Tam Metin

Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde Sanat Eğ t m nde
Kavram Har talarının Öğrenme
ve Değerlend rme Sürec nde Kullanımı*
**
Ruk ye DİLLİ
***
Nuray MAMUR
Öz
Günümüzde sanat eğ t m araştırmacıları çağdaş dünyada görsell ğ n artışına bağlı
olarak, görsel okuryazarlığı ve eleşt rel düşünme becer ler n sanat eğ t m
müfredatlarıyla bütünleşt rme çabasındadır. Görsel kültür kuramı olarak adlandırılan
bu çabalar sanat eğ t m n daha gen ş b r perspekt fte ele almakta ve sanat eserler n n
yanı sıra günlük yaşamda b rey etk leyen her türlü görsel kurguyu kapsamaktadır. Bu
gen şlemeye st naden görsel kültür bağlamında sanat öğren m ve öğret m nde farklı
eğ tsel stratej lere gereks n m duyulmaktadır. Bu araştırmanın amacı, sanat eğ t m nde
görsel kültür kuramı perspekt finde kavram har talarının öğrenme-öğretme ve ölçmedeğerlend rme sürec nde nasıl kullanılab leceğ üzer ne b r öner get rmekt r.
Araştırma sanat eğ t m nde yen b r öğrenme kuramı bağlamında eğ t m öğret m
sürec n gel şt rmey hedefleyen n tel b r çalışmadır. Araştırmanın katılımcıları TOBB
Ekonom ve T caret Ün vers tes Güzel Sanatlar, Tasarım ve M marlık Fakültes Görsel
İlet ş m Tasarımı Bölümü'nden, 2014-2015 eğ t m-öğret m yılının Bahar dönem nde
“Desen” ders n alan toplam 15 öğrenc d r. Araştırmanın ver ler katılımcı grupla
yapılan müze z yaretler ve eğ t m etk nl ğ nde gel şt r len kavram har talarından ve
sürece l şk n görüşler n bel rt ld ğ değerlend rme formundan elde ed lm şt r.
Araştırma sonucunda öğrenme- öğretme sürec nde kavram har talarının öğrenc ler n
sanat eserler nde gördükler kavramları sorgulama ve formüle etme b ç mler n
gösterme yönünden etk l l ğ tesp t ed lm şt r. Süreç öğrenc ler kavramlar üzer nden
çoklu bakış açılarına yöneltm şt r. İşb rl kl takım çalışması şekl nde planlanan ders
etk nl ğ nde öğrenc ler farklı bakış açılarını keşfetme olanağının yanı sıra, toplumsal
ortak bakış açılarını da keşfetm şlerd r. Dahası kavram har taları öğrenme sürec ne
gömülü şb rl kl değerlend rme stratej s olarak öğrenc ler n kavram eks kl kler ,
kavram yanılgıları, kavramlar arası l şk ler nasıl kurduğu, düzenled ğ ve kurduğu
h yerarş k ve çapraz bağlantılarla düşünme süreçler n zleme ve değerlend rme
açısından etk l olmuştur.
Anahtar Kel meler: Görsel sanatlar eğ t m , görsel kültür, görsel kültür kuramı,
kavram har taları, sanat eğ t m nde ölçme ve değerlend rme
*
Bu araştırma 2015 yılında 24. Eğ t m B l mler Kongres 'nde sunulan b ld r n n gen şlet lm ş
vers
yonudur.
**
Dr., MTA, Genel Müdürlüğü Tab at Tar h Müzes Eğ t m Uzmanı, Ankarad***ll ruk [email protected]
Doç. Dr., Pamukkale Ün vers tes Eğ t m Fakültes Güzel Sanatlar Eğ t m Bölümü, Den zl [email protected]
19
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR
Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde
Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve
Değerlend rme Sürec nde Kullanımı*
The Use of Concept Maps in Learning and Evaluation
Process in Art Education in the Perspective of Visual
Culture Theory
Abstract
Nowadays, art education researchers are endeavoring for unifying visual literacy and
critical thinking skills with art education syllabus due to the increase in visuality in
contemporary world. These endeavors that are named as visual culture theorem address
art education in a broader perspective and encompass all kinds of visual construction
that influences individuals in daily life as well as the works of art. Referring to this
expansion, in art learning and teaching within the context of visual culture, different
educational strategies are needed. It is to bring up a suggestion on how to use concept
maps in the process of learning-teaching and measurement-evaluation, in art education
in the perspective of visual culture theorem. The research is a qualitative study that aims
at improving the process of education and teaching within the context of a new learning
theorem in art education. The participants of the research are in total 15 students who
took “Pattern” course during the spring semester of 2014-2015 academic year in TOBB
University of Economics and Technology, Faculty of Fine Arts, Design and
Architecture, Department of Visual Communication Design. The data of the research
were obtained from the evaluation form where thoughts concerning the process were
stated and from the concept maps that were developed during the event of museum
visits and education done with the participating group. In the process of learningteaching the effectiveness of concept maps in showing the students' ways of
questioning and formulating the concepts they see in works of art, was detected. The
process directed the students toward multiple viewpoints through concepts. During the
course event planned as a cooperative team work, the students discovered societal
common viewpoints along with the opportunity to discover different viewpoints.
Furthermore, as the cooperative evaluation strategy embedded in the process of
learning, concept maps became effective in terms of observing and evaluating the
students' concept deficiencies, concept misimpressions, way of establishing and
organizing relationships between concepts and the thought processes along with the
crosswise connections they established.
