Таъсири узайтирилган тананинг маълум аъзосига таъсир

Таъсири узайтирилган тананинг маълум аъзосига таъсир

O‗ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‗LIQNI SAQLASH
VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
SANOAT FARMATSIYA FAKULTETI
SANOAT FARMATSIYA YO‗NALISHI
DORI VOSITALARNI SANOAT TEXNOLOGIYASI KAFEDRASI
―DORI VOSITALARINI ISHLAB CHIQARISH‖ FANIDAN
MA‘RUZALAR MATNI
TOSHKENT-2014 yil
1
O‗ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‗LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
―TASDIQLAYMAN‖
O‗quv ishlari bo‗yicha prorektor v.b.
farm.f.d., prof.
-------------------------------------X.S.Zaynutdinov
―----------‖---------------------------------------2014 yil
5720700 – Sanoat farmatciya turlari bo‘yicha
ta'lim yonalishlari uchun
―DORI VOSITALARINI ISHLAB CHIQARISH‖ FANIDAN
MA‘RUZALAR MATNI
Toshkent - 2014
2
Tuzuvchi:
DVST kafedrasinin dotsenti, f.f.n.,
A.D. Tadjieva
Taqrizchilar:
Dori turlari texnologiyasi kafedrasining
dotsenti, f.f.d., YO.S. Karieva
DVE va SDM ilmiy-uslubiy va axborot
bo‗limi katta mutaxassisi, f.f.n.,
N.E.Toirova
2010 yil 18 oktyabrda tasdiqlangan o‘quv rejaga binoan tayyorlandi
Institut markaziy uslubiy kengashida (2014 y. ―----------‖------------------------------dagi
-----–sonli majlis bayoni) ko‗rib chiqildi va ilmiy kengashga tasdiqlash uchun
tavsiya etildi.
Markaziy uslubiy kengash raisi,
f.f.d., prof.
X.S.Zaynutdinov
Institut ilmiy kengashida (2014 y. ―-----------------‖----------------------------------------------dagi
-----–sonli majlis bayoni) tasdiqlandi va chop etishga tavsiya etildi.
Ilmiy kengash kotibi,
f.f.d., prof.
Z.O.Yuldashev
3
Umumiy o‘quv soati
Jumladan:
Ma‘ruza
Laboratoriya mashg‘uloti
Mustaqil ish
212
54
72
86
O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor tomonidan ―25‖iyun 2013 yilda
tasdiqlangan
4
So‗z boshi
O‗zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to‗g‗risidagi‖ qonunida belgilangan
mutaxasicslik fanlari bo‗yicha malakaviy pedogog kadrlarni va ilmiy ish olib
boruvchi izlanuvchini, har tomonlama etuk kadrlarni tayyorlash dolzarb
masalalardan biridir. Ilmiy texnika taraqqiyoti misli ko‗rilmagan darajada
rivojlanayotgan davrda oliy ta‘lim muassasalarini zamon yangiliklari bilan bir
qadamda boruvchi, tajribali olimlar, pedagoglar zahirasini yaratish maqsadga
muvofiqligi zamon talabidir. Aholini yuqori samarali turg‗un va arzon dori
darmon bilan ta‘minlash, sanoat miqyosida farmatsevtik ishlab chiqarishni ustivor
yunalishlaridan biri xisoblanib kelmoqda.
O‗zbekiston Respublikasida tibbiyot amaliyotida qo‗llashga ruhsat etilgan
dori vositalari ichida tayyor dori vositalarining ulushi 73% ni tashkil etadi.
Mustaqillikka erishganimizdan so‗ng esa bu ko‗rsatkich 90% dan oShib ketdi va
rivojlangan xorijiy mamlakat ko‗rsatkichlariga tenglashib qoldi. Lekin bu asosan
chetdan keltirilayotgan TDV hisobiga ekanligini aytib o‗tish lozim.
Bugungi kunga kelib O‗zbekiston Respublikasida 115 ta korxona dori
vositalari va tibbiy buyumlar ishlab chiqarish litsenziyasiga ega. Respublikada 590
dan ortiq maxalliy dori vositalari ro‗yhatdan o‗tgan bo‗lib, umumiy ro‗yxatdan
o‗tgan dori vositalarining 12% ni tashkil etadi.
Tahlil natijalari bo‗yicha maxalliy dori vositalari umumiy strukturasida 32 ta
original dori vositalari (birinchi marotaba yaratilgan), 523 turdagi generik dori
vositalari, hamda 20 ta substansiya va 38 ta davolash va diagnostik vositalar ishlab
chiqarishga ruxsat etilgan.
Mahalliy korxonalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan dori vositalarining
475 ta nomdagisining to‗liq texnologiyasi o‗zlashtirilgan bo‗lsa, 80 turdagi dori
vositalarini ishlab chiqarish chet el firmalari tomonidan keltiriladigan yarim tayyor
mahsulotni qo‗llashga asoslangandir.
―Sanoat miqyosida dori vositalari ishlab chiqarish‖ yo‗nalishi bo‗yicha
ta‘lim oluvchi sanoat farmatsiyasi fakulteti 2 kurs magistrlari ―Sanoat miqyosida
dori vositalari ishlab chiqarish‖ mutaxassislik fani bo‗yicha sanoat miqyosida
ishlab chiqariladigan tayyor dori vositalarini tayyorlash texnologiyasi va ishlab
chiqarishni tashkil qilish bilan yaqindan tanishadilar.
―Sanoat miqyosida dori vositalari ishlab chiqarish‖ fanini o‗qitishdan
maqsad sanoat farmatsiyasi fakulteti ―Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab
chiqarish‖ mutaxassisligi bo‗yicha 2 kurs magistrantlariga korxona sharoitida
ishlab chiqarilayotgan tayyor dori vositalarini tayyorlash texnologiyasi va ishlab
chiqarishni to‗g‗ri yo‗lga qo‗yish bo‗yicha umumiy ko‗nikmalarga ega bo‗lish.
5
Ma‘ruza matnida uchraydigan ba‘zi bir qisqartmalar va ularning
mazmuni.
API – Active Pharmaceutical Ingredient (farmatsevtik faol
ingredient(modda))
CRS – Shemical reference substence (kimyoviy toza)
E xxx – Klassifikatsiya po nomeram piщevie dobavki v Rossii
EPhM – European Pharmacopoeia Monograph (serial number), (Evropa
farmakopiyasi monografiyasi)
FDA – Food and Drug Administration (FDA or USFDA)
HEPA-filtr – High-Efficiency Particulate Air Filter (Yuqori samarali maxsus
havo tozalovchi filtr)
ISO – Intertational Standards Organization (Xalqaro standartizatsiya
tashkiloti)
SOP – Standard Operation Procedures (Standart ish uslubi (metodikasi))
WHO – World Health Organization (Jaxon Sog‗liqni saqlash tashkiloti)
IQ – Infra qizil
M – Molyar konsentratsiya
pr. – Preparat, xom ashyo (substansiya)
SF – Spektrofotometrik
tab. – Tabletka
TDV – Tayyor dori vositasi
UB – Ultra binafSha
YUMB – yuqori molekulyar birikma
6
№ 1.Mavzu: ―Dori vositalarini ishlab chiqarish‖ faniga kirish. Asosiy
tushunchalar va tamoyillar. MH.
Reja:
1. O‗zbekiston Respublikasida tayyor dori turlarini ishlab chiqarish tizimi.
2. Dori turlarini ishlab chiqarish tiziimdagi boshqaruv organlar.
3. Mahalliy farmatsevtik ishlab chiqaruvchilar va ularning turlari
4. Tayyor dori turi ishlab chiqaruvchi korxonalarning tuzilishi.
5. Ishlab chiqarishni tashkil etishda zarur bo‗lgan me‘yoriy hujjatlar.
Maqsad. Kirish. Asosiy tushunchalar.TDV tarixi.TDTT tasnifi, ularga
qo‗yiladigan talablar, biofarmatsiya asoschilari, dorilarni so‗rilishiga ta‘sir
etadigan omillar.
Mavzuning ahamiyati. Kirish. Asosiy tushunchalar.TDV tarixi.TDTT
tasnifi, ularga qo‗yiladigan talablar, biofarmatsiya asoschilari, dorilarni so‗rilishiga
ta‘sir etadigan omillar.SMR haqida tushunchaga ega bo‗lish lozim. Farmatsevtik
ishlab chiqarish korxonalarida TDVlarini ishlab chiqarish uchun zarur bo‗lgan
shart-sharoitlar bilan tanishish ishlab chiqarishni to‗g‗ri yo‗lga qo‗yishda muhim
ahamiyat kasb etadi. TDVlarini ishlab chiqarish uchun kerakli bo‗lgan MHlarni
tuzish va ular bilan ishlay olish, xar qanday kadrni o‗z kasbining etuk mutaxassisi
ekanligini ko‗rsatadi.
O‗zbekiston Respublikasini mustaqil deb e‘lon qilinishi halq xo‗jaligining
turli jabhalarida faoliyat ko‗rsatayotgan mutaxassislar bilan bir qatorda,
dorishunoslik fani va amaliyoti sohasidagi mutaxassislar oldiga ham dori
ta‘minotida respublika mustaqilligini ta‘minlashdek o‗ta muhim vazifani qo‗ydi.
Aholini yuqori samaradorlikka ega bo‗lgan, bezarar va arzon dori vositalari
bilan ta‘minlash bugungi kunda zamonaviy tibbiyotning o‗ta muhim, ajralmas
qismi bo‗lib, unda turli hil kasalliklarni oldini olish va ularni davolashda 90% dan
ortiq holatlarda farmakoterapevtik usullardan foydalaniladi.
Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlaboq, respublika rahbariyati va
xukumati tomonidan aholini dori ta‘minoti sifatini oshirish va bu borada amalga
oshirilishi lozim bo‗lgan vazifalarni belgilashga alohida e‘tibor berib kelinmoqda.
Bular – O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1996 yil 29-avgustda
―Fuqarolar sog‗lig‗ini saqlash to‗g‗risida‖gi va 1997 yil 25-aprelda ―Dori vositalari
va farmatsevtik faoliyat to‗g‗risida‖gi qonunlarni qabul qilinishi va ularni
amaliyotga joriy etilishi bilan bu qonunlar ijrosini ta‘minlash maqsadida
chiqarilgan qator qonunosti hujjatlarida o‗z aksini topgan.
O‗zbekiston Respublikasi ―Milliy dori siyosati‖ bu borada muhim ahamiyat
kasb etuvchi rahbariy hujjatlardan bo‗lib, unga asosan aholini dori ta‘minotini
yaxshilash borasidagi muhim tadbirlar rejasi belgilangandir.
Ularning birinchisi - O‗zbekistonning boy tabiiy resurslari asosida
zamonaviy dori turlarini va standartlash usullarini yaratish, yaratilgan dorilarni
belgilangan tartibda laboratoriya va klinik sinovlardan o‗tkazish va amaliyotga
joriy etish bo‗lsa, ikkinchisi - mahalliy farmatsevtika sanoatini rivojlantirish,
7
O‗zbekiston olimlari tomonidan yaratilgan shuningdek, chet el zamonaviy
texnologiyalari asosida olinadigan dori turlarini ishlab chiqarishga joriy etish va
ularni mamlakatimizning ichki va tashqi farmatsevtika bozoriga chiqarilishini
ta‘minlash bilan davlat salohiyatini ko‗tarishga hissa qo‗shish vazifalarida
belgilanadi.
So‗nggi yillarda xalqimiz o‗rtasida o‗tmish tabobati tarixiga qiziqish kundan –
kunga ortib bormoqda. Insonning xayoti nabotot va hayvonot olamiga mahkam
bog‗langan. U o‗zining rizq – ro‗zini, emak – ichmakligini shu olamdan oladi. U
biror kasallikka chalinganda ham ana shu olamdan shifo izlab undan dori – darmon
topadi. Ko‗xna SHarq insoniyat tibbiy qarashlarining qadimiy o‗chog‗i
hisoblanadi. Turkiy va Forsiy tillarda so‗zlashuvchi xalqlarning og‗zaki ijodi va
―Avesto‖ dagi dalillar buni aniq tasdiqlaydi.
Aveto – O‗rta Osiyo xalqlari hayoti to‗g‗risidagi birinchi yozma bayonlar
keltirilgan qutlug‗ kitobdir. Avestodagi muhit tozaligini saqlash, kasalliklarni
oldini olish va unga davo qilish bo‗yicha mulohazalar, dorivor minerallar,
ashyolar, hayvonot va o‗simliklar olamidan tashkil topgan mingga yaqin turli xil
tarkiblar, mikroblarga qarshi kurash usullari, sterilizatsiya usullari hanuzgacha o‗z
ahamiyatini yo‗qotgani yo‗q.
IV-V asrdagi dorishunoslik va dori tayyorlash xaqida ―Gippokrat to‗plami‖dan
aniq ma‘lumot olish mumkin. Bu to‗plamda ko‗rsatilishicha, Gippokrat davridagi
shifokorlar asosan dori vositalarining xususiyatini o‗rganish asosida davolash
usullarini qo‗llaganlar. Ushbu hayvonot va o‗simlik ashyolaridan olingan oddiy va
murakkab tarkibli dorilar Ebers papirusida keltirilgan. Bu asarlarni o‗rganish orqali
o‗sha davrdagi tibbiyot dorishunoslik hisobiga rivojlanganligini, oddiy va
murakkab dorilarning xususiyatini, ularning ko‗rinishi turlicha bo‗lgan
kasalliklarga davo bo‗lishini bilib olish mumkin. Bu davolanish san‘ati bilan birga
dorishunoslik san‘ati ham rivojlanganligini ko‗rsatadi. ―Kiyik tovoniga teng‖,
―Ko‗zi suyagi barobarida‖ yoki ―Uch barmoq bilan ushlanadigan miqdorda‖ kabi
so‗zlardan dorilarni dozalarga bo‗lib iste‘mol qilish va unda aniqlikka intilish
ko‗rinib turibdi.
Bu borada shuni ta‘kidlab o‗tish kerakki, dorivor ashyolarning arslonquyruq,
qo‗ziquloq, ituzum kelin tili, ko‗k bo‗tako‗z, maymunjon, qushqo‗nmas va boshqa
hayvonlarning nomi bilan atalishi ularning qadimdan xalqimizga ma‘lumligi
nishonasidir.
Keltirilgan tarkiblar va aralashmalarni biron bir hozirgi zamon dori shakliga
o‗xshatish qiyin albatta, ammo ular orqali bemorlarning shifo topganligi
to‗g‗risidagi dalil va isbotlar etarli bo‗lib, dorilarning salbiy ta‘siri to‗g‗risida biron
– bir ma‘lumot yo‗q. SHunisi ajablanarliki, asal, sharob, o‗simlik sharbatlari, moy
va shu kabilar dori preparati sifatida ko‗rsatilgan.
Qattiq dori shaklida keltirilgan elaki dori, hab dorilarni tayyorlash usullari
ham berilgan. Hozirgi zamon amaliyotida qo‗llanilmaydigan va amaliy ahamiyatni
yo‗qotgan dori shakillaridan taryak, Loox bo‗tqalar,quritilgan sharbat, yulep,
eleksirlar dorishunoslik to‗g‗risidagi bir necha asarlarda, xususan, Abu Ali ibn
Sino asarlarida asosiy dori shakllari sifatida keltirilgan.
8
TAKOMILLASHTIRILGAN DORI ISHLAB CHIQARISH AMALIYOTI
Litsenziyaga ega bo‗lgan ishlab chiqarish korxonalarida tayyorlangan dori
preparatlari litsenziyalangan dori preparatlari deb yuritiladi.
Bunday ishlab chiqarish korxonalari faoliyati farmsanoat rahbariyati
tomonidan boshqarilib, ishlab chiqarilgan dori preparatining sifati Sog‗liqni
saqlash Vazirligi tomonidan nazorat qilinadi.
Ishlab chiqarilgan dori preparatining sifat ko‗rsatkichi dori ishlab chiqarish
jarayonlari sifatiga to‗g‗ridan – to‗g‗ri bog‗liq hisoblanadi.
Jahon Sog‗liqni saqlash tashkiloti tomonidan etakchi davlatlar, yirik dori sanoatlari
ish tajribasi va ishlab chiqarilgan dori preparatlarining sifati ko‗rsatkichlari tahlili
asosida takomillashgan dori ishlab chiqarish amaliyoti (GMR – TDIA) qoidalari
ishlab chiqildi.
TDIA qoidalari ishlab chiqarish jarayonining xar bir har bir qism, bo‗laklarini
hisobga olgan holda ish olib borilishini, qilinayotgan har bir harakat, asbob–
anjomlarning ishlatilishi tegishli xujjatlarda qayd qilinishi shartligini talab qiladi.
Bu esa avval tayyorlangan dori preparatining sifatini ta‘minlaydi va qolaversa
tayyor dori preparati sifatidagi kamchilik qaysi texnologik jarayon natijasida ro‗y
berganligini xujjatlangan qaydnoma orqali tez aniqlab uni yo‗qotish imkonini
beradi. GMR – TDIA qoidalari asosida har bir korxona o‗z ichki imkoniyatlari,
ishlab chiqarish hajmi va uning davomiy-ligini hisobga olgan holda mazkur
korxona dori ishlab chiqarishqoidalarini, ya‘ni TDIA qo‗llanmasini ishlab chiqishi
kerak. Qo‗llanmada xar bir ishlab chiqarish jarayoni to‗la aks ettirilgan bo‗lishi
zarur. Ishlatiladigan mashinalar, apparatlar, anjomlarning ish ko‗rsatkichi
pasportda keltirilgan ko‗rsatkichlari orqali emas, balki ular ishlatilib bir – biri bilan
ishlash vaqtida muvofiqlashtirilib va ishlash natijasidagi ko‗rsatkichlari orqali
qo‗llanmada hujjatlashtirilishi kerak. Har bir ishlab chiqarish ob‘ektlari katta dori
ishlab chiqarish korxonalaridan tortib kichik korxona, sex, dorixonalarda ham
(masalan, klinik sinov uchun ) turkum (seriynыy) dori ishlab chiqariladigan bo‗lsa,
albatta, TDIA qoidalari asosida qo‗llanma ishlanishi shart. Qo‗llanmada ishlab
chiqarish jarayonlarining yoritilishi TDIA qoidalari asosida ishlaydigan
korxonaning ishlab chiqarish jarayoniga mos bo‗lishi va ishlab chiqarilgan dori
preparati yuqori sifatli bo‗lishini ta‘minlash kerak.
TDIA qoidalari bo‗yicha ishlab chiqarilgan dori preparatining sifat
ko‗rsatkichlari ularning ishlatilishi, biologik samarasi va dori ishlab chiqarish
sanoatining litsenziyalanganligi bilan baholanadi.
TDIA qoidalari dori sifatini yuqori bo‗lishini ta‘miinlaydi. Dori
tayyorlashkorxonalari uchun xos bo‗lgan tayyor dori sifatini taxlil qilish qiyin
bo‗lganda undagi kamchiliklarni (masalan, mikroblar, jihozlashva qadoqlash
jarayonida uchraydigan xatoliklar) aniqlash.
TDIA qoidalari asosida korxonada dori ishlab chiqarish bo‗yicha tuzilgan
qo‗llanmada quyidagilar hisobga oligan bo‗lishi kerak:
- Xamma texnologik jarayon va aniq ko‗rsatilgan bo‗lishi shart. Ularni muntazam
ravishda orttirilgan tajriba asosida qayta ko‗rish, dori sifatini talab darajasida
bo‗lishini ta‘minlash zarur.
9
- Har bir ishlab chiqarish jarayoni va bu jarayonga kiritilgan biron bir o‗zgarishlar
taqqoslash asosida sinab ko‗rilishi zarur.
- Hamma zarur manbalar ko‗zda tutilgan bo‗lishi, ya‘ni:
1) kerakli kvalifikatsiyaga ega bo‗lgan ma‘lumotli kadrlar;
2) moslashtiligan va kerakli maydonga ega bo‗lgan xonalar;
3) kerakli uskuna va jixozlar;
4) zaruriy birlamchi xom ashyo, qadoqlash va jihozlash materiallari;
5) tasdiqlangan usul va ko‗rsatmalar;
6) moslashtirilgan saqlash va tashish qoidalariga amal qilinishi lozim.
- Bir turdagi aniq yozilgan ishlatilayotgan mahsulotga mos bo‗lgan ko‗rsatma va
usullar bo‗lishi zarur;
- Ishlab chiqarish bayonnomalarini to‗ldirishda har bir ishlanish to‗liq qayd
qilinishi shart. SHunda ishlab chiqarish ko‗rsatmalarida berilgan hamma
bosqichlar qayd qilinganligi hamda olingan mahsulotning sifat va miqdori aniq
ko‗rinadi;
- Ishlab chiqarish va ulgurji savdo bayonnomalari seriyadagi mahsulot haqida to‗la
ma‘lumot beradi.
O‗zbekiston Respublikasida TDVlarini ishlab chiqarish tizimini tahlil
qilish va MHlar bilan tanishish
1. O‗zbekiston Respublikasida TDVlarini ishlab chiqarish tizimi
Dori vositalarini ishlab chiqaradigan korxonalar ikki turga bo‗linadi:
a) Substansiyalarni ishlab chiqaradigan korxonalar. Bular o‗z navbatida
antibiotik, gormon, ferment, vitamin, endokrin preparatlari va sintezga
ixtisoslashgan korxonalarga bo‗linadi.
b) TDVlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalar. Odatda bu
korxonalarda, birinchi turdagi korxonalarda ishlab chiqarilgan substansiyalardan
TDVlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo‗ladi. Farmatsevtika korxonalari xoh
xususiy, xoh qo‗shma korxona yoki ochiq turdagi aksionerlik jamiyati (OTAJ)
bo‗lsin, ular sex prinsipida tuzilgan bo‗ladi. Katta farmatsevtika korxonalarida
ampula, tabletka, galen shuningdek, tayyor maxsulotni qadoqlaydigan sexlar
mavjud bo‗ladi. Ayrim xususiy yoki qo‗shma korxonalarda bitta sex bo‗lishi ham
mumkin. Bulardan tashqari, asosiy sexlar ishini bir me‘yorda ishlashini
ta‘minlaydigan qo‗shimcha sexlar: kartonaj, mexanika va korxonani issiqlik bilan
ta‘minlaydigan sexlar ham mavjud bo‗ladi.
Nazorat bo‗limi (NB). Farmatsevtik korxonalar ishini bir me‘yorda tashkil
qilish uchun nazorat bo‗limi, uni ixtiyorida analitik va bak laboratoriyalari faoliyat
ko‗rsatadi. NBning xodimlari xom ashyodan boshlab, tayyor mahsulot chiqqunga
qadar bo‗lgan jarayonlarni bosqichma-bosqich tekshirib boradi. Qaysi bosqichda
texnologik jarayon buzilsa, uni to‗g‗rilab yo‗lga qo‗yadi. Natijada yaroqsiz
maxsulot chiqishi deyarli kuzatilmaydi. NB boshlig‗i mustaqil shaxs bo‗lib, faqat
korxona direktoriga itoat etadi. NBning muhri bosilgandagina tayyor maxsulot
omborxonaga berilishi mumkin.
Texnik bo‗lim. Bu erda asosan muxandislar faoliyat ko‗rsatadi. Ular
korxonani bosh muxandisiga itoat qilib, sexlarda ishlab chiqarishni to‗g‗ri tashkil
10
qilishga yordam beradi. Ba‘zi firmalarda esa ular ishlab chiqarish bo‗limi deb ham
yuritiladi.
Markaziy laboratoriya.
Bu erda sexga tadbiq etiladigan mahsulot
texnologiyasi kichik dasttohlarda sinab ko‗riladi va uning sifati hamda mikdoriy
taxlil usullari ishlab chiqiladi yoki korxonada ishlab chiqariladigan maxsulotning
texnologiyasi takomillashtiriladi. Markaziy korxona laboratoriyasida kichik
gabaritli dasttohlar bo‗lib, ularda texnologik jarayon amalga oshiriladi.
Farmatsevtik korxonalarni Bosh direktor boshqaradi. SHu bilan birga
farmatsevtik korxonalarda kadrlar va ishlab chiqarish bo‗yicha muovinlar ham
faoliyat olib boradi. TDVlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxona yoki
firmalarda 1, 2 yoki undan ham ko‗p sex bo‗lishi mumkin. TDVlari ishlab
chiqaradigan korxonalar «O‗zfarmsanoat» konserniga itoat qiladi. O‗z navbatida
konsern Vazirlar maxkamasi qaramog‗ida bo‗ladi.
2. TDVlari ishlab chiqaradigan korxona turlari
va ularning tasarrufi
Bugungi kunga kelib, O‗zbekiston Respublikasi hududida TDV ishlab
chiqaradigan 100 dan ortiq milliy farmatsevtika korxonalari mavjud bo‗lib, ular o‗z
navbatida quyidagilarga bo‗linadi:
A) Ochiq turdagi aksionerlik jamiyati, masalan «O‗zkimyofarm» OTAJ.
B) Qo‗shma korxona, masalan «Samsung» O‗zbek-Turk, infuzion eritmalarni
ishlab chiqarishga ixtisoslashgan O‗zbekston-Amerika qo‗shma korxonasi va
boshqalar.
V) Xususiy korxona: masalan «Jo‗rabek», «Dorishunos» va boshqalar.
YUqorida keltirilgan barcha korxonalar «O‗zfarmsanoat» konserni tasarrufida
bo‗ladi.
O‗zbekiston Respublikasi hududida ishlab chiqariladigan va chet ellardan
keltiriladigan dori vositalarini sifatini nazorat qilish, O‗zbekiston Respublikasi
Sog‗liqni saqlash vazirligi qoshidagi «Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini
nazorat qilish Bosh boshqarmasi» tomonidan amalga oshiriladi.
Boshqarma qoshida quyidagi bo‗limlar mavjud:
Farmakologik qo‗mita. Tibbiyotga tadbiq etilishi lozim bo‗lgan TDVlarini
farmakologik nuqtai nazaridan tekshirib, O‗zining xulosasini bergandagina ishlab
chiqarishga ruhsat etiladi. Bu qo‗mita ixtiyorida farmakologik, mikrobiologik va
toksikologik laboratoriyalar faoliyat ko‗rsatadi.
Farmakopeya qo‗mitasi. Bu qo‗mitaga taklif etilayotgan dori vositasining
hujjatlari farmakologik laboratoriya tomonidan har tomonlama tekshirib
bo‗lingandan so‗ng, farmokopeya ko‗mitasiga TDV ning xujjatlarini farmakologik
va analitik laboratoriya tomonidan qayta tekshirib, olingan natijalar asosida yangi
taklif etilgan dori turi uchun vaqtinchalik farmakopeya maqolasini (VFM)
tasdiqlaydi.
Analitik laboratoriya. Bu erda taklif etilayottan TDV ning sifat va miqdoriy
tahlil usullari har tomonlama tekshiriladi. Laboratoriyadan olingan natijalar VFM
tarkibiga kiritilgan natijalarga mos kelishi kerak.
11
3. TDVni ishlab chiqarish uchun tuziladigan
MH lar va ularning turlari
Dori preparatlari, dorivor o‗simlik xom ashyolar va tibbiyot texnika
buyumlariga MXlar quyidagilarga bo‗linadi:
 1. Texnologik va texnik reglamentlar
 2. Davlat farmakopeyasi (DF)
 3. Farmakopeya maqolasi (FM)
 4. Vaqtinchalik farmakopeya maqolasi (VFM)
 5. Davlat standartlari DST (GOST)
 6. Tarmoq standartlari
7. Texnik shartlar
 8. YUqori boshqaruvchi xujjat
 9.Ishlab chiqarish va texnologik instruksiyalar
Farmakopeya maqolasi (FM) – me‘yoriy texnik xujjat,dori moddasiga
qo‗yilgan talablar, qadoqlash, saqlash, saqlash muddati va sifatini nazorat qilish
usullari ko‗rsatilgan.
 Vaqtinchalik farmakopeya maqolasidan (VFM) o‗tgan dori preparatlari
Farmakopeya maqolasiga kiritiladi. Farmakopeya maqolasi muddati 5 yildan
ko‘p.
 Farmakopeya maqolasiga kiritilgan yuqori terapevtik ahamiyatga ega,
tibbiyot
amaliyotida
keng
qo‗llaniladigan
preparatlar
Davlat
farmakopeyasiga (DF) kiritiladi.
 Davlat farmakopeyasi fizik – kimyoviy, kimyoviy va biologik tahlil usullari,
qo‗llaniladigan reaktivlar, indikatorlar hamda boshqa materiallar haqida
ma‘lumotlar, dori preparatlariga qo‗yilgan umumiy talablar va normalarni
o‗z ichiga oladi.
 DF umumiy davlat standartlari – umumiy davlat standartlari va dorilar sifati
uchun zaruriy to‗plam hisoblanadi.
 Davlat farmakopeyasi talablari: dori moddalari,ishlab chiqaruvchi,
saqlovchi, sifatini nazorat qiluvchi va ularni qabul qiluvchi hamma korxona
va tashkilotlar uchun qo‗yiladi.
• Vaqtinchalik farmakopeya maqolasi (VFM)– dori preparatlari sifatiga
qo‗yiladigan talablar yoki dorivor o‗simliklar xom ashyolari uchun
qo‗yiladigan talablarni aks ettiruvchi me‘yoriy texnik xujjat.
• VFM yangi ishlab chiqarilgan dori preratlari seriyasiga, tibbiyotda qo‗llash
uchun tavsiya etilgan seriyalab ishlab chiqarilgan buyumlar uchun
tasdiqlangan. VFM 3 yildan ko‘p bo‘lmagan cheklangan muddatga
tasdiqlanadi.
• Standart–umumiy qoidalar, talablar, umumiy prinsiplar va xarakteristikalar
uchun o‗rnatilgan me‘yoriy texnik xujjat. DST (GOST) va TS (OST) dori
preparatlari ishlab chiqarishda zaruriy bo‗lgan qo‗shimcha talablar va
xarakteristikalarni o‗rnatadi.
Ayrim xom ashyo turlari, yordamchi moddalar, qadoqlash texnologik shartlar
asosida normativlanadi. TDV lari uchun quyidagi standartlar qabul qilingan:
DF,FM, VFM.
12
Bu standartlar taklif etilayotgan TDVning mualliflari, laboratoriya va
korxonaning texnik bo‗limi xodimlari ishtirokida tuziladi. Standartlarda TDVning
tashqi ko‗rinishi, sifat ko‗rsatkichlari, chinligi, tozaligi, miqdoriy taxlil usuli,
qadoqlanishi, saqlanishi va farmakologik ta‘siri keltirilgan bo‗ladi. TDVning
tarkibi va texnologiyasi yozilmaydi. VFM ―Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini
nazorat qilish Bosh boshqarmasi‖ tomonidan tasdiqlanadi. VFM qonun maqomiga
ega bo‗lib, unga korxonalar, iste‘molchilar rioya qilishi shart.
Reglamentda esa korxona sharoitida TDV ni ishlab chiqarish texnologiyasi
batafsil yozilgan bo‗lib, u 14 bo‗limdan iborat bo‗ladi.
Reglament o‗z navbatida manfaatdor shaxslar, kafedra, laboratoriya yoki
texnik bo‗lim xodimlari tomonidan tuziladi. Bugungi kunga kelib laboratoriya,
tajriba, sanoat va ishlab chiqarish reglamentlari mavjud.
Laboratoriya reglamentini laboratoriya mudiri, ishlab chiqarish
reglamentini esa korxonaning bosh muxandisi tasdiqlaydi.
Reglament tuzishda korxonadagi asbob uskunalar va mahalliy shart-sharoit
hisobga olinadi. Har bir korxonani, har bir TDV uchun tuzgan reglamenti bo‗ladi,
uni boshqa korxona tan olmasligi mumkin. Reglament shu korxona uchungina
majburiy hujjat hisoblanadi.
• Reglament – bu me‘yoriy xujjat bo‗lib, 5 yildan ko‗p bo‗lmagan muddatda
amal qiladi.
• Reglament turlari: ishlab chiqarish, sanoat, laboratoriya va texnik reglament.
Texnologik reglament quyidagilardan iborat:
1. tayyor mahsulot tavsifi.
2. texnologik va ishlab chiqarish jarayoni tasviri:
- Ishlab chiqarish blok – sxemasi;
- Xom ashyo, material va yarim tayyor mahsulot tavsifi;
- Texnologik jarayon tasviri;
- Material balansi;
3. Ishlab chiqarish nazorati.
4. Qo‗llanilishi:
- Ishlab chiqarishni texnologik qo‗llanmasi ro‗yxati;
- Qarorlar turlari ro‗yxati.
Texnik reglament quyidagilardan iborat:
1. Ishlab chiqarishni umumiy tavsifi
2. Apparatlar tasviri, asbob – uskunalarning o‗ziga xos xususiyati va KIP.
3. KIP va texnologik asbob – uskunalar ekspluatatsiyasi.
4. Sifatini nazorat qilish sistemasining umumiy tasfiri.
5. Ishlab chiqarish ekspluatatsiyasining xavfsizligi.
6. Ishlab chiqarishning umumiy qo‗llanmasi ro‗yxati
7. Axborot materiallari
- Ishlab chiqarishning texnik xolati uchun qo‗llanma;
- Dori moddasi uchun axborot qo‗llanmasi;
- Ishlab chiqarish validatsiyasi qarorlari
13
№2. Mavzu: Kukunlar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Ularni korxona sharoitida
ishlab chiqarish.
Tegirmonlar, elaklar va aralashtirgichlar.
Reja
1. Qattiq dori shakllari ta‘rifi va tasnifi.
2. Kukunlar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi.
3.
Nomenklaturasi.
4.
Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan kukunlarni tayyorlashni o‗ziga
xos tomonlari.
5. Korxonada ishlab chiqariladigan kukunlarni texnologik bosqichlari.
6. Sepma holida ishlab chiqariladigan preparatlarni texnologiyasini o‗ziga xosligi.
7. Kukunlar nomenklaturasi.
8. Kirim-chiqim nisbatini tuzish
Kukunlar (Pulveris) qattiq dori turi bo‗lib, ichishga va tashqi maqsadlarda
ishlatiladi. Ular bir yoki bir nechta maydalangan moddalardan iborat
bo‗lib,sochiluvchan xususiyatga ega. Kukunlar tarkibiy qismi bo‗yicha oddiy
(Pulveres simplices ) va murakkab kukunlarga (Pulveres compositi) bo‗linadi.
Dozalanishi bo‗yicha dozalangan (Pulveres divisi) va dozalanmagan (Pulveres
indivisi) bo‗linadi.
Kukunning sifat ko‗rsatkichlari:
 - tashqi ko‗rinishi;
 - umumiy yoki o‗rtacha og‗irlik va undan chetlanish;
 - zarrachalar o‗lchami;
 - sochiluvchanligi;
 - chinligi;
 - parchalanishi, daqiqa(ichishga mo‗ljallangan kukun);
 - erishi,% (ichishga mo‗ljallangan kukun);
 ta‘sir etuvchi modda miqdori (g);
 mikrobiologik tozaligi.
Maydalash - bu qattiq moddalarni mexanik usulda parchalanishidir.
Maydalash uchun xar xil tipdagi mashinalar ulkan maydalagich lardan, toki 0,1
mkm gacha kattalikda maydalaydigan kolloid tegirmonlar ishlatiladi.
Maydalash xillari:
Mashina turlari:
 Yirik maydalash
- SHnekli maydalagichlar
 O‗rtacha maydalash
- Konusli maydalagich, valikli (jo‗valab)
maydalagich
 Yirik tolqongacha maydalash - Valikli (jo‗vali) maydalagich, bolg‗achali
maydalagich
 Tolqongacha maydalash - Urib-markazdan qochma tegirmonlar, barabanli
tegirmonlar, rolik-xalqali tegirmonlar.
 O‗ta mayda tolqongacha maydalash- Vibro tegirmonlar, qarama qarshi
oqimli-vibro tegirmonlar, kolloid tegirmonlar.
14
 Agar tolqonning maydalik darajasi ko‗rsatilmagan bo‗lsa, zarrachalarni
o‗lchovi 0,150 mm dan katta bo‗lmasligi kerak.
XI DF 2-juzini I-jadvaliga 23 ta elak kiritilgan bo‗lib, 7 xil maydalik darajasiga
to‗g‗ri keladi. Bu jadvalda elaklarni teshigini shakli, teshigini belgilangan
o‗lchov (mm), elak materiali va MH bo‗yicha raqami, elak tayyorlangan
materialni raqami, tolqonni kattalik darajasi ko‗rsatilgan bo‗ladi. Elaklar
to‗qilgan, teshilgan va panjarasimon bo‗ladi.
Kukunlarni tayyorlash quyidagi tеxnologik bosqichlardan iborat.
Kеrakli hom ashyoni (ingridiеnt) maydalash;
Elash;
Aralashtirish;
qadoqlash va muhrlash.
Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan kukunlar.
