹flverenleri Sendikas›
Deri
Türkiye Deri Sanayi ‹flverenleri Sendikas› (TÜD‹S)
G›da
Türkiye G›da Sanayi ‹flverenleri Sendikas› (TÜG‹S)
‹laç
‹laç Endüstrisi ‹flverenler Sendikas› (‹E‹S)
‹nflaat
Türkiye ‹nflaat Sanayicileri ‹flveren Sendikas› (‹NTES)
Kimya
Türkiye Kimya, Petrol, Lastik ve Plastik SanayiQi ‹flverenleri Sendikas›
(K‹PLAS)
Yerel Yönetim
Mahalli ‹dareler Kamu ‹flveren Sendikas› (M‹KSEN)
Mahalli ‹dareler ‹flverenleri Sendikas› (M‹S)
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Metal
Türkiye Metal Sanayicileri Sendikas› (MESS)
Petrol Ürünleri
Petrol Ürünleri ‹flverenler Sendikas› (PÜ‹S)
Sa¤l›k Endüstrisi
Türkiye Sa¤l›k Endüstrisi ‹flverenleri Sendikas› (SE‹S)
Ka¤›t
S O R USendikas›
Türkiye Selüloz, Kâ¤›t ve Kâ¤›t Mamulleri Sanayi ‹flverenleri
fieker
Türkiye fieker Sanayi ‹flverenleri Sendikas›
Tekstil
Türkiye Tekstil Sanayi ‹flverenleri Sendikas›
Toprak
Türkiye Toprak, Seramik, Çimento ve Cam Sanayi ‹flverenleri Sendikas›
Turizm
Turizm Endüstrisi ‹flverenleri Sendikas›
E¤itim
Tüm Özel E¤itim Kurumlar› ‹flverenleri Sendikas› (TEK‹S)
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
‹ T A P toplam 15
1989 y›l›ndan 2004 y›l›na kadar T‹SK Genel Baflkanl›¤› yapan RefikK Baydur’un
y›ll›k T‹SK Genel Baflkanl›¤› an›lar› için Baydur, R. (2006). Zirvede 15 Y›l. Ankara: Sinemis
Yay›nlar› kitab›na bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
• TÜS‹AD. TÜS‹AD, büyük sanayicilerin TOBB içinde gerçek ekonomik güçleri oran›nda temsil edilememeleri nedeniyle, 1971 y›l›nda ifl dünyas›n› temsil etmek amac›yla kurulan gönüllü bir sivil toplum örgütüdür (Tokol, 1998b,
‹NTERNET
ss.143-144). Sanayici ve ifl adamlar› taraf›ndan kurulan TÜS‹AD, Türk ifl dünyas› ad›na görüfl ve önerilerini Türkiye Büyük Millet Meclisine, hükümete,
di¤er devletlere, uluslararas› kurulufllara ve kamuoyuna do¤rudan ya da dolayl› olarak bas›n ve di¤er araçlar arac›l›¤› ile ileterek amaçlar› do¤rultusunda düflünce ve hareket birli¤i oluflturmay› hedeflemektedir. 2011 y›l› itibar›yla TÜS‹AD, Türkiye’nin bafll›ca sanayi ve hizmet kurulufllar›n› temsilen
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TÜS‹AD, Türkiye’de en büyük
500 sanayi kuruluflu içinde
yer alan sektör
kurulufllar›ndan büyük
‹ N T E Rdernek
NET
bölümünü örgütleyen
statüsünde bir iflveren
kurulufludur.
S O R U
S O R U
94
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
TÜS‹AD’a alternatif olarak
AMAÇLARIMIZ
kurulan MÜS‹AD,
muhafazakâr sermayenin bir
örgütü olarak faaliyet
göstermektedir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
yaklafl›k 600 üye ve üyelerin temsil etti¤i yaklafl›k 2.500 flirketten oluflmakS‹ZDE üyelerinin yaklafl›k yar›s› imalat sektörü ile toptan ve peratad›r.SIRA
TÜS‹AD
kende sektöründe faaliyet göstermektedir.
• MÜS‹AD. 1990 y›l›nda kurulan MÜS‹AD’a özellikle Anadolu’dan küçük ve
AMAÇLARIMIZ
orta ölçekli iflletmeler üye bulunmaktad›r. TOBB’un heterojen bir yap›ya sahip olmas› ve TÜS‹AD’›n Anadolu sermayesini yeterince temsil edememesinin bir
sonucu olarak muhafazakâr sermaye, TÜS‹AD’a alternatif bir örgüt
K ‹ T A P
olarak MÜS‹AD’› kurmufltur. Nitekim MÜS‹AD yay›nlar›nda, iflveren ve iflçileri içeren bir biçimde ‹slami gereklerle uyumlu bir ‹slam insan› yaratma hedefinden s›kl›kla söz etti¤i görülmektedir (Özdemir, 2010, s.42). 2011 y›l› itiTELEV‹ZYON
bar›yla MÜS‹AD, yaklafl›k 3.300 üye ve üyelerin temsil etti¤i yaklafl›k 15.000
flirketten oluflmaktad›r.
‹ N T ETESK,
R N E T T‹SK, TÜS‹AD ve MÜS‹AD hakk›nda ayr›nt›l› bilgilere s›ras›yla
TOBB, TZOB,
http://www.tobb.org.tr, http://www.tzob.org.tr, http://www.tesk.org.tr, http://www.tisk.org.
tr, http://www.tusiad.org.tr, http://www.tobb.org.tr ve http://www.musiad.org.tr adreslerinden ulaflabilirsiniz.
95
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
Yönetimin endüstri iliflkileri aç›s›ndan önemini
tart›flabilmek.
Günümüzde özellikle büyük iflletmeler, iflletme
sahibi/sahipleri taraf›ndan de¤il, profesyonel bir
yönetim kadrosu taraf›ndan yönetilmekte; dolay›s›yla endüstri iliflkilerinde de iflçilerin ve örgütlerinin muhatab› genellikle iflletme sahipleri de¤il,
iflletme yöneticileri veya iflveren örgütleri olmaktad›r. Yönetim; sistem aktörü, stratejik aktör veya
sermayenin temsilci olarak endüstri iliflkilerinde
yer almaktad›r. Yönetimin endüstri iliflkilerinde
kararlar›n› ve eylemlerini ise k›s›tlar ve tercihler
aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflim belirlemektedir. Yönetimin stratejisini belirleyen iki önemli çevresel
k›s›t bulunmaktad›r. Bunlar; serbest piyasa ideolojisi ile hükümetlerin politika ve stratejileridir.
Bu ve benzeri k›s›tlar karfl›s›nda ise yönetimin üç
farkl› strateji tercihi söz konusu olabilir: Maddi ç›karlar› ön plana ç›karan yönetim stratejisi, manevi de¤erleri ön plana ç›karan yönetim stratejisi ve
teknokrat de¤erleri ön plana ç›karan yönetim stratejisi. Yönetimin bu k›s›tlar ve tercihler çerçevesindeki eylem ve politikalar› ise endüstri iliflkilerinin flekillenmesinde önemli rol oynamaktad›r.
‹flveren sendikas› kavram›n› tan›mlay›p iflveren
sendikalar›n›n di¤er iflveren örgütlerinden ayr›lan özelliklerini aç›klayabilmek.
‹flveren sendikalar›, kendisine üye olan iflverenleri savunmak, temsil etmek veya iflverenlere dan›flmanl›k hizmeti vermek, iflgücü ile ilgili ve sosyal
sorunlar karfl›s›nda iflverenlerin konumlar›n› güçlendirmek amac›yla kurulan iflveren örgütleridir.
‹flveren sendikalar›, Endüstri Devrimi’nden sonra
iflçilerin güçlenerek bir bask› grubu hâline gelmelerinden sonra savunma amac›yla kurulmufllard›r. Nitekim ilk iflveren sendikas›, 1913 y›l›nda
“‹ngiltere ‹flverenleri Savunma Birli¤i” ad›yla ‹ngiltere’de kurulmufltur. ‹flverenlerin üst düzeyde
örgütlenmeleri de, iflçi sendikalar›n›n üst örgütlenmelerine göre oldukça uzun bir zaman alm›flt›r. Örne¤in merkezi iflveren konfederasyonlar›,
Danimarka’da 1896’da, Norveç’te 1900’de, ‹sveç’te 1901’de, Finlandiya’da ise 1905’te kurulmufltur. ‹flverenlerin uluslararas› platformda örgütlenme giriflimi de iflçi sendikalar›n›n uluslararas› alanda güç birli¤ine gitmeleri üzerine gerçekleflmifltir. Bu anlamda 1912 y›l›nda düzenle-
nen Dünya Çal›flma Fuar›’nda dile getirilen iflverenlerin uluslararas› alanda örgütlenme fikri, 1919
y›l›nda yap›lan ilk ILO Konferans›’nda gelifltirilmifltir ve 1920 y›l›nda Uluslararas› Sanayi ‹flverenleri Örgütü kurulmufltur. Bu örgüt, II. Dünya
Savafl›’ndan sonra Uluslararas› ‹flverenler Örgütü
(IOE) ad›n› alm›flt›r.
‹flveren sendikalar›n›n di¤er iflveren örgütlerinden ayr›lan özellikleri:
• ‹flveren sendikalar› gönüllü üyelik esas›na dayan›rken, sanayi ve ticaret odalar› zorunlu üyelik
esas›na dayanmaktad›r.
• ‹flveren sendikalar›, iflverenlerin çal›flma hayat›na
iliflkin sorunlar›n› ele alan örgütlerken sanayi ve
ticaret odalar›, iflverenlerin ticari ve ekonomik sorunlar›n› ele alan örgütlerdir. Ancak Belçika, Fransa, ‹talya ve Japonya gibi baz› ülkelerde iflveren
sendikalar›, iflverenlerin hem ekonomik, hem de
sosyal ç›karlar›n› temsil etmekte ve korumaktad›r.
N
A M A Ç
3
•
•
•
•
•
‹flveren sendikalar›n›n örgütlenme modellerini
ve örgüt yap›lar›n› etkileyen unsurlar› anlatabilmek.
‹flveren sendikalar›n›n örgütlenme modellerini
ve örgüt yap›lar›n› etkileyen unsurlar› flu flekilde
s›ralamak mümkündür:
‹flletme büyüklü¤ü
Devletin çal›flma hayat›ndaki rolü
Co¤rafi büyüklük
‹flçi sendikalar›n›n yap›s›
Yasal düzenlemeler
‹flveren sendikalar›, tabanda yaln›zca iflkolu düzeyinde örgütlenmektedir. Üst düzeyde ise sendika birli¤i, federasyon ve konfedrasyonlar›n çat›s› alt›nda toplanabilmektedir. Uluslararas› düzeyde ise dünya çap›nda ve bölgesel düzeyde faaliyet gösteren çeflitli iflveren sendikalar› vard›r.
Dünya çap›nda faaliyet gösteren uluslararas› sendikal örgütlerin bafl›nda Uluslararas› ‹flverenler
Örgütü (IOE) gelmektedir. IOE, bölgesel bir ayr›ma gitmeksizin, iflveren sendikalar›n›n üst örgütlerini üye olarak kabul eden ve dünya çap›nda faaliyet gösteren uluslararas› bir sendikal örgüttür.
IOE’ye her ülkeden ulusal düzeyde faaliyet gösteren ve tüm iflkollar›nda veya iflkollar›n›n büyük
bir bölümünde iflverenlerin ço¤unlu¤unu temsil
eden genellikle tek bir merkezi üst örgüt üye olabilmektedir. Haziran 2011 itibar›yla IOE’ye 143 ül-
96
keden 150 ulusal düzeyde faaliyet gösteren iflveren sendikalar›n›n üst örgütü üye bulunmaktad›r.
IOE’nin temel ifllevi, ILO’da iflverenler aras›nda
grup bilinci yaratmak ve iflveren grubunun sekreterlik görevini yerine getirmektir. Türkiye’den IOE’ye yaln›zca T‹SK üye bulunmaktad›r.
IOE’nin yan› s›ra OECD Nezdinde Ticari ve Sanayi Dan›flma Komitesi (BIAC) de dünya çap›nda faaliyet gösteren uluslararas› bir iflveren örgütüdür. 30 OECD ülkesinden üyeye sahip olan ve
OECD’ye dan›flmal›k yapan BIAC’a Türkiye’den
TOBB, TÜS‹AD ve T‹SK üye bulunmaktad›r. Dolays›yla IOE’ye yaln›zca iflveren sendikalar›n›n
üst örgütleri üye olabilirken, BIAC’a iflveren sendikalar›n›n üst örgütlerinin yan› s›ra di¤er ulusal
iflveren örgütleri de üye olabilmektedir.
Bölgesel düzeyde faaliyet gösteren bafll›ca uluslararas› iflveren örgütü ise, Avrupa’daki iflveren
örgütü olan BusinessEurope’dur. Businesseurope’a iflverenlerin yaln›zca çal›flma hayat›na iliflkin
ç›karlar›n› koruyan iflveren sendikalar› de¤il, ekonomik ve ticari ç›karlar›n› savunan ticaret ve sanayi odalar› da üye olabilmektedir. Türkiye’den
T‹SK ve TÜS‹AD BusinessEurope’a üye bulunmaktad›r.
N
‹flveren sendikalar›n›n fonksiyon ve ifllevlerini s›ralayabilmek.
4
‹flveren sendikalar›n›n üç temel faaliyet alan› vard›r:
• Savunma ve kamuoyu oluflturma faaliyetleri: ‹flveren sendikalar› üyelerinin haklar›n› iflçi sendikalar›, yasama ve yürütme organlar› karfl›s›nda savunan örgütlerdir. ‹flveren sendikalar› üyelerinin ç›karlar›n› korumak amac›yla özellikle siyasi lobi faaliyetlerinde bulunarak kamuoyu oluflturmakta ve
kendi ç›karlar›n› ilgilendiren yasal düzenlemelerin
yap›lmas› s›ras›nda siyasi partiler üzerinde bask›
güçlerini kullanmaktad›r. Ancak son y›llarda iflveren sendikalar› üyelerinin ç›karlar›n›, siyasi lobi
faaliyetlerinin ötesine geçerek özellikle medyayla
iyi iliflkiler kurma yoluyla kamuoyunu arkas›na
alarak ve demokratik karar alma süreçlerinde yer
alarak korumaya çal›flmaktad›r.
• Temsil faaliyetleri: ‹flveren sendikalar›, hem siyasal ve toplumsal platformda hem de endüstri iliflkileri alan›nda üyelerini temsil etmektedir. ‹flveren sendikalar›, iflçi sendikalar› gibi siyasal partilerle do¤rudan iliflki kurmamakla birlikte; özellikle kendi ç›karlar›n› ilgilendiren konularda yasalar›n ç›kmas› veya de¤ifltirilmesi s›ras›nda siya-
A M A Ç
si partilere bask›da bulunarak son y›llarda h›zla
önem kazanan medya vas›tas›yla kamuoyu yaratarak veya kimi zaman siyasi partilere mali yard›mda bulunarak siyasal platformda üyelerini
temsil etmektedir. Ayr›ca iflveren sendikalar› 20.
yy’›n bafl›ndan itibaren önem kazanan, baflta Ekonomik ve Sosyal Konseyler olmak üzere çeflitli
üçlü yap› ve mekanizmalarda da üyelerini temsil
etmektedir. Endüstri iliflkileri alan›nda ise iflveren sendikalar›, do¤rudan toplu pazarl›k sürecine kat›larak üyelerini temsil edebilmekte veya
toplu pazarl›k sürecinde üyeleri aras›nda koordinasyonun sa¤lanmas›na yard›mc› olabilmekte veyahut toplu pazarl›k süreci s›ras›nda üyelerine
bilgi ve uzman deste¤i sa¤layarak dolayl› olarak
temsil ifllevini yerine getirebilmektedir.
• Üyelere yönelik içsel faaliyetler: ‹flveren sendikalar›n›n üyelerine yönelik bafll›ca içsel faaliyetleri
aras›nda üyelerine hukuki geliflmeler ve yarg› kararlar› konusunda bilgi sunmalar›, bireysel ve toplu ifl uyuflmazl›klar›nda yard›mc› olmalar›, çeflitli
konularda e¤itim vermeleri, konferans ve seminer düzenlemeleri, tavsiye ve dan›flmanl›k hizmeti sunmalar›, ekonomik, sosyal ve hukuki konularda teknik destek sa¤lamalar› yer almaktad›r.
N
A M A Ç
5
Türkiye’deki iflveren örgütlerini de¤erlendirebilmek.
Türkiye’de iflverenler aç›s›ndan farkl› kanun ve
statülere göre örgütlenme söz konusudur. Türkiye’de gönüllü ve zorunlu üyelik esas›na dayanan
temelde alt› büyük iflveren örgütü bulunmaktad›r. Bunlar›n üçü zorunlu üyelik sistemine dayanan örgütlerdir: Türkiye Odalar ve Borsalar Birli¤i (TOBB), Türkiye Ziraat Odalar› Birli¤i (TZOB)
ve ile Esnaf ve Sanatkârlar Konfederasyonu
(TESK). Endüstri iliflkileri aç›s›ndan iflçi taraf›n›n
muhatab› olan iflveren örgütü ise Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonu (T‹SK)dur. Az
say›da ifladam›n›n üye oldu¤u ancak siyasal ve
ekonomik aç›dan önemli bir bask› grubu olufluran Türkiye Sanayici ve ‹fladamlar› Derne¤i (TÜS‹AD) ile Müstakil Sanayici ve ‹fladamlar› Derne¤i (MÜS‹AD) ise Türkiye’de iflverenlerin gönüllü
olarak üye olduklar› bafll›ca derneklerdir. ‹flverenlerin gönüllü veya zorunlu olarak üye olduklar› bu örgütler, birbirinden ba¤›ms›zd›r ve farkl›
ifllevleri yerine getirmektedir.
97
1. ‹flveren sendikalar›n›n taban örgütlenme modeli afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹flyeri sendikas›
b. Meslek sendikas›
c. ‹flkolu sendikas›
d. Genel sendika
e. ‹flletme sendikas›
2. Türkiye’de iflveren sendikalar›n›n üst örgütü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. T‹SK
b. TÜS‹AD
c. TOBB
d. MÜS‹AD
e. TESK
3. Çeflitli sosyal sorumluluk projeleri yürüten bir iflletme ne tür de¤erleri ön plana ç›karan bir yönetim anlay›fl›na sahiptir?
a. Maddi ç›karlar›
b. Ticari ç›karlar›
c. Teknokrat de¤erler
d. Uzmanl›k de¤erleri
e. Manevi de¤erler
4. Avrupa bölgesinde faaliyet gösteren en etkin uluslararas› iflveren örgütü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. IOE
b. ITUC
c. BIAC
d. BusinessEurope
e. ETUC
5. Afla¤›dakilerden hangisi iflveren sendikalar›n›n örgütlenme modellerini ve örgüt yap›lar›n› etkileyen unsurlardan biri de¤ildir?
a. ‹flverenlerin gerçek kifli veya tüzel kifli olmas›
b. ‹flletme büyüklü¤ü
c. Co¤rafi büyüklük
d. ‹flçi sendikalar›n›n yap›s›
e. Yasal düzenlemeler
6. Afla¤›dakilerden hangisi iflveren sendikalar›n›n fonksiyon ve faaliyetlerinden biri de¤ildir?
a. Kamusal organlarla iliflki kurarak lobi faaliyetleri yürütmek
b. Sosyal diyalog platformlar›nda iflveren taraf›n›
temsil etmek
c. ‹flverenlerin ticari ve ekonomik ç›karlar›n› korumak ve temsil etmek
d. Üyelerine hukuksal dan›flmanl›k hizmeti vermek
e. ‹flçi sendikalar›yla toplu görüflmeleri yürütmek
7. Afla¤›dakilerden hangisi iflverenlerin iflçilere göre
daha geç sendikalaflmalar›n›n arkas›nda yatan nedenlerden biri de¤ildir?
a. ‹flverenlerin zay›f bir dayan›flma bilincine sahip
olmalar›
b. ‹flverenlerin say›lar›n›n iflçilere göre daha az
olmas›
c. ‹flveren sendikalar›n›n savunma örgütü olmalar›
d. ‹flverenlerin s›nai, ticari ve ekonomik sorunlar›n› çözmek amac›yla kurulmufl çeflitli meslek örgütlerinin faaliyet göstermesi
e. ‹flverenlerin Endüstri Devrimi’nden etkilenmemeleri
8. Afla¤›dakilerden hangisi son y›llarda iflveren sendikalar›ndan karma iflveren örgütlerine do¤ru bir kay›fl›n yaflanmas›n›n arkas›nda yatan nedenlerden biri de¤ildir?
a. Toplu pazarl›k düzeylerinin merkezileflmesi
b. Üye say›s› aç›s›ndan güçlü iflveren örgütleri oluflturma iste¤i
c. ‹flverenlerin ticari ç›karlar›n› savunan örgütler
ile iflveren sendikalar› aras›ndaki s›n›rlar›n birbiriyle kesiflmesi
d. Ekonomi politikalar›, ticaret politikalar› ve sosyal politikalar aras›nda geçiflilili¤in ve ba¤›ml›l›¤›n artmas›
e. Güçlü finansman yap›s›na sahip iflveren örgütleri oluflturma iste¤i
98
“
9. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de dernek düzeyinde faaliyet gösteren bir iflveren örgütüdür?
a. TOBB
b. MÜS‹AD
c. T‹SK
d. TZOB
e. TESK
10. Çat›flmac› tutumu benimseyen iflveren sendikalar›n›n bafll›ca amaçlar› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹flçi sendikalar›yla iflveren sendikalar› aras›nda
köprü kurmak
b. ‹flçilerin örgütlenmesini önlemek ve mevcut iflçi
sendikalar›n› ortadan kald›rmak
c. Üyeleri ad›na toplu ifl sözleflmesi imzalamak
d. Üyelerini iflçi-iflveren iliflkileri tekni¤i konusunda e¤itime tabi tutmak
e. ‹flçi sendikalar›yla aralar›nda ç›kacak ifl uyuflmazl›klar›n› çözümlemek
TÜS‹AD’da yeni dönem
Ümit Boyner, TÜS‹AD’›n 574 üyesinin 198’inin oyuyla
baflkan seçildikten sonra yapt›¤› konuflmada, “TÜS‹AD
bir ç›kar grubu de¤il, bask› grubudur” dedi. Asl›nda
TÜS‹AD ne ç›kar grubu ne bask› grubudur. Sadece büyük sermaye gruplar›n› temsil eden ifladamlar› ve kad›nlar› ile büyük sermaye gruplar›n›n tepe yöneticilerinin üye oldu¤u bir dernektir. Her ne kadar Cem Boyner “TÜS‹AD’›n kanarya sevenler derne¤i olmad›¤›n›”
söyler ise de TÜS‹AD da, kanarya sevenler derne¤i de
Dernekler Kanunu kapsam›nda, ayn› statüye sahip.
Ümit Boyner’in seçildikten sonra “TÜS‹AD sadece kendi ifline bakmaz” fleklindeki konuflmas› da tart›flmaya
aç›kt›r. TÜS‹AD’›n, her dernek gibi sadece ve sadece
kendi kurulufl amac› do¤rultusunda faaliyet göstermesi,
her ifle burnunu sokmamas›” beklenir. Yeni yönetimin
önünde TÜS‹AD’›n tart›fl›lamayacak “de¤erleri, ilkeleri”
var:
• Y›llar boyu bir “TÜS‹AD imaj›, sayg›nl›¤›, güvenirli¤i” olufltu. Bu de¤erlerin korunmas› her yönetim gibi
yeni yönetimin de sorumlulu¤udur.
• Yeni yönetimin de her faaliyette ülke yarar›n›, halk›n ortak beklentilerini dikkate almaya devam etmesi
önem tafl›yor.
• TÜS‹AD bir siyasi kurulufl de¤ildir. Ana faaliyet konusu ekonomidir. ‹ç ve d›fl politika tart›flmalar›nda, sadece ekonomi konusunda önerileri olabilir.
Bu temel de¤er ve ilkeler d›fl›nda yeni yönetim belli konulardaki politikas›n› kendi belirleyecektir:
• En önemli karar, “kurumsallaflma” konusundaki tercihi olacakt›r.
• TÜS‹AD’›n üyelerinin, yönetim kadrolar›na seçilenlerin, baflkanlar›n›n her birinin bir ifli vard›r. fiu veya bu
nedenle yöneticilerin hükümetin, politikac›lar›n, bürokrasinin hofluna gitmeyecek söylemlerde bulunmalar›,
bu söylemlerden hofllanmayanlar›n ticari ve s›nai faaliyetlerini olumsuz etkileyecek yaklafl›mlara itebilir.
Yenilerin ifli zor
Yeni yönetim neler yapabilir?
• Yeni yönetimin önce hükümetle, sonra di¤er siyasi
partilerle iyi iliflkiler gelifltirmesi beklenir. ‹yi iliflki demek, sürekli diyalog demektir. ‹yi iliflki için mutlaka
karfl› taraf›n beklentileri do¤rultusunda politikalar› kabul etmek gerekmez.
• ‹yi iliflki, farkl› görüfl ve önerilerin, k›rmadan, y›kmadan anlat›lmas›na, karfl› taraf›n bu görüfl ve önerileri
dikkate almas›na imkân verir.
• Türkiye ciddi bir krizden ç›kmaya çabal›yor. Bu kriz
sermayenin krizi, halk›n krizi, tüm ülkenin krizidir. TÜS‹AD gündeminin önceli¤i, krizden ç›kmaya yard›mc›
olacak ekonomik ve sosyal politikalar›n gelifltirilmesi
olmal›d›r.
• Büyük sermaye gruplar›n›n a¤›rl›kta oldu¤u TÜS‹AD flu günlerde, ekonominin gücünü, zafiyetlerini ve
bütün bunlar›n ötesinde güncel durumunu ortaya koyacak, bu konuda hükümeti ve kamuoyunu bilgilendirmeye yard›m edecek çal›flmalara öncelik vermelidir.
Görülüyor ki yeni yönetimin ifli zor. Ama onlar gönüllü olarak bu ifle soyunduklar›na göre, söyleyecek tek
bir söz var: Allah kolayl›k versin!.
Kaynak: Uras, G. Milliyet. 22.01.2010.
”
Okuma Parças›
Türkiye’de sosyal politika kürsüsün duayen hocalar›ndan Orhan Tuna’n›n 1967 y›l›nda kaleme ald›¤› IOE ile
ilgili yaz›s› afla¤›dad›r:
Milletleraras› ‹flverenler Organizasyonununun Do¤uflu (IOE)
“Bundan önceki yaz›m›zda iflverenlerin, sanayi hayat›nda çal›flan iflçilere nazaran, hemen istisnas›z bütün memleketlerde resmi koalisyon hakk›ndan daha geç faydalanma cihetine gittiklerini, nitekim memleketimizde de
iflverenlerin ayn› flekilde hareket ettiklerini belirtmifl,
bunda, bir taraftan ihtilal öncesinde iflçilerin kuvvetli
bir bask› grubu haline gelmemelerinin, di¤er taraftan iflverenlerin kantitatif bak›mdan küçük bir grubu teflkil
etmeleri itibariyle, hatta koalisyon kaynaklar›na ra¤men, aralar›nda her zaman ve her devirde temas ve münasebet kurma imkanlar›na sahip bulunmalar›n›n ehemmiyetli bir rol oynad›¤›n› belirtmifltik.
Bu durum Bat› sanayi memleketlerinde bütün on dokuzuncu yüz y›l boyunca devam etmifltir. Hatta günümüzde ayn› vaziyeti Amerika Birleflik Devletlerinde müflahade ve tesbit etmek kabildir. Filhakika bu memlekette
toplu münasebetler düzeninde iflverenler “taraf” olarak
umumiyetle ferdi hareket etmektedirler. Bu davran›fl›,
ad› geçen memleketin flartlar›, hususiyetleri ve gelenekleriyle izah etmek kabildir.
Durum bu flekilde devam ederken, hususiyle Birinci Cihan Savafl› sonras›nda milletleraras› temas ve münasebetlerin birden bire s›klaflmas›, milletleri çeflitli sahalarda birbirine yaklaflt›racak üniversal teflekküllerin do¤maya bafllamas›, bu kabil temas ve münasebetlerde
99
gruplar otonomisi prensiplerine ön s›rada yer verilmifl
olmas› ve bu flekilde münferit gruplarca temsil edilen
kuvvetlerin ortaya ç›kmas› ve bunlar›n ne flekilde teflkilatlanm›fl bulunduklar›n›n bilinmek istenmesi, s›rf ücret
için çal›flan kütle de¤il, fakat bu kütleyi istihdam eden
sanayi müteflebbisleri için de teflkilatlanma hususunda
teflvik edici olmufl, hülâsa gruplar otonomisi prensibi,
emek piyasas›nda karfl›l›kl› koalisyonlar›n teflekkülü bak›m›ndan zarurî bir rol oynam›flt›r.
Filhakika Birinci Cihan Savafl› sonras›nda dünya sulhünün ayakta durmas›n› temin bak›m›ndan, milletleraras›
temas ve münasebetleri kurma gayesiyle vücude getirilen dev teflekkülerden birisi de, bilindi¤i gibi, Milletleraras› Çal›flma Teflkilât›d›r. Üye durumu itibariyle üçlü
bir bünyeye sahip olan ad› geçen teflekkülün statüsünün 13 üncü maddesi hükümlerine göre, konferanslarda sadece delegelerin, yahut delegelerce do¤rudan do¤ruya benimsenmifl bulunan fikir ve kanaatlerin de¤il,
birçok hususlarda gruplarca takip edilen umumî politika da dikkate al›nmaktad›r.
Di¤er taraftan bilindi¤i üzere, Milletleraras› Çal›flma Teflkilât› ilk konferans›n› 1919 y›l›nda Washington’da akdetmifltir. Biraz önce de iflaret etti¤imiz gibi, bu teflekkülün statüsündeki hükümlere dayan›lmak suretiyle tesbit olunan üçlü bir bünye, ilk defa olmak üzere dünyan›n hemen hemen bütün memleketlerine mensup iflveren delegelerinin bu konferansa kat›lmas›na yol açm›fl,
öte yandan bu zümre içinde, yani iflverenler aras›nda,
resmî hukukî mahiyeti haiz devaml› bir rab›tan›n kurulmas› zaruretinin anlafl›lmas›na zemin haz›rlam›flt›r.
Çeflitli memleketlere mensup iflverenlerin 1919 kongresi münasebetiyle kapal› bir grup halinde bir araya gelmeleri k›sa bir müddet sonra sosyal s›n›f dayan›flmas›
bak›m›ndan meyvelerini vermeye bafllam›fl ve filhakika
1920 y›l›nda dünya tarihinde ilk defa olmak üzere sanayi iflverenlerinin milletleraras› teflekkülü do¤mufl, bu teflekkül 1948 senesinde “Milletleraras› ‹flveren Organizasyonu” (IOE. International Organisation of Employers) ad›n› alm›flt›r.
Filhakika iflverenlere mahsus olmak üzere çeflitli sanayi
memleketlerinde daha önceleri millî seviyede kurulmufl
olan çat› teflekküleri kavrayan dünya ölçüsündeki bu
tek organizasyonun gayesi, üye teflekküller aras›nda temas ve rab›ta temini ve bu durumun devam ettirilmesidir. Takip edilen di¤er hedefler aras›nda, iflverenleri ilgilendiren meseleler hakk›nda bilgi toplamak ve karfl›l›kl›
olarak fikirler teati etmektir. Bahis konusu teflekkül hususiyle tetkik, araflt›rma, dokümantasyon ve enformasyon merkezi mahiyetini haizdir ve bu vas›flariyle de-
100
mokrasi aleminde hür ve serbest teflebbüs fikrini korumak ve Milletleraras› Çal›flma Teflkilât›nca kendisine verilen meseleleri tetkik ve cevapland›rmakla görevlidir.
Di¤er taraftan her milli ve merkezi iflveren teflekkülü,
Milletleraras› ‹flverenler Organizasyonun üyesi olabilir. Ancak böyle bir teflekkülün sosyal meselelerle meflgul olmas›, s›rf iflverenlerden mürekkep bulunmas›
hür ve serbest hususi teflebbüsün prensiplerini benimsemifl olmas› ve volonter - ba¤›ms›z flekilde teflkilatlanm›fl bulunmas›, ne hükümetlerin, ne de herhangi
baflka bir organ›n tesir ve nüfuzu alt›na girmemesi asgari flartlar aras›ndad›r.
Öte yandan Milletleraras› ‹flverenler Organizasyonu gayr› resmi bir kurulufl mahiyetinde olup, Milletleraras› Çal›flma Teflkilat› yasas›n›n 12 nci maddesine göre, bir nevi
istiflari statüye sahiptir. Ayn› haklar bu teflekküle Birleflmifl Milletler ‹ktisat ve Sosyal Konseyince de tan›nm›flt›r.
Gerek Milletleraras› Çal›flma Teflkilât›n›n her y›l en az
bir defa tertiplenen konferanslar›nda cereyan eden müzakere ve münakaflalarda, gerek yine ayn› teflekkülce
düzenlenen di¤er kongre ve toplant›larda, daimi merkezi Cenevrede olan Milletleraras› ‹flverenler Organizasyonunun genel sekreterli¤i, her memleketteki iflveren teflekküllerinin emrine amade bulunmaktad›r.
Halen Milletleraras› ‹flverenler Teflkilât›, 37 memleketteki 40 kadar üst iflveren teflekkülünü üye olarak ihtiva
etmektedir.
Bu arada Milletleraras› Çal›flma Teflkilât›n›n her y›l tertiplendi¤ini söyledi¤imiz konferanslar›na sunulan raporlar›n tetkikinden de anlafl›laca¤› üzere, iflverenler
yekpare bir cephe halinde kendi prensiplerine ayk›r›
düfltü¤ü kanaatinde olduklar› aksiyonlara karfl› daima
mücadele etmifllerdir. Nitekim bu davran›fl son konferansta cereyan eden müzakere ve münakaflalarda aç›kça kendini göstermifltir. Di¤er taraftan böyle bir davran›fl bugün muayyen bir siyasi kanaatin damgas›n› tafl›rken, içinde bulundu¤umuz yüz y›l›n yirminci senelerinde, yani Milletleraras› Çal›flma Teflkilât›n›n do¤ufl ve kurulufl devresinde, daha ziyade normatif esaslara dayanan Milletleraras› Çal›flma mevzuat›n›n gerçeklere ayk›r› düflmemesi fikrinden hareket edilmekteydi.
Milletleraras› iflverenler organizasyonuna dahil iflverenler umumiyet itibariyle Milletleraras› Çal›flma Teflkilât›na devaml› olarak desteklik etmifllerdir. Gerçekten ad›
geçen bu organizasyona ba¤l› iflverenler, sanayi hayat›nda çal›flan iflçilerin durumlar›n›n gerek millî, gerek
milletleraras› seviyede ›slâh› hususunda samimi flekilde
kararl› bulunmaktad›rlar. Milletleraras› ‹flverenler Organizasyonu d›fl›nda, türlü branfllara göre teflkilâtlanm›fl
daha birçok milletleraras› iflveren kurulufllar› vard›r.
Bunlar›n içinde en k›demlilerinden ve en önemlilerinden biri, Milletleraras› Deniz Nakliyatç›lar› Federasyonudur. Bu Federasyon, millî armatörlerin dünya ölçüsünde kurduklar› bir sosyal siyaset teflekkülüdür.
Ad› geçen kurulufl 1909 y›l›nda, bütün memleketlerdeki büyük armatörlerin milletleraras› bir teflekkül halinde bir araya gelmeleri, bu sahada çal›flan iflverenlerin
bu yoldan menfaatlerinin korunmas› ve hususiyle çal›flma hayat›nda karfl›lafl›lan huzursuzluklar ve ifl mücadeleleri hallerinde, karfl›l›kl› yard›m tedbirlerinin al›nmas›
gibi hedef ve gayelerle vücude getirilmifltir.
Filhakika deniz nakliyecili¤inin kendine has ve ehemmiyetli baz› flartlar› ihtiva etmesi ve pek çok hususiyetleri bulunmas› Milletleraras› Armatörler Federasyonunun sosyal siyaset sahas›nda büyük bir ehemmiyet kazanmas›na imkân ve zemin haz›rlad›¤› gibi, ad› geçen
federasyonu Milletleraras› ‹flverenler Organizasyonunun en güçlü elemanlar›ndan biri haline getirmifltir. Buna mukabil Milletleraras› ‹flverenler Organizasyonundan sarf›nazar edildi¤i takdirde, çeflitli milletlere ve
memleketlere mensup iflverenlerin türlü branfllara göre
vücude getirdikleri kurulufllar hiçbir zaman Milletleraras› Armatörler Federasyonu kadar ehemmiyetli bir role sahip olmam›fllard›r.”
Kaynak: Tuna, O. (A¤ustos 1967). “Milletleraras› ‹flverenler Organizasyonununun Do¤uflu (IOE)”, ‹flveren.
ss.5-6.
101
1. c
S›ra Sizde 1
‹flveren sendikalar›, iflverenlerin çal›flma hayat›yla ilgili
ç›karlar›n›, sanayi ve ticaret odalar› ise iflverenlerin ekonomik ve ticari ç›karlar›n› temsil eden örgütlerdir. Ayr›ca iflveren sendikalar› gönüllü üyelik esas›na dayan›rken sanayi ve ticaret odalar› zorunlu üyelik esas›na dayanmaktad›r.
2. a
3. e
4. d
5. a
6. c
7. e
8. a
9. b
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flveren Sendikalar›n›n Örgütlenme Modelleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkiye’de ‹flveren Örgütleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yönetim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flveren Sendikalar›n›n
Fonksiyon ve Faaliyetleri” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flveren Sendikalar›n›n Tarihsel Geliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flveren Sendikas› Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkiye’de ‹flveren Örgütleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flveren Sendikas› Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Loncalara üye olmak zorunlu iken iflveren sendikalar›
gönüllü üyelik esas›na dayanmaktad›r. Loncalar ç›rak,
kalfa ve ustalar› ayn› örgütün çat›s› alt›nda toplarken iflveren sendikalar›na yaln›zca iflverenler üye olabilmektedir. Ayr›ca loncalar›n temelinde ç›kar birli¤i yer al›rken
iflveren sendikalar› ç›kar çat›flmas› temeli üzerine kurulmaktad›r. Bunun yan›s›ra loncalar Ortaça¤’dan 19. yy’a
kadar faaliyet gösteren örgütlerken iflveren sendikalar›
Endüstri Devrimi’nden sonra ortaya ç›kan örgütlerdir.
S›ra Sizde 3
‹flveren sendikalar›n›n örgütlenme yap›lar›n› ve modellerini etkileyen bafll›ca befl unsur vard›r: ‹flletme büyüklü¤ü, devletin çal›flma hayat›ndaki rolü, co¤rafi büyüklük,
iflçi sendikalar›n›n yap›s› ve yasal düzenelemeler. Bu unsurlar› Türkiye aç›s›ndan de¤erlendirmek gerekirse
‹flletme Büyüklü¤ü: Türkiye’de iflveren sendikalar› iflletme büyüklü¤ünü dikkate almaks›z›n ayn› iflkolunda faaliyet gösteren tüm iflverenleri örgütlemektedir. Devletin Çal›flma Hayat›ndaki Rolü: Türkiye’de devlet en büyük iflverenlerden biridir. Bu nedenle kamu teflebbüsleri, iflveren sendikalar›na üye olabilmektedir. Co¤rafi Büyüklük: Türkiye’de co¤rafi büyüklü¤e ra¤men iflveren
sendikalar›, yasal düzenlemeler nedeniyle, yaln›zca ulusal düzeyde örgütlenebilmektedir. ‹flçi Sendikalar›n›n
Yap›s›: Türkiye’de iflçi sendikalar› parçalanm›fl bir yap›
oluflturmakla birlikte, iflveren sendikalar›nda bu parçalanm›fll›k görülmemektedir. Örne¤in Türkiye’de üç iflçi
sendikalar› konfederasyonu (Türk-‹fl, D‹SK ve Hak-‹fl )
faaliyet gösterirken yaln›zca bir iflveren sendikalar› konfederasyonu (T‹SK) faaliyet göstermektedir. Yasal Düzenlemeler: Türkiye’de iflveren sendikalar›n›n yap›lar›n›
ve örgütlenme modellerini etkileyen en önemli unsur
2821 say›l› Sendikalar Kanunu’dur.
102
S›ra Sizde 4
‹ngiltere’de ‹flçi Partisi ile iflçi sendikalar› aras›nda oldu¤u gibi, iflveren sendikalar›yla siyasi partiler aras›nda
genellikle herhangi bir organik iliflki görülmemekle birlikte; büyük bir ekonomik güce sahip olan ve üyelerinin çok say›da iflçi çal›flt›rd›klar› iflveren sendikalar›
özellikle muhafazakar partilerle informal iliflkiler kurabilmektedir. Ayr›ca iflveren sendikalar›, lobi faaliyetleri
yürüterek siyasi partiler üzerinde do¤rudan bir bask›
oluflturmakta ve siyasi otoriteyi kendi ç›karlar› do¤rultusunda etkilemeye çal›flmaktad›r.
S›ra Sizde 5
‹flveren sendikalar›, do¤rudan toplu pazarl›k sürecine
kat›larak üyelerini temsil edebilmekte veya toplu pazarl›k sürecinde üyeleri aras›nda koordinasyonun sa¤lanmas›na yard›mc› olabilmekte veyahut toplu pazarl›k süreci s›ras›nda üyelerine bilgi ve uzman deste¤i sa¤layarak dolayl› olarak temsil ifllevini yerine getirebilmektedir. Örne¤in ‹skandinav ülkelerinde iflveren sendikalar›n›n üst örgütleri ulusal düzeydeki toplu pazarl›klara
taraf olurken, Almanya ve Türkiye’de iflveren sendikalar› iflkolu düzeyindeki ve çok iflverenli toplu pazarl›klara kat›labilmektedir. ‹talya, Belçika ve Fransa’da ise
iflveren sendikalar› çeflitli düzeylerde yap›lan toplu pazarl›klara taraf olurken üst örgütleri farkl› düzeylerde
yap›lan toplu ifl sözleflmeleri aras›nda koordinasyonu
sa¤lamaya çal›flmaktad›r. Japonya ve ABD’de ise iflveren sendikalar› ve üst örgütleri, toplu pazarl›k sürecine
do¤rudan kat›lmamakta; üyelerine yaln›zca yol göstermekte ve özellikle hukuksal ve siyasal konularda yard›mc› olmaktad›r.
Akan, T. (Haziran 2005). “Endüstri ‹liflkileri Sisteminin
Teorik Çerçevesi Olarak Stratejik Endüstri ‹liflkileir
Sistemi: Türkiye Örne¤i”, ‹flGüç Endüstri ‹liflkileri
ve ‹nsan Kaynaklar› Dergisi. Cilt: 7, Say›: 2, ss.64119.
Ayd›n, U. (2000). “2000’li Y›llarda ‹flveren Sendikac›l›¤›nda De¤iflim” Kamu-‹fl. C.6, S.1, ss.59-80.
Esin, P. (1974). Türkiye’de ‹flveren Sendikac›l›¤›. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Yay›nlar› No: 373.
France, D. (2001). “International Employers’ Organizations”. Comparative Labour Law and Industrial
Relations in Industrialized Market Economies
(Ed. R. Blanpain, C. Engels, vd). The Hauge: Kluwer Law International, ss.55-72.
Jacobi, O. vd. (1998). “Germany: Facing New Challenges” Changing Industrial Relations in Europe
(Ed. A.Ferner, R. Hyman). Oxford: Blackwell, ss.190238.
Ka¤n›c›o¤lu, D. (2007). Endüstri ‹liflkileri Boyutuyla
Sosyal Sorumluluk. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› No: 1722
Kapani, M. (1978). Politika Bilimine Girifl. Ankara:
Bilgi Yay›nevi.
Kocabafl, F. (2001). ‹flveren Sendikalar› ve Küreselleflmenin ‹flveren Sendikalar› Üzerindeki Etkileri. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi (Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi).
Kocabafl, F. (2002). “Küreselleflme Sürecinde ‹flveren
Sendikalar›nda Yeniden Yap›lanma Gereksinimi”.
Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi.
C.2, S.2, ss.39-60.
Koray, M. (1992). Endüstri ‹liflkileri. ‹zmir: Basisen
Yay›nlar›.
Koray, M. ve Çelik, A. (2007). Avrupa Birli¤i ve Türkiye’de Sosyal Diyalog. Ankara: Belediye-‹fl.
Rynhart, G. (2007). “International Employers’ Organizations”. Comparative Labour Law and Industrial
Relations in Industrialized Market Economies
(Ed. R. Blanpain, C. Engels, vd). The Hauge: Kluwer Law International, ss. 41-68.
Sisson, K. ve Marginson, P. (2004). “Management:
Systems, Structures and Strategy”. Industrial Relations. (Ed. P. Edwards). Great Britain: Blackwell
Publishing.
Oechslin, J.J. (1998). “International Employers’ Organizations”. Comparative Labour Law and Industrial Relations in Industrialized Market Economies (Ed. R. Blanpain, C. Engels, vd). The Hauge: Kluwer Law International, ss.65-82.
Özdemir, fi. (2010). “‹slami Sermaye ve S›n›f: Türkiye/Konya Müsiad Örne¤i. Cilt: 1, Say›: 1, ss.37-57.
Salamon, M. (1998). Industrial Relations. Cambridge:
Prentice Hall.
Sisson, K. ve Marginson, P. (2003). “Management:
Systems, Structures and Strategy”, Industrial Relations. (Ed. P. Edwards). UK: Blacwell Publishing,
ss.157-188.
Tokol, A. (1989). Ulusal ve Uluslararas› Düzeyde ‹flveren Sendikalar›. Bursa: Uluda¤ Üniversitesi (Yay›mlanmam›fl Doçentlik Çal›flmas›).
Tokol, A. (1997). Sosyal Politika. Bursa: Uluda¤ Üniversitesi Güçlendirme Vakf› Yay›n No:20.
Tokol, A. (1998a). “‹flveren Sendikalar›”. Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. II. Cilt, ‹stanbul: Türkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, ss.144-147.
Tokol, A. (1998b). “‹flveren Kurulufllar›”. Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. II. Cilt, ‹stanbul: Türkiye
Tokol, A. (2001). Endüstri ‹liflkileri ve Yeni Geliflmeler. Bursa: Vipafl.
Traxler, F. (2008). “Employer Organizations”. Industrial Relations. (Ed. P. Blyton, N. Bacon, J. Fiorito ve
E. Heery). Great Britain: Sage Publications.
Tuna, O. (A¤ustos 1967). “Milletleraras› ‹flverenler Organizasyonununun Do¤uflu (IOE)”, ‹flveren. ss.5-6.
Y›ld›r›m, E. (1997). Endüstri ‹liflkileri Teorileri. Sakarya: De¤iflim Yay›nlar›.
http://www.tisk.org.tr
http://www.calisma.gov.tr
http://www.ioe-emp.org
http://www.tobb.org.tr
http://www.tzob.org.tr
http://www.tesk.org.tr
http://www.tisk.org.tr
http://www.tusiad.org.tr
http://www.tobb.org.tr
http://www.musiad.org.tr
103
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Devlet kavram›n› tan›mlayabilecek,
Devletin endüstri iliflkilerindeki farkl› rollerini aç›klayabilecek,
Kamu ve özel sektör endüstri iliflkileri aras›ndaki farkl›l›klar› ortaya koyabilecek,
Devletin endüstri iliflkilerinde de¤iflen konumunu yorumlayabilecek bilgi ve
becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Devlet
‹flveren Rolü
Düzenleyici Rolü
Hakemlik ve Arabuluculuk Rolü
•
•
•
•
Kuvvetler Ayr›m›
Kamu-Özel Sektör Ayr›m›
Kanun Koyucu Rolü
Emek Piyasas› Düzenleyicisi Rolü
‹çindekiler
Devlet ve Endüstri
‹liflkilerindeki Rolü
• DEVLET KAVRAMI
• DEVLET‹N ENDÜSTR‹
‹L‹fiK‹LER‹NDEK‹ ROLLER‹
• DEVLET‹N ENDÜSTR‹
‹L‹fiK‹LER‹NDEK‹ ROLLER‹NDE
DE⁄‹fi‹M
Devlet ve Endüstri
‹liflkilerindeki Rolü
DEVLET KAVRAMI
Devlet, her fleyden önce sosyal bir gerçeklik olarak karfl›m›za ç›kmakta ve kavram›ndaki tan›msal ve ifllevsel farkl›laflma devletin tarihsel bir gerçeklik olarak ele
al›nmas›n› gerekli k›lmaktad›r. Çünkü devlet, insanl›k tarihinin belli aflamalar›nda
ortaya ç›km›fl ve bu aflamalar içinde flekillenmifltir. Günümüz ça¤dafl devlet tan›m›
bu tarihsel süreç içerisinde anlam kazanm›flt›r.
Devlet, belirli bir s›n›r dahilinde egemen bir hükümet yetkisi tesis eden ve bir
dizi daimi kurum arac›l›¤›yla otorite uygulayan siyasi bir birliktir. Bu kurumlar, ortaklafla hayat›n kolektif organizasyonundan sorumlu olmalar› anlam›nda “kamusal”
olarak tan›nabilir olan ve kamu taraf›ndan finanse edilen kurumlard›r. Bu ba¤lamda devlet, çeflitli hükümet kurumlar›n› içine al›r ama ayn› zamanda mahkemeleri,
millilefltirilmifl sanayiyi, sosyal güvenlik sistemini vs. de kapsar ve bütün bir “siyasi yap›” olarak teflhis edilebilir (Heywood, 2007, s.126).
Devlet elle tutulup gözle görülen somut bir varl›ktan ziyade soyut bir kavramd›r (Hay ve Lister, 2006, s.4). Somutlaflt›rmak için devlet otoritesi, devlet düzeni ve
devletin kanunlar› gibi olgular› aç›klamaya çal›fl›r›z. Bu olgulardan hareketle devletin di¤er tüm toplumsal kurum ve örgütlerin en kapsaml›s› oldu¤unu ve hepsini
kapsad›¤›n› söyleyebiliriz. Devletin gölgesi vatandafllar›n›n do¤umlar›ndan ölümlerine kadarki süreçlerde üzerlerine düfler ve vatandafllar devletin koydu¤u kurallarla her gün iç içe yaflamak durumundad›rlar. E¤itimden sa¤l›¤a, sosyal hizmetlerden güvenli¤e kadar tüm toplumsal yaflam› devlet flekillendirir ve denetler; flekillendirip denetlemedi¤i yerde ise düzenler, yetki verir veya yasaklar. Hayat›n genellikle kiflisel veya kifliye özel oldu¤u düflünülen boyutlar› bile (evlilik, boflanma,
ibadet vs.) nihai anlamda devlet otoritesine tabidir (Heywood, 2007, s.123). Devleti bu yüzden kurumlar›n kurumu olarak ifade edebiliriz.
Devletin temel faaliyetlerini iki ana s›n›fa ay›rabiliriz. Birincisi kamu hizmetlerinin sunumuna iliflkin faaliyetlerdir. Bu tür hizmetlerin özel sektör taraf›ndan sa¤lanmas› beklenmez. En belirgin örnekleri, ulusal savunma, polis ve itfaiye, ilkö¤retim, sosyal hizmetler ve yard›mlard›r. ‹kinci tür faaliyetler üretilen hizmetin do¤rudan kullan›c›yla ilgili oldu¤u faaliyetlerdir ve bu yüzden özel sektör taraf›ndan
da yerine getirilebilir. Havayollar›, demiryollar›, enerji ve iletiflim bu s›n›fa girer.
‹çinde bir kamu ç›kar›n›n bulundu¤u birçok ‘ticari’ faaliyetten söz edebiliriz. Ayr›ca, hükümetin ifline yarayan birçok ticari faaliyet de vard›r (örne¤in sa¤l›k hizmeti, ilkö¤retim sonras› e¤itim). Bu yüzden, do¤as› gere¤i devletin temel hizmeti ile
106
ticari olan hizmeti aras›ndaki fark genellikle aç›k de¤ildir. Bir devletin çizgiyi ne
kadar aflaca¤›na yönelik seçimi politik ideolojisinin ve etkinlik kavram›n›n göstergesidir. Bu iki faaliyet aras›ndaki denge devletin de ekonomideki temel görevini
belirleyecektir (Ferner, 1988; Masters ve di¤, 2008, s.308; Bordogna, 2003).
Devleti di¤er kurumlardan ay›ran dört temel özelli¤i vard›r:
a) En büyük ve en etkili buyurma ve yapt›r›m gücü. Devlet öteki toplumsal örgütlerden çok daha etkili, çok daha kapsaml› buyurma ve yapt›r›m gücüne
sahiptir. Devlet, otorite kullanma yetkisine sahip olan kurumlar›n toplam›d›r. Devletin d›fl›ndaki hiçbir örgüt isteklerini vatandafllara zorla kabul ettiremez.
b) Devlet özellikle kendi içindeki tüzel kifliliklere göre en büyük tüzel kiflilik
olup ayn› zamanda en genifl kapsaml› siyasal kurulufltur. Bu anlamda devlet, öteki tüm ulusal kurum, kurulufl ve tüzel kiflilikleri bar›nd›rd›¤› gibi, hiyerarflik yap› olarak da öteki tüm tüzel kifliliklerin en üstünde bulunur. Devletin tüzel kiflili¤inin kabulü, onun di¤er gerçek ve tüzel kifliler gibi hukuk
kurallar›na uygun hareket etmesini gerektirir. Böylece devlet, haklar ve sorumluluklar yüklenilebilen hukuksal bir varl›¤a dönüflmektedir.
c) Üyelerinin zorunlu vatandafll›k ba¤lar›. Devleti öteki toplumsal örgütlerden
ay›ran bir baflka özellik, ülke içinde yaflayan tüm insanlar›n devlet tüzel kiflili¤ine vatandafll›k ba¤lar› ile zorunlu olarak ba¤l› olmalar›d›r. Devlet d›fl›nda hiçbir örgüte üyeleri zorunlu olarak ba¤l› tutulamaz. Sendika, dernek vb.
gibi örgütlere insanlar istedikleri zaman üye olup istedikleri zaman üyelikten ayr›labilirler. Oysa insanlar bir devletin uyru¤una kendi istedikleri zaman girip istedikleri zaman ç›kamazlar.
d) Ceza verme yetkisi. Devleti öteki örgütlerden ay›ran temel özelliklerden birisi de, üyelerine (vatandafllar›na) meflru olarak ceza verme, zor kullanma
yetkisini ve tekelini elinde bulundurmas›d›r. Devlet d›fl›ndaki öteki hiçbir
örgütün yasal olarak üyelerine ceza verme ve zor kullanma yetkisi yoktur
(Öztekin, 1997, s.2).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Devleti di¤erSIRA
kurumlardan
ay›ran temel özellikler nelerdir?
S‹ZDE
Weber’e göre devlet, belli bir toprak parças› üzerinde fiziksel fliddetin meflru
fi Ü N E L ‹ M bulunduran insan toplulu¤udur. Devlet güç kullanma hakkullan›m›n›D Ütekelinde
k›n›n tek meflru kayna¤› olarak kabul edilmektedir. Fiziki fliddet kullanma hakk›
baflka kurumlara
S O R Uya da bireylere yaln›zca devletin izin verdi¤i ölçüde tan›nmaktad›r. Devlet, görevlerini hukukla ve bunu yerine getirtme arac› olan, fiziki fliddet
kullanabilme gücüyle yürütmektedir (Ery›lmaz, 2011, s.21).
D‹KKAT
Modern devlet, feodal sistemin çöküflünün hemen ard›ndan yeni bir kurum
olarak ortaya ç›kt›. Bu yeni devlet, flehir devletlerine k›yasla daha merkezi bir konSIRA
S‹ZDE sa¤l›yordu. Feodal, kiflisel ya da dinsel yapt›r›mlar›n sosyotrol biçimine
olanak
ekonomik sonucu vergilerden sa¤lanan kaynaklar ve kendine ait özerk devlet memurlar›n›n bulundu¤u örgütsel yap›y› gelifltirdi. Devleti tan›mlayan baflka bir fley
AMAÇLARIMIZ
de onun egemenlik konusundaki talebiydi. Bu özellik, hem içeride vergi toplama
hem de d›flar›da di¤er devletlerle iliflki kurma, savafl açma vb. kollektif eylem sürdürme kabiliyetini
içermekteydi (Ritzer, 2012, s. 161).
K ‹ T A P
Hobbes’a göre devletin varl›k nedeni bar›fl ve güvenli¤i, adaletin eflit da¤›l›m›n› sa¤lamak, muhtaç durumda olanlara yard›m etmek ve toplumun mutlulu¤u için
gerekli kanunlar› yapmakt›r (Y›ld›r›m, 1994). Hobbes, “Leviathan” (1651) bafll›kl›
N N
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
107
5. Ünite - Devlet ve Endüstri ‹liflkilerindeki Rolü
kitab›nda, devlet olmazsa insanlar›n birbirinin can›na, mal›na ve ›rz›na kastedece¤ini savunmaktad›r. Hobbes’in ünlü Latince deyifli ile “insan insan›n kurdudur”
(homo homini lupus) (Lerner, Meacham ve Burns, 1993: ss.512-513). Bu yüzden
insanlar, devletin müdahalesini isterler. Böylece devletin güç kullan›m› veya güç
kullanma tehdidi istikrarl› bir sosyal düzeni sa¤layan temel araç olarak karfl›m›za
ç›kmaktad›r.
Devletin faaliyet alan› çok genifl olsa da kuvvetler ayr›l›¤› prensibinin bir sonucu olarak yürütme, yarg› ve yasama faaliyetleri birbirinden ayr›labilir. Yürütme,
siyasi yap›y› idare eden ve uygulayan seçilmifl hükümet ve kamu bürokrasisinden
oluflur. Temel ifllevi parlemento taraf›ndan kabul edilen yasalar›n hükümet dedi¤imiz siyasi iktidarlarca uygulanmas›d›r.
Yasama, kanunlar ç›kar›r, yarg› ise kanunlar› yorumlar ve uyuflmazl›k hâlinde
hüküm verir. Ancak bu tan›mlamalar devletin rolleri ve fonksiyonlar› hakk›nda çok
az bilgi verir. Örne¤in devlet, modern kapitalist toplumlarda sadece güçlü sermaye gruplar›n›n ç›karlar›n› koruyacak flekilde mi davranmaktad›r? Ya da genifl sosyal gruplar›n ihtiyaçlar› ve istekleri aras›nda denge kurmaya çal›fl›p kamunun ç›karlar›n› m› korumaktad›r? Bu sorular›n cevab› olarak da görülebilecek devletin
ekonomiye müdahale biçimi ve amac› olmak üzere, devletin rolü hakk›nda çok say›da birbiriyle çeliflen görüfl vard›r.
Kuvvetler ayr›l›¤› prensibinin dayanak noktalar› nas›l aç›klanabilir SIRA S‹ZDE
Ço¤ulcu yazarlar genellikle devleti, iflverenler ve sendikalar dahil olmak üzere
fi Ü N E L ‹ M‘tarafs›z bir
birbiriyle çeliflen gruplar›n ç›karlar› aras›nda denge kurmayaD Üçal›flan
hakem’ olarak görürler. Devlet, her bir vatandafl› di¤er vatandafllar›n hak ihlallerinden korumaya muktedir bir ‘hakem’ veya bilirkiflidir. DevletinS Otarafs›zl›¤›,
onun
R U
tüm vatandafllar›n ç›karlar› do¤rultusunda faaliyet göstermesini ifade eder ve dolay›s›yla devlet ortak iyiyi veya kamu ç›kar›n› temsil eder. Devlet kamu ç›karlar›n›n
D‹KKAT
koruyucusu durumundad›r (Heywood, 2007).
Radikaller ve özellikle Marksistler, konuyu devletin ‘tarafs›z’ ya da ‘yans›z’ haSIRA S‹ZDE
reket etti¤i fikrini sorgulayarak ele al›rlar. Devletin kapitalist ekonomilerde
yat›r›mlar›n teflvik edilmesi ve sürdürülmesi ile sermaye birikimini sa¤lamak için müdahalelerde bulundu¤unu vurgularlar. Devletin sermayenin ekonomik ç›karlar›n›n do¤AMAÇLARIMIZ
rudan ‘arac›’ oldu¤u yönünde yorumlar da vard›r. Bu yorumlar, sermayenin ç›karlar›n›n, tek bir öncelikler setiyle birbirine kenetli bir flekilde hareket etme kabiliyetleri oldu¤unu varsayar (Zeitlin, 1985; Castells, 2007).
K ‹ T A P
Marxistler devletin, toplumun ekonomik yap›s›ndan ayr› anlafl›lmayaca¤›n› ileri sürerler. Bu yaklafl›m genellikle devletin s›n›f bask›s›n›n bir arac›ndan baflka bir
fley olmad›¤›na iliflkin klasik formülasyon çerçevesinde anlafl›l›r:
T E L Edevlet,
V ‹ Z Y O N s›n›f sisteminden do¤ar ve bir anlamda da s›n›f sistemini yans›t›r. Marx, devletin sosyal hayat›n gerçek dayana¤› olarak görülebilecek olan ekonomik temel taraf›ndan koflullanan veya belirlenen üstyap›n›n bir parças› oldu¤unu ileri sürmüfltür. Miliband
‹ N T Esahibi
R N E T zümreden
(1989) ise devlet seçkinlerinin büyük ölçüde ayr›cal›kl› ve mülk
geldi¤ini vurgulayarak devleti hakim s›n›f›n bir temsilcisi veya arac› olarak tasvir
etmifltir. Devletin kapitalizmden yana taraf olmas›, bir yandan memurlar›n ve di¤er
kamu görevlilerinin, di¤er yandan bankerler, ifl dünyas› liderlerinin ve sanayinin
öncülerinin sosyal arka planlar›n›n örtüflmesinden kaynaklanmaktad›r.
Ancak tart›fl›lmas› gereken önemli bir konu, devletin özel sermayenin ç›karlar›ndan ba¤›ms›z ‘göreceli bir özerkli¤e’ sahip olup olmad›¤›d›r. Devlet sadece
Devlet: Belirli bir toprak
parças› üzerinde yasal
olarak fiziki güç kullanma
tekelini elinde tutan insan
toplulu¤udur.
Kuvvetler Ayr›m›: Devletin
yürütme, yarg› ve yasama
faaliyetlerinin birbirinden
ba¤›ms›z olmas› demektir.
2
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
108
Devletin Göreceli Özerkli¤i:
Devlet, sadece sermaye
s›n›f›n›n öncelikleri
do¤rultusunda hareket
etmemekte ya da
sermayenin belirli bir
grubunun ya da kesiminin
k›sa vadeli ç›karlar›na
hizmet etmemektedir
(Poulantzas, 2006).
sermaye s›n›f›n›n öncelikleri do¤rultusunda hareket etmemekte ya da sermayenin
belirli bir grubunun ya da kesiminin k›sa vadeli ç›karlar›na hizmet etmemektedir.
Kapitalist devlet örne¤inde devletin rolü, kapitalizmin uzun vadeli ç›karlar›na hizmet etmektir. Bunun örnekleri, demokratik haklar›n geniflletilmesi ve refah devletine dayal› reformlard›r. Her ikisi de iflçi s›n›f›na verilen ama onlar› kapitalist sisteme
ba¤layan imtiyazlard›r. Böylece devlet, piyasa ekonomisinin uzun vadeli yaflama
kabiliyetini gelifltirmeye çal›flmaktad›r (Poulantzas, 2006). Edwards’›n (1986:147)
belirtti¤i gibi: ‘Bir devlet, sermaye birikimi koflullar›n› güvence alt›na almak için
yapt›¤› mücadelenin düzeyine daha do¤rusu, yap›sal olarak ekonomi taraf›ndan
mücadele etmeye zorlanma düzeyine göre kapitalist olarak adland›r›lmal›d›r.’
Çeflitli ulusal ve tarihsel deneyimlerin ›fl›¤›nda Offe’nin (1975) öne sürdü¤ü genellikle birbiriyle çat›flan iki farkl› devlet fonksiyonuyla karfl›lafl›r›z. Bu fonksiyonlar sermaye birikiminin süreklili¤ini sa¤lamak ve bunu yaparken de devletin halk›n gözündeki meflruiyetini sa¤lamak olarak görülmektedir. Benzer flekilde O’Connor (1995) devletin “birikim” ve “meflruiyet” rollerinin varl›¤›ndan söz etmektedir.
Offe (1975) ve O’Connor’a (1995) göre sermaye birikimi ulusal bir ekonomide
ekonomik performans›, verimlili¤i ve rekabeti teflvik etmek üzere devletin üstlendi¤i temel fonksiyonlardan biridir. Bunun do¤rudan devlet müdahalesini mi gerektirdi¤i yoksa piyasalar› “serbest b›rakmak” anlam›na m› geldi¤i konusunda farkl›
yaklafl›mlar mevcuttur. Bir bak›ma “müdahale etmeme” (ya da “düzenlemeleri serbestlefltirme”) de bir çeflit müdahale (ya da düzenleme) olarak görülebilir.
Devletin ikinci fonksiyonu olan meflruiyet ise devletin sosyal eflitli¤i sa¤lamak
için kamuoyunun muvafakat›n› almaya çal›flmas› ve iflyeri düzeyinde kat›l›mc›l›¤›
ve aidiyet duygusununu gelifltirmeye yönelik politikalar üretmesi olarak karfl›m›za
ç›kmaktad›r.
Offe (1975), devletin bafllang›çta emek piyasas›n› oluflturmak ve daha sonra da
onu korumak için ekonomi ve topluma aktif flekilde müdahale etmesi gerekti¤ini
vurgular. Devletin sosyal politikalar› ‘sosyal ortaklar’› ekonomik ve sosyal politika
yap›m sürecine dahil ederek hükümet politikalar›n› meflrulaflt›r›c› bir yap› ortaya
koymaktad›r. Devletin genellikle e¤itim, sa¤l›k, hukuk ve kamu düzeni konular›nda politikalar gelifltirmesinin arkas›nda kapitalist sistemin kendisini “meflru” olarak
alg›lama iste¤i vard›r. Offe’ye (1975) göre meflruiyet ifllevi, devletin halk›n beklentilerini tatmin etmesini gerektirir, bu durum ço¤unlukla sermayenin ç›karlar›yla çeliflir. Bu yüzden devletin birikim ve meflruiyet ifllevleri aras›nda her zaman bir çat›flma ortaya ç›kar. Devletin bunu çözmeye yönelik giriflimi yaln›zca yeni krizler ve
yeni çat›flma biçimleri do¤urur.
Castells (2006: 456) ise devletin hakimiyet, meflruiyet, kalk›nma ve yeniden da¤›l›m fonksiyonlar› oldu¤unu öne sürmektedir. Bunlar› farkl› toplumsal aktörlerin
çat›flmalar› ve pazarl›klar›n›n etkiledi¤i kiflilere arac›l›k eden, bu iliflkileri yönlediren kurumsal bir sistem olarak görmemiz gerekti¤ini belirtmektedir. Bu çerçevede,
Edwards (1986), devletin ‘meflrulaflt›rma’ faaliyetinin sadece bir s›n›f›n ç›karlar›n›
yans›tmad›¤›n›, toplumun tümünün ‘ortak ç›karlar›n›’ yans›tt›¤›n› söylemektedir.
Kanun yap›c›l›k süreci bu argüman›n bir göstergesi olarak görülebilir. Devlet, bu
süreçte, eme¤in ve sermayenin ve toplumdaki di¤er gruplar›n güçlerini k›s›tlay›c›
‘kurallar ve uygulamalar’› yürürlü¤e koymaktad›r. Edwards, bu süreci, ‘sistemin
bütünlefltirilmesi’ olarak tan›mlamaktad›r. Bu süreç, piyasa ekonomisinin iflleyiflini
sa¤lamak için devletin, sermaye ve eme¤in farkl› unsurlar›n›n çat›flan ç›karlar›n›
bütünlefltirme çabalar›n› içerir.
Baz› durumlarda devletin birikim ve meflrulaflt›rma faaliyetleri aras›nda çat›flma
ortaya ç›kabilir. Örne¤in, gelir ve kurumlar vergilerinin azalt›lmas›na yönelik politikalar, sosyal yard›mlar›n azalmas›na ve böylelikle toplumdaki eflitsizliklerin ve s›n›f çat›flmalar›n›n artmas›na neden olabilir (Holloway ve Picciotto, 1978).
Devlet ile endüstri iliflkileri aras›ndaki iliflkiye bak›ld›¤›nda Strinati (1982), devletin sermayenin durumunu korumak konusundaki rolünün, genel anlamda, iflveren ile çal›flanlar aras›ndaki anlaflmazl›klar› ve çat›flmalar› düzenlemek ve çözümlemek zorunda olmas› anlam›na geldi¤ini belirtmifltir. Daha aç›k bir ifade ile devletin, genellikle endüstri iliflkileri alan›nda de¤iflik fonksiyonlar› bir arada yerine
getirdi¤i kabul edilir.
DEVLET‹N ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹NDEK‹ ROLLER‹
Endüstri iliflkileri ve onu oluflturan kurumlar incelendikçe devletin endüstri iliflkilerindeki rolü ve önemi daha görünür hâle gelir. Devletin temel mekanizmalar›
olan yasama ve yürütme gücünü kontrol etmek üzere iktidara gelen hükümetler,
adalet ve eflitlik; yetki, otorite ve bireysel haklar konular›nda öznel de¤er yarg›lar›n›n yasal dayana¤›n› ve çerçevesini belirler (Salamon, 2003). Devletin özgüllü¤ünü belirleyen bu yap›lar›n birisinde meydana gelen de¤iflim kaç›n›lmaz olarak devlet ve politikalar› üzerinde etkide bulunarak endüstri iliflkileri sisteminin bütünü
üzerinde de kal›c› etkilerde bulunabilir.
Sanayi devriminden bafllayarak ifl piyasalar›n›n kendi kendini düzenleyebilmesi, liberal düflüncenin etkisiyle iki ilkeye dayal› olarak geliflmifltir: sözleflme özgürlü¤ü ve pazarl›k özerkli¤i. Devletin görevi bu ilkeler ile beraber geliflmifl ve devlet, asgari standartlar›n korunmas›na ve piyasa güçlerinin özgürce geliflmesinin garantiye al›nmas›na hizmet etmifltir (Fürstenberg, 1997). Bu amaçla, Sanayi Devriminden günümüze, hükümetler, çal›flanlar, iflverenler ve onlar›n örgütlerinin iliflkilerini düzenleyen kanunlar haz›rlam›fllar ve ‘oyunun kurallar›n›” belirlemede en
güçlü taraf olarak yer alm›fllard›r. Endüstri iliflkilerindeki güç, emek aleyhine gelifltikçe, hükümetler yasal düzenlemeler ve ortakl›k anlaflmalar› ile asgari standartlar›n oluflturulmas›na çal›flm›fllard›r.
Devletin endüstri iliflkileri sisteminde paydafl olmaktan, otoriter karar al›c› olmaya kadar birbiriyle çat›flan farkl› rolleri vard›r. Bu rollerin kayna¤› çal›flanlar ve
iflverenler aras›ndaki asimetrik iliflkinin varl›¤›na dayanmaktad›r. Bu iliflkiden devletin de temel bir aktör olarak yer ald›¤› endüstri iliflkilerinde stratejik karar alma
üçgeni ortaya ç›kar. ‹flveren ve örgütleri bir tarafta, çal›flanlar ve örgütleri di¤er tarafta, devlet ise bu üçgenin en üst taraf›nda yer al›r (Kauppinen, 1997). Bu durum
ulus devletlerin oluflum sürecinde farkl› tarihsel, siyasal, yasal ve sosyal yap›lardan
etkilenerek ortaya ç›kan devletin, endüstri iliflkilerini düzenleyen yap› üzerinde
neden belirleyici oldu¤unu da bize aç›klayabilir. Endüstri iliflkilerinde devletin rolü artan bir flekilde ekonomik ve sosyal geliflimi teflvik eden ve temel mülkiyet
haklar›n› koruyan de¤iflimin pozitif bir öznesi olarak tan›mlanm›flt›r (Crouch, 1995).
Devletin endüstri iliflkilerinde üstlendi¤i roller sanayi devriminden günümüze
de¤iflik boyutlarda ve düzeylerde ortaya ç›km›flt›r. Ekonomik, sosyal ve siyasal geliflmelere ba¤l› olarak bu roller zaman içinde de¤iflim göstermifltir. Bu ayn› zamanda devletin tarihsel ve toplumsal rolünün de¤iflimiyle de ilgilidir.
Sanayileflmenin getirdi¤i kötü ve sa¤l›ks›z koflullar›n düzeltilmesi yönünde devletin ilk müdahaleleri görülmektedir. Ancak bu müdahalelerin çerçevesi belirli
gruplarla (çocuklar ve kad›nlar) ve çok dar bir alanla (madenler ve tekstil fabrikalar› gibi) s›n›rl› kalm›flt›r. Daha sonra tüm iflçileri kapsayacak nitelikte uygun çal›fl-
109
110
ma ortam ve koflullar›n›n yarat›lmas› yönünde ad›mlar at›lm›flt›r (Y›ld›r›m ve Demirkan, 2007). Devlet sosyal politika uygulamalar› ile meflruiyetini sa¤lamlaflt›rmaya, emek ve sermaye aras›nda tarafs›z bir rol üstlenmifl oldu¤unu göstermeye çal›flm›flt›r. Genel amaç eme¤i korumak ve yasal çerçeve arac›l›¤›yla yönetim ve
emek aras›nda dengeyi sa¤lamakt›r (Keller, 2000, s.295).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Devletin fonksiyonlar›n›
SIRA S‹ZDE s›n›fsal ç›kar farkl›l›klar› üzerinden nas›l de¤erlendirebiliriz?
Endüstri iliflkileri potansiyel olarak çeliflkili ç›karlar temsil, etkinlik ve hakkaniD Ü fi Ü Nbir
EL‹M
yetin karmafl›k
sentezinden do¤an, özerk bir düzenleme biçimi olarak görülebilir. Buna göre, bu düzenleme biçimi, geçici ve bazen istikrars›z olsa da üzerinde
anlafl›lm›fl çözümler
S O R U üreten, ç›karlar›n nas›l temsil edilece¤ine iliflkin ilke ve biçimlere dayan›r ancak minimum düzeyde bir etkinlik ve hakkaniyet ile nitelenir (Bordogno ve Cella, 1999, s.18).