Keywords: Visual arts education, visual culture, visual culture theorem, concept maps,
measurement and evaluation in art education
20
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34
Grş
Teknoloj n n ve b lg n n hızla değ ş me uğradığı ve b lg n n nanılmaz
ölçüde gen şled ğ çağımızda etk l öğrenme üzer ne yapılan araştırmalar hız
kazanmıştır. B rey n g tt kçe artan b lg yığınları çer s nden ş ne yarayacak
olanları seçme, seç len sorgulama ve amaca uygun olarak kullanab lmeler
eğ t m n öncel kl amacı hal ne gelm şt r. Bu doğrultuda sanat eğ t m de
eleşt rel anlayış kazandırmak ya da öğrenc ler n kend anlamlarını
keşfetmeler n sağlamaya dönük uygulamalara yönelm şt r. “İnsandak yaratıcı
gücü ortaya çıkarmak, onu özgür, yapıcı, araştırıcı kılmak, düşünen, üretken
b reyler hal ne get rmek” (Mamur, 2010, s. 175) perspekt finde özell kle
öğret m stratej ler n n yapılandırılmasında katılımcıların akt f katılımı,
şb rl ğ ve sorgulama temell yaklaşımlara ve sanatın sosyal bağlamını
araştırmaya dönük uygulamalara odaklanılmıştır.
Görsel kültür; görsel bulguların, deney mler n ve kültürün farklı
yönler n yorumlayan eleşt rel b r çalışma alanı (Tav n, 2003) olarak sanat
eğ t m n n tabanını gen şletm şt r. Çünkü sanat eğ t m bağlamında “görsel
kültür telev zyonda, filmlerde, k taplarda, derg lerde, reklamlarda, ev ve g ys
tasarımlarında, alışver ş merkez ve eğlence parkı tasarımlarında, göster
sanatlarında ve d ğer görsel ürün ve let ş m şek ller nde olduğu g b günlük
hayatımızda karşılaştığımız her türlü nesne ve mgeler ” kapsamaktadır
(Duncum, 2001, s. 19). Sanat eğ t m n n görsel kültür kuramı yoluyla daha
gen ş b r perspekt fte alınmasıyla b rl kte, öğret m nde farklı eğ tsel stratej lere
gereks n m duyulmaya başlanmıştır. Özell kle sanatın ve görsel kültür
mgeler n n sosyal bağlamını araştırmaya ve alt anlamları keşfetmeye dönük
eleşt rel öğret m etk nl kler n n gel şt r lmes sanat eğ t m araştırmalarında
önem kazanmıştır. Gel nen bu noktada yapılandırmacı öğrenme kuramının
öğrenme tekn kler nden b r olan kavram har talarının görsel kültür kuramının
felsefes yle uyumlu yaklaşımlardan b r olarak öğrenc ler n kend anlamlarını
oluşturmaları yönünde etk l olab leceğ düşünülmüştür.
Kavramlar, b rey n düşünmes n sağlayan z h nsel araçlardır. F z ksel ve
sosyal dünyayı anlamayı ve anlamlı let ş m kurab lmey sağlarlar. Dolayısıyla
kavramları anlamak, lkeler anlama, problem çözme ve dünyayı anlamak ç n
gerekl d r (Senemoğlu, 2001). Cüceloğlu'na (2000) göre kavram, aralarında
bel rl özell kler paylaşan b r grup nesne veya olaya ver len semboldür ve
b rey n son derece karmaşık ve ayrıntılı algısal yaşantısını özetler. Kavram
har taları se “ç zg lerle kavramlar arası l şk ler gösteren ve kavramları
h yerarş ye sokan b r s stemd r” (Kaptan, 1998, s. 95). Kavram har tası,
nsanların nasıl öğrend kler le anlamlı öğrenme konuları arasında köprü kuran
b r öğrenme- öğretme stratej s d r. Kaptan'a (1998, s.95) göre “b r kavram
har tası daha gen ş b r kavram başlığı altındak kavramların b rb rler yle
l şk ler n gösteren k boyutlu b r şemadır”. Novak ve Musonda'ya (1991)
21
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR
Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde
Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve
Değerlend rme Sürec nde Kullanımı*
göre se kavram har taları b rey n b lg ve düşünme yapısındak der nl k ve
zeng nl ğ gösteren şemalardır.
Kavram har taları 1970'l yılların başında, J. D. Novak ve arkadaşları
tarafından Cornell Ün vers tes 'nde gerçekleşt r len b r araştırma programı
kapsamında; Ausubel' n anlamlı öğrenme teor s ne dayalı olarak b r öğret m
stratej s ve materyal olarak gel şt r lm şt r (Kaptan, 1998; İngenç, 2008;
Çakmak ve Baysen, 2013, Kaya 2003).
Bu har talar b reysel olarak
oluşturulab leceğ g b küçük gruplar hal nde de oluşturulab l r n tel kted r.
Küçük gruplarla çalışıldığında b lg n n anlamlandırılıp öğren lmes ç n
d yalog, fik r alışver ş , paylaşım ve bazen de uzlaşma gerekt rmekted r.
Kavram har talarında farklı gruplar arasında çapraz bağlantılar vardır. Çapraz
bağlantıların varlığı b rey n farklı kavramlardan oluşmuş grupları b rb r ne
bağlayarak nasıl sentezled ğ n n ve yaratıcı düşünme becer s n n b r gösterges
olarak kabul ed lmekted r (Novak, 1998).
B reyler günlük yaşantısında ed nd ğ deney mler sonucunda kavramları
adlandırmakta ve bu kavramları bellekte b r har ta (şema) formunda
saklamaktadır. Gerek yen deney mler gerekse formal öğret m sırasında
ed n len b lg ler bu har tayı gün geçt kçe gen şletmekte ve
karmaşıklaştırmaktadır. Bazı kavramlar se değ şt r lerek yen şekl le
har tadak yer n almaktadır (Kalaycı ve Çakmak, 2000). Bu durum b r şek lde
“b tk lerde b rden çok yerde, b rden yayılan aynı anda pek çok yerden
tomurcuklarını fırlatan, görünüşte rastgele b r b ç m andıran kök yapısına
(Rh zome)” (F neberg, 2014, s. 18) benzet leb l r. Bu, düşünmen n doğrusal b r
mantıktan öte çok yönlü şlen ş açısından da öneml d r. Dolayısıyla etk l b r
öğrenmey gerçekleşt rmede b rey n belleğ nde oluşturduğu har talama
yoluyla öğrenme s stem n n, aynı zamanda öğret mde de kullanıldığında etk l
olab leceğ anlamında yorumlanab l r (Kalaycı ve Çakmak, 2000). Bu nedenle
kavram har taları görsel kültür bağlamında öğrenc ler n görsel kültür mgeler
üzer nden k ş sel ve toplumsal anlamları keşfetmes nde öneml rol oynayab l r.