Sanoat miqyosida ishlab-chiqariladigan kukunlarni tayyorlashni o‗ziga xos
tomonlari qo‗yidagilardan iborat: ular katta hajmda, maxsus sexlarda
tayyorlanadi;
tayyorlash
jarayoni
asosan
mexanizatsiya
va
avtomatizatsiyalashtirilgan bo‗ladi. Har bir bosqichni nazorat bo‗limi tekshirib
boriladi, maxsulot tayyor bo‗lganidan so‗ng qadoqlashdan oldin har bir turkumni
sifat va miqdor ko‗rsatkichlari tekshiriladi. Talab darajasida bo‗lsa qadoqlashga
ruhsat etiladi. Qadoqlab bo‗lganidan so‗ng har bir turkumdan qadoqlashgan
yorliqlangan maxsulotdan olib, analitik laboratoriyaga topshiriladi. U erda bitta
idishdagi maxsulotni miqdori, tashqi ko‗rinishi, chinligi, tozaligi, ta‘sir etuvchi
moddani miqdori tahlil etiladi. Hamma ko‗rsatkichlar bo‗yicha natijalar MTH
talabiga javob bersa, nazorat bo‗limini xulosasi asosida maxsulot korxona
omborxonasiga topshiriladi. Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan kukunlarni
tayyorlash quyidagi texnologik bosqichlardan iborat: tegishli asbob uskunalarni
tayyorlash, boshlang‗ich maxsulotlarni maydalash, elash, aralashtirish, qadoqlash
va yorliqlash. Kukun tayyorlanadigan sex xona gigiena-sanitariya talabiga javob
berishi kerak, asbob uskunalar ishlashdan tozalab, dezinfeksiyalovchi moddalar
qo‗shilgan. Tuzsizlantirilgan suv bilan 2-3 marta yuviladi, so‗ngra suv bug‗i
yuborib, quritiladi. Kukunlarni tayyorlashni birinchi bosqichi substansiyalarni
maydalashdir. Bu maqsadda asosan tegirmonlar ishlatildi. Tegirmonni tanlashda
maydalanadigan moddani fizik-kimyoviy, morfologik, gistologik xossalarini
hisobga olish kerak. Substansiyalarni maydalashda ulardagi qoldiq namlik katta
ahamiyatga ega. Sex sharoitida ko‗pincha zo‗ldirli, dismembrator, dezintegrator,
bolg‗achali tegirmonlar ishlatiladi. Maydalanadigan modda tegishli tegirmonga
solinadi. Elektr tarmog‗iga ulanadi va reglamentda ko‗rsatilgan vaqt oralig‗ida
maydalaniladi. Mayda langan modda barabanli, vibratsion yoki sexda mavjud
bo‗lgan boshqa elaklar yordamida elanadi. Elangan kukunlar aralashtirgichlarga
solib yaxshilab aralashtiriladi. Agar murakkab kukun bo‗lsa, hamma ingridientlar
yana elanishi kerak va qaytadan aralashtiriladi. Korxona sharoitida kukunlar
asosan uchta usulda aralashtiriladi:
1. Zettasimon ikki kurakchali aralashtirgichlar. Bular asosan ikkita yarim
silindrsimon tubdan, ikkita zetta-simon aralashtirgichdan,
qopqoqdan,
15
qopqoqdagi tuyikdan tashkil topgan. Aralashtirgich kurakchalari xar hil tezlikda
qarama-qarshi tomonga xarakat qiladi. Bundan maqsad kukunni hamma qatlamlari
bir hil aralashishidir. Aralashtirib bo‗lgandan so‗ng aralashtirgich avtomatik
usulda "ag‗dariladi" va kukun idishga tushadi.
Korxonalarda bunday
aralashtirgichlardan 40, 70, 100 litrlilari ko‗p ishlatiladi (rasm).
2. Laboratoriya sharoitida kukunni ko‗pincha zo‗ldirli tegirmonda
aralashtiradilar. Bu maqsadda barabandagi sharlarni bir qismini olib, barabanga
kukun solinadi va elektr tarmog‗iga ulab ma‘lum vaqt baraban aylantiriladi.
Bunda kukunlar bir tekis aralashadilar. Bu usul oddiy, lekin unumdorligi yuqori
emas (rasm).
3. YOlg‗on qaynoq yuzada aralashtirish bu eng zamonaviy asbob bo‗lib, SG-30
turkumidagi asbobda amalga oshiriladi. Bu asbob tubida ikki qavatli elagi bo‗lgan
va 30 kg kukunga mo‗ljallangan idishdan, yuqorisida kaprondan qilingan engdan
iborat. Aralashtirish lozim bo‗lgan modda idishga solinadi, idishni gardishi
(cheti) kapron eng bilan zich berkiladi, so‗ngra boshqaruv pultidan idishni tubiga
xavo bosim bilan yuboriladi. Bunda idishdagi massa bosim ostida yuqoriga
ko‗tarilib, muallak holga kelib , o‗zaro aralashadi, mayda zarrachalar kapron
filtrda ig‗iladi, aralashtirib bo‗lgandan so‗ng, filtr avtomatik usulda tebranib,
mayda kukunlar teleshkaga tushadi. So‗ngra teleshkani korpusdan chiqarib
ichidagi modda boshqa sig‗imga so‗linadi.
Bu usulni kamchiligi bosim
me‘yoridan yukori bo‗lsa, kapron yirtilib mayda fraksiya atmosferaga chiqib
ketadi. SHunday qilib, tayyor kukundan nazorat bo‗limi namuno olib analitik
laboratoriyaga tekshirishga yuboriladi. Agar natijada ijobiy bo‗lsa, qadoqlashka
ruhsat etiladi.
Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan sepma kukunlarini texnologiyasi
boshqa kukunlardan quyidagi tomonlari bilan farq qiladi:
1. Sepma tarkibiga kiradigan ingridientlar o‗ta quruq bo‗lishi kerak.
2. Sepma tarkibidagi moddalar alohida-alohida mayda kukun holigacha
maydalanib, teshigini diametri 100mk dan katta bo‗lmagan elaklar orqali elangan
bo‗lishi kerak, chunki zarracha diametri qanchalik kichchik bo‗lsa, uni
biosamaradorligi shunchalik yuqori bo‗ladi, teriga yaxshi yopishidi.
Sepma dorilar quruq joida saqlanishi lozim, aqs holda namni tortib olib , qattiq
bo‗lakchalar hosil qiladi, ular esa terini qitiqlaydi.
Sex sharoitida sepma dorilarni ishlab chiqarishda bularni hisobga olish kerak.
Sun'iy karlovar tuzi
(Sal Carolinum factitium)
Tarkibi, IX DF 427 - modda:
Natriy sulfat kurutilgani
- 44,0
Natriy gidrokarbonat
- 36,0
Natriy xlorid
- 18,0
Kaliy sulfat
- 2,0
Tayyor mahsulot shisha idishiga yoki polietilеn qopchilariga 125g dan
qadoqlanadi. Prеparat quruq joyda saqlanadi. Surgi va o‘t ?hydovchi sifati
ishlatiladi.
16
Kukunning sifat ko‘rsatkichlari:
- tashqi ko‘rinishi;
- umumiy yoki o‘rtacha og‘irlik va undan chеtlanish;
- zarrachalar o‘lchami;
- sochiluvchanligi;
- chinligi;
- parchalanishi, daqiqa(ichishga mo‘ljallangan kukun);
- erishi,% (ichishga mq‘ljallangan kukun);
- ta'sir etuvchi modda miqdori (g);
Mikrobiologik tozaligi.
Agar tolqonning maydalik darajasi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, zarrachalarni
o‘lchovi 0,150 mm dan katta bo‘lmasligi kеrak.
XI DF 2-juzini I jadvaliga 23 ta elak kiritilgan bo‘lib, 7 xil maydalik darajasiga
to‘g‘ri kеladi. Bu jadvalda elaklarni tеshigini shakli, tеshigini bеlgilangan ўlchov
(mm), elak matеriali va MH bo‘yicha raqami, elak tayyorlangan matеrialni
raqami, tolqonni kattalik darajasi ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Elaklar to‘qilgan, tеshilgan va panjarasimon bo‘ladi.
Kirim-chiqim nisbati. Moddalar massasini saqlanish qonuniga binoan dori
tayyorlash uchun olingan xom ashyo miqdori, tayyor maxsulot qo‗shimcha va
tashlandiq moddalar miqdoriga teng bo‗lishi kerak:
g1 = g 2 + g3+ g4,
bu erda
g1 - dori tayyorlash uchun olingan xom ashyo miqdori;
g2 - tayyor maxsulot;
g3 - qo‗shimcha maxsulot miqdori;
g4 - tashlandiq modda miqdori.
Amalda olingan tayyor maxsulot miqdori xar doim olingan xom ashyo
miqdoridan kam bo‗ladi, chunki ishlab chiqprish jarayonida olingan moddani
ma‘lum bir miqdori yo‗qoladi. SHuning uchun yuqoridagi tenglama bunday
yozilishi mumkin
g1 = g2 + g3+ g4+ g4+ g5
bu erda g5 - yo‗qotilgan modda miqdori.
Bu tenglama kirim-chiqim tenglamasi deyiladi. Kirim-chiqim nisbati
algebraik tenglama, jadval yoki diagramma shaklida ifoda etilish mumkin.
Kirim-chiqim nisbati jadval shaklida ifodalanganda kirim qismiga ishlab chiqarish
uchun olingan xom ashyo miqdori, sarf qismida esa, tayyor maxsulot,
qo‗shimcha maxsulot, yo‗qotilgan modda miqdori yoziladi. Bunda xar ikki
tomon miqdorlari yig‗indisi bir-biriga teng bo‗lishi kerak. Kirim-chiqim nisbati 1)
bitta bosqich yoki operatsiya; 2) vaqt birligi (soat, smena, sutka); 3) tayyor
maxsulot birligi (1000 dona, 100 kg) uchun tuzilishi mumkin.
Kirim-chiqim nisbati korxonani ko‗zgusidir, chunki kirim-chiqim nisbati orqali
hamma hisob-kitoblar amalga oshiriladi. Korxona sharoitida maxsulot odatda
butun sonlarda (10 kg, 100 kg, 1000 kg) tayyorlanadi, shuning uchun xom ashyo
17
farmakopeyada keltirilgan miqdordan ko‗proq olish kerak, ya‘ni yo‗qotish
hisobiga olinadi. Bu sarflanish koeffitsienti orqali amalga oshiriladi. Sarflanish
koeffitsientini tenglamasi:
bu erda:
g1 - olingan modda miqdori;
g2 - tayyor maxsulot
Har doim K sarf birdan katta bo‗ladi, birga teng yoki undan kichik bo‗lishi
mumkin emas, chunki K sarf birga teng bo‗lsa yoki kichik bo‗lsa, tayyor maxsulot
100% yoki undan katta bo‗ladi, bu bo‗lishi mumkin emas, chunki xar qanday
ideal ishlab chiqarishda ham yo‗qotish bo‗ladi.
Lekin K sarf birga
yaqinlashtirishga xarakat qilinadi. K sarf qiymati korxonani avtomatizatsiya va
mexanizatsiya darajasiga bog‗liq bo‗ladi.
№ 3.Mavzu: Granulalar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Ularni korxonada ishlab
chiqarish. Granulyatorlar va granulalarni quritish.
Reja:
1.Granula TDV sifatida va uning kelajagi.
2.Granula ishlab chiqarishda ishlatiladigan asbob uskunalar.
3. Donadorlash usullari (granula tayyorlash) va uning ahamiyati. Granulalar ifodasi va unga
qo‗yiladigan talablar.
4. Granula holida ishlab chiqariladigan TDV ga bo‗lgan ehtiyoj.
5. "Quruq qiyomlar" va ularni ishlab chiqarishdan kuzatiladigan maqsad.
6. Granulalarni umumiy va xususiy texnologiyasi.
7. TDV sifatida ishlab chiqariladigan granulalar nomenklaturasi.
Maqsad: Granula ishlab chiqarishda ishlatiladigan dastgohlarni tuzilishi
va ishlashi.Granula olishda donadorlash usulining ahamiyati.
Donadorlash lotincha "granula", "donacha" so‗zidan olingan bo‗lib, tabletka
tayyorlash jarayonida taxtakachlashni osonlashtirish uchun massaning hampadan
bir me‘yorida qolipga tushib turishini ta‘minlash va sifatli tabletka olish uchun
qo‗llaniladi.
Donadorlash (granulyasiya) quyidagi usullarda olib boriladi:
1. Strukturalab donadorlash;
2. G‗alvirdan o‗tkazib donadorlash;
3. Maydalab donadorlash;
4. Briketlab, so‗ngra maydalash usuli;
5. Suyultirib, so‗ngra donadorlash.
Strukturalab donadorlash. 1958 yilda AQSH da Vurster tomonidan taklif
etilgan bo‗lib, maxsus asboblarda olib boriladi. Bu usul eng zamonaviy, istiqbolli
bo‗lib, unda nisbatan bir xil katta-kichiklikdagi usti silliq donador massa olish
imkoniyati bor. Bu usulni uzluksiz ishlaydigan, mexanizatsiyalashgan jarayonga
18
o‗tkazish mumkin. Bu usulni tushuntirish uchun 1959 yilda taklif etilgan Vurster
asbobini keltirish mumkin.
Asbob silindr shakliga ega bo‗lib, ishchi qismiga donadorlash kerak bo‗lgan
massa tushib turadi. YUqori qismidan katta bosim ostida bog‗lovchi modda
purkaladi. Asbobning elaksimon tubidan ma‘lum haroratgacha isitilgan va
filtralgan havo ma‘lum bosim ostida yuboriladi. Modda zarrachalari xavoda
muallaq xolda suzib yurishi natijasida "soxta qaynoq yuza" xosil bo‗ladi.
Zarrachalar bog‗lovchi modda zarrachalari bilan ketma-ket to‗qnashib kattalasha
boradi. Xosil bo‗lgan donachaning massasi berilayotgan havo zichligini engib
o‗tgach, asbob tubiga tushadi. Birikib ulgurmagan mayda zarrachalar asbobning
yuqori qismidagi siklonga duch keladi va asbobning ishchi qismiga qaytariladi.
Hozirgi vaqtda shu asosda uzluksiz ishlaydigan N.I. Gelperin (1965 y) va
boshqalar taklif qilgan ko‗p tanali asboblar mavjud.
G‘alvirdan o‘tkazib donadorlash.
Bu oddiy, qulay va eng ko‗p
qo‗llaniladigan usul bo‗lib, namlash bilan donadorlash xam deb ataladi. Bu usul
ikki bosqichda amalga oshiriladi: birinchi bosqichda donadorlash uchun
mo‗ljallangan kukun oldindan maydalab, elaklab aralashtirilgan tabletka tarkibiga
kiradigan tolqonlar zettasimonaralashtirgichda bog‗lovchi moddalar bilan
namlanadi. Namlash uchun olingan bog‗lovchi modda miqdori aralashmaga
kiradigan moddalarning xususiyatlariga bog‗lik bo‗ladi: 10-30%, ba‘zan 40% va
undan yuqori bo‗lishi mumkin. Lekin namlangan massa barmoqlar orasiga olib
ezib qo‗rilganda, yopishib qoladigan va sochiluvchan bo‗lmasligi kerak.
Bir xil va me‘yorida namlangan massa granulyator asbobi (3-5 mm li elak)
orqali donador shaklga keltiriladi va uni quritgichlarda ma‘lum nakmlik qolguncha
quritiladi. Bu bosqich namlash yo‗li bilan donadorlash (vlajnaya granulyasiya)
deyiladi.
Ikkinchi bosqich yoki quruq xolda donadorlash. Birinchi bosqichda
quritilgan massa qayta granulyatordan o‗tkaziladi. Granulyator teshikchalarning
diametri 1-3 mm ni, ko‗pincha 1,5-2 mm ni tashkil etadi. Donadorlashni ikki
bosqichda olib borilishidan maqsad, donadorlargan massaning kattaligi nisbatan
bir xil bo‗lio‗ga erishish, uning tez va bir me‘yorida quritilishini ta‘minlashdir.
SHuning uchun quritish jara nidan so‗ng maydalash qiyin bo‗lgan va bir xil
qurishiga xalaqit beradigan katta-kichik bo‗laklar xosil bo‗lishining oldini olish
imkoniyatiga ega bo‗lgan xollarida birinchi bosqichini tushirib qoldirish
mumkin. Bu iqtisodiy jixatdan samarali bo‗lganligi uchun xozirgi kunda sanoat
miqyosida asosan shu usuldan foydalaniladi.
Quruq
usulda
donadorlash
uchun
ishlatiladigan
granulyator
teshikchalarning diametrini to‗g‗ri tanlab olish texnologiya jarayoning keyingi
bosqichlari, ya‘ni massaning sochiluvchanligi, sochiluvchan zichligi va tabletka
mashinasining bir me‘erida ishlashi uchun xal qiluvchi omil xisoblanadi.
Granulyator donadorlash uchun ishlatiladigan asbob bo‗lib, elektryurgich,
devorlari ma‘lum diametrli teshiklardan iborat silindr, kurukcha va qabul
idishidan iborat.
19
Donadorlanishi lozim bo‗lgan massa silindr ichiga tushib turadi. Markazdan
kechuvchi kuch ta‘sirida silindr devoriga urilaetgan massaning uning ichida
aylanib turgan kurakcha devor teshikchalaridan o‗tishiga yordam beradi.
Teshigdan o‗tgan donadorlangan massa to‗plagichga tushadi. Boshqa prinsipda
ishlaydigan granulyator xam bo‗lishi mumkin. Masalan, go‗sht qiymalagich
asosida ishlaydigan shnekli granulyator va boshqalar.
Nam usul bilan
donadorlashning eng asosiy kamchiliklardan biri qurish muddatining uzoq davom
etishi, quritgichlar ishlatilishi, bu jarayonida xar xil fizik va kimyoviy
o‗zgarishlar ro‗y berishi mumkinligidir.
Maydalash bilan donadorlash. Tabletka tayyorlanadigan dori mod dalar
donador shakldan katta bo‗lgan taqdirda maydalab donadorlash usulitdan
foydalaniladi.
Briketlash orqali donadorlash. Taxtakachlanaladigan massa oldin katta kuch
bilan briket xoliga keltiriladi. So‗ngra granulyatorlar dan o‗tkazib, ma‘lum shakl
va kattalikka keltiriladi. Bu usulning afzalliklari: bog‗lovchi moddalar talab
etilmaydi, quritish jarayoni bo‗lmaganligi tufayli fizik-kimyoviy o‗zgarishlar ro‗y
bermaydi. Bu maqsadda ishlatiladigan tolqonlar aralashmasidan briket xosil
qilish, uni maydalash va xosil bo‗lgan granulalarni katta kichikka ajratishga
mo‗ljallangan qurilma istiqboli xisoblanadi. Kurilmada tolqonlar aralashtirgich
orqali o‗tib, jo‗valar orasida taxtakachlanadi, so‗ngra maydalagichda maydalanib ,
tebranma elakda idishda yig‗iladi. Qolgan katta va mayda qismi yana
taxtakachlanishga uzatiladi.
"XUTT" firmasi (Germaniya) bu maqsadda boshqa jarayonida ishlay digan
qurilma taklif qildi. Bu xam uzluksiz granula tayyorlashga mo‗ljallangan bo‗lib,
ikkita tishli do‗mbira shaklidagi taxtakachlagichdan iborat. Tolqonlar majburiy
tarzda shnek orqali do‗mbira oralig‗idagi teshiklarida taxtakachlanib, ikki
tomonga qalamcha shaklida o‗tadi. Maxsus o‗rnatilagn pichoq yordamida
kqlamchalar kesiladi va kerakli kattalikda massa xosil bo‗ladi.
Suyultirish usulida donadorlash. Bu usul 1958-1964 yillarda chet ellarda
tavsiya etilgan bo‗lib, 1970 yilda Sankt-Peterburg kimyo-farmatsevtika Oliy
bilimgoxida shu usul bilan anestezin, amidopirin, fenobarbital va bir necha
murakkab tabletkalar olish bo‗yicha nomzodlik dissertatsiyasi yoqlandi (El-Banna
X.M.).
Buning uchun uch og‗izli dumaloq kolbaga dori modda solib, termometr va
aralashtirgich tushirib quyiladi.
Kolba suv
yoki
parafin xammomiga
joylashtirilib, suzguncha qizdiriladi. Suyultirilgan modda chinni kosachalarga
quyib sovutiladi. Qotishma maydalanib, donador shaklga keltiriladi. tabletka
qattiqligini taminlash uchun suyuqlikka qand tolqoni qushib, suspenziya xoliga
keltirib sovutiladi. Bu usul ilmiy ishlarda qattiq dispers tarmoq asosida ta‘siri
uzaytirilgan tabletka tayyorlashda ishlatilmoqda.
Granula tayyorlashda keyingi vaqtlarda aralashtirish yoki quritish jarayoni
birgalikda olib boriladigan qurilmalar ishlatila boshlandi. Bular jumlasiga:
markazdan qochish kuchiga asoslanib ishlaydigan aralashtirgich-granulyator,
yuqori tezlikda ishlaydigan aralashtirgich granulyator kiradi.
20
Markazdan qochish kuchiga asoslanib shlaydigan aralashtirgich granulyator
da bog‗lovchi modda naycha orqali rotor satxiga tushib, uni qoplaydi.
Sochiluvchan modda naycha orqali markazdan qochish kuchiga asosan suyuklikka
borib yopishadi. Bunda aralashma maxrutiyga urilib teshikchalardan o‗tadi va
xavo oqimi to‗r orqali ko‗rilmaning maxrutiysimon qismida to‗planadi. Xavo esa
tashqariga chiqadi. YUqori tezlikda ishlaydigan aralashtirgich-granulyator
(Angliya va Belgiya firmalari) ostki qismi dumaloq germetik berkitilgan va o‗ta
silliqlangan bo‗lib, 2 ta aralashtirgichi bor. Bulardan biri massani xarakatga
keltiriladi, ikkinchisi esa noto‗g‗ri shakldagi zarrachalarning ishini odora qilish
imkoniyati bor. Bu qurilmalar ish jarayoni tez kechadi. Bog‗lovchi modda
aralashtirgichda quruq aralashma bilan aralashadi.
Tezlikni tanlash bilan
granulyatning katta-kichikligini ta‘minlash mumkin. Tayyor maxsulot eshikcha
orqali to‗plagich yordamida yig‗ib olinadi va quritishga beriladi.
Granulalarni silliqlash. Massaning bir tekisda hampadan matritsaga tushib
turishini ta‘minlash uchun uning sathi g‗idir-budir bo‗lmay bir tekisda bo‗lishi
kerak. Buning uchun maxsus qurilmalardan foydalaniladi. Qurilma asosi
g‗idir-budir plastinkadan iborat bo‗lib, u daqiqasiga 400-1600 marta aylanadi va
2 daqiqa etarli bo‗ladi. Ish unumi soatiga 20 tonna.
Granulalarni quritish. Farmatsevtika sanoatida ko‗proq javonli quritgichlar
hamda aerofontan usulida ishlaydigan har xil tuzilishga ega bo‗lgan quritgichlar.
(SP, SG) ishlatiladi (- rasm). Ular javon ko‗rinishda, ikki qismdan iborat bo‗ladi.
Ostki qismi nam massa solinadigan sig‗im - g‗ildirakli bo‗lib, javon ichiga
kiritiladi va ustki qismiga zichlab berkitiladi. Ustki qismida neylon, kapron kabi
mustahkam matolardan tayyorlangan "Filtr eng" bo‗ladi. Bu qurilma avtomatik
ravishda ishlaydi.
Belgilangan haroratda kuchli havo oqimi asbobning ostki qismidan ma‘lum
bosim bilan beriladi. Asbob ostki qismining tubi ba‘zan yon taraflari to‗rlardan
iborat bo‗lib, havo ular orqali o‗tadi va sig‗imdagi massani ko‗tarib, muallaq
holatga keltirib ushlab turadi. Massa "soxta qaynoq yuza"da quriydi. Namlangan
havo mato orqali o‗tib tashqariga chaqarib yuboriladi. Mayda zarrachalar matoda
tutilib qoladi. Matodan o‗tishini mo‗‗tadil ta‘minlash uchun vaqti-vaqti bilan u
avtomatik ravishda silkitilib turiladi. Belgilangan vaqt o‗tgach, asbob avtomatik
ravishda to‗xtaydi. Biroz tingach, ochib qurigan massa olinadi.
Taxtakachlanadigan massaning qoldiq namligini aniqlash. Quritish
jarayoni har bir massa uchun o‗ziga xos bo‗lib, ma‘lum qoldiq namlikkacha olib
boriladi. Bu har bir tabletka massasi uchun ko‗rsatilgan bo‗lishi kerak. Masalan,
besalol uchun 0,4 - 0,6%, diazolin uchun 0,65 - 1,2%, fitin uchun 8 -10%.
Tabletka tayyorlanadigan massaning qoldiq namligi me‘yoridan kam
bo‗lsa, taxkachlanish jarayoni qiyin kechadi, ishqalanish ko‗p bo‗ladi, tabletka
sifati yaxshi bo‗lmaydi. Namlik me‘yoridan ortiq bo‗lsa, massa qayishqoq
bo‗lganligi sababli qolipga yopishishi kuzatiladi, mashinaning ishlash me‘yori
buziladi, tabletka sifatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. SHuning uchun har bir
taxkachlanadigan massa ma‘lum miqdorda namlik saqlashi kerak.
21
Qoliq namlikni Davlat Farmakopeyasida ko‗rsatilgan og‗irliklar farqi
bo‗yicha aniqlanadi. Bu usul sodda bo‗lishiga qaramay ancha vaqtni oladi.
SHuning uchun hozirgi vaqtda tez aniqlash usullaridan foydalaniladi. Amalda
qo‗llanilayotgan usullardan biri YAponiyadagi "Kett" firmasida ishlab chiqarilgan
namlik o‗lchagichi yordamida aniqlashdir . Bu usul og‗irliklar farqini aniqlashga
asoslangan bo‗lib, sezgir tarozi asosida qurilgan. 500 vt li infraqizil nur
tarqatuvchi bir, ikki yoki uchta lampa issiqlik manbai bo‗lib xizmat qiladi.
Tarozning o‗ng pallasiga 5 g quritiladigan modda bir tekisda yoyib solinadi. CHap
tomoniga 5 g li tosh qo‗yiladi. Haroratni nazorat qilib turish uchun tutqichga
termometr o‗rnanitlgan bo‗ladi. Lampa massa ustiga to‗g‗rilab mustahkamlanadi.
Quritish darayonining borishiga qarab lampaning yuqori yoki pastga
harakatlantirib, haroratni oshirishyoki kamaytirish mumkin. Namlik yo‗qolishi
bilan tarozi darajasiga o‗rnatilgan strelka "0" nuqtadan yuqoriga ko‗tariladi. U
reyter yordamida muvozanat holatiga keltiriladi. Quritish muvozanat holatiga
keltirilgan strelka o‗zgarmay volguncha davom ettiriladi. SHkala 20 darajaga
bo‗lingan bo‗lib, reyter to‗xtagan son qoldiq namlikning foiz miqdorini ko‗rsatadi.
Bu jarayon infraqizil nurlar ta‘sirida bo‗lganligi tufayli juda tez bajariladi.
Adabiyotda granulalardagi
qoldiq
namlikni
CHijova asbobida;
ultrabinafsha nurlar yordamida distillyasion usulda va K.Fisher reaktivi yordamida
aniqlash usullari keltirilgan. Lekin bu usullarni ayrim kamchililari bo‗lganligi
uchun amaliyotda ishlatilmaydi.
Granula - lotincha "granum" degan donacha, bug‗doychani anglatadi.
Granulalar tibbiyotda ikki maqsadda qo‗llaniladi:
1. Sifatli tabletka olish uchun oraliq mahsulot sifatida.
2. Tayyor dori vositasi sifatida.
Granulalar XI DF talabiga muvofiq standartizatsiya qilinadi. Granulalar
tashqi ko‗rinishi, o‗lchamlari, parchalanishi ta‘sir etuvchi moddasi orasidagi farq
bilan baxolanadi. Granulalarning tashqi ko‗rinishi bir xil rangli bo‗lib, o‗lchami 30,2 mm oralig‗ida bo‗lishi kerak. Katta va kichik granulalar orasidagi farq 5%
dan ortmasligi kerak. Dori modda orasidagi farq +10% dan ortmasligi kerak.
Parchalanishi tabletkaga o‗xshash aniqlanadi. Agar farmakopeyaning xususiy
maqolasida boshqa ko‗rsatmalar bo‗lmasa granulalar 15 daqiqa davomida erib
ketishi kerak. TDV sifatida ishlatiladigan granulalarning rangi bir xil bo‗lishi
kerak, agar xususiy maqolada boshqa ko‗rsatma bo‗lmasa.
Granula dori turiga bo‗lgan extiyoj yil sayin ortib bormoqda, chunki
mustaqil O‗zbekiston Respublikasini aholisining yaqin 50% ni bolalar tashkil
etadi. Bolalarga tayyorlanadigan dorilar o‗zini tashqi ko‗rinishi, xidi, mazasi bilan
kattalarnikidan tubdan farq qilishi kerak.
Bolalar dori turi iloji boricha
konservantsiz, termik sterilizatsiya qilmasdan, asrab avaylaydigan texnologiyani
qo‗llash kerak. Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarning etakchi firmalarida
"quruq qiyom" nomi bilan yuritiladigan granulalarning ishlab chiqarish keng
yo‗lga qo‗yilgan. Bular asosan bolalar amaliyotiga mo‗ljallangan bo‗lib, dorilarni
achchiq mazzasi va yoqimsiz hidini korrigentlar yordamida yaxshilangan bo‗ladi.
Ularni granula xolida ishlab chiqarishdan kuzatiladigan asosiy maqsad.
22
preparatni turg‗unligini ta‘minlashdir. Odatda "quruq qiyom" ishlatishdan oldin
yangi qaynatilgan va sovutilgan suvda eritiladi (idishdagi belgisigacha etkaziladi).
Eritilgan qiyom sovutgichlarda 7-14 kungacha saqlanishi mumkin. Ko‗pincha
"quruq qiyomlar" saxaroza asosida tayyorlanadi.
Ularga misol qilib: natriy etazol, amoksitsillin, ampitsillin, sefaleksin va
boshqalarni keltirish mumkin.
TDV sifatida ishlatiladigan granulalarni umumiy texnologiyasi:
Dori va yordamchi moddalar teshigini diametri 150 mkm li elak orqali
o‗tkazilib, yaxshilab aralashtiriladi va tozalangan suv (bog‗lovchi modda) bilan
mo‗tadil nam massa hosil qilinadi. Massani mo‗tadilligi quyidagicha tekshiriladi:
Massani ikki barmoq orasiga olib siqqanda bir butun bo‗lakcha hosil bo‗ladi, uni
10-15 sm balandlikdan tashlab yuborilganda uvalanib ketmasligi kerak, agar
uvalanib ketsa yana bog‗lovchi modda qo‗shish kerak bo‗ladi. Agar massa
barmoqlarga yopishsa, demak bog‗lovchi modda me‘yoridan ko‗p qo‗shilgan
bo‗ladi.
So‗ngra tayyor massani patnuslarga 2-3 mm qalinlikda yoyib, 40-50-60 0
50 S haroratda mo‗tadil qoldiq namlik qolguncha quritiladi. So‗ngra teshigining
diametri 3000-2000-1000 mkm li elak orqali o‗tkaziladi. Tayyor massani mayda
fraksiyadan tozalash uchun diametri 200 mkm li elak orqali elanadi. Tayyor
granula tibbiyotda ishlatishga ruhsat etilgan idishlarga 40-50, 60, 70, 80, 90, 100 g
dan qadoqlab og‗zi zich berkiladi va tegishli etiketka yopishtiriladi. Tayyor
mahsulot analitik laboratoriyaga tahlil uchun topshiriladi.
SHuni alohida
ta‘kidlash lozimki, bolallar amaliyotida ishlatiladigan dorilar mutlaqo
mikroorganizmlar saqlamasligi va sterill bo‗lishi kerak. SHunga ko‗ra "quruq
qiyomlar" sifat va miqdoriy tahlildan tashqari mikrobiologik tozaligi ham
tekshiriladi.
Laboratoriyalardan ijobiy
javob olgandan so‗ng mahsulot
omborxonaga jo‗natiladi.
Granulyator G140/R5, YK- 160, LD-200, HLSG-200, HLSG-300P,GIMG
20, SHK-250, GP-1, yolg‗on qaynoq yuzada granullar olish, granulyator-80,
universal granulyator 250V markalari orasidan Rossiyada ishlab chiqariladigan
LD-200 granulyator maqsadga muvofiqdir.
Ular GMP talabiga javob berishi, o‗lchamlari, ish unumdorligi va shu
jixozning o‗zida quritish, donadorlash, upalash jarayonlari olib borilishi o‗ziga xos
tomonlridan biri hisoblanadi.
Granula tayyor dori vositalariga misollar:
1. Glitserofosfat granulasi (Granulae glycerophosphatis)
Calcii glycerophosphatis - 10,0 q
Natrii glycerophosphatis - 2,0 q
Sacchari
- 88,0 q
2. Furazolidon granulasi (Granulae Furazolidoni pro infantibus)
Bu ham qand asosida tayyorlanadi. Sariq yoki ko‗kimtir-sarg‗ish rangli
granula, o‗ziga xos hidga ega. Belgisi bor flakonlarda 50,0 g dan chiqariladi,
ishlatishdan oldin yangi qaynatilgan suv bilan belgisigacha etkaziladi (100 ml
23
gacha). Bir shgacha bo‗lgan bolalarga 4 ml dan, 1-2 yoshlilarga 4-5 ml dan, 3-4
yoshlikka 6-7 ml, 5-6 yoshlikka 7,5-8,5 ml dan beriladi.
Ishlatishdan oldin suspenziyani yaxshilab chayqatish lozim.
Granulaning sifat ko‘rsatkichlari:
• - tashqi ko‗rinishi;
• - o‗rtacha og‗irlik va undan chetlanish;
• - zarrachalarning o‗lchami;
• - chinligi;
• - parchalanishi,daqiqa;
• - erishi,%;
• - ta‘sir etuvchi modda miqdori (g);
• - mikrobiologik tozaligi.
Plantoglyusid granulasi (Granulae Plantaglucidi). Zo‗ldirli tegirmonda alohidaalohida maydalangan va teshigini diametri 150 mkm li elakdan o‗tkazilgan qand
va plantaglyusid kukunlari ikki kurakchali zettasimon aralashtirgichda yaxshilab
aralashtiriladi va mo‗tadil nam massa hosil bo‗lguncha 70% cpirt solinadi. Nam
massa teshigining diametri 3000 mkm li granulyator orqali o‗tkazib, pergament
qog‗oz yozilgan patnislarga yupqa (2-3 m)m qilib, yoyiladi va 40-600S haroratda
quritiladi. Quruq massa qaytadan 3000 mkm li elak orqali o‗tkaziladi, so‗ngra 200
mkm li elak orqali elab, mayda fraksiyalardan tozalanadi.
Tayyor mahsulot namunasi analitik laboratoriyaga yuboriladi. Ijobiy javob
olingandan so‗ng burama qopqoqli qo‗ng‗ir rangli idishlarga 50,0 g dan
qadoqlanadi.
Saqlanishi yaxshi berkitilgan idishlarda qo‗ruq joyda saqlanadi.
Ishlatilishi. YAllig‗lanish va mushaklarning tarangligi susaytiruvchi vosita
sifatida ishlatiladi. 0,5-1 choy qoshiqdan kuniga 2-3 martadan ovqatdan 20-30
daqiqa oldin chorak stakan suvda eritib, beriladi.
Tayyor mahsulot sifatini baholash.
CHinligi. Mahsulot tarkibidagi polisaxaridlar kislota ishtirokida gidroliz qilinib,
xromatografiya usulida aniqlanadi. Mahsulot eritmasiga ammoniy oksolat ta‘sir
ettirilganida, oq cho‗kma hosil bo‗ladi (kalsiy).
Granulalar sifatini tekshirish. Tayyor mahsulot tashqi ko‗rinishi,
suvda parchalanishi va ta‘sir etuvchi moddalarning me‘yori bo‗yicha
tekshiriladi.
№ 4.Mavzu: Tabletkalar ta‘rifi,tavsifi va tasnifi. Tabletkalar mashinalari.
Massaning texnologik xossalarini o‗rganish.
Reja:
1.Tabletka dori turining tarixi va kelajagi.
2.Tabletka ishlab chiqarishda ishlatiladigan tabletka mashinalari.
3.Donadorlash usullari va uning ahamiyati.
4.Presslash nazariyasi.
5.Massaning texnologik xossalari va uni aniqlash usullari
24
Maqsad: Tabletka ishlab chiqarish tarixi, tabletka mashinalarini tuzi-lishi va
ishlashi,yordamchi moddalarning turi va ahamiyati bilan talabalarni tanishtirish
va o‗rgatish.Tabletka olishda donadorlash usulining ahamiyati, presslash
nazariyasi va massaning texnologik xossalari va uni aniqlash usullari bilan
tanishtirish.
Tabletka-Tabulettae, lotin tilidan (―tabula‖-taxta,―tabela‖-taxtacha) –
so‗zidan olingan. Tabletka deb, dori modda yoki dori modda bilan yordamchi
moddalarni presslash orqali olingan, dozalarga bo‗lingan dori turiga ayti-ladi.
Ularning shakllari silindirsimon, uchburchak, to‗rtburchak va hakozo. Ular
ichishga, tashqi maqsadda, sublingval, implatatsion yoki ineksiya qilishda
ishlatiladi.
Abu Ali Ibn Sino o‗zining ‖Tib qonunlari‖ kitobida kulcha to‗g‗risida ma‘lumot
bergan. Tabletka to‗g‗risidagi birinchi ma‘lumot XIX asrning o‗rtalariga to‗g‗ri
keladi. 1844 yilda Angliyada Brokedon kaliy gidro-korbonatni tabletkasini olgan
va unga patent berilgan.
1846–1897 yillarda AQSH, Fransiya, SHvedsariyada tabletkani ishlab chiqish
texnologiyasi yo‗lga qo‗yildi. Germaniyada tabletka dori turini birinchi bo‗lib
Rozental taklif etgan. Rossiyada birinchi tabletka ishlab chiqarish 1895 yilda
Peterburgda hozirgi 1–sonli Sank Peterburg kimyo farma-sevtika korxonasida
amalga oshirilgan. 1900 yilda professor L.F.Ilin tomonidan birinchi dissertatsiya
ishi quyidagi mavzuda ―Presslangan dori – darmonlar yoki tabletkalar‖ bo‗lgan.
1901 yilda SHvedsariya farmakopeyasiga tabletka dozalarga bo‗lingan dori turi
siftida kiritilgan. Tabletkalar,kimyo-farmatsevtika sanoatidan chiqari-layotgan
tayyor dori turining 40% tashkil etadi. Tabletka ishlab chiqarish dunyo
miqyosidagi o‗sishini 10 -15 % tashkil etmoqda. Hozirgi vaqtda tabletka dori turi
TDV ichida 80% tashkil etadi.
Tabletkani ijobiy tomonlarga quyidagilar kiradi.
- ishlab chiqarish mexanizatsiyalashgan, ishlab chiqarish unumdorligi yuqori va
gigienik toza;
- aniq dozalangan; berish, saqlash va tashish qulay;
- uzoq muddat saqlash mumkin;
- tashqi muhitdan saqlash, ma‘zasini xidini yaxshilash uchun qobiq bilan
qoplanadi;
- boshqa dori shakllarda fizik – kimyoviy xossalari bo‗yicha o‗zaro
nomutanosib bo‗lgan dorivor moddalardan tabletka dori turini yaratish
mumkin ;
- oshqozon -ichak muhitidan himoyalash uchun tabletka qobiq bilan qoplanadi,
ya‘ni tabletka kislotali yoki ishqoriy sharoitda eriydi;
- ta‘sirini uzaytirish maqsadida tabletka qobig‗ bilan qoplanadi yoki maxsus
texnologiya va tarkib yaratiladi;
- sekin – asta dori moddani ajralib chiqishini ta‘minlash, ko‗p qavvatli tabletka
tayyorlanadi;
- tabletkadagi yozuv uni noto‗g‗ri qabul qilishni oldini oladi.