D‹KKAT
Devlet, endüstri iliflkileri sisteminde ve süreçlerinde ortak karar vermekten otoriter karar vericiye kadar farkl› rollere sahiptir. Bunlar:
SIRAendüstri
S‹ZDE iliflkilerinin ekonomik, politik, sosyal, uluslararas› ve yasal
1. Devlet
çevresini düzenler. Fakat kanunlar›n kapsam ve yo¤unlu¤u ülkeler aras›nda
farkl›l›k göstermektedir. Baz› ülkelerde kanunlar endüstri iliflkilerinin tüm
AMAÇLARIMIZ
alan›n› kapsarken di¤erlerinde taraflara b›rak›larak toplu sözleflmeler yoluyla genel çerçevesinin belirlenmesine olanak sa¤lanmaktad›r.
2. Devlet
iflverendir ve kendi çal›flanlar›n›n ücret ve çal›flma koflullaK ‹en
T büyük
A P
r›n› belirler.
3. Devlet, ifl uyuflmazl›klar›na uzlaflt›rma, arabuluculuk ve hakemlik hizmetleri sa¤layarak
T E L E V ‹ Z Y O Nmüdahale edebilir. Nihai karar alma sürecinde teflmil ve ifl
mahkemeleri kurumlardan yararlan›r.
4. Devlet emek süreçlerine çal›flma mevzuat›n›n kapsam›n› ve yo¤unlu¤unu
belirleyerek dahil olur.
‹ N Tve
E RJudge
NET
Gennard
(1999) her devletin ideolojileri ve politikalar› farkl› olsa da
hedeflerinin benzerlikler tafl›d›¤›n› savunmufllard›r. Hedeflerin fiyat istikrar›, tam
istihdam, ekonomik büyüme, ödemeler dengesi fazlas› oldu¤u ve hangi amaca öncelik verilece¤inin iktidarda olan hükümetin temsil etti¤i ç›karlara göre flekillendi¤ini belirtmifllerdir. Poole (1986) devlet stratejilerini istihdam düzeyleri, endüstri
iliflkileri ve ekonomik politikalar alanlar›nda s›n›fland›rm›flt›r. ‹stihdam düzeyleri ifl
yaratma ve güvence gibi konular› içerir. Endüstri iliflkileri, sendikal haklar ve toplu sözleflme gibi toplu çal›flma hukuku alan›n› ya da ayr›mc›l›k ve çal›flma haklar›
gibi bireysel çal›flma hukukunu ilgilendiren düzenlemelerle ilgilidir. Düflük ücret
ya da düflük ücret art›fl oran› gibi sonuçlara neden olan ekonomik ç›kt›n›n da¤›l›m›n› içerir. Bu hedeflerin her birine ulafl›lma yöntemleri, farkl› hükümetlerin kabul
etti¤i farkl› stratejiler ve bu stratejilerin eyleme dönüfltürülme yollar›yla görülebilir.
Bu süreç bat› demokrasilerinde 2. Dünya Savafl› sonras›nda devletin yeniden
inflas›nda, refah devletinin ortaya ç›kmas›nda ve 1970’ler sonras›nda neo-liberal
devlete do¤ru dönüflüm sürecinde endüstri iliflkilerini düzenleyen yasal çerçevenin
çal›flanlar›n haklar›n› geniflletilmesinin veya daralt›lmas›n›n izlenmesi ile anlafl›labilir. Bu süreçte ekonomik politikalardaki dönüflüm beraberinde devletin ekonomideki rolünün de yeniden konumland›r›lmas›n› gerektirmifltir (Deery ve di¤, 2002;
Crouch, 1993). Endüstri iliflkilerinin yasal çerçevesi uluslararas› rekabetin gelifltirilmesi amac›yla 1970’lerde yaflanan petrol krizlerinden beri esnekliklefltirilmeye çal›fl›lmaktad›r. Bu sürecin kapsam ve yo¤unlu¤u ülkeler aras›nda farkl›l›klar göster-
N N
111
mektedir. Keynesyen müdahaleci ekonomik politikalardan, piyasan›n kendi kendisini düzenlemesi anlay›fl›na dayanan neoliberal ekonomik politikalara do¤ru dönüflüm bütünsel bir paradigma de¤iflimini de beraberinde getirmifltir. Devletin rolünün yeniden kavramsallaflt›r›lmas› 2. Dünya Savafl› sonras› süreçte devletin temel
ifllevleri aras›nda yer alan sa¤l›k, e¤itim gibi hizmetlerin piyasa koflullar›na b›rak›lmas›na, devletin model iflveren rolünün bir kenara b›rak›larak k›yaslama yöntemleriyle hizmetin ne kadar daha kaliteli yap›l›yor olmas› de¤il ne kadar daha az maliyetle sunuluyor olmas› önem kazanmaya bafllam›flt›r (Corby, 2000; Crouch, 1993).
Bu merkezileflme ve “devlet müdahalesi” politikalar›n›n dönüm noktas›d›r. ABD ve
Japonya’da büyüme yavafllad›¤›nda ve buna ra¤men Avrupa ülkelerinden daha
h›zl› yeni piyasalar bulduklar› farkedilince kurals›zlaflt›rma ve esneklik üzerine yo¤un tart›flmalar bafllam›flt›r. Bunun nedenleri analiz edildi¤inde, bu ülkelerde daha
az ifl yasas› ve düzenlemesi bulunmas› basit bir cevap olarak verilmifltir. Bundan
sonra kurals›zlaflt›rma dönemi hakim olmaya bafllam›flt›r. Birleflik Krall›k, Avrupa’daki yeni monetarizm, kurals›zlaflt›rma ve esneklik kavramlar›n› benimseyen ilk
ülke olmufltur. Devletin uzlaflt›r›c› ve müdahaleleci fonksiyonunu terk etmesi ile iflçiler-iflverenler ve devlet aras›ndaki ifl birli¤ine dayal› korporatist model gerilemeye bafllam›flt›r (Selamo¤lu, 1985).
Devletin II. Dünya Savafl› sonras›ndan günümüze, endüstri iliflkileri alan›ndaki
SIRA S‹ZDE de¤iflen rolünü aç›klay›n›z.
D Ü fi Üüzerinde
NEL‹M
Kamu sektörünün yeniden yap›land›r›lmas› endüstri iliflkileri
önemli
etkilere sahip olmufl, genellikle de sendikal örgütlenmelerin önemli ölçüde zay›flamas›na ve toplu pazarl›¤›n kapsam›n›n daralmas›na ve böylece
koS O Rçal›flanlar›n
U
lektif temsilinin gerilemesine neden olmufltur. 1980’lerde ve özellikle 1990’larda
Avrupa’da ve di¤er sanayileflmifl ülkelerde sendika üyeli¤inde düflüfller görülmüflD‹KKAT
tür. Bu e¤ilimlere tek istisna sendikalaflma oran›nda art›fl yaflanan ‹skandinav ülkeleridir (Hyman, 2008).
SIRA S‹ZDE
‹flveren Rolü
4
N N
Devletin vatandafllar›na sunmufl oldu¤u kamu hizmetlerinin büyüklü¤üne göre ifl
AMAÇLARIMIZ
gücünün önemli bir k›sm›n› istihdam eden bir iflveren durumunda olmas›, endüstri iliflkilerindeki rolünü artt›rmaktad›r. Endüstri iliflkilerinde devletin iflveren olarak
oynad›¤› rol iki alanda önem kazanmaktad›r. Birincisi istihdam
politikalar›, ikinciK ‹ T A P
si kamu sektöründeki sendikalarla imzalad›¤› toplu sözleflmelerin özel sektördeki
ücretlere olan etkisidir (Ka¤n›c›o¤lu, 2004, s.79).
Devlet bir taraftan emek piyasas›n› düzenlerken di¤er taraftan iflveren olarak
TELEV‹ZYON
yapt›¤› düzenlenmelerle özel sektör iflverenlerine model olarak ulusal düzeyde endüstri iliflkileri sisteminin evrilmesi üzerinde do¤rudan etkide bulunacakt›r. Herhangi bir devletin iflveren rolü ekonomik, yasal, politik ve sosyal faktörlerin kesi‹ N T E R N E T hedeflerini
flimini yans›t›r. Devletler iflveren rollerini amaçlad›klar› kamu politikas›
ve toplumsal hedefleri oluflturmak için kullanabilirler. Bu yüzden devletin rolü,
birbirlerinden etkilenen güçlerin ve de¤iflen koflullar çerçevesinde yap›lan tercihlerin bir sonucu olarak ortaya ç›kmaktad›r.
Devletin ülkelere göre de¤iflmekle birlikte farkl› çal›flma koflullar›na ve haklara sahip iflçi ve memur olarak adland›r›lan iki tür çal›flan› bulunmaktad›r. Baz› ülkelerde bunlara sözleflmeli personel de eklenmektedir (Tokol, 2011, s. 14). ‹stihdam politikas› yan›nda kamu sektörü ile özel sektördeki iflveren ve iflçilerin so-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
112
runlar› aras›nda paralellik söz konusu oldu¤undan devletin kamu sektöründe iflveren olarak yapt›¤› toplu sözleflmeler ve kendine ba¤l› çal›flanlara sa¤lad›¤› ücret ve ifl koflullar› özel sektördeki toplu ifl sözleflmelerini de etkilemektedir (Erdut,
1992, ss. 21-23).
II. Dünya Savafl›’n› izleyen dönem incelendi¤inde geliflmifl ülkelerin tümünde
devletin istihdamdaki pay›n›n artt›¤› gözlemlenmifltir (fiekil 5.1). Bu art›fl›n arkas›nda sosyal devlet ya da refah devleti anlay›fl›n›n uzant›s› olarak devletin rolünün genifllemesi görülmektedir. Bu geniflleme sonucu devlet daha fazla çal›flana ihtiyaç
duymufl özellikle e¤itim ve sa¤l›k sistemlerinin devletin temel ifllevlerinden birisi
olarak kabul edilmesiyle devlet en büyük iflveren konumuna gelmifltir. Thatcher ve
Reagan’›n iktidar›n› izleyen 1980’li y›llar sonras›nda ise devletin iflveren konumunda belirgin bir düflüfl görülmektedir. Devletin istihdam etti¤i iflçi, memur ve sözleflmeli personel say›s› birçok ülkede neo-liberal politikalar sonucu özellefltirme, tafleronlaflma politikalar›n›n etkisiyle önemli ölçüde azalmaya bafllam›flt›r. Neo-liberal devletin temel misyonu, “elveriflli bir ekonomik iklim” yaratmak ve bu yüzden
de, istihdam ve toplumsal refah bak›m›ndan hangi sonuçlara yol açarsa açs›n, sermaye birikimi için gerekli koflullar› en uygun hâle getirmektir. Bu durum, sermaye birikiminde yeterli ve istikrarl› oranlar sa¤lama kofluluna ba¤l› olarak kendi
yurttafllar›n›n tamam›n›n refah›n› en iyi hâle getirme ve tam istihdam yükümlülü¤ü
tafl›yan, sosyal ve demokratik bir devletle çat›flma hâlindedir (Ritzer, 2012, s.137).
fiekil 5.1 seçilmifl geliflmifl bat› ülkelerinde 1950’li y›llardan 1980’li y›llara kadar kamu sektöründeki istihdam›n sürekli olarak art›fl gösterdi¤i, özellikle 1980’li y›llardan günümüze bu durumun tam tersine döndü¤ü gözlenmektedir.
fiekil 5.1
Seçilmifl Ülkelerde
Kamu Sektörü
‹stihdam›n›n
Toplam ‹stihdama
Oran› (1950-2008)
Kaynak: OECD,
2011, s.103;
Rouban, 2008,
s.226; Hogwood,
2008, s.21; Peters,
2008, s.143;
Nelson, 2008,
s.80;Derlien, 2008,
s.173
35,0
30,0
25,0
Fransa
Birleflik Krall›k
ABD
Avustralya
Almanya
Kanada
20,0
15,0
10,0
5,0
0,0
1950 1955 1960 1965 1970 19751980 1985 1990 1995 2000 2005 2008
fiekil 5.2 2008 y›l› itibariyle ço¤unlukla OECD üyesi olan ülkelerde kamu sektörü istihdam›n›n durumunu göstermektedir. fiekilden de görülece¤i üzere tarihsel
olarak refah devletinin en geliflmifl oldu¤u ‹skandinav ülkelerinde hala kamu sektörü toplam istihdam içinde 1/3 gibi önemli bir orana sahiptir. Türkiye gibi geç sanayileflmifl ve neo-liberal ekonomi politikalar› uygulayan ülkelerde ise kamu sektörü istihdam› toplam istihdam›n ancak % 10’un biraz üzerinde yer almaktad›r.
113
fiekil 5.2
Seçilmifl Ülkelerde Kamu Sektörü ‹stihdam›n›n Toplam ‹stihdam ‹çindeki Oran› (2008)
Kaynak: OECD, 2011, s. 103
35,0
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
Norveç
Danimarka
‹sveç
Finlandiya
Fransa
Rusya
Macaristan
Birleflik Krall›k
Belçika
Kanada
‹srail
Avustralya
‹rlanda
ABD
‹talya
‹spanya
Portekiz
Hollanda
Avusturya
Türkiye
Slovakya
Yeni Zelanda
Polonya
‹sviçre
Almanya
fiili
Güney Afrika
Meksika
Brezilya
Yunanistan
Japonya
Güney Kore
0,0
Kamu-Özel Sektör Ayr›m›nda Endüstri ‹liflkileri
Kamu ile özel sektör endüstri iliflkileri alan›ndaki ayr›m 1980’ler öncesi ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda günümüzde eskisi kadar belirgin de¤ildir. Özel sektör ile kamu sektörü aras›ndaki ayr›m›n›n genellikle kar›n varl›¤› ya da yoklu¤u çerçevesinde ya da
mülkiyet üzerindeki pay›n özel sektöre mi yoksa kamu sektörüne ait olmas›na göre de¤erlendirilmektedir. Ferner’e (1996) göre fark, kamu sektörünün politik bir
kurum olarak ortaya ç›kmas›ndan ve özel sektörde geçerli olmayan farkl› bir mant›¤a dayanan, özü itibariyle endüstri iliflkilerine politik bir boyut getiren yap›s›ndan
kaynaklanmaktad›r. Özel sektör de endüstri iliflkilerini düzenleyen yasal kurallar
ve hükümetin ekonomik ve sosyal politikalar› üzerindeki gücünden etkilenmektedir (Bordogna, 2003).
Beaumont (1992:10), özel sektör- kamu sektörü aras›ndaki temel farkl›l›klar›
afla¤›da özetlenmektedir:
a. Kamu sektörü kurumlar› d›flsal politik ve hükümet kurulufllar›n›n çok daha
fazla etkisi alt›nda olsalar da bunlar için piyasa bilgisi, sinyalleri ve teflvikleri yoktur.
b. Kamu sektörü kurumlar› özel sektör muadillerine göre kamuoyunun gözetimine daha fazla tabidir.
c. Kamu sektörü kurumlar›n›n amaçlar› özel sektördekilere k›yasla daha fazla,
daha belirsiz ve daha çeliflkilidir.
d. Devlet memurlu¤u içersinde bulundu¤u kurallardan kaynaklanan k›s›tlamalar nedeniyle sektöründeki yöneticiler daha az özerkli¤e sahiptir.
e. Kamu sektörü kurumlar›n›n göreceli olarak daha ayr›nt›l› ve resmi kurallar›,
raporlama yükümlülükleri ve daha kat› hiyerarflik düzenleri vard›r.
Özel ve kamu sektörü aç›s›ndan devletin çal›flma hayat›na müdahalesi
gibi farkl›l›klar
SIRAneS‹ZDE
gösterir?
5
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
114
Bu farkl›l›klar›n yan›nda Fredman ve Morris (1989:6) devletin özel sektör ile
karfl›laflt›¤›nda endüstri iliflkilerindeki befl temel özelli¤inden bahsetmektedir.
Birincisi, devletin yasalar yoluyla düzenleme yapma ve yürütme yetkisi vard›r.
‹kincisi, gelirleri temel olarak çal›flanlar›n›n ürettiklerinden de¤il, vergilerden
kaynaklanmaktad›r.
Üçüncüsü, çal›flanlar› ile iliflkilerini, ‘ulusal menfaatler’ çerçevesinde ya da ‘kamu yarar›n›’ öne sürerek hakl› ç›karabilmekte ve bunu çal›flanlar›n›n kiflisel hayatlar›n›n k›s›tlanmas›n› meflrulaflt›rmakta kullan›labilmektedir.
Dördüncüsü, devlet en az›ndan teoride di¤er iflverenlerin aksine, anayasal k›s›tlamalara tabidir.
Son olarak kamu sektörü istihdam› yap›sal olarak bürokratiktir.
Devletin özel sektörle karfl›laflt›r›ld›¤›nda endüstri iliflkilerinde özel sektör iflverenlerinde olmayan baz› yetkilere sahip olmas›n›n nedenlerine bak›ld›¤›nda özellikle düzenleme yapma ve yönetme yetkilerinin devletin tekelci gücünü ortaya
koydu¤unu ve isterse çal›flanlar› üzerinde güç iliflkilerini kendi lehine oluflturabilece¤i genel bir çerçeve yaratabilece¤i söylenebilir. Bu, devlete ya da hükümetlere,
‘idari’ kararlar›n› hukuk yoluyla almas›na olanak tan›r.
Devlet çal›flanlar›n›n yasal statüsünü, özel sektör çal›flanlar›nda olmayacak flekilde de¤ifltirmek için yasal düzenlemeleri kullanma yöntemini seçebilmektedir.
Düzenleme yapma yetkisinin yan› s›ra devletin, endüstri iliflkilerini çok çeflitli flekillerde etkileyecek idari kararlar alma yetkisi de bulunmaktad›r.
Endüstri iliflkilerinde devlet ile özel sektör iflverenleri aras›ndaki önemli fark,
devletin çal›flanlar›na ödedi¤i ücret ya da maafllar›n, çal›flanlar›n›n üretti¤i hizmetlerin sat›lmas›yla elde edilen gelirden ziyade, toplanan vergilerle karfl›lanmas›d›r.
Bu, devletin çal›flanlar›yla iliflkilerinde ticari kayg›lardan uzak, politik ve makroekonomik etkenleri kendi lehine göz ard› edebilmesine izin verebilmektedir.
‹flveren olarak temel hedefleri özel sektör iflverenlerinkinden farkl› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Devletin temel amac› kâr elde etmek de¤ildir, bunun yerine devletin daha genifl siyasal ve ekonomik hedefleri vard›r. Bu hedeflerin; fiyat istikrar›,
tam istihdam, ekonomik büyüme ve ödemeler dengesi fazlas› oldu¤u ve hangisine öncelik verilece¤inin iktidarda olan hükümetin ideolojisine ve seçmen kitlesine
ba¤l› oldu¤u söylenebilir.
Bu durum endüstri iliflkilerinin yürütüldü¤ü genifl ekonomik ve sosyal çerçeveyi de etkilemekte ve kamu sektöründeki temel sermaye-emek iliflkisinin özel sektördekiyle neden ayn› olamayaca¤›n› da aç›klamaktad›r. Bunun, kamu sektöründe
çal›flanlar›n eylemlerinin sonuçlar› üzerinde de önemli etkileri olmaktad›r. Kamu
sektöründeki bir eylemin karfl›l›¤›n›n bir tür ticari zarar olarak görülmemesi nedeniyle önemli bir finansal etkisinin olmas›na pek rastlanmaz. Onun yerine, kamu
çal›flanlar› sendikalar›, verilen hizmetlerde aksama olmas›ndan dolay› kamuoyunda ortaya ç›kabilecek politik bask›ya güvenmek zorunda kalabilirler. Fakat devlet
oluflan politik bask›y› göz ard› etmemeye karar verebilir ve politik olarak sonucun
iyi olaca¤› öngörülüyorsa grevi engelleyebilir.
Devlet ile di¤er iflverenleri ay›ran di¤er özellik, devletin ald›¤› kararlar› ‘ulusal
ç›kar’ ad›na hakl› ç›karabilmesidir. Bu yüzden, kamu sektöründe çal›flanlar›n bireysel özgürlüklerinin k›s›tlanmas› meflru görülebilmektedir. Ancak, ayn› k›s›tlamalar›n özel sektörde çal›flanlara getirilmesi pek mümkün de¤ildir.
Devleti özel sektör iflverenlerinden ay›ran di¤er özellik, tabi oldu¤u k›s›tlamalar›n do¤as›nda yatmaktad›r. Devletin ifllevleri politik olarak do¤rudan parlamentoya ve seçmenlerin oylar›yla seçti¤i hükümetlere karfl› sorumludur. Ayr›ca, baz›
durumlarda yarg› denetimi de devreye girebilmektedir.
Devletin bir di¤er farkl› özelli¤i, bürokratik yap›s›ndan kaynaklanmaktad›r. Bürokrasinin en önemli özelli¤i, hiyerarflik bir yap›ya sahip olmas›d›r. Yönetim yetkisi sermaye sahipli¤inden kaynaklanmamakta, yasal ve idari kurallarla oluflturulan
otorite hiyerarflisinden kaynaklanmaktad›r. Her bir resmi görevlinin otoritesinin
kapsam› hiyerarflideki yerine göre belirlenmektedir. Ayn› flekilde, her yönetici ayn› zamanda bir astt›r.
Özel sektörde de benzer bir bürokrasi vard›r ancak özel sektörde, yöneticiler
ve denetçiler otoritelerini hiyerarflideki yerlerinden ziyade sermaye sahipli¤inden
almaktad›rlar. Kamu sektöründe ise tersine, otoritenin nihai kayna¤› seçilmifl temsilciliktir.
Düzenleyici Rolü
Devletin düzenleyici rolünü piyasa aktörlerinin davran›fl›n› idari ve yasal olarak
denetlemek üzere devletin müdahalede bulunma flekilleri olarak tan›mlayabiliriz.
Devletin düzenleyici olarak endüstri iliflkilerindeki rolü, ülkelerin ekonomik,
sosyal, politik özelliklerine, endüstri iliflkilerinin tarihsel geliflimine, demokratikleflme sürecine, kamu sektörünün ekonomik sistemdeki yerine ve sosyal devlet
anlay›fl›ndaki geliflmelere göre de¤iflmektedir. Müdahale miktar›n› bir cetvel olarak düflünürsek 0 (s›f›r) noktas›nda devletin hiç müdahalede bulunmad›¤› bir
noktay› (liberal devlet), 100 noktas›nda ise devlet müdahalesinin toplumsal, siyasal ve ekonomik hayat›n her boyutunda (komünist devlet) var oldu¤u bir durumu
görürüz. Gerçek hayatta ise devlet müdahalesi bu iki noktan›n aras›nda bir yerdedir ve müdahale miktar› toplumsal, ekonomik ve siyasal de¤iflkenlere göre flekillenir. Devlet müdahalesinin miktar› ve de¤iflimi, bir sarkaç örne¤i ile daha iyi anlafl›labilir ve anlat›labilir. Örne¤in ekonomik kriz dönemlerinde ve/veya piyasa
baflar›s›zl›klar› yafland›¤›nda (tekel ve oligapollerin düzenlenmesi veya kamu mallar›n›n üretimi gibi) insanlar daha fazla devlet müdahalesi isterler. Ekonomik bolluk ve rahatl›k dönemlerinde ise devletin özel sektör lehine geriye çekilmesi ve
ekonomi ve bireyler üzerindeki müdahale miktar›n› azaltmas› gözlenir. Buradan,
devlet müdahalesinin art›fl ve azal›fl›n›n ekonomik de¤ifliklikler gibi döngüsel oldu¤u sonucu da ç›kar. Devlet müdahalesinin miktar›n› gösteren sarkaç, ekonomik
kriz ve refah dönemlerini takip ederek bir o yana bir bu yana sal›n›r. 1929 ekonomik krizi sonras›nda izlenen Keynesci politikalar, sarkac›n devlet müdahalesi
taraf›na sal›nmas›n› gerektirirken 1980’lerde on y›l önceki petrol krizlerinden ç›k›lmas› amac›yla ABD’de Reagan ve Birleflik Krall›k’ta Thatcher yönetimlerinin karar›yla sarkaç bu kez ters yön olan müdahalenin azalt›lmas› yönünde sal›nmaya
bafllam›flt›r. (Y›ld›z, 2011, ss.1-2).
Devletin düzenleyici rolü ve bu rolün farkl› siyasal ve ekonomik geliflmelere
verdi¤i tepki ile endüstri iliflkileri sistemlerinin biçimlendi¤ini söyleyebiliriz. Devlet yasama yoluyla, zorunlu hakem ile yarg› yoluyla ve otoriter rejimlerde oldu¤u
gibi do¤rudan bask›ya yönelerek endüstri iliflkilerini y›k›c› olmayan s›n›rlar içinde
tutmaya çal›fl›r. Sosyal taraflar ekonomik ve siyasi düzene dokunduklar› takdirde,
devlet müdahalesi yoluyla dengeleri düzenleyen ya da yeniden tan›mlayan devlettir. Devletin düzenleyici rolünün endüstri iliflkilerinin aktörlerine, amaç ve konular›na ba¤l› olarak dört farkl› görev ya da etkinlik biçimini ald›¤› ya da böyle yorumlanabilece¤i savunulabilir. Bunlar, izin verme ya da destekleme, d›fllama ve düzeltme, ayarlama ya da tan›mlama görevleridir. Ayr›ca farkl› endüstri iliflkileri modellerinin (ço¤ulcu, neo-liberal, neo-korporatist, devletçi) bu dört görevden birinin
a¤›rl›¤›na veya bunlar›n kombinasyonuna ba¤l› olarak birbirlerinden farkl›laflt›kla-
115
116
r› iddia edilmektedir. ‹zin verme (ya da destekleme) görevi, devlet belirli sanayi ya
da sektörlerdeki sendikalaflma ya da toplu sözleflmenin önündeki engelleri azaltt›¤› ya da ortadan kald›rd›¤› ve sendikalar›n gücünü ve geliflmesini destekledi¤i zamanlarda yerine getirilmifl olur. D›fllama görevi, çal›flanlar›n belirli kesimlerinin
sendikalaflma ve toplu sözleflmeye kat›lmalar›n› engelleme (polis yada silahl› kuvvetler mensuplar›) grev eylemini (ister bir hak ister bir özgürlük olarak) ve lokavt› s›n›rland›rma olarak ortaya ç›kmaktad›r. Ayarlama, yasal müdahale ya da üçlü
anlaflmalar yoluyla sözleflmeye dayal› hükümlerin ya da mekanizmalar›n yasaklanmas› ve toplu sözleflmelerin yasal olarak belirlenmifl kurallara zorunlu olarak uymay› içerir. Tan›mlama görevi, devletin özellikle hükümet eylemi yoluyla, toplumsal taraflar taraf›ndan güdülen amaçlar› az ya da çok tüketici biçimde belirledi¤i
durumlar› gösterir. Bu türden bir tan›mlama en az›ndan liberal demokratik sistemlerde genellikle iflbirli¤ine dayal› korporatist pratikler yoluyla yap›lmaktad›r. Amaçlar›n ekonomik geliflme ya da mali istikrar fleklinde tan›mlanmas› yoluyla kollektif
aktörlerin tercih ve seçimleri stratejik karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkisi içine sokulmufl
olur (Bordogno ve Cella, 1999, s.18).
Devlet müdahalesini düzenleyen siyasi kararlar, genel bir ç›kar› yerine getirmek amac›yla ço¤unluk gücüne dayal› olarak al›nmaktad›r. Endüstri iliflkilerinde
ise tüm ço¤ulcu iliflkilerde oldu¤u gibi, kararlar oybirli¤iyle al›nmak zorundad›r.
Toplu sözleflmelerde görüldü¤ü gibi hiçbir taraf›n tamamen teslim olmayaca¤› ve
her anlaflman›n minimum düzeyde de olsa iki taraf›n da onay›na sunulmas› gerekmektedir. Bu düzenleme biçiminde yöntem, içerik ve amaçlar üzerinde egemen
olma istenilmektedir. Önemli olan, müzakere ve yeniden müzakere olas›l›¤›n›n
varl›¤›d›r. Bu yöntem farkl›laflmas› devlet ile endüstri iliflkileri sistemi aras›ndaki en
sorunlu aland›r. Hemen her ülkede, devlet, bireysel ve toplu ifl kanunlar› ile endüstrileflme süreci içinde sistemin yasal çerçevesini çizmekte, endüstri iliflkileri sisteminin temellerini oluflturmaktad›r. Devlet, istihdam›n do¤as›n› ve kalitesini etkileyecek kurallar koyabildi¤i gibi, iflverenler ile çal›flanlar aras›ndaki uyuflmazl›klar›n yürütülmesi ve çözülmesi konusundaki uygulamalar› da flekillendirir. Devletin
düzenleyici rolü toplu pazarl›¤a taraf sendikan›n belirlenmesinden ifl uyuflmazl›klar›n›n bar›flç› yollarla çözümüne kadar her konuyu ilgilendiren genifl bir alan› kapsayabilir (Erdut, 1992, s.24).
Yasal düzenlemeler evrensel olarak çal›flma koflullar›n›n asgari flartlar›n› belirlemektedir. Örne¤in, asgari ücret, haftal›k ve günlük çal›flma saatlerinin belirlenmesi, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i standartlar›, y›ll›k izin süreleri gibi konularda tüm ülkeler evrensel nitelikte asgari flartlar› kabul etmifllerdir. Devlet toplu pazarl›¤›n çerçevesi yan›nda içeri¤ine de müdahale edebilir. Ancak bu müdahale özellikle ücretler konusunda sürekli ve vazgeçilmez biçimde uygulanmamaktad›r. Aksine devlet
belirli hâllerde ve aral›kl› olarak müdahalelerde bulunmaktad›r (fienkal, 1999, s.
25). Bunu yaparken devletin emek piyasas›na ve ekonomiye çeflitli yollarla kat›l›m› ulusal düzeyde endüstri iliflkileri uygulamalar›nda önemli bir rol oynar. Hükümetlerin emek piyasas›ndaki sendikalar ve benzeri örgütlenmeleri destekleme ya
da s›n›rlama iste¤i çal›flanlar›n ücret düzeylerini ve ifl güvencesi durumlar›n› da
do¤rudan etkiler. Ayr›ca hükümetlerin ekonomiyi herkese f›rsat eflitli¤i, eflit sa¤l›k,
e¤itim ve ö¤retim koflullar› ve tam istihdam sa¤layacak flekilde düzenleme potansiyellerine göre, sosyal ve ekonomik gerginli¤i azaltarak ifl uyuflmazl›klar›n› azaltabilir. Çat›flmalar›n uzlaflt›r›lmas› ya da giderilmesi için kurumlar›n oluflmas›n› ve ifllemesini sa¤layarak sözleflme koflullar›n› daha etkin hâle getirmek de devletin görevi olmaktad›r (Y›ld›r›m ve Demirkan, 2007; Ka¤n›c›o¤lu, 2004).
117
Kanun Koyucu Rolü
Devlet iflverenler, sendikalar ve çal›flanlar›n istihdam ve endüstri iliflkileri ile ilgili
hak ve yükümlülüklerini düzenleyen bireysel ve toplu çal›flma kanunlar›n› haz›rlar
(Y›ld›r›m ve Demirkan, 2007). Demokratikleflme sürecindeki geliflmeler sendikal
haklar›n çerçevesini belirlerken sosyal devlet anlay›fl›n›n geliflimi endüstri iliflkilerinde çal›flanlardan yana yasal ve kurumsal düzenlemelerin a¤›rl›¤›n› etkilemektedir (Ka¤n›c›o¤lu, 2004). Devlet kanun koyucu fonksiyonu ile ayn› zamanda asgari
çal›flma koflullar›n› da saptamaktad›r. Devlet asgari ücret, sa¤l›k ve güvenlik, çal›flma saatleri, çal›flanlar aras›nda ayr›mc›l›¤› önleme, iflten ç›karmaya karfl› koruma
ve izinler gibi birçok konuda asgari standartlar oluflturmaktad›r (Tokol, 2001). Bu
çerçevede, devlet, kanunlar yard›m›yla toplu sözleflme düzenlemelerini teflvik etmek veya engel olmaktan birini tercih edebilir ya da farkl› yöntemleri tercih edebilir. Devletin hemen her ülkede endüstri iliflkilerindeki en önemli rolü, çal›flma
yaflam›n› düzenleyen kanunlar›n haz›rlanmas›d›r. Böylece devlet bir taraftan, çal›flanlar› korumaya yönelik düzenlemeler yaparken bir taraftan da sendikalar›n yasal durumlar›n› ve onlar›n endüstri iliflkilerindeki güçlerini ve etkinliklerini kontrol
edebilmektedir (Y›ld›r›m ve Demirkan, 2007).
Kanun Ad›
Kabul Tarihi
3008 Say›l› ‹fl Kanunu
08.06.1936
5018 Say›l› ‹flçi ve ‹flveren Sendika ve Sendika Birlikleri Hakk›ndaki Kanun
20.02.1947
1961 Anayasas›
27.05.1961
274 Say›l› Sendikalar Kanunu
24.07.1963
275 Say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu
24.07.1963
624 Say›l› Devlet Personeli Sendikalar› Kanunu
08.06.1965
657 Say›l› Devlet Memurlar› Kanunu
14.07.1965
854 Say›l› Deniz ‹fl Kanunu
20.4.1967
25.08.1971
1982 Anayasas›
18.10.1982
2821 Say›l› Sendikalar Kanunu
05.05.1983
2822 Say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu
05.05.1983
4688 Say›l› Kamu Görevlileri Sendikalar› Kanunu
25.06.2001
22.05.2003
5510 Say›l› Sosyal Sigortalar ve Genel Sa¤l›k Sigortas› Kanunu
31.05.2006
Devlet, toplu pazarl›k sürecinde çal›flanlar ve iflverenler aras›ndaki görüflmelerde yasal zemini oluflturacak kurallar› düzenler. Taraflar›n yasal konumlar›n›, haklar›n› ve sorumluluklar›n› belirleyerek bir bak›ma taraflar›n “oyunun kural›na göre” hareket etmelerini sa¤lar. Oluflturulan düzenlemeler taraflar›n tan›nmas›ndan,
toplu pazarl›¤›n çerçevesinin belirlenmesine kadar endüstri iliflkileri alan›n›n s›n›rlar›n› ortaya koyar. Devletin sendika ve toplu pazarl›kla ilgili düzenlemeleri çok
çeflitlilik gösterir. Devlet bir yandan iflçi ve iflveren aras›ndaki iliflkilerin tekrar yoluna girmesi için düzenlemeler yaparken di¤er yandan daha kal›c› çözümler bulmak amac›yla yasal düzenlemeler yapar. Birçok ülkede bu tür düzenlemeler toplu
pazarl›k için zorunlu mekanizmalar› tan›mlar. Bu yap›ya ba¤l› olarak sendikalaflma
Tablo 5.1
Türkiye’de Endüstri
‹liflkilerini
Düzenleyen Bafll›ca
Kanunlar›n Tarihsel
Geliflimi
118
ve toplu pazarl›k büyük ölçüde bu yasal çerçevenin sonucunda oluflur. Devletin
sendikalar› aç›k bir biçimde teflvik etmesi, sendika üyeli¤inin ve toplu pazarl›¤›n
endüstri iliflkileri içindeki öneminin artmas›na neden olur. Tam tersi durumda, düflük düzeyde bir sendika yo¤unlu¤u ve s›n›rl› bir toplu pazarl›k eylemi k›smen de
olsa devletin bu konuda yeterince destekleyici olmamas›ndan kaynaklan›r. 1980
sonras›nda de¤iflen koflullara ba¤l› olarak “çal›flma hayat›nda daha az kural, daha
az mevzuat buna karfl›l›k daha çok esneklik ve serbestlik anlay›fl›” içine girilmifltir.
Devlet kanunlarla belirlenmifl kurallar yerine süreci belirleyen prosedürlerle ilgili
kurallar koymaya yönelmifltir” (Uçkan, 1998, s.7).
Emek Piyasas› Düzenleyicisi Rolü
Devlet, istihdam ve ücretlerin rekabetini düzenlemeye yarayan araçlar, çal›flma saatleri ve ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i konular›yla ilgili yasal asgari standartlar› belirler. Çal›flma süreleri, iflçi sa¤l›¤› ve güvenli¤i, emeklilik, iflsizlik yard›mlar›, asgari ücret ve
di¤er çal›flma hayat›yla ilgili sorunlar› düzenleyen organlara sahiptir (Anderson,
1994). Devlet bu organlar› vas›tas›yla ilgili konular› düzenleyerek taraflar›n bu konularda yapacaklar› müzakerelere birtak›m s›n›rlamalar getirebilmektedir. Örne¤in
fazla çal›flma saatlerini belirler, taraflar› iflsizlik sigortas› primlerine belli oranlarda
kat›lmaya zorlar veya sosyal sigorta ödemelerinin oran›n› belirler (Deery ve di¤,
2002; Salamon, 2003). Devlet, sa¤l›k hizmeti ya da mesleki e¤itim gibi kamu mallar›na ne iflveren ne de çal›flanlar›n maliyetine katk›da bulunmayaca¤›ndan üretilmesini tek bafl›na üstlenebilir (Salamon,1998).
Hakemlik ve Arabuluculuk Rolü
Devlet, grev hakk›n›n garanti alt›na al›nmas› sonras›nda ifl uyuflmazl›klar›n› önlemeye ya da s›n›rlamaya çal›flm›flt›r. Devlet çal›flanlarla iflverenlerin anlaflmaya varabilecekleri yasal bir çerçeve yaratmak için müdahale edebilir. Böyle yaparak sendikalar ve çal›flanlar›n endüstri iliflkilerinin yönetilmesiyle ilgili kendi meseleleri
hakk›nda kendilerinin karar vermesine müsaade eden gönüllülük yaklafl›m›n› benimseyebilir. Ya da gücün toplanmad›¤› ve toplanamayaca¤› görüflüne dayanan
ço¤ulcu bir yaklafl›m benimseyebilir. ‹kinci yaklafl›mda hükümet, endüstri iliflkileri içinde yer alan farkl› gruplar›n baz› ç›karlar›n› bir araya getiren argümanlara dayanarak ve hangisinin en popüler olaca¤›na kanaat getirerek farkl› politika seçeneklerinden birini seçen tarafs›z bir arabulucu gibi davran›r (Rose, 2001).
Devlet arabuluculuk, uzlaflt›rma, ihtiyari ve zorunlu tahkim gibi kurumlar arac›l›¤›yla iflverenler ve çal›flanlar aras›ndaki uyuflmazl›klar›n›n çözülmesini sa¤layan
hizmetler sunar. Devlet, özel ve kamu kesimindeki uyuflmazl›klar›n çözümünde
üçüncü taraf olarak yer almaktad›r. Devlet, üçüncü taraf olarak belirlenen kurallar
çerçevesinde uzlaflt›r›c› ve arabulucu olarak devreye girebilmektedir. Çat›flmalar›n
uzlaflt›r›lmas› ya da giderilmesi için kurumlar›n oluflmas›n› ve ifllemesini sa¤layarak
sözleflmenin koflullar›n› daha etkin k›lan da devlettir. Devlet, toplu pazarl›k sürecinde ortaya ç›kan uyuflmazl›klar› engellemeye en az›ndan s›n›rlamaya çal›flmaktad›r. Toplu pazarl›klar›n yürütülmesine, toplu sözleflmelere veya ifl uyuflmazl›klar›na müdahale eder. Devlet uzlaflt›rma, arabuluculuk, hakem hizmetlerini düzenleyerek toplu pazarl›klar›n bar›flç› yollarla çözümü için çaba harcamaktad›r. Bu
amaçla oluflturulan kurumlar genellikle devletçe örgütlenen kamu örgütleridir (Tokol, 2001).
Çeflitli ülkelerde devletin örne¤in, grev ertelemeleri ile bir toplu ifl sözleflmesini bir kararname ile ayn› ifl kolunda baflka bir iflletmeye “teflmil” ederek grev afla-
119
mas›na gelmifl bir toplu ifl görüflmesine arabulucu tayin ederek veya zorunlu hakem uygulamas›n› getirerek çeflitli flekillerde endüstri iliflkilerine müdahale etti¤i
görülmektedir (Salamon, 2003; Upchurch, 2003).
‹flçi ve iflveren aras›ndaki pazarl›klar her zaman bir anlaflmayla sonuçlanmaz.
E¤er bir araba al›yorsan›z ve arac›l›k yapan kifli sizin verdi¤iniz en yüksek rakam›
kabul etmezse herhangi bir sat›fl gerçekleflmez. Bu, toplu pazarl›kta da böyledir.
E¤er sendika ve iflverenler yeni bir sözleflmenin maddeleri üzerinde bir uzlaflmaya
varamazlarsa olas› düzenlemeler yap›lmam›fl olur. Herhangi bir mal›n fiyat› konusunda anlaflamad›¤›n›z zaman baflka bir mala yönelirsiniz. Oysa sendikalar yeni bir
iflveren bulamayacaklar› için mevcut iflverenlerin temsilcileri ile uzlaflma yollar›n›
aramaya devam ederler (Jeong, 2010). Uzlaflma, kavgal› taraflar›n sorunlar›n› karfl›l›kl› görüflme ile çözme sürecidir. Arabuluculuk, tarafs›z ve objektif bir arabulucunun çok aflamal› yap›sal süreçlerde taraflar› karfl›l›kl› olarak memnun edecek anlaflmalara varmalar›n› sa¤layan di¤er bir çözüm yoludur. Arabuluculuk formal olmayan bir biçimde de gerçekleflebilir. Örne¤in devlet sosyal bir anlaflmadan ya da
bir grevden vazgeçirmek için iflçi ve iflveren örgütlerinin genel merkez yöneticilerini bir araya getirir. Baz› özel arabuluculuk hizmetleri ise resmi düzeyde gerçekleflebilir. Bu tür hizmetler birçok ülkede vard›r. Ama bunun gücü ülkeden ülkeye
farkl›l›k gösterir (Van Waarden, 1999).
Çat›flmalar›n uzlaflt›r›lmas› ya da giderilmesi için kurumlar›n oluflmas›n› ve ifllemesini sa¤layarak sözleflmenin koflullar›n› daha etkin k›lan da devlettir. Son olarak
sözleflmelerin geçerli¤ini geniflleterek ya da ifl gücünün daha zay›f olan ya da daha az temsil edilen kesimleri için asgari bir koruma sa¤lamak yoluyla, düzenlemelerin hakkaniyete uymas›n› sa¤layan yasal müdahaleleri yapan da devlettir.
DEVLET‹N ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹NDEK‹ ROLLER‹NDE
DE⁄‹fi‹M
Devletin endüstri iliflkilerindeki rolleri 1970’lerden itibaren bafllayan ekonomik krizin yaratt›¤› y›k›c› etkiler ve makroekonomi politikalar›nda meydana gelen yeni
yönelimlerle de¤iflime u¤ram›flt›r. Bu süreç ayn› zamanda devletin temel ifllevlerinin yeniden tan›mland›¤› ve biçimlendi¤i bir döneme tekabül etmektedir. Ekonomik kriz ve belirtilen yap›sal dönüflümler kapitalist sistemde devletin de yeniden
yap›lanmas›n›, dolay›s›yla devlet ayg›t›n›n ekonomik, toplumsal, siyasal ve ideolojik rolünün yeniden tan›mlanmas›n› gerektirmifltir (Öngen, 1995, s. 843).
Devletin endüstri iliflkileri sistemindeki konumunun son y›llarda ald›¤›
SIRAbiçim
S‹ZDEne yönde sonuçlar do¤urmufltur?
fi Ü N E L ‹ M
Neo-liberal politikalar›n bir uzant›s› olarak devletin endüstriD Üiliflkilerinde
izledi¤i politikalar›n odak noktas› de¤iflmeye bafllam›fl ve birçok ülkede devlet sosyal ifllevlerinden uzaklaflt›r›lm›flt›r. Bu dönemde devletin emek piyasas›n›
ve
S O R düzenleyici
U
çal›flanlar› koruyucu nitelik tafl›yan kurallar› esneklik ve kurals›zlaflt›rma politikalar›n›n bir sonucu olarak ortadan kald›r›lmaya ya da kapsamlar› daralt›lmaya bafllanD‹KKAT
m›flt›r (Treu, 1994, s.13). Devletin boyutunu küçültmek ve etkinli¤ini, sorumlulu¤unu art›rmak yönündeki talepler, kamu sektörü istihdam›n›n yap›s›yla ilgili soruSIRA kullan›m›
S‹ZDE
lar› gündeme getirmifltir. Birinci soru, özellefltirme ve d›fl kaynak
nedeniyle geleneksel olarak kamu sektörü çal›flanlar›n›n olan ifller art›k özel sektörün
tekeline geçmifltir. ‹kinci soru, reform yap›c›lar kamu sektörü çal›flanlar› ile bunlaAMAÇLARIMIZ
r›n iflverenleri aras›ndaki iliflkiyi özel sektör çal›flanlar›yla bunlar›n iflverenleri ara-
6
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
120
s›ndaki iliflkiye benzer hâle getirmeye çal›flm›fllard›r: uzun vadeli ifl güvencesi tart›fl›l›r olmufltur, kamu sektörü iflleri giderek rekabetçi bir hâl alm›flt›r ve yerel ya da
bireysel ücret pazarl›¤› toplu pazarl›klara göre daha geçerli olmaya bafllam›flt›r
(Masters ve. di¤. 2008).
1980 sonras›nda de¤iflen koflullara ba¤l› olarak “çal›flma hayat›nda daha az kural, daha az mevzuat buna karfl›l›k daha çok esneklik ve serbestlik anlay›fl›” içine
girilmifltir. Devlet yasalarla belirlenmifl kurallar yerine süreci belirleyen prosedürlerle ilgili kurallar koymaya yönelmifltir” (Uçkan, 1998, s.7). Neo-liberal hükümetler, iflverenlerin de bask›s›yla, uluslararas› rekabet karfl›s›nda ekonomik büyümeyi
yeniden sa¤layabilmek için iflçilik maliyetlerinin düflürülmesini, çal›flma koflullar›n›n esneklefltirilmesini, ifle alma ve iflten ç›karmay› kolaylaflt›rmay› hedeflemifltir;
bunun için sendikalar›n kurulmas›n› güçlefltirmek, toplu pazarl›k hakk›n› özellikle
kamu kesiminde s›n›rland›rmak, serbest ticaret bölgelerinde örgütlenme özgürlü¤ünü yasaklamak, iflten ç›karmalar› kolaylaflt›rmak, iflten ç›karma ve ifle alma süreçlerinde sendikalar›n etkisini zay›flatmak gibi çeflitli k›s›tlay›c› düzenlemeler uygulamaya koyulmufltur. Sonuçta devletin endüstri iliflkilerinde oynad›¤› rol de¤iflirken iflverenlerin konumu güçlenmifltir (fien, 2001).
Devlet böylece kurallar› tek bafl›na belirleyen ve en büyük iflveren konumundan uluslararas› rekabetin de etkisiyle iflverenlerin endüstri iliflkileri alan›ndaki taleplerini meflruiyeti çerçevesinde dengeyebilecek yeni mekanizmalar› oluflturmaya
çal›flm›flt›r. Ekonomik ve sosyal konsey gibi yap›lar bu amaca hizmet etmek üzere
tasarlanm›fl ve devletin kapitalist sistem içersindeki temel ifllevlerini yerine getirmeye çal›flan temel araç hâline gelmeye bafllam›flt›r.
121
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
Devlet kavram›n› tan›mlayabilmek.
Devlet, belirli bir s›n›r dâhilinde egemen bir hükümet yetkisi tesis eden ve bir dizi daimi kurum
arac›l›¤›yla otorite uygulayan siyasi bir birliktir.
Bu kurumlar, ortaklafla hayat›n kolektif organizasyonundan sorumlu olmalar› anlam›nda “kamusal” olarak tan›nabilir olan ve kamu taraf›ndan
finanse edilen kurumlard›r. Devlet güç kullanma
“hakk›”n›n tek meflru kayna¤› olarak kabul edilmektedir. Fiziki fliddet kullanma hakk› baflka kurumlara ya da bireylere yaln›zca devletin izin verdi¤i ölçüde tan›nmaktad›r. Devleti di¤er kurumlardan ay›ran dört temel özelli¤i vard›r:
a) En büyük ve en etkili buyurma ve yapt›r›m
gücü.
b) Devlet özellikle kendi içindeki tüzel kifliliklere göre en büyük tüzel kiflilik olup ayn› zamanda en genifl kapsaml› siyasal kurulufltur.
c) Üyelerinin zorunlu vatandafll›k ba¤lar›.
d) Ceza verme yetkisi.
Devletin endüstri iliflkilerindeki farkl› rollerini
aç›klayabilmek.
Devlet, endüstri iliflkileri sisteminde ve süreçlerinde çeflitli farkl› rollere sahiptir. Her bir grup ve
gruplar aras›ndaki iliflki ortak karar vermekten
otoriter karar vericiye kadar de¤iflen rollerini gösterir:
1. Devlet endüstri iliflkilerinin ekonomik, politik, sosyal, uluslararas› ve yasal çevresini düzenler. Fakat kanunlar›n kapsam ve yo¤unlu¤u ülkeler aras›nda farkl›l›k göstermektedir.
2. Devlet en büyük iflverendir ve kendi çal›flanlar›n›n ücret ve çal›flma koflullar›n› belirler.
3. Devlet, ifl uyuflmazl›klar›na uzlaflt›rma, arabuluculuk ve hakemlik hizmetleri sa¤layarak
müdahale edebilir.
4. Devlet emek süreçlerine çal›flma mevzuat›n›n
kapsam›n› ve yo¤unlu¤unu belirleyerek dahil olur.
N
A M A Ç
3
N
AM A Ç
4
Kamu ve özel sektör endüstri iliflkileri aras›ndaki
farkl›l›klar› ortaya koyabilmek.
Özel sektör ve kamu sektörü endüstri iliflkileri
aras›ndaki temel farkl›l›klar:
a. Kamu sektörü kurumlar› d›flsal politik ve hükümet kurulufllar›n›n çok daha fazla etkisi alt›nda olsalar da bunlar için piyasa bilgisi, sinyalleri ve teflvikleri yoktur.
b. Kamu sektörü kurumlar› özel sektör muadillerine göre kamuoyunun gözetimine daha
fazla tabidir.
c. Kamu sektörü kurumlar›n›n amaçlar› özel
sektördekilere k›yasla daha fazla, daha belirsiz ve daha çeliflkilidir.
d. Devlet memurlu¤u içersinde bulundu¤u kurallardan kaynaklanan k›s›tlamalar nedeniyle
sektöründeki yöneticiler daha az özerkli¤e
sahiptir.
e. Kamu sektörü kurumlar›n›n göreceli olarak
daha ayr›nt›l› ve resmi kurallar›, raporlama
yükümlülükleri ve daha kat› hiyerarflik düzenleri vard›r.
Devletin endüstri iliflkilerinde de¤iflen konumunu yorumlayabilmek.
Devletin endüstri iliflkilerindeki rolleri 1970’lerden itibaren bafllayan ekonomik krizin yaratt›¤›
y›k›c› etkiler ve makroekonomi politikalar›nda
meydana gelen yeni yönelimlerle de¤iflime u¤ram›flt›r. Bu süreç ayn› zamanda devletin temel ifllevlerinin yeniden tan›mland›¤› ve biçimlendi¤i
bir döneme tekabül etmektedir. Neo-liberal politikalar›n bir uzant›s› olarak devletin endüstri iliflkilerinde izledi¤i politikalar›n odak noktas› de¤iflmeye bafllam›fl ve birçok ülkede devlet sosyal
ifllevlerinden uzaklaflt›r›l›flt›r. Bu dönemde devletin emek piyasas›n› düzenleyici ve iflçileri koruyucu nitelik tafl›yan kurallar› kald›rma ya da azaltma e¤iliminde oldu¤u görülmektedir.
122
1. Afla¤›daki özelliklerden hangisi devleti di¤er kurumlardan ay›ran özelliklerden de¤ildir?
a. Ceza verme yetkisi
b. Zorunlu üyelik
c. En kapsaml› siyasal kurulufl olmas›
d. Buyurma ve yapt›r›m gücü
e. Gönüllü üyelik
6. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi devletin göreceli
özerkli¤i oldu¤unu ileri sürmektedir?
a. Weber
b. Marx
c. Miliband
d. Poulantzas
e. Offe
2. Devletin endüstri iliflkilerindeki rollerinden hangisi
oyunun kurallar›n› belirleyici etkiye sahiptir?
a. Kanun koyucu rolü
b. ‹flveren rolü
c. Arabulucu rolü
d. Hakemlik rolü
e. Emek piyasas› düzenleyici rolü
7. Türkiye’de devletin kanun koyucu olma özelli¤inin
sonucu olarak ç›kar›lan ilk kanun hangisidir?
a. Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lokavt Kanunu
b. Sendikalar Kanunu
c. ‹fl Kanunu
d. Devlet Memurlar› Kanunu
e. Devlet Personel Sendikalar› Kanunu
3. Endüstri iliflkilerine devletin müdahale etmemesi gerekti¤ini savunan devlet anlay›fl› hangisidir?
a. Korporatist devlet
b. Liberal devlet
b. Sosyal devlet
d. Refah devleti
e. Komünist devlet
8. Özel ve kamu sektörü endüstri iliflkileri aras›ndaki
farkl›l›¤›n kayna¤› nedir?
a. Politik yap› farkl›l›¤›
b. Kar elde etme güdüsü
c. Kamu sektörünün vergilerle finansman›
d. Devletin kanun koyucu özelli¤i
e. Devletin tarafs›z olmas›
4. Afla¤›dakilerden hangisi devletin hakemlik rolünün
bir sonucu olarak ortaya ç›kmaktad›r?
a. Sosyal yard›mlar
b. Uzlaflt›rma ve arabuluculuk
c. Teflmil
d. Toplu Pazarl›k
e. Grev ve lokavt
9. 1980’li y›llardan sonra devletin endüstri iliflkilerindeki rollerinin de¤iflimine neden olan faktör afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ekonomik kriz
b. Teknolojik geliflmeler
c. Yeni üretim teknikleri
d. Sendikal eylemler
e. Uluslararas› rekabet
5. Afla¤›dakilerden hangisi endüstri iliflkilerinin yasal
çerçevesini belirleme yetkisine sahiptir?
a. Devlet
b. ‹flveren örgütleri
c. ‹flçi sendikalar›
d. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›
e. Sivil toplum örgütleri
10. Toplam istihdam içinde kamu sektörü istihdam› afla¤›daki ülkelerden hangisinde en azd›r?
a. Almanya
b. Fransa
c. Japonya
d. Türkiye
e. ABD
“
123
Sosyal Devlet mi, Polis Devleti mi?
S›n›fl› toplumlarda devletin de s›n›fsal bir konumu vard›r. “Son analizde” her devlet belirli bir s›n›f›n ç›karlar›n›n yans›mas›d›r. Ancak yaflam “son analizde” yaklafl›mlar›nda gözüktü¤ü kadar basit de¤ildir. S›n›flar aras›ndaki dengelere ba¤l› olarak, “son analizde” belirli bir
s›n›f›n ç›karlar›n› koruyan devlet, sömürülen s›n›flar›n
ç›karlar› do¤rultusunda da düzenlemeler getirmek zorunda kal›r.
Türkiye’de “sosyal devlet”, Avrupa’da ise “refah devleti” ad› verilen olgu, böyle bir durumdur. ‹ktidarda sermayedar s›n›f›n oldu¤u, devletin “son analizde” sermayedar s›n›f›n ç›karlar›n› korudu¤u koflullarda, çeflitli iliflkilere ve güç dengelerine ba¤l› olarak, iflçi s›n›f›n›n ve
di¤er emekçi s›n›f ve tabakalar›n da temel hak ve özgürlükler ve temel gereksinimler konusunda devletin
güvencesi alt›nda olmas›, sosyal devlettir.
Endüstrileflmifl kapitalist ülkelerde sosyal devlet veya
refah devleti, ekonomik büyümeye, düflük oranl› iflsizli¤e, sosyalist ülkelerin varl›¤›na ve bu ülkelerdeki iflçi
s›n›f› hareketinin sendikal ve siyasal alandaki gücüne
ba¤l› olarak özellikle ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonraki
dönemde ortaya ç›km›flt›r.
Yaklafl›k son 15 y›ll›k dönemde tüm dünyada sermayenin bu konudaki tavr› köklü bir biçimde de¤iflmifltir.
Sermaye art›k devletin yap›s›n› de¤ifltirmeye, verdi¤i
veya vermek zorunda kald›¤› tavizleri geri almaya, sosyal devlet veya refah devleti uygulamalar›n› ortadan
kald›rmaya çal›flmaktad›r.
Sosyal devlet somutta nedir?
Göreceli olarak demokratik ve fleffaf bir devlettir. ‹nsan
haklar› ve temel sendikal hak ve özgürlüklerin devlet taraf›ndan güvence alt›na al›nmas›d›r. Paras›z ve genel
e¤itimdir. Ö¤rencilere devlet deste¤idir. Paras›z ve genel sa¤l›k hizmetidir. Düflük kiral› kamu konutlar› veya
konut kooperatiflerinin desteklenmesidir. Kamunun toplu tafl›mac›l›¤›n›n hakim k›l›nmas›d›r. ‹fl güvencesidir.
Devletin istihdam yarat›c› yat›r›mlar›d›r. ‹flsizlik sigortas›
ve devlet yard›m›d›r (aile yard›m›, sosyal yard›m, v.b.).
Kaçak çal›flman›n önlenmesidir. Devletin sermayenin
üretiminin kalitesini ve fiyat›n›, iflyerlerindeki çal›flma
koflullar›n›, v.b. etkin bir biçimde denetlemesidir. Sermaye ve servetin etkili bir biçimde vergilendirilmesidir.
Günümüzde Türkiye’de de, dünyan›n di¤er bölgelerinde de çal›flan insanlar›n ve özellikle de iflçi s›n›f›n›n birçok alandaki hak ve özgürlüklerine yönelik çeflitli sal-
d›r›lar yaflan›yor. E¤er sermayenin devletin yap›s›nda
gerçeklefltirmeye çal›flt›¤› bu de¤ifliklik bilinmezse, sald›r›n›n önemi, ciddiyeti ve boyutu da kavranam›yor.
“Devleti küçültelim” gibi ilk bak›flta anarflist tezleri an›msatan ve toplumdaki bafl çeliflkiyi s›n›flar aras›nda de¤il
de devletle halk aras›nda alg›layan yaklafl›mlar›n gerisinde de, genellikle sermaye oluyor.
Sermaye, “son analizde” kendi denetiminde olan devleti, bir dönem emekçi s›n›f ve tabakalara vermek zorunda kald›¤› tavizlerden temizleyebilmek için, devleti hedef gösteren ve devleti küçülterek demokrasinin geliflece¤ini ileri süren görüflleri yaymaya çal›fl›yor.
Son dönemde Türkiye’de baflta iflçi s›n›f› olmak üzere
tüm halk›n karfl› karfl›ya bulundu¤u sorunlar›n kökünde, 1961 ve 1982 Anayasalar›nda yer alan “sosyal devlet” anlay›fl›na ve uygulamalar›na yönelik sistemli bir
sald›r› yatmaktad›r.
‹flsizlikle mücadelede devlet yoktur. Turgut Özal, bir
dönem, “devlet baba de¤ildir, iflsize ifl bulmak zorunda
de¤ildir,” diyerek bu anlay›fl› aç›kça ifade etmifltir. Kaçak iflçilik, çocuk iflçilik ve kay›t-d›fl› ekonomi h›zla yay›lmaktad›r. Devlet denetim elemanlar›n›n yetkileri 12
Eylül’den sonra s›n›rlanm›flt›r. Devlet üretim alan›nda
sermayeyi bafl›bofl b›rakm›fl durumdad›r. Özellefltirme
ile, devletin malvarl›¤› sermayeye peflkefl çekilirken,
devletin ekonomik ve toplumsal yaflama müdahalesinin önemli araçlar›ndan biri de ortadan kald›r›lmaktad›r. E¤itim, sa¤l›k ve toplu tafl›mda kar mant›¤› hakim
k›l›nmaktad›r. Sosyal sigortac›l›k yerine özel sigortac›l›k
tezgahlanmaktad›r. SSK kas›tl› olarak iflasa sürüklenmektedir.
Sermaye, bir dönem “sosyal devlet” anlay›fl› çerçevesinde halka vermek zorunda kald›¤› ve verdi¤i tavizleri
geri almak, devletin yap›s›n› kendi lehine de¤ifltirmek
istemektedir. Yaflad›¤›m›z sorunlar›n bir bölümünün temelinde bu tav›r de¤iflikli¤i yatmaktad›r.
Önümüzdeki dönemde Türkiye Cumhuriyeti devleti ya
1982 Anayasas›nda belirtilen “insan haklar›na sayg›l›,
demokratik ve laik sosyal hukuk devleti” olacakt›r, ya
da “küçültülerek yaln›zca güvenlik ve yarg› iflleriyle ilgilenen devlet.” ‹flçi s›n›f›n›n ve tüm çal›flanlar›n ç›kar›,
birincisindedir.
”
Kaynak: Koç, Y›ld›r›m (1997) Sendikal Alanda Güncel
Geliflmeler (De¤inmeler, Tart›flmalar), Ankara, Kendi
Yay›n›, s. 139
124
Okuma Parças›
ANASAYA MAHKEMES‹ KARARI
Anayasa Mahkemesi Baflkanl›¤›ndan:
Esas Say›s› : 2006/94
Karar Say›s› : 2009/92
Karar Günü : 25.06.2009
V- ESASIN ‹NCELENMES‹
...Dava dilekçesinde, kamu görevlileri sendikas› üyesi
olan personele sendika aidatlar›ndan kaynaklanan kay›plar›n› telafi amac›yla ayl›k 5 YTL ek ödeme yap›lmas›n›n, demokratik ilkeler ile Uluslarasas› Çal›flma Örgütünün 98 ve 151 say›l› Sözleflmelerine ve dolay›s›yla
Anayasa’n›n 90. maddesine ayk›r› oldu¤u, kamu görevlileri örgütlerinin kamu makamlar›ndan tamamen ba¤›ms›z olmas› gerekirken itiraz konusu kuralla kamu
iflvereninin mali yolla sendikalara müdahalesinin önünün aç›ld›¤›, sendika üyesi olan kamu görevlilerinin
maafllar›ndaki farkl›l›¤a ba¤l› olarak ödedikleri üyelik
aidat miktarlar›n›n farkl› olmas›na ra¤men sendikal›
tüm kamu görevlilerine ayn› tutarda sendika ödene¤i
verilmesinin ayn› sendikaya üye olanlar aras›nda avantaj ve dezavantajl› bir durum ortaya ç›kmas›na neden
oldu¤u ve eflitlik ilkesiyle ba¤daflmad›¤›, Anayasa’ya
ayk›r› bir hükmün hukuk devleti, Anayasa’n›n üstünlü¤ü ve ba¤lay›c›l›¤› ilkelerine de ayk›r›l›k oluflturaca¤›
belirtilerek, kural›n Anayasa’n›n 2., 10., 11. ve 90. maddelerine ayk›r› oldu¤u ileri sürülmüfltür.
...‹ptali istenilen kuralla, Kamu Görevlileri Sendikalar›
Kanunu hükümleri uyar›nca kamu görevlileri sendikas›na üye olan ve kendisinden üyelik ödentisi kesilen
kamu görevlilerine, an›lan kesintinin yap›ld›¤› her ay
için 5 YTL tutar›nda sendika ödene¤i verilmesi öngörülmektedir.
....Çal›flanlar›n ve iflverenlerin, belirli bir iflkolunda, ortak ekonomik ve toplumsal ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmek amac›yla kurduklar› sendikalar, demokratik
sosyal hukuk devletinin vazgeçilmez ögelerinden birini oluflturmaktad›r.
Sendikalar›n görevlerini yerine getirmeleri ve sendikal
haklar›n kullan›lmas›, sendikalar›n ba¤›ms›z olmalar›n›
gerekli k›lar. Sendikalar›n ba¤›ms›zl›klar›n› korumalar›
ve amaçlar›n› gerçeklefltirmeye yönelik eylemlerini sürdürmeleri de temelde üyelik ödentilerinden oluflan yeterli düzeyde gelirlerinin bulunmas›na ba¤l›d›r.
Sendikaya üye olan kifliler taraf›ndan ödenen üyelik
ödentileri, kollektif haklardan olan sendikal haklara
iliflkin faaliyette bulunma konusunda üyelerin iradesini yans›tmakta ve sendikalar ile üyeleri aras›ndaki ilifl-
kinin temelini oluflturmaktad›r. Anayasa’n›n 51. maddesinde yer alan hiç kimsenin sendikalara üye olmaya
ya da üyelikten ayr›lmaya zorlanamayaca¤› hükmü,
sendikalara üyeli¤in gönüllülük esas›na dayanmas›n›
ifade etmekte ve bu çerçevede üyelik ödentileri de iste¤e ba¤l› bu birlikteli¤in demokratik zeminini oluflturmaktad›r.
Kamu görevlileri sendikas›na üye olan kamu görevlilerine, kendilerinden üyelik ödentisi kesintisi yap›lan her
ay için belirli bir tutarda sendika ödene¤i verilmesini
öngören dava konusu kural, sendikalar ile üyeleri aras›nda olmas› gereken iliflkinin mahiyetini ve buna ba¤l› olarak sendikalar›n faaliyetlerinin demokratikli¤ini
olumsuz etkileyecek niteliktedir. Üyelerin ödemesi gereken ödentilerin, sendika ödene¤i ad› alt›nda sendika
üyesi kamu görevlilerine Devlet taraf›ndan verilmesi
ve bu suretle sendikalar›n gelir elde etmeleri, sendikalara ve üyelerinin gönüllülük esas›na dayal› kat›l›mlar›na müdahale anlam›n› tafl›makta ve sendikalar›n ba¤›ms›zl›¤› ilkesine ayk›r› bulunmaktad›r.
Uluslararas› Çal›flma Örgütünün 98 ve 151 say›l› Sözleflmelerinde de sendikalara müdahale yasaklanm›flt›r.
Teflkilatlanma ve Kollektif Müzakere Hakk› Prensiplerinin Uygulanmas›na ‹liflkin 98 say›l› Uluslararas› Çal›flma Sözleflmesi’nin 2. maddesinde;
“1- ‹flçi ve iflveren teflekkülleri, gerek do¤rudan do¤ruya, gerek mümesilleri veya üyeleri vas›tas›yle, birbirlerinin kurulufllar›, iflleyiflleri ve idarelerine müdahalede
bulunmalar›na karfl› gerekli surette himaye edileceklerdir.
2- Bilhassa iflçi teflekküllerini bir iflverenin veya bir iflveren teflekkülünün kontrolüne tabi k›lmaya, bir iflverenin veya bir iflveren teflekkülünün kendi nüfuzu alt›na al›nm›fl iflçi teflekkülleri ihdas›n› tahrik etmeye veya
iflçi teflekküllerini mali yollarla veya baflka bir flekilde
desteklemeye matuf tedbirler, bu maddedeki manas›yle müdahale hareketlerinden say›l›r.”,
Kamu Hizmetinde Örgütlenme Hakk›n›n Korunmas›na
ve ‹stihdam Koflullar›n›n Belirlenmesi Yöntemlerine
‹liflkin 151 say›l› Sözleflme’nin 5. maddesinde de;
“1- Kamu görevlileri örgütleri, kamu makamlar›ndan
tamamen ba¤›ms›z olacaklard›r.
2- Kamu görevlileri örgütleri kurulufl, iflleyifl veya yönetimlerinde kamu makamlar›n›n her türlü müdahalesine karfl› yeterli korumadan yararlanacaklard›r.
3- Bir kamu makam›n›n tahakkümü alt›nda kamu görevlileri örgütlerinin kuruluflunu gelifltirmeye veya ka-
125
mu görevlileri örgütlerini bir kamu makam›n›n kontrolü alt›nda tutmak amac›yla mali veya di¤er biçimlerde
desteklemeye yönelik önlemler bu madde bak›m›ndan
müdahaleci faaliyetler olarak kabul edilecektir.”
hükümleri yer almaktad›r.
TBMM taraf›ndan onaylanm›fl olan bu uluslararas› sözleflmeler ile Anayasa’n›n 51. maddesinde benimsenen
ilkelerin, öz yönünden bir farkl›l›k içermedi¤i görülmektedir.
Kamu görevlileri sendikas›na üye olan kamu görevlilerine, kendilerinden üyelik ödentisi kesintisi yap›lan
her ay için belirli bir tutarda sendika ödene¤i verilmesi, dolayl› yoldan sendikalara ve üyelerinin gönüllülük
esas›na dayal› kat›l›mlar›na müdahale anlam› tafl›d›¤›ndan, Anayasa’n›n 51. maddesine ayk›r›d›r. ‹ptali gerekir...
VI- SONUÇ
21.3.2006 günlü, 5473 say›l› De¤iflik Adlar Alt›nda ‹lave Ödemesi Bulunmayan Memurlara ve Sözleflmeli Personele Ek Ödeme Yap›lmas› ile Baz› Kanun ve Kanun
Hükmünde Kararnamelerde De¤ifliklik Yap›lmas› Hakk›nda Kanun’un 1. maddesiyle 27.6.1989 günlü, 375
say›l› Kanun Hükmünde Kararname’ye eklenen Ek
Madde 4’ün birinci f›kras›n›n Anayasa’ya ayk›r› oldu¤una ve ‹PTAL‹NE, 25.6.2009 gününde OYB‹RL‹⁄‹YLE
karar verildi.
Kaynak: Resmi Gazete, Say› : 27402, 10 Kas›m 2009
1. e
2. a
3. b
4. b
5. a
6. d
7. c
8. a
9. e
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Devlet Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kanun Koyucu Rolü”konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Düzenleyici Rolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Hakemlik ve Uzlaflt›rma
Rolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Düzenleyici Rolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Devlet Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kanun Koyucu” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Özel-Kamu Sektörü Ayr›m›nda Endüstri ‹liflikileri” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Devletin Endüstri ‹liflkilerindeki Rollerinde De¤iflim” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flveren Rolü” konusunu
126
S›ra Sizde 1
Devlet, soyutlama düzeyinde ele al›nabilecek bir kurumsal örgütlenme olmas›na ra¤men, toplumsal hayatla etkileflimlerinin pratik sonuçlar› üzerinden de¤erlendirildi¤inde di¤er kurumsal örgütlenmelerle olan farkl›l›¤› daha net ve somut bir flekilde anlafl›labilir. Devlet
otoritesiyle, kurdu¤u düzenle ve bu düzeni hayata geçirdi¤i yasal müdahalelerle somutlafl›r. Buradan hareket
etti¤imizde devlet, di¤er kurumlar› yap›land›rma ve flekillendirme etkisiyle en kapsaml› örgütsel mekanizmad›r. Bir devletin vatandafl› olmak, o devletin müdahale
alan›nda olmakla beraber ifller. Vatandafl ve devlet aras›ndaki iliflkinin hangi ölçüde olmas› gerekti¤i ayr› bir
tart›flma konusu olmakla beraber, vatandafl›n tüm hayat› devletle etkileflim içerisindedir. Di¤er kurumsal yap›lanmalar bu tarz bir nitelik arz etmez; bu yap›lanmalar›n geçicilik, gönüllülük, tercih ya da terk edilebilirlik
gibi nitelikleri devlet kurumuna göre daha geçerlidir.
• Devletin di¤er kurumlar›n ve vatandafllar›n üzerinde yapt›r›m alan› vard›r, isteklerini otoriter niteli¤iyle hayata geçirebilir.
• Tüzel kifliler aras› hiyerarflide en tepede bulunan
devlet; hukuksal iflleyifle tabi olmakla beraber, hukuk yaratma gücünü de elinde bulundurur.
• Devlete üye olmak (vatandafll›k), kiflisel karar mekanizmalar›n› aflar.
• Devlet zor kullanma ve cezaland›rma yetkisi olan
yegane mekanizmad›r.
S›ra Sizde 2
Devletin yasama, yürütme ve yarg› gibi faaliyetlerini
birbirinden ba¤›ms›z iflleyen kurumsal bir yap›yla örgütlemesi olarak ifade edilen kuvvetler ayr›l›¤› ilkesinin
dayana¤›; siyasi yap›n›n bir unsuru olarak parlamentoda yasalaflt›r›lan düzenlemelerin alan› olan yasama, bu
kanunlar› idare eden ve yürürlü¤e sokan hükümetin
alan› olan yürütme ve ç›kan kanunlar›n uygulamada
yarataca¤› uyuflmazl›klar› yorumlama alan› olan yarg›lama mekanizmalar›n›n birbirlerini denetleyerek güç y›¤›lmas›na neden olmamas› ve demokratik bir denetleme mekanizmas› yaratabilmesi gayesidir.
S›ra Sizde 3
Devlet s›n›f mücadelelerinin hem temsil edildi¤i hem de
yafland›¤› bir aland›r. S›n›f iliflkilerinin düzeyi devlet mekanizmas›n› hem yeni bafltan üretir hem de dönüflüme
zorlayabilir. Sermaye s›n›f›n›n bir sözcüsü görüntüsü ve-
ren devlet, kimi zaman çal›flan s›n›flar›n ç›kar›n› kollayabilir. Bu iliflkinin dozaj› tarihsel koflullarla farkl›laflm›flt›r;
tarihsel koflullar içerisindeki s›n›fsal taraflar›n devlet düzeyindeki etkisi belli flekillerde farkl›laflm›fl, farkl› devlet
mekanizmalar› ortaya ç›km›flt›r. Bu süreç hem tarihsel
anlamda geriye do¤ru hem de bu anda farkl› co¤rafyalarda gözlemlenebilir. Bu durum tek bir devlet biçiminin
olmad›¤›n› ve toplumsal hayat›n ne yönde bir devlet biçimi flekillendirebilece¤ini de gösterir.
Devlet kimi görüfllere göre toplumsal hayat›n iflleyifl
mekanizmalar›n›n süreklili¤ini sa¤lama iflleviyle bu düzeni meflrulaflt›rma etkisi yarat›r; bu görüfle eklenmesi
gereken, devletin kamu yarar›na davranmas› ya da toplumun ‘ortak ç›kar’›na göre ifllemesinin sosyal adaleti
sa¤lamas› aç›s›ndan daha etkin oldu¤u (örne¤in, refah
devleti) gerçe¤idir. Meflrulaflt›rma ifllevi de tek tarafl› iflleyen bir süreç de¤ildir, hangi s›n›fsal ç›kar›n meflrulaflaca¤› farkl›laflacakt›r. Piyasa ekonomisinin iflleyiflini
sa¤lamak için devlet, sermaye ve eme¤in farkl› unsurlar›n›n çat›flan yönlerini bütünlefltirme çabas›na uzun vadede girmek zorundad›r. Bu anlamda devlet de¤iflik
fonksiyonlar›, de¤iflik s›n›fsal ç›karlar do¤rultusunda
yerine getirmektedir.