Çünkü görsel kültür kuramı postmodern felsefeyle bağlantılı olarak hem
görüntüler hem de kavramları rad kal b r b ç mde çok taraflı görmeyle
lg lenmekted r.
“Kavram oluşturma yeteneğ olmasaydı, yaşam karışık ve b rb r yle
l şk lend remez yaşantılarla dolu olarak algılanırdı. H çb r gruplaşma,
soyutlama, sembolleşt rme olmadan düşünme ve let ş m kolaylığı dah
ortadan kalkardı” (Reed, 1992'den aktaran Özbay, 2004). Kavram har talarına
görsel kültür kuramı perspekt finden bakıldığında z h nde yer alan protot pler
ortaya çıkarmada öneml b r araç olma potans yel d kkat çekmekted r. Çünkü
z h nde kavramlarla lg l protot p düşünceler vardır. B r protot p, herhang b r
kategor y en y tems l ed c d r. Örneğ n “Arap” kavramını z hn m zde
canlandırdığımızda aklımıza gelen lk şey “esmer, sarıklı” b r protot p olab l r.
22
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34
Pek bütün Araplar öyle m d r? İşte bu örnekte olduğu g b kavramları
öğrenmede kend özel yaşantımızdak bellek kayıtlarını kullanırız. Bu kayıtlar
bell olayları zamanla toplayarak protot pler oluşturur. Görsel kültür açısından
bakıldığında bu kayıtların oluşumu, sürekl tekrar eden görüntülerd r. Popüler
kültür çer s nde “Arap” kavramı le lg l görüntüler n medyada tekrar tekrar
yer almasıyla b rl kte belleğ m zde k bu protot p kavramlar yerleş r.
“Teknoloj n n gel ş m le küreselleşen kavram bütün dünyada aynı protot p n
algılanmasına neden olur. B r kategor y bel rlerken pek çok örnekleme
başvururuz ve protot pler pek çok örneklemden meydana gel r” (Özbay, 2004).
Bu anlamda kavram har taları k ş n n z hn nde anlam bulan, yaşantısında
anlam kazanan ve toplumsal olarak kabul ed lm ş her türlü kavramı görsel
kültür mgeler yoluyla ortaya çıkarmada etk l olab l r. Çünkü kavram
har taları, kavramlar arasındak l şk ler , etk leş mler ve bağlantıları b r kuş
bakışı le görmeye olanak sağlar. Bu da öğrenme sürec n n daha anlamlı hale
gelmes demekt r.
Kavram har taları öğrenme aracı olarak kullanılab ld ğ g b b r
değerlend rme aracı olarak da kullanılab lmekted r (Ga nes ve Shaw, 2002;
Croasdell, Dav d, Freeman ve Urbaczewsk 2003, Kaya 2003). “Öğrenc ler n
kavram eks kl kler , kavram yanılgıları, kavramlar arası l şk ler nasıl
kurduğu, düzenled ğ ve kurduğu çapraz bağlantılarla yaratıcı düşünme
becer ler zleneb lmekted r” (Kılınç, 2007). Kavram har talarını
değerlend rmek ç n kullanılab lecek ölçütler se;
ŸKavramların uygun şek lde n telend r lmes ,
ŸBağlantıların anlamlı olması ve
ŸÇapraz bağlantıların kurulması üzer nden yapılandırılır (Kılınç, 2007).
Kavram har taları üç farklı yöntem le puanlanab lmekted r. Bunlar; 1Bütünsel, 2-İl şk sel, 3-Yapısal puanlama metodudur. Bütünsel puanlama
metodunda, her b r kavram har tasının bütününe bakılarak kavramların
har tada göster lmes ne göre yargıda bulunulur. İl şk sel puanlama metodunda
puanlayıcılar har ta üzer nde bel rt len önermeler puanlandırırlar. Yapısal
puanlama metodunda se kavram har taları üzer ndek h yerarş k sev yeler,
çapraz bağlantılar ve örnekler n sayılarına dayalı olarak puanlama yapılır (Mc
Clure, Sonak ve Suen, 1999'den aktaran İngeç, 2008, s. 198). Bu puanlama
metotları, öğrenc ler sınırlamaktan öte b lg y daha fazla gen şletme ve
göstergeler arasında l şk ler görme yönünde yaratıcı düşünmey teşv k ed c
n tel kted r.
Görsel kültür eğ t m görsel mgeler üzer nden k ş sel ve toplumsal
anlamları keşfetmeye odaklanır. Kavram har taları bu sürec desteklemek ç n
göstergeler arasında kurulan bağlantılar, ya da görsel kültür mgeler altında
yatan varsayım ve önyargılara çok yönlü bakma, ayrıntıları saptama ve
b rleşt rmeye dönük becer ler gel şt rmede hem öğrenme sürec n n b r parçası
23
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR
Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde
Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve
Değerlend rme Sürec nde Kullanımı*
olarak, hem de değerlend rme sürec ne h zmet edeb lecek b ç mde
kullanılab lecek yaklaşımlardan b r d r. Ülkem zde sanat eğ t m nde görsel
kültür kuramı oldukça yen d r. Son yıllarda kuramsal ve uygulama bazında
çalışmalar (Balkır, 2009; D ll , 2013; Mamur, 2012, 2014, 2015; Soğancı,
2011; Türkkan, 2008) yapılmıştır. Ancak ülkem zde uygulanan sanat eğ t m
yöntemler nden oldukça farklı ve yen b r yaklaşım olan görsel kültür
kuramının öğret m ne l şk n hem sanat eğ t mc ler ne hem de araştırmacılara
uygulama boyutunda destek ver lmes açısından daha fazla örnek etk nl klere
gereks n m vardır. Bu araştırmanın amacı, sanat eğ t m nde görsel kültür
kuramı bağlamında kavram har talarının öğrenme-öğretme ve ölçmedeğerlend rme sürec nde nasıl kullanılab leceğ üzer ne b r öner get rmekt r.