25
Tabletkani o‘ziga yarasha kamchiliklari ham mavjud:
- dori moddaning ta‘siri sekin;
- tabletkani bemor bexush bo‗lgan va yosh bolalarga berilmaydi;
- tabletkani saqlashda sementlanish hodisasi kuzatiladi;
- tabletka tarkibiga yordamchi moddalar ishlatilishi, ba‘zi birlari noxush
hodisalarni keltirib chiqaradi;
- ba‘zi dori moddalarni erishi natijasida yuqori to‗yingan eritmalar hosil bo‗ladi
bu shilliq qavatni qitiqlashi mumkin.
Tabletka olinishi bo‗yicha ikki guruhga bo‗linadi:
1.Presslash orqali – tabletka mashinalarida presslab olinadi.
2.SHakl berish orqali – preslanadigan massaga maxsus dastgohlarda shakl
beriladi. Ular tabletka ishlab chiqarishda 1–2% tashkil etadi, ularning og‗irligi
0,05 g gacha.
Tabletkalar tarkibi bo‗yicha oddiy (1 komponentli) va murakkab tuzilishga ega.
Tuzilish strukturasi bo‗yicha: karkasli, bir qavatli va ko‗p qavatli qobiqlangan
yoki qobiqlanmagan. Karkasli yoki skletli tabletkada erimaydigan karkas bo‗lib,
bo‗sh joylari dori modda bilan to‗ldirilgan bo‗ladi. tabletka erimaydi, o‗zining
geometrik shaklini o‗zgartirmaydi, dori modda esa oshqozon – ichakda eriydi.
Korxonada ishlab chiqariladigan tabletkalar turli shakllarda – silindr, kub, shar,
uchburchak, to‗rtburchak va hakozolar. Tabletkaning diametri 3 – 25 mm, 25
mmdan katta tabletkalar briketlar deyiladi. Diametri 9 mmdan katta bo‗lganda
bitta yoki ikkita chiziqcha qo‗yiladi.
X DF bo‗yicha tabletkani (silindr) balandligi 30 – 40% ni tashkil etadi.
Hozirgi kunda tabletkani geometrik shakli va o‗lchami OST 64–072–89 bilan
belgilanadi. Bunda silindr shaklidagi tabletkalarni faskaligi yoki faskasiz, ikki
tomoni qabariq tabletkalar – qobiq bilan qoplangan va qoplanmaganlari
keltirilgan. Tabletkalarni qabul qilinishi va ishlatilishi bo‗yicha quyidagilarga
bo‗linadi.
Oriblettae-peroral qabul qilishga mo‗ljallangan. Ichish uchun mo‗ljallangan.
Resoriblettae – sublingval qabul qilinadi
Implantablettae – aspetik sharoitda tayyorlanadi, implantatsiyalar uchun
ishlatiladi.
Injektablettae – tabletka aseptik sharoitda tayyorlanadi, ineksion eritma
tayyorlanadi.
Solublettae – eritma tayyorlash uchun ishlatiladigan tabletka
Dulciblettae bacilli, boli, uretratoria, vagitoria – preslangan siydik yo‗liga
(uretra), vaginal va rektal dori shakli.
Tabletka tayyorlashda tabletka mashinalaridan foydalaniladi. Tabletka
mashinasida presslashda asosiy press instrumentdan foydalaniladi, ularga qolip va
puansonlar kiradi. Tabletka mashinalari zarb bilan ishlaydigan yoki rotatsion
guruhlarga bo‗linadi. Zarb bilan ishlaydigan mashinalarga sirpang‗ichli va
boshmoqli tabletka mashinalarini kiritish mumkin. Sirpang‗ichli tabletka
mashinasini ish unumdorligi 30 – 50 dona daqiqasiga, bo‗lsa boshmoqli tabletka
26
mashinasi avstriyaning ―Engler‖ firmasi, Mariupol korxonasidan tabletka
mashinalari ishlab chiqariladi. RTM 10–57 unumdorligi (0,5 mln tabletka soat).
Sanoatda RTM – 41 M 2V rusumli tabletka mashinalari 5–15 mm va 20 mm
tabletkalar tayyorlaydi. Tabletkalarni presslashda RTM 3028 markada 57 juft
puansondan iborat tabletka mashinami mavjud. RTM –300 M rusumli mashina
silindr shaklidagi katta bo‗lmagan diametrdagi tabletkalarni tayyorlashda
ishlatiladi.
Hozirgi kunda 456–2 dastgohida avtomatik ravishda tabletkada uchrashi
mumkin bo‗lgan metall qoldiqlari aniqlanadi. Undan so‗ng 448 – dastgohga
o‗tkazilsa tabletkalar chang yutgich (plesos) yordamida changdan tozalanadi.
Press formalarni sifatini yaxshilash bo‗yicha mutaxassislar ilmiy izlanishlar
olib borishmoqda. V.A.Belousov tomonidan qolip tayyorlashni yangi
texnologiyasini ishlab chiqish tavsiya etildi.
Presslanadigan dori modda tolqonga o‗xshab sochiluvchan yoki
donadorlangan bo‗ladi va quyidagi xossalarga ega bo‗ladi:
- Fizik zichlik, shakl, o‗lcham va zarrachaning yuzasini xossasi, adgeziya,
kogeziya, erish xarorati va boshqalar;
- Kimyoviy – erishi, reaksiyaga kirishishi va boshqalar;
- Texnologik – sochiluvchan zichlik, zichlanish ko‗rsatkichi, namlik,
sochiluvchanlik, saralanish tarkibi, g‗ovakligi, presslanishi va hakozo.
Presslash jarayon murakkab jarayon bo‗lib, olimlar tomonidan 3 ta presslash
nazariyasi talqin etilgan. bularga 1 –mexanik nazariya –presslash jarayoni 3
bosqichdan iborat bo‗ladi deb qaraladi. I–presslashdan oldingi bosqich
(joylashish); 2 –kompakt jism hosil bo‗lishi; 3– kompakt jismni hajmiy siqilishi;
II – kapiyalr – kolloid nazariya III – elektrostatik nazariya asosida zarrachalarning
birikishi.
Tabletka ishlab chiqarish amaliyotida substansiyalarni
va presslanadigan
massalarni fizik-kimyoviy va texnologik xossalarini o‗rganish katta amaliy
axamiyatga moliqdir. Substansiyalarni fizik-kimyoviy xossalaridan moddani
agregat hoolati, tashqi ko‗rinishi, erish harorati, eruvchanligi, gigroskopiklik
darajasi kabi ko‗rsatkichlar va konglomeratlar hosil qilish. Moddalarni texnologik
xossalaridan zarrachalarni tuzilishi, o‗lchamlari, fraksion tarkib, elektrlanish
xossasi, sochiluvchanlik, sochiluvchan zichlik, presslanuvchanlik, zichlanish
koeffitsienti, tabiiy og‗ish burchagi, g‗ovakligi va suv shimish koeffitsientlari
aniqlanadi.
Substansiyalarni fizik-kimyoviy va texnologik xossalarini o‗rganishda
kuzatiladigan maqsad, tabletka tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalarni
turi va miqdorini hamda mo‗‗tadil texnologik jarayonni ilmiy jihatdan
asoslashdir. Substansiyalarni texnologik xossalari ko‗p jixatdan ularni
zarrachalarini tuzilishiga, o‗lchamlariga, qoldiq namligiga bog‗liq bo‗ladi.
Presslash murakkab jarayon bo‗lib, unda presslanadigan moddaning zarrachalarini
kristallik tuzilishi ko‗p jihatdan massaning texnologik xossalari va tabletkaning
sifatini belgilaydi.
27
Zarrachaning kristallik tuzilishini aniqlash
Dori moddalarini texnologik xossalari ko‗p jihatdan ularni zarrachalarini
tuzilishiga
bog‗liq
bo‗ladi.
Zarrachalarni shakli esa sintez sharoitiga,
ishlatiladigan erituvchilar tabiatiga, cho‗ktirish shgaroitiga, quritish, maydalash
kabi omillarga bog‗liq bo‗ladi. SHunday qilib, zarrachalarni tuzilishini aniqlash
katta amaliy ahamiyatgaega.
Moddalar amorf va kristallik tuzilishga qarab 6 xil bo‗ladi:
1. Kub holidagilar;
2. Geksagenal;
3. Tetragenal;
4. Romba;
5. Monoklinik;
6. Triklinik.
Eng ko‗p tarqalgani - monoklinik shakldagisi bo‗lib, 40% ni tashkil qiladi
moddalarni. Kristallik tuzilishi biologik mikroskop yoki elektron mikroskoplarda
aniqlanadi. Kristallik tuzilishiga qarab moddalar uchun texnologik jarayon
tanlanadi. SHu jihatdan taxtakachlanadigan moddalar uch guruhga bo‗linadi
(Borzunov E.E.,
Mahkamov S.M.). Birinchi guruhga kiruvchi moddalar
anizodiametrik (ignasimon, tayoqcha, prizma) kristallik shaklga ega bo‗lib,
ularning uzunligi balandligi va enidan katta bo‗ladi (analgin, efedrin gidroxlorid,
salitsil kislotasi, rutin, sulgin va h.k.). Ular mayda va g‗ovak bo‗lib, yaxshi
zichlanish xossasiga ega.
Ikkinchi guruhga kiruvchi moddalar plastinka (qipiqsimon taxtacha) kristall
shaklida bo‗lib, sochiluvchanligi katta, zichlanishi qiyin bo‗lib, kam g‗ovaklikka
ega (amidopirin, anestezin, dimedrol, dibazol, papaverin gidroxlorid, streptotsid,
fenatsitin va h.k.).
Uchinchi guruhga kiruvchi moddalar izodiametrik dumaloq yoki ko‗p
qirrali kub shaklida bo‗lib, yirik zichlanishi va g‗ovakligi kichik bo‗ladi (kaliy
karbonat,kalsiy bromid, natriy xlorid, sut qandi, saxaroza va h.k.).
Moddalarning kristallik shakli qancha murakkab bo‗lsa, ularning bir-biriga
yopishishi shuncha oson bo‗ladi. SHuning uchun bu xossalariga qarab bog‗lovchi
modda va taxtakachlash jarayonining bosimini tanlab olish mumkin
Massaning saralanishini aniqlash
Massani saralash uchun uning 100 grammini har hil diametrli (masalan: 3
mm, 2 mm, 1 mm, 0,5 mm, 0,25 mm) teshiglarga ega bo‗lgan bir nechta ketma-ket
qo‗yilgan elaklar to‗plami orqali elanadi. Saralash quyidagicha olib boriladi: 100 g
massani eng yuqoridagi elakka solib, qopqog‗i yopilgach, tebranma (36 rad/sek)
asbobga 5 daqiqaga qo‗yiladi. 1 daqiqadan so‗ng elaklar ochilib, har bir elakdagi
modda tortiladi va olingan natijalar jadvalga yoziladi. Bunda elak ustida qolgan
"+" bilan, elakdan o‗tgan "-" ishorasi bilanbelgilanadi.
Bu ko‗rsatkichga
qarab,
massaning sochiluvchanligi va tabletka
massasining doimiyligini, uning sifatini nazariy tomondan asoslab berish mumkin.
28
Fraksiyalar orasidagi farq qancha kichik bo‗lsa, u shunchalik maqsadga muvofiq
bo‗ladi.
Sochiluvchan zichliq aniqlash
Sochiluvchan zichliq shu modda massasining egallagan hajmi birligiga
nisbatidir. Bu kattalik tabletka tayyorlanayotgan qolip teshigining hajmini va
massa doimiyligini oldindan aniqlash uchun xizmat qiladi. Aniqlashni silindrda,
tabletka tayyorlanadigan qoliplarda yoki 545 AK-3 asbobida olib boriladi. Buning
uchun stolga qo‗yilgan pergament qog‗oz ustidagi silindr taxtakachlanadigan
massa bilan to‗ldiriladi. Ortiqcha massa chizg‗ich yordamida surib qo‗yiladi,
so‗ng silindr ichidagi massa tortilib, uning hajmiga bo‗linadi. Masalan, diametri
25mm va balandligi 22,3mm bo‗lgan silindrdagi amidopirin massasi 6 g.
Massaning g‘ovakligini aniqlash
Qolipdagi taxtakachlanadigan massa katta g‗ovaklikka ega bo‗ladi va u
zarrachalarning katta-kichikligiga, geometrik shakliga, joylanish holatiga va
massaning saralanish tarkibiga bog‗liq bo‗ladi. Amalda g‗ovaklikni aniqlash
uchun qolipdagi massani va undan oldin hosil bo‗lgan tabletka hajmlarining
farqidan foydalaniladi. Buni amidopirinning g‗ovakligini aniqlash misolida ko‗rib
chiqamiz. Hajmi 11,5 sm 53 0 bo‗lgan qolipdagi amidopirin massasi 6 g bo‗lsa,
uning g‗ovakligi topilsin. Ishni osonlashtirish uchun 0,4 g amidopirin diametri 9
mm bo‗lgan qolipda, 680 MPa (6800 kg/sm 52 0) bosimda taxtakachlanadi, deb
olamiz.
Bu bosimda g‗ovaklik nolga teng deb qabul qilinadi. Hosil bo‗lgan
tabletka torzion tarozida tortiladi va quyidagicha hisoblash olib boriladi:
h - tabletkaning diametri, 0,53 sm;
m - tabletka massasi, 0,3880 g;
V - tabletka hajmi, 3,14x(0,45) 52 0x0,53= 0,3369 sm 53 0.
Agar, 0,3880 g
- 0,3369 sm3 ga teng bo‗lsa,
6g
-X
Demak, qolip hajmi 11,5 sm3 dan qolip ichidagi amidopirin hajmi 5,98
sm3ni ayirsak, shu massaning g‗ovakligi chiqadi:
11,5-5,98=5,52 sm3
Bu kattalikni foizda ifodalaymiz:
11,5 - 100%
5,52 - X
Demak, qolipdagi amidopirin massasi 48% g‗ovaklikka ega ekan.
Massaning g‗ovakligini aniqlash yordamchi moddalar va press
formalar
tayyorlashda nazariy tomondan asoslash uchun xizmat qiladi.
29
Massaning sochiluvchanligini aniqlash
Sochiluvchanlikni 5,0-100,0
massada shisha yoki metall voronkada
"Erveka" yoki VP-12A asbobida aniqlanadi. Bu asbob tana va mahrutiysimon
voronkadan iborat bo‗lib, elektr yurgich orqali harakatlanadi.
Ishlash tartibi: 50,0 g massani 0,01 g aniqlikda tortib olib, xampaga
joylashtiriladi va asbob elektr tarmog‗iga ulanadi. Bunda elektromagnit harakatga
kelib, xampadagi massani 20 soniya davomida zichlanadi. So‗ngra xampa ostini
ochib, massani o‗tish vaqti o‗lchanadi.
Sochiluvchanlik quyidagicha hisoblanadi:
Bu erda:
V-sochiluvchanlik, kg/s;
m-massa, kg;
t-tajriba vaqti, s;
20-zichlashga ketgan vaqt.
Sochiluvchanlik tabletka tayyorlaydigan mashinaning bir
me‘yorda
ishlashini, tabletkalarning og‗irligi bir xilda bo‗lishini va uning fizik-mexanik
ko‗rsatkichlarining me‘yorida bo‗lishini nazariy jihatdan bilishga yordam beradi.
Massa sochiluvchanligining yomon bo‗lishi granula tayyorlash jarayonining qayta
ko‗rilishi yoki antifraksion moddalar qo‗shishni taqozo qiladi.
Massaning presslanuvchanligini aniqlash
Qo‗lda ishlaydigan gidropress asbobida 1200 kg/sm 52 0 bosimda 0,5 g
massagni diametri 11 mm li qolipda taxtakachlab aniqlanadi. Manometr
ko‗rsatkichining bosimga mutanosibligi quyidagicha bo‗ladi:
Manometr ko‗rsatkichining I atm. bosimi diametri 6 mm li qolipda 93,4
kg/sm 52 0 ga to‗g‗ri keladi.
I atm. -"- 7 mm -"- 68,6 kg/sm2
I atm. -"- 8 mm -"- 52,5 kg/sm2
I atm. -"- 9 mm -"- 41,5 kg/sm2
I atm. -"- 10 mm -"- 33,6 kg/sm2
I atm. -"- 11 mm -"- 27,8 kg/sm2
Taxtakachlangan tabletka qolipdan itarib chiqarish uchun yuqori paunson
olingan qolip ustiga ikki tomoni teshik maxrutiy joylashtiriladi va tabletka
qolipdan chiqquncha ushlagich yordamida bosim beriladi. Olingan tabletka
og‗irligi torzion tarozida, balandligi esa mikrometr yordamida aniqlanadi.
Taxtakachlanish kg (N) yoki uning ko‗rsatkichi bilan ifodalanadi. Taxtakachlanish
ko‗rsatkichi quyidagicha hisoblanadi:
Bu erda:
m-tabletka massasi 6,0 g;
h-tabletka balandligi, sm.
30
Masalan, amidopirin massasi 0,5 g, tabletkasining og‗irligi 0,48 g, balandligi
0,45 sm bo‗lsa, presslanish ko‗rsatkichi:
Presslanish ko‗rsatkichiga qarab, tayyorlanishi lozim bo‗lgan tabletkalarning
diametrini balandligiga bo‗lgan nisbati DF talabiga javob berish yoki
bermasligini nazariy tomondan asoslab berish mumkin.
Zichlanish ko‘rsatkichini aniqlash
Buning uchun 0,5 g massa diametri 11 mm, balandligi 22,3 mm bo‗lgan
qolipda 1200 kg/sm 52 0 bosimda presslanadi. Zichlanish ko‗rsatkichi olingan
massaning qolipdagi presslanguncha bo‗lgan balandligining tabletka balandligiga
nisbatiga teng.
Taranglik koeffitsentini aniqlash
Sifatli tabletka olish maqsadga muvofiq dori va yordamchi moddalar
nisbatiga hamda ularning (tarang) qayishqoqlik xossasiga bog‗liq bo‗ladi.
Taranglikning ortishi tabletka sifatini buzadi. SHuning
uchun
tabletka
tayyorlanadigan massaning taranglik qaytishi xossalarini aniqlash maqsadga
muvofiq bo‗ladi. Massaning tarangligi 2 xil: qaytuvchi va qaytmas bo‗ladi.
Qaytuvchi taranglikda taxtakachlash jarayonidagi bosim kuchi olingandan keyin
massa o‗zining oldingi holatiga qaytadi. Qaytmas taranglikda esa u o‗z holiga
qisman qaytadi. Bu hodisa massaning namligi va boshqa fizik-kimyoviy
xossalariga bog‗liq bo‗ladi. Sifatli tabletka tayyorlashda massa iloji boricha
qaytmas taranglikka ega bo‗lishi kerak. Massa tarangligining katta-kichikligiga
qarab ishlatiladigan bog‗lovchi moddolar turi va miqdori tanlanadi.
Taranglik qaytishini biz taklif qilgan gidropress yordamida bajariladi.
Asbob quyidagi qismlardan iborat: gidropress, indikator, plunjerga qattiq
biriktirilgan plastinkalar, paunsonlar va qolipdan iborat.
Aniqlash quyidagicha olib boriladi: tortib olingan modda asosiga quyi
paunson o‗rnatilgan qolipga solinadi. Keyin yuqori paunson qolipga quydirib,
pressga o‗rnatiladi. Presslash ma‘lum bosimgacha olib boriladi. (Bu manometr
orqali kuzatib turiladi). SHu holda indikator mili (strelkasi) "0" nuqtaga
keltirilib, pressning moy oqadigan jo‗mragi asta-sekin ochiladi. Bunda bosim
kamaya boshlaydi, lekin qolip bilan paunson ma‘lum vaqtgacha plunjerda o‗z
holatini o‗zgartirmay turadi. SHu vaqtda tabletkadagi mikronlar bilan
o‗lchanadigan o‗zgarishni indikator ko‗rsatadi. Tajriba vaqtida qolipga modda
solinmasdan aniqlangan ko‗rsatkich o‗rtasidagi farq taranglik qaytishini
ko‗rsatadi (mkm).
Tabletka qolipdan chiqqandan keyin zarrachalar orasidagi o‗zaro kuch
qaytadan taqsimlanadi. Natijada tabletka yuzasida har xil kattalikdagi ilon izi,
31
darzlar paydo bo‗ladi. Xuddi shu hol qandni taxtakachlash misolida yaqqol
ko‗rinadi va bu moddaga ta‘sir qiladigan bosim kuchi taxtakachlash tezligi,
massaning namligi va qolipning shakliga bog‗liq bo‗ladi.
Taranglik qaytishi odatda bosimga nisbatan perpendikulyar holatda yuzaga
keladi. Presslash bosim kuchi suyuqliklardan farqli o‗laroq pastki paunsonlarga
to‗liq etib bormaydi. SHuning uchun ham tabletkaning zichligi bil xil bo‗lmaydi.
Tabletkaning yuqori va yon qismi boshqa qismlariga nisbatan 20-30% ga
qattiqroq bo‗lganligi tufayli ichki kuchlanishning eng ko‗p miqdori shu qismlarga
to‗g‗ri keladi. Natijada qolipdan chiqayotgan tabletkalarda qavatlanish va ular
yuzasida darz ketish kuzatiladi. Bu hol taxtakachlanayotgan massaning namligiga
ham bog‗liq.
Massaning taranglik qaytishini aniqlash: 0,5 g massani diamteri 10-11 mm li
qoliplarda 80-320 MPA bosimda taxtakachlanadi.
Tabletka g‘ovakligini aniqlash
Tabletkaning fizik-mexanik xususiyatlaridan biri g‗ovaklik hisoblanadi.Bu
kattalik qattiqlik, suv shimish qobiliyati, parchalanuvchanlik kabi boshqa
kattaliklarga bog‗liq. G‗ovaklik qancha katta bo‗lsa, kapilyar tarmoq shuncha
rivojlangan bo‗lib,
suv shimish qobiliyati va unga bog‗liq ravishda
parchalanuvchanligi xam shuncha yaxshi bo‗ladi. Tabletkaning g‗ovakligini
bilish uni tayyorlashni nazariy jixatdan asoslashga yordam beradi. Aniqlash biz
taklif etgan juda oddiy asbob yordamida olib boriladi. Asbob rezina qopqog‗iga
aniqligi 0,02 ml ga teng mikropipetka o‗rnatilgan 100 ml li kolbadan iborat.
G‗ovaklikni aniqlash uchun kolba suv bilan to‗ldiriladi, uning ichiga
tabletka solib, kolbaning og‗zi berkitiladi. Bunda suv pipetka ichida ma‘lum
balandlikkacha ko‗tariladi. Bu asbobning "0" nuqtasi bo‗ladi. Kolbani 20 5o 0S da
tabletka to‗liq parchalanib ketguncha ushlab turiladi. Tabletka parchalanayotganda
g‗ovaklikdan chiqayotgan xavo pipetka orqali tashqariga chiqadi, natijada
pipetkadagi suvning balandligi pasayadi.Bu nuqta o‗zgarmas xolga kelguncha
kuzatiladi. Ishni tezlashtirish maqsadida kolba 15 daqiqa magnit tebratkichga
qo‗yiladi. G‗ovaklik pipetkadagi suvning boshlang‗ich va oxirgi balandligining
farqi yordamida aniqlanadi. Buni quyidagicha ifodalash mumkin:
Tabletkaning suv shimish xossasini aniqlash
Buning uchun diametri 11 mm li qolipdan foydalaniladi. Dastlab 0,5 g moddaning
ikki tomoniga filtr qog‗ozi qo‗yib, 40 MPa bosimda presslanadi, so‗ngra qolip
tabletkasi bilan gorizontal xolatda asbobga o‗rnatiladi. Tabletkaning ostki
qismidan filtr qog‗ozga tekizib mikropipetka o‗rnatiladi. Mikropipetkadan
chiqayotgan suv qog‗ozga va u orqali tabletkadan shimilib, yuqoriga ko‗tariladi
va tabletkaning ustki qismidagi filtr qog‗oz namlanguncha kuzatiladi.
Tabletkani namlash uchun ketgan vaqt (soniya) o‗lchanadi. Kuzatishning
yaqqol aniq bo‗lishini ta‘minlash uchun filtr qog‗oz ustiga 1-2 dona kaliy
permanganat kristali solib qo‗yiladi. Bunda tajribani shu filtr qog‗oz bo‗yalguncha
davom ettiriladi. Agar tabletkalar yuqori qayishqoqlikka ega moddalardan
tayyorlangan bo‗lsa, suv o‗tkazuvchi g‗ovaklari bo‗lmasligi mumkin, ya‘ni
ularga suv shimilmaydi.
32
Gidrofil moddalarda esa ularning yaxshi namlanish xossasi bo‗lganligi
uchun, suv shimish qobiliyati yaxshi bo‗ladi. Bunda agar suyuqlik kapillyar
devorlarini eritsa, u holda suyuqlikning zichligi va qovushqoqligi ortadi, natijada
suv shimilishi kamayadi.
Gidrofob moddalarning yuzasi suv bilan namlanmaganligi sababli
kapilyarlariga suv kirmaydi. Bu holda sirt tarangligini kamaytiruvchi moddalar
qo‗shish yo‗li bilan suv shimilish qobiliyatini oshirish mumkin.
Tabletkaning suv shimish xususiyati uning kapilyar tarmoqlari xolatlariga
bog‗liq. Bir xil sharoitda ochiq tarmoqli kapilyarlarda suv shimish qobiliyati
yaxshi bo‗ladi. Kapilyar tarmoqlarining xolati tabletkalar tayyorlanayotganda
mashinaning ishlash tezligiga bog‗liq.
Mashina taxtakachlash tezligi katta
bo‗lmaganda kapilyar tarmoqlari tabletka hajmi bo‗yicha bir xil bo‗ladi, chunki
zarrachalar astalik bilan tartibli joylashadi. Aks xolda zarrachalarning tartibsiz
joylashishi tabletkada kapiolyar tarmoqlarining har xil holatda bo‗lishiga olib
keladi. Ammo bu nazariya amalda hamma vaqt ham to‗g‗ri kelavermaydi. Bunga
zarracha shakli jiddiy ta‘sir qilishi mumkin. Suv shimish koeffitsienti bo‗yicha
asosan, dorivor moddalar 3 tabaqaga bo‗linadi:
Birinchi tabaqaga kiradigan moddalardan tayyorlangan tabletka suvda
parchalanmaydi, balki eriydi. SHuning uchun uning erish tezligi suv harorati va
diffuziya tezligiga bog‗liq bo‗ladi.
Ikkinchi tabaqa moddalardan tayyorlangan tabletkalar suvda parchalanadi
va eriydi, lekin yordamchimoddalarsiz (g‗ovaklantiruvchi) tayyorlalanganda bu
tabletkalar shu ko‗rsatkichi bo‗yicha DF talabiga javob bermaydi.Uchinchi tabaqa
moddalardan tayyorlanagan tabletkalarfaqat yordamchi (g‗ovaklantiruvchi) modda
ishtirokidagina suvda parchalanadilar.
№5.Mavzu: To‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab va nam donadorlash usullari orqali
tabletka tayyorlash texnologiyalari. YOrdamchi moddalar.
Reja:
1.Tabletka olish usullari.
2.Tabletkani to‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab olish.
3.Tabletka nam donadorlash usullari orqali olish.
4.Tabletka texnologiyasida ishlatiladigan yordamchi moddalar.
Maqsad: Tabletka ishlab chiqarishda ishlatiladigan usullar. YOrdamchi
moddalarning turi va ahamiyati bilan talabalarni tanishtirish va o‗rgatish.
Tabletka olish usullarining ahamiyati bilan tanishtirish.
Tabletka tayyorlanishi bo‗yicha ikkiga bo‗linadi:
1.Presslash orqali – tabletka mashinalarida presslab olinadi.
2. SHakl berish orqali – preslanadigan massaga shakl beriladi. Ular tabletka ishlab
chiqarishda 1–2% tashkil etadi, ularning og‗irligi 0,05 g gacha bo‗ladi.
Tabletkalar tarkibi bo‗yicha: oddiy (1komponentli) va murakkab tuzilishga ega.
Tuzilish strukturasi bo‗yicha: karkasli, bir qavatli va ko‗p qavatli qobiqlangan
yoki qobiqlanmagan. Karkasli yoki skletli tabletkada erimaydigan karkas bo‗lib,
bo‗sh joylari dori modda bilan to‗ldirilgan bo‗ladi. tabletka erimaydi, o‗zining
33
geometrik shaklini o‗zgartirmaydi, dori modda esa oshqozon – ichakda eriydi.
Korxonada ishlab chiqariladigan tabletkalar turli shakllarda – silindr, kub, shar,
uchburchak, to‗rtburchak va hakozolar. Tabletkaning diametri 3 – 25 mm, 25
mmdan katta tabletkalar briketlar deyiladi. Diametri 9 mmdan katta bo‗lganda bitta
yoki ikkita chiziqcha qo‗yiladi.
Tabletkani to‗g‗ridan to‗g‗ri presslab olish imkoniyatlari quyidagicha: birinchi
navbatda dori moddaning miqdori 0,05 grammdan kam bo‗lmasligi lozim.
To‗g‗ridan to‗g‗ri presslab tabletka olishda dori modda ma‘lum darajada ijobiy
texnologik xossalarni namoyon etishi lozim.
To‗g‗ridan to‗g‗ri presslab tabletka olish shartlari:
* dori modda ma‘lum kristall shaklga, ijobiy texnologik xossaga (yaxshi
sochiluvchanlik) ega bo‗lishi lozim.
* dori moddalarga turli yordamchi moddalarni qo‗shib ularni texnologik
xossalarini yaxshilash;
* dori moddani majburan ma‘lum kristall shaklga keltirish.
To‗g‗ridan to‗g‗ri presslash quyidagi bosqichlardan iborat.
1. Kerakki asbob uskuna, xom ashyo va yordamchi moddalarni (quruq) tayyorlash
va tortish;
2. Aralashtirish (yordamchi modda ishlatilgan bo‗lsa);
3. Presslash;
4. Tabletka sifatini baholash;
5. Qadoqlash;
6. Tayyor mahsulot.
Aralashtirish jarayonida turli konstruksiyadagi aralashtirgichlar ishlatiladi. 1.
aylanadigan kurakchali; 2. shnekli va do‗mbirali.
Tabletka ishlab chiqarishda donodorlash pressslanadigan massaga ijobiy
texnologik xossalarni namoyon etishi uchun hamda sifatli tabletka olish maqsadida
amalga oshiriladi.
Hozirgi vaqtda quyidagi donadorlash usullari mavjud – quruq donadorlash, nam
donadorlash va strukturali donadorlash.
Quruq donadorlash – maydalash orqali donadorlash buning uchun dori moddalar
va yordamchi moddalar aralashtiriladi va namlanadi so‗ngra quritiladi. Quruq
massa tegirmonda maydalanadi. Agar dori modda namlikga, haroratga chidamsiz
bo‗yicha briket holiga keltirib so‗ngra maydalanadi.
Ular elak yordamida fraksiyalarga ajratiladi. Hozirgi vaqtda massa tarkibiga
quruq bog‗lovchi moddalarni qo‗shib tabletka olish mumkin., masalan MKS; PEO.
Nam donadorlash – buning uchun asosan 3027 turdagi granulyatorda olib
boriladi. Uning ishchi qismi shnek va 6 ta mustahkam sterjendan iborat bo‗lib,
granula qilinadigan dori modda va yordamchi modda aralashtiradi. Ishlab chiqarish
unumdorligi –150–100kg/soat. Bundan tashqari ―XUTT‖ firmasini (Germaniya)
press granulyatori ham ishlatiladi. Bunda sifatli granula bir hil chechevitse obrazli
shaklli granula olinadi.
Bu usul asosan yomon sochiluvchanlikka ega bo‗lgan tolqonlarga hamda
presslanishi qiyin bo‗lgan zarrachalar uchun qo‗llaniladi. Ikkala holatda hali
34
massaga bog‗lovchi moddalar (eritma) solinadi. Nam donadorlash quyidagi
bosqichlardani borat.
Nam donadorlash orali presslanadigan massa tayyorlash quyidagi
bosqichlardan iborat.
1. Kerakki asbob uskuna, xom ashyo va yordamchi moddalarni tayyorlash va
tortish;
2. Ularni aralashtirish;
3. Namlash va aralashirish;
4. Nam massani donadorlash;
5. Nam massani quritish;
6. Quruq granulaga ishlov berish (upalash);
7. Presslash;
8. CHangsizlatish;
9. Tabletka sifatini baholash;
10. Tayyor mahsulot.
1. Aralashtirish jarayonida turli konstruksiyadagi aralashtirgichlar ishlatiladi. 1.
aylanadigan kurakchali; 2. shnekli va do‗mbirali
Texnologiyasi:
• katta miqdordagi dori moddalarga kichik miqdordagilarni qo‗shish.
• tez ta‘sir etuvchi va zaharli moddalar kam miqdorda ishlatilgani uchun
ularni oldindan elakdan o‗tkazib so‗ngra massaga kam kamdan
to‗ldiruvchidar bilan suyultirilib trituratsiya holida (1:100 nisbatda)
qo‗shiladi.
• rangli va katta sochiluvchan zichlikda bo‗lgan moddalar massaga oxiri
solinadi;
• uchuvchan moddalar efir moylar quruq granulaga presslashdan oldin
upalash jarayonida qo‗shiladi. Oddiy tarkibli (2 yoki 3 ta komponentli)
aralashtirish 5–7 daqiqa, undan ko‗p miqdordagilar esa 10 – 12 daqiqa
aralashtiriladi;
So‗ngra kam – kamdan bog‗lovchi moddalar qo‗shiladi va oddiy massalar uchun 7
–10 daqiqa, murakkab tarkiblilar uchun 15 –20 daqiqa. Bog‗lovchi moddaning
miqdori tajriba orqali belgilanadi.
II. Donadorlash – buning uchun mahsus granulyatorlar ishlatiladi nam massa 3 –
5 mm elakdan o‗tkaziladi, quruq massa – 1 – 2 mmdan o‗tkaziladi.
Nam massani quritishda turli quritgichlardan foydalaniladi.
1. tokchali quritgich;
2. silikagen kolonkali quritgich;
3. infraqizil nur yordamida quritish;
4. sublimatsiyali quritgich;
5. yolg‗on qaynoq yuzada quritish.
YOlg‗on qaynoq yuzada quritish usuli korxonalarda keng qo‗llaniladi. SP – 30
yoki SP–60, bundan tashqari SHvedsvariyani ―Myunster, Aeromatik‖ firmalarini
dastgohlari. SPni afzalligi – yuqori ishlab chiqarish unumdorligi, 20 – 50 daqiqa
ishlatiladi, energiya kam sarflanadi, kichik joyni egallaydi.
35
Presslanadigan massa ma‘lum namlika ega bo‗lishi lozim. Tajribalar asosida
massadagi qoldiq namlik tanlanadi. Granula qurigandan so‗ng diametrini teshigi
1,5mm bo‗lgan granulyatordan o‗tkaziladi va antifriksion moddalar bilan
upalanadi.
Strukturali donadorlash – obakilash qozonida – daqiqasiga 300 marta qozon
aylantiriladi.
Purkash usulida – eritma yoki suspenziya tayyorlanadiva purkash kamerasiga,
(xarorati - 1500S) purkalanadi. Bu usul antibiotiklar, ferment va o‗simlik, hayvon
organizmlaridan olingan dorilar uchun ishlatiladi.
YOlg‗on qaynoq yuzada donadorlash. Buning uchun SG-30 yoki SG-60
ishlatiladi. Olingan granula yuqori qattiqlikka, yaxshi sochiluvchanlikka. ega
bo‗ladi.
Tabletka ishlab chiqarishda dori moddaning ijobiy fizik – kimyoviy va
texnologik xossalarini namoyon qilish hamda tabletka sifatini yaxshilash
maqsadida ular tarkibiga yordamchi moddalar kiritiladi.
YOrdamchi moddalarga quyidagi talablar qo‗yiladi.
• kimyoviy bezarar;
• tanaga salbiy ta‘sir etmasligi, tayyorlash jarayonida, transportirovka qilishda
va saqlash davomida tabletka sifatiga salbiy ta‘sir etmasligi lozim. Ular
quyidagi guruhlarga bo‗linadi. To‗ldiruvchilar – dori modda miqdori
0,05g gacha bo‗lsa ma‘lum og‗irlik berish uchun ishlatiladi. Amaliyotda
V.G.Gandel tomonidan taklif etilgan qattiqlik ko‗rsatkini aniqlash orqali
belgilanadi. Uning miqdori dori moddaga nisbatan 100 – 150% ni tashkil
etishi mumkin. Ularga kraxmal, glyukoza, saxaroza, laktoza, magniy
karbonat asosli, magniy oksid, natriy xlorid, jelatina, MKS; MS; NaKMS,
kalsiy karbonat, dekstrin va boshqalar.
• Bog‗lovchi moddalar – zarrachalarning o‗zaro bog‗lanishi kichik bo‗lganda
tabletka olish uchun yuqori kuch ta‘sir etishi lozim. Bu jarayon asosida
tabletka mashinasining muddatidan oldin ishdan chiqishiga va sifatsiz
tabletka olishga olib keladi. Kichik bosimda zarrachalarni o‗zaro bir –biriga
yaqinlashtirish maqsadida bog‗lovchi moddalar ishlatiladi. Bog‗lovchi
moddani quvvati va turi dori moddaning fizik – kimyoviy xususiyatlariga
bevosita bog‗liq.
Suvni bog‗lovchi modda sifatida har doim ishlatish mumkitn, agar uning
asosida texnologik talablarga javob beradigan granula hosil bo‗lsa.
• Agar dori modda gigroskopik bo‗lsa turli quvvatdagi etil spirti ishlatiladi.
Bularga dorivor o‗simliklardan olingan quruq ekstraktlarni kiritish mumkin
prof:E.E.Borzunov tomonidan bog‗lovchi YUMBni bog‗lash xususiyati
uning quvvati, qovushqoqligiga bog‗liq bo‗lmasdan uning molekulyar
massasining og‗irligiga bevosita bog‗liq degan nazariya berildi
• Parchalantiruvchi moddalar – dori moddalarni presslash jarayonida uning
g‗ovakligi keskin yomonlashadi natijada tabletkani ichiga suyuqlik kirishi
qiyinlashadi. Tabletkani erishi yoki parchalanishini yaxshilash uchun
parchalantiruvchi moddalar ishlatiladi.
