NEREDE O ESKİ RAMAZANLAR
Transkript
NEREDE O ESKİ RAMAZANLAR
NEREDE O ESKİ RAMAZANLAR Safa Geldin Mübarek Ramazan BAKİ SARISAKAL NEREDE O ESKİ RAMAZANLAR Recep, Şaban, Ramazan, aylarının eski dönemde bir başkalığı ve bir de protokolü vardı. İstanbul’un ayrıca bir de Hilafet merkezi olması nedeniyle usul ve İslam âdabına fazla dikkat ve özen gösterilirdi. Ramazan ayında Camilere, minarelerle kandil ve mahyalara çok önem verilirdi. Sarayından çıkmayan II. Abdülhamid’in Kandil geceleri ve Ramazan geceleri Yıldız’da ki köşklerinden birine çıkarak dürbünlerle etrafı seyrettiği söylenir ve sık sık onun ağzından duyanlar şunu söylerlerdi: “ Ben ecdadımın sünnetlerine hürmet ve nezaret etmeliyim “ dermiş. Sünnet dediği şeylerin içinde Camilerin donanması ve mahyaları süslenmesi de vardı.. Kandil Teşrifatı: Leyle-i Velâdet ve Regaip ve Miraç ve Berat ve Kadir Kandilleri gecelerinde sarayda ve akşamla yatsı namazları arasında münazaralı ve münakaşalı bir ders verilirdi.. Padişah da bu derste bulunurdu ve o geceki kandilin şerafet ve kudsiyetinden bâhis vaızlar verilirdi. Hamil gecesinin (Leylei Regaip) mübarekliği, Leylei Velâdetin saadeti; Miraç Gecesi’nde beş vakit namazın farz buyrulduğu; Berat kandili gecesinde hesapların tasviye ve beraat edildiği birer birer ve tekrar ve hürmetle anılırdı. Âyeti ilâhiyenin irsaline başlandığı Kadir Gecesi’ne dair de bir sürü dini tafsiller ve tefsirler yapılırdı. İstanbul’un 7 tepesindeki Cami ve minareleri aydınlatmak usulü Sarı Sultan Selim (1566 – 1575) zamanında kabul edilmiştir. III. Sultan Murat devrinde de (1575–1595) bu usül Miraç ve Berat Kandillerinde de uygulanmıştır. I. Sultan Ahmet’te (1613- 1617) Ramazan’ın her gecesinde minareleri donattırılmıştır ve bunun zamanında mahyalar icat olunmuş, Cami içlerine avizeler astırılmıştır. Bunlardan başka Tophane’deki ve Sarayburnu’nda bataryalar alevlerle ortalığı nurlandırırdı. Bu da adet olmuştu. Denizdeki gemilerin baş tarafları aydınlatılırdı. Direklerden aşağı doğru renkli kandiller asılırdı. Havai fişenkler atılırdı. Padişahın o tarihlerde kayıkla Sarayburnu’ndan Tophane’ye gelişi ve Kadir Gecesi Alayı hakiki bir gönül âlemi idi. Tophane Üç aylardaki ve Ramazan’da, memleketin ve en ziyade İstanbul’un üç önemli işi vardı. Bir: İbadet, İki: Aydınlanma, Üç: Eğlence ve bunların üçü içinde zaman vardı, çünkü Ramazan’da daireler nöbetle çalışırdı ve erken dağılırdı. İftardan evvel Camilerde namaz kılmağa, mukabele ve vaız dinlemeğe, sergilerden onu bunu satın almağa, iftardan sonra da eğlenmeğe bol bol müsait saatler halka kolaylık verirdi. İkinci Sultan Hamid gibi vehimli bir padişah bile Ramazan’da halka tam hürriyet verir ve bununla öğünürdü. O, yalnız kendi vükelâsının hattâ birbirlerinin iftarına gitmelerine müsaade etmezdi. Çünkü toplanırlarsa bir fesat çıkarırlar diye korkardı. (Yakınlarına şunları söylermiş: Herifler beceremedikleri işlerin mesuliyetini bana yüklerler. Kendilerini temize çıkarmak için ters şeyler yaparlar. Onlara emniyet edilmez. Amcam ve kardeşim etti de ne oldu malûm!) Yoksa halka dokunmazdı. İftar âlemleri namaz arası Camilerde buluşmak, hafızları topluca dinlemek, vaizlerin etrafını doldurmak hiçbir engelle karşılaşmazdı. Yalnız günün ortasında nakzı siyam edenler (Oruç Bozanlar) zabıtanın elinden güç kurtulurlardı. Veya ekalliyetlerinin lehçesini taklit ederek yakayı sıyırırlardı. Örneğin Rıza Tevfik’in gençliğinde bunu birkaç kere yapması ve bu konuda başarılı olması gibi! Bir yaz Ramazanı idi; Bâb-ı âlide Vükelâ Meclisi toplanmıştı, hava da çok sıcaktı. Sadrazamın emriyle Meclise havale olunan kâğıtlar okunurken Şeyhülislam Efendiyi tatlı bir uyku bastırdı. O uyuya dursun mühimce bir kâğıdın kıraati hitama ermişti ve Reis, yani Sadrazam ârâya müracaata başlamıştı. Bittabi sıra uyumakta olan efendi hazretlerine de gelince Sadrazam yüksek sesle yanında oturan ve uyuyan bu zata eğilerek reyini sormak için ne buyurulur efendi hazretleri, dedi. Orucun ve uykunun rehavetiyle gözünü açan efendiden şu cevabı aldı: “ Buzlu bir Limonata “ 1 Ramazan’ın ilk Müjdecisi Receb-i şerifin ilk Cumasına rastlayan Leyle-i Regaip, son Müjdecisi de Şaban’ın on beşine rastlayan Leyle-i Berat’tır. Bundan başka Şaban’ın on beşinde minarelere bağlanan mahya ipleri de ramazanın geldiğinin belirtileridir. Evvela şekerciler gümüş gibi kalaylı bakır reçel küplerini sakız gibi beyaz örtüleriyle dükkânların önüne dizmişler. Numunelerini de dükkanlarının kapısı yanındaki camın içine oturtmuşlar. Şurup şişeleri de raflarda, hâsılı Ramazan mahsus satışlarından dolayı dükkânlarına mükemmel bir çeki düzen vermişlerdir. Şekerci Dükkânı 1 Semih MÜMTAZ, “ Üç Ayların Hatıraları “, Akşam 4 Temmuz 1949, Sayı: 11038 Fakat Hocapaşa da ki meşhur Şekerci Rafet Efendi merhumun dükkanıyla yanındaki Hacı Abdullah ve Bahçekapısı’nda ki merhum Hacı Bekir Efendilerin dükkanları bu kaidenin haricinde olarak yalnız şurupların, reçellerin mükemmel bir listesini yapıştırmakla yetinirler. Bunlar meydana mal çıkarmak külfetinden kurtulmuşlardır. Çünkü mallarının nefasetinden dolayı satılacağından emindirler. Daha sonra bakkallar, hususiyle Balıkpazarı bakkalları, güllaçları, pastırmaları, sucukları, kurdeleleriyle tezyin ettikleri gibi şehriyeleri, makarnaları da oymalı, yaldızlı kağıtlarla süsleyip, dükkanların içini ve dışını bunlarla donatırlar. Kuruyemişciler dahi rezakileri, kaysıları, üryani eriklerini, fıstıkları, cevizleri, bademleri, fındıkları, hep halkın gözü önüne çıkarırlardı. Ahalide bir alışveriştir gider. Lakin hiç dikkat buyurulduğu var mı dır? Hani şu köşebaşı üzümcülerinin, üzüm küfesinin yanına kurdukları nar gülleler gibi saydığım, kuru yemiş satışına başladıkları zaman dahi daha ziyade bir metanetle sarığı yana alıp sol kolunun dirseğini dizine ve sağ elinin yumruğunu da öbür dizine dayayıp, nar gülleleri tokurdatarak çalım satışları yok mu? İşte buna bayılırım. Durur durur bakarım. Baktıkça da gülerim. Çünkü biri gidip de: “ Yahu şu kaysıya ne istiyorsun! “ sualine, nar gülleyi çekerek ve yerinden asla kımıldamayarak: “ On ikiye olur. “ cevabını vermekle müşterinin “ dokuz kuruşa olmaz mı? “ sualine de aynı vaziyetle başını yukarı kaldırarak “ Ne söylüyon efendi! On bir buçuğa bize mal olmuş” cevabını vererek yine keyfine bakarlar. Müslüman bakkalların her tarafında çoğalmakta olduğu görülmekte ise de Kadıköy’de henüz iki adetçik, Müslüman bakkal bulunuyor ki bunların biri ve en meşhuru iskeleye karşı olan Rum Kilisesi arkasında ki sokağın başında fırına karşı bulunan, hasan ve Muhittin Efendilerin dükkânı. Diğeri de Pazar yolundaki Belediye eczanesinin karşısında ismini bilmediğim bir muhacirin dükkânıdır. Hıristiyan bakkallar her tarafta dükkânlarını süsledikleri halde Kadıköy’ün Hıristiyan bakkalları bu ramazaniyelik süsten bihaberdirler. Lakin Hasan ve Muhiddin Efendilerin dükkânına bakılırsa Ramazanın gelmekte olduğu anlaşılır. Hasan ve Muhiddin Efendilerin dükkânına gidildiği halde müşteri hem bakkaliyeyi ve hem de kuruyemişçi dükkânından alacağı şeyleri alır. Böyle muntazam bir dükkânın köyümüzde bulunuşuna cidden teşekkür olunur. Fazla olarak her keseye göre de malı bulunur. Biri gelir ucuz mal ister, diğeri gelerek alâ mal ister. Bunlarda orada vardır. O da doğruluktan yana bunlardan birini geçen sene de arz ve ihbar eylediğim, Filibeli Mustafa ve Şerif Biraderlerin, eski zabıta caddesinde Feshane muamelatı satan dükkâna bitişik bulunan bakkaliye mağazasıdır. Lakin bunlar da bakkaliyenin her nevi bulunmaz. Bulunan şeylerde nefaseti itibariyle hiçbir dükkânda hatta Balıkpazarı’nda bile bulunmaz. Onlarda şundan ibarettir. Balkan kaşar peyniri, Filibe’nin koyun, inek, manda tereyağlarının hem erinmiş hem de erinmemiş. İşte Mustafa ve Şerif Biraderlerin sattıkları şeyler bundan ibarettir. Ramazan’da meşhur Edirne kaymağıyla Filibe’deki kendi haneleri mamulâtı olan sucuklardan da getirecekler imiş. Hele o balkan peynirini Balıkpazarı’nı bizzat dolaştığım halde bir aynını bulmadım. Güllacı da Balıkpazarı fırınının karşısındaki Nafıa Hanı’nın kapısında pirinç unu satan Tatarlardan alırım. Öteden beri bu dükkâna alıştım. Çünkü bunun da malları hem nefis hem de kendileri doğrudur. Bunları reklam olmak üzere yazmıyorum. Ramazan harici görecek ihvan-ı dine bir hizmet maksadıyla arz eyliyorum. Çünkü doğru adamları ve nefis şeyleri sevdiğim gibi bunları ihvan dinime de arz ve ihbar etmek isterim. Balıkpazarı ve kitapçılar kapısı bakkallarının bu günlerde hayli yüzü gülüyor. Çünkü geçen gün gördüğüm iki muhacir arabasının üzerinde neler yok neler. Tenekelerle gaz, kazavilerle pirinç, torbalarla un ve nişasta, pastırma, sucuk, çuvallarla şeker, sandıklarla ispermeçet, demet demet güllaç, tenekelerle yağ, kahve, üç dört tane kaba hasır. Aşçılar için dört-beş hasır iskemle. Ramazanı şerifin takribine Şehzadebaşı dükkânları da ayrıca birer nişane arz ederler. Mesela kıraathaneler kâğıtlanır, lambaları tanzim edilir, çayhanelere intizam verilir. Tiyatrolarda hazırlıklar müşahade olunur. Bu sene Şems Kıraathanesine epeyce çeki düzen verilmiş ve meşhur Udi Süleyman ince saz takımı da tutulmuştur. Bakalım Ramazan-ı şerifte hepsinin görür ve gördüklerimi de yazarım. 2 Şehzadebaşı 2 M. SAFAİ “ “Âlem-i Ramazan”, Malumat 17 Teşrinisani 1903, Sayı: 2344 ESKİ İSTANBUL’UN MEŞHUR PİYASA YERİ DİREKLERARASI Münif Fehim’in Direklerarası Tablosu Beyazıt’tan tramvayla Fatih’e giderken sağlı sollu iki yanınıza bakınız. Gözünüze ilişecek yerleri bundan yarım asır evvelki isimleri ile söyleyeyim. Meydanda ki havuz yok. Üniversite yazılı mermer levhanın altında eski yazılardan sülüsün şaheseri, “ Bâb-ı Vâlâyı Seraskeri “ yazılıdır. Sağda köşedeki taş bina, Fuat Paşa Konağı’dır. Sonra “ Nezaret-i Celile-i Maliye “ oldu. Bu binanın önünden aşağıya inerken, yarı yıkılmış eski bir tonoz vardır. Sabuncu Hanı. İstanbul’un imar tarihinde bu köhne hanın yeri pek mühimdir. Çünkü yıllarca istimlâk edilemediği için yol açılıp genişletilememiş ve dik viraj da, bir hayli tramvay kazaları olmuştur. . Fuat Paşa Konağı’nın karşısında şimdi elektrik şirketi şubesinin olduğu yerde dâhil, tahta baraka ve dükkânlar vardı, kâğıtçılar. Mektep kitapları ve levazımı kırtasiyenin merkezi orası idi. Kâğıtçılardan sonra köşedeki kuru sebil ile Mürekkepçiler vardı. Kâğıtçılardan biriki köhne baraka kaldı, fakat mürekkepçilerin, hele o bezir mürekkepçilerinin tozu bile kalmadı. Kapılarında, kamış kalem hevenkleri, likalar asılı içlerinde büyük mermerden mürekkep havanları dövülen eski mürekkepçilerimiz. “ Vatman dur!.. “ Vatman yol üzerindeki işarete bakarak arabayı durdurdu. Tam karşıızda gördüğünüz bina, eski Zeynep Hanım Konağı’dır. Bir zaman Darülhayri âlî oldu. Tramvay, Sabuncu Hanı’nın önünden kıvrıldı. Caddeye saptı ve Cami önünde durdu. Veznecilerdeyiz. Sağınızdaki Cami, Vezneciler Camcı Ali Camisidir. Camiye gelmezden evvel dükkânlara göz gezdirelim. Utçu Selim, Berber İslam Kardeşler ve eczaneci Hamdi. Karşı tarafta fesçi, kalıpçı, meşhur muhallebici ve süvari karakolunun bahçe kapısı, Eczane-i Açıkbaş! Ara sokağa girmeyelim. Açıkbaş Eczanesi bitişik bizim konak vardı; yanmamış olmasaydı, buyurun bir acı kahvemizi için derdim. Ara sokakla caddenin üstünde, hâlâ gördüğünüz türbe, Kuyucu Murat Paşa Türbesidir. Medrese de yerini ve şeklini değiştirmemiştir. Bundan yarım asır evvel, İstanbul’un piyasası işte bu Vezneciler durağından başlar, Saraçhanebaşına kadar uzanır ve Saraçhanebaşından döner. Veznecilerde tekrar tornistan ederdi. Camcı Ali Camisine bitişik, arsaya hor bakmayınız. Orada Ramazanlarda ve Kışın Kavuklu Hamdi’nin Zuhuri kolu oynardı. Orta oyununun hatırası için bir taş dikilmesi lazım gelse, bu arsadan münasibi bulunmaz. Münif Fehim’in Bir Tablosu Kavuklu Hamdi ile Pişekâr Küçük İsmail Fakat sinemacılarda bu ortaoyununa kaptırmazlar sanırım; çünkü İstanbul’da, birkaç yıl evvelîsi sinema ilk defa, bu arsada bir çadır içinde oynamıştır. Elektrik yoktu. Lüks lambası söndürüp yakması güç ve hayli vakte bağlı olduğu için, siyah astar kaplanmış büyük bir küfeye konulup kaldırılırdı. Bu arsada, zaman zaman pehlivan güreşleri olur ve at cambazları da çadırlarını buraya kurarlardı. Tramvayımız, Veznecilerden kalktı ve sebilin önünde durdu; inelim. Sağda, İstanbul tarafında apartman ismi ile anılan meşhur Letafet Apartmanını geçince Direklerarası başlar. Sebil hala olduğu gibi durmaktadır. Fakat karşısındaki Osman Baba Türbesi’nin nereye naklolunduğunu – eğer pek meraklı iseniz- Evkaftan sorabilirsiniz. Şimdi, sağda ve solda gördüğünüz hep biri birine benzer “ Akaret Dükkânların “ önlerinde, dükkânların boylarınca, kemerler ve kemerleri tutan sütunlar vardı. İşte direkler arasının “direkleri “ Şimdiki Ferah Tiyatrosunun yerinde, büyük bir salaş vardı: “ Osmanlı Dram Kumpanyası İdarei Manak “ ve sağlı sollu, tulûat tiyatroları yine, renk renk “ Kartelâ “ lar, davullu zurnalı çıngırakları ile caddeye şan verirler: “ Abdürrezzakı uzhûke ahlâk “tan “ Kel Hasan “, Paşazede Şevki “ ve” Peruz “ rahmetliden başka, şimdi tuluat sahnelerinde gördüğümüz sanatkâr “ Şamram “ dahi, her dem taze ve şantözlerimizin isimleri ve resimleri. Şehzadebaşı’ndan Vefa’ya Uzanan Dede Efendi Caddesi ve Köşede İbrahim Paşa Sebili Osman Baba Türbesi’nin arkasındaki meşhur binayı gördünüz mü? Meşhur Feyziye Kıraathanesi Ramazanlarda, kış gecelerinde orada Kukla oynatılırdı. Meşrutiyet’in ilanında “ Heveskâran Heyeti “ tiyatro oynadılar. İbnirrefik Ahmet Nuri, Muvahhit, Rafet merhumlarla, Şadi’yi ve Nurettin Şefkati’yi ben orada seyrettim. Kemerlerin gölgesine sığınmış dükkânlara bakalım, Kahve, Berber, Çayhane, Berber, Kahve, Berber, Çayhane, Berber. Berber dükkânları; mevsimi göre, kapılarında kamışlı, boncuklu, renk renk perdeler. Tavanda kanarya, flürye, iskete kafesleri asılı… Duvarda, torba içinde ud… Yahut küçük bir masa üzerinde bir keman kutusu. O Zamanki berberler, umumiyetle muşikinastılar, ya ud, keman çalarlar yahut el şakakta gazel söylerlerdi. Çayhanelerin ve berberlerin genç, yaşlı, gedikli müşterileri vardı. Pencere önünde otururlar, “ Alâ meleünnas harfendazlık “ ta bulunmuş olmamak için; karşıdan karşıya birbirlerine laf atarlardı. Ramazan gelince, Direklerarası bir mahşer olurdu. Öğleden sonra akşam iftar topuna doğru ve yarım saat, bir saat ara verdikten sonra teravi vakti caddenin en civcivli zamanıydı. Başta hasırlı şapkalı fes, elde gümüş baston, gözde gözlük, “ Hatta şarkısı da vardı: Elde baston, gözde gözlük, şimdi modası! “ beyler caddeye dökülürlerdi. Babalarımızla alay etmeyelim. Eskiyi hasretle ananlara imrenmeyin, acıyın. Körlerini öldürmemek için söylerler. Kalın, yüksek bahçe duvarları, sık kafesler arkasında bir esir hayatı yaşayan kadını, senenin ancak muayyen zamanlarında görebilirlerdi. Ve sadece görebilirlerdi. O kadar. Yaklaşamazlardı ki. Nasıl yaklaşsınlar… Paşafendinin, beyefendinin, eski redingotuna vücudunu uyduramamış, fes kulaklarına kadar geçmiş konak ağası, elinde işkembe fener, önden yürüyor! Küçük hanımların yanı başında da, masallardaki bir dudağı yerde bir dudağı gökte zebaninin minyatürü, gözcü mama dadı var. Caddede, onun adı. Gündüz feneridir!. “ Hüdanekerde (Allah göstermesin) muhadderatı İslamiye ye (Müslüman kadın ve kızlara) taarruz ihtimali “ endişesiyle “ tedabiri inzibatiye cümlesinden “ olarak zaptiye çavuşu, caddede arayıcı fişeği gibi dolaşıyor. Camiden mi çıkmış, piyasaya mı çıkmış, yoksa kontrole mi çıkmış, vebali boynuna! Hemen her adımda lâtasının (Osmanlılarda ilmiye sınıfının giydiği üstlük türü. Yakası kalkıkça, iç göğüslerde cepleri olan, ağır kumaştan yapılan, cübbeye benzeyen, yakasından çapraz bulunan bir çeşit pardösü) eteklerini uçurarak sağa sola seğirten yobazlarda “ hasbi kâhya “lardır. Bakan göze yasak olurmu? Kalbe kilit vurulur mu? Veznecilerden Direklerarasına inen Direklerarasından Şahzadeye akan sıkışık halk seli, binbir kayda, “tedabiri inzibatiyeye“, “ hasbi kahya “ lara rağmen, gizli açık ahlar, oflar; göz süzmeler; gülüşmeler, kaş göz işaretleri ile anlaşılır, sevişirlerdi.3 3 Mahmut YESARİ, “ Direklerarası “, Yedigün 2Eylül 1936, Sayı: 182 NEREDE O ESKİ RAMAZANLAR Ramazan’ın birçok anlamı vardır. Bazı rivayetlere göre Araplar, ayların eski isimlerini koyarlarken, ramazan ayı çok sıcak bir zamana tesadüf ettiği için çok sıcak anlamına gelen (Ramza) kelimesinin delaletiyle bu aya Ramazan denilmiştir. Ramazan Arabî ayların dokuzuncusudur. Bazıları da (Ramazan) kelimesi Cenabı Hakkın güzel isimlerinden biri olduğu için bu aya da o mukaddes ismin verildiği ifade edilmektedir. Araplar, Ramazan kelimesini; bu ay çok sıcak bir mevsime rast geldiğinden dolayı, bu ayda oruç tutanların bütün günahları yanıp, mahvolacağını beyan etmekle beraber; aynı zamanda bu kelimeyi (bütün günahları izale eden) diye de tefsir ediyorlar. Bu tanımlamaların hangisi doğru olursa olsun, gerçek olan bir şey varsa Ramazan ayı büyük bir kudsiyete haizdir. Onun için Türkler bu aya “ Mübarak Ay “ ve “ Onbir Ayın Bir Sultanı “ adını vermişlerdir. Bu ay, birçok nedenlerden dolayı kutsal sayılmıştır. Tarihi rivayetlere nazaran bu sebeplerden bazıları şunlardan ibarettir. Cenabı hak tarafından İbrahim Peygambere suhuf, ( Allah’ın, dört kutsal kitaptan başka Vahiy meleği Cebrail vasıtasıyla bazı peygamberlere gönderdiği sahifelere suhuf denir Adem Peygambere 10, Şit Peygambere 50, idris peygambere 30, İbrahim Peygambere ise 10 suhuf verilmiştir.) denilen ilâhi emirler bu ayın ilk gecesi gönderilmiştir. Tevrat bu ayın ilk altıncı gecesi, İncil yine bu ayın on üçüncü gecesi gönderildiği gibi, Kur’an-ı Kerim’de Hicreti seniyenin ikinci senesinde bu ayın yirmi dördüncü gecesinde gönderilmeye başlamıştır. Resulü Ekrem efendimizle ilk mülâkat, bu ayda vuku bulmuştur. Oruç bu ay içinde farz olunmuştur. Resulullah efendimiz tarafından bu ay, tâat ve ibadata, hayr ve hasanata hasrolunmuştur ve tarafı nebeviden: (Yarab! Recep ve Şaban aylarını sen bize mübarek kıl ve bizi Ramazana sen yetiştir.) Buyrulmuştur. İşte bu sebeplerden dolayı bu mübarek ay, diğer aylardan daha faydalı tutulmuştur. Sevinçlere, hazırlıklara sağ ve salim kavuşmak neşesine rağmen, Ramazan öteki aylar gibi gelmez, muhakkak ki şer’i bir mahkeme yoluyla gelirdi. Bugün Şaban’ın son günü olduğunu bildiğimiz halde, ertesi günü Ramazan’ın 1’i olduğuna hükmedemez. Oruç tutamazdık. Niyetlenmek4 için muhakkak Hilal-ı Ramazan‘ın görülmesi şarttı ve müşahedeyi ispat etmek için de bir takım formüllere ve muhakkak iki adamın şahadetine ihtiyaç vardı. Yüzlerce yıl sonra olacak semavî ve feleki hâdiseleri günü ile, saati ile, hattâ dakika ve saniyesi ile tayin edecek kadar terakki etmiş olan rasad ilminden, kozmografyadan istifadeye lüzum görülmez. Ramazan’ın ilk günü iki çapaklı gözün şahitliğiyle tespit ve ilan edilirdi. Tespit ve ilan işine şer’i bir şekil vermek, şer’i bir formül bulmak gerektiği için sahte din uleması bakınız ne gülünç, garip bir formül bulmuşlar ve büyük dinimiz adına yapılan bu sahtekârlık bir bid’ati seyyie (aslı dîne dayanmadığı halde dînî bir çerçeve içinde sunulan yeni yaklaşımlar ve yeni âdetlerdir) halinde asırlarca devam etmiş, Ramazan bu suretle tespit ve ilan edilmiştir. 4 Niyetlenmek: Ağız çalkalamakla “ yarın oruç tutmağa niyet ettim” demekle olurdu. Bazıları da şöyle niyetlenirdi: Ekmek yedim kuruca, Su içtim duruca, Niyet ettim bu akşam, Yarınki oruca!” Bu formül şu şekildedir: Güya hilâli tarassut (gözetlemek) veya görmüş olan iki adam, koşa koşa, şer’i mahkemeye gelir. Başka bir adam da o zamana kadar yüzünü görmediği ve dünyevi hiçbir münasebeti bulunmayan bir adam aleyhine üç-beş kuruşluk bir alacak davası açar. Sahte borçlu, borcunu inkâr etmez. Fakat bunu Ramazan ayının birinde ödeyeceğini söylediği için, daha Ramazan gelmeden dava açmağa hakkı olmadığını iddia eder. Onun bu iddiası varid görülmez. Çünkü Hilâli Ramazanı gören iki şahit vardır. Kadı, üç beş kuruş borcun tahsiline karar verirken, Ramazanın geldiğine dair de bir ilâm yazar ve işte Müslümanlar böyle sahte bir borç davasıyla Ramazan’a kavuşurlardı. Mahkemede, Ramazan ayının (yani mehtabın) görüldüğü iki şahitle tespit edilince, Müftülük Ramazanı ilan eder, herkes – ilan geç vakit yapılsa bile – hemen oruca hazırlanırdı. Hatta bazen Çatalca, Silivri, İzmit gibi yerlerde görülen hilâlin İstanbul’a haber verilmesi sahura yakın mümkün olur, halk davullarla uykudan uyandırılıp, ertesi günü Ramazan olduğu bildirilirdi. Hilali gören şahitlere ikramiye de verirlerdi. Kur’an-ı Kerim’de şeriat ve vicdanları cidden utandıracak böyle bir şekil olmadığı muhakkaktır. Yine eminim ki” Zamanı Saadet “ ve “ Hülefayı Raşidin “ devrinde Ramazan böyle sahtekârlıkla tesbit ve ilan edilmemiştir. Her şeye bir kulp bulmayı âdeta bir hastalık derecesine ulaştıran bazı fıkıhçılar, bilhassa dini, menfaatlerine alet etmek isteyen bir takım kimseler böyle bir şey uydurmuşlardır. Ramazan’ın ilk gününü belirlemek takvime tabi değildi. Şaban ayı sona erdikten sonra, sema da (hilâl) görünür görünmez, derhal Ramazan ilan edilirdi. Ancak Şaban ayının başladığı günden itibaren otuz günü ikmal edilmesi şart ittihaz edilmişti. Bu yüzden birçok karışıklar husule gelirdi. Mesela yüksek yerlerdeki memleketlerde hilâl, dağlarla ihata edilmiş memleketlerden daha önce göründüğü için Ramazanın ilk günü ve gecesi de bazen tahalüf ederdi. Bazen de hava bulutlarla kapalı olur; hilâl görünmezdi. O zaman, geçen ayının otuz güne iblâğ edilmesi lazım gelir. Hilâl-ı Ramazan’ı her yerde ve aynı günde görmek mümkün olmadığından fecî ve gülünç kargaşalar olmuştur. Mesela Ramazan’ın 29’unda İzmit’e giden bir yolcu, halkın orada Bayram safasıyla meşgul ve Bilecik’te Teravih Namazı kılmakla olduğunu görmüştür. Ramazanın ilan edilmesi işiyle ilgilenen, bu işin peşinde koşan adamlar vardı. Bunlar, Şaban ayının son gününde yüksek yerlere çıkarlar; hilâli görmeye çalışırlar ve görür görmez memleketin kadısına koşarlar, hilâli gördüklerini yemin ile temin ederek bahşiş alırlardı. Lakin bu adamların doğru sözlü, namaz kılıp oruç tutan, işret ve zina gibi dini memnuiyetlerle ülfet ve ünsiyeti olmayan ehli iffet güruhundan olmaları şarttı. Şaban ayının son gününe “ yevmi şek “ derlerdi. Bu, (şüphe günü) demekti. Ramazan muhbirleri, o günü beklerler ve o gün gelir gelmez, faaliyete geçerlerdi. Halkın ekserisi bunları bildiği için, şek gününde bunların vaziyetlerine intizar ederlerdi. Vaktiyle Cerrahpaşa Camisi’nin bir imamı varmış. Bu zat şek gününün mütehassıslarındanmış. Hilâlin ne zaman ve ne taraftan doğacağını çok iyi hesaplarmış. Bunun için hilâli bekler, görür görmez derhal Mesihaf Dairesine koşarak bahşisi alırmış. O tarihte, Ramazanı dört gözle bekleyenler, bu zatı gözetlerler mi. Onun kunduralarını koynuna sokarak koşa koşa gittiğini görünce: — Bizim imam, hilâli gördü diye derhal birbirlerine ramazanı tebrik ederlermiş. 5 5 Ziya ŞAKİR, “ Ramazan Sohbetleri “ , Akın 25 Mayıs 1952 Ramazan ayı yaklaştığı zaman, bütün İslam beldelerinde, kıymetli bir misafir geliyormuş gibi bir hazırlık başlar, Din 11 ayın bir sultanı yüzü suyu hürmetine mabetlere, çeki düzen vererek hazırlarken, en büyük camilerden en küçük mescitlere kadar içleri kâmilen silinip süpürülerek temizlenirdi. Kandiller yıkanarak fitilleri değiştirilir. Padişahlar tarafından yaptırılan Selatin Camilerin minarelerinde mahya ipleri hazırlanır. Mahya kurmak için lazım olan kandillerin noksanları tamamlanır. Eski Türk evinde, ramazan bir yıldır hasreti çekilen canan gibi karşılanırdı. Ramazan yalnız dini almakla kalmayan, aynı zamanda içtimaî hayatla da yakın alakası bulunan bir hadise idi. Yine Ramazana bir-iki ay kala evde bir temizlik başlardı. Tahtaları camları, taş kısımlarıyla ev baştan aşağı gıcır gıcır silinir, eskiler tamir olur ya da yenilenirdi. Odalar, sofalar misafir kabul edebilecek bir hale getirilirdi. Ramazana bir hafta kala, bu faaliyet evlerde daha bâriz bir şekilde başlar. Kadınlar, evin bütün eşyalarını kaldırırlar. Kaplar kalaya verilir ve temizledikten sonra tekrar yerlerine koyarlar. Sofra takımlarını yıkarlar. Eksik olan şeyleri tamamlarlar. Nihayet Ramazana iki gün kala hamamlara giderek yıkanırlar. Artık hem kendilerini hem de evleri tertemiz olarak Ramazanı karşılarlar. Her aile ramazanı dört gözle beklerdi. Çünkü Ramazan ayından manen mağfiret, maddeten de bereket umardı. Ona göre Ramazanı şanına lâyık bir şekilde karşılamak gerekirdi. Evin efendisi kesenin ağzını açar, evin kadını kolları sıvardı. Nadide yemeklere karşı iştah ramazana saklanırdı. Daha üç ayların eşiğinde iken evleri bir telaş alırdı. Reçeller kaynatılır, turşular kurulur, makarnalar, erişteler, kuskuslar kesilir tarhanalar dökülür, erzak ambarında eksiklikler tamamlanırdı. Kazeri ile Mısır pirinci Halep ve Trabzon yağları, rafine kepazeliği henüz icat edilmediğinden mis gibi zeytin kokan altın sarısı torba zeytinyağları, bir torba has un, koni biçiminde şeker kelleleri, bir tekerlek kaşar, bir ufak teneke yağlı Edirne teleme peyniri, birkaç demet güllaç, hoşaflık üzüm, erik, kokulu Şam kaysısı. Sütlaç için sagudane, çeşitli baharat, kimyon, tarçın, zencefil, kangallarla sucuk, tahta tahta Kayseri pastırması, mevsimine göre kuru Amasya bamyası dizileri, hurma vesaire. Pek tertipli evlerde, iftar açmak için bir sürahi de zemzem suyu bulundurulurdu. Zengin konaklarında teravi namazını kaldırmak üzere hususî imam tutulur, mutfakta ramazanlık aşçılarla takviye edilirlerdi. Eskiden orta halli ailelerin evlerinde bile kiler denilen küçük birer erzak depoları vardı. Vaziyetleri müsait olanlar, bir aylık yiyeceklerini toptan alırlardı. Yarım okka pirinç, bir okka fasulye, hatta iki kilo yağ almayı ayıp sayarlardı. Bakkallardan ancak fakir halliler alışveriş ederlerdi. Onun için Ramazan ayı yaklaşır yaklaşmaz, bakkal dükkânlarında da bir faaliyet başlardı. Bilhassa mahalle aralarındaki bakkallar, dükkânlarında bazı değişiklikler yaparlardı. Ramazan için toptancılardan aldıkları pirinç, fasulye, mercimek, nohut gibi erzak çuvallarını muntazam bir suretle sıralarlar; yağlı pastırmalarla sucuk kangallarını gözlere hoş görünecek surette asarlar; yeni yağ tenekelerini açarlar; kaşar tekerleklerini camekânlara yerleştirirler; beyaz peynir, zeytin, salça kavanozlarını bunların etrafına dizerler; rengarenk parlak kağıtlara sarılmış olan güllaçları da en göze çarpacak bir yere asarak bu iaşe maddelerinin meşherine yeni ve cazip bir manzara verirlerdi. Hatta gerek kendilerinin ve gerek çıraklarının on bir ay su yüzü görmemiş olan önlüklerini bile yıkayıp temizlerlerdi. Recep ayının başında, duası kadir günü Camide yapılmak üzere, ev halkından bazıları hatim sürmeğe başlarlardı. Hali vakti müsait olanlar, sesi güzel ve ahvalinin her bakımdan mazbutluğu biline hafız efendiler tutup, Camilerde, ölmüşlerinin canı için mukabele okuttururlardı. İftar sofraları her evde, kendine göre bir alemdi. Ev kadını bu sofraya pek büyük özen gösterir onun bir gelin sofrası kadar özenli ve süslü olmasına dikkat ederdi. İftarlıklar: Reçeller, zeytinler, peynirle, pastırma, sucuk, turşu, hurma gibi şeyler ufak tabaklar içinde dizilir mini mini kadehlere birer yudum zemzem doldurulur, Susamlı susamsız kazan yağlı simitler, yumurtalı, çörek otlu pide dilimleri, temiz peşkirlerin katları arasına yerleştirilir. Aile reisi tiryaki ise yalnız onun oturacağı yere bir sigara tablası konur ve bu güzel sofra üzerine sinek falan konmasın diye boydan boya bir bir de örtü örtülürdü. Misafirperverliği en güzel geleneklerden biri sayıp da yaşatan Türk ev sahibi o makbul hasletini ramazanda daha çok belli ederdi. İftar sofrası herkese açıktı ve pişen yemeklerde, davetsiz misafirin payı hesaba katılırdı. Yalnız bu misafir erkekse selâmlıkta, kadınsa haremde ayrıca ağırlanır, evin efendisi veyahut ta hanımı onun uğruna sofrasını o günlük bırakıp misafir yanına gider, saygı gösterirdi. Ramazanda insanların oburluğu artardı. Onbir ayın bir sultanı şerefine yapılan bu oburluk israftı, amma israf sayılmazdı “Bereketi içindir!” derlerdi. İftar sofrasında; Mutlaka bir çorba. Peşinden yağda pişmiş bazen soğanlı, bazen kıymalı veya pastırmalı yumurta, sonra bir et ve tavuk yemeği, biri sade diğeri zeytinyağlı iki türlü sebze, börek; yine biri hafif; mesela mahallebi, sütlaç, pelte cinsinden öteki ağır gözleme, sarığıburma, samsa, kadıngöbeği yahut da kaymaklı Tokaloğlu kaysısı nevinden iki türlü de tatlı ve o vaktin mideleri buna dayanırdı. Çünkü yenen şeylerin hepsi de saftı. Allahtan korkan müstahsil hile katıp ta tüketiciyi aldatmayı ve zehirlemeyi günah sayar ve öyle bir günahı işlemektense az fakat helâl kazanmayı tercih ederdi. Ramazan gecelerinin bir de sahur faslı vardı. Bekçinin davulu sahur vaktinin geldiğini mahalleye verirdi. Evlerde oruç tutanlar – yedi yaşından yukarıdakiler – sahur sofrasının etrafında halka olurlardı. Söğüş et veya tavuk, bazen soğuk kuru köfte, uzum müddet tok tutsun diye simit makarnası, (Ramazanın vazgeçilmezlerinden. Özellikle sahur için hazırlanan enfes bir yemek. Bursa'da eskilerden kalma bir garnitür olarak da anılır ama tadına doyulmayasıdır. Hamurdan hazırlanan galeta şeklindeki sert ve kalın makarnalar uzun halkalar halinde ipe dizilip kurutulur ve öyle satılır. Sahur için geceden parça parça bölünür makarnalar ve bildiğin makarna gibi pişirilir ardından üzerine tereyağ ve kıymalı sos dökülür, sonra tepsiye dökülür ve afiyetle yenilir. Günümüzde yapan hatta bilen bile kalmadı) güllaç veyahut ta hoşaf. Bu nimetleri ihsan buyuran Cenabı Hakka hamdederek sofradan kaldırılır. Son bir fincan kahve ile son sigara içilir, ağız çalkalanır, niyetler tazelenir, gençler yataklarına kavuşur, yaşlılar minder üzerinde, içten Kur’an okuyarak önce imsak topunu sonra da sabah ezanını beklerlerdi.6 6 Ercüment Ekrem TALU, “ Tasvir 12 Temmuz 1948, Sayı: 1060 NEREDE O ESKİ RAMAZANLAR Çocuklarda Ramazana neşe içinde hazırlanırlardı. Minarelere mahya ipleri gerilmeye başladığını görür görmez bütün çocuklarda bir heyecan başlardı. Çünkü Abitlerin ve Salihlerin ibadet hisleri kadar, bunlarında mübarek aydan aldıkları bir nasip vardı. Önce, Ramazana iki-üç gün kala, kalınca bir telin ucuna