Bu amaç doğrultusunda aşağıda yer alan sorulara yanıt aranmıştır.
ŸGörsel kültür kuramı bağlamında kavram har talarının öğrenmeöğretme sürec ne yansımaları nasıldır?
ŸGörsel kültür kuramı bağlamında kavram har taları ölçmedeğerlend rme sürec nde nasıl kullanılab l r?
Yöntem
Bu araştırma sanat eğ t m nde yen b r öğrenme kuramı bağlamında
eğ t m-öğret m sürec n gel şt rmey hedefleyen n tel b r çalışmadır. Araştırma,
son yıllarda sanat eğ t m n daha gen ş b r perspekt fte ele alan görsel kültür
çalışmalarının b r atölye ders ne entegrasyonu bağlamında yapılandırılmıştır.
Bu entegrasyonda kavram har talarının hem öğrenme, hem de değerlend rme
sürec ndek şlevler nden yola çıkılmıştır. Özell kle görsel kültür kuramının
postmodern felsefeyle bağlantılı olarak hem görüntüler hem de kavramları
rad kal b r b ç mde çok taraflı görmeye dönük yaklaşımlarının kavram
har taları le örtüştüğü düşünülmekted r. Kavram har taları öğrenc lere b lg y
ayrıntılandırma, gen şletme ve bütünleşt rme olanağı sunduğu ç n görsel
kültürün temel felsefes n oluşturan eleşt rel ve yansıtıcı düşünmen n
gel şt r lmes ne ve değerlend r lmes ne katkı sağlar n tel kted r.
Çalışma Grubu
Araştırmanın katılımcıları TOBB Ekonom ve T caret Ün vers tes
Güzel Sanatlar, Tasarım ve M marlık Fakültes Görsel İlet ş m Tasarımı
Bölümünden, 2014-2015 eğ t m-öğret m yılının Bahar dönem nde desen
ders n alan toplam 15 öğrenc d r. Araştırmanın ver ler katılımcı grupla
yapılan müze z yaretler ve eğ t m etk nl ğ nde gel şt r len kavram
har talarından ve sürece l şk n görüşler n bel rt ld ğ değerlend rme
formundan elde ed lm şt r. Değerlend rme formu öğrenc ler n etk nl k
sürec nden elde ett kler kazanımlar ve deney mler n paylaşımı çerçeves nde
yapılandırılmıştır.
24
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34
Ver Toplanması
Araştırma ver ler n n toplanması üç aşamalı b r ders sürec nde
gerçekleşm şt r. İlk ders b r sanat eser nde yer alan görsel kodlar üzer nden
kavram har tası yöntem ne öğrenc ler ısındırmak, kavramlar üzer ne nasıl
düşünüleceğ n ve fik rler n nasıl organ ze ed leceğ n göstermek çerçeves nde
ele alınmıştır. Bu süreçte öğrenc lere eserde gördükler b lg ler kavramlar
hal nde nasıl sıralayacakları, eserle lg l yen kavramları nasıl gel şt recekler ,
kavramlar arası l şk ler kurma b ç mler le kavramları organ ze etme
b ç mler göster lm şt r. Sürec n k nc aşaması se Ankara Res m ve Heykel
Müzes 'nde gerçekleşm şt r. Bu aşamada öğrenc ler müzede 3'er k ş l k
şb rl kl gruplar hal nde çalışmış ve onlardan kend ler bel rled kler b r eser
üzer nden görsel kültürün kavramsal yapısını ve sosyal bağlamını görsel b r
şema (kavram har tasında) olarak çözümlemeler stenm şt r. Bu süreç görsel
kültür kuramı perspekt finde yansıtıcı düşünme, tar hsel ve bağlamsal
araştırmalar yapma ve temat k sorgulamalar çerçeves nde planlanmıştır.
Sürec n son aşamasında se her b r grup bel rlend kler sanat eser üzer nden
ulaştığı kavramları ve bağlantıları sınıf arkadaşlarına sunmuş ve oluşturulan
kavram har taları araştırmacılar tarafından değerlend rmeye alınmıştır.
Kavram har talarının değerlend r lmes araştırmacı ve eğ t mc lere yol
göstermes açısından yapısal puanlama metodu çerçeves nde ele alınmıştır.
Ed n len kavram har taları, Novak ve Gow n” n (1984) tekn kler ne göre
oluşturulmuştur. Har talarda kavramların/göstergeler n sayısı, h yerarş k
düzey, çapraz bağlantılar ve örnekler puanlanmıştır. Her kavram ve her l şk l
kollara 1'er puan, her h yerarş k sev yeye 5 puan ve her çapraz l şk ye 10 puan
ve her örneğe 1 puan ver lm şt r.
Ver ler n Anal z
Araştırma sürec nde elde ed len tüm kavram har taları ve süreç
değerlend rme formları çer k anal z le çözümlenm şt r.” İçer k anal z ,
toplanan ver ler açıklayab lecek kavramlara ve l şk lere ulaşma olarak
tanımlanmaktadır” (Yıldırım ve Ş mşek, 2005). Ver ler n anal z nde öncel kle
her k alan uzmanı b rb r nden bağımsız b r şek lde çalışmıştır. Daha sonra
kodlama güven rl ğ n sağlamak amacıyla alan uzmanları b r araya gelm ş
yapılan kodlamaları karşılaştırma ve ortak kodlar konusunda uzlaşma şlem n
gerçekleşt rm şt r. Bu çerçevede kodlayıcılar arası güven rl k; “Güven rl k =
Görüşb rl ğ / Görüş b rl ğ + Görüş ayrılığı” formülü (Huberman ve M les,
1994) kullanılarak bel rlenm şt r. Bu formüle st naden kodlayıcılar arası
güven rl k oranı: % 86'dır. Kodlama güven rl ğ nde %70' n üstü olması yeterl
görüldüğünden ver anal z güven rl ğ açısından sten len sonuca ulaşılmıştır.