S›ra Sizde 4
Devletin toplumsal hayata müdahale etme flekli tarihsel
olarak de¤erlendirildi¤inde, II. Dünya Savafl›’ndan sonra ve 1970’lerin sonlar›na kadar geçen süre kapitalizmin
alt›n ça¤› olarak adland›r›l›r. Bu dönemde endüstri iliflkileri kolektif düzeylerde iflledi¤i, çal›flanlar›n haklar›n›n geniflletildi¤i, taraflar›n ç›karlar›n› hayata geçirme
noktas›nda tatminkâr bir dengenin yarat›ld›¤› görünmektedir. 1980 sonras› döneme bak›ld›¤›nda devletin
ekonomik alana olan müdahalesinin asgari düzeylere
çekildi¤i, çal›flan haklar›nda daralman›n yafland›¤› söylenebilir. Bu süreç refah devletinden, neo-liberal devlete do¤ru dönüflümün farkl› görünümlerini yans›t›r. Keynesyen müdahaleci ekonomik politikalardan, piyasan›n
kendi kendini düzenledi¤i varsay›m›na dayanan neo-liberal ekonomik politikalara do¤ru olan dönüflüm bütünsel bir anlay›fl de¤iflikli¤i ile beraber ilerlemifltir. Sa¤l›k, e¤itim gibi kamu yarar›na iflleyen alanlar bile az
maliyet esas›yla ele al›nan piyasa odakl› bir anlay›fla
konu olmaya bafllam›flt›r. Devlet de endüstri iliflkileri
alan›nda daha geri planda kalarak ekonomik iflleyifli
kendi güç iliflkilerine terk eden bir konuma oturmufltur.
127
S›ra Sizde 5
Kamu sektörü yaflanan son geliflmelerle kendine özel
sektör uygulamalar›n› model alsa da sektörler aras› nitelik farkl›l›klar›ndan (kar güdüsü, mülkiyet iliflkileri
vb.) kaynakl› farklar kal›c›l›¤›n› koruyacakt›r;
• Kamu sektörü piyasa reflekslerine göre ifllemez.
• Kamu sektörü kamuoyunun gözü önündedir ve
onun taraf›ndan ister istemez denetlenir.
• Kamu kurumlar›n›n amaçlar›, toplumsal iflleyifl içerisindeki yerleri gere¤i daha çeflitli, daha belirsiz
ve daha çeliflkilidir.
• Devlet memurlar› tabi oldu¤u hukuksal yap› gere¤i daha az özerktir.
• Kamu sektörü hiyerarflik unsurlar› gere¤i resmî ve
ayr›nt›l› kurallara tabidir.
• Kamu sektörü vergilerle finanse edilir, ekonomik
reflekslerle dolayl› olarak iliflkili oldu¤u için çal›flanlar› daha güvenceli bir istihdam iliflkisi içinde
yer al›r.
S›ra Sizde 6
Ekonomik krizlerin yaratt›¤› y›prat›c› etkiler, devletin
endüstri iliflkilerindeki sosyal ifllevlerini törpülemifltir.
Esneklefltirme ve kurals›zlaflt›rma gibi süreçler, çal›flanlar için koruyucu nitelik tafl›yan mevzuat›n ortadan
kalkmas›na neden olmufltur. Özellefltirme politikalar›
da bu süreçte geleneksel kamu ifllerinin, özel sektöre
devrini beraberinde getirmifl; kamu sektörünün yap›s›
da özel sektör uygulamalar› örnek al›narak yeniden
düzenlenmifltir. Endüstri iliflkilerinin kollektif yap›s› örgütlenme etkinliklerinin ve imkan›n›n daralmas›yla geçersizleflmeye ve etkinli¤ini yitirmeye bafllam›fl, bireysel düzeylerde ifllemeye terk edilmifltir. Bu gibi tespitlerden hareketle, özetle, devletin endüstri iliflkilerinde
oynad›¤› rol de¤iflirken iflverenlerin konumu güçlenmifl, çal›flanlar›n haklar›nda gerilemeler meydana gelmifltir diyebiliriz.
Anderson, A. H. (1994). Effective Labour Relations.
Oxford: Blackwell.
Beaumont, P. (1992). Public Sector Industrial Relations. Londra: Routledge.
Bordogna, L. (2003). “The Reform of Public Sector Employment Relations in Industrialized Democracies”.
içinde The Role of Labor-Management Relations
in Delivering Quality Government Services. J.
Brock, ve D. Lipsky (Ed). Ithaca: Cornell ILR Press.
Bordogna, L. and Cella, G. (1999). “Admission, Exclusion, Correction: the Changing Role of the State in Industrial Relations”. Transfer: European Review of
Labour and Research, Vol: 5:1-2.
Castells, M. (2006). Kimli¤in Gücü Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür 2. Cilt. ‹stanbul:
‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
Castells, M. (2007). Enformasyon Ça¤›: Ekonomi
Toplum ve Kültür. ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
Corby, S. (2000). “Employee Relations in the Public Services: A Paradigm Shift?”. Public Policy and Administration. Vol: 15:3.
Crouch, C. (1993). Industrial Relations and European State Traditions. Oxford: Clarendon Press.
Crouch, C. (1995). “The State: Economic Management
and Income Policy”. içinde Industrial Relations:
Theory and Practice in Britain P. Edwards (Ed),
Oxford: Blackwell.
Deery, S., Plowman, D., Walsh, J. ve Brown, M. (2002).
Industrial Relations A Contenporary Analysis.
Roseville: McGraw Hill.
Derlien, H. U. (2008) “The German Public Service: Between Tradition and Transformation”. içinde The
State at Work, Volume 1 Public Sector Employment in Ten Western Countries. H. U. Derlien ve
B. G. Peters (Ed). Cheltenham: Edward Elgar.
Edwards, P. (1986). Conflict at Work. Oxford: Basil
Blackwell.
Erdut, Z. (1992). “Avrupa Toplulu¤u’na Üye Ülkeler ve
Türkiye’de Devletin Endüstri ‹liflkilerindeki Rolü”.
Çimento ‹flveren Dergisi. Cilt 6. Say› 6.
Ery›lmaz, B. (2011). “Temel Kavramlar”. içinde Kamu
Yönetimi. Süleyman Sözen (Ed.). Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi.
Ferner, A. (1988). Governments, Managers And Industrial Relations: Public Enterprises And Their Political Environment. Oxford: Blackwell.
128
Fredman, S. ve Morris, G. (1989). The State As Employer: Labour Law in The Public Services, Londra:
Mansell.
Fürstenberg, F. (1997). “Social Partnership or Crisis Management? Prospects of Tripartism in Europe”. içinde The Role of State in Industrial Relations. J.
Browne (Ed.). Dublin: Oak Tree Press.
Gennard, J. ve Judge, G. (1999). Employee Relations,
Londra: CIPD.
Hay, C. ve Lister, M. (2006). “Introduction: Theories of
The State”. içinde The State Theories And Issues.
C. Hay, M. Lister ve D. Marsh (Ed.) Hampshire: Palgrave Macmillan.
Heywood, A. (2007). Siyaset. Ankara: Adres Yay›nlar›
Hogwood, B. W. (2008) “Public Employment in Britain:
From Working in to Working for The Public Sector?” içinde The State at Work, Volume 1 Public
Sector Employment in Ten Western Countries.
H. U. Derlien ve B. G. Peters (Ed). Cheltenham: Edward Elgar.
Holloway, J. ve Picciotto. S. (1978). “Introduction towards a Materialist Theory of The State”. State and
Capital: A Marxist Debate. J. Holloway, ve S. Picciotto (Ed) Londra: Edward Arnold.
Hyman, R. (2008). The State in Industrial Relations. içinde Sage Handbook of Industrial Relations. P.
Blyton, N. Bacon, J. Fiorito, ve E. Heery (Ed) Londra: SAGE
Jeong, D. Y. (2010). “The Role of the State in Industrial
Relations”. Seoul Journal of Business. Vol. 16:2
Jessop, B. (2008). Devlet Teorisi, ‹stanbul: Epos.
Ka¤n›c›o¤lu, D. (2004). “Endüstri ‹liflkilerinin Geçirdi¤i
Aflamalar ve Devlet”. içinde Endüstri ‹liflkileri. Uçkan, B. ve D. Ka¤n›c›o¤lu (Ed) Eskiflehir: Anadolu
Üniversitesi Yay›nlar›.
Kauppinen, T. (1997). The Role of State in Industrial
Relations. içinde The Role of State in Industrial
Relations. J. Browne (Ed.). Dublin: Oak Tree Press.
Keller, B. K. (2000) “Bütün Parças› (Corporate) Bir Aktör Olarak Devletin Endüstri ‹liflkilerindeki Rolü”.
Çev. K. A. Sevimli. Prof. Dr. Nuran Akçayl›’ya Arma¤an, Bursa: Uluda¤ Üniversitesi Yay›nlar›
Masters, M. F., Gibney, R., Shevchuk, I., ve Zagenczyk,
T. (2008) “The State as Employer”. içinde SAGE
Handbook of Industrial Relations. P. Blyton, E.
Heery, N. Bacon ve J. Fiorito (Ed). Thousand Oaks:
Sage.
Miliband, R. (1989). Kapitalist Devlet. ‹stanbul: Belge
Yay›nlar›.
Nelson, H. (2008) “Public Employment in Australia: in
Competition with the Market”. içinde The State at
Work, Volume 1 Public Sector Employment in
Ten Western Countries. H. U. Derlien ve B. G.
Peters (Ed). Cheltenham: Edward Elgar.
O’Connor. J. (1995). Birikim Bunal›m› Yeni Bireycilik, S›n›f Mücadelesi ve Ça¤dafl Kapitalizm. ‹stanbul: Belge Yay›nlan.
OECD (2011). Government at a Glance 2011. Paris:
OECD
Offe, C. (1975). “The Theory Of The Capitalist State And
The Problem Of Policy Formation”. içinde Stress
And Contradiction in Modern Capitalism Public Policy and the Theory of the State. L.N. Lindberg, R. Alford, C. Crouch, C. Offe (Ed). Lexington:
Lexigton Books.
Öngen, T. (1995) Prometheus’un Sönmeyen Atefli.
‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k
Öztekin, A. (1997). Yönetim Bilimine Girifl. Ankara:
Turhan Kitapevi.
Peters, B. G. (2008) “Public Employment in the United
States: Building the State from the Bottom Up.” içinde The State at Work, Volume 1 Public Sector
Employment in Ten Western Countries. H. U.
Derlien ve B. G. Peters (Ed). Cheltenham: Edward
Elgar.
Poole, M. (1986). Industrial Relations: Origins And
Patterns Of National Diversity, Londra: Routledge & Kegan Paul.
Poulantzas, N. (2006). Devlet ‹ktidar Sosyalizm, ‹stanbul: Epos.
Ritzer, G. (2012). Küresel Dünya. ‹stanbul: Ayr›nt›.
Rose, R. (2001). The Prime Minister in A Shrinking
World. Cambridge: Polity Press.
Rouban, L. (2008) “The French Paradox: A Huge but
Fragmented Public Service”. içinde The State at
Work, Volume 1 Public Sector Employment in
Ten Western Countries. H. U. Derlien ve B. G.
Peters (Ed). Cheltenham: Edward Elgar.
Salamon, M (1998). Industrial Relations Theory and
Practice. Londra: Prentice Hall.
Salamon, M (2003), “The State”, içinde Employee Relations. G. Hollinshead, P. Nicholls, S., Tailby (Ed).
Londra: Prentice Hall.
Selamo¤lu, A. (1985). ‹flçi Sendikac›l›¤›n›n Gücündeki De¤iflim (Geliflmeler-Nedenler-E¤ilimler).
Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas›mevi.
Strinati, D. (1982). Capitalism, The State And Industrial Relations. Londra: Croom Helm.
fien, S. (2001). Esnek Üretim-Esnek Çal›flma ve Endüstri
‹liflikilerine Etkileri. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi.
Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitütüsü.
fienatalar, B. (2003). “Kamu Ekonomisi ve Devletin Ekonomideki Yeri”. ‹çinde Burhan Aytaç (Ed.). Kamu
Ekonomisi. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›n›.
Tokol, A. (2011) Endüstri ‹liflkileri ve Yeni Geliflmeler. 3. Bask›. Bursa: Dora Yay›nc›l›k.
Treu, T. (1994). “Avrupa Toplulu¤u Endüstri ‹liflkilerinde
Yeni E¤ilimler”. Ça¤dafl Geliflmeler Ifl›¤›nda Türkiye’de Toplu Pazarl›¤›n Otuz Y›l›. III. Ulusal Endustri ‹liflkileri Kongresi. Ankara: Kamu ‹fl Yay›nlar›.
Uçkan, B. (1998). “Küreselleflme ve Devletin ‹fl Piyasas›ndaki Rolü”, Çimento ‹flveren Dergisi, Cilt: 12.
Say›: 2.
Upchurch, M. (2003), “Public Sector Employment”, içinde Employee Relations. G. Hollinshead, P. Nicholls ve S. Tailby (Ed). Londra: Prentice Hall.
Van Waarden, F. (1995). “Government Intervention in
Industrial Relations”. içinde Comparative Industrial and Employment Relations. J. Van Ruysseveldt,
R. Huiskamp ve J. Van Hoof (Ed). Londra: Sage.
Y›ld›r›m, E. (1994) Endüstri ‹liflkileri, Adapazar›: De¤iflim Yay›nlar›
Y›ld›r›m, E. ve Demirkan, M. (2007). Endüstri ‹liflkileri Ders Notlar›. Adapazar›: Sakarya Kitapevi.
Y›ld›z, M. (2011). Kamu Politikas›. Tüba Ulusal Aç›k
Ders Malzemeleri. http://www.acikders.org.tr/mod/
resource/view.php?id=1781, Eriflim Tarihi: 10.02.2012
Zeitlin, J. (1985). “Shopfloor Bargaining And The State:
A Contradictory Relationship” içinde Shopfloor
Bargaining and the State S.Tolliday Ve J. Zeitlin
(Ed). Cambridge: Cambridge University Press.
129
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Toplu pazarl›k kavram›n› ve niteli¤ini ifade edebilecek,
Etkili bir toplu pazarl›¤›n koflullar›n› aç›klayabilecek,
Toplu pazarl›¤›n içerdi¤i konular› ve taraflar›n› anlatabilecek,
Toplu pazarl›k stratejilerini de¤erlendirebilecek,
Toplu pazarl›¤›n önemi ve taraflar›n hedeflerini tart›flabilecek,
Toplu pazarl›k sürecini ve yap›s›n› aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip
olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Toplu Pazarl›k
• Toplu ‹fl Sözleflmesi
• Ehliyet
• Yetki
• Toplu Görüflme
• Toplu Pazarl›k Stratejisi
‹çindekiler
Toplu Pazarl›k
• TOPLU PAZARLIK KAVRAMI
• TOPLU PAZARLI⁄IN N‹TEL‹⁄‹
• ETK‹L‹ B‹R TOPLU PAZARLI⁄IN
KOfiULLARI
• TOPLU PAZARLI⁄IN TARAFLARI
• TOPLU PAZARLIK STRATEJ‹LER‹
• TOPLU PAZARLI⁄IN ÖNEM‹ VE
TARAFLARIN HEDEFLER‹
• TOPLU PAZARLI⁄IN ‹ÇERD‹⁄‹
KONULAR
• TOPLU PAZARLIK SÜREC‹
• TOPLU PAZARLI⁄IN YAPISI
Toplu Pazarl›k
TOPLU PAZARLIK KAVRAMI
Toplu pazarl›k kavram› günümüzde oldukça s›k kullan›lan bir terim olmakla birlikte özellikle ülkeden ülkeye de¤iflen farkl› anlamlarda karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Toplu pazarl›k kavram› ilk defa Sidney ve Beatrice Webbler taraf›ndan 1891 y›l›nda ‹ngiltere’de ortaya at›lm›fl, kullan›m alan› Amerikal› bir sendikac› olan Samuel
Gompers taraf›ndan yayg›nlaflt›r›lm›flt›r. Bu kavram› ilk defa kullanan Webblere
göre toplu pazarl›k, bir tarafta iflveren veya iflveren örgütleri di¤er tarafta sendikalar olmak üzere ücret ve çal›flma koflullar› ile ilgili görüflmeleri ifade etmektedir
(Koray, 1992, s.134). Flanders ise toplu pazarl›¤› taraflar aras›nda güç iliflkisine dayanan ve kural koymay› amaçlayan politik bir süreç olarak görmektedir (Bamber,
vd., 1998, s.406).
ILO 1981 tarihli 154 say›l› Toplu Pazarl›¤›n Teflvikine Dair Sözleflme’de toplu
pazarl›¤› tan›mlam›flt›r. Bu sözleflmeye göre “toplu pazarl›k bir veya birden fazla iflçi örgütü ile bir iflveren veya bir grup iflveren veya bir veya daha fazla iflveren örgütü aras›nda istihdam ve çal›flma koflullar›n›n saptanmas› ve /veya bir iflçi örgütü
ya da iflçi örgütleri ile iflverenler veya örgütleri aras›ndaki iliflkileri düzenlemek
amac›yla yap›lan görüflmeleri ifade etmektedir.” (Tokol, 2001, s.63)
Uzun, karmafl›k, taraflar›n hem duygusal hem de rasyonel davrand›¤› bir süreç
olan ve sonuçlar› iflçi sendikalar› ile iflverenin gücüne ve pazarl›k stratejilerine ba¤l› olarak de¤iflen toplu pazarl›¤›n birçok özelli¤i vard›r ve bu özelliklerin tümünü
bir tan›mda toplamak mümkün de¤ildir. Bu özellikleri flu flekilde s›ralayabiliriz (Silva, 1996, s.3):
• Toplu pazarl›k bir süreci ifade eder.
• ‹flçi sendikalar›n›n üyelerinin çal›flma koflullar›n› iyilefltirmek için kulland›klar› bir araçt›r.
• ‹flçi ve iflveren aras›nda eflit olmayan pazarl›k koflullar›n› dengelemeyi amaçlar.
• Bir anlaflma ile sonuçland›¤› zaman bireysel sözleflmelerin yerine geçmez,
ancak sözleflmelerde esasl› de¤iflikliklere neden olur.
• Süreç iki tarafl›d›r ancak baz› geliflmekte olan ülkelerde taraflar anlaflamad›¤› ya da toplu pazarl›k kamusal ç›karlarla çat›flt›¤› zaman devlet arabulucu
olarak rol oynar.
Toplu pazarl›k kavram›na, dar ve genifl anlamda olmak üzere, iki farkl› yaklafl›m bulunmaktad›r. Genifl anlam›yla toplu pazarl›k, çal›flma yaflam› ve koflullar›na
yönelik iflçi ve iflveren olarak iki tarafl› veya hükümetlerin de kat›lmas›yla üç taraf-
Toplu pazarl›k bir veya
birden fazla iflçi örgütü ile
bir iflveren veya bir grup
iflveren ya da bir veya daha
fazla iflveren örgütü
aras›nda istihdam ve
çal›flma koflullar›n›n
saptanmas› ve/veya bir iflçi
örgütü ya da iflçi örgütleri ile
iflverenler veya örgütleri
aras›ndaki iliflkileri
düzenlemek amac›yla
yap›lan görüflmelerdir.
132
Toplu ifl sözleflmesi iflçiler
ad›na hareket eden
sendikalarla iflverenler veya
onlar›n sendikalar› aras›nda
toplu pazarl›k sonunda
taraflar›n karfl›l›kl› hak ve
ç›karlar›n› bir süre için
düzenleyen ve belirleyen
yaz›l› belgedir.
l› sürdürülen görüflmelerin tümünü kapsamaktad›r (Koray, 1992, s.135). Bu anlam›yla, iflçi sendikas› ile iflveren veya iflveren sendikas› aras›nda yap›lan ve özel koflullar içeren pazarl›klar d›fl›nda ulusal düzeyde sürdürülen ve iflsizlik, enflasyon gibi konulara yönelik ve ço¤u zaman ulusal anlaflma, toplumsal anlaflmalarla sonuçlanan görüflmeler genifl anlamda toplu pazarl›k kapsam›na girmektedir (Bamber,
vd., 1998, s.406). Bunun yan›nda iflçi ve iflveren kurulufllar›n›n toplu pazarl›¤›n genel ilkelerinin ya da ifl uyuflmazl›klar›n›n çözüm yollar›n›n belirlenmesi gibi konulara iliflkin olarak sürdürdükleri pazarl›klar da genifl anlamda toplu pazarl›k kapsam›na girmektedir (Koray, 1992, s.135).
Dar anlamda toplu pazarl›k ise sadece iki tarafl›d›r. ‹flçi sendikas› ile iflveren
veya iflveren sendikalar› aras›nda sürdürülen ve iflkolu veya iflyerinde ücret ve çal›flma koflullar›n› belirlemeye yönelik bir sözleflme ya da uyuflmazl›kla sonuçlanan
pazarl›k sürecini aç›klamaktad›r (Koray, 1992, s.135).
Toplu pazarl›k kavram› ço¤u kez toplu ifl sözleflmesi kavram› ile kar›flt›r›lmakta ve bu iki kavram birbirinin yerine kullan›lmaktad›r. Genel olarak toplu pazarl›k, bir tarafta iflçileri temsil eden iflçi sendikalar›n›n, di¤er tarafta iflverenlerin
veya iflveren kurulufllar›n›n yer ald›¤›, iki taraf›n çal›flma kural ve koflullar›n› belirlemek için bir araya gelerek toplu görüflmeye oturmalar› ve toplu sözleflme imzalamalar› sürecinin tümünü ifade etmektedir (Koray, 1992, s.134). Toplu ifl sözleflmesi ise “bir veya birden çok iflçi örgütü ile bir veya birden çok iflveren veya iflveren kurulufllar› aras›nda bir veya birden çok iflyeri veya iflkolunda iflçi ve iflverenlerin bireysel ve toplu iliflkilerini düzenlemek ve sözleflme taraflar› aras›nda hak ve
yükümlülükleri belirtmek amac›yla imzalanan bir sözleflme olmaktad›r.” Görüldü¤ü üzere toplu pazarl›k bir süreci, toplu ifl sözleflmesi ise bu sürecin sonuçlar›ndan
birini ifade temektedir.
Baz› çal›flmalarda ise girdi-ç›kt› modeli temel al›narak toplu pazarl›k süreci bir
girdi, ekonomik ve sosyal konular›n düzenlendi¤i toplu ifl sözleflmesi ise ç›kt› olarak kabul edilmektedir (fiekil 6.1). Bu ba¤lamda, girdi ve ç›kt› süreci sendika ve iflletmenin durumuna iliflkin içsel çevre ile ekonomik ve politik duruma iliflkin d›flsal çevreden önemli ölçüde etkilenmektedir (Edralin, 1999, s. 8).
fiekil 6.1
SEND‹KANIN DURUMU
Toplu Pazarl›¤›n
Çevresi
Kaynak: Edralin,
1999, s. 7.
Yap›
E
K
O
Üye Say›s›
Finansal Durum
G‹RD‹
DÖNÜfiÜM
Yönetimle ‹liflkiler
P
ÇIKTI
O
Toplu Pazarl›k Süreci
Toplu ‹fl Sözleflmesi
L
- ‹lkeler
- Ekonomik düzenlemeler
N
- Aflamalar
- Sosyal düzenlemeler
O
- Stratejiler
Taraflar› ba¤layan
‹
M
- Baflar› faktörleri
düzenlemeler
K
‹
‹
T
A
‹fiLETMEN‹N DURUMU
Finansal Durum
Sektör
Sendikayla ‹liflkiler
Yönetim
6. Ünite - Toplu Pazarl›k
Her ne flekilde tan›mlan›rsa tan›mlans›n kavram›n içinde yer alan “toplu” kelimesi “bireysel” pazarl›ktan farkl› olarak iflçinin taleplerinin kolektif olarak ve bir
örgüt taraf›ndan temsil edildi¤i anlam›na gelmektedir. Toplu pazarl›¤›n iflçi taraf›
her zaman birden çok iflçiyi temsil eden bir iflçi sendikas› olurken iflveren taraf›nda tek bir iflveren ya da bir iflveren sendikas› olabilmektedir. “Pazarl›k” kavram› ise
bir al›fl verifl iliflkisini ifade etmektedir. Bu anlamda bir pazarl›k niteli¤i tafl›d›¤› için
toplu pazarl›kta her pazarl›k iliflkisinde bulunan temel unsurlar yer almaktad›r. Bu
unsurlar› flöyle s›ralayabiliriz (Koray, 1992, s.135):
• Pazarl›k kavram› ve iliflkisi en az›ndan iki taraf› içermektedir.
• Taraflar aras›nda pazarl›k konusu olan bir veya birden çok sorun söz
konusudur.
• Taraflar en az›ndan geçici olsa da kendi seçimlerine dayal› gönüllü bir görüflme süreci bafllatmaktad›rlar.
• Pazarl›k taraflar aras›nda baz› kaynaklar›n el de¤ifltirmesi, bölüflümü veya baz› konular›n, sorunlar›n çözümlenmesi olarak ifllev görmektedir. Bu nedenle
taraflar›n her ikisi de bu “pazarl›k iliflkisine” ve “pazarl›¤›n sonucuna” ba¤›ml›d›rlar. Bu iliflki iki taraf›n da vazgeçemeyecekleri bir iliflki veya her iki taraf
için de “sonuç ba¤›ml›l›¤›” do¤uran bir iliflki olarak da adland›r›labilir.
Günümüzde toplu pazarl›k mekanizmalar›n› kullanmak suretiyle iflletme sendikac›l›¤› yoluyla m› yoksa yasama kanallar›na politik bask›larla etki yaparak m› çal›flanlar lehine daha fazla ç›karlar›n sa¤lanabilece¤i konusu tart›fl›lmaktad›r. Hatta
toplu pazarl›¤›n art›k eski model bir sistem oldu¤u ve çal›flanlar›n sorunlar›n› çözmekte yetersiz kald›¤›na iflaret edilmektedir. Bütün bunlara ra¤men, toplu pazarl›k
sistemi günümüzde gerek de¤iflen ekonomik ve sosyal koflullara, gerekse teknolojik yap›daki de¤iflikliklere büyük bir h›zla uyabilen ve istihdam koflullar›n›n oluflmas›nda etkili bir rol oynayan dinamik bir süreç olarak birçok ülkede uygulanmaktad›r (Ekin, 1994, s.99).
TOPLU PAZARLI⁄IN N‹TEL‹⁄‹
Toplu pazarl›k taraflar›n kendi ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmek için seçtikleri ve
demokratik toplumlarda yasalarla koruma alt›na al›nm›fl bir pazarl›k iliflkisidir. Sendikalar toplu pazarl›k yoluyla ücretler, sosyal yard›mlar ve yan ödemeler gibi parasal konularda iyilefltirmeler yaparak ilk önce üyelerinin ekonomik ç›karlar›n› korumaya çal›fl›rlar. Ayr›ca ifl güvencesi, çal›flma saatleri, izinler, e¤itim gibi çal›flma
koflullar›na yönelik konular da dolayl› olarak ekonomik nitelik tafl›rlar. Bunun yan›nda toplu pazarl›klarda ekonomik niteli¤i bulunmayan amaçlar da bulunmaktad›r. Bunlar daha çok sözleflmenin uygulanmas›, flikayet ve ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümlenmesi ve yönetime kat›lma gibi konulara yönelik getirilen düzenlemelerdir.
Toplu pazarl›¤›n tafl›d›¤› nitelikler ve do¤urdu¤u sonuçlar toplu pazarl›¤a iliflkin görüflleri de etkilemifltir. Bu noktada üç farkl› yaklafl›mdan söz etmek mümkündür (Koray, 1992, s.137): ‹lk yaklafl›m klasik yaklafl›md›r. Bu yaklafl›ma göre
toplu pazarl›k iflgücünün sat›fl›n› düzenleyen bir araç olarak görülmektedir. ‹flçinin
ifle al›nmas›, çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi ve iflten ç›kar›lmas›na yönelik düzenlemeler toplu ifl sözleflmelerinin en önemli ve genellikle yasal olarak da zorunlu hâle getirilen konular› olmaktad›r.
‹kinci yaklafl›ma göre toplu pazarl›k bir kural koyma etkinli¤idir. Taraflar endüstri iliflkilerine yönelik kural ve düzenlemeleri toplu pazarl›k arac›l›¤›yla belirler
ve buna uyarlar. Toplu pazarl›k sonucu imzalanan toplu ifl sözleflmesi, pazarl›k
kapsam›nda bulunanlara yönelik olarak hatta bazen pazarl›k kapsam›nda bulun-
133
134
Toplu pazarl›k bir sorun
çözme arac›, bir kural koyma
etkinli¤i ve bir yönetime
kat›lma sürecidir.
mayanlar için bile, ücret ve çal›flma koflullar›yla ilgili belirli bir standart getirmektedir. Ücret ve çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi sürecine iflçilerin sendikalar› arac›l›¤›yla kat›lmas› tek bafl›na iflverenin ve devletin hakimiyetini s›n›rlamakta ve bu
nedenle toplu pazarl›k çal›flma hayat›n›n demokratikleflmesinde bir araç olarak nitelendirilmektedir (Bamber, vd, 1998, s.418).
Üçüncü yaklafl›mda ise toplu pazarl›k bir yönetime kat›lma anlay›fl› olarak de¤erlendirilmektedir. Yönetime kat›lma, yöneticilerin iflletmedeki çal›flma koflullar›yla ilgili konularda geleneksel anlamda tek tarafl› olarak iflleyen karar alma sürecini
iflyeri komiteleri, iflyeri konseyleri ve toplu pazarl›k gibi çeflitli mekanizmalar arac›l›¤›yla çal›flanlarla paylaflmas›d›r. Toplu pazarl›k iflçilerin iflveren karfl›s›nda sendikalar› taraf›ndan temsil edildi¤i bir süreç olmas›na ra¤men, sistemin bütünü göz önüne al›nd›¤›nda genifl bir iflçi kat›l›m›ndan söz etmek de mümkün olabilir. Sendikan›n talepleri, sendikan›n üyeleriyle yapt›¤› toplant›larda ve onlar›n önerileri do¤rultusunda flekillenmektedir. Ayr›ca üyeler toplu pazarl›k masas›nda kendilerini temsil
edecek yöneticilerin seçiminde etkili olabilmektedir. Sözleflmelerin iflletmelerin iç
karar alma prosedürüne giren ve iflletmenin yönetimi ile ilgili konular› içermesi ise
ortak bir yönetim biçimini ön plana ç›karmaktad›r (Tokol, 2001, s.67).
Toplu pazarl›¤a bak›fl aç›s› taraflara göre de de¤iflebilmektedir. Toplu pazarl›k
ekonomistler taraf›ndan iflgücünün fiyat›n› belirleyen bir yöntem, sosyolog, psikolog ve sosyal psikologlar taraf›ndan bireysel ve grup ç›karlar›n›n birlefltirilmesinin
özel bir flekli olarak görülmektedir. ‹flverenler toplu pazarl›¤› kendilerinin verdi¤i
sendikan›n ald›¤› bir sistem, sendikalar ise k›sa vadeli ekonomik kazançlar› elde
etme iste¤inde olan üyelerini tatmin edici bir araç olarak kabul etmektedirler (Demirbilek, 1996, s.18).
Kavram ve nitelik olarak de¤iflik anlamlar yüklense de toplu pazarl›¤›n farkl› ç›karlar› olan iflçi ve iflverenler aras›ndaki sorunlar› çözme ve çat›flmalar› önleme
fonksiyonu oldu¤u bir gerçektir. Uyuflmazl›kla sonuçland›¤›nda toplu pazarl›¤›n
kendisi de bir çat›flma nedeni olmas›na ra¤men toplu pazarl›klar taraflar›n haklar›
ve sorumluluklar›n› belirleyerek belirli bir süre çal›flma bar›fl›n› sürdürme yükümlülü¤ü getirerek ve bazen uyuflmazl›k ç›kt›¤›nda baflvurulmas› gereken yollar› da düzenleyerek endüstri iliflkilerinde uzlaflt›r›c› bir yol olmaktad›r (Koray, 1992, s.137).
ETK‹L‹ B‹R TOPLU PAZARLI⁄IN KOfiULLARI
Örgütlenme özgürlü¤ü toplu
pazarl›¤›n en önemli
koflullar›ndan biridir.
Toplu pazarl›¤›n etkin ve verimli olabilmesi; taraflar›n amaçlar›na ulaflabilmesi ve
çal›flma bar›fl›n› sa¤layabilmesi için bu süreçte baz› koflullar›n gerçekleflmesi gerekmektedir. Bu koflullar; ço¤ulculuk ve örgütlenme özgürlü¤ü, sendikalar›n tan›nmas›, sözleflmenin izlenmesi, iyi niyet ve uygun iletiflim kanallar›n›n kullan›lmas›d›r
(Silva, 1996, s.4).
(i). Ço¤ulculuk ve Örgütlenme Özgürlü¤ü. Ço¤ulcu bak›fl aç›s›, belirli ç›karlar› temsil eden bask› gruplar›n›n (sendikalar, siyasi partiler, iflveren kurulufllar› gibi) devletle diyalog içinde karar mekanizmalar›n› etkileyecek bir politik sistemde
faaliyet göstermesini yans›t›r. Ço¤ulculuk bu gruplar›n kendi aralar›nda ya da
gruplardan biri ya da birden fazlas›n›n devletle giriflti¤i pazarl›k sürecini ifade etmektedir. Bu aç›dan bu gruplar demokrasiyi garantileyen bir denge ve kontrol
mekanizmalar› olarak kabul edilir. Bununla birlikte, örgütlenme özgürlü¤ü olmaks›z›n bu ç›kar gruplar›n›n etkili bir flekilde faaliyet göstermesi mümkün olmad›¤› için örgütlenme özgürlü¤ü bu sistemin olmazsa olmaz›d›r. Bu nedenle, örgütlenme özgürlü¤ü olmaks›z›n hem iflçi hem de iflveren aç›s›ndan toplu pazarl›k bir
anlam ifade etmeyecektir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
135
S O R U
Örgütlenme özgürlü¤ü hakk›nda daha kapsaml› bilgiyi “Sendikac›l›k”
ÇoD ‹ K Kkitab›n›zda;
AT
¤ulcu Teori ve toplu pazarl›¤a iliflkin görüflleri kitab›n›z›n 2. Ünitesinde ayr›nt›l› olarak
incelenmifltir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
(ii). Sendikalar›n Tan›nmas›. Örgütlenme özgürlü¤ünün olmas›, toplu pazarl›k
AMAÇLARIMIZ
amac›yla sendikalar›n otomatik olarak tan›naca¤› anlam›na gelmemektedir.
Özellikle sendikal çoklu¤un bulundu¤u sistemlerde hangi sendikan›n toplu pazarl›kta
yetkili olaca¤›n› belirleyen baz› objektif ön koflullar bulunmaktad›r. Genellikle kaK ‹ T A en
P güçlü olan
bul gören ön koflul en çok üyeye sahip olan ya da temsil yetene¤i
sendikan›n toplu pazarl›kta yetkili olmas›d›r. Ancak bu koflullar sistemden sisteme
de¤iflmektedir. Afla¤›da ayr›nt›l› olarak aç›klanaca¤› gibi, bu koflullar›n objektif ve
TELEV‹ZYON
sürecin dengesini bozmayacak flekilde belirlenmesi çok önemlidir.
(iii). Sözleflmenin Takibi. Özellikle sendikal çoklu¤un bulundu¤u geliflmekte
olan ülkelerde, sendikalar üyelerinin toplu ifl sözleflmesine uyup uymad›klar›n› takip etmekte zorlanabilir. Baz› ülkelerde yasalar sözleflmenin onaylanmas› sürecini
‹NTERNET
getirerek üyelerin sözleflme üzerinde kontrolünü sa¤lamaktad›r. Bu sürecin olmad›¤› sistemlerde ise taraflar›n kötü niyetle hareket etmemesi beklenmektedir.
(iv). ‹yi Niyet. Toplu pazarl›k süreci ancak taraflar iyi niyetle davran›rsa çal›fl›r
ancak iyi niyet yoksa herhangi bir anlaflmaya var›lmadan sadece bir süreç olarak
kalacakt›r. ‹yi niyet iflçi, iflveren ve onlar›n örgütleri taraf›ndan kabul edilen belirli
davran›fl ve tutumlar› ifade etmektedir. Bu davran›fl ve tutumlar, diyalo¤a aç›k olmak, sonuç odakl› hareket etmek, karfl› tarafla empati yapabilmek ve do¤ru bilgileri paylaflmak olarak s›ralanabilir. Güçlü iflçi ve iflveren örgütleri toplu pazarl›ktaki güç dengesini de etkileyece¤i için taraflar›n birbirlerine karfl› iyi niyetli ve iletiflime aç›k olmalar›n› sa¤lamaktad›r. ‹yi niyetli bir toplu pazarl›kta taraflar›n
• verimli bir çal›flma iliflkileri oluflturmak ve sürdürmek için yap›c› ve aktif
olmas›,
• etkili ve yararl› bir toplu pazarl›k süreci için iletiflime aç›k ve uyumlu olmas›,
• karfl› tarafla bir araya gelmesi, düflünmesi ve tekliflere cevap vermesi,
• çok geçerli bir sebep olmad›¤› sürece toplu pazarl›¤› sözleflme ile sonuçland›rmas›
gerekmektedir. Görüldü¤ü gibi toplu pazarl›k taraflar›n kendi ç›karlar›n› bir tarafa b›rakmalar› anlam›na gelmemekte, tersine ç›karlar›n› daha etkin ve verimli bir
biçimde savunmalar›n› sa¤lamaktad›r. (http://www.dol.govt.nz/infozone/collectivebargaining/3-negotiating-agreement/dialogue.asp).
‹yi niyetli pazarl›¤›n en önemli koflullar›ndan biri de taraflar›n birbirlerine karfl› aç›k olmas› ve her türlü bilgiyi paylaflmas›d›r. Örne¤in, ABD’de iflverenler “iyi niyetli pazarl›k etme” ilkesi gere¤i, iflçi sendikas›na ücret taleplerini haz›rlarken istedi¤i bilgileri vermekle yükümlüdür (Dereli, 2007, s.3).
(v). Uygun ‹letiflim. Hem sendikan›n hem de yönetimin üyelerine ve çal›flanlara karfl› aç›k olmas› ve onlar› sürekli bilgilendirmesi gerekmektedir. ‹letiflimde yaflanan sorunlar ve eksiklikler yanl›fl anlafl›lmalara hatta grevlere bile neden olabilmektedir. Bazen yöneticiler (sendika ya da iflletme) istemeyerek iflçileri pazarl›¤›n
süreçleri ile ilgili olarak yanl›fl bilgilendirebilmektedir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TOPLU PAZARLI⁄IN TARAFLARI
Toplu pazarl›k süreci en az iki taraf gerektirmektedir. Bunlardan biri, bir iflçi toplulu¤udur. ‹flçileri pazarl›k masas›nda temsil eden örgüt sendika olmaktad›r. Top-
Toplu pazarl›k süreci en az
iki taraf gerektirmektedir.
136
Yetkili sendikan›n
belirlenmesi sürecinde
yaflanan sorunlar toplu
pazarl›k sistemine zarar
vermekte ve çal›flma bar›fl›n›
olumsuz etkilemektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
lu pazarl›k sendikalar›n en önemli fonksiyonlar›ndan birisidir. Bununla birlikte
sendikan›n bu fonksiyonu yerine getirmekteki etkinli¤i baz› faktörlere ba¤l›d›r.
Bunlar sendikan›n üye say›s› ve yo¤unlu¤u, mali kaynaklar›, üyelerinin deste¤i gibi de¤iflkenlerdir.
Genel olarak pazarl›kta iflçi taraf› sendika olmas›na ra¤men, Almanya, ‹skandinav ülkeleri, Fransa ve di¤er baz› Avrupa ülkelerinde ‹fl Konseyleri gibi iflletme temelli örgütler pazarl›k fonksiyonunu üstlenmektedirler. Genelde bu tür örgütlerin
taraf oldu¤u toplu pazarl›klar ücret d›fl› konularda yo¤unlaflmaktad›r. Böylece sendikalar›n pazarl›k gücü tamamen elinden al›nmamaktad›r (Bamber, vd., 1998,
s.410). Bunun d›fl›nda, Kosta Rika, fiili, Peru, Tayland, Uruguay, Venezuela gibi geliflmekte olan ülkelerde örgütlenmemifl iflçi gruplar›na da toplu pazarl›k yapma
hakk› verildi¤i görülmektedir. Ancak bunun çok s›n›rl› bir uygulama oldu¤u bir
gerçektir (Koray, 1992, s.138).
Toplu pazarl›¤›n taraflar›ndan biri sendikalar olmakla birlikte iflverenin pazarl›¤›
hangi sendikayla yapaca¤› önemli bir konudur. Bu durumda karfl›m›za yetki ve ehliyet kavramlar› ç›kmaktad›r. Ehliyet genel olarak toplu sözleflme imzalayabilmeyi,
yetki ise bu ehliyeti belirli bir alanda kullanabilmeyi ifade etmektedir. Sendika tekli¤inin benimsendi¤i ülkelerde yetkili iflçi sendikas›n› ortaya koyabilmek oldukça
kolayd›r. Buna karfl›l›k sendikalar›n dinî ve ideolojik görüfller do¤rultusunda bölündü¤ü ülkelerde iflçi taraf›nda toplu pazarl›k ehliyeti bulunan birden fazla sendika
ortaya ç›kabilmektedir (Tokol, 2001, s.72) .Her sendika örgütlendi¤i iflyeri veya iflkolunda temsil etti¤i üyeler ad›na toplu pazarl›k ehliyetine sahip bulunmaktad›r.
Ayn› iflkolunda örgütlü birden çok sendikan›n bulunmas› hâlinde ülkelerin büyük
bir bölümünde ço¤unlu¤u temsil eden iflçi sendikas› yetkili kabul edilmektedir. ÇoSIRA S‹ZDE
¤unluk genellikle
resmi kay›tlarla ve seçimle belirlenmektedir. Örne¤in ABD’de iflçilerin ço¤unlu¤unu temsil etti¤ini ileri süren birden fazla sendika varsa Milli Çal›flma ‹liflkileri
Kurulu (National Labor Relations Board) iflçilerin gerçek arzular›n› orD Ü fi Ü N E L ‹ M
taya koyabilmek için iflyerinde seçim yapmaktad›r (Ekin, 1995, s.103). Yetkili sendika bir kez tespit edildikten sonra, sürecin dengesini koruyabilmek için iki, üç y›l
S O R U
gibi belirli bir
dönem içinde bir baflka sendikaya yetki verilmemektedir.
toplu ifl sözleflmesi yapma yetkisine sahip olabilmesi, gerek
D ‹ Ksendikas›n›n
KAT
ülke ve gerekse iflyeri veya iflletme düzeyinde, üye bak›m›ndan belirli say› ve orana ulaflmas›na ba¤l›d›r.
2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nun yetki için araSIRA S‹ZDE
d›¤› ilk koflul, sendikan›n kurulu bulundu¤u iflkolunda çal›flan iflçilerin en az %10’unu üye
bulundurmas›d›r. ‹flçi sendikas›n›n toplu ifl sözleflmesi yapmas› için gerekli di¤er koflul
ise toplu iflAMAÇLARIMIZ
sözleflmesinin kapsam›na girecek iflyeri ya da iflyerlerinin her birinde çal›flan
iflçilerin yar›dan fazlas›n› kendi üyesi bulundurmas›d›r. Bu iki koflulu birlikte gerçeklefltiren iflçi sendikas› toplu ifl sözleflmesi yapma yetkisine sahip olacakt›r.
N N
K ‹ T A P
Toplu pazarl›¤›n yap›s› da hangi düzeydeki sendikan›n toplu pazarl›kta taraf
olaca¤› konusunda etkili olmaktad›r. Toplu pazarl›¤›n alt düzeyde yürütüldü¤ü ülT E L E V ‹ Z Y O N düzeyinde kurulmufl bulunan iflçi sendikalar› toplu pazarl›k
kelerde iflyeri-iflletme
ehliyetine sahip olmakta, üst düzeydeki iflçi kurulufllar›n›n özellikle konfederasyonlar›n böyle bir ehliyeti bulunmamaktad›r (Koray, 1992, s.139). Örne¤in Türkiye’de ve Almanya’da toplu pazarl›k iflkolu düzeyinde yap›ld›¤› için üst örgütler
‹NTERNET
toplu pazarl›k sürecinde yer almamaktad›rlar. Konfederasyonlar daha çok çeflitli
düzeylerde imzalanan sözleflmeler aras›nda koordinasyon sa¤lamak, ortak politikalar oluflturmak gibi faaliyetlerde bulunmaktad›rlar. Toplu pazarl›¤›n merkezi dü-
zeyde yürütüldü¤ü ülkelerde ise üst iflçi ve iflveren örgütleri pazarl›k sürecinde aktif rol oynamaktad›rlar (Tokol, 2001, s.73).
Toplu pazarl›¤›n iflçi taraf›n› iflçi sendikalar› olufltururken iflveren taraf›nda ise
bireysel olarak iflverenler yer alabilece¤i gibi iflveren sendikas› da yer alabilmektedir. ‹flçi taraf›ndan farkl› olarak iflveren toplu pazarl›¤a taraf olabilmek için sendikaya üye olmak zorunda de¤ildir. Ancak toplu pazarl›¤›n taraflar› olarak iflçi sendikalar› karfl›s›nda iflverenlerin de örgütlenmesi ve daha genifl kapsaml› toplu pazarl›klara yönelmeleri, tek iflverenli toplu pazarl›klar yan›nda çok iflverenli toplu
pazarl›klar›n oluflmas›na yol açm›flt›r. Çok iflverenli toplu pazarl›klarda çok say›da iflveren toplu pazarl›k amac›yla birleflmektedir. Çok iflverenli pazarl›klar bir bölgeyi veya bir ülkeyi kapsayacak flekilde yap›labildi¤i gibi, belli bir co¤rafi alan
içindeki bir iflkolunun tümünü veya iflkolunun bir bölümünü kapsayabilmektedir.
Çok iflverenli pazarl›k yap›s›n›n yerel piyasa endüstrilerinde daha yayg›n oldu¤u
görülmektedir. Bunun en önemli nedenleri, ayn› co¤rafi bölgedeki yerel endüstrilerde çok say›da küçük iflverenin faaliyet göstermesi, iflçileri sendikalaflmaya iten
koflullar›n bütün iflverenler aç›s›ndan benzer olmas› ve ayn› endüstrideki iflçilerin
ço¤unlukla tek sendika taraf›ndan temsil edilmesidir ‹flçileri ayn› sendikada örgütlenmifl iflverenlerin birbirleriyle rekabet etmeleri durumunda, sendika ile çok say›da iflvereni temsil eden bir pazarl›k birimi aras›nda çok iflverenli pazarl›k yap›s› tercih edilerek ayr› pazarl›k yapmaktan kaç›n›lmaktad›r (Tokol, 2001, s.79). Rekabetin yüksek oldu¤u emek yo¤un sektörlerde çok iflverenli pazarl›klar haks›z rekabeti önlerken sözleflme iflverenlerin tümü için ayn› sürede sona erece¤inden bütün
iflverenler grev nedeniyle meydana gelebilecek benzer ekonomik risklerle karfl›
karfl›ya kalmaktad›rlar.
Toplu pazarl›¤›n düzeyi de pazarl›¤›n iflveren taraf›n›n belirlenmesinde etkili
olmaktad›r. Özellikle iflyeri ve iflletme düzeyinde yap›lan pazarl›klarda iflveren direkt olarak taraf olabilmektedir. Bununla birlikte, iflkolu, bölgesel veya ulusal düzeyde yürütülen pazarl›klarda iflverenler sendikalar taraf›ndan temsil edilmektedir.
‹flveren taraf›n›n etkili bir flekilde örgütlenmesine ve toplu pazarl›¤›n düzeyine
ba¤l› olarak Avrupa ülkelerinde toplu pazarl›kta iflveren taraf› sendikalard›r. Buna
karfl›l›k Japonya, Kanada ve ABD’de iflveren taraf›n› bireysel olarak iflverenler oluflturmaktad›r (Bamber, vd., 1998, s.412).
Birçok ülkede devlet iflveren taraf› olarak toplu pazarl›kta yer ald›¤› gibi, fiili
durum itibariyle toplu pazarl›¤a üçüncü taraf olarak kat›ld›¤› da görülmektedir.
Devlet üstü örtülü biçimde de olsa ulusal düzeydeki toplu pazarl›klara ‹rlanda,
‹talya, Norveç ve ‹spanya’da oldu¤u gibi do¤rudan kar›flmakta, ço¤u zaman da dolayl› ve resmi olmayan bir rol oynamaktad›r (Akgeyik, 1998, s.257). Ayr›ca toplu
pazarl›k s›ras›nda taraflar›n uymas› gereken kurallar› belirlemesinin d›fl›nda, bu kurallara uyulup uyulmad›¤›n› gözlemlemektedir (DeCenzo ve Robbins, 1999, s.493).
Özellikle geliflmekte olan ülkelerde, toplu pazarl›k sonucu taraflar›n uzlaflma sa¤layamad›¤› baz› durumlarda, çal›flma bakanl›klar› toplu pazarl›¤›, uzlaflt›rma, arabulma ve tahkim mekanizmalar› ile çeflitli yönlerden etkilemektedir.
TOPLU PAZARLIK STRATEJ‹LER‹
Toplu pazarl›k bir problem çözme arac›d›r. Ortada bir problem oldu¤u ve taraflar
bu problemi kendi ç›karlar›na göre çözmek istedi¤i için çat›flma olmas› kaç›n›lmazd›r. Sendikalar için toplu pazarl›k sonucu oluflan kurallar›n iflverenlerin otoritesini
ve gücünü s›n›rlamas› önemliyken iflverenler için ise toplu pazarl›k daha çok bir
maliyetleri kontrol etme arac›d›r. Ayr›ca toplu pazarl›k kurumuna sendikalar› ara-
137
Çok iflverenli toplu pazarl›k
bir bölgeyi veya bir ülkeyi ya
da belli bir co¤rafi alan
içindeki bir iflkolunun
tümünü veya iflkolunun bir
bölümünü kapsayan toplu
pazarl›klard›r.
138
Toplu pazarl›k s›ras›nda
taraflar üç farkl› strateji
kullanabilirler: çat›flmaya
dayal› toplu pazarl›k,
muhalefete dayal› toplu
pazarl›k ve problem çözmeye
dayal› toplu pazarl›k.
c›l›¤›yla kat›larak hangi kurallar›n nas›l yap›laca¤›na katk›da bulunan iflçiler, çal›flma hayat›nda daha fazla denetim sahibi olmaktad›rlar.
Toplu pazarl›k s›ras›nda taraflar sonuca ulaflabilmek için belirli yöntemler kullan›rlar. Tablo 6.1’de görüldü¤ü gibi, bu yöntemler çerçevesinde flekillenen üç
farkl› toplu pazarl›k iliflkisinden söz etmek mümkündür: çat›flmaya dayal› toplu pazarl›k, muhalefete dayal› toplu pazarl›k ve problem çözmeye dayal› toplu pazarl›k.
Tablo 6.1
Toplu Pazarl›k
Stratejileri
ÇATIfiMAYA DAYALI
TOPLU PAZARLIK
MUHALEFETE DAYALI
TOPLU PAZARLIK
PROBLEM ÇÖZMEYE
DAYALI TOPLU
PAZARLIK
KAYIP-KAYIP
KAYIP-KAZANÇ
KAZANÇ-KAZANÇ
Her iki taraf da
Taraflardan biri veya di¤eri
Her iki taraf da
Kendi düflüncesinde ›srar eder Taleplerini ortaya koymufltur
‹letiflime aç›kt›r
Ne pahas›na olursa
olsun prensiplerine
s›k› s›k›ya ba¤l›d›r
Di¤er taraf›n amaçlar›na
karfl› tepkilerini belli etmez
Alternatifler aras›nda
esnekli¤e aç›kt›r
Di¤er tarafa karfl›
düflmanl›k gösterir
Kritik bilgileri gizli tutar
Bilgi paylafl›m›na haz›rd›r
Hakimiyet kurma
çabas› içindedir
Grev veya lokavtla
tehdit eder
Birbirlerine güvenir ve
iflbirli¤ine haz›rd›r
Kendi hedeflerini gizlerken
di¤erininkini ortaya
ç›karmaya çal›fl›r
Karfl› taraf›n bak›fl aç›s›n›
önemser
Uzun bir düflünme süreci
olmaks›z›n di¤er taraf›n
tekliflerini kabul etmez
Amaçlar›n› ve önceliklerini
paylafl›r
Karfl› tarafa güvensizlik
gösterir
Di¤er taraf›n endiflelerine
önem verir
Karfl› taraf›n zay›f noktalar›n› Di¤er taraf›n katk›lar›n›
ortaya ç›karmaya çal›fl›r
takdir eder
Birincisi çat›flmaya dayal› toplu pazarl›kt›r. Bu tür toplu pazarl›klarda her iki
taraf da kendi görüfllerinde ›srarc›d›r ve kesinlikle taviz vermek istemez. Di¤er tarafa has›m gözüyle bak›l›r ve hakimiyet kurma anlay›fl› vard›r. Genelde bu tür pazarl›klarda taraflar birbirleriyle iletiflim kanallar›n› kapal› tuttuklar› için toplu pazarl›k görüflme safhas›na bile ulaflamaz. Taraflar görüflme ve anlaflma çabas› içine girmeden direkt grev ve lokavta baflvururlar. Bu tür bir toplu pazarl›k her iki taraf
içinde genellikle kay›pla sonuçlan›r.
‹kincisi muhalefete dayal› toplu pazarl›kt›r. Bu tür toplu pazarl›klarda taraflar
kendi taleplerini ortaya koymadan önce di¤erinin amaçlar›n› anlamaya çal›flmaktad›rlar. Böylece karfl› taraf›n tepkilerine önceden haz›rl›kl› olabilirler. Karfl› taraf›n
önerilerini, çat›flmaya dayal› toplu pazarl›kta oldu¤u gibi, en bafltan reddetmek yerine belirli bir inceleme veya düflünme sürecinden sonra ret veya kabul ederler.
Taraflar›n bu tür pazarl›klarda en önemli silah› grev ve lokavtt›r. Birbirlerini grev
veya lokavtla tehdit ederek zay›f noktalar› ortaya ç›karmaya çal›fl›rlar. Çat›flmac›
toplu pazarl›ktan farkl› olarak taraflar bar›flç› olmayan çözüm yollar›n› en son aflamada kullanarak uzlaflmaya varmaya çal›fl›rlar. Bu tür pazarl›klarda bir taraf kazan›r di¤eri ise kaybeder.
Çat›flmaya dayal› toplu pazarl›k ve muhalefete dayal› toplu pazarl›k klasik toplu pazarl›k stratejileri olarak da adland›r›lmaktad›r. Bu iki strateji de genellikle taraflar birbirlerinin tekliflerini, bazen sadece karfl› taraf›n sundu¤u her fleye en bafltan karfl› oldu¤u için ya da karfl› taraf›n talepleri kendisi aç›s›ndan problem yarataca¤› için reddetmektedir. Bu tür toplu pazarl›klarda anlaflmazl›klar sadece ücret ve
sosyal ödemeler gibi ekonomik konularda ortaya ç›kmamakta, flikâyet mekanizmalar›ndan taraflar aras›ndaki iliflkilerin düzenlenmesine kadar her fley anlaflmazl›¤a konu olabilmektedir. Teklifler taraflarca ya tamamen reddedilmekte ya da yeni bir teklif için de¤ifliklikler yap›lmas› istenmektedir. Genellikle bu tür toplu pazarl›klarda getirilen tekliflerin yar›s›ndan fazlas› üzerinde hiç tart›fl›lmadan reddedilmektedir. Daha önceki sözleflme döneminde sendika ve yönetim aras›nda iyi olan
iliflkiler bile, klasik toplu pazarl›k stratejilerinin uygulanmas› s›ras›nda bozulmakta,
pazarl›klar s›ras›nda gergin, savunmac› ve zorlu bir ortam oluflmaktad›r (http://collaborateatwork.com/resources/iaflabor.php).
Üçüncüsü ise problem çözmeye dayal› toplu pazarl›kt›r. Bu tür toplu pazarl›klarda her iki taraf da uzlaflma amac›yla pazarl›¤a bafllarlar. Birbirleriyle gerekli bilgileri paylafl›rlar ve iletiflime aç›kt›rlar. Olaylar› sadece kendi aç›lar›ndan de¤il, birbirlerinin bak›fl aç›lar›yla da de¤erlendirmeye çal›fl›rlar. Güven ve iflbirli¤ine dayal› bir iliflki oldu¤u için toplu pazarl›ktan her iki taraf için de bir kazanç söz konusu olur (Mills, 1994, s.372).
‹flbirlikçi toplu pazarl›k olarak da ifade edilen bu strateji de taraflar pazarl›k masas›na getirdikleri konular› bir teklif olarak de¤il, çözülmesi gereken problemler
olarak sunmaktad›rlar. Taraflar problemleri çözmeye çal›fl›rken iki taraf›n da ihtiyaçlar›n› ve ç›karlar›n› göz önüne almay› amaçlamaktad›r. Bu tür pazarl›klar da pazarl›¤a kat›lan bütün temsilciler görüfllerini ifade edebilmekte ve kararlar bütün kat›l›mc›lar›n görüfl birli¤iyle al›nmaktad›r. ‹letiflim direkt ve yap›c›d›r. Taraflar› savunma pozisyonu almaya zorlayacak sald›rganl›k ve çat›flma ortam› oluflmamaktad›r.
Bu tür toplu pazarl›klarda anlaflmaya ad›m ad›m bütün konular görüflülerek
ulafl›lmaktad›r. Sendika ve yönetimle ilgili konular belirli bir s›ra izleyerek görüflülmektedir. Taraflar›n masaya getirdi¤i hiçbir konu d›flar›da b›rak›lmamakta ve bir
sonuca ulaflana kadar görüflmelere devam edilmektedir. Bu uyum ve iflbirli¤i toplu pazarl›k sonunda imzalanan toplu ifl sözleflmesinin uygulanmas› sürecinde de
devam etmektedir. Böylece endüstri iliflkileri ortam› da muhalif bir yap›dan ortakl›k anlay›fl›na dönüflmektedir.
‹flbirlikçi bir toplu pazarl›k stratejisini baflar›l› bir flekilde uygulayabilmek için
toplu pazarl›k sürecinde yer almas› gereken baz› temel nitelikler vard›r. Bunlar flu
flekilde s›ralanabilir (http://collaborateatwork.com/resources/iaflabor.php):
Liderler: Her iki tarafta da bu anlay›fl› sürdürebilecek liderler olmal›d›r. Liderler
en baflta bu süreci bafllatmak ve sürdürebilmek için öncü olmal›d›r. Bu anlay›flla
bafllamayan bir pazarl›¤›n daha sonra iflbirli¤i ya da problem çözmeye dayal› bir
stratejiyle sürdürülmesi çok güçtür. Di¤er taraftan, sürecin devam›nda da sorunlar
ortaya ç›kt›¤›nda hemen müdahale edip moralleri yükseltecek olan liderlerdir. Bu
olmaks›z›n süreç tam olarak uygulanamadan sona erecektir.
Genifl destek: ‹flbirlikçi bir toplu pazarl›kta sadece liderlerin deste¤i yeterli de¤ildir. Bunun d›fl›nda pazarl›¤a kat›lan bütün ekip, iflletme yönetimi ve sendika yönetimi bu stratejiden bir kazanç sa¤layaca¤›na inanmal›d›r.
139
140
Pazarl›k ekibinin oluflturulmas›: Pazarl›k ekibi oluflturulurken iflbirlikçi strateji göz önünde bulundurulmad›r. E¤er ekibi oluflturanlar›n kiflilikleri bu anlay›fla
uygun de¤ilse süreçte rahats›zl›klar ortaya ç›kacak ve baflar›ya ulafl›lamayacakt›r.
‹nsanlar›n kiflili¤ini her zaman do¤ru tespit ve tahmin etmek güçtür Bu nedenle,
pazarl›klar s›ras›nda bu sürece uygun olmayan kifliler toplu pazarl›k ekibinden
al›nmal›d›r.
E¤itim: Pazarl›k ekipleri, pazarl›k süreci öncesinde iflbirlikçi stratejiyi anlayabilmek ve uygulayabilmek için e¤itim almal›d›rlar. Tak›m çal›flmas› ve etkili iletiflim
becerileri e¤itimin en temel konular› aras›ndad›r. Pazarl›klar s›ras›nda ekibe yeni
kat›lanlar varsa ayn› e¤itim program› onlar için de uygulanmal›d›r.
Baflar›lar› abartmamak: Her iki taraf da bu süreçte bir kazanç elde edecektir;
ancak taraflardan birinin bu kazanc› kendi “baflar›s›” ve di¤er taraf›n “kayb›” olarak sunmas› rahats›zl›k ve flüphe yaratacakt›r. Bu nedenle, taraflar›n politik davranarak bu tür yanl›fl anlamalar›n önüne geçmesi gerekir.
Problem çözme sürecinin devam etmesi: Problem çözme ve iflbirli¤i anlay›fl›
toplu pazarl›k sonucu imzalanan toplu ifl sözleflmesi ile sona ermemektedir. Sendika ve yönetim bir sistem kurarak sözleflmenin uygulanmas› sürecinde meydana
gelecek sorunlar› da ayn› yöntemle çözmeye çal›flmal›d›r. Bunun için herhangi bir
problem olmasa da haftal›k veya ayl›k rutin olarak yap›lacak toplant›lar ve görüflmeler çok yararl› olacakt›r.
TOPLU PAZARLI⁄IN ÖNEM‹ VE TARAFLARIN
HEDEFLER‹
Toplu pazarl›k endüstri
iliflkileri sisteminde bir
sorun çözme ve kural
oluflturma gelene¤i
oluflturmakta ve hem
taraflar hem de toplum için
çok önemli bir fonksiyonu
yerine getirmektedir.
Toplu pazarl›k sadece sendika ve yönetim aras›ndaki pazarl›k görüflmeleri de¤il,
iflçi-iflveren çat›flmas›n›n çözülmesi için de bir süreçtir. Bu nedenle, toplu pazarl›k endüstri iliflkileri sisteminde bir sorun çözme ve kural oluflturma gelene¤i oluflturmakta ve hem taraflar hem de toplum için çok önemli bir fonksiyonu yerine
getirmektedir.
Toplu Pazarl›kta Sendikalar›n Hedefleri ve Toplu
Pazarl›¤›n ‹flçiler Aç›s›ndan Önemi
Toplu pazarl›kta sendika hedefleri sendikalar›n felsefelerine, yap›lar›na ve amaçlar›na göre farkl›l›k göstermektedir. Dünya’daki sendikalar›n önemli bir k›sm›, özellikle ABD sendikalar›, kendi üyeleri lehine iflverenlerle dolays›z pazarl›k yoluyla
baz› ç›karlar sa¤lama gibi s›n›rl› amaçlar tafl›rken Avrupa’da örne¤i görülen doktriner-siyasi nitelikte sendikalar, toplumun iktisadi ve sosyal düzenini köklü bir flekilde de¤ifltirmeyi amaçlamaktad›rlar. Bütün bu farkl›l›klara ra¤men genellikle sendikalar›n toplu pazarl›ktaki talepleri flu flekilde s›n›fland›r›labilir: örgütün devam›n›
sa¤lamak, çal›flma koflullar›n› iyilefltirmek ve uyuflmazl›klar›n çözümü için gerekli
mekanizmalar› kurmak (Ekin, 1994, s.111).
Örgütün devam›n› sa¤lamaya yönelik olarak sendikalar yasal haklar› mevcut
olsa da sözleflmelere sendikalar›n tan›nmas›, sendika üyeli¤inin güvencesi, sendika üyeli¤inin garantisi gibi hükümler koymaya önem vermektedirler. Böylece üye
say›s›n› artt›rarak ve aidatlar›n düzenli bir flekilde al›nmas›n› sa¤layarak sendikalar› kararl› ve güçlü örgütler haline getirmeyi hedeflemektedirler.
Sendikalar ayr›ca çal›flma süresi ve ücretler, iflyerine iflçi al›nmas› ve iflten ç›karmay› düzenleyen mekanizmalar, sendikaya üye olan ve olmayanlar›n toplu sözleflmeden yararlanmas›, sosyal yard›mlar›n belirlenmesi gibi çal›flma koflullar›na yönelik düzenlemelerde söz sahibi olmak istemektedirler. Özellikle ücret ve çal›flma
koflullar›na yönelik düzenlemeler üyeleri oldu¤u kadar bütün ülkenin ekonomik
ve sosyal geliflimi üzerinde etki yapmaktad›r. Gerçekten sendikan›n talepleri, ülkenin ve iflyerinin koflullar›na göre, bir toplu pazarl›ktan di¤erine önemli de¤iflmeler
göstermektedir. Baz› ülkelerde ifl güvencesi ön plandayken baz›lar›nda ifl sürelerinin azalt›lmas› ya da ücretlerin artt›r›lmas› ön plana geçebilmektedir. Sendikalar
sözleflmelerdeki hükümlerin aç›klanmas›ndan veya uygulanmas›ndan do¤acak
uyuflmazl›klarla, bireysel iflçi flikayetlerini çözecek mekanizmalar›n kurulmas›na
önem vermektedirler. Baflka bir ifadeyle, sendikalar sadece kurallar›n konulmas›
ile ilgili bulunmakta, ayr›ca bu kurallar›n uygulanmas› ve bireysel iflçilerin haklar›n›n tam bir flekilde korunmas›n› da üstlenmektedirler (Ekin, 1994, s.112).
Toplu pazarl›kta sendikalar yukar›da ifade edilen kazan›mlar› amaçlarken toplu pazarl›k çal›flanlar aç›s›ndan da çok olumlu sonuçlar yarat›r. Toplu pazarl›¤›n iflçiler aç›s›ndan olumlu etkileri flu flekilde s›ralanabilir (http://industrialrelations.naukrihub.com/levels-of-cb.html):
• ‹flçiler aras›nda kendilerine olan sayg›y› ve sorumluluk duygusunu gelifltirir.
• ‹flçilerin gücünü ve toplu pazarl›k kapasitesini artt›r›r.
• ‹flçilerin moralini ve verimlili¤ini artt›r›r.
• ‹flverenlerin iflçilere karfl› haks›z uygulamalar›n› önler ve tek tarafl› kararlar
alma özgürlü¤ünü k›s›tlar.
• Etkili bir toplu pazarl›k mekanizmas› sendikal hareketi güçlendirir.
• ‹flçiler daha iyi koflullarda çal›flt›¤› için daha fazla motive olur ve iflverenle
daha kolay iletiflim kurabilir.
Toplu Pazarl›kta ‹flverenlerin Hedefleri ve Toplu
Pazarl›¤›n ‹flverenler Aç›s›ndan Önemi
‹flverenler toplu pazarl›¤› kendi yönetim hakk›na bir müdahale olarak görmekle
birlikte, günümüzün rekabet koflullar› her iki taraf› da iflletmenin varl›¤›n› sürdürmeye yönelik ortak bir ç›kar etraf›nda buluflmaya zorlamaktad›r. ‹flverenlerin amac› maliyetleri düflürerek kar› artt›rmakt›r. Bunu gerçeklefltirmenin en kolay yolu ücretleri kontrol etmektir. Sendikalar nas›l üyelerinin ç›karlar›n› korumay› hedefliyorsa iflverenler de müflterilerine belirli bir fiyatla mal satabilmeyi ve hissedarlar›na da
belirli bir kâr hissesi da¤›tabilmeyi hedeflemektedirler. Bu nedenle toplu pazarl›k
hem iflletmenin içinde çal›flma bar›fl›n› korumak hem de iflletmenin di¤er firmalarla rekabet flans›n› belirlemesi aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.
‹flletme yöneticileri bir yandan artan maliyetlerin, di¤er yandan azalan karlar›n
bask›s› alt›na girmektedirler. Bir iflletmede ücret art›fllar› ya fiyat art›fllar›na yans›yacak ya da baflka bir kaynaktan karfl›lanacakt›r. Fiyat art›fllar›n›n s›n›rl› oldu¤u rekabet piyasalar›nda ücret art›fllar›n› karfl›laman›n yolu sat›fllar› artt›rmak, hammaddeden tasarruf etmektir. K›saca verimlili¤i artt›rarak, maliyetleri aynen muhafaza
etmektir. Di¤er bir kaynak olarak karlar›n düflürülmesi gelmektedir. Geliflen teknoloji, yeni üretim ve yönetim teknikleri maliyet art›fl›na yol açmadan verimlilik art›fl› yoluyla ücret art›fllar›na imkân verebilmektedir. Bu durum toplu pazarl›k süreçlerine de yans›maktad›r.
‹flverenler ve sendikalar iflletmenin karl›l›¤› konusuna farkl› yaklaflmaktad›rlar.
‹flverenler aç›s›ndan kar iflletme faaliyetinin en önemli teflvik unsurlar›ndan biridir
ve yeni yat›r›mlar›n da kayna¤›d›r. Sendikalara göre ise daha yüksek ücret ödenmesi yoluyla iflletmenin artan kar› iflçilerle paylafl›lmal›d›r. Çünkü bu kârlar›n elde
edilmesi iflçilerin daha etkin üretiminin bir sonucudur. ‹flletme zarar etti¤inde ise
taraflar›n iddialar›nda da de¤ifliklik olmaktad›r. Sendikalar uygun bir ücret öden-
141
142
mesini ve iflletmenin olumsuz mali durumunun kendilerini ilgilendirmeyece¤ini
söylerken yöneticiler ise tersine iflletmenin zarar etmesinin sendikalarca dikkate
al›nmas› gerekti¤ini ileri sürmektedirler.
Toplu pazarl›kta taraflar›n yaklafl›mlar›nda bir farkl›l›kta iflletmenin gelece¤e
yönelik kâr beklentisiyle ilgilidir. Toplu pazarl›kta taraflar gelecek y›llarda ödenecek ücretlerin pazarl›¤›n› yapt›klar› için, gelecekteki sat›fllar›n hacmi, üretilen mallar›n fiyat›, hammadde maliyetleri ve di¤er faktörlerle ilgili gelece¤e dönük tahminlere ba¤l›d›r. Bu faktörlerin pek ço¤u ise ülkenin genel ekonomik koflullar›na
ba¤l› oldu¤u için önceden tahmin edilmesi çok zordur. ‹flverenler bu belirsizlik yüzünden elde edilme olas›l›¤› olan kârlar konusunda olumsuz tahminlerde bulunurken sendikalar kârlar› yükseltmekte ve daha olumlu tahminlerle yüksek ücret talep etmektedirler. Bu farkl›l›klar toplu pazarl›k aflamas›n› güçlefltirmekte ve pazarl›k sürecini uzatmaktad›r (Ekin, 1994, s.114).
Toplu pazarl›¤›n ekonomik yönlü amaçlar› d›fl›nda yöneticilerin en önemli
amac› toplu pazarl›k sonucu imzalanan toplu ifl sözleflmesinin yürürlükte oldu¤u
dönem boyunca iflletmede çal›flma bar›fl›n› sa¤layarak çal›flanlar›n verimlilik ve
motivasyonunu artt›rmakt›r. Ücret ve çal›flma koflullar›na yönelik taleplerin belirli
kurallarla düzenlenmesi iflletmenin gelece¤e yönelik hedef ve stratejilerinin belirlenmesinde kolayl›k sa¤layacakt›r. Ayr›ca yöneticiler toplu ifl sözleflmesiyle getirilen düzenlemelerle sendikalar›n hangi konularda ve ne derece söz sahibi olabilece¤ini belirleyerek bu konudaki çat›flmalar› da önlemektedir. Bir di¤er önemli
nokta ise rekabetle ilgilidir. Toplu pazarl›¤›n yayg›nlaflmas› ve düzeyinin genifllemesiyle bir taraftan iflverenler aras›nda iflgücü maliyetlerindeki farkl›l›ktan do¤an
rekabet koflullar›nda bir eflitlik sa¤lan›rken di¤er taraftan ayn› iflkolunda çal›flan iflçiler aç›s›ndan da çal›flma koflullar›nda bir denge sa¤lanm›fl olmaktad›r.
Yukar›da aç›klanmaya çal›fl›lan hedeflere ba¤l› olarak toplu pazarl›¤›n iflverenler aç›s›ndan yararlar› flu flekilde özetlenebilir (http://industrialrelations.naukrihub.com/levels-of-cb.html):
• ‹flverenler aç›s›ndan iflçilerin bireysel flikayetlerini çözmeye çal›flmaktansa
toplu pazarl›k masas›nda toplu olarak bunlar› çözmek için çaba harcamak
daha kolayd›r.
• Toplu pazarl›k iflçiler aras›nda ifl güvencesi duygusu oluflturdu¤u için iflçi
devir h›z›ndan kaynaklanan maliyetleri azalt›r.
• Toplu pazarl›k iflçiler ve yönetim aras›ndaki iletiflim kanallar›n› açarak, iflçilerin yönetime kat›lmalar›n› teflvik eder.
• Toplu pazarl›k endüstriyel çat›flmalar›n çözülmesinde ve önlenmesinde çok
önemli bir rol oynar.
Toplu Pazarl›¤›n Toplum Aç›s›ndan Önemi
Endüstri iliflkileri sistemi sosyal sistemin bir alt sistemi oldu¤u için bu sistem içindeki her türlü faaliyet toplumu önemli ölçüde etkilemektedir. Bu nedenle toplu
pazarl›k iki taraf aras›nda yap›lan ve iki taraf› ilgilendiren bir müzakere süreci olarak görülse de toplumsal sonuçlar ortaya ç›karmaktad›r. Toplu pazarl›¤›n toplumsal aç›dan önemi flu flekilde özetlenebilir (http://industrialrelations.naukrihub.com/levels-of-cb.html):
• Ülkede çal›flma bar›fl›n›n oluflmas›na katk› sa¤lar.
• Toplu pazarl›¤›n oluflturdu¤u ahenkli ve bar›flç›l çal›flma ortam›, çat›flmalar›
önleyerek ülkenin ekonomik ve sosyal geliflimini destekler.
143
• ‹flçilerin çal›flma hayat›nda sömürülmesini ve ayr›mc›l›¤a u¤ramas›n› engeller.
• Çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi sürecinde, bu koflullardan direkt olarak etkilenen iflçilerin de yer almas›na olanak sa¤lar.