36
• Parchalantiruvchi moddalar ta‘sir mexanizmiga qarab, 4 guruhga bo‗linadi,
ya‘ni o‗zi suvda yaxshi eriydi erishini yaxshilaydigan moddalar, kapilyar
tarmoq hosil qilib, tabletkani parchalanishini ta‘minlaydigan moddalar, gaz
hosil qilib parchalanishini yaxshilaydigan hamda sirt faol moddalaridan
foydalanish orqali tabletkani parchalanishi yaxshilanadi.
•
Antifriksion moddalar – ular 2 guruhga bo‗linadi, ya‘ni sirpantiruvchi
moddalar tabletka massasini oquvchanligini ta‘minlaydi. Bularga talk,
kraxmal, kaolin, aerosil va boshqalarni kiritish mumkin. XI DFsi bo‗yicha
talk 3%, aerosil – 10% qo‗shilishi lozim.
• moylovchi moddalar: tabletkani qolipdan oson chiqishini ta‘minlaydi.
Bularga stearin kislotasi va uning kalsiyli, magniyli tuzlari. XI DFsi
bo‗yicha ularning miqdori 1 % oshmasligi lozim.
• Ta‘mini yaxshilovchi moddalar – tabletkani ma‘zasini, rangini va hidini
yaxshilash uchun ishlatiladi.
• Rang beruvchi moddalar – ular tabletkani tashqi ko‗rinishini yaxshilash,
ba‘zi yorug‗likka chidamsiz moddalar uchun turg‗unlashtiruvchi sifatida
ham ishlatiladi. Ular quyidagi guruhlarga bo‗linadi.
• mineral pigmentlar – titan dioksid, temir oksid. Ular o‗ta maydalangan
tolqon holida ishlatiladi.
• tabiiy birikmali buyoqlar – xlorofill, karotinoid ular quyidagi kamchilarga
ega – bo‗yash xususiyati past, yorug‗lik, oksidlanuvchi, qaytaruvchiga, RN
muhitga, haroratga turg‗un emas.
• sintetik bo‗yoqlar – indigokarmin, tartrazin, tropeolin 00; qizil nordon va
hakozo.
• rang beruvchi moddalar – saxaroza asosidagi – ruberozum, flavorozum,
serumzum professor B.G.YAsnitskiy tomonidan kashf etilgan.
№ 6.Mavzu: Tabletkalarning qobiq bilan qoplash.
Trituratsion tabletkalar.
Reja:
1.Qobiqlangan tabletkalar,qobiqlash usullari;
2. Ishlatiladigan yordamchi moddalar.
3. Trituratsion tabletkalar.
Maqsad: Talabalarni tabletkalarning sifat kursatkichlarini XI DF va MH asosida
baholashni mohiyati va usullari bilan tanishtirish.
Qobiqlangan tabletkalar, qobiqlash usullari va ishlatiladigan yordamchi moddalar
haqida tushintirish berish.Trituratsion tabletkalarni ahamiyati va qo‗llanishi.
Tabletkalarni tashqi muhit ta‘siridan saqlash, turg‗unligini oshirish, tananing
ma‘lum qismida yoki uzoq muddat ta‘sir qo‗rsatishga erishish, uzaro bir biri bilan
reaksiyaga kirishib ketadigan moddalardan tabletka olish, hamda estetik
ko‗rinishini yaxshilash maqsadida qobig‗ bilan qoplanadi.
Tabletkalarning qobig‗ bilan qoplash uchun yuqorida keltirilgan yordamchi
moddalardan tashqari shellak, mum, titan IV oksidi, bug‗doy uni, tropeolin 00,
37
oziq-ovqat sanoatida ishlatiladigan rang beruvchi moddalar, mineral va usimlik
yog‗lari, magniy oksidi kabi moddalar ishlatiladi.
Qobig‗ bilan qoplash uchun ikki tomoni qabariq tabletkalar ishlatiladi.
Tabletkalarni qobig‗ bilan qoplashga mamlakatimizda, ayniqsa xorijiy
mamlakatlarda katta qiziqish bilan qaraladi. SHuning uchun bu maqsadda
keltirilgan retsepturalar rang-barang bo‗lib, turli usullar bilan amalga oshiriladi.
Tabletkani qobiq bilan qoplash kuyidagi usullarda amalga oshiriladi:
1) presslash yoki quruq qobiq bilan qoplash;
2) obakilash usulida qoplash;
3) parda xosil kilish bilan qoplash;
Presslash orkali qoplash - Angliyaning Manesti firmasinng Draykota yoki
Ukrainaning RTM-24D tabletka mashinalarida tabletkalar qobiq bilan qoplanadi.
Ular 2ta rotatsion tabletka mashinalaridan iborat bo‗lib, birinchi tabletka
mashinasida tabletkaning yadrosi olinadi, ya‘ni ikki tomoni qabariq tabletkalar
so‗ngra ular mahsus moslama orqali ikkinchi tabletka mashinasiga utkaziladi.
Qobiqlash jarayoni -qolipga qobiq bilan qoplovchi massaning 50% solingan bo‗lib,
uning ustiga tabletka kelib tushadi va qolgan 50% qoplovchi modda (granula )
ustidan tushib massa preslanadi va pastki puanson yordamida tabletka qolip stoliga
chikariladi. Mashinaning ishlab chikarish unumdorligi soatiga 10.500 donani
tashkil etadi.
Bu mashinalar quyidagi kamchiliklarga ega:
-qoplovchi modda ko‗p sarflanadi, tabletkaning og‗irligi va o‗lchami bir xil
bo‗lmasligi, yaroksiz tabletkalarni qayta ishlash qiyin va hakozo.
Bu usulning ijobiy tomoni tabletkani qoplash jarayonida erituvchi ishlatilmaydi.
SHuning uchun gigroskopik va namlikka sezgir dori moddalarni (antibiotiklar )
qoplash maqsadga muvofik. Dori moddani ta‘sir etishini uzaytirish maksadida
tabletka asosiga (yadro) xamda kobikning massasiga qo‗shiladi. Tabletka qobig‗i
oshkozon shirasi asosida parchalanadi (boshlang‗ich miqdor) so‗ngra tabletka
yadrosi sekin astalik bilan dori modda ajralib chiqib tanada doimiy dori modda
konsen-tratsiyasini saklaydi. Bunday usulda dori moddalar o‗zaro nomutanosib
bulgan holda xam qo‗llaniladi.
Obakilash usulida qoplash- Bu usul qadimiy bulib, XX asrning boshlariga to‗g‗ri
keladi. Qobiqlashni asosi – tabletkani tashki muhitdan saklash, dori moddani
noxush hidi va ma‘zasini bekitish, tashqi ko‗rinishini yaxshilash maksadida kobik
bilan koplanadi. Ba‘zan qobiq tarkibiga dori moddani oshkozon shirasidan
saklovchi moddalar kushiladi tabletkani kobik bilan koplash obakilash qozonlarida
olib boriladi. Tabletkani sifatli kobik bilan qoplash qozonning shakli, aylanish
tezligi, qozonga solingan tabletka mikdori, xamda qobiqlangan tabletkani yuzasiga
bevosita bog‗lik. Qozonning me‘yoriy aylanish tezligi dakikasiga 8-20 marotaba,
qozonning og‗ish burchagi 30-40º; qozonga solinadigan tabletkani me‘yoriy
miqdori qozonning 25-30% hajmiga teng bo‗lishi lozim.
Obakilangan tabletka – tabletka asosi (yadro) dori modda saqlaydi va qobiq
yordamchi moddalar majmuasidan iborat. Tabletka yadrosi mexanik qattiq bo‗lishi
38
kerak. Buni tabletkani obakilash yordamida qoplashda ta‘sir etadigan quyidagi
omillar bilan tushuntirish mumkin.
-tabletka massasining yig‗indisi, kozonga solinishi lozim bulgan og‗irlikni ortishi
(massaning kup bulishi va qozonning aylanish tezligini ortishi tabletkani sinishiga
olib keladi)
-qozonning aylanishi natijasida tabletkani ma‘lum balandlikdan pastga tushishi;
-qozonning aylanishi natijasida kinetik energiyani xosil bulishi (tabletkani
tushishiga kozonning aylanishi tugri keladi bu kuch uz navbatida tabletka
massasiga va kozonning aylanish tezligiga boglik)
-obakilashda ishlatiladigan suyuklikni rasklinivayushiy effekt deyiladi.
Obakilash uchun kuyidagi turdagi tabletkalar ishlatiladi:
1) yuzasining o‗rtacha kabarikligi. Uning botikligi diametriga nisbatan 15%,
markazidagi balandligi, diametrga nisbatan 25-30% tashkil etish lozim. (r =0,75d)
2) kichik kabarikli yuza, uning botiqligi diametriga nisbatan 10%, markazdagi
balandligi diametriga nisbatan 25% dan kam bo‗lmasligi kerak. (r =1,1d)
Texnologik jarayoni
1) namlash; 2) qavatlash; 3) silliqlash; 4) jilo berish
Namlash- qozondagi tabletka qand kiyomi (64-70%) bilan namlanadi va bug‗doy
uni yoki bug‗doy uni hamda asosli magniy karbonat aralashmasi sepiladi. So‗ngra
kozon 25-30 daqiqa aylantiriladi va 40-50ºS haroratdagi issik xavo yordamida 3040 daqiqa quritiladi. Bu jarayon 2-3 marotaba kaytariladi.
Qavatlash- jarayonida qand kiyomi, bug‗doy uni va bo‗yok qo‗shib tayyorlangan
bo‗tqa yordamida 3-4 marta qavatlanadi. Har bir qavat hosil qilingandan so‗ng
quritiladi.
Silliqlash- Buning uchun tabletkalar toza obakilash qozoniga o‗tkaziladi, chunki
pardoz berish bosqichida uning sifatli va tez bo‗lishi ta‘minlanadi. Bu boskichda
tabletkalar o‗zaro va qozon devori bilan ishqalanishi natijasida tekislanib
silliqlanadi.
Pardozlash- bu oxiri bosqich bo‗lib, tabletkalar changlardan hamda mayda
zarrachalardan tozalanib obakilash qozoniga o‗tkaziladi. Ma‘lum retsept asosida
tayyorlangan pardozlovchi modda yordamida tabletka sathi yupqa chiroyli qavat
bilan qoplanadi. So‗ngra quritiladi. Pardozlash jarayoni yana 3-4 marta
takrorlanadi. Ish jarayoni tugaganidan so‗ng bir oz muddat qozon ishlatib quyiladi,
bunda tabletkalarni o‗zaro va biror sathiga ishqalanishi natijasida silliqlanadi va
pardozlanadi.
Pardozlash jarayonida quyidagi tarkib ham ishlatiladi:
Asalari mumi -45%
Vazelin moyi-45%
Talk- 10%
Pardozlovchi moddalarning 0,05-0,06% qo‗l yordamida qozonga solinadi va
aralashtiriladi (30-40dakika).So‗ngra tabletka ustiga oz-oz miqdordan talk sepiladi.
Ikkinchi usulida- toza qozonning devoriga mum surkaladi va tabletka solinadi.
Qozon 1,5-2 soat ishlaydi.Bu usulning uziga xos ijobiy va salbiy tomonlari mavjud
39
. Ijobiy tomonlariga –usulning oddiyligi ,murakkab asbob uskunani talab etmasligi
bilan boshka usullardan ajralib turadi.
Salbiy tomonlariga esa –tabletkani saqlash davomida qobiq tarkibidagi bug‗doy
unida turli fizik-kimyoviy o‗zgarishlar ro‗y berishi, natijasida tabletkani fizikmexanik kursatkichlari talabga javob bermasligi kuzatiladi .Qobiqlash jarayoni
qiyin va uzok vaqt talab qilgani uchun uni avtamatlashtirish hamda
mexanizatsiyalash murakkab.
YUkorida keltiriganlarni inobatga olib, prof. P.D.Pashnev (Xarkov) tomonidan
suspenziya usulida obakilashni taklif etdi. Uning tarkibi qand -58,0%; suv 24,85%; polivinilpirrolidon (PVP)-0,75% ; aerosil -1,0%; magniy karbonat asosli 13,40%; titan oksidi-2,0% .
PVP eritmasida PVP ni molekulalari o‗zaro bir-biri bilan birlashib, masofali tur
hosil qiladi. Suvda erigan qand molekulasi, turning bo‗lishiga joylashishiga xarakat
kiladi .Kuritish jarayonida suv turdan chikariladi, bushlikda kolgan qand
kristallanadi, aglomerat hosil bo‗lishiga imkon yaratilmaydi. Aerosil suspenziya
tarkibida turg‗unlashtiruvchi sifatida ishlatiladi. Uning turg‗unligini oshirish
mexanizmini quyidagicha tushuntirish mumkin; YA‘ni aerosil zarrachasining
yuzasida sipanol gruppasi mavjud bo‗lib, suv bilan vodorodli bog‗ asosida gel
hosil bo‗lib, dori modda zarrachalarini sedimentatsiyaga (chukmaga tushishini)
oldini olib, uni suspenziya ichida muallak holatda bulishini ta‘minlaydi. Asosli
magniy karbonat- to‗ldiruvchi bo‗lsa, titan oksidi –bo‗yoq sifatida ishlatiladi.
Suspenziya usulida obakilash quyidagi boskichlarda amalga oshiriladi.
1) tabletkani rangsiz suspenziya bilan ishlash.
2) tabletkani rangli suspenziya yoki rangli sharbat bilan ishlash.
3) pardozlash.
Suspenziyali obakilash oddiy obakilash qozonida, Olmoniyaning ―SHtenberg‖
va Italiyaning ―Pellegrini‖ firmalarining avtomatlashtirilgan dastgox-larda amalga
oshiriladi. Obakilash quyidagi texnologiya asosida amalga oshiriladi. Obakilash
qozoniga changdan tozalangan tabletka –yadro solinadi (qozon xajmining 25-30%
) va qozon harakatga keltiriladi .Uning ustiga 2-2,5% suspenziya solinadi yoki
purkagich orqali purkalanadi. Tabletkalarni 4-5daqiqa davomida silliqlanadi.
Ularni kuritish 40-45ºS haroratdagi xavoda 3-4 dakika davom etadi. Obakilash
qozoni 45ºS burchak ostida uo‗natilgan bo‗lib, uning aylanish tezligi dakikasiga
20-25 marotaba.
Tabletka ma‘lum og‗irlikka kelguncha bu jarayon kup marotaba kaytariladi. Bu
usul bilan tabletkani kobik bilan koplash jarayoni avtomatlashtirildi, ishchi kuchi
kiskartirildi hamda ishlab chiqarish unumdorligi 3-5 barobariga oshdi. YAngi
texnologiya tabletkani sifatini yaxshiladi, ya‘ni urta og‗irligi kamaydi tashqi
ko‗rinishi yaxshilandi, turg‗unli 1 yildan 4 yilgacha oshirildi, oziq-ovkat sanoatida
ishlatiladigan bug‗doy uni ishlatilmaydi.
Parda hosil kilib koplash- Bu usulni 3 xil turi qo‗llaniladi:
1) eritmaga botirish ;
2) obakilash qozonida qoplash;
3) yolgon qaynoq yuzada qoplash;
40
eritmaga botirish- qobiq bilanqkoplash uchun tayyorlangan eritmaga tabletkaning
bir tomonidan surgich yordamida ushlab turgan holda ikkinchi tomoni eritmaga
botirib olinadi. So‗ngra tabletkaning boshka tomoni eritmaga botirib olinadi. Bu
jarayon bir necha marta kaytariladi. Dastgohning ishlab chikarish unumdoligi
soatiga 5-8 ming dona kobiklangan tabletka olinadi. ―Artur Kalton‖ firmasi
tomonidan shunday moslama ishlab chikarilmokda. Bu usulni ishlab chikarish
unumdorligi kichik bulganligi uchun xozirgi vaktda ba‘zi bir korxonalarda
ishlatiladi.
Obakilash usulida tabletkani qobiq bilan qoplash -bu usul nisbatan keng
kullaniladi. Buning uchun obakilash qozoniga ikki tomoni kabarik tabletka
solinadi, ishlash jarayonida kozon dakikasiga 20-25 marotaba tezlikda aylanadi.
Obakilash jarayonini boshlashdan avval tabletkalar yuzasidagi changlar kuchli
sikilgan xavo yordamida tozalanadi. Qobiklovchi eritma
qozonga maxsus purkagich orqali purkalanadi va isitilgan havo yordamida
quritiladi.
YOlg‗on qaynoq yuza usulida qoplash –maxsus granula olishga mo‗ljallangan SG
dastgoxiga uxshash dastgoxda amalga oshiriladi.Qoplash uchun ishlatila-digan
eritmani purkash uchun asbobni pastki yoki yukori ishchi kismiga urnatilgan
buladi. Ma‘lum miqdordagi tabletka ishchi bajaradigan kismiga solinadi, so‗ngra
kurilmaning tubidan tozalangan, kerakli xaroratgacha isitilgan va sikilgan havo
uzluksiz yuboriladi.Bunda tabletkalar kutarilib muallak xolatga kelib, ―soxta
kaynok yuza‖ xosil kiladi ,sungra moslamaning purkagichidan vakti-vakti bilan
tez uchuvchi organik erituvchida eritilgan kobik eritmasi purkaladi. Eritmani
purkash tezligi uning qovushqoqligiga, xavo okimining xarakat tezligiga boglik
bulib, ular o‗z navbatida dastgohning ulchamiga va tabletkaning mikdoriga boglik.
Dastgohning ishlash jarayoni kobik kalinligiga bog‗liq bo‗lib, 15-45 daqiqani
tashkil etadi. Eritma purkab bulingandan suo‗g havo oqimini tezligi oshiriladi
natijada kobik sifatli koplanadi va kuritish jarayoni tezlashadi. Parda hosil kilib
koplashda tabletkaning ogirligi sezilarli darajada oshmaydi. Qobiq qalinligi
quyidagi tenglama yordamida hisoblanadi:
L = m/ ρ· s
Bu erda: Ĺ -qatlam qalinligi, m; m-qobiq og‗irligi , g;
ρ₂₀-qobiq zichligi , g/sm ³; s-tabletkani yuzasi , sm ²;
Qobiq og‗irligi xam quydagi tenglama yordamida hisoblash mumkin.
m=m₂ – m₁ ⁄ n
bu erda:
m –qobiq massasi,g; m₂ –qobiq bilan qoplangan tabletka massasi,g;
m₁ –qobiq bilan qoplanmagan tabletka massasi,g; n – tabletkalar soni.
Bu usul bilan koplashda erituvchi sifatida oson uchuvchi organik erituv-chilar
ishlatiladi, shuning uchun kuritish jarayonida vakt kam sarflanadi. Ish jarayoni 2-4
soatni tashkil etadi.
Parda hosil qilish bilan koplash faqat tabletkalar uchun emas, balki granulalarni
yoki tolqon sifat modda zarrachalarni xam kobik bilan koplash mumkin. Parda
hosil qilib koplashni uziga xos kamchiliklari kuyidagi-lardan iborat: sexlarda
41
zaharli va yong‗in uchun xavfli bug‗larni konsentratsiyasini oshishi mumkin,
ularni oldini olish maqsadida yong‗inga qarshi chora tadbirlar ko‗rilishi, havoni
tozalash uchun maxsus mo‗rilarni
o‗rnatilishi xamda ishchi xodimlarni xavfsizligini ta‘minlash zarur. Korxonada
UPT-25 va UZU-25 dastgoxlaridan foydalaniladi.
Tritursion yoki mikrotabletkalar (Tabullettae Friabiles)
Namlangan massani shakl berish orkali olingan tabletkaga trituratsion tabletka
deyiladi. Ular presslanib olinmaganligi uchun ularning qattiqligi kam. Trituratsion
tabletkalar quyidagi hollarda tayyorlanadi. Presslash jarayonida portlash hodisasi
ro‗y bersa (nitroglitserin tabletkasi) , dori modda miqdori juda kam bo‗lib, kup
miqdordagi yordamchi modda talab qilganda. Ularning o‗lchamlari 1-4 mm,
og‗irligi 20-40 mg tashkil etganligi sababli korxonadagi mavjud dastgohlardan
foydalanish imkoniyati kam. Trituratsion tabletkalarni tayyorlashda dori modda
suvda yaxshi erisa maksadga muvofik. Trituratsion tabletkalarni tayyorlashda
maydalangan dori modda va yordamchi modda sifatida sut qandi, saxaroza,
glyukoza, kraxmal va ularning aralashmasi ishlatiladi. Asosan bog‗lovchi sifatida
40-95% spirt ishlatiladi.Trituratsion tabletkaga shakl berish uchun maxsus
dastgoh, taklif etilgan bo‗lib, uning ishlab chikarish unumdorligi bir smenaga 200
ming dona tabletka. Dastgohning xampasiga xamirsimon massa solinadi va
kanotsimon aralashtirgich orkali kimyoviy turgun materialdan tayyorlangan
(plastmassa, ebonit, zanglamaydigan metall) surkaladi. So‗ngra mahsus puanson
yordamida qolipdan itarib chikariladi hosil bo‗lagan tabletkalar havo yordamida
yoki xarakatlanadigan tasma orqali quritgich javonlariga (harorati 30-40ºS)
o‗tkaziladi.
Ularni sifat ko‗rsatkichlarga ta‘sir etuvchi modda mikdorini aniklash va
fizik-kimyoviy ko‗rsatkichlari XIDF ―tabletka‖makolasi bo‗yicha baholanadi.
Mikrotabletkalarni mexanik qattiqligi aniqlanmaydi, ularni parchalanishi va
erishiga ba‘zi bir o‗zgarishlar kiritilgan holda aniklanadi. Trituratsion tabletkadan
dori moddani trituratsion usulda tabletka tarkibiga kiritishni farklash kerak, chunki
korxonada dori moddani mikdori 0,01 g va undan kichik bo‗lganda tabletka
tarkibiga trituratsion usulda kiritiladi. Bu usul tabletka massasini tayyorlash
jarayonida yoki granulani upalash bosqichida qo‗llaniladi. Ba‘zi hollarda tabletka
tarkibida dori moddaning mikdori ko‗p bo‗lsa, dori modda erishi mumkin bulgan
erituvchida yoki bog‗lovchi moddada eritiladi. So‗ngra eritma bilan boshka
moddalar namlanadi va quritiladi. Agar dori modda bilan yordamchi modda
birgalikda eritilib tayyorlansa kattik dispers sistemadagi dori turi hosil duladi.
YUqorida keltirilgan usullar yordamida dori modda tabletka ichiga kiritilganda
tabletka tarkibidagi dori moddani bir xil taqsimlanishini ta‘minlaydi.
SHunday qilib, trituratsion tabletkalardan tezlik bilan in‘eksion eritma
tayyorlash mumkin, ko‗z tomchisi hamda tashqi maqsadda ishlatiladigan eritma
tayyorlanadi.
Mexanik kattiklikga ko‗pgina omillar ta‘sir etadi to‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab
tabletka olinganda uning kattikligi preslanadigan massaning fizik-kimyoviy
xossasiga boglik. Nam donadorlash orkali olingan tablekaning kattikligi
42
boglovchi moddaning mikdori, tabiatga, bosim kuchiga va presslanadigan
massaning namligiga bevosita boglik. Boglovchi moddaning mikdori va mu‘tadil
koldik namlik mikdori sanoat reglamentida kursatiladi. Bosim kuchi xar bir
preparat uchun aloxida tanlanadi va tabletkani kattikligi xamda parchalanish vakti
nazorat kilinadi. Kupincha yukori bosim kuchi tabletkani kavatlanishiga olib
keladi. Bundan tashkari tabletkaning govakligi , kamayib tabletkaga suyuklikni
kirishi yomonlashadi.
Koldik namlik- massasidagi koldik namlik kup bulsa, massa kolip va puansonlarga
yopishadi.Agar kerakli mikdordan kam bulsa, presslash jarayonida tabletkani
kavatlanishi yoki kerakli mexanik kattiklikni namoyon kila olmaydi.
Parchalanishi va erishi- tabletkani parchalanishi va erishiga bir kancha omillar
ta‘sir etadi.
-boglovchi moddaning turi va mikdori ;
-tabletkani tarkibiga kushiladigan parchalantiruvchi moddaning turi va mikdori;
-bosim kuchi ;
-tabletka tarkibiga kushiladigan sirt faol moddaning tabiatiga;
tabletkaning urtacha ogirligiga kuydagilar tasir etadi;
-massaning sochiluvchanligi;
-saralanish tarkibi ;
-xampaning shakli va burchakgi ;
-kolip stolining aylanish tezligi yoki presslash tezligi.
№7.Mavzu: Kapsulalari ta‘rif, tavsifi va tasnifi. Ularni ishlab chiqarish
texnologiyasi. Kapsulyatorlar.
Reja
1. Tibbiyot kapsulalari va ularni TDV orasida tutgan o‗rni
2. Tibbiyot kapsulalarining ta‘rifi, tavsifi va tasnifi.
3. Tibbiyot kapsulalarini ishlab chiqarish texnologiyasi
4. YUmshoq jelatin kapsulalari va ularni tayyorlash usullari
4.1. Tomchilash usuli
3.2. Presslash usuli
3.3. Botirib olish usuli
5. Qattiq jelatin kapsulalari
5.1. Qattiq jelatin kapsulalarining kombinatsiyalari
5.2. Qattiq jelatin kapsulalarini dori moddalari bilan to‗ldirish
6. Tibbiyot kapsulalarining sifatini baxolash
Bugungi kunda O‗zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilayotgan tayyor
dori vositalari aholini dori vositalariga bo‗lgan ehtiyojini 16% qondira oladi xolos.
Bundan ko‗rinadiki, aholi uchun zarur bo‗lgan dori vositalarining asosiy qismi
xorijiy davlatlardan valyuta hisobiga import qilinmoqda. Jumladan, birgina 2010
yilning o‗zida O‗zbekiston Respublikasida dori vositalari importiga sarflangan
mablag‗ hajmi 536,7 mln. AQSH dollarini tashkil qiladi. Bu esa dori vositalarining
tannarxiga salbiy ta‘sir ko‗rsatibgina qolmay, ulardan foydalanish imkoniyatini
cheklab qo‗ymoqda. Markaziy Osiyoda XX asrning II yarmidan boshlab, ekologik
43
muvozanatning buzila boshlashi, qolaversa Orol fojeasi, qishloq xo‗jaligining turli
sohalarida uzoq yillar davomida zaharli kimyoviy birikmalardan nazoratsiz
foydalanish oqibatida ayrim kasalliklar foizini keskin ko‗payishiga olib keldi.
Xususan qandli diabed, allergiya, bo‗qoq, jigar, buyrak, yallig‗lanish, onkologik
kasalliklar va kamqonlik kabi kasalliklar bilan og‗rigan bemorlar soni ko‗payib,
dori vositalariga bo‗lgan ehtiyoj yil sayin oshib bormoqda.
O‗zbekiston Respublikasida kapsula dori turlari ishlab chiqarish ko‗lami va
sifatini oshirish, bu dori turini ishlab chiqarish uchun chet el investitsiyasi va
texnologiyasini jalb qilish, dori vositalarini sifatli ishlab chiqarish amaliyoti
(GMP) qoidalari bo‗yicha tashkil qilish bugungi kunda mahalliy farmatsevtik
mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korkonalar oldida turgan muhim vazifalardan
hisoblanadi.
Kapsulalar – qattiq yoki yumshoq jelatina qobiqlariga bir yoki bir nechta
farmatsevtik faol moddalarning yordamichi moddalar bilan aralashmasini yoki
yordamchi moddalarsiz o‗zini joylangan, dozalangan, qattiq dori turi. Kapsula
lotincha – ―capsula‖ so‗zidan olingan bo‗lib, qobiq, quti degan ma‘noni anglatadi.
Ilk bor kapsula to‗g‗risidagi ma‘lumotlar eramizdan avvalgi 1500 yillarda
―Ebers papiruslarida‖ qayd etilganligi, Georg Ebert tomonidan aniqlangan
bo‗lsada, bu dori turi ancha yillargacha qo‗llanilmay, esdan chiqarib yuborilgan.
Keyinchalik 1730 yilda Venetsiyalik farmatsevt De Pauli toza terpenni noxush hidi
va ta‘mini qobiqlash orqali yo‗qotishga erishgan. Oradan 100 yil o‗tib, 1833 yilda
farmatsevtik maqsadlarda qo‗llash uchun jelatina kapsulalarini tayyorlashga
birinchi patent Parijda, fransuz farmatsevt talabasi François Achille Barnabe
Mothes (Mote) va dorishunos Joseph Gérard Auguste Dublanc (Dyublan)
tomonidan olingan.
Birinchi kapsulalar simob bilan to‗ldirilgan charm qopchani suyuq jelatina
massasiga botirib olish usulida olingan. CHarm qopchaga yopishgan yupqa
qatlamli jelatina ma‘lum vaqt qurib qotgandan so‗ng, simob olib tashlangan, hosil
bo‗lgan kapsula charm qopchadan oson ajratib olingan. Kapsulalarga dori
moddalar joylashtirilib (o‗sha davrlarda faqatgina dorivor suyuq moylar hamda
moyli eritmalar pipetka yordamida to‗ldirilgan) tirqish suyuq jelatina tomizib,
berkitilgan. O‗sha yili Mote simob to‗ldirilgan charm qopchani zaytun mevasi
shaklidagi metallga almashtirib, qo‗shimcha patent oladi. Bu usul
zamonaviylashgan ko‗rinishda bugungi kunga qadar laboratoriya sharoitida
yumshoq jelatina kapsulalarini tayyorlashda qo‗llanilib kelinmoqda.
1846 yilda fransuz Jyul Leubi ―dorivor qobiqlarni tayyorlash usuli‖ nomi
bilan patent oldi. U birinchi bor harakatlanuvchi diskga mahkamlangan matall
bo‗lakchalarni suyuq jelatinaga tushirib, ikki qismli kapsulalarni olishga muvoffaq
bo‗ldi. Ikkiala qisim bir-biri bilan birikib, ―ipak pillasi‖ ko‗rinishidagi, silindrik
shaklli qutichani hosil qiladi. Bu kapsulalarga shifokor retseptiga muvofiq
dorishunoslar kukun yoki ularning aralashmalarini joylab, ichish uchun qulay
bo‗lgan dori vositalarini olishgan. Aynan shu usulni zamonaviylashgan ko‗rinishi
bugungi kunda sanoat miqyosida qattiq (ikki qismli) jelatina kapsulalarini ishlab
chiqarishda qo‗llaniladi.
44
1872 yilda fransuz ixtirochisi Limuzin ikki qismli kapsulalarni to‗ldirish va
ishlab chiqarishda qo‗llanadigan apparatni ixtiro qiladi.
Keyinchalik, Amerikaliklar tomonidan kapsulalarni ishlab chiqarishga katta
hissa qo‗shildi.
1874 yilda Deytroytlik farmatsevt Hubel (Xyubel) botirib olish usulida
kapuslalash apparatni kashf qildi va birinchi marotaba katta miqdordagi
kapsulalarni ishlab chiqishga muvaffaq bo‗ldi. SHuningdek, u kapsulalarni sig‗imi
bo‗yicha farqlab, raqamlar bilan belgilashni taklif etdi. Kapsulalar avvaliga
dorixonalarda keyinchalik esa farmatsevtik korxonalarda ―Kapsulalangan dori
shakllari‖ nomi bilan ishlab chiqarila boshlandi.
Keyinchalik, 1888 yilda Amerikalik muhandis John Russel (Djon Rassel)
sanoat miqyosida ikki qismli jelatina kapsulalarni ishlab chiqarishni qulay usulini
patentladi. Bu usul 1895 yilda mashxur Parke, Davis & Co kompaniyasi
mutaxasisi Colton (Artur Kolton) tomonidan takomillashtirildi. Uning qurulmasi
soatiga 6 000 dan 10 000 donagacha kapsula ishlab chiqargan. ―Colton‖ firmasi
birinchi bo‗lib, ikki qismli kapsulalarni to‗ldirish va yopishni avtomatlashtirishni
yo‗lga qo‗ygan. Firmaning ishlab chiqarish unumdorligi yuqori bo‗lgan,
zamonavilashgan hamda avtomatlashgan dasgohlari bugungi kunda ham jelatinali
kapsulalarni ishlab chiqarishda qo‗llanilib kelinmoqda.
Kapsulalarni sig‗imi bo‗yicha farqlab, raqamlar bilan belgilashni taklif etgan
Deytroytlik farmatsevt Xyubel tasnifi, 1904 yilda Germaniyada nashr etilgan
―Umumiy farmatsiya ensiklopediyasi‖da o‗z aksini topadi. Bunda, eng katta
kapsula – 00 va eng kichik kapsula – 5 deb belgilangan, o‗sha davrda Evropada esa
eng kichik kapsulalar – 0, eng katta kapsulalar – 5 raqamlari bilan belgilangan edi.
Amerikaning Parke, Davis & Co firmasi ilk bor yumshoq kapsulalarni
qoliplash usulida ishlab chiqarishni yo‗lga qo‗ygan. Bu usul 1933 yilda Amerikalik
muhandis Sherer (Robert SHerer ―R.P. Sherer‖ – kompaniyasining asoschisi)
tomonidan takomillashtirilgan. U gorizontal presslash usulini o‗zgartirib, aylanma
xarakatlanuvchi ikki vertikal qolipni pichoqcha bilan ta‘minlagan, kapsulalar
to‗lgandan so‗ng kesilgan va bir vaqtning o‗zida ponasimon uskuna yordamida
teshikcha kavsharlab berkitilgan.
Antibiotiklar kashf etilganidan so‗ng, barcha mana shu amaliy-ilmiy
manbadan, kapsulalangan dori shakllarini ishlab chiqarishda, dunyo bo‗yicha keng
foydalanilgan. O‗sha davrlarda antibiotiklar tibbiyotda keng foydalanilganligi
sababli, ularning achchiq ta‘mini kapsulalash yordamida yo‗qotila boshlanganligi,
bu dori turini ommaviylashishiga turtki bo‗ldi. Jelatina kapsulalarni katta miqdorda
ishlab chiqarishni avtomatlashtirish, ushbu dori turini boshqa dori turlaridek
tanilishiga sabab bo‗ldi.
Hozirgi kunda kapsulalangan dori preparatini katta miqdorda ishlab
chiqaruvchi davlatlarga ―Katta ettilik‖ davlatlari, hamda Belgiya, Janubiy Koreya,
SHvetsariya, Meksika kiradi. O‗zbekistonda esa bu dori turini ishlab chiqarish
endigina rivojlanayotgan bosqichda bo‗lib, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning
muhim muammosi hisoblanadi.
45
Bu dori turini ishlab chiqaruvchilar, bemorlar va shifokorlar orasida muhim
sanalishiga quyida keltirilgan bir qancha ijobiy tomonlari va afzalliklarining
borligidadir.
Kapsulalangan dori vositalarini xilma-xilligi ularni ma‘lum bir tartibda,
tasniflash zarurligini ko‗rsatadi.
Tayyorlanish texnologiyasiga ko‗ra jelatina kapsulalari qattiq – ikki qisimli
(capsulae dure or operculate), ajraladigan asos va qopqoqdan tashkil topgan,
hamda yumshoq (capsulae molles) – yaxlit o‗zaro ajralmaydigan bo‗lib, olinish
usuliga ko‗ra ular ham chokli (ikkita bir xil bo‗lakni yopishtirilishidan hosil
bo‗lgan bo‗ylama chokli) yoki choksiz bo‗ladi.
Jelatina kapsulalarini qattiq va yumshoq turlarga ajratish shartli bo‗lib, qattiq
kapsula – qattiq, yumshoq kapsula esa yumshoq qobiqli bo‗lishi kerak degan fikr
noto‗g‗ridir. YUmshoq kapsulalarni yumshoq deb yuritilishiga sabab shundaki,
kapsulalash vaqtida farmatsevtik faol modda kapsulalarga yumshoqligida solinadi,
shakl berish jarayonida va vaqt o‗tishi natijasida u qattiqlashib, hatto qotib, qattiq
holatga kelib qolishi ham mumkin.
YUmshoq kapsula qobig‗i tarkibidagi komponentlar miqdoriga qarab,
yumshoqlik darajasi uch xil bo‗ladi. YUmshoq jelatinali kapsulalar asosan suyuq
yoki pastasimon dori moddalar bilan to‗ldiriladi. Ba‘zan yumshoq kapsula
qobig‗ining tarkibiga ta‘sir etuvchi moddalar ham kiritiladi.
YUqori samarali texnologiyalar imkoniyatlaridan foydalanib, kapsulalarni
bemorga berish yo‗llarini kengaytirishga erishilmoqda. Qabul qilish usuliga ko‗ra
asosan enteral (ichish uchun mo‗ljanlangan) kapsulalardan tashqari, bugungi kunda
kapsulalangan dori shakllari mahalliy qo‗llash uchun ham ishlab chiqarilmoqda.
Jumladan, rektal, vaginal, sublingval, chaynashga mo‗ljanlangan
kapsulalarni ishlab chiqish yuzasidan katta ishlar amalga oshirilmoqda, shu bilan
birga quloq va ko‗z tomchilarini o‗zida saqlagan kapsulalar ham mavjud.
Bulardan tashqari dori moddasini ajraladigan joyiga qarab ham enteral
kapsulalarni oshqozonda parchalanadigan va ichakda parchalanadigan turlarga
ajratiladi. Ichakda parchalanadigan kapsulalar modifikatsiyalangan ajralib
chiquvchi vositalar qatoriga kirib, ular me‘da shirasiga turg‗un, ta‘sir etuvchi
moddani ichak muhitida tez parchalananishi – ajralishini ta‘minlaydi. Ular qattiq
yoki yumshoq kapsulalarni kislotali muhitga turg‗un bo‗lgan plyonkalar bilan
qoplangan, yoki kislotali muhitga turg‗un bo‗lgan plyonkalar bilan qoplangan
granulalar yoki kukunlar to‗ldirilgan kapsulalardir.
Ta’siri uzaytirilgan kapsulalar (retard kapsulalar) kapsulalarning alohida
guruhi bo‗lib, tarkibidagi dori moddasini ajralish tezligi va miqdorini hamda
ajralib chiqish joyini boshqarish mumkin bo‗lgan prolongirlangan kapsulalardir.