25
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR
Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde
Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve
Değerlend rme Sürec nde Kullanımı*
Bulgular
Araştırmada görsel kültür kuramı bağlamında kavram har taları:
1)Öğrenme- öğretme sürec ,
2)Ölçme-değerlend rme sürec çerçeves nde k ana tema altında
çözümlenm şt r.
1-Kavram har talarının öğrenme-öğretme sürec ne yansımalarına l şk n
bulgular
Öğrenme- öğretme sürec nde kavram har talarının öğrenc ler n sanat
eserler nde gördükler kavramları sorgulama ve formüle etme b ç mler n
gösterme yönünden etk l l ğ ncelenm şt r. Sürec n öğrenc ler kavramlar
üzer nden çoklu bakış açılarına yöneltt ğ görülmüştür. Öğrenc ler n görsel
kültür mgeler üzer nden k ş sel ve toplumsal anlamları keşfetmes temel nde
eleşt rel b l nc ncelemeye dönük b r anal z yapılmıştır.
Res m 1: Grup 1
Res m 2: Grup 2
Res m 1 de görüldüğü g b Grup 1 soyut b r res mden (Adnan Turan ,
Sak n Den z D nl yorum) “Sünger Bob” g b popüler kültüre a t an masyon
filme ulaşmıştır. Ayrıca bu grupta yer alan öğrenc ler n res mde yer alan
ç zg ler “p nokyonun burnuna” benzetmes ayrı b r popüler kültür unsurunun
etk ler olarak yorumlanab l r.
26
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34
Res m 2: Grup 3
Res m 3: Grup 4
Grup 3 ve Grup 4 seçt kler eserlerde (İbrah m Çallı-Zeybekler Kurtuluş
Savaşında ve Turgut Za m- Yaylada Yörükler) yer alan kadın figürler n “
g zem, anne, aşk, sevg , mağdur “ kavramları altında b rleşt rm şt r.
At resm n “as l”, keç resm n “ natçılık” kavramları le tanımlayarak
popüler kültüre a t medyada yansıyan ya da çocukluktan t baren okuduğumuz
h kâyelerdek sembol k anlatımlarla eşleşt rm şlerd r. Öğrenc ler
“kahramanlık” kavramını “s lah, acı ve ş ddet“ kavramları le “ nsan”
kavramını “vahş , kötü, saygısız “ g b n telemelerle har taya yerleşt rm şlerd r.
Görsel kültür perspekt finden bakıldığında öğrenc ler n yaptıkları
kavram har talarında ç nde bulundukları çevren n özell kler n ve bu çevrede
oluşturdukları kend anlamlarını yansıtmışlardır. Burada fark ed lmes gereken
nokta farklı grupların aynı anlamlara benzer kavramlar üretmes d r. Bu durum
se küreselleşen medyanın aynı görüntüler sürekl tekrar etmes n n nsan
b l nc ne ve yaşantılara etk s olarak yorumlanab l r.
Uygulama sürec nde öğrenc lerden her kavramın har tada yalnızca b r
kez yer alması ve en az b r kavramla l şk lend r lm ş olması stenm şt r.
Öğrenc ler n müzede seçt kler farklı sanat eserler nden yola çıkılarak yapılan
kavram har talarına bakıldığında “hüzün, acı, mutsuzluk”, vb. ortak
kavramlarının yazıldığı fark ed lm şt r. 2014 OECD İy Yaşam Endeks
Raporu'na göre Türk vatandaşlarının OECD vatandaşlarına göre, genelde
hayatlarından pek memnun olmadıkları görülmekted r. 36 sanay leşm ş ülke
ç nde en mutsuz olanın Türk ye olduğu bel rt len araştırmada Türk ye'de
ortalama b r günde, olumlu duygu ve düşünceler ç nde olduklarını
söyleyenler n oranı % 68, OECD ortalaması se % 80 d r. Öğrenc ler n
27
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR
Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde
Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve
Değerlend rme Sürec nde Kullanımı*
hazırladığı kavram har talarında kullanılan olumsuz kavramların çokluğu da
d kkate değer b r bulgudur. Seç len sanat eserler , z h nler nde canlandırdıkları
kel melere aracı olmuştur.
Yapılan kavram har talarından sonra öğrenc ler çeş tl önyargılara sah p
olduklarını bel rtm şlerd r. B r grup oluşturdukları kavram har tasında temel
kavramı olan “köy” kavramından başlayarak “ köy- nsan-vahş -kötü”
kavramlarına ulaşmıştır. Yapılan tartışmalar sonunda grup öğrenc ler nden b r
ortaya çıkan kavramlara st naden “çeş tl önyargılara sah p olduğumu
anladım” cümles n kurmuştur.
Başka b r kavram har tasında (Res m 3) yer alan “kadın “temel
kavramından “anne-mağdur-ş ddet-s lah” kavramlarına ulaşan öğrenc grubu
“anne kavramından s lah kavramına ulaşacağım h ç aklıma gelmem şt ”
yorumunda bulunmuştur. Bu durum k tle let ş m araçlarında yer alan kadın
tems ller n n öğrenc kavram har talarında b r protot p olarak karşımıza
çıkmasının b r sonucudur. Ayrıca “çocuk” temel kavramından “hüzün-acı
çekm ş- savunmasız” kavramlarına ulaşan öğrenc grubu “çocuklarla lg l acı
haberler n sosyal medyada sıklıkla yer alması, savaş haberler nde yer alan
çocuk görüntüler n n çocuklarla lg l olumsuz duyguları çağrıştırdığını” fade
etm şlerd r.