bağladıkları bezleri petrol içine koyarlar; bu suretle meşalelerini hazırlarlar ve Ramazanın ilk akşamı o meşaleyi yakarak Ramazanı davulla ilan eden mahalle bekçisinin peşine takılırlar: “ Hekkam başı yağlı pilav. Ala Ala heyy!... “ Diye bağırarak bütün mahalleyi dolaşırlardı. Sonra, akşam namazı ile yatsı namazı arasında salâtin Camilerine dolarak orada koşarlar, sıçrarlar, muhtelif oyunlar oynarlardı. Hem aile erkânı ve hem de Cami hademeleri çocukların bu oyunlarına karşı müsamahada bulunurlardı. İkindi okunup müezzin minareden indikten biraz sonra, sübyan mektepleri, merkez rüştiyeleri paydos olur. Azat olan çocuklar sokak içlerinde, yangın viranelerinde, cami avlularında oyunlarına girişirlerdi. Bunların türlü türlüsü var. Hatırımıza gelenleri sayalım ve aklımızda kaldığı kadar anlatalım: — Kaydırak: içlerinde en sadesi ve kolayı idi. İrice ve yayvanca birer taş edinip, geriden nişanlayıp öndekine bindirmek ve (Aldıramıç: kaldıramıç, kırk üç, kırk dört.) diye çabucak sayarak sayıyı doldurmak. — Çelik Çomak’da çomak, kol boyunda bir değnek; çelik daha incesi, kısası iki ucı sivri yontulmuşu. Öteki gibi bunda da en önce oyunun kaç yüz bir de biteceği kararlaştırılır. Sonra sırayı alacak birinci, ikinci, üçüncüve nihayete kalan ebe tayin edilir. Bu da taş tutmakla, tek mi, çift mi ile, yahut tabiri üzere verilip, yani ileride ki çizgiye taşlar atılıp tam üstüne kondurmak, yamacına yaklaştırmak, uzaklarda kalmak itibarı ile anlaşılır. Ebe karşıki yerinde alesta vaziyeti alınca, çelik bir taş ütüne, bir başı kalkık olmak üzere yatırılır. Çomağı vurup biraz havalanır havalanmaz tekrar kuvvetle yapıştırıp fırlat ileriye. Ebe önleyip çeldi mi âlâ; Çelmedi m, çeliğin düştüğü yerden kalktığı taşa kadar ki mesafeyi çomak boyu ile arşınlamak ve sayı hanesine kaydetmek. — Ceviz Oyunu: Bu oyun çeşitliydi. Mesela birinde yere bir daire çizilir, beş-altı adım ötesine de bir çizgi. Gene sıra muayyen ve kısmetli olan rahat ve kârlı. Dairenin ortasında 10–15 cevizi yan yana dizecek, gerisine oturup bacaklarını sekiz rakamvari açacak… Sağa, sola aksayan, boşa giden cevizler onun, vurulup dışarı çıkanlar da vuranın. Ceviz oyunun bir başka çeşidinde talihli gene yerde, bacakları ayrık, önünde üç ceviz, üstüne cevizden bir kule. Etrafa (okso) gidenler kemafissabık yerdekinin malı, bir atışta deviren ise turnayı gözünden vurdu, haydi o makama. — Meteliğe Kafa Atmak: Bu ceviz oyununda oturuş aynı vaziyet, yalnız bacaklar arasına toprağa uzunca bir karfiçe çivisi çakılmış, üstüne de bir onluk konmuş. Cevizi beyni bâlâsına indirebilen onluğu cebledi ve yeri hakladı. İndiremeyenin ki de yandı. — Zıpzıp: Küçüklerine bilye, içi menevişlilerine (cicili) gibi adlar o vakitler yok. Büyükçelerinin kurşundan olanlarına (gülle), billurlarına (gazoz) denilmekte. O zaman ki gazoz şişelerine tıpalık eden yuvarlaklar. — Çinko, Minko, Trikso: Düğmelerle oynanırdı. Sırttaki entarinin ve hırkanın göğsüne, mintanın yakasına ve kollarına, pantolonun kemerine el atıp, bur bu, kopar gitsin. Şu şekilde oynanırdı: yere bir dört köşe çizilecek, ortasında da ufak bir çukur. Düğmeler çizgilerin kenarından çink, minko, trikso diye fiskelene fiskelene, birbirlerine değmeksizin., tam üçte çukuru boylayacaklar. Birinden biri beceremedi mi, peşindekinin ilk hamlede ona çarptırması ve yutması caiz. En sona kalan da bir üfleyişte çukurdan fırlatabildiklerini kabullendi gitti. — Tek mi, Çift mi: Leblebi, Çitlenbik, Abdülleziz’le oynanırdı. (Tek ola, veya çift ola bana gele) diyenlerden, kestiren avuçlar, kestiremeyen de kaç tane ise cebinden o kadarını sayardı. (Yazı mı, tuğra mı) da da onluk havaya boca; bilen enseledi. Bilemeyen söküldü onluğu. — Kızak kayma: Karakış gelip lapa lapa kocakarı lokması yağdıktan sonra ortalık don’a vurdu mu alay alay kızak kayma başlardı. Yıkık dökük tahta havalelerden söküp söküp, çatıp çatıp kızak yaparla, üstüne çökerek yukarıdan aşağıya vızır vızır kayarlardı. — Kartopu Oyunu ve karı tepeleme yığıp asolan yapmak. Göz yerlerine kömür, başından aşağıya da bir kova su. Gece ayazı yedi mi, ertesi sabaha kazık. Hava yumuşayıp eriyinceye kadar yerli yerinde El ayak ortadan çekilir çekilmez, suret mahlûk resimlerine tepesi atan sofulardan, bahçe tirpitinini, mutfak küreğini kapıp aslancağızı künfeyekûn edenlerde çok. Bahar Oyunları: — Uçurtma: Küçükler gazete parçalarından yaptıkları (Şeytan Uçurtması) na yorgan tiresi bağlayıp uçururlar. Yetişkinler kollarını sıvayarak, ölçüp biçip altı köşelisini, armudiyesini, çemberlisini kurarlar. Yumakta 20, 30 kulaç ip, yallah göğe. Uçurtma deyip de geçme, daha ne marifetleri var? Terazisi yanpiri getirenlerden sağa sola başvuranlar, kuyruğu kısa tutulanlardan çarhı felek gibi dönenler. Değirmi değirmi kesilmiş renkli kâğıtları ipe salanlar. Arka arkaya yukarı yollayanlar. Sonra uçurtma muharebesi. Faraza ta nereden bir tanesi yükselmiş. Kıvırcık, ebrüli, boydan boya kuyruklu, para tutan konak küçük beylerinden birinin. Rüzgârın esişini kollar kollamaz, fırlayanlar hazır. Çapraza alıp var kuvvetleri ile ipe asıldılar mı, lâhza da kıvırcakcağız esir olup çıktı. — Salâ: Bir mahallenin çocuklarından bir ikisi, iki üç sınır ötede ki mahallilere omuz, momuz vurur. Siftah, yakalara yapışıp gözü göze dikerler: — Size gösteririz! — Biz size gösteririz! Dörtnala, haydi sivrilmiş ağabeylerin yanı. — Salâ, salâ! Diye yaygaralarla fesleri, ceketleri kunduraları atıp, ceplere taşları doldurup o canibe seğirten seğirtene. Gelsin karşılıklı veriştirmeler. Kimisi kale bedenlerinde, kimisi ağaç, yıkık baca arkalarında mevzi almış, yani enikonu cenk. Kenara, bucağa büzülüp oğunanlar. Yüzü gözü yara bere içinde kalanlar, kafası Takım Açma Oyunu lifan narı gibi yarılanlar. Mağluplar kirişi kırmada, galipler de yuhalarla takipte. — Takım Açmak: Mart dokuzu çıkıp, çaylakların sesi duyulunca, onbeş –on altı yaşlarındakilerin en önemli oyunu takım açmaktı. Bir gaz veya mum sandığı ele geçirdiler m, yakın bostanlardan da iki fasulye sırığı bulup yanlarına çaktılar mı tulumba hazır. Hemen omuzlayıp naralar ata ata tabanları yağlarlardı. Sakalı çoktan ağartmış, tesbihi sallandırmış efendi amcalardan, hatta bastonlu bastonlu veya paşa avniyeli kırantalardan gene duran durana; dikkat kesilip keyifli keyifli mütalâa yürüten yürütene: “ Mavi mintanlının kurt dingilisi yaman “ “ Başı mendil sarılı genç fos, çabuk şişiyor. “ “ Şu paytak ekstra fenerci olacak! “ Kendini tutamayıp bir yandan da öğütler: “ Delikanlı, başını sandığın tarafına, sola yık. “ “ Ağzını kapa, burnundan soluk al evlat “ “ Omzunu açığa çeksene be çocuk!... “ 7 7 Sermet Muhtar ALUS, “ Mahalle Çocuklarının Oyunu “, NEREDE O ESKİ RAMAZANLAR İslâmiyet’in erkân ve adabına çok hürmetkâr olan Türkler, bütün tarih boyunca Ramazan ayına çok saygı göstermişler. Hattâ Osmanlılar devrinde, devletin merasim ve teşrifatında bu aya mahsus bazı usuller vazetmişlerdir. Nitekim Dördüncü Sultan Murat devrine ait bir münşeat (Münşeat, Divan Edebiyatında nesir yazarlarının yazdıkları yazılara ve bu yazıların toplandığı mecmualara denir.) kitabında bu merasimden bahsedildikten sonra: (İşte, kanun budur ki, zikrolunmuştur. Lânet ona kim, bu kâideyii tebdil ve tağyir eyliye) Denilmektedir. Bu merasimin başında Ramazan Tebriği gelirdi. Saraylardan, en ücra kulübelere kadar her yerde, Ramazan ayının ilk gecesi, birbirini tebrik etmek adetti. Bilhassa, saraylarda devlet erkânı arasında bu usule son derecede ehemmiyet verilirdi. Sadrazam ile vezirle, ramazan’ın ilk gecesi saraya gidip Padişahı tebrik ederlerdi ve aynı zamanda, başta yeniçeri olmak üzere ocak ağaları da tebrik için sadrazamın konağına gelirlerdi. Bu merasimin ifası için, Ramazan'dan iki gün evvel, Sadrazam tarafından başyazıcıya, resmen şu emir verilirdi: (Yarın Ocak halkına tembih eyle. Divân esvapları ile kapıya gelsinler.) Yazıcıbaşı, Sadrazam’ın bu emrine, derhal icap edenlere tebliğ ederdi. Emri alanlar, derhal divan elbiselerini giyerek toplanırlardı ve teşrifat mucibince, şu sıra ile sadrazamın huzuruna çıkarlardı: Kapı Kethüdaları –yaya başılar –Deveci Ağalar, Başçavuş, Ocak İmamı, Dört Haseki Ağalar, Turnacıbaşı, Sansuncubaşı, Zağarcıbaşı, Dört Solakbaşı, Kul Kethüdası, İstanbul Ağası, Anadolu ve Rumeli Ağaları, Fodla Kâtibi, Yeniçeri Kâtibi, Sekbanbaşı, Yaya Bölükbaşılar. Kanun mucibince merasim şu şekilde icra edilirdi: Baş Bölükbaşı Ağanın sağ ve solunda, ikinci bölükbaşı eteklerini tutarlar ve küçük ve orta çavuşu kırmızı kırmızı dolamalarıyla8 ağanın önünde yürürler ve orta çavuş ağanın sedeflkâri değneğini götürüp değneğini götürüp ve saadetlü ağa hazretleri selimi 9 ile ve dört tüfekçiler kırmızı dolamalarıyla, ikisi sağında ve ikisi solunda yürürler. Baş mehter ve orta mehter ağanın yanında, tüfekçiler önünde yürürler. Baş mehter ve orta mehter ağanın yanında, tüfekçiler önünde yürürler. Bu minval üzere veziriazam hazretlerinin sarayına vardıklarında muhzur ağa sorgucu ile ağaya karşı gelir. Eteğine girer. 10 Saraya vardıklarında cümlesi atlarından inip yine yukarıda zikr ve tertip olunduğu üzere cümlesi el öperler. Biraz oturduktan sonra, derece sırası ile çıkarlar. Yalnız Yeniçeri Ağası ile Kul Kethüdası, Başçavuşu ve Kethüda Yeri Sadrazamın yanında kalırlar. Gizli bir söyleyecekleri varsa Veziriazama anlatırlar. Sonra Yeniçeri Ağası Sadrazamın elini öpüp dışarı çıkar. Yeniçeri Ağası dışarı çıkınca atına biner, Bölükbaşılar önünde yaya yürürler. Veziriazam tebrik edildikten sonra derece silsilesi ile ikinci, üçüncü, dördüncü ve yedinci vezire giderler. Tebrik vazifesini ifa ederler. Bu merasim bitince Ağa Kapısı’na dönerler. Süleymaniye Camisi’nin köşesine gelince, Kethüda Yeri atından iner. Yeniçeri Ağası’nın sağ eteğine girer. Kapıya kadar böyle gelirler. Kapıdan girince sair ağalar saf teşkil ederek dururlar. Kul Kethüdası ile Başçavuş, atlarından inerler. Ağanın koltuğuna girip atından indirirler. Yeniçeri Ağası etrafına selam verir. Odasına girer. Kul Kethüdası da Başçavuşu da beraber girerler. Ağanın yanında biraz otururlar. Ondan sonra elini öperek dışarı çıkarlar. 8 Elbiselerin üstüne giyilen sırma işlemeli cübbe Merasime mahsus bir nevi kavuk 10 Eteğine girmek=Eteğini tutmak. 9 İstanbul’un fethinden itibaren şehirde Ramazan ayları daima parlak geçerdi. Fakat Ramazan geceleri en ziyade, Üçüncü Ahmet devrinde daha parlak geçmeye başladı. Lale Devri’nin meşhur veziri İbrahim Paşa, Çırağan Âlemleri kadar, Ramazan safhalarına da ehemmiyet vermişti. Ramazan gecelerinde minareler arasına mahya kurmayı o düşünmüş ve o emretmişti. 1722 yılına kadar mahya kuran Camiler sınırlıydı. Ancak Süleymaniye, Sultanahmet, Yeni Cami, Üsküdar’da Gülnûş Sultan Camii minarelerine mahya kurulurdu. Semanın karanlıklarına irtisam eden rengârenk kandiller, halkın pek hoşuna giderdi. Yalnız erkeklerin değil, kadınlarında mahya seyrine çıkmaları adetti. Halkın bu rağbeti Nevşehirli İbrahim Paşa’nın nazarı dikkatini çekmişti. Kadınların ve çocukların mahya seyretmek için yorgunluğa katlanmalarını reva görmemişti. Bunun üzerine Ayasofya, Fatih, Beyazıd, Sultanselim, Şehzade, Eyüp, Üsküdar’da Mihribah Sultan Camilerinde de mahyalar kurulması için emir verdi. Ayasofya Camisi Padişah Üçüncü Sultan Ahmet’te vezirinin fikrine iştirak etti. Derhal bir ferman ile İbrahim Paşa’nın emrini teyid eyledi. (Cevâmii mezkûrenin havalisi, envarı kanadili nûr feşan ile, leylei kadirden nişan) verdi. Kandillerin parlak nurları, halkı derhal etrafına topladı. Camilere devam edenlerin miktarı fevkalâde arttı. Bu hadise halkın ibadette bile hissini tenvir edecek bir ziya aradığını ispat eden bir delil yarattı. Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın en ikballi devrinde, Ramazan ayı Sonbahar’a tesadüf etmişti. Lale ve Çırağan zevkleri ile mest olan sadrazam, ramazan gecelerinin ibadetini de sarayının bahçesinde mehtap sefaları ile birleştirdi. Hatta bir Ramazan da sevgili zevcesi Fatma Sultan’ın kızamığa tutulması bile zevkperest vezirin neşeşini kıramadı. Padişaha: (Lalelerin temaşası, şevketlü hünkâra lâyık) olduğuna dair mektuplar yolladı. 11 11 Ziya ŞAKİR, “Tarihte Ramazan”, Son Posta 10 Ağustos 1945 LALE DEVRİ’NDE RAMAZANLAR VE ŞAİR NEDİM İstanbul, hemen hemen bütün taşralıların hasretini çektiği en güzel mevsimini yaşıyor. Nedim’in İstanbul’u: Altında mı, üstünde midir cenneti alâ Elhak bu ne hâlat bu ne hoş abü havadır. Diye tasvir ettiği bir mevsimi. Lale, Gül bahçeleri arasında dolaşan herkes gam ve kederi unutup hayatı tozpembe görmekte, müheyya meclislerde ayş-ü nuş âlemleri sabahları bulmaktadır. Hayfa ki!.. Müftülüğün bu tebliği bu âlemlere son veriyor. Yarın Ramazan’dır. Nedim bu tebliğ karşısında şaşkına dönmüştür. Bir türlü inanmak istememektedir. Paspan verdi kudumiyle cevap eyleyene Ramazan geldi mi aya! Diyerek istifham Bilemem bende ki sahitte mi, takvimde ki, Hele bir kizb var, ortada budur sadık kelâm. Tebliğ, yalnız Nedim’i değil, onun gibi birçoklarını da hayretle bırakmıştır. Ehli keyfin birisi der ki behey Sultanım, Aydın ay belli hesap olmadı, Şaban tamam. Fakat olan olmuştur hükmü kazaya boyun eğmek gerek: Olacak oldu hemen çare ne şimden sonra Edelim hükmi kaza destine teslimi zaman Günler geçmekte, Nedim Ramazan adabına mugayir birçok itiyatlarını terk edebilmek için çırpınmaktadır: Neler çeker Ramazan içre iydedek göresin, Nedim terk-i meyi huşkvar edinceye dek. Nedim, onsuz yaşayamayacağını zannedip hattâ mahzeni olması için can attığı şarabı biraz unutur gibi olmuştur. Fakat karşısında sâkiyi görünce burnunun kemikleri sızlayıp derin derin iç çekmektedir: Bir taraftan dahi ey muğbeçe sen de görünüp Bize dert olma mübarek Ramazan ayında. Artık bayram yakındır; daha düne kadar ayın on dördü gibi karşısında duran sevgilisi bile oruç tesiri eriyip beli hilâl gibi bükülmüştür: Şöyle bitap olmuş ol mehpare –tab ruzeden Farkolunmaz kameti humı-gurrei yekruzeden Yok mu bir lûtfun Nedimi zarına iyd üstüdür. Defteri hicranı Sultanım hesap etmez misin Diyerek Ramazan’dan iyice bıktığını ihsas ettirip bir taraftan da bayram proğramını hazırlayarak teselli bulmaya çalışmaktadır: Kıla erbabı dili abı hayata siyrap Erişip Hızır gibi ah mübarek bayram İbtida iyd gün icrayı merasimle geçip Gecesi dahi olup maslahatı hab tamam Çün ikinci gün olan böylece ahdeylemişim Ki ne sabr eyleyeyim ol gün ne dernekü aram Varayım haki tarabnakine yüzler süreyim. Bir gün olsun alayım bari felekten bir kâm Bir münasipçe refik ile girsek kayığa Şevkle kullanırız gayrı bizimdir eyyam. 12 12 Hadi KOÇDEMİR, “ Ramazan’da Nedim “ , Salon 15 Temmuz 1948, Sayı: 18 MİNARE VE KANDİL Minareler İslam beldelerinin en şerefli ziyneti ve hem de o beldelerin alâmetifarikasıdır. Bir seyyah hiç bilmediği bir memlekete gitse Allahın birliğini ikrar ve tasdik ederken kaldırılan parmaklar gibi semaya doğru yükselen minareleri görür görmez: — Burası ehli İslam beldesidir. Diye, derhal hükmünü verebilir. Resulüllah Efendimiz Mekke’den Medine’ye teşrif ve Hicret buyurduktan sonra Mescid-i şerifi yaptırırken minare inşa ettirmemişti. Çünkü namaz vakitlerinde Müslümanları mescid-i şerife davet etmek için henüz bir usül ittihaz edilmemişti. Ancak vuku bulan davet üzerine resülü ekrem efendimizin huzurunda toplanan Meşveret Meclisi’nde ezan şekli kabul edildikten sonra müezzinlerin okuyacakları ezan sedalarının uzaklara kadar aksedebilmesi için, gerek mescid-i şerife ve gerekse Medine’de ki mescidlere bir minare yapılmasına karar verildi. Muhtelif rivayetlere rağmen ilk minarenin nerede yapıldığı kesin belli değildir. Ancak mescid-i şerifin inşasından biraz sonra Medine’de yapılan dört mescidden birinde yapılmış olması hakkındaki rivayet, diğerlerinden kuvvetlidir. Minarenin (Üçüncü Halife Hazreti Osman) tarafından ihdas edildiği de bu rivayetler cümlesindendir. Hatta bu rivayeti ileri sürenler tarafından Halifenin ancak Cuma günleri ezan okunmak üzere minare yaptırdığını da iddia etmekle beraber, ilk defa olarak Cuma ezanını (İbad bin Sâmit) isminde bir zata okuttuğu ve hatta kendisininde bizzat ezan okuduğu beyan edilmektedir. Minareler, İslam beldelerinin ulviyetini gösteren en zarif dini abidelerdir. Onun için Camileri, bilhassa selatin camileri yapan mimarlar, minarelerinde zerafetine ahenk ve tenasibetine ehemmiyet vermişlerdir. Süleymaniye ve Sultanahmet Camileri minarelerinin inşa tarzındaki ahenk, birer sanat bediasıdır. Aynı zamanda Süleymaniye Camisinin minarelerindeki on, ve Sultanahmet cami minarelerindeki ondört şerefe de bu Camilerin bânileri olan Sultan Süleyman’ın onuncu ve Sultan Ahmet’inde ondördüncü padişah olduklarının ifadesidir. Süleymaniye Camisi Beş, dört ve hatta üç asır evvel yapılan minareler biraz kalın olmakla beraber,son iki asır zarfında yapılmış olan minareler daha ince ve daha zariftir. Aksaray’da ki Valde Camisi ile Tophane’de ki Nasreddin Camisinin Ortaköy ve Dolmabahçe Camilerinin minareleri, cidden zarif birer zarif sanat bediasıdır. Minarenin nur kelimesi ile münasebeti nazarı dikkate alınırsa, bunların hem ezan sesini halka duyurmak ve hem de mübarek gecelerde kandil yakılmak için yapılmış olmalarını kabul etmek lazım gelir. Eski Ramazanlarda Mahya Yazıları Erkekler: Valde Hanım, hiddetlenme dur. Bir dakika bizi dinle. Bak mahyada “Maşallah“ yazısı var. Biz de onu yüksek sesle okudukta onun için (Onbir ayın Sultanına Maşallah) dedik! Minarelerde kandil ne zaman yakılmaya başlamıştır? Bu hususta da bir hayli ihtilâf vardır. Fakat tarihi delillerden anlaşılıyor ki Ramazan-ı şerifin birinci gecesinden Ramazan Bayramı’nın birinci gecesine kadar minarelerde kandil yakmak adeti Birinci Sultan Ahmet devrinde 1019 tarihinde başlamıştır. Bu vaziyet Üçüncü Sultan Ahmet Devrine kadar devam etmiştir. Fakat Osmanlı harici İslam beldelerinde Bayram geceleri de kandil yakmak adet olduğu nazarı dikkate alınarak, Sultan Ahmet’in Veziri azamı ve Sevgili damadı Nevşehirli İbrahim Paşa tarafından Bayram Geceleri de minarelerde kandil yakılması için emir verilmiştir. İlk zamanlarda yalnız Ramazan ve Bayram gecelerine mahsus olan bu adet kısa bir müddet sonra, Resülü ekrem efendimizin dünyaya gelmiş oldukları gece ve daha sonraları ise Miraç, Reğayip ve Berat kandillerinin gecelerine de teşmil edilmiştir. O tarihlere kadar devlet ricali ile saray erkânı ve şehrin zenginleri ve ileri gelen tüccarları sadece Padişahların Culûs ve Velâdet günlerine tesadüf eden gecelerde, içlerinde zeytinyağı ile beraber rengârenk sular bulunan kandiller, fenerler ve fanuslar asmak suretiyle evlerini donatırlar. Servetlerinin derecelerine göre evlerinin ve konaklarının önlerine yine fenerler ve kandiller asılı olan Tak’lar kurarlardı. Yalnız, minarelerde kandil yakılmazdı. Lakin resülullah efendimizin dünyaya teşrif buyurdukları günlere tesadüf eden gecelerde, minarelerde kandil yakılması adeti usülü ihdas edildikten sonra, yalnız o gecenin şerefine olmak üzere hem minarelerde kandiller yakılmış ve hem de evler eskisi gibi donatılmıştı. İkinci Sultan Mahmut devrinde ve 1251 tarihinde, hükümet tarafından yarı resmi olarak bir beyanname neşredilmişti. Bu beyannamede; Mevlüd-ü resulüpenahiye tesadüf eden gün ve gecelerde beş vakitte birer nöbet top atılacağı zikredildikten sonra önce, istekli olanların yalnız evlerini değil, dükkânlarını da donatarak tıpkı culûs ve velâdet gecelerinde olduğu gibi umumi şekilde bir donanma yapılmasına ruhsat verilmişti. Kış geceleri minarelerde kandil yakmak pek kolay bir iş değildi. Çünkü şiddetli ceryanlara maruz olan minarelerin tepelerinde, küçücük bir meşale ile kandil yakmak, ancak bir ihtisas işi idi. Bunun içinde maharet sahibi kandilciler istihdam edilirdi. Yalnız Sultanahmet Camisi’nin minarelerinde altı yüze yakın kandil vardı. Akşam ezanı ile kandilleri yakmaya başlayan kandilciler, serdettikleri maharet sayesinde, bunları yatsı ezanına kadar yakmaya muvaffak olurlardı. Ramazan ayı yaklaşmaya başladığı zaman, Vakıflar İdaresi tarafından Camilere tulumlarla zeytinyağı gönderilirdi. Bunlar büyük Camilerin yağhanelerinde depo edilirdi. Cami kayyumları tarafından kandiller yıkanır, şamandıra denilen kandiller hazırlanırdı. İbriklere konulan yağlar, kandillere konulduktan sonra bir meşale ile yakılırdı. Bunlar, cidden çok güç ve oyalayıcı işlerdi. Bereket versin de elektrik bu işlerle uğraşanların imdatlarına yetişti. 13 13 Ziya ŞAKİR, “Ramazan Sohbetleri “ , Akın 6 Haziran 1952 MAHYALAR Ramazan’ın İstanbul gecelerini süsleyen bir özelliği de kuşkusuz mahyaların kurulmasıdır. Mahyalar Camilerin gündüzleri İstanbul’un siluetinde oynadıkları bediî role geceleri de, titrek ışıkları ile yeni bir kıymet ilave ederler. İstanbul’un çehresine ramazanı hatırlatan bir güzellik bir değişiklik verirler. Mahyacılık başlı başına bir sanat, hem de memleketimizden başka hiçbir yerde ne düşünülmüş, ne de yapılmış olduğundan tam manası ile bir Türk sanatıdır. Milli bir sanattır. Minareleri aydınlatmak usulü Mevlüt ve Regaip gecelerinde ve II. Selimin devrinde başlamıştır. Senenin bu iki gecesinde Sâlatin Camilerinin imamları sıra ile saraya davet olunur ve yatsı namazından sonra vaız da bulunurlardı. Bu vaızları Padişahta dinlerdi. III. Murat Devrinde ve 1577 yılında Koç Mustafa Paşa Dergâhı Şeyhi Necmeddin Hasan Efendi, dergâhını kandillerle donattı ve bu yılı takiben de Mevlüt ve Regaip gecelerinden başka Berat ve Miraç gecelerinde de kandil yakmak usulden oldu. Birinci Ahmet zamanında başladığı, Üçüncü Ahmet zamanında geliştiği söylenir Ramazan'ın birinci gecesinden bayram gecesine kadar İstanbul minarelerinin kandillerle donatılması 1610 tarihinde ve I. Ahmet devrindedir. Mahya da bu tarihte icat edilmiştir. Fatih Camisi müezzinlerinden ve meşahiri hattatinden Hafız Kenevi namında bir zat gayet ustaca yapılmış süslü bir çevre işleyip I. Sultan Ahmet'e takdim eylemiş ve çevredeki müressemat Padişah tarafından pek ziyade beğenilmekle âdâbı diniyeye muvafık olmak üzere bu nevi müressematın Ramazan gecelerinde minareler arasında iraesi ferman edilmiş, Sultan Ahmet Camisinin inşa tarihi olan 1617'de mahyanın burada da icadı müyesser olmuştur. . Ali Rıza Beyin “ on üçüncü asrı hicride ramazan adetleri” başlıklı yazılarının ilkinde verdiği bilgiye göre: “ Leyle-i Ramazan-ı şerifte mahya kurulmak cevami-i selatinden Sultan Süleyman, Sultan Ahmet, Valde Sultan ve Üsküdar’da kezalik Valde Sultan Camilerine mahsus ve münhasır iken Sultan Ahmedi Salis ahdi saltanatında Damat İbrahim Paşa’nın tensibi ile Ayasofya, Fatih, Beyazıd, Sultan Selim, Şehzade ve Eyüp Camilerinde dahi mahya yapılması irade olunmuştur ve her sene ramazanı şerif takarrübünde canibi evkaftan cevamii şerifeye kandil yağları ve bal mumları tevziatına iptidar olunur ve şehri mezkûre on beş gün kala yani Berat Kandili’nin ertesi günü selâtin minarelerine mahya ipleri kurulmaya başlar. “ Valde Camisi İlk önce iki minarenin arasına birbirlerine bağlı halkalar geçirilmiş kalın bir halat veya tel gerilir. Bu halatın altında karşı minaredeki büyücek bir halkaya geçirildikten sonra uçları birbirine bağlanmış ince bir yedek halat daha vardır. Üst kısmı gerili halata nispetle daha gevşek alt kısım ise büsbütün gevşek duran bir ince halatın bağlı yerinde de küçük bir kanca vardır. Bu kanca gerili halatın ilk halkasına geçirilir. Yedek halatın alt kısmı öne çekildikçe üst kısmı halkaları ileriye öteki minareye doğru yürütülür. Yazılacak yazı veya yapılacak şekil evvelce murabbah bir kağıda yazılmış veya resmedilmiştir. Murabbalar sayesinde kandillerin yerleri tespit olunarak yukarıdan aşağı düşen kandiller, boşluk nispetleri de muhafaza edilmek suretiyle, bir ipe yapılan ve ve kağıttaki murabbalara tekabül eden düğümlere dizilir. Yedek halat çekildikçe ilerleyen halkalar, üstü kapaklı küçük tahta birer kutu içinde bulunan, kandillerin asılı bulunan bu düğümlü ipleri de birer birer yürütürler. Böylece yazı ve resim kaç halkaya göre yazılmışsa o kadar halka ve kandil asılı düğümlü ip iki minarenin arasını doldurur. Yazı veya şekil vücuda getirilmiş olur. Kandillerin kutuları onların kırılmasına mani olmak, kapaklarda sönmelerini temin etmek içindir. Üçüncü Ahmet zamanında “ Zülfikar “ı resmeden bir mahya hakkında o sıralarda vak'anüvis bulunup sonraları Şeyhülİslam olan Küçük Çelebizade Asım Efendi şu kıtayı söylemiştir: Bu şebi ferhundede mahiyeden Şehzadede Seyredenler resmi tiği Zülfikarı Haydari Dediler mahyayi devlet sadrı âsa Menkıbet Eyledi âvize çarhda tiği nusret Cevheri. Camilere, Ramazanların on beşine kadar (Merhaba ya Şehri Ramazan), (Sefa geldin yâ şehri Ramazan) gibi ibarelerle mahyalar kurulur. On beşinden sonra da Zülfikar, gemi vesaire gibi münasip resimler tertip olunurdu. Bu resimler muhtelif ışıklarla ve çok sanatkarane bir şeklide yapılırdı. Mahyaların, hariçte kurulamayacak kadar yağmurlu ve rüzgarlı günlerde, Camilerin içinde de kurulduğu vaki idi. Evvelce bilhassa Ramazan’ın muayyen gecelerinde mesela Ayasofya Camiinde mahya kurmak mutad idi. Kubbenin mihraba bakan ön kısmına yakın bir yere ipler gerilir, biraz evvel tarif ettiğim şekilde mahya kurulurdu. Mahyalarda evvelceleri hep dini ibareler yazılır ve muhtelif resimler yapılırdı. Meşhur hattatların yazılarının da aynen kullanıldığı vâki idi. Sonraları vecizelerden istifade edildi. Hilalı Ahmer ve Tayyare Cemiyetleri mahyalara mevzu teşkil ettiler. Bu gün de latin harfleriyle kurulan mahyalar umumi olarak içtimai hayatımızı ilgilendiren vecizelerden istifade etmektedirler. 14 Mahyacılık dünyanın en güç ve en tehlikeli işlerindendir. Bir mahyacı eğer bir kazaya kurban gitmezse, mutlak ciğer hastalıklarından can verir. Bir kış ramazanı tasavvur ediniz. İstanbul’da hiç eksik olmayan lodos şiddetle esiyor ve yüksek minarenin tepesinde yüksek bir kasırga tesiri husule getiriyor. Hatta orda ne varsa savurmak istiyor. Böyle bir fırtına da, minarenin o daracık şerefesinde durmak, orada bulunan yüzlerce kandilin tahta kovanlarını rüzgârın müthiş hücumlarına karşı korumak ve o baş döndürücü uğultu içinde mahya kurmak, kolay iş değildir… Önce, minarelerin üst şerifelerinden yekdiğerine kalın bir halat gerilir. Halatın bir ucuna boncuk denilen şimşirden yapılmış halka geçirilir. 14 Selim Nuzhet GERÇEK, “ Mahyalara Dair “ , Tasvir-i Efkâr 19 Eylül 1942, Sayı: 5180–823 Birer arşın aralıklarla ince bir ipe dizilmiş bu boncukların altlarında ufak birer kanca vardır. Boncukların sayısı iki minare arasındaki mesafeye göre 30–40–50 metre uzatılır veya kısaltılır. İki minare arasına bir ip daha serilir. Buna da yedek denilir. Bu ip iki kattır. Bir ucu karşıki minarenin şerefesine bağlanmış olan makaradan geçtikten sonra, tekrar öteki ucun bulunduğu şerifeye bağlanmıştır. Yani ipin her iki ucu aynı şerife de bağlıdır. Bu ipin vazifesi, üzerine bağlanan kandilleri ileri sürmek ve geri çekmektir. İşte boncuklar bu ipe geçirilir. Boncuklara bağlanmış olan kandillerde bu vasıta ile boşluğa salıverilir. İcabına göre, yine o ip vasıtasıyla ileri ve geri çekilir. Bunların hepsine Bocurgat takımı denilirdi. Bu takımı bir zamanlar Süleymaniye mahyacıbaşılığında bulunan Abdüllatif isminde bir zat ıslah etmiştir. Mahya ipleri ve halkaları bu suretle hazırlandıktan sonra, mahyanın düzenine geçirilir. Mahyacılık için biraz resim ve yazı da bilmek gerekir. Önce üzerinde dört köşe çizgiler bulunan bir kâğıtta, kurulacak mahyanın plânları tertip edilir. Mesela: Eski yazılarla (Ata) kelimesi yazılacaksa bu kelimenin ilk harfi olan elif için mahyanın büyüklüğüne veya küçüklüğüne göre üç veyahut beş metre uzunluğunda bir ipe, sıra ile kandiller dizilmek icap ettiğinden bunların yerleri, o dört köşe çizgiler bulunan kâğıtta noktalarla tespit edilir. Bu suretle eski yazıların (elif) harbi belirir. İkinci ipte T harfinin ucu vardır. Bunun içinde ikinci ipe iki kandil koymak lazımdır. Üçüncü ve dördüncü iplere, birer kandil koymak kâfidir. Beşinci ip yine (elif) dir. Buna da birinci elifte ne kadar kandil varsa, o kadar kandil konulduğu takdirde – eski yazı ile(Ata) kelimesi meydana çıkıverir. Eski yazı sağdan sola yazıldığı için yazı inkılâbından önceki kelimenin sol harfleri belirirdi. Birçok meraklılar, mahya kurulurken minarelerin görüldükleri yere toplanarak yazılan kelimenin tamamlanmasını beklerlerdi. Mahya kurulacak olan kandiller birer tahta kutu içine konulur. Yarısı bu tahta kutu içinde kalan kandillerin, ancak kutu dışında kalan kısmından ifade olunur. Fakat bu kandiller, hem içinde bulunan yağlar ve sular, hem de kendilerini muhafaza eden kutular dolayısıyla bir hayli ağırlaştığı için, bunları sevk ve idare etmek pek zordur. Fırtınalı havalarda mahya kandilleri fena halde sallanırlar. Birer kutu muhafaza içinde bulunmakla beraber, birbirlerine çarpar ve kırılırlar. Böyle sert rüzgârlı gecelerde mahyacılar, çok büyük tehlikeler geçirirler. Hatta bazıları ipi çekmek için bütün kuvvetlerini sarf ederken, minareden düşüp ölürler. Onun için böyle havalarda mahyacılar – haklı olarak – çok korkarlar. Adeta mahya kurmamak için bahaneler ararlar. Eski mahyacıların oldukça zengin bir mahya defterleri vardı. Bunda ramazanın otuzuncu gecesinde kurulacak olan mahyalar (merhaba) kelimesinden, Ramazan ayının binip de gittiğini temsil eden kayığa kadar, bütün plânlarıyla sıralanmıştı. Bu defterler daima babadan oğula miras kalırdı. Hatta maddi ihtiyaca maruz kalan mahyacılar bunları gözden çıkarmak mecburiyetinde kalırlarsa, oldukça büyük paralar mukabilinde, yine meslektaşlarına satarlardı. Bazı mahir mahyacılar, renkli kandillerle de mahya kurarlardı. Ramazan ayının on beşinden sonra şekiller yapmaya başladıkları mesela bir gül resmi yaparlar; bunun çiçek kısmını kırmızı ve yapraklarını da yeşile boyarlardı. Kandillere renk vermek zor bir iş değildi. Bunun yegâne sırrı, kandillerin içindeki zeytinyağının altında bulunan su kısmına, lazım olan renkte boyalar karıştırmaktan ibaretti. Elektrikle beraber mahyacılıkta ilerleme kaydetmiştir. Birçok külfetli ve masraflı olan kandiller yerini artık elektrik ampulleri almıştır. Fakat mahyanın kurulma şeklinde hiçbir şey değişmemiştir. 