TOPLU PAZARLI⁄IN ‹ÇERD‹⁄‹ KONULAR
Çal›flma hayat›nda iflçi ve iflveren taraf› aras›ndaki iliflkileri düzenleyen tüm konular toplu pazarl›¤›n kapsam›na girmektedir. Ancak toplu pazarl›klar›n ve toplu pazarl›klar sonucunda imzalanan toplu ifl sözleflmelerinin içerdi¤i konular toplu pazarl›k düzeyi, sendikalar›n pazarl›k gücü, iflgücünün yap›s›, ekonomik yap›, yasal
düzenleme ve zaman gibi birçok faktöre ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Örne¤in endüstri iliflkileriyle ilgili çok say›da ve ayr›nt›l› yasal düzenlemelerin bulundu¤u ülkelerde toplu pazarl›klar›n içerdi¤i konular dar kapsaml› olmaktayken ABD, Kanada ve Meksika gibi endüstri iliflkileriyle ilgili çok fazla ayr›nt›l› yasal düzenlemelerin olmad›¤› ülkelerde toplu pazarl›klar›n içeri¤i daha genifl olmaktad›r.
‹flçi ve iflverenleri ilgilendiren her husus toplu pazarl›¤›n konusu olurken taraflar ayn› zamanda baz› konularda daha hassas davranmaktad›r. Örne¤in yönetim
genellikle iflin nas›l yap›laca¤›na karar verme hakk›n›n kendisine ait oldu¤unu düflündü¤ü için bu konuda pazarl›k yapmaya çok istekli olmamaktad›r. Sendikalar da
üretimle ilgili normlar ve disiplin konular› hakk›nda, özgürlü¤ünü s›n›rland›rd›¤›
için, pazarl›k yapmak istememektedir. Bununla birlikte, endüstri iliflkileri sisteminde meydana gelen de¤iflikliklere ba¤l› olarak toplu pazarl›¤›n yap›s› ve içeri¤i de
önemli ölçüde de¤iflime u¤ram›flt›r. Geleneksel olarak ücret ve çal›flma koflullar›
SIRAiflçi-iflveren
S‹ZDE
toplu pazarl›¤›n temel odak noktas›yken son zamanlarda içerik
iliflkileri bafll›¤› alt›ndaki herfleyi kapsayacak kadar genifllemifltir. Özellikle geliflmifl ülkelerde küreselleflme, esneklik, yeni teknolojiler ve di¤er de¤iflimlerin
D Ü fi Ü N E L ‹ M yol açt›¤›
geliflmeler sonucunda ifl güvencesi, çal›flma hayat›n›n kalitesi, kariyer gelifltirme,
iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i, iflçinin yönetime kat›lmas› gibi konular da toplu pazarS O R U
l›¤›n kapsam›na al›nmaya bafllanm›flt›r (Tokol, 2001, ss.83-84).
Toplu pazarl›¤›n içeri¤i ülkelerin kendi ekonomik ve sosyal gündemlerine
D ‹ K K Agöre
T de¤iflmekte ve çeflitlenmektedir. Örne¤in Türkiye’nin en çok tart›fl›lan ve en önemli sorunlar›ndan
biri olan “kad›na fliddet” olgusu toplu ifl sözleflmelerinin içine kadar
girmifltir. Son döSIRA S‹ZDE
nemlerde yap›lan toplu ifl sözleflmelerinde efline fliddet uygulayan iflçilerin ücretinden kesinti yap›lmas› ve bu kesintinin fliddet ma¤duru efle verilmesi gibi düzenlemelere rastlanmaktad›r. Bu konuda ayr›nt›l› bilgi için ünitenin sonunda yer alanAMAÇLARIMIZ
Yaflam›n ‹çinden bölümünü okuyunuz.
Toplu pazarl›klar›n ve toplu
pazarl›klar sonucunda
imzalanan toplu ifl
sözleflmelerinin içerdi¤i
konular toplu pazarl›k
düzeyi, sendikalar›n pazarl›k
gücü, iflgücünün yap›s›,
ekonomik yap›, yasal
düzenleme ve zaman gibi
birçok faktöre ba¤l› olarak
de¤iflmektedir.
N N
K ‹içeri¤i
T A P aç›k bir fleKapsad›¤› konular›n çeflitlili¤i nedeniyle toplu pazarl›klar›n
kilde s›n›fland›rma yapmaya uygun de¤ildir. Ancak baz› ülkelerde toplu pazarl›k
ve toplu pazarl›klar sonucunda imzalanan toplu ifl sözleflmelerinin konular› norE L E V ‹ Ziliflkin
Y O N hükümmatif ve borç do¤urucu hükümler; maddi konulara iliflkin veT usule
ler; ekonomik, sosyal, sendikayla ilgili ve genel hükümler fleklinde s›n›fland›r›labilmektedir. Bu flekilde s›n›fland›r›ls›n veya s›n›fland›r›lmas›n toplu pazarl›kta ele
al›nan ve daha sonra toplu ifl sözleflmelerine aktar›lan konular› flu flekilde s›rala‹NTERNET
mak mümkündür: (Bamber, 1998, ss.423-425)
• Toplu ifl sözleflmesinin kapsam› ile ilgili konular: toplu pazarl›k taraflar›n›n,
toplu pazarl›k ünitesinin ve toplu pazarl›k kapsam›n›n d›fl›nda kalacak kiflilerin tespiti.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
144
• Ekonomik ç›karlar ve çal›flma flartlar› ile ilgili konular: ücretler, çal›flma süreleri, ara dinlenme süreleri, izinler, postalar, fazla çal›flma.
• ‹stihdam iliflkisiyle do¤rudan ilgili olan di¤er flartlar: ifle al›nma, ifl güvencesi, terfi, k›dem, e¤itim.
• ‹stihdam flartlar›n› dolayl› bir flekilde etkileyen yönetimin tasarruflar›: taflerona ifl verme, yat›r›mlar, teknolojinin de¤iflimi.
• Sosyal yard›mlar ve iflçilerin çal›flma flartlar›n› etkileyen di¤er konular: çocuk bak›m›, kantinler, dinlenme, ulafl›m.
• Sosyal güvenlik flartlar›: hastal›k izni, emeklilik ikramiyesi, anal›k/babal›k izni.
• Di¤er sosyal yard›mlar: tatil ikramiyeleri, t›bbi yard›mlar, iflçinin bakmakla
yükümlü oldu¤u kiflilere sa¤lanan yard›mlar.
SIRA S‹ZDE
• Çal›flma
hayat›n›n kalitesiyle ilgili konular: iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i önlemleri, fiziksel çal›flma flartlar›, çal›flanlar›n kat›l›m›.
• Taraflar›n
aras›ndaki iliflkilerin düzenlenmesi: bar›fl yükümlülü¤ü, yöneD Ü fi Ü N E L ‹ M
timin imtiyazlar›, sendika güvenli¤i, toplu ifl sözleflmesinin süresi.
• Toplu ifl sözleflmelerinin yürütülmesiyle ilgili flartlar: sözleflme flartlar›n›n ihS O R U
lali durumunda
uygulanacak kurallar ve izlenecek prosedür.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Bar›fl yükümlülü¤ü,
D ‹ K K A Tmutlak ve nisbi bar›fl yükümlülü¤ü olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r.
Mutlak bar›fl yükümlülü¤ünde taraflar›n toplu ifl sözleflmesi süresi içinde tüm ifl mücadelelerine baflvurmalar›
mutlak olarak yasakken nisbi bar›fl yükümlülü¤ünde taraflar toplu
SIRA S‹ZDE
ifl sözleflmesinde yer almayan konularda ifl mücadelesine gidebilmektedir.
N N
K ‹ T A P
fiekil 6.2
TELEV‹ZYON
Toplu Pazarl›k Süreci
TOPLUAMAÇLARIMIZ
PAZARLIK SÜREC‹
Taraflar›n tespiti ile bafllay›p toplu ifl sözleflmesinin imzalanmas›yla sona eren toplu pazarl›k süreci, birbirini takip eden çeflitli aflamalardan oluflmaktad›r. Bu süreci
K ‹ T A P
oluflturan basamaklar›
fiekil 6.2’de görüldü¤ü gibi afla¤›daki aflamalara ay›rarak incelemek mümkündür (Dereli, 2007, s. 3-10):
TELEV‹ZYON
Taraflar›n Tespiti
Toplu Pazarl›k Ünitesinin
‹NTERNET
‹ N T E R NOluflturulmas›
ET
Taleplerin ve Karfl›
Taleplerin Belirlenmesi
Toplu Görüflme
Anlaflma
Toplu ‹fl Sözleflmesinin
‹mzalanmas›
Uyuflmazl›k
Uyuflmazl›¤›n Çözümü
Bar›flç›l Çözüm Yollar›
Uzlaflt›rma Arabuluculuk
Hakem
(Tahkim)
Mücadeleci Çözüm Yollar›
Grev
Lokavt
Toplu ‹fl Sözleflmesinin
Yürürlü¤e Girmesi
145
Taraflar›n tespiti ve toplu pazarl›k ünitesinin oluflturulmas›: Toplu pazarl›¤›n
taraflar›n› oluflturacak yetkili iflçi sendikas› ile iflveren sendikas›n›n veya iflverenin
yukar›da aç›klanan ve her ülkenin yasal düzenlemelerine göre farkl›l›k gösteren
kriterlere ba¤l› olarak tespit edilmesinden sonra, yetkili taraflar›n temsilcilerinden
oluflan ve görüflmeleri yürütecek toplu pazarl›k ünitesi (ekibi) oluflturulur. Bu ünitelerde genellikle iflletmelerin ‹nsan Kaynaklar› Bölümlerinde yer alan endüstri iliflkileri uzmanlar› iflveren taraf›n› temsil ederken toplu pazarl›k uzmanlar› da iflçi ya
da iflveren sendikalar›n› temsil etmektedir.
Taleplerin ve karfl› taleplerin belirlenmesi: Bu aflamada iflçi sendikas›n›n yöneticileri, çeflitli yöntemlerle üye taban›ndan gelen talepleri saptayarak bu taleplerin
ülkenin genel ekonomik flartlar›yla ve ekonomik konjonktürün durumuyla uyumlulu¤unu ve iflverenin bunlar› karfl›layabilirli¤ini göz önünde tutarak bunlardan
gerçeklefltirilmesi mümkün olanlar› belirler. ‹flveren taraf› da iflçi taraf›ndan gelebilecek muhtemel talepler için, karfl› taleplerini tespit eder.
Toplu pazarl›kta yer alan konular genellikle iflçi sendikalar› taraf›ndan getirilirken genellikle iflveren taraf› bu önerilere cevap veren konumundad›r. Ancak günümüzde küresel rekabetin artmas›yla birlikte, iflverenlerin toplu pazarl›k masas›nda sadece cevap veren de¤il, öneri getiren konumunda yer ald›¤› görülmektedir.
Hiç kuflkusuz, bu aflamada her iki taraf›n da taleplerini objektif ölçülere dayand›rmas›, toplu pazarl›¤›n anlaflmayla sonuçlanma olas›l›¤›n› artt›rmaktad›r.
Toplu pazarl›¤›n taraflar› pazarl›k konular›n› belirlerken hangi
kaynaklardan
SIRAtür
S‹ZDE
yararlanmaktad›rlar?
1
D Ü fi Ükurallar
N E L ‹ M genellikToplu görüflmelerin bafllamas›: Toplu görüflmelerde uyulacak
le taraflarca ilk toplant›da saptan›r. Taraflar gerek geçmiflteki deneyimleri gereke
yasal düzenlemeleri göz önünde bulundurarak prosedürleri belirler.
S O R U Görüflmelerde öneri, karfl› öneri ve çözümlerin tutanakla tespit edilip taraflarca imzalanmas›
yayg›n bir yöntemdir.
D‹KKAT
Görüflmelerin tarihi, zaman› ve yerinin belirlenmesi, bafl müzakerecilerin ve di¤er görüflmecilerin saptanmas›, her iki taraf›n sunaca¤› veri ve bilgileri ne ölçüde
SIRAal›r.
S‹ZDE
di¤er tarafla paylaflaca¤› gibi konular temel kurallar aras›nda yer
Çeflitli psikolojik yöntem ve taktiklerin uyguland›¤› toplu görüflme aflamas› taraflar›n karfl›l›kl›
fedakarl›klarda bulunarak ve birbirlerine yak›nlaflarak anlaflmas› ile sonuçlanabileAMAÇLARIMIZ
ce¤i gibi; taraflar›n kendi taleplerinde direnmesi ve tavizde bulunmamas› sonucu
uyuflmazl›kla da sonuçlanabilir.
Teklif ve karfl› teklifler aras›nda de¤iflimler yapma: Taraflar
geK ‹ görüflmelerde
T A P
nellikle ekonomik olmayan konularda daha kolay ve çabuk anlaflmaya var›rlar.
Ekonomik konularda pazarl›k bafllay›nca tek tek maddeler de¤il, bütüne bak›larak
anlaflma yoluna gidilmeye çal›fl›l›r. Görüflmeler s›ras›nda karfl›l›kl›
T E L E Vteklifler
‹ Z Y O N maliyetleri yönünden de¤erlendirilir. Daha önce yap›lm›fl bir toplu sözleflme yenisi için bir
karfl›laflt›rma ve referans noktas› oluflturmaktad›r.
S O R U
D‹KKAT
N N
‹yol
N T Eizlemektedir?
RS‹ZDE
NET
Türkiye’de yap›lan toplu pazarl›k görüflmelerinde taraflar nas›l birSIRA
Toplu görüflmelerde anlaflmaya varabilmek için taraflar üç farkl› yol izleyebilirD Ü fi Ü N E L ‹ M
ler (Dereli, 2007, s.10):
(i). Taraflar ekonomik nitelikte olan ve olmayan konular› birbirinden ay›rabilir
ve önce ekonomik nitelikte olmayan konular› tart›flmaya açabilirler.
S O R UÖrne¤in flika-
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
2
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
146
yet ve uyuflmazl›k prosedürünü gelifltirmek, çal›flma koflullar›n›, ifl de¤erlendirme
sistemini ve benzer konular› düzenlemek taraflar için maliyet içeren konulara göre daha kolay anlaflabilecekleri “birlefltirici pazarl›k” alanlar›d›r.
(ii). Taraflar ekonomik olan ve olmayan konular› ay›r›p tart›flabilirler fakat bunu yaparken konular aras›nda de¤iflimler yapabilirler, bir konuda bir taraf kazançl› ç›karken di¤er taraf kaybedebilir ve bu süreç tüm sorunlar çözülene kadar devam edebilir.
(iii). Taraflar ekonomik olan ve olmayan her konuyu birbirinden ayr› olarak
tart›flabilirler ancak tüm konular üzerinde anlaflma sa¤lanana kadar hiçbir konu kararlaflt›r›lm›fl say›lmaz. Toplam paket yaklafl›m› olarak adland›r›lan bu yöntem daha güç olmakla beraber toplu sözleflmeyi imzalamadan önce tüm paketi bir bütün
SIRA S‹ZDE olana¤› verir.
olarak de¤erlendirme
Toplu görüflmenin sona ermesi: Taraflar aras›ndaki toplu görüflme anlaflmayla
sona erdi¤i takdirde toplu ifl sözleflmesi imzalanarak yürürlü¤e girer. Toplu görüflD Ü fi Ü N E L ‹ M
menin uyuflmazl›kla sona ermesi durumunda ise uyuflmazl›¤›n çözümü için bar›flç›l ve/veya mücadeleci yollar kullan›l›r ve uyuflmazl›¤›n çözülmesiyle birlikte topS O R imzalanarak
U
lu ifl sözleflmesi
yürürlü¤e girer (Güven, 1995, ss.100-102).
SIRA S‹ZDE
S O R U
Toplu ifl uyuflmazl›klar›
ve çözüm yollar› ayr›nt›l› olarak kitab›n›z›n 7. Ünitesinde
D‹KKAT
ifllenecektir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Toplu ifl sözleflmeleri belirli veya belirsiz süreli yap›labilmektedir. Toplu ifl sözleflmeleri Almanya,
Avusturya, ‹skandinav ülkeleri, ABD ve Kanada’da genellikle beAMAÇLARIMIZ
lirli süreli iken ‹ngiltere’de genellikle belirsiz sürelidir. Belirli süreli toplu ifl sözleflmeleri için yasalarda asgari ve azami süreler tespit edilmektedir. Toplu ifl sözlefl‹ T A süre
P
melerinde Kasgari
bir y›l, azami süre ise dört befl y›l aras›nda de¤iflmektedir.
Ancak geliflmifl ülkelerde toplu ifl sözleflmesinin süresi genellikle iki y›l olmaktad›r.
Yasalarda toplu ifl sözleflmeleri için asgari sürenin konmas› iflçi-iflveren aras›nda
dengeyi ve
T E çal›flma
L E V ‹ Z Y O Nhayat›nda istikrar› sa¤larken azami sürenin tespit edilmesi ise
istismar› önlemektedir. Belirsiz süreli toplu ifl sözleflmelerinde ve belirli süresi
uzun olan toplu ifl sözleflmelerinde, ücret ve parasal konular, genellikle belirli aral›klarla yeniden düzenlenmektedir.
‹NTERNET
Toplu ifl sözleflmelerinin süresi, sözleflmenin içeri¤i ve ekonomik koflullarla yak›ndan ilgilidir. Örne¤in, üç sosyal taraf›n çal›flma hayat›n› ilgilendiren genel sorunlar›n çözümünde uyulacak ilke ve kararlar› ald›¤› ulusal düzeydeki sözleflmeler, iflkolu ve iflletme sözleflmelerine göre daha uzun süreli veya belirsiz süreli yap›lmaktad›r. Ayr›ca toplu ifl sözleflmelerinin süresi, refah dönemlerinde sendikan›n
daha uzun koruma istemesi nedeniyle uzun olmaktad›r. Enflasyonist bir ekonomik
ortamda ise belirsizlik ve fiyat art›fllar›n› yakalama düflüncesi nedeniyle toplu ifl
sözleflmelerinin süresi k›salmaktad›r (Tokol, 2001, ss.81-82).
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Toplu ‹fl Sözleflmesinin Süresi
3
Türkiye’de toplu
pazarl›klar›n süresi kaç y›ld›r?
SIRA S‹ZDE
TOPLU PAZARLI⁄IN YAPISI
D Ü fi Ü N E Lyap›s›n›
‹M
Toplu pazarl›¤›n
oluflturan temel unsurlar iki bafll›k alt›nda incelenebilir:
toplu pazarl›¤›n kapsam› ve toplu pazarl›¤›n düzeyi.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
147
Toplu Pazarl›¤›n Kapsam›
Toplu pazarl›¤›n içerdi¤i konular pazarl›¤›n niteliksel boyutunu, kapsam›na ald›¤›
iflçi say›s› da pazarl›¤›n niceliksel boyutunu oluflturmaktad›r. Toplu pazarl›¤›n kapsam› geniflledikçe iflçiler aras›ndaki dayan›flma ve ücretli çal›flanlar›n önemli bir
bölümünü oluflturan iflçilerin millî gelirden ald›klar› pay artmakta, çal›flma flartlar›
aras›ndaki farkl›l›klar azalmakta ve böylelikle sendikal hareket güç kazanmaktad›r.
Toplu pazarl›¤›n kapsam›na giren iflçi say›s› pek çok faktöre ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Toplu pazarl›¤›n kapsam›n› etkileyen faktörleri flu flekilde s›ralamak
mümkündür (Tokol, 2001, ss.69-72; Bamber, vd., 1998, ss.420-422):
Ülkelerin geliflmifllik düzeyi. Geliflmifl ülkelerde ileri düzeyde bir sanayi sektörünün varl›¤› ve büyük iflletmelerin fazla oluflu nedeniyle toplu pazarl›¤›n kapsam› geliflmekte olan ülkelere göre daha genifltir. Örne¤in Almanya’da tüm iflçilerin
%62’si, Hollanda’da 10 iflçiden 6’s›, Kuzey Avrupa ülkelerinde 4 iflçiden 3’ü toplu
pazarl›k kapsam›ndayken Hong-Kong’da toplu pazarl›k iflgücünün yaln›zca
%4’ünü, Tayvan’da ise imalat sanayi iflçilerinin %9’unu kapsamaktad›r.
Toplu pazarl›k düzeyi. Toplu pazarl›¤›n düzeyi artt›kça toplu pazarl›¤›n kapsam› da genifllemektedir. Örne¤in ulusal düzeydeki pazarl›klar›n a¤›rl›kta oldu¤u
Avusturya’da toplam iflgücünün %98’i ve Finlandiya’da toplam iflgücünün %91’i
toplu pazarl›¤›n kapsam›ndayken iflyeri/iflletme düzeyindeki toplu pazarl›klar›n
yayg›n oldu¤u ABD’de toplam iflgücünün %18’i, Japonya’da ise toplam iflgücünün
%21’i toplu pazarl›¤›n kapsam›ndad›r.
Ekonomik konjonktür. Toplu pazarl›¤›n kapsam› ekonomik refah dönemlerinde genifllerken ekonomik durgunluk dönemlerinde daralmaktad›r.
Siyasi iktidarlar›n tutumu. Siyasi iktidarlar›n sendikalar karfl›s›ndaki tutumlar›
ve siyasi iktidardaki de¤ifliklikler toplu pazarl›¤›n kapsam›n› etkilemektedir. Örne¤in ‹ngiltere’de 1980’li y›llar›n bafl›na kadar iktidarda olan ve sendikalar› teflvik
ederek onlarla yak›n iliflki içinde olan ‹flçi Partisi’nin yerine, 1979 y›l›nda sendikalar›n gücünü k›r›c› çeflitli yasal düzenlemeler yapan ve liberal ekonomi politikalar› izleyen Muhafazakar Parti’nin gelmesinin de etkisiyle 1984 y›l›nda %71 olan toplu pazarl›¤›n kapsam› 1990 y›l›nda %54’e kadar düflmüfltür.
‹stihdam›n yap›s›. Sanayi sektöründen hizmetler sektörüne do¤ru yaflanan istihdam›n sektörel kaymas›, kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m oranlar›n›n artmas› ve geçici çal›flma, k›smi çal›flma, evde çal›flma, tele çal›flma gibi standart-d›fl› (atipik) istihdam›n yayg›nl›k kazanmas›yla birlikte toplu pazarl›¤›n kapsam› da daralmaya
bafllam›flt›r. Çünkü hizmetler sektöründe çal›flan beyaz yakal› iflgücünün sanayi
sektöründe çal›flan mavi yakal› iflgücüne oranla ve kad›n iflgücünün erkek iflgücüne oranla sendikaya kat›l›m oranlar› daha düflüktür. Ayr›ca standart-d›fl› çal›flma
modellerinde iflçiler aras›ndaki dayan›flma duygusu ve kolektif hareket etme e¤ilimi daha azken, iflçiler ve iflverenlerin aras›ndaki iliflkilerin daha yo¤un ve yak›n olmas› da, iflçilerin sendikaya kat›l›m oranlar›n› ve dolay›s›yla toplu pazarl›¤›n kapsam›n› olumsuz yönde etkilemektedir.
Yasal düzenlemeler. Bir ülkedeki endüstri iliflkileri sisteminin yasal çerçevesini
çizen mevzuat da toplu pazarl›¤›n kapsam›n› do¤rudan etkilemektedir. Örne¤in
kamu görevlilerinin örgütlenme ve toplu pazarl›k haklar›n›n yasal güvence alt›na
al›nd›¤› ve çal›flma mevzuat›nda teflmil uygulamas›na yer verildi¤i bir ülkede toplu pazarl›¤›n kapsam› daha genifl olurken özellikle kolektif sendika özgürlü¤ünün
yasal güvence alt›na al›nmad›¤› ve kamu görevlilerine sendikal haklar›n tan›nmad›¤› bir ülkede toplu pazarl›¤›n kapsam› daha s›n›rl› olmaktad›r.
Toplu pazarl›¤›n içerdi¤i
konular pazarl›¤›n niteliksel
boyutunu, kapsam›na ald›¤›
iflçi say›s› da pazarl›¤›n
niceliksel boyutunu
oluflturmaktad›r.
148
Sendikalaflma oran›. Sendikalaflma oran› ile toplu pazarl›¤›n kapsam› aras›nda
her zaman için do¤ru orant›l› bir iliflkinin varl›¤›ndan söz etmek do¤ru de¤ildir.
fiöyle ki yüksek sendikalaflma oran›na sahip ülkelerde toplu pazarl›¤›n kapsam›
genifl olurken sendikalaflma oran›n›n düflük oldu¤u baz› ülkelerin de genifl bir toplu pazarl›k kapsam›na sahip olduklar› görülmektedir. Bir baflka ifadeyle toplu pazarl›¤›n kapsam›, yaln›zca sendikalaflma oran›n›n yüksek oldu¤u ülkelerde de¤il;
sendikalaflma oran›n›n düflük oldu¤u ülkelerde de yasal düzenlemeler nedeniyle,
genifl olabilmektedir. Örne¤in ‹talya, Fransa ve Avusturya’daki ifl kanunlar›na göre, imzalanan bir toplu ifl sözleflmesinden sadece taraf sendikaya üye olan iflçiler
de¤il; baflka bir sendikaya üye olan veya hiçbir sendikaya üye olmayan iflçiler de
yararlanabilmektedir. Bu nedenle ‹talya ve Fransa’da sendikalaflma oran› di¤er AB
ülkelerine göre düflük olmas›na ra¤men, toplu pazarl›¤›n kapsam› oldukça yüksektir (Salamon, 1998, ss.305-307).
Toplu pazarl›¤›n en önemli göstergelerinden biri toplu pazarl›¤›n kapsam›na
giren iflçilerin oran›d›r. Son dönemlerde sendikalar›n karfl› karfl›ya kald›¤› ekonomik, sosyal ve siyasi geliflmeler toplu pazarl›¤›n kapsam›n›n dünyan›n her yerinde
azalmas›na neden olmaktad›r. Uluslararas› rekabetin artmas›, üretimin ucuz iflgücü
olan ülkelere kaymas›, yasal düzenlemelerdeki sendikalar ve toplu pazarl›klarla ilgili olumsuz de¤ifliklikler, toplu pazarl›¤›n anti-merkezileflmesi, iflletmelerin esneklik taleplerinin artmas›, hizmet sektörünün pay›n›n artmas› ve devletin tutumundaki olumsuzluklar toplu pazarl›¤›n kapsam›n›n daralmas›na neden olan en önemli
geliflmelerdir.
Tablo 6.2
OECD Ülkelerinde
Sendikalaflma
Oranlar› (%)
Y›l
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2010
Avusturalya
24,9
24,2
22,7
21,9
18,2
19,0
18,0
Avusturya
37,4
35,7
34,4
33,3
29,9
28,6
28,1
Kanada
28,1
28,5
28,6
27,8
27,4
27,3
27,5
Estonya
-
13,6
10,6
9,1
7,3
7,7
8,0
Finlandiya
76,3
74,5
72,9
72,4
70,3
69,2
70,0
Japonya
22,2
21,5
20,3
18,8
18,3
18,5
18,4
Kore
11,7
11,5
10,8
18,8
10,6
10,3
10,0
Meksika
15,8
15,9
16,9
16,9
16,8
15,3
14,4
Yeni Zelanda
21,7
22,3
21,1
20,9
19,3
19,4
-
Portekiz
22,5
22,4
21,2
21,2
20,8
20,1
19,3
Türkiye
10,6
10,0
8,9
8,2
6,6
5,9
-
‹sveç
80,6
78,0
78,0
76,5
70,8
68,4
68,4
‹ngiltere
30,1
29,6
29,6
29,4
27,9
27,2
26,5
ABD
13,4
12,9
12,4
12,0
11,6
11,8
11,4
OECD Ortalama
21,0
20,1
19,8
18,8
18,0
18,4
18,1
Ülke
Kaynak: OECD.StatExtracts, http://stats.oecd.org
149
Türkiye’de toplu pazarl›¤›n kapsam›n›n düflük olmas›n›n nedenleriSIRA
nelerdir?
S‹ZDE
AB ülkelerinde de bu geliflmelerin etkisiyle toplu pazarl›¤›n kapsam› aç›s›ndan
D Ü fi Ügibi
N E L ‹ OECD
M
önemli düflüfller meydana gelmektedir. Tablo 6.2’den anlafl›ld›¤›
ülkelerinin birço¤unda, sendikalaflma oran›nda Türkiye’de dâhil, son on y›lda önemli
düflüfller görülmektedir. OECD ülkelerinde sendikalaflma oran›,
S O2010
R U itibariyle %
18,1 iken AB ülkelerinde iflçilerin yaklafl›k üçte ikisi (%66) sendikal›d›r. Tablo
6.3’de görüldü¤ü gibi, AB ülkelerinde toplu pazarl›k kapsam› %90’lardan (Norveç)
D‹KKAT
%100’lere (Romanya) kadar ç›kabilmektedir. En yüksek kapsama sahip olan Kuzey
Avrupa ülkelerinde bunun nedenleri sendikalaflma oran›n›n oldukça yüksek olmaS‹ZDE gibi Türs› ve yasal düzenlemelerdir. Di¤er taraftan, yine Tablo 6.2’deSIRA
görüldü¤ü
kiye’de sendikalaflma oran› da OECD ülkeleri ortalamas›n›n alt›ndad›r. Buna ba¤l›
olarak toplu pazarl›¤›n kapsam› da oldukça düflüktür.
AMAÇLARIMIZ
Toplu
Pazarl›¤›n
Düzeni
Ülke
Toplu
Toplu
Pazarl›¤›n Pazarl›¤›n
Kapsam›
K ‹ T A P Düzeyi
Romanya
% 100
Asgari flartlar için
ulusal, iflkolu ve
iflletme düzeyine
göre gelifltiriliyor
Yunanistan
Avusturya
% 98
‹flkolu
Almanya
% 62
Fransa
% 98
‹flkolu ve iflletme
Lüksemburg
% 60
‹flletme
‹NTERNET
Belçika
% 96
Ulusal
Malta
% 51
‹flletme
Slovenya
% 96
‹flkolu
Çek Cum.
% 50
‹flletme
Finlandiya
% 91
‹flkolu
‹rlanda
% 44
‹flletme
Portekiz
% 90
‹flkolu
Slovakya
% 35
‹flletme ve
Yeri
‹sveç
% 90
‹flkolu
Letonya
% 34
‹flletme
Hollanda
% 90
‹flkolu
‹ngiltere
% 33
‹flletme
Danimarka
% 85
‹flkolu
Estonya
% 33
‹flletme
‹talya
% 80
‹flkolu
Macaristan
% 33
‹flletme
Güney K›br›s
% 75
‹flkolu ve iflletme
Bulgaristan
% 30
‹flletme
‹spanya
% 71
‹flkolu
Polonya
% 30
‹flletme
Norveç
% 70
Ulusal ve iflkolu
Litvanya
% 15
‹flletme
AB Ortalama
% 66
% 65
TELEV‹ZYON
S O R U
D‹KKAT
N N
Toplu
Pazarl›¤›n
Kapsam›
Ülke
4
‹flkolu
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Tablo 6.3
AB Ülkelerinde Toplu
Pazarl›¤›n Kapsam›
K ‹ T A P
ve Düzeyi (2009)
TELEV‹ZYON
‹flkolu
Kaynak: http://www.worker -participation.eu/
Toplu Pazarl›¤›n Düzeyi
Toplu pazarl›klar, bir iflyeri/iflletme düzeyindeki az say›da iflçiyi kapsam›na alabilece¤i gibi, ulusal düzeyde iflçilerin büyük bir k›sm›n› veya belirli bir meslek grubunda çal›flan ya da ulusal düzeyde belirli bir iflkolunda çal›flan tüm iflçileri kapsam›na alabilmektedir. Bir baflka ifadeyle toplu pazarl›klar, fiekil 6.3’de görüldü¤ü
‹NTERNET
150
gibi, alt düzeyde ve merkezileflmeden uzak bir flekilde iflyeri/iflletme düzeyinde
görüldü¤ü gibi, daha üst düzeyde ve merkezi bir yap›da iflkolu düzeyinde ve ulusal düzeyde de görülebilmektedir. Ayr›ca toplu pazarl›k düzeyi zamanla de¤ifliklik
gösterebilmekte; ulusal düzeydeki ve iflkolu düzeyindeki toplu pazarl›klar iflyeri/iflletme düzeyindeki toplu pazarl›klarla tamamlanabilmektedir.
fiekil 6.3
Toplu Pazarl›¤›n
Düzeyleri
ULUSAL DÜZEY
‹fiKOLU DÜZEY‹
‹fiYER‹/‹fiLETME
DÜZEY‹
A
N
T
‹
M
E
R
K
E
Z
‹
L
E
fi
M
E
TOPLU PAZARLI⁄IN KAPSAMI
Toplu pazarl›¤›n tüm ülkeler için geçerli olan ideal bir düzeyinden söz etmek do¤ru de¤ildir. Çünkü toplu pazarl›klar›n düzeyinin belirlenmesinde ulusal ekonomik geliflmeler, rekabet flartlar›, üretim teknolojileri, sendikalaflma yap›s› ve düzeyi, sendikas›z sektörlerden gelen bask›lar, piyasa yap›s›, rekabet gücü, arz ve talep flartlar›, ülkenin co¤rafi büyüklü¤ü gibi çok say›da faktör rol oynamaktad›r.
Her toplu pazarl›k düzeyinin kendi içinde olumlu ve olumsuz taraflar› olmakla
birlikte; sendikalar genellikle üyelerinin çal›flma flartlar›n› standartlaflt›rmak ve pazarl›k güçlerini birlefltirmek amac›yla merkezi pazarl›klar›, iflverenler ise piyasa ve iflletme flartlar›na göre esnek davranabilmek amac›yla alt düzeyli pazarl›klar› tercih etmektedirler (Tokol, 2001, s.74).
Günümüzde her ne kadar çok uluslu toplu pazarl›klar ve Avrupa Birli¤i düzeyinde toplu pazarl›klar gündeme gelmeye bafllam›flsa da yayg›n olarak görülen toplu pazarl›k düzeyleri ulusal düzeyde, iflkolu düzeyinde ve iflyeri/iflletme düzeyinde toplu
pazarl›klard›r. II. Dünya Savafl›’ndan sonra birçok ülkede toplu pazarl›klar›n merkezileflmesi yönünde bir e¤ilim ortaya ç›km›flken 1980’li y›llardan itibaren h›z kazanan küreselleflme ve artan rekabet karfl›s›nda, iflletmelerin piyasa flartlar›na daha kolay uyum
sa¤lamas› ve daha esnek hareket edebilmesi için toplu pazarl›klar merkezden uzaklaflmaya bafllam›flt›r.
Tablo 6.3’de görüldü¤ü gibi, AB ülkelerinde ulusal düzeyde toplu pazarl›klar görülmekle birlikte, toplu pazarl›klar daha çok iflkolu düzeyinde yap›lmaktad›r. Ayr›ca
son dönemlerde iflyeri düzeyinde toplu pazarl›klarda da art›fl görülmektedir. Yukar›da ifade edildi¤i gibi, toplu pazarl›¤›n düzeyi ile kapsam› aras›ndaki do¤ru orant›l› iliflkiyi Tablo 6.3’den görmek mümkündür. Toplu pazarl›¤›n kapsam›n›n yüksek oldu¤u
ülkeler, Fransa hariç, toplu pazarl›¤›n ulusal düzeyde yap›ld›¤› ülkelerdir. Teflmil gibi
toplu pazarl›¤›n kapsam›n› geniflleten yasal düzenlemeler göz önüne al›nmad›¤›nda,
toplu pazarl›¤›n düzeyi anti-merkezilefltikçe, kapsam› da daralmaktad›r.
151
Ulusal Düzeyde Toplu Pazarl›k
Toplu pazarl›k sisteminde en üst düzeyde olan ve en genifl alan› kapsayan ulusal
düzeyde toplu pazarl›k, genellikle iflçi ve iflveren sendikalar›n›n üst örgütleri olan
konfederasyonlar aras›nda yap›lmaktad›r. Ulusal düzeyde toplu pazarl›k iflçi ve iflveren konfederasyonlar› aras›nda ikili olarak yap›labildi¤i gibi, iflçi ve iflveren konfederasyonlar› ile hükümet aras›nda üçlü olarak da yap›labilmektedir. Bu düzeydeki toplu pazarl›klar, çal›flma hayat›n› ilgilendiren genel sorunlar› ve bu sorunlar›n
çözümünde uyulacak genel ilkeleri, kararlar› ve standartlar› içermektedir. Ulusal
düzeydeki toplu pazarl›klar, genellikle iflçi ve iflverenlerin ileri derecede örgütlendikleri ve konfederasyon düzeyinde bölünmelerin olmad›¤› ülkelerde görülmektedir. Özellikle iflçi ve iflveren konfederasyonlar› ile hükümet aras›nda yap›lan üçlü
ulusal düzeydeki toplu pazarl›klarda makroekonomik hedefler göz önünde tutularak ücret, gelir da¤›l›m› ve gelirler politikalar›n›n genel çerçevesi çizilmektedir.
Kimi zaman toplumsal anlaflma diye adland›r›lan anlaflmalarla sona eren ulusal düzeydeki toplu pazarl›klar, iflçi ve iflveren konfederasyonlar›n›n üye federasyonlar ve sendikalar üzerinde güçlü bir otoriteye sahip olmas› hâlinde etkili ve baflar›l› olabilmektedir. Ancak özellikle 1980’li y›llara kadar Kuzey Avrupa ülkelerinde ve Avusturya’da yayg›n olarak görülen ulusal düzeyde toplu pazarl›klar, farkl›
SIRA S‹ZDE
iflkollar›, meslekler ve iflyerlerindeki sorunlar› çözmede yetersiz
kalabilmektedir.
Bir baflka ifadeyle ulusal düzeydeki toplu pazarl›klar, öncelikle makro ekonomik
istikrar› sa¤lama amac›n› tafl›makta ve daha alt düzeydeki toplu
için saD Ü pazarl›klar
fi Ü N E L ‹ M
dece genel bir çerçeve çizmektedir. Bu nedenle ulusal düzeydeki toplu pazarl›klar
genellikle daha alt düzeydeki iflkolu toplu pazarl›klar› ile tamamlanmaktad›r (GüS O R U
ven, 1995, s.103; Yüksel,1997, s.51).
D ‹ K K A T kontrol alGenellikle iflçi ve iflveren konfederasyonlar› ile hükümet aras›nda enflasyonun
t›na al›nmas›, ücret-fiyat politikalar›n›n, gelir da¤›l›m› politikalar›n›n belirlenmesi gibi
makroekonomik amaçlar tafl›yan ve ulusal düzeyde imzalanan anlaflmalara
toplumsal anSIRA S‹ZDE
laflma ad› verilir.
‹flkolu Düzeyinde Toplu Pazarl›k
AMAÇLARIMIZ
N N
‹flkolu düzeyinde kurulan iflçi ve iflveren sendikalar›n›n yapt›klar› toplu pazarl›klard›r. Sektörel toplu pazarl›k olarak da adland›r›lan bu tür toplu pazarl›klar ulusal,
‹ T A P bir ülkede,
bölgesel veya yerel düzeyde gerçeklefltirilebilmektedir. Bu Knedenle
bölgede veya flehirde belirli bir iflkolunda yer alan tüm iflletmeler ve o iflletmelerde çal›flan her türlü meslek sahibi iflçiler toplu pazarl›¤›n kapsam›ndad›r. Ancak
T E L E V ‹ Z Ybelirli
ON
Avustralya, ‹ngiltere ve ABD gibi kimi ülkelerde baz› iflkollar›nda
meslek
grubunda yer alan iflçilerin çal›flma flartlar›n› düzenlemek amac›yla mesleki düzeyde toplu pazarl›klara da rastlanmaktad›r.
Bu düzeydeki toplu pazarl›klarda genellikle belirli bir iflkolundaki
ücretler, ça‹NTERNET
l›flma süreleri, sosyal yard›mlar, e¤itim, iflyeri temsilcili¤i gibi konularda özel flartlar belirlenmekte ve iflyeri/iflletme düzeyindeki toplu pazarl›klar için temel ilkelerin yer ald›¤› genel bir çerçeve çizilmektedir.
‹flkolu düzeyinde toplu pazarl›k, ayn› iflkolunda faaliyet gösteren iflletmelerde
çal›flma flartlar›n›n standardizasyonunu sa¤layarak iflletmeler aras›ndaki haks›z rekabetin önüne geçmektedir. Ayr›ca bu tür toplu pazarl›kta taraflar›n daha dikkatli
ve bilinçli hareket etmeleri gerekmektedir. Zira iflyeri/iflletme düzeyinde yap›lan
toplu pazarl›kta, örne¤in grev karar› kolayl›kla verilebilecekken iflkolu düzeyinde
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
152
yap›lan toplu pazarl›kta, yarataca¤› ekonomik istikrars›zl›¤›n boyutu büyük olaca¤› için grev karar› çok kolayl›kla verilememektedir. (Yüksel, 1997, ss.50-51) Avrupa ülkelerinin büyük bir bölümünde gelenekselleflmifl durumda olan iflkolu düzeyinde toplu pazarl›klar, iflkolundaki genel standartlar› belirledi¤i için iflletmelerin
kendine özgü flartlar›n› dikkate almamaktad›r. Bu sak›ncalar› gidermek için iflkolu
düzeyinde toplu pazarl›klar, iflyeri/iflletme düzeyindeki toplu pazarl›klarla tamamlanabilmektedir (Gündo¤an, 1999, s.18).
‹flyeri/‹flletme Düzeyinde Toplu Pazarl›k
Örnek toplu pazarl›k: Belirli
bir iflkolunda tek bir sendika
ile büyük bir iflveren
aras›nda yap›lan toplu
pazarl›k sonucu ba¤›tlanan
toplu ifl sözleflmesi
hükümlerinin, o iflkolundaki
di¤er iflyerlerinde veya
iflletmelerde yap›lacak toplu
pazarl›klara ve toplu ifl
sözleflmelerine örnek
oluflturmas›d›r.
Bir iflletmeyi veya bir iflletmeye ba¤l› birden fazla iflyerini kapsayan ve iflletme veya iflyerine özgü flartlar› göz önünde tutan en alt düzeydeki toplu pazarl›k türüdür.
Bir baflka ifade ile iflyeri/iflletme düzeyinde toplu pazarl›k, iflletmenin veya iflyerinin faaliyette bulundu¤u piyasan›n flartlar›n› ve çal›flanlar›n niteliklerini ön planda
tutan bir pazarl›k düzeyidir. A.B.D., Kanada ve Japonya’da yayg›n olarak görülen
iflyeri/iflletme düzeyinde toplu pazarl›klar, iflkolu sendikalar› veya iflyeri sendikalar› veya iflletme komitesi ile iflveren veya iflveren sendikas› aras›nda yap›lmaktad›r.
Bu düzeydeki toplu pazarl›klarda kapsam dar oldu¤u için mikro ekonomik faktörler ön plana ç›kmakta ve sendikalar iflyerinin veya iflletmenin ekonomik durumunu, teknik donan›m›n›, piyasadaki rekabet gücünü, personel politikalar›n› ve iflçilere yönelik yaklafl›mlar›n› daha yak›ndan izlemektedir. Ancak bu düzeydeki
toplu pazarl›¤›n en büyük sak›ncas›, ayn› iflkolunda faaliyet gösteren iflyerleri veya iflletmeler aras›nda ücretler ve çal›flma flartlar› konusunda farkl›l›klar›n ortaya
ç›kmas›d›r. Bu durum ise ayn› iflkolunda farkl› iflyerlerinde veya iflletmelerde çal›flan iflçiler aras›nda dayan›flman›n azalmas›na, huzursuzluklar›n artmas›na ve sendikalararas› rekabetin k›z›flmas›na neden olmaktad›r (Gündo¤an, 1999, s.17). Bu
sak›ncalar›n ortadan kald›r›labilmesi için sendikalar genellikle örnek toplu pazarl›k yoluna gitmektedir. Örnek toplu pazarl›k, formel bir pazarl›k yap›s› içinde gerçeklefltirilen görüflmeler sonucu ulafl›lan toplu ifl sözleflmesi hükümlerinin baflka
bir pazarl›k ünitesine yayg›nlaflt›r›lmas›nda enformel bir araç ifllevi görmektedir.
Örnek toplu pazarl›k, belirli bir iflkolunda tek bir sendika ile büyük bir iflveren
aras›nda yap›lan toplu pazarl›k sonucu ba¤›tlanan toplu ifl sözleflmesi hükümlerinin, o iflkolundaki di¤er iflyerlerinde veya iflletmelerde yap›lacak toplu pazarl›klara
ve toplu ifl sözleflmelerine örnek oluflturmas›d›r. Örnek toplu pazarl›kta sendika ilk
olarak güçlü bir iflverenle toplu ifl sözleflmesi imzalayarak çeflitli tavizler sa¤lad›ktan
sonra ayn› iflkolundaki di¤er iflyerlerinde veya iflletmelerde grev tehdidi alt›nda
benzer bir toplu ifl sözleflmesinin imzalanmas› için iflverenlere bask› yapmaktad›r.
‹flyeri/iflletme düzeyinde toplu pazarl›klar ekonomik refah dönemlerinde örnek
toplu pazarl›k vas›tas›yla di¤er iflyerlerinde veya iflletmelerde yap›lan toplu ifl sözleflmesine benzer veya onun üzerinde üyelerine haklar sa¤layabilmek amac›yla
sendikalarca tercih edilirken ekonomik durgunluk dönemlerinde piyasa flartlar›na
daha çabuk uyum sa¤layabilmek için iflverenlerce tercih edilmektedir (Tokol,
2001, ss.76-77).
AB Ölçe¤inde ve Uluslararas› Düzeyde Toplu Pazarl›k
AB sosyal politikalar konusunda yetkisi son derece s›n›rl› olan, endüstri iliflkilerinin temel konular› olan ücretler, örgütlenme hakk›, grev ve lokavt hakk›n›n
Birli¤in de¤il, üyelerin yetki alan›na girdi¤i bir oluflumdur. AB’nin bu konularla
ilgili ba¤lay›c› bir karar almas› bu nedenle mümkün olmamaktad›r. AB’nin sosyal politika alan›nda s›n›rl› bir yetki alan›na sahip olmas›, özellikle sendikalar›
153
SIRA S‹ZDE
Birlik düzeyinde toplu pazarl›k yapma veya toplu pazarl›klar›
koordine etme
aray›fl›na itmektedir.
Ayr›ca Avrupa Para Birli¤i’ne geçifl, toplu pazarl›k politikalar›n›
da etkilemifl;
verimlilik merkezli politikalardan rekabet merkezli politikalara do¤ru bir kayma
yaflanm›flt›r. Bunun sonucunda ücretler ve iflçilik maliyetleri, ulusal rekabet gücüS Oyar›fl
R U yaflanmaya
ne ba¤›ml› hâle gelmifl ve özellikle ücretlerde afla¤›ya do¤ru bir
bafllam›flt›r. Bunun üzerine sendikalar, ücretler konusunda sosyal dampingin önüne geçebilmek amac›yla toplu pazarl›k politikalar›n› sektörel veD ‹sektörleraras›
düKKAT
zeyde koordine etme ve uyumlaflt›rma aray›fl› içine girmifllerdir.
AB düzeyinde endüstri iliflkileri sistemi için kilit bir önem tafl›yan ve Birlik düSIRA S‹ZDE
zeyinde sosyal diyalo¤un en önemli araçlar›ndan biri olan AB ölçe¤inde toplu
pazarl›k, ulusal endüstri iliflkileri sistemleri ile yak›n bir etkileflim içinde olan üç
farkl› düzeyden oluflmaktad›r: sektörleraras› toplu pazarl›k, sektörel
toplu pazarl›k
AMAÇLARIMIZ
ve çokuluslu flirketler düzeyinde toplu pazarl›k (Uçkan, 2006, ss.31,35).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AB düzeyinde toplu pazarl›k hakk›nda daha genifl bilgi almak için Uçkan,
AvruK ‹ T B.
A (2006),
P
pa Birli¤i Düzeyinde Toplu Pazarl›k. ‹stanbul: Legal Yay›nc›l›k kitab›na baflvurunuz.
K ‹ T A P
Toplu pazarl›¤›n ulusal s›n›rlar› aflmas› sadece AB ile s›n›rl›T Ede¤ildir.
L E V ‹ Z Y O NDünya çaSIRA
S‹ZDE uluslarap›nda faaliyet gösteren çokuluslu flirketlerin yol açt›¤› sorunlar karfl›s›nda
ras› düzeyde örgütlenmeyi hedefleyen küresel sendikalar yeni stratejiler ve kollektif eylemler gelifltirmeye çal›flmaktad›rlar. Küresel düzeydeki bütün
D Ü fi Ü N Ebu
L ‹ M oluflumlar,
T E R N E Tbir sendikal
ulusal sendikal örgütler için çok uluslu flirketler çerçevesinde‹ N ortak
platform yaratmakta ve küresel federasyonlara üye ulusal sektör sendikalar›n›n
S O R U
özellikle örgütlenme ve toplu pazarl›k stratejilerine yeni olanaklar
açmaktad›r.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Çokuluslu flirketler ve uluslararas› sendikalar aras›nda imzalanan Duluslararas›
çerçeve
‹KKAT
anlaflmalar, Uluslararas› Sosyal Politika kitab›n›z›n “Çokuluslu flirketler, uluslararas› sendikalar ve sosyal politika” bafll›¤›n› tafl›yan 7. Ünitesi’nde ayr›nt›l› olarak ele al›nmaktad›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
N N
Avrupa Birli¤i çap›nda yap›lan toplu pazarl›klar “Avrupa Endüstri ‹liflkileri Sistemi” için bir temel olufltururken Küresel Sendika Federasyonu
ile çokuluslu flirAMAÇLARIMIZ
ketler aras›nda imzalanan “uluslararas› çerçeve anlaflmalar” ise uluslararas› endüstri iliflkileri aç›s›ndan önemli bir geliflmedir. Çerçeve anlaflmalar›n›n amac›, sendikalarla çokuluslu flirketler aras›nda uluslararas› düzeyde bir iliflki
sa¤K ‹ Tkurulmas›n›
A P
layabilmektir. Bu sözleflmeler madencilikten telekomünikasyona, imalata ve perakende ticarete kadar bir dizi sektördeki çokuluslu flirketlere uygulanmaktad›r. Küresel sözleflmelerin kapsam›na giren konular aras›nda genellikle
haklar,
T E L E Vsendikal
‹ZYON
toplu pazarl›k haklar›, bilgilendirme ve dan›flma, f›rsat eflitli¤i, iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i, asgari ücret standartlar›, çocuk eme¤inin ve zorla çal›flt›rman›n yasaklanmas› bulunmaktad›r. Uluslararas› Sendikalar Federasyonu IUF, uluslararas› sözlefl‹ N T Eç›k›fl
R N E Tnoktas› sa¤melerin, üye ulusal sendikalara iflverenlerle iliflkilerinde ortak bir
lad›¤› kan›s›ndad›r. Asgari standartlarla ba¤l› flirketler kaliteye, yenili¤e ve etkinli¤e dayal› bir rekabet stratejisi izleyeceklerdir. Küresel çerçeve sözleflme, çokuluslu bir flirketin bütün ülke ve bölgelerdeki çal›flanlar›n› kapsam›na almay› amaçlamaktad›r. Bütün küresel sendika federasyonlar›, yap›lan sözleflmenin çokuluslu
flirketin dünyadaki bütün flirketlerini kapsamas›n›n önemini vurgulamaktad›r. Taraflar çok ulusluya ba¤l› dünyadaki bütün flirketlerde sözleflmenin uygulanmas›n›
sa¤lama yükümlülü¤ü alt›ndad›rlar.
SIRA S‹ZDE
Çerçeve anlaflmalar›n
amac›, sendikalarla
AMAÇLARIMIZ
çokuluslu flirketler
aras›nda
uluslararas› düzeyde bir
iliflki kurulmas›n›
sa¤layabilmektir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
154
S O R U
S O R U
Çerçeve sözleflmelerde
D ‹ K K A T öncülü¤ü, Uluslararas› G›da ‹flçileri Sendikas› (IUF) ile genel merkezi Fransa’da bulunan çokuluslu flirket Danone yapt›. ‹lk sözleflme için görüflmeler
1985’te bafllad›. O zamandan bu yana, “yeni tekniklerin [veya] örgütsel süreçlerin uyguSIRA S‹ZDE
lanmas› hâlinde ya da üretim miktar›nda önemli de¤iflmeler olmas›, üretimin önemli bir
bölümünün nakli, tesislerin k›smen ya da tümüyle kapat›lmas› hâllerinde ve genelde çal›flma koflullar›n›n
veya istihdam sözleflmelerinin önemli biçimde etkilendi¤i bütün hâllerde”
AMAÇLARIMIZ
al›nacak önlemler konusunda, yap›lacak beceri e¤itimi konusunda ve uygulanacak sendikal haklar konusunda ek sözleflmeler imzaland›.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
Çerçeve sözleflmeler konu, ayr›nt›, uygulama ve izleme yöntemleri bak›m›ndan
farkl›l›k göstermektedir. Bununla birlikte, bütün çerçeve sözleflmeler içerik bak›m›ndan ILO’nun
T E L E V ‹ Z temel
Y O N sözleflmelerine, özellikle sendikalaflma özgürlü¤ü ve toplu
pazarl›k hakk›yla ilgili sözleflmelerine uygundur. Buna karfl›l›k, flirket davran›fl kurallar›nda bu uygunluk çok düflük oranlardad›r. Çerçeve sözleflmelerin içeri¤inin
de¤erlendirilmesinde, ILO’nun sekiz ayr› iflçi hakk›n› içeren “Çal›flma Yaflam›nda
‹ N T Eve
R N Haklar
ET
Temel ‹lkeler
Bildirgesi” asgari k›stas say›lmaktad›r.
Bir çerçeve sözleflmenin ana amac›, çokuluslu flirket ile küresel sendika federasyonu aras›nda sorunlar› çözebilecek ve her iki taraf›n ç›karlar›na uygun bir iliflki oluflturmakt›r. Bu nedenledir ki ço¤u zaman sözleflmenin uygulan›fl›n›, kimi zaman da iflletme politikalar›n› görüflmek için, flirket yönetimi ile sendika temsilcilerinin düzenli olarak bir araya geldikleri küresel forumlar ya da kurumlar oluflturulmufltur. Bu anlamda, sözleflmeler, ulusal ve yerel düzeylerde pazarl›k ve müzakeSIRA S‹ZDEyönelik bir çerçeve ifllevi görmektedir.
relerin geliflmesine
Öte yandan, küresel çerçeve sözleflmeler ulusal toplu sözleflmelerden de ayr›l›rlar. Çünkü uygulamaya ve ç›kacak sorunlara yönelik, hukuken ba¤lay›c› bir meD Ü fi Ü N E L ‹ M
kanizma öngörülmüfl
de¤ildir ya da yetki alan›yla ilgili belirsizlikler vard›r. Ba¤›tlanan sözleflme o sözleflmenin ana flirkete ba¤l› bütün flirketlerde ve faaliyet gösS O R hukuken
U
terilen ülkelerde
ba¤lay›c› oldu¤unu ve bu niteli¤iyle ilgili flirketteki toplu sözleflmenin bir parças› say›lmas› gerekti¤ini özellikle öngörmedikçe sözleflme
bu özelli¤iyle bir toplu sözleflme say›lmayacakt›r. Ne var ki bu tür sözleflmeler çoD‹KKAT
kuluslu flirketler bak›m›ndan iflçilerin haklar›na sayg› gösterme yükümlülü¤ü getirir ve bu yönüyle, hukuken ba¤lay›c› ya da uygulanabilir bir metin olmaktan çok,
SIRA ifade
S‹ZDE edildi¤i bir metin niteli¤i tafl›r.
ortak ilkelerin
Bafllang›çta birçok sendika uluslararas› sözleflmelerin sektörel veya yerel toplu
pazarl›¤› zay›flataca¤›ndan kayg› duymufltur. Ne var ki küresel çerçeve sözleflmeAMAÇLARIMIZ
ler yerel toplu pazarl›¤›n yerine geçmeyi ya da onun önemini azaltmay› amaçlamamaktad›r. Bu sözleflmelerin ço¤u her sorunun “mümkün olan en alt düzeyde” ele
al›nmas› gerekti¤ini
özellikle belirtmektedir. Bu nedenledir ki iflçi sa¤l›¤› ve ifl güK ‹ T A P
venli¤i, e¤itim vb. konular en iyi biçimde hâlâ ulusal toplu sözleflmelerde ele al›n›rken üzerinde uluslararas› düzeyde anlaflmaya var›lan hükümler sendikalaflma
özgürlü¤ünün, toplu pazarl›k hakk›n›n ve di¤er temel iflçi haklar›n›n çokuluslu flirTELEV‹ZYON
ketlerce yerel düzeyde tan›nmas›n› kolaylaflt›rabilmektedir (Ka¤n›c›o¤lu, 2007, s.
72; petrol-is.org.tr/sites/default/files/dsh_7.pdf).
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Çokuluslu toplu
ve çerçeve sözleflmeler ile ilgili ayr›nt›l› bilgiye petrol-is.org.tr/si‹ N T E Rpazarl›k
NET
tes/default/files/dsh_7.pdf adresinden ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
Türkiye’dekiSIRA
toplu
pazarl›k düzeyi nedir? Bu pazarl›k düzeyinin olumlu ve olumsuz tarafS‹ZDE
lar› nelerdir?
5
S O R U
S O R U
155
Özet
N
A M A Ç
1
Toplu pazarl›k kavram›n› ve niteli¤ini ifade edebilmek.
Toplu pazarl›k kavram› günümüzde oldukça s›k
kullan›lan bir terim olmakla birlikte özellikle ülkeden ülkeye de¤iflen farkl› anlamlarda karfl›m›za ç›kmaktad›r. Toplu pazarl›k kavram›na, dar ve
genifl anlamda olmak üzere, iki farkl› yaklafl›m
bulunmaktad›r. Genifl anlam›yla toplu pazarl›k,
çal›flma yaflam› ve koflullar›na yönelik iflçi ve iflveren olarak iki tarafl› veya hükümetlerin de kat›lmas›yla üç tarafl› sürdürülen görüflmelerin tümünü kapsamaktad›r. Bu anlam›yla, iflçi sendikas› ile iflveren veya iflveren sendikas› aras›nda
yap›lan ve özel koflullar içeren pazarl›klar d›fl›nda ulusal düzeyde sürdürülen ve iflsizlik, enflasyon gibi konulara yönelik ve ço¤u zaman ulusal
anlaflma, toplumsal anlaflmalarla sonuçlanan görüflmeler genifl anlamda toplu pazarl›k kapsam›na girmektedir. Bunun yan›nda iflçi ve iflveren
kurulufllar›n›n toplu pazarl›¤›n genel ilkelerinin
ya da ifl uyuflmazl›klar›n›n çözüm yollar›n›n belirlenmesi gibi konulara iliflkin olarak sürdürdükleri pazarl›klar da genifl anlamda toplu pazarl›k
kapsam›na girmektedir.
Toplu pazarl›¤›n tafl›d›¤› nitelikler ve do¤urdu¤u
sonuçlar toplu pazarl›¤a iliflkin görüflleri de etkilemifltir. Bu noktada üç farkl› yaklafl›mdan söz etmek mümkündür. ‹lk yaklafl›m klasik yaklafl›md›r. Bu yaklafl›ma göre toplu pazarl›k iflgücünün
sat›fl›n› düzenleyen bir araç olarak görülmektedir. ‹flçinin ifle al›nmas›, çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi ve iflten ç›kar›lmas›na yönelik düzenlemeler toplu ifl sözleflmelerinin en önemli ve genellikle yasal olarak da zorunlu hale getirilen konular olmaktad›r. ‹kinci yaklafl›ma göre toplu pazarl›k bir kural koyma etkinli¤idir. Taraflar endüstri iliflkilerine yönelik kural ve düzenlemeleri
toplu pazarl›k arac›l›¤›yla belirler ve buna uyarlar. Toplu pazarl›k sonucu imzalanan toplu ifl sözleflmesi, pazarl›k kapsam›nda bulunanlara yönelik olarak, hatta bazen pazarl›k kapsam›nda bulunmayanlar için bile, ücret ve çal›flma koflullar›yla ilgili belirli bir standart getirmektedir. Üçüncü yaklafl›mda ise toplu pazarl›k bir yönetime kat›lma anlay›fl› olarak de¤erlendirilmektedir. Yönetime kat›lma, yöneticilerin iflletmedeki çal›flma
koflullar›yla ilgili konularda geleneksel olarak tek
tarafl› olarak iflleyen karar alma sürecini iflyeri
komiteleri, iflyeri konseyleri ve toplu pazarl›k gibi çeflitli mekanizmalar arac›l›¤›yla çal›flanlarla
paylaflmas›d›r.
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Etkili bir toplu pazarl›¤›n koflullar›n› aç›klayabilmek.
Toplu pazarl›¤›n etkin ve verimli olabilmesi; taraflar›n amaçlar›na ulaflabilmesi ve çal›flma bar›fl›n› sa¤layabilmesi için bu süreçte baz› koflullar›n gerçekleflmesi gerekmektedir. Bu koflullar:
ço¤ulculuk ve örgütlenme özgürlü¤ü, sendikalar›n tan›nmas›, sözleflmenin izlenmesi, kamu otoritelerinin deste¤i, iyi niyet ve uygun iletiflim kanallar›n›n kullan›lmas›d›r
Toplu pazarl›¤›n içerdi¤i konular› ve taraflar›n›
anlatabilmek.
Kapsad›¤› konular›n çeflitlili¤i nedeniyle toplu
pazarl›klar›n içeri¤i aç›k bir flekilde s›n›fland›rma
yapmaya uygun de¤ildir. Ancak baz› ülkelerde
toplu pazarl›k ve toplu pazarl›klar sonucunda
ba¤›tlanan toplu ifl sözleflmelerinin konular› normatif ve borç do¤urucu hükümler; maddi konulara iliflkin ve usule iliflkin hükümler; ekonomik,
sosyal, sendikayla ilgili ve genel hükümler fleklinde s›n›fland›r›labilmektedir. Bu flekilde s›n›fland›r›ls›n veya s›n›fland›r›lmas›n toplu pazarl›kta ele al›nan ve daha sonra toplu ifl sözleflmelerine aktar›lan konular› flu flekilde s›ralamak mümkündür: Toplu ifl sözleflmesinin kapsam› ile ilgili
konular, Ekonomik ç›karlar ve çal›flma flartlar›
ile ilgili konular, ‹stihdam iliflkisiyle do¤rudan ilgili olan di¤er flartlar, ‹stihdam flartlar›n› dolayl›
bir flekilde etkileyen yönetimin tasarruflar›, Sosyal yard›mlar ve iflçilerin çal›flma flartlar›n› etkileyen di¤er konular, Sosyal güvenlik flartlar›, Di¤er
sosyal yard›mlar, Çal›flma hayat›n›n kalitesiyle ilgili konular, Taraflar›n aras›ndaki iliflkilerin düzenlenmesi: Toplu ifl sözleflmelerinin yürütülmesiyle ilgili flartlar,.
Toplu pazarl›k süreci ise en az iki taraf gerektirmektedir. Bunlardan birisi bir iflçi toplulu¤udur.
‹flçileri pazarl›k masas›nda temsil eden örgüt sendika olmaktad›r. Toplu pazarl›k sendikalar›n en
156
N
AM A Ç
4
önemli fonksiyonlar›ndan birisidir. Bununla birlikte sendikan›n bu fonksiyonu yerine getirmekteki etkinli¤i baz› faktörlere ba¤l›d›r. Bunlar sendikan›n üye say›s› ve yo¤unlu¤u, mali kaynaklar›, üyelerinin deste¤i gibi de¤iflkenlerdir. Toplu
pazarl›¤›n iflçi taraf›n› iflçi sendikalar› olufltururken, iflveren taraf›nda ise bireysel olarak iflverenler yer alabilece¤i gibi iflveren sendikas› da yer
alabilmektedir. ‹flçi taraf›ndan farkl› olarak iflveren toplu pazarl›¤a taraf olabilmek için sendikaya üye olmak zorunda de¤ildir. Ancak toplu pazarl›¤›n taraflar› olarak iflçi sendikalar› karfl›s›nda
iflverenlerin de örgütlenmesi ve daha genifl kapsaml› toplu pazarl›klara yönelmeleri, tek iflverenli toplu pazarl›klar yan›nda çok iflverenli toplu
pazarl›klar›n oluflmas›na yol açm›flt›r.
Toplu pazarl›k stratejilerini de¤erlendirebilmek.
Toplu pazarl›k bir problem çözme arac›d›r. Ortada bir problem oldu¤u ve taraflar bu problemi
kendi ç›karlar›na göre çözmek istedi¤i için çat›flma olmas› kaç›n›lmazd›r. Sendikalar için toplu
pazarl›k sonucu oluflan kurallar›n iflverenlerin
otoritesini ve gücünü s›n›rlamas› önemliyken iflverenler için ise toplu pazarl›k daha çok bir maliyetleri kontrol etme arac›d›r. Ayr›ca toplu pazarl›k
kurumuna sendikalar› arac›l›¤›yla kat›larak hangi
kurallar›n nas›l yap›laca¤›na katk›da bulunan iflçiler, çal›flma hayat›nda daha fazla denetim sahibi
olmaktad›rlar. Toplu pazarl›k s›ras›nda taraflar
sonuca ulaflabilmek için belirli yöntemler kullan›rlar. Bu yöntemler çerçevesinde flekillenen üç farkl› toplu pazarl›k iliflkisinden söz etmek mümkündür: çat›flmaya dayal› toplu pazarl›k, muhalefete
dayal› toplu pazarl›k ve problem çözmeye dayal›
toplu pazarl›k.
N
A M A Ç
5
Toplu pazarl›¤›n önemini ve taraflar›n hedeflerini tart›flabilmek.
Toplu pazarl›k sadece sendika ve yönetim aras›ndaki pazarl›k görüflmeleri de¤il, iflçi-iflveren çat›flmas›n›n çözülmesi için bir süreçtir. Bu nedenle,
toplu pazarl›k endüstri iliflkileri sisteminde bir sorun çözme ve kural oluflturma gelene¤i oluflturmakta ve hem taraflar hem de toplum için çok
önemli bir fonksiyonu yerine getirmektedir. Toplu pazarl›kta sendika hedefleri sendikalar›n felsefelerine, yap›lar›na ve amaçlar›na göre farkl›l›k
göstermektedir. Dünyadaki sendikalar›n önemli
bir k›sm›, özellikle ABD sendikalar›, kendi üyeleri lehine iflverenlerle dolays›z pazarl›k yoluyla baz› ç›karlar sa¤lama gibi s›n›rl› amaçlar tafl›rken Avrupa’da örne¤i görülen doktriner-siyasi nitelikte
sendikalar, toplumun iktisadi ve sosyal düzenini
köklü bir flekilde de¤ifltirmeyi amaçlamaktad›rlar.
‹flverenler toplu pazarl›¤› kendi yönetim hakk›na
bir müdahale olarak görmekle birlikte, günümüzün rekabet koflullar› her iki taraf› da iflletmenin
varl›¤›n› sürdürmeye yönelik ortak bir ç›kar etraf›nda buluflmaya zorlamaktad›r. ‹flverenlerin amac› maliyetleri düflürerek kâr› artt›rmakt›r. Bunu
gerçeklefltirmenin en kolay yolu ücretleri kontrol
etmektir. Sendikalar nas›l üyelerinin ç›karlar›n› korumay› hedefliyorsa iflverenler de müflterilerine
belirli bir fiyatla mal satabilmeyi ve hissedarlar›na
da belirli bir kâr hissesi da¤›tabilmeyi hedeflemektedirler. Bu nedenle toplu pazarl›k hem iflletmenin içinde çal›flma bar›fl›n› korumak hem de iflletmenin di¤er firmalarla rekabet flans›n› belirlemesi
aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.
N
AM A Ç
6
Toplu pazarl›k sürecini ve yap›s›n› aç›klayabilmek.
Taraflar›n tespiti ile bafllay›p toplu ifl sözleflmesinin imzalanmas›yla sona eren toplu pazarl›k süreci, birbirini takip eden çeflitli aflamalardan oluflmaktad›r. Bu aflamalar: Taraflar›n tespiti ve toplu
pazarl›k ünitesinin oluflturulmas›, Taleplerin ve
karfl› taleplerin belirlenmesi, Teklif ve karfl› teklifler aras›nda de¤iflimler yapma, Toplu görüflmenin
sona ermesi.
Toplu pazarl›¤›n yap›s›n› oluflturan temel unsurlar iki bafll›k alt›nda incelenebilir Toplu pazarl›¤›n kapsam› ve toplu pazarl›¤›n düzeyi. Toplu
pazarl›¤›n içerdi¤i konular pazarl›¤›n niteliksel
boyutunu, kapsam›na ald›¤› iflçi say›s› da pazarl›¤›n niceliksel boyutunu oluflturmaktad›r. Toplu
pazarl›¤›n kapsam› geniflledikçe iflçiler aras›ndaki dayan›flma ve ücretli çal›flanlar›n önemli bir
bölümünü oluflturan iflçilerin millî gelirden ald›klar› pay artmakta, çal›flma flartlar› aras›ndaki farkl›l›klar azalmakta ve böylelikle sendikal hareket
güç kazanmaktad›r. Toplu pazarl›¤›n kapsam›na
giren iflçi say›s› pek çok faktöre ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Toplu pazarl›klar, bir iflyeri/iflletme
düzeyindeki az say›da iflçiyi kapsam›na alabilece¤i gibi, ulusal düzeyde iflçilerin büyük bir k›sm›n› veya belirli bir meslek grubunda çal›flan ya
da ulusal düzeyde belirli bir iflkolunda çal›flan
tüm iflçileri kapsam›na alabilmektedir. Bir baflka
ifadeyle toplu pazarl›klar, alt düzeyde ve merkezileflmeden uzak bir flekilde iflyeri/iflletme düzeyinde görüldü¤ü gibi, daha üst düzeyde ve merkezi bir yap›da iflkolu düzeyinde ve ulusal düzeyde de görülebilmektedir. Ayr›ca toplu pazarl›k düzeyi zamanla de¤ifliklik gösterebilmekte;
ulusal düzeydeki ve iflkolu düzeyindeki toplu
pazarl›klar iflyeri/iflletme düzeyindeki toplu pazarl›klarla tamamlanabilmektedir.
157
158
1. Toplu pazarl›kla ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?
a. Toplu pazarl›k her zaman uyuflmazl›k ile sonuçlan›r
b. Toplu pazarl›k bir süreci ifade eder
c. Devlet arabulucu olarak rol oynar
d. ‹flçi ve iflveren taraf›n›n gücünü dengelemeyi
amaçlar
e. ‹flçi sendikalar› üyelerinin koflullar›n› iyilefltirmeyi amaçlar
2. Afla¤›dakilerden hangisi toplu pazarl›kta sendikay›
etkileyen faktörlerden biri de¤ildir?
a. Sendikan›n yap›s›
b. Üye say›s›
c. Örgütlü oldu¤u sektör
d. Finansal durum
e. Yönetimle iliflkiler
3. Afla¤›dakilerden hangisi toplu pazarl›¤›n niteli¤ini
ifade etmemektedir?
a. Toplu pazarl›k bir sorun çözme arac›d›r
b. Toplu pazarl›k iflgücünün sat›fl›n› düzenleyen
bir araçt›r
c. Toplu pazarl›k sadece ekonomik bir araçt›r
d. Toplu pazarl›k yönetime kat›lma arac›d›r
e. Toplu pazarl›k kural koyma arac›d›r
4. Afla¤›dakilerden hangisi iyi niyetli toplu pazarl›¤›n
ön koflullar›ndan biri de¤ildir?
a. Sendikan›n üye say›s›n›n yüksek olmas›
b. Taraflar›n diyalo¤a aç›k olmas›
c. Taraflar›n empati yapabilmesi
d. Taraflar›n bilgileri paylaflabilmesi
e. Taraflar›n birbirine güvenmesi
5. Afla¤›dakilerden hangisi toplu pazarl›kta sendikalar›n hedefleri aras›nda yer al›r?
a. Maliyetleri düflürmek
b. Kârlar› paylaflmak
c. Rekabeti kolaylaflt›rmak
d. Verimlili¤i artt›rmak
e. Fiyatlar› düflürmek
6. Her iki taraf›n da kendi görüfllerinde ›srarc› oldu¤u
ve kesinlikle taviz vermek istemedi¤i toplu pazarl›klara
ne denir?
a. Rekabetçi pazarl›k
b. Tavizsiz pazarl›k
c. Çat›flmaya dayal› toplu pazarl›k
d. Muhalefete dayal› toplu pazarl›k
e. Zorlay›c› toplu pazarl›k
7. Afla¤›dakilerden hangisi ekonomik ç›karla ilgili olarak toplu pazarl›klarda yer al›r?
a. ‹fle al›nma
b. ‹fl güvencesi
c. Emekli ikramiyesi
d. Tatil ikramiyeleri
e. Fazla çal›flma ücreti
8. Afla¤›dakilerden hangisi toplu pazarl›k sürecinin ilk
aflamas›d›r?
a. Taraflar›n tespiti
b. Toplu görüflme
c. Taleplerin belirlenmesi
d. Tekliflerin de¤iflimi
e. Toplu sözleflme imzalanmas›
9. Toplu pazarl›¤›n en alt düzeyi afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. ‹flkolu düzeyinde toplu pazarl›k
b. Çok iflverenli toplu pazarl›k
c. Ulusal düzeyde toplu pazarl›k
d. Örnek toplu pazarl›k
e. ‹flyeri/iflletme düzeyinde toplu pazarl›k
10. Afla¤›dakilerden hangisi Fransa’da toplu pazarl›¤›n
kapsam›n›n yüksek olmas›n›n nedenlerinden biridir?
a. Sendikalar›n üye say›s›n›n yüksek olmas›
b. ‹flverenlerin güçsüz olmas›
c. Toplu pazarl›¤›n ulusal düzeyde yap›lmas›
d. Toplu pazarl›¤›n kapsam›n›n yasayla geniflletilmesi
e. Sendikalaflma oran›n›n yüksek olmas›
“
159
Efi‹NE fi‹DDET UYGULAYAN BELED‹YE PERSONEL‹NE CEZA
Diyarbak›r’›n Yeniflehir Belediyesi çal›flan›
L.A.’n›n efline uygulad›¤› fliddet nedeniyle maafl›n›n yar›s› efline ödendi. Yeniflehir Belediye Baflkan Yard›mc›s› Hafize ‹pek, belediye çal›flanlar›
ile yap›lan Toplu ‹fl Sözleflmesi’nde (T‹S) yer alan
kad›na yönelik fliddeti engelleyici madde gere¤i
bu yapt›r›m› uygulad›klar›n› söyledi.