Kavram har tası, b r b rey n ya da grubun b lg ve düşünce yapısını
şemat k olarak göstereb ld ğ ç n, öğretmenler öğrenc lerle kavram har tası
üzer nde tartışırken öğrenc ler n b lg ler n n doğruluğunu, anlam yanılgılarını
ve düşünme b ç mler n göreb l rler. Dolayısıyla süreçte öğrenc ler n kurduğu
çapraz bağlantılar düşüncen n der nl ğ n yansıtma adına değerl
görülmekted r. Öğrenc ler “Ş ddet le mağdur”, “yoksulluk le mağdur”, “para
le yoksul”, “barış le umut”, “anne le çoğalma ve paylaşım” vb. çapraz
bağlantılar kurmuştur. Kavram har talarında farklı gruplar arasında çapraz
bağlantılar vardır. Çapraz bağlantıların varlığı b rey n farklı kavramlardan
oluşmuş grupları b rb r ne bağlayarak nasıl sentezled ğ n n ve yaratıcı
düşünme becer s n n b r gösterges olarak kabul ed lmekted r (Novak, 1998).
Çapraz bağlantılar ın yaratıcılığı bel rleyen yollardan b r olduğunu
düşünürsek, öğrenc ler n daha çok toplumda yerleşm ş sembol k anlamlar
üzer ne bağlantılar oluşturdukları görülmüştür.
2- Ölçme-değerlend rme sürec nde kavram har talarının nasıl
kullanılab leceğ ne l şk n bulgular
Ölçme-değerlend rme sürec çerçeves nde şb rl kç takım çalışması
şekl nde planlanan ders etk nl ğ nde kavram har taları öğrenme sürec ne
gömülü şb rl kl değerlend rme stratej s olarak öğrenc ler n kavram
eks kl kler , kavram yanılgıları, kavramlar arası l şk ler nasıl kurduğu,
düzenled ğ ve kurduğu çapraz bağlantılarla düşünme süreçler n zleme ve
değerlend rme açısından etk l olmuştur.
28
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34
Res m 4: Grup 5
Müze etk nl ğ nde Neşet Günal'ın 1963 tar hl “Çocuklar” adlı eser n
seçen grup, eserdek k göstergeden yola çıkmıştır. Bunlar: 1) Çocuklar, 2)
Kırsal kes m kavramları le har tada yer n almıştır. Bu kavramlar aynı
zamanda b r nc düzey h yerarş y de göstermekted r. Bu göstergelerden yola
çıkan öğrenc ler “Kırsal kes m” gösterges altında üç kavrama ulaşmıştır.
Bunlar: İnsanlar, Fak rl k ve Köy olarak bel rt lm şt r. Öğrenc ler k nc düzey
bu h yerarş n n altında fak rl ğ ; zorluk ve açlık, köyü toprak ve geç m derd ,
nsanları da “vahş , kötü ve saygısız” g b olumsuz kavramların yanı sıra “sevg
dolu, yardımsever ve anlayışlı” olarak k farklı zıtlıkta ele almışlardır. Grup
b r nc düzey çocuklar gösterges altında se; sevg s z, hüzünlü, yalnız ve
kardeş kavramlarına yer verm şlerd r. Sevg s z kavramının altında, “acımasız,
yalancı, hüzünlü” kavramının altında “a leden uzak ve acı”, “yalnız”
kavramının altında “savunmasız ve korkmuş”, “kardeş” kavramının altında se
“ ht yaç ve sevg ” kavramlarına yer verm şlerd r. Öğrenc ler n bu kavramlar
arasında kurduğu çapraz l şk ler se; “kuraklık ve açlık”, “a leden uzakta ve
zorluk”, “köy ve zorluk”, “açlık ve acı”, “savunmasızlık ve acı”, “kötü ve
yalancı” kavramları arasında olmuştur. Öğrenc ler n günümüze da r ulaştıkları
en öneml çıkarım ya da l şk se “toprak” kavramı “kuraklık” ve günümüzün
en öneml problemler nden b r olan “çevre sorunları” le l şk lend rme örneğ
olmuştur. Bu bağlamda yapısal puanlama metodu çerçeves nde kavram
har tasının nasıl puanlandığı Tablo 1'de sunulmuştur.
29
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR
Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde
Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve
Değerlend rme Sürec nde Kullanımı*
Değerlend rme Ölçütler
Her kavram/gösterge
H yerarş k düzey
Çapraz bağlantılar
Ver len örnekler
Toplam
Puanlama
1x28
5x3
10x6
1x1
28
15
60
1
104
Tablo 1: Yapısal Puanlama Metodu çerçeves nde Grup 5' n puanlanması
Kavram har tası bağlamında öğrenc ler n yoğun olarak eser n tekn k ya
da b ç msel kurgusundan öte anlam ve fadey çözümlemeye dönük kavramlara
yöneld ğ görülmüştür. Bu görsel kültür kuramı bağlamında sten len b r
sonuçtur. Öğrenc ler n eser n anlamını pas f b r şek lde b r k tap ya da
öğretmenden elde ett kler b lg lerle yapılandırmaları yer ne kend anlamlarını
keşfetmeler ve bu keş fte sanat ve günlük yaşam deney mler n
b leşt reb lmeler adına öneml görülmekted r. Etk nl ğ n öğrenc ler k ş sel ve
toplumsal anlamları keşfetmeye odakladığı görülmüştür fakat öğrenc ler n
günlük yaşamla l şk lend rme ve örneklend rme konusunda yeters z kaldıkları
görülmüştür.
Grupların oluşturulan kavram har talarından aldıkları puanlar b rb r ne
yakındır. Öğrenc ler kavram har talarının değerlend r lme b ç m n “
güven l r”, “şeffaf” ve “yaratıcı düşünmeye sınırlamadığı” ç n kend ler adına
yararlı bulduklarını bel rtm şlerd r.
Sonuç ve Öner ler
“İşlevsel, let ş m ve/veya estet k kaygı ver lm ş olan, nsanların
yarattığı, ürett ğ veya yorumladığı her şey görsel kültür tanımlaması çer s nde
yer alab l r" (Barnard, 1998: 25-50). Görsel kültür kuramı postmodern
felsefeyle bağlantılı olarak görsel kültür mgeler n eleşt rel yollu keşfetmeyle
lg lenmekted r. Kavram har taları görsel mgeler üzer nden temel
kavramların/göstergeler n çıkartılması, kavramlar arası/göstergeler arası
l şk ler n kurulması, kavram yanılgılarının bel rlenmes ve g der lmes , önöğrenmeler n sağlanması, öğret m n etk l l ğ n n değerlend r lmes g b b rçok
amaç bağlamında görsel kültür kuramı perspekt finde sanat dersler nde b r araç
olarak kullanılab l r görülmekted r.