15 15 Ziya ŞAKİR, “ Ramazan Sohbetleri “ , Akın 6 Haziran 1952 Bir de Büyük Camilerde kandil uçurtmaları vardı. (Bu uçurtmaların iplerinin bir ucunu minarelerin şerefelerine, diğer ucunu da havlunun şerifeye muhazi bir mahalline iki-üç zırâ yüksekliğinde bağlanıp, uçurtmacı Teravihten sonra kandil uçurtmaya başlar, Seyirciler Cami avlusunda toplanarak uçurtmacı da o sırada kandil ipini avluya bağlı olduğu yere kadar saldırır, seyirciler kandil kutusunun bir tarafına şeker, kurabiye gibi şeyler koyup uçurtmacıya hediye gönderirlerdi. Büyük Camilerde Ramazan gecelerinde dahili ışıklar da yakılır ve buralara dahili mahyalarda kurulurdu. Yalnız bütün İslam memleketlerinde bayram geceleri türlü şenlikler ve donanmalar yapılırken İstanbul minareleri bu gecelerde karanlık bırakılırdı. Bu usulde Nevşehirli İbrahim Paşa devrinde terk edilerek II. Mahmut devrinde ve 1335 yılından itibaren Mevlit gecelerinde minarelerle beraber evlerde ve dükkânların önleri kandillerle donatılmaya ve şehirde beşer nöbet top atılmaya başlanıldı. 1852 yılı Ramazanını İstanbul’da geçirmiş olan bir Amerikalı Kadir Gecesinde şehrin ve Boğaziçi'nin ışıklar altında kaldığı efsanevi manzarayı şöyle anlatmaktadır: " Sarayburnu ışıklarla donanmıştı. Burada ki ve Tophanedeki bataryalar hususi bir tertibatla alev neşrediyorlardı. Minarelere mahyalar kurulmuştu. Bir mahyanın üzerinde (Padişahım çok yaşa) ibareleri okunuyordu. Limandaki gemilerin baş tarafları hususi bir şekilde aydınlatılmıştı. Direklerden aşağıya doğru renkli fenerler sallanıyordu. Denizde yüzlerce kayık vardı ve kayıklar kâh karanlıkta kalıyor, kâh karanlıkta kalıyor, kâh birdenbire Tophane'den ve Sarayburnu'ndan gelen kuvvetli ışık huzmeleriyle aydınlanıyordu. Bizde bir kayıkla denize açıldık. Camilerin, gemilerin silueti gayet muhteşem bir şekilde görünüyordu. Bu esnada bir top atışıyla Sultanın saraydan çıktığı ilan edildi. Bu ateşe gemilerin bataryaları cevap verdiler ve topların aksi sadaları Haliç ve Üsküdar kıyılarını doldurdu. Mütemadi top atışlarıyla beraber gemilerin güvertelerinden ve Sarayburnu ile Tophane'den göklere doğru sayısız ve renk renk havai fişekler yükselmeye başladı. Sultan bu Kadir Gecesi'nde mutat olan Ayasofya'ya değil Tophane Camisine gidiyordu. Onaltı Hamlacı tarafından çekilen muhteşem saltanat kayığı, suları hızla yararak yakınımızdan gelip geçti. Tophane Camisi ve Meydan altın ve gül rengi ışıklarla masallardaki gibi aydınlanmıştı. Cami adeta nurdan yapılmışa benziyordu. Sultanın kayığının baş tarafı altın yaldızlı ve büyük bir kavis halinde idi. Arkasında parıltılar içinde bir tahtı andıran köşkü vardı. Bu köşkün altında Sultanlar, Sadrazamın gölgelerini seçtik. Saltanat kayığını yirmi dört kişilik bir kayık takip ediyor ve Hamlacılar kürekleri ayakta çekiyorlardı. Sultan Camiye girdiği vakit toplar durdu. Ateşler parlaklığını kaybetti. Fakat donanmanın ışık şenliği devam ediyordu. Sultanın ibadeti bir saat kadar sürdü. Biz kayığımızla Boğaziçi’ne açıldık. Türk firegatları Asya'nın karanlık dağları önünde renk renk ışıklarda heybetle yatıyorlardı. İstanbul Ramazanlarında şehirde dükkânlar, kahveler sahura kadar açık tutulur, halk sokakları doldurur, evlerin ve dükkânların önleri kandiller; fanuslar, resimlerle süslü kağıt fenerlerle donatılırdı. Bu yarı aydınlıkta ve biraz hayal içinde, dünya ya ve ahirete ait iyi hislerle dolu sâf gönüller kendilerini mesut ve bahtiyar sayarlardı. 16 16 Haluk Y. ŞAHSUVAROĞLU, “ İftarlar “, Tasvir 18 Ağustos 1946, Sayı: NEREDE O ESKİ RAMAZANLAR Yarım asır evvel, İstanbul’un yaz ramazanlarına doyum olmazdı. O sıcak mevsimde gündüzler bir hayli güçlükle geçerdi. Hatta çok sıcak günlerde, oruçlular arasında susuzluktan düşüp bayılanlar bile eksik değildi. Fakat akşam serinliği başlar başlamaz; vaziyet derhal değişirdi. Boğazdan gelen tatlı meltemler, bütün günü hararetin şiddeti ile boğazı kuruyan ve hatta dudakları çatlayan oruçlulara, derhal yeni bir kuvvet ve kudret, yeni bir zindelik verirdi. İkindi vakti olur olmaz, akşam hazırlıklarının arasında başka bir faaliyet daha başlardı. O da su soğutmaktı. O vakitler henüz buz fabrikaları olmadığı için, su soğutma işlerini karlıklar yapardı ve bu maksatladır ki, hemen her evde bir-iki karlık vardı. O devirde kar’ı sucular satarlardı. Her sucu dükkânının arkasında büyük bir kar deposu vardı. Bu depo hiçbir zaman boş kalmazdı. Onun için o devrin kar satanları müşterilere nazlanmazlardı. İstanbul’a kar, Keşiş Dağı’ndan gelirdi. Keşiş Dağındaki kar kuyularında toplanmış olan karlar, Bursa’da ikamet eden Buzcu Beyler adında bir aileye verilmişti. Padişahlar tarafından ferman ile verilmiş olan bu imtiyaz, saltanat devrinin son günlerine kadar devam etti. Saraya lazım olan karları da bu buzcu beyleri katırlarla Mudanya’ya indirirler, oradan da İstanbul’a gönderirlerdi. Şehremaneti İstanbul’un karsız kalmamasına çok dikkat ederdi. Bilhassa yaz ramazanlarında, bu yöne bir kat daha önem verilirdi. İstanbul halkı iki şeyden sıkıntı çekerdi. Biri kar, diğeri de ekmekti. İkindi vaktinden, akşam ezanına kadar karlıklarda soğutulmuş olan sular. İftara birkaç dakika kala bardaklara boşaltılarak sofraların üzerine dizilirdi. Sofranın etrafına toplanarak selâti selâm çeken ve büyük bir heyecan ile top atılmasını bekleyen oruçluların, o buğulanmış bardakların içindeki sulara gözlerini dikerek oruç bozmak için sabırsızlanmaları görülecek şeylerdendi. İftar sofrasından kalkanlar, derhal sokaklara fırlarlardı. Oturdukları mahallelerin civarındaki serin kahvelere can atarlardı. Koca bir günün sıcağı içinde bunalanlar, o serin yerlerde geniş bir nefes alırlardı. İstanbul’un çeşitli yerlerinde, edata yoğunlaşmış kahveler vardı. Fatih Meydanı’ndaki kahvelerle, Beyazıt Meydanı’nın kahveleri dolup dolup boşalırdı. Bu meydanlardan en çok rağbet gören yer, Ayasofya Meydanı ile tramvay yolu üzerindeki Millet Bahçesi idi. Ayasofya Meydanı, karşılıklı iki sıra atkestanesi ağaçlarından ibaretti. Akşam ezanından evvel sulanmaya başlayan bu ağaçların altı hem oturanları serinletir, hem de hafif bir toprak kokusu ile insanın içine uhrevi bir zevk verirdi. İftardan sonra yatsı ezanları okununcaya kadar, ağaçların altındaki sıra kahveler tamamıyla dolardı. Oturacak yer kalmazdı. Ayasofya ve Sultanahmet minarelerinden ezan sesleri duyulur duyulmaz, halk camilere gittiği için çabucak boşalırdı. Lakin teraviden sonra tekrar bir hücum başlar, muhtelif halk zümreleriyle dolardı. Bugünkü Sultanahmet Parkı’nın tramvay yolu üzerindeki cephesinde Millet Bahçesi denilen bir gazino vardı. Bu gazinonun müşteriler iki sınıfa ayrılmıştı. Bir sınıfı, o büyük çınar ve atkestanesi ağaçları altında yalnız serinlemek için otururlardı. Diğer bir zümre daha vardır ki, etrafı çimentodan kaskatlarla çevrilmiş olan gazinonun içinde dama, satranç, tavla ve kağıt gibi oyunlar oynarlardı. Buradaki dama ve satranç oyuncularının piri İsmet İnönü’nün pederi Reşit Bey’di. Yaz, kış arkasındaki kürkü çıkarmayan bu zata Çerkes Reşit Bey derlerdi… Sahurdan sonra Divanyolu’nda büyük bir izdiham başlardı. Yaya kaldırımı dolduran erkek ve kadın kalabalığı Divanyolu caddesinin ortalarına kadar taşardı. Divanyolu Bu insan akını, Beyazıt’a doğru çıktıkça artardı ve nihayet Direklerarasına dayandığı zaman büyük bir insan anaforu halini alırdı. Şehzadebaşı Direklerarasındaki kahveler ve çayhaneler, sandalyelerini dışarıya çıkarırlardı. Otomobil ve tramvay tehlikesi olmadığı için yalnız yaya kaldırımlarını değil, bütün caddeyi doldururlardı. Herkes şen ve neşeliydi. Bu hali görenler kendi kendilerine: — Acaba şu halkın hiç gamı kasaveti yok mu? Diye sorarlardı. Bu sualin cevabı hazırdı. O devirde halk kanaatkârdı. Çoluğunun çocuğunun günlük nafakasını çıkaranlar yan gelip, zevkine bakardı. Yaz Ramazanlarında muhallebici dükkânlarında da büyük bir kalabalık göze çarpardı: — Hararet söndürüyor. Buz gibi. Diye bardaklarını şakırdata şakırdata şerbetçilerde halk arsında dolaşırlardı. Kısası yaz Ramazanları pek neşeli geçerdi. Bilhassa Boğaziçi sayfiyelerinde bulunanlar, yalılardaki iftarlarının parlaklığı ile adeta birbirleriyle rekabetlere girişirlerdi. Kış ramazanları da pek fena geçmezdi. Yağmurlu ve karlı günlerde halk akşamı Camilerde ederlerdi. Günler kısa olduğu için, yaz günlerinin oruçları kadar sıkıntı çekmezlerdi. Ekseriya, evlerde toplanırlardı. Sahur zamanına kadar ya Hamzanâme, uhud çengi, Kerbelâ şehitleri ve saire gibi kahramanlık menkıbelerini ihtiva eden kitaplar okurlardı. Veyahut Tura, Peçiç, Filcan gibi zararsız oyunlar oynarlardı. Ramazanın ne günleri ve ne de geceleri, bu günkü gibi büyük bir kayıtsızlıkla geçmezdi. Oruç tutulsun, tutulmasın; büyük ve küçük herkes onbir ayın bir sultanı olan bu mübarek aydan bol bol istifade ederdi. 17 Ramazan Gecelerinde Şehzadebaşı Piyasası 17 Ziya ŞAKİR, “ Ramazan Sohbetleri “, Akın 10 Haziran 1952 NEREDE O ESKİ RAMAZANLAR Eski Ramazanlarda, şehrin manzarası birdenbire değişirdi. Gece hayatı olmayan şehrimizde birdenbire bir hayat ve hareket belirirdi. Akşam Namazı ile Yatsı Namazı arasında vakit gayet sakin geçerdi. Lâkin Yatsı ve Teravi Namazları kılındıktan sonra, artık büyük caddeler ve bilhassa Ayasofya ile Şehzadebaşı caddesinin son noktasına kadar her taraf adeta bir insan mahşeri haline gelirdi. Teravi Namazından çıkanlar, kahvehanelere, çayhanelere dağılırlardı. Bir taraftan kahve ve çay içerken, diğer taraftan da tatlı tatlı muhabbetlere koyulurlardı. Hele mahalle kahvehanelerinde sahurlara kadar oturanlar da vardı. Caddelerdeki esnaflar, umumiyetle dükkânlarının içine parlak ışıklı lambalar, fenerler asarlardı. Bu suretle caddelerin ışıklarını arttırırlardı. Birçok kahvelerde, dükkanlarını rengarenk fenerler ve kağıttan yapılmış zincirlerle donatırlardı. Diğer günlerde erkenden yataklarına giren komşularıyla uyumazlardı. Ellerinde fenerler olduğu halde, dostlarını ve ahbaplarını dolaşırlar, ancak sahur yemeklerini yedikten sonra dolaşırlardı. 1263 senesinde hükümet tarafından bir beyanname neşredilmişti. Bu beyannamede istekli olanların caddelerdeki dükkânlarının önünde tenvirat yapmalarının hükümetçe hoş görüleceği ilan edilmişti. Bundan maksat da belediyenin lâyıkıyla aydınlatamadığı sokakları ışık temininden ibaretti. Caddelerin hava gazı ile tenviri 1856 yılında ihdas edilmişti. O tarihte henüz yapılmış olan Dolmabahçe Gazhanesinden, ilk defa olarak Beyoğlu caddelerine ışık verilmişti. İstanbul ve Üsküdar caddeleri petrol lambalı fenerlerle tenvir edilirdi. Her lambaya belediye tarafından senede iki yirmi iki buçuk kuruş fiyat konmuştu. Bu para o fenerlerin bulunduğu semtler halkından mahalle imamları marifetiyle tahsil edilerek tenvirat işini deruhte etmiş olan …. Teslim olunurdu. Ramazanın üçüncü ve dördüncü akşamlarından itibaren davulcular çıkmaya başlardı. Bunlar, kendilerinin uydurdukları bir takım basmakalıp beyitler söyleyip davulu çalarak evlerden para toplarlardı. İlk geceler: Besmeleyle çıktım yola Selam verdim, sağa sola Benim devletli efendim; Ramazan mübarek ola. Diye beyitler söylemeye başlarlardı. Pencerelere üşüşen kadınları ve çocukları görünce şımarırlar, saçma sapan bir takım şeyler söylemeye başlarlardı. Bunlardan kadınlar ve çocuklar çok hoşlanırlardı. Ve hele: Halayıklar, halayıklar Ocak başında sayıklar. Davulun sesini duyunca Pirincin taşını ayıklar. Beytine bayılırlardı. Camiler hakikaten nura boyanırdı. Kandillerin ışıkları pencerelerden dışarıya taşardı. Teravi namazından çıkanlar, Caminin önünde durarak büyük bir merak ile minarelerde kurulmuş olan mahyaları temaşaya koyulurlardı. Şehrin en kalabalık muhiti Şehzadebaşı idi. Şimdi şekli ve çehresi tamamıyla değişmiş olan dükkânların önü, direklere istinad etmiş olan revaklardan mürekkepti. Onun için buraya, direkler arası adı verilmişti. Caddedeki dükkânların ekserisini kahveler ve çayhaneler teşkil ederdi. Yaz Mevsimine tesadüf eden Ramazanlarda bu dükkânların içleri dolar taşar, hatta caddenin iki tarafına bir hayli yer işgal edilirdi. Halk bu daracık yoldan, güçlükle geçerdi. Ramazan gecelerine mahsus olmak üzere, bu vaziyete Belediye tarafından da müsamaha gösterilirdi. Tiyatrolar da direkler arasına sıralanmıştı. Bugün şehir Tiyatrosu adını verdiğimiz belli başlı tiyatroya mukabil o tarihlerde bir hayli tiyatrolarımız vardı. Bunlar, halkı memnun etmeye çalışırlardı. Şehzadebaşı Yeni Ferah Tiyatrosunda “ Maşuk Efendi “ Oyunu El İlanı En başta, Abdürrazak’ın tiyatrosu gelirdi. Adi bir salaştan ibaret olan bu tiyatro da komik rolleri oynayan bir halk sanatkârı, en çok söylenen bir artistti. Ondan sonra Kel Hasan gelirdi. Bu tiyatronun müdavimleri de, en basit halk tabakasından ibaretti. Bunların karşısında Manakyan’ın idare ettiği Dram Tiyatrosu vardı. Buna da, ciddi oyunlardan hoşlananlar dolardı. Bazen At cambazı denilen Sirklerde gelirdi. Bunlar da bir hayli müşteri celbederlerdi. Oynadıkları oyunların mahiyetleri neden ibaret olursa olsun, bunlar kâmilen dolardı. Çünkü seyircilerin pek çoklarını cezbeden bir kuvvet vardı ki o da kantoculardı. Kantocular, hem dansöz ve hem şantözlerden ibaretti. (Gran Kasa) denilen bir zilli davul, bir trampet, bir klârnet, bir de trombondan ibaret olan bir çalgı takımının ahengine uyarak hem de kantolar söylerlerdi. Bunlar ekseriya açık saçık şarkılar söylerlerdi ve hantal vücutlarını sarsa sarsa oynadıkları oyunlarla kendilerini mühimce bir zümreye beğendirirlerdi. Kel Hasan Efendi Bu arada Karagözler, Meddahlar ve Hokkabazlar da bir hayli müşteri celbederlerdi. Karagöze gidenlerin mühim bir kısmı çocuklar olmakla beraber bunların arasında görülen yaşlı yaşlı adamlarda az değildi. Meşhur Hokkabaz Portakaloğlu Otuz gece bütün eğlencelerle değişen şehrin çehresi daha Şeker Bayramı’nın birinci gününden itibaren derhal değişiverirdi. Ramazan sona erer ermez, gece hayatı da sona erer, şehir yine eski sessizliğine dönerdi. 18 18 Ziya ŞAKİR, “ Ramazan Sohbetleri “ , Akın 26 Mayıs 1952 NEREDE O ESKİ RAMAZANLAR Ramazan bir taraftan ibadet ve oruç ayı olmakla beraber, diğer taraftan da nefis, yemekler yenilen ve leziz şerbetler içilen mübarek bir aydır. Hali vakti yerinde olanlar, Ramazan ayında kesenin ağzını açarlardı. Hatta orta halliler bile iftar sofralarını beş-altı çeşit yemekle donatırlardı. Orta halliler şu taraf dursun, hatta fakir evlerinde bile, ramazan aylarında bir feyiz ve bereket hüküm sürmeye başlardı. Kazanç ve geçim, bugünkü gibi zor değildi. En mütevazı kazanç sahipleri bile, canlarının istediklerini temin edebilirlerdi. Esasen Ramazan ayına birkaç gün kala belediye tarafından gıda maddelerinin fiyatlarına da bir narh beyannamesi neşredilirdi. Esnaf, bugünkü gibi insafsız ve muhtekir değildi. Asma altının en büyük tüccarlarından mahalle bakkallarına kadar hemen hepsi aza kanaat ederlerdi. Karaborsa adı henüz işitilmemişti. Onun için eski ramazanlarda en fakir aileler bile ağız tadıyla yer ve içerlerdi. Ramazan yiyecekleri içinde en çok önem verilen madde reçeldi. Birçok ev kadınları mevsimine göre vişne, çilek, kaysı, şeftali, ayva, ahududu, elma, armut, salep, karpuz kabuğu, kiraz, erik ve saire meyvelerden reçeller pişirirlerdi. Bunlara yine vişne, çilek, nar gibi yemişlerden şuruplarda ilave ederlerdi. Bir iftar sofrasında velev ki bir türlü dahi olsun, reçel bulunması şarttı. Onun için evlerinde bu reçelleri, şurupları hazırlamaya muktedir olamayanlar, şekercilerden satın alırlardı. Reçellerden sonra çorbalara önem verilirdi. Hemen her sofrada çorba bulundurmak hiç değişmeyen bir adetti. Ramazanlarda en çok, terbiyeli çorbalarla, şehriye çorbası içilirdi. Lakin en çok sevilen ve içilen işkembe çorbası idi. Bu çorba her sanat ve zümreye mensup halk tarafından çok içilirdi. Bu çorbanın pişirilmesi bir hayli güç olduğu için hariçten tedarik edilirdi. İftar vaktine doğru işkembeci dükkânları, arı kovanı gibi işlerlerdi. Eski Ramazanlarda en fazla faaliyet yufkacı ve tatlıcı dükkânlarında hüküm sürerdi. Yufkacılar, böreklik veya baklavalık yufkalardan başka, tel kadayıfı ve yassı kadayıfı da imal ederlerdi. Fakat yufkacılardan alınan yufkalar kalın olduğu için, bunlarla yapılan börek ve baklavalar hemen hemen fakir evlerine münhasır gibiydi. Bilhassa zengin konaklarında bunlara rağbet gösterilmezdi. Erkek aşçılardan başka birçok ev kadınları, gayet ince yufka açarlardı. Hatta bunların arasında kırk kat hamurdan baklava yapanlar bile vardı. Ramazan börekleri, pek ağır olmazdı. Kibar konaklarında çalışan erkek aşçılar, iftar sofraları için puf böreği, fincan böreği, sigara böreği gibi hafif börekler yaparlardı ve bunları da büyük bir dikkat ve itina ile az yağda kızartırlardı. Baklavaların da hafif olanları tercih edilirdi. Ramazan baklavaları ekseriya fındıklı, bademli ve şamfıstıklı baklavalardan ibaretti. Büyük sofralarda baklava bulunmasına rağmen, üzerine fındık veyahut şamfıstığı dökülmüş ve yassı kadayıfı, tel kadayıflı veyahut şamfıstığı dökülmüş ve yassı kadayıfı, tel kadayıfı veyahut lalanga sarığıburma, hanımgöbeği, şeyhilslam parmağı ve saire gibi bir tatlı daha ilavesi adetti. Ekmek kadayıfını, hemen umumiyetle muhallebiciler yapıp satarlardı. İki kat olan kadayıfın arasına, bol kaymak koyarlardı. Sıhhatlerine özen gösterenler, sütlü tatlıları tercih ederlerdi. Bilhassa evlerde yapılan vanilyalı muhallebilerle sütlaçlar, sofranın en makbul yemeklerini teşkil ederdi. Ecdadımız sebze yemeklerini sevmezlerdi. Hatta etsiz sebze yemezlerdi. Bunun için iftar sofralarında başlıca yemek daima et’ti. Kebap, köfte, pirzola gibi tamamıyla etten ibaret olan bu yemekleri mevsimine göre etli sebzeler takip ederdi. Eski devirlerde, zeytinyağı’da az tüketilirdi. Zeytinyağı ancak patlıcan dolması, yalancı dolma, yer elması gibi yemeklerle muhtelif salatalara girerdi. Lokanta Camekânları ve Ezeli Oruçlular — Vay Canına Biz Yemeyeli Ne Yemekler İcat Edilmiş Yalnız zenginlerin değil, orta hallilerin sofralarında bile etli yaprak dolmasının bulunması hemen hemen adet hükmüne girmişti. Lakin bu dolmaları gayet küçük ve gayet muntazam sarılmış olmasına dikkat edilirdi. Sultan Hamid’in meşhur Şehremini Rıdvan Paşa’nın bir aşçısı vardı ki, bunun fındık büyüklüğünü geçmeyen dolmaları kendisine büyük bir şöhret temin etmişti. Rıdvan Paşa bu aşçısına yalnız bu marifetinden dolayı ayda tam ondört altın lira verirdi. Ramazanda Çarşı Pazar Ramazan sofralarında güllaç bulundurulması da hiç şaşmayan bir adetti. Güllaç münhasıran İstanbul’a mahsus bir yiyecekti. Edirnekapı civarındaki mahallelerde nişastadan imal edilirdi. İncecik bir jelatin tabakasını andıran güllaç, evvela gülsuyunda ıslatıldıktan sonra küçük parçalara ayrılarak içlerine dökülü fındık, ceviz, şamfıstığı veyahut kaymak yerleştirilirdi. Sonra üzerine süt dökülerek birkaç saat olduğu gibi terk edilirdi. Güllaç yenilmesinin kolaylığı, çok nefis olması ve bilhassa mideye dokunmaması itibariyle her yaşta bulunanlara hoş gelirdi. İftar sofralarında, en makbul mevki alanlar, turşularla salatalardı. Turşuların lahana ve biberden başlayarak, kavuna ve karpuz kabuklarına kadar birçok nevileri vardı. Bilhassa boğazına düşkün olanlar, turşuya da fazla rağbette bulunurlardı. Yeşil salataya pek o kadar kıymet verilmezdi. İftar sofralarına konulan salatalar, mevsimine göre hıyar, haşlanmış semizotu, rokka, tere, kırmızı ve siyah turup ile yumurta salataları idi. Bunların üzerleri siyah ve yeşil zeytinlerle süslemek adetti. Kış mevsimlerinde, fasulyeden mercimekten, kuru bakladan ezmeler yaparlardı. Muhtelif şekillerdeki kalıplara döküldükten sonra tabağa alınan bu ezmeler de pek çok rağbet kazanırlardı. Yemeklerden sonra evvela bir kahve içmek, hemen her evde değişmeyen bir adetti. Kahve tiryakileri, bazen üst üste iki veya üç fincan kahve içerlerdi. Fakat en makbul olan Ramazan içecekleri şuruplardı. Ekseriya iftardan sonra içilen şurupların kendine mahsus birçok zevki vardı. Bu şurupların en nefisini, evlerde kadınlar kaynatırlardı. 19 19 Ziya ŞAKİR, “ Ramazan Sohbetleri “ , Akın 7 Haziran 1952 RAMAZAN YEMEKLERİ ÇİÇEK SUYU ŞURUBU Evlerimizde kullanılan şuruplar hemen pek mahdut denecek raddededir. Ba husus her şurubun hanede yapılması biraz zahmete ve alet ve edavatın ziyadeliğine, bir de şurubun cinsine göre masrafa muhtaçtır. Biz ramazanın gelmesi nedeniyle her hanede yapılabilecek şurup ve reçellerden bahsedeceğimizden gerek içmesi, gerek kokusu, gerek vücuda olan menfaati ile hakikaten en iyi şuruplardan biri olan Çiçeksuyu Şurubunu tavsiye edeceğiz. Çiçeksuyu şurubu içilince kalbe vücuda bir ferahlık, tazelik gelir. İmalata gelince gayet kolay, gayet masrafsızdır. Hatta ateş vesaire bile kullanılmaz. Bunun için beşyüz gram halis çiçek suyu imali bir şişe içine konarak biraz şeker ilave etmeli ve şişenin ağzı kapatılarak çalkalanmalı. Bir süzgeç kâğıdından süzülmeli, tekrar şişelere konarak saklanmalı. İcap ettikçe afiyetle içmeli.. Gül şurubu dahi aynı şekilde yapılır.20 BADEM ŞURUBU İyi bir badem şurubu yapmak için aşağıdaki miktarları ne kadar şurup yapmak arzu edilirse ona göre ziyadeleştirilmeli veya azaltılmalıdır. İşte badem şurubu ölçüsü şudur: Badem 250 dirhem (Okkanın 400'de 1'ine eşit olan, 3,148 gramlık eski bir ağırlık ölçüsü; İstanbul için bir dirhem 3,207 gr olarak tespit edilmiştir), acı badem 75 dirhem, portakal çiçeği suyu 125 dirhem, iyi su 800 dirhem, şeker 500 dirhem. Bunlardan suyu iki kıyye ve şekeri bir kıyye yüz dirhem diye yazmaya mecbur oluşumuz hesapta şaşırmamak içindir. Evvela kırılmış bademleri kaynar su içine atıp haşladıktan sonra iç kabuklarını soymalı. Bir hevenk içine koyup beş yüz dirhem şekerden üç yüz elli dirhemini toz olarak buna ilave etmeli. Elli dirhem suyu dahi yavaş yavaş damlatmalı. Bademleri macun haline gelinceye kadar hevenkte döğmeli Bademlerin iyice dövülmesine ve pek ziyade karışmasına vakit lazımdır. Sonra bu macunu bir büyük kase içinde bulunan 750 dirhem su ile iyice karıştırmalı, bir ince ve sık tülbendi eski bir elek üzerine gerip süzmeli. Tülbent üzerinde kalan posalar, iyice bitinceye kadar süzmek gerekir. Sonra buna şekerin kalanı ilave edilip kaynatmalı. Koyulaştıktan sonra indirip soğuttuktan sonra portakal suyunu da karıştırmalı ve bade şişelere doldurulmalıdır. İhtar: Portakal çiçeği suyu her eczahanede bulunur. AĞAÇ KAVUNU REÇELİ Gayet taze ve büyük ağaç kavununun kabuklarını iyice soymalı. Çekirdek mahallindeki ekşi yerlerini çıkararak, tavla pulu şeklinde doğramalı. Güzelce yumuşayıncaya kadar pişirmeli. Ateşten indirip suyunu dökerek taneleri bir tabağa koymalı. Diğer taraftan iki kıyye (okka) 21 şekeri, yarım kıyye su içine kestirip ağaç kavunları üstüne ilave etmeli. On dakika kadar kaynatıp ateşten indirmeli. Sonra üzerine üç adet limonun suyunu ilave ederek soğuyunca kavanozlara taksim etmeli. 20 İkdam 9 Şubat 1895, Sayı: 201 Kıyye: Yaklaşık 1,3 kg. ağırlık ölçüsü birimi. 1 okka (kıyye) = 400 dirhem = 1282,945 gr (1280 gr) • 6 kıyye = 1 batman = 7544 kg 21 AMBERBARİS ŞURUBU 22 Amberbarisi alarak çekirdeklerini kırmak şartıyla ezmeli. Bir astar ianesiyle sıkmalı ve suyunu alıp bir kıyyesine iki kıyye şeker ilave ederek karıştırmalı. Tamamıyla şeker eridikten sonra temiz bir tencereye konulup kaynatılmalı. Kabarıncaya kadar ateşte bırakılmalı. Kabarmaya başlayınca ateşten indirip keselere koymalı. Soğuduktan sonra üzerlerinde görülen köpükleri kaşıkla alarak şişelere koymalı ve üzerlerine konulacak mantardan hava girmemesi için mantarı balmumu ile kapatmalı. TERBİYELİ ŞEHRİYE ÇORBASI Münasip miktarda şehriye alıp iyice kaynamakta olan adi suyun içine atmalı Altı yedi dakika durduktan sonra indirip süzerek, gayet güzel kaynamış, etleri köpükleri alınmış et suyu suyun içine atmalı ve biraz maydanoz ilave etmeli. Bir kaseye bir yumurta kırmalı, yarım kahve kaşığı tuz ilave ederek iyice çalkalamalı, üzerine yarım limon sıkmalı.. Bir kaşık yoğurt koymalı. Bu şekilde yapılan terbiyeyi yavaş yavaş çorbaya karıştırmalı. İhtar: Terbiyenin çorba yanacağı sırada yapılıp karıştırılması icap eder. BEZELYELİ YUMURTA Yüz gram kuru bezelye tanelerini ziyadece haşlayıp, epeyce yumuşadıktan sonra tahta kaşık suretiyle ezmeli Bir kâse içine onbeş yumurtayı kırıp, iyice çalkalamalı, iyice karıştırdıktan sonra içine bir avuç kadar pirinç unu ilave etmeli ve tekrar karıştırmalı. Birazda maydanoz ile karabiber ve tuz koymalı. Bezelye ezmesi ile karıştırıp ateşte tava içinde kızdırılmış olan tereyağının içine dökmeli. Yapışmamak şartıyla tava sallaya sallaya iki tarafı da epeyce kızardıktan ve yağı tamamen içtikten sonra ateşten indirmeli ve sıcak sıcak yemelidir. Bu yumurta gayet nefis ve lezzetli olur. 23 SU BÖREĞİ Yarım kıyye una altı yumurta kırıp güzelce yoğurmalı. Sonra bu hamuru altı parça etmeli. Beherini tepsiye göre açmalı. Bunların dördünü tava içinde kaynayan suya atıp otuz saniye kadar durduktan sonra çıkarıp acı suya atmalı. Daha sonra süzgeç ile süzmeli. Tepsi yağlanıp kaynatılmayarak ayrılmış olan iki yufkadan birini altına, diğerini üstüne koymalı, arasına haşlanmış yufkaları da yerleştirmeli. Biraz peynir, maydanoz veya kıyma koymalı ve kızartmalı. Altüst etmeli. İki tarafı da iyice kızardıktan sonra indirilip yenmeli. 24 GÜLLAÇ TATLISI Yedi adet güllaç yaprağını bir sıcak tepside epiyce kurutarak oğulmalı. Bade bunun içerisine altı adet yumurta kırıp iyice çalkalamalı, hamur haline gelmekte kızgın yağ içerisine kaşık ile dökmeli. Biraz kızardıkta ılık ve kıvamlı tatlının içerisine atmalı. Bir dakika sonra çıkarıp tabaklara koymalı, mükemmel bir tatlı olur. 25 Amberbaris (kadıntuzluğu) : Yabani, çalı şeklinde, sarıçiçekli bir ağaçtır. Kökü acıdır. Yaprakları ve yemişi tatlıdır. 23 İkdam 28 Şubat 1890, Sayı: 211 24 İkdam 3 Mart 1890, Sayı: 214 25 İkdam 4 Mart 1890, Sayı: 215 22 NEFİS REVANİ Evvela yirmi adet yumurtanın ak ile sarısını ayrı ayrı büyücek keselere koymalı, sonra yumurta saplısı ile iyice köpürtmeli. Ak ile sarıyı birbirine karıştırmalı. Bunları tekrara köpürterek ve içerisine yüz dirhem irmik koyarak iyice çalkalamalı. Daha sonra bir tepsinin içerisine dibine yapışmayacak kadar yağ koyup kızdırmalı. Sonra yumurtalı irmiği tepsi içine koyup, fırına göndermeli. İyice kızardığında kestirilmiş tatlısı üzerine dökülüp soğutulmalı ve muntazaman kesilerek tabaklara koyulmalıdır. 26 BALIK KÖFTESİ Kefal, lüfer, kılınç, kalkan, palamut, torik, uskumru, balıklarından yapılır. Mevsim itibariyle bizim burada tarif edeceğimiz Uskumru balığı köftesidir. Yirmi kadar uskumru balığının en irilerinden seçip almalı. Başlarını ve kuyruklarını kesip içini temizleyerek su içerisinde söğüş haline gelinceye kadar kaynatılmalı. Sonra süzerek sudan çıkarıp üzerlerinin derilerini ve kılçıklarını ayıklayarak bir havana koymalı. Tuz ve baharatını koymalı. Biraz da kuş üzümü fıstık ilave eylemeli. Bunları iyice ezmeli Diğer bir kapta da dört yumurtayı bir parça mayide tuzla çalkalayarak balık ezmesiyle karıştırmalı. Daha sonra köfte şeklinde parçalara taksim ederek ona batırıp tavada kızmış tereyağında kızartmalı. İhtar: Bu köftede asla balık kokusu kalmayacağı gibi yemesi de gayet nefis ve lezzetlidir. 27 PİRİNÇ LOKMASI Yüz dirhem pirinci lapa gibi epeyce pişirmeli. Pirinçler su içinde hamur haline gelmeli. Daha sonra altı adet yumurta kırıp adi lokma hamuru haline gelinceye kadar iyice çalkalamalı. Güzelce mayalandıkta tava içinde kızdırılmış halis sadeyağın içine kaşık ile lokma gibi döküp güzelce kızartmalı ve çıkarıp tatlı içine atmalı. Soğudukta tabaklara konulup servis yapılmalıdır. Bu lokma fevkalade nefis ve lezzetlidir. HALEP KÖFTESİ Bir kıyye kıvırcık eti-koyunun damarsız olan kaba taraflarından yani but tarafındaalınıp iyice yıkadıktan sonra gayet ince kıymalı bir suretteki adeta macun haline getirmeli. Bir miktar tuz, maydanoz, biber, iki yumurta, bayat fırıncala içi ilave edip epiyce karıştırmalı. İçine de iki baş soğan suyu katarak bir tarafa çekmeli. İki ufak baş soğan çentilip bir tarafa almalı. Sonra bir kaşık miktarı sadeyağ içinde bir avuç fıstığı penbeleşinceye kadar kavurduktan sonra tavadan alarak çentelenmiş soğanı tavaya atmalı. Yarım kahve fincanı miktarında pirinç ve bundan az miktarda karakuş üzümü yıkanıp fıstıkla beraber tekrara tavaya atılmalı. Sonra bir kepçe miktarı et suyunu dahi tavaya atıp, pirinç pişinceye kadar kaynadıktan sonra indirilip soğutmalı. Ufak bir kâse ile su alıp bu su ile pişirenler ellerini – etin yapışmaması için- ıslatarak ondan bir miktar alarak avuç ortası kadar yapmalı. Evvelce hazırlanmış olan fıstıklı içten kâfi miktarda ortasına koyduktan sonra lokma şekline getirmeli. Harlı ateş üzerinde ve bol yağ içinde kızartmalı. 26 27 İkdam 5 Mart 1890, Sayı: 216 İkdam 6 Şubat 1890, Sayı: 212 Ramazan’da Alış Veriş KAYMAKLI ELMASİYE Evvela bir kıyye şerbet- her ne şurubundan olursa olsun- içine 25 dirhem “ jelâtin “ elmasiye tutkalı karıştırmalı. Sonra ateş üzerine koyup bu tutkal eriyinceye kadar ateşte tutmalı, iyice eriyipte özel yapılmış kalıpların ağzına kadar bu şerbetten dökmeli. Bir müddet bırakılır ise soğuyup donar. İyice donunca üzerine kaymağı yapmalı, daha üzerine sıcak bulunan diğer şerbetten dökmeli. Bu da iyice donduktan sonra kalıplardan çıkarılıp tabaklara koymalı Mükemmel bir kaymaklı elmasiye tatlısı olur. PATATES KÖFTESİ Yatım kıyye patatesi soyup haşlamalı, Ateşten indirip iyice ezmeli Sonra içerisine dört adet yumurta ve biraz adi tuz ilavesiyle karıştırıp hamur haline getirmeli. Sonra adi köfte gibi ufak ufak yuvarlamalı. İçerisine biraz kıyma şile fıstık üzümü koymalı. Kızgın yağda kızartılarak tabaklara koyup servis edilmelidir. RAMAZAN DAVULCULARI İstanbul’da her mahalle bekçisinin büyük bir davulu vardı. Bayramlarla, ramazanın ilk akşamı bu davulu bizzat bekçiler çalarlardı. Onun için mahalle bekçileri, davul çalmaya da mecbur kalırlardı. Bunu usta bir davulcudan öğrenmek icabederdi. Çünkü davulcunun, her sokakta bir ahenk ile tokmak kullanması adetti. Mesela bir sokakta; Dangır, dangır da, dangırı, dangırı) Diye çalınan davulun, sokak değişir değişmez: Dangırı, dangırı-dangırı dangır) Diye ahenk değişmesi usuldendi. Sahur davullarını ekseriya mahallenin gençleri çalardı. Mamafih bu amatör davulcuların arasında bazı yaşlı yaşlı ve hatta oldukça mevki sahibi olanlarda vardı. Bunlar, gecelik entarisinin üzerine giydikleri dikişli hırkaların ve hatta kıymetli kürklerin üstüne koca davulun kayışını sol omuzlarına takarlar, çala çala bütün mahalleyi dolaşırlardı. Ramazan davulculuğunun bir zümresi daha vardı ki bunların teraviden sonra boyunlarına davulu takarlar, ellerine birer fener alırlar; semt semt mahalle mahalle mahalle, sokak sokak, dolaşarak evlerin önünde dururlar; bazen de eskiden şundan bundan duydukları beyitleri söyleyerek Ramazan bahşisi toplarlardı. Bu davulcuların söyledikleri, hece vezninde kıtalardan oluşuyordu. Asıl maharet bu kıta münasip şekillerde birbirlerinin arkasından sıralayarak söylemekti. Mesela: Herhangi bir kapının önünde durulup da fener kapının önüne konulduğu zaman ilk defa olarak: Davulu taktım, çıktım yola. Selam verdim, sağa sola. A benim devletli beyim, Ramazanın mübarek ola. Kıtasını söylemek adetti. Ondan sonra, artık önünde durulan evin şekline ve haline göre kıtalar söylenirdi. Eğer ev, hali vakti yerinde bir adamın evine benziyorsa, fazlaca bahşis koparmak için: Davulumun ipi kaytan, Kalmadı sırtımda mintan, Ver efendim, bahşişimi, Sırtıma alayım mintan. Kabilinden bir kıta ile bolca bahşiş isterlerdi. Davulcunun davul sesini işiten ev halkı, pencerelere koşarlardı. Kadınlar, lambaları söndürerek kafeslerin arkasına toplanırlardı. Bahşişi kolay kolay atmazlardı. Onbeş kıta dinledikten ve artık davulcunun da, yorulduğuna kanaat getirdikten sonra verecekleri parayı kâğıda sararlar, ellerini kafesin altından sokarak kapının önünde duran fenerin dibine fırlatırlardı... 