Bu maqsadda maxsus yordamchi moddalardan foydalaniladi, bu moddalar kapsula
qobig‗ining tarkibida yoki ichidagi dori moddasi bilan birga yoki har ikki holatda
ham bo‗lishi mumkin.
Spansulalar – qattiq kapsulalar turiga kirib, uning tarkibidagi dori moddasi
turli xil vaqtlarda erishini ta‘minlovchi moyli qobiqlar bilan qoplangan
mikrokapsulalar yoki mikrodrajelar aralashmasidan iborat.
46
Medulalar – qattiq jelatina kapsulalari bo‗lib, tarkibida plyonka bilan
qoplangan mikrokapsulalardan iborat.
Spansula va medulalarning tarkibiga 3, 4 hatto 5 turdagi, har xil qobiq bilan
qoplangan mikrokapsuslalarni joylashtirish mumkin. Bu yadroni erish vaqtini
uzaytirishi bilan dori moddasining ta‘sirini uzaytiradi.
Mikrokapsulalar – kapsulalarning alohida guruhi bo‗lib, polimer yoki boshqa
materiallardan tayyorlangan yupqa qobiqdan iborat, sharsimon yoki geometrik
shaklga ega bo‗lmagan, o‗lchami 1 mkm dan 500 mkm gacha bo‗lgan farmatsevtik
ta‘sir etuvchi qattiq, suyuq yoki gazsimon moddalarning yordamchi moddalar bilan
yoki yordamchi moddalarsiz saqdaydigan kapsulalar hisoblanadi. Bugungi kunda
mikrokapsulalar spansulalar, medulalar, suspenziyalar, ―retard‖ tipidagi
tabletkalar, terapevtik sistemalar, briketlar hamda rektal tipidagi kapsula dori
turlari ko‗rinishida qabul qilinadi.
Pelletlar – bir yoki bir nechta farmatsevtik faol moddalarning yordamchi
moddalar bilan yoki yordamchi moddalarsiz saqlagan, qobiq bilan qoplangan,
o‗lchami 2000 mkm dan 5000 mkm gacha bo‗lgan, sharsimon shakldagi qattiq
zarrachalardir.
Bugungi kunda farmatsevtik ishlab chiqarishda nanotexnologiya asosida dori
moddasini yangi nanokapsulalar shaklida ishlab chiqarish amalga oshirilmoqda.
Nanokapsulalar – sun‘iy yaratilgan ―dori moddasi uchun konteynerlardir‖. Ular
100-600 nanometr o‗lchamlarda bo‗ladi.
Dunyo bo‗yicha qattiq jelatina kapsulalar (Standart, Snap-Fit, Coni-Snap) 8
o‗lchamda ishlab chiqariladi. №5 (eng kichik) dan №000 (eng katta) gacha. CHet
elda ayrim ishlab chiqaruchi firmalar tomonidan qo‗shimcha to‗qqizinchi №0el
o‗lchamdagi kapsulalarni (0 elongated, ya‘ni №0 o‗lchamdagi kapsulalarning uzun
shakldagisi) ishlab chiqarish texnologiyasi o‗zlashtirilgan. Bulardan tashqari besh
xil standartda Supro turidagi A dan E gacha belgilangan kapsulalar ko‗p ishlatiladi.
YUqoridagi ikki turdagi kapsulalarning o‗rtacha sig‗imi quyida jadvalda
keltirilgan.
Qattiq jelatina kapsulalari ikkita silindrik qisimdan tashkil topgan: tubi
yarim sharsimon bo‗lgan asosiy qobiq – asos va huddi shunday shakldagi, lekin
uzunligi bo‗yicha kaltaroq qopqoqdan iborat. Qopqoqning ichki diametri asosning
tashqi diametriga teng bo‗lib, ularning o‗zaro ichiga kirishidan standart o‗lchamli
konteyner hosil bo‗ladi.
Asos va qopqoqni mustahkam hamda ishonchli yopilishini ta‘minlash
maqsadida 60-yillarda etakchi ishlab chiqaruvchilar tomonidan Snap-Fit
kapsulasini ishlab chiqarish yo‗lga qo‗yidi. Bu kapsulalar standart o‗lchamlarda (5
dan 00 gacha) bo‗lib, asosiy qobiq uchida va qopqoqning tubiga yaqin qismida
maxsus birikadigan botiq hamda qavariq halqali bo‗rtmalar bilan ta‘minlangan.
Ular yordamida kapsula qismlari ―qulflangan‖, bu esa keyingi bosqichlarda
qadoqlash hamda tashishda kapsulalarni ochilib ketishini oldini olgan.
Durlar (Perlae gelatinosae) – hajmi 0,1-0,2 ml bo‗lgan, asosan moyli
eritmalar bilan to‗ldirilgan yumshoq kapsulalardir.
47
Tubatinalar (Sapsulae gelatinosae tubatinae) – maxsus bolalar amaliyotida
qo‗llaniladigan, bo‗yni cho‗zinchoq yoki boshqa turli xil ko‗rinishlardagi yumshoq
kapsulalardir.
Rektal kapsulalar – to‗g‗ri ichak shilliq qavatida yuqori so‗rilish darajasiga
ega bo‗lib, dori moddasini boshqa ta‘sirlarga uchramasdan yuqori
biosmaradorlikka erishishiga olib keladi. Bu kapsulalar ichak shilliq qavatiga hech
qanday zararli ta‘sir ko‗rsatmaydi.
№8. Mavzu: Surtmalar tarifi, tavsifi va tasnifi. Ularni korxona sharoitida
ishlab chiqish.
Reja
1. YUmshoq dori shakllari (YUDSH), ya‘ni surtma, liniment, krem, pasta va
gellar, ularni TDV orasida tutgan o‗rni
2. YUDSHning ta‘rifi, tavsifi va tasnifi.
3. YUDSH tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar
4. YUDSH tayyorlashda ishlatiladigan asoslar va ularning tasnifi
Maqsad. Korxonada tayyorlanadigan surtmalar va ularning texnologiyasi,
surtmalarni
tayyorlashda
ishlatiladigan
asoslar,
surtmalar
texnologiyasida
ishlatiladigan
asbob-uskunalar.
Surtmalarni
standartlash va ularni ishlab chiqarishni rivojlantirish istiqbollari
borasidagi ma‘lumotlar bilan tinglovchilarni tanishtirish.
Surtmalar (Unguenta) – yumshoq dori shakllari bo‗lib, asosan maxalliy
ishlatish uchun mo‗ljallangan. Ularning dispers muhitlari shunday reologik (etarli
qovushqoqlik, plastiklik va psevdoplastik) ko‗rsatkichlarga egaki, uning natijasida
surtmalar belgilangan haroratda ham o‗zining turg‗unligini etarlicha saqlab qola
oladi.
Surtmalar XI DF ga rasmiy dori shakllari ko‗rinishida kiritilgan bo‗lib, teriga,
yaralarga va silliq qavatlarga surtish uchun mo‗ljallangan.
Bugungi kunda barcha farmakologik guruhlarga mansub bo‗lgan
dori
moddalaridan surtmalar tayyorlash imkoniyati mavjud bo‗lib, ayniqsa antiseptik
vositalar, sulfanilamidlar, gormon
preparatlar, antibiotiklar, vitaminlar,
zamburug‗larni davolashda ishlatiladigan dorilar asosida surtmalar ishlab chiqarish
keng yo‗lga qo‗yilgan.
Dispers tizimiga ko‗ra yumshoq dori shakllari gomogen (qotishmalar va eritmalar)
va geterogen (suspenzion, emulsion va aralash), konsistensiyasiga ko‗ra surtmalar,
pastalar, kremlar, gellar va linimentlarga bo‗linadi.
Qo‗llanilishiga qarab surtmalar dermatologik, uretral, burun, ko‗z, rektal va
vaginal surtmalarga bo‗linadi. Surtmalarni bunday tarzda tasniflanishi ularni
texnologik va biofarmatsevtik nuqtai nazaridan baholash uchun asos bo‗lib xizmat
qiladi, qaysiki bunda, yaralarni sirtini qoplash uchun mo‗ljallangan surtmalarni
aseptik sharoitda, ko‗z uchun mo‗ljallangan suspenzion tipdagi surtmalarni esa
dori va yordamchi moddalarni maksimal darajada dispersligini oshirgan xolda
tayyorlashni taqozo etadi. SHuningdek, tanlangan texnologik jarayon
biofarmatsevtik nuqtai nazardan ham to‗g‗ri bo‗lishi kerak.
48
Surtmalarning ishlatilishi:
- teri va silliq qavatlarni tashqi muhit ta‘siridan himoya qilishda;
- kuyganda yoki sovuq urish natijasida hosil bo‗lgan yaralarni davolashda;
-teri kasalliklarida ularni mahalliy davolash yoki dori moddasini limfa tomirlari
orqali qonga so‗rilib, xar xil patologik jarayonlarga umumiy ta‘sir qilishini
ta‘minlash uchun;
-organizmning bo‗shliqlarida yuzaga keladigan kasalliklarni davolashda;
-to‗g‗ri ichak kasalliklarini davolashda va shilliq qavat orqali dori moddalarini
organizmga rezorbtiv ta‘sirini ta‘minlash uchun;
-ko‗z va burun kasalliklarida;
-kosmetik maqsadlar uchun (terini yumshatish, pigmentativ dog‗larni teridan
tozalash, terini oziqlantirish)
Surtmalar dori va yordamchi modda – asosdan tashkil topgan. Uning tarkibidagi
dori moddasining soniga qarab surtmalar oddiy yoki murakkab, yordamchi
moddalarning fizik kimyoviy xossalariga qarab esa bir, ikki yoki ko‗p fazali
bo‗lishi mumkin.
Ba‘zi yordamchi moddalar bir vaqtning o‗zida bir nechta vazifani ham bajaradi
ya‘ni yumshatuvchi, namlovchi, ko‗pik hosil qiluvchi va aralashtiruvchi bo‗lib
ham xizmat qiladi. Korxona sharoitida surtmalar ishlab chiqarishning 11%ni
tashkil qiladi.
Surtmalarni tarkibi va texnologiyasini ishlab chiqishda, qadoqlashda, saqlashda,
tashishda va qo‗llanilishida doimo ularning mikrobiologik tozaligini saqlab qolish
choralari ko‗rilishi shart. Ularning bu ko‗rsatkichi qo‗shimcha tarzda surtma
tarkibiga konservantlarning kiritilishi yoki ishlab chiqarishni to‗g‗ri tashkil etish
bilan ta‘minlanadi. Ochiq yaralarni davolash yoki terining kuchli zararlangan
maydonlari uchun mo‗ljallangan surtmalar tarkibiga kiritilgan konservantlar albatta
steril bo‗lishi kerak.
Surtmalarga qo‗yilgan talablardan yana biri ularni tayyorlash, saqlash va qo‗llash
davomida bir xilligini (dori va yordamchi moddalarni bir xil aralashganligi va fizik
jihatdan turg‗unligi) ta‘minlashdir. Agar texnologik jarayon davomida surtmalarni
bir xilligi buzilgan bo‗lsa mahsus namuna olish yo‗li orqali tanlangan surtmalar
tarkibidagi asosiy ta‘sir etuvchi modda miqdori aniqlaniladi.
Dori va yordamchi moddalarni dispersligini oshirish bilan tayyorlanadigan
surtmalarda modda zarrachalarining o‗lchamlari alohida nazoratga olib boriladi.
Surtma tarkibi va texnologiyasi uchun asoslarni tanlashda quyida keltirilgan
talablarga: surtmaning terapevtik samaradorligi, zararsizligi, dori moddasi bilan
o‗zaro mos kelishganligi,
ularning reologik, fizik-kimyoviy xossalari,
mikrobiologik turg‗unligi va saqlanish muddatiga ta‘sir etmasligiga qarab
tanlanash lozim.
Surtmalar texnologiyasida ishlatiladigan asoslarga quyidagi talablar qo‗yiladi:
- zaruriy reologik, fizik-kimyoviy xossalari va yaxshi surtilish, yuvilish
xossalariga ega bo‗lishi,
- dori moddasi bilan o‗zaro muttanosib va yaxshi absorbsiyalash
xossasiga ega bo‗lishi,
49
- tashqi muhit ta‘siridan o‗zgarmasligi va dori moddalarining suvdagi
eritmalarini yaxshi qabul qilishi,
- farmakologik nuqtai nazaridan indifferent, terini qitiqlamasligi va
sezuvchanligiga, shuningdek terining boshlang‗ich rN ko‗rsatkichiga (34) ta‘sir qilmasligi,
- mikroorganizmlar yashashi va ko‗payishi uchun sharoit tug‗dirmasligi,
- qo‗llash uchun ko‗zda tutilgan maqsadga to‗g‗ri kelishi kerak.
Bugungi kunga kelib, surtmalar uchun aloxida moddalardan tashqari bir necha
xildagi asoslardan keng ko‗lamda foydalanilmoqda. Ular murakkab tizimli fizikkimyoviy tuzilishlarga ega bo‗lib, ularning katta miqdordagi assortimenti
surtmalarni turli yo‗nalishlar bo‗yicha turlicha tasniflanishiga sabab bo‗lmoqda.
Gidrofob asoslar.
Surtmalar tayyorlashda ishlatiladigan gidrofob asoslarga lipofil,
uglevodorodli va silikonli asoslar kiradi.
Lipofil asoslar. Bu asoslar moyli va mumli asoslar bo‗lib, ular o‗z tarkibida
lipid guruhlarini saqlaydi. Ular xossalari bo‗yicha teridan ajralib chiqadigan
moysimon suyuqlikka o‗xshash bo‗lib, teriga surtilganda moyning sezuvchanligini
bildiradi va moy qoldiqlarini qoldiradi.
1. Moylar. Ular yog‗ kislotalarining triglitseridlari bo‗lib, asosan yumshoq
moylar – cho‗chqa moyi va bir qator gidrogenlangan moylar, qattiq moylar – mol
yog‗i, suyuq moylar – bir qator o‗simlik moylari. Bu moylar suvda erimaydi.,
spirtda kam eriydi, efir va xloraformda oson eriydi.
CHo‗chqa moyi (Adeps suillus depuratus) – oq rangli bo‗lib, yangi bo‗lishi
kerak. SHuningdek uning erish harorati 34-360S, kislota soni 2 undan kichik
bo‗lib, tarkibida 62-68% triolein (S17N33SOON) va 35% tirpalmitin (S15N31SOON)
va tristearin (S17N35SOON) saqlaydi. Surtmalar texnologiyasida eng yaxshi
asoslardan biri. U teriga oson surtiladi, terini qitiqlamaydi, deyarli barcha dori
moddalari bilan yaxshi kelisha oladi ularni teri orqali so‗rilishiga monelik
qilmaydi. SHuningdek suv va sovun bilan yaxshi yuviladi.
G‗oz yog‗i (Adeps anserinum) – cho‗chqa yog‗iga nisbatan ham yumshoqroq
bo‗lib, asosan sovuq urgan terini davomlashda ishlatiladigan surtmalarni
tayyorlashda samarali xisoblanadi.
Mol yog‗i (Sebum bovinum) – oq rangli, yangi bo‗lishi kerak. Suyuqlanish
harorati 42-500S, tarkibida 55% tripalmitin va tristearin, 45% triolein saqlaydi.
Suyuqlanish harorati yuqori bo‗lganligi uchun u teriga cho‗chqa moyiga nisbatan
yomon surtiladi. Qo‗y yog‗ining erish harorati 44-510S bo‗lib boshqa
ko‗rsatkichlari bo‗yicha mol yog‗i bilan bir xil.
Gidrogenlangan moylar – yumshoq asoslar bo‗lib, ular asosan yumshoq
surtmasimon maxsulotlarni tayyorlashda keng qo‗llaniladi. Ular: salomas yoki
gidromoylar – Adeps hydrogenisatum, o‗simliklardan olingan salo – Axungia
vegetabilis [88-90% gidromoy va 10-12% o‗simlik moyning qotishmasi],
aralashgan moy (kombijir) – Adeps compositus [55% salomas, 30% o‗simlik moyi
va 15% mol, cho‗chqa yoki gidrogenlangan kit yog‗i].
O‗simlik moylari. Kungaboqar moyi (Oleum Helianthi), o‗rik moyi (Oleum
50
Persicorum) va boshqa bir qator o‗simlik moylari asosan mol yog‗i va mumlar
bilan birgalikda ishlatiladi. Natijada bir qator xossalari bilan cho‗chqa moyiga
yaqin bo‗lgan qotishmalar hosil bo‗ladi. Bu moylarda kislota soni 2,25-2,5 dan
ortmasligi kerak.
Moylarning asosiy kamchiligi bu havoda ayniqsa suv ishtirokida tez buzilishi
bo‗lib, farmakologik indifferentlik ularning yangiligiga bog‗liq. Moylardan og‗ir
metall oksidlari va tuzlari shuningdek, perekislar va ozonidlardan iborat bo‗lgan
surtmalarni tayyorlashda asos sifatida foydalanish mumkin emas. Sababi ular
moylarning strukturasini o‗zgartirib, asos sifatidagi xossalariga putur etkazadi. Bu
maqsadda bir qator tabiiy va sintetik antioksidantlar sintez qilingan bo‗lib, ularning
ba‘zilari tabiiy holda masalan o‗simliklarda ham uchrashi mumkin. (tokoferollar).
Sintetik antioksidantlardan yuqori faollikka ega bo‗lgan va fiziologik nuqtai
nazaridan bezarari bu butiloksianizol (BOA) va butiloksitoluoldir (BOT).
Ularning har ikkisi ham moylarning turg‗unligini oshirishda 0,02% gacha
ishlatishga ruhsat etilgan. O‗simlik va hayvon moylari ularning tarkibidagi tabiiy
tokoferollarning miqdoriga qarab belgilanadi. Moylardagi oksidlanish jarayoni
ularning tarkibidagi yodning miqdoriga bog‗liq bo‗lib, yod asosan vodorod
peroksidini parchalash uchun sarflanadi. YAngi cho‗chqa va mol yog‗ida perekis
soni 0,03 dan ortmasligi kerak.
Mumlar. Ular o‗z tarkibida yog‗ kislotalari va yuqori molekulyar masali, bir
atomli spirtlarning murakkab efirlarini saqlaydi. Surtma asosi sifatida mumlardan
lanolin, spermatset va asalari mumi ishlatiladi.
Lanolin (Lanolinum) – efir, spirt va erkin yog‗ kislotalarining murakkab,
tabiiy birikmasi bo‗lib, u sovunlanganida teng miqdordagi kislota va spirtni xosil
qiladi. Lanolinning sovunlanmaydigan qismi 50% ni tashkil qiladi. Uning
tarkibidagi moddalarning umumiy miqdori 70% dan ortadi.
Tozalangan lanolin – qo‗ng‗ir sariq rangli, qovushqoq, o‗ziga xos hidli massa.
Suyuqlanish harorati 36-420S, suvda erimaydi, lekin 150% miqdoridagi suv bilan
emulgirlash mumkin. SHuning uchun ayniqsa surtmalar texnologiyasida suvsiz
lanolin (Lanolinum anhydricum) dan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bunday
lanolin bilan tarkibida ko‗p miqdorda suvli eritmalar saqlovchi surtmalarni ham
tayyorlash mumkin. Suvsiz lanolin tarkibidagi suvning miqdori 1% dan, kislota
soni 1 dan ortmasligi lozim. Lanolin spirtda qiyin eriydi, 100 qism suvsiz lanolin,
40 qism 70% spirt bilan dag‗al dispers sistema xosil qiladi. Glitserin bilan suvsiz
lanolin yaxshi kelishadi (100 qism suvsiz lanolinga 120-140 qism glitserin). Efir va
xloroformda yaxshi eriydi. Teri orqali yaxshi so‗riladi, u o‗z tarkibi bilan odam
terisidagi moysimon moddalarga yaqin. Teri va shilliq qavatlarni odatda
qitiqlamaydi, kimyoviy jihatdan ancha turg‗un, garchand uning yuzasida
oksidlanish jarayoni sodir bo‗lishi bilan rangining o‗zgarishi kuzatilsa ham. U
yuqori qovushqoqlikka va yopishqoqlikka ega bo‗lganligi uchun ham ko‗proq
boshqa asoslar bilan birgalikda ishlatiladi. Suvli lanolin Lanolinum hydricum – 7
qism suvsiz lanolin va 3 qism suvdan iborat. Suvli lanolin tarkibidagi suvning
miqdori 32% ni tashkil qiladi. Uni qizdirish bilan emulsiyani parchalash mumkin.
51
Spermatset (Cetaceum) – qattiq, oq rangli, plastik-kristallik tuzilishga ega
bo‗lgan, moysimon, xidsiz massa. Suyuqlanish harorati 45-540S, tarkibi setil spirti
(S16N33ON) va palmitin kislotasidan iborat bo‗lgan murakkab efir bo‗lib, saqlanish
davomida turg‗un. Asosan surtma asoslarining tarkibiga yuqori zichlik va
qovushqoqlik, dag‗al emulsiyalar xosil qilish xisobiga asos tarkibidagi suvni
o‗zigi shimib olish uchun qo‗shiladi. O‗zidan moysimon dog‗ qoldirmaydi. Kislota
soni 2 dan katta emas. U Suvda ham spirtda ham erimaydi. Qaynoq 95% spirt, efir
va xloroformda eriydi.
Mum (Cera) – asalari mumi qo‗ng‗ir-sariq (Cera flava) yoki oq, oqish rangli
(Cera alba) 63-650S haroratda suyuqlanadigan donsimon massa. Oq mum sariq
mumni quyosh nurlari ta‘sirida oqartirish bilan olinadi. Sariq mumning kislota soni
17-20,5 oralig‗ida, oq mumniki esa 18,7-22,4 oralig‗ida bo‗lishi kerak. Suv va
spirtda erimaydi. Qaynoq spirt, efir va xloroformda, yog‗ va efir moylarida qisman
eriydi. Alohida o‗zi surtmalar texnologiyasida asos sifatida ishlatilmaydi, asosan
asoslarga etarli zichlik va qovushqoqlikni berishda ishlatiladi. Kimyoviy
agentlarga nisbatan turg‗un.
Uglevodorodli asoslar. Bu asoslar surtmalar texnologiyasida alohida asos
sifatida yoki quyida keltirilgan shu guruhdagi asosiy asoslar bilan birgalikda
ishlatiladi: vazelin, petrolatum, parafin, serezin, vazelin moyi, sun‘iy vazelin va
naftalin nefti.
Vazelin (Vaselinum) – suyuq, yarim suyuq va qattiq, tarkibi 7 tadan 35
tagacha uglerod atomini saqlagan uglevodorodlar aralashmasi bo‗lib, umumiy
tarkibning 20-50% yon zanjirida mikrokristallik uglevodorodlarni saqlaydigan
izoparafinlar, siklik parafinlar va alifatik birikmalardan, 10% esa normal
parafinlardan iborat. Vazelinning qattiq strukturali elementlari uglevodorodlarni
suyuq fraksiyalarini ushlab qoluvchi uch qavatli to‗rdan iborat. Vazelin tashqi
ko‗rinishi bilan bir jinsli, ipsimon cho‗ziluvchan, gel hosil qiluvchi massa bo‗lib,
hidsiz, oq rangli (Vaselinum album) yoki sariq rangli (Vaselinum flavum), 37-500S
haroratda suyuqlanadi. Buyum oynachasiga surtib ko‗rilganda bir xil qalinlikdagi
tekis plenkani xosil qiladi. Xar ikki vazelin xam farmatsevtik va tibbiy nuqtai
nazaridan bir xil. Oq vazelin to‗laligicha turli rang beruvchi moddalarda holi.
Suvda erimaydi, spirtda kam eriydi, efir va xloroformda eriydi, moylar, yog‗lar va
mumlar bilan xoxlagan nisbatlarda aralasha oladi (kastorovoy moyidan tashqari).
Vazelin olingan xom ashyo neftning xiliga qarab vazelin turli xildagi suyuqlanish
harorati va tuzilish-reologik xossalarini namoyon qiladi. Surtma asosi sifatida past
suyuqlanish haroratiga yaqin bo‗lgan vazelindan foydalanish maqsadga muvofiq.
Vazelin ko‗z surtmalarini tayyorlashda indifferentligi va turg‗unligi uchun ayniqsa
keng qo‗llaniladi. Oddiy vazelindan tashqari amaliyotda uning modifikatsiyasi petrolatum (suyuqlanish harorati 600S) yumshoq asos sifatida ishlatiladi.
Qattiq parafin (Paraffinum solidum) – oq rangli kristall massa bo‗lib, yuqori
molekulali uglevodorodlardan tashkil topgan. 50-570S haroratda suyuqlanadi.
Suvda va spirtda erimaydi, efir, xloroform, yog‗lar va efir moylarida oson eriydi.
Asoslarga ularni konsistensiyasini mustaxkamlash va suyuqlanish haroratini
ko‗tarish uchun 10% gacha qo‗shiladi.
52
Serezin (Ceresinum) – rafinirlangan ozokerit bo‗lib, amorf, rangsiz, mo‗rt
massa. 68-720S haroratda suyuqlanadi. Tarkibida yuqori molekulali uglevodorodlar
yoki ikki, uch siklik naftenlar saqlaydi. Parafinga nisbatan mustahkamlash xossasi
yuqori biroq kristall bo‗lmagan qotishmalar xosil qiladi.
Vazelin moyi yoki suyuq parafin (Oleum Vaselini Paraffinum liquidum) –
neftning qayta ishlangan fraksiyasi bo‗lib, kerosinni xaydash orqali olinadi. Bu
rangsiz, moysimon suyuqlik xidsiz va ta‘msiz. Suvda erimaydi, spirtda ham deyarli
erimaydi. Efir, xloroform va o‗simlik moylari (kastorovoy moyidan tashqari) bilan
xoxlagan nisbatda aralasha oladi. Suvda va moyda erimaydigan moddalardan
surtmalar tayyorlashda ularni suspenziyalashda ishlatiladi.
Sun‘iy vazelin (Vaselinum artificiale) – bu qattiq yoki suyuq parafin, serezin
yoki mumsizlantirilgan ozokerit va petrolatumdan tashkil topgan xar xil murakkab
qotishmalar iborat. Bu qotishmaning eng oddiysi 1 qism parafin va 4 qism vazelin
moyidan tashkil topgan. Bu qotishmalarning rangi saqlanish davomida
bug‗doyrangga o‗tadi. Faqat tarkibida serezin (ozokerit) yoki petrolatum saqlagan
qotishmalar bunday kamchiliklardan xoli.
Naftalan nefti (Naphthalanum Liquidum raffinatum. Naphtha naphthalani) –
birinchi marta Ozarbayjonda neft bilan to‗lgan xovuzlarda ayrim kasalliklar bilan
kasallangan bemorlar davolanganlar. Endilikda sanatoriyalarda mahsus naft bilan
to‗ldirilgan vannalar tashkil qilingan bo‗lib, naftalan neftidan davo maqsadida
keng qo‗llanilib kelinmoqda. Naftalan nefti quyuq, asalsimon massa bo‗lib, qora
rangli, yashil flyuoressensiyalanuvchi o‗ziga xos xidga ega. Suv bilan
aralashmaydi, spirtda kam eriydi. Glitserin, yog‗ va moylar bilan xoxlagan
nisbatda aralashadi.
Naftalan nefti dezinfeksiyalovchi va og‗riq qoldiruvchi
ta‘sirga ega. 1 va 2 darajali kuyishlarda samarali ta‘sir ko‗rsatadi. Surtma asosi
sifatida ishlatilganda parafin yoki vazelin bilan mustaxkamlanadi. Ekzema, teri
yallig‗lanish kasalliklari, artrit, mialgiya, radikulit va boshqa kasalliklarni
davolashda ishlatiladigan surtmalar tarkibiga kiritiladi.
Silikonli polimerlar. Bu polimerlar silikonli yoki yarimsilikonli birikmalar yuqori molekulali kremniy saqlovchi organik brikmalardir. Bu brikmalar kremniy
va kislorod atomlaridan shuningdek, kremniyni erkin valentliklariga metil, etil va
fenil radikallari birikkan zanjirdan iborat bo‗lib, ular ya‘ni silikonlar (siloksanlar)
molekulasi chiziqli yoki tarmoqlangan tuzilishga ega. Silikonli polimerlar rangsiz,
moysimon suyuqlik bo‗lib, xalq xo‗jaligining turli jabhalarida keng ko‗lamda
ishlatiladi. Farmatsiyaga esa ularning bir qanchasi fiziologik zararsizligi, kimyoviy
indifferentligi, kam yuza taranglikka ega ekanligi, gidrofobligi, qovushqoqligining
haroratga kam bog‗liqligi kabi bir qator ijobiy xossalari bilan kirib keldi. Silikonli
suyuqliklar teriga surtilganda hech qanday qitiqlovchi, zararlovchi, sensibillovchi,
allergiya chaqiruvchi kabi ta‘sirlarni namoyon etmaydi. Ular ham xuddi moylar
kabi teridagi gaz va issiqlik almashinuv jarayonlariga ta‘sir qilishi mumkin. Bu
jihatdan xatto vazelin va uglevodorodli asoslardan ham ustunlikka ega. Faqatgina
ko‗z kon‘yunktivasiga qitiqlovchi ta‘sir qilganligi sababli, ko‗z surmalarini
tayyorlashda ulardan foydalanish mumkin emas. Polidietilsiloksanlar boshqa
silikonli polimerlarga nisbatan dori moddalari va surtma tarkibiga kirgan boshqa
53
yordamchi moddalar bilan yaxshi kelisha oladi. Kondensatsiya darajasi 5 ga teng
bo‗lgan polimer ―Esilon - 4‖ nomini olgan bo‗lib, u 4-raqamli polidietilsiloksanli
suyuqlik deyiladi. Kondensatsiya darajasi 15 ga teng bo‗lgan polimer ―Esilon-5‖
deyiladi. ―Esilon-4‖ va ―Esilon-5‖ surtma asosining komponenti sifatida ishlatiladi.
Ular vazelin va o‗simlik moylari (kastorovoe moyidan tashqari) bilan yaxshi
aralashadi, vazelin, parafin, serezin, xayvon va o‗simlik moylari, lanolin (suvsiz),
spermatset, mum va boshqalar bilan bir jinsli qotishma xosil qiladi. Faqat bir qator
moddalar bilan aralashtirishda (baliq moyi, olein kislotasi, skipidar, metilsalitsilat)
belgilangan tartib-qoidalarga rioya qilish lozim, ya‘ni maxsus aralashtirgichlardan
foydalanish maqsadga muvofiq bo‗ladi. Polidietilslikonlarda mentol, kamfora,
fenol, fenilsalitsilat, qoramoy va boshqa qutubsiz va semipolyar dori moddalari
yaxshi eriydi. Oddiy emulgatorlar yordamida ular suv, spirt va glitserin bilan
emulgirlanadi.
Gidrofil asoslar.
Bu guruhga mansub bo‗lgan surtma asoslari teriga surtilganda o‗zlaridan hech
qanday iz yoki dog‗ qoldirmaydi. Ular teriga surtilgandan so‗ng xar xil vaqt
oralig‗ida qurib, bir necha vaqt oralig‗ida terida ushlanib turilib, so‗ng birdaniga
so‗riladi. Suvning bug‗lanishi terining haroratiga bog‗liq ekan, bu guruh asoslari
xo‗l bog‗lamlarga o‗xshash sovutuvchi ta‘sirga ham ega. Ular ko‗plab dori
moddalari bilan mos keladigan asoslar bo‗lib, tashqi suvli fazalaridagi dori
moddalarini oragnizmning to‗qimalariga oson o‗tkazadi. Ular fizik-kimyoviy
xususiyatlari bilan suvda erimaydigan, lekin suvda bo‗kadigan yuqori molekulali
brikmalar (YUMB), kolloid gellar (yarim kolloidlar) va dispers kolloid moddalarga
o‗xshashdir.
Sovunli asoslar. Bu asoslar asosan ixtiol, qora moy va boshqa moddalardan
surtmalardan surtmalar tayyorlashda keng qo‗llaniladi. Sovunli asoslar sovunni
suvda qizdirish yo‗li bilan eritish orqali yoki ularni suvni glitserin bilan
aralashmasi, stearin kislotasining potash bilan yoki kalsiyli soda bilan
aralashmasida eritish orqali olinadi. Natijada xar xil qovushqoqlikdagi gidro yoki
glitserogellar xosil bo‗ladi. Kaliyli sovunlar ancha yumshoq gellarni xosil qiladi.
Sovunli asoslar teri orqali oson so‗riladi. Ular yuqori gidrotrop xossali bo‗lganligi
uchun moyli asoslar bilan yaxshi aralashib, emulsion asoslar xosil qiladi. Sovunli
asoslar ishqori sharoitga ega bo‗lganligi uchun ularni butunlay indifferent deb
bo‗lmaydi.
Jelatin-glitserinli asoslar. Bu asoslar tarkibida turli xil miqdorlarda jelatin (13%) va glitserin (10-30%) saqlaydi. Bu asosni tayyorlash uchun bo‗laklarga
bo‗lingan jelatin belgilangan miqdordagi suv bilan aralashtirilib, 3-4 soatga
bo‗ktirish uchun qoldiriladi. So‗ng glitserin qo‗shilib, suv xammomida qizdirish
bilan bir jinsli massa xosil bo‗lgunga qadar aralashtiriladi. Natijada teriga oson
surtiladigan va teridan tez yuviladigan massa xosil bo‗ladi. Biroq ular tez buziladi.
Tabiiy polisaxarid eritmalari.
Kraxmal-glitserinli asos yoki glitserinli asos (Unguentum Glycerini) – 7
qism bug‗doy kraxmali teng miqdordagi suv bilan aralashtirilib, unga 93 qism
glitserin qo‗shiladi. Massa suv xammomida bir xisl massa xosil bo‗lguncha
54
qizdirish orqali aralashtiriladi. Natijada oq rangli, bir xil konsistensiyali yumshoq
massa xosil bo‗ladi. Bu asos shilliq qavatlarga yaxshi surtiladi, lekin sekin
so‗riladi. Bu asoslar asosan ko‗z surtmalarini tayyorlashda ishlatiladi. Asos
mikroblarga nisbatan ancha turg‗un, biroq tuzilish-mexanik ko‗rsatkichlari
bo‗yicha saqlanish davomida turg‗un emas. V.M.Gretskiy va I.S.Ajgixinlarning
ta‘kidlashlaricha 5-6% kraxmal eritmalari surtma asosi konsistensiyasiga ega
bo‗lsada, nisbatan sekin so‗riladi. YAna shu asos kabi xossani dekstrin ham
namoyon etadi, faqat undan 50% eritma tayyorlash lozim bo‗ladi.
Tragakant-glitserinli asos – tarkibida 3% tragakant va 40% gacha glitserin
saqlaydi. Maydalangan tragakant kam miqdordagi yuqori konsentratsiyali spirt
bilan aralashtirilib, suv-glitserinli aralashma bilan bo‗ktirish uchun qoldiriladi.
Oldindan spirt bilan aralashtirishdan maqsad tragakantni komoklanib qolishini
oldini olishdir. Bu asosdan protivozachatochniy pastalar va kosmetik kremlarni
tayyorlashdi ishlatiladi. CHet el farmatsevtik amaliyotida bugungi kunda bu
turdagi asoslardan pektinli [pektin 7,5 g, glitserin 18 g, benzoy kislotasi 0,2 g va
tozalangan suv 100 g gacha], alginli [natriy alginat 2,5 g, kalsiy sitrat 0,2 g,
glitserin 15 g, tozalangan suv 100 g gacha],mutsinli (lnyan urug‗ining shilimshig‗i)
asoslar va yana bir qancha o‗ismliklardan olingan yuqori molekulali bbrikmalardan
olingan asoslar ishlatilib kelinmoqda.
Mikroblardan olingan polimer - polisaxaridlar. Surtmalar texnologiyasida
gidrofil asos sifatida yuqori molekulyar massali polisaxarid – dekstran xayotiy
zarur mikroorganizmlar Leuconostok mesentervides va L. dextranicus asosida
olinadi. Bu polimer asosan glyukozadan tashkil topgan bo‗lib, molekulyar massasi
150000. Dekstranning eritmalari surtmasimon qovushqoqlikka ega bo‗lib, yuqori
indifferentlikni nomoyon qiladi. Ular rangsiz va xidsiz, rN 4,5-6,5. N.P.Elinova va
I.YA.Gurevichlar achitqisimon zamburug‗dan - Aureobasidium (Pullularia)
pullulaus, zamburug‗li glyukan – pullulan olishga muvffaq bo‗lganlar. U yuqori
qovushqoqlikka ega bo‗lgan suyuqlik bo‗lib, xlortetratsiklin va geliomitsin
surtmalarini tayyorlashda asos bo‗lib xizmat qilgan. Faqat bu surtmalar uzoq vaqt
saqlanganda sifatini buzilishi xisobiga ularga konservant qo‗shish lozim bo‗lgan
(1:100000 nisbatda mertiolat).
Sellyulozaning yarim sintetik xosilalari. Surtmalar texnologiyasida
sellyuloza
xosilalaridan
metilsellyuloza
(MS)
va
natriy
karboksimetilsellyulozalardan (Na-KMS) asos sifatida foydalanish mumkin.
MS – oddiy efir bo‗lib, sellyuloza molekulasiga kiritilgan metil guruxining
soniga qarab, 150 dan 700 gacha polimerizatsiya darajasidagi efirlarni xosil qilish
mumkin. Ularning molekulyar massasi mos ravishda 30000 dan 140000 gacha. MS
eritmalarining asosiy xossasi ularning qovushqoqligidir. Bu esa ularning
tarkibidagi metoksi guruhlarning almashinish darajasiga, ularning bir xilda
tarqalganligiga va polimerizatsiya darajasiga bog‗liq. Farmatsevtik texnologiyada
ishlatiladigan MS 26-33% metoksi guruhlarini saqlaydi. U och sariq rangli,
tolasimon yoki paxtasimon ko‗rinishli, xidsiz va mazasiz, uzoq vaqt saqlanishi
mumkin. Tayyorlash uchun kerakli miqdorda tortib olingan MS umumiy olnishi
lozim bo‗lgan, 80-900S gacha isitilgan suvning 25% bilan aralashtirilib, so‗ng
55
qolgan suv (sovuq suv) bilan bir xil massa xosil bo‗lgunga qadar aralashtiriladi.