B reyler günlük yaşantısında ed nd ğ deney mler sonucunda kavramları
adlandırır. Bellekte b r har ta (şema) organ ze ederek, bu kavramları saklar.
Gerek yen deney mler gerekse formal öğret m sırasında ed n len b lg ler bu
har tada yerler n alır, har ta gün geçt kçe gen şler ve karmaşıklaşır. Bazı
kavramlar se değ şt r lerek yen şekl le har tadak yer n alır. Tüm bu
yaklaşımlar etk l b r öğrenmey gerçekleşt rmede b rey n belleğ nde
oluşturduğu har talama yoluyla öğrenme s stem n n, aynı zamanda öğret mde
de kullanıldığında etk l olab leceğ ne şaret etmekted r. Dolayısıyla k ş n n
30
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34
z hn nde anlam bulan, yaşantısında anlam kazanan ve toplumsal olarak kabul
ed lm ş her türlü kavram, sanat ve görsel kültür eğ t m ç n hem uygulama hem
de sorgulama boyutunda daha fazla kullanılab l r.
Bu araştırmada öğrenme- öğretme sürec bağlamında kavram
har talarının öğrenc ler n sanat eserler nde gördükler kavramları sorgulama ve
formüle etme b ç mler n gösterme yönünden etk l l ğ tesp t ed lm şt r. Süreç
öğrenc ler kavramlar üzer nden çoklu bakış açılarına yöneltm şt r. İşb rl kl
takım çalışması şekl nde planlanan ders etk nl ğ nde öğrenc ler farklı bakış
açılarını keşfetme olanağının yanı sıra, toplumsal ortak bakış açılarını da
keşfetm şlerd r. Dahası kavram har taları öğrenme sürec ne gömülü şb rl kl
değerlend rme stratej s olarak öğrenc ler n kavram eks kl kler , kavram
yanılgıları, kavramlar arası/göstergeler arası l şk ler nasıl kurduğu,
düzenled ğ ve kurduğu h yerarş k ve çapraz bağlantılarla düşünme süreçler n
zleme ve değerlend rme açısından etk l olmuş, n cel ksel anal ze mkân
yarattığından puanlama açısından ayrıca güven l r ve uygulanab l r
bulunmuştur. Bu nedenle sanat dersler nde sanat eserler ndek sosyo-kültürel
kavramları keşfetme, kavramları b rb r yle l şk lend rme ve kavramlar
aralarındak l şk n n rdelenmes açısından kullanımının yararlı olacağı
düşünülmekted r. Görsel sanatlar öğretmenler kavram har talarını,
öğrenc ler n tems ller ve mgeler nasıl yorumladığını ve görseller yoluyla elde
ett kler toplumsal ve kültürel kodları nasıl anlamlandırdığını bel rlemede
kullanab l r. Bu konuda çıkış noktası kavramlar olab leceğ g b bu çalışmada
olduğu g b b r müze deney m nde seç len b r sanat eser üzer ndek
göstergeler anlamlandırma ve l şk lend rme b ç m nde gerçekleşeb l r.
N tek m Kaya (2003) kavram har talarının özgür ve esnek yapısından ötürü
l teratürde çok farklı yapıda oluşturulmuş kavram har talarının varlığına şaret
etmekted r. Bu çalışmada da sanat ve görsel kültür öğret m n n yapısı kavram
har talarını yapı t bar yle yen den yorumlamayı gerekl kılmıştır. Çünkü bazı
b lg ler genelden özele doğru sunulurken, öğrenc ler n ön öğrenmeler le
l şk n n kurulab lmes , benzerl k ve farklılıkların ortaya konulması, b lg ler n
kodlanarak uzun sürel belleğe yerleşt r lmes n gerekt r r. Bellekte kodlanan
bu b lg ler n ne kadarının b ze a t olduğu, ne kadarının küreselleşen dünyanın
empoze ett ğ görüntülerle oluştuğu ve dolayısıyla güven l rl ğ ve gerçekl ğ
görsel kültür kuramı le açıklanab l r.
Bu çalışma görsel kültür kuramının kavram har taları yoluyla b r sanat
atölye ders ne entegrasyonu b ç m nde gerçekleşm şt r. Dolayısıyla kavram
har tası tekn ğ alanın öğret m perspekt finde yen den yorumlanmıştır. Görsel
kültür kuramı Türk ye sanat eğ t m ç n yen b r yaklaşımdır. Dolayısıyla sanat
sınıflarında öğret m n n çeş tl tekn klerle zeng nleşt r lmes gerekmekted r.
Dahası farklı sanat dersler nde kuramın uygulamaya dönük b ç mler n ortaya
çıkarmaya yönel k daha fazla çalışmaya gereks n m vardır. Ayrıca
31
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR
Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde
Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve
Değerlend rme Sürec nde Kullanımı*
öğretmenler n ve öğretmen adaylarının sanat eğ t m nde görsel kültür kuramı
konusunda kend ler n gel şt rmeler , farkındalıklarının artırılması ve kavram
har tası, z h n har tası, b lg har tası, çalışma yaprakları vb. öğret m
materyaller tasarlayıp gel şt reb lmek ç n h zmet- ç ve h zmet-önces
eğ t mde uygulamalı örneklere yer ver lmes n tel kl b r görsel sanatlar
öğret m ç n öner leb l r.
32
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34
Kaynaklar
Bacanlı , H. (1999). Gel ş m ve öğrenme. Ankara: Nobel Yayınları
Balkır, N., (2009). V sual culture n thecontext of Turkey: Percept ons of v sual culture n Turk sh
pre-serv ce art teacher preparat on. Unpubl shed Doctoral D ssertat on, Un vers ty of
North Texas, USA.
Barnard, M. (2002). Sanat, tasarım ve görsel kültür. Ankara: Ütopya.