28 28 Ziya ŞAKİR, “ Ramazan Sohbetleri “ , Akın 1 Haziran 1952 ESKİ SAHURLAR Sahur; ortalığın aydınlanmaya başladığı sabah vaktinden türemeymiş. Anlamı Ramazan’da oruç tutmak için gün doğmadan evvel yenen temcid yemeği demekmiş. Sahurun vakti saati Ramazan’ın tesadüf ettiği mevsime göre değişir. Kış mevsimi ise; gece yarısını epeyce geçince, ezani saatle sekiz buçuk, dokuz suları, Yaz mevsimi ise altı, altı buçuk suları davullar çıkardı. Bekçi babalar kumbetleri boyuna takmışlar, sokak sokak, mahalle mahalle dolaşırlar. Cumba, pencere camları zıngır zıngır zıngırdar. Sokak üstü ve yer katı odalarında beşikteki, salıncakta ki sübyanlar vıyaklamaları tutturur. Dudakları ile püfür püfür kürek çeken hanım nineler, her gece olaganken yine boş bulunup, yüreği ağzında salavatlarla uyanır; baş parmağını daldırarak kendi kendine damağını kaldırır. Deliksiz uykudaki efendibabalar mübarek ayı unutmuş sersem sepet gözlerini açıp: (Munkir Nekir mi çıktı? Ruzu kıyamet mi geldi?) diye yataklarından fırlar. Sahur yemekleri muayyen hiç şaşmaz, değişmez. Söğüş, yaş veya kuru sebze, makarna yahut pilav, hoşaf yahut pestil ezmesi. Çorba kesinlikle bulundurulmaz. Çünkü mideyi kırbaya çevirir. İştahı tıkar. Söğüş koyunun gerdanından, kemikli tarafından olmayacak; lop et olacak vegayet az miktar tuza dokundurulacak. Evet, biraz yavanca gider, fakat yarını var. Bütün gün, akşama kadar (deşti kerbelâ) dakilere mi dönülsün? Yine bu sebeple kızartma, kuru köfte, pastırma, sucuk, yalancı dolma gibi tuz biber kumkumalarından şimdiki tansiyonları fersah fersah geride bırakacak derece kaçılırdı. Keza pırasa, lahana, bakla, patlıcan kabilinden yaş sebzelere; fasulye, börülce, nohut gibilere miskal kadar tuz serpilir, salça malça asla konmazdı. Makarna, ya bildiğimiz Frengistanın ki veya o niyete yerli erişte, ya da simit denileni idi. Simir makarnanın en ağızlara lâyıkını Şehzadebaşı>’nda, İbrahim Paşa Hamamı larşısında, Hayriye Tüccarı İsmail Efendi’nin şeddadi taş konağı altındaki meşhur Rum fırıncı satardı. Ta Çapa’dan, Etyemez’den, hattâ Nişantaşı’ndaki konaklardan aldıran aldırana. Gevrek mi gevrek; kıtır kıtır yerken ağızda dağılır. Et suyunda haşladın mı şişer, pembeleşir, yumuşaklaşır, tetimatına gelince kıyma mıyma sakın ha. Peynir konacak, fakat onunda yolu var. Peynirin beyazı olacak; bir kavanoz suda saatlerce duracak; suyu tekrar tekrar tazelenecek. Lor peyniri kıvamını alacak. Pilava artık pilav demeyelim de sade suya çorbanın dibinde kalan pirinç kümesi, kuskusa ise hamur yumağı diyelim. Hoşaf dediğimiz adı üstünde; hoş ab, yani hoş su. Hoşafın hafifi makbul. Üzüm, erik, kayısı, gibi kuru yemişlerden pişirilirdi. Şekeri bol balına boca, Komposto bozuntusu şekline sokma tarafına gidilmez. Önce iç bayıltıp ardından gönül bulandırıp daha ardından barsaklar; birbirine mi katam? Sahur sofrasından kalkılınca gelsin kahveler; tiryakilerde, biri birinden yaka yaka sigaraları tellendirmeler. Tokluktan çeneleri açacak, dilleri oynatacak babayiğiti gösterde dereden tepeden tutturup biraz hoşbeş etsin. Derken efendim Beyazıt Yangın Kulesi’nin altından Tophane-i Amire Meydanı’ndan, Selimiye Kışlası önünden, Haliç’ten ve Utarid Karakol Gemisi’nden imsâk topu atılır. Kış Ramazanlarında ezanî saatle, sabaha karşı oniki, yarım yani beşe çeyrek kala, beşi çeyrek geçe; Yaz Ramazanlarında altı buçuk- yedi yani ikiyi beş, iki buçuğu beş geçe raddelerinde. Derhal haydi musluklara, testilere, maşrapalara. Suyu avuçlara doldurup tekrar tekrar mazmaz ve istinşaktan, gırtlakta gargaradan sonra besmele çekilerek oruca niyet edilirdi. Artık yatacak olan döşeğine girip yorganı, battaniyeyi çeker; yazları cibinlik arasından, denize balıklama dalar gibi, içeri pırnav eder. Pek sofu sulehalar, oldu olacak kırıldı nacak, biraz daha beklerler; minarelere kulaklarını dikerler. Sabah esselâtlarını duyunca, dört rekât namazı kılıp yatağa girerler. Öğlelere kadar horul horul uyku ve lâkin mütemadiyen bir yandan öbür yana dönüş; başı, kolu, bacağı oradan oraya atış. Boğazdan deruna tıkılanlar bir türlü hazmedilemiyor. Korkulu rüyaların, ağırlık basmaların, avaz avaz sayıklamaların gûnası. Ertesi gün: — Hayırdır inşallah, bu gece âlemi menamda fevkalhad sarp bir uçurumdan aşağı yuvarlandım. Zifiri karanlık bir bir denizde ufacık sandaldayken, apansızın fırtına kopması ile alabora olup dibe gittim. Ayı desem boz değil, kaplan desem alaca değil, arslan desem yelesi yok. Velhasıl müthiş bir canavar üzerime saldırıp tam beni parçalayacağı ara gözümü açtım’.. diyerek, gelecek kazayı, belayı savmak için, başından okka okka ekmek çevirip, köpeklere doğrayanlar; dilencilere sadaka dağıtanlar; civardaki öksüzleri, yetimleri birer, ikişer kuruşla sevindirenler. İftarı Bekleyenler Konaklarda ekti, yanaşma, çanak yalayıcı takımından açıkgözler tümen tümendi. Sahurda en karnı açlara parmak ısırtacak derece yemekleri tıkınırlar, kalkar kalkmazda kaşla göz arasında sırra kadem basarlardı. Sabah sabah önlerinde kahve; parmaklarında sigara ötüp dururlar: — Dün gece, siniden kalkınca öyle bir gevşeklik çöktü ki dalmış uyuya kalmışım. Ne topu duyabildim, ne de niyetlendim. Rabbim günahımı af eyliye. Büyüklüğe yeltenen, oruca pek özenen çocuklara öğleye kadar tutturulur. Buna Merdiven orucu denirdi. 29 29 Sermed Muhtar ALUS, “ Eski Sahurlar ”, Tasviri Efkâr 29 Eylül 1943, Sayı: 5528–1171 ORUÇ Oruç İslam’ın şartlarındandır. Sözlük anlamı (imsak-perhiz) demektir. Her şartında ve her esasında büyük bir hikmet bulunan mübarek dinimiz ehli İslam’a orucu farz etmekle hem yaradanımız olan Cenabı Hakka karşı ibadet ve hem de sıhhatimiz üzerinde çok iyi bir tesir yapacağı muhakkak olan iki büyük faydayı birleştirmiştir. (Küllü amelin) ayeti kerimesinde, orucun mana ve maksadı pek sarihtir. Bu ayetin misalen manası: (Adem oğullarının her fiili ve ameli kendilerine aittir. Ancak ‘Oruç ‘ benimdir. Onun sevabını ben veririm) demektedir. Yememek, içmemek, nefsin arzu ve ihtiyaçlarına karşı sakınmak. Cenabı Hakka yaklaşmak demektir. Nitekim bu bakımdan diğer dinlerde orucu kabul etmişler ve bunun ahkâmına riayet etmişlerdir. Oruçtan maksat, sadece aç ve susuz kalmak durmak demektir. Orucun icap ettirdiği imsak ve perhize maddeten ve manen riayet etmek demektir. Yani nefsine hâkim olarak kendisini her türlü fenalıktan esirgemektir. Oruç çok eskidir, İnsanların ilk dini olan Hazreti İbrahim’im dininde mevcut olduğu gibi Hazreti Musa’nın ve hazreti İsa’nın dinlerine de girmiştir. Oruç, İslamiyet’e Hicret senesinin ikinci senesi farz olmuştur ve ramazan ayında tutulan oruç içinde Resülüllah Efendimizin emir buyurdukları, veçhile (Ramazan’ın başında hilâli gördüğümüz zaman da oruç tutunuz. Şevval ayı içinde hilâli gördüğünüz zaman da orucu bozunuz) bir had konulmuştur. Oruç, muhtelif dinlerde muhtelif şekillerde tutulur. İslamiyet’te ise, İmsak vaktinden başlayan oruç, akşam ezanı vakti bozulur. Bu müddet zarfında yemekten, içmekten sakınılır. On üç asır evvel, mübarek dinimize esas olarak konulmuş olan bu şart ilmin ve fennin son derecede terakki etmiş olduğu bu asırda da tamamıyla kabul edilmektedir. (İmsak ve perhiz) bugünkü tıp aleminde de tedavinin esasını teşkil etmektedir. On bir ay yiyecek ile doldurulmuş olan midenin bir ay istirahat etmesi, hiç şüphesiz ki başlı başına bir tedavidir. Resülüllah efendimiz Ramazan ayından başka ayların birkaç gününde de oruç tutarlardı ve bu suretle de orucu teşvik buyurmuşlardı. Bunlardan biri, Aşure Orucu idi ki bu da Muharrem ayının 10’uncu gününe tesadüf ederdi. Aşureden maksat Arapça’da on rakamını ifade eden (aşer) kelimesi idi. Yani ayın onuncu günü tutulan oruç demekti. İslamiyet’ten önceki Cahiliye Devrinde Aşure Orucu tutmak Kureyş Kabilesi arasında eski bir adetti. Resülüllah Efendimizde bu kabiledendi. Eski adet ve ananelerin iyisine ve hayırlısına riayetkâr olan Resülü ekrem efendimiz bu maksat ile Aşure Orucunu tutmayı adet edinmişti. Bazı din âlimleri Ramazan Orucundan evvel, Aşure Orucu farz edilmişti. Ramazan orucunun farz olunmasından sonra Aşure Orucu ‘nesh‘ edildi (Kur’an-ı Kerimde kimi ayetin yürürlükten kaldırılmasına neshetmek denir. Kur’an da ki ayetler zamanla peyderpey indirildiğinden, daha sonra nazil olan ayet öncekini kaldırmıştır.) derler. Bazıları da Ramazan’dan evvel hiçbir oruç farz olunmadı. Aşure orucu eski bir adet ve ananeden ibarettir diye iddia ederler. Bu iddiaların hangisi doğru olursa olsun, muhakkak olan bir şey vardır ki: Peygamberimiz Ramazan Orucu tutmakla beraber, o günlerde de oruç tutmaya önem vermişlerdir. Muharrem ayının onuncu günü yani, Aşûrâ Orucu bir gün, Zilhicce ayının başından itibaren dokuz gün; Çarşamba, Perşembe, Cuma günleri olmak üzere her aydan üç gün . Ayların on üçüncü, on dördüncü ve on beşinci günlerine tesadüf eden (Eyyâm-ı Beyz) denilen günler. (Eyyam-ı Beyz ‘Ak gün‘ demekti. Araplar, yıldızların çoğaldığı ve çölleri aydınlattığı Arabi aylarının 13,14 ve 15’nci gecelerin ertesi günlerine bu ismi vermişlerdir) Oruç, ibadetle mükellef olan her Müslüman’a farzdır. Bu da; kitap, sünnet ve icmâl ümmet ile sabit olup bundan yalnız çocuklar ve deliler muaftır. Nezirler (Adak) ve Kefaretler için tutulacak oruçlar vaciptir. Bunlardan başka tutulacak oruçlar nâfile addedilir. Oruç tutulurken niyet şarttır. Yani sahur yemeğini yedikten ve imsak zamanını bekledikten sonra, ağzı çalkalayarak: “ Yarabbi! Niyet etti, senin rızai şerifin için, ayrınki orucu “ Demek lazımdır. Orucu bozan şeyler şunlardır: Ne kadar az olursa olsun bir şeyi bilerek yemek. Sigara içmek ve enfiye çekmek. Gerek karı ve koca arasında gerekse başkalarıyla tenessül fiili ve hareketler icra etmek. Gerek karı koca arasında gerek başkalarıyla, şehveti gıcıklayacak bir şekilde öpüşmek. Kendi fiil ve hareketi ile şehvetini tahrik ederek, cunubluğa sebebiyet vermek. Eski Devirlerde Ramazanda Oruç Yiyenleri Zabıta Baskın Yaparak, Yakalar, Haklarında Ağır Takibat Yaparlar ve Hatta Falakaya Bile Yatırırlardı. Komiser: Hem Mübarek Günde Naksisiyam, Hem de Meşrubatı Küûliye İstimaline Cüret Ha. Yürü Bakalım Beyoğlu Mutasarrıflığına Masadaki (Ecnebi taklidi yaparak): Ben Frenk, Ben Ecnebi Teba! Siz Ne İstiyor Benden? Diğer Komiser: Fettah Efendi Bırakalım Bunu, Baksana Herif Ecnebi Ayol. İslam değil, Ramazan Günü Gizli Yemek Yiyorlar Diye Yanlış Jurnal Vermişler. Hem Ecnebilerin Böyle Yemek Yerken Rahatını Bozmak Doğru Değil, Başımız Belaya Girer. Ağzını, burnunu yıkarken boğazına su kaçırdıktan veyahut yemeğin tadına bakarken yanlışlık ve dikkatsizlikle bir miktar yuttuktan sonra orucunun bozulduğuna hükmederek yemeye ve içmeye devam etmek. İmsak vaktini geçirdiği halde yemek yemek. İftar vaktine dikkat etmeyerek vaktinden evvel yiyip içmek. Başkaları tarafından bir cebir, bir tazyik görse bile, orucu bozan fiil ve hareketleri yapmak, Orucu bozacağı için kaza lazım gelir. Tıpkı oruç gibi kaza da farzdır. Mutlaka farza riayet olunmalıdır. Lohusalar, aybaşı gören kadınlar, oruç tutamayacak kadar takatten düşmüş ihtiyarlar, oruç zamanları ilaç almaya mecbur olan hastalar oruçtan muaftır. Ancak bunların fidye vermeleri lazımdır. Askerler oruç tutup tutmamakta serbesttirler. Ancak terhis edildikten sonra kaç gün oruç tutmamışlarsa, o kadar gün oruç tutarak kaza ederler. 30 Hani bir meşhur fıkra vardır: oruç yerken yakayı ele veren Bektaşi Dedesine: — Günah değil mi erenler? Mübarek ramazan işte uçup gidiyor! Demişler de, Hazret, sigara dumanından ağıza yakın kısmı sararmış, uzun tahta sakalını sıvazlaya sıvazlaya: — Mübarek ramazan gelir, uçar gider, yine gelir, yine gider. Fakat ben bir kere uçup gidersem bir daha gelemem, cevabını vermiş. İşte o fıkrada olduğu gibi mübarek şehri gufran yılda bir, yine geliyor amma nerede o eski Ramazanlar. Ahmet Rasim eski ramazanları şöyle anlatıyor: “ Ramazan denildi mi, oruç, iftar, teravih; sahur, hatıra gelmemek mümkün mü? Fakat arada mahya, davul meraklılarını da unutmamak lâzımdır. Onların da kendilerine göre eğlenceleri vardır. Hattâ Camilerde gecesi gecesine kaydederek bu sene tatbik ile uğraşacak olanlar da nadir değildir. Davula gelince, ipi ister kırmızı olsun, ister mor, ondan maksud ‘düm tekâ tek’ tarzında bir ses çıkarmak olduğundan bekçilerin zekâvet (zekâsı) derecelerine göre, bu ahenkte bir nevi ıttırat (birbirini izleme) bulunabilir. Yalnız mahalle beylerinin eline geçmemeli!.. Geçerse aşçıbaşıya, ayvaza, mama dadıya, ihtiyar sütnineye, pehlivan mütekaitlerine, yazın Büyükdere Bendler safasına doyamayan hovarda kırıntılarına, Bulgurlu, Dudullu, Kartal köy düğünlerine alışık sefahat âlemine orta oyunu seyircilerine, Kel Hasan’a, Kanbur Mehmede, Komik Arife, İbişe, Tuhaf Arife göbek attırmak işten bile sayılmaz. Ramazan denilince sade şu saydıklarım hatırlanmaz. Çakmakçıların çöreğini, Beyazıt sergisini, Hacı Babanın hardaliyeli Hindistan turşusunu, Mığırın uskumru dolmasını, Aşçı Dedenin un çorbasını, Hacı Bekir’in reçelini, Fevziye Kıraathanesini, Unkapanı ve Çukurçeşmenin davullu zurnalı kahvelerini velhasıl iftar topuna varıncaya kadar ne varsa hepsini yâd etmemek kaabil değildir. Oruç! Vay!.. Oruçlular arasında katmerli olanlar da vardır. Bâhusus bıçak siliminden bugüne zimmet devretmiş olanların yanına bile varılmaz. Hepsinin sinirleri tutar, Göz şaşı, ağız ekşi, tütünsüz kalış yok mu? İnsana iftar topunu Maşallahlarla istikbal ettirir. Havalar böyle rutubetli kalıp da kaldırımlar böyle bozuk, yağlı gibi vıcık vıcık kaygan olursa akşamüstü turfandayı kesen kesenedir. Araba zifosu aman düşmeyeyim duvara tutunurken sol bacağının burkulup kıç üstüne oturuş – olur a, küçük beylerden birinin de göreceği tutar – dalya bir!.. Diye nâra atması kıyak manzaralardandır. Zannıma kalırsa hava yağmurlu, karlı oldukça çarşı içi piyasası ilerler; Direklerarası çayhaneleri dolar, boşalmaz. Beyazıt Meydanı’ndan geçilmez. Aksaray’a doğru yaya inilmez, Şahzebaşı’nda baştanbaşa gezilmez; güzel seyrine çıkan beyler üzülmez, endam arz etmeğe özenen güzeller yorulmaz; geçen seneden beri ezber edilen mazmunlar sarf edilip tükenmez, mübarek Ramazan’dan biraz sokaklar temizlense diye Belediye söz söylenmez. Bahçesine giden caddenin, yerinden çıkarılıp bir aydan beri yığın yığın duran taşları düzelmez. 30 Ziya ŞAKİR, “ Ramazan Sohbetleri “ Akın 30 Mayıs 1953 İftar Sofrası Ramazan ayında Müslümanlar akşam ezanını işittikleri zaman oruçlarını bozuyorlardı. Fakat bazı büyük şehirlerde ezan sesinin duyamadıkları için, vaktinde oruçlarını bozamıyorlardı. Ancak şehrin en büyük camisinin minarelerinde kandiller yakılmak suretiyle ezanın okunduğunu halka haber veriyorlardı. İstanbul’un zaptından ve Süleymaniye Camisinin yapılmasından sonra da bu usule riayet edildi. İftar vakti yaklaşınca minarelerin kandilcileri muvakkithane’den verilecek işareti beklerlerdi ve bu işaret verilir verilmez, derhal kandilleri yakmaya başlayarak, iftar vaktini ilan ederlerdi. Bir müddet de bu usul uygulandı. Lakin bu da maksadı temin etmedi. İftar vaktinin top atılmak suretiyle ilanına karar verildi. Bazı rivayetlere nazaran bu karar daha fatih devrinde verilmiş ve uygulanmıştı. Fakat bazılarının rivayetlerine göre iftar vaktinin top atılmak suretiyle ilanı Dördüncü Sultan Murat zamanında ihdas edildi. Bu rivayetlerin hangisi doğru olursa olsun; şurası bir hakikattir ki, Sultan Murat, Bağdat zaferini kazandıktan sonra, son gülleyi atan topu İstanbul’a getirmiş, Topkapı Sarayı’nın alt katında bir daireye bir daireye yerleştirmişti. Bu top, daima dolu bulundurulurdu ve yalnız senede bir kere Şaban ayının son günü çıkarılıp ateşlenerek, bu suretle Ramazan-ı Şerif ilan olunurdu. Daha sonraları iftar topları, biri Beyazıt Meydanı’nda şimdi İstanbul Üniversitesi olan Harbiye Nezareti’nin önündeki meydanda, diğeri Selimiye Kışlası’nda, Üçüncüsü de Üsküdar ile Beylerbeyi arasında Nakkaş Karakolu yanında olmak üzere üç yerde mantelli yedi buçukluk toplarla kuru sıkı atılırdı. 31 31 Ziya ŞAKİR, “Ramazan Sohbetleri “ Akın 3 Haziran 1952 NEREDE O ESKİ RAMAZANLAR Eski ramazanlarda en önem verilen şeylerden biri de iftarlardı. İftardaki hakiki maksat aç ve muhtaç fukarayı doyurmaktı. İslamiyet’in en hayırlı vazifelerinden biri de hayır ve hasenat yapmak, ihtiyaç erbabına yardımda bulunmaktı. (Resülüllah Efendimiz ) Mescidi şerifin bir tarafında üstü sundurmalı bir sundurma yaptırmıştı. Bu sofa da maişetini teminden aciz olan ashabı kiram yaşarlardı. Resulü ekrem efendimiz bunları yedirirler, içirirler, kendilerine azami derecede yardımda bulunurlardı. Eski İslam hükümdarları ve zenginleri de kurmuş oldukları Cami ve Medrese gibi dini abideler arasında imaretler yaptırmışlardı. Pişirilen yemekler her gün fakirlere dağıtılırdı. Hâl ve vakti bu kadar büyük mikyasta hayır ve hasenata müsait olmayanlarda, Ramazan aylarında iftar sofrası kurarlar, fakirleri akşam yemeklerine çağırırlardı. Bu adet gitgide şekil değiştirmiş, adeta yarı resmi bir ziyafet şekline girmişti. Padişah ve sultan saraylarından, vükela ve zengin konaklarından, orta halli ve hatta mütevazi kimselerin evlerine kadar iftar sofrası kurmak bir usul ve adet hükmünü iktisap etmiştir. Çok eski zamanlarda iftara davet edilenler sadece fakirlere münhasır kaldığı halde, gitgide iftar davetlilerinin hudutları genişlemiş, Padişah saraylarında, devlet erkânının konaklarında da iftar ziyafetleri başlamıştı. II. Mahmut Yeniçeri Ocağını kaldırdıktan sonra; bilhassa kıyafetlerde ve ev hayatında batıya dönülmüş, batı eşyası ve batı kıyafeti revaç bulmaya başlamıştı. Tanzimat döneminde de daha geniş bir sahaya yayıldı. Yalnız kıyafet ve ev eşyasında kalmayan bu hareketin yaşama tarzımıza ve batı adetlerimize tesiri oldu. Fakat alafranga sofra usulünün yayılmasına rağmen 19 asrın sonlarına kadar iftar sofraları kısmen geleneğimize uygun olarak kurulmakta devam etti. Bizde ilk çatal bıçak kullanan hükümdar II. Mahmut'tur Padişaha altın ve murassa çatal takımını Hüsrev Paşa takdim etmiş ve o devrin vükelâsı da ilk defa çatal bıçak takımını 1828–1829 Harbinin sonunda İstanbul'a gelip bir balo veren Boln’de Gemisi'nde görüp kullanmaya mecbur olmuşlardı. Yine II. Mahmut döneminde sultan düğünlerinde ve bazı yabancı prenslerin verdiği ziyafetlerde alafranga büfeler tertip edilmeye başlanılmış ve bu hal diğer hanedan saraylarına ve vükelâ konaklarına da yayılmıştı. İftar sofraları, yerde kurulurdu. Ortaya büyük bir sini konur, sinin üstü, kenarları tırtıllı, oymalı beyaz bir örtü ile örtülürdü: Sinin ortasında ekseriya mustatil veya yuvarlak bir tepsi bulunurdu. Bu tepsinin içine bir tatlı, bir tuzlu olmak üzere iftariyelikler dizilirdi. Mesela bir vişne reçeli yanına bir peynir, bir kaysı reçelinin yanına sucuk, hurma, frenk üzüm, ünnab, balık yumurtası olur ve bu küçük tabakların arasına da simitler, çörekler, pideler, yerleştirilirdi. Bu tepsi içindekilerle iftar edildikten sonra sonra tepsi kalkar, sinini orta yerine bir nihal konulur ve çorbadan itibaren yemekler gelmeye başlardı. Türk evlerinde yüksek bir zevk, zenginlik ve ferahlık vardı ve ramazanlarda kapılar büyük bir cömertlikle muhtaç olanlara da açılırdı. Orta hallilerin evlerine de dostları, ahbapları, hısım ve akrabayı davet etmek adeti baş göstermişti. İftar sofralarının diğer zamanlarda verilen ziyafet sofralarından başlıca farkı, yemekten önce yenilen bazı şeyler ki, Ramazan’a mahsus şeylerdi. İftar sofralarında yemekten evvel sofrada hurma, zeytin, peynir, pastırma, sucuk, reçel, pide ve saire gibi şeyler bulundurmak adetti. Hatta bazı kibar konaklarında, balık yumurtası, siyah havyar, gibi şeyler bile iftarlık arasına girerdi. İftar sofrasındaki yemeklerde sair zamanlarda yenilen yemeklerden bir hayli farklı idi. Yerde Sini Üzerinde İftar Sofrası Mesela iftarlıktan sonra, her hangi bir çorba içmek, pastırma, yumurta yemek ve sofrada kaç tatlı bulunursa bulunsun misafirlere mutlaka kaymakla veyahut fındıkla güllaç ikram etmek hiç değişmeyen adetlerdendi. Büyük konaklarda iftar sofrasında bulunan yemekler şunlardan oluşuyordu: (çorba, şiş veyahut ızgara kebabı, yumurtalı pastırma, bir sulu et, bir etli sebze, mevsimine göre dolma, zeytinyağlı bir sebze, güllaç, börek, pilav, tatlı, meyve)ü Bu yemek listesi kati değildi. Bunlara, daha birçokları da ilave edilirdi. Orta hallilerin sofralarında da mutlaka, çorba, et, yumurtalı pastırma, etli sebze, güllaç, börek tatlı ve mevsimine göre meyve bulunurdu. Bazı ailelerde oruçlarını ya zemzem ya da Mekke ve Medine’den gelmiş olan hurmalarla bozarlardı. Hatta bazı iftar davetlileri oruçlarını bozar bozmaz akşam namazlarını kılarlar, ondan sonra iftar sofrasına otururlardı. İftara davet edilmiş olanlar, yemeklerini yedikten sonra kahvelerini içerler, derhal dağılıp giderlerdi. Büyük konaklarda, iftardan ve akşam namazını cemaatle kıldıktan sonra, selamlık dairesinde yatsı namazı vaktini beklemek ve cemaatle teravi namazını kıldıktan sonra, konak sahibine teşekkürlerle veda ederek ziyafete hitam vermek adetti. Zengin konaklarında iftar zamanı yemek için müracaat edenlere kapılar açıktı. İftara gelen kim olursa olsun, reddolunmazdı. İftara gelenler sanatlarına ve derecelerine göre sofralara otururlardı ve yemekten sonra giderken, diş kirası denilen bir miktar para veyahut münasip birer hediye alırlardı. Saraylarda, yemekten sonra misafirler Baş Ağa’nın odasına uğrarlardı. Diş kiralarını oradan alırlardı. Diğer konaklarda ise ya konak sahibi veyahut konak kâhyası tarafından verilirdi. Bu diş kirası, bazen latife şekillerine girerlerdi. Ev sahibi, eski bakır paralardan tedarik eder, bunları kâğıtlara sararak misafirler giderken, usullacık ellerine sıkıştırırlardı. Bunu alanlar, gayet tabi olarak bir heyecana kapılırlardı. Evden çıkıp bir müddet gittikten sonra bir sokak fenerinin altında dururlar; artık son haddi bulmuş olan heyecan ile ceplerindeki kâğıdı çıkarıp açarlar ve içinde hiçbir işe yaramaz olan bakır paraları görünce iftar sahibine türlü şöyler söylemeye başlarlardı. Sultan Hamit devrinde teşrifat sırasıyla Yıldız Sarayına iftara davet edilenlere birer maaş nispetinde diş kirası vermek usuldendi, Sultan Sarayındaki davetlere gidenler de, sanat ve derecelerine göre muhtelif kıymette cigara ağızlığı, tabaka, saat, yüzük ve saire gibi hediyelerle taltif edilirlerdi. Kadınlara para vermek adet değildi. Onlara mutlaka hediyeler verilirdi. Bir Ramazan akşamı, Bektaşi babalarından birisi, zengin konaklarından birine iftara gelmişti. Diş kirasını alanlar dağılmışlardı. Yalnız bir Bektaşi babası ile birde softa kıyafetli bir adam kalmıştı. Konak sahibi, bu iki misafirle biraz vakit geçirmek istemiş, evvela softaya: — Efendi! Siz ne ile geçinirsiniz? — Efendim! Dainiz, fukarai sâbirindenim. Kanaat sahibiyim. Ne bulursam onunla geçinirim. Demiş. Konak sahibi başını Bektaşi babasına çevirmiş: — Baba erenler siz nasıl geçinirsiniz? Demiş. Baba erenler hiç düşünmeden cevap vermiş: — Fakiriniz, tütünün âlâsını severim, Akşamdan akşama rakı içerim. Eğer mangırım, müsait olur da elime esrar geçirebilirsem, onu da çekerim. Ondan sonra, hakkı erenlere şükrederim. Konuşma bitmiş, sıra diş kirasına gelmişti. Konak sahibi kâhyasını çağırarak şu emri vermiş: — Şu efendiye beş mecidiye ver. Şu babaya da beş altın. Softa fena halde hiddetlenmi — Be efendi! Ben, âbit ve salih Bir Bektaşi Babası bir adamım. Benim gibi bir adama beş mecidiye verdiğin halde, şu zındık herife beş lira vermeye vicdanın nasıl razı oluyor. Demiş. Konak sahibi tatlı tatlı gülmüş: — Sen kanaat sahibi bir adamsın. Az şey ile de kanaat eder; nasıl olsa geçinirsin. Hâlbuki baba erenlerin masrafı çok. Onun için beş altın verdim. Diye cevap vermiş. 32 32 Ziya ŞAKİR, “ Ramazan Sohbetleri “ , Akın 28 Mayıs 1952 RAMAZAN FIKRALARI Bektaşi’nin birine: — Ramazan’ı nasıl çıkardın? Diye sormuşlar. Gülümseyerek cevap vermiş: — Otuz kişi olduk bir günde çıkardık. *** Sofunun biri Ramazan’da Camide, kadınlara düzgün hakkında vaaz ediyormuş; düzgün sürmek şöyle mekruhtur, böyle fenadır, mezmumdur, felandır, filandır, deyip duruyormuş. Cemaatten biri kalkmış: — Be hoca! Demiş. Bunları sen ne yüzle söylüyorsun? Senin karın bir gün bile sürmesiz, düzgünsüz gezmez! Hoca gülümseyerek cevap vermiş: — Evet hakkınız var. Var amma, yaraşır hasbaya! *** Minarelerden dizi dizi kandiller sarkmağa başlamıştı. Mahyacılar, onbir ay mahpus kalan marifetlerini gösteriyorlar. Suya nakış yapar gibi havaya yazı yazmaya, resim çizmeğe çalışıyorlardı. Kandiller dizi dizi sarkıyor, sağa yükseliyor, sola kayıyor, titreşiyor, uçuşuyor ve sanki gökten damlarken minare boğumlarına takılı kalmış yıldız pırlantaları gibi insana esrarlı bir heyecan veriyordu. Hacı Bektaş kullarından Derviş Mehmet, kahvenin önünde oturmuş seyrediyordu. Bir aralık Camiden çıkan bir yobaz yanına sokuldu, tezyif dolu bir gözle süzerek sordu: — Mahya kuruluşunu seyrediyorsun? Oruç tutmazsın, alnın secde-i rahmana kapanmaz. Ramazanı yalnız mahya seyretmek için gelsin diye beklersin? Derviş Mehmet tebessümle cevap vermiş: — Ramazanı ramazan diye severim. Ali’yi, Ali diye sevdiğim gibi. — Fakat biz sizin gibi değiliz. İsterim ki her gün Ramazan olsun, her gün oruç tutalım. — Öyle amma, ramazan gider gitmez de arkasından bayram edersiniz. Bir adam sevdiği gidince üzülür, matem tutar. Benim hiç bayram yaptığımı gördünüz mü? Biz ikisini de hoş hörenlerdeniz. *** Yaz’a rastlayan bir Ramazan gecesiydi. Afyonkeşlerden biri, köy kahvesinde oturmuş, ahbaplarıyla yarenlik etmiş, kahvesini içmiş, arada birkaç parça da afyon yutmuştu: Sahura yakın kahveden çıkıp uyukluya uyukluya evine giderken çubuğunun ateşi söner. Bir iki adım ötede ateş böceklerini görünce seslendi: — Yahu! Fenerli baba! Fenerli baba! Müsaade buyurda çubuğumu yakayım! *** Sultan Eyüp’ün veziri Karakuş, her sene Ramazan ayında fukaraya sadaka verirmiş. Bir sene yine ayırdığı sadakayı dağıttıktan sonra bir kadın gelmiş: — Kocam öldü, demiş. Kefen alacak param yok. Karakuş cevap vermiş: — Bu Ramazanda ki sadakam tamam oldu. Gelecek sene inşallah sana bir kefen alırım. *** İkinci Mahmut, Yeniçeri sevmediği için Bektaşilere de candan düşman kesilmişti. Adamları, Bektaşilerin Ramazan ayında oruç tutmadıklarını, iftar zamanı demlendiklerini, kafalarını tütsüleyip cem ayinleri yaptıklarını verirler. İkinci Mahmut, iftar zamanı rakı içildiği söylenen Bektaşi tekkesini basar. Padişahın gelmekte olduğunu pencereden gören Bektaşilerden her biri bir tarafa savuşur. Fakat çok yaşlı bir baba yerinden kalkamadığı için kaçamayarak tekkede kalır: Padişah ona sorar: — Canlar nerede? İhtiyar Bektaşi cevap verir: — Sultanımızı görünce, ortada can mı kalır Padişahım? *** Cahilin biri Ramazan’da oruç tutuyor, fakat namaz kılmıyormuş. Arkadaşlarından biri: — Boşuna oruç tutmak, sevap temin etmez demiş. Namaz da kılmak lazım. — Öyle amma ben namaz kılmasını bilmem! — Bunda bilmeyecek bir eşya yok. İmam ne yaparsa sen de onu yaparsın, olur biter. Adamcağız camiye gitmiş. İmamın ne yaptığını görebilmek için tam arkasında yer almış. Tesadüfen arkasında da kukuletalı bir adam namaza durmuş. Rükûa varmışlar, kukuletanın sivrisi cahilin arkasına dokunmuş. Cahil bunu namazın icabı sanarak kendisi de öndeki imamın arkasına dokunmuş. Abdesti bozulan imam, hiddetlenerek arkasına dönerek adama bir tokat atmış. Bunu da namazın icabı sanan adam, hemen arkasına dönmüş kukuletalıya bir şamar sallayarak: — Haydi, demiş. Sen de arkandakine. *** Kerimi adında bir şair, Ramazanlarda Fatih Camisi’nin avlusunda sergi açarmış. Nüktedan, zarif ve hoş sohbet bir adam olduğu için devrin ricali sergiye gelir, şiirden, tarihten konuşurlar, nükteler, fıkralar söylerlermiş. Kerimi’nin edebiyatla da ilgisi varmış. Şiir yazdığı gibi gayet ustaca ölüm tarihleri düşürürmüş. Bir Ramazan günü, onun şöhretini duyanlardan biri gelerek bir ölüm tarihi ısmarlamış. Adamcağız on gün sırtı sıra gelmiş, bir türlü tarihi alamamış. Nihayet sabrı tükenmiş. — Be adam, demiş. Söyleyeceğin topu topu bir tarih, ölüye cennete sokup işin içinden çıkacaksın. Bunu bu kadar uzatmanın manası ne? Bari yapamayacağım de de başkasına yalvarayım. Mezartaşı yaptıracağım. Kerimi gayet masumane cevap vermiş: — Canım demiş. Ne yapayım, uğraşıyorum. Bir türlü herifi cennete sokamıyorum. Zorla değil ya, girmiyor!.. *** Keçecizade Fuat Paşa, bir Ramazan daveti yapmıştı. Vükelâdan başka devrin ricali de iftar sofrasında yer almıştı. Devrin şairlerinden Ayıntaplı Hasırcızade Sadi Efendi de davetliler arasında idi. Bir arlık Hasırcızade Fuat Paşa’nın parmağındaki yüzüğü göstererek sordu: — Paşam affedersiniz amma merak ettim, yüzüğün taşı ne cins? — Elmas! — Size yılda kaç para kazandırır? — Hiç! Bir para bile kazandırmaz. — Benim ecdat yadigarı bir çift taşım var. Yılda tam elli altın kazandırır. — Nasıl bir taş bu? — Değirmen taşı! *** Bir Bektaşi Babası Bir Ramazan günü, Bektaşi babalarından Derviş Remzi’ye sormuşlar: — Ramazan’da insan açlığa dayanamaz, bayılacak bir hale gelirse ne yapmalı? Baba Erenler şu cevabı vermiş: — Sahurda dayanabilirsem tutarım, dayanamazsam yutarım’ Diye niyet etmeli! *** Şair Fitnat Hanım, Haşmet’e: — İki gün sonra Ramazan geliyor, oruçluyuz. Demiş. Haşmet cevap vermiş: — Ben geçen sene onu yedim di. Bu yıl gelmez! 