MS eritmalari mikroorganizmlarga turg‗un, zaharliligi yo‗q, fiziologik jahatdan
inert. Ular yuqori qovushqoqlikka, dispergirlashga, namlash va adgezzion
xossalariga ega. MS suvning yuza tarngligini kamaytiradi, sababi MS yuqori
emulgirlash xossasiga ega. SHuning uchun ham MS farmatsevtik amaliyotda
nafaqat surtmalar texnologiyasida, balki boshqa turdagi dori vositalarini ishlab
chiqarishda ham keng ishlatiladi. MS eritmalarining qurishi natijasida tiniq,
rangsiz, mustaxkam, mikroorganizmlar, organik erituvchilar va yog‗-moylarga
nisbatan turg‗un bo‗lgan plenka xosil bo‗ladi.
Na-KMS – sellyuloza va glikol kislotasi (karboksimetilsellyuloza) oddiy
efirining natriyli tuzi bo‗lib, polimerizatsiya darajasi 300 dan 3000 gacha,
molekulyar massasi 75000 dan 750000 gacha. Oq yoki kulrang rangli, tolasimon
modda, suvda yaxshi eriydi.
MS va Na-KMS larning asos sifatida ishlatiladigan asosiy tarkiblar:
1. MS 6g, glitserin 20g, tozalangan suv 74 g.
2. Na-KMS 6 g, glitserin 10 g, tozalangan suv 84 g.
Fitostearin asoslar. Bu asoslar suvda erimaydigan oq yoki sariq rangli kristall
kukunlar bo‗lib, A.M.Xaletskiy fikricha ular beta fitostearinlar (40% dan ko‗p) va
lignotserin spirti S24N49ON (30% atrofida), lignoserin kislotasi S23N47SOON(20%
gacha), noorganik moddalar (5%), suv (5% gacha) va ko‗proq to‗yinmagan
stearinlardan iborat. Bu asoslar xvoynoy drevesindan 1938 yilda F.G.Solodkin
tomonidan taklif qilingan usul bo‗yicha olinadi. Fitosterinning eng asosiy xossasi
uning yuqori suv shimish ko‗rsatkichiga ega ekanligidadir. U oson va mustaxkam
tarzda suvni 12 marta ko‗p miqdorda ham yuta oladi. Agar kolbaga 92 ml suv
solinib, ustiga aralashtirilmagan xolda 8 g fitosterin sepib qo‗yilib, suv
xammomida 800S haroratgacha qizdirilsa, 1 daqiqa davomida bir jinsli,
qaymoqsimon massa xosil bo‗ladi. Bu massa bir necha xafta davomida saqlanishi
mumkin. A.M.Xaletskiy ham xuddi shunday asosni 1:6-1:10 nisbatda olishga
muvoffaq bo‗ldi va bu asosdan bir qator teri kasalliklarini davolashda
ishlatiladigan surtmalarning tarkibi va texnologiyasini taklif qildi. Bu turdagi
asoslar saqlanish davomida qurib qoladi, biroq ular suv bilan 50-600S xaroratda
qizdirilsa boshlang‗ich xossalarini namoyon etgan xolda asos dastlabki xolatiga
qaytadi. Bu asoslardan quruq kukunsimon surtma-konsentratlarini olish maqsadga
muvofiqdir. Ular teri orqali yaxshi so‗riladi. Ularning tarkibiga turli xil dori
moddalarini kiritish mumkin, xattoki yorug‗likka juda sezuvchan bo‗lgan
preparatlarni ham (salol, xinin, tanin).
Polietilenglikolli asoslar. Bu asoslar qattiq va suyuq polietilenglikollarni eritish
bilan olinadi. Polietilenglikollar (PEG) yoki polietilenoksidlar (PEO) sintetik
moddalar bo‗lib, etilenglikol yoki oksietilenni suv yoki kaliy ishqori bilan
polimerizatsiya qilish yo‗li orqali olinadi. Suvda eriydigan bunday asoslar xorijiy
davlatlarda XX asrning 40 yillaridan boshlab, asosiy o‗ringa chiqib oldi. Bu
ularning quyidagi afzalliklari bilan tushuntiriladi.
1. Suvda yaxshi eruvchanligi va tarkibida xattoki molekulyar massasi 1 000 000
gacha bo‗lgan polimergomologlarni saqlashi. Bunday asoslardan tayyorlangan
56
surtmalar suv bilan yaxshi yuviladi, ayniqsa terini zararlamaslik uchun yuvib
tashlash lozim bo‗lganda, shuningdek soch uchun mo‗ljallangan surtmalarda ularni
qo‗llanilgandan so‗ng yuvib tashlash kerak bo‗lgandi.
2. Ham gidrofil, ham gidrofob xossaga ega bo‗lgan moddalarni erita olish
xossasiga ega ekanligi.
3. Spirtda yaxshi erishi va suvli eritmalarda elektrolitlarni hech qanday
dissosatsiyaga uchratmasligi.
4. Parafin va glitseridlar bilan yaxshi aralashish xisobiga turg‗un, xar ikki turdagi
psevdoemulsiyalarni xosil qila olishi. Moyni suvdagi emulsiyasiga xoxlagan
miqdorda polimer qo‗shish mumkinligi.
5. Teriga yaxshi surtilish va unda bir xilda tarqalishi. PEG terida gaz
almashinishiga va bezlar faoliyatiga xech qanday salbiy ta‘sir qilmaydi.
Qo‗llanilgandan so‗ng ham teri yoki shilliq qavatning dastlabki xolatini saqlab
qoladi.
6. Tarkibida birlamchi gidroksil guruhini saqlaganligi uchun kuchsiz baktereotsid
ta‘sirga ega bo‗lib, shuning uchun ham bu asoslarda tayyorlangan surtmalar
mikroorganizmlarga nisbatan turg‗un va ularni ko‗proq muddat xar qanday
haroratda ham saqlash mumkin.
7. Bu asoslarning osmotik faolligi zararlangan yaralarni tozalashda qo‗l keladi.
Bunday xolatlarda PEG ham yuvuvchi, ham tozalovchi vazifasini o‗taydi. Ularning
osmotik faolligi esa dori moddalarini penetratsiyasini oshiradi. Natijada surtma
tarkibidani suyuqlikka o‗tgan dori moddasi to‗qimalarda oson o‗tadi.
PEG deyarli jahonning barcha davlatlarini farmakopeyalariga kiritilgan bo‗lib, bu
asoslardan birinchi bo‗lib 1956 yilda surtmalar texnologiyasidan M.X.Gluzman va
B.I.Dashevskiylar foydalanganlar.
Mineral gillardan olinadigan asoslar.
Montmorillonit yoki bentonit. Farmatsevtik amalaiyotda montmorillonit yoki
bentonitli gillar keng ko‗lamda ishlatiladi. Ular 1 qism glinozem (kristall panjarali
strukturaga ega bo‗lgan) va 2 qism kremnezemdan tashkil topgan. Montmorillonit
mustahkamligi past bo‗lgan -O...O- yuqori hajm almashinishga ega bo‗lgan aralash
bog‗lardan iborat. Mineral gillar o‗ziga ko‗p miqdordagi suvni shimish xossasi
bilan e‘tiborlidir. Bu bilan ularning hajmi ham etarli darajada ortadi. Masalan
bentonitlarning natriyli xillari suv bilan oson xo‗llanib, bo‗kadi. Natijada ularning
hajmi 15-18 martagacha ortadi. Xosil bo‗lgan yumshoq asos teriga yaxshi surtiladi
va terida yaxshi tarqaladi, shuningdek ko‗pgina dori moddalari bilan yaxshi kelisha
oladi. Mineral gillar shuningdek, kimyoviy jihatdan indifferent, ularning tarkibiga
xatto faolligi yuqori bo‗lgan moddalar kaliy permanganat, xloramin va boshqa
moddalarni ham kiritish mumkin. Bentonitlar va boshqa mineral gillarni
farmatsevtik amaliyotda ishlatish uchun dag‗al aralashmalar va qumlardan yuqori
darajada tozalangan bo‗lishi lozim. Bu avval minerallarni yuvish, qo‗shimchalarni
cho‗ktirish va quritish, bir vaqtning o‗zida sterillash orqali amalga oshiriladi.
Tarkibidagi temir tuzlari yoki boshqa aralashmalarning miqdoriga qarab mineral
gillarning rangi och yoki to‗q rangli bo‗lishi mumkin. Bentonitli (montmorillonitli)
asosning eng oddiy tarkibi 13-20% mineralning natriyli formasi, 10% glitserin va
57
70-77% suvdan iborat.
Oksil geli. Oksil – amorf tuzilishli kremniy ikki oksidi bo‗lib, xorijiy davlatlarda
ayniqsa Germaniyada aerosil nomi bilan mashxur. YAna ayrim mamlakatlarda
karuzol, AQSH larida esa kebosil nomi bilan yuritiladi. Oksil (aerosil) oq rangli,
g‗ovaksiz amorf kukun bo‗lib, deyarli sferik tuzilishli, zarrachalarining o‗lchami 4
dan 40 mkm gacha. Aerosil o‗z sochiluvchanligini yo‗qotmagan xolda 15 dan 60%
gacha turli xil suyuqliklarni saqlab qolishi mumkin. Uning 10-12% suvli eritmasi
kam qovushqoqlikka ega bo‗lgan suspenziya bo‗lib, eritmadagi aerosilning
miqdorini 17% gacha ko‗tarish bilan uning yarim qattiq, 20% gacha ko‗tarish bilan
esa yirik-yirik bo‗lakli massani olish mumkin. Biroq bu massalarni aralashtirish
bilan yana gomogen surtma asosini olish mumkin bo‗ladi. SHuningdek, aerosil
yana bir qator erituvchilar shuningdek, efir moylari bilan ham xuddi shunday
gellarni xosil qilishi mumkin. M.P.Alyushin va M.M.Astraxanovalar esilonaerosilli asosni taklif qildilar. Bu asos ―Esilon 5‖ va 16% aerosildan iborat. Bu
yuqori qovushqoqlikka ega bo‗lgan oq rangli, tiniq gel rN ko‗rsatkichi bo‗yicha
terining rN ko‗rsatkichiga yaqin (7,0-5,0). Asos umuman zaharli emas, maxalliq
qitiqlovchi ta‘sirga ham ega emas, shuningdek tarkibdagi dori moddalar bilan
yaxshi kelisha oladi. Avval aerosil yuqori faollikka ega modda sifatida dori
moddalarini o‗ziga adsorbsiyalab, so‗ng tarkibidagi suvning xisobiga dori
moddalarini to‗laligicha desorbsiyalab, terapevtik samaradorlikni namoyon qiladi.
Bu asos saqlanish davomida xar qanday haroratda ham qavatlanib qolmaydi.
Emulsion asoslar.
Bu asoslar dori moddalarini ham suvli ham moyli fazada asos tarkibiga kirishiga
imkon beradi. Bu turdagi asoslar yordamida aralash tipdagi surtmalar qolaversa,
xal xil murakkab tarkibli dori moddalaridan ham surtmalarni ham tayyorlash
imknoiyati mavjud.
Suvning moydagi (s/m) emulsiyasi tipidagi asoslar. Emulsion surtmalarni s/m
emulsiyasi tipidagi asoslarda ishlab chiqarishning o‗ziga xos tomonlari ularning
tugallangan emulsiya xosil qilishida, ya‘ni suvli faza emulgirlangan xolatda yoki
moyli fazada emulgator bilan birgalikda erish bosqichida bo‗ladi.
Emulgatorlar.
YArimvalentli sovunlar.
YUqori molekulali spirtlar va ularning hosilalari.
YUqori molekulali siklik spirtlar va ularning xosilalari. Tarkibida siklik spirt
saqlagan tabiiy maxsulot bu lanolin. Unga yog‗ va uglevodorodlar qo‗shish bilan
ko‗p miqdordagi suv va spirtli suyuqliklarni o‗ziga absorbsiya qilib oluvchi
(emulgirlovchi) bir qator emulgatorlar sintez qilindi. Faqat bu birikmalarning
tabiiy lanolindan (yopishqoqligi xidi va b.) farqi, ular allergik ta‘sirlar keltirib
chiqargani uchun ulardan faqat lanolinni qayta ishlashda foydalanila boshlandi.
Gidrolan – gidrirlangan lanolin bo‗lib, yumshoq sharoitda (2000S haroratda, 150
atmosfera bosim ostida) gidrirlash orqali olinadi. Natijada rangsizlantirilgan va
xidsizlantirilgan, yuqori emulgirlash xossasini saqlab qolgan lanolin maxsuloti
olinadi.
Tolali mum spirtlari – lanolinni konsentrlangan ishqor eritmalari (suvli yoki spirtli)
58
bilan sovunlash orqali olinadi. Bu usul bilan spirt aralashmasida ko‗proq miqdorda
xolesterinni saqlab qolish mumkin bo‗ladi. Uning tarkibi: 30% xolesterinlar
(xolesteringa nisbatan),25% triterpenlar, 15% atsiklik diollar va 25-30% boshqa
xar xil turdagi moddalar. Xorijiy davlatlarda tolali mum spirtlaridan tarkibida ko‗p
miqdorda suv saqlagan emulsion asoslarni sintez qilishda ishlatiladi. Masalan
murakkab suvli surtma – Unguentum aquosum compositum Buyuk Britaniya
farmakopeyasida keltirilgan bo‗lib (1963), uni tayyorlash uchun oldin 3 g tolali
mum spirti, 12 g parafin, 5 g vazelin va 30 g vazelin moyidan iborat qotishma –
Unguentum alcoholum lanae surtma asosi tayyorlanib, 50 ml suv bilan
aralashtiriladi. XFITI (1968) parafin va serezinni o‗rniga tolali mum spirtidan
foydalanishni tavsiya qildi. CHunki u ko‗pgina dori moddalari bilan yaxshi
kelishadi, saqlanish davomida turg‗un, ularga xech qanda antioksidantlarni
qo‗shishni xojati yo‗q
Xolesterin – tolali mum spirtining asosiy komponenti bo‗lib, yuqori emulgirlash
xossasiga ega bo‗lib, turi orqali yaxshi so‗riladi. Uni cho‗chqa yog‗iga 10%
miqdorida qo‗shish bilan uning gidrofillovchi xossasini 218% gacha, vazellinni esa
235% gacha oshiradi.
Atsetillangan lanolin – lanilinni sirka angidridi bilan qayta ishlash orqali olinadi.
Uning kogezion xossasi (yopishqoqligi) juda kichik, yog‗ning noxush xididan xoli,
vazelin moyida yaxshi eriydi (10% gacha). 1 dan 5% gacha bo‗lgan miqdorda past
haroratda ham o‗zining surtmasimon konsistensiyasini saqlab qolgan xolda turg‗un
emulsion xossani nomoyon etadi.
Polioksietillangan lanolin – oksietilen efirining oksiguruhiga lanolinni
Glitserinni polimerlangan xosilalari – qattiq emulgatorlar T-1 va T-2 bilan
tayyorlangan surtma asoslari bo‗lib, ular ko‗proq margarin ishlab chiqarishda
ishlatiladi. Ularning tipik vakili (T-1), diglitserinni stearin kislotasi bilan xosil
qilgan, to‗liq bo‗lmagan, mono va diefirlarining aralashmasi bo‗lib, T-2 esa xuddi
o‗sha distearatlarning triglitseridi xisoblanadi. T-2 dan E.N.Kutumova (1956) asos
sifatida foydalanishni taklif qildi, uning tarkibini (30%) suvni 6 qism vazelinni 1
qism emulgatordagi qotishmasi bilan xosil qilgan emulsiyasi tashqil qilib, oq
rangli, surtmasimon massa.
Spanlar – Spans sorbitanni yuqori molekulali yog‗ kislotalari bilan xosil qilgan
to‗liq bo‗lmagan efiri xisoblanadi. Sorbitan olti atomli sorbitol spirtidan (sorbit)
xosil bo‗ladi. SHuningdek jarayonning sikllanishida tetragidropiran birikmalari
bilan birgalikda tetragidrofuran tuzilishlari ham xosil bo‗ladi. Sorbitanni furanli
tuzilishi digditratlanib, bitsiklik angidrid – sorbit xosil bo‗ladi, qaysiki u ham yog‗
kislotalari bilan eterifikatsiyalanadi. Sorbitanni xosil bo‗lishida ishtirok etadigan
kislotaga qarab, spanlar turlicha ataladi, ya‘ni span – 20, span – 40, span – 60 va
boshqalar. Ular lipofil birikmalar bo‗lib, biroq ular moyda kam, spirt, atseton va
xloroformda yaxshi eriydi, s/m tipidagi emulsiya xosil qiladi. Ularni ionlanish
xossasi bo‗lmaganligi uchun ulardan surtmalar tayyorlashda dori moddalaridan
keng qamrovli tarzda foydalanish mumkin.
Pentol – to‗rt atomli pentaeritrit spirti va olein kislotasining xosil qilgan mono –
(19%), di – (55% dan ko‗p) va tetraefir (17%) aralashmasi bo‗lib, BITI sintetik va
59
tabiiy xushbo‗y moddalarni sintez qilish bo‗limida sintez qilingan. Uni
farmatsiyada birinchi bo‗lib V.M.Gretskiy (1964) surtmalar texnologiyasida
qo‗lladi. Vazelinni 5% pentol bilan xosil qilgan turg‗un, yuqoridisperslikka ega
s/m emulsion tizimi 50-60% suv bilan, xech qanday qo‗shimcha ta‘sirlarsiz yuqori
faollikni nomoyon qiladi. Asos saqlanish davomida, muzlatilganda va
qizdirilganda juda turg‗un.
Qand-moylar - saxarozaning yuqori molekulali yog‗ kislotalari bilan xosil qilgan
noto‗liq murakkab efirlari bo‗lib, ularni olishda boshlang‗ich material bo‗lib,
saxaroza va individual yog‗ kislotalari (stearin, palmitin, laurin va boshqalar) yoki
kokos, palma va boshqa o‗simlik moylarining aralashmalari xizmat qiladi.
Saxarozaning molekulasida sakkizta ON guruhi bo‗lganligi uchun, uni
eterifikatsiya qilish xisobiga turli xil sirt faollikka ega bo‗lgan moddalarni sintez
qilish mumkin bo‗ladi. Qand-moylar o‗z xossalari bo‗yicha SFM bo‗lib, F.A.Joglo
saxarozadan bir qator mono va diefirlarini sintez qildi va ularni surtmalar
texnologiyasida emulgator sifatida foydalanishga tavsiya qildi. Uning taklifiga
ko‗ra palmitin va stearin kislotalarining diefirlarining 2% miqdori, vazelin moyi
(47%), suv (45%), metilsellyuloza (1%) va serezin (5%) bilan s/m tipidagi
emulsiyani xosil qilishda mustaxkam konsistensiyani paydo qiladi (GLB-7).
Metilsellyuloza va serezin bu erda suvni o‗ziga shimib oluvchi, qurituvchi
vazifasini o‗taydi. Salitsil kislotasi, sulfatsil natriy kabi bir qator moddalardan
surtma tayyorlashda ushbu emulgator vazelin-lanolinni asoslarga nisbatan bir
qancha afzalliklarni nomoyon etgan. Qand-moy toza xolatda xidsiz, ta‘msiz va
rangsiz kristall bo‗lib, 1000S haroratga turg‗un, lekin 1200S haroratda
parchalanadi. Organizmda yog‗ kislotalari, glyukoza va fruktozaga parchalanadi.
Teriga xech qanday allergik va sensiblizatsiyalovchi ta‘sir ko‗rsatmaydi, rN
ko‗rsatkichi va suv balansining doimiyligini ta‘minlaydi.
Surtmalar. Bu dori turlari boshqa maxalliy ishlatiladigan dori vositalariga
nisbatan yuqori qulaylik va imkoniyatlarga ega bo‗lib, ular o‗z navbatida gidrofob,
adsorbsion va gidrofil surtmalarga bo‗linadi.
Gidrofob surtmalar. Bu surtmalar uglevodorodli asoslar (vazelin, vazelin moyi,
parafin) yordamida tayyorlanib, tarkibida boshqa turdagi lipofil xossali yordamchi
moddalarni ham saqlashi mumkin (o‗simlik va hayvon moylari, mumlar, sintetik
glitseridlar va suyuq polialkilsiloksanlar). SHuningdek, ularni tarkibida juda kam
miqdorda suv yoki dori moddalarining suvli eritmalari ham bo‗lishi mumkin.
Gidrofob surtmalar ishlatilish davrida yutilish (xavo bilan muloqotni to‗xtatish),
suv bilan qiyin yuvilish, eksudatlar bilan qiyin aralashish va terini bo‗shashtirish
xossalariga egadir.
Absorbsion surtmalar. Bu surtmalar ham gidrofob xossali bo‗lib, teriga surtilish
davomida eksudatni o‗ziga absorbsiyalash (emulgirlash)xossasiga ega bo‗ladi.
Gidrofil surtmalar. Bu surtmalar giperosmolyar xossali bo‗lib, ular katta
miqdordagi eksudatlarni absorbsiya qilish imkoniyatiga egadir.
Pastalar (Pastes) - bu dori turlari maxalliy ishlatish uchun mo‗ljallangan
yumshoq dori shakllari bo‗lib, ular o‗z tarkibida suspenziyalarni saqlagan
(umumiy og‗irlikka nisbatan 20% dan ko‗p), asos tarkibida teng taqsimlangan
60
qattiq dispers fazadan iborat. Pastalarni tayyorlashda surtmalar, gellar va
kremlarni tayyorlashda ishlatilgan asoslardan to‗laligicha foydalanish mumkin.
Kremlar (Creams) - bu maxalliy ishlatish uchun mo‗ljallangan yumshoq
dori turi bo‗lib, o‗z tarkibida ikki yoki undan ortiq dispers tizimlarni saqlaydi.
Tanlangan dispers tizimlar belgilangan saqlanish haroratida ma‘lum bir cho‗kish
tezligiga va past reologik ko‗rsatkichlarga ega
Gellar (Gels) - bu dori shakllari maxalliy ishlatish uchun mo‗ljallangan
yumshoq dori shakllari bo‗lib, ular o‗z tarkibida suyuq dispers muxitida bir, ikki
yoki ko‗p fazali dispers tizimlarni saqlaydi. Ularning reologik xossalari nisbatan
kam konsentratsiyadagi gel xosil qiluvchilar yordamida me‘yoriga etkaziladi. Bu
dori shakllaridagi gel xosil qiluvchilar qo‗shimcha tarzda dispers tizimdagi
suspenziyalar yoki emulsiyalarda turg‗unlashtiruvchilar vazifasini ham o‗taydi.
SHuning uchun ham ular suspenzion gellar yoki emulsion gellar deb ataladi.
Linimentlar (Liniments) - bu dori shakllari ham maxalliy ishlatish uchun
mo‗ljallangan yumshoq dori shakllari bo‗lib, ular tana haroratida erish xossasiga
ega. Bu dori shakllariga surtmalar, kremlar, gellar va pastalarning xossalarini
nomoyon etgan dori vositalari kirishi mumkin.
Surtmalarni farmatsevtik
ishlab chiqarish korxonalarida tayyorlash texnologiyasi.
Farmatsevtik ishlab chiqarishda suvda yoki asosda eriydigan yoki erimaydigan
aralash holatdagi surtmalarni ishlab chiqarishda ishlab chiqarish texnologiyasi va
ishlatiladigan asbob-uskunalarni to‗g‗ri tanlash lozim. Surtmalarni korxona
sharoitida ishlab chiqarishning o‗ziga xos tomonlari, me‘yoriy xujjatlar tomonidan
belgilangan, kamida 2 yillik saqlanish muddatidagi turg‗unligini ta‘minlash
imkoniyatini beradigan sexlarda, murakkab texnologik jarayon va asbobuskunalarni to‗g‗ri tanlash asosida amalga oshirish lozim.
Surtmalarni ishlab chiqarish texnologiyasida quyidagilar asosiy omil bo‗lib
xizmat qiladi:
- dori moddasinnig disperslik darajasi,
- dori moddasini asos tarkibiga kiritish usuli,
- tarkibga kirgan komponentlar va aralashtirish tartibi va tezligi,
- haroat rejimi va boshqalar.
Bu omillar surtmalarning konsistensiyasi, reologik xossalari, bir xilligi, saqlanish
davomidagi turg‗unligi va farmakoterapevtik samaradoriligiga bevosita ta‘sir
ko‗rsatadi.
Kimyo-farmatsevtika korxonalarida surtmalarni ishlab chiqarish quyidagi asosiy
jarayonlardan iborat bo‗ladi:
- ishlab chiqarishni sanitar holatini ta‘minlash,
- xom ashyo va materiallarni tayyorlash (dori modda, asos, qadoqlovchi
material, idishlar va boshq),
- dori moddasini asos tarkibiga kiritish,
- surtmani gomogenizatsiyalash,
- tayyor mahsulotni standartlash,
- tayyor mahsulotni qadoqlash, o‗rash va jihozlash.
Bu jarayonlardan tashqari surtmalarni murakkab tarkibli texnologiyalarida yana
61
boshqa qo‗shimcha jarayonlardan ham foydalanish mumkin. Lekin shunga
qaramay butun sodir bo‗ladigan texnologik jarayon boshidan-oxirigacha qattiq
nazoratga olinadi. ―Ishlab chiqarishni qayta ishlash‖ jarayoni xodimlarni
sog‗liqlarini saqlash, samarali mexnat qilish shart-sharoitini yaratish, tayyor
mahsulotni saqlash, tashish davomida mikroblarga nisbatan turg‗unligini
ta‘minlashga qaratligan.
Asosni tayyorlash jarayoni asosni asosni eritish va mexanik aralashmalardan
tozalash uchun filtrlashdan iborat. Asosning tarkibiy qismlari (vazelin, lanolin,
mum, emulgator №1, 2, emulsion mum, polietilenoksid 1500 va boshqalar). EK40, EK-60, EK–125, EK-250 markali yoki PK-125, va PK–250 par ko‗ylakli elektr
qozonlarida eritiladi. Ular tuzilishiga ko‗ra silindr yoki sferik o‗rinishda bo‗lishi
mumkin. Erigan asoslar qozonning jo‗mragi orqali quyib olinadi. Elektr qozonlar
misdan yoki po‗latdan tayyorlanib ichki yuzasi qalay yoki emal bilan qoplangan
bo‗ladi. Bu qozonlar ishlab chiqarish uchun yordamchi asbob-uskunalar
xisoblanadi. Eritilgan asos issiq xolatda o‗tkazuvchi trubalar orqali surtma
tayyorlovchi reaktorlarga o‗tkaziladi. Bu reaktorlarda asos va dori moddasinnig
yaxshi aralashini ta‘minlash uchun turli xildagi nasos qurilmalardan foydalaniladi.
YUqori qovushqoqlikka ega bo‗lgan eritmalarni aralashtirishda mahsus
nasoslardan foydalaniladi.
Dori moddasini asos tarkibiga kiritish, agar dori moddasi surtma tarkibiga
suspenziya xolida kiritiladigan bo‗lsa, dori moddasini maydalash va elash, agar
emulsiya xolatida kiritiladigan bo‗lsa, dori moddasini suvda eritish yoki surtma
asosining komponentlarida eritish orqali amalga oshiriladi. Agar surtma aralash
holatdagi surtama tayyorlash texnologiyasi bilan tayyorlansa yuqoridagi har ikki
jarayon ham amalga oshiriladi.
Dori moddasi bilan asosni o‗zaro bir-biri bilan aralashtirishda yakorli, grabelli yoki
planetarli yaralashtirgichlardan foydalaniladi.
Angliyaning ―A.Djonson i Ko‖ firmasi ―YUnitron‖ nomi bilan universal
aralashtirgichni taklif etgan. Bu aralashtirgichlar yordamida xar doim bir xil
taqsimlangan surtmalarni olish imkoniyati yo‗q. SHuning uchun ham, surtma
tayyorlashda dori va yordamchi moddalar oldinda diskli, valli va toshli surtma
ezadiganlardan foydalaniladi.
Diskli surtma ezadiganlardan ikkita diskdan tashkil topgan bo‗lib, ular bir-bir bilan
o‗zaro ustma-ust ko‗rinishda, gorizontal tarzda joylashgan. Pastki diskni
aylanuvchan, yuqorigi disk esa surtmani uzatib teruvchi voronkaga maxkamlangan
bo‗lib xarakatlanmaydi. Varonkaga aralashtirgich yoki qistirgich o‗rnatilgan
bo‗lib, ular surtmani disk yuzasiga surtilish davomiyligini ta‘minlaydi. Diskli
surtma ezadiganlardan ishlab chiqarish unumdorligi soatiga 50-60 kg ga teng.
Valli mazotyorka ikkita yoki uchta parallel yoki gorizontal joylashgan aylanuvchi
yupqa yuzali valdan iborat. Ular forfor, vulqonlardan chiqqan qattiq shishasimon
tog‗ jinsi, yoki metalldan tashkil topgan. Surtmalarga optimal xaroratni yaratish
uchun valning ichki qismiga trubalar orqali issiq suv yuboriladi. Vallar xar xil
aylanish tezligida xarakat qiladi (6,5 – 16 va 38 ay/daq.) Val jarayon nixoyasida
tebranma xarakat qiladi. Vallarning aylanish tezliklari maxsus shesterna orqali
62
boshqarib turiladi.
Maydalash jarayon uchta asosiy jarayondan iborat:
- qattiq zarrachalarni vallar orasida urilish yoki siqilish jarayoni,
- yanchish orqali doimiy kuch davomiyligida, valni katta aylanish
tezligida ezib maydalash jarayoni,
- uchinchi valni o‗z o‗qi atrofida aylanishi xisobiga vallar orasidagi
bo‗shliqni kengayib torayishini ta‘minlash jarayoni .
Bu mazotyorka ximoya qurilmasiga ega bo‗lib, vallar orasiga biron bir jism
tashqaridan tushganda u avtomatik tarzda to‗xtaydi. Uning ishlab chiqarish
unumdorligi soatiga 50 kg ni tashkil qiladi.
Amorf moddalardan surtmalar tayyorlashda (oltingugut, rux oksidi, kraxmal
va boshq.) RPA qurilmasidan foydalaniladi. Bunda yuqoridagi dori moddasini
oldindan maydalash jarayoni bajarilmaydi. Mustaxkam kristall panjaradan tashkil
topgan dori moddalardan surtmalar tayyorlashda (borat kislotasi, streptotsid) ularni
oldindan qisman maydalanib so‗ng, RPA qurilmasiga solinadi.
Xar ikki xolatda ham bu qurilma orqali surtmalarni tayyorlashda vaqt, elektr
energiyasi sezilarli tarzda tejaladi. SHuningdek, surtmalarni an‘anaviy usul
bo‗yicha tayyorlashga nisbatan yordamchi moddalar miqdori ancha kamayadi.
Surtmalarni tayyorlash jarayoni davriy yoki uzluksiz bo‗lishi mumkin.
Davriy jarayon ko‗p bosqichli bo‗lib, u asbob-uskunalarning soni va ishlash
ketmaketligiga bog‗liq.
Surtmalarni standartlash.
Ishlab chiqarish korxonalarida, surtmalarni ishlab chiqarish sexlarining
o‗zida xar bir bosqich va jarayon qattiq nazoratga olinadi. Ayniqsa qadoqlashdan
oldin tayyor maxsulot sifatiga to‗la ishonch xosil qilish lozim. Tayyor maxsulot
sifatiga oxirigi xulosani ishlab chiqarish korxonasining texnik nazorat bo‗limi
beradi.
Surtmalar dori moddasining sifat va miqdor taxlili bo‗yicha standartlanadi.
SHuningdek, tashqi ko‗rinishi organoleptik taxlil orqali, uning tarkibiga kirgan
dori moddalariga nisbatan chinlik reaksiyalarini o‗tkazish orqali belgilanadi.
Surtmaning tarkibiga kirgan dori moddalarning sifat va miqdoriy tahlil
usullari DF, FM, VFM, DST, TSH va boshqa MT+ larda keltirilgan usullar
yordamida bajariladi. Surtmalarni og‗irliklaridagi farqi qadoqlangan 10 qadoq
surtma og‗irligini tortish orqali aniqlanadi. Emulsion surtmalarda disperslik
darajasi disper fazani o‗lchash orqali, okulyari mkm li bo‗lgan elektron mikroskopi
orqali aniqlaniladi. Buning uchun 1000 tomchi emulsion surtmaning diamteri
aniqlanilib, xar xil o‗lchamli tomchilarning % miqdori topiladi. Bu usul oson
bajariladi, biroq bironta ham farmakopeyada emulsion surtmalar uchun aniq
me‘yor keltirilmagan.
Aloxida nomdagi yoki turdagi surtmalar tegishli MTH lar bo‗yicha
standartlanadi. MTH talabiga ko‗ra surtmalarning rN ko‗rsatkichi ham aniqlash
talab etiladi. Buning uchun tortib olingan surtma tortmasi 50 ml tozalangan suv
bilan aralashtirilib, 50-60S xaroratda, 30 daqiqa davomida chayqatiladi. Olingan
ajratma filtrlanadi va potensiometrik usulda rN qiymati aniqlaniladi.
63
X1 DF surtmalar uchun yana mikrobiologik tozaligini aniqlashni ham talab
etadi. SHuningdek, ba‘zi xollarda surtmalarning mexanik tuzilish xossalari, surtma
tarkibidan dori moddasining ajralib chiqish tezligi, ularni saqlanish sharoitlaridagi
turg‗unligini ham aniqlashga to‗g‗ri keladi. Asosan bu ko‗rsatkichlar yangi
surtmalarning
texnologiyasini
kashf
etilishida
yoki
texnologiyasi
takomillashtirilganda aniqlaniladi.
Surtmalarni o‗rash va qodoqlash.
Tarkibida suv va uchuvchan komponentlar saqlaydigan surtmalar ularni
parlanishini oldini oladigan idishlarga qadoqlanadi. Surtmalarni qadoqlashda
shisha, chinni, polimer (polistirol) bankalardan (hajmi 10, 20, 30, 50 yoki 100 ml
bo‗lgan, og‗zi burama qopqoq bilan yopiladigan) foydalaniladi.
Angro surtmalarni qdoqlashda hajmi 50-100 kg bo‗lgan yog‗och
bachoklardan, hajmi 5, 10 va 20 kg bo‗lgan tunuka yoki shisha ballonlarga
qadoqlanadi. Surtmalar shnekli yoki porshenli dozalarga bo‗luvchi mashinalar
orqali qadoqlanadi. Xozirgi zamon farmatsevtik ishlab chiqarish texnologiyasida
surtmalarni tyubiklarga qadoqlash urf bo‗lgan. Tyubiklar boshqa qadoqlovchi
idishlarga nisbatan qulay va gigienik talablarga to‗liq javob beradi. Surtmalar
plasmassalardan tayyorlangan tyubiklar yoki A6 va A7 markali alyuminili metall
tyubiklarga qadoqlaniladi. Tyubiklarning ichki tomoni FL-559 markali lak bilan
qoplangan bo‗ladi. Tashqi tomoni esa jihozlash uchun qulay bo‗lgan emal bo‗yoq
bilan bo‗yaladi.
Tyubiklarni tayyorlash uchun polimer maxsulot sifatida past va yuqori
zichlikka ega bo‗lgan polietilen, polipropilen, polivinilxloridlardan foydalaniladi.
Qadoqning germetikligini ta‘minlash uchun tyubikning og‗zi yupqa alyuminiyli
qatlam bilan qoplanadi.
Tyubiklarni surtmalar bilan to‗ldirishda chiziqli va aylanma tipidagi
avtomatlardan foydalaniladi. Masalan, Colibri ―GA-40‖, ―GA-85‖ (Italiya), A-85,
shuningdek, Germaniyaning Ivka firmasi tomonidan ishlab chiqilgan TI-23, TF-24,
TF-51, ―Gofliger – Karg‖ firmasining tuboto‗ldiruvchi ―Rossi‖ markali mashinasi,
metall, polietilen va polivinilxloridli tubalarga surtmalarni qadoqlovchi
SHvetsiyaning ―Arenko‖ firmasining ―Arencomatic-1000‖ va ―Arencomatic-2000‖
shular jumlasidandir.
Surtmalarning saqlanishi.
Surtmalar turi, tayyorlash texnologiyasi va qadoqlash turidan qat‘iy nazar
yorug‗lik nuridan ximoya qilingan xolda, salqin joyda saqlanadi. Oshlovchi
moddalar, yod va simob saqlagan surtmalar metall buyumlardan uzoqda saqlanishi
lozim. Emulsion surtmalar va emulsion asoslarda tayyorlangan surtmalar
idishlarga to‗la xolda qadoqlanib saqlanadi (suvni parlanishini oldini olish
maqsadida). SHuningdek, harorat 0S dan pasayishi yoki 30-40S haroratdan ortishi
mumkin emas. Moyli asoslarda tayyorlangan surtmalar imkon darajasida past
haroratda saqlanadi. SHuningdek, termolabil moddalardan tayyorlangan surtmalar
ham xuddi shudday sharoitda saqlanishi lozim.
Korxona sharoitida surtmalarni ishlab chiqarish texnologiyasini
takomillashtirish.
64
Surtmalar ishlab chiqarishni xozirgi zamon talablari darajasida rivojlantirish,
surtmalarni tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish, yangi texnik asbobuskuna va apparatlarni farmatsevtik ishlab chiqarish amaliyotiga olib kirishni
taqozo etadi. XX asr oxirlariga kelib surtmalar nomenklaturasi 20-30% ga ortdi.
Endilikda, steroid gormonal preparatlar, antibiotiklar va qsimlik
ekstraktlaridan surtmalar ishlab chiqarishni yo‗lga qo‗yish borasida ilmiy
izlanishlar olib borilmoqda. Virusli infeksiyalar, rak kasalliklari va yurak qon
tomir kasalliklarini, shuningdek markaziy nerv sisitemasi va boshqa kasalliklarni
davolash va oldini olishga qaratilgan surtmalarning yangi-yangi tarkiblari va
mavjud texnologiyalarni takomillashtirish borasida tadqiqotlar davom etmoqda.
Surtmalarning maksimal darajada terapevtik samaradorligini saqlab qola
oladigan yordamchi moddalarni sintez qilish ishlari olib borilmoqda. Bu borada
birinchi o‗rinda yuqori molekulyar birikmalar, shuningdek monomer sintetik
moddalar ustida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. YOrdamchi moddalarni to‗g‗ri
tanlanishi surtmalar, linimentlar va pastalarni –50S dan +40S gacha bo‗lgan
haroratga chidamli bo‗lishini ta‘minlamoqda. Surtmalarning farmakokinetik
faolligiga dori moddasining disperli darajasi, tanlangan asosning tabiati,
tarkibidagi sirt faol moddaning miqdori va ko‗pik xosil qiluvchilarning
(penetratov) to‗g‗ri ta‘sir qilishi tajribalar orqali isbotlangan.