Croasdell, Dav d T.; Freeman, Lee A.; and Urbaczewsk , Andrew (2003). Concept maps for
teach ng and assessment, Commun cat ons of the Assoc at on for Informat on Systems
Vol. 12, Art cle 24. Er ş m: http://a sel.a snet.org/ca s/vol12/ ss1/24
Cüceloğlu, D., (2000). İnsan ve davranışı: ps koloj n n temel kavramları. Remz : İstanbul
Çakmak, N. Baysen, E. (2013). Kavram har talarının b lg arama süreçler nde kullanılması.
B lg Dünyası, 14 (2) 358-372.
D ll , R., (2013). Görsel kültür kuramının lköğret m 4. sınıf görsel sanatlar ders nde
uygulanması, Yayımlanmamış Doktora Tez , Gaz Ün vers tes , Ankara.
Duncum, P. (2001). The theor es and pract ces of v sual culture n art educat on, Arts Educat on
Pol cy Rev ew, 105 (2) 19-25.
F neberg, J. (2014). 1940'tan günümüze sanat varlık stratej ler , (Çev: S mber A.,G. E. Yılmaz)
İzm r: Karakalem K tabev Yayınları
Ga nes, B. ve Shaw, M., (2002). Concept maps as hypermed a component. Er ş m:
http://www.sc enced rect.com/sc ence/art cle/p /S107158198571049X
Huberman, A.M. and M les, M.B., (1994). Data management and analys s methods, In N. Denz n
and Y. L ncoln (Eds.), Handbook of Qual tat ve Research (pp. 428-444), Thousand Oaks,
CA: Sage Publ cat ons.
İngec, Ş.K., (2008). Kavram har talarının değerlend rme aracı olarak fiz k eğ t m nde
kullanılması. Hacettepe Ün vers tes Eğ t m Fakültes Derg s , 35, 195-206.
Kalaycı, N., Çakmak, M. (2000). Kavram har talarının öğret m sürec nde kullanılması. Kuram
ve uygulamada eğ t m yönet m , 24 (güz), 571.
Kaptan, F., (1998). Fen öğret m nde kavram har tası yöntem n n kullanılması. Hacettepe
Ün vers tes Eğ t m Fakültes Derg s , 14, 95-99.
Kaya, O. N. (2003). Eğ t mde alternat f b r değerlend rme yolu: kavram har taları. Hacettepe
Ün vers tes Eğ t m Fakültes Derg s , (25), 265-271.
Kılınç, A., (2007). B r öğret m stratej s olarak kavram har talarının kullanımı. Yüzüncü yıl
Ün vers tes Eğ t m Fakültes Derg s , 4 (2) 21-48
Novak, J. D. (1998). Learn ng Creat ng and Us ng Knowledge: Concept Maps as Fac l tat ve
Tolls n Schools and Corporat ons (Mahvah, NJ: Lawrence Erlbaum Assoc ates).
Novak J. D. & Musonda D., (1991), A twelve-year long tud nal study of sc ence concept
Learn ng, Amer can Educat onal Research Journal, 28(1), 117-153.
Novak, J. ve Gow n, D.B. (1984). Learn ng how to Learn. (Cambr dge: Cambr dge
Un vers ty Press).
Mamur, N., (2010). Görsel sanatlar eğ t m nde ölçme ve değerlend rme. Pamukkale Ün vers tes
Eğ t m Fakültes Derg s , Sayı 28 (Temmuz 2010/II), 175-188.
Mamur, N., (2012). Görsel sanatlar öğretmen adaylarının görsel kültür d yaloglarına yönel k
algıları, Kuram ve Uygulamada Eğ t m B l mler Derg s , 12/3, 2166-2173.
Mamur, N., (2014). Post-Modern zm n sanat eğ t m ne yansıma b ç mler : Görsel kültür ve
eleşt rel pedagoj , Ah Evran Ün vers tes Kırşeh r Eğ t m Fakültes Derg s , 15 (2),
59-77.
Mamur, N. (2015). Res m- ş(Görsel sanatlar) öğretmen eğ t m “Müze Eğ t m ve
Uygulamaları” ders nde görsel kültür kuramının kullanımı, E- Journal of New World
Sc ences Academy, Er ş m: http://dx.do .org/10.12739/NWSA.2015.10.1.1C0631
OECD, (2014). İy Yaşam Endeks Raporu. www.oecd.org/turkey. 25.06.2015.
Özbay, Y., (2004). Gel ş m ve öğrenme ps koloj s kursam-araştırma-uygulama, Öğret :
Ankara
Senemoğlu, N., (2001). Gel ş m öğrenme ve öğret m kuramdan uygulamaya. Ankara: Gaz
K tapev .
Soğancı, Ö., (2011). Türk ye'de görsel kültür: uluslararası öğrenc k tles ne yönel k b r
uygulama örneğ , 1. Sanat ve Tasarım Eğ t m Sempozyumu B ld r K tabı(ss. 72-76),
Başkent Ün vers tes , Ankara.
Şah n, Ç., Kurudayıoğlı, M. ve Abalı Öztürk, Y., (2013). Yıl, D l ve Edeb yat Eğ t m Derg s ,
2(7), 13-34.
33
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR
Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde
Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve
Değerlend rme Sürec nde Kullanımı*
Tav n, K., (2003). A cr t cal pedagogy of v sual culture as art educat on: Toward a
performat ve nter/textualpract ce. Unpubl shed Doctoral D ssertat on. The
Pennylvan a State Un vers ty.
Türkkan, B., (2008). İlköğret m görsel sanatlar ders bağlamında görsel kültür çalışmaları: b r
eylem araştırması. Yayımlanmamış Doktora Tez , Anadolu Ün vers tes .
Wallace, J.D ve M ntzes, J.J., (1990). “The concept map as a research tool: Explor ng conceptual
change n b ology”, Journal of Research n Sc ence Teach ng. 27(10) 1033-1052.
Yıldırım, A. ve Ş mşek, H. (2005). Sosyal b l mlerde n tel araştırma. (5. Baskı) Ankara: Seçk n
Yayınları.
34