33 33 Tasvir 1 Temmuz 1949, Sayı: 1363 TERAVİ Ne zaman Ramazan adı altında akla derhal teravi gelir. Çünkü Resulüllah efendimiz (Cenabıhak size Ramazan orucunu farz kıldı. Ben de size teravih namazını sünnet kıldım.) Buyurarak teravi namazı tebdil ve ümmetlerini bu namaza teşvik etmişlerdir. Hicret senesinin ikinci senesi Recep ayına gelinceye kadar ehli İslam namaz kıldıkları zaman Kudüs’e tevcih ederlerdi. Hâlbuki muhacirin denilen fedakâr zümre daima vatan hasreti çekerler ve İslamiyet uğranda terk ettikleri Mekke şehrini hatırlayarak gizli bir teessür hissederlerdi. Bunun üzerine Fevelle âyet-i kerimesi nuzûl etti ve İslamların kabilesi Kudüs’te ki Mescid-i Aksa’ya, Mekkede’ki Kabe-i Aliyya’ya çevrildi. Recep ayında vuku bulan bu mukaddes hadiseyi, Şaban ayında bir diğeri takip etti. O ayda da, ehli İslama Ramazan ayında Oruç tutmanın farz olduğuna dair Resülüllah efendimize bir tebliğ edildi. Yine Hicret’in ikinci senesinde İslamiyetin âti ve istikbalinin müzahir olacağı inkişafı müjdeleyen Bedir zaferi vukua geldi. Bizzat Resülüllah efendimizin emir ve kumandasında bulunan bulunan küçük bir İslam ordusu, kendisine birkaç kat faik olan düşmanlarıyla Bedr mevkiinde yapmış olduğu ilk harekette büyük bir zafer ihraz etmiş ve bu muhaberede en büyük İslam düşmanlarından Ebucehil, Ulbe, Sibe, Velid bin Ulbe gibi Kureyş kabilesinin en namdar reisleri ve en mühim şahısları katledilmişti. Bu İslamiyet’in kıyamete kadar baki kalacağına en büyük delildi. Bedir harbi, Ramazan ayının on yedinci günü vuku bulmuştu. Bu parlak zaferi müteakip Zekât vermek farz, Sadaka-i Fitir vermekte vâcip oldu. Yine Hicretin ikinci senesinde ehli İslamın zaferleriyle neticelenen bu Ramazan ayının nihayetinde ilk Bayram Namazı eda edildi. Bu da cenabı hak tarafından ehli İslama bahşolunan büyük bir nimetti. Yine Hicretin ikinci senesi Zilhacce ayında mesut bir hadise daha vukua geldi. Bu da Resulüllah efendimizin en sevgili kerimesi Hazreti Fatma ve en sevgili yeğenlerinden Hazreti Ali ile izdivaçları idi. İşte bu hadiseler arasında Resulüllah efendimizin teravi namazını sünnet kılmaları, Hicret senesinin feyzi ve mebrûkiyetine en büyük delil teşkil etti. Teravi Namazı yalnız Ramazan aylarında kılınır. Yirmi rekâttır. Sekiz rekâtı sünnet, on iki rekatı müstahab’dır. Bazı rivayetlere nazaran Resülü ekrem efendimiz Teravi Namazını yalnız olarak kılmışlardır. Ancak Hicretin on dördüncü senesinde bu namaz cemaatle eda olunmaya başlamıştır ve bu da ikinci Halife Ömer zamanında İslam Ordusunun giriştiği harplerde kazanmış olduğu muvaffakiyetlere bir şükran nişanesi olmak üzere teravi namazının cemaatle kılınması hakkında karar verildiği rivayet olunmaktadır. Teravi Namazının cemaatle kılınmasına karar verildikten sonra Eshabı Kiramın en eskilerinden olan Ebiy bin Kab erkekler için İbni Haysüme’de kadınlar için İmam tayin olunmuşlardır. Teravi Namazı her Camide kılınabilir. İlk zamanlarda erkeklerle kadınların ayrı ayrı kılmaları, o devrin Camilerinde iki cins için ayrı ayrı yer bulunmadığından ileri gelmiştir. Hâlbuki asrısaadetten sonra yapılan Camilerin ekserisinde erkeklere ve kadınlara mahsus olmak üzere ayrı ayrı yerler yapıldığı için her iki cemaat aynı cami ve mescidde birleşmiş; diğer namazlar gibi teravi namazı kıldırmak için de, bir imam ile yetinmişlerdir. Bazı imamlar bütün Ramazan ayı müddetince kıldıkları Ramazan ayı müddetince kıldırdıkları teravi namazlarında Kuran’ı Kerimi başından başlayarak sonuna kadar hatmederlerdi. Maamafih şu ciheti de ilave edelim ki şehrimizde bir gece teravi namazında tamam olarak hatim indiren imamlarda nadir değildi. Fakat asıl makbul olan bir Ramazan’ı şerif müddetince bir hatim indirmekti. Çünkü bir gece de indirilen bir hatim ile teravi namazı kılmak saatlerce ayakta durmaya mutavafıktı ki; buna da mukavemet edebilmek, herkesin harcı değildi. Teravi namazı oruca faydalıdır ki diğer aylarda namaz kılmayanlar bile Ramazan aylarında yatsı namazlarına devam ederek teravi namazı kılmaya özenir. Bilhassa güzel sesli bir imamın arkasında teravi namazı kılmak bambaşka manevi bir zevktir. Kadınlar Vaizi Güllü Hoca — Bugünkü vaâz dersimiz: Zelzele nasıl olur. Bakın anlatayım. Dünya Öküzün boynuzunda durur. Öküz kocalarına asi olan kadınlara kızınca kafasını sallar. İşte masum dünyamız da bundan ötürü sallanır. İşte zelzelenin nasıl olduğunu anladınız. Haydi şimdi varın gidin kocalarınızın her hizmetinde kusur etmeyin, ecirlerine nail olunuz! Teravi namazı her dört rekât arasında selât-ı selâm getirilerek kılındığı gibi tevşihler ve ilahiler okunmak suretiyle eda edilir. Selâtin Camilerin bazılarıyla, eskiden bazı tekkelerde bu yöne bilhassa ehemmiyet verilirdi ve güzel sesli müezzinlerin her dört rekâtta bir söyledikleri ilahiler, büyük bir vecd ve huşu içinde dinlenirken manevi bir zevk hissedilirdi. RAMAZAN Otuz dört yıl önce bir Ramazan’dı Kandiller karanlık göğe uzandı. İstanbul seması ışık dolmuştu. Top çoktan atılmış, iftar olmuştu. Evlerden teravi vaktine yakın, Ahali Camiye etmişti akın. Sırtında entari, başında bir fes. Elinde bir tespih, ayağında mes. Genç, yaşlı erkekler dizildi saf saf. Fenerli kadınlar, üstlerde çarşaf Yüzlerde peçeler, birer umacı. Gelin, büyük hanım, kerime, bacı. Bir bütün mahalle içeri daldı. Kadınlar kafesin ardında kaldı. Öndeki imama herkes uyarak, Top kandil altında, huşu duyarak, Namazı sonuna getirecekler. Tam yirmi rekâtı bitirecekler. Yatacak, kalkacak hep arka sıra, Değecek alınlar, eller hasıra, Epeyce sürecek bu sücut, kuut, Ramazan ayında hani Arnavut, Bir gece nasılsa Camiye girmiş, En fazla beş rekât namaz bilirmiş, Bakmış ki; Bitmiyor bu gece fasıl, Secdeye varıyor imam muttasıl, Çevirmiş kapıya doğru başını, Çağırmış bekleyen arkadaşını Bağırıp, demiş ki: — Hey, bre Mestan; Bu imam uzattı namazı kasdan! Sen git. Kalacağım daha burada, Mademki bindirdi işi inada. Camide, bu çetin huyun sahibi İnatçı adamın dediği gibi, Bu gece ibadet bitmeyecek tez. İsabet. Bu yemek kolay erimez; Tatlıyı, tuzluyu öğütmüş dişler, İftarda fil gibi yemek yemişler. 34 Bu cihete, bilhassa Padişahlara namaz kıldıran imamlarla müezzinlere önem verirlerdi. Hatta bunlar içinde bestekâr olanlar, teravi namazlarında padişahı memnun edebilmek için yeni yeni ilahiler bestelerlerdi. En büyük musiki üstatlarımızdan meşhur Dede Efendi bu hususa çok dikkat ederdi. Oldukça yüksek bir musikişinas olan Sultan Mahmut’u memnun etmek için yeni ilahiler bestelemeye çok önem verirdi. Hatta bir defasında adeta bir sanat mucizesi göstermişti. Şöyle ki Sultan Mahmut’un Başimamı Zeynelabidin Efendi idi. Bu zat vakıa bir 34 Necdet RÜŞTÜ, “ Savaşta Ganimet “, Karikatür, Sayı: 103 musikişinas değildi. Ancak teravi namazlarında müezzinler hangi makamdan bir ilahi okurlarsa derhal o makamdan Kur’an-ı Kerim’e devam edebilirdi. Fakat bazen Dede Efendi oyunları yapıyor, imam efendiyi şaşırtıyorlardı. Bu da imamın pek gücüne gidiyordu. Bir gece teraviden sonra Sultan Mahmut, İmamını huzura çağırarak iltifat etti. Zeynelabidin Efendi bu fırsattan istifade ederek: — Efendimiz! Müezzinbaşı kulunuz, bazen muziplikler yapıyor. Beni fena halde bunaltıyor. Dedi. Sultan Mahmut gülümseyerek: — Sade o sana yapacak değil a, sen de ona yap. Diye cevap verdi. Ertesi akşam teravi namazlaşırken, Zeynelabidin Efendi Kur’an-ı Kerimi öyle bir kararda bıraktı ki, eğer müezzin başı başka birisi olsaydı, hiç şüphesiz ki okunacak ilahide bir hayli sıkıntı çekerdi. Fakat Dede Efendi bir sanat harikası gösterdi. O anda ferahfeza makamından bestelediği ilahisini okuyarak ve diğer müezzinleri de kendi okuyuşuna uydurarak İmam Zeynelabidin Efendiyi mahcup etti.35 35 Ziya ŞAKİR, “ Ramazan Sohbetleri “ Akın 29 Mayıs 1952 TİRYAKİLİK Ramazanın canlandırdığı ve günün konusu yaptığı hususlardan biride tiryakiliktir. Bütün oruç tutanlar açlıktan, hattâ yaz Ramazanlarında bile, susuzluktan şikayet etmemekte müttefiktirler. Fakat siğara ve kahve mahrumiyeti, bunların tiryakisi olan oruçluları yaz olsun, kış olsun oldukça sarsardı… Kahve için tiryakiler: “ Fukara çorbası, sulâha gıdası benim ve görmez misiniz ki bir bir kişi ziyafet eylese nice et’amei mütenevvia ile it’am ve nice eşribei gûna gûn ikram eylese itmamında benim bir fincan kahvem olmasa ikramı tamam olmaz. Şimdi cümle cihan kavminin itibarı ve rağbeti banadır. Benim için âli kahvehaneler bünyad olunur. Zîkıymet fağturi fincanlarla sakiler yârânı bâ safaya kahve verdiği demde hissedilen keyif cümlenizin keyfiyatına galiptir.“ diyerek sözlerini bağlıyorlar. Kahveye destan bile yazılmış: “ Hak Taalâ başka vermiş lezzeti kahve sana Ehli diller çok ederler rağbeti kahve sana Sende birkaç madde vardır, içene verir safa Gam kasavet kalmaz asla kim içerse daima Hazmi taam etmek için seni halketmiş Huda Eylerim ben canü dilden izzetyi kahve sana İçerim ben terkedemem seni asla bir zaman Olmasaydın çekerdim hasreti kayve sana “ Kahve için yazılmış manzum bilmecelerde var: “ Ol nedir kim bir güzel esmer civan Rahatı ruhü hayat efzayı can Anın için meylediperbabı dil İyşü nuş eyler anında her zaman “ Kimin olduğunu tespit edemediğim bir kıta da tütünle ilgili şöyle deniliyor: “ Duhan’ı tecrübe kıldım zarardır külli insana Gönül âyinesin pâs etmeğe zulmet nedir câna Göze akla zarardır hem bâis olurmuş afâcana Bu mekri eyledi küffar bilin kim Âli Osman’a “ Şahin Giray buna bir kıta ile cevap vermiş: “ Meni dûd içtiğim çün tanı teşniğ kılma ey zahit Ne anlarsın fezayi cilvepirayı muradımdan Yatur rubahı gam peygulei yarı derununda Tütün yaktım ani çıkam deyu genci fuadımdan “ Odalarını sigara kokutmamak bahanesi ile sigara içilmesini istemeyenler çoktur. Evlere elektrik girmeden evvel bir sigara tiryakisi bu yüzden katlandığı mahrumiyeti hazme uğraşırken odadaki lamba tümeye başlayınca kendisini tutamayarak düşüncesini yüksek sesle söyleyivermiş: Mesut lamba, senin büyük fitilin tütüyor, ama ben küçük bir sigara tüttüremiyorum. 36 36 Selim Nüzhet GERÇEK, “ Tirkakilik Bahsi “, Tasviri Efkâr 25 Eylül 1942, Sayı: 5186-829 RAMAZAN FIKRALARI Eskiler Ramazan’da ilk olarak aranılan şeyin vakti hoş geçirmek olduğunu söylerler. Bir tarafta ibadetler ile ruhaniyeti hissederler. Bir tarafta da yemek ve içmekte kendilerine bir zevk yaratmaya çalışırlar, geceyi ve gündüzü neşe içinde geçirmeye çalışırlardı. Ramazanlarda remi dairelerin tatil olması ve ancak bazı memurların nöbetle devamları, mekteplerin öçğleden evvel kapalı olması ve günde ancak bir-iki saat ders verilmesi hep bu gayeyi temine yarayan ananelerdi. Ramazan ayı zarfında geceleri sokağa çıkmak, eşi dostu geceleri de ziyaret etmek o kadar tabiî gelirdi. Eski Ramazan’larda gündüzleri büyük çoğunlukla Camilerde indirilen hatimlere, hafızların seslerine veyahut vaiz efendilerin nasihatlerine ayrılırdı. Geceleri ise, oruç bozulur bozulmaz vücuda sinen rehaveti gidermek için olacak umumiyetle Bektaşilere atfolunan, çoğunluğu Ramazan ve oruca ait fıkralar anlatılırdı: *** Bir Ramazan’da Bektaşi’nin birine kaç gün oruç tuttuğunu sorunca şu cevabı almışlar: — Daha hiç tutamadım. Tuzağı kurdum bekliyorum. *** Bir mecliste bulunanlardan birine sormuşlar. — Kaç gün oruç tuttunuz? — Bir gün. Soru mecliste bulunan bir başka şahsa yöneltilince: — Efendi hazretleri benden bir gün fazla tutmuşlar. *** İki kişi arasında bir konuşma: — Ramazan’da en çok sevdiğiniz, yediğiniz nedir? — Oruç *** Nasrettin Hoca bir yaz ramazanı akşamı elinde küçük bir sepet, su kenarına doğru gidiyormuş. Yolda bir ahbabına rast gelmiş: — Uğurlar olsun hocam, nereye böyle? — Sepete biraz nevale koydum. Dere kenarında iftar edeceğim. Haydi buyurun… Her ikisi de yola koyulmuşlar. Mescitten ezan sesi duyulur duyulmaz Hoca sepeti açmış. İki ahbap birer ikişer zeytinle oruçlarını bozmuşlar, Hoca sepetten iki yumurta ile biraz ekmek çıkararak yoldaşına vermiş. Kendisi de bir tavuk sövüşünü yemeye başlamış. Bunu hazmedemeyen misafir dayanamayarak hocaya çıkışmış: — İkram böyle mi olur? A Hocam. Hoca sezdiği tarize gülerek sormuş: — Ya ne yapılır? — Ben olsaydım tavuğu ikram eder, yumurtaları kendim yerdim. — Öyle ise memnun oldum. İşte ben de gönlünde ki gibi yapmadım mı? *** Bir gece iki ahbap sohbet ederken davullar çıkmış ertesi günün ramazan olduğunu ilana başlamışlar. Biri sormuş: — Ey! Söyle bakalım birader… Hiç oruç kaçırdığın var mı? — Kaçırdığım yok. Çünkü ben her sene bir gün başından, bir gün sonundan tutarım. Ortasını kendiliğimden başkasına bırakırım. - Be mübarek adam!. Bari bir gün de ortasından tut üç olsun. Belki bir sıfıra şefaat edene rastlarsın, oruçların otuza çıkar. Biri: *** Bir Ramazan’ın onbeşinci günü oruç yiyen bir adamın yanına iki kişi yaklaşmış. — Ramazan geldi. Onbeş günde geçti. Sen hâlâ oruç tutmuyorsun! Diyerek onu azarlamış. O da ne kadar kaldığını sorunca diğeri cevap vermiş: — On beş gün daha var. Oruç yiyende başını sallayarak şu sözlerle mukabele etmiş: — Bir kula göre Ramazan gelmiş, onbeş gün geçmiş, diğer bir kula göre daha onbeş gün varmış… Beni ne için azarlıyorsunuz. *** İki kişi arasında bir konuşma: — Aylardan en çok sevdiğiniz? — Ramazan —Neden? — Gündüzleri oruçlu yemek parasından kurtulurum. Geceleri de eşe dosta, ekâbire iftara gider yine yemek parası sarf etmem. Ramazanı sevmeyeyim de ne yapayım? *** Bir Bektaşi’ye sormuşlar: — Ramazanı mı seversin, Bayramı mı? — Ramazanı. — Ne için? — Yenir de onun için. *** Bir zat Ramazan’ın mükellef iftarlarını, bazılarının unutmadıkları, diş kiralarını, eğlencelerini düşünerek sonuna geliyoruz diye acınır dururmuş. Bektaşi’nin biri dayanamamış: — Kimi kandırıyorsun, demiş. Ramazan gider gitmez arkasından bayram yapan sen değil misin? - Sen hiç bayram yapmaz mısın? - A birader!... Bana her gün bayram. 37 37 Selim Nüzhet GERÇEK, “ Fıkralara Dair “ tasviri Efkâr 29 Eylül 1942, Sayı: 5190–833 BEKTAŞİ Bir gün efendinin biri Küçük Ayasofya Camisinde ikindi namazını kılmış. Çıkmış gidiyorken Camiden çıkan cemaat arasında bir kişiyi görmüş. Bektaşi olduğunu başındaki tacıyla, belindeki kemerinden ve sair alametinden anlamış. Bektaşi’nin tuttuğu yola dikkat ederek biraz takip etmiş. Ta ki babacan bütün bütün yalnız kalınca yanına ulaşarak: — Babacan! Affedersiniz, bir şey soracağım. — Buyurun erenler! — Siz Bektaşi misiniz? — Evet! — Demek ki Bektaşilerin işittiğimiz gibi içlerinde Sunnileri de var? — Hayır, efendim, Sunnileri, Kızılbaşları hepsi birdir. — Peki, ama hani onlar namaz falan kılmazlarmış ya? — Hayır, efendim; kılanları da var, kılmayanları da. — Siz nasıl oldu da kılanlardan oldunuz? — Alıştım efendim, sonra devam ettim. — Nasıl ve ne münasebetle alıştınız? — Huzura kavuşabilmek için? — Kavuşabildiniz mi bari? — Hayır, efendim ne gezer? — Huzura kavuşmak merakı neden di? Bir şey mi söyleyecektiniz? — Efendim, biraz dünyalık isteyecektim. — Dünyalığı ne yapacaktınız? — Birkaç para borcum vardı. O borçlardan kurtulmak isterdim. — Borcunuz ne kadardı? — Altmış, yetmiş lira kadar bir şey. Efendi bu cevap üzerine elini cebine sokar, yüz liralık bir kese çıkarır. “ Erenler şunu lütfen kabul buyurunuz” der. Bektaşi eyvallah diyerek keseyi alır. Büyük Ayasofya’nın o büyük kapısına dönerek, kapıya hitaben: — Yuh ervahına (ruhuna) ! Kalıbından utan. Bir kere kalıbına baksan a! Kırk gün devam ettim de elime yorgunluktan başka bir şey geçmedi. Şu mübarek küçük Camide tesadüfen bir ikindi namazı kılar oldukta, bak ne servet gördük. Kalıbın büyük ama içim kof imiş! 38 38 Mehmet ABDULLAH, “ Ramazan “, Milliyet 1 Mart 1928, Sayı: 738 RAMAZAN GECELERİNDE EV OYUNLARI — Yüzük Oyunu: Büyük bir tepside; tabaksız, ters çevrilmiş on beş kahve fincanı ortaya konur. Birer elebaşının maiyetinde iki parti olunup oyun kaçta bitecek, 101’de mi, 151veya 201 de mi, kararlaştırılır; taş tutularak tepsiyi bir taraf alırdı. Köşeye çekilip fincanlarının birine yüzük saklandıktan sonra tepsi getirilir. Karşıkiler sıra ile yoklarlar. İlk açışta bulundu mu, el onların, en sona kaldı mı yine onların. Üç, dört, beş rakamları aleyhlerine kayıt. Sayısı evvel dolanlar yenilir. Hepsinin alınlarına telveye banılmış yahut bulanmış fincanları fincanla kara damgalar basılır ve açarlardı kesenin ağzını. Semt Vefa’ya yakınsa, gece sokağa salınabilecek, büyükçe komşu çocuğu , romatizmasız Arap bacı hazırsa meşhur Hacı Biraderlerden bir iki kıye boza. Ev o canibe uzaksa, yollanacak kimse yoksa (Mırmırık Bozaaam! ) diye geçen Arnavutlara pencerenin camını vurup seslenme. Beyazıt’a civarlılarda Okçularbaşı’ndan koca kese kağıdı ile iki kavrulmuş leblebi. Daha sapa, yere tesadüf edenlerde de köşe başındaki manavdan yazma mendil dolusu dişbademi, kuyu fındığı, keçiboynuzu, iğde, abdülleziz gibi kuru yemiş harmanı. — Eşim Eşim Oyunu: Yüzük Oyunu Bu oyunda herkes kendine bir eş seçer. Yan yana ikişer ikişer oturulur, halka olunurdu. Başlangıçta yine avuca bir şey alınıp veya tek mi, çift mi ye varılı. (Ya şundadır ya bund, helvacının kızında), (Tek ola, bana gele), sonucu biri ebe olur. Şamdan eline verilirdi. Arkadaşı ona hitaben: “ - Eşim eşim, şaşkın eşim. Düşkün eşim, yedi mahalleden sürgün eşim. Sen bu şamdanı niçin tutuyorsun? “ “ – Ben tutmayayım da kim tutsun? “ “ - Haççaanım tutsun “ Haççanımın eşi lahzada (tutmaz)ı yapıştıracak. Bu esnada başkalarına mesela Ayşe Hanıma, Nebiye Hanıma, hacer kıza baka baka, hatta parmakla göstererek, yanıltıp (tutmaz) dedirti mi şamdan derhal ona kavança.. Cevaplar alesta yağdığı müddetçe de evvel ki zavallının elinde, sorgularda eşinin dilinde berdevam. — Çalgıcı Oyunu: Bu oyunda yine top olunup bağdaşlar kurulurdu. Herkesin sünbül, lale, şebboy, karanfil, menekşe gibi bir çiçek ismi ve keman, ud, kanun, tef, davul, piyano gibi bir çaldığı var. Elebaşı makamla girişirdi: “ – Köşkün altından geçerken sümbülü gördüm. O da boynun eğmiş, gıy gıy gıy gıy, gıygıylasın hey! “ Sümbül sahiden kemani olmuşsa alâ. O anda boynunu yana eğip bir eli ile kemanı tutuyormuş, öbürü ile yayı çekiyormuş gibi yapmağa mecbur. Udî yahut kanunî ise hapı yuttu. Yani can noktası isimde değil, sesi taklit edilençalgıda. Gıy gıy keman, zımbır zımbır ud, tımbır tımbır kanun, caf cafa caf caf te, gümbüre gümbür davul, dan dana dan piyano işareti. Harekete gelecek, udu çalan boynu eğik, sol bacağı böğrüne alıp mızraplayarak ud, on parmağı oynatarak kanun, elin tersine vurarak tef, tokmak veriştirircesine davul çalar gibi yapması şart. Şaşıranlar birer birer oyundan çıktuktan sonra en arkaya kalan galip ve hepsine emrüküm olurdu. - Giriş Çıkış Oyunu: Bu oyunda keza desdeğirmi oturulur. Kumandayı edecek başlardı. Giriş, diyerek ortaya başparmağını uzatır, çıkış deyip çekerdi. Bunda da dananın kuyruğu ağızdan çıkanda, parmağın ileri geri gidip gelmesinde değil. Çıkış der de ankasd uzatır. Giriş dediği halde yerinden hiç kımıldatmaz. Aldananlar aradan okso! — Mum Dibi: Mum dibi oyunu da Giriş-Çıkış oyununu andırırdı. İdareci, baş parmağını öndeki şamdana dikili muma boyna götürüp durur: Mum dibi, Mum ortası, Mum tepesi!... İlk önce birkaç kere doğru dürüst hareketten sonra yine aldatmaca. Maksat ağızla söylenen; parmağın vardığı nokta solda sıfır. — Uçtuuçtu Oyunu: “ Uçtuuçtu kuş uçtu, kuş uçtu!” “ Uçtuuçtu, leylek uçtu! “ O nesne hakikaten uçar takımındansa o anda hep birlikte kollar havaya kalkacak; aksi takdirde istoper…. Mesela: “ Uçtuuçtu katır uçtu! “ Bu sefer kımıldanmadığı gibi, dudak kenarı ile: “ Avanak mıyıp ben… Tereciye teremi satıyorsun” kabilinden tebessüm. El Üstünde Kimin Eli Var Oyunu — El El Üstünde Oyunu: En cefakaş ebelik bu oyundaki ebelikti. Ebe olan hemen dört ayak olup yere çöker, kanburunu çıkarırdı. Avuçlar üst üste sırtana konduktan sonra kumandan sorar: “ El el üstünde kimin eli var? “ “ Falancanın “ Sağlı sollu kaç avuç. En üsttekinin sahibini kestiren kurtulurdu ve kumandanlığı alırdı. Bilemeyen de okkanın altına giderdi. “Bilemedin kaldır vur! “ diye olanca kuvveti ile sırtına bir yumruk indirilirdi. — Balık Kaçtı Oyunu: Yine halka olunur. Ufak bir bohça veya bir bez burulup balık şekline sokulur. (Balık kaçtı deliklerden, kovuklardan) larla etek altlarından kaçırılırdı. Ortadaki ebe kimde olduğunu sezince hemen hamle edip bulacak, yerine o beceriksizi geçirip çabalamaktan, ter dökmekten kurtulacaktı. 39 — Söndürme Çöpü Oyunu: 39 Sermet Muhtar ALUS, “Eski Günlerde Ramazan Gecelerinde Ev Oyunları “, Akşam 6 Teşrinisani 1939 İçlerinde en eğlencelisi ve keyiflisi (Söndürme Çöpü) Oyunuydu. Bir yanda süpürge, öbür yanda yanan mum. Söz sahibi süpürgeden bir tel koparıp, mumun alevinde tutuşturup: “ İp öpü, ip öpü, söndürme çöpü, söylersin türkü! “ diyerek alelacele yanındakine, o bitişiğindekine o da daha sonrasındaki ne verecek. Çöp kimin elinde sönerse bir türkü söylemeğe mecbur. İstenilen gazelse gazel, mani ise mani, vekile sıra devretmek katiyyen kabul edilmez. Araya girmiş hanım nineler, kem surat kaynanalar bile aşka gelir, (Amed nesimi subhüdem), (Mahestü nemidanem), (Gelse o şuh meclise) gibi nuh nebilik besteleri ten tenenennilerle, elleri dize vura vura söylerlerdi. — Tire Oyunu: Bu oyunda önce zincirli yahut keçili bir makara feda edilir, kolan kolan sağılıp, kulaç boyunda koparılıp ikiye bölünür, ortası en emin kişinin parmağında, uçları etraftakilere tutturulurdu. Kim kime düşerse yani Tire’nin ucu her kimlerde iseşapur şupur öpüşmeleri şart. Alaylı tarafı güvende bir tazenin, Kurşuncu Esma Molla’ya, Hıristiyan kadınına bile başını örten Hacıhanımın, Komşu Bostandaki bahçıvan Todori’nin anasına, siyahî bacının da dokuz on yaşındaki bir erkek çocuğa rastlayışı (geçende hamama geldi de, babanı da getir diye kovdular. Kazık kadar herif bu oğlan) diye babalarının tutuşuydu. Tura Oyunu EV TOPLANTILARINDA DİL, YAZMA, OKUMA MARİFETLERİ Ramazanlarda, bilhassa kışın (şebiyeldâ) larında, konaklarda ve küçük evlerde kadın toplantıları olurken, çeşit çeşit oyunlardan başka dil, yazma, okuma marifetleri de yapılırdı. Ötekiler gibi, belki daha fazlası ile, bunlarda çok eğlenceli geçer, yarışa girenlerden muvaffak olanlar (aklıevvel diye) maşallahlarla alkışlanır, beceriksizler kahkahalarla alaya alınırdı. Dil marifetleri arasında hayli zorları, üst üste çabuk çabuk tekrarlanması ip cambazlığına zort çıkaranları kaç tane başlıcalarını sayalım: (Dal kalkar, Kantar tartar) Üç defa sıralamak nerede, adamakıllı bir kerecik söyleyebilene ne mutlu. Hemen dil sürçüp kalkarın (karkar), kantarın (kartar), tartarın (taltar) oluvermesi gibi. (Şu çıbığı imamelemelimi; imamemeli mi) sözünde şu çıbık söylenirdi ama gel de alt tarafını tamamla. İmamdan melemekten, melemelikten kurtulabilirsen kurtul. (Kırk küp, kırkını da kulbu kırık küp) faslından kırklar, kırıklar birbirine karışır. (Bu köşe kış köşesi, şu kçşe yaz köşesi) nde kışlar (kız, köşeler (köse) olurdu. (Bir lafı söylemeli amma saçmalamamalı) ya sıra gelince saçmalamakta bile saçmalanırdı. Deminden beri elebaşılık eden, karşısındakiler dilleri dışarıda, tükürükler saça saça kekeleyip dururken ağzı makine gibi işleyenkesik saçlı, bayan tülbentli eski bir çengi veya hamam ustası gibi gene alıverdi: (Şu köşeye yün koydum, şu köşeye bal koydu, şu köşeye leş koydum, yünü dittim, balı yuttum, leşi ittim.) Yünü didip, balı iten itene; leşi yutan yutana. (Denize indim, bir avuç kum aldım, ben o kumu yerim, ben o kumu yerim) tekerlemesinde kum yerine neler yiyenler ortaya çıkar. Etraftan kahkahalar ayyuka çıkardı. Hayalî şehir Kâtip Salih’in (Karagöz’ün Naibliği) oyunundan kalma bir-iki ağız tanburası daha vardı: Bunlardan biri: (Şu karşıda karaağaç; dibi kovuk, kabuğu kalın, eğri büğrü karaağaç kakıdın m, kurudun mu dibi kovuk, kabuğu kalın, eğri büğrü kara ağaç.) Diğeri de. (Çatalcada topal çoban yapıp satar çatal sapan) Bu ikisi diğerleri kadar güç olmadığından düzgünce kelamlılar ve çocukluğunda Karagöze çok devamlılar, hiç aksamadan çıtırpıtır söyleyiverirlerdi. 40 40 Sermed Muhtar ALUS, “ Eski Günlerde Ev Toplantılarında Dil, Yazma, Okuma Marifetleri “, Akşam 15 Teşrinisani 1939 GECE TOPLANTILARINDA EL VE BEDEN MARİFETLERİ Uzun kış geceleri kibarların büyük konaklarında, orta hallilerin konak yavrularındaki kadın meclislerinde evvelce saydığımız (Yüzük), (Eşim) gibi oyunlar, (Dal kalkar), (Yünü dittim) kabilinden dil tekerlemeleri savulduktan sonra, arada çevik çalâk tazeler, gençlik taslayan geçkinler fazlaca ise, onların elebaşılığı ile mutlaka el ve beden marifetlerine sıra gelirdi. Bunların başlıcalarını nakledelim: (İşte burnum, işte kulağım) oyununda sağ elin iki parmağı burnu tutarken, çaprazlama yanaşan sol elin iki parmağı sağ kulağın memesini yakalayacak. Hop! Eller yine çapraz şekilde hadi öbür tarafa, yani şimdi de sol parmaklar burunda, sağdakiler sol kulakta ve (işte burnum, işte kulağım) lar çabuk çabuk, ardarda takip ettirilecek. Gelgelelim burnu, kulakları bulabilirsen bul. Alıklaşıp tersleri dönen dönene; gözlerini, yanaklarını tutan tutana … Kebapçılık Oyunu: Bunda da sağ el sağ dizin üstünde, güya eti bıçakla kıymalar gibi ileri geri gidip gelirken, sol el öbür dizde, olduğu yerden santim şaşmaksızın, pirzola çeviriyor gibi dönüp duracak. Bunu tecrübeye kalkışanlar da derhal bocalar, ellerinin hareketleri karışır, zırvalıyı verirlerdi. Yağ-Bal Oyunu: Bir elin avucu (yağ gibi indi) ile göğsün etrafını aşağı yukarı sıvazlıya dursun, ötekinin uç uça gelmiş parmakları (bal gibi sindi) diye yüreğin üstünde aynı noktaya inip kalkması lazım. En becerikli ve apiko geçinenler, kolları sıvar sıvamaz şaşırırlar, yüzünü gözüne bulaştırırlardı. Bu partiye kalkışılınca babaannelerinin, kul cinsi hatunelerin, arap bacıların derakab ayaklanarak: - Ayol buna mis gibi tapınma derler. Aman çocuklar kelime-i şahadet getirin, tövbe ve istifğar edin!.. lerle atılıp mani oluşları da lâhzada. Yekçeşim Oyunu: Şenlikli ve gülünçlü bir oyundur. Boy hizasında olması için bir sandalyeye siğara sehbası, onun üstüne bir sehpası, onun üstüne bir şamdan, şamdandaki mumun tepesine de küçük bir kağıt külah konur. Adı üstünde, girişecekler tek gözlü; bu sebepten ötürü de gözlerinin biri kalın bir bezle sımsıkı bağlı. Oyunun an noktası, altı yedi adım geriden sağ kolu uzatıp, yavaş yavaş yaklaşarak, ilk fiskede külahı yerinden fırlatmak. — Allah Allah… Bunu yapamayacak kadarda mı aptal, avanacağız? Diye atılanları görmeyin. Kimis külahı kaç karış geriden fiskeleme de. Manzarayı seyrederek akıllarınca us bahası almışlarda muma çarptıkları halde hâlâ parmak oynatamama da; etraftan da kahkahalar kopmada. Kafayı duvara dayayıp, üçayak boyu geri çekilip, kollar belin arkasına kenetli halde iken doğrulma. Bunu başarabilen mi çıktı, daniskası hazır: İki diz üstü çöküp, gene eller arkaya bağlı, üç kuruş ileriye konmuş ibriğin tepesini öpme. Bir başkası: iki kişi bir adım aralıkla karşı karşıya diz çöker, bir bacaklarını elle yerden kaldırırlar. İkisinde de birer şamdan vardır. Fakat birisi yanmakta, diğeri ise sönüktü. Sönük mumu yanan mumdan yakmak. Bir başka oyunda; Bir maden suyu şişesinin üstüne oturup, ayakları yerden kesip, kibrit çakarak yine eldeki mumu yakmak. Bir diğer oyunda ise sağlam bir sandalyeyi sırta düşen tarafı yukarı çekmek üzere yere yatırdıktan ve üstüne çöktükten sonra, arka tahtasının nihayetine konan şişe mantarını ağızla almak. Bu silsiledeki frenk oyunları arasında bir de hayli yerlileşmişi vardı ki çok rağbette ve boyuna oynanırdı. O vakitler iskambil kağıdı hangi evde yok ki. Konakların kahve ve ocaklarında uşakların, aşçıların, arabacıların bile önünde. Papaz, kız, bacak gibi suretlerin yüzleri gözleri kazınmış, en büyük günahı giderilmiş olarak, küçük evlerdeki kaba sofuların bile dizlerinin dibinde. Paketi de para ile değil, üç onluğa. 