Transdermal tizimlar saqlovchi surtmalar texnolgiyasini ishlab chiqish,
hozirgacha surtmalar texnologiyasida dolzarb muammo bo‗lib kelmoqda.
SHuningdek, quruq asoslar yordamida quruq surtmalar texnologiyasini ishlab
chiqarish ham surtmalar ishlab chiqarishning asosiy yo‗nalishlaridan biri
xisoblanadi. YAna kasb kasalliklarida allergenlar faoliyatini to‗xtatadigan yoki
yo‗q qiladigan selektiv moddalardan surtmalar texnologiyasini ishlab chiqish
masalasi ham dolzarb bo‗lib turibdi.
Surtmalardan foydalanib organizmni vaksinatsiya qilish xam mumkin
(diagnostik surtmalar). Fransiyada ospaga qarshi surtma dori orqali vaksinatsiya
qilish patentlangan bo‗lib, u o‗z tarkibida liofilizatsiyalangan virusni, yuo‗ori
qovushqoqlikka ega bo‗lgan silikonli moydagi dispersiyasini saqlaydi. Tuberkulin
surtmasi yordamida kasalni perkussiya qilib (barmoq bilan urib) tashxis qo‗yish
mumkin bo‗ladi. Ana shunda surtma surtilgan maydonda uch xil darajadagi
reaksiyani kuzatish orqali tuberkulyozga tashxis qo‗yiladi.
Surtma ko‗rinishidagi dori shakllari, boshqa turdagi dori shakllariga nisbatan
samaraliroq ta‘sir ko‗rsatadi. Masalan rektal surtma ko‗rinishida organizmga
kiritilgan teturam, kukun xolida, og‗iz orqali qabul qilingan teturamga nisbatan 2
marta tez qonga so‗riladi. SHuningdek, ko‗zning ichki bosimini oshirishda
ishlatiladigan 1% li fetanol-pilokarpin surtmasi uning 3-5% li eritmalariga nisbatan
samaraliroq.
SHunday bo‗lsada, surtmalarni bir qator fizik-kimyoviy va biologik tizimlar
hamda mikroorganizmlar bilan mos kelmasligi echimini topmagan masala bo‗lib
qolmoqda.
Yiringli yaralar, jarrohlik infeksiyalari, autodermoplastik kasalliklarda
ishlatiladigan surtmali bog‗lamlarni ishlab chiqarish surtalar texnologiyasida
65
dolzarb masalalardan biridir. Bunday bog‗lamlar gigienik bo‗lib, yaralardagi
eksudatlarni tez va to‗liq bartaraf etishga yordam beradi.
―Krasnaya zvezda‖ nomidagi Xarkov kimyo farmatsevtika ishlab chiqarish
korxonasida, etilenglikolnnig polimerizatsiya xosilalari – suyuq va qattiq
polietilenoksidlar sintez qilingan bo‗lib, ular surtmalar, suspeziyalar, shamchalar
va pastalar texnologiyasida keng ko‗lamda ishlatish mumkin bo‗lgan gidrofil asos
komponentlari suvsiz eritmalar va solyubilizatorlardan iborat.
Ukraina ishlab chiqarish sanoatini rivrjlantirish va to‗g‗ri tashkil qilish
uchun, polidietil va polidimetilsiloksanli eritmalar, kremniyning organik
birikmalari, ftal kislotasi va yuqori molekulali yog‗ spirtlari, shuningdek
oksietillangan xosilalaridan, surtmalar texnologiyasida, gidrofob asos sifatida
foydalanishga ruhsat etilgan.
Surtmalar nomenklaturasi
T/
Nomi
Tarkibi
Ishlatili
r
sh
1. Unguentum
Benzilbenzoat –20 g
Benzylii benzoates Termostabil trietanolamin
Benzilbenzoat
–5 g
ning 20% li
Stearin kislotasi –20 g
surtmasi 25,0
PEO 400 –5 g
Tozalangan suv –100 g
gacha
4. Sinaflanning
Sinaflan –0,025
0,025% li surtmasi 1,2 – propilenglikol –4,975
10,0
vazelin –80,0
Unguentum
suvsiz lanolin –5,0
Synaflani
serezin –10,0
5. Diklofenak
Diklofenak natriy –1,0
natriyning 1% li
Dimeksid
surtmasi 30,0
Polietilenoksid 1500
Unguentum
Polietilenoksid 400
Diclofenac natrii
Propilenglikol
Ishlab
chiqaruvchi
ZAO
―Altayvitamin‖
Rossiya
ZAO
―Altayvitamin‖
Rossiya
RUP
―Borisovskiy
zavod
meditsinskix
preparatov‖
Belorussiya
№ 9.Mavzu: SHamcha tarifi, tavsifi va tasnifi. Ularni korxona sharoitida
ishlab chiqish.
Reja:
1.SHamchalar tarixi va rivojlanish istiqbollari.
2. Ularni tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar.
3.SHamchalar texnologiyasi.
4.SHamchalarni sifatini baholash.
66
Maqsad: Talabalarni shamchalar tarixi, ularni tayyorlashda ishlatiladigan
yordamchi moddalar, shamchalar texnologiyasi va ularning kelajagi. hamda sifatini
baholashni o‗rgatish.
Rektal dori turlariga shamcha, rektal surtma, kapsula, rektiollar bir martallik
mikropizma), eritma hamda rektal tamponlarini kiritish mumkin.
Bularni ichida shamchalar ko‗p tarqalgan bo‗lib hisoblanadi. SHamchalar– xona
haroratida qattiq tana haroratida yumshaydigan yoki eriydigan dozalarga bo‗lingan
dori turi.
Rektal shamchalar (Suppositoria rectalia), ularning og‗irligi 1,1 – 4,0g uzunligi
2,5 – 4 sm, diametri 1,5 sm: agar uning og‗irligi ko‗rsatilmagan bo‗lsa 3,0g dan
tayyorlanadi. Ularning shakllari: konussimon, uchi biroz ingichka–lashgan silindr,
sigareta shakllarda bo‗ladi.
Vaginal shamchalar – (Suppositoria vaginalia) – massasi 1,5 – 6,0 g og‗irligi
ko‗rsatilmasa 4,0 tayyorlanadi. Ularning shakllari; sharik (globula), yaysevidnaya
(ovula),pessarin (pessaria) tayoqcha (bacilli)-uning o‗lchamlari retseptda ko‗rsatilishi
lozim. SHamchalar to‗g‗risidagi ma‘lumotlar eramizdan avvalgi 2.600 yilga to‗g‗ri
keladi.
Ebers papirusida surgi shamchasi hamda bavosil kasalligida qo‗llash uchun
ishlatiladigan shamchalar to‗g‗risidagi ma‘lumotlar keltirilgan.
SHamcha– dori modda va asosdan iborat bo‗lib, hozirgi vaqtda turli farmakologik
ta‘sirga ega bo‗lgan dori moddalar asosida yaratilmoqda.
SHamchalar uchun ishlatiladigan asoslarga quyidagi talablar qo‗yiladi:
asos xossa haroratida qattiq va plastik bo‗lishi, tana haroratida yumshashi yoki
erishi, dori modda bilan yaxshi aralashishi, kimyoviy va farmakologik indiferent
bo‗lishi, dori modda asosdan tez ajralishi, nojo‗ya ta‘siri bo‗lmas-ligi,
mikroorganizmga, yorug‗likga, namlik va havodagi kislorodga chidamli bo‗lishi
lozim.
Asoslar 2 guruhga bo‗linadi. 1. Gidrofob – yog‗lar, yog‗sifat moddalar, ularning
emulgator yoki kelib chiqishi uglevodorod bo‗lgan moddalar. a) kakao moyi (oleum
cacao) Butirol – gidrogenizatsiya qilingan yog‗ – 50%, 20% parafin va 30% kakao
yog‗idan iborat. GXM –5T – gidrogenizatsiya qilingan paxta moyi (95%) va
emulgator T 2 –(5 %).
Professor A.I.Tensova va V.V.Sergeevlar tomonidan – gidrogenizatsiya qilingan
eryong‗oq moyi va 3% emulgatora T-2 yarim sintetik usulda olingan.
Imxauzen, Lazulol – chet elda ishlatiladi.
Lanol – Nijnenovgorod kimyo farmatsevtika korxonasi xodimlari tomonidan
taklif etilgan. O‗zbekistonda texnika fanfar doktori,prof.G.U. Tillaeva, farmats.fanlar
doktori,prof. A.A To‗laganov va far mats.fanlar kandidati,dotsent A.D,Tadjievalar
hamkorlikda mahalliy xom ashyodan olingan paxta moyi asosida PM-10; PS -30 va
JODS kabi lipofil asoslarini taklif etishgan.
Gidrofil asoslar – jelatin – glitserin, sovun – glitserin hamda PEO.
Jelatin glitsirinli asos: jelatina -1 g; tozalangan suv- 2 g; glitserin -5 g
67
SHamcha asosi tarkibiga SFM qo‗shib turiladi. Uning asosida asosning struktura
mexanik ko‗rsatkichlari yaxshilanadi. SFM sifatida emulgator T –2; tvin, span, natriy
laurilsulfat va boshqalar ishlatiladi.
Texnologiyasi SHamchalar jo‗valash, qo‗yish va presslash orqali olinadi.
Dorixona sharoitida asosan jo‗valash orqali shamchalar tayyorlanadi. Korxonada
asosan qo‗yish va presslash orqali olinadi.
Qo‗yish usuli – qulay bir xil shaklda olinadi, ammo quyish uchun maxsus
qo‗rilma talab etiladi. SHamcha tayyorlashda asosni hisoblashda o‗rin olish
koeffitsientini yoki teskari o‗rin olish koeffitsientni hisoblash lozim. Texnologik
bosqichlari: asosni tayyorlash, dori moddani asosga kiritish, shakl berish, baholash va
qadoqlash
Asosni tayyorlash 1 ta reaktorga tortilgan parafin solinadi (yakorli aralashtirgich)
va reaktorning par ko‗ylagiga par yuborib eritiladi, 2 – reaktorga gidrojir solib uni ham
eritiladi. So‗ngra erigan parafin ustiga gidrojir o‗tkaziladi harorati 60 - 700S etkaziladi,
so‗ngra kakao moyi solinib aralashtiriladi. Asosni erish va qotish harorati aniqlanadi,
tayyor asos druk – filtr yordamida filtrlanadi va siqilgan havo yordamida reaktorga
o‗tkaziladi.
Dori moddani kiritish –dori modaning fizik–kimyoviy xususiyati inobatga
olinadi.
Dori modda suvda eriydigan bo‗lsa suvda eritilai, spirtda erisa spirtda, asosda
erisa asosda eritib eritma – konsentrat tayyorlanadi quyuq ekstraktlar 45-480S
haroratdagi suvda (teng miqdorda) aralashtiriladi va ekstraktni qovishqokligini
kamaytirish uchun 55-600S qizdiriladi so‗ngra eritma filtralanadi va reaktorga
o‗tkaziladi.
Dori modda miqdori 5 % gacha bo‗lsa, asosda erisa qolip hajmida sezilarli
o‗zgarish kuzatilmaydi.
Dori modda miqdori 5 % dan ortiq bo‗lsa qolip hajmida massaning ortib qolishi
kuzatiladi. SHuning uchun ―o‗rin olish koeffitsienti‖ va ―teskari o‗rin olish
koeffitsienti‖ bilan belgilanadi.
Masalan: Furazolidon Ej 1,81; 1/Ej 0,55; Ej-g 1,50; 1/Ej – 0,67
Presslash usuli: Eksentrik tabletka mashinasida puanson, qolip va qobig‗
sovitiladi va 40–100.000 dona shamcha soatiga olinadi. SHamcha massasi sovitkich
kamerasida sovitiladi (3–50S) so‗ngra maydalanadi va elanadi. Granula tarkibiga
laktoza, saxaroza, aerosil, kraxmal ishlatiladi.
Quyish usuli kerakli asbob uskunalar yuvuvchi vositalarda yuviladi, chayiladi,
quritiladi hamda xonaning tozaligichiga rioya qilinadi.
Asosni tayyorlash. Reaktorda (par kuylagi va aralashtirgichi mavjud) asosni
tarkibiga kirgan komponentlar 60-700S haroratda eritiladi va 40 daqiqa aralashtiriladi.
So‗ngra asos druk–filtr asosida suziladi, bunda latunli elak yoki belting ishlatiladi, bir
vaqtda erish, qotish va to‗liq deformatsiyaga uchrash vaqti aniqlanadi, so‗ng keyingi
jarayonga o‗tkaziladi.
Asos siqilgan havo yordamida reaktorga shamcha massasini tayyorlash uchun
o‗tkaziladi.
68
Dori moddani asosga kiritish Dori modda suvda erisa, suvda eritib, asosda erisa
asosda eritib, ikkalasida erimasa suspenziya holida asosga kiritiladi. Hosil bo‗lgan
eritma yoki suspenziya konsentrat deb namlanadi.
Suvda eriydigan moddalar 450S atrofidagi suvda eritiladi, moyda eriydigan
moddalar oz miqdorda erigan asosda eritiladi.
Suspenziya holatida kiritishda dori moddalar reaktorda asosning yarmida yoki
dori moddaga teng miqdordagi asosda 40-500S) aralashtiriladi. Konsentrat sovitiladi
va kolloid tegirmonda maydalanadi, agar modda termolabil bo‗lsa uch valli
surtmaaralashtirgich ishlatiladi. Bundan tashqari sifatli suspenziya olishda rotor –
pulsatsiyali apparat, rotor – pulsatsiyali apparat, rotor – tishli nasos va boshqa asboblar
ishlatiladi. Konsentratni maydalash 2 – 4 soat oraligida amalga oshiriladi. Tayyor
konsentrat nasos yordamida reaktorga (turbinali yoki yakorli aralashtirgich) quyiladi
va qolgan asos bilan aralashtiriladi.
SHamcha massasini tayyorlash doimiy ravishda aralashtirgan holda 45 - 500S
haroratda amalga oshiriladi. So‗ngra massani dori moddani asos bilan bir – hil
aralashganligi, qotish va erish harorati, to‗liq deformatsiyaga uchrash vaqti)
tekshiriladi va shamcha olish jarayoniga o‗tkaziladi. So‗ngra qolipga qo‗yiladi va
qadoqlash jarayoniga o‗tkaziladi.
SHamcha tayyorlash uchun ―Saron 2005‖ avtomatiga o‗tkaziladi bunda massa
polivinilxloridli uychaga dozalanadi va qadoqlanadi.
Bundan tashqari «Farmo Dui 22 U» lari (Italiya) avtomatik liniya ham
shamchalarni qo‗yish usulida olishda va qadoqlashda ishlatiladi.
Liniya ―Sarong 200 S‖ liniyasiga o‗xshash uning ishlab chiqarish unumdorligini
soatiga 22.000 – 25.000 dona shamcha.
Ba‘zan shamchani quyish va qadoqlash uchun alohida – alohida yarim
avtomatlarda olib boriladi. Masalan ―Franko - Krespi‖ yarim avtomatida rental va
vaginal shamchalarni qo‗yish jarayoni amalga oshiriladigan. SHamchalar 10 - 150S da
2 – 3 soat davomida havoni purkash yordamida sovituvchi va moylovchi komponentlar
chiqarib yuboriladi.
XI DF si va tegishli MHda berilgan talab bo‗yicha shamcha sifati tekshiriladi.
Tashqi ko‗rinishi, qattiqligi, chinligi agar shamcha lipofil asosda tayyorlangan
bo‗lsa erish harorati aniqlanadi, agar erish haroratini aniqlash qiyin bo‗lsa, to‗liq
deformatsiyaga uchrash vaqti aniqlanadi, 15 minutdan oshmasligi kerak, biofaol
modda miqdori, uning bir hil dozalanganligi (ta‘sir etuvchi modda miqdori 0,05 gdan
kichik bo‗lgan holda), mikrobiologik tozaligi kabi ko‗rsatkichlar aniqlanadi.
Gidrofil asosda tayyorlanganda erish vaqti aniqlanadi. SHamcha 1 soat davomida
erishi lozim.
Quyidagi shamchalar korxonadan ishlab chiqariladi.
Sefekon (salitsilamid 0,6g, amidopirin 0,2g, fenatsetin 0,2g, kofein 0,05g);
Betiol (bellodona quruq ekstrakti 0,015g, ixtiol 0,2g);
Anuzol (belladona quruq ekstrakti 0,02g, kseroform 0,1g, sink sulfat 0,05g,
glitserin 0,12g );
Anestezol (anestezin 0,1g,dermatol 0,04g, mentol 0,004g,sink oksidi0,02g),
apilak va boshqalar.
69
Rektal dori turlarning kelajagi.
Rektal shamchalarini kelajagi porloq bo‗lib, bir nechta yo‗nalishda rivojlanmoqda.
Liofillizatsiya qilingan shamchalar – g‗alvirakli tuzilishga va katta ichki yuzaga ega
bo‗lgani uchun to‗g‗ri ichakning shilliq qismidan ajralib chiqqan kam miqdordagi
shirada shamchani tez parchalanishi va dori moddani shamchadan ajralib chiqishi
kuzatiladi. Dori va yordamchi modda asosida suvli suspenziya yoki emulsiya
tayyorlanadi va qolipga qo‗yiladi va chuqur muzlatiladi (liofilizatsiya qilinadi).
G‘alvirakli shamchalar – to‗g‗ri ichakning shilliq qismidan ajralib chiqqan kam
miqdordagi shira bilan shamchani muloqatini oshirish, tez parchalanishi va dori
moddani shamchadan ajralib chiqishini yaxshilash maqsadida g‗ovakli shamchalar
taklif etilgan. G‗ovakli shamchalarni olishda suvli yordamchi moddalar va dori
moddalarni suspenziyasi suyultirilgan asosni qoliplarga quygandan so‗ng chuqur
vakuum hosil qilinadi. Vakuumning chuqurligi 600 mm simob ustuniga teng.
Kovakli shamchalar– dori moddalarni emulsiya,suspenziya yoki eritma holida
to‗ldirilgan bo‗lib, biofaol moddani tez ajralib chiqishini ta‘minlaydi.
Ko‘pqavatli shamchalar– bir qancha davlatlarda ikki –va ko‗p qavatli shamchalarga
patentlar
berilgan. Bunday shamchalar o‗zak va qobiqdan tashkil topgan.
SHamchalarni tayyorlashda ustki qavati (qobiq) yuqori bo‗lmagan hararatda eriydigan
asoslarda mahalliy ta‘sir etadigan dori moddalar (anestezin, belaldona ekstrakti) bilan
tayyorlanadi. SHamchaning o‗zak qismi tanaga rezorbtiv ta‘sir etadigan modda
asosida nisbatan yuqori haroratda eriydigan asos yordamida tayyorlanadi. Rossiyalik
mutaxasislar ikki qavatli shamcha taklif etilgan bo‗lib, tashqi qavatida kamfora,ichki
qavatida strofantin saqlaydi. Qobiq uchun asos sifatida PEO – 4000, o‗zak uchun
lazupol G asosi ishlatildi.
Buyuk Britaniyalik mutaxasislar tomonidan ikki qismli shamcha texnologiyasi taklif
etildi. SHamchaning oldingi qismi shamolashga va shish hosil bo‗lishiga qarshi
moddalar saqlaydi,boshqa qismi og‗riq qoldiruvchi yoki mahalliy anestetik moddalar
(barbituratlar, morfin, prokain va boshq.) saqlaydi. Ular lipofil asoslarda tayyorlanib,
bitta shamcha qolipiga alohida alohida quyiladi.
YUpqa parda bilan qoplangan shamcha– ta‘sir etuvchi moddani etkazib berishni
nazorat qilishini ta‘minlashda shamcha yupka parda bilan qoplanganda biofaol
moddani diffuziyaga uchrashini pasaytiradi.
Bo‘yalgan shamchalar–bunday shamchalarni yaratilishi tarkibidagi ta‘sir etuvchi
moddalarni tashqi muhitdan saqlash, oksidlanishni oldini olish maqsadida amalga
oshiriladi. SHamcha massasiga rang uchun yorug‗likga chidamli bo‗lgan bo‗yoqlar
ishlatiladi, jumladan titan oksidi, amarant, tartrazin, xrizolin, indigo– indigotin
birikmasi.
Gidrofob va gidrofil asosli rektal surtmalar. Rektal surtmalar dozalarga bo‗lingan dori
turi bo‗lib, shprits tyubiklarda maxsus aplikatorlar bilan chiqariladi. Gidrofil asos
sifatida yog‗/suv tipidagi emulsion asos, metilsellyuloza hosilalari va PEG.
Rektal jelatina kapsulalari kelajagi porloq dori turlaridan biri. Birinchi marotaba 1937
yilda «SHerer» firmasi tomonidan yumshatuvchi shamchani qobiq bilan qoplashni
taklif etgan bo‗lsa,1980 yilda Britaniya Farmakopeyasiga «Rektal kapsulalar» nomli
maqolasi kiritildi. Hozirgi vaqtda turli terapevtik ta‘sirli moddalar asosida rektal
70
kapsula lari ishlab chiqarilmoqda. Ularni shamchalarga nisbatan texnologik,
biofarmatsevtik va iqtisodiy nuqtai nazardan kelajagi porloqligi aniqlandi. Rektal
kapsulalarni shakli «ichiga kirgan» tomchiga o‗xshash bo‗lib, uning hajmi 0,6 ml dan
1,8 ml gacha. Bunday kapsulalar moyli shamchaga nisbatan yuqori haroratga (45–
500S) chidamli. SHunga qaramasdan tarkibi – dagi ta‘sir etuvchi moddani tez ajralib
chiqishi, ichak shilliq qavatini qitiqlamaydi. Jelatina kapsulalarini shamchalar oldidagi
avzalliklari jelatinali qobiq dori moddani tashqi muhit ta‘siridan saqlaydi, hamda
surtma, liniment, eritma, emulsiya, suspenziya va boshqa dori shakllarini kapsulalash
mumkin.
Rektal jelatina kapsulalari shamchalar uchun qo‗yilgan talablarni barchasiga javob
berishi lozim. Ularni ishlab chiqarish jarayoni to‗liq avtomatlashtirilgan, natijada
qimmatbaho shamcha asosi bo‗lib hisoblangan kakao moyini almashtirish mumkin.
Rektiol – suvli eritmani to‗g‗ri ichakga klizma shaklida yuborilganda dori moddani
tez so‗rilishi kuzatiladi, ammo eritmaning bir qism tashqariga to‗kilishi kuzatiladi.
SHuning uchun eritmani maxsus rektal pipetka–uchli elastik ballonchani (rektiol)
ishlatish qulay. Uning hajmi 1,5–5ml bo‗lib, balonchalar oleogellar, linimentlar va
surtmalar bilan to‗ldiriladi. Bu esa o‗z navbatida proktologik dori vositalarini turini
ko‗payishiga olib keladi.
Ulardan biri bu rektal kapsula va rektiolalar. Rektal kapsulalar jelatin (64-70%) va
glitserin (30 - 36 %) aralashmalaridan tayyorlangan va suspenziya, emulsiya,
pastasimon yoki suyuqliklarni joylashtirish uchun mo‗ljallangan mayda idishcha (
gilof-lardir). Ularning afzallik tomonlariga,
shamchaga nisbatan yordamchi
moddaning miqdori kamligi, saqlash sharoitlari uncha cheklanmagan va issiq iqlimga
ega bo‗lgan mamlakatlarda ishlatish qulayligi. Rektal kapsulalarning ko‗rinishi
noksimon, konussimon, tuxumsimon bo‗lishi mumkin va bolalar amaliyotida ishlatish
juda ham qulay.
Pediatriya amaliyotida antibiotiklar, analgetiklar, trankvilizatorlar, tinchlantiruvchi,
spazmolitik ta‘sirga ega bo‗lgan rektal kapsulalar qo‗llaniladi.
Bolalar amaliyotida rektiolalar keng ishlatilmokda. Bu dori turlari rektal
pipetkalari yoki mikroklizmalari deb ham yuritiladi. Ular 3-5 ml hajmli,
plastmassadan yasalgan elastik idishchalardir ( konteynerlar). Rektiolalar ko‗rinishi
2- rasm keltirilgan.
Rektiolalar ichki qismiga suyuq yoki quyuk dorivor moddalarni joy-lashtirish mumkin
va ular bir marta ishlatishga mo‗ljallangan bo‗ladi. Rektiolalarni afzallik tomonlari:
uzoq muddat saqlanishi, shamchalarga ko‗ra tezrok ta‘sir ko‗rsatishi, ishlatilishi
nisbatan gigienikligi, dozasi aniq bo‗lishi, ishlatilishi qulayligi. Rektiolalar tarkibida
xloralgidrat, gormonlar, barbituratlar va har hil surgi dorilar kiritilish mumkin.
Rektal tamponlar – ular paxtaga shimdirilgan dori modda plastmassali o‗zakga
o‗ralgan bo‗ladi. Paxtali tampon yupka qavat alginat bilan o‗ralgan bo‗ladi.
Ishlatishdan avval paxta tampon biroz suvga solib turiladi, natijada alginatli qobiq suv
ta‘sirida bo‗kib, dori moddani ajralib chiqishiga slabiy ta‘sir etmaydi.Tampon to‗g‗ri
ichakga 2 soatga qo‗yiladi. Asosan bavosil kasalligida qo‗llaniladi.
Azrozol qadoqlaridagi ko‘pikli preparatlar – bunday dori turi xozirgi kunda keng
miqyosda ishlatilmoqda. Surtma va kremlar shilliq qavatning yig‗ilgan yoki ichakning
71
chuqurroq qismiga to‗liq kirib bormasligi, shamcha to‗g‗ri ichakning anal qismini
to‗liq davolamasligi mumkin. Ularni qisqa muddat ichida terapevtik ta‘sir etishini
ta‘minlaydigan dori turlarini yaratish maqsadga muvofiq. SHunday dori turiga
aerozoldagi ko‗pikli preparatlarni kiritishimiz mumkin.
Aerozol qadoqdan chiqishda ko‗pik hosil bo‗ladi, agar konsentrat tarkibiga ko‗pik
hosil qiladigan moddalar kirgan bo‗lsa, uning vazifasini SFM va emulgirlangan yoki
eritilgan propellent (bosim ostida siqilgan gaz) bajaradi. Klapanli purkagich qismi
orqali dori modda berilgandan so‗ng propellent va gazning ko‗pikchasi bug‗lanib,
hajmi oshib, ko‗pik hosil bo‗lib propellent bug‗ini dag‗al dispersiyasi emulsion yoki
boshqa sistemada hosil bo‗ladi.
№10.Mavzu: Etil spirti va uni quvvatini aniqlash,
suyultirish usullari va sarflangan spirtni hisobga olish.
Reja:
1. Etil spirtini olish usullari.
2. Etil spirtini konsentratsiyasini ifodalanishi va ishlatilishi.
3. Etil spirtini quvvatini aniqlash usullari.
4. Etil spirtini suyultirish usullari.
5. Massa bo‗yicha suyultirish.
6. Hajm bo‗yicha suyultirish.
7. Korxonalarda ishlatilgan spirtning hisobi
8. Dori xonalarda ishlatilgan spirtning hisobi.
Maqsad: Etil spirtini olish usullari, ishlatilishi, quvvatini aniqlash,
suyultirish va spirtning hisobi bo‗yicha talabalarga tushintirish berish.
Etil spirti (C₂H₅OH) Spiritus aethylici -engil, tez kuzgaluvchan, o‗ziga xos xid va
achishtiriuvchi mazaga ega bo‗lgan ransiz, tinik suyuqlik. U namni kuchli tortib
olish xossasiga ega. Bu uchuvchan, oson qo‗zgaluvchan, achishtiradigan ma‘zali
suyuklikdir. Etil spirt suv, efir, atseton, glitserinlar bilan hohlagan nisbatda
aralashadi. Zichligi r20 0,8066 -0,8054 bo‗lib, bu 96,2 96,5% S2N5ON ga to‗g‗ri
keladi, Suvsiz spirtning zichligi (absolyut spirtning) r20 0,78927 bo‗lib, 100 %
S2N5ON ga to‗g‗ri keladi. Dorixonalarda asosan 96,2- 96,7% li spirt bo‗ladi. Etil
spirta +78,30 S haroratda qaynaydi va -1440 S haroratda muzlaydi. Etil spirtning
quvvati og‗irlik va hajmiy birliklarda (foiz) ifodalanadi.
Massada ifodalangan quvvat bo‗lsa, 100g spirt-suvli aralashmadagi absolyut
(suvsiz) spirting gramm mikdori tushuniladi. Tibbiyotda ishlatiladigan etil spirti
kraxmal saklaydigan mahsulotdan asosan -kartoshka va bug‗doydan olinadi.
Achitish orkali olish jarayonida spirt quvvat 8-10% bo‗lib, oddiy xaydash orkali
spirt quvvati 88% gacha olib boriladi. So‗ngra spirt organik kislotalardan (uksus,
yog‗ va sut kislota), sivush yog‗idan (propil, izobutil, izoamil spirt), efir (uksusetil), aldegidlar (uksus altdegidi va x.k.) tozalanadi va bir vaktda bir necha
marotaba xaydash orkali, ya‘ni rektifikatsiya asosida spirt kuvvati oshiriladi. Spirt
saqlaydigan boshqa xom ashyolardan foydalanilmaydi, chunki tarkibida metil spirt
va boshka moddalar uchraydi. Etil spirtini shartli ravishda suvsiz erituvchilar
guruhiga kiritiladi, chunki absolyut spirt ishlatilmaydi, turli quvvatdagi suv-spirt
72
aralashma ishlatiladi. U neytral, xavodagi kislorod ta‘sirida oksidlanmaydi,
baktero-starik va bakteritsid hususiyatga ega bo‗lgani uchun ham tibbiyotda
ishlatiladi. Kamchiligi, tanaga befark emas, 96% etil spirtini o‗lim dozasi
taxminan 200-300 ml, spirt oqsil, fermentlarni cho‗ktirish hususiyatiga ega, oson
alanga-lanadi, yukori gigroskopik, oksidlovchilar bilan nomutanosib, bir kancha
tuzlar bilan kristall birikma hosil kiladi.
Farmatsevtika sanoatida etil spirti turli dori vositalarini tayyorlashda
konservant sifatida, o‗ta sof galen va organopreparatlarni olishda ajratuvchi
sifatida va ajratmalarni yot moddalardan tozalashda ishlatiladi. Ba‘zan oshkozon
yalliglanganda ichishga beriladi. Etil spirtining 33% l eritmasi qon zaharlanganda
venaga yuboriladi. XI D bo‗yicha etil spirtini 95%,-90%, 70,%, 40% li eritmalari
rasmiy preparatlar hisoblanadi, Etil spirtini sifati XI DF bo‗yicha tekshiriladi.
Masalan: 70% (massa buyicha) spirt yozilgan bo‗lsa, 100 g aralashmada 70 g
absolyut spirt bop, deb tushuniladi.
Hajm bilan ifodalangan quvvati bo‗lca, 100 ml spirt-suvli aralashmadagi
absolyut (suvsiz) spirtning miqdori tushuniladi.
Misol: 96,5% (foiz belgisidan keyin hech narsa yozilmaydi) spirt deyilsa, 100
ml aralashmada 96,5 ml absolyut spirt borligi tushuniladi.
Etil spirtining kuvvati spirtomerlar yordamida, zichligi bo‗yicha (piknometr) va
refraktometrik usullarda aniklanadi.
Etil spirtiping kuvvatini spirtomerlar yordamida aniklash.
Spirtomerlar shisha va metalldan yasalgan buladi. Ular aniklik darajasiga qarab 4
sinfga bulinadi. Bulardan eng ko‗p ishlatiladigani 1 va 0,1 sinflar-dagi shisha
spirtomerlar. SHisha spirtomerlar 2 kismdan tashkil topgan. YUkoridagi naycha
kismi darajalarga bo‗lingan (ingichka kog‗oz bo‗lakchasiga darajalar yozib, naycha
ichiga joylashtirilgan) va pastki kengaygan (tana) qismi bo‗lib, uning tubiga aniq
miqdordagi qo‗rg‗oshin zo‗ldirchalari solingan bo‗lib, usti rangli organik elim
bilan mustahkamlanib qo‗yiladi, bu yuk spirtomerga ma‘lum og‗irlik beradi va uni
tik holatda ushlab turadi. Spirtomerlar to‗plam holida chikariladi: «Sinf 1»
to‗plamiga kiradiganlari:
1. 0 - 60% va 60 - 100% gacha pastki qismida termometr ham bo‗ladi.
2. 0- 70% va 70 - 100%;
3. 0 - 40%, 40 - 70% va 70- 100%.
«Sinf 0,1» to‗plamiga 11 spirtomer kiradi:
0- 10%, 10-20%, 20- 30%, 30-40 %, 40 -50%, 50- 60%, 60 - 70%, 70- 80% 80 90% ; 90 -100% va 95- 105% eng engilidir.
Eng og‗ir spirtomer 0- 10% gacha, chunki spirtning kuvvati kancha yukori
bo‗lsa, zichligi shuncha kam buladi. Quruq silindrga tekshiriladigan spirt solinadi.
Keyin spirtomer tushiriladi. Agar spirtning kuvvati noma‘lum bulsa, eng engil,
ya‘ni 95—105% ko‗rsatgichli spirtomer tushiriladi. Agar kuvvati tahminan ma‘lui
bo‗lsa, tegishli spirtomer tushiriladi.
Spirtomer silindrning tubi va devoriga tegmasligi kerak. 3-4 dakikadan sung
spirtomer kursatgichi pastki menisk buyicha kuriladi. SHisha spirtomerlarni 200S
haroratdagi kursatgichi hajmiy foizga to‗g‗ri keladi.
73
Masalan: shisha spirtomer 200 S da 96,40 ko‗rsatdi, demak, bu 96,40% spirtdir.
Agar aniklash vaktida spirtning harorati 20' dan fark qilsa, DST (GOST)
standartlash va o‗lchov asboblari Davlat qo‗mitasi chop etgan «Spirt-suvli
aralashmalardagi etil spirta mikdorini – aniklashda jadvallar to‗plamining 3-jadvali
yordamida 20' dagi ko‗rsatgich topiladi. 3-jadvalning chap va o‗ng tomon nidagi
tik ustunchalarda harorat +40'S dan -25' gacha. berilgan. Gorizontal ustunchada esa
spirtomerniag ko‗rsatgichi keltirilgan. Harorat bilan spirtomer kursatgichi
kesishgan joyidagi son spirtning + 200 S quvvatini ko‗rsatadi.
Misol: shisha spirtomerning ko‗rsatgichi 84; harorat 35'S. DST 3-jadval bo‗yicha
bu 20'S da 79,54% li spirtga to‗g‗ri keladi.
Spirtning kuvvati (konsentratsiyasi)ni metall spirtomer yordamida
aniqlash. Bu spirtomer ancha ihcham, mustahkam, ko‗rsatgichi aniqdir. Spirtomer
latundan tayyorlanib, yukorigi va pastki usimta (sterjen) hamda tanadan.tashkil
topgan bo‗lib, ustiga oltin yugurtirilgan. yuqorigi usimta 10 ta darajaga, o‗z
navbatida har biri daraja yana 10 ga bo‗lingan bo‗ladi. Pastki sterjen yukori-dan
pastga yo‗g‗onlashib boradi va yukorigi ingichka kismidan toshlar osiladi.
Toshlarning rakamlari: 00, 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80 va 90. Agar metall
spirtomer toshsiz eritmaga botmasa, tosh osiladi: Bunda tosh rakamiga daraja
kursatkichini qo‗shib, so‗ngra jadvaldan hajmiy foizi topiladi. Spirtomer spirt suvli
aralashmaga toshsiz botsa, daraja ko‗rsatkichi, 100 raqami qo‗shiladi.
Masalan: 1) toshning rakami, 90, daraja ko‗rsatkichi 8, harorat 20'S bo‗lsa
spirtning 20'S dagi quvvati GOST (DS) ning 4-jadvaliga binoan 94,2%, ga teng
bo‗ladi;
2) metall spirtomer toshsiz 20'S haroratda daraja ko‗rsatgichi 5 rakamgacha
botdi. Bunda spirtomer ko‗rsatgichi 105 (100+5,0) ga, 20'S dagi quvvati esa GOST
(DS) ning 4-jadvaliga binoan 97,1% ga teng bo‗ladi. Metall spirtomerning 20'S
dagi ko‗rsatkich ham hajmiy foizga to‗g‗ri kelmaydi, u faqat har hil kuvvatdadir.
Hajmiy foiz GOST ning 4-jadvali yordamida topiladi. Bu jadvalning tuzilishiga
DSning 3-jadvalga o‗xshashdir.
SPIRTNING QUVVATINI ZICHLIGI BUYICHA ANIQLASH
Zichlik (r20=m/v kg/m3) piknometr va areometrlar yordamida aniqlanadi.
Piknometr yordamida spirtning quvvatini aniq o‗lchash mumkin. Bunda zichlik
quyidagi tenglama bilan aniklanadi:
(m2-m)·0,99703 +0,0012
P 20 =
m1-m
Bu erda: m — bo‗sh piknometr massasi, g,
m1—piknometrning suv bilan birgalikdagi massasi, g,
m2—piknometrning spirt bilan birgalikdagi massasi, g,
0,99703 — 20'S dagi suvning zichligi (xavo zichligini hisobga olganda),
0,0012 — mu‘tadil sharoitdagi havoning zichligi (1m3)
agar spirtning zichligi 20'S haroratda ma‘lum bo‗lsa, massa bo‗yicha yoki hajmiy
foizi XI DF ning 1jadvalidan foydalanib topiladi.
Zichlikni areometr yordamida aniqlash. Areometrlar yakka yoki to‗plam
74
holda chiqariladi. To‗plamda 19 ta areometr bo‗lib, eng engilining darajasi 0,700,
eng og‗iriniki esa 1,8400 bilan tugallanadi. Aniqlashni 20°S xaroratda spirtga eng
engilini tushirishdan boshlash kerak. Agar xarorat 20°S dan farq qilsa, 20°S dagi
spirtning quvvatini GOST ning 1-jadvali (massa buyicha) yoki 2-jadvali (xajm
buyicha) asosida topish xam mumkin.