Diyarbak›r - B‹A Haber Merkezi
19 Ocak 2010, Sal›
Yeniflehir Belediye’sinin Türkiye Belediyeler ve Genel
Hizmetler ‹flçileri Sendikas› (Belediye ‹fl) ile imzalad›¤›
T‹S’te, kad›na yönelik fliddeti önlemek amac›yla düzenlenen ilgili madde ilk kez uyguland›. Belediyenin temizlik personeli L.A.’n›n efli, fliddete u¤rad›¤›n› belirterek Yeniflehir Belediyesi’ne baflvurdu.
Baflvuruyu de¤erlendiren ve konuyu araflt›ran belediye
yetkilileri, fliddeti teyit edince “Efline fliddet uygulayan
personelin maafl›n›n yar›s› efline ödenir” düzenlemesinin yer ald›¤› T‹S’in 93. maddesinin A f›kras›na göre
L.A.’n›n bin T500’lik maafl›n›n yar›s› efline ödendi.
Konuya iliflkin makam odas›nda aç›klama yapan Yeniflehir Belediye Baflkan Yard›mc›s›, belediyenin çal›flanlar› ile yapt›¤› T‹S’de kad›n lehine maddelerin bulundu¤unu hat›rlatt›. Temizlik personeli olan eflinden fliddet
gören kad›n›n kendilerine baflvurusu ile ilgili maddenin
ilk kez uyguland›¤›n› dile getiren Baflkan, bir kereye
mahsus çal›flan maafl›n›n yar›s›n› efline ödediklerini, fliddetin tekrarlanmas› durumunda yapt›r›m›n boyutunun
art›r›larak devam edilece¤ini vurgulad›.
“Uygulama kad›na yönelik fliddete dur demek için”
Sözleflme ile hayata geçen uygulaman›n kad›na yönelik
fliddete dur denilmesi ve bitirilmesi için belediyelerinin
toplumsal sorumlulu¤u oldu¤unu ifade eden ‹pek, gazetecilerin fliddetin boyutuna iliflkin sorusuna, “fiiddetin
boyutundan çok önemli olan kad›n›n rencide olmas›, yine kad›n›n çocuklar› ile birlikte psikolojik anlamda y›k›ma u¤ramas›d›r. Çal›flan›m›zla yapt›¤›m›z görüflmede de
kendisi piflman oldu¤unu söyledi” fleklinde yan›t verdi.
Yeniflehir Belediyesi ile Belediye ‹fl Sendikas› Diyarbak›r fiubesi aras›nda imzalanan ve 28.02.2011 tarihine
kadar geçerli olan toplu ifl görüflmeleri Haziran 2009’da
anlaflma ile sonuçlanm›flt›. Sözleflme metninde aileyi
korumaya yönelik maddelerin yan› s›ra iki evlilik yapanlar›n da ifl sosyal alacaklar›n›n ve k›dem tazminatla-
r› resmi nikahl› efle ödenmesi, 8 Mart Dünya Emekçi
Kad›nlar Günü, 21 Mart Nevruz ve 1 May›s iflçi bayramlar›nda belediye çal›flanlar›n›n ücretli izinli say›lmas› gibi birçok düzenleme bulunuyor
”
Kaynak:
http://bianet.org/kadin/toplumsal-cinsiyet/119532-esine-siddet-uygulayan-belediye-personeline-ceza.
Okuma Parças›
ÜLKE DÜZEY‹NDE TOPLU PAZARLIK
-Yeni bir ifl hukuku ba¤lam›ndaToplu pazarl›kta ve toplu ifl sözleflmesinde “düzey”, bu
kurumlar›n en belirgin karakteristi¤ini oluflturur ve son
y›llarda ifl iliflkilerinin en fazla tart›flmaya aç›lm›fl gündem maddesidir.
Herhangi bir ülkede toplu pazarl›k çeflitli düzeylerde
yap›labilir ve bu düzeyler aras›ndaki iliflkilendirme sistematik veya ad hoc olabilir.
Tek bir ülkede toplu pazarl›k ile ilgili yap›lacak çözümsel amaçl› bir çal›flmada da yine en önemli husus, toplu pazarl›¤›n hangi düzeylerde yap›ld›¤›d›r. Genellikle
ülke, iflkolu veya sektör ile iflletme ve iflyeri düzeylerinde yap›lan pazarl›klardan hangisinin daha fazla önem
tafl›d›¤›n› belirlemek, bu tür incelemelerin en dikkati
çeken sonuçlar›d›r.
Karfl›laflt›rmal› incelemelerde ise, toplu görüflmenin ve
toplu antlaflman›n hangi koflullarda ve hangi düzeyde
yap›ld›¤›n›n belirlenmesi gerekir. Özellikle, ülke düzeyinde ve merkezden yap›lan toplu pazarl›klar ve toplu
antlaflmalar ise, endüstrileflmifl pazar ekonomilerine sahip ekonomilerde ya da demokratikleflme sürecindeki
ülkelerde; birbirinden farkl› iki ayr› ortamda görülen
örneklerdir.
I - Ekonomide ola¤anüstü fliddette güçlük dönemlerinde, krizlerde; iflsizli¤in ve enflasyonun çok yüksek düzeylerde seyretti¤i, büyümenin durdu¤u, bütçe aç›klar›n›n büyüdü¤ü, ticari dengenin aç›k verdi¤i durumlarda,
hükümetler toplu pazarl›k sistemine müdahale etmektedirler. Hükümetlerin bu kritik dönemlerde özellikle
geliflmifl ülkelerde uygulad›klar› kriz yönetimleri ve bunlar›n içerdi¤i mali ve parasal kontrol önlemleri, kaç›n›lmaz olarak toplu pazarl›k sistemini etkiler. Toplu pazarl›k alan›nda hükümetler, de¤iflik mekanizmalarla ücret art›fllar›n› dizginlemeye çal›fl›rlar.
160
Gerekirse sosyal taraflara aç›kça tavsiyelerde bulunarak
do¤rudan ya da dolayl› olarak ücret pazarl›¤›na kat›l›rlar. ‹kna yönteminin ya da kullan›lan mali ve hukuki
araçlar›n istenen sonucu vermemesi halinde; baz› hükümetler üçlü yap›daki kurumlar› iflleterek ülke düzeyinde merkezi toplu ifl sözleflmelerinin yap›lmas›n›
özendirir veya en az›ndan iflveren ve iflçi konfederasyonlar›n›n ülkede uygulanan ekonomik politikalar› desteklemelerini sa¤larlar. Ancak, gönüllü önlemlerle yeterli sonuç al›namazsa, baz› hükümetler çeflitli mekanizmalarla ücretleri do¤rudan kontrol ederler. Al›nan
tüm önlemler ile her yerde de¤ilse de pek çok ülkede
toplu pazarl›¤a hükümetlerin önemli derecede bir müdahalesi söz konusudur. Endüstrileflmifl pazar ekonomilerinde özellikle ekonomik kriz dönemlerinde, merkezi, ülke düzeyinde toplu pazarl›k ve toplu ifl sözleflmeleri ile karfl›lafl›r›z.
Baz› örnekler vermek gerekirse, ülke düzeyinde merkezi müzakerelerde 1980’lere kadar ‹skandinav ülkeleri ve Avusturya uygulamalar›, özellikle ülke düzeyinde
tahkime iliflkin usul hükümlerinin de mevcudiyeti nedeniyle önem tafl›m›flt›r.
Ülke düzeyinde toplu pazarl›k, baz› iflkollar›nda, örne¤in kamu hizmetlerinde ya da istihdam amaçl› nedenlerle, endekslemenin uygulanabilmesi, emeklilik sisteminde standardizasyon için yap›lm›flt›r.
Ülke düzeyinde merkezi toplu pazarl›¤›n sonras›nda
bugün var›lan durumda ise, çokuluslu flirketlerin de
yönlendirmesi ile çokuluslu düzeyde toplu pazarl›¤a
geçme e¤ilimi görülmektedir. Ancak, bu alandaki uygulama halen bafllang›ç aflamas›ndad›r.
Ekonomik ve sosyal konular ile ilgili üç tarafl› iflbirli¤inin genellikle tan›nan türü, konfederasyonlar›n kat›ld›¤›
kurumsallaflm›fl yap›lard›r. Ancak, uluslararas› karfl›laflt›rmal› çal›flmalarda, üç tarafl› iflbirli¤inin en etkili ifadesinin genellikle ad hoc uygulamalar oldu¤unda görüfl
birli¤i vard›r. Nitekim, üç tarafl› iflbirli¤inin daha formel
kurumsal biçimlerinden yavafl yavafl uzaklafl›ld›¤› ya da
gündemlerin özel ve uzmanl›k gerektiren birtak›m konulara odakland›¤› ülkelerde, ortaya ç›kan bofllu¤u bir
ölçüde doldurmak üzere enformel iflbirli¤i biçimleri do¤maktad›r. Üç tarafl› resmi organlar›n baz› açmazlar› karfl›s›nda enformel üç tarafl› oluflumlar geliflmifltir. Bu e¤ilim, Hindistan gibi ekonomik alanda yeniden yap›lanma
sürecindeki ülkelerden sosyal kat›l›m gelene¤inin çok
köklü oldu¤u ‹sveç’e kadar gündemdedir. Almanya’da
iki Almanya’n›n birleflmesinden do¤an giderlere kat›l›m
amac›yla öngörülen “Dayan›flma Pakt›” da bunun tipik
bir örne¤idir. Üç tarafl› kurumlaflma gelene¤inin köklü
oldu¤u Belçika, Hollanda ve ‹talya gibi ülkelerde de ad
hoc platformlar çok önemli roller oynamaktad›r. Bu alandaki tek istisnay› ‹ngiltere oluflturmaktad›r. Bu ülkedeki
üç tarafl› organlar›n ço¤unun ortadan çekilmesinden bu
yana anlaml› say›labilecek herhangi bir enformel antlaflma görülmemektedir. Ancak, yasal düzenlemelerle oluflturulan kurumlar›n varl›¤›, enformel temaslar›n gere¤ini
ortadan kald›rmaz. Enformel platformlar da tek bafllar›na, özellikle ülke düzeyinde iflbirli¤i için bütün gereksinimi karfl›lamaz. Bu nedenle, enformel ve ad hoc düzenlemelerle kurumsal düzenlemeler aras›nda kesin bir
ay›r›m çizgisi çekilmesi yapay olacakt›r. Etkin ve verimli olan›, bu iki tür düzenlemenin önünde sonunda birbirini tamamlamas›d›r.
II - Üç tarafl› ad hoc iflbirli¤i, bir yandan piyasa ekonomisine uyum sa¤lamaya çal›flan taraflara destek olurken, di¤er taraftan da siyasal kurumlar›n› demokratiklefltirme çabas›ndaki ülkelerde de özellikle kritik siyasal
geçifl ve yeniden yap›lanma dönemlerinde önemli rol
oynamaktad›r. Latin Amerika ülkelerinde diktatörlükten
demokrasiye geçilen zorlu süreçlerde yaln›z çal›flma yaflam›na iliflkin de¤il, genel olarak bar›fl›n sa¤lanmas›na
katk›da bulunacak bir araç olarak bir “iflbirli¤i kültürü”
istikametinde iflçi ve iflveren kurulufllar› önemli iflbirli¤i
forumlar› oluflturmufllard›r. fiili’de 1990’da haz›rlanan
Çerçeve Antlaflma, buna dayanarak iflçi, iflveren ve hükümet aras›nda imzalanan “fiili: Tarihsel bir F›rsat” bafll›¤›n› tafl›yan antlaflmada genel ilkelere, hakkaniyet içinde kalk›nman›n gerektirdiklerine ve bu alanda iflçi ve
iflveren kesimlerinin oynamas› gereken rollere yer verilmifltir. Amaçlanan, aktörler aras›ndaki do¤rudan antlaflmalar› ikame etmek de¤il, kolaylaflt›rmakt›. Ekonomik büyüme ve kalk›nma, e¤itim, sa¤l›k programlar›,
konut, ücretler, emeklilik haklar›, istihdam gibi alanlarda sosyal taraflar ortak giriflimlerde bulunmaya özendiriliyordu. Bilgi al›flverifli ve dan›flma alan›nda kal›c› biçimler öngörülüyordu. Uruguay’da demokrasinin yeniden kuruldu¤u 1984-85’te benzer bir süreç yafland›. ‹flbafl›na gelecek sivil hükümetin seçimleri kazanan hangi siyasal parti olursa olsun, ekonomik ve sosyal politikalar konular›nda yapmas› gerekenlere iliflkin tavsiyelere yer verildi. Bu sosyal diyalog giriflimi Uruguay’da
ömrü iki y›l süreli ad hoc bir süreçti ve toplumda 1985
sonras›nda bir ortak yaflama kültürünün biçimlenmesinde önemli bir rol oynad›.
Bu örnekler yaln›zca Latin Amerika’ya özgü bir olgu
de¤ildir. Kore’de emek, sermaye ve hükümet aras›ndaki iflbirli¤ini gelifltirme platformu, Güney Afrika’da “Laboria Minute”, Zambiya’da “Üç Tarafl› Dan›flma Konse-
yi” gibi ad hoc paktlar sosyal taraflar›n ekonomik, sosyal konulara kat›l›mlar›n›n sa¤lanmas› aç›s›ndan önemli ifllevler görmüfltür.
Bat› Avrupa’da da üç tarafl› dan›flma ‹spanya ve Portekiz gibi uzun süre diktatörlükle yönetilen ülkelerde demokrasinin pekifltirilmesi aç›s›ndan önemli rol oynam›flt›r. ‹spanya’da iki tarafl› Konfederasyonlar Aras› Temel Antlaflma (1979) yeni Anayasa’n›n henüz uygulanmaya bafllad›¤› bir dönemde sosyal diyalog için güçlü
bir taahhüt ortaya koyuyordu. ‹spanya’da gerçeklefltirilen bir dizi sosyal paktlar ekonomik sistemi meflrulaflt›r›lmas› arac› olarak nitelendirilmifltir ve siyasal geçifl döneminde önemli roller oynad›¤› düflünülmektedir.
Görünürde bir kriz varsa, ad hoc düzenlemelere gidilmesi olas›l›¤› yüksektir. ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›ndaki
ve sonras›ndaki durum aç›kça böyledir. Belçika ve Norveç’teki ad hoc oluflumlar, bu ülkelerdeki ifl hukuku
uygulay›c›lar›n› y›llar boyu yönlendirmifltir. Yine Belçika, ‹rlanda ve ‹talya’da tarihlerindeki çeflitli güç dönemlerde ekonomik sorunlar› çözmek için ad hoc düzenlemelere baflvurulmufltur. ‹rlanda’da Ulusal Toparlanma
Program› (1987), Ekonomik ve Sosyal Geliflme Program› (1991) taraflar› iflçi-iflveren iliflkileri, ücretler, sosyal
güvenlik, e¤itim, vergilendirme gibi alanlardaki politikalara angaje eden merkezi antlaflmalard›r.
Orta ve Do¤u Avrupa ülkeleri de, Avrupa Birli¤i’ne girifle haz›rland›klar› 1990’lardan sonraki siyasal ve ekonomik reform süreçlerinde, ekonomik ve sosyal politikalar›n belirlenmesinde ve uygulanmas›nda üç tarafl› iflbirli¤ine baflvurmufllard›r. Hatta üç tarafl› iflbirli¤i bu ülkelerin baz›lar›nda geçifl döneminde endüstri iliflkileri aç›s›ndan ifllevselli¤ini koruyan tek biçim olmufltur.
III - Collins, sadece on y›l önce ifl hukukunun “verimli
parçalanmas›ndan” söz ediyordu; bugün bu bölünme
gerçekleflmektedir. Konuyla ilgilenenler art›k çok fazla
say›da ve farkl› disiplinlere dikkati çekiyorlar; ifl hukukuna zengin bir anlam kazand›racak biçimde yaklafl›yorlar. ‹fl hukukçular› son t›llara kadar geleneksel olarak
ifl iliflkilerini sosyolojinin bir dal› olarak de¤erlendirdiler.
Fakat ifl hukuku bugün çok çeflitli ekonomik analizlerden; sosyal adalete ve temel insan haklar› söylemlerine
kadar her konudan ve görüflten yararlanmakta ve zenginleflmektedir. Yeni ifl hukuku çal›flmalar›nda, iki temel
görüfl aç›s› kullan›lmaktad›r: ‹nsan haklar› ve ekonomi.
Kendi içinde de çeflitli farkl› yaklafl›mlar ve teoriler içeren ve bunun zenginli¤ini tafl›yan bu iki yaklafl›m, ifl hukukunun baz› temel alanlar›n›n ve konular›n›n aç›klanmas›nda önemli roller oynamaktad›r.
161
Ekonomide tek bir düflünce okulu, insan haklar› literatüründe tek bir söylem yoktur. Kald› ki, bu iki ayr› görüfl aç›s› biribiriyle de çat›fl›r ve ifl hukukuna daha da dinamik bir yap› kazand›r›r. Ayr›ca ifl hukuku, bir ülke ile
s›n›rlanm›fl bir iç hukuk alan› de¤ildir. Onu tümüyle tek
bir ülkenin içindeki bir hukuk dal› gibi alg›lamak ve incelemek yan›lt›r. ‹fl hukukunun uluslararas› ve bölgeler
aras› geleneklere, kültürlere, e¤ilimlere karfl› ba¤›fl›kl›¤›
yoktur.
Türkiye’de toplu ifl iliflkilerini düzenleyen mevzuat, ülke düzeyinde merkezi pazarl›k ve antlaflmalar yap›lmas›na olanak sa¤lamamaktad›r. Ayn› durum, haz›rl›klar›
uzun bir süredir yap›lan yeni taslaklar için de geçerlidir.
Bu nedenle Türkiye, gerek geçirdi¤i büyük fliddette
ekonomik krizler döneminde gerek iflsizlik, gençlerin
iflsizli¤i, kay›td›fl› çal›flma, sosyal güvenlik gibi çok
önemli ve radikal çözümler gerektiren konular›n sürekli gündemde bulundu¤u 2000’lerde bu konular› dikkate alan toplu pazarl›k f›rsatlar›n› kullanmamakta, kullanamamaktad›r. Hatta Ekonomik ve Sosyal Konsey gibi
üçlü diyalog platformunda dahi bu konular derinli¤ine
ve yeterince uzmanl›k düzeyinde görüflülememekte,
ortak görüfller oluflturulamamakta, farkl›l›klar belirlenememektedir. Hükümetler ve sosyal aktörler yetki tespiti gibi teknik bir-iki konunun labirentlerinde dönüp
durmakta, ekonomik ve sosyal yaflam›n gerçek ciddi
sorunlar›na e¤ilmemektedirler.
Modern ifl hukukunda ifl iliflkilerinde görülen müthifl
dinamik devinim nedeniyle, merkezi pazarl›¤›n ve ülke
düzeyinde sözleflmelerin bile önemi zaman zaman unutulmaktad›r. Çünkü, giderek bir yandan insan haklar›
ba¤lam›nda bireyselleflen, di¤er yandan ekonomik alandaki parametrelerle çeflitlenen bir düzlemde, yeni bir ifl
hukuku oluflmaktad›r.
‹flte toplu pazarl›kta ülke düzeyini, Türkiye aç›s›ndan
irdelemek ve de¤erlendirmek, ifl hukukundaki bu yeni
yaklafl›m ile mümkündür. Ülke düzeyinde toplu ifl sözleflmesi veya bir sosyal pakt ya da bir ekonomik ve sosyal antlaflma, ifl hukukunun çok say›daki tart›flmal› konular›ndan sadece bir tanesidir.
Yeni kuflak akademisyenlerin ve uygulay›c›lar›n önlerinde, u¤rafllar›n› yönlendirecekleri çal›flma alan› bu olmal›d›r. Özellikle, lisansüstü çal›flmalar, araflt›rma projeleri bu hedefe yönelmelidir. ‹fl hukuku e¤itimi de, sadece olan hukukla yetinmemeli, oluflmakta olan ve olmas› gereken hukuku da kapsamal›d›r.
Kaynak: Ifl›k, R. (Nisan 2007). “Ülke Düzeyinde Toplu
Pazarl›k”, ‹flveren Dergisi
162
1. a
2. c
3. c
4. a
5. b
6. c
7. e
8. a
9. e
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplu Pazarl›k Kavram›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplu Pazarl›k Kavram›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplu Pazarl›¤›n Niteli¤i”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etkili Bir Toplu Pazarl›¤›n
Koflullar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplu Pazarl›¤›n Önemi ve
Toplu Pazarl›kta Taraflar›n Hedefleri “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplu Pazarl›k Stratejileri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplu Pazarl›¤›n ‹çerdi¤i
Konular” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplu Pazarl›k Süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplu Pazarl›¤›n Düzeyi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplu Pazarl›¤›n Kapsam›”
S›ra Sizde 1
Toplu pazarl›ktaki taleplerini belirleme aflamas›nda sendikalar, sendika genel kurullar›ndan, sendika temsilcileriyle yap›lan toplant›lardan ya da yaz›l› veya elektronik anketlerden elde etti¤i verilerden yararlanmaktad›r.
Süresi sona eren toplu ifl sözleflmesinden kaynaklanan
uyuflmazl›klar da yeni talep oluflturabilmektedir. Ayr›ca
sendikalar enflasyon verilerini ya da iflverenin mali durumu ile ilgili bilgileri de bu aflamada kullanabilmektedir. ‹flverenler için ise en önemli kaynak emsal ücretlerdir. Ayn› sektörde yap›lm›fl toplu sözleflmeler bu aflamada taraflara fikir verebilmektedir.
S›ra Sizde 2
Türkiye’de toplu pazarl›klarda genellikle ekonomik nitelikte olmayan idari konular ayr› ayr› çözülmeye çal›fl›lmakta, parasal içeri¤i olan sosyal yard›mlar vb. genellikle üçlü dörtlü paketler hâlinde, ücret zamm› ise
pazarl›klar›n en sonunda çözülecek bir konu olarak ele
al›n›r (Dereli, 2007, s.10).
S›ra Sizde 3
Türkiye’de toplu ifl sözleflmeleri 1-3 y›l aras›nda bir süreyi kapsamaktad›r.
S›ra Sizde 4
Türkiye’de toplu pazarl›¤›n kapsam›n›n düflük olmas›n›n en önemli nedenlerden biri sendikalaflma oran›n›n
düflük olmas›d›r. Ayr›ca toplu pazarl›klar›n iflyeri düzeyinde yap›lmas› da bunda etkili olmaktad›r. Di¤er taraftan, kamu sektöründeki özellefltirmeler de en yüksek
sendikalaflma ve toplu pazarl›k kapsam›na sahip olan
bu sektörde önemli daralmalara neden olmufltur.
S›ra Sizde 5
2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nun 3. maddesi uyar›nca ülkemizde iflyeri/iflletme
düzeyinde toplu pazarl›klar görülmektedir. ‹flyeri/iflletme düzeyinde toplu pazarl›klar›n en olumsuz taraf›, ayn› iflkolunda faaliyette bulunan iflyerlerinde veya iflletmelerde çal›flan iflçiler aras›nda ücretler ve çal›flma flartlar› konusunda büyük farkl›l›klar›n ortaya ç›kmas›d›r.
Ancak çal›flanlar›n niteliklerini ve iflyerinin veya iflletmenin faaliyet gösterdi¤i piyasan›n flartlar›n› ön planda
tutan bir pazarl›k düzeyi oldu¤u için, özellikle iflverenlere büyük bir esneklik imkân› sa¤lamaktad›r.
Akgeyik, T. (1998). “Toplu ‹fl Sözleflmesi”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. III. Cilt, ‹stanbul: Türkiye
Bamber, G. vd. (1998). “Collective Bargaining”, Comparative Labour Law and Industrial Relations
in Industrialized Market Economies (Ed. R. Blainpain ve C. Engels) The Hauge: Kluwer Law International, ss.405-436.
DeCenzo, D. ve Robbins, S. (1999). Human Resource
Management. (Sixth Ed.), USA: John Wiley and
Sons, Inc.
Demirbilek, T. (1996). Toplu Pazarl›¤›n Davran›flsal
Boyutu. ‹stanbul: Basisen Yay›n No:28.
Dereli, T. (2007). Türkiye’de Sosyal Diyalo¤u Güçlendirme Projesi Bölgesel E¤itim Sunum ve Okuma
Metinleri, Malatya, 28 May›s-1 Haziran 2007.
Uçkan, B. (2006). Avrupa Birli¤i Düzeyinde Toplu
Pazarl›k, ‹stanbul: Legal Yay›nevi.
Edralin, D. M. (1999). Collective Bargaining Process
and Its Outcome, CBE Working Paper Series, Manila: De La Salle University.
Ekin, N. (1994). Endüstri ‹liflkileri. ‹stanbul: Beta.
Gündo¤an, N. (1995). Sendikalar›n Toplu Pazarl›ktaki
Gücü. Eskiflehir:T.C. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›.
Güven, S. (1995). Sosyal Politikan›n Temelleri. Bursa: Ezgi Kitabevi.
Ka¤n›c›o¤lu, D. (2007). Endüstri ‹liflkileri Boyutuyla
Sosyal Sorumluluk, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›n No:1722.
Koray, M.(1992). Endüstri ‹liflkileri. ‹zmir: BAS‹SEN
Yay›n No:22.
Kutal, M. (1998). “Toplumsal Anlaflma”, Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. III. Cilt, ‹stanbul: Türkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, ss. 268-269.
Mills, D.Q. (1994). Labor-Management Relations.
(Fifth Ed.), USA: McGraw-Hill.
Practice. London: Prentice Hall.
Silva, S. (1996). Collective Bargaining Negotiations,
ILO ACT/EMP Publications.
Yüksel, N. (1997). Küreselleflme ve Toplu Pazarl›ktaki De¤iflim. ‹stanbul: T‹SK.
http://collaborateatwork.com/resources/iaflabor.php
http://industrialrelations.naukrihub.com/levels-ofcb.html
163
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Toplu ifl uyuflmazl›¤› kavram›n› ve türlerini tan›mlayabilecek,
Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde uygulanan sistemleri aç›klayabilecek,
Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde kullan›lan bar›flç› çözüm yollar›n› ve
birbirlerinden ayr›lan noktalar›n› ortaya koyabilecek,
Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde kullan›lan mücadeleci (çat›flmac›) çözüm yollar›n› de¤erlendirebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
Toplu ‹fl Uyuflmazl›¤›
Toplu Hak Uyuflmazl›¤›
Uzlaflt›rma
Grev
‹fl Yavafllatma Eylemi
Sabotaj
Picketing
•
•
•
•
•
•
•
Toplu Ç›kar Uyuflmazl›¤›
Arabuluculuk
Tahkim (Hakem)
Lokavt
‹fle Gelmeme Eylemi
Boykot
Kara Liste Uygulamas›
‹çindekiler
Toplu ‹fl
Uyuflmazl›klar› ve
Çözüm Yollar›
• TOPLU ‹fi UYUfiMAZLI⁄I KAVRAMI
• TOPLU ‹fi UYUfiMAZLI⁄I TÜRLER‹
• TOPLU ‹fi UYUfiMAZLIKLARININ
ÇÖZÜMÜNDE UYGULANAN
S‹STEMLER
• TOPLU ‹fi UYUfiMAZLIKLARININ
ÇÖZÜM YOLLARI
Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar›
ve Çözüm Yollar›
TOPLU ‹fi UYUfiMAZLI⁄I KAVRAMI
‹flçi ve iflveren taraflar›n›n karfl›t ç›karlar› aras›nda sürdürülen bir iliflki oldu¤u için
çal›flma iliflkilerinde ifl uyuflmazl›klar›n›n ç›kmas› do¤al ve kaç›n›lmazd›r. ‹fl uyuflmazl›klar›, farkl› flekillerde ve farkl› nedenlerle ortaya ç›kmaktad›r. Çeflitli tan›mlar› olmakla birlikte ifl uyuflmazl›¤›n›; iflçilerle iflverenlerin karfl›l›kl› hak ve ç›karlar›
aras›nda ortaya ç›kan anlaflmazl›klar olarak tan›mlamak mümkündür (Koray, 1992,
s.144; Uçum, 2000, s.5). Uyuflmazl›¤›n taraflar›na göre ifl uyuflmazl›klar›, bireysel
ve toplu (kollektif) ifl uyuflmazl›klar› olarak ikiye ayr›lmaktad›r. Ancak endüstri iliflkileri alan›nda, bireysel ifl uyuflmazl›klar›ndan çok, toplu ifl uyuflmazl›klar› önemli
bir yere sahiptir.
Bireysel ifl uyuflmazl›¤›, iflçi ve iflveren aras›nda bireysel ifl iliflkileri sonucunda
ortaya ç›kan uyuflmazl›kt›r. Örne¤in iflçiye ücretinin geç ödenmesi veya eksik
ödenmesi nedeniyle ortaya ç›kan uyuflmazl›k, bireysel ifl uyuflmazl›¤›d›r. Toplu ifl
uyuflmazl›¤› ise iflçi sendikas› ile iflveren veya iflveren sendikas› aras›nda çal›flma
iliflkileriyle ilgili konularda ortaya ç›kan uyuflmazl›kt›r. Toplu ifl sözleflmesinde
bayram ikramiyesi verilmesiyle ilgili bir hüküm olmas›na ra¤men, sendika üyesi iflçilere ikramiyelerinin ödenmemesi hâlinde sendikan›n konuyu toplu ifl uyuflmazl›¤› hâline getirmesi, bu konuda örnek olarak verilebilir. Hatta iflçi sendikalar› aras›nda ortaya ç›kan ifl uyuflmazl›klar› da toplu ifl uyuflmazl›¤› olarak kabul edilmektedir. Örne¤in iflçi sendikalar› aras›nda yetki belgesinin kazan›lmas› s›ras›nda ortaya ç›kan uyuflmazl›k, toplu ifl uyuflmazl›¤› olarak nitelendirilmektedir (Demir, 2003,
s.337). Ayr›ca iflçi sendikalar› taraf›ndan benimsenen bireysel ifl uyuflmazl›klar› da
belirli koflullar›n gerçekleflmesi durumunda, toplu ifl uyuflmazl›¤› özelli¤ini kazanabilmektedir (Uçum, 2000, s.8).
Toplu ‹fl Uyuflmazl›¤›: ‹flçi
sendikas› ile iflveren veya
iflveren sendikas› aras›nda
çal›flma iliflkileriyle ilgili
konularda ortaya ç›kan ifl
uyuflmazl›¤›d›r.
Toplu ifl uyuflmazl›¤›n›n
taraflar›ndan en az›ndan
birisi sendikad›r.
TOPLU ‹fi UYUfiMAZLI⁄I TÜRLER‹
Uyuflmazl›¤›n niteli¤ine ve konusuna göre toplu ifl uyuflmazl›klar›, toplu hak ve
toplu ç›kar (menfaat) uyuflmazl›klar› fleklinde s›n›fland›r›lmaktad›r. Toplu hak
uyuflmazl›¤›, iflçi ile iflveren aras›ndaki ifl iliflkisinin dayana¤›n› oluflturan mevzuat,
toplu ifl sözleflmesi ve hizmet akdi hükümleri ile sa¤lanan haklar›n sendika, iflveren veya iflveren sendikas› taraf›ndan ihlal edilmesi durumunda ortaya ç›kmaktad›r. Varolan bir hakk›n ihlali söz konusu oldu¤u için hak uyuflmazl›klar›na, hukuki veya yasal uyuflmazl›klar da denilmektedir. Hak ihlali, çeflitli flekillerde ortaya
ç›kabilmektedir. Bir hakk›n yanl›fl yorumlanmas›ndan, yanl›fl uygulanmas›ndan,
Toplu hak uyuflmazl›¤›nda,
varolan bir hakk›n ihlali söz
konusudur.
166
Toplu ç›kar
uyuflmazl›klar›nda yeni bir
statünün yarat›lmas› söz
konusudur.
Toplu pazarl›k sürecinde
ortaya ç›kan uyuflmazl›k,
toplu ç›kar uyuflmazl›¤›d›r.
eksik uygulanmas›ndan veya hiç uygulanmamas›ndan kaynaklanan hak uyuflmazl›klar› olabilmektedir. ‹flverenin toplu ifl sözleflmesinde yer alan ücret zamm›n› sendikal› iflçilere tam olarak uygulamamas› nedeniyle ortaya ç›kan uyuflmazl›k, toplu
hak uyuflmazl›¤›na örnek olarak verilebilir (Çelik, 2003, s.533; Uçum, 2000, ss.8-9).
Toplu ç›kar uyuflmazl›klar› ise mevcut bir hakk›n de¤ifltirilmesi veya yeni bir
hakk›n meydana getirilmesi amac›yla sendika ile iflveren veya iflveren sendikas› aras›nda ortaya ç›kan ifl uyuflmazl›klar›d›r. Bu nedenle toplu ç›kar uyuflmazl›klar›, toplu ifl sözleflmesi imzalanmadan önce toplu pazarl›k süreci içinde ç›kan uyuflmazl›klard›r. Baflka bir deyiflle toplu ç›kar uyuflmazl›¤›, sendika, iflveren veya iflveren sendikas›n›n içinde bulundu¤u ekonomik ve sosyal koflullar› korumak ya da de¤ifltirmek talepleri nedeniyle ortaya ç›kmaktad›r. Ç›kar uyuflmazl›klar›n›n temelinde, sermaye ve emek aras›ndaki üretim gelirinden daha fazla pay alma mücadelesi yatmaktad›r. Bu nedenle ç›kar uyuflmazl›klar›na ekonomik uyuflmazl›klar da denilmektedir. Toplu görüflmeler s›ras›nda iflçi sendikas› ile iflveren veya iflveren sendikas› aras›nda ücretlere zam yap›lmas›, y›ll›k ücretli izin sürelerinin artt›r›lmas›, çal›flma sürelerinin azalt›lmas› konusunda ortaya ç›kan uyuflmazl›klar, toplu ç›kar uyuflmazl›¤›na örnek olarak verilebilir (Çelik, 2003, ss.533-534; Uçum, 2000, ss.8-9).
TOPLU ‹fi UYUfiMAZLIKLARININ ÇÖZÜMÜNDE
UYGULANAN S‹STEMLER
Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde kullan›lan yöntemler ülkelere göre farkl›l›k
göstermektedir. Ülkelerin özellikle siyasi ve hukuki yap›s›, o ülkedeki tüm endüstri iliflkileri sistemini etkiledi¤i gibi, toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözüm sistemlerini
de etkilemektedir. Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde kullan›lan üç temel sistem vard›r. Bunlar; özgürlükçü sistem (serbestlik sistemi), yasakç› (zorunlu) sistem
ve karma sistemdir.
Özgürlükçü Sistem (Serbestlik Sistemi)
Özgürlükçü sistemde, toplu
ifl uyuflmazl›klar›n›n
çözümünde taraflar
tamamen serbest
b›rak›lm›flt›r.
Genifl bir grev ve lokavt serbestisinin oldu¤u bu sistemde, toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n
çözümlenmesi, taraflar›n özgür iradelerine b›rak›lm›flt›r. Serbestlik sisteminin görüldü¤ü ülkelerde taraflar, grev ve lokavta baflvurmakta serbest olduklar› gibi, bar›flç›
yollarla da toplu ifl uyuflmazl›klar›n› çözümleyebilmektedir. Kanunla s›n›rland›r›lmam›fl grev ve lokavt serbestisinin oldu¤u bu sistem, ‹ngiltere, ‹sviçre, Belçika ve ‹sveç
gibi baz› Avrupa ülkelerinde uygulanmakla birlikte, kimi zaman mahkeme kararlar›
ile grev ve lokavt hakk›na baz› s›n›rlamalar getirilebilmektedir (Çelik, 2003, ss.535;
Uçum, 2000, ss.10-11; Tokol, 2001, ss.87-88; Çelik, 1973, s.5; Tuncay, 1999, s.217).
Yasakç› (Zorunlu) Sistem
Yasakç› sistemde, taraflar›n
toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n
çözümü için grev veya
lokavta gitme olanaklar› söz
konusu de¤ildir.
Serbestlik sisteminin tersine taraflar, toplu ifl uyuflmazl›¤›n›n çözümünde özgür iradeye sahip de¤ildir. Bu sistemin uyguland›¤› ülkelerde taraflara toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümü için grev veya lokavta baflvurma olana¤› tan›nmamaktad›r. Taraflar uyuflmazl›¤›n çözümlenmesi için, yaln›zca kanunda gösterilen zorunlu tahkim yoluna gidebilmektedir. Uyuflmazl›klar› çözmekle görevli olan hakem kurullar›n›n verdikleri kararlar kesindir ve taraflar›n karara herhangi bir itiraz hakk› yoktur. Yasakç› sistem, genellikle devletin ekonomik düzeni tamamen kontrol alt›nda
tuttu¤u ve demokrasinin geliflmedi¤i ülkelerde görülmektedir. Grev ve lokavt›n yasakland›¤› ‹talya’da faflizm (1926-1944), Almanya’da Nazi yönetimi (1933-1945) ve
Fransa’da Vichy hükümeti dönemi (1940-1944) yasakç› sisteme örnek olarak verilebilir. Bunun yan›s›ra 1963 y›l›ndan önceki dönemde ve 1980-1983 döneminde
167
7. Ünite - Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar› ve Çözüm Yollar›
Türkiye’de de yasakç› sistem görülmüfltür (Çelik, 2003, s. 535; Uçum, 2000, s. 10;
Tokol, 2001, s. 88; Kocao¤lu, 1999, s. 13; Çelik, 1973, ss. 4-5; Tuncay, 1999, ss. 216217; Narmanl›o¤lu, 1990, ss. 22-23).
Karma Sistem
Karma sistem de grev ve lokavt serbestisi esas›na dayanmaktad›r. Ancak taraflar,
grev ve lokavta baflvurmada serbest b›rak›lmakla birlikte; grev ve lokavt›n olumsuz etkilerini gidermek amac›yla kanunlarda getirilen s›n›rlamalara uymak zorundad›r. Örne¤in karma sistemin görüldü¤ü ülkelerde baz› ifllerde grev ve lokavt yasa¤›, grev ve lokavttan önce karfl› tarafa belirli bir süre önceden bildirimde bulunma zorunlulu¤u gibi grev ve lokavt serbestisine çeflitli s›n›rlamalar getirilmektedir.
Ayr›ca karma sistemde taraflar, toplu ifl uyuflmazl›klar›n› öncelikle bar›flç› yollarla
çözümlemeye çal›flmakta; bu yollar›n baflar›s›zl›¤a u¤ramas› durumunda ise grev
ve lokavta gidebilmektedir. Demokratik ülkelerin ço¤unda uygulanan bu sistem,
her ülkenin kendi siyasal ve ekonomik yap›s›na göre farkl› flekillerde düzenlenmektedir (Çelik, 2003, s.535; Uçum, 2000, s.11; Tokol, 2001, s.88; Kocao¤lu, 1999,
ss.13-14; Çelik, 1973, s.5; Tuncay, 1999, s.217).
Sosyalist düzenin hakim oldu¤u ülkelerde ve Türkiye’de toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n
çözüSIRA S‹ZDE
münde hangi sistem kullan›lmaktad›r?
Karma sistemde taraflar,
grev ve lokavta ancak toplu
ifl uyuflmazl›klar›n› bar›flç›
yollarla çözümleyemedikleri
takdirde gidebilmektedir.
1
fi Ü N E L ‹ M
TOPLU ‹fi UYUfiMAZLIKLARININ ÇÖZÜMD Ü YOLLARI
Ç›kar karfl›tl›¤›n› gidermeye ve taraflar aras›nda bir uzlaflma sa¤lamaya yönelik olan
S O R U
toplu pazarl›klar›n as›l amac›, iki taraf›n verece¤i tavizlerle bir anlaflmaya
var›lmas›d›r. Ancak iki taraf›n talep ve beklentileri aras›nda büyük farkl›l›klar›n olmas›, taraflar›n taviz vermeye yanaflmamalar›, taraflar› k›s›tlayan çevresel faktörler
gibi birçok
D‹KKAT
nedene ba¤l› olarak toplu pazarl›klar, anlaflmazl›k (toplu ç›kar uyuflmazl›¤›) ile sonuçlanabilmektedir. Öte yandan toplu pazarl›k sürecinde anlaflma sa¤lanmas› sonuSIRA S‹ZDE
cunda imzalanan toplu ifl sözleflmelerinin uygulanmas›nda da çeflitli
anlaflmazl›klar
(toplu hak uyuflmazl›¤›) ortaya ç›kabilmektedir. Özellikle toplu pazarl›¤›n anlaflmazSIRA S‹ZDE
l›kla sonuçlanmas›yla ortaya ç›kan toplu ç›kar uyuflmazl›¤›, yaln›zca
toplu pazarl›¤›n
AMAÇLARIMIZ
kapsam›ndaki iflyeri ve iflçileri de¤il; ulusal düzeyde çal›flma bar›fl›n› ve ekonomik istikrar› da olumsuz yönde etkilemektedir (Koray, 1992, ss.145-146).
çal›flD Ü fiBu
Ü N Enedenle
L‹M
ma hayat›nda ve ekonomide istikrar›n sa¤lanmas› için, toplu ifl Kuyuflmazl›klar›
çeflit‹ T A P
li yollarla çözüme kavuflturulmaktad›r. Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde bar›flS O R U
ç› ve mücadeleci (çat›flmac›) olmak üzere iki farkl› yol kullan›lmaktad›r.
N N
6. Ünite’de ifllenen “Toplu Pazarl›k Süreci” konusunu hat›rlay›n›z.
Bar›flc› Çözüm Yollar›
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
N N
‹ N yollardan
TERNET
Grev ve lokavt, toplu ifl uyuflmazl›klar›n› çözmek için kullan›lan
birisi olmakla birlikte; ulusal ekonomiyi ve hatta kamu düzenini, az ya da çok, olumsuz
AMAÇLARIMIZ
yönde etkilemektedir. Nitekim grev ve lokavt yasaklar›, ekonomik
ve sosyal amaç
tafl›mayan grev ve lokavtlar›n kanund›fl› say›lmas› gibi düzenlemeler bu düflünceye dayanmaktad›r. Hatta grev ve lokavt›n serbestçe uyguland›¤› hallerde ve ifllerK ‹düflünülemez.
T A P
de bile, bu çözüm yollar›n›n hiçbir olumsuz taraf›n›n olmad›¤›
Bu
nedenle grev ve lokavt haklar›n›n özüne dokunmadan uyuflmazl›¤›n çözümü için
bar›flç› yollar›n kullan›lmas›n›n baz› durumlarda grev ve lokavt›, dolay›s›yla bunlarT E L2003,
E V ‹ Z Y Os.537;
N
dan do¤acak zararlar› önleyebilece¤i kabul edilmektedir (Çelik,
Kutal,
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
168
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
1970, ss.73-74).
Bir baflka deyiflle, bar›flç› yollar ile toplu ifl uyuflmazl›klar›, iflgünü
kayb›na neden olmadan, iflyerinde verimi azaltmadan ve çal›flma bar›fl›n› bozmadan çözümlenebilmektedir
(Günay, 1995, s.12). Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözüD Ü fi Ü N E L ‹ M
münde kullan›lan bafll›ca üç bar›flç› yol vard›r. Bunlar; arabuluculuk (conciliation),
uzlaflt›rma (mediation) ve tahkim -hakem- (arbitration)dir. Ayr›ca toplu hak uyuflS O R U
mazl›klar›n›n çözümünde yarg›sal yollar da kullan›labilmektedir.
S O R U
Yarg›sal çözüm
hem bireysel hem de toplu hak uyuflmazl›klar›nda kullan›lmaktaD ‹ Kyollar›,
KAT
d›r. Bu tür uyuflmazl›klarda çözüm mercii mahkemelerdir. Mahkemelerin vermifl oldu¤u
kararlar, her
iki S‹ZDE
taraf› da ba¤lamaktad›r. Taraflar iki olas›l›k durumunda yarg›sal çözüm
SIRA
yolllar›na baflvurabilmektedir. Bunlardan birincisi, uygulanacak bir kural›n yorumundan
kaynaklanan uyuflmazl›klard›r. ‹kincisi ise uygulanmas› gereken bir kural›n ihlalinden
AMAÇLARIMIZ
kaynaklanan
uyuflmazl›klard›r. Toplu ç›kar uyuflmazl›¤›nda ise toplu ifl sözleflmesi imzalanamad›¤› ve sözleflmeden kaynaklanan bir hak olmad›¤› için yarg›sal çözüm yolunun
kullan›lmas› mümkün de¤ildir (Uçum, 2000, ss.20-24).
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
Uzlaflt›rma
Uzlaflt›rma: Arac›
kiflinin
Tdurumundaki
E L E V ‹ Z Y O üçüncü
N
veya kurulun öneriler
sunarak taraflar› birbirine
yak›nlaflt›rmaya çal›flmas›,
taraflar›n anlaflamamalar›
hâlinde
‹ N T E Rgörevine
N E T devam
ederek uzlaflma formülü
içeren bir karara varmas› ve
bunu taraflara tavsiye
etmesidir.
Uzlaflt›rma, toplu ifl uyuflmazl›klar›nda mücadeleci çözüm yollar›na gidilmeden önce
T E L Ekifli
V ‹ Z veya
Y O N kurulun taraflar aras›nda uzlaflma sa¤lay›c› çaba göstermesini
d›flar›dan bir
öngören bir yoldur. Uzlaflt›rma süresince uzlaflt›r›c› veya uzlaflt›rma kurulu, iki taraf›n
aras›nda bir yak›nl›k sa¤lamaya çal›flmaktad›r. Uzlaflt›r›c›lar, uzlaflt›rma süresi boyunca
taraflar› dinleyen ve onlar›n görüfl farkl›l›klar›n› gidermeye çal›flan tarafs›z kiflilerden
‹NTERNET
oluflmaktad›r (Koray, 1992, s.153). Uzlaflt›r›c›lar, uyuflmazl›¤›n çözüm yollar›n› taraflar›n kendilerinin bulmalar›na yard›m etmektedir (Kutal, 1970, s.76). Efl deyiflle uzlaflt›r›c›lar, taraflar aras›nda adeta bir katalizör ifllevi görmektedir (Salamon, 1992, s.418).
fiekil 7.1
Uzlaflt›rma Süreci
Uzlaflt›r›c› veya Uzlaflt›rma Kurulu, taraflar›n görüfllerini dikkate alarak ve
taraflar aras›ndaki iletiflimi kolaylaflt›rarak uyuflmazl›¤› çözmeye çal›fl›r.
Uzlaflt›rma faaliyetinin sonunda ise bir uzlaflma
formülü içeren karar›n› taraflara sunar.
Karar›n kabul edilmesi
Karar›n reddedilmesi
Anlaflmazl›k
Anlaflma
Toplu ifl sözleflmesi imzalan›r.
Yasakç› sistemin
görüldü¤ü ülkelerde
ve karma sistemin
grev ve lokavt›n yasak
oldu¤u ifllerde
uyuflmazl›k, zorunlu
tahkim yolu ile
çözümlenir ve zorunlu
tahkimin vermifl
oldu¤u karar, toplu ifl
sözleflmesi niteli¤i
tafl›r.
Özgürlükçü sistemin
ve karma sistemin
grev ve lokavt›n
yasak olmad›¤›
ifllerde uyuflmazl›¤›n
çözümü için taraflar,
çat›flmac› çözüm
yollar›na gidebilir.
169
Uzlaflt›rma süreci devam ederken uzlaflt›r›c› veya uzlaflt›rma kurulu, taraflara öneriler sunarak taraflar› birbirlerine yak›nlaflt›rmaya çal›flmaktad›r. Ancak uzlaflt›rman›n
arabuluculuktan ayr›lan en önemli noktas›, uzlaflt›rma faaliyetinin sonucunda, içinde
uzlaflma formülünün yer ald›¤› bir karar›n ortaya ç›kmas›d›r. Taraflar bu karara uyup
uymamakta serbesttir. Bir baflka ifadeyle uzlaflt›r›c›n›n, taraflar› anlaflmaya zorlama,
kendi karar›n› ve uzlaflma formülünü uygulatma yetkisi söz konusu de¤ildir (Salamon, 1992, s.418). K›sacas› uzlaflt›r›c›, çeflitli çözüm yollar› ve anlaflma koflullar›
SIRA S‹ZDE
önermekte ancak bunlar› kabul edip etmeme konusunda taraflar serbest b›rak›lmaktad›r (ILO, 1982, s. 3). Uzlaflt›rma süreci, uzlaflt›r›c›n›n veya uzlaflt›rma kurulunun
verdi¤i karar›n taraflarca kabul edilmesi veya kabul edilmemesiDile
Ü fi Üsona
N E L ‹ Mermektedir.
Karar›n taraflarca kabul edilmesi durumunda anlaflmazl›k son bulmakta ve toplu ifl
sözleflmesi imzalanmaktad›r. Karar›n taraflarca kabul edilmemesi durumunda ise
S O R U
uyuflmazl›¤›n çözümü için taraflar çat›flmac› çözüm yollar›na baflvurabilmektedir.
Türkiye’de 275 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu döneminde
D ‹ K K A T(1963-1980),
toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde baz› istisnalar ve s›n›rlamalarla, taraflara grev ve
lokavta baflvurma hakk› tan›nm›fl ancak bu yollar›n kullan›lmas›ndan
önce uzlaflt›rmaya
SIRA S‹ZDE
baflvurulmas› öngörülmüfltür.
Arabuluculuk
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Arabuluculukta da uzlaflt›rmada oldu¤u gibi, taraflar aras›ndaki toplu ifl uyuflmazl›¤›nda tarafs›z üçüncü bir kifli uzlaflmaya yard›mc› olmakta ve taraflar aras›ndaki göK ‹ T A Taraflar›n
P
rüfl ayr›l›klar›n› gidererek onlar› birbirine yak›nlaflt›rmaya çal›flmaktad›r.
anlaflamamalar› hâlinde ise arabulucunun görevi sona ermektedir (Çelik, 2003, s.537).
Görevi sona eren arabulucu bir rapor haz›rlayarak ilgili merciilere sunmaktad›r. Bu
rapora gerekli gördü¤ü takdirde, kendi tavsiyelerini de ilave edebilmektedir.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Arabuluculuk: Arac›
durumundaki üçüncü
AMAÇLARIMIZ
kiflinin, taraflar›
yaln›zca
ortak bir noktada
buluflturmaya çal›flmas›,
baflar›ya ulaflamamas›
halinde taraflar›n
K ‹ T A P
görüfllerini ve anlaflmazl›k
noktalar›n› içeren bir raporu,
kendisinin de gerekli
gördü¤ü tavsiyeleri
T E L E Vekleyerek
‹ZYON
ilgili merciilere sunmas›d›r.
fiekil 7.2
Arabulucu taraflar›n görüfllerini dikkate alarak ve taraflar aras›ndaki
NTERNET
iletiflimi kolaylaflt›rarak önerilerde bulunur ve uyuflmazl›¤› çözmeye ‹çal›fl›r.
Anlaflma
Anlaflmazl›k
Toplu ifl sözleflmesi
imzalan›r.
Arabulucu taraflar›n görüfllerini ve anlaflmazl›k noktalar›n›
içeren bir raporu ilgili mercilere sunar. Ancak gerekli
gördü¤ü durumlarda, kendi tavsiyelerini de bu rapora ekler.
Yasakç› sistemin
görüldü¤ü ülkelerde ve
karma sistemin
görüldü¤ü ülkelerde grev
ve lokavt›n yasak oldu¤u
ifllerde uyuflmazl›k,
zorunlu tahkim yolu ile
çözümlenir ve zorunlu
tahkimin vermifl oldu¤u
karar, toplu ifl sözleflmesi
niteli¤i tafl›r.
Özgürlükçü sistemin
ve karma sistemin
grev ve lokavt›n
yasak olmad›¤›
ifllerde uyuflmazl›¤›n
çözümü için taraflar,
çat›flmac› çözüm
yollar›na gidebilir.
Arabuluculuk
‹NTERNET
Süreci
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
170
S O R U
S O R U
Türkiye’de 1983
kabul edilen 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt KaAT
D ‹ K Ky›l›nda
nunu’nda, grev ve lokavt karar› al›nmadan önceki aflamada taraflar›n bar›flç› bir çözüm yolu olarak uzlaflt›rma
SIRA S‹ZDEyerine, arabuluculu¤a baflvurmas› öngörülmektedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Arabuluculuk süreci içinde arabulucu, taraflara önerilerde bulunmakta ve anlaflma
AMAÇLARIMIZ
sa¤lanamay›nca
sürecin sonunda düzenleyece¤i rapora gerekli gördü¤ü tavsiyeleri eklemekteyse de bu, taraflar›n kabulüne sunulmufl bir karar niteli¤inde olmamaktad›r.
Bir baflka deyiflle arabuluculukta, arabulucunun bir karar almas› ve bu karar› kabul
SIRA
K ‹ TS‹ZDE
A taraflara
P
edip etmediklerini
sormas› söz konusu de¤ildir (O¤uzman, 1986, s.129; Tuncay, 1999, s.216). Arabulucu, taraflar› yaln›zca ortak bir noktada buluflturmaya çal›flmaktad›r veD Üsüreç
sonuçland›¤›nda toplu ifl sözleflmesi imzalanmaktad›r. Süreç
fi Ü N E Lolumlu
‹M
T
E
L
E
V
‹
Z
Y
O
N
olumsuz sonuçland›¤›nda ise arabulucu, sadece taraflar›n görüfllerini ve anlaflmazl›k
noktalar›n› içeren durum tespiti fleklindeki bir raporu ilgili merciilere sunmaktad›r. AnS O R U
cak gerekli görmesi hâlinde, kendi görüfllerini ve tavsiyelerini rapora eklemektedir.
KSIRA
‹ T S‹ZDE
A P
TELEV‹ZYON
S O R U
‹NTERNET
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
Uzlaflt›rma ileD ‹arabuluculu¤u
birbirinden ay›ran çizgi çok incedir. Bu nedenle, uygulamada
KKAT
uzlaflt›rma ve arabuluculuk ço¤u zaman içiçe geçmifl durumdad›r ve bu kavramlar birbirlerinin yerine kullan›labilmektedir.
Öyle ki baz› ülkelerde uzlaflt›rma kurulu tamam›yla arabuSIRA S‹ZDE
luculuk yaparken, baz› ülkelerde de arabulucular uzlaflt›rma kurulunun ifllevlerini yerine getirmektedir. Ancak her iki çözüm yolunda da son sözü taraflar söylemekte ve taraflar›n kabul
etmedi¤i birAMAÇLARIMIZ
karar veya çözüm yolu hiçbir sonuç do¤urmamaktad›r (Uçum, 2000, ss.15-18).
N N
Tahkim (Hakem)
K ‹ T A P
Tahkim (Hakem): Üçüncü bir
kifli ve ya kurulun, taraflar›
ba¤lay›c› kesin bir karar
Tvererek
E L E V ‹toplu
Z Y OiflN
uyuflmazl›¤›n›
çözümlemesidir.
‹NTERNET
fiekil 7.3
Tahkim Süreci
K ‹ T A P
Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n
çözümünde kullan›lan bir baflka yol ise tahkimdir. Tahkim, yasal olarak düzenlenen ya da taraflar›n kendi aralar›nda kararlaflt›rd›klar› bir
uygulamad›r. Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde tahkim, uzlaflt›rmac› de¤il; kaT E L E V ‹rol
Z Y Ooynamaktad›r
N
rar verici olarak
(Koray, 1992, s.154). Tahkimin di¤er bar›flç› çözüm
yollar›ndan ayr›lan en önemli noktas›, uyuflmazl›¤›n taraflar› ba¤layan bir kararla çözümlenmesidir. Efl deyiflle tahkimin vermifl oldu¤u karar, uzlaflt›rmada oldu¤u gibi,
taraflar›n kabulüne sunulmamakta; taraflar› mutlak olarak ba¤lamaktad›r. Tahkimin
‹NTERNET
verdi¤i karar, toplu hak uyuflmazl›klar›nda mahkeme karar› hükmü; toplu ç›kar
uyuflmazl›klar›nda ise toplu ifl sözleflmesi hükmü niteli¤i kazanmaktad›r. Tahkim, gönüllü (ihtiyari) ve zorunlu (mecburi) tahkim olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r.
Gönüllü Tahkim Süreci
Taraflar›n toplu ifl sözleflmesine koyduklar›
hüküm uyar›nca veya uyuflmazl›¤›n
herhangi bir aflamas›nda aralar›nda anlaflarak
baflvuruda bulunmalar› üzerine;
Zorunlu Tahkim Süreci
Toplu ifl mücadelelerine gitmenin yasak
oldu¤u ülkelerde ve durumlarda taraflar›n
baflvuruda bulunmalar› üzerine;
Hakem veya Hakem Kurulu her iki taraf›n da görüfllerini
dikkate alarak bir karar verir ve anlaflmazl›k sona erer.
Verilen karar, her iki taraf›n da kabul etmesi ve uygulamas› zorunludur.
171
Taraflar›n toplu ifl sözleflmesine koyduklar› hüküm uyar›nca veya uyuflmazl›¤›n
herhangi bir aflamas›nda aralar›nda anlaflmalar› üzerine uyuflmazl›¤›n üçüncü bir
kifli veya kurul taraf›ndan çözümlenmesidir (Tokol, 2001, ss.90-91). Dolay›s›yla
uyuflmazl›¤a düflen taraflar, özel hakemin verdi¤i karar› kabul edeceklerini önceden kararlaflt›rmaktad›r (Çelik, 2003, s.538). Özel hakeme gidilmesi durumunda,
hakemin verece¤i karar her iki taraf› da ba¤lamaktad›r. Efl deyiflle hakeme gidilmesi konusunda, bir yasal zorlama olmaks›z›n anlaflan taraflar›n art›k hakemin verece¤i karara uyma zorunluluklar› söz konusu olmaktad›r (Koray, 1992, s.155). Tahkimin gönüllü olmas›, taraflar›n verilen karara uyup uymama serbestisini ifade etmemekte; taraflar tahkim yoluna gitmeye karar verdikten sonra verilen karara uymak zorunda kalmaktad›r (Kutal, 1970, s.77). Gönüllü hakemi, taraflar kendileri
seçebilecekleri gibi, uyuflmazl›klar› çözmekle görevli resmi organlardan da yard›m
talep edebilmektedir (Tokol, 2001, s.91).
Gönüllü Tahkim: Taraflar›n
toplu ifl sözleflmesine
koyduklar› hüküm uyar›nca
veya uyuflmazl›¤›n herhangi
bir aflamas›nda aralar›nda
anlaflmalar› üzerine
uyuflmazl›¤›n üçüncü bir kifli
veya kurul taraf›ndan
çözümlenmesidir.
Gönüllü Tahkim
Zorunlu Tahkim
Taraflar›n toplu ifl mücadelelerine gitmelerinin yasakland›¤› ülkelerde veya grev
hakk›n›n tan›nd›¤› ancak baz› iflkollar›nda, baz› iflyerlerinde veya belirli koflullar›n
varl›¤› hâlinde greve gidilmesinin yasakland›¤› ülkelerde toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n üçüncü bir kifli veya kurul taraf›ndan çözümlenmesidir. Zorunlu tahkimin, gönüllü tahkimden ayr›lan noktas›, toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümü için baflvurulmas›n›n yasal olarak zorunlu olmas›d›r. Bir baflka ifadeyle zorunlu tahkim, toplu ifl
uyuflmazl›klar›n›n çözümünde taraflar›n kendi istekleriyle de¤il; yasal nedenlerle
gittikleri bir yoldur. Bu nedenle zorunlu tahkime yasal veya kanuni tahkim de denilmektedir (Koray, 1992, s.154).
Zorunlu tahkimin verdi¤i kararlar, gönüllü tahkimin verdi¤i kararlarda oldu¤u
gibi, taraflar› ba¤lay›c›d›r. Toplu ifl mücadelelerine gitmenin yasak oldu¤u ülkelerde ve durumlarda, toplu ifl uyuflmazl›¤›n›n hakeme veya hakem kurullar›na götürülmesi ve hakemin veya hakem kurullar›n›n verece¤i kararlara uyulmas› zorunludur. Ülkelere göre farkl›l›k göstermekle birlikte, zorunlu hakem iflçi, iflveren ve hükümet temsilcilerinden oluflmaktad›r (Tokol, 2001, s.105). Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümlenmesinde tahkimin zorunlu hale getirilmesi, mücadeleci çözüm yollaSIRA S‹ZDE
r›n›n tamamen kapat›lmas› anlam›na gelmektedir. Bu nedenle zorunlu hakeme ancak kamu yarar›n› korumay› amaçlayan baz› istisnai durumlarda baflvurulmas› gerekmektedir (Uçum, 2000, s.19).
SIRA S‹ZDE
Türkiye’de zorunlu hakem kurulu neresidir? Bu kurul kimlerden oluflmaktad›r?
S O R U
Zorunlu Tahkim: Taraflar›n
toplu ifl mücadelelerine
gitmelerinin yasakland›¤›
ülkelerde veya grev/lokavt
hakk›n›n tan›nd›¤› ancak
baz› iflyerlerinde veya belirli
koflullar›n varl›¤› halinde
greve/lokavta gidilmesinin
yasakland›¤› ülkelerde toplu
ifl uyuflmazl›klar›n›n üçüncü
bir kifli veya kurul
taraf›ndan çözümlenmesidir.
SIRA S‹ZDE
2
‹ K K Ataraflar,
T
Türkiye’de 2882 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’naDgöre
aralar›nda anlaflarak toplu hak ve toplu ç›kar uyuflmazl›klar›n›n çözümü için özel hakeme gideS O R UHakem Kurulu
bilmektedir. Taraflar, hakem olarak zorunlu hakem kurumu olan Yüksek
SIRA S‹ZDE
(YHK)’nu da seçebilmektedir.
Mücadeleci (Çat›flmac›) Çözüm Yollar›
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
N N
Mücadeleci çözüm yollar›, toplu ifl uyuflmazl›klar›nda anlaflmay› sa¤lamak amaSIRA S‹ZDE
c›yla sosyal taraflar›n di¤er taraf› zorlamas›n› veya zor durumda b›rakmas›n› sa¤‹ T A Ptaraflar üzelayan çözüm yollar›d›r. Bir baflka deyiflle mücadeleci çözüm Kyollar›,
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
172
rinde ekonomik bask› oluflturmak için kullan›lan yöntemlerdir. Toplu ifl uyuflmazl›klar›nda iki temel mücadeleci çözüm yolu kullan›lmaktad›r. ‹flçiler aç›s›ndan grev (strike), iflverenler aç›s›ndan ise lokavt (lock-out) en önemli mücadeleci çözüm yoludur.
Grev
Grev: ‹flçilerin taleplerini
iflverene kabul ettirebilmek
için topluca ve birlikte
hareket ederek ifli tamamen
veya önemli derecede
aksatacak ölçüde, geçici
olarak ifli b›rakmalar›d›r.
Demokratik ülkelerde temel hak ve özgürlükler aras›nda yer alan grev hakk› iflçilere, iflverenler karfl›s›nda sendikalar› arac›l›¤›yla eflit pazarl›k gücü sa¤layan bir
araçt›r. Grev, sendikalar vas›tas›yla iflçilerin taleplerini iflverene kabul ettirebilmek
için kulland›klar› bir tür ekonomik yapt›r›md›r. Grev iflçilerin yaln›zca pazarl›k güçlerini art›rmamakta, ayn› zamanda iflçilerin taleplerini ve görüfllerini ifade etmelerine yard›mc› olmakta ve iflçiler aras›ndaki dayan›flma ile birlik ruhunu pekifltirmektedir (Talas, 1997, ss. 345-346; Narmanl›o¤lu, 1990, s. 6).
Grev, bir ifl uyuflmazl›¤› flekli de¤il; toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde kullan›lan mücadeleci bir yoldur. Grevin amac› taraflar aras›ndaki uyuflmazl›¤› bir ç›kmaza sokmak de¤il, iflçilerin üretici güçlerini kullanarak taleplerini iflverene kabul
ettirmelerini sa¤lamak ve uyuflmazl›¤› çözümlemektir.
Grev Kavram›
Sendikalar›n iflverenler karfl›s›nda sahip olduklar› en önemli güç grevdir. Grev
SIRA S‹ZDE
hakk›yla bütünlenmeyen örgütlenme ve toplu pazarl›k hakk›n›n, çal›flma bar›fl›n›
ve iflçilerle iflverenler aras›ndaki güç dengesini sa¤lamas› mümkün de¤ildir. Bir
baflka deyiflle
özgürlü¤ü ve toplu pazarl›k mekanizmas› ancak grev hakD Ü fi Üsendika
NEL‹M
k›yla birlikte bir anlam ve ifllev kazanmaktad›r (Güven, 1995, s.106-107). Grev, iflçilerin taleplerini iflverene ve kimi zaman hükümete kabul ettirebilmek için kullanS O R U
d›klar› ekonomik ve toplumsal bir bask› arac›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ K K A T iflçi sendikalar›n›n dayana¤›n› oluflturan üç temel hakk› hat›rlay›n›z.
3. Ünitede incelenen
D‹KKAT
N N
SIRA Resim
S‹ZDE 7.1
Grev Alan›,
Carnavalet Müzesi,
AMAÇLARIMIZ
Paris
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Kaynak: Meydan
K Larousse,
‹ T A P Cilt: 5,
1971, s. 341
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Grev, iflçilerin ifl bekledi¤i, gösteri ve toplant› düzenledikleri Paris’teki Grev
Alan› (Place de la Grève)’ndan esinlenerek dilimize Frans›zcadan gelen ve iflçilerin ifl b›rakma eylemini ifade eden bir kelimedir. Grevin farkl› tan›mlar› yap›lmaktad›r. Bu tan›mlar›n baz›lar› flunlard›r:
173
SIRAhaklar
S‹ZDE ve menfa“Grev, çal›flma koflullar›n› kendi lehlerine de¤ifltirmek ve yeni
atler sa¤lamak amac› ile iflçilerin ço¤unun önceden aralar›nda karar vermek suretiyle bir iflyerinde ya da iflkolunda belirli ya da belirsiz bir süre için çal›flmaya
son verme durumudur” (Talas, 1997, s.347).
“Grev, bir meslek veya iflyerinde çal›flan oldukça büyük say›daki iflçilerin müS O R U ermesinden
cadele gayesiyle ve bu gayeye ulaflt›ktan veya ifl mücadelesi nihayete
sonra tekrar ifllerine dönme arzu ve iradesiyle ifllerini hep birlikte ve planl› bir flekilde b›rakmalar›d›r” (Tuna, Kutal, 1962, s.26).
D‹KKAT
“Grev, iflçilerin maddi ve manevi menfaatler sa¤lamak amac›yla toplu ve iradi
olarak ifle ara vermeleri”dir (Sur, 1987, s.7).
SIRA S‹ZDE
“Grev, iflçilerin topluca ve birlikte hareket ederek ifli b›rakmalar›d›r. Ancak belli bir grup iflçinin ifli b›rakmas›n›n grev say›labilmesi için, topluca ve birlikte hareket etmelerinin yan›s›ra ifl b›rak›lan yerde iflin tamamen veya
önemli ölçüde durAMAÇLARIMIZ
mas›n›n amaçlanmas› gerekmektedir” (Uçum, 2000, s.12).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
T A rastlanmaktaP
Dünya ve Türk edebiyat›nda grevi konu alan birçok roman, hikâye Kve ‹fliire
d›r. Genellikle iflçilerin dünyas›n› yans›tan hikâyeleri kaleme alan Orhan Kemal’in 1947
y›l›nda yazm›fl oldu¤u “Grev” adl› hikâyesi, II. Dünya Savafl› sonras› “grev yasa¤›” dönemini ve bu dönemin çal›flma koflullar›n› resmeden çarp›c› bir hikâyedir.
T E L E V ‹ ZTürk
Y O N edebiyat›n›n güçlü kalemlerinden birisi olan Aziz Nesin’in 1977 y›l›nda yazd›¤› “Büyük Grev” adl›
hikâyesi de o dönemde çok ses getiren ve çeflitli tart›flmalara neden olan bir di¤er önemli hikâyedir.
‹NTERNET
Yukar›da verilen grev tan›mlar›nda farkl› gibi görünen noktalar olsa da, grevin alt› tane temel unsuru vard›r. Grevin temel unsurlar› flunlard›r (Makal, 1987, ss.8-9):
• Grevin geçici olmas›: Grev, iflçilerin iflverene taleplerini kabul ettirmek için
kulland›klar› bir araçt›r. Grev sona erdikten sonra iflçiler tekrar çal›flmaya
bafllamaktad›r. Bir baflka deyiflle, grev ile birlikte iflçi ile iflveren aras›ndaki
ifl iliflkisi sona ermemekte; geçici bir süre için ask›ya al›nmaktad›r.
• Grevin ifl b›rakma eylemi olmas›: Grev, iflçilerin iflverene isteklerini kabul ettirebilmek amac›yla ifli b›rakmalar›d›r. Grevin ifl b›rakma özelli¤i, onu di¤er
eylemlerden ay›ran en önemli özelli¤idir.
• Grevin toplu bir hareket olmas›: Bir eylemin grev olabilmesi için belirli say›da iflçinin oluflturdu¤u bir grup taraf›ndan iflin durdurulmas› gerekmektedir.
Bu nedenle tek bir iflçinin iflverene isteklerini kabul ettirebilmek amac›yla ifli
b›rakmas› grev de¤ildir.
• Grevin önceden planlanm›fl bir hareket olmas›: Grev, iflçilerin hoflnutsuzluklar›n› gidermek veya iflverenin taleplerini karfl›lamas›n› sa¤lamak amac›yla, aralar›nda yapt›klar› bir anlaflmaya veya bir sendikan›n vermifl oldu¤u karara dayanarak ifli durdurmalar›d›r.
• Grevin ba¤›ml› çal›flanlar›n yapt›klar› bir eylem olmas›: Bir iflverene ba¤l›
olmaks›z›n çal›flan serbest meslek sahiplerinin (örne¤in serbest doktorlar›n,
eczac›lar›n, avukatlar›n) yasama ve yürütme organlar›na bask› uygulamak
amac›na yönelik ifl b›rakma eylemleri sosyolojik aç›dan grev olarak kabul
edilse de endüstri iliflkileri aç›s›ndan grev say›lmamaktad›r. Mesleki bir faaliyette bulunmad›klar› hâlde ö¤rencilerin protesto amac›yla topluca derse girmemeleri ve çal›flma ile herhangi bir ilgisi olmad›¤› hâlde protesto amac›yla
yemek yememe eylemi kamuoyunda her ne kadar ö¤renci grevi ve açl›k
grevi olarak nitelendirilse de asl›nda grev özelli¤i tafl›mamaktad›r. Bu ey-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Grev, endüstri iliflkileri
sisteminin bir amac› de¤il;
iflçilerin ekonomik ve sosyal
hak ve ç›karlar›n› korumak
ve gelifltirmek için
iflverenlere ve hükümete
karfl› kulland›klar› bir
araçt›r.
174
lemler, yaln›zca bask› veya protesto amac›yla baz› hareketleri yapmaktan
kaç›nmakt›r (Sur, 1987, ss.8-9).
• Grevin üretimi tamamen durduran veya önemli ölçüde aksatan bir eylem
olmas›: ‹flçiler, ifli topluca b›rakmak suretiyle üretimi tamamen durdurarak
veya önemli ölçüde aksatarak iflveren üzerinde ekonomik bask›da bulunmakta ve taleplerini iflverene kabul ettirmeye çal›flmaktad›r.
Grevin nedenleri, süresi ve yo¤unlu¤u ülkelere göre farkl›l›k gösterdi¤i için bu
konularda genelleme yapmak oldukça zordur. Grevler ekonomik nedenlerden
kaynaklanabildi¤i gibi sosyal, siyasal ve psikolojik baz› faktörler de grevlerin ortaya ç›kmas›na neden olabilmektedir. Ancak greve özellikle toplu görüflmelerde ücret ve di¤er parasal konularda anlaflma sa¤lanamad›¤› zaman gidilmektedir.
SIRA S‹ZDE
3
Grev Fonu: Greve kat›lan ve
ifl iliflkisi grev süresince
ask›da
S O kalan
R U iflçilerin gelir
kay›plar›n› karfl›lamak
amac›yla sendikalar›n üyelik
ve dayan›flma aidat› vb.
D ‹ K K AbirT bölümünden
aidatlar›n
oluflturduklar› fondur.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Son y›llardaSIRA
grevS‹ZDE
e¤iliminin ve yo¤unlu¤unun azalmas›n›n arkas›nda hangi nedenler
yatmaktad›r?
D Ü fisüresi
Ü N E L ‹ Mise sendikan›n grev fonlar›n›n büyüklü¤üne, felsefi ve örgüt
Grevlerin
yap›s›na, grevin türüne, iflin ve iflçinin niteli¤ine göre de¤iflebilmektedir (Tokol,
2001, ss.102-103).
S O R U Bir günlük, hatta birkaç saatlik grevler olabilece¤i gibi, aylarca
süren grevler de yap›labilmektedir. Grevlerin süresi ayn› zamanda iflverenlerin
grev karfl›s›ndaki direnme gücüne ba¤l› bulunmaktad›r. Grevin yap›ld›¤› iflletmeD‹KKAT
nin mali durumu ve stok düzeyi yetersizse kilit noktalarda çal›flan iflçiler greve gitmiflse ve iflletmenin grev sigortas› mevcut de¤ilse iflverenin grev karfl›s›ndaki direnS‹ZDE
ci çok fazlaSIRA
olamayacak
ve iflçilerin taleplerini büyük ölçüde karfl›lamak durumunda kalacakt›r. ABD gibi baz› ülkelerde iflverenler, grev s›ras›ndaki üretim kayb›n›
en aza indirebilmek için greve kat›lan iflçilerin yerine daimi veya geçici iflçiler alaAMAÇLARIMIZ
bilmektedir. Ancak Türkiye’de oldu¤u gibi birçok ülkede greve kat›lan iflçilerin yerine geçici veya daimi iflçi almak yasaklanm›flt›r (Tokol, 2001, s.102).
Grevlerin
ise iflkollar›n›n özelliklerine göre de¤iflmektedir. MadenK ‹yo¤unlu¤u
T A P
cilik, gemi yükleme ve boflaltma gibi çal›flma koflullar›n›n a¤›r oldu¤u ve sendikalararas› rekabetin yafland›¤› iflkollar›nda yüksek grev e¤ilimi devam etmekle birlikte; (Koray,T E1992,
s.152) son y›llarda grevlerin yo¤unlu¤u büyük ölçüde azalmaktaLEV‹ZYON
d›r. Günümüzde grevlerin, greve kat›lan iflçilerin ve grevde kaybedilen iflgünü say›s›nda önemli düflüfller görülmekte ve daha az çat›flman›n yafland›¤› bir endüstri
iliflkileri sistemine do¤ru bir kay›fl yaflanmaktad›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
4
Greve kat›lmalar›
nedeniyle ifl iliflkileri ask›ya al›nan iflçilerin grev süresince u¤rad›klar›
SIRA S‹ZDE
gelir kay›plar› nas›l telafi edilmektedir?