52 adetlik tam deste getirilir, yere tepe aşağı kalıplı bir fes konur, üç dört adım geriden iskambiller teker teker fırlatılırlardı. Fesin içine en çok atabilen mahir kazanıyordu. Laf değil, gayet zor iştir. Kâğıtlar havalanıp havalanıp sağa sola, öne arkaya düştükçe düşer. Koca destede üç-dört tane sokan düdüğü çalardı. Şunu da ilave edip bitirelim: Büyükçe bir şişeyi ufkî (yatay) tutup, ağzına küçük bir mantar koyacaksın, üfleyip onu içeri tıkacaksın. Umulduğu kadar kolay mı değil mi denemesi bedava… 41 RAMAZAN VE BAYRAM İÇİN Asker ve Sivil Cümleniz Şimdiden Elbiselerinizi İhzar Ediniz Süleyman Bey zade Nihat Terzihanesi Her cins kumaş üzerine pek muhteşem çeşitler celb eylemiştir. Zevki selim üzerine tasis merakını ancak mezkûr terzihanede tatmin edebilirsiniz. Bâb-ı âli Caddesinde Meserret Oteli karşısında Kamer Fotoğrafhanesi Apartmanında. Birinci kat 41 Sermed Muhtar ALUS, “ Eski Günlerde Gece Toplantılarında El ve Beden Marifetleri “ , Akşam 25 Teşrinisani 1939 RAMAZAN MANİLERİ Davulcuyum Ramazanda, Yola çıktım ben ezanda Neşe bulsam sevinirim. Hem okuyan hem yazanda **** Davulumu aldım geldim, Sokalarda çaldım geldim. Bir arkadaş sütlaç yapmış, Ben iftarda kaldım geldim. **** Geliyorum kapılara, Düştüm çünkü yine dara. Kimse yok mu çağıracak? Yarın beni bir iftara. **** Davulcuyum işte özüm, Söyleyecek var bir sözüm. Şu bu lafa kulak vermem, Kadında yalnız gözüm. **** Davulumun derisi var, Güzellerin perisi var. Eğer güzel isterseniz, Şimdi ben de serisi var. **** Beyazıd’da sergi yaptım, Geçenlerde birbir saydım, Bir sarışın görüverdim; Ben esmerden çabuk caydım. **** Davulumun ipi keten, Anlaşıldı olan biten; Seni gördüm pencerede; Ne güzel yüz ne beyaz ten. **** Davulumu aldım geldim, Sokaklarda çaldım geldim, Bizim terkos kesilince, Yine susuz kaldım, geldim. **** Davulumun kaytanı var. Bu günlerde kim ne arar? Bozulacak ayı buldu, Buz çıkaran fabrikalar. **** Yeni Cami mahya kurdu Uzaklardan okunurdu. Karaborsa yerindedir, Bu işlerde vuran vurdu. **** Davulumun ipi kaytan, Sırtımda kalmadı mintan; Yel üfürd, su götürdü, Züğürt düştük aman aman **** Davulumun derdi büyük, Davul gibi dert de bir yük. Cebi boştur ne yapacak? Bugünlerde kaldı güdük. **** Ay bitiyor, bayram yakın. Çoluk çocuk akın akın, Bayramlığa hepsi talip, Ne olurum bana bakın. **** Karı der ki şapka lazım, Almalısın cancağızım.. İskarpinim, robum yoktur; Diye ağlar, şimdi kızım. **** Oğlum dersen, o da başka Kafa tutar, ciddi şaka.. Papuç ister. Esvap ister; Bu iştede basmaz faka. **** On bir ayda bir geliyor, Yıldan yıla pir geliyor. Gazinoda çalg ıtürkü.. Bir kenara gir geliyor. **** Gelenler hep cebi dolu, Aldırmazlar sağı solu, İstanbul’da yaratılmış Eğlencenin binbir kolu. **** Davulumu çaldım dan dan, Sesi duyuldu uzaklardan, Sulha yakın geldi dünya; Bu hercümere yeter aman. 42 42 Son Posta 26 Ağustos 1945, Sayı: 5410 ORUÇ TUTAN AT KARACAAHMET’TE YATIYOR Karacaahmet türbesinin yakınından geçenler altı direkli muazzam bir türbenin haşmeti karşında birkaç dakika durmaktan kendilerini alamazlar. Kubbesi altın yaldızlı sütunları somaki mermerden yapılmış bu mezar kimindir? İçinde hangi fani gömülüdür? Üç tuğlu bir vezir mi? Kahraman bir başbuğ mu? Eserleri yurdun dört bucağında şöhret salmış bir sanat adamı mı? Hayır, ne o, ne bu, ne öteki! Bunların hiçbiri bu türbede gömülü değildir. Burada yatan bir attır. Üçüncü Ahmet’in delice sevdiği atı. Zaman olmuştur ki, halk burada yatan atın ruhaniyetinden imdat beklemiş, hasta çocuklar için şifa aramış, yıllarca ve yıllarca buraya koşarak adaklar adamıştır. Üçüncü Ahmet’in insan mezarları arasında, ölüsüne muazzam bir türbe yaptırdığı atının, halk arasında evliyalığı ne kadar şayi olmuşsa, belki ondan daha fazla bir kuvvetle tarihlerimize geçmiş, hatta Emrullah Efendi’nin tamamlamaya ömrü vefa etmediği meşhur “Muhitulmuaarif“ sayfalarında bile yer almıştır. Ne kadar yazık ki en şöhretli müverrihlerimiz, atın evliyalığına sarsılmaz bir imanla inanmışlar, bu bahse dair uzun uzadıya yazılar yazmışlardır. Hatta, bunlardan bazıları, Üçüncü Ahmet’in atının Ramazanlarda oruç tuttuğuna inanarak, bu bahse dair kitaplarında sayfalar ayırmışlardır. Sıkılmayacağınıza inanarak onun “ Oruç tutan at “ la, onun ölüm ve cenaze alayı ile bilgileri aktarıyorum: Öğle ezanı okunmuştu. Seyis Osman, Üçüncü Ahmet’in atının içecek suyunu tazelemek için ahıra girdiği zaman hayretler içinde kaldı. Gümüş su kovası ağzına kadar dolu idi. Halbuki at, sabahtan öğle vaktine kadar bir kova su içer, ikindi de doldurulan suyu da yatsı vaktine kadar bitirirdi. Bugün ise bir damla bile su içmemişti. Acaba hasta mı idi? Şeytan aklını iğneledi. Fikrine tuhaf düşünceler gelmeğe başladı. Kendi kendine: — Bugün ramazan’ın biri, dedi. At oruçlu olmasın? Sonra buna kendi de güldü. — Haydı budala! At ta oruç tutar mı ki! Kendine gel Osman, sapıtıyorsun galiba? Dedi. Osman birkaç gün daha atı gözetledikten sonra Baş Ağa’ya işi haber verdi. O da vaziyeti görünce padişah’a haber verdi. Üçüncü Ahmet bu havadis karşısında şaşırdı, kaldı. Hemen o akşam ahıra inerek, sevgili atının oruç bozduğunu bizzat gördü. İnanmadı değil, bunu bir “ mekz ve al “ olmasından şüphelendi. Ertesi günü bu işle meşgul oldu. Sabahtan akşama kadar ahırdan çıkmadı. Gözü ile gördü ve inandı ki: At oruç tutuyordu. Has ahırda bir telaş vardı. Ağalar, seyisler, uşaklar acele acele öteye beriye koşuyor., her ağızdan bir ses çıkıyordu. — Rugeni zeyt’e biraz kara biraz karıştırıp içirsek nasıl olur acaba? — Baş Ağanın odasında “ kırk dükkân tözu “ ile Hindistan cevizi kabuğu olacak. Onları tez kaynatıp getirin. Sancıya faydası birebirdir. — Belki nazar almıştır, bir yol üzerlik ve çörek otu tütsüsü yapsak, fayda istihsali melhuzdur. Nasa faydası olduğu gibi, hayvanata da tesiri olsa gerek. — Darudan yana ne acele edersiz? Hafız Behram Efendiye bir nefes ettirsek daha iyi olmaz mı ki? Nefes denilen şey ulemanın himmetleridir. İlâç makul değildir, evvelâ nefes gerek. Bütün bu telaşlı konuşmaları Üçüncü Ahmet’in çok sevdiği oruç tutan atın birden bire hastalanmasından ileri geliyordu. At sabahleyin tımar edilirken birden bire yıkılmış, ağzından köpükler gelmeğe, bacakları titremeğe başlamıştı. Alınan bütün tedbirler ve ilaçlar tesirini göstermedi. Nihayet korku ile padişaha haber verildi: Daha iki gün evvel kıymetli altınlar ve göz kamaştırıcı incilerle süslü eğerler altında gezen atın hastalığı Padişaha haber verilince: Üçüncü Ahmet, Baş Ağa’ya: — Atımın hastalığı geçirilmezse başınızı keserim. Diye tenbih etmişti. Baş Ağa birçok tereddütlerden sonra, korku ve telaş içinde Üçüncü Ahmet’e meseleyi anlattı. — Padişahım başınız sağ olsun, atınız bu mürd oldu! Dedi. Padişah şaşırdı, bu kara habere bir türlü inanamıyordu. Fersiz gözlerini ağaya dikerek müteessir bir sesle: — Ne oldu, nasıl bir sebeple bu hal vaki oldu? Dedi. Ve daha Ağa söze başlamazdan onu dikkatsizlikle, ona bakmamakla itham ederek, binlerce küfür savurduktan sonra: — Yıkıl karşımdan bre godoş, musibet. Diyerek yanından kovdu. Şimdi Padişah bir köşeye çekilmiş, ağlıyor, gözlerinin önünde müthiş bir ölüm manzarası kabil değil yerinden kımıldanmıyordu. Nihayet dayanamadı. Atını son defa görmek için ahıra tekrar indi. Sevgili at kıymetli örtülerin altında yatıyordu. Ahırın içinde yanan meşalelerin altında yatan bu at naşı, Padişaha acı gözyaşları döktürüyordu. Ürkek adımları ile ata doğru ilerledi. Istırap dolu bir sesle: — Yüzün açın! Dedi. Açtılar. Meraklı gözleri atın kapalı gözlerine baktı ve sonra birden bire geri dönerek odasına kapandı. Tarih, Padişahın o gece sabahlara kadar ağladığını yazıyor. Üçüncü Ahmet’in sevgili atı debdebeli bir alayla Karacaahmet adem abadının siyah toprakları altına gömüldü. Ata yapılan cenaze alayı, memleketler fetheden, düşmanlarla göğüs göğüse boğuşan büyük başbuğlara bile yapılmamıştı. Alaya oğlu tuğlu vezirlerle, sarıkları on, on beş arşın gelen ulemayı din bile iştirak etmişti. Bir hafta sonra, Üçüncü Ahmet’in emri ile mezarın üstüne kubbesi altın yaldızlı ve altı uzun direkli etrafı açık muazzam ve muhteşem bir türbe yapıldı. Üsküdar’da Karacaahmet’in Koyu Servi Ağaçlarının Gölgesinde Saklı Türbede Yatan Padişahın Atıdır Tarihçilerimizin bazıları burada, gömülü olan atı, Üçüncü Ahmet’in atı değil, Karacaahmet’in atı olduğunu yazarlar. Diğer taraftan da, Emrullah Efendi merhum (Muhitulmuaarif) adlı kitabında türbede gömülü olan atın Ebüldarda’nın olduğunu söylüyor. 43 43 Münir Süleyman “ Oruç Tutan At Karacaahmet’teki Türbede Yatıyor”, Büyük Gazete 28 İkinci Kanun 1935, Sayı: 14 AHMET RASİM’İN GÖZÜYLE ESKİ RAMAZANLAR Bırakın Allah’ı severseniz. Evelleri Ramazan geceleri evde oturmanın da bir zevki var idi! Köşe penceresine çekilipte mahalle çocuklarını seyretmek, onların bir kestane fişeği çat patasına, bir arayıcı fısfısına, bir mehtap süzülüşüne gevrek gevrek güldüklerini duymak, elde fener teraviye seğirten hacı babanın ardı sıra patlattıkları topra, lokma bombayı müteakip çil yavrusu gibi dağılarak kaçıştıklarını, midye kabuklarına dirhem ve zeytin yağı koyarak gelenden geçenden: - Yağ parası, mum parası istediklerini, vermeyenlerin önünü iple kestiklerini temaşa etmek az mı neşe verirdi? Şimdi ellerinde üfledikçe şişer, uzanır bir Japon zırzırı, yahut bir tramvaycı düdüğü, öttür bire öttür! Mahallenin içi içi düdük muayenehanesine dönüyor! Haniya. — Heyomala, bizim gemi! Veya: — Heyesa, heyesa! Nağmeleriyle ip çekişmeler. Çekişip dururken köhne çamaşır ipi ne kadar dayanabilir. Kopunca veyahut bir tarafın o yaştaki kurnazlıkla ipin ucunu birden bire bırakınca sırt üstü düşerler: —Vay kafam! - Anneciğim, anneciğim!... Diye ağlayışlar!. Nerde!.. Haniya, bunların; onluk, onbirlik bağlama takkeli, kısa hırkalı elinde örme tura, ayağında burnu patlak bağsız lapçın, yemeği yer yemez, yerinden fırlar. Çağırdığı her ismin ekseriyetle son heceelrinde beş on elif miktarı çeke çeke ne kadar badi badi, paytak, çengel bacak, pat burun, yer cücesi, şakuli ibik, sıçankuyruğu püskül, limon kabuğu, fes, tuni atkılı, var ise cümlesini başına toplar. Onlar önde taş toplaya toplaya öteki mahalleye (Sala) ya götüren, bakkal, manav, aktar, kapatan, müezzin şaşırtan, sokak köşesine çarşaf kurup karagöz oynatan, gelip geçenden para toplayan, elden fener kapan, meşin tulumba ile gelene geçene su sıkan, kahve önlerinde naralar attırarak, ala ala heyheyler, (yaman gider) ler, (bizim mahalle kanlı bıçak, ötekiler hepsi alçak) palavraları ile resmigeçitler yaptıran: — Trink! Der demez, namazdan dönen tirit babaya: — Eyvahlar olsun limonata şişesi şikeşte beste. —Şıngırrrr! Eder etmez (ferah) kadına: — Gördün mü bir kere! Yine aşağı cam kırıldı!.. Hay elleri kırılsın hınzır piç! — Zırrrr! Kopar kopmaz imam efendiye: — Bitik, yine sakanın eşeği meraklandı! Hırrrr! Teranesini ilk duyan (Gülsüm) hanıma: — Ayol, köpekler birbirini yiyorlar! Dedirten, Ardı gelmez: - Çat! Çat! İle birden beş-on kapı çaldıran, bütün sekkân merdiven atlatan elebaşılar nerede? Haydi, bunlar büyüdüler, uslandılar, efendi oldular, bey oldular, diyelim. Nerde o, ufak davulu boynunda, işkembe feneri arkadaşının elinde yatsıdan sahura kadar, sokak sokak, semt semt dolaşan, bir kapının önünde şu’rayı zamanenin elhak tenzirinde muvaffak oldukları tarzda: “Ramazan geldi daytandı, Camiler nura boyandı, İki gözüm geldi yine, Hasreti ile canım yandı.” “Sancağını açıp geldi, Mağferetler saçıp geldi. Onbir ayın, on birini, Aralayıp, seçti geldi.” Der ise üç ev aşağısında: “ Ramazan bir yeşil direk, O da mü’minlere gerek. En sonunda bayram olur. Çoluk çocuk sevinecek” Diye bahşisini alan, büyük konaklar önünde İstanbul’u devre çıktığını ilan eden: “ Methedeyim, methedeyim. Metni senalar edeyim. Eğer izniniz olur ise, Camilere bir gideyim. “ *** “Ayasofya ilk iptidası, Ol kuruldu ilk binası, Orada namaz kılanın Kabul olur her duası” *** “ Yeni cami kurdu pazar, Kâtipler ismini yazar. İndim bahçekapısına Eyledim, bir kayık pazar. “ *** “ Bindim kayığın içine, Seccade yaydım kıçına. Çek kayıkçı pala kürek, Doğru Eyüp’ün içine. “ *** “ Eyüp’ten çıktım dışarı, Çocukları pek haşarı. Enseme bir tokat geldi. Gözlerim çıktı dışarı. “ Tupsırasında iken kafes altından kâğıda sarılı kuruş düşer düşmez: “ Gine açıldı çarşılar, Turfanda çıktı turşukar, Bu konaktan bahşis aldım, Sizde deyin ol komşular. “ Kıt’asını bilirtical söyleyen, yokuşun başındaki evin önünde yorulunca: “ Karakoyun kuzuludur, Kuyrukları yazılıdır. Çok bekletme a, efendim, Ayaklarım sızılıdır. “ Kinayesiyle beş-on para sızdıran, mahalle kahvesi önünde takkesi işlemeli, hırkası şam, enterisi Halep, ayağında ökçeli fülor, eve gitmek için teravih dönüşünü bekleyen damat beyi, bir elde tesbih, bir elde fincan görünce: “ Tesbihin ucu mercan, / Bu aylar dertlere derman, / Efendim, kahve içiyor, / Elinde fağfuri fincan, “ “ Merdane beyim, merdane / Altın saatler gerdane / Benim beyim, benim paşam. / Şu semt içinde bir tane. “ Bediasıyla koltuklayarak bir dereceye kadar alafıranga (Rine Riche) e mukayyit davranarak peykede baş aşağı, baş yukarı pinekleyen esbak sakalar kahyası pirsahurde (Demir Ağa)yı gözüyle işaret ederek: “ Ne uyursun, ne uyursun, Bu uykudan ne bulursun, Al aptestin, kıl namazın, Doğru cennetin bulursun.” Dedikten sonra rakip asâbedesti (Bekçi) hakkında umum kahve ahalisine hitaben: “ Damdan kedi atladı, Bekçinin ödü patladı. Elem çekme arkadaşım, Beyler keseyi yokladı. “ Telmihle attığı taşı gediğine koyan beyitçilerimiz nerede? Bunlarsız geçen Ramazan gecelerinde ne ahenk, ne turap, ne şiir tasavvur olunur. Kâş!.. Dernıgâristan(Aydede), (Bitarzı Hükema) mesir ve derdebistanı Davutpaşa (aleyhirahmetülkadir) (Bezbani farisi) üstadı hatir ağnibih (Apdülbakii Fevzi) udhuke semir çıksa da yerleri boş kalmasa! İnsan hem eğlenir; hem de edasına baka baka zevklenir. 44 44 Resimli Şark, Şubat 1931, Sayı: 2 RAMAZAN SERGİLERİ Eski Ramazanlarda, Beyazıt Camisi’nin büyük bir önemi vardı. Ne hükümetten ve ne de Belediyeden en küçük bir yardım beklemeden İstanbul’un muhtelif esnafları birleşirler burada bir sergi açarlardı. Bu sergilerin ilki 1876 yılında Mustafa Fazıl Paşa’nın başkanlığında toplanan bir komisyon tarafından, Sultanahmet Meydanı’nda şimdiki park ile Caminin avlusu arasında “Sergi-i Umumi-i Osmanî“ adı verilen umumi bir sergi açılmıştı. Bu serginin açılması için, hükümet kuvvetleri harekete gelmişler; Anadolu, Rumeli, Arabistan, Irak, Trablusgarp vilayetlerinden bir çok yerli hizmet eserleri getirmişlerdi. “ Lügat-i Tarihiye ve Coğrafya “ muharriri Rıfat Efendi. Nakdüttevarih başlıklı kronolojik eserinin 1279 Hicri ve 1876 miladi yılına ait sahifelerinde İstanbul’da Sultanahmet Meydanı’nda umumi bir sergi açıldığından bahseder. Yedi bin zira arsa üzerine, müstatıl şekilde yapılarak 30 bin İngiliz lirası sarf olunduğunu ilave eder. Sultan Aziz’in validesi, bu serginin vücut bulması için, mühimce bir para vermişti. Hazineyi hassadan ayrılan tahsisat ile serginin mükemmeliyeti temin edilmişti. Bu suretle, Osmanlı ülkesinde ilk defa kurulan sergide, memleketin başlıca sanat merkezlerinden getirtilen sanat eserleri teşhir edilmişti. Bu ilk serginin açılması 1876 yılı Ramazan ayının onuncu gününe tesadüf etmişti. O senenin bayramına kadar devam sergi, istenilen neticeyi vermişti. Bunun için sergi kapanırken büyük bir memnuniyet hisseden bu işin müteşebbisleri, her sene Ramazan ayında, küçük mikyasta bir serginin açılması hakkında karar ittihaz etmişler ve bu kararı da, her sene yerine getirmişlerdi. Her sene kurulacak sergi için Beyazıt Camii Avlusu’nun seçilmesi de önemli bir sebebe dayanıyordu. Beyazıt Camii Avlusu Bu Cami, tam İstanbul’un merkezinde idi. Aynı zamanda avlusu da pek genişti. İşte bu maksatla seçilen Beyazıt Camisinin avlusunda Ramazan sergilerini kurmak artık bir adet ve teamül hükmüne girdi. Cami avlusu, usulen Vakıflar Nezaretine aitti. Nezaret, Caminin bânisi olan Sultan Beyazıt Vakfı namına bundan istifade etti. Avlunun dört tarafındaki revakları ile ortasındaki kısmı parsellere ayırarak sergiye iştirak edecek olan esnafa, yalnız serginin devam edeceği Ramazan ayı müddetince kiraya verirdi. Ramazan günlerine mahsus olan bu serginin hazırlıklarına Mübarek ayın girmesine bir hafta kala başlanır. Küçücük küçücük barakalar kurulur. İçlerine mallar istif edilir. Arife topları atılırken hepsi hazır. Artık 30 Ramazan, hele ikindiden sonraları iğne atsan yere düşmez. Ahmet Rasim bakınız bu sergiler hakkında ne yazıyor: “ Gündüzleri ikindiden sonra payi azimet Beyazıt sergisine teveccüh ediyor. Ne için? İşte burası meçhul. Bir şey almak için mi? Bir dafası kifayet etmez mi ya? Ba husus her sene gördüğümüz mamulât ve mesnuat. Yine o kokulu baharcılar, sigaralıkçılar, tesbihçiler, reji şubesi. Öyle ise niçin? Nicesi görenek, Ramazanı şerif gündüzlerine mahsus bir itiyat.” Beyazıt Sergisi avludaki revakların altında yapılan küçük barakalarda kurulurdu. Büyücek satışı da dükkanları, Feshane ve Hereke Fabrikaları, mamulâtına ait olanlardı. Onlardan sonra derhal rejinin açtığı tütün ve sigara dükkanını saymak doğru olur. Bu kısmın serginin en çok rağbet göreni olduğu “ Ramazanı şerife mahsustur. “ etiketi ile yalnız burada satılan malların tiryakiler tarafından daima rağbet görmesinden hattâ barakanın bir az küçüklüğünden olacak, iftara yakın belli başlı nevilerin kâmilen satılmış bulunmasından anlaşılırdı. Tesbih Sergisi Bunların aralarında bulunan ağızlıkçı ve tesbihçi dükkânlarının ise satışları çok olmazdı. Moda halinde kullanılan Ramazanlık yasemin ağızlıklar burada satılan başlıca nevilerden biriydi. Tesbihe gelince o zaman kimin evinde bir veya birkaç tesbih bulunmazdı. Tesbihçi dükkanlarını ziyaret umumiyetle kopan tesbihleri dizdirmek için vâki olurdu. Burada Buharalı bir porselenci de kalhavi kahve fincanları satardı. Onun gerek devetüyü renkli, gerek mai beyaz kahve fincanları eskiden pek makbuldü. Baharat satan bir-iki dükkânı da unutmayalım… Ortada şadırvanın kenarında gerilmiş tenteler altında bazı yiyecek maddeleri satılırdı. Pastırma, peynir, zeytin ve saire gibi. Ramazanlarda en çok sürülen gıda maddelerinden ve bunların bilhassa en iyi cinslerinden, reçeller, baklavalar. … Fatih Sergisi ise Beyazıt Sergisi’nin küçük bir kopyası idi. Sergiden ve alışverişten bahsederken, Ramazanlarda dükkanların geceleri de açık kalabildiklerini kaydetmek doğru olur. Bu dükkanların, açık bulunduklarını ilân etmek için, yaktıkları fenerler, karanlığı bir derece giderdiğinden, Ramazan geceleri sokaklara bir hususiyet verirlerdi… 45 Bu sergi pek iptidai bir haldeydi. Hiç bir tüccarı, sanayi ve iktisadi kıymeti haiz değildi. Sadece, şehrin her köşesindeki esnafın mallarını buraya naklederek göz alıcı bir surette teşhir etmelerinden ve kalabalıktan istifade ederek bir hayli alışverişe imkan bulmalarından ibaretti. Maamafih bu arada kıymetli bazı sanat müesseselerinin vücuda getirdiği eserlerde teşhir edilirdi. Bunların başlıcası: Hereke Fabrikası mamulâtından olan son derece de nefis iplikli kumaşlar ve kıymetli halılarla; müessislerinin ekserisi Boşnaklardan mürekkep olan Karamürsel Yünlü Mensucat Fabrikasının abaları ve kumaşları idi. Sergideki yerli sanayi işleri, hemen hemen bu iki müessesenin mallarını inhisar ederdi. Diğer teşhir edilen emtia halkın muhtelif ihtiyaçlarını temin eden şeylerden ibaretti. Serginin başlıca methali olan Beyazıt kapısından girildiği zaman, en evvel tesbihçilere tesadüf edilir. Bunların cemekânlarında teşhir ettikleri rengârenk tesbihler, cidden nazarı dikkati çekecek derece cazipti. Bu tespihler (Armudi, tam yuvarlak, uçlu, yuvarlak, yarım beyzî, yumurta biçimi) diye şekillerine göre nevilere ayrılırlardı ve sonra da cinslerine göre (nake, som, öd, pelesenk, kuka, gül, tırnak, hayâ, süt taşı, kehlibar) namını alırlardı. Bu meyanda sedeften, mercandan, hatta, inciden bile yapılmış tespihler vardı. Tespihler, biri otuz üçlü, diğeri de doksan dokuzluk olmak üzere iki nevi idi. Otuz üçlük tesbihler, hemen hemen münhasıran kehlibardan ve necef denilen camdan imal edilirledi. Tesbih dizmek oldukça mühim bir sanattı. Asıl hüner, tesbihin püsküllerini yapmak veyahut kamçılarını geçrimekti. Tesbihçilerin bir kısmı, cıgara ağızlıkları da teşhir ederlerdi. Bu ağızlıklarda, oldukça mühim bir kıymete haizdi. Bunlara da, artık bugün isimleri bile unutulmuş olan (budaklı, damaklı, ulak, ulak, parçalı, köşeli, içimi pamuklu, çiçekli, kakmalı, terli, burmalı, muşuşhaneli, buzlu, yekpare) adları verilirdi. Bu arada alelâde (yasemin, kiraz, abanuz, sarı kehribar, al kehribar) ağızlıklarına da tesadüf edilirdi. Serginin hoşa gidecek köşelerinden biri de baharatçılardı. Bu serginin bu köşesini, hemen umumiyetle Mısır Çarşısı esnafı kurarlardı. Bu sergilerde, Hindistan’dan, Cava’dan ve Afrikadan gelen muhtelif cins baharatlar satarlardı. Hatta bunların arasında küçük birer karpuzu andıran parlak kavanozlar içinde, çok müeessir kuvvet macunları da vardı. Meydana karşı kapıdan girilince sağda İrani Hacı Baba’nın köşesi içinde neler yok. Baharatın çeşidi, Yenibahar, kırmızıbiber, akbiber, karabiber, kimyon, karanfil, kuru nane, tarçın, kekik, safran, çörek otu, üzerlik, kına, sübyanların karın ağrılarına, papatya, minnacık, Hindistan cevizi, limonlu, tarçınlı, naneli, güllü, yayvan, şeffaf, ağıza alınınca fondan gibi erir şekerler. Bu şekerlerin daha devalıları: Mideyi tashih edenler, tutkunluk veya sürgünlük verenler, kutu kutu macunlardan hâzmı, kabızı, müleyyini, bedene kuvvet bahşedeni; Hindistan cevizi lokumları; Acem pilavına mahsus amberbu pirinci, sütlaçlık, sakidane. 45 Selim Nüzhet GERÇEK, “ Ramazan Musahabeleri”, Tasvir-i Efkâr 22 Eylül 1942, Sayı: 5183–826 Kara papaklı, kara sakallı, kara setreli acem baba; yanında kınalı sakallı yardağı; birinde ses gevrek, tiz perdeden, öbüründe kısık ve baso perdesinden. Gayet vekarlı vekarlı, gözleri süze süze, İsfahan’dan makam tuttururlar. Alışveriş esnasında bile kesmek yok: - Kokkulu bahar, kokkulu bahar!... Karşılarında Buharalı Tesbihçi Köse, Yanından salâvatla geçilir. Oruç keyfinde olduğu için her an kaşları çatık bir Allahlık. Biraz sokulsan, dükkanı, tezgahı altüst ettin diye çemkirir. Sola sap, Türkçesi (İnhisarı Duhanı Devleti Âliye-i Osmaniye) nam Rejinin barakası. Raflarında Ramazaniyelik paketler: Zivana tarafları som yaldızlı, Beyaz-siyak Yaka, Göbek sigaraları; altı kuruşa ekstra, ekstralar. Reji İdaresi kısmı, Serginin önemli yerlerinden birisiydi. O tarihte de tütün ve tünbeki, bugünkü gibi inhisar altında idi. Arada bir fark varsa bugünkü hükümet inhisarına mukabil, o günkü inhisar, bir Fransız şirketine verilmişti. Şunu da ilave etmek lazımdır ki o devirdeki tütün ve sigaralar, bugünkülere nazaran cidden nefisti. Reji İdaresi Ramazan’a mahsus diye çıkardığı tütün ve sigaraların nefasetlerine bir kat daha ehemmiyet verilirdi. O devrin tütün ve sigaralarıyla bugünkü neviler arasında büyük bir fark vardı. Reji sigaralarını (Talon, Yaka, Bohça, Bafra, Zıvanalı Bafra, Ekistra, Yetmişlik, Kalın) nevilerine ayrılmıştı. Tütünlerde, kağıt paketlerde 30 paralıktan başlarlardı. Mukavva kutular içinde de (yetmişlik tatlı sert, yüzlük, yüzlük) nevilerinden başlayarak, beş kuruşluk kutulara kadar gayet dikkatli kıyılmış, nefis tütünlerde vardı. Bunlar kokuları ve cazip renkleriyle tütün tiryakilerinin iştahlarını kabartırlardı. Dalkavuk ve bedavacı güruhundan olan bazı kimseler, bu tütün ve sigaraların satıldıkları Reji Şirketinin önünde dolaşırlardı. Oradan geçen zengince birine tesadüf eder etmez, derhal onun yanına yaklaşırlar, kandiller, temennahlar, ederek, kulaklarına hoşa gidecek şeyler mırıldanırlar; onlara mutlaka bir paket tütün veya sigara aldırarak ceplerine atarlardı. Böylece Ramazan’da içecekleri tütün ve sigaralar beleşten çıkarırlardı. Ötesinde Matbaa-i Osmaniye’nin şubesi. Camekânında yaldızlı mushaflar, en’am-ı şerifler, mabeyinci Dağıstanlı Emin Beyin kilişeleriAlmanya’da yaptırılmış. İstanbul’da renkli renkli pek nefis surette basılmış, (Musavvar Tarihi Ümem) ve ( Musavavr Tarihi Hayvanat) nam iki kitabı yanında Mektebi Sanayi Mamulâtı. Oymalı oymalı 15 ve 16’ıncı Lui stili masalar, etejerler, dolaplar, demir eşyadan torna tezgâhları, burgular, matkaplar. Tersane de inşaatı yirmi yıl sürmüş Hamidiye fırkateyni hümayununun yine bura yapısı, (Hey betnüma) Kruvazörünün, Şahini derya torpido geçerinin tahtadan modelleri, içlerindeki efradı görmeyin, boyları bacanın yarısına kadar. Onun yanında Feshane-i âmire mamulâtı. Yatak battaniyeleri, abalar, fesler. Bu abalar gayet revaçta idi. Erbain soğukları girer girmez İstanbul’da enflüenza salgını belirir, adnlı şanlı menhus grip herkesi paçavraya çevirirdi. Canını fazla seven zenginler bu abalardan cibinlik vari obalar kurar, karyolalarını içine sokar, karakış gecelerini orada geçirirlerdi. Feshanenin yaptığı feslere kibar takımdan kimsecikler yanaşmaz; Avusturya fabrikalarının ki baştacı. Hele mantarlılar ve Şlik markalılar türedikten sonra bunlara göz ucu çevirenler bile bulunmazdı. Bitişiğinde Hereke Fabrikası mamulâtı; döşemelik, perdelik, pırıl pırıl ipekliler, envai nakışlarla bezeli masa örtüleri, seccadeler, kilimler. Köşeyi dön, Karamürsel Fabrakasının şubesi. Kostümlük, pardesülük, paltoluk, pantolonluk, kumaşların türlüsü mevcut. Rağbet edenlere gelince kesesi yufka, kalemlerde bir-iki yüz kuruş maaşlı veya mülâzemeten kâtip efendiler, büyük konaklarda kâhya, vekilharç, başağa gibi efendi kılıklı ağavat. Mektebi Sanayi, Feshane-i Âmire, Hereke fabrikası salaşlarında koltuklar dizili, önlerine seccadeler serili. Saçlı sakallı, rütbeli emvkili ekâbir, bilhassa Yıldız mensupları Tanrının günü oralarda ahkâmüküm mabeyinciler, musahibi şehriyâri zenciler, esvabcı, seccadeci, kitapçı, şamdancı, ibriktarbaşı gibiler. Daire-i askeriye rüesası paşalar; nezaretlerde mevki sahibi beyefendiler. Ellerinde 33’lük kehriba veya mercan tesbihlerle, oruç (edaleti) takınmış yüzlerle gelsin saatlerce mola. … Beri yana dönülünce yine bir iki Özbek tesbihçi, baharat satan Mısır çarşılı kulübeleri sırada bulunur. Umumi Kütüphane karşısında ki kapıdan çıkılırken, Mühürcü Hüsnü efendiciğin bir kerevet ve sandıktan ibaret köşeceğine rastlanırdı. Habeşi tende, 20 paraya bile gayet derli toplu hatla mühür kazar, bereket versini basar bir adamcağızdı. Hakkâklar içine dal; aşağı yukarı eşi olan Yümilere, Danslara, Avnilere başvur, Külüstür mühürleri kazımağa hiç yanaşmazlar; gümüşlerine mecidiye, necef taşlılarına lirayı isterlerdi. 46 Serginin en cazip köşeşini itriyatçılar teşkil ederdi. Bunların cemekânlarında, muhtelif cins ve nevilerde şişelere doldurulmuş, olan (Binbir çiçek, Gül, Tefarik, hanımeli, Zanbak, Yasemin, Sünbül, Süsen, Akasya, Şebboy, Anber, Folva, Şemimiyâr, Menekşe, Leylâk, Manolya, Helvotran, İlkbahar Demeti) kokuları, daha uzaktan burunlara, aksederek ruhlara safa ve zevklere cilâ verirdi. 47 Bir kış Ramazanında Beyazıt Sergisini Ahmet Rasim Bey şöyle anlatıyor: “ Beyazıt sergisini ziyaret edenler arasında: — Şuraya geldik, bari boş dönmeyelim! Diyenler az değildir. Fakat dönmeden dönmeye fark olduğunu söyleyenlerde ender değildir. Mesela bir yasemin sigara ağızlığı alacaksınız. Bayağı günlerde iki kuruşa veyahut yüzüğe verilen o güdük sigaralıklar, şu zamanda çeyrektir. Özenerek, dikkatlice muayene ederek, Ortaköy’ün son fidanı mahsulü olduğuna dair kavi teminat alarak bir tane beğenipte tam çeyreği vereceğiniz sırada kulağınızın dibinden bir ses: — Yo… k, biz de isteriz. Deyiverir. Dönüp baktınız mı? İki aşina sima mütebessim, beşû, iltifata mukabeleye müheyya. Tabiidir ki insan nezakete mağlup olarak diyor ki: — Aman efendim, ne değeri var? İstediğiniz kadar. — Değeri olmayan şey istenilir mi? Bahusus efendimizin ihsanı olan şey kıymetçe dûn olsa bile nişâne-i iltifatınız olduğu cihetle. — Aman efendim, inayet buyurun. Deyip kendi elinizle birer tane daha seçip birer birer takdim ediyorsunuz ve iki arkadaşınızı bilenlerden biri daha o sırada yaklaşmış bulunuyor. Derhal pasa parola… Ağızlıkçı da fermâ etmiş, Halince lâtife perdaz olmak ister bir vaziyette. Fakat üçüncü de işi bildiği için söze karışarak: — Vallahi kıskanırım, hem de fena gücenirim. — Ne emrettiniz de yapmadım efendim. — Estağfurullah. Emir değil, bendenizin âtıfetinizin esirgendiğini görmek elbet giran gelir. Malum a, bir tane daha seçilir, mecidiye elden düşer, yola düzülürsünüz. Artık dinleyin: öksürük için, göğüs için, mide için, kana kuvvet için, Hindistan’ın, İran’ın, Turan’ın, Arabistan’ın baharatlarıyla yapılmış macunları. Geçin, turşucuları atlayın, Bir basamak atlayın, karşınıza Reji şubesi gelir. Gelir ama ne gelir. Kulağa ikinci bir fısıltı daha: — Canım ayıp olur? — Neden ayıp olsun? 