Spirt kuvvatini areometr, piknometr yordamida zichligi aniklangandda, 20℃ dagi
quvvati XI DF 1-jadvali yordamida aniklanadi. Agar 200 Sdan farklansa,
GOST(DST) 1 jadvali (m) va 2-jadval (V) aniqlanadi
Refraktometrik usulda spirtniig quvvatini aniqlaщ. Toza suvning nur sindirish
ko‗rsatgichi 1,3330 ga teng, absolyut spirtniki esa 1,36242 ga teng. SHu
ko‗rsatgichlar asosida tuzilgan jadvaldan foydalanib, spirtning hajmiy quvvati topiladi.
Maslan: spirtli-suvli aralashma aniqlanganda,harorat 200 S bo‗lganda ρ=0,9568
bo‗lsa, uning og‗irlik va hajmiy foiz quvvati aniqlanganda uning quvvati DF XI,
1-jadavali bo‗yicha 28,19% (m) va 34,17% ga teng bo‗ladi.
Spirtli-suvli aralashmani +240 S xaroratda uning zichligi aniqlanganda 0,79785 ga
teng bo‗ladi. Spirtning +200 S dagi og‗irlik bo‗yicha quvvati nechaga teng
bo‗lishini aniqlang. GOST (DS) 1-jadvali bo‗yicha 96% (m) ga to‗g‗ri keladi.
Spirtli suvli aralashmani +250 S xaroratda uning zichligi aniklanganda 0,81175 ga
teng bo‗ldi. Aniqlanayotgan spirtning quvvati nechaga teng bo‗lishini aniklang.
GOST (DST) 2-jadvali bo‗yicha 94% ga teng.
Spirt quvvati refraktometr yordamida aniqlanganda maxsus jadval yordamida
foydalaniladi.
Spirt quvvatini aniklashda kelishmovchilik bo‘lsa, arbitranj aniklash metall
spirtomer yordamida amalga oshiriladi.
Maslan: +270 S da shisha spirtomer ko‗rsatkichi 90 bo‗lsa spirtni 200 S dagi
quvvati nechaga teng. DST (GOST) 3-jadval. 88,14% ga teng. - 80 S bo‗lsa, 90
ko‗rsatkich bo‗lsa 96,3% ga to‗g‗ri keladi. Metall spirtomerdan foydalanganda esa
DST (GOST) 4-jadvalidan foydalaniladi.
Masalan: +270 S da metall spirtomer ko‗rsatkichi 101,2 bo‗lsa (toshsiz), 200 S da
94,10% ga teng. -250Sda metall spirt ko‗rsatkichi 40 bo‗lsa, 200S dagi quvvati
nechaga teng 69,70% DS (GOST) 4-jadval.
Etil spirtini suyultirish: og‗irlik (massa) va xajm bo‗yicha amalga oshiriladi.
Suyultirishda jadvallardan, tenglama va yulduzcha usullaridan foydalaniladi.
Massa bo‗yicha suyultirilganda suv va spirt haroratining ahamiyati yo‗q,
chunki spirt va suv tarozida tortib olinadi.
Spirtni massa bo‘yicha suyultirishda hisoblash usullari:
1. XI DF ning 2-jadvali. Bu jadvalda 1kg kerakli quvvatdagi spirt
tayyorlash uchun qancha gramm suyultiriladigan spirt va suv kerakligi
ko‗rsatilgan. Buning kamchiligi shuki, dorixonalarga 96,2-96,7% spirt keladi,
bu jadvalda esa eng yukori quvvatli suyultiriladigan spirtni quvati - 96%.
Misol: 1000g 30% spirt tayyorlash uchun 96% spirt va suvdan
qanchadan olish kerak.
XI DF 2- jadvaliga muvofiq: 262 g 96% spirt va 738 g suv olinadi.
75
2. Kafedra tomonidan taklif qilgan 4-jadval. Bu jadval XI DF niig 2jadvaliga o‗xshash, lekin kasrli sonlar hisobga olingan.
3.Tenglama yoki «yulduzcha» usuli. Bu maqsadda quyidagi tenglama
-lardan foydalanish mumkin:
yoki
b u erda: X — suyultiriladigan spirtning og‗irlik miqdori, g;
R — kerakli quvvatdagi spirtning og‗irlik miqdori, g;
a — suyultiriladigan spirtning og‗irlik foizi;
b — suyultirilgan spirtning og‗irlik foizi;
s — suyultiruvchining (past kuvvatli spirtning) og‗irlik foizi.
Misol: 1000 g 70% spirt tayyorlash uchun 96,5% li spirt va suvdan
qanchadan olish kerak.
Bu masalani xar xil usullar bilan echish mumkin.
1. 4-jadvalga binoan, 659,8g 96,5% li spirt va 340,2g suv olinadi.
2. YUqorida keltirilgan tenglama bilan echiladi, lekin bunda o‗lchov
birliklariga e‘tibor berish kerak. Bizning misolimizdagi 70% va 96,5% hajmiy
foizlarni XI DF ning 1-jadvali yordamida og‗irlik (massa) foizga o‗tkazsak:
70%-62,4% (m); 96,5%-94,5% (m) larga to‗g‗ri keladi.
ETIL SPIRTNI HAJM BO‗YICHA SUYULTIRISH.
Spirt suv bilan aralashtirilganda, aralashma isiydi va eritmaning xajmi
nazariy hisobga qaraganda kamayadi.
SHuning uchun spirtni hajm bo‗yicha suyultirishda doimo 20°S da suv
bilan kerakli xajmgacha etkaziladi. Birinchi marta D.I.Mendeleev aniqlagan
bu hodisa kontraksiya deb ataladi. Bunda spirt bilan suv molekulalarining birbiriga shimilishi xisobiga hajm kamayadi, molekulalar orasidagi ishqalanish
xisobiga esa nssiqlik ajralib chiqadi. Spirtni xajm bo‗yicha suyultirishda
quyidagi hisoblash usullari mavjud:
1. XI DF 3-jadvali. Bu jadvalda 20°S xaroratda kerakli quvvatdagi
spirt tayyorlash uchun suyultiriladigan 1l spirtga qo‗shiladigan suvning hajmiy
miqdori keltirilgan. Bu jadvalda kontraksiya xodisasi hisobga olingan. Misol:
1000 ml 95% li spirtga qancha suv qo‗shilsa, 40%, spirt hosil buladi?
XI DF 3-jadvaliga binoan, 1000 ml 95% li spirtga 1443 ml suv
qo‗shilsa, 40% spirt xosil buladi. Hosil bulgan spirtning hajmi bizni
kiziqtirmaydi.
2. XI DF 4-jadvali.
Jadvalda 1l kerakli quvvatdagi spirt tayyorlash uchun suyultiri -ladigan
spirt va suvning ml miqdori keltirilgan. Bu jadvalda xam kontraksiya xodisasi
hisobga olingan.
Misol: 1000 ml 90% li spirt tayyorlash uchun kancha 95% spirt va suv
olish lozim?
XI DF 4-jadvaliga muvofiq 947 ml 95% spirt va 61 ml suv olish kerak.
76
3. XI DF 5-jadvali. Bu ham 4-jadvalga o‗xshash, lekin bunda kasrli sonlar
hisobga olingan.
4. Tenglama yordamida
b
X=V
a
bu erda: X — suyultiriladigan spirtning hajmiy miqdori, ml;
V — kerakli quvvatdagi spirtning hajmiy miqdori, ml;
a — suyultiriladigan spirtning hajmiy foizi;
b — suyultirilgan spirtning hajmiy foizi;
s —suyultiruvchining (past quvvatli spirtning) hajmiy
foizi.
M i so l : 96,4% li spirtdan 5 l 70% li spirt tayyorlash. masalani turli
usullar bilan echish mumkin:
1. XI DF 5-jadvaliga binoan, 3,6 l 96,4% li spirt va 1,5 suv olinadi.
2. Tenglama yordamida 3,6 l 96,4% li spirt olinadi.
3. YUlduzcha usulida.
Ba‘zan korxona sharoitida yuqori va past quvvatli spirtlarni aralashtirib,
kerakli quvvatdagi spirt tayyorlashga to‗g‗ri keladi. Masalan, 96,2% li va 10% li
spirtlardan 4 l 60% li spirt tayyorlash.
1. Bu masalani quyidagi tenglama bilan echish mumkin:
b-s
X =V --------------------a-s
2,32 l 96,2% li spirt olib, 200S xaroratda 10% li spirt bilan 4 l ga etkazladi
2. YUlduzcha usulida.
Agar suyultirish jarayonida tozalangan suvni o‗rniga kichik quvvatdagi etil
spirti ishlatilsa,u holda quyidagi tenglamadan foydalaniladi.
b-s
X =V --------------------- (2)
a-s
bunda: X- suyultiriladigan spirtning hajmiy miqdori, ml;
V -kerakli quvvatdagi spirtning hajmiy miqdori, ml;
a -suyultiriladigan spirtning hajmiy foizi;
b- suyultirilgan spirtning hajmiy foizi;
s -suyultiruvchining (past quvvatli spirtning) hajmiy foizi.
Masala: 96,4% li spirtdan 5 litr 70% li spirt tayyorlang. Turli usullar bilan
echish mumkin:
1. X IDF (Moskva «Meditsina» 1987) 5-jadvaliga binoan, 3,6 l 96,4% li
spirt va 1,5 tozalangan suv olinadi.
2. Tenglama yordamida 3,63 l 96,4% li spirt va 1,36 l suv olinadi.
3. YUlduzcha usulida.
77
Ba‘zan korxona sharoitida yuqori va past quvvatli spirtlarni o‗zaro
aralashtirib, kerakli quvvatdagi spirt tayyorlashga to‗g‗ri keladi.Bunday hollarda
YUqoridagi (2) tenglama yordamida hisoblanadi.
Masalan: 96,4 % li va 10% li spirtlardan 4 l 50% li spirt tayyorlash
lozim.
1. Bu masalani quyidagi tenglama bilan echish mumkin:
50 - 10
X=4-------------96,4 - 10
X=1,85 l 96,4% li spirt olib, 200S haroratda 10% li spirt bilan 4 l etkaziladi.
ISHLATILGAN SPIRTNING HISOBI.
Korxona sharoitida ishlatilagan spirtning hisobi absolyut spirt bo‗yicha
hajm (litr yoki dekalitr) da olib boriladi. Bunda agar xarorat 200S dan farq qilsa va
spirt litrlar bilan o‗lchansa absolyut spirtga DS (GOST) ning 5-jadvali yordamida
o‗tkaziladi. Jadvalda chap va o‗ngdagi tik ustunlarda xarorat +400S dan -250S
oralig‗ida, gorizantal ustunda esa spirtning quvvati belgilandi. Ikkalasini
kesishgan joyda 200S xaroratda 1l ishlatilgan spirtning absolyut spirtning litr
miqdori keltirilgan.
Misol: 350S xaroratda 100 litr 80% li spirt ishlatilgan. Bunda 200S da
qancha litr absolyut spirt bor?
1 l 80% li spirtda – 0,7879 l absolyut bor.
100 l 80% li da – x- 78,79 l absolyut spirt bor ekan.
Agar korxona spirtni kg bilan ishlatsa, uning hisobi DST (GOST) ning 6jadvali yordamida olib boriladi. Bunda xarorat 200S bo‗lishi kerak. Bu jadvalning
tik ustunchasida ishlatilgan spirtning butun sonlar bilan ifodalangan hajmiy foizi,
gorizontal ustunchasida esa, shu spirtning kasrli ulushlari berilgan. Butun sonlar
bilan kasrli sonlar kesishgan nuqtada 1 kg ishlatilgan spirtdagi absolyut spirtning
xajmiy (l) miqdori keltirilgan.
Misol: 100 kg 96,2% li spirt ishlatildi. Bunda qancha l absolyut spirt bor.
GOST ning 6-jadvali bo‗yicha:
1 kg 96,2% spirtda - 1,1942 l 100% li spirt bor.
100 kg spirtda - x = 119,42 l 100% li spirt bor.
DORIXONALARDA ISHLATILGAN SPIRNING HISOBI.
Dorixonalarda ishlatilgan spirt hisobi 95% li spirtga o‗tkaziladi va massa
bo‗yicha hisobi olib boriladi.
Misol: 1000 g 70% li spirt ishlatildi, unda qancha g 95% li spirt bor. XI DF
ning 2-jadvaliga muvofiq 675g 95% li spirt bor. Bu jadvalda eng yuqori quvvatli
spirt 96% li bo‗lganligi uchun hisobni mazkur darslikning 4-jadvali bo‗yicha olib
borish maqsadga muvofiqdir, chunki bu jadvalda kasrli sonlar hisobga olingan.
Dorixonada spirt hajmda ishlatiladi, hisobi esa massa bilan 95-96,7% li spirtlar
bo‗yicha olib boriladi. Bu maqsadda bizning kafedramiz taklif qilgan 5-jadvaldan
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Mazkur jadvalning tik ustunchasida
dorixonalarga keladigan spirtning quvvati (95-96,7%) gorizontal ustunchasida esa
ishlatilgan spirtning quvvati keltirlgan. Ular kesishgan joyda 100 ml ishlatilgan
78
spirtdagi yuqori quvvatli spirtning gramm miqdori keltirilgan. Masalan:100 ml
70% li spirt ishlatildi, unda qancha gramm 96,7% li spirt bor? 5-jadvalga
muvofiq, 100 ml 70% li spirtda 58,24 g 96,7% spirt bo‗ladi.
Og‗irlik bo‗yicha suyultirishda XI DF 2-jadvalidan foydalanish mumkin,
bunda suyultirilgan spirtni eng yukori quvvati 96,0ga teng, 96,0 dan yukori
quvvatdagi spirt suyultirishda kafedra tomonidan ishlab chikilgan (3-ilova,
Maxkamov S.M., Toshkent,1991) jadvaldan foydalaniladi.
Maslan: 2kg 40% spirtni tayyorlash uchun 95% spirtdan va suvdan qanchadan
olish kerakligini xisoblang.
1 kg uchun 360g 95% spirt olinsa, 2 kg uchun 720 g 95% spirt olinadi
suvning mikdori esa 1kg- 649g suv olinsa, 2 kg uchun 1280,0g suv
olinadi
2 kg 40% spirtni tayyorlash uchun 96,4% spirtdan va suvdan kancha olish
kerakligini xisoblasak.
1 kg (40%) 352,50g 96,4% spirt
2 kg ------- X = 705,0g 96%spirt
1 kg(40%) ---- 647,5 suv kerak bo‗lsa
2 kg -------- X = 1294,0g suv kerak bo‗ladi
Hajm bo‗yicha suyultirishda. XI DF ni 3-jadvali ( 1l suyultirish lozim bo‗lgan
spirt uchun kerakli suvni xajmiy (ml) mikdori), 4 va 5-jadvallardan foydalaniladi.
XI DF sini 4-jadvalida 1 l turli kuvvatdagi spirt tayyorlash uchun kerak
buladigan spirt va suvni xajmiy mikdori berilgan.
Suyultiriladigan spirtni yuqori quvvati 95%, undan yuqori foizdagi (95,1-96,5%)
spirtni suyultirishda XI DF ni 5-jadvalidan foydalaniladi.
Masalan: 2l 70% spirtni 40% li spirtga keltirish uchun kancha mikdorda suv solish
kerakligini xisoblang.
774 ml (suv) 1l 70%li spirtga solinsa
2l uchun 774×2=1548 ml suv solish lozim.
2 litr 50% spirt tayyorlash uchun 90% spirtdan va suvdan kancha mikdorda olinishi
lozim. XI DF 4-jadvali.
556×2=1112 ml 90% spirt
770×2=940 ml suv olinadi
2 litr 50% spirt tayyorlash uchun 96,2% spirt va suvdan kanchadan olish kerak.
519,8×2=1039,6 ml 96,2% spirt
511,8×2=1023,6 ml suv
200 g 40% spirt sarflangan. Sarflangan spirt tarkibida necha gramm 96% spirt
mavjudligini aniklang.
1 kg -------- 355g 96% spirt bulsa
0,2kg------- X = 71,0g 96% spirt mavjud.
79
200 g 40% spirt sarflangan. Sarflangan spirt tarkibida necha gramm 96,4% spirt
mavjudligini aniklang.
Kafedra tomonidan taklif etilgan jadval (3 ilova).
1 kg ----- 352,5 g
0,2 ------ X =70,5 g 96,4% spirt mavjud
200 g 40% spirt sarflangan. Sarflangan spirt tarkibida necha gramm 95% spirt
mavjud aniqlang. XI DF 2-jadval
1 kg ------- 360 g 95% spirt
0,2 kg-------- X=70,0 g 95% spirt.
400ml 40% spirt tarkibida necha gramm 95% spirt mavjud. Kafedra tomonidan
taklif etilgan jadval. (7-ilova).
100 ml ------g 95%spirt mavjud
400 ml ---------- X =136,48 gramm 95%spirt mavjud.
+280S xaroratda 200 l 90% spirt sarflangan. Sarflangan spirt tarkibida 200S
haroratda necha litr absolyut spirt borligini aniqlang. DST ( GOST ) 5-jadval
yordamida hisoblanadi.
200×0,8923= 178,46 l absolyut spirt
200S haroratda 200 kg 40% spirt sarflangan. Sarflangan spirt tarkibida necha litr
absolyut spirt borligi aniqlangan. DST (GOST) 6-jadval.
200 kg×0,4224= 84,48 l absolyut spirt mavjud.
№11. Mavzu: Farmatsevtik eritmalar ta‘rifi,tavsifi va tasnifi.
Ularni korxona sharoitida ishlab chiqish.
Reja:
1. Eritmalar haqida tushuncha.
2. Farmatsevtik eritmalar turlari.
3. Farmatsevtik eritmalar texnologiyasi va ishlatilishi.
Maqsad: eritmalar hamda farmatsevtik eritmalar haqida bo‗yicha talabalarga
tushintirish berish.
Eritmalar - suyuq gomogen sistemalar bo‗lib, ular erituvchi va bitta yoki bir
nechta erigan moddadan tashkil topgan sistemalardir. Eritmada moddalar ion yoki
molekula holida bo‗ladi. Tibbiyot eritmalari tarkibining xilma-xilligi, xossalari,
olinish usullari va ishlatilishi bilan bir-biridan tubdan farq qiladi. Eritmalar me‘da
ichak tarmog‗ida tez so‗riladi.
Eritmalarni kamchiligi:
- ko‗p hajmni egallaydi
- saqlanish jarayonida gidrolizga uchrashi mumkin
- mikrobiologik tozaligini yo‗qotishi mumkin
- eritma tayyorlash uchun ishlatiladigan erituvchilar polyarli yoki
polyarsiz bo‗lishi mumkin
80
Polyarli erituvchilar - dielektrik doimiyligi katta bo‗lgan funksonal
guruhlar saqlagan, koordinatsion bog‗lar hosil qiladigan erituvchilar xisoblanadi.
Masalan: suv, kislotalar, bir va ko‗p atomli spirtlar, glikollar, aminlar va h.k.
kiradi.
Polyarsiz erituvchilar – dielektrik maydoni kichik, faol funksonal guruhlar
saqlamaydi. M: uglevodorodlar, galloidalkillar va boshqalar.
Erituvchilar odatda tajriba asosida tanlanadi. Suyuqlikda eriydigan
suyuqliklar ko‗p uchraydi. Ayrim suyuqliklar chegarasiz aralashadi (M: suv-spirt).
Ayrim suyuqliklarni erishi chegaralangan. M: suv-efir (16%), suv-xloroform
(0,5%). Ayrimlari bir-birida mutlaqo erimaydi. M: Benzol-suv.
Suyuqliklarni bir-birida erishi, ularni dielektrik doimiyligiga bog‗liq. Bir-biri
bilan yaxshi aralashadigan suyuqliklarni dielektrik doimiyligi bir-biriga yaqin
bo‗ladi. M: suvni dielektrik doimiyligi 20oC da 80,4, glitserinniki 56,2, etil
spirtiniki 26,0 bo‗lib, ular o‗zaro yaxshi aralashadi.
Dori moddalarning erishi farmakopeya maqolalarida keltirilgan.
XI DF da ishni osonlashtirish maqsadida II qismida dori moddani erishi
uchun 20oC da qancha erituvchi zarurligi ko‗rsatilgan.
1 qism dori modda 200Cda qancha erituvchida erishiga qarab quyidagilarga bo‗linadi:
1. juda oson eriydigan moddalar - 1 qismdan ko‗p erituvchi talab etmaydi
2. oson eruvchi moddalar - 1-10 qism erituvchi kerak
3. eriydigan moddalar - 10-20 qism erituvchi kerak
4. qiyin eriydigan moddalar - 30-100 qism erituvchi kerak
5. kam (yomon) eriydigan moddalar- 100-1000 qism erituvchi kerak
6. juda yomon eriydigan moddalar - 1000-10000 qism erituvchi kerak
7.amalda erimaydiganlar -10 000 qismdan ko‗p erituvchi kerak bo‗ladi.
Qattiq dori moddani suvda erishi haroratga bog‗liq bo‗ladi. Harorat ortishi
bilan moddani erishi tezlashadi. Ayrim moddalarniki esa yomonlashadi (M: kalsiiy
tuzlari). Ayrim moddalar esa sekin eriydi. Bu jarayonni tezlashtirish uchun,
eriydigan modda maydalanadi, isitiladi va aralashtirib turiladi.
Farmatsiyada ishlatiladigan eritmalar erituvchilar tabiatiga qarab quyidagi
guruhlarga bo‗linadi:
1. Suvli 2. Spirtli 3. Glitserinli 4. Moyli
Erituvchida eriydigan moddalarni agregat holatiga qarab quyidagi larga
bo‗linadi:
1. Qattiq moddalar eritmasi
2. Suyuq moddalar eritmasi
3. Gazsimon dori moddalarini eritmalari
Eritmalarning nazariy asoslari
Erish - bu diffuzion kinetik jarayon bo‗lib, eriydigan moddani erituvchi bilan
muloqoti natijasida yuzaga keladi. Farmatsevtika amaliyotida eritmalar qattiq,
kukun, suyuq va gazsimon moddalardan tayyorlanadi.
Odatda suyuq, o‗zaro yaxshi eriydigan yoki yaxshi aralashadigan
moddalardan eritma olish oson bo‗lib, o‗zaro yaxshi aralashtirish natijasida hosil
81
bo‗ladi. Qattiq moddalarni eritish, xususan sekin va yomon eriydigan moddalardan
eritma olish, ancha qiyin va ko‗p mehnat sarflanadi.
Eritish bosqichlarini shartli ravishda quyidagilarga ajratish mumkin:
1-bosqich. Qattiq moddani sirti erituvchi sirti bilan muloqotda bo‗ladi.
Muloqot natijasida namlanish, absorbsiya va erituvchini qattiq moddaning
mikrokapilyarlariga kirib borishi kuzatiladi.
2-bosqich. Erituvchi molekulalari modda sirti bilan muloqot chegarasida
o‗zaro ta‘sir etadi. Bunda molekula yoki ionlarni solvatatsiyasi yuzaga keladi va
ularni muloqot chegarasida uzilishi namoyon bo‗ladi.
3-bosqich. Solvatatsiyaga uchragan molekula va ionlar suyuq fazaga o‗tadi.
4-bosqich. Erituvchining hamma qatlamlarida konsentratsiya qiyin-lashadi. 1
va 4- bosqichlar vaqti diffuziya tezligiga bog‗liq bo‗ladi. 2 va 3- bosqichlar
ko‗pincha bir lahzada o‗tadi va kinetik xarakterga ega bo‗ladi.
YUqoridagilardan ko‗rinadiki erish tezligi asosan diffuziya jarayon-lariga
bog‗liq ekan.
Ko‗pchilik qattiq moddalar kristallik tuzilishga ega. Kristal holdagi
moddalarning erishi ikki bosqichdan iborat.
Zarrachalarning solvatatsiya (gidrotatsiya)si va kristallik panjara-sining
buzilishi.
Bunda natriy xlorid suvni dipol molekulasi bilan o‗zaro ta‘sir etadi. M: Na+
ga suvni manfiy dipol qutblangan tomoni, Cl- ga esa suvni musbat tomoni qaragan
bo‗ladi. Asta sekin suvni dipolli Na va Cl ionlari asosiga kirib, uni molekulasini
kristallik panjarasidan ajratib oladi. Erishni samarador bo‗lishi uchun, erituvchi va
eriydigan modda zarrachalari orasidagi tortishish kuchi katta bo‗lishi kerak. Suv
boshqa erituvchilarga qaraganda katta polyarlikka ega, ya‘ni dielektrik doimiysi
eng katta erituvchidir. Bu esa ko‗pchilik kristal moddalarni eritish uchun
samarador erituvchi ekanligini ko‗rsatadi. Modda eriyotganida yoki issiqlik
chiqaradi yoki yutadi.
Issiqlik yutilishi energiya sarflanganligini ko‗rsatadi. Bu qattiq moddani
kristallik panjarasini buzish uchun albatta energiya sarflani-shini ko‗rsatadi. M: Na
va Cl ionlari erigunga qadar kristallik reshyotkasida mustahkam bo‗ladi va
aylanma yoki tebranma harakat qiladi. Erigandan so‗ng esa ionlar ozod harakat
qiladi, buning uchun ularni kinetik energiyasini ko‗paytirish kerak. Kinetik
energiyani ko‗paytirish erituvchining energiyasini olish orqali amalga oshiriladi,
bunda eritma soviydi. Kristallik reshyotkasi qancha mustahkam bo‗lsa, eritma
shuncha sovuqroq bo‗ladi. Issiqlik ajralishini esa salvatatsiya jarayonining
faollanishi ko‗rsatadi, ya‘ni eriydigan modda bilan erituvchi orasida birikma hosil
bo‗ladi.
Erish issiqlik effekti, musbat issiqlik (Salvatatsiya) va manfiy issiqlik
effektidan tashkil topgan bo‗ladi.
Agar kristallik panjarasi mustahkam bo‗lsa, bunda erish jarayoni issiqlik
yutish bilan boradi.
82
Agar panjara mustahkam bo‗lmasa, erish issiqlik ajratish bilan boradi.
Ko‗pincha musbat va manfiy issiqlik effektlari bir-biriga yaqin bo‗ladi va erish
jarayonida issiqlikning yutilishi yoki ajralishi deyarli sezilmaydi.
Erish jarayonidagi issiqlik effekti 1 mol moddani etarli miqdoridagi
erituvchida erigani bilan ifodalanadi.
Issiqlik yutish bilan eriydiganlarga: NaCl (-1,2), NaBr (-0,19) va boshqalar
kiradi.
Issiqlik ajralishi bilan boradigan moddalarga: AgNO3 (5,4 Kkal/g molm),
NaOH (10,0) va boshqalar kiradi.
Kristallogidratlar suvda eriganda, issiqlik effekti suvsiz moddaga qaraganda
kam bo‗ladi.
Suyuq moddalarning erishi
Suyuqliklarni bir-biri bilan aralashishi, hohlagan nisbatda aralashadigan va
aralashmaydiganlarga bo‗linadi. Suvli eritmalar suyuq dori shaklida ishlatilib, to‗la
eriydigan va suvda erishi chegaralangan bo‗lishi mumkin.
Polyarli birikmalar eriganda, polyarlik molekulalarning gidrotatsiyasi yuz
beradi, ya‘ni birikmalar hosil bo‗ladi va ular eritmada erkin harakat qilib yuradi.
M: NaCl suvda gidrotatsiyalanganda Na va Cl ionlari holiday bo‗ladi.
Polyarli elektrolitlarni ionlarga parchalanishi
Anorganik kislotalar suvda eriganda issiqlik ajraladi.
Etil spirit suvda eriganda ham shunday hodisa kuzatiladi. Suyuqlik bilan
suyuqlik aralashganda eritmani umumiy hajmi kamayadi yoki ko‗payadi. Hajmni
ko‗payishi asoslarni parchalanishi hisobiga bo‗ladi. Hajmni kamayishi esa,
aralashadigan suyuqliklarni birikma hosil qilishi hisobiga boradi.
Gidrotatsiya molekulyar kinetik nazariyasiga muvofiq modda eriganda zich
zaryadga ega bo‗lgan zarrachalarni beradi. Erituvchining molekulasi esa ionlar
atrofida bo‗lib, ularni o‗ziga tortadi, ionlarni harakatchanligi kamayadi, ba‘zan
boshqa molekulalar bilan almashinish reaksiyasi ro‗y beradi, bu hodisaga
gidratatsiya deyiladi.
K, Na, Cl, Br, Cl kabi ionlar, erituvchi molekulalarini o‗zidan itaradi, bu esa
almashinuv reaksiyasini ko‗payishiga sabab bo‗ladi, chunki erituvchini yangi toza
molekulalari bilan to‗qnashuvga olib keladi, bunda manfiy gidratatsiya yuzaga
keladi. Manfiy gidratatsiya ma‘lum harorat intervalida yuz beradi. Agar harorat
chegarasidan oshib ketsa, manfiy gidratatsiya musbatga o‗tadi.
Ho‗llanishda aloqaga kirishayotgan qattiq faza hamda erituvchi molekulalari
va ionlari o‗zaro ta‘sirlashib o‗zaro bir-biriga bog‗liq bo‗lmagan birikmalar yoki
solvatlar hosil qiladi. Gamologik qator birikmalari bir-biriga o‗z hususiyati va
strukturasi jihatidan yaqin eritilayotgan moddalarda ularning o‗zaro ta‘siri deyarli
kuzatilmaydi, erigan modda va erituvchi hususiyatlari saqlangan holda
erituvchining agregat holati va erigan modda miqdori o‗zgarishi mumkin. Lekin
ko‗pincha erituvchi va qattiq modda yuzasidagi molekulalar orasida vodorod
bog‗lar hosil bo‗lib, ularda o‗zaro dipol ta‘sirlashish kuzatiladi. Bu esa, o‗z
navbatida turli turg‗unlik darajasiga ega bo‗lga solvatlar, birlashgan komplekslar
hosil bo‗lishiga, kompleks va molekulalarning ionlarga dissosatsiyalanishiga olib
83
keladi. Bunday eritmalarda erigan modda va erituvchining miqdori boshlang‗ich
holatga nisbatan o‗zgargan holatda bo‗ladi.
Moddalar eritilganda issiqlik yutilishi, yoki ajralib chiqishi mumkin. Issiqlik
yutilishi energiya sarf bo‗lishini bildiradi. YA‘ni moddani qattiq holatdan eritmaga
o‗tkazish, kristall panjarasini buzish uchun albatta energiya sarf bo‗ladi. M: Na va
Cl ionlari suvda eritilgunga qadar kristall panjara tugunlarida joylashgan bo‗lib,
faqat aylanma va tebranma harakat qilishgan. Eritilgandan so‗ng esa, ionlar eritma
ichida nisbatan erkin harakat qilish imkoniyatiga ega bo‗ldi. Buning uchun esa,
ular o‗z kinetik energiyalarini oshirish zaruriyati tug‗iladiu. Kinetik energiya
oshishi esa erituvchi molekulalaridan issiqlik ko‗rinishida energiyani tortib olish
hisobiga amalgam oshiriladi, natijada eritma soviydi. Kritsall panjara qanchalik
mutsahkam bo‗lsa, eritma shuncha ko‗p soviydi.
Modda eriganda issiqlik ajralishi har doim erigan modda va erituvchi orasida
faol kechayotgan salvatatsiya, ya‘ni birikmalar hosil bo‗lish jarayonida darak
beradi.
Erishning oxirgi issiqlik effekti.
Erish issiqlik effekti (Q) musbat issiqlik (Salvatatsiya) (q) va manfiy issiqlik
effektidan tashkil topgan bo‗ladi.
Agar kristallik panjara mustahkam bo‗lsa, bunda -Oq, bunda erish jarayoni
issiqlik yutish bilan bo‗ladi.
Agar panjara musthkam bo‗lmasa, q>-C va bunda erish issiqlik ajratish bilan
boradi. Ko‗pincha musbat va manfiy issiqlik effektlari bir-biriga yaqin bo‗ladi va
erish jarayonini issiqlik yutish yoki ajralishi deyarli sezilmaydi.
Suyuq moddalarni eritmalari
Suyuqliklar bir-birida turlicha aralashadi.
Odatda suvli eritma sifatida to‗liq eruvchanlikka ega bo‗lgan suyuq dori
moddalari qo‗llaniladi lekin suvda cheklangan miqdorda eruvchi moddalarni ham
qo‗llash mumkin. Qutbli birikmalar eritilganda qutbli molekulalar gidrotatsiyasi va
erishi, gidratlangan ionlarga dissosiatsiyalanishi sodir bo‗ladi. M: HCI
molekulalari suvli eritmalarda H va CI ionlariga dissoiatsiyalanadi.
Noorganik kislotalar suvda eritilganda issiqlik ajralishi kuzatiladi.M: H2SO4
erish issiqligi Q=+22,07kkal/(g·mol), HCI Q = +17,94kkal/(g·mol), HNO3
Q=+7,95kkal/(g·mol) ga teng. Ko‗rinib turganidek yuqoridagi barcha holatlarda
musbat gidratlanish effekti molekulalararo assotsiatlar parchalanishi manfiy
effektidan sezilarli darajada katta qiymatga ega. Etil spirit suvda eritilganda ham
shunday holat kuzatiladi.
Suyuqlikni suyuqlikda erishi qattiq moddani suyuqlikda erishiga nisbatan
sezilarli boladi, chunki umumhajmning ko‗payishi yoki kamayishi yaqqol
ko‗rinadi. Umumhajm oshishi molekulalar assotsiatlari parchalanishiga bog‗liq.
Umumhajm kamayishi esa aralashayotgan suyuqliklar orasida turli birikmalar hosil
bo‗lishiga bog‗liq.
Eritma hajmi o‗zgarishi agarda u tayyorlanish jarayonida o‗z-o‗zidan sovish
yoki isish orqali chaqirilgan bo‗lsa vaqtinchalik hususiyatga ega va hajmiy usulda
eritma tayyorlanayotganda albatta hisobga olinishi kerak.
84
Erishning diffusion mehanizmini birinchi martda 1895 yilda A.N. Shukarev
tasvirlab berdi. U taklif etgan tenglamaga muvofiq jarayon tezligi konsentratsiyalar
farqi va fazalar chegara yuziga bog‗liq.
Bundan yuqori harorat bolsa, erituvchi molekulasini harakati oshadi. Ayrim
jarayonlarda erituvchi bilan eriydigan modda orasida o‗zaro ta‘sir shunchalik
hilma-hilki, xozirga qadar eritmani tushuntiradigan bir nazariya ycrq. Lekin erish
to‗g‗risidagi hozirgi tushuuchalar bilan dorilarni biosamaradorligini va terapevtik
effektini, ularni dielektrik o‗tkazuv-chanligi, dipole tnomentlari, ionlarni va
moelkulalarni qutblanishi bilan tushuntirish mumkin.
Eritma texnologiyasida erituvchi muhitni ahamiyati, elektrolit, yuqori
molelulali birikmalar, SFM ni ahamiyati o‗zidan o‗zi tushunarlidir. Eritish
jarayonida, erituvchi va eriydigan moddalar ionlari yoki molekulalari orasidagi
bog‗lar uziladi, bu esa energiya sarflanishiga olib keladi. SFM bilan birsa ion va
molekulalar kompleks birikmalar hosil qilishi mumkin. Bunda issiqlik
ajralib chiqadi. Sistemadagi energiya musbat yoki manfiy bo‗lishi mumkin.
M: Spirtlar, Ishqorlar, kislotalar va boshqa moddalar suvda eriganda issiqlik
ajralib chiqadi. Ularni xarorati oshirilsa, erish jarayoni tezlashadi.
Eritmalar texnologiyasini bilish deyarli barcha dori sfaakllarini yaratishda,
bu erda eritmalar yarim tayyor mahsulot modda sifatida ishtirok etadi, juda ham
zarur.
Eritmalar kimyoviy birikmalardan tarkibining o‗zgaruvchanligl bilan,
mehanik aralashmalardan esa birxilligi bilan farq qiladi. SFMning uchun
eritmalarni tarkibi kamida ikki mutsaqil komponentlardan iborat bo‗lgan,
o‗zgaruvchan tarkibli bir fazali tizimlar deb ataladi.
Erish jarayonining eng muhim xususiyati uni o‗z o‗zidan hosil bo‗lishligidir.
Erigan moddaning erituvchiga tegishidayoq ma‘lum vaqtdan so‗ng bir jismli tizim
– eritma hosil bo‗ladi.
Erituvchilar qutbli va qutbsiz moddalar bo‗lishi mumkin. Qutbli erituvchilarga
katta dielektrik o‗zgarmasga va katta dipole momentiga ega bo‗lgan, tarkibida
koordinatsion bog‗lar (ko‗pincha vodorod bog‗lar) hosil qiluvchi funksional
guruxlar ko‗p bo‗lgan, suv, kislotaiar, oddiy spirtlar va elikoliyalar, aminiar va b.
shu kabi suyuqliklar kiradi.
Qutbsiz erituvchilarga esa kichik dipol momentli, faol funktsional guruhlarga
ega bo‗imagan uglevodorodlar, galoidalkillar va b. SHu kabi suyuqlilar kiradi.
Erituvchi tanlashda xozirda ham empirik qoidalardan foydalanib kelinmoqda,
chunki barcha taklif etiSgan erish nazariyalari har doim ham eritmalar tarkibi va
hususiyati orasidagi bog‗liqlikni to‗laqonli tushuntirib bera olmaydi. Ko‗pincha
"o‗hshash o‗ziga o‗xshaganda eriydi" ("Similia similibus solventur") degan qadim
qoidaga amal qilinadi, ya‘ni biror moddani eritish uchun tuzilishi o‗xshash va
xususiyati jihatidan bir biriga yaqin kimyoviy xossalarga ega bo‗lgan erituvchilar
eng maqbul hisoblanadi.
Suyuqliklarni suyuqliklarda eruvchanligi katta chegarada tebranadi. Birbirida cheksiz nisbatda eriydigan, ya‘ni molekulalararo ta‘siri bo‗yicha o‗xshash
bo‗lgan (suv va spirt kabi) suyuqliklar ma‘lum. Bir-birida ma‘lum miqdorda
85
eriydigan suyuqliklar (suv va efir) va nihoyat bir-birida umuman erimaydigan
suyuqliklar (suv va benzol) mavjud. Molekulalar qutbliligi, shuningdek
molekulalararo dispersion o‗