D Ü fi Ü boyunca
NEL‹M
Uzun y›llar
grev, bir fliddet ve zor kullanma arac› olarak kabul edilerek suç say›lm›fl ve yasaklanm›flt›r. Grev ancak 20. yy’dan itibaren demokrasinin
geliflip yerleflmesiyle
birlikte verilen örgütlü ifl mücadeleleri sonucunda bir hak
S O R U
olarak kabul edilmeye bafllam›flt›r (Güven, 1995, s.107). Örne¤in ‹ngiltere’de grev
hakk› 1906 y›l›nda tan›n›rken Fransa’da grev hakk› 1864 y›l›nda tan›nm›fl ancak bu
D‹KKAT
hak daha sonra belirli dönemlerde kullan›lamam›flt›r. 1946 y›l›nda ise Frans›z Anayasas›’nda yer verilen grev hakk›na yeniden ifllerlik kazand›r›lm›flt›r. Birçok Bat›
SIRA S‹ZDE
Avrupa ülkesinde
ise grev hakk›, II. Dünya Savafl› sonras›nda kabul edilmifltir. Örne¤in grev hakk›, 1948 ‹talya Anayasas›’nda, 1970’lerde ise ‹spanya, Portekiz ve
Yunanistan Anayasalar›’nda yer alm›flt›r. Almanya, Hollanda ve Belçika gibi kimi
AMAÇLARIMIZ
ülkelerde ise grev hakk›yla ilgili herhangi bir yasal düzenleme yap›lmam›fl; grev,
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
175
uygulaman›n kabulü esas›na ba¤l› olarak fiili bir kurumlaflma hâline gelmifltir. Türkiye’de ise ilk kez 1961 Anayasas›’nda yer verilen grev hakk›, 1982 Anayasas›’nda
da 54. maddede düzenlenmifl ve güvence alt›na al›nm›flt›r. K›sacas› grev hakk› anayasalarda yer als›n veya almas›n, günümüzde bütün Bat› demokrasilerinin benimsedi¤i vazgeçilmez temel haklar aras›nda yer almaktad›r. Ayr›ca grev hakk›na, AvSIRA S‹ZDE
rupa Konseyi Sosyal fiart› ve Birleflmifl Milletler Ekonomik, Sosyal,
Kültürel Haklar
Sözleflmesi’nde de yer verilmifltir (Tokol, 2001, ss.92-93; Demir, 2003, s.341). Ancak ILO’nun grev hakk›ndan do¤rudan bahseden hiçbir sözleflmesi
SadeD Ü fi Ü N E Lyoktur.
‹M
ce Sendika Özgürlü¤ü ve Örgütlenme Hakk›n›n Korunmas› ile ilgili 87 say›l› ILO
sözleflmesinin 3., 8. ve 10. maddelerinde dolayl› olarak grev hakk›ndan söz edilS O R U
mifltir (Yavuz, 1996, ss.347-348).
Grevin geçmifli Antik Ça¤lara kadar uzanmaktad›r. Eski M›s›r’da III. Ramses’in
D ‹ K K A T mezar›n›n
inflaat›nda çal›flan iflçilerin ücretlerinin düzenli ödenmesini sa¤lamak; M.Ö. 650 y›l›nda
Eski Yunan’da maden iflçilerinin, M.Ö. 424 y›l›nda Eski Roma’da kamu
çal›SIRAhizmetlerinde
S‹ZDE
flanlar›n a¤›r çal›flma koflullar›n› protesto etmek amac›yla topluca ifl b›rakt›klar› ifade
edilmektedir (Tuncay, 1999, s.236).
AMAÇLARIMIZ
Grev Türleri
Grev, iflçilerin üretici
güçlerini kullanarak
iflverenler üzerinde ekonomik
bask› oluflturduklar› toplu
SIRA S‹ZDE
bir iflçi hareketidir.
N N
Grevler amaçlar›na, nedenlerine, sürelerine, kanunlara uygunluk ve ortaya konufl
K ç›kmaktad›r.
‹ T A P
biçimlerine ve etkinliklerine ba¤l› olarak farkl› flekillerde ortaya
Grev,
kanunlara uygunluk durumlar›na ba¤l› olarak öncelikle yasal ve yasal olmayan
grev olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. Yasal (kanuni) grev, ulusal mevzuatta yer
T E L E V ‹ Z grevdir.
YON
alan amaçlara, koflullara ve prosedürlere uygun bir flekilde yap›lan
Yasal
olmayan (yasad›fl›, kanunsuz) grev ise ulusal mevzuatta yer alan amaçlara, koflullara ve prosedürlere uygun bir flekilde yap›lmayan grevdir. Birçok ülkede yasal olmayan grevlere karfl› önlemler oluflturulmaktad›r. Ülkelere göre farkl›l›k göster‹NTERNET
mekle birlikte, yasad›fl› greve kat›lan iflçiler tazminat ödenmeden derhal iflten ç›kart›labilmekte ve iflverenin yasad›fl› grev nedeniyle u¤rad›¤› zarar iflçiye ödetilmektedir. Ancak yasad›fl› greve sendikan›n karar vermesi durumunda iflçi, zarar
ödeme yükümlülü¤ünden kurtulmakta; yasad›fl› grevi destekleyen veya örgütleyen
sendika, grevin neden oldu¤u zarardan sorumlu tutulmaktad›r (Tokol, 2001, s.101).
Yasal olan ve olmayan grev ayr›m›n›n d›fl›nda uygulamada s›kça görülen bafll›ca grev türleri ise flunlard›r (Reynaud, 1986, ss. 16-21; Tunçoma¤, 1988, ss. 509514; Güven, 1995, s. 108; Koray, 1992, ss. 149-151; Balc›, 1999, ss. 108-110; Tokol,
2001, ss. 94-96; Jacobs, 2007, ss. 638-658):
• Ç›kar (menfaat) grevi: Toplu pazarl›k sürecinde, toplu ifl sözleflmesinin
imzalanmas› s›ras›nda uyuflmazl›k ç›kmas› hâlinde yap›lan grevdir. Genellikle bütün ülkelerde yasal olarak kabul edilen grev türlerinin bafl›nda gelmektedir.
• Hak grevi: Toplu ifl sözleflmesinin uygulanmamas›ndan veya eksik uygulanmas›ndan ya da yorumlanmas›ndan kaynaklanan uyuflmazl›k sonucunda
yap›lan grevdir. Toplu ifl sözleflmelerinin ba¤lay›c› oldu¤u ve toplu ifl sözleflmeleri süresince mutlak bar›fl yükümlülü¤ünün bulundu¤u ‹sveç, Norveç, Almanya ve Belçika gibi ülkelerde hak uyuflmazl›klar›nda greve gidilmesi yasal de¤ildir. Toplu ifl sözleflmelerinin ba¤lay›c›l›¤›n›n k›s›tl› oldu¤u
ABD ve ‹ngiltere gibi ülkelerde ise toplu ifl sözleflmesi süresince greve gidilmesini önleyici yasal düzenlemeler yoktur. Ancak taraflar›n aralar›nda anlaflarak sözleflmeye mutlak veya nisbi bar›fl yükümlülü¤ü ile ilgili bir hüküm
koymalar› durumunda, iflçiler hak grevine gidememektedir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
176
S O R U
S O R U
D ‹ K K APazarl›¤›n
T
6. Ünite’de “Toplu
‹çerdi¤i Konular” adl› bafll›kta incelenen bar›fl yükümlülü¤ü
konusunu hat›rlay›n›z.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K S‹ OT RA U P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
5
SIRA S‹ZDE
4857 say›l›SIRA
‹fl Kanunu’nun
34. maddesine göre; “Ücreti ödeme gününden itibaren yirmi
S‹ZDE
gün içinde mücbir bir neden d›fl›nda ödenmeyen iflçi, ifl görme borcunu yerine getirmekAMAÇLARIMIZ
ten kaç›nabilir”.
Buna göre ücret ödeme günü yirmi günü geçen birden fazla iflçi, ifl görme
borcunu yerine
getirmekten kaç›n›rsa bu eylemi “hak grevi” olarak nitelendirmek mümkün müdür?
K S‹ OT R AU P
• Vahfli (denetimsiz) grev: Herhangi bir sendikan›n deste¤i olmadan iflçilerin
kendiliklerinden
bafllatt›klar› grevdir. Vahfli grevler, iflkolu düzeyinde toplu
D‹KKAT
T
E
L
E
V
‹
Z
Y
O
N
ifl sözleflmelerinin görüldü¤ü ülkelerde, imzalanan sözleflmeden memnun
olmayan iflçilerin yayg›n olarak kulland›klar› bir mücadele arac›d›r. Vahfli
S‹ZDE
greveSIRA
kat›lan
iflçiler sendika disiplinine ve otoritesine uymamakla kalmay›p
ayn›‹ Nzamanda
T E R N E T sendikan›n izledi¤i politikalara da tepkilerini göstermektedir
(Talas,
1997, s.352). Vahfli grev, günümüzde birçok ülkede yasad›fl› kabul
AMAÇLARIMIZ
edilmekle birlikte, Almanya gibi baz› ülkelerde grevin sonradan bir sendika taraf›ndan benimsenerek üstlenilmesi sonucu yasal bir greve dönüflebilmektedir.
Fransa’da greve karar verme sendikalar›n tekelinde de¤ilK ‹ T Ancak
A P
dir. Bu nedenle Fransa’da sendikalar ve sendikal› iflçiler greve karar verebilecekleri gibi, sendikas›z iflçiler de greve karar verebilmektedir. Dolay›s›ylaT Ebu
L E Vülkede
‹ Z Y O N vahfli grev, yasal bir grev olarak kabul edilmektedir (Aydemir, 2001, s.112).
• Sald›r› grevi: ‹flçilerin, iflveren taraf›ndan henüz lokavt karar› al›nmadan bafllatt›klar› grev türüdür.
‹ N T E R Ngrevi:
ET
• Savunma
‹flverenin ald›¤› veya uygulamaya bafllad›¤› lokavt karar›na
karfl›, iflçilerin kendilerini korumak amac›yla bafllatt›klar› grev türüdür.
• Dayan›flma (sempati) grevi: ‹flçilerin do¤rudan kendi istekleri ad›na de¤il,
bir baflka iflyerindeki grevi desteklemek amac›yla bafllatt›klar› grevdir. Dayan›flma grevi, grevde bulunan iflçileri desteklemek ve iflverenler üzerinde
bask› yaratabilmek amac›yla yap›lmaktad›r. Bir baflka deyiflle dayan›flma
grevinin amac›, baflka iflyerinde çal›flan iflçilerin ekonomik ve sosyal ç›karlar›n› korumaya destek vermektir. Bu nedenle dayan›flma grevi, iflçiler aras›ndaki ç›kar birli¤ini ve s›n›f dayan›flmas›n› güçlendiren bir grev türüdür (Güzel, 1980, s.31). Yasal olup olmad›¤› s›kça tart›fl›lan dayan›flma grevi, Fransa
ve ABD’de ayn› iflletmeye ba¤l› bir baflka iflyerinde uygulanan grevi desteklemek için yap›l›rsa yasal; farkl› iflletmelerde yap›lan grevi desteklemek için
yap›l›rsa yasad›fl› olarak kabul edilmektedir. ‹talya’da Yarg›tay da farkl› iflyerlerinde çal›flan iflçilerin ortak ç›karlar› olmas› hâlinde yap›lan dayan›flma
grevinin yasal oldu¤unu kabul etmektedir. Ancak Kanada, Yeni Zelanda, Japonya ve ‹ngiltere’de, koflullar ne olursa olsun, dayan›flma grevi yasad›fl› kabul edilmektedir.
• Siyasi grev: Yasama veya yürütme organlar›n› etkilemek amac›yla yap›lan
grevdir. Siyasi grevin hedefinde iflveren yerine devlet bulunmaktad›r. Siyasi
grev, mevcut toplumsal düzeni ve siyasal sistemi de¤ifltirmeyi amaçlayaca¤›
gibi, hükümetin verdi¤i politik bir karar› de¤ifltirmek veya verece¤i politik
bir karar› etkilemek amac›yla da yap›labilmektedir (Demircio¤lu, 1998, s.66).
N N
Siyasi grevin muhatab› devlettir; yasama ve organ›n›n ve/veya hükümetin siyasette yön de¤ifltirmesi istenmektedir. Di¤er grev türlerinde ücret art›fl›, çal›flma sürelerinin azalt›lmas› gibi somut talepler öne sürülürken siyasi grevlerin protesto ve
karfl› koyma yönü a¤›r basmaktad›r (Sur, 2009, s.12). Siyasi grev, birçok ülkede yasad›fl› olarak kabul edilmektedir. Ancak ‹spanya’da hükümetin sosyal güvenlik politikas›yla ilgili olarak yap›lan; Fransa’da da çal›flma koflullar› ve ücretleri do¤rudan
etkileyen devletin ekonomik ve sosyal politikalar›na ve bir iflveren olarak devlete
karfl› yap›lan siyasi grevler yasal kabul edilmektedir.
• K›smi (bölümsel) grev: Bir iflletmede çal›flan iflçilerin tümü yerine çal›flmalar› iflletmeyi önemli ölçüde etkileyecek olan iflçilerin ifli b›rakmalar› suretiyle
yapt›klar› grevdir. K›smi grev bir iflletmede uygulanabilece¤i gibi, bir iflveren sendikas›na veya bütün iflverenlere karfl›, birden fazla iflletmede de uygulanabilmektedir.
• Dönen grev: Grevin iflyerindeki üretim birimleri veya de¤iflik çal›flma gruplar› aras›nda s›rayla uygulanmas›d›r. K›smi greve benzeyen dönen grevde iflçiler belirli bir plan uyar›nca önce iflletmenin bir bölümünde greve gitmekte, bu bölümde grevin bitmesinden sonra iflletmenin di¤er bir bölümünde
grev bafllamaktad›r. Grevin birden fazla iflletmeyi kapsamas› durumunda ise,
SIRA S‹ZDE
iflletmelerde s›ra ile grev uygulanmaktad›r. Dönen grevler,
özellikle farkl›
bölümlerin birbirine s›k› bir flekilde ba¤›ml› oldu¤u iflletmelerde etkili olmaktad›r (Sur, 1987, s.72).
• Genel grev: Bir ülkedeki birkaç iflkolunda veya tüm iflkollar›nda, ülkenin tümünde veya bir bölgesinde belirli veya belirsiz süreli olarak yap›lan grevdir.
S O R yap›lmaktad›r.
U
Genel grev, genellikle siyasal iktidarlar› etkilemek amac›yla
Kimi zaman ekonomik amaçlar tafl›sa da genel grev, esas itibar›yla siyasal
bir nitelik tafl›maktad›r. Özellikle anarflist ve Marksist (devrimci)
D ‹ K K A T sosyalizmde genel grev, s›n›fl› toplum yap›s›ndan s›n›fs›z toplum yap›s›na geçiflte
önemli bir rol oynamaktad›r. Dolay›s›yla sosyalist doktrinde genel grevin, siSIRA S‹ZDE
yasal ve ekonomik sistemi dönüfltürmek aç›s›ndan özel bir yeri vard›r. Ancak günümüzde sistemi dönüfltürmek amac›yla de¤il; iflçilerin siyasal iktidar› etkilemek ve taleplerini elde etmek amac›yla daha çok
genel uyar› eylemi
AMAÇLARIMIZ
niteli¤inde, k›sa süreli genel grevler görülmektedir.
N N
‹ T A PAncak MarkAnarflistlerin devrim için güvendikleri bafll›ca ve hatta tek araç, genelK grevdir.
sistler genel greve önem vermekle birlikte devrimin esas itibar›yla siyasal mücadele yoluyla gerçekleflece¤ine inanmaktad›r. Anarflist ve Marksist sosyalizmde genel grevin yeri hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi için Ifl›kl›, A. (1995). Sendikac›l›k ve Siyaset.
ÖteT E L ECilt:2.
V ‹ Z Y OAnkara:
N
ki Yay›nevi adl› kitaptan yararlanabilirsiniz.
• Uyar› grevi: ‹flvereni bir karar›ndan veya bir uygulamas›ndan vazgeçirmek
‹NTERNET
amac›yla baflvurulan ve belirli bir süre uygulanaca¤› önceden aç›klanarak
bafllat›lan grevdir. ‹skandinav ülkeleri, ‹ngiltere, ‹spanya, ‹talya, Portekiz, ‹srail ve ABD’de grev bafllamadan önce sendika, iflverene grevin kaç gün sürece¤ini bildirmektedir. Bu flekilde iflveren ve kamuoyu ani (sürpriz) bir iflçi eylemine karfl› korunmaktad›r.
• Oturma grevi: ‹flçilerin iflyerlerini terk etmeyerek ancak iflgörme borçlar›n›
yerine getirmekten kaç›narak ve oturarak gerçeklefltirdikleri bir eylemdir.
Oturma eylemi, k›sa ve uzun süreli olarak farkl› flekillerde görülebilmektedir. Uygulamada daha s›k görülen k›sa süreli oturma eylemleri, genellikle
177
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
178
bir uyar› ve protesto niteli¤i tafl›maktad›r. Uzun süreli oturma eylemleri ise
süre uzad›kça, iflyeri iflgaline dönüflmektedir (Aydemir, 1998, s.477).
Resim 7.2
ABD’de bir
perakende
ma¤azas› olan
Woolworth’s’da
1937 y›l›nda bayan
garsonlar 8 gün
süren oturma grevi
yapm›fl; bu eylem
s›ras›nda flark›
söyleyip, dans
etmifl, birbirlerinin
saç ve t›rnaklar›n›
yapm›fllard›r. 8 gün
süren grevin
sonunda iflveren,
sendikay› tan›m›fl
ve çal›flanlara saat
bafl› 5 cent ücret
zamm› vermifltir.
Kaynak: http://apps.detnews.com/apps/history/index.php?id=150 (Eriflim tarihi: 16.11.2011)
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Grevin beraberinde çeflitli ekonomik sorunlar getirmesi, sendikalar›n iflverenler
üzerinde etkili olacak ancak etkileri greve oranla daha s›n›rl› kalacak farkl› iflçi eylemleri düzenlemelerine neden olmaktad›r. Grevin d›fl›nda sendikalar›n uygulad›klar› eylemlerin bafl›nda ifl yavafllatma eylemi gelmektedir. ‹fl yavafllatma eylemi, iflçilerin ifli b›rakmamakla beraber, ifli niteli¤ine göre önemli ölçüde aksatacak flekilde yavafllatarak düflük bir h›z ve verimle çal›flmalar›d›r. Efl deyiflle ifli yavafllatma
eyleminde iflçiler, bedeni ve fikri güçlerini, ayn› zamanda teknik olanaklar› tam
olarak kullanmayarak üretim miktar›n› ve çal›flma h›z›n› standartlar›n alt›na düflürmektedir (Hotar, 1998, s.130). Bu tür eylemlere iflçiler, daha çok toplu pazarl›k aflamas›nda iflveren üzerinde bir kamuoyu bask›s› oluflturmak için baflvurmaktad›r. ‹flçilerin afl›r› dikkat ve özenle çal›flarak verimi düflürmeleri ve ifli yavafllatmalar› buna örnek olarak verilebilir. Bu eylemi ayn› zamanda gayret grevi olarak adland›ranlar da vard›r. ‹flçilerin üretilen mal ve hizmetin kalitesini bilinçli olarak düflürmeleSIRA S‹ZDE
ri, iflverenin baz› talimatlar›na uymamalar› ve hatta makine ve hammaddeleri tahrip etme fleklindeki sabotaj eylemleri de iflçi eylemleri aras›nda yer almaktad›r. Ancak bu türD eylemleri,
Ü fi Ü N E L ‹ M grevin temel unsurlar›ndan birisi olan ifli b›rakma özelli¤ini
tafl›mad›¤› için, grev olarak nitelendirmek do¤ru de¤ildir. Ayr›ca iflvereni ekonomik ve sosyal yönden zarara u¤ratan bu tür eylemlerin büyük bir k›sm›, ahlaka ve
S O R U
iyi niyete ayk›r› olarak de¤erlendirilmektedir (Sur, 1987, ss.50-58).
D ‹ K K A T toplu görüflmeler devam ederken belediyelerde çal›flan iflçilerin ifli
Türkiye’de özellikle
yavafllatma eylemlerine baflvurduklar› görülmektedir. Bu eylemler s›ras›nda belediye otobüsü floförleri
pazarl›k süresince otobüsleri çok yavafl kullanarak halk› gidecekleri
SIRAtoplu
S‹ZDE
yere çok geç ulaflt›rmakta, seferler aksamakta ve insanlar duraklarda saatlerce beklemek
zorunda kalmaktad›r. Böylece halk, iflçilerle iflveren aras›ndaki anlaflmazl›ktan haberdar
AMAÇLARIMIZ
edilerek, belediye
yöneticileri üzerinde bir kamuoyu bask›s› oluflturmaktad›r (Balc›, 1999,
s.109).
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Özellikle ABD ve ‹ngiltere’de iflçilerin grev d›fl›nda kulland›klar› mücadeleci çözüm yollar› aras›nda boykot, picketing, sabotaj ve ifle devams›zl›k eylemleri de yer
almaktad›r. Boykot, iflçilerin iflvereni belirli bir davran›flta bulunmaya veya bulunSIRA S‹ZDE
mamaya zorlamak veya cezaland›rmak amac›yla onunla toplu ve organize biçimde herhangi bir hukuki iliflkiye girmekten kaç›nmalar› ve onu ifl ve ticaret hayat›ndan uzaklaflt›rmaya çal›flmalar›d›r. Bu flekliye boykot, pasif birDeylemdir.
Ü fi Ü N E L ‹ M Boykotta
amaç, iflçilerin iflvereni ekonomik yönden s›k›flt›rarak taleplerini iflverene kabul ettirebilmeleridir. ‹flçilerin iflverenin ürünlerini sat›n almay› reddetmeleri boykota örS O R U
nek olarak verilebilir.
D‹KKAT
Baz› petrol flirketlerinin birçok ülkede oldu¤u gibi Türkiye’de de sendikas›zlaflt›rma
yönünde izledikleri politikalar karfl›s›nda 18 Temmuz 1996 tarihinde Türk-‹fl’in sendikas›zlaflt›rmaya karfl› “tüketmeme kampanyas›” bafllatmas›, iflçilerin yaln›zca
üretici güçlerini
SIRA S‹ZDE
de¤il, tüketici güçlerini kullanarak düzenledikleri boykota güzel bir örnek oluflturmaktad›r (Uçkan, 2002, s.215).
AMAÇLARIMIZ
N N
179
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹ngilizcede belirli bir bölgede askerlerin devriye gezmesi anlam›na gelen picketingde ise iflçiler, iflyeri girifli önünde toplanarak ellerinde tafl›d›klar› pankartlarla
K ‹ T A P
K de
‹ T iflbafl›
A P yapmakiflvereni di¤er iflçilere ve topluma flikâyet ederken di¤er iflçileri
tan vazgeçirmeye çal›flmaktad›r (Barrow, 2002, s.361). Picketing genellikle yasal
grevin etkinli¤ini artt›ran bir eylem olarak de¤erlendirilmektedir. Türkiye’de grev
T E L E1999,
V ‹ Z Y Os.215).
N
TELEV‹ZYON
gözcülü¤ü de baz› yönleriyle picketingi and›rmaktad›r (Tuncay,
Sabotaj› ise dar ve genifl anlamda olmak üzere iki flekilde tan›mlamak müm- Vandalizm: Bir kifliye ya da
kündür. Dar anlamda sabotaj genellikle vandalizm veya makine k›r›c›l›¤› olarak kamuya ait bir mala, araca
ya da ürüne kas›tl› olarak
bilinmektedir. Bir fabrikada iflçilerin elektrik kablolar›n› kesmesi
‹ N T Ebuna
R N E T örnek ola- zarar verme eylemidir.
‹NTERNET
rak verilebilir. Ancak genifl anlamda sabotaj, yönetimin amaçlar›yla uyumlu olmayan her türlü iflçi davran›fl›n› kapsamaktad›r. Otel veya restoran hizmetlerinde çal›flan iflçilerin müflterilere karfl› güleryüzle hizmet etmeleri gerekirken müflterilere
as›k bir yüzle ve kaba bir flekilde hizmet etmeleri genifl anlamda sabotaja bir örnek olarak verilebilir. Bu ba¤lamda dar anlamda sabotaj eylemleri genellikle imalat sektöründe görülürken genifl anlamda sabotaj eylemleri genellikle hizmet sektöründe görülmektedir (Williams ve Smith, 2006, s.282).
‹flçiler özellikle toplu pazarl›k süResim 7.3
recinde iflvereni etkileyebilmek için
“Sabotaj”›n kelime
bir tak›m mazeretlerle ifle devams›zkökeni, 15. yüzy›lda
l›k da yapabilmekte veya geç geleHollanda’da dokuma
bilmektedir. ‹fle devams›zl›¤›n en tiiflçilerinin teknolojinin
geliflimi sonucunda
pik örnekleri ise Türkiye’de kamu
makinelerin iflçilerin
sektöründe görülmektedir. Kamu
yerini alaca¤› korkusu
sektöründe çal›flan iflçiler taleplerini
nedeniyle,
ayaklar›ndaki sabo
iflverene kabul ettirebilmek için topad›ndaki tahta
lu viziteye ç›karak ifli fiilen durdurterlikleri dokuma
maktad›r (Balc›, 1999, s.109). ‹flçiletezgahlar›na f›rlatarak
rin gerçekte hasta olmad›klar› hâlde
tezgahlar›n çarklar›n›
k›rmalar›na
topluca doktora muayene olmak isdayanmaktad›r.
tediklerini bildirerek ifllerini b›rakmalar›, toplu vizite eylemi olarak adlanKaynak: http://smallwoodenshoe.org/blog/2011/where-does-thename-come-from/ (Eriflim tarihi: 17.11.2011)
d›r›lmaktad›r (Aydemir, 2001, s.120).
‹flçiler ayn› zamanda iflyerlerinde ifl
180
yüklerinin artmas› ve ifle aidiyetlerinin azalmas› gibi baz› sorunlar›n bir yans›mas›
olarak da hastal›k gerekçesiyle ifle devams›zl›k yapabilmektedir. Baz› ülkelerde ifle
devams›zl›k, endüstri iliflkileri sisteminin en önemli sorunlar› aras›nda yer almaktad›r. Örne¤in ‹ngiltere’de 2003 y›l›nda hastal›k gerekçesiyle devams›zl›k nedeniyle 40 milyon iflgünü kaybedilmifltir (Williams ve Smith, 2006, s.283).
SIRA S‹ZDE
6
Lokavt
Lokavt:
S O Toplu
R U ifl uyuflmazl›¤›
nedeniyle veya herhangi bir
bask› amac›yla, iflçilerin
iflveren taraf›ndan topluca
A T iflyerinden
D ‹ K Kolarak
ve geçici
uzaklaflt›r›lmalar›d›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Türkiye’de yasal
SIRA olan
S‹ZDEgrev türü nedir?
‹flverenlerin
sendikalar›n uygulad›klar› veya uygulayacaklar› grev karfl›s›nda kulland›klar› en güçlü silah lokavtt›r. Bir baflka ifadeyle lokavt, toplu ifl uyuflmazl›klaS O R Uiflverenlerin kulland›klar› en etkili mücadele arac› ve genellikle
r›n›n çözümünde
grevle birlikte alg›lanan, toplu ifl uyuflmazl›klar›nda iflçilerin grev eylemine karfl›l›k
gelen bir iflveren
eylemidir (Balc›, 1998, s.322). Lokavt kavram›, ‹ngilizce olan
D‹KKAT
lock-out kelimesinden gelmektedir. Lock-out’›n kelime anlam›, “birini/birilerini kap›n›n d›fl›nda b›rakmak, kap›y› kilitlemek”tir. Ancak endüstri iliflkileri ve ifl hukuSIRA S‹ZDE
ku bak›m›ndan
lokavt, iflverenin iflyerinde faaliyetin tamamen durmas›na yol açacak tarzda, iflçileri iflyerinden topluca uzaklaflt›rmas› anlam›na gelmektedir. Lokavt›n temel unsuru,
iflyerinde faaliyetin tamamen durmas›d›r. E¤er çok say›da iflçiAMAÇLARIMIZ
nin iflten uzaklaflt›r›lmas›, iflyerinde faaliyetin tamamen durmas› sonucunu do¤urmam›flsa, bu durumda iflverenin lokavt amac›n›n arkas›na s›¤›narak sonuçlar› itibar›yla iflçileriK toplu
iflten ç›karmay› hedefledi¤i söylenebilir. Lokavt ile toplu
‹ T A olarak
P
iflten ç›karma aras›nda, özellikle ifl iliflkisi aç›s›ndan önemli farkl›l›klar vard›r. ‹fl iliflkisi toplu iflten ç›karmada sona ererken lokavtta ask›da kalmaktad›r. Bir baflka deyiflle, lokavt›n
T E L E Vsonunda
‹ Z Y O N iflçiler çal›flmaya, iflveren de iflçileri çal›flt›rmaya devam etmektedir (Uçum, 2000, s.13).
Lokavt, birçok ülkede uzun y›llar boyunca grevde oldu¤u gibi, pozitif hukukta
suç say›lan eylemler aras›nda yer alm›flt›r. Örne¤in, Endüstri Devrimi’nin bafllad›¤›
‹ N T E R N E T 1799-1800 y›llar›nda kabul edilen Birleflme Kanunlar›’nda örülke olan ‹ngiltere’de
gütlenme ve grevin yan› s›ra lokavt da suç olarak kabul edilmifltir. Ancak 19. yy’›n
bafl›ndan itibaren grevin anayasal ve yasal güvencelerle donat›lm›fl bir hak olarak
kabul edilmesini takiben lokavt, birçok ülkenin ulusal mevzuat›nda bir hak olarak
düzenlenmemekle birlikte yasal bir eylem olarak kabul edilmeye bafllam›flt›r. Günümüzde de grev özellikle Bat› ülkelerinde vazgeçilmez temel haklar aras›nda yer
al›rken lokavt genellikle hak olarak tan›nmayan ve greve göre uygulama alan› oldukça dar olan bir eylem biçimidir (Balc›, 1998, s.322). Hukuki aç›dan incelendi¤inde lokavt›n uluslararas› ve ulusal yasal dayanaklar›n›n zay›f oldu¤u görülmektedir. Birleflmifl Milletler belgelerinde lokavta iliflkin herhangi bir hüküm olmad›¤›
SIRA S‹ZDE
gibi, hiçbir ILO sözleflmesinde ve tavsiye karar›nda da lokavt hakk›na iliflkin bir
hüküm yer almamaktad›r. Yaln›zca Avrupa Sosyal fiart›’nda, iflverenlere ç›kar çat›flmas› durumunda
eyleme baflvurabilme hakk› tan›nmakta; bu hak, lokavt
D Ü fi Ü N E L ‹toplu
M
hakk› olarak yorumlanmaktad›r. ABD, Fransa, ‹ngiltere, Japonya ‹talya, ‹sviçre gibi birçok ülkenin anayasalar›nda ve kanunlar›nda da lokavttan hiç söz edilmemekS O R U
tedir (Aydemir, 1998, ss.324-325).
N N
D‹KKAT
Türkiye’de Anayasa’n›n
“grev hakk› ve lokavt” bafll›¤› alt›ndaki 54. maddesinde iflçilerin
grev hakk›na sahip olduklar› hükme ba¤land›ktan sonra iflverenin de lokavta baflvurmas›n›n kanunlaSIRA
düzenlenece¤i
belirtilmektedir.
S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
181
Sendikalar, grev yolu ile iflverenlere ekonomik bask› uygularlarken iflverenler
de lokavt yolu ile iflçiler ve sendikalar üzerinde ekonomik bask› uygulamaktad›r.
Ancak grev ve lokavt haklar› aras›nda biçimsel bir benzerlik bulunmakta, taraflar
birbirlerini ücret veya üretim (kâr) kayb›na u¤ratarak ekonomik bir bask› alt›nda
tutmaktaysa da gerçekte taraflar›n grev ve lokavt haklar› aras›nda ekonomik ve sosyal bir eflitlik de¤il, yaln›zca biçimsel bir eflitlik söz konusudur. Çünkü grevde iflçiler yaflamak için gerekli olanaklardan kendilerini yoksun b›rak›rken lokavtta iflverenler yaln›zca kârlar›n› ve malvarl›klar›n› ilgilendiren bir zarara u¤ramaktad›r. Bir
baflka ifadeyle, grevde iflçiler kendi yaflamlar›n› ve fiziksel varl›klar›n› ortaya koyarken lokavtta iflverenler ekonomik varl›klar›n› ortaya koymaktad›r. Böylece grevdeki beflerî risk ile lokavttaki malvarl›¤› riski aras›ndaki farkl›l›k, grev ve lokavt
aras›nda bir nitelik farkl›l›¤› ile ekonomik ve sosyal eflitsizli¤e yol açmaktad›r. Bat›da grev ve lokavt fonlar› büyük rakamlara varan güçlü iflçi sendikalar› ile bu eflitsizlik büyük ölçüde giderilmekle birlikte; Türkiye gibi yeterli grev ve lokavt fonuna sahip olmayan, henüz geliflme aflamas›nda bulunan ve çok say›da sendikan›n
faaliyet gösterdi¤i ülkelerde sendikalar, bu risk farkl›l›¤›n› karfl›lamakta yetersiz
kalmaktad›r (Çelik, 2003, ss.551-552; Demir, 2003, s.344; Çubuk, 1986, s.125; Tuncay, 1999, s.239-240). Bu nedenle birçok ülkede grev, anayasalarda ve kanunlarda
tan›nan bir hak iken lokavt, prosedüre uygun bir flekilde yap›ld›¤›nda yasal olarak
kabul edilmekte ancak bir hak olarak kabul edilmemektedir.
Grevde oldu¤u gibi lokavt›n da çeflitli türleri vard›r. Uygulamada pek s›k görülmese de iflverenler siyasi lokavt, dayan›flma (sempati) lokavt› ve genel lokavt gibi
çeflitli lokavt türlerine baflvurabilmektedir. Ancak uygulamada iflverenlerin en fazla kulland›klar› lokavt türleri sald›r› lokavt› (offensive lock-out) ve savunma lokavt› (defensive lock-out) d›r. Ayr›ca grevde oldu¤u gibi lokavt› da yasal lokavt ve
yasal olmayan (yasad›fl›, kanunsuz) lokavt olarak ikiye ay›rmak da mümkündür
(Jacobs, 1998, s.494; Tokol, 2001, s.104).
Türkiye’de yasal olan lokavt türü hangisidir?
SIRA S‹ZDE
Lokavt Fonu: Lokavt
nedeniyle iflten topluca
uzaklaflt›r›lan ve ifl iliflkisi
lokavt süresince ask›da
kalan iflçilerin gelir
kay›plar›n› karfl›lamak
amac›yla sendikalar›n üyelik
ve dayan›flma aidat› vb.
aidatlar›n bir bölümünden
oluflturduklar› fondur.
Sald›r› Lokavt›: Grev karar›
al›nmadan yap›lan lokavtt›r.
Savunma Lokavt›: Greve
karfl› iflverenin kendisini
korumak amac›yla yapt›¤›
lokavtt›r.
7
‹flverenlerin toplu ifl uyuflmazl›klar›nda lokavt d›fl›nda kulland›klar› di¤er bir
mücadele arac› ise kara liste uygulamas›d›r. Kara liste uygulamas›, iflverenlerin uygulad›klar› bir tür boykot eylemidir. ‹flverenler kara listede ismi bulunan iflçileri
S O R U
kendi iflyerlerinde çal›flt›rmayarak iflçiler üzerinde bask› uygulamaktad›r
(Tuncay,
1999, s.215).
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Grev türlerini göz önünde bulundurarak siyasi lokavt, dayan›flma lokavt›
ve genel lokavt›
tan›mlay›n›z.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
8
N N
K D‹ ‹ TK KAA TP
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
K D‹ ‹ KT K AA TP
N N
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
182
Özet
N
AM A Ç
1
N
A M A Ç
2
Toplu ifl uyuflmazl›¤› kavram›n› ve türlerini tan›mlayabilmek.
Toplu ifl uyuflmazl›¤›, iflçi sendikas› ile iflveren
veya iflveren sendikas› aras›nda çal›flma iliflkileriyle ilgili konularda ortaya ç›kan uyuflmazl›kt›r.
Hatta iflçi sendikalar› aras›nda ortaya ç›kan ifl
uyuflmazl›klar› da toplu ifl uyuflmazl›¤› olarak kabul edilmektedir. Bunun yan›s›ra iflçi sendikalar›
taraf›ndan benimsenen bireysel ifl uyuflmazl›klar›
da, belirli koflullar›n gerçekleflmesi durumunda,
toplu ifl uyuflmazl›¤› özelli¤ini kazanabilmektedir.
Uyuflmazl›¤›n niteli¤ine ve konusuna göre toplu
ifl uyuflmazl›klar›, toplu hak ve toplu ç›kar (menfaat) uyuflmazl›klar› fleklinde s›n›fland›r›lmaktad›r. Toplu hak uyuflmazl›¤›, iflçi ile iflveren aras›ndaki ifl iliflkisinin dayana¤›n› oluflturan mevzuat, toplu ifl sözleflmesi ve hizmet akdi hükümleri ile sa¤lanan haklar›n sendika, iflveren veya
iflveren sendikas› taraf›ndan ihlal edilmesi durumunda ortaya ç›kmaktad›r. Toplu ç›kar uyuflmazl›klar› ise mevcut bir hakk›n de¤ifltirilmesi veya
yeni bir hakk›n meydana getirilmesi amac›yla
sendika ile iflveren veya iflveren sendikas› aras›nda ortaya ç›kan ifl uyuflmazl›klar›d›r. Bu nedenle
toplu ç›kar uyuflmazl›klar›, toplu ifl sözleflmesi
imzalanmadan önce toplu pazarl›k süreci içinde
ç›kan uyuflmazl›klard›r.
Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde uygulanan sistemleri aç›klayabilmek.
Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde kullan›lan özgürlükçü, yasakç› ve karma olmak üzere
üç temel sistem vard›r.
• Özgürlükçü Sistem (Serbestlik Sistemi): Genifl
bir grev ve lokavt serbestisinin oldu¤u bu sistemde, toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümlenmesi, taraflar›n özgür iradelerine b›rak›lm›flt›r.
Serbestlik sisteminin görüldü¤ü ülkelerde taraflar, grev ve lokavta baflvurmakta özgür olduklar› gibi, bar›flç› yollarla da toplu ifl uyuflmazl›klar›n› çözümleyebilmektedir.
• Yasakç› (Zorunlu) Sistem: Serbestlik sisteminin
tersine taraflar, toplu ifl uyuflmazl›¤›n›n çözümünde özgür iradeye sahip de¤ildir. Bu sistemin uyguland›¤› ülkelerde taraflar, toplu ifl
uyuflmazl›klar›n›n çözümü için grev veya lo-
kavta baflvuramamakta; yaln›zca kanunda gösterilen zorunlu tahkim yoluna gidebilmektedir.
• Karma Sistem: Taraflar, grev ve lokavta baflvurmada serbest b›rak›lmakla birlikte; grev ve
lokavt›n olumsuz etkilerini gidermek amac›yla kanunlarda getirilen s›n›rlamalara uymak
zorundad›r. Ayr›ca karma sistemde taraflar,
toplu ifl uyuflmazl›klar›n› öncelikle bar›flç› yollarla çözümlemeye çal›flmakta; bu yollar›n ancak baflar›s›zl›¤a u¤ramas› durumunda grev
ve lokavta gidebilmektedir.
N
A M A Ç
3
Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde kullan›lan bar›flç› çözüm yollar›n› ve birbirlerinden ayr›lan noktalar›n› ortaya koyabilmek.
Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde kullan›lan uzlaflt›rma, arabuluculuk ve tahkim (hakem)
olmak üzere bafll›ca üç bar›flç› yol vard›r.
• Uzlaflt›rma: Uzlaflt›rmada arac› durumundaki
üçüncü kifli veya kurul, taraflara öneriler sunarak taraflar› birbirlerine yak›nlaflt›rmaya çal›flmakta; anlaflma sa¤lanamamas› hâlinde görevine devam ederek uzlaflma formülü içeren
bir karara varmakta ve bunu taraflara tavsiye
etmektedir. Uzlaflt›rman›n arabuluculuktan ayr›lan en önemli noktas›, uzlaflt›rma faaliyetinin sonucunda, içinde uzlaflma formülünün
yer ald›¤› bir karar›n ortaya ç›kmas›d›r. Taraflar, bu karara uyup uymamakta serbesttir. Uzlaflt›r›c›n›n, taraflar› anlaflmaya zorlama, kendi
karar›n› ve uzlaflma formülünü uygulatma yetkisi söz konusu de¤ildir.
• Arabuluculuk: Arabuluculukta taraflar yaln›zca ortak bir noktada buluflturulmaya çal›fl›lmakta; süreç olumsuz sonuçland›¤›nda ise arabulucu, taraflar›n görüfllerini ve anlaflmazl›k
noktalar›n› içeren durum tespiti fleklindeki bir
raporu, gerekli gördü¤ü tavsiyeleri de ekleyerek, ilgili merciilere sunmaktad›r. Arabuluculukta, arabulucunun bir karar almas› ve bu karar› kabul edip etmediklerini taraflara sormas›
söz konusu de¤ildir.
• Tahkim (Hakem): Hakem durumundaki üçüncü bir kifli veya kurul, taraflar› ba¤lay›c› kesin
bir karar vererek toplu ifl uyuflmazl›¤›n› çözümlemektedir. Tahkimin di¤er bar›flç› çözüm
yollar›ndan ayr›lan en önemli noktas›, uyuflmazl›¤›n taraflar› ba¤layan bir kararla çözümlenmesidir. Tahkim, gönüllü ve zorunlu tahkim olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. Gönüllü
tahkim süreci, taraflar›n toplu ifl sözleflmesine
koyduklar› hüküm uyar›nca veya uyuflmazl›¤›n herhangi bir aflamas›nda aralar›nda anlaflarak baflvuruda bulunmalar› üzerine ifllerken
zorunlu tahkim süreci, toplu ifl mücadelelerine gitmenin yasak oldu¤u ülkelerde ve durumlarda taraflardan birisinin baflvuruda bulunmas› üzerine ifllemeye bafllamaktad›r.
N
AM A Ç
4
Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde kullan›lan mücadeleci (çat›flmac›) çözüm yollar›n›
de¤erlendirebilmek.
Toplu ifl uyuflmazl›klar›nda iflçiler aç›s›ndan grev,
iflverenler aç›s›ndan ise lokavt en önemli mücadeleci çözüm yoludur.
• Grev, iflçilerin taleplerini iflverene kabul ettirebilmek için topluca ve birlikte hareket ederek ifli tamamen veya önemli derecede aksatacak ölçüde, geçici olarak ifli b›rakmalar›d›r.
Uzun y›llar boyunca bir fliddet ve zor kullanma arac› olarak de¤erlendirilen ve suç say›lan
grev, demokrasinin geliflip yerleflmesiyle birlikte vazgeçilmez temel haklardan biri durumuna gelmifltir. Grevler amaçlar›na, nedenlerine, sürelerine, kanunlara uygunluk ve ortaya konufl biçimlerine ve etkinliklerine ba¤l›
olarak farkl› flekillerde ortaya ç›kmaktad›r.
Hak, ç›kar, savunma, sald›r›, genel, k›smi, dönen, dayan›flma, vahfli, uyar›, yasal, yasal olmayan, oturma, ifle gelmeme grevi bafll›ca grev
türleri aras›ndad›r. ‹fli yavafllatma eylemi, boykot, picketing, ifle devams›zl›k ve sabotaj ise
iflçilerin grev d›fl›nda kulland›klar› di¤er mücadeleci çözüm yollar› aras›ndad›r.
• Lokavt, toplu ifl uyuflmazl›¤› nedeniyle veya
herhangi bir bask› amac›yla, iflçilerin iflveren
taraf›ndan topluca ve geçici olarak iflyerinden
uzaklaflt›r›lmalar›d›r. Lokavt›n temel unsuru,
iflyerinde faaliyetin tamamen durmas›d›r. Günümüzde grev özellikle Bat› ülkelerinde vazgeçilmez temel haklar aras›nda yer al›rken
uluslararas› ve ulusal yasal dayanaklar›n› zay›f
olan lokavt, genellikle hak olarak tan›nmayan
ve greve göre uygulama alan› oldukça dar
olan bir eylem biçimidir. Grev ve lokavt hak-
183
lar› aras›nda biçimsel bir benzerlik bulunmakta, taraflar birbirlerini ücret veya üretim (kâr)
kayb›na u¤ratarak ekonomik bir bask› alt›nda
tutmaktaysa da gerçekte taraflar›n grev ve lokavt haklar› aras›nda ekonomik ve sosyal bir
eflitlik de¤il, yaln›zca biçimsel bir eflitlik söz
konusudur. Lokavt, yasal ve yasal olmayan
lokavt fleklinde ikiye ayr›lmakta; uygulamada
s›kça görülmemekle birlikte, grevde oldu¤u
gibi siyasi lokavt, dayan›flma lokavt›, genel lokavt gibi çeflitli türleri bulunmaktad›r. Ancak
iflverenlerin uygulamada en çok kulland›klar›
lokavt türleri savunma ve sald›r› lokavt›d›r.
Sald›r› lokavt›, grev karar› al›nmadan yap›lan
lokavtken savunma lokavt›, greve karfl› iflverenin kendisini korumak amac›yla yapt›¤› lokavtt›r. ‹flverenlerin toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n
çözümünde lokavt›n d›fl›nda kulland›klar› di¤er bir mücadeleci çözüm yolu da kara liste
uygulamas›d›r.
184
1. Toplu pazarl›k aflamas›nda sendika ile iflverenin ücret
zamm› konusunda anlaflma sa¤layamamas› halinde ortaya ç›kan uyuflmazl›k türü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Toplu hak uyuflmazl›¤›
b. Grev
c. Bireysel ifl uyuflmazl›¤›
d. Toplu ç›kar uyuflmazl›¤›
e. Yasal (hukuki) uyuflmazl›k
6. Herhangi bir sendikan›n deste¤i olmadan iflçilerin
kendiliklerinden bafllatt›klar› grev türü afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Hak grevi
b. Genel grev
c. Dayan›flma grevi
d. Vahfli (denetimsiz) grev
e. Uyar› grevi
2. Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde uygulanan
sistemlerden hangisinde taraflar, grev ve lokavta ancak
toplu ifl uyuflmazl›klar›n› bar›flç› yollarla çözümleyemedikleri takdirde gidebilmektedirler?
a. Özgürlükçü sistem
b. Karma sistem
c. Yasakç› sistem
d. Serbestlik sistemi
e. Zorunlu sistem
7. Toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde kullan›lan
bar›flç› yollarla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Taraflar gönüllü tahkimin vermifl oldu¤u karara
uymak zorundad›rlar.
b. Arabuluculuk faaliyetinin sonucunda, arabulucu
gerekli gördü¤ü görüfl ve tavsiyelerin de yer ald›¤› bir raporu ilgi merciilere sunar.
c. Zorunlu tahkimde taraflar›n toplu ifl uyuflmazl›¤›n›, mücadeleci yollarla çözme imkanlar› yoktur.
d. Uzlaflt›rma faaliyetinin sonucunda, içinde uzlaflma formülünün yer ald›¤› bir karar ortaya ç›kar.
e. Uzlaflt›r›c›n›n vermifl oldu¤u karar, taraflar› ba¤lar.
3. Afla¤›dakilerden hangisi toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n
çözümünde kullan›lan bar›flç› yollardan biri de¤ildir?
a. Yarg›sal yollar
b. Arabuluculuk
c. Boykot
d. Uzlaflt›rma
e. Tahkim
4. Taraflar›n toplu ifl sözleflmesine koyduklar› hüküm
uyar›nca veya uyuflmazl›¤›n herhangi bir aflamas›nda
aralar›nda anlaflmalar› üzerine uyuflmazl›¤›n üçüncü bir
kifli veya kurul taraf›ndan çözümlenmesine ne ad verilir?
a. Arabuluculuk
b. Zorunlu tahkim
c. Uzlaflt›rma
d. Gönüllü tahkim
e. Lokavt
5. Afla¤›dakilerden hangisi grevin temel unsurlar›ndan
biri de¤ildir?
a. Geçici olmas›
b. Toplu bir hareket olmas›
c. Önceden planlanm›fl ve hesaplanm›fl bir eylem
olmas›
d. ‹fl durdurma eylemi olmas›
e. ‹fl iliflkisini sona erdirmesi
8. Marksist ve anarflist sosyalizme göre, s›n›fl› toplum
yap›s›ndan s›n›fs›z toplum yap›s›na geçiflte önemli rol
oynayan grev türü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Siyasi grev
b. Genel grev
c. Hak grevi
d. Dayan›flma grevi
e. Vahfli grev
9. Afla¤›dakilerden hangisi lokavt›n temel unsurudur?
a. ‹flyerinde faaliyetin tamamen durmas›
b. ‹flçilerin vermifl olduklar› kararla topluca çal›flmamalar›
c. Grev karar› al›nd›ktan sonra uygulanmas›
d. ‹flçilerin topluca iflten ç›kart›lmalar›
e. ‹flyerinde faaliyetin önemli ölçüde aksamas›
10. Grev karar› al›nmadan yap›lan lokavta ne ad verilir?
a. Yasal lokavt
b. Siyasi lokavt
c. Savunma lokavt›
d. Yasal olmayan (yasad›fl›, kanunsuz) lokavt
e. Sald›r› lokavt›
“
185
NBA’DE ‹fiLER ‹Y‹CE KARIfiTI
Amerikan Ulusal Basketbol Ligi’nde (NBA), tak›m
sahiplerinin lokavt›n sona erdirilmesi için yapt›¤›
son teklif de oyuncular sendikas› taraf›ndan reddedildi ve 2011-2012 sezonu büyük bir ç›kmaza
girdi.
New York’da dün gece yap›lan toplant›dan sonra aç›klama yapan Oyuncular Sendikas› Baflkan› Billy Hunter,
tak›m sahiplerinin son toplu ifl sözleflmesi teklifini “ültimatom” olarak nitelendirdi ve “Oyuncular, bu ültimatomu kabul etmeye haz›r de¤il” diyerek, teklifi hiç adil
bulmad›klar›n› söyledi.
Bu aflamadan sonra NBA yönetimine karfl› yasal yollara
baflvuracaklar›n› belirten Hunter, Antitröst davas›
(ABD’de uygulanan Antitröst yasalar›, piyasadaki haks›z ya da tekelci say›lan uygulamalar› k›s›tlayan yasalard›r. Firmalar aras› rekabet koflullar›n› çeflitli yasalar arac›l›¤›yla korumaya yönelik en uzun ömürlü politikad›r)
açacaklar›n› da ifade etti.
Oyuncu temsilcilerinin bas›n toplant›s›na, Kobe Bryant
ve Carmelo Anthony gibi ünlü NBA oyuncular› da kat›ld›lar ve teklifin reddi konusunda hemfikir olduklar›n›
söylediler.
NBA Baflkan› David Stern ise yapt›¤› aç›klamada, hayal
k›r›kl›¤›na u¤rad›¤›n› ve sezonun oynanmas› konusunda endifleli oldu¤unu belirtti.
Stern, “Sendikan›n ald›¤› karar sorumsuzca. Billy Hunter,
sezonu tehlikeye atmay› ve sendikas›n›n üyelerinin büyük bir ücretten mahrum kalmas›n› seçti” diye konufltu.
Sendikan›n dünkü toplant›s›nda, tak›m sahiplerinin son
teklifinin kabul edilmesi halinde sezonun 15 Aral›k’ta
bafllayabilece¤i bildirilmiflti.
NBA yönetimi, gelirlerin yar› yar›ya paylafl›lmas› maddesini de içeren teklifin reddedilmesi halinde sert bir
tav›r sergileyece¤ini ve sonraki teklifin oyuncular›n çok
daha zarar›na olaca¤›n› aç›klam›flt›. NBA Baflkan› Stern,
iki taraf›n da endiflelerini giderecek bir teklif sunduklar›n› ve her tak›m›n 72 maç yapaca¤› yeni sezonun 15
Aral›k’ta bafllayabilece¤ini söylemiflti.
Lokavt
NBA’de, özellikle oyuncu maafllar› ve NBA gelirlerinin
paylafl›lmas› konusunda tak›m sahipleriyle oyuncular
aras›ndaki anlaflmazl›k nedeniyle 1 Temmuz’da lokavta
gidilmiflti. Görüflmelerde anlaflma sa¤lanamamas› üzerine, kas›m ay›ndaki 221 maç›n tamam› iptal edilmiflti.
NBA tak›mlar›n›n sahipleri, ligdeki 30 tak›mdan 22’sinin geçen sezon zarar etti¤ini ve bu nedenle oyuncu
gelirlerinin azalt›lmas› gerekti¤ini savunuyor.
Yöneticiler, ilk önce son sözleflmede yüzde 57 olarak
belirlenen oyuncu gelirlerini yüzde 47’ye çekmek ve
oyuncularla daha k›sa süreli kontratlar imzalanmas›n›
talep ettiler.
Oyuncular sendikas› ise görüflmelerde, yüzde 57 olan
gelirleri yüzde 53’e indirmeyi kabul etti. Son görüflmelerde oyuncular bu oran› yüzde 52’ye kadar çekmiflti,
ancak tak›m sahipleri bu oran›n yüzde 50-50 olarak belirlenmesinde ›srarc› olmufltu.
NBA tarihinde maçlar ikinci kez ifl sözleflmesindeki bir
anlaflmazl›k nedeniyle ertelendi. Daha önce benzeri bir
kriz 1998-1999 sezonunda meydana gelmifl ve o dönem
normal sezonda bir tak›m 82 yerine 50 maç yapm›flt›.
1998-1990 sezonu flubat ay›nda bafllam›fl, lokavt 204
gün sürmüfltü.
Kaynak: http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/printnews.aspx?DocID=19246147 (Eriflim tarihi: 16.11.2011)
”
186
Okuma Parças›
YEN‹DEN KERTER‹Z ALALIM!
“Bu gürültüde edecek söz kald› m›?” diye düflünüyordum. “Bu kan çana¤›nda ne söylenir flimdi?” diye soruyordum. Haks›zl›k ediyorum oysa. Neler neler var söylenecek. Hâlâ. ‹nad›na. ‹nattan.
Söz, Antalya’da. Antalya Serbest Bölgesi’nde. Novamed
kad›nlar›nda. 81 kad›n iflçi, geçen y›l 26 Eylül’de bafllayan grevlerini sürdürüyorlar. “Bize insan gibi davranacaks›n›z” diye söze bafllad›lar bir y›l önce. Gece gündüz, ya¤mur çamur, grev çad›rlar›nda nöbet tutup aslanlar gibi direndiler. Bir y›lda neler neler oldu bu ülkede, hiç sektirmeden her gün direndiler.
Orda, kad›nlar var uzakta!
Novamed GMBH, Fresenius Medical Care, tüm dünyada diyaliz sektöründe; diyaliz cihaz ve malzemeleri üretiminde dünya pazar›n›n büyük bir bölümünü
elinde bulunduran çokuluslu bir flirketin Türkiye’deki fabrikas›.
‹ki y›l öncesine kadar flunlar› yafl›yorlard›:
Günlük çal›flma s›ras›nda iflçilere 15 dakikal›k tek bir
mola ve 25 dakikal›k yemek aras› veriliyor. ‹flyerinde
yemek servisi yok, çal›flma saatlerinde ve servis arac›nda dahi iflçilerin birbiriyle konuflmas› yasak. Hatta, kad›nlar›n kimyasal maddelerden korunmas› için maske
takmalar›na bile izin yok. Çünkü konuflabilirler!
Kad›n iflçilerin evlenmek için fabrika yönetiminden izin
almalar› gerekiyor. Evli kad›nlar yönetimin belirledi¤i
zamanlarda hamile kal›p çocuk do¤urmak için s›raya
girmeye zorlan›yorlar. Buna uymayan iflini kaybediyor.
‹syanlar bafllas›n!
Novamed’in kad›n iflçileri bu çal›flma koflullar›na isyan ediyor ve iki y›l önce Petrol-‹fl sendikas›nda örgütleniyorlar. Hayatlar›nda ilk kez sendikal› oluyorlar. Hamile kad›nlar›n gece vardiyas›nda çal›flmas›n›n
yasad›fl› oldu¤unu mesela, ilk o gün ö¤reniyorlar. ‹nsan olduklar›n› ö¤reniyorlar, insan gibi yaflamaya haklar› oldu¤unu.
O günden bafllayarak yavafl yavafl, t›rnaklar›yla haklar›n› almaya bafll›yorlar. Ama sendika, 19 Nisan 2006 tarihinde toplu sözleflme yapma yetkisini almas›na ra¤men
Fresenius-Novamed yönetimiyle uzlaflam›yorlar.
Neden? Çünkü fabrika yönetimi sendikay› istemiyor.
Kad›nlar da inat de¤il mi!- sendikalar›n› b›rakm›yorlar.
Çünkü kazand›klar› haklar› güvenli¤e almak istiyorlar.
Sadece kendileri için de¤il çünkü, baflka kad›nlar, kendi k›zlar› için mücadele etmifller bunca zaman, bunu
yedirmek istemiyorlar. Hakl›lar.
Kalbin cephanesi
‹flte bu yüzden 1 y›l 2 ayd›r grevdeler. Dahas› var:
Pek yak›nda iflverenle masaya oturacaklar. O masadan
ne ç›kar, ne kazan›rlar, görece¤iz. Ama bana sorarsan›z
zaten kazand›lar. Baflka ülkelerin baflka kad›nlar› (gazetelerde pek göremediniz bunlar› ama) gelip Antalya’ya onlarla birlikte grev çad›rlar›nda nöbet tuttular.
Avrupa Birli¤i’nden üretici firma için k›nama karar› ç›kartt›lar. Yoksul, kaybedecek bir fleyi olmayan, kalplerinden baflka cephaneleri olmayan seksen iki kad›n,
koca koca patronlar› masaya oturmak zorunda b›rakt›lar. Ama en önemlisi flu:
‹nsan gibi yaflamak için direnmeyi ö¤renen insan›n kafas›ndan bu bilgiyi ne yaparsan›z yap›n kaz›y›p ç›karamazs›n›z. Hele kad›nlar, bir kere inand›lar m› inand›klar› fleyi öldür Allah çekip onlardan alamazs›n›z.
‹nsanlar bir kere insan olmay› ö¤rendi mi bunu asla
unutturamazs›n›z.
Ve bu kan çana¤›nda, sa¤ olsunlar, hâlâ insanl›¤›n gerçek hayali için, eflitlik, adalet ve özgürlük için direnenler var, bize hat›rlatt›lar. Kerterizimiz bu kad›nlard›r ve
ezilmeye onlar gibi direnebilenler. Sa¤ olsunlar.
Kaynak: Temelkuran, E. Milliyet. 31 Ekim 2007.
187
1. d
S›ra Sizde 1
Üretim araçlar›n›n devlete ait oldu¤u, özel mülkiyetin
bulunmad›¤› ve ekonominin merkezi bir plan dâhilinde
yönetildi¤i sosyalist sistemde iflçilerin devlete karfl› ç›kmas› mümkün olmad›¤› için mücadeleci çözüm yollar›
yasakt›r. Yasakç› (zorunlu) sistemin görüldü¤ü bu ülkelerde ifl uyuflmazl›klar›, zorunlu tahkim yoluyla çözümlenmektedir.
Türkiye’de toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n çözümünde 275
say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nun
yürürlü¤e girdi¤i 1963 y›l›ndan bu yana karma sistem
görülmektedir. Türkiye’de esas itibar›yla grev ve lokavt
serbestisi vard›r. Ancak mücadeleci çözüm yollar›n›n
olumsuz yönlerini gidermek amac›yla Anayasa’da ve
2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nda çeflitli yasaklar ve s›n›rlamalar getirilmifltir. Ayr›ca taraflar toplu ifl uyuflmazl›¤›n› çözümleyebilmek amac›yla öncelikle bar›flç› çözüm yollar›n› tüketmekte, bu
yolun baflar›ya ulaflmamas› durumunda mücadeleci çözüm yollar›n›n önü aç›lmaktad›r.
2. b
3. c
4. d
5. e
6. d
7. e
8. b
9. a
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Toplu ‹fl Uyuflmazl›¤› Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Karma Sistem” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bar›flç› Çözüm Yollar›” ve
“Mücadeleci Çözüm Yollar›” konular›n› yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gönüllü Tahkim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Grev Kavram›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Grev Türleri” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uzlaflt›rma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Grev Türleri” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Lokavt” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Lokavt” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Türkiye’de zorunlu tahkim kurulu, Yüksek Hakem Kurulu (YHK)’dur. Taraflar dilerse gönüllü hakem olarak
da YHK’yi seçebilmektedir. 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’na göre, “Yüksek Hakem
Kurulu, Yarg›tay’›n ifl davalar›na bakan dairesi baflkan›n›n baflkanl›¤›nda,
1. Bakanlar Kurulunca, bakanl›klar bünyesi d›fl›nda, iflçi veya iflveren kurulufllar› ile hiç bir flekilde ba¤lant›s›
olmayan ve siyasi parti organlar›nda görevli bulunmayan, ekonomi, iflletme, sosyal politika veya ifl hukuku
konular›nda bilgi ve tecrübe sahibi olanlar aras›ndan
seçilecek bir üye,
2. Üniversitelerin ifl hukuku veya ekonomi ö¤retim üyeleri aras›ndan Yüksekö¤retim Kurulu’nca seçilecek bir
üye,
3. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› Çal›flma Genel
Müdürü,
4. ‹flçi konfederasyonlar›ndan, kendisine mensup iflçi
say›s› en yüksek olan konfederasyonca seçilecek iki
üye,
5. ‹flverenler ad›na en çok iflveren mensubu olan iflveren konfederasyonunca, biri kamu iflverenlerinden olmak üzere seçilecek iki üyeden oluflur.” (md. 53).
188
S›ra Sizde 3
Özellikle 1980’li y›llardan itibaren grevlerin etkinliklerini kaybetmesinin arkas›nda sendikalar›n çat›flmac› sendikac›l›k anlay›fl›ndan uzlaflmac› bir sendikac›l›k anlay›fl›na yönelmeleri, sosyal taraflar aras›nda artan iflbirli¤i,
yeni üretim teknikleri, imalat sektörünün a¤›rl›¤› azal›rken hizmet sektörünün a¤›rl›k kazanmaya bafllamas›,
çal›flanlar›n vas›f seviyelerinin artmas›, ortaya ç›kan yeni yönetim teknikleri, örgüt kültürü oluflturma çabalar›
sonucunda çal›flanlar›n iflletmeye olan ba¤l›l›klar›n›n
artmas›, grev ve di¤er ifl mücadelelerine yasal s›n›rlamalar getirilmesi, artan iflsizlik sorunu gibi nedenler
yatmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Greve kat›lan iflçiler, ABD, Belçika, Almanya, Hollanda, ‹ngiltere, ‹sveç gibi baz› ülkelerde sosyal güvenlik
kurulufllar›n›n ve devletin gelir kayb› durumunda yapt›¤› aile yard›mlar›, iflsizlik sigortas› ödemeleri ve vergi
iadesi gibi ödemelerinden yararlanmaktad›r. Greve kat›lan iflçilerin gelir kay›plar›, devletin ve sosyal güvenlik kurulufllar›n›n sa¤lad›¤› ödemeler d›fl›nda grev fonlar›, kiflisel tasarruflar, di¤er aile fertlerinin gelirleri,
borçlanma ve iflçinin grev süresince baflka ifllerde çal›flarak gelir elde etmesi ile karfl›lanabilmektedir. Ancak
ülkemizde oldu¤u gibi baz› ülkelerde greve kat›lan iflçilerin grev süresince baflka ifllerde çal›flmas›n›n kanunlarda yasaklanmas› veya iflçinin tabi oldu¤u toplu
ifl sözleflmesinde bunu yasaklayan hükümler bulunmas› durumunda greve kat›lan iflçilerin gelir kay›plar›n›
baflka bir iflte çal›flarak telafi etme imkanlar› ortadan
kalkmaktad›r.
S›ra Sizde 5
‹flçiye ücret ödeme yükümlülü¤ü, iflverenin mevzuattan ve ifl sözleflmesinden do¤an en temel borçlar›ndan
birisidir. ‹flçilerin ücretlerini tam ve zaman›nda alamamalar› nedeniyle toplu olarak ifli b›rakmalar› endüstri
iliflkileri aç›s›ndan hak grevi olarak kabul edilebilir.
Ancak 2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt
Kanunu’na göre hak grevi, yasal grev olarak kabul edilmedi¤i için ve 4857 say›l› ‹fl Kanunu’nun 34. maddesinde “kiflisel kararlar›na dayanarak ifl görme borcunu
yerine getirmemeleri say›sal olarak toplu bir nitelik kazansa dahi grev olarak nitelendirilemez” ifadesi yer ald›¤› için bu eylem, hukuken hak grevi olarak kabul
edilmemektedir.
S›ra Sizde 6
2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nun 25. maddesinin 2. ve 3. f›kras›na göre, “toplu ifl
sözleflmesinin yap›lmas› s›ras›nda uyuflmazl›k ç›kmas›
halinde iflçilerin iktisadi ve sosyal durumlar›yla çal›flma
flartlar›n› korumak veya düzeltmek amac›yla bu kanun
hükümlerine uygun olarak yap›lan greve kanuni grev
denilir. Kanuni grev için aranan flartlar gerçekleflmeden
yap›lan greve kanun d›fl› grev denilir. Siyasi amaçl› grev,
genel grev ve dayan›flma grevi kanun d›fl› grevdir. ‹flyeri iflgali, ifli yavafllatma, verimi düflürme ve di¤er direnifller hakk›nda kanun d›fl› grevin müeyyideleri uygulan›r”. Bu nedenle ülkemizde yasal olan tek grev türü
menfaat (ç›kar) grevidir. Ayr›ca ülkemizdeki grevlerin
tümü sald›r› grevidir. 2822 say›l› kanuna göre sald›r› lokavt› yasal olmad›¤› için, efl deyiflle iflverenler grev karar› al›nmadan lokavta gidemedikleri için, savunma grevinin yap›lmas› mümkün de¤ildir.
S›ra Sizde 7
2822 say›l› Toplu ‹fl Sözleflmesi Grev ve Lokavt Kanunu’nun 26 maddesinin 2. ve 3. f›kras›na göre, “toplu ifl
sözleflmesinin yap›lmas› s›ras›nda uyuflmazl›k ç›kmas›
ve iflçi sendikas› taraf›ndan grev karar› al›nmas› halinde
bu kanun hükümlerine uygun olarak yap›lan lokavta
kanuni lokavt denilir. Kanuni lokavt için aranan flartlar
gerçekleflmeden yap›lan lokavta kanun d›fl› lokavt denilir. Siyasi amaçla lokavt, genel lokavt ve dayan›flma
lokavt› kanun d›fl› lokavtt›r”. Bu nedenle ülkemizde yasal olan tek lokavt türü savunma lokavt›d›r.
S›ra Sizde 8
Siyasi lokavt, yasama veya yürütme organlar›n› etkilemek amac›yla yap›lan lokavtt›r. Dayan›flma (sempati)
lokavt›, iflverenlerin do¤rudan kendi istekleri ad›na de¤il, bir baflka iflyerindeki lokavt› desteklemek amac›yla
bafllatt›klar› lokavtt›r. Genel lokavt, bir ülkedeki birkaç
iflkolunda veya tüm iflkollar›nda, ülkenin tümünde veya bir bölgesinde belirli veya belirsiz süreli olarak yap›lan lokavtt›r.
189
Aydemir, M. (1998). “Oturma Grevi”. Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. II. Cilt, ‹stanbul: Türkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, s.477.
Aydemir, M. (1998). “Lokavt Yasa ve Yasaklar›”. Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. II. Cilt, ‹stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›,
ss.324-326.
Aydemir, M. (2001). Türk Hukukunda ve Mukayeseli Hukukta Grev Hakk› ve Lokavt›n S›n›rlar›. ‹stanbul: Selüloz-‹fl Sendikas› Yay›n No:12.
Balc›, fi.G. (1998). “Lokavt”. Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. II. Cilt, ‹stanbul: Türkiye Ekonomik ve
Toplumsal Tarih Vakf›, ss.322-324.
Balc›, Y. (1999). Sendikac›l›k ve Toplu Pazarl›k Ekonomisi. ‹stanbul: Alfa Yay›nevi.
Barrow, C. (2002). Industrial Relations Law. Great
Britain: Cavendish Publishing.
Çelik, N. (1973). ‹fl Hukukumuzda Uzlaflt›rma ve Arabuluculuk. ‹stanbul: Sermet Matbaas›.
Çelik, N. (2003). ‹fl Hukuku Dersleri. ‹stanbul: Beta
Yay›nevi.
Çubuk, A. (1986). Sosyal Politika ve Sosyal Güvenlik. Ankara: Gazi Üniversitesi Yay›n No:21.
Demir, F. (2003). Yarg›tay Kararlar› Ifl›¤›nda ‹fl
Hukuku ve Uygulamas›. ‹zmir: Anadolu Matbaac›l›k.
Demircio¤lu, M. (1998). “Siyasal Grev”. Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. III. Cilt, ‹stanbul: Türkiye
Günay, C.‹. (1995). Toplu Hak Uyuflmal›klar›. Ankara: Türk Harb-‹fl Sendikas›.
Güven, S. (1995). Sosyal Politikan›n Temelleri. Bursa: Ezgi Kitabevi.
Güzel, M.fi. (1980). Grev-Grevin Yap›sal ve ‹fllevsel
Aç›dan ‹rdelenmesine Katk›. Ankara: Bilimsel Yay›nc›l›k.
Hotar, N. (1998). “‹fli Yavafllatma”. Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. II. Cilt, ‹stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, ss.130-131.
ILO. (1982). ‹fl Uyuflmazl›klar›nda Uzlaflt›rma. Ankara: Uluslararas› Çal›flma Bürosu.
Jacobs, A.J.M. (1998). “The Law of Strikes ad Lock-outs”.
Comparative Labour Law and Industrial Relations in Industrialized Market Economies. (Ed. R.
Blanpain, C. Engels). The Hauge: Kluwer Law International, ss.461-502.
Kocao¤lu, M. (1999). Türk ‹fl Hukuku’nda Arabuluculuk Kurumu. Ankara: Tühis.
Koray, M. (1992). Endüstri ‹liflkileri. ‹zmir: Basisen.
Kutal, M. (1970). “Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar›n›n Çözümünde Bar›flç› Yollar ve Bu Konuda Bat› Ülkelerinden Baz› Örnekler”, Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar› ve
Bar›flç› Çözüm Yollar›. Ankara: Türk-‹fl Yay›nlar›
No:64, ss.73-84.
Makal, A. (1987). Grev Kuramlar ve Uluslararas›
Farkl›l›klar. Ankara: V Yay›nlar›.
Narmanl›o¤lu, Ü. (1990). Grev. ‹zmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Döner Sermaye ‹flletmesi
No: 14.
O¤uzman, K. (1986). Hukuki Yönden ‹flçi-‹flveren
‹liflkileri. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Yay›n No:
3455.
Reynaud, J.D. (1986). ‹fl Uyuflmazl›klar› Sosyolojisi.
(Çev. A. Güzel ve A.R. Okur). ‹stanbul: Marmara
Üniversitesi Yay›n No: 437
Sur, M. (1986). Grev Kavram› Türk ve Frans›z Hukuku Aç›s›ndan Karfl›laflt›rmal› ‹nceleme. ‹zmir:
Dokuz Eylül Üniversitesi Yay›nlar›.
Sur, M. (2009). “Siyasi Grev”, Çal›flma ve Toplum. Say›: 23, No: 4, ss. 11-26.
Süral, N. (1982). ‹fl Hukukunda Bar›flç› Çözüm Yollar›. Ankara: Türk-‹fl Yay›nlar› No:142.
Talas, C. (1997). Toplumsal Ekonomi Çal›flma Ekonomisi. Ankara: ‹mge Yay›nevi.
Tokol, A. (2001). Endüstri ‹liflkileri ve Yeni Geliflmeler. Bursa: Vipafl Yay›nlar›.
Tuna, O., Kutal, M. (1962). Grev Hakk› Bafll›ca Meseleleri ve Memleketimiz Bak›m›ndan Tanzimi.
‹stanbul: Sermet Matbaas›.
Tuna, O. (1964). Grevlerin ‹ktisadi Hayat ve ‹stihdam fiartlar› Üzerindeki Tesirleri. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araflt›rma Enstitüsü.
Tuncay, A.C. (1999). Toplu ‹fl Hukuku. ‹stanbul: Alfa
Yay›nevi.
Tunçoma¤, K. (1973). Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar›n›n
Çözümünde Uzlaflt›rma ve Tahkim. ‹stanbul: Fakülteler Matbaas›.
Tunçoma¤, K. (1988). ‹fl Hukukunun Esaslar›. ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Uçum, M. (2000). Türkiye’de Toplu ‹fl Uyuflmazl›klar›n›n Çözümünde Resmi Arabuluculuk (19961999). ‹stanbul: Selüloz-‹fl Sendikas› Yay›n No:11.
Williams, S. ve Smith, D.A. (2006). Contemporary
Employment Relations. Oxford: Oxford University Press.
Yavuz, A. (1996). “Uluslararas› Çal›flma Örgütü ve Grev
Hakk› ‹le ‹lgili Normlar›”. Sabahaddin Zaim’e Arma¤an,
‹ktisat Fakültesi Mecmuas›. 1994/B-3 C-1-4, ss.341-350.