46 47 Sermet Muhtar ALUS , “ Ramazan Muhasebeleri “ , Tasvir-i Efkâr 18 Eylül 1943, Sayı: 5517–1160 Ziya ŞAKİR, “ Ramazan Sohbetleri “, Bu söz, bu yarı istirham edâsı yavaş yavaş size de sirayet eder. Doğrudur a. Sigaralığı al, tütününü verme. Abes, hem de küçüklük. Aldırmamak, daha abes. Aldırıp savmak bir mecidiyeden daha kaçmak gibi ufak bir zül. Bunun iyisi katlanmak. Fakat bir kere de utandırmak lazım a. Derhal sağ elinizi portmoneye atıp yürümeli. İtişe, kakışa muhacimlerin safını yırta deşe Rejinin kulübesine varmalı. Bir yarım lira atarak: — Dört paket gayrı maktu zıvanasız! Demeli, almalı; Cami kapısından fırlar fırlamaz, birer birer dağıtmalı. Öyle ya, dünya bu. Bahusus hem ziyaret, hem ticaret diye asıl bu gibi sıhhati mevsuk olan şeylere denir. Lop yani beleş meselesi ötedenberi meşhurdur. Hattâ hakkında çeşitli hikâyeler vardır: Hele şu türlüsü pek hoşuma gider: Efendinin biri iftara davet edilir. Yolda yürürken sağına bakar ki biri de kendisiyle beraber geliyor. Merak eder sorar: — Siz kimsiniz? — Dalkavuğum efendim! Aldırmaz. Fakat sonunda biri daha peyda olur. Zavallı efendi şaşalar. Ona da sorar: — Siz kimsiniz? — Bendeniz de dalkavuğum efendim. Biçare bütün bütün şaşalar. O aralık bir üçüncü daha zuhur eder. Ona da sorar: Herif der ki: — Ev sahibi beni tanır efendim. Asıl davetli olan bu cevap üzerine biraz ferahlanır. Velhasıl davet mahalline gelirler. Ev sahibi birin yerine dört geldiğini görünce tedariksizliğinden dolayı hem utanır, hem kızarır. Oruç haliyle derki: — Bu efendi kimdir? — Dalkavukmuş… — Pekâlâ. Bu efendi? — O da… Artık hiddeti coşar, mübarek günde, akşamüzeri kendisiyle eğlenir gibi, bilmediği bir takımadamla gelsin, bu olamaz. Fevkâlade bir hiddetle üçüncü için. — Ya bu edepsiz? Deyince üçüncüsü, asıl davetliye hitaben: - Size ev sahibi benim kim olduğumu bilir, demedim mi? yi bastırır. “ 48 48 Tasvir 1 Temmuz 1949, Sayı: 1363 NEREDE O ESKİ RAMAZANLAR Karşılıklı hediye vermek hakkında hadis olduğundan, sünneti şerif sayılır. Müstahsen, yani herkesin beğendiği makbul bir hareket görülürdü. Bizim çocukluğumuzda el açıklığı ve cömertlik davası güden rical, kübera bu hususa riayetten geri kalmazlardı. Bu ziyade ramazan ayında iftara gelen ahbapları yemeği müteakip diş kirası diye yadigâr kabilinden münasip bir hediye sunulurdu. Verenin mevkiine, verileninde hatırlılığına göre emsela altın saat, altın suyuna batırılmış gümüş sigara tabakası, kehribar imameli yasemin ağızlık, 33’lük mercan tespih yahut; tekke de derviş, mahallede imam, karşıki camide müezzin, civardaki mektepde kalfa, emektar taya, sütnine, çırak çıkarılmış halayık kocası gibilere de sarı lira, yarım lira, çeyrek lira avuca sıkıştırılır. Onlar da Allah uzun ömürler versin’i basıp ele eteğe varır, memnun memnun caddeyi tutardı. Daha önceki payeye yüksek zevata hayli paha da ağır şeyler peşkeş çekilmiş. Faraza Hafız Osman hattına yazılmış mushaf, fırdolayı zümrütlerle, incilerle bezenmiş çocuk; çepe çevre elmasla kuşatılmış mineli enfiye kutusu; fildişinden, altın saplı arka kaşıyacak vesaire. Bol bol diş kirası bahşetmekle meşhur olanların biri de Rumeli Kazaskerlerinden, Fetva Emini Mehmet Nuri Efendiydi. Memuriyetinin mühimliği dolayısı ile hünkârca gayet çekinilenlerden, mimlilerdendi. Zira herhangi bir fetvanın altına (Elcevap; olur) u yazıp (ketebehülfakir) le beraber imzasını bastı mı ortalığı duman attırdı gitti. Horhor yokuşundaki konağına hoş beş için kimse gidemez velâkin Ramazan girince konağın selamlığı hacı, hoca, softalarla dolar, hepsi beşi bir aradayı, iki buçukluk altını cebe atar; yani cerrar takıma gün doğardı. Mısırlı Prenses Zeynep Hanım’ın Veznecilerdeki konağı Şeddadi Konağı da (birkaç yıl evvel yanan Fen Fakültesinin bulunduğu bina) iftarları ile ve diş kiraları ile meşhur mu meşhur. Büyük babamın aziz ahbaplarından biri naklederdi: Bir Ramazan, ağabeyisi ile beraber Aksaray’ın araba piyasasından dönüyorlarmış. Hasan Paşa Karakolu’nun yanından sapmışlar, Süleymaniye’de ki evlerine gidecekler. Kupalar, faytonlar kalabalıktan sıkışık mı sıkışık, ileri sökemiyor. Tam Zeynep Hanım Konağı selamlık kapısı önündeler; ezan topuna da beş dakika var. Bir anda harem ağaları ve uşaklar seğirtmiş: — Buyurun beyefendiler! Kerem edin koltuklarınıza girelim! İftara geldiklerini sanıyorlar. Hatunun zevci Arapkirli Yusuf Kamil Paşa 1876 yılında vefat etmiş. Fakat konağın debdebesi, tantanası yine devam ediyor. Rahmetlinin hakine hürmeten Ramazanlarda yine selamlık bölümünün kapıları gelene açık. İki birader birbirlerine bakışıyorlar. Girseler mi, girmeseler mi? Hiç ayak basmadıkları yer, içeride kâhya mahya, vekilharç mekilharç efendilerden ne tanıdıkları var, ne bildikleri. Uzatmayalım, şüphe uyandırmaktansa arabadan inmişler. Harem ağalarının koltuklarında, son derece muhteşem bir salona çıkmışlar. İki üç dakika geçmeden bir gümbürtü, iftar topu. Bir daha buyurun buyurunlar üzerine birkaç misafirle birlikte sofraya oturmuşlar. Elmastraş avizelerden, fanuslu şamdanlardan, gümüş kristal takımlardan gözler kamaşma da. Sonra ne yemekler, ne yemekle: kaç türlü çorba, et, börek, hamur tatlısı, pilav, hoşaf, meyve, kuş sütünden başka her şey mevcut. Arkasından, kahve, şerbet. Malum a iftardan sonra fazla oturulmaz. Bunlarda kalkmaya hazırlanırlarken, gayet kerli ferli bir kâhya efendi, güğsünü kavuştura kavuştura geliyor: — Teşrif mi efendim? Emir sizin! Diyerek, beyleri sofaya çıkarınca ikisinin de ceplerine usulcacık bir şey sokuyor. (Devletle, izzü şerefle) lerle selametleniyor. Sokakta ceplerindekilere bir de baksınlar ki kırmızı atlastan torbacıklar içinde, 50 adet çil çil lira; yani diş kirası. Ramazan’ın onbeşi oldu mu , o günden itibaren erkek, kadın , çoluk çocuk ve sübyanlarda yanlarında Hırkaişerif Camiine ziyarete giderlerdi. Caminin dış avlusunda, önündeki meydanımsı yerde beş kuruşa, yüz paraya, büyüklü küçüklü salabura’lar satarlardı. Camdan uzun saplı, nihayeti kaz yumurtası veya daha iricesi kadar söbümsü şekildeydiler. İçlerinde renk renk boya, Süs diye alınır, duvardaki çivilere perde çengellere asılır, ertesi Ramazana kadar saklayanlar olurdu…49 Hırkai Şerif Camisi 49 “ Sermet Muhtar ALUS, “ Eski Ramazanlardan Birkaç Hatıra ”, Son Posta 18 Ağustos 1945, Sayı: 5402 NEREDE O ESKİ RAMAZANLAR O eski günleri görenler bilirler; Şaban’ın onbeşi oldu mu, Selâtin Camilerin minareleri arasına mahya kurulacak ipleri gererler, bu yılda onbir ayın bir sultanı geliyor diye büyük, küçük hep sevinirlerdi. Mahyaya ilk gecesinden (Ya Ramazan), (Safa Geldin), (Merhaba) larla siftah edilir, on beşine kadar hep yazı yazılır, sonra da resimler yapılırdı. Mahyacı ve yanaşmaları en usta olan Cami Süleymaniye ile Fatih. Hele bu ikisi yarışa çıktı mı Fetih süresinin baş tarafı,(Duaüssultan, Sebebülgufran), (Padişahım Çok Yaşa) gibi cümleler bile dizer, halka aşk olsun dedirtirlerdi. Emektarlarımızdan Aramıdıl kalfanın damadı Hafız Muharrem Efendi Mahmutpaşa yokuşunda, hücre kadar dükkancığın içinde tarak, kaşık yapıp satar, Ramazanlarda da Süleymaniye Camisinde mahyacılık ederdi. Mahyalardan en güç kurulanı “ Padişahım Çok Yaşa “ mahyası idi. Bir mahyacı bu güçlüğü şöyle analtıyor: “ Bu güçlük mahyanın uzunluğundan, on dört harfli olmasından değil, Az çok zor ise de yine de bir çırpıda çıkar. Güçlük başka yerinde o (çok) kelimesi yok mu, adamın kuyruğunu tava sapına çevirebilir. Hava bu, rüzgarlıca ise kandillerden “Çim”in kıvrık yerindekilerle alttakilerden ikisi ya sönüverirse kıyamet koptu demek. Bunun için caminin ön cephesindeki kopyanın üstünde içimizden birimiz, gözleri dört açarak bekleyip dururuz. Dediğim vukua gelirse düzeltemezsin, ihtiyat kandillerden üç-beşini oraya süremezsin; çünkü ortada tehlikeyi savup yakayı kurtarmanın öaresi hemen bütün mahyayı çarçabuk çekmek, o kadar duruşu ile iktifa etmektir. “ … Eski Ramazanların davulla girdiği, davulla çıktığı beyit söyleyicilerinin kapı kapı davulla dolaştığı, sahur vaktinin davulla bildirildiği malûm. O dönemde davulların sesi sonrakiler gibi pat pat çıkmaz, gök gürültüsünden nişan verircesine gümbür gümbür gümbürder, sokak üstündeki camları zangır zangır zangırtatır, beşikteki çocukları viyak viyak viyakaltır., kadınlar iki üç yaşındaki sübyanların damaklarını kaldırır. Korku damarlarını basarlardı. Kolay kolay arkası alınmaz saatlerce sürer, bir türlü bitip tükenmezdi. “ Temcide kalkın, temcide kalkın “ temposunu tutturarak, aşk ve şevkle çalan çoştukça coşan bekçiler çoktu. Davul çalış, davul türküsü gibi gibi solda sıfır şeylerden değil. Usul ve erkânı var Kolun, bileğin idmanlı olması da şart. Mahallede kabaca erkek çocuklar, oy delikanlılar can atarlar: — Bekçi baba, bekçi dayı şuncağızı beş dakika boynuma asayım da gürleteyim! diye yalvarır, yakarırlardı. … Sahura kalkış bir âlemdi. Çok kimseler, o saate kadar oturur, sahuru yeyip yatarlardı. Konaklarda, evlerde yemekler hiç değişmez: Söğüş, kuru köfte, düdük makarnası, simit makarnası, pilav; kuskus, erişte, hoşaf (kuru erik, kayısı, üzüm) hararet verip susatmasın diye et, pilav; makarna, gibilere belli belirsiz tuz, bunların tokmağı olan hoşafa gayet az şeker katılırdı. Oruç tutmayanlar foyasını hiç meydana vurmaz. Tepsidekilerin yenilmiş sanılsın diye de ahretliği çağırıp gizlice sömürtürler ya da pencereden viranede ki kuçu kuçulara atarlar; sofraya oturanlarda yer gibi yaparlardı. Öyle ya, ibadette mahfi, kabahat ta. 50 50 Sermet Muhtar ALUS, “ Eski Ramazanlar “ , Son posta 25 Ağustos 1945, Sayı: 5409 ESKİ RAMAZANLARDAN BİR ANI Eski zamanlarda Ramazan fevkalade hazırlıklar, ihtişamlarla karşılanırdı. Birçokları bir senede kazandıklarını bir ayda harcarlardı. Bunun için “On bir ay kazan, bir ay ye“ denilmiştir. Fakat fukara ve ulema Ramazan’da kazandıklarını bir yıl yerlerdi. Ramazan gelince medreseler kapanır, fakir softalar seyahate çıkarlardı. Çünkü ramazan akşamları bütün rical konaklarında cemaatle namaz ve teravi kılmak mutad idi. Bilhassa sesi güzel hocalar en kibar konaklarında yer bulur, bir ay imamet ya da müezzinlik eder, yer içer, bayramdan sonra cebi dolu dönerdi. Veli Efendi, Osmanlı tarihinin pek maruf ricalindendir. İstanbul’da bir kütüphane yaptırmış, Hâlâ ismiyle anılan meşhur Veli Efendi Çayırı kenarına su getirtmiş bir de çeşme inşa ettirmişti. Üçüncü Sultan Mustafa zamanında iki defa Şeyhülislam olmuştu. Lâkin onun bu kadar dillere destan olan şöhreti bu mazhariyetinden değil, fakat Karun gibi zenginliğinden, fevkalade semahatından ve bilhassa tuhaflıklarından ileri gelmiştir. Veli Efendi, zamanında rakibi bulunmayan bir zengin olduğu halde hoppa denilebilecek kadar laubali, mütevazı, zevke, eğlenceye düşkün bir adamdı. Etrafındakilere muziplikler ederek eğlenmekten pek zevk alırdı. Birçok tuhaf fıkralara, dillere destan olmuştu. Zamanın en büyük zengini, cömertliği ile meşhur olduğu için Veli Efendi’nin Konağına Ramazan hocası olmaya, bütün zarif ulema zarif atardı. Ramazanlarda Veli Efendi’nin konağında türlü türlü eğlenceler tertip edilirdi. Efendi hazretleri kaba saba adamlardan hoşlanmazdı. Konağa alınacak en adi uşağı bile kendi görür, Hal ve şanı hoşuna gidenleri kabul ederdi. Veli Efendi’nin bu şöhreti zarif hocalara, Anadolu içlerine kadar duyulmuştu. Kasabada fakir mahalle imamı, sevimli çehresi, güzel sesi ile tanınırdı. Kendi gibi fakir bir kız sevmiş evlenmişti. Fakat kazancı idaresine kifayet edemiyordu. Evi de pek haraptı. Bu baba ocağını tamir ettirmek için çareler düşünürken zevcesi hamile kalmıştı. Şimdi birde lohusalık masraflarını düşünmek lazım geliyordu. Bu dertlerini anlatırken, biri ona akıl öğretti: İşte Ramazan geliyordu. İstanbul’a gitmeli, Veli Efendi’nin Konağına Ramazan Hocası olmalıydı. Kendisini Veli Efendiye sevdirebilirse alacağı ihsanlar bütün dertlerine derman olurdu. Hoca bu fikri ihtiyar validesine ve sevgili Fatma’sına açtı. Onlarda muvafık gördüler. Fakat İstanbul’a gidebilmek için yol masrafı ve ailenin bir buçuk aylık nafakasını tedarik lazımdı. Bunun da çaresini buldu. Evi rehin ederek bir tefeciden üç ay vade ile aldı. Hoca, ramazan’dan birkaç gün evvel, İstanbul’a Veli Efendi’nin Konağına erişti. Onu da Efendi Hazretlerinin huzuruna çıkardılar. Tebessümleri, sadadil tavrıyla halini anlattı. Buraya gelebilmek için evini rehine koyduğunu bile söylemekten çekinmedi. Hocanın sözleri efendi hazretlerinin hoşuna gitti. İmametle konakta alıkonuldu. Derhal üstü başı tanzim, bir de oda tahsis olundu. Hoca bu muazzam ve mükellef konakta, muntazam bir oda da yerleştiği zaman bütün emelinin husule bulduğuna kanaat etti. Bu saadetleri sevgili zevcesine de duyurmak istedi. Kendisi beceremiyordu. Mektup yazdırmak için bir adam aradı. Konaktaki kâtip efendiyi sağlık verdiler. Bila teklif müracaatla derdini açtı. Konakta mazhar olduğu hürmetleri, rahatı, saadeti mübalağalarla bir masal gibi tasvir ediyor, avdetinde eve ümit ettiklerinden büyük bir servet götürebileceğini söylüyordu. Kâtip Efendi mektubu yazacağını vaat etti ve bu tuhaf hadiseyi akşam efendi hazretlerine nakletti. Veli Efendi gülerek: — Aman şu çocuğa bir oyun oynayalım. Yazacağın mektubu bana getir. Dedi. Hocanın mektubu yazılmış, emin bir vasıta ile serian memlekete gönderileceği vaat edilmişti. Birkaç gün sonra memleketten cevap geldi. Hocaya tevdi edildi. Karısı hocanın saadetinden, ümitlerinden memnun oluyor, ihtiyar validenin hastalandığından, kendisinin ızdırap içinde yapa yalnız kaldığından şikâyet ediyor ve süratle avdet etmesini, mümkünse biraz para göndermesini yazıyordu. Karısına biraz para göndermek!.. Bunu Hoca da arzu ediyordu. Anasının bakılması, sevgili Fatma’sının da bayramı ricat içinde geçirmesi çarelerini düşündü. Efendi hazretlerine bir şey söylemeye cesaret edemedi. Fakat Kethüda efendiye açıldı. Derdini söyledi. Karısı memlekette büyük bir fakirlik içinde idi. Validesi hastalanmıştı. Eve gönderilmek üzere, kendisine ihsan olunacak paradan bir miktarının şimdiden verilmesi mümkün değil mi idi? Kethüda evvela: — Bakalım. Düşünelim. Demiş. Kendisine epeyce umut vermişti. Fakat ertesi günü akşamı ekşi bir çehre ile bunun mümkün olamayacağını söyledi. Bu usule adeta muhalifti. Efendi hazretlerine arz olunamazdı. Bayramda usul ve emsaline uygun olarak para verilecekti. Karısının istediği parayı o zaman kendisi gönderdi. Zaten bayrama bir hafta kalmıştı. İsticalde mani var mıydı? Zavallı hoca, mahcup ve nadim sustu bekledi. İşte bayram gelmişti. Bütün hocaların, müezzinlerin paraları tevzi olundu. Hepsi ümitlerinin üstünde para alarak gitmişlerdi. Yalnız bizim hoca bekliyordu. Ona hiçbir şey verilmemişti. Kethüda Efendiye sokuldu, sordu. Acaba kendisi unutulmuş muydu? — Hayır, Efendi hazretlerinin sana hususi bir teveccühü var, hocam. Zannederim sana fevkalade bir şey yapmak isteniyor. Sabret. Cevabını aldı ve savuştu. Günler haftalar geçiyor kendinse hiçbir para zuhur etmiyordu. Karısına yazdığı mektuplarda, efendi hazretlerinin hususi teveccühlerinin anlatarak, sabır tavsiye ediyordu. Lâkin karısından birbirini müteakip aldıkları mektuplar, zehir zemberek şüpheli sözlerle dolu idi. Bu inanılacak şey değildi. Acaba aldığı paraları İstanbul’da sefahat âlemlerinde mi yiyordu. Hâlbuki zavallı kadın hasta validesiyle uğraşıyor, ıstırap içinde bekliyordu. Borç alınan paranın vadesi gelmiş, Tefeci evi sattırmak için mahkemeye müracaat etmişti. Acele gelmezse evde satılacak, kendileri sokağa atılacaklardı. Hoca bu felaketlerden fevkalade müteessir oldu. Bilhassa ev meseleleri onu dehşetlerle düşündürdü. Derdini anlatmak için Kethüda Efendiye, Kâtip Efendiye müracaat etti. Hepsi omuz silkiyor. Acz gösteriyorlardı. Nihayet Efendi hazretlerine müracaatla derdini açtı. Velinimet acaba bu işi küstahlık mı addetmişti. Efendi cevap vermedi. Ertesi gün Kethüda Efendi, hocanın eline parasını verirken ekşi bir çehre ile: — Hata ettin, Efendi hazretlerini gücendirdin. Sana bunu münasip gördü ve seni bir daha görmek istemiyor. Bugün konaktan çıkıp gitmelisin. Dedi. Hoca konaktan pek müteessir çıktı. Adeta küfür ediyordu. Kendisine verilen para, İstanbul’a gelmek için ödünç aldığı ve sarf ettiği kadar ehemmiyetsiz bir şeydi. Bunu da şimdi avdet ederken sarf edecekti. Borç nasıl ödenecek Lohusalık masrafları nereden verilecekti. Ya alacaklılar evi de sattırmışlarsa!... Acaba zavallı Fatma ne halde idi. Endişelerle dolu bir halde kasabaya vasıl oldu. Eve koştu. Kapıyı yabancı bir kadın açmıştı. Sualine karşılık: — İmam Efendinin haremi buradan çıktı. Evi biz satın aldık. Dedi. Hoca, hayretinden orada düşüp bayılacak bir hale geldi. Nihayet ev satılmıştı ha. Acaba ihtiyar anacığı, sevimli Fatma’sı ne olmuştu? Üzüntülü bir sesle sordu. Kadın: — Yeni Cami karşısında pembe boyalı eve taşındılar. Diyordu. Yeni Cami karşısındaki pembe boyalı evi bilirdi. Bunu bir İstanbullu yaptırmıştı. Kuş kafesi gibi küçük, zarif, bütün kasabada meşhur bir evdi. Ailesi ne münasebetle bu eve gitmişti. Oradan hayretlerle, endişelerle ayrıldı. İşte Yeni Cami karşısında pembe boyalı evin kapısını tereddütlerle çalıyordu. Kapıyı karısının akrabasından Öksüz Safiye açtı ve hocayı görünce fevkalade bir sevinçle müjde yetiştirmek için: koştu. — Eniştem geldi. Diye bağırarak ve merdivenleri ikişer ikişer atlayarak yukarı Hoca vaziyeti anlamıyordu. Kıza bir şey sormaya, bir haber almaya muvaffak olamamıştı. Kapı önünde dururken karısıyla validesi göründü. Sevgili Fatma’sı karnı burnunda, güçlükle yürüyor, ihtiyar valide onu takip ederek zorlukla merdivenlerden inmeye çalışıyor, tebessümler saçıyorlardı. Hoca hayretle soruyordu. Bu ev kimindi? Buraya ne münasebetle gelmişlerdi? Anasının hastalığı nasıl olmuştu? Fatma heyecanla anlatıyordu: — Anan hiçbir vakit hasta olmadı. İşte görmüyor musun, maşallah gül gibidir. Bu hastalığı nereden çıkardı? Canım sana mektuplarımızda yazdık ya. Yoksa mektubumuzu almadın mı? Sen buraya efendi hazretlerini bir mahsus memur gönderdiğini, bize istediğimiz kadar para vereceğini, kasabada en beğendiğimiz evin satın alınacağını yazdık. Memurda geldi Ben zaten pek beğendiğim bu evi istedim. Derhal alındı. Düşündü. Bizim viran kulübe satıldı, borçlar ödendi, Şimdi elhamdülillah kilerimiz dolu. Lohusalık için her şeyimiz hazır. Paramızda var. Bu Veli Efendi seni ne kadar sevmiş. Ne mübarek adammış. Hoca hayretle dinliyor ve düşünüyordu. Demek kendisinin yazdığı mektuplar değiştirilmiş, güya karısından geliyor diye kendisine de düzme mektuplar veriliyormuş. Veli Efendi Ona da bir oyun etmiş Fakat şimdi bu oyundan hiç müteessir değildi. Çektiği eziyetleri mesut tebessümlerle anlatıyordu: — Zararı yok, gelecek Ramazan’da İnşallah yine Veli Efendi’nin konağına gideceğim. İsterse böyle başka oyunlarda tertip etsin, göreyim. Diyordu. 51 51 Türk Hayatı 15 Mart 1925, Sayı: 2 TİYATROLAR Ramazan ayı hiç şüphesiz ki ibadet ve mağfiret ayıdır. Buna rağmen bir sınıf vardır ki on bir ay çekmiş olduğu sıkıntıları bu ayda çıkarır. Mutfaklarının bacakları örümcek tutmuş olanlar bu ay zarfında faaliyete geçerler. Nefis yemekler pişirirler. On bir ay zarfında faaliyete geçerler, Nefis yemekler pişirirler. On bir ay zarfında ancak bir veyahut iki türlü yemek yiyenler bu ay içinde muhtelif yemekler yerler. Hatta on bir ay evlerinin köşesinden çıkmayanlar bile bu ay, inzivayı terk ederek Camilere giderler, vaiz ve hafız dinlerler, sergiyi gezerler, Direklerarasına giderek araba piyasasını temaşa ederler; bir kısmı da Ramazan’a mahsus olan eğlencelerden istifade etmek isterler. Yakın vakitlere kadar İstanbul ölü bir şehirdi. Beyoğlu müstesna olmak üzere İstanbul ve Üsküdar yakınlarında yaşayan halk, akşam olup da ortalık kararır kararmaz, evlerinin tenha ve sessiz köşelerine çekilmek mecburiyetini hissederlerdi. Kahveler kapanırdı. Sokaklarda kimseler kalmazdı. Yalnız Bekçilerin sopa sesleri işitilir ve mahalle köpekleri birbirlerine havlarlardı. Fakat Ramazan ayı, şehrin çehresini ve hayatını derhal değiştirirdi. İstanbul’a canlılık neşe ve şetaret getirirdi. Yedi yaşından yetmiş yaşına kadar herkes kendisinde, bu yeni hayatın zevk ve eğlencelerinden istifade etmek ihtiyacını hissederdi. Bu zevk ve eğlencelerde taşkın değildi. Ekserisi basit ve masum şeylerden ibaretti. Bir kısım halk kahvelerde ve gazinolarda vakit geçirirlerken, bir kısmı da Karagözlere ve tiyatrolara giderlerdi. O devirlerde tiyatro medeni bir ihtiyaç değil, ancak birkaç saati gülmekle geçirmeye mahsus bir eğlence mahalli idi. Beyoğlu müstesna olmak üzere İstanbul ciheti halkı, on bir aylarını ancak evleriyle mahalle kahvelerinde geçirirlerdi. Tiyatroların yüzlerini bile görmezlerdi. Ancak Ramazan’dan Ramazan’a direkler arasındaki tiyatrolara giderlerdi; bir veya birkaç defa oyun seyrettikten sonra, artık koca bir yıl, onun lakırdısı ile geçinilirdi. Şehzadebaşı İSTANBUL’DA TİYATRO MEKTEBİ Tiyatro Mektebi İttihaz Olunmak Üzere Bu kere Şehir Emanetince İsticar Kılınan Şehzadebaşındaki Letafet Apartmanı Yandaki Küçük Resim İse: Tiyatro Mektebi Teşkilatını yapmak Üzere Paris’ten Celbine Karar Verilen Odefon Tiyatrosu Sabık Müdürü Meşhur Anton 52 52 Tasviri Efkâr 25 Mayıs 1914, Sayı: 1089 Tiyatro eski bir şey değildi. Ancak geçen asırda. Sultan Aziz’in emriyle ilk tiyatro binası Dolmabahçe’de şimdi stadyumun bulunduğu binanın Maçka Caddesi üzerindeki köşede inşa edilmişti. Fakat bu tiyatro, Padişah ile saray ve devlet erkânına mahsus idi. Halk bundan istifade edemezdi. Ancak Beyoğlu’nda Naum’un Tiyatrosu ve onu müteakip Konkordiya ve Avrupa Tiyatroları açıldıktan sonra halk, sahne yüzü görebildi… Ramazan aylarında Şehzadebaşı’nda Direklerarası denilen o daracık saha adeta bir tiyatrolar caddesi haline gelirdi ve bu tiyatroların hepside ahşap binalardan ibaretti. Caddenin Şehzadebaşı yönüne doğru gidiş istikametinde, sol tarafından itibaren tiyatrolar başlardı. En başta Abdi Efendi’nin Tiyatrosu vardı Bir aralık Abdi Efendi, daha aşağıdaki bir binaya geçmiş; eski sahnesini Şevki Efendiye terk etmişti. Bundan sonra Kel Hasan Efendi’nin tiyatrosu gelirdi. Caddenin karşı tarafındaki binada meşhur Manakyan Efendi oyunlarını verirdi. … Bu dört sahnenin cazibesi halkı sinesine çekerdi. Manakyan Efendi’nin Dram Kumpanyası müstesna olmak üzere üç sahnede oynana oyunlar, genellikle tuluat’tan ibaretti. Tuluat hiçbir kayıt ve şarta bağlı olmadan gelişigüzel sözlerle oynana oyun demekti. Bu oyunların hepsi gülünçlü mevzulardan ibaretti. Bunlara aktörlerin giyinişleri ve kıyafetleri de inzimam edince, on bir ay evlerine kapanıp kalmış olan halkım-n bu oyunlara rağbet göstermesi en tabi bir keyfiyetti. Memleketin en meşhur komikleri ve halka kendini sevdirmiş olan aktörleri, hemen hemen bu sahnelerde yetişmişlerdi. Komiklerin en başında Abdürrezzak denilen Abdi Efendi gelirdi. Onu Kel Hasan takip ederdi. Orta Oyunlarında Kavuklu denilen şahsı temsil eden Hamdi Efendi ile Şevki, üçüncü ve dördüncü sınıf komiklerdendi. Bunlar, hemen hepsi de – mesleklerine göre – sanatkâr addedilebilirdi. Hatta Avrupa sahnelerine çıkmış olsalar bile hepsi de ayrı ayrı sükse almak kabiliyetindelerdi. Fakat bu cihet ilave edelim ki hepsi de cahildi ve onlarda Avrupa kültürü görmüş olsalardı, hiç şüphe yok ki beynelmilel tiyatro aleminde, onlara da birer yer verilirdi. Hâlbuki bu taihsiz adamlar, oyunculuğu kendilerine iş güç edinmişler, beş-on para kazanıp gezinebilmek için en sefil ve gülünç kıyafetlere girmişler, o elim şartlar altında kendilerine göre bir isim ve şöhret yaparak isimlerini bugünlere kadar sürükleyebilmişlerdir. Manakyan Efendi böyle değildi. O, az çok okuyup yazmış ve biraz da kültür sahibi idi. İlme ehemmiyet veren bir muhitte yetişmişti. Avrupa tiyatrolarında ki artist denilen meslek erbabının nasıl çalıştığını işitmiş, bilenlerden tahkik etmişti ve sonra da kendi zihniyet ve kabiliyetinde olanlarla birleşerek memleketimizde ilk defa olarak sanat esasına dayanan bir sahne kurmak muvaffakiyetini göstermişti. Manakyan Efendi başlı başına bir firma sahibi idi. Arkadaşlarının çoğu Ermenilerden oluşuyordu. Fakat Osmanlılığını hiçbir zaman unutmamış olan bu zat, Türklerden yetenek sahibi olanlara da yer vermiş, kendisi büyük bir sanat hocası olmadığı halde kurmuş olduğu sahnede, bir hayli sanatkâr yetiştirmişti. 53 . 53 Ziya ŞAKİR, “ Tiyatrolar “, Akın 15 Haziran 1952 DİREKLERARASINDA RAMAZAN EĞLENCELERİ Şehzadebaşı’nda Veznecilerde Gülünçhane Tiyatrosu (Abdürrezzak Efendi Zir İdaresine) Ramazan-ı Şerifin 8 Cuma gecesi saat iki buçukta Fraklı Nameler -yahutKayseri Köy Düğünü Milli Dram 4 Perde Çoban Balatı 1 Perde *** (Şehzadebaşı’nda Veznecilerde Vaki) (Osmanlı Tiyatrosu) - Minak Efendi MarifetiyleRamazanı Şerifin 7nci Perşembe Günü Akşamı yani Cuma gecesi saat 3’de “ Fevkalade Labiyat “ (Fazilet Mağlup Olur mu?) İbreti Amiz Dram 5 Fasıl 9 Perde Müellifleri Burjuvu Omasun Efendi54 54 Tarik 10 Haziran 1886, Sayı: 294 Mütercimi Minak Şehzadebaşı’nda vaki Veznecilerde Gülünçhane Tiyatrosu ( Abdürrezzak Efendi Zir İdaresinde) Ramazanı şerifin 10’uncu Pazar gecesi Saat iki buçukta Talihsiz Kızcağız –yahutMerdane Kavuşmak Milli Dram 4 Perde *** Şehzadebaşı’nda Veznecilerde Vaki (Osmanlı Tiyatrosu) - Misak Efendi Marifetiyle – Ramazanı şerifin 8’nci Cuma Günü Akşamı Yani Cumartesi Gecesi Saat 3’de (Otello- yahut- “Vededik’in Fermanı “) Facia 5 Perde (Madam Yatıyor) Komedi 1 Perde 55 (Şehzadebaşı Vezecilerde Vaki ) (Osmanlı Tiyatrosu) - Misak Efendi Marifetiyle – Ramazanı şerifin 9’ncu Cumartesi günü akşamı Yani Pazar gecesi saat üçe çeyrek kalarak Beda olunacaktır - Fazilet Mağlup Olur mu Dram 9 Perde 56 55 56 Tarik 11 Haziran 1886, Sayı: 795 Tarik 12 Haziran 1886, sayı: 796 ŞehzadeBaşı’nda Veznecilerde Vaki “ (Gülünçhane Tiyatrosu) Abdi Efendi İdaresinde Ramazan-ı şerifin 15’nci Cuma gecesi saat iki buçukta (Berlin’de Üç Meserret) Gülünçlü Oyun Perde 3 Gülünçlü Komedi Perde 1 57 Şehzadebaşı 57 Tarik 17 Haziran 1886, Sayı: 809 (Şehzadebaşı’nda Veznecilerde Vaki) (Osmanlı Tiyatrosu) - Misak Efendi Marifetiyle – Ramazanı şerifin 16’nci Cumartesi günü Akşamı Yani Pazar gecesi saat üçe çeyrek kalarak Beda olunacaktır “ Birinci Defa Olarak “ (Peçeli Kadın) Yahut — Muhabbet madarana aşka galebe eder mi? İbreti amiz dram 9 perde 58 Dümbüllü İsmail Efendi Kumpanyası 58 Tarik 19 haziran 1886, Sayı: 803 Temaşana-i Osmani Kumpanyası Ramazanı şerifin yirmi dördüncü Pazar gecesi Şehzadebaşı’nda vaki Mehmet Efendi’nin Kıraathanesinin itsalinde bulunan bahçede icra-i labiyet eylemektedir. Ammeye nail olmuş olan Küçük İsmail Efendi’nin zir idaresinde bulunan tiyatro da Afife nam dram pek şaşalı ve metanetin suretle icra olunacağından teşrife rağbet buyuracakların Tahsin takdirini kazanmak için her türlü fedakârlığa teşebbüs edilmiş olmagla beyan ve ilana ibtidar olunmuştur. 59 59 Tarik 25 Haziran 1886, Sayı: 809 DİREKLERARASI İLE DİVAN YOLU BELEDİYE BAHÇESİ Seyyar Muhabirimizden İzdihamdan gözüm yıldığı için artık bu seferki gezintimde Beyazıt Camii şerifinin havalisine ayak atmağa cesaret edemedim. Hemen Kaşıkçılar Kapısı tarafındaki kapıdan ikindi namazını eda için giriyordum. Oracıkta namazı eda ettim. İsabet olmuş. İlmiş gibi hareket etmişim. Zira namazdan sonra Üsküdar’da Kaptan Paşa Cami-i şerifinin imamı hafız Nazif Efendi meğer orada mukabele-i şerif tilavet ediyorlar imiş. Orada hasıl ettiğim neşeyi asla tarif edemem. İşte Kur’an-ı Kerim böyle okunur. Aferin Hafız Nafiz Efendi. İkindiye müteakip Camii şerifin iki tarafında daha nasıl hafızlar olduğunu anlamak üzere olduğum yerden kalkıp başka cihetlere gidemedim. Bitinceye kadar bu hafız huş edayı dinledim. Vaktaki saat on bire geldi. Mahfel hümayun altında okuyan rüsumat kitabesinin Hafız (Ş…. ) Efendiyi dinlemeye gittim. Sonra ezana yirmi kala kalktım. Hakikaten güzel okuyor. Bu da bittikten sonra ezana yirmi kala kalktım. Avdet ederken Cami-i şerif derununu ücretsiz bir kahvehane şekline koyan öbek öbek lafazanları, ba husus acemileri görerek mateessüf oldum. Malumdur ki Camii şerif derunu ibadet ve tilavete ve bundan madud olan Hafız ve vaaz dinlemeğe mahsus olduğundan bu suretle caka çalmak abestir. Bunların menbaı kime ait ise lütfen bir an evvel icrasını diyaneti İslamiye namına rica ederim. Cami-i şeriften çıkıp da Veznecilere geldiğim sırada ezana da tamam bir çeyrek var idi. O saatte oradan geçmek akşamları Bahçekapı ve Eminönü’nden geçmekten daha zor. Araba! Araba! Araba! Bir silsilei ceryan ki ardı arkası kesilmek kabil değil. Hane sahipleri müdavin akın akın arabalarla ve süratle gidiyorlar idi. Ömer Kemal ‘in Tuhafiye Mağazasının önünden karşıya geçmek icap etti. Ne mümkün! Arabalar hep birbiri peşinden geliyor. Yarım dakikalık bir fasıla yok ki karşıya geçeyim. O sıra da meşhur Aşçı Dede’nin Direklerarasında Alli Çavuş’un kıraathanesinde tertip ettiği iftar masalarına kavuştum. Hemen bir çeyrek bekledim de ondan sonra karşıya geçebildi. Aşçı Dede’nin yemeklerini hem nefis, hem ucuz buldum. Ama garsonları fena! Top patlayıncaya kadar ne ise ne herkes sessizce bekliyor. Fakat top patlayınca garsonların hepsi birden şaşırıveriyor Bunların bu hailini bilen bazıları çorba ile beraber sair yemekleri de ısmarlıyor… Yemekte su içmedim, su yerine dört barak şurubu birbiri peşinden yuvarladım. Direklerarasının ta başında bulunan bu süslü şerbetçi sergisini gören bir kere geliyor. “ Şerbetçi Yaver Buradadır “ levhasını görünce, zaten Yeni Cami sebilinin önünden alışmış oldukları şerbetini içmeden gitmiyorlar. Hakikaten hoş yapıyor. Veznecilerdeki Küçük Cami Şerifinde teraviyi eda ettikten sonra Direklerarasında aşağı yukarı dolaşırken saatte iki buçuk’a gelmiş idi. O sırada hoş sohbet arkadaşlardan birine tesadüf ettim. Bu zat musiki müntesiplerinden olduğundan meşhur keman muallimi Zafirikiyi hiçbir kıraathane de görmediğimden bahisle nerede bulunduğunu sordum. “ Dükkanı şurada Şems Kıraathanesinin karşısındadır. Fakat bu sene de hiçbir kıraathane de değil Osmanlı Tiyatrosunda çalıyor. “ cevabını alınca: — Öyle ise gidelim. Üçe kadarını dinler, sonra da başka mahalle gideriz. Refikim buna muvafakat etmeyerek dedi k: — Dün gece gittim. Hem öyle üçe kadar değil. Oyun bitinceye kadar dinledim. Halada kulaklarımda bu meşhur kemanın sedası bakidir. Bu gece de meşhur zurnacı Yokamiyi dinleyeceğim. O da şurada Fevziye Kıraathanesinin karşısındaki kahvededir. — Vakıa Yakomi’nin zurnasına bayılırım. Ama oraya gidemem, Sen beni gel, Osmanlı Tiyatrosunda bul. — Neden oraya gidemiyorsun. Adi bir kahve olduğundan mı? — Değil ben başka bir vakit giderim. Bu akşam Zafiraki’yi dinlemek istiyorum. Deyip ayrıldık. Ben Osmanlı Tiyatrosuna gittim. O da Yakomi’ye gitti. Ben gider gitmez Zafiri’de geldi. Beni görünce bir hicazkâr taksim döşendi. Artık ne kadar mahareti varsa sarf etti. Bendeki keyfi de sormayın Bu kemanenin kadrini kıraathanecilerimiz nasılsa takdir edemiyorlar. Onlar bir Memduh ile Tatyos’u öğrenmişler. Vakıa bunlarda güzel kemanelerimizdendir. Fakat yine Zafiriki derecesine çıkamayacakları gibi keman çekmek usulünce de yine Zafiraki’nin derecesine vasıl olamazlar. Doğrusu budur. Bunu bütün musiki üstatları tasdik ederler. Ne hacet bir gece Memdüh, bir gece de Zafiraki çalsın iş anlaşılır. O koca Osmanlı Tiyatrosu’nun her tarafına kemanının sadasını bülbül gibi aks ettirirdi. Ondan küçük olan diğer tiyatrolarda da saz var. Var ama duyabilene aşk olsun, Gürültü, harıltıdan sazın anlaşılması mümkün değil. Osmanlı Tiyatrosunun perde açılmzdan evvel ve perde aralarındaki gürültüsü ise onlardan daha ziyade Bu halde zafiriki herkese kemanını işittiriyor. Herkesi memnun eyliyordu. Gece vapurunun vakti oyunu seyretmeğe müsait olmadığı için Üçte oradan kalktım. Biraz sonra arkadaşımda gelip beni kapıda buldu. O da Yakumi’yi şöyle anlatıyor. İdi: “ Yakumi’nin çalmakta olduğu allı morlu, beyazlı sarılı, kağıtlarla donatılmış kahvesine girip de Yakumi’yi bir aşinalık ederek bir kıyıya oturduktan sonra koca Yakumi bana gülümseyerek o kahveye mahsus temaşalarla bir aşinalık savurdu. Müşteri, daha erken olduğu için, biraz tenhaca idi. Sonradan adım atamayacak derecede doldu. Herkes kalabalıktan, birbirine yapışık idi. Görmeli, orasını bir görmeli, idin. Saat üçe çeyrek kala Yakumi zurnasını akord eder gibi ta, ta, ta diye öttürdü. Osmanlı Tiyatrosunda perde açılmış gibi tıssss. Öte de hiç ses yok. Yakumiden sonra fasıla başladılar. Ondan sonra arada bir mükemmel bir zurna taksimleri, hicazlar, o hüsüyniler, o saba’lar, neler de neler ! Sanki kemani Memduh’la müsabakaya çıkmış zannolunur idi. Garsonlarda sanki çifttelli oynayacak gibi bel kırarak servis yapıyorlardı. Orada bizim gibi adamlara kahveciler, garsonlar, “Tenzilen efendilerde kahvemize geliyorlar“ diye daha ziyade bir ikramda bulundukları gibi daima semai çaldıran ora müşterileri de kendilerinin misafiri addıyla bizim için çalınan taksimleri hoş görerek, semailerini yarım saat tehir ediyorlardı. Hovardalık bu! Şaka değil, ikram edecekler. Arkadaşımın sözü burada gelince keserek nereye gideceğimizi sual ettim: — Gelin hasan Efendi’nin kumpanyasına gidelim, Hem senin en ziyade takdir ettiğin Amelya’da orada. Deyince, ben: — Deme, nasıl olmuş da o meşhur artisti bu sene tiyatrosuna alabilmiş? Hem şimdi Osmanlı tiyatrosundan kalkıp da, Hasan Efendiye gitmek abes olmaz mı ya. Vapurun müsadesi olsa gider idik. - Canım kantoları, büyük Amelya Hanımın kantosunu dinler kalkarız.. Bizi oraya mıhlayamazlar! — Vakıa Amelya Hanımın en büyük şöhreti, en büyük artistliği kantodadır. Hatta hiçbir tiyatroda bunun kadar sanatlı kanto okuyabilecek bir şantöz yoktur. Şimdi garip şey değil mi? Hasan Efendi bunu bu ana kadar tiyatrosuna almaması için Osmanlı şiveli olmadığını