8
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Küreselleflme kavram›n› ve nedenlerini tan›mlayabilecek,
Küreselleflmenin Endüstri ‹liflkilerini nas›l etkiledi¤ini aç›klayabilecek,
Esnek üretim modellerini ve çal›flma hayat›na getirdi¤i farkl›laflmay› ortaya
koyabilecek,
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi kavram›n› ve endüstri iliflkilerinden ayr›ld›¤› noktalar› aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Küreselleflme
Esnek Üretim
Çift Yönlü Hareket
Teknolojik Geliflmeler
Jenerik Teknolojiler
•
•
•
•
•
•
Esnek Uzmanlaflma
Yal›n Üretim
Japonlaflma
Esnek Çal›flma Biçimleri
Sosyal Diyalog
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi
‹çindekiler
Endüstri
‹liflkilerinde Yeni
Geliflmeler
• KÜRESELLEfiME KAVRAMI
• ESNEK ÜRET‹M
• ÇALIfiMA B‹Ç‹M‹NDE
FARKLILAfiMALAR
• SEND‹KALAfiMA VE YEN‹
GEL‹fiMELER
• ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹
Endüstri ‹liflkilerinde Yeni
Geliflmeler
KÜRESELLEfiME KAVRAMI
Küreselleflme geride b›rakt›¤›m›z yaklafl›k otuz senelik bir dönemde yaflanan dönüflümleri ve de¤iflimleri aç›klamak için kullan›lan bir kavram olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu durum kavram›n aç›klay›c›l›¤›n› güçsüzlefltiren bir belirsizlik yarat›r,
her fleyi kavramaya çal›flan bir araca dönüfltürür. Bu biçimde, flekillenmifl her kavram gibi aç›klamaya çal›flt›¤›ndan daha fazlas›n›n üstünü örter. Jessop’a göre (2005,
s.268) “Belirli olay ve olgular›, bir ‘küreselleflme’ sürecine ba¤l› olarak aç›klamak
yan›lt›c›, herhangi bir fleyi veya her fleyi ‘küreselleflme’ flemsiyesi alt›na toplamak
anlams›z ve herhangi bir fleyi ya da her fleyi, sanki ‘küreselleflme’ bafll›¤› di¤er bafll›klardan her halükârda daha çok aç›klay›c›l›k tafl›rm›fl gibi ‘küreselleflme’ ile iliflkilendirmek ise yarars›zd›r”. Buradan hareketle küreselleflmeyi, kendi bafl›na özel bir
nedensel mekanizma olarak de¤il de birçok farkl› sürecin karmafl›k bir sonucu olarak ele almak daha anlafl›l›r olabilir. Farkl› yaklafl›mlar›n ortak baz› noktalar› bulunmaktad›r. Bu ortak noktalar küreselleflmeyle tan›mlanan zaman dilimine dair
ekonomik, toplumsal, siyasal, kültürel bir farkl›laflma ve ayr›flma sürecinin belli biçimlerde de tan›mlanmas›d›r.
Kavramsal olarak küreselleflmeyi tan›mlayan çabalar genellikle üç ana yaklafl›m
ekseninde de¤erlendirilmektedir. Bunlar kuvvetli küreselleflmeciler olarak an›lan
yeni-liberal görüfl (Ohmae, 1990), süreçsel ve e¤ilimsel olarak ele alan görüfl (Petrella, 1996; Vickery, 1996; Dicken, 1999) ve flüpheci görüfl (Hirst ve Thompson,
1998) olarak adland›r›labilir.
IMF, Dünya Bankas› ve Dünya Ticaret Örgütü taraf›ndan da benimsenen yeniliberal görüfl için küreselleflme; piyasa güçlerinin serbestli¤i, rekabetin kusursuzlu¤u ve karfl›laflt›rmal› üstünlüklere dayanan bir uluslararas› ticaretin yayg›nlaflmas›
olarak yorumlanm›flt›r. Bu görüfle göre finansal ve endüstriyel etkinlikteki reel
ak›fllar ölçüsünde ulusal s›n›rlar büyük ölçüde ortadan kalkm›flt›r.
Konuyu tarihsel zemininde kavramaya çal›flan di¤er görüfle göre ise küreselleflme süreci; ürünlerin ve bilginin uluslar aras› aktar›m›nda meydana gelen yeni bir
düzendir. Piyasalar›n kurals›zlaflt›r›lmas›; flirket stratejilerinin uluslararas›laflmas›;
bilginin ve teknolojinin dünya ölçe¤inde yayg›nlaflmas›; tüketim kal›plar›n›n dünya ölçe¤inde dönüflümü gibi ilkeler bu sürecin belirtileridir.
fiüpheci görüfl için küreselleflme bir söylenceden, bir masaldan ibarettir. fiüphecilere göre dünya ekonomisi temel dinamikleri gere¤i uluslararas›laflmaktad›r,
Farkl› biçimlerde kullan›lan,
üzerinde kesin bir görüfl
birli¤i bulunmayan ancak
genelde ekonomik bir temeli
oldu¤u kabul edilen
küreselleflme, son 30 y›l›n en
s›k kullan›lan
kavramlar›ndand›r.
192
Küreselleflmenin temel
özelli¤i, sermaye ve ticaret
iliflkilerinin
serbestleflmesiyle,
kapitalizmin
uluslararas›laflmas› ve
yeniden yap›lanmas›d›r.
Çift Yönlü Hareket:
Polanyi’nin Büyük Dönüflüm
adl› eserinde modern
toplumun çift yönlü bir
dinami¤i olarak çerçevesi
çizilmifl bir kavramd›r;
piyasa iliflkilerinin
genifllemesi karfl›s›nda
toplumun kendini koruma
biçimlerine yöneliflini ifade
eden sal›n›msal bir harekete
karfl›l›k gelmektedir. Bu
sal›n›m piyasa iliflkilerinin
serbestli¤i ve piyasa
iliflkilerine
müdahâlesarkac›nda giden
gelen çift yönlü bir
harekettir.
farkl› olan durum ise bu sürecin ilgili dönemde piyasa güçleri taraf›ndan gerçeklefltiriliyor olmas›d›r.
Küreselleflme ile an›lan dönem kapitalizmin tarihsel bir aflamas› olarak görülebilir ve dünya ölçe¤inde yayg›nlaflan bu durumun çok boyutlu sonuçlar› bunun
üzerinden de¤erlendirilebilir. Küreselleflmenin temel özelli¤i kapitalizmin uluslararas›laflmas› ve yeniden yap›lanmas›d›r. Bu yeniden yap›lanma Erdo¤du’ya göre
(2006: 39) sermayenin içsel ve d›flsal co¤rafi alanlara egemen olma çabas›n›n bir
sonucudur. D›flsal yay›lma olarak kastedilen, daha önce toplumsal ihtiyaçlar›n giderilmesinde piyasa iliflkilerinin egemen olmad›¤› ülkelerin (eski Sovyet Birli¤i ülkeleri gibi) yap›lar›na tabii oluflu, içsel yay›lma olarak kastedilen ise sermayenin
ulusal s›n›rlar içerisinde egemen olamad›¤› kamu kesimine yönelerek refah rejimlerini dönüfltürmesi olarak ifade edilmektedir. Dünya ekonomisindeki bu dönüflümün temel nedeni, savafl sonras› yo¤un sermaye birikimi ve tekelleflmeyle ba¤lant›l› olarak 1970’li y›llar›n ortalar›ndan itibaren ileri kapitalist ülkelerde görülen
kâr oranlar›ndaki büyük azalmalard›r. Sermaye birikimi ve kapitalizmin krizi, sermayenin daha önce giremedi¤i alanlara girme çabas›yla sonuçlanm›fl, piyasa iliflkileri dünya ölçe¤inde bask›n ekonomik sistem hâline gelmifltir. fiaylan’a göre ise
(2002: 150) ‘küreselleflme olarak tan›mlanan bu süreç, finans sermayesinin maksimum kâr elde etmeye yönelik ve ço¤u kez spekülatif amaçl› hareketlili¤ine ba¤l› olarak dünyay› tek, bütünleflmifl bir ekonomik ünite hâline getirmesini ifade etmektedir’.
Yaflanan de¤iflimleri bir flirket küreselleflmesi olarak tan›mlayan McMichael’e
göre (2010: 642) sürecin temel özelli¤ini Polanyi’nin (2008) infla etti¤i çift yönlü hareket kavram› ile tek tarafl› bir durumun içerisinde olmad›¤›m›z› anlamam›za yard›mc› olabilir. Böylece yaflananlar, toplumsal iliflkilerin yaln›zca bir bilefleni olan ekonomik iliflkilerin, küreselleflme diye nitelenen dönemle beraber
toplumsal hayat›n merkezine yerlefltirilme çabas›na dönüflmektedir. Piyasan›n
toplumun merkezine yerlefltirilmeye çal›fl›lmas› do¤a ve insan› metalara; geçim
amac›n›n yerini kazanç amac›n›n almas›n› ve bütün al›flverifl iliflkilerini parasal
iliflkilere dönüfltürmektedir. Toplumun do¤al ve insani özünü metalara dönüfltürme çabas›, insan iliflkilerini ve do¤al çevreyi yok etme tehlikesiyle karfl› karfl›ya b›rakmaktad›r.
Küreselleflmeyle beraber dönüflmeye bafllayan ekonomik sistem; devletlerin
ekonomik alana olan müdahalelerini k›s›tlam›fl, ulus devletlerin rolünü uluslararas› sermayenin serbestli¤inin kolaylaflt›r›c›s› olarak yeniden tan›mlam›flt›r. Bu durum
endüstri iliflkileri sistemlerini de¤iflmeye zorlam›flt›r. Bu sürecin içeri¤ine bakt›¤›m›zda genel olarak sermaye karfl›nda eme¤in güçsüzleflti¤i fark edilebilir. Emek piyasas›n›n yap›s› ve iflleyifli yeni belirtiler göstermeye bafllam›flt›r. Bu belirtiler endüstri iliflkileri alan›nda rahatl›kla gözlenebilecektir. Endüstri iliflkilerinde en önemli farkl›klaflman›n örgütlenme ve sendikac›l›k etkinliklerinin gerilemesi oldu¤u söylenebilir. Bunun yan›nda çal›flma etkinli¤inin niteli¤inde meydana gelen de¤ifliklerle emek süreçleri farkl›laflm›fl, yeni çal›flma biçimleri ortaya ç›km›fl, kapitalizmin
yaratt›¤› toplumsal sorunlar dünya ölçe¤inde yayg›nlaflm›flt›r. Küreselleflmenin endüstri iliflkilerine etkisini daha da ayr›nt›land›rmadan önce, küreselleflmeyi mümkün k›lan teknolojik geliflmeleri ve bu durumun üretim süreçlerini ne yönde etkiledi¤ini de¤erlendirebiliriz.
193
8. Ünite - Endüstri ‹liflkilerinde Yeni Geliflmeler
Küreselleflme ve Teknolojik Geliflmeler
Hem do¤an›n bir parças› hem de varl›¤›n› devam ettirmek için bu do¤an›n dönüfltürücüsü olan insan, teknolojiyi bu dönüfltürme sürecin bir parças› hâline getirir.
‹nsano¤lu ihtiyaçlar› do¤rultusunda çevresini teknolojinin yol ve yöntemleri ile
dönüfltürmektedir. Teknoloji, endüstri iliflkileri ile iliflkilendirildi¤inde ‘bilimsel ve
teknolojik geliflmeleri inceleyip bunlar›n sanayide uygulanabilir biçimdeki kullan›mlar› ile ilgilenen bilim dal› ve bu flekilde bilgilere dayal› olarak gelifltirilen makineler, yöntemler vb.’ olarak tan›mlanabilir (fiimflek ve Ak›n, 2003, s.9).
Teknolojinin, toplumsal yaflamla etkileflimi, insan ihtiyaçlar› ile beraber de¤erlendirilebilir. Teknoloji belli bir flekilde belli ihtiyaçlar›n daha iyi bir flekilde karfl›lanmas› anlay›fl›na dayan›r. Tarihsel geliflim sürecinde toplumlar›n kendilerine özgü teknolojilere sahip oldu¤u bilinmektedir. ‹lkel toplumlar bile günlük yaflant›lar›n› kolaylaflt›racak bir tak›m tekniklerden ve araçlardan yararlanm›fllard›r. Ancak
uygarl›klar gelifltikçe ihtiyaçlar›n farkl›laflmas› ve karmafl›klaflmas›, teknolojinin bu
ihtiyaçlara cevap verebilme olanaklar›n› de¤ifltirmektedir. Kayna¤› farkl›laflan ihtiyaçlar, üretim iliflkileriyle teknolojinin ba¤›n› güçlendirmekte ve sürekli bir de¤iflim içerisinde farkl›laflmas›na neden olmaktad›r.
Teknolojik de¤iflim, üretim etkinli¤ini hem niteliksel olarak hem de niceliksel
olarak etkileyen toplumsal süreçlerin bir bilefleni olarak karfl›m›za ç›kar. Bu bileflkenin durumuna kapitalizmin küreselleflmesi ve yeniden yap›lanmas› döneminden
bakt›¤›m›zda, sürecin h›zland›r›c›s› ve kolaylaflt›r›c›s› rolünün teknoloji taraf›ndan
kap›lm›fl oldu¤unu görürüz. Bilimsel kefliflerin, imalat yöntemlerine uyarlanmas›
süresi gittikçe k›salmaktad›r. Halbuki elektri¤in keflfi ile kullan›lmas› aras›nda hemen hemen 50 y›ll›k bir süre geçmiflti. Transistörlerin ekonomideki kullan›m› net
5 y›l›, lazer ›fl›nlar›n›n ise 1 y›ldan biraz daha fazlas›n› gerektirmiflti. Günümüzde
ise teknolojik yeniliklerin kullan›m› üretim etkinli¤ine çok daha h›zl› bir flekilde
eklemlendi¤ini görüyoruz (Gauzner, 1977, s.10).
Teknolojik de¤ifliklerinin niteli¤i hem gündelik hayat› hem de ekonomik hayat› ne ölçüde etkiledi¤iyle de¤erlendirilebilir. 20. yüzy›l›n son çeyre¤i hem gündelik hayat›n hem de ekonomik hayat›n teknolojik taban›n›n büyük ölçüde de¤iflti¤i
bir dönem olarak belirmektedir. Teknoloji taban›nda ne gibi farkl›laflmalar oldu diye sordu¤umuzda ise jenerik teknolojiler kavram›yla karfl›lafl›r›z.
Jenerik teknolojiler, ekonomik faaliyet alanlar›n› bütünüyle de¤iflime u¤ratma
ve hatta daha önce var olmayan yeni ekonomik faaliyet alanlar›/sektörleri yaratma
yetene¤ini içeren teknolojilerdir. Son derece kapsay›c› ve yay›lgan etkileriyle, bütün bir toplumsal hayata ve yaflad›¤›m›z ça¤a da damgas›n› vurma yolundaki günümüz jenerik teknolojileri, art›k dünyadaki herkesin bildi¤i ve gerek siyaset gerekse ekonomi otoritelerinin de kabul etti¤i gibi flu kategorileri kapsamaktad›r
(Göker, 1996, s.7):
• Enformasyon teknolojisi (mikroelektronik, bilgisayar, iletiflim teknolojilerinin bileflimi olarak),
• ‹leri malzeme teknolojileri (polimerler, üstün iletkenler, optik lifler, teknik
seramik malzemeler, kompozitler, karbon lifler, biyomedikal malzemeler ve
membranlarla ilgili teknolojiler vb.),
• Biyoteknoloji ve gen mühendisli¤i,
• Uzay ve havac›l›k teknolojileri,
• Enerji teknolojileri.
Bir ö¤renme biçimi olan
teknolojik de¤iflim,
toplumsal bir süreçtir.
Jenerik teknolojiler;
ekonomik alanda yeni
etkinlik alanlar› yaratma
yetkinli¤ine ve etkisine
sahiptir.
194
Türkçe’de ‘bilgi’ kelimesinin,
‹ngilizcedeki ‘information’ ve
‘knowledge’ kelimelerinin
yerine, ortak olarak
kullan›lmas› bu iki kelime
aras›ndaki anlam fark›n›
ortadan kald›rmaktad›r.
Birincisini, bireylerin
herhangi bir çaba
sarfetmeksizin ulaflt›¤›
d›flar›dan verilen olgular;
ikincisini ise bireylerin
ö¤renme, araflt›rma veya
gözlem yolu ile çaba
sarfederek elde etti¤i olgular
olarak tan›mlayabiliriz.
Rutinin y›k›c› etkisi; öznel
akl› d›flar›da b›rakan,
yinelemeye dayal› çal›flma
biçimleri kifli üzerinde
y›prat›c› sonuçlar
do¤urabilir.
F‹LM
Günümüz toplumlar›nda sanayinin belirginli¤inin azald›¤› ve sanayi ötesi bir
toplumun belirginleflti¤ine dair kuramsal tart›flmalar bilginin toplumsal hayattaki
rolünün etkinli¤ini vurgular. Bu vurgunun odak noktas›nda teknolojik geliflmelerin kayna¤›n›n, bilgi ve bilginin kullan›m› oldu¤u vard›r. Bu durum jenerik teknolojiler içerisinde de en s›k bahsedilen, hatta yeni ekonomik geliflmelerin ana unsuruymufl gibi ele al›nan enformasyon ya da bilgi teknolojilerini karfl›m›za ç›kar›r.
Bilgisayar, mikroelektronik ve iletiflim gibi ayr› dallar›n tek bir ak›m içerisinde ele
al›nd›¤› bu dal, h›zl› bir flekilde sektörler aras›nda yay›lm›fl, üretim süreçlerinde yeni bir teknoloji olarak kendine yer bulmufltur. Enformasyon kavram olarak ele
al›nd›¤›nda ‘bir sistemin kendi durumunu baflka bir sisteme bildirmesi’ olarak tan›mlanabilir (Göker, 1996, s.9). Dolay›s›yla birimler aras›nda bilginin toplanmas›,
ifllenmesi, saklanmas› ve iletilmesi gerekir. Bu gereklilik önceden belirlenmifl bir
hedefe do¤ru, amaçl› etkilemeyi ifade eden bir denetleme süreciyle beraber yürür.
Buradan hareketle enformasyon teknolojilerinin üretim birimleri aras›nda ve üzerinde bir denetleme mekanizmas› ifllevini de gerçeklefltirdi¤i söylenebilir.
Teknolojinin insanla iflleyen bir mekanizma oldu¤u göz önüne al›nd›¤›nda,
de¤iflen teknolojiyle beraber teknolojiyi kullananlar üzerinde bu durumun ne gibi etkiler yarataca¤› da ayr› bir tart›flma konusudur. Çal›flma hayat›n›n içerisinde
teknolojinin giderek daha da yo¤un ve yayg›n kullan›lmas›yla beraber kullan›c›n›n yerine, teknolojinin yapay zekas› ikame edilmektedir. Kullan›c›n›n üretim sürecindeki görevi kimi zaman belli bafll› tufllara bas›p hâli haz›rda komutlanm›fl cihazlar› yönlendirmektir. Çal›flma hayat›nda rutin ve yabanc›laflman›n yeni bir görünümü olarak ortaya ç›kan bu geliflmelerin geçmiflten farkl›laflt›¤› önemli bir
nokta enformasyon teknolojilerinin denetleme yetene¤inin daha yetkinleflmifl olmas›d›r. Bu konuya dikkat çeken Senneth’e göre (2002: 76-77) “Makineleri, esnekli¤in getirdi¤i kopukluk hissinden ve kafa kar›fl›kl›¤›ndan ayr› düflünemeyiz.
Çünkü günümüz kapitalizminin yeni aletleri geçmiflin mekanik ayg›tlar›ndan çok
daha zeki. Bu makinelerin zekas› kullan›c›n›nkinin yerini al›yor; böylece Adam
Smith’in kabuslar›ndaki zihni d›flar›da b›rakan eme¤i yeni uçlara tafl›yor. Bütün
düflünme süreçleri gibi, makine kullanma zekas› da öz elefltirel de¤il operasyonel
oldu¤u takdirde körelir”.
¸ ¸
‹flgücü Esnekli¤i; beceri, say›
ve ücret gibi konularda
iflgücünün iflin durumuna
göre farkl›laflt›r›labilmesidir.
1936 tarihli, yönetmenli¤ini
Charles Chaplin’in yapt›¤› “Modern Zamanlar” filmi, modern
F‹LM
endüstri toplumunun yaratt›¤› tek düzeli¤i ve insan akl›n› d›flar›da b›rakan makineleflmenin karakter üzerindeki etkilerini en iyi yans›tan sanat eserleri aras›ndadir.
Teknolojik yeniliklerin ulaflt›¤› düzey, yönetim-üretim iliflkisine yeni bir boyut
kazand›rm›fl, co¤rafi s›n›rl›l›klar sermaye lehine yeniden yap›lanm›flt›r. Co¤rafi s›n›rl›l›klar›n sermaye lehine k›smen afl›lm›fl olmas› (uluslararas› iflgücü rezervinin
sermaye aç›s›ndan ulafl›labilirli¤inin kolaylaflmas›), teknolojik de¤iflimlerin küreselleflme diye adland›r›lan süreçle iliflkilendirildi¤i yerdir. Bu iliflkinin merkezi bir
noktas›nda ‘esneklik’ kavram› yer al›r. Esneklik, ilgili dönemin ekonomik örgütlenmesinin temel bir yap› tafl›d›r.
ESNEK ÜRET‹M
Fordist üretimin temeli olan kitlesel üretim ve onu mümkün k›lan kitlesel tüketim
1950’li ve 1960’l› y›llarda ekonomik olarak sürdürülebilir bir performans sergilemifltir. Fordist üretimin iflgücü aç›s›ndan tipik özellikleri; sürekli ve tam süreli ça-
195
l›flma, deneyim ve bilgiye dayal› ücret art›fl›, olumsuz ifl koflullar› ve ifl güçlü¤üne
ba¤lanm›fl prim ve tazminatlar, düzenli çal›flma saatleri, çal›flma saatlerinin toplu ifl
sözleflmesi ile ayarlanmas›, hafta sonu tatilleri için ücretli izin ve iflçilerin sendikalarda kolektif temsiliyetidir (Belek, 2010, s.23). Ancak geliflmifl kapitalist ülkelerin
piyasalar›nda yaflanmaya bafllayan talep doymas›, 1970’lerin sonlar›yla beraber etkisini göstermeye bafllad›kça ekonomik krizlerde farkl› biçimlerle kendini göstermeye bafllam›fl ve fordist üretim biçiminin tipik özellikleri farkl›laflma sürecine girmifltir. Kitlesel tüketim aksad›kça üretim de karl› yap›s›n› kaybetmifl, yeniden üretimini (kendi birikimini) gerçeklefltiremeyen sermaye yeniden yap›lanma sürecine
girmifltir. Bu yeniden yap›lanman›n üretim örgütlenmesi post-fordist üretim, esnek
üretim rejimi gibi tan›mlamalarla an›lmaktad›r. Bu üretim biçiminin tipik özelliklerini ise afla¤›da esnek üretime dair farkl› modellemelerde ayr›nt›land›rmak mümkün olacakt›r. Ancak genel olarak esnek üretimin farkl›laflm›fl talebe ve de¤iflen
koflullara daha iyi uyum sa¤layabilecek bir çal›flma örgütlenmesi oldu¤unu söyleyebiliriz.
Fordist üretim örgütlenmesinin genel özellikleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
1
Kapitalizm’in uzun dönemli bir incelemesini gerçeklefltiren Arrighi (2000), 20.
yüzy›l›n son çeyre¤i boyunca kriz, yeniden yap›lanma ve örgütlenme üzerine yap›lan tart›flmalara at›fla, bu durumun kapitalizmin tarihi için hiç de yeni bir olgu olO R U
mad›¤›na dikkat çekmektedir. Uzun kriz dönemleri ve yeniden Syap›lanmalar
kapitalist dünya ekonomisine özgü bir niteliktir. Yine 20. yüzy›l›n son çeyre¤i ile vurgulanan geliflmelerden biri olan sermayenin co¤rafi devingenli¤inin
D ‹ K K A Tart›fl göstermesi ve esnek birikim rejimlerinin yayg›nlaflmas› iddialar› karfl›s›nda, Arrighi, bu
durumun da yeni olmad›¤›n›n ve tarihsel kapitalizmin uzun dönemi boyunca, serSIRA S‹ZDE
mayenin genel özelli¤inin esneklik ve seçicilik oldu¤unun alt›na çizmifltir. Buna ek
olarak her kriz sonras› toparlanma aflamas›nda, sermaye birikiminin nesnel olarak
daha zorlaflmas› ve s›k›flmas›na ra¤men ortaya ç›kan her de¤iflimin,
kapitalist kuAMAÇLARIMIZ
rulufllar›n yönetimlerinde ve yap›lar›nda örgütsel bir devrimi beraberinde getirdi¤i
su götürmez. Bu durumu karl›l›k ölçütüne çeflitli flekillerde verilen cevaplar olarak
K ‹ T A P
görmek mümkündür (Charron ve Stewart, 2004).
Esnek üretim biçiminin özellikleri ve fordist üretim biçimi ile farklar› flu ana
bafll›klarda tan›mlanabilir; ayn› tür mal›n kitlesel yerine küçük bölümlerde üretimi,
L E V ‹ Ztürlerinde
YON
standartlaflm›fl mal üretimi yerine küçük ölçeklerde ve de¤iflikT Eürün
üretim, talebin belirleyicili¤i, de¤iflen istemlere k›sa sürede yan›t verilebilmesi, büyük
miktarda stoklama olmadan üretimin gerçekleflmesi, üretim sürecinin parçalanarak
düfley ayr›flmas› ile belirli aflamalarda uzmanlaflma, en genelde‹ Nfordist
üretimin deTERNET
¤iflmez-kat› iliflkilerine esneklik (Erayd›n, 1999, s.131).
SIRA S‹ZDE
S O R U
Kapitalizmin hikayesini
D ‹ K K Auzun
T
tarihsel aral›klarla aç›klayan
çal›flmalarda paylafl›lan
ortak noktalardan bir tanesi,
SIRA S‹ZDE
bu toplum yap›s›n›n
ekonomik olarak belirli
aral›klarla krizler yaratt›¤›
ve bu krizleri AMAÇLARIMIZ
aflarak kendi
restorasyonunu farkl›
düzeylerde yeniden tahsis
etti¤idir.
N N
Esnek Uzmanlaflma
Esnek uzmanlaflma orijinal olarak Amerikan sosyologlar› Piore ve Sabel (1984)
ve Hirst ve Zeitlin’in (1991) çal›flmalar›na dayanmaktad›r (Parlak, 1999, s.84). Bu
yaklafl›m 1970’li y›llarda kendini gösteren ekonomik krizin sorumlusu olarak fordist üretim biçiminin s›n›rl›l›klar›n› ve fordizmin dönemin koflullar›na cevap verememesini neden göstermektedir. Bununla ba¤lant›l› olarak kitlesel üretim yolu ile üretilen dayan›kl› tüketim mallar›na olan talebin doyma noktas›na ulaflma-
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
196
Esnek firma; firma içindeki
(çekirdek) iflgücünü
küçültürken do¤an ihtiyac›
çevre iflgücünden çeflitli
d›flsal esneklik
mekanizmalar› arac›l›¤› ile
temin eden bir yap› olarak
tan›mlan›r.
s›, tüketici taleplerinde meydana gelen afl›r› farkl›laflma ve verili teknolojik yap›n›n meydana gelen farkl›laflmalara refleks gösterememesi gibi somut dayanaklar
ortaya serilmektedir. Bu k›s›tl›klar› aflman›n yolu olarak her biri kendi alanlar›nda uzmanlaflm›fl, üretim sürecinde farkl› taleplere esnek flekilde uyum sa¤layabilen yüksek düzeyde teknoloji kullanan, küçük ve orta ölçekli iflletmelerin rolü
vurgulanmaktad›r. Bu rolle beraber endüstride yeni bir dönem yaflanaca¤› ifade
edilmektedir.
Hem birbirleriyle rekabet eden, hem de uzmanl›k ve üretim bilgisi al›flveriflinde ifl birli¤ine giden küçük ve orta ölçekli iflletmelerin oluflturdu¤u esnek uzmanl›k modelinin örneklerine 1970’lerde Kuzey ‹talya’da, 3. ‹talya denen Bologna bölgesinde ve Güney Almanya’da yayg›n olarak rastlanmakta, daha sonra giderek di¤er Bat› Avrupa ülkelerine de yay›ld›¤› görülmektedir. Bu yeni üretim örgütlenmesi, tasar›mc›lara yeniden vas›fl›/zanaatkar temelli iflçilerin iflbirli¤i içinde, genel
amaçl› tezgâhlarda çok çeflitli mal üretebilme temeline oturmaktad›r. Ö¤renme, yeni teknolojilere uyarlanabilme, teknolojik yenilikleri h›zla adapte edebilme ve yeni teknolojiler yaratabilme bu küçük iflletmelerin ortak özelli¤ini oluflturur. (Piore
ve Sabel’den aktaran Ansal, 1995, s.650)
Büyük firmalar›n say›sal kontrollü ve bilgisayar tasar›ml› üretim tekniklerini yavafl yavafl uygulamaya bafllamas› ile birlikte esnek bir teknolojik yap›lanmaya yöneldikleri ve daha esnek bir üretim yap›s›na sahip olan orta ve küçük ölçekli iflletmeler ile siparifl ve/veya fason yolu ile üretim süreçlerini (daha esnek olabilmek
için) destekledikleri öne sürülmektedir. Esnek üretim yap›s› Piore ve Sabel’e göre
küçük iflletmelerde daha düflük maliyette ve etkin olarak uygulanabilme özelliklerine sahiptir. Zira esnek üretim küçük ölçekli ve çok amaçl› üretim yapabilen bir
teknolojik yap›lanmay› gerektirmektedir (Su¤ur, 1994, s.152).
Esnek uzmanlaflma tezini destekleyen ikinci önemli görüfl, Atkinson’un “yönetsel okul”unun gelifltirmifl oldu¤u “ifllevsel esneklik” modelidir. Atkinson, “esnek firma” (fiekil 8.1) modelini, ikili emek piyasas› analizi üzerine kurar. O, iflgücünü merkez ve çevre iflçileri olmak üzere iki ana kategoriye ay›r›r. Buna göre,
merkez iflçiler, sürekli sözleflmeli, yüksek vas›fl› ya da çok becerilidir ve bu nedenle de ifl örgütünün etkinli¤i için temel ve vazgeçilmez olan rolleri yerine getirirler. De¤iflik çevre alanlar›ndaki iflçiler ise, geçici sözleflmeli ve yar› zamanl› ifllerde çal›flan büyük ölçüde vas›fs›z ya da yar› vas›fl› iflçilerden oluflmaktad›r. Atkinson, her iki iflçi kategorisinin de farkl› esneklik biçimlerine maruz kald›¤›n› savunur. Ona göre, merkez iflçileri, belli bir ifl güvencesine sahiptir ve ifllevsel esnekli¤e ayak uydurabilecek kadar iyi kazanç koflullar›na sahiptirler yönetimin yetkisi, onlar› üretimin gereklerinin dayatt›¤› etkinlikler aras›nda da¤›tmaktad›r. Çevre iflçileri ise say›sal olarak esnetilebilir durumdad›rlar. Yine üretimin gerektirdi¤i
biçimde ya yar› zamanl› ifllerde çal›flt›r›l›rlar ya da y›l›n belli dönemlerinde iflten
ç›kar›l›rlar (Arg›n, 1992, s.22).
197
fiekil 8.1
stajerler
LA
G
R
C‹
LA
ifl yerinde
kamu destekli
stajerler
L‹K ak
EK flar r
a
l
y
nla
›fla
R ES EL G
Ç EV
RU
P
AL
S
I
E
Y
S
NE
SA
KL
‹K
FONKS‹YONEL ESNEKL‹K
TAfiERO
N
‹fi BULMA BÜRO
Kaynak: fien,
2001, s. 45.
ÇE V R
ES E
L G
k›s a s ü
RU
re
P
l
1
k› s
ÇEK‹RDEK GRUP
S A YI
S
A
L
ç al›fl anla
ES
r
mi
ifli p
çal a
‹
EÇ
Esnek Firma
Modeli
L AR
N
1
ADINA ÇALIfiAN
i
RI
‹
KEND
iflyeri d›fl›nda
meslek e¤itimi
görenler
Esnek uzmanlaflma yaklafl›m›na yönelik elefltiriler; ampirik verilerin, esnek uzmanlaflma yaklafl›m›n›n sunduklar›n› destekler nitelikte olmad›¤›n›, sanayi sektörünün hem esnek hem kitlesel üretim süreçlerini bir arada bar›nd›rd›¤›n› ve sadece
sanayiyi kapsayan bir yaklafl›m›n ekonominin tamam›na genellefltirilemeyece¤i
üzerine yükselmektedir.
Elefltirel bak›fl aç›s›na sahip çok say›da araflt›rma kitle üretiminin sona erdi¤ini
ve esnek uzmanlaflmaya dayal› yeni ekonominin ortaya ç›kt›¤›n› flüpheli hâle getirmektedir. Esnek uzmanlaflmaya yöneltilen elefltiriler ilk olarak bu tezin kitle üretimi ile zanaata dayal› üretim aras›nda yanl›fl bir kutuplaflma üzerine kuruldu¤u iddias›na dayanmaktad›r. Bu tip bir ikilem her bir endüstriyel paradigmay› karikatürlefltirmektedir (kat› geçmifle karfl›, esnek gelecek ve vas›fs›z fordizme karfl›, vas›fl›
esnek uzmanlaflma). Böylece her iki taraftaki çeflitlili¤i dar bir biçimde tan›mlanm›fl paradigmalara indirgemekte ve teknolojinin geleneksel endüstriyel tasnifini de
ihmal etmektedir. (Parlak, 1999, s.86)
Esnek uzmanlaflma yaklafl›m› hangi yönleriyle elefltirilmektedir?
SIRA S‹ZDE
Tekno-Ekonomik Yaklafl›m
Ü fi Ü N E L ‹ M
Fordist kitle üretiminin krizini aç›klamaya dönük kuramlardanDbiri,
neo-Schumpeterci olarak an›lan tekno-ekonomik yaklafl›md›r. Bu kuram, Kondratiev’in “uzun
O R U
dalgalar” teorisini “Schumpeterci ekonomik geliflme kuram›” ileS birlefltiren
ve kuram›n merkezine teknolojik yenilikleri koyan bir kuramd›r (Efliyok, 2001, s.11).
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
198
Kondratiev dalgalar›;
ekonomik iflleyiflte yeni
dönemlerin bafllang›c›n› ve
yükseliflini, eski dönemlerin
sonunu ve düflüflünü ifade
eder; bir dalgan›n sona erip
di¤erinin bafllamas› da
önemli teknolojik devrimlere
ve dönüflümlere karfl›l›k
gelir.
Teknolojik yenilikler bu yaklafl›m içerisinde ayr›nt›l› olarak s›n›fland›r›lm›flt›r.
Küçük ve sürekli yeniliklerden, teknolojik devrimlere uzanan bu s›n›fland›rma
ekonomik de¤iflim süreçlerinin temeli olarak ortaya konmufltur. Teknolojik devrim
derken yaln›zca belli sektörleri ya da belli bir ürün grubunu de¤il bütün ekonomi
düzeyini de¤ifltiren de¤iflikliklerden bahsedilir.
Bu kurama göre, ucuz petrole ve petrol ürünlerine dayal› dev firmalar taraf›ndan yürütülen kitle üretimine yönelik teknolojik rejimden, yeni yeni kurulmaya
bafllayan düflük maliyetli (daha da düflecek olan) mikro-elektronik ürünlere dayal› ve basit bir otomasyon sistemini aflan, tasar›m, üretim, yönetim ve pazarlama faaliyetlerinin entegre bir sistem olarak çal›flt›¤› bilgi yo¤un bir üretim organizasyonuna geçiflte ortaya ç›kmaktad›r (Efliyok, 2001, s.13).
Tekno-ekonomik yaklafl›m da esnek uzmanlaflma yaklafl›m› gibi fordist üretim
biçiminden kaynakl› k›s›tl›l›klar üzerinden kendini tan›mlar. Dolay›s›yla krizi aflmak, bu k›s›tl›l›klar› aflmakla mümkün olacakt›r. Tekno ekonomik yaklafl›m›n, esnek uzmanlaflma yaklafl›m›ndan temel fark› teknolojinin krizi aflma yolunda merkezi bir önemde olufludur. Teknolojiye yapt›¤› temel vurgu nedeniyle birçok süreci ihmal etti¤i yönünde elefltiriler almakta ve teknolojik belirlenimcilik ile suçlanmaktad›r. Esnek uzmanlaflma yaklafl›m›nda da teknolojinin rolü önemlidir ancak
as›l vurgu teknolojik üretim yap›s›na sahip esnek küçük veya orta ölçekli iflletmelerin rolüne iliflkindir.
Yal›n Üretim
Japonlaflma; Toyota otomobil
fabrikas›nda belirgin
fleklinin alm›fl yal›n üretim
sisteminin yayg›nlaflmas›na
atfen kullan›lan bir
benzetmedir.
Yal›n üretim Japonya’da Toyota otomobil firmas›n›n gelifltirdi¤i üretim sistemidir.
Bu nedenle Japon üretim sistemi de denir. Japon üretim sistemi 1945-50’lerde düflük ücretlerin sa¤lad›¤› maliyet avantaj›na dayan›yordu. Ücretlerin yükselmesiyle
birlikte bu strateji geçerlili¤ini yitirdi ve Japonlar büyük ölçekli sermaye yo¤un
üretim sistemine geçtiler. Bundan sonra ise 1980’lerde ürün çeflitlili¤ine dayal›, tam
zaman›nda mal teslimini hedefleyen esnek üretim ortaya ç›kt›. 1950’lerde Toyota’n›n baflmühendisi Ohno, üretimin y›¤›n ölçe¤i temelinde örgütlenmesinin maliyetleri azaltaca¤›n› keflfetti. Ayr›ca kalite ve s›f›r hata üzerinde odakland›. Ancak
bunlar için emek gücünün yüksek nitelikli ve motive olmas› gerekiyordu. Yaflam
boyu ifl güvencesi garantisi, meslekteki süreye göre ücretlendirme, flirket kârl›l›¤›
temelinde prim sistemi, Toyota içerisinde bir aile havas›n›n yarat›lmas›nda ve motivasyonun artt›r›lmas›nda etkili olmufltur. Böylece Japon üretim sistemi olarak da
isimlendirilen yeni bir üretim anlay›fl› do¤mufltur (Belek, 2010, s.47).
Japon üretim sistemi genel olarak kaynaklar›n daha etkin kullan›m› anlam›nda
stoklar›n minimize edilmesine yaslanan ve bu do¤rultuda talebe göre flekillenen
sürekli iyilefltirme vurgusu ve tak›m çal›flmas› mant›¤› ile iflleyen tam zamanl› bir
üretim sistemidir. Bu üretim sistemi genel olarak ifadesini “Dünyay› De¤ifltiren
Makine” adl› (Womack ve di¤, 1990) çal›flmada bulur. Bu çal›flma, mevcut üretim
sistemleri aras›nda en iyi uygulama olarak formüle edilen, yal›n üretim yaklafl›m›n›n etkileyici üretkenlik art›fllar› gerçeklefltirdi¤ini ve bu üretim örgütlenmesinin
yaln›zca araç ve makine tarz› imalat alanlar›nda de¤il di¤er tüm imalat dallar›nda
geçerlilik kazanaca¤›n› iddia eder. Bu tarz bir üretim örgütlenmesi ise yine ayn› çal›flmaya göre ancak vas›fl› ve kendini kurumuna adam›fl bir iflgücünün varl›¤›yla
baflar›l› olabilir.
Bu üretim örgütlenmesi çeflitli düzeylerde ele al›nm›fl ve yayg›nlaflmas›na atfen
Japonlaflma ad›yla küreselleflme tart›flmalar›na eklemlenmifltir. Elger ve Smith’e göre (1994) Japonlaflma kavram› bir retorik olarak yaflanmakta olan ekonomik dönü-
199
flümlerin ideolojik bir gerekçelendirmesidir. Yal›n üretim kaç›n›lmaz bir dönüflüm
olarak sunulmakta ve kendi toplumsal ba¤lam›ndan kopuk olarak bütün üretim
süreçlerine üstün bir uygulama olarak yans›t›lmakta ve de¤iflimin s›n›rlar›n› çizmektedir.
Yeni bir üretim örgütlenmesi olarak müjdelenen post-fordist uygulamalar›n
pratikteki, ifl gününün gözeneklerini dolduran, çoklu vas›f kazand›rmayla ifl rotasyonunu artt›ran, görüntüsü yo¤unlaflt›r›lm›fl ve esneklefltirilmifl bir kitle üretimini
ça¤r›flt›rmaktad›r. Yal›n üretimin kitle üretiminin unsurlar›yla harmanlaflm›fl olmas›, post-fordizm teorilerinin geçerlili¤ini tart›flmal› hâle getirmektedir.
Sayer ve Walker’e göre (1992: 221) ad› geçen endüstriyel de¤iflimde post-fordizm ve esnek uzmanlaflma teorilerinde kendini buldu¤u gibi ikili çerçevelerle
(fordizm ve post-fordizm, kitle üretimi ve esnek uzmanlaflma) konuya yaklaflmak
yan›lt›c› olacakt›r. Japon endüstri iliflkileri prati¤inin iflleyifli, tahmin edilemeyen
üretim anlay›fl› birleflimlerinin varl›¤›yla as›l bu teorilerin aç›klay›c›l›¤›n›n yetersiz
derecede esnek oldu¤unu ironik bir biçimde göstermektedir.
Yal›n üretim; tüketici
tatminine ve sürekli
geliflime dayanan, üretimin
tüm birimlerinin eflgüdümlü
oldu¤u bir ürün gelifltirme
ve tam zaman›nda üretim
modelidir.
ÇALIfiMA B‹Ç‹M‹NDE FARKLILAfiMALAR
Esneklik uygulamalar›n›n ifl hayat›nda ve istihdam biçimlerinde yaratt›¤› farkl›l›klar endüstri iliflkileri sisteminin temel bileflenlerinden biri olan çal›flanlar kesiminin
ücret ve istihdam güvencesi iliflkilerindeki yerinin geçmifle göre olumsuz bir yere
getirdi¤ini ifade edebiliriz. Bu olumsuzluk gelir garantisi ve ifl güvencesinin giderek belli kesimler için daha az ulafl›labilir bir durum oluflundan kaynaklanmaktad›r. Art›k nas›l bir ifle sahip oldu¤undan çok, herhangi bir ifle sahip olmak daha
önemli gibi gözükmektedir. ‹stihdama yerleflik kalman›n zorlaflt›¤› bu koflullar, çal›flma flartlar›n›n çal›flanlar aleyhine kötüleflmesine neden olmufltur.
Ülkemizde yap›lan birtak›m araflt›rmalar da iflsiz kalma kayg›s› ya da kendi niteliklerine uygun ifl bulmada zorluk yaflayacaklar› olgusunun ifllerine ba¤lanmalar›nda etkili oldu¤unu göstermektedir. Ülke çap›ndaki kronik iflsizlik atmosferi, güvencesizlik ve istikrars›zl›k, çal›flanlar›n ifli sevmelerinin ya da ayr›lmay› hiç düflünmemifl olmalar›n›n önemli gerekçeleridir. Toplam kalite yönetiminin etkin oldu¤u
bir firmada yap›lan araflt›rmada, çal›flanlar›n büyük bir ço¤unlu¤u (50 kiflini 41’i)
flirketin krize girmesi durumunda her türlü fedakarl›¤› yapmaya haz›r olduklar›n›
belirtmifllerdir. Bu iflyerinde ifle sahip olma ya da ifl güvencesi her fleyin önüne
geçmifl görünmektedir. (Özakar, 2004, s.122)
Hizmet sektörünün artan önemi: Tar›m ve sanayi sektörlerindeki verimlilik art›fl›n›n da bir sonucu olarak üretim sistemlerinin ve teknolojide yaflanan de¤iflimlerin de etkisiyle 1970’ler sonras› hizmet sektörünün istihdam içerisindeki pay› gittikçe büyümüfltür. Küresel de¤iflim süreci içinde, sanayileflmifl bat› ülkelerinde tar›m sektörü %5’lerin alt›na düflerken sanayi sektörü %30’larda durgunlaflm›fl, buna
karfl›l›k hizmet sektörü %60’lar›n üzerinde h›zla genifllemifltir. Gelecekte hizmet
sektörünün aktif nüfus içindeki pay›n›n %85’e ve istihdam içindeki pay›n›n %80’e
ç›kaca¤› ileri sürülmektedir (K›lk›fl, 2000, ss.213-214).
Hizmet sektörünün geliflkin ülkelerde afl›r› genifllemesine ra¤men, SIRA
geliflmekte
S‹ZDE olan ülkelerde ayn› oranlarda genifllemeyiflini nelere ba¤layabiliriz?
Ü figenç
ÜNEL‹M
‹stihdam yap›s›n›n de¤iflimi: Bu iflgücü içerisinde ise kad›n Dve
nüfusu oran› büyümektedir. Yafl ve cinsiyet bak›m›ndan istihdam›n bilefliminde ve iflgücünün
yap›s›nda önemli geliflmelerin oldu¤u gözlemlenmektedir. ‹stihdam›n
hizmetler
S O R U
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
200
Kay›t D›fl› Ekonomi; Yasal
düzenlemelerin denetleyici
ve düzenleyici kurallar›n›n
girmedi¤i, kay›t d›fl›
çal›flanlar›n ise sosyal
güvenceden yoksun oldu¤u
bir ekonomik etkinlik
alan›d›r. 2011 y›l› itibariyle
yapt›¤› iflten ötürü herhangi
bir sosyal güvenlik
kurulufluna kay›tl› olmayan
çal›flanlar›n oran› %42,1’dir
(TÜ‹K, 2011, Hanehalk›
‹flgücü Araflt›rmas›).
sektöründe yo¤unlaflamas› ve kad›nlar›n istihdam olanaklar›n›n artmas› sonucunda, 1970’lerde iflgücü içerisinde kad›n kat›l›m oran› büyük art›fl göstermifltir. Üretim sistemlerinde yaflanan de¤iflimlerin sonucunda, istihdam›n bileflimi geleneksel
sendikal› sektör iflçilerinden sendikas›z sektör iflçilerine kaymaktad›r. Ayr›ca e¤itimli ve nitelikli iflgücünde art›fl yaflanmaktad›r.
Uluslararas› sermayenin merkez ve çevre ülkeler hâlinde örgütlenmesi istihdam›n co¤rafi da¤›l›m›nda da farkl›laflmalar getirmifltir. Nitelikli iflgücünün merkezde ve daha korunakl› olarak bar›nd›¤›n›, daha niteliksiz iflgücünün ise daha fazla
say›larla, daha az korunaks›z biçimde çevre ülkelerde kümelendi¤i ifade etmek
gerekir.
Kay›t d›fl› istihdam›n artmas› enformel sektörün yayg›nlaflmas›: Son geliflmelerin çal›flma hayat›na getirdi¤i güvencesizliklerin y›¤›ld›¤› ve billurlaflt›¤› bir alan
olarak enformel sektör, devletin düzenleyici ve denetleyici kurallar›n›n uygulanmad›¤›, istikrars›z ve sosyal güvenceden yoksun bir çal›flma iliflkisi do¤urur. Kendi içerisindeki istihdam yap›lanmas›nda da çeflitlili¤i ve tabakalaflmay› bar›nd›r.
Özellikle çevre ülkelerde toplumsal cinsiyet, yafl ve etnik köken temelinde da¤›l›m› daha eflitsiz, daha güvencesizdir.
Geliflmekte olan ülkelerdeki kad›n istihdam›n›n %60’tan fazlas› enformel ekonomide gerçekleflmektedir. 1994 ve 2000 döneminde tar›m d›fl› enformel istihdamda kad›nlar›n oran› Kuzey Afrika’da %43’e, Latin Amerika’da %58’e, Asya’da %65’e
ve Sahraalt› Afrika’da %84’e ulaflm›flt›r. Hindistan’da tar›m d›fl› istihdamdaki kad›n
iflgücünün %86’s› enformel ekonomidedir (Erdut, 2005, s. 37).
Ülkemizde iflgücüne kat›l›m oranlar› erkekler için %70’lerde seyretmekteyken
kad›n için bu oran 30’lara ancak yak›nd›r. Bu durum toplumsal cinsiyet anlay›fllar›ndan kaynakl› genel bir sorun olmakla beraber, kad›nlar›n enformel sektörde kay›t d›fl› olarak çal›flt›klar›n›n da bir göstergesidir.
Esnek çal›flma biçimleri: 1980’lerden sonra h›zla yayg›nlaflan yeni (esnek) çal›flma biçimleri say› itibariyle oldukça fazlad›r. Uluslararas› ‹fl Hukuku ve Sosyal Güvenlik Derne¤i’nin 11. Uluslararas› Kongresi’ne Eylül 1985’te sunulan genel raporda, 30 de¤iflik atipik (standart-d›fl›) iflin mevcut oldu¤u belirtilmektedir (Bilgin,
2000, s.48). Bunlar›n en yayg›n biçimleri afla¤›da aç›klanmaya çal›fl›lacakt›r.
• K›smi Süreli Çal›flma: Normal çal›flma sürelerinden daha k›sa ve düzenli biçimde yap›lan çal›flma olarak tan›mlanan bu çal›flma biçimi atipik çal›flmalar›n en yayg›nlar›ndand›r.
• ‹fl Paylafl›m›: ‹fl paylafl›m› gönülsüz iflsizli¤in azalt›lmas› ya da artmas›n›n önlenmesi için ifllerin çal›flanlar aras›nda paylafl›lmas› olarak tan›mlanabilir. Bir
baflka ifade ile ifl paylafl›m›, tam gün süreli bir iflin iki veya daha fazla k›smi
süreli çal›flan taraf›ndan paylafl›larak yap›lmas›d›r.
• Evde Çal›flma: Evde çal›flma modelinde, iflçi geleneksel çal›flma modellerinin
aksine, ifl görme yükümlülü¤ünü iflyerinde de¤il, kendi evinde ve saat esas›na göre de¤il, parça esas›na göre çal›flmaktad›r.
• Tele-Çal›flma: Bilgisayar ve iletiflim teknolojisinin yard›m› ile iflyeri d›fl›nda
bir yerde (iflçinin evi, bürosu) olan çal›flan›n, as›l iflyeri ile aras›nda olan
elektronik iletiflim ba¤› ile yapmakta oldu¤u çal›flmad›r.
• Ça¤r› Üzerine Çal›flma: Firman›n talep dalgalanmalar›na uyumunu kolaylaflt›rarak sermayeye esneklik sa¤layan bu çal›flma biçimi, önceden yap›lan hizmet sözleflmesi gere¤ince, iflçinin iflveren taraf›ndan ça¤r›ld›¤›nda iflyerine
gelerek çal›flmas› biçiminde tan›mlanmaktad›r.
201
• S›k›flt›r›lm›fl Çal›flma Haftas›: Toplam haftal›k çal›flma süresinin klasik befl veya alt› iflgününe de¤il, daha az say›da iflgününe s›k›flt›r›lmak suretiyle da¤›t›lmas›n› ifade etmektedir (Bilgin, 2000, ss.48-53).
SEND‹KALAfiMA VE YEN‹ GEL‹fiMELER
1980’li y›llarda ekonomik krize ba¤l› olarak de¤iflmeye bafllayan endüstri iliflkileri
sistemlerinin önemli bir parças› olan sendikal yap›lanma ve toplu sözleflme sistemleri, sözü edilen dönem içerisinde etkinli¤ini önemli derecede kaybetmifltir. Bu dönemin sanayileflmifl ülkelerinin bir parças› olarak karfl›m›za ç›kan sendikalar›n tipik üyeleri; mavi yakal›, erkek, düzenli sürelerle tam zamanl› çal›flan, ulusal düzeyde örgütlenmifl sanayi iflçileridir. Geleneksel olarak tan›mlayabilece¤imiz bu tarz
sendikalarda kad›nlar›n, güvencesiz çal›flanlar›n ve geçici iflçilerin örgütlenmelerde
kendilerine yer bulamad›klar› bir yap› mevcuttur. Geleneksel sendika iflçisinin istihdam içerisindeki yeri ve yayg›nl›¤› farkl›laflm›fl, istihdam kompozisyonun meydana gelen de¤iflimler ve yeni iflçileflme biçimleri, iflsizli¤in yap›sallaflmas› ve sermaye hareketlerinin co¤rafi hareketlili¤inin ücretli ifl iliflkisini farkl›laflt›rmas› gibi
durumlar toplu pazarl›k konusunda taraflar› birbirinden uzaklaflt›rm›flt›r. Bir taraftan iflsizli¤in yayg›nlaflmas› ve kronikleflmesi, di¤er taraftan da ifle sahip olma yar›fl›n›n çetinleflmesiyle beraber tipik sendikal› iflçinin istihdam içerisindeki pay› gerilemifl, örgütlü iliflkiler y›pranm›fl, endüstri iliflkilerinde savafl sonras› do¤an ve geliflen uzlafl› sona ermifltir. Sendikalar bu zaman diliminde üye, güç ve itibar kaybetmifl; geleneksel üye komposizyonu da¤›lm›flt›r. ‹flsizli¤in ve kay›t d›fl› ekonominin
bu gerilemeyi sürekli besleyen temel nedenlerden biri oldu¤u konusunda genel
bir uzlafl› vard›r.
Sendikalar›n tipik iflçi kompozisyonu nedir, bu yap›da ne yönde farkl›laflmalar
yaflanmaktad›r?
SIRA S‹ZDE
‹flsizlerin oluflturdu¤u yedek iflgücü ordusu sendikas›z, sigortas›z ve kay›ts›z çaÜ fi Ü N E L ‹ M
l›flmaya raz› olan potansiyel bir kitleyi ortaya ç›kmaktad›r. Bu Dgeliflmeler
sendikalar ve çal›flanlar aç›s›nda iki önemli sonuç do¤urmaktad›r. Birincisi yedek iflgücü
O R koz
U
ordusu iflverenler için ucuz iflgücü olarak iflçilere karfl› önemliS bir
olarak ve
tehdit oluflturmakta, bu sayede iflverenler bu potansiyeli kullanarak iflçilerin sendikalaflmaya ve sigortal› olmaya dönük taleplerini k›rabilmektedir.
‹kincisi, formel
D‹KKAT
sektörle haks›z bir rekabet içerisinde olan enformel sektör, formel sektör üzerinde
bozucu bir etki yap›p yavafl yavafl enformel sektöre çekebilmektedir. Sendikac›l›SIRA S‹ZDE
¤›n güçlü oldu¤u ülkelerde enformel sektörün ya da yedek iflgücü ordusunun, iflgücü piyasas›n› bozucu etkisine sendikalar izin vermemifltir. Sendikac›l›¤›n güçsüz
oldu¤u ülkelerde ise enformel sektör y›k›c› etkisini bütün gücüyle
göstermektedir.
AMAÇLARIMIZ
(Öke, 2003, s.405)
Sendikalar günümüzde üç tehdit ile karfl› karfl›yad›r: Bunlar, üyelerden kaynaklanan, iflverenlerden kaynaklanan ve devletten kaynaklananK tehditlerdir.
‹flçileri
‹ T A P
sendikalara üye olmaya iten nedenler ve avantajlarda gerilemenin varl›¤›, iflçilerin
üyelik talebinde düflüfle yol açmaktad›r. ‹flverenlerin esneklik talebi, insiyatiflerini
artt›rma e¤ilimleri gibi nedenlerden dolay› sendikal hareket tehdit
DevT E L E V alt›ndad›r.
‹ZYON
letten sendikalara yönelik tehditler ›l›ml› olabilece¤i gibi, sendikalar› kökünden söküp atmay› hedefleyen hükümet politikalar›ndan da kaynaklanabilmektedir. (Delamotte’dan aktaran Yorgun, 2007, s.51)
4
Yedek iflgücü ordusu,
çal›flanlara her an
S Oifllerini
R U
kaybetme korkusunu
yaflatan iflsiz rezervini
tan›mlar. Kapitalistlerin
D‹KKAT
ücretleri bask› alt›nda
tutmak ad›na iflsizli¤i kendi
faydas›na kullanma
durumuna karfl›l›k
SIRAgelir.
S‹ZDE
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
202
Hyman (2002) sendikalar›n gelece¤ini geçmiflten bugüne sorgulad›¤› çal›flmas›nda, gelecekteki sendikalar›n eski çeliflkilerin yeni yüzleriyle karfl› karfl›ya oldu¤unu ifade eder. Bunlar üye kompozisyonunun nas›l olaca¤› (vas›fl› elit, çekirdek
iflgücü, çevredeki iflgücü, iflsizler), hangi taleplerin dillendirilece¤i (ücret mücadelesi, iflveren yetkilerini k›s›tlayan hak mücadeleleri, devletin rolü ile ilgili talepler,
yaln›zca iflçi statüsünden kaynakl› olmayan toplumsal hayatla ilgili olan talepler)
ve bu taleplerin hangi yap›larla nas›l (meslek sendikas› m›, iflkolu sendikas› m›,
genel sendika m›; sendika içi demokrasinin nas›l tahsis edilece¤i, uzlaflma ve mücadele aras›ndaki dengenin nas›l kurulaca¤›) temsil edilece¤idir. Hyman’a göre
bu çeliflkiler ›fl›¤›nda 21. yüzy›l sendikac›l›¤› ayn› zamanda hem yerel hem ulusal
hem de uluslararas› olabilmelidir. Sendikalar uygun kapasiteyi ayakta tutmal›, etkin eylemlilik göstermeli ve stratejik liderli¤in yeni boyutlar›n› içermelidirler. Sendikalar geçmifl hareketlerle tutarl› bir flekilde istekleri, projeleri ve bazen ütopyalar› tan›mlayacak yeni bir dil keflfetmek zorundalar ve bunlar› günümüz dünyas›na uyarlamal›lard›r. Dayan›flmalar dilsel ve ulusal bariyerleri aflacak yap›y› infla
ederken, mücadele yeni flekiller almakta ve geçmiflten daha etkili olma potansiyelini bar›nd›rmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
5
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
iflçi, iflveren taraflar›n›n
toplumun geneli için
oluflturulacak sosyal
politikalar›n
K ‹ T A oluflturulmas›
P
sürecine kat›l›m› olarak
tan›mlanabilir.
‹NTERNET
D Ü fi Ü Ntekrar
E L ‹ M cazibe merkezleri hâline getiren geliflmelere bak›ld›¤›nda,
Sendikalar›
küreselleflmenin ortaya ç›kard›¤› olumsuzluklar, sendikalardan istifa eden veya ettirilenlerin içine
olumsuz flartlar, iflverenlerin veya yeni yönetim teknikS O Rdüfltükleri
U
lerinin iflçilere sundu¤u sendikas›z endüstri iliflkilerinin çal›flanlar› tatmin etmemesi, ayr›ca sendikas›z iflyerlerinde toplu pazarl›k sisteminin yerine geçebilecek alterD‹KKAT
natif bir sistemin kurulamamas›, ça¤dafl yönetim sistemlerinin etkili bir flekilde kullan›lamamas›, çözümlerin k›sa vadeli olmas› sendikalara duyulan ihtiyac› art›rm›fl
S‹ZDE
ve yeni bir SIRA
süreci
bafllatm›flt›r. Sendikalarda bafllat›lan yeniden yap›lanma süreciyle dibe vuran sendikal örgütlenme tekrar ümit hâline gelmifl ve sendikalar atlama
tafllar› bularak, yükselifl sinyalleri vermeye bafllam›fllard›r (Yorgun, 2007, s.55).
AMAÇLARIMIZ
Sosyal Diyalog: Farkl›laflan endüstri iliflkileri ba¤lam›nda Avrupa merkezli bir
endüstri iliflkileri bilefleni olarak karfl›m›za ç›kan sosyal diyalog, “iflçi-iflveren temsilcilerinin Kekonomik
‹ T A P performans› ve sosyal haklar› gelifltirmek ad›na düzenli bir
takvim çerçevesinde görüflme veya dan›flma esas›na dayanan, devletin kat›l›m›n›n
oldu¤u ya da olmad›¤›, tek bir modeli olmayan, ülkelerin kendi endüstri iliflkileri
gelenekleriT Eiçerisinde
L E V ‹ Z Y O N flekillenen bir mekanizmad›r” (Y›ld›r›m ve Çal›fl, 2008, s.2).
Avrupa toplumlar›nda uzun bir geçmifli olan bu mekanizman›n anlam› ve
önemi, günümüzün toplumsal geliflmeleriyle tekrar gündeme gelmifltir. Endüstri
iliflkilerinde genel bir standart oluflturma ve demokrasi kültürünün yerlefliklefl‹ N T E R N E T katk›lar, bu önemi canl› tutan damard›r. Avrupa iliflkileri gemesine yapabilece¤i
nelinde, sosyal haklar aç›s›ndan geliflkin bir ortak zemine sahip olan Avrupa Birli¤i ülkeleri ve sosyal haklar aç›s›ndan aksakl›klara sahip geliflmekte olan ülkelerin bu toplulu¤a eklemlenme isteklerinin bir arada var oluflu; topluluk ülkelerinin sosyal modelini tehdit ederken üye aday› ülkeler için demokratik bir f›rsat
yaratmaktad›r. Bizim ülkemiz için iflleyiflinde ve etkinli¤inde önemli eksiklikler
göze çarpan bu mekanizman›n, ilkesel düzeyde de¤inebilece¤imiz kadar›yla, etkin iflleyebilmesinin koflullar›n› (Rychly ve Pritzer’den aktaran Parlak, 2007, s.
41) flu flekilde s›ralayabiliriz:
N N
Sosyal diyalog genel olarak,
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
Sendikal örgütlenmenin
SIRA S‹ZDE karfl› karfl›ya oldu¤u tehditler nelerdir ve bunlar› bertaraf etmenin koflullar› neler olabilir?
203
• Güçlü, ba¤›ms›z iflçi ve iflveren örgütlerinin her düzeyde sosyal diyaloga kat›lma konusunda teknik kapasite ve bilgiye eriflim imkan›na sahip olmalar›,
• Tüm taraflar›n sosyal diyalog yapma konusunda politik istek ve kararl›l›¤a
sahip olmalar›,
• Temel insan hak ve özgürlükleri kadar örgütlenme ve toplu pazarl›k yapma
özgürlü¤ünün de mevcut olmas›,
• Sosyal diyalog sürecinin iflleyiflini kolaylaflt›racak ve sosyal taraflara bu konuda hizmet verecek gerekli kurumsal yap›lar›n mevcut olmas›,
• Sosyal diyalogun etkin bir flekilde iflleyebilmesi için politik rejimin ço¤ulcu
bir demokrasi olmas› gerekir. Sosyal diyalog, klasik parlamenter demokrasinin eki de¤il bir tamamlay›c›s›d›r. Ç›kar gruplar›na, ekonomik ve sosyal
politikalar aç›s›ndan politika formülasyonu ve karar-alma süreçlerine kat›l›m›na imkan veren sosyal diyalog geleneksel politika mekanizmalar›n›
güçlendirmektedir.
• Sosyal diyalog piyasa ekonomisi ile bir çeliflki oluflturmamaktad›r. Aksine, piyasa ekonomisinin yol açt›¤› ekonomik ve sosyal sorunlar›n çözümüne katk›da bulunarak serbest piyasan›n etkin bir fleklide ifllemesini kolaylaflt›r›r.
• Evrensel bir sosyal diyalog modeli mevcut de¤ildir. Oldukça farkl› durumlara uyarlayabilmek için yeterince esnek bir kavramd›r.
• Sosyal diyalog sadece bir tür kriz yönetim yöntemi de¤ildir. Ne yaz›k ki hükümetler bazen sosyal taraflarla sadece ekonomik kriz dönemlerinde toplumsal destek gerektiren istikrar tedbirleri uygulad›klar› zamanlarda görüfleme e¤ilimdedir. Bu yaklafl›m temel olarak yanl›flt›r: diyalog, iyi niyete dayal› uzun y›llar süren iflbirli¤i üzerine infla edilen karfl›l›kl› güvene dayanmak
zorundad›r. Bu yüzden sosyal diyalog sadece kötü de¤il elveriflli ekonomik
durmalarda da kullan›lmal›d›r.
Etkin bir demokrasi kültürünün oluflabilmesi ve etkin bir sosyal diyalog
gerçekSIRAortam›n›n
S‹ZDE
leflebilmesi için gerekli olan koflullar neler olabilir?
fi Ü N E L ‹ Mtarihsel anKorporatizm ve Sosyal Diyalog; Korporatizm kavram› genelD Üolarak
lam›n›, II. Dünya Savafl› öncesi otoriter siyasi rejimlerin içerisinde bulmufltur. Bu
anlam›n arkas›nda, toplum içerisindeki ç›kar ayr›l›klar›n›n ortadan
ve devS O kalkt›¤›
R U
let eliyle ortak bir toplumsal amaca do¤ru iflbirli¤i yap›ld›¤› varsay›m› yer al›r. Devlet, tüm s›n›fsal kesimlerin temsilcisi olarak ekonomik hayata dair kararlar›n merD‹KKAT
kezidir. S›n›fsal ayr›m ve çat›flmalar› öne ç›kard›¤› için sosyalizme, ç›karlar›n farkl›l›¤›n› vurgulad›¤› için ço¤ulculu¤a karfl› olan korporatizm, tüm bu nedenlerle doSIRA
S‹ZDE aras›ndaki
¤al olarak faflist anlay›fl› ça¤r›flt›rmaktad›r. Bilindi¤i gibi faflizm
s›n›flar
çeliflkileri yok sayan bir zihniyetin ad›d›r ve faflist toplumsal örgütlenme anlay›fl›na
göre, tüm toplumsal s›n›f ve kesimler devletin önderli¤inde kurulacak korporatif
AMAÇLARIMIZ
örgütlerle “millî uyum” içine sokulacaklard›r. Korporatist uygulamalar›n ilk kez iki
dünya savafl› aras›nda Avrupa’n›n klasik faflist ülkelerinde görülmüfl olmas›, ayr›ca
bu ça¤r›fl›m› kolaylaflt›ran bir di¤er önemli etkendir (Üstün ve KÜstün,
s.163).
‹ T A 2000,
P
Bu kavram; tarihsel anlam›n› buldu¤u zeminden ayr›lm›fl, y›llar sonra tekrar
geçerli bir gündem maddesi hâline gelmesi 1970’lerin sonlar›yla beraber olmufltur. Bu dönem içerisinde kavram, daha farkl› bir düzeyde, ‘neo-korporatizm’
ad›yTELEV‹ZYON
la infla edilmifltir. Makal’a göre neo-korporatizm kavramsal olarak birbirinden
farkl› vurgular içeren ama birbiriyle yak›ndan iliflkili üç anlama sahiptir (Makal,
1998, s.289);
6
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
204
1. Ulusal ölçekte örgütlenmifl, belirli bir alanda uzmanlaflm›fl, hiyerarflik bir örgütsel yap›ya ve üyeleri üzerinde tekelci güce sahip yap›n›n varl›¤›,
2. Farkl› ç›kar gruplar›n›n, bu tür özellikler tafl›yan örgütleri aras›nda kurulan
iliflkiler,
3. Bu ç›kar gruplar›n›n demokratik-ço¤ulcu bir siyasal yap› içerisinde, devletle
iliflkileri göz önüne al›narak siyaset oluflumuna dahil edilmeleri.
Bu maddeleri de¤erlendirdi¤imizde, neo-korporatizmin ço¤ulcu bir endüstri
iliflkileri sisteminin ifllerli¤iyle yak›ndan ilgili oldu¤unu fark ederiz. Neo-korporatizm bu anlam›yla, merkezi bir çal›flan ve iflveren örgütlenmesi yap›s›n›n, devlet
kat›l›m› ya da arac›l›¤›yla, oluflturulabilecek sosyal politikalar›n içeri¤ini belirleyecek kurumsal mekanizmalar içerisine kendine yer bulabilmesini ifade edecektir.
Bu noktada sosyal diyalog mekanizmas›n›n neo-korporatist anlamlar tafl›d›¤› aç›kt›r. Ancak belirtmek gerekir ki nas›l sosyal diyalog ülkelerin kendi endüstri iliflkileri gelene¤i içerisinde bir anlam buluyorsa korporatizm de farkl› siyasi yap›lanmalarda farkl› içeriklere sahip olmaktad›r. Endüstri iliflkileri mekanizmalar› daha erken geliflmifl siyasal yap›larla, daha aksak geliflti¤i siyasal yap›lar karfl›laflt›r›ld›¤›nda; bu yap›lar aras›nda korporatist uygulamalar aç›s›ndan düzey farkl›l›klar› karfl›m›za ç›kar. “Endüstrileflmifl, bat› toplumlar›ndaki korporatist uygulamalar ‘liberal’,
‘toplumsal’ vb olarak nitelenirken genellikle az geliflmifl ülkelerde gözlenen korporatist nitelikli uygulamalar; anti-liberal, kapitalist geliflmesi gecikmifl, otoriter, neomerkantalist anlamlar›n› içeren, devletin yap›sal bir gere¤i olmasa bile tan›mlay›c›
bir ö¤esi olarak devlet korporatizmi olarak nitelenir” (Makal, 2002, s.178).
Bu bilgiler ›fl›¤›nda Türkiye’deki ender sosyal diyalog mekanizmalar›ndan olan
ve neo-korporatizm tan›m›na en yak›n karfl›l›¤› bar›nd›ran kurumsal yap› olarak
Ekonomik Sosyal Konsey karfl›m›za ç›kacakt›r. 1995 y›l›nda bir Baflbakanl›k genelgesi ile oluflturulan bu kurum uzun bir zaman dilimi, yap›s› gere¤i (toplant›lar›n
gündemini hangi taraf belirleyecek üye kompozisyonunda a¤›rl›¤›n ne yönde oldu¤u sorunlar vb) sa¤l›kl› bir mekanizma olarak iflleyememifltir. Yak›n zamanda
yap›lan anayasa de¤ifliklikleri ile anayasal bir kurumsal yap›ya dönüfltürülse de henüz bu de¤iflikliklerin uygulamaya dönük alt yasalaflma etkinlikleri tamamlanmad›¤› için nas›l bir kurumsal yap› ortaya ç›kaca¤› net de¤ildir. Türkiye’deki sosyal diyalog zemini bu gözle de¤erlendirildi¤inde, Ekonomik Sosyal Konsey’in devlet politikalar›n›n yürürlü¤e girmesini tavsiye edici oluflu ve ço¤ulcu yap›n›n al›nan dan›flma kararlar›na yans›mad›¤› düflünülürse devletçi bir neo-korporatist mekanizma
oldu¤u ileri sürülebilir.
‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi Kavram›
‹nsan kaynaklar› yönetimi (‹KY), insanlar›n istihdam edildi¤i örgütlerde amaçlanan hedefler do¤rultusunda ifle ve çal›flanlara dair temel bir yönetim etkinli¤idir,
örgütün do¤umu ve geliflimiyle iliflkili kaç›n›lmaz bir sonuçtur (Boxall ve di¤.
2007, s.1).
‹nsan kaynaklar› kavram›na ilk at›f 1965’de ‘Harvard Business Review’ dergisindeki bir makalede Miles taraf›ndan yap›lm›flt›r (Purcell’den aktaran Y›ld›r›m, 1997,
s.149). Buradaki tan›mlama insan kaynaklar› ve insan iliflkileri aras›nda ayr›mlar
üzerinden yap›lm›flt›r. ‹nsan iliflkileri yaklafl›m› en az maliyet ile çal›flanlar›n iflbirli¤ini sa¤lay›c› politikalar› içerirken insan kaynaklar›n›n çal›flanlar›n de¤erlerine ve
yeteneklerine önem verdi¤i belirtilmifltir (Y›ld›r›m, 1997, s.149).
‹nsan kaynaklar› yönetimi, en genifl anlam› ile bir organizasyonun en de¤erli
varl›¤›n›n, yani orada çal›flan insanlar›n, etkin yönetimi için gelifltirilen stratejik ve
tutarl› bir yaklafl›m olarak tan›mlanabilir. ‹KY bir organizasyon içerisinde yüksek
performansl› bir iflgücünün kazan›lmas›, gelifltirilmesi, motivasyonun sa¤lanmas›
ve elde tutulmas› için yerine getirilen tüm etkinliklerin yönetimidir. (Barutçugil,
2004, s.32)
‹KY, kat› ve ›l›ml› olmak üzere iki farkl› boyuta sahiptir. Kat› model, vurguyu
insan›n ‘kaynak’ oldu¤u düflüncesine yapmaktad›r. Burada kat› model duygulara
flans tan›madan, afl›r› bir flekilde rasyonel davran›fl kal›plar›na uyan ve daha çok
maliyet hesaplar›na dayanan bir anlay›fl olarak ele al›nmaktad›r. Il›ml› model ise
çal›flanlar›n e¤itilmesi, gelifltirilmesi, yap›c› dan›flmanl›k iliflkilerinin sa¤lanmas›, tak›m çal›flmalar›n›n ve insan iliflkilerinin gelifltirilmesini ifade etmektedir. Kat› yaklafl›m, insan› kaynak olarak ele almakta ve insana ekonomik bir de¤er yüklemektedir. Il›ml› yaklafl›m ise insan odakl› bir anlay›fl› ifade etmektedir. (Storey’den aktaran Tokol, 2011, s.150)
‹KY kavram›n›n oluflumundaki kuramsal basamaklara bakt›¤›m›za ilk basamaklar› klasik yönetim yaklafl›m›yla (Bilimsel Yönetim), insan iliflkileri yaklafl›m›n›n
(Hawtorne Araflt›rmalar›) oluflturdu¤unu görürüz. Bu yaklafl›mlar›n ortak noktas›
çal›flanlar›n verimlili¤ini artt›rma amac› güden iflletme merkezli düflünce sistemleri
olufludur.