bahane ediyor idi !!! Hâlbuki Şevki Efendi’nin Tiyatrosunda Angele var. Onun kadar da kanto söyleyemiyor. Onu niye tutuyorlar, demiş idim de Hasan Efendi bana: “ O kıvraktır, satışı vardır, Amelya heykel gibi durur. “ cevabını vermiş idi. Bu sene almış, galiba Küçük Amelya Hanımın Konkordiya Tiyatrosuna gitmesinden dolayı buna muhtaç kalmasından dolayı buna muhtaç kalmasından olmalı. Bana kalırsa bu fakir artisti yaza da kumpanyasından atmamalı. Zira şantözlükteki maharetiyle mevcut aktirstlerin içinde bir tanedir. Gelelim kadirşinaslık meselesine hasan Efendi daha hiçbir sahne de icrai labiyet edemez. iken sanatındaki şöhretiyle bütün tiyatroyu dolduran bir şantözün bugün yine kendi derecesine çıkmak hiçbir artistin haddi olamadığı bir iktidarı gösterir iken sahneden hariçte bırakılması kadar naşinaslık olacağı tabidir. İnşallah Hasan Efendi böyle hem sanatkar, hem fakir bir şantözü bundan böyle de kumpanyasından hariçte bırakmaz zannederim. — İnşallah, fakat bu gece oraya gidecek miyiz? Fikrin nedir? — Onu başka bir geceye bırakılmakta bu gece Divanyolu’ndaki Belediye Bahçesi’nde Hayali Şair Ömer Efendi’ye gidelim. Ramazan geleli daha Şair Ömer Efendiyi görmedim. — Peki, öyle olsun. Bir şartla ki ben Şems Kıraathanesine gidip Memduh’un takımını dinleyeceğim. Sen de Hayali’den sonra sen de oraya gelirsin. Kararıyla ayrılıp, ben Divanyolu’ndaki Belediye Bahçesi’nde bulunan kıraathaneye gittim. Oyun yeni başlamıştı. Hacivat perde de idi. Karagöz oyununu böyle edibane icra eden olursa en sevdiğim bir oyundur. O gece pek ziyade mahzuz oldum. Mugayir edip hiçbir cümleyi değil, hatta hiçbir kelimeye bile tesadüf etmedim. Edibane tarifane sözlerle müezzin bir hayal Gerçi perdenin önü Ramazan olması münasebetiyle çocuklarla dolu. İçeriye girerken alınan üç buçuk kuruşa mukabil altmış paralık hayal gibi saat beşe çeyrek kala hitam buluşunun, abes olmasıdır. Bunun altı buçukta, hiç değilse altı da hitam bulması lazımdır. Gerçi buna hiçbir hayalci dayanamaz, cevabı veriliyorsa da, üç kişilik bir saz takımıyla perde aralarında icra-i ahenk olunduğu takdirde altı buçuğu da pek ala bulur. O halde katip Salih Efendi gibi büyüklerden beş kuruş, küçüklerden yüz para alınırsa o kıraathane için pek ala idare eder. Hatta bizim Kadıköy İskelesinde icrai labiyet eden bir hayalden yüz para alındığı halde böyle bir takım çalgı ve kemençeci akrabası olmak üzere mevcut idi. Bunu çocuklar istemiyormuş diye şimdi çalgısız icrai labiyata devam olunuyor. Akrabası tabi şimdi boştadır. Hayal bendinden sonra vapurumuza daha hayli müddet var. Bahusus arkadaşta bekleyecek. Hemen oradan bir arabaya atlayıp doğru Veznecilerdeki Şems Kıraathanesine geldim. Kıraathane müstecirinden vaki olan ricamızın kabul olunduğunu gördüm. Artık kahve ocağındaki pişiricinin ensesinden doğru boynun asılı olan kirli bez kaldırılıp ayrıca bir tarafa temiz bir bez asılmış, fincanlar şimdi, etekle kurulanıyor. Kahve ile getirilen bir bardak suda iyi suya tahvil edilmiş, bu yoldaki ihtarımıza müstecir gücenecek zannetmiştim. Ama insaflı imiş, pek memnun olmuş. Hatta bilhassa teşekkürde etti. Laf anlayan adama canım kurban! Zaten bizde o hatırı rica suretinde ve hem de halisane etmiştik. Bunun kabul ve icrasından dolayı bende müstecire teşekkür ederim. Fakat fasıllar yine eskisi gibi. Beste semai bazı fasıllarda var, bazılarında yok. Bu bizim musikimize bu kaide de diyemeyip “ ahali-i beste “ semai istemiyorlar, oynak, fıkırdak şarkılar isteniyor. “ deniyor. Ben de derim ki Memduh Efendi’nin takımından başka bu gün piyasamızda mükemmel bir fasıl takımı yoktur. Bir kemani Zakiraki var, o zavallı da tektir. Başında kimsesi yok! İcra edecek olsalar, beste semai sevenler memnun olurlar. Fıkırdak şarkı isteyenlerde, mesela beste, semaiden sonra en ağır şarkılar okunarak nihayetinde hiç olmazsa üç adet köçek şarkısı okunur. Her faslın köçekleri de mecmualarda bulunmaktadır. Erbabı-ı iktidar onları şöhret olmak üzere yapmamışlar. Okunsun diye yapmışlar. O gece icra olunan karcığar faslının bile köçeklerinden bir tane olsun okunmamıştır. Hâlbuki fıkırdak şarkı isteyenler işte bu köçekleri memnuniyetle dinlerler… 60 60 Malumat 4 Kânunusani 1902, Sayı: 1669 ESKİ RAMAZANLARDA KARAGÖZ Eski Ramazanlar bilhassa biz çocuklar için eğlence ve temaşa mevsimi anlamına gelirdi. Büyüklerimize bakarak birkaç gün oruç tuttuk mu Karagöz’e gitmeyi hak ettik demekti. Teravi namazından sonra lalamız yahut ağabeyimiz elimizden tutarak tıpış tıpış Kragöz oynatılan kahvehanenin veya gazinonun yolu tutulurdu. Renk renk uçurtma kağıtlarından yapılmış askılar ve yine rengarenk kağıt fenerlerle süslü kapının önüne yerleştirilmiş masanın başına kurulmuş kahvahene sahibi veya kalfasına giriş ücretini toka eder., kapının şöyle göze çarpar bir yanına asılmış mor ve kırmızı mürekkeplerle yazılı, Karagöz ve Hacivat resimli, ilandan o akşam hangi oyunun oynanacağını anlar, içeriye dalardık. Büyükler nispeten arka taraflara yerleşirler, biz çocuklar ise ta ön sıra iskemle ve sıralarda yer almaya can atar, gözlerimizi perdedeki “ Gösterme” ye diker, oyunun başlamasını beklerdik. Bu bekleme devresini de boş geçirmez, kahveci çıraklarının avaz avaz haykırarak sattıkları mevsimine göre, kabak çekirdeği, fıstık, portakal, gazoz, pestil gibi ağız eğlencelerinden bol bol faydalanırdık. Bir tek metelik mukabilinde bir avuç fıstık, bir şişe gazoz ve bir portakal tedarik edebilen o bereket ve ucuzluk günlerinde beş kuruşla hem sahura kadar Karagöz seyretmek, hem de patlayıncaya kadar yemiş tıkınmak mümkün olurdu. Oyuna başlamak için teraviden çıkacak cemaatten hayli meraklısı mahalleliyi bekleyen Karagözcünün bu ağır davranışı uzayacak olursa biz küçükler hep bir ağızdan ve muntazam bir tempoyla ayak ve el patırtıları uydurarak: — Başlayacak mı, başlayalım mı? Nakaratını tekrarlar ve kahvehanede yanan büyük tavan lambasının ışığı kısılıp perdenin şeması yakılınca da oyunun başlamak üzere olduğunu anlar, derhal susardık. Kalabalık semtlerde müşterisi bol kahvelerde Karagöz faslı başlamadan evvel hokkabaz’da oynardı ama biz çocuklar hokkabaz oyunlarından ziyade, Karagözün perde de arz-ı endam edip Hacivat Çelebi ile sohbete başlamasını dört gözle beklerlerdik. Nihayet, ucuna sigara kâğıdı bağlanmış bir kağıt parçasından başka bir şey olmayan (nareke) nin vızıltılı sesine karışan tefin: “ cif taftaf, cif taf “ larıyla (Gösterme) perdeden kalkar, semai başlar ve çok geçmeden de Hacivat’ta perdeden görünürdü: On kere demedim mi sana sevme dokuz yar Sekize vefa yok dediler, yedide zinhar. Altı ile beş, dört ile hiç başa çıkılmaz. Üçün ikisini terk ede gör, tâ kala bir yar. Biz çocuklar, hele o kaçgöç devrinde, dokuz yar sevmenin ne demek olduğunu pek anlamaz. Hacivat çelebi’nin sevgiyi tek yâre inhisar ettirmesindeki hikmeti ise hiç kavrayamazsak da bu sivri külahlı, keçi sakallı, yeşil elbiseli, kısa pantolonlu lâkırdı küpünün biraz sonra Karagöz’den yiyeceği tokatları düşünerek, manasını anlayamadığımız o çetrefil lafları sabırla dinler, Karagözcüyü kızdırmamak için ses çıkaramazdık. Semaiden sonra Hacivat: - Uf, Hay Hak!... Diyerek perde gazelini okumaya başlardı: Mesiretgâh-ı ehli aşka sinem gibi bağ olmaz. Böyledir ahval-i âlem, çeşm-i binaya yasağ olmaz. Geliverse şu köşe-i perdeden Karagöz bendeniz. Her ne kadar sürçü lisan ederse affede efendilerimiz. Perdemi zannetmeyin bezden, hisse alın bu sözden Perdeyi kaldırın gözden, kemâlattır perdemiz. Perde kurdum, şem’a yaktım gösterem zıllü hayal Ehli hal olan anlar bu zilli, olmayana bilmek muhal. Şeyh Küşteri pirimiz, eylemiş böyle hayal Ehl-i irfâne daim şûlelenir perdemiz. Karagöz Hacivat’ın eğile doğrula, ayınları çatlatarak, bazı heceleri uzatarak okuduğu bu perde tekerlemesinden sonra: - “ Huzur-ü –hâzırân, cemiyet-i irfan , vakt-i safay-ı merdân, dinsizdir, münafıktır, münkirdir, biedebtir şeytan, şeytanın dizsizliğine, rahman’ın birliğine “ mukaddemesiyle padişaha da duayı unutmaz: Nâdânlar eder sohbet-i nâdânla telezzüz Divânelerin hemdemi divâne gerektir. Beyti, müeddâsınca eli yüzü uygun, eflazı düzgün, muhabbeti tatlı bir yâr-ı kafadarım olsa geliverse şu dört köşe beyaz meydane, o söylese ben dinlesem, haddim olmayarak ben söylesem o dinlese, bizleri temaşa eden ihvân da safayâb olsalar. Diyelim ki bu gece de Mevlâ işimizi rast getire! Yâr bana bir eğlence !... “ nakaratıyla taksim yapmağa başlar ve bu sözleri söylerken de yavaş yavaş perdenin Karagöz’ün çıkacağı tarafa sokulur. Fakat “ Meded “lerin ardı arkası kesilmeyince nihayet karagöz’ün sabrı tükenir., perdenin köşesinden Hacivat’ın üstüne atlayarak gırtlağına sarılır. Asıl kıyamette işte o vakit kopardı. DİREKLERARASINDA RAMAZAN HAZIRLIKLARI Ramazan-ı şerifin geldiği bakkal ile şekerciler ve esnaf sairenin tedarikinden anlaşılırdı. Geçen seneden beri vakit tulupta Şehzadebaşına çıkamamış idim. Evvelce gece gittik. Veznecilere çıkılınca manzara değişiyor. Oradaki dükkanlar hep açık. Eshabı tezyinat ve tanzimat ile meşgul, Sol taraf köşesindeki aşçı bile tencerelerini gümüş gibi kalaylatmış, sıraya dizmiş, masasındaki muşambasını değiştirmiş, Aşçının gözlerinin parıltısından Ramazanı ip ile çektiği belli!.. Eski İstanbul Seyyar Satıcıları Karşı tarafta Japon muamelat satan Avni Beyi mağazanın kapısından (Merhaba) dedik. İçeriye girip bu sene mevkii teşhir ve furuhata vaz’ edeceği emtianın letafetini gözden geçirmemi teklif etti. “ Ramazanı şerif için doğrudan doğruya Japonya’dan getirttiğim zarif mamulat, hakikaten temaşaya layıktır. Hem de ucuzdur. “ Sözlerini ilave eyledi, Yanımda üç yavru bulunduğundan bahs ile başka vakit temaşaya geleceğimi söyleyerek yürüdük. Şems Kıraathanesi içi kalabalık idi. Şair bizi görünce, yanımıza geldi. Malum a! Bu zat hem şairdir ve hem de zarif bir hayal bazdır. Sözleri haz ile dinlenir. Kendisiyle hayalice konuştuk. Ramazanı şerifte Hamdi Efendi ile birleşip Direklerarasında orta oyunu oynayacağını anlattı. Şair Ömer Efendi’nin zenneye çıktığı ve o kıyafeti kendisine cidden yakıştırmakla beraber Hamdi Efendi ile karşı karşıya geçipte muhavereye giriştiği vakit insanın gülmekten bayılacağı geldiği muhtaç tarif değildir. Hokkabaz, Kukla, Hayal Sanatçıları Hayali Yorgancı Mehmet ve Ortağı Şefik Safi Hem Ömer Efendinin bu kumpanyaya orta oyunu oynamakta, taklit kesmekte en ziyade haiz adamların dahil olduğunu ve meydan temaşaya konulacak labiyanın en muntecib oyunlardan bulunduğunu da söylüyor ki şu hale nazaran bir takım okuyucuların kısık sesleriyle (Kanto) namına ve zennesiz, hezyan alud sözleri ve açık saçık kılık ile sahne üzerinde okumaktan başka orta oyunundan hemen de hiçbir fark bulunamayan Kel Hasan Efendi’nin Tiyatrosu’ndan ziyade bu orta oyunu kumpanyasının rağbet kazanacağı melhuzdur, diyebileceğim. Şair önce hayali pek güzel oynadı. Defaat ile el çırparak alkışlandı. Hele Karagözün küp başında söylediği beyit pek zarifane düştü. Oynadığı sözlerde düşüklük yok. Yalnız Karagöz lisanından dermiyan eylediği (taklit deruniye) dersat değil. Mamafiye bu cümle Karagözün saçmaları sırasında sarf olunduğundan su götürür. Şairin hayalini bundan iki sene evvel temaşa etmiştim. O vakit zihnen bir kıyas yapıp taklit itibarıyla bizim şairi, Katip Salih Efendi’den aşağı bulamadım, evvelki geceki temaşada şairin noksanlarını ikmal eylediğini anladım. Hulasa, Hayali Şair Ömer herhalde takdire değer bir sanatkârdır diyebilirim. Oyun saat beş buçuğa kadar devam etti ve pek güzel eğlendik Cenabı hak cümleye afiyet ihsan buyursun, 61 61 Malumat 16 Teşrinisani 1903, Sayı: 2343 MEDDAH Meddah deyip geçmeyiniz Bu iş şarkta başlı başına bir sanattı. Hem de ne ince, ne nazik, ne mesuliyetli bir sanat. Meddahlığın bir mazisi ve tarihi vardır. Türklerin ilk meddahları ozanlardı. Çakur denilen ucu püsküllü büyük sazlarını boyunlarına takarak diyar diyar dolaşan ozanlar, başlarına toplanan halka sazlı, sözlü hikâyeler ve kahramanlık menkıbelerini anlatırlar; gazlarının ve lisanlarının kudret ve kuvveti nispetinde nam kazanırlardı. Türkler İslamiyeti kabul edipte tasavvuf cereyanları başladığı zaman Ozanlık bir istihale geçirdi. Ozanların söyledikleri hikâye ve menkıbelerin mevzuları değişti. Eski (Bayındır) ve (Dedekorkut) hikâyelerine mukabil ozanların naklettikleri mevzular, İslam kahramanlarının menkibelerine intikal etti. (Tanrının İslamını, Ali) (Hazreti Hamza), (Hallâcı Mansureti Hamza), (Hallacı Mansur’un Maceraları) ozanlara bitmez tükenmez bir menkibe hazinesi verdi. Hayaller genişledi, mevzular alabildiğine değişti. Tahta kılıçlarla kâfirlere karşı savaşan, maiyetindeki bir avuç mürid ile düşman ordularını perişan eyleyen, üç beş kahraman ile kaleleri alan, nam ve şanının şarktan, garba kadar duyuran Alplerin hikâyeleri, kahramanlığa ve kahramanlara meftun olan Türk halkına pek cazip gelmişti. Bunlar, Avrupalıların şövalye hikâye ve menkıbelerinden farklı değildi. Nitekim bunlar, halk edebiyatına girmiş (Hamzaname), (Kankalesi), (Battal Gazi) gibi eserlerin vücude gelmesine sebebiyet vermişti. Asırlar geçtikçe ve halkın zihniyeti değiştikçe, istihsaleler de birbirini takip etti. Sazlı ozanlar, mevkilerini sazsız hikâyelere terk ederek kendileri Saz şairleri ve âşıklık mezhebine geçmişlerdi. İşte o zaman taklitli hikâyeler söyleyen yeni bir sanatkâr zümresi yetişmişti ki bunlara meddah adı verilmişti. Meddahlar söyleyecekleri hikâyelerin mevzularını hayattan alırlardı. Asıl sanat naklettikleri hikâyede adı geçen şahsiyetleri, onların lisan ve hareketlerini taklit ederek canlandırmaktı. Bu itibarla bir meddahın her şeyden evvel insanların lisan farklarını gayet iyi bilmesi ve hatta hayvanların sada ve hareketlerini de gayet iyi taklit etmesi lazımdır. Mesela Sarayda geçmiş olan bir vakıayı nakleden meddahlar; bir Çerkes cariyeyi, bir Arap harem ağasını ve hatta bir papağanı, kendi dilleriyle konuştururlar. Yahut bir çarşı alemini tasvir ederken orada toplanmış olan Kastamonulu, Sivaslı, Kayserili ve saire köylülere, kendi lehçeleriyle muhavereler tertip ettirerek, bu muhtelif insan halitasını hayallerde yaşatırlardı. Meddahlar ekseriya büyük kahvelerde çalışırlardı. Bir köşede, yüksek bir koltuğa otururlardı. Ellerine bir baston alırlar, Boyunlarına büyücek bir mendil takarlardı. Bastonu, kapı çalmak, at koşturmak ve saire gibi işlerde kullandıkları gibi, insan ve hayvan taklitleri yapacakları zaman seslerini değiştirmek için mendilin ucunu ağızlarına tutarlardı. Meddahlığın çok ince usul ve adabı vardı. Söze daima: —Hak dostum hak! Diye başlarlardı ve sonra: — Geçmiş zamanı naklediyorum. İslam isime, semt semte, memleket memlekete benzer. Kimseye şahsi bir arz ve ivazımız yoktur. Mahfuzen bir hikâye naklediyoruz. Naklettiğimiz hikâyede şayet bir benzerlik olursa, hiç kimse üzerine alınmasın. Diye bir de başlangıç yaparlar; ondan sonra hikâyelerini söylemeye koyulurlardı. Hikâyeler, uzun sürerdi. Bazen Teravi namazından sonra başlayan bir hikâye, sahur vaktine kadar devam ederdi. Bu müddet zarfında söz bulup söylemek taklitler ve taklitli şarkılarla dinleyenlerle eğlendirip vakit geçirmek kolay iş değildi. Bizde ilk Meddah kimdir? Bunu bilmiyoruz. Ancak bazı eski ve yaşlı meddahların rivayetlerine nazaran, geçen asrın meddahlarından birkaç isim tespit edebiliyoruz. On dört yaşında tahta çıkmış olan Birinci Sultan Ahmet, Karagöz Oyunu gibi, Meddahı da çok severmiş. Ekseriya Küçük Hoca isminde bir meddahı saraya getirterek, kafes arkasında oturur, bu adamın söylediği taklitli hikâyeleri dinlemekten haz edermiş. Sultan İbrahim Devrinde, Hacı Osman diye bir meddah yetişmiş; bu zat, ekseriya yaz geceleri Çemberlitaş’ta ki Vezirhanı’nın geniş avlusunda meddahlık edermiş ve söylediği gülünç hikâyelerle, büyük bir maharetle yaptığı insan ve hayvan taklitleriyle, dinleyenleri kırıp geçirirmiş. Garip değil mi? Çok ciddi bir hükümdar olmasına ve şiddetli hareketleriyle bütün İstanbul halkını korku ve dehşet içinde bırakmasına rağmen Dördüncü Sultan Murat’ta meddahı pek severmiş. Aygır Nuri isminde bir meddahı dinler, kahkahalarla gülermiş. Üçüncü Sultan Selim’de ara da sırada meddaha rağbet edermiş. Tahtakale’de bir hanın avlusunda söylediği hikâyelerle halkın ruhunu cezp etmiş olan Yobaz Ahmet ismindeki meddahı saraya getirtmiş. Son devirlerde meddahlık sanatı bir kat daha incelmiş ve cidden mahir meddahlar yetişmiştir. Meddah İsmet, Meddah Şükrü, Acem Ali, Aşık Efendi, Meddah Tahsin, bu isimlerden bazılarıdır. Bugün meddahlık ortadan silinmiş gibidir. Diyebiliriz ki meddahların sonuncusu Surûri’dir. Onun vefatı ile bu sanatta hemen hemen kaybolup gitmiştir. Meddah Surûri, bu işin cidden ehli idi. Ayasofya civarında, İshak Paşa mahallesinde dünyaya gelmişti. Bir pehlivan gibi iri bir vücuda mâlikti. Hatta askerlik çağı geldiği zaman süvari sınıfına ayrılarak Edirne’ye gönderilmişti. Oradaki asker deposunda kendisine göre ne elbise ve ne de çizme bulunmadığı için, ona hususi suretle elbise ve çizme yaptırmak icabetmişti. Surûri, yalnız meddah koltuğuna oturduğu zaman değil ahbapları ve arkadaşlarıyla görüştüğü zamanda hoş ve zarif esprili sözleriyle muhataplarını cezp ederdi. Onu dinleyenler, o kaba saba vücutlu adamın zarafetine hayret ederlerdi. 62 62 Ziya ŞAKİR, “ Meddah “ , Akın 19 Haziran 1952 KANTOLAR VE KANTOCULAR Yarım asır evvel artist tabiri pek o kadar istimal edilmezdi. Sahneye çıkanların hemen hepsine Oyuncu. Bu oyuncuların erkeklerine aktör, kadınlarına da Akteris derlerdi. Akteristler de iki sınıfa ayrılmışlardı. Birisi sahnede piyes veyahut tulûat oynayanlar, öteki de kantoculardı. Kanto, raksa uygun gelecek surette bestelenmiş olan hafif şarkılara derlerdi. Bu bestelerin alafranga mı, alaturka mı olduğu kestirilemezdi. Yalnız şarkıların sözleri açık saçık ve ekseriya manasız kelimeliden; besteleri de şen, şuh, raksan, hoplatıcı ve zıplatıcı nağmelerden mürekkepti. Kantoların çalınması, söylenmesi ve oynanması bir takım usullere tabiydi. Kantonun Gran Kasa denilen üstü zilli bir davul, ile bir klarnet, bir boru, bir trampet, bir veyahut iki kemandan merekkep bir orkestrası vardı.ki, bu hiç değişmezdi. Bu garip orkestrayı kimin icat ettiği bilinmiyor. Hususiyetlerine bakılırsa, herhalde bizim yerli sanatkârlar tarafından tertip edilmiş olduğuna hükmedebilirdi. Şu hakikati de söylemek lazımdır ki bu acayip orkestra; cazband takımı gibi mat, kaba ve kuru gürültüden ibaret değildi. Bilhassa kantoların kıvrak ve raksan ahengini, bütün incelikleriyle ve bütün hassasiyetiyle ifade ederdi. Kantolar alelade, basit ve hatta biraz da müstehcen halk şarkılarından ibaret olmamakla beraber, gayet oynak, nağmeli bestelerden mürekkepti. Kantocular, oynayacakları ve söyleyecekleri kantoya göre elbiseler giyerlerdi. Renk renk parlak pullarla işlenmiş olan bu elbiseler gayet kısa etekli idi. Eteklerinin uçlarına küçücük kurşun parçaları dikilmiş olduğu için, en küçük bir hareketle bu etekler açılır, bütün baldır ve bacaklar meydana çıkıverirdi. Kantocuların en fettani, en işvebazı Pûruz Hanım isminde bir Ermeni dilberi idi. O tarihlerde 45 ve hatta 50 yaşını ferah ferah geçmiş olduğu halde, kantoya çıktığı zaman seyircileri kırıp geçirirdi. Pûruz Hanım, bugünkü görüşlerle çirkin sayılabilecek derece de şişmandı. Fakat o devirde şişmanlar çok makbul olduğu için her sınıftan birçok düşkünleri vardı. Topçu çavuşlarından, ayak esnaflarından, kalem efendilerinden hatta sarığını çıkarıp koltuğunun altına saklayan eski cübbeli medrese talebelerinden karmakarışık bir güruh sahnenin önündeki sandalyeleri kapışırlar; Pûruz Hanım sahneye çıktığı zaman, bir hayli taşkınlıklarda bulunurlardı. Pûruz Hanım, insafsız bir cellât kadar gaddardı. Kendisine düşkün olanların içinde paralıca bir adam bulunduğunu sezdi mi ona derhal pençesini takardı. Soyup soğana çevirdikten sonra da bir tekme atar; artık onun yüzüne bakmazdı. Bu bayağı Ermeni dilberinin bütün hayatı, korkunç maceralarla geçmişti. Birçok defalar bıçak yemişti. Eğer onun yerinde bir başka kadın olsaydı, hiç şüphesiz ki sahneyi terk ederdi. Fakat Pûruz Hanım kan döktükçe düşmanlarının paralarıyla beraber, kanlarını, irinlerini emmiş, aşağı yukarı altmış yaşına kadar, sahnede lop lop etlerini dalgalandıra dalgalandıra sebat etmişti. Kantocuların en meşhurlarından biri de, Küçük Amelya idi. Adının başındaki küçük kelimesine rağmen, o da kırk- kırkbeşlikti. Gemici elbisesi giyip de: Haydi, tayfalar; gemi yalpalar. İçelim şarap, olalım harap Diye gemici kantosuna çıkmaz mıydı, sahnede keklik gibi sekerdi. O devrin alkış tarzları da pek garipti. El çırpmaktan ziyade bağırıp, çağırmaya, hatta iki ellerini ağzın kenarlarına dayıyarak garip sesler çıkarmaya ehemmiyet verilirdi. Aynı zamanda sahneye at nalı gibi mecidiyelerden tutunuz da, limon kabuğu hatta çürük yumurta atmak bile hoş görülen şeylerdendi. O devrin son senelerine doğru Suriye’den iki kantocu gelmişti. Biri Ferha Mari, diğeri de Gemelâ isminde idi. Bu iki kantocu güzel olmadıkları gibi, Sesleri de o kadar parlak değildi. Lâkin o kadar kıvrak oyunları vardı ki, çarçabuk etraflarında, düşkünlerden mürekkep olmak üzere geniş bir hâle peyda oluvermişti. Bunlar, Rum ve Ermeni kantocular gibi aşüfte ve fettan şeyler değillerdi. Lâkin raks ederlerken o derece ince hareketler gösterirlerdi ki; tiyatronun içini ahü eninlere gark ederlerdi. Eski kantocuların, meşhurlarından Büyük Ameliya’nın, dilsiz bir aşığı vardı. Ameliya sahneye çıktığı zaman aşka gelerek oturduğu yerde zıpzıp sıçrardı. Birçokları onun bu halini görünce gülerler, bazıları da ona acırlardı. Kantocular bir hayli aşk maceralarının da kahramanı olurlardı. Meselâ Pûruz Hanım, Büyük İsmail Efendi’yi sahne hayatına bağlamıştı. Büyük Virjini ‘de Hakkı Efendi isminde ağırbaşlı, saçlı sakallı bir tekke şeyhini, dergâhının postundan ayırarak çekip sahneye almıştı. Bu Hakkı Efendi, Aksaray’da Yüksek Kaldırım Mahallesi’nin imamı ve oradaki Rüfai Dergâhının da şeyhi idi. Her nasılsa Virjini’yi sevmişti. Varını yoğunu ona yedirdikten sonra Virjini ile aynı çatı altında bulunabilmek için, aktörlüğü ihtiyar etmiş, sevgilisinin çalıştığı Küçük İsmail Efendi’nin Kumpanyasına girmişti. 63 Kantocu 63 Ziya ŞAKİR, “ Kantolar ve Kantocular “ , Akın 21 Haziran 1952 NEREDE O ESKİ BAYRAMLAR Sahura kadar oturmaktan, günün geç vaktine kadar uyumaktan dolayı mutadını şaşıranlar, bayram Namazına yetişemezsek diye, daha gecenin zifiri karanlığında yataklarından fırlarlardı. Bayram Namazı’nın usül ve erkânı sayılırken, tanıdık bir hoca efendi şöyle kısa kesmişti: İki salla, bir bağla, üç salla bir yat. Burada salladan anlatılmak istenen, tekbir alarak elleri kulağa götürürken kolları kaldırmak. Bağla ise divan durmak. Yat’da secdeye varmak. … Adı üstünde, şeker bayramı: Keşanelerde gümüş tepsilerle getirilirdi. Fağfuri kâselerin kiminde dişsiz harcı lâti lokum, fıstık ezmesi; kimin de dişli harcı badem, kiminde alafranga harcı fondan, çikolata, meyve şekerlemesi. Konak yavrularında yalnız iki türlü: Lâti lokum ve badem; küçük evlerde ise de tabakta elvan. Her gidilen yerde, selamünaleyküm deyince dayanır. Bir tanecik olsun almak şart. Kapı kapı dolaşa dolaşa, akşama kadar yenir. Ağız çirişçi çanağına döner. Şeker illeti rejimine boyun eğmiş, glüten ekmeğine yatmış, çarnaşar perhizi bozmuşlarda gelsin bardak bardak su, mide kırba gümbürder. 64 İlk günü, sabah sabah her tarafta gümbür gümbür davullar gümbürder: Mahallenin bekçileri, çöpçüleri semtin tulumbacıları kapıya damlarlar. Yazma mendilleri, keseye göre uçlarını düğümlenmiş ayrım lira, mecidiye, çeyrekler hazır. Hemen verilir. Davulcular Bayram Kutlamasında 64 Tasvir-i Efkâr 1 Birinci teşrin 1943, Sayı: 5530–1173 O zaman ki bekçilerle şimdikiler arasında çok farklar var. O zaman ki bekçinin elinde ucu demirli, kalın, uzun bir sopa vardı ki bu sopa, geceleri mahallelere tebelleş olacak hırsız, hayırsız, biçimsiz, uğursuz, soysuz, serseri, cani, katil, gibi heriflere karşı bekçi babanın biricik silahı idi. Ağırlığı en az beş okka gelen bu uzun ve kapkalın sopayı, bekçi babanın kaldırıpta herifin başına indirmesi, hani, aşağı yukarı bir gülle kaldırma işinden pek kolay değildi. Neyse, eski bayramlarda sabahleyin kapınıza,ilk önce, bekçi baba elindeki bir sopa ile damlardı. O zaman bayram sabahları kapı kapı dolaşan bekçilerin çoğu, yanalrında manici ve davulcudan başka, bir de birer de sırıkçı yamak gezdirirlerdi ki bu sırıkçının vazifesi evlerden bekçiye bayram hediyesi olarak verilen çeşit çeşit, renk renk basma pazen, lâhoraki parçalar ile çevreleri, mendilleri, yemenileri bu upuzun sırığın ucuna takarak onları omuzlarında taşırlardı. O vakitler bekçi ile birlikte bayram kutlamak için kapı kapı dolaşan manici ve davulcular Ayvansaray’ın, Sulukule’nin, Üsküdar’ın en meşhur ve sesi güzel manicileri ile davulcuları idi. Tabiî, bunların ardı sır, kız, oğlan, karma karışık, alaca bulaca giyinmiş ve mahallesine göre on beş, yirmi, otuz, kırk, hattâ elli çocukta sokak aokak, kapı kapı kendilerini takip ederlerdi. Bunların arkasından kırmızı ceketli, elleri harbalı yangın köşlüler, köşlülerden sonra salkım saçak tulumbacılar ortaya dökülürdü. Tulumbacılar ellerinde baskı kolları, sarı pirinç borular, fenerler ve çalgılarla dolaşırlardı. Bu çalgılar ya bir zurna, ya bir klarnetle, çiftenaradan ibaretti, yahut külüstür bir incesaz takımıydı. Daha sonra sakalar, çöpçüler kapıları çalarlardı ki bunlar hâlâ aynı tertip devam etmektedirler. Bu saydıklarımdan başka eski bayramlarda bayramı kutlamak için kapılara gelenler arasında şunlarda vardı: Bakkal çırakları, sütçüler ve sütçü yamakları, bazı mektep bevyapları (kapıcıları), daire, kalem papuççuları, bazı mezcuplar, kendi tabirleri ile memleket garipleri, ilâhi ve kaside okuyan kadın, erkek dilenciler ve saire… İkinci Fasıl: Çat kapı komşu çocukları… — Öpeyim Amca! — Al yüz para! — Öpeyim hanım teyze! — Al bir mendil! — Öpeyim Dayı Bey! — Al altmış para! — Öpeyim Amca Bey! — Al bir çevre! Eğer şeker bayramı ise tabiî her gelen çocuk bir miktar da şeker lüplendikten sonra üçüncü fasıl başlardı. Üçüncü Fasıl: Hısım, akraba, eş, dost, daire, fabrika, mağaza müstahdemleri ve eski emektar bacı kalfanın kızı, sütninenin gelini ile başlayan bu üçüncü fasıl ekseriya bayramın ilk gününde bitmez, ikinci, üçüncü günlerini de bulurdu. Onun için eskiden biraz varlıklı ve hısımı akrabası, eşi dostu, maiyeti, bilmem nesi çokça olan aileler için bayram tam manasıyla bir gaile olurdu. Her semtin kendine mahsus bir bayram yeri mevcutsa da en meşhurları üç taneydi: Kadırgadaki Cinci Meydanı, Fatih Meydanı bir de ikisi arasında mola ve hareket noktası olan Beyazıt Meydanı… Mübarek Bayrama Mahsus Adetlerimizden: Sabahleyin Sokak Kapısının Önünde Davul Zurna İle Bayram Hediyesi Almağa Gelenler Bayram Sabahının Ne Kadar Neşeli Bir Gürültüsü Vardır Değil mi? Namazdan Çıkıldıktan Sonra Davul, Zurna Sesleriyle Tulumbacıların Gelerek Hediye İstemeleri Birbirini Müteakip Bekçinin, Sakanın, Çöpçünün, Kapıyı Çalmaları Senenin İki Bayramına Mahsus Adetlerimizdendir. Evin Çocukları Bayram Gecesi Erken Yatarak Sabahleyin Erken kalkarlar. Hemen Giyinerek Konuyu, Komşuya El Öpmeğe Giderlerdi. Ne Tuhaftır Değil mi? Bayram Sabahı Evlerimizin Sokak Kapıları Hemen Daima Aralık Bulunur, Kapanmaz. Çünkü Ya Kendi Çocukları Yahudda Konu, Komşu Çocukları Girip Çıkarlar. Kapının Çalınmasından, Açık Durmasından Bahsederken Unutmadan Şunu da Söyleyelim ki Kurban Bayramında Çeşit Çeşit Çarşaflı, Yeldirmeli Baş Örtülü Dilenci Kadınlarıyla Türlü Türlü Dilenci Erkeklerin Gelip Et İstemelerine Nihayet Yoktur. Fakat Bütün Bu Gürültüler Bayramın Birinci Gününe Mahsustur. Binaen Aliye Bayramı Sevdiğimiz Gibi Onunla Beraber Gelen Bu Gürültüleri de Hoş Görmeliyiz. Yukarıda ki Resimde Bayram Sabahında Bir Kapı Önünü Göstermektedir Eski Bayramlarda Çocuklar Nasıl Eğlenirlerdi? Şimdi ki bayramlarda da hâlâ eski tertip ve eski biçimde eğlenen çocuklar varsa da eskiden hemen hemen bütün çocukların eğlencesi salt şehrin şurasına, burasına kurulan bayram yerlerindeki eğlencelere inhisar ederdi. Anasından, babasından, teyzesinden, dayısından, yengesinden amcasından, ablasından, ağabeyisinden, komşulardan sızdırabildiği çil kuruşcukları cebine dolduran kız, oğlan çocuk soluğu bu bayram yerlerinde alırdı. Meselâ, ahrçlığını doğrultup ta sabahleyin erkenden soluğu bayram yerinde alan bir oğlan çocuk onu şöyle geçirirdi: Bayram yerine girerken köşebaşını kesmiş olan gezgin mahallebiciden bir tabak pekmezli mahalle yer. Biraz yürür, bir şişirme düdük olur. Biraz daha ilerler., cebine on paralık sakız leblebisi doldurur. Meydanın tam ortasına gelince salıncakçı hemen onu kucaklayınca salıncağa bindirir. O şimdi salıncakta bir yanda darbuka, zilli maşa ile sallanır, bir yandan da şişirme düdüğünü şişirip şişirip öttürür, bir yandan da sakız leblbisini yer. Biraz sonra salıncaktan inince onu macuncu karşılar. — Haydi, ver on paralıkta ondan! Değneğin ucuna takıla alaca macunu emerek kendisine yeni bir eğlence arayan çocuğu bu sefer de tenteli yük arabacısı yakalayınca arabaya atar. Bir çeyrek sonra arabanın sarsıntısı ile karnını acıkmış sanan oğlancık soluğu köftecinin tablasında yer alır. O daha köftenin son lokmasını çiğnerken koltuğundaki kavanoz ile turşucu karşısına dikilir: — Haniya limon suyu ile! — Ver beş paralıkta ondan! Arkasından haydi atlıkarıncaya… Şimdi dön baba, dönelim! Derken mide bulanmaya başlar. Haydi, bulantıyı bastırmak için köşe de çift bardağı on paraya boyalı limonata satan herife. Bir, bir daha iki bardak sözüm yabana limonata… Artık mide döner mi davula… Şimdi de bu çok dolgun ve yan bulantılı mide ile doğru hokkabazın çadırına. Hokkabazdan çıkınca külüstür bir eşeğe atlayıp: —Deyyyye! Çuuuş! Bayram Eğlencelerinden -Dönme Dolap Aşağı yukarı bir voli. Bir defa gidiş gelişle pek bir şey anlaşılamayınca ikinci bir voli daha. Fakat bu defa siyahi arkadaşları ile yarış etmek şartı ile. — Ha babam ha, ha karakaçan ha! Eşeğin üstünde, yarı yolda bir sendeleme, arkasından bir çığlık: — Ay kafam, ay belim, ay kolum. Bereket versin ki ayağı, topuğuna kadar geçirdiği özengide takılı kalmıştır. 65 65 Osman Cemal KAYGILI “ Son Posta 25 Şubat 1937, Sayı: 2358