Kaufman’a göre (2007:34-36) günümüzdeki ‹KY kavram›n›n gelifliminde iki
zihinsel geliflme anahtar rolü oynam›flt›r. Bunlardan birincisinin içini dolduran,
geleneksel endüstri iliflkileri ve personel yönetiminde kendine karfl›l›k bulan,
örgütsel davran›fl ve örgütsel geliflim teorileri ve anlay›fllar›d›r. Örgütsel davran›fl ve geliflim yaklafl›mlar›n›n genel özelli¤i örgütlerin daha fazla verimlilik ve
performans için ifllerin tasar›m›n› ve yönetim pratiklerini çal›flanlar›n psikolojik
ve sosyal ihtiyaç ve istekleri oldu¤unu göz önünde bulundurmalar› ve insanlar›
cans›z ekonomik faktör girdisi ve ç›karc› iktisadi insan olarak de¤erlendirmemeleri ile mümkün olaca¤›n› belirtmifllerdir. Bu ikilik McGregor’un teori X ve teori Y (emir verme ve denetlemeden, uzlafl› ve kat›l›ma) ve Walton’un ‘‹flyerinde
Kontrolden Ba¤l›l›¤a’ çal›flmalar›nda karfl›m›za ç›kan durumdur. Bu anlay›fl temel prensipleriyle, çal›flanlara gözden ç›kar›labilecek metalar olarak de¤il de örgütsel bir de¤er olarak davran›lmas›, iflin daha ilgi çekici k›l›nmas› ve çal›flanlar›n kendi denetimine b›rak›lmas›, birlikte kazan›m flekillerinin yarat›lmas›yla esnek olmayan, çat›flman›n yüksek oldu¤u, düflük verimli bir sistemden (geleneksel ço¤ulcu endüstri iliflkileri modelinden) daha esnek, az çat›flmal› ve yüksek
verimlili¤in oldu¤u üniter bir ‹KY sistemine geçilmesini sa¤lam›flt›r. Bu yeni sistemin de ba¤l›l›¤›n yüksek oldu¤u iflyeri sistemine ve yüksek performans ifl sistemlerine geçilmesine neden oldu¤u belirtilmektedir. ‹KY kavram›n›n geliflimindeki ikinci önemli zihinsel anlay›fl ise stratejik yönetim kavram›n›n geliflimi ve
yayg›nlaflmas›d›r. Stratejik yönetim düflüncesinin ‹KY ve personel yönetimi alanlar›nca içerilmesiyle; kavram, stratejik insan kaynaklar› yönetimi olarak örgütsel
hedeflere ulaflmak için insan kaynaklar› yerlefliminin ve aktivitelerinin planlanmas› olarak tan›mlanm›flt›r. Stratejik insan kaynaklar› yönetimi ‹KY içerisinde
canl› bir akademik tart›flma alan› oluflturmufl ve ‹KY ile Personel Yönetimi alanlar›n› birbirine yaklaflt›rm›flt›r.
‹KY anlay›fl›n›n dillendirdi¤i ve kurgulad›¤› çal›flma ortam›na dair genel özellikleri flu flekilde s›ralayabiliriz (Armstrong, 2008, s.195-196):
205
Bilimsel yönetim, F. W.
Taylor’un belirli bir ifli
yapman›n en basit, en do¤ru
ve en h›zl› yolunu bulmaya
yönelik çabalar›n›
yönetimsel bir bilgi
birikimine dönüfltürmesini
ifade eder. Bilimsellik
iddias› tafl›r çünkü genel
geçer yasalar olarak formüle
edilmifltir.
Hawthorne etkisi; Western
Elektrik flirketinin Hawthorne
fabrikalar›nda çal›flma
ortam›n›n fiziksel ayr›nt›lar›
üzerine yap›lan deneylerde
(1924-1932), çal›flanlar›n
kendileriyle ilgilenildi¤inin
fark›na varmas›yla daha
verimli çal›flt›klar› tesadüfen
keflfedilmifltir. Bu olay ‹nsan
‹liflkileri Yaklafl›m›na temel
oluflturmufltur.
206
• Ba¤l›l›¤a sevk-çal›flanlar›n kendilerini örgüt ile özdefllefltirmesi, flirket ad›na
hareket etmeleri ve örgüt ile kalmalar› için çal›flanlar›n ‘kalplerini ve fikirlerini’ kazanmak, e¤itim ve geliflimlerini garanti etmek;
• Ortak ç›kara vurgu-‘Bu iflte beraberiz’ ve yönetim ve çal›flanlar›n ç›karlar›n›n
çak›flt›¤› mesaj›n› vermek (tekçi yaklafl›m);
• Tamamlay›c› biçimlerdeki iletiflimin organizasyonu, toplu pazarl›¤›n yan› s›ra ekibe yönelik brifingler, temsilci arac›l›¤›ndan ziyade çal›flanlara do¤rudan bireyler veya gruplar olarak yaklaflmak;
• Toplu pazarl›ktan bireysel sözleflmelere geçifl;
• Kalite çemberleri ve geliflim gruplar› gibi çal›flanlar› dahil edici tekniklerin
kullan›lmas›;
• Kalite-toplam kalite üzerine sürekli vurgu;
• Çal›flma düzenlemelerinde artan esneklik;
• Tak›m çal›flmas›na vurgu;
• Tüm çal›flanlar için koflul ve flartlar›n düzenlenmesi.
‹nsan kaynaklar› yönetiminde motivasyon, grup dinamikleri ve uyum önemlidir. Motivasyon yaln›zca finansal araçlarla sa¤lanacak bir geliflme olarak düflünülmemelidir. ‹fl ortam› içinde birey olarak tan›nma, karar alma süreçlerine kat›l›m
motivasyon sa¤laman›n önemli araçlar›ndand›r. Kurumsal uyum-ba¤lanma (organizational commitment) üç önemli faktörü içerir: Organizasyonun amaç ve de¤erlerine güçlü inanç, organizasyon için ciddi efor harcama iste¤i ve organizasyon
üyesi olmaya devam etme yönünde güçlü arzu. Bütün bunlar›n sa¤lanabilmesi için
ifl ortam›nda uygun de¤iflikliklerin gerekti¤i aç›kt›r. Örne¤in iflin içeri¤i ve ak›fl›,
planlama ve uygulaman›n entegre edilece¤i biçimde yeniden düzenlenmelidir. Bireylere de¤il, ekibe performans› yükseltme sorumlulu¤u verilmelidir. K›sacas› geleneksel taylorist yöntem terk edilmelidir. ‹nsan kaynaklar› yönetimi, bu amaca
denk gelen bir yönetim stratejisi olarak de¤erlendirilir (Belek, 2010, s.80).
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ve Endüstri ‹liflkileri
Son y›llarda endüstri iliflkilerinin geleneksel yap›s›ndaki k›r›lmalar, sendikalar› ve
benzer çal›flan örgütlerini güçsüzlefltirmifltir. Sendikalar›n geçmiflte yüklenmifl oldu¤u kolektif ifllevler ise (toplu pazarl›k ve görüflme gibi), yayg›nl›kla insan kaynaklar› yönetimi anlay›fl›yla iflletme içinde ve bireysel zeminde yerine getirilmeye
çal›fl›lm›flt›r. Endüstri iliflkileri alan›nda ise ‹KY düzenlemelerine flüpheli, mesafeli
ve olumsuz bir bak›fl ile yaklafl›lmaktad›r. Bunun arkas›nda ‹KY’nin yönetim isteklerinin bir ifadesi olarak tek tarafl› (ünitarist) bir yaklafl›m oldu¤u düflüncesidir.
‹KY ve endüstri iliflkileri aras›ndaki temel farklar›n ilki de buradan flekillenir.
Bu anlamda endüstri iliflkileri öncelikle kolektif iliflkiler odakl›d›r. Kuflkusuz bu
boyutu ile endüstri iliflkileri, insan kaynaklar› yönetiminden çok daha genifl bir aç›l›m ortaya koymaktad›r. Özellikle bu genifl aç›l›m, günümüzün küreselleflme ve
yo¤unlaflan rekabet sürecinde gündeme gelen d›fllanma, yoksulluk, iflsizlik, eflitsizlik, gelir güvencesizli¤i ve sosyal haklar›n zay›flamas› gibi temel ekonomik ve sosyal sorunlar aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r. Bu noktada insan kayna¤›n›n gelifltirilmesi de kritik hedef olarak öncelikle benimsenmesi gereken bir politikad›r.
K›saca, organizasyon s›n›rlar›n›n ötesinde makro boyutlu ço¤ulcu bak›fl aç›s›, günümüzün karmafl›klaflan ekonomik ve sosyal de¤iflim sürecinde endüstri iliflkilerinin en önemli zenginli¤ini temsil etmektedir. Öte yandan ça¤dafl üretim ve yönetim sürecinde iflyeri düzeyinde etkin olan tak›m çal›flmas›, iflbirli¤i ve özellikle
grup içerisinde çal›flanlar›n iletiflimi, geliflimi, motivasyonu, de¤erlendirilmesi ve
207
ödüllendirilmesi gibi kolektif iliflki yönü a¤›rl›kl› olan fonksiyonlar insan kaynaklar› yönetiminin ilgi alan› içerisinde zamanla daha fazla yer almaktad›r. Dolay›s›yla günümüzde endüstri iliflkileri ile insan kaynaklar› yönetimi aras›nda özellikle
mikro boyutlu bir ayr›m›n s›n›rlar›n›n eskisi kadar belirgin olmad›¤›n› ileri sürmek
yan›lt›c› olmayacakt›r (Selamo¤lu, 2000, s.14-15).
Yukar›daki farkl›laflmay› daha da ayr›nt›land›rmak gerekirse endüstri iliflkilerinin, insan kaynaklar› yönetiminden ayr›ld›¤› noktalardan biri de devletin süreç içerisindeki rolüdür. Endüstri iliflkilerinde bir taraf olarak yasalar, anlaflma müzakereleri, mahkemeler arac›l›¤› ile var olan devlet, ‹KY’de en az etkiyle kural koyar ve
uygulama pratiklerine müdahil olmaz. Üçüncü temel fark, endüstri iliflkilerinin ço¤ulcu çerçevesinin taraflar aras› ya da herhangi bir taraf›n devletle yaflayabilece¤i
çat›flmay› ç›kar farkl›l›klar›ndan kaynaklanan bir potansiyel olarak kabul eder. Endüstri iliflkileri bu ç›kar farkl›l›klar›n› kolektif prosedürlerle sonuçland›rmay› ve
uyuflmazl›klar›n karara ba¤lanmas›na çabalar. Tek tarafl› olan ‹KY ise ç›karlar›n
birli¤ini ve ayn›l›¤›n› savunur ya da en az›ndan buna ulaflmay› amaçlar. Sorunlar›n
iflletmeye içkin olarak do¤du¤u görüflünü benimsedi¤i için, kolektif de¤il iflletme
merkezli kalmaktad›r. Özellikle ücret sistemi düflünüldü¤ünde endüstri iliflkililerinin toplu pazarl›k süreçlerinin yerine, iflletmenin ç›kar›n› temel alan performansa
dayal› ücretlendirme sistemi ‹KY uygulamalar›nda esast›r (Silva, 1997, ss.30-32).
Endüstri iliflkileri ve ‹KY yönetimi aras›ndaki temel farklar nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Son y›llardaki geliflmeler endüstri iliflkilerinin, insan kaynaklar› yönetimi ile
ikame edilmesi tehdidini yans›tmaktad›r. Bu bir tehdit midir?
Burada bak›lmas›
gereken nelerin ortadan kalkt›¤›d›r. Örgütlenme özgürlü¤ü, toplu pazarl›k, sosS O R U afl›n›yorsa
yal güvenlik, çal›flma süreleri güvence gibi asgari kimi düzenlemeler
endüstri iliflkilerinin çal›flanlar tarafl› kazan›mlar› tahrip oluyor demektir. Endüstri iliflkilerinin de¤iflmesi gereken taraflar› oluflu böyle bir tahribat› meflrulaflt›rD‹KKAT
mayacakt›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
7
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
208
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
Küreselleflme kavram›n› ve nedenlerini tan›mlayabilmek.
Küreselleflme kavram olarak; yak›n geçmiflimizin
en s›k kullan›lan, ancak bu hâliyle her yöne çekilebilme olas›l›¤›n›n yüksek oldu¤u bir karfl›l›¤a
denk gelmektedir. Toplumsal hayat›n tüm alanlar›nda meydana gelen de¤iflimler bu kavram›n
aç›klay›c›l›¤›na s›¤›narak kaleme al›nmaktad›r.
Ancak bu durum, kavram›n aç›klay›c›l›¤›n› zedelemektedir. Bu durum bu kavram›n daha özenli
ele almay› gerektirmektedir. Kavram›n aç›klay›c›l›¤›n›n s›n›rlar›n› çizmek bir bafllang›ç noktas›
olabilir. Kavram farkl› bir gözle de¤erlendirildikten sonra, sürecin ard›nda yatan temel nedensel
mekanizmalar daha net anlafl›labilir. Küreselleflme gibi bir kavramsallaflt›rmaya zemin haz›rlayan somut nedensel mekanizma; sermaye ve ticaret iliflkilerinin dünya ölçe¤inde libarelleflmesi
ata¤› gerçeklefltirmesi (kapitalist üretim iliflkilerinin yayg›nlaflmas› ve yo¤unlaflmas›) ve bunun
yaratt›¤› toplumsal sonuçlard›r.
Küreselleflmenin endüstri iliflkilerini nas›l etkiledi¤ini aç›klayabilmek.
Küreselleflme olarak an›lan dönemle ekonomik
hayat›n bileflenlerinin karfl› karfl›ya oldu¤u durum,
do¤rudan endüstri iliflkilerinin aktörleriyle iliflkilendirilebilir. Devletlerin ekonomik hayata olan
müdahalelerini, sermaye hareketlerinin kolaylaflt›r›c›s› tan›m›yla s›n›rlanabilece¤i bir döneme karfl›l›k gelen bu geliflmeler; endüstri iliflkilerinin geleneksel iflleyiflini farkl› yollara do¤ru yöneltmifltir.
Çal›flma etkinli¤in iflleyiflinde meydana gelen zamansal ve mekânsal farkl›laflmalar, endüstri iliflkilerinin geliflti¤i alanlar› tahrip etmifl; bu tahribat
yayg›nlaflm›flt›r. Çal›flma iliflkilerinin bir görünümü
olan endüstri iliflkileri de dönemsel farkl›laflmalar
içerisine girerek; içinde oldu¤u kolektif çal›flan
ba¤lant›lar›ndan kopmufltur. Çal›flanlar›n, iflverenler karfl›s›ndaki etkisinin gerilemesinin farkl› bir
ifadesi olan bu süreç; çal›flanlar› zorunluluklar›
karfl›s›nda, bir önceki aflamaya göre daha fazla bireysellefltirmifltir. Bu durum teknolojik olanaklar›n
sermaye lehine daha kolay iflleyifliyle birleflmifl,
sermayenin hareketli¤inin karl›l›k ölçütü ›fl›¤›nda
yeni iflleyifl biçimleri bulmas›na ön ayak olmufl,
sonuçta endüstri iliflkilerinin geleneksel yap›s›
farkl› görünümlere dönüflmüfltür.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Esnek üretim modellerini ve çal›flma hayat›na
getirdi¤i farkl›laflmay› ortaya koyabilmek.
Çal›flma etkinli¤ini farkl›laflt›ran geliflmeler
esneklik kavram›nda anlam kazanmaktad›r.
Esneklik, de¤iflen çal›flma etkinli¤inin istihdam yap›s›na ve çal›flma sürecine nas›l yans›d›¤› ifade eden bir kavramsallaflt›rmad›r.
Buna göre yeni ortaya ç›kan çal›flma modelleri çerçevesinde, istihdam›n ve emek sürecinin nas›l farkl›laflt›¤›n› ortaya koyabilmek,
bu kavramda somutlaflan uzant›larla iliflkilendirilebilecektir. ‹stihdam yap›s›n›n makro
iflleyiflle flekillenifli e¤reti bir çal›flma hayat›
ortaya ç›kar›rken çal›flma biçiminin üretimin
iflleyifliyle flekillenifli ise yo¤unlaflt›r›lm›fl bir
çal›flma ak›fl› ortaya ç›karm›flt›r. Bütün bu geliflmeler ise çal›flma hayat›n›n geneli için daha belirsiz bir iflleyifl do¤urmufltur.
‹nsan kaynaklar› yönetimi kavram›n› ve endüstri iliflkilerinden ayr›ld›¤› noktalar› aç›klayabilmek.
Çal›flma hayat›n›n yeni düzenleyicisi olarak bütün bir endüstri iliflkilerinin karfl›s›na denk gelen
insan kaynaklar› iliflkileri yaklafl›m›, tam da sözü
edilen bireysellefltirmenin firma düzeyinde karfl›l›¤›n› somutlaflt›r›r. Endüstri iliflkilerinin kolektif
ak›fl›n›, firma içerisinde çal›flan› bireysellefltirmesiyle saf d›fl› b›rakabilen insan kaynaklar› yaklafl›m› ve bu yaklafl›m›n çeflitleri esneklik uygulamalar›n›n uygulay›c› ve denetleyici mekanizmas›
hâline gelmifltir. Endüstri iliflkilerinin ola¤an karfl›lad›¤›; ç›karlar›n farkl› aktörler için farkl› olabilece¤i anlay›fl›, insan kaynaklar› iliflkileri yaklafl›m›nda tek biçimlileflmifltir. Buna göre, farkl› ç›karlar›n de¤il tek bir ç›kar›n (firman›n devaml›l›¤›) birli¤ini kendine merkez alan bu anlay›fl, yaflananlar›n ard›nda yatan temelin üstünü örtmeye
de hizmet etmektedir. Bu görüfle dayanak oluflturmak ancak geçmiflle (endüstri iliflkileri sistemiyle), bugünün (insan kaynaklar› yaklafl›m›)
karfl›laflt›r›lmas›yla oluflturulabilecektir.
209
1. Afla¤›dakilerden hangisi endüstri iliflkilerinin ana konular›ndan birisi de¤ildir?
a. Toplumsal güçler aras› denge aray›fl›
b. Verimlili¤in artt›r›lmas›
c. De¤iflim iliflkileri
d. Çat›flman›n ve iflbirli¤inin idaresi
e. Art› de¤erin oluflumu
2. Küreselleflmenin itici gücü afla¤›daki toplumsal iliflkilerden hangisidir?
a. Bilgi
b. Ekonomi
c. Aile
d. Kültür
e. Teknoloji
3. Afla¤›dakilerden hangisi günümüz jenerik teknolojilerinden de¤ildir?
a. Buhar makinesi
b. Enformasyon
c. ‹leri malzeme
d. Uzay
e. Tahkim
4. Yayg›nlaflmas›na atfen Japonlaflma diye an›lan esnek üretim örgütlenmesi hangisidir?
a. Esnek Uzmanlaflma
b. Esnek firma
c. Bilimsel yönetim
d. Yal›n üretim
e. Tekno-ekonomik yaklafl›m
5. Afla¤›dakilerden hangisi esnek üretim biçimlerinin
çeflitlendirdi¤i çal›flma biçimlerinden de¤ildir?
a. Tele çal›flma
b. Evde çal›flma
c. Ça¤r› üzerine çal›flma
d. Yar›-zamanl› çal›flma
e. Zanaatkarl›k tarz› çal›flma
6. Küreselleflme diye adland›r›lan zaman dilimiyle beraber, son 30 y›lda özellikle geliflmifl ekonomilerde di¤er sektörlerin daralmas›na paralel olarak, h›zla genifllemifl olan sektör hangisidir?
a. Hizmetler
b. Sanayi
c. Hayvanc›l›k
d. Tar›m
e. Hiçbiri
7. Sendikal örgütlenmenin son dönem geliflmeleri ile
ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Sendikal örgütlenmeler üye kayb› yaflam›flt›r.
b. Çal›flma biçimlerindeki farkl›laflmalar sendika üyelerinin kompozisyonunu de¤iflime zorlamaktad›r.
c. ‹nsan kaynaklar› yaklafl›m› sendikalarla birlikte
hareket etmektedir.
d. Yedek iflgücü rezervi ve kay›t d›fl› istihdam sendikal› iflçi alehine sonuçlar do¤urmaktad›r.
e. Toplu görüflme pratikleri, sendikalaflman›n gerilemesiyle etkinli¤ini kaybetme tehdidi alt›ndad›r.
8. Afla¤›dakilierden hangisi sendikalar›n geçmiflten günümüze çözmeye u¤raflt›¤› çeliflkilerden de¤ildir?
a. Ücret mücadelesi-Hak mücadelesi
b. Üye taban›n›n kompozisyonu
c. fiirketlerin karl›l›¤›n› artt›rman›n yollar›
d. Sendika içi demokrasi
e. Sendikan›n hangi faaliyet dal›na göre örgütlenece¤i
9. Afla¤›dakilerden hangisi demokratik bir neo-korporatist sosyal diyalog mekanizmas›n›n geliflebilmesine
engeldir?
a. Sendikalar›n konfederasyonlar tarz›nda örgütlerde birleflerek görüflmelere taraf olabilmeleri.
b. Devletin oluflturulacak sosyal ve ekonomik politikalarda di¤er taraflar›n yarar›na, tek tarafl› karar vermesi.
c. Farkl› ç›kar gruplar›n›n birbiriyle iliflki kurabilmeleri
d. Siyaset yapma biçimine endüstri iliflkileri taraflar›n›n dahil edilmesi
e. Ulusal ölçekteki sendikalar›n tek çat› alt›nda birleflebilmeleri
10. Hangisi ‹KY anlay›fl›n›n konu alan›na girmez?
a. Çal›flma ortam›nda verimli tak›m çal›flmalar› yaratma
b. Çal›flanlar›n etkin yönetimi için gelifltirilen bir
yönetim tarz›
c. ‹fl yaflam›n›n verimlili¤ini artt›rmak
d. Toplu pazarl›k görüflmelerine zemin haz›rlamak
e. Yüksek performansl› bir iflgücü yaratmak
210
“
Esneklik Cinayettir
‹fl cinayetlerine kurban giden on binlere 11 iflçi daha
eklendi. ‹stanbul-Esenyurt’ta bir AVM inflaat›nda çal›flan 11 iflçi inflaat alan›nda uyuduklar› çad›rda yanarak
öldü. Son y›llarda kitlesel ifl cinayetlerinin giderek t›rmand›¤›n› görüyoruz: Adana-Kozan, Ankara-Ostim, ‹stanbul-Davutpafla, Marafl-Elbistan, ‹stanbul-Tuzla ve
daha niceleri...
Bu yaflananlar kaza olarak nitelenemez, ihmalle izah
edilemez. Bu cinayetler bir rejim sorunudur. Evet bir
rejim sorunu. Son y›llarda giderek güçlenen esnek-güvencesiz-sendikas›z çal›flma rejimi bu cinayetlerin as›l
nedenidir. Türkiye kapitalizmi büyüyor, sermaye birikiyor, inflaat sektörünü alm›fl bafl›n› gidiyor. Otel inflaatlar›, AVM inflaatlar›, plaza inflaatlar› yükseliyor... Ölü say›s› da yükseliyor.
Türkiye’de 1946-2010 aras›nda 60 bin iflçi ifl cinayetlerine kurban gitmifl. 2000-2010 aras›nda ise 10.723 iflçi...
Türkiye kapitalizmi büyüdükçe iflçi ölümleri artm›fl. Giderek daha fazla iflçi ifl cinayetine kurban gider olmufl.
Bu cinayetlere “ifl kazas›” diyorlar, “ihmal” diyorlar. Buna inanmam›z› bekliyorlar. Y›lda binden fazla ifl cinayeti yaflan›yorsa burada art›k ihmalden, kazadan söz edilemez. Bu cinayetleri önlemekle, bu iflçi cehennemlerini denetlemekle sorumlu olanlar cinayet sonras›nda
adeta cinayet masas› edas›yla olay yerini incelemesi yap›yor. Geçiniz bunlar›. Giderek artan bu ifl cinayetlerinin as›l nedenlerini örtmeyin.
‹fl cinayetlerinin as›l nedeni. Esnek, kurals›z, güvencesiz ve sigortas›z çal›flt›rmad›r. Daha fazla esneklik daha
fazla ölüm demektir. Daha az sendika daha çok ölüm
demektir. Sendikan›n giremedi¤i iflyerine ölüm girer.
En büyük sektörlerden biri olan inflaatta kamu d›fl›nda
sendikal› iflçi yok mertebesinde. Yüksel Akkaya’n›n ifadesiyle tekstil, inflaat ve turizm (T‹T) mafyatik sektörlerdir. ‹nsana en az de¤er verilen yerlerdir. Bunun son kan›t› Esenyurt’taki katliamd›r.
‹flte bu nedenle esnekli¤i art›rma çabalar›, çal›flma hayat›n› kurals›zlaflt›rma çabalar› yeni ifl cinayetlerine davetiye ç›karmak demektir. Çal›flma yaflam›nda kurallar›
gevfletirseniz, esnek çal›flmay› teflvik ederseniz, denetlemezseniz olaca¤› budur. Bu cinayetler tesadüf de¤ildir. ‹fl cinayetlerinin artmas› tesadüf de¤ildir. Tercih edilen çal›flma rejiminin, esnek-güvencesiz-sendikas›z çal›flma rejiminin sonucudur.
Hükümetin çal›flma iliflkilerinde tercih etti¤i yönelim
(çal›flma rejimi) ifl cinayetlerini azalt›c› de¤il art›r›c› yöndedir. ‹fl gücü piyasas›n›n daha da esneklefltirilmesi 61.
hükümet program›nda aç›kça yer al›yor. Bu hedef do¤rultusunda haz›rlanan Ulusal ‹stihdam Stratejisi (U‹S)
aç›kça çal›flma hayat›n›n daha da esneklefltirilmesini,
çal›flma kurallar›n›n daha da gevfletilmesini içeriyor.
4+4+4 ile çal›flma yafl› 11’e indiriliyor.
Çal›flma Bakan› bofluna “ihmal” demesin, “iflçilerin kald›¤› çad›r›n ikinci kap›s› yoktu” demesin. ‹fl cinayetinin
nedenleri teferruatlarda sakl› de¤il. Sermayeyi bu kadar
dizginsiz b›rak›rsan›z, çal›flma hayat›n› bu kadar esneklefltirseniz, iflverenlerin her dedi¤ini yaparsan›z, sendikalar› etkisiz hâlegetirirseniz olaca¤› budur.
‹fl cinayetleri bir rejim sorunudur. Evet rejim sorunu!
Esnek-güvensiz-sendikas›z çal›flma rejimi ve onun siyasi mimarlar› bu cinayetlerin as›l sorumlusudur.
Kaynak: Aziz Çelik, BirGün, 16 Mart 2012
”
211
Okuma Parças›
... “Sosyal politika” kürsülerinden “çal›flma ekonomisi
ve endüstri iliflkileri” bölümlerine geçifl, bir anlamda
k›smi bir paradigma de¤iflikli¤i olarak da nitelenebilir.
Bu de¤erlendirmemiz, kavramsal düzeyde sosyal politika iflçilere yönelik bir “sosyal koruma”y› esas al›rken;
endüstri iliflkilerinin iflçi ve iflveren taraflar›na yönelik
olarak daha nötr bir pozisyona sahip olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Ancak, kan›m›zca, endüstri iliflkileri
çerçevesi zorunlu bir biçimde sosyal politikay› tümüyle
d›fllay›c› bir karakter tafl›mamaktad›r ve bu nedenle de
geçifli tam bir paradigma de¤iflikli¤i olarak de¤erlendirmek do¤ru olmaz. Di¤er taraftan, endüstri iliflkilerine
geçifl ile u¤rafl› alan›m›z›n daha geniflledi¤ini, bununla
ba¤lant›l› olarak çok disiplinli/disiplinler aras› niteli¤inin daha da belirginleflti¤ini ve daha analitik hâlegeldi¤ini de belirtmek gerekir. Buna karfl›l›k, kan›mca, endüstri iliflkilerinin bu olumlu özellikleri, sosyal politikan›n do¤ufl koflullar›na kadar geri götürülebilecek olan
insan› korumak amac› etraf›nda flekillenen hümanist
özünden vazgeçmemizi gerektirmez. Bu hümanist öz,
u¤rafl› alan›m›z›, insan davran›fllar›n› konu alan tüm
sosyal bilimler içerisinde dahi, insana en yak›n disiplinlerden biri olarak belirginlefltirmektedir.
Hangi kavramla nitelenirse nitelensin, bölümlerimizin
temel u¤rafl› alan›, “çal›flma”ya, “emek”e iliflkin konular
ile bunlar›n de¤iflik veçheleridir-iktisadî, siyasî, hukuksal, sosyolojik vb.-. Çal›flma olgusu, gerek bireysel, gerekse makro ölçeklerde insan yaflam›n›n olmazsa olmaz bir boyutudur ve bunu temel u¤rafl› alan› olarak
alan bir disiplinin, tüm sosyal bilimler içerisindeki yeri,
önemi aflikard›r...
...‹nsan kaynaklar›, son dönemlerde giderek geliflen
önemli, önemli oldu¤u kadar da popüler bir alan. Bölümlerimiz üzerinde yap›lacak bir de¤erlendirmenin bu
konuyu d›flar›da b›rakmas› düflünülemeyece¤i gibi, bölümlerimize iliflkin olarak son y›llarda yaflanan geliflmelerin ve bunun sonucunda ortaya ç›kan tart›flmalar›n en
önemlilerinden biri, belki de birincisi insan kaynaklar›
konusudur.
Bölümlerimizin gerek lisans, gerekse lisansüstü düzeylerdeki ö¤retim programlar›na insan kaynaklar› konusuna iliflkin dersler ve seminerler konmakta, bölümlerimizle flu ya da bu flekilde ba¤lant›l› insan kaynaklar›
yönelimli araflt›rma ve uygulama merkezleri kurulmakta, bu konuda tez çal›flmalar› yap›lmakta ve nihayet bu
konuda çal›flan ya da bu konuyu aslî u¤rafl› alan› olarak kabul eden ö¤retim elemanlar›m›z bulunmaktad›r.
‹nsan kaynaklar›, en az›ndan baz› bölümlerimizin formel yap›lanmas› içerisine de girerek, ba¤›ms›z bir anabilim dal› ya da bilim dal› hâline de getirilmifl bulunmaktad›r. Konunun önemi, popülerli¤i ve bilgi alan›m›zla iliflkileri düflünüldü¤ünde, tüm bu geliflmeleri
do¤al karfl›l›yoruz. Burada do¤al olmayan, bu geliflmelerin sürmesi ve insan kaynaklar› konusunun, bölümlerimizin genifl u¤rafl› alanlar›n› kendi egemenli¤i alt›na almas› tehlikesidir. Konuya iliflkin tart›flmalar›n, bölümlerin isminin “insan kaynaklar›” olarak de¤ifltirilmesi noktas›na vard›¤› ve sürdürülen baz› çabalar hat›rland›¤›nda, böyle bir tehlikenin gerçekten var oldu¤u
söylenmelidir. Böyle bir isim de¤iflikli¤ini, art›k salt
isim de¤iflikli¤i olman›n çok ötesinde, bir paradigma
de¤iflikli¤i olarak anlamland›rd›¤›m›z› belirtmeliyiz. Üstelik bu defa söz konusu olan, sosyal politikadan endüstri iliflkilerine geçiflte oldu¤u gibi k›smî de¤il, küllî
bir paradigma de¤iflikli¤idir...
...Bölüm ismi ve özellikle insan kaynaklar› konusunda
bugüne kadar yürütülmüfl olan ve kan›mca bölümlerin
akademik kalitesi aç›s›ndan herhangi bir getirisi olmayan k›s›r tart›flmalara bir son vererek, çabalar›m›z› daha
içeri¤e yönelik noktalar üzerinde yo¤unlaflt›rmal›y›z.
Kiflisel görüflüm, insan kaynaklar› konusunun hiçbir düzeyde ihmal edilmemesi, ancak bölümlere hakim olmas›n›n da engellenmesi gerekti¤i do¤rultusundad›r. Bölüm ismi konusundaki düflüncem ise kavramsal-teknik
düzeylerdeki sorunlara karfl›n, Çal›flma Ekonomisi ve
Endüstri ‹liflkileri isminin aynen kalmas›n›n daha uygun
olaca¤›d›r. Zorluklar içerisinde geçen ilk dönemlerden
sonra bölümlerimiz bu isimle tan›nm›fl ve kabul edilmifl, ö¤rencilerimiz bu isimle meslek s›navlar›na girmifl
ve ifle yerleflmifllerdir. Sil bafltan bir uygulamaya zaman
harcaman›n gereksiz oldu¤u ve buna harcanacak enerjiyi bölümlerimizi gelifltirmeye hasretmemizin daha do¤ru olaca¤› düflüncesini tafl›yorum.
Kaynak: Makal, A. (2008). “Çeyrek Yüzy›l›n ‹çinden
Kendimize Bakmak: Kurulufllar›n›n 25. Y›l›nda Çal›flma
Ekonomisi ve Endüstri ‹liflkileri Bölümleri Üzerine Bir
De¤erlendirme”. Çal›flma ve Toplum, 2008/1.
212
1. b
S›ra Sizde 1
Fordizmin II. Dünya Savafl› sonras› yayg›nlaflmas› ve etkili bir üretim örgütlenmesi hâline gelmifl flu tip özellikler sergilemifltir: sürekli ve tam süreli çal›flma, deneyim
ve bilgiye dayal› ücret art›fl›, olumsuz ifl koflullar› ve ifl
güçlü¤üne ba¤lanm›fl prim ve tazminatlar, düzenli çal›flma saatleri, çal›flma saatlerinin toplu ifl sözleflmesi ile
ayarlanmas›, hafta sonu tatilleri için ücretli izin ve iflçilerin sendikalarda kolektif temsiliyeti. Yönetim örgütlenmesinin denetim ve ifl tasar›m›ndan sorumlu oldu¤u
fordizmde, çal›flanlar genellikle montaj hatt› üzerinde
kendilerinden ba¤›ms›z, ayak uydurmak durumunda
olduklar› bir ritimle çal›fl›rlar.
2. b
3. a
4. d
5. e
6. a
7. c
8. c
9. b
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Teknolojik Geliflmeler” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Esnek Üretim Modelleri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Esnek Çal›flma Biçimleri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma Biçiminde Farkl›laflmalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalaflma ve Yeni Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sendikalaflma ve Yeni Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Korporatizm ve Sosyal Diyalog” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan Kaynaklar› Yönetimi
S›ra Sizde 2
Esnek uzmanlaflma yaklafl›m› özel olarak ‹talya’n›n ve
Almanya’n›n belli bölgelerinde ortaya ç›km›fl, di¤er teknolojik alt yap›s› geliflmifl baz› ülkelere de belli ölçülerde yay›lm›flt›r. Ancak bu üretim örgütlenmesinin yayg›nlaflmas›n› afl›r› genelefltiren bir yaklafl›m oluflturmak
sorunludur. Bunun iki nedeni vard›r; birincisi, kitle üretiminin nitelikleri tarih sahnesinden çekilmifl de¤ildir.
Esnek birikim rejimleri bile bu niteliklerin birço¤unu
muhafaza etmektedir. ‹kincisi ise yaln›zca sanayiye ait
bir üretim örgütlenmesi ekonominin tümüne kavramsal
olarak genellefltirilemez.
S›ra Sizde 3
Hizmet sektörünün genifllemesi birkaç unsurla beraber
anlafl›labilir. Birincisi tar›m ve sanayi alanlar›nda teknolojik geliflmelerle ve yeni bir iflbölümüyle verimlilik ciddi boyutlarda yükselmifltir. Bu yükselifl bu alanlardaki
istihdam› daraltmaya bafllam›flt›r. Bu durum bizi ikinci
unsura götürecektir. Kapitalist üretim biçiminin yay›larak yeni ifl alanlar›na aç›lma ve toplumsal alanda oluflan yeni ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› gereksinimi hizmet
sektörünü bir ekonomik etkinlik alan› olarak geniflletmifltir. Ayn› zamanda kapitalist üretim iliflkilerinin eflitsiz ama birleflik iflleyen do¤as›, eflitsizlikleri dünya geneline yaym›flt›r. Geliflmifl ülkeler için geçerli olan durumlar, üretimin emek yo¤un ve teknolojik taban› zay›f
olan az geliflmifl ülkelere yaymas›yla, o co¤rafyalar için
ayn› sonuçlar eflanl› olarak oluflmam›flt›r.
S›ra Sizde 4
Geleneksel sendikal› iflçi; mavi yakal›, düzenli saatlerle tam zamanl› çal›flan, sanayi sektöründe örgütlü erkek iflçilerdir. Bu yap› istihdam ve çal›flma biçimlerindeki farkl›laflmalarla daralm›flt›r. Hizmet sektörünün
beyaz yakal› iflçileri, kad›nlar›n istihdamki pay›n›n art›fl›, düzenli ve tam zamanl› ifllerin azal›fl› bu daralman›n
nedenlerindendir. Ayr›ca büyük bir nüfus oluflturan
enformel ekonomi çal›flanlar› da yayg›nlaflm›fl ve genifllemifl bir topluluktur. Ayr›ca kapitalizmin uluslararas›laflmas› yeni örgütlenme stratejilerini ayn› zamanda
hem yerel, hem ulusal hem de uluslararas› olabilmesini gerektirmektedir. Sendikalar geçmifl deneyimleriyle
tutarl› bir flekilde istekleri, projeleri günümüz dünyas›na uyarlamal›lard›r. Dayan›flmalar dilsel ve ulusal bariyerleri aflacak yap›y› infla ederken mücadele yeni flekiller almakta ve geçmiflten daha etkili olma potansiyelini bar›nd›rmaktad›r.
S›ra Sizde 5
Endüstri iliflkilerinin taraflar› temelinde bir s›n›fland›rmayla, sendikalaflman›n karfl› karfl›ya olduklar› tehditleri çal›flanlar, iflverenler ve devlet kaynakl› olarak üçe
ay›rabiliriz. ‹flçileri sendikalara üye olmaya iten nedenler ve avantajlarda gerilemenin olmas›, esnek çal›flma
biçimleri gibi nedenler, iflçilerin üyelik talebinde düflüfle yol açmaktad›r. ‹flverenlerin esneklik talebi, insiyatiflerini artt›rma e¤ilimleri gibi nedenlerden dolay› sendikal hareket tehdit alt›ndad›r. ‹KY uygulamalar›n›n iflveren merkezli bir kurum olarak bir bütün olarak Endüstri ‹liflkileri sisteminin karfl›s›na konumlan›fl›, çal›flanlar› yönetim karfl›s›nda bireysellefltirmektedir. Devletten sendikalara yönelik tehditler ›l›ml› olabilece¤i gibi, sendikalar› kökünden söküp atmay› hedefleyen hükümet politikalar›ndan da kaynaklanabilmektedir. Bu
tarz devlet kaynakl› tehditler, devletin ekonomik alana
ait düzenlemelerinin sosyal alanlardan geri çekilerek,
bu iliflkileri ekonomik iliflkilerin insiyatifine b›rakmas›yla sonuçlanm›flt›r.
213
S›ra Sizde 6
Sosyal diyalog kurumunun iflleyifli sosyal taraflar aras›nda demokratik bir iletiflim anlay›fl›n› gerektir. Sosyal diyalogun etkin bir flekilde iflleyebilmesi için politik rejimin ço¤ulcu bir demokrasi olmas› gerekir.
Sosyal diyalog, klasik parlamenter demokrasinin eki
de¤il bir tamamlay›c›s›d›r. Ç›kar gruplar›na, ekonomik ve sosyal politikalar aç›s›ndan politika formülasyonu ve karar alma süreçlerine kat›l›m›na imkân veren sosyal diyalog geleneksel politika mekanizmalar›n› güçlendirmektedir.
• Güçlü, ba¤›ms›z iflçi ve iflveren örgütlerinin her düzeyde sosyal diyaloga kat›lma konusunda teknik kapasite ve bilgiye eriflim imkân›na sahip olmalar›,
• Tüm taraflar›n sosyal diyalog yapma konusunda politik istek ve kararl›l›¤a sahip olmalar›,
• Temel insan hak ve özgürlükleri kadar örgütlenme
ve toplu pazarl›k yapma özgürlü¤ünün de mevcut
olmas›,
• Sosyal diyalog sürecinin iflleyiflini kolaylaflt›racak ve
sosyal taraflara bu konuda hizmet verecek gerekli
kurumsal yap›lar›n mevcut olmas›,
S›ra Sizde 7
• Endüstri iliflkileri taraflar aras› ç›kar farkl›l›klar›n›n
uzant›s› olarak kolektif iliflkileri oda¤›na al›rken ‹KY
yaklafl›m› iflverenle çal›flan› ayn› ç›karlar›n bilefleni
yaparak çal›flan› yönetim karfl›s›nda bireysellefltirir.
Endüstri ‹liflkileri ç›kar farkl›l›klar›n› uzlaflt›rmaya çabalarken ‹KY bunlar› birbiriyle efllefltirmeye çal›fl›r.
• Devletin düzenleyici ve denetledi¤i alanlar Endüstri
‹liflkilerinde çok daha geliflkinken dönemin devlet
anlay›fl›n da etkisiyle, ‹KY anlay›fl› kuruma hast›r ve
devletin bu düzenlemeleri denetlemesi veya düzenlemesi asgaridir.
• Endüstri iliflkileri standartlaflm›fl düzenlemeler üzerine infla edilmiflken ‹KY esnek düzenlemeler üzerine
oturmufltur.
214
Ansal, H. (1995). “Esneklik: Fordizmden Post-Fordizme
De¤iflimin Anahtar›”. Petrol-‹fl 95-96 Y›ll›¤›, ‹stanbul: Petrol-‹fl Yay›nlar›.
Arg›n, fi. (1992). “Kapitalist Toplumda ‹flin ve ‹fl Gücünün “Kaderi”: Fordizmden Post-Fordizme”. Birikim
Dergisi. Say›:41
Armstrong, M. (2008). Strategic Human Resources
Management: A Guide to Action, 4. edition, Kogan
Page Business Books.
Arrighi, G. (2000). Uzun Yirminci Yüzy›l, Çev: R. Boztemur. Ankara: ‹mge Kitabevi.
Belek, ‹.. (2010). Esnek Üretim, Derin Sömürü. ‹stanbul: Yaz›lama Yay›nevi.
Barutçugil, ‹. (2004). Stratejik ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi. ‹stanbul: Kariyer Yay›nlar›
Bilgin, M. H. (2000). Yeni Teknolojiler ve Üretim Sistemlerindeki De¤iflimin Emek ve ‹stihdam Üzerindeki Etkisi. Ankara: Kamu-‹fl Yay›nlar›.
Blanspain, R. (2008). Globalization and Employment
Relations in the Auto Assembly Industry: a
Study of Seven Countries. Alpen an den Rijn:
Wolters Kluwer
Boxall, P., Purcell, J. ve Wright, P. (2007). Human
Resource Management: Scope, Analysis, and
Signifiance. içinde The Handbook of Human
Resource Management P. Boxall, J. Purcellve P.
Wright (Ed). Oxford: Oxford University Press.
Charron, E. ve Stewart, P. (2004). Work and
Employment Relations in The Automobile
Industry. New York: Palgrave.
Dicken, P. (1999). Global Shift. Londra: Paul Chapman
Elger T. ve Smith, C. (1994). Global Japanization?
The Transnational Transformation of the
Labour Process. London: Routledge
Erayd›n, A. (1999). “Türkiye’de Üretim Yap›s›n›n Dönüflümü ve Esnek Üretim Örgütlenmesi ‹le Yeni
‹stihdam Biçimlerinin Ortaya Ç›k›fl›”. içinde Bilanço 1923-1998 “Türkiye Cumhuriyeti’nin 75 Y›l›na Toplu Bak›fl”2. ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt
Yay›nlar›.
Erdo¤du, S. (2006). Küreselleflme Sürecinde Uluslararas› Sendikac›l›k. Ankara: ‹mge Kitabevi.
Erdut, T. (2005) “‹flgücü Piyasas›nda Enformelleflme ve
Kad›n ‹flgücü”. Çal›flma ve Toplum Dergisi.
2005/3.
Efliyok, B. A. (2001). Kriz, Esnek Üretim Sistemi ve
Anadolu Sanayi Odaklar› (Anadolu Kaplanlar›)
Kalk›nman›n Neresinde? Ankara: TKB.
Gauzner, N. (1977). Kapitalizmde Bilimsel ve Teknolojik Devrimin Çeliflkileri. Çev. Sevim Dengiz.
‹stanbul: Ana Yay›nlar›.
Göker, A. (1996). Esnek Üretim Esnek Otomasyon
Sistem ve Teknolojileri. Ankara: TÜB‹TAK BTP
96/03.
Hirst, P. ve Thompson, G. (1998). Küreselleflme Sorgulan›yor. Ç. Erdem (Ed) Ankara: Dost Kitabevi.
Hyman, R. (2002). The Future of Trade Unions. Just
Labour. Vol.1.
Jessop, B. (2005) Hegemonya, Post-Fordizm ve
Küreselleflme Ekseninde Kapitalist Devlet, A.
Özkazanç ve B. Yarar (Ed) ‹stanbul: ‹letiflim
Yay›nlar›.
Kaufman, B. (2007). “The Development of HRM in
Historical and International Perspective”. içinde The
Handbook of Human Resource Management. P.
Boxall, J. Purcellve P. Wright (Ed) Oxford: Oxford
University Press
Kelly, J. (1998). Rethinking Industrial Realitions.
London: Routledge.
K›lk›fl, ‹. (2000). “Küreselleflme ve De¤iflen Endüstri ‹liflkileri”. Prof. Dr. Nurhan Akçayl›’ya Arma¤an.
Bursa: Uluda¤ Üniversitesi Yay›nlar›.
Makal, A. (2002). “Türkiye’de Tek Parti Dönemi ve Korporatizm Tart›flmalar›”. Toplum ve Bilim Dergisi.
No: 93.
Makal, A. (1998). Türkiye Sendikac›l›k Ansiklopedisi. cilt 2. ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›
McMichael, P. (2010) “Küreselleflme”. içinde Siyaset
Sosyolojisi T. Janoski, R. Alford, A. Hicks, ve
M.Schwartz (Ed). Çev. A. Küçükçiftçi, A. ve di¤. Ankara: Phoenix Yay›nevi.
Ohmae, K. (1990). The Borderless World, Power and
Strategy in The Interlinked Economy. Londra:
William Colins & Co.
Özakar, S. (2005). Gel de Çal›fl fiimdi! Postmodern
Çal›flma Hayat›. ‹stanbul: Bileflim Yay›nevi.
Öke, M. ve Kurt, S. (2003). “Yeni Süreç ve Sendikalar›n
Temsil Sorunu”. içinde ‹ktisat Üzerine Yaz›lar I
Küresel Düzen: Birikim, Devlet ve S›n›flar. Korkut Boratav’a Arma¤an. A.H. Köse (Ed). ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›
Parlak, Z. (1999). “Yeniden Yap›lanma ve Post-Fordist
Paradigmalar”. Bilgi Dergisi. Cilt:1. Say›:1.
Parlak, Z. (2007). “Avrupa Birli¤inde ve Türkiye’de
Sosyal Diyalog”. Yerel ‹fl Bar›fl› Sempozyumu. 0809 Eylül 2007. Kocaeli.
Petrella, R. (1996) “Globalization and Internationalization: The Dynamics of The Emerging World Order”.
içinde States Against Markets. R. Boyer ve D. Drache (Ed.) Londra: Routledge.
Polanyi, K. (2008). Büyük Dönüflüm, (çev. A. Bu¤ra)
‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›
Sennett, R. (2002). Karakter Afl›nmas›: Yeni Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerine Etkileri. ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Su¤ur, N. (1994). “Türkiye’de Esnek Üretim ve Küçük
Sanayi: OST‹M Sanayi Bölgesi Esnek Uzmanlaflman›n Neresinde?”. Toplum ve Bilim Dergisi. Say›:63
Selamo¤lu, A. (2000). “‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ve
Endüstri ‹liflkilerinin Zenginli¤i”. ‹flveren Dergisi.
Say›:10.
Silva, S. D. (1997). The Changing Focus of Industrial
Relations and Human Resource Management.
Paper presented at the ILO Workshop on Employer’s
Organizations in Asia-Pacific in the Twenty-First
Century. Italy. 5-13 May 1997.
fiaylan, G. (1999). Postmodernizm. Ankara: ‹mge
Kitabevi
fien, S. (2001). Esnek Üretim-Esnek Çal›flma ve Endüstri ‹liflikilerine Etkileri. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitütüsü.
fiimflek, M. fi. ve Ak›n, H. B. (2003). Teknoloji Yönetimi ve Örgütsel De¤iflim, Konya: Çizgi Kitabevi.
Tokol, A. (2011). Endüstri ‹liflkileri ve Yeni Geliflmeler. Bursa: Dora Yay›nlar›
Üstün, G. ve Üstün, M. (2000) Korporatizm Bir Alternatif Olabilir mi? Mülkiye Dergisi. Cilt XXIV. Say›:224. s.161-192.
Vickery, G. (1996). “The Globalization of Investment
and Trade”. içinde Exolutionary Economics and
The New International Political Economy. J. De
La Mothe Ve G.Paquet, (Ed). Londra: Pinter.
Womack, J. P., Jones, D. T. ve Ross, D. (1990), The
Machine that Changed the World. New York:
Maxwell MacMillan International.
Y›ld›r›m, E. (1997) Endüstri ‹liflkileri Teorileri. Sakarya: De¤iflim Yay›nlar›.
215
Y›ld›r›m, E. ve Çal›fl, fi. (2008). The Impact of EU
Accession on Turkish Industrial Relations and
Social Dialogue. Industrial Relations Journal.
Nisan 2008. cilt 39. Say› 3.
Yorgun, S. (2007). Diriliflin Efli¤inde Sendikalar: Yeni E¤ilimler Yeni Stratejiler. Bursa: Ekin Yay›nlar›
Sözlük
217
Sözlük
A
Ç›kar (menfaat) grevi: Toplu pazarl›k sürecinde, toplu ifl
sözleflmesinin imzalanmas› s›ras›nda uyuflmazl›k ç›kma-
Alt›n yakal› çal›flan: Son y›llarda ‘entelektüel sermaye’ olarak da bilinen bilgi iflçisi.
Arabuluculuk: Arac› durumundaki üçüncü kiflinin, taraflar›
s› halinde yap›lan grev.
Çift yönlü hareket: Polanyi’nin Büyük Dönüflüm adl› eserinde modern toplumun çift yönlü bir dinami¤i olarak çer-
yaln›zca ortak bir noktada buluflturmaya çal›flmas›, bafla-
çevesi çizilmifl bir kavram. Piyasa iliflkilerinin geniflleme-
r›ya ulaflamamas› halinde taraflar›n görüfllerini ve anlafl-
si karfl›s›nda toplumun kendini koruma biçimlerine yö-
mazl›k noktalar›n› içeren bir raporu, kendisinin de ge-
neliflini ifade eden, piyasa iliflkilerinin serbestli¤i ve pi-
rekli gördü¤ü tavsiyeleri ekleyerek ilgili merciilere sun-
yasa iliflkilerine müdahale sarkac›nda giden gelen, sal›-
mas›.
B
n›msal bir hareket.
Çok iflverenli toplu pazarl›k: Bir bölgeyi veya bir ülkeyi ya
da belli bir co¤rafi alan içindeki bir iflkolunun tümünü ve-
Ba¤›ml› de¤iflken: Baflka bir de¤iflkene göre farkl› de¤erler
ya iflkolunun bir bölümünü kapsayan toplu pazarl›klar.
alabilen ve di¤er de¤iflkenlerden etkilenen de¤iflken.
Ba¤›ms›z de¤iflken: Baflka bir de¤iflkene ba¤l› olarak farkl›
de¤erler almayan ve di¤er de¤iflkenleri etkileyen de¤iflken.
D
Dayan›flma (sempati) grevi: ‹flçilerin do¤rudan kendi istekleri ad›na de¤il, bir baflka iflyerindeki grevi desteklemek
Bask› grubu: Ortak ç›karlar etraf›nda birleflen ve siyasi kararlar›n kendi ç›karlar› do¤rultusunda al›nmas› için siyasi
otoriteler üzerinde etkide bulunmay› amaçlayan örgüt-
amac›yla bafllatt›klar› grev.
Devlet: Belirli bir s›n›r dahilinde egemen bir hükümet yetkisi
tesis eden ve bir dizi daimi kurum arac›l›¤›yla otorite uy-
lenmifl grup.
Beyaz yakal› çal›flan: Genellikle idari ifllerde veya büro hizmetlerinde çok fazla bedensel çaba gerektirmeyen ifller-
gulayan siyasi bir birlik.
Devletin göreceli özerkli¤i: Devletin sadece sermaye s›n›f›n›n öncelikleri do¤rultusunda hareket etmemesi ya da
de çal›flan kifli.
sermayenin belirli bir grubunun ya da kesiminin k›sa va-
Bilimsel yönetim: F. W. Taylor’un belirli bir ifli yapman›n en
basit, en do¤ru ve en h›zl› yolunu bulmaya yönelik çabalar›n› yönetimsel bir bilgi birikimine dönüfltürmesi.
deli ç›karlar›na hizmet etmemesi.
Dönen grev: Grevin iflyerindeki üretim birimleri veya de¤iflik
çal›flma gruplar› aras›nda s›rayla uygulanmas›.
Bireysel ifl uyuflmazl›¤›: ‹flçi ve iflveren aras›nda bireysel ifl
iliflkileri sonucunda ortaya ç›kan uyuflmazl›k.
Boykot: ‹flçilerin iflvereni belirli bir davran›flta bulunmaya veya bulunmamaya zorlamak veya cezaland›rmak amac›yla onunla toplu ve organize biçimde herhangi bir hukuki iliflkiye girmekten kaç›nmalar› ve onu ifl ve ticaret hayat›ndan uzaklaflt›rmaya çal›flmalar›.
C-Ç
Cam tavan: Yönetici pozisyonunda çal›flan kad›nlar›n, belirli
bir aflamadan sonra yükselmelerini engelleyen faktörlerin toplam›.
Ça¤r› üzerine çal›flma: Firman›n talep dalgalanmalar›na uyumunu kolaylaflt›rarak sermayeye esneklik sa¤layan bu
çal›flma biçimi, önceden yap›lan hizmet sözleflmesi gere¤ince, iflçinin iflveren taraf›ndan ça¤r›ld›¤›nda iflyerine
gelerek çal›flmas›.
Çal›flma ekonomisi: Üretimin temel kaynaklar›ndan biri olan
iflgücü unsurunu ekonomi kuram› ve kurallar› çerçevesinde inceleyen bir bilim dal›.
E
Ehliyet: Genel anlamda toplu ifl sözleflmesi akdedebilme gücü.
Endüstri iliflkileri: Çal›flmadan do¤an iliflkilerin düzenlenmesini, aktörlerini ve bunlar aras›ndaki çat›flmac› ve bar›flç› etkileflim ve eylem biçimlerinin incelenmesini konu
alan bir bilim dal›.
Endüstriyel demokrasi: ‹nsan›n kiflili¤ine sayg› gösterilen
ve tüm bireylerin f›rsat aç›s›ndan eflit oldu¤u, ancak sarf
ettikleri çaba, teflebbüs gücü ve sahip olduklar› zihinsel
ve bedensel niteliklerle ödüllendirildikleri bir toplum
düzeni.
Esnek firma: Firma içindeki (çekirdek) iflgücünü küçültürken, do¤an ihtiyac› çevre iflgücünden çeflitli d›flsal esneklik mekanizmalar› arac›l›¤› ile temin eden bir yap›.
Evde çal›flma: ‹flçinin ifl görme yükümlülü¤ünü iflyerinde de¤il, iflçinin kendi evinde yerine getirmesi ve saat esas›na
göre de¤il, parça esas›na göre çal›flmas›.
218
G
‹flgücü esnekli¤i: Beceri, say› ve ücret gibi konularda iflgücü-
Genel grev: Bir ülkedeki birkaç iflkolunda veya tüm iflkollar›nda, ülkenin tümünde veya bir bölgesinde belirli veya
nün iflin durumuna göre farkl›laflt›r›labilmesi.
‹flkolu düzeyinde toplu pazarl›k: ‹flkolu düzeyinde kurulan
iflçi ve iflveren sendikalar› aras›nda yap›lan ve belirli bir
belirsiz süreli olarak yap›lan grev.
iflkolunda yer alan tüm iflletmeleri ve o iflletmelerde ça-
Genifllemeci (aktif) sendikalararas› rekabet: Sendikalar›n
l›flan her türlü meslek sahibi iflçileri kapsayan toplu pa-
örgütsüz iflçileri kendilerine üye yapabilmek için rekabet
etmeleri.
Gönüllü tahkim: Taraflar›n toplu ifl sözleflmesine koyduklar›
zarl›k düzeyi.
‹flveren sendikas›: ‹flverenleri örgütlenmifl iflgücünün taleplerinden korumak, iflverenlerin ç›karlar›n› hükümet, bü-
hüküm uyar›nca veya uyuflmazl›¤›n herhangi bir aflama-
rokrasi ve kamuoyu önünde temsil etmek ve korumak
s›nda aralar›nda anlaflmalar› üzerine uyuflmazl›¤›n üçün-
amac›yla iflverenler taraf›ndan kurulan ve yürütülen ör-
cü bir kifli veya kurul taraf›ndan çözümlenmesi.
Grev fonu: Greve kat›lan ve ifl iliflkisi grev süresince ask›da
kalan iflçilerin gelir kay›plar›n› karfl›lamak amac›yla sendikalar›n üyelik ve dayan›flma aidat› vb. aidatlar›n bir
bölümünden oluflturduklar› fon.
güt.
‹flveren: Kendi iflinde para ya da mal karfl›l›¤› bir veya daha
fazla ücretli veya yevmiyeli daimi iflçi çal›flt›ran kifli.
‹flyeri/‹flletme düzeyinde toplu pazarl›k: Bir iflletmeyi veya bir iflletmeye ba¤l› birden fazla iflyerini kapsayan ve
Grev: ‹flçilerin taleplerini iflverene kabul ettirebilmek için top-
iflletme veya iflyerine özgü koflullar› göz önünde tutan
luca ve birlikte hareket ederek, ifli tamamen veya önem-
en alt toplu pazarl›k düzeyi.
li derecede aksatacak ölçüde, geçici olarak ifli b›rakmalar›.
H
J
Japonlaflma: Toyota otomobil fabrikas›nda belirgin fleklinin
alm›fl yal›n üretim sisteminin yayg›nlaflmas›na atfen kul-
Hak grevi: Toplu ifl sözleflmesinin uygulanmamas›ndan veya
eksik uygulanmas›ndan ya da yorumlanmas›ndan kaynaklanan uyuflmazl›k sonucunda yap›lan grev.
I-‹
‹deoloji: Siyasi veya toplumsal bir ö¤reti oluflturan, bir hükümetin, bir partinin, bir grubun davran›fllar›na yön veren
politik, hukuki, bilimsel, felsefi, dini, moral ve estetik
düflünceler bütünü.
‹nsan kaynaklar› yönetimi: Örgütte rekabetçi üstünlükler
sa¤lamak amac›yla gerekli insan kayna¤›n›n sa¤lanmas›,
istihdam ve istihdam›n gelifltirilmesi ile ilgili politikalar
oluflturma, planlama, örgütleme, yönlendirme ve denetleme faaliyetlerini içeren bir bilim dal›.
‹fl paylafl›m›: Gönülsüz iflsizli¤in azalt›lmas› ya da artmas›n›n
önlenmesi için ifllerin çal›flanlar aras›nda paylafl›lmas›.
‹fl yavafllatma eylemi: ‹flçilerin ifli b›rakmamakla beraber, ifli
niteli¤ine göre önemli ölçüde aksatacak flekilde yavafllatarak, düflük bir h›z ve verimle çal›flmalar›; gayret grevi.
‹flçi s›n›f›: Geçimini sa¤layabilmek için iflgücünü satmaktan
baflka yolu olmayan ve üretimi kendi bafl›na sürdürebilecek baflka olanaklara sahip olmayan (mülksüzleflmifl)
ücretlilerden oluflan s›n›f.
‹fle gelmeme grevi: ‹flçilerin özellikle toplu pazarl›k sürecinde iflvereni etkileyebilmek için bir tak›m mazeretlerle ifle
gelmemeleri veya geç gelmeleri.
lan›lan bir benzetme.
Jenerik teknolojiler: Ekonomik alanda yeni etkinlik alanlar›
yaratma yetkinli¤ine ve etkisine sahip olan teknolojiler.
K
Kara liste uygulamas›: ‹flverenlerin uygulad›klar› bir tür boykot eylemi. ‹flverenler kara listede ismi bulunan iflçileri
kendi iflyerlerinde çal›flt›rmayarak, iflçiler üzerinde bask›
uygulamalar›.
Kay›t d›fl› ekonomi: Yasal düzenlemelerin denetleyici ve
düzenleyici kurallar›n›n girmedi¤i, kay›t d›fl› çal›flanlar›n
ise sosyal güvenceden yoksun oldu¤u bir ekonomik etkinlik alan›.
Kendi hesab›na çal›flan kifli: Kendi iflinde, dükkân›nda, yaz›hanesinde, imalathanesinde, tarlas›nda vb. yerlerde tek
bafl›na veya ücretsiz aile iflçileri ile birlikte bir gelir elde
etmek amac›yla çal›flan kifli.
K›smi (bölümsel) grev: Bir iflletmede çal›flan iflçilerin tümü
yerine çal›flmalar› iflletmeyi önemli ölçüde etkileyecek
olan iflçilerin ifli b›rakmalar› suretiyle yapt›klar› grev.
K›smi süreli çal›flma: Normal çal›flma sürelerinden daha k›sa ve düzenli biçimde yap›lan çal›flma olarak tan›mlanan
çal›flma biçimi.
Kondratiev dalgalar›: Ekonomik iflleyiflte yeni dönemlerin
bafllang›c›n› ve yükseliflini, eski dönemlerin sonunu ve
düflüflünü ifade eden kavram.
Sözlük
219
Korporatizm: ‹flçi ve iflveren örgütlerinin kamu politikalar›-
Örnek toplu pazarl›k: Belirli bir iflkolunda tek bir sendika
n›n oluflturulmas›na ve uygulanmas›na kat›l›m›n›n sa¤-
ile büyük bir iflveren aras›nda yap›lan toplu pazarl›k so-
lanmas›.
nucu ba¤›tlanan toplu ifl sözleflmesi hükümlerinin, o ifl-
Kuvvetler ayr›m›: Devletin yürütme, yarg› ve yasama faali-
kolundaki di¤er iflyerlerinde veya iflletmelerde yap›lacak
yetlerinin birbirinden ba¤›ms›z olmas›.
toplu pazarl›klara ve toplu ifl sözleflmelerine örnek oluflturmas›.
L
Lobi faaliyetleri: ‹ktidar› elde etme amac› tafl›mayan bask›
gruplar›n›n, siyasi otoriteyi kendi ç›karlar› do¤rultusun-
P
Pazar pay›na yönelik (pasif) sendikalararas› rekabet:
Sendikalar›n örgütlenme modellerine göre ayn› iflyerin-
da etkilemeye yönelik faaliyetleri.
Lokavt fonu: Lokavt nedeniyle iflten topluca uzaklaflt›r›lan ve
de, ayn› meslek dal›nda veya ayn› iflkolunda faaliyette
ifl iliflkisi lokavt süresince ask›da kalan iflçilerin gelir ka-
bulunan di¤er sendikalara mensup üyeleri elde etmek
y›plar›n› karfl›lamak amac›yla sendikalar›n üyelik ve da-
için rekabet etmeleri.
yan›flma aidat› vb. aidatlar›n›n bir bölümünden olufltur-
Picketing: ‹flçilerin iflyeri girifli önünde toplanarak ellerinde
tafl›d›klar› pankartlarla iflvereni di¤er iflçilere ve topluma
duklar› fon.
flikâyet ederken, di¤er iflçileri de iflbafl› yapmaktan vaz-
Lokavt: Toplu ifl uyuflmazl›¤› nedeniyle veya herhangi bir
geçirmeye çal›flmalar›.
bask› amac›yla, iflçilerin iflveren taraf›ndan topluca ve
geçici olarak iflyerinden uzaklaflt›r›lmalar›.
Lonca: Ortaça¤’da usta niteli¤ine ulaflm›fl olan zanaatkârlar›n
kurduklar› ve egemen olduklar› meslek kurulufllar›.
R
Rutinin y›k›c› etkisi: Öznel akl› d›flar›da b›rakan, yinelemeye dayal› çal›flma biçimlerinin kifli üzerinde do¤urdu¤u
M
y›prat›c› sonuçlar.
Marksizm: Kapitalist toplum içinde endüstri iliflkilerinin analizine yönelik uygulamalar› da içeren, toplumun ve sos-
S
yal de¤iflimin genel bir kuram›.
Sald›r› grevi: ‹flçilerin, iflveren taraf›ndan henüz lokavt kara-
Mavi yakal› çal›flan: Genelde bedensel emek gücüyle yap›lan ifllerde çal›flan kifli.
r› al›nmadan bafllatt›klar› grev.
Sald›r› lokavt›: Grev karar› al›nmadan yap›lan lokavt.
Mesleki düzeyde toplu pazarl›k: Belirli bir meslek grubun-
Sanayi odas›: Sanayiciler aras›nda dayan›flmay› sa¤lamak, or-
da yer alan iflçilerin çal›flma koflullar›n› düzenlemeye yö-
tak sorunlarla u¤raflmak, yabanc› sanayicilerle iliflki kur-
nelik toplu pazarl›k düzeyi.
mak, ortak ç›karlar› korumak için yasa ile kurulan, zo-
Mutlak bar›fl yükümlülü¤ü: Taraflar›n toplu ifl sözleflmesi
runlu üyelik esas›na dayanan, tüzel kiflili¤e sahip kurum.
süresi içinde tüm ifl mücadelelerine baflvurmalar›n› mut-
Savunma grevi: ‹flverenin ald›¤› veya uygulamaya bafllad›¤›
lak olarak yasaklayan yükümlülük.
lokavt karar›na karfl›, iflçilerin kendilerini korumak amac›yla bafllatt›klar› grev.
N
Savunma lokavt›: Greve karfl› iflverenin kendisini korumak
Neo-korporatizm: Merkezi bir çal›flan ve iflveren örgütlen-
amac›yla yapt›¤› lokavt.
mesi yap›s›n›n, devlet kat›l›m› ya da arac›l›¤›yla, olufltu-
Sendikalararas› rekabet: Sendika özgürlü¤ü ve sendika çok-
rulabilecek sosyal politikalar›n içeri¤ini belirleyecek ku-
lu¤u ilkelerinin bir sonucu olarak ayn› iflyerinde, ayn›
rumsal mekanizmalar içerisine kendine yer bulabilmesi.
meslek dal›nda veya ayn› iflkolunda faaliyet gösteren
Nisbi bar›fl yükümlülü¤ü: Taraflar›n toplu ifl sözleflmesi sü-
birden çok sendikan›n çeflitli sosyal, ekonomik ve ide-
resi içinde, yaln›zca toplu ifl sözleflmesinde yer alan ko-
olojik nedenlerle bir rekabet ortam› içinde olmalar›.
nularda, ifl mücadelelerine baflvurmalar›n› yasaklayan
S›k›flt›r›lm›fl çal›flma haftas›: Toplam haftal›k çal›flma süre-
yükümlülük.
O-Ö
Oturma grevi: ‹flçilerin iflyerlerini terk etmeyerek, ancak iflgörme borçlar›n› yerine getirmekten kaç›narak ve oturarak gerçeklefltirdikleri eylem.
sinin klasik befl veya alt› iflgününe de¤il, daha az say›da
iflgününe s›k›flt›r›lmak suretiyle da¤›t›lmas›.
Siyasi grev: Yasama veya yürütme organlar›n› etkilemek amac›yla yap›lan grev.
Sosyal diyalog: ‹flçi-iflveren temsilcilerinin ekonomik performans› ve sosyal haklar› gelifltirmek ad›na düzenli bir takvim çerçevesinde görüflme veya dan›flma esas›na daya-
220
nan, devletin kat›l›m›n›n oldu¤u ya da olmad›¤›, tek bir
Toplumsal anlaflma: Genellikle iflçi ve iflveren konfederas-
modeli olmayan, ülkelerin kendi endüstri iliflkileri gele-
yonlar› ile hükümet aras›nda enflasyonun kontrol alt›na
nekleri içerisinde flekillenen bir mekanizma.
al›nmas›, ücret-fiyat politikalar›n›n, gelir da¤›l›m› politi-
Sosyal politika: Toplumun sosyo-ekonomik yönden güçsüz,
kalar›n›n belirlenmesi gibi makroekonomik amaçlar tafl›-
ba¤›ml› çal›flan ve özel olarak korunmas› gereken kesimlerinin, ifl iliflkileri, çal›flma yaflam› ve toplumsal yaflam
yan ve ulusal düzeyde imzalanan anlaflmalar.
içinde korunup gözetilmelerine yönelik kamusal ya da
U-Ü
yar› kamusal tüm politikalar› konu alan bir bilim dal›.
Ulusal düzeyde toplu pazarl›k: ‹flçi ve iflveren sendikalar›n›n tepe örgütleri aras›nda, kimi zaman hükümetin de
T
kat›lmas›yla üç sosyal taraf aras›nda yap›lan ve çal›flma
Tahkim (Hakem): Üçüncü bir kifli ve ya kurulun, taraflar›
hayat›n› ilgilendiren sorunlarla ilgili ülkelerin, kararlar›n
ba¤lay›c› kesin bir karar vererek, toplu ifl uyuflmazl›¤›n›
ve standartlar›n belirlendi¤i merkezi toplu pazarl›k dü-
çözümlemesi.
zeyi.
Tele çal›flma: Bilgisayar ve iletiflim teknolojisinin yard›m› ile
Uyar› grevi: ‹flvereni bir karar›ndan veya bir uygulamas›ndan
iflyeri d›fl›nda bir yerde (iflçinin evi, bürosu) olan çal›fla-
vazgeçirmek amac›yla baflvurulan ve belirli bir süre uy-
n›n, as›l iflyeri ile aras›nda olan elektronik iletiflim ba¤›
ile yapmakta oldu¤u çal›flma.
gulanaca¤› önceden aç›klanarak bafllat›lan grev.
Uzlaflt›rma: Arac› durumundaki üçüncü kiflinin veya kurulun
Teori: Bilgi edinme sürecinin herhangi bir aflamas›nda ortaya
öneriler sunarak, taraflar› birbirine yak›nlaflt›rmaya çal›fl-
at›lan geçerlik ve güvenilirli¤i bilimsel yöntemlerle saptan-
mas›, taraflar›n anlaflamamalar› halinde görevine devam
m›fl iç tutarl›l›¤› olan bir genel bilgi ve aç›klama düzeni.
ederek uzlaflma formülü içeren bir karara varmas› ve bu-
Ticaret odas›: Ticareti ve üyelerinin ticari ç›karlar›n› gelifltirmek amac›yla yasa ile kurulan, zorunlu üyelik esas›na
nu taraflara tavsiye etmesi.
Ücretli veya maafll› çal›flan: ‹flveren ile aralar›nda mevcut
dayanan tüzel kiflili¤e sahip kurum.
olan yaz›l› veya sözlü bir ifl sözleflmesine göre, iflletme-
Toplu (kollektif) ifl uyuflmazl›¤›: ‹flçi sendikas› ile iflveren
nin sat›fl veya kâr›ndan ba¤›ms›z olarak belirlenen bir te-
veya iflveren sendikas› aras›nda çal›flma iliflkileriyle ilgili
konularda ortaya ç›kan uyuflmazl›k.
mel ücret karfl›l›¤›nda çal›flan kifli.
Ücretsiz aile iflçisi: Hanehalk› fertlerinden biri veya birkaç›
Toplu ç›kar uyuflmazl›¤›: Mevcut bir hakk›n de¤ifltirilmesi
taraf›ndan yürütülen bir ekonomik faaliyete yard›m et-
veya yeni bir hakk›n meydana getirilmesi amac›yla sen-
mek amac›yla herhangi bir ücret almaks›z›n iflgücü ola-
dika ile iflveren veya iflveren sendikas› aras›nda ortaya
rak katk›da bulunan hanehalk› ferdi.
ç›kan ifl uyuflmazl›¤›.
Toplu hak uyuflmazl›¤›: ‹flçi ile iflveren aras›ndaki ifl iliflkisi-
V
nin dayana¤›n› oluflturan mevzuat, toplu ifl sözleflmesi
Vahfli (denetimsiz) grev: Herhangi bir sendikan›n deste¤i
ve hizmet akdi hükümleri ile sa¤lanan haklar›n sendika,
olmadan iflçilerin kendiliklerinden bafllatt›klar› grev.
iflveren veya iflveren sendikas› taraf›ndan ihlal edilmesi
Vandalizm: Bir kifliye ya da kamuya ait bir mala, araca ya da
ürüne kas›tl› olarak zarar verme eylemi.
durumunda ortaya ç›kan ifl uyuflmazl›¤›.
Toplu ifl sözleflmesi: ‹flçiler ad›na hareket eden sendikalarla
iflverenler veya onlar›n sendikalar› aras›nda toplu pazar-
Y
l›k sonunda taraflar›n karfl›l›kl› hak ve ç›karlar›n› bir sü-
Yal›n üretim: Tüketici tatminine ve sürekli geliflime dayanan,
re için düzenleyen ve belirleyen yaz›l› belge.
Toplu pazarl›k: Bir veya birden fazla iflçi örgütü ile bir iflveren veya bir grup iflveren veya bir veya daha fazla iflve-
üretimin tüm birimlerinin eflgüdümlü oldu¤u bir ürün
gelifltirme ve tam zaman›nda üretim modeli.
Yasal (kanuni) grev: Ulusal mevzuatta yer alan amaçlara,
ren örgütü aras›nda istihdam ve çal›flma koflullar›n›n sap-
koflullara ve prosedürlere uygun bir flekilde yap›lan grev.
tanmas› ve/veya bir iflçi örgütü ya da iflçi örgütleri ile ifl-
Yasal olmayan (yasad›fl›, kanunsuz) grev: Ulusal mevzuat-
verenler veya örgütleri aras›ndaki iliflkileri düzenlemek
ta yer alan amaçlara, koflullara ve prosedürlere uygun
amac›yla yap›lan görüflmeler.
bir flekilde yap›lmayan grev.
Toplu vizite eylemi: ‹flçilerin gerçekte hasta olmad›klar› halde topluca doktora muayene olmak istediklerini bildirerek ifllerini b›rakmalar›.
Yedek iflgücü ordusu: Çal›flanlara her an ifllerini kaybetme
korkusunu yaflatan iflsiz rezervi.
Yetki: Belirli bir alanda toplu ifl sözleflmesi akdedebilme gücü.
Sözlük
Yevmiyeli çal›flan: Bir baflkas›n›n iflinde ayni (mal) veya nakdi (para) bir gelir elde etmek amac›yla günlük ücret üzerinden çal›flan kifli.
Z
Zorunlu tahkim: Taraflar›n toplu ifl mücadelelerine gitmelerinin yasakland›¤› ülkelerde veya grev/lokavt hakk›n›n
tan›nd›¤›, ancak baz› iflyerlerinde veya belirli koflullar›n
varl›¤› halinde greve/lokavta gidilmesinin yasakland›¤›
ülkelerde toplu ifl uyuflmazl›klar›n›n üçüncü bir kifli veya kurul taraf›ndan çözümlenmesi.
221

ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹

Transkript

Benzer belgeler

2015 kamu toplu iş sözleşmeleri

T-KIT 3 DOC*

havası temiz Narcity

TOYOTA MOTOR EUROPE NV/SA BELÇ‹KA, ÇEMTAfi`I Z‹YARET

AÇ - ekolojikmim.com

000 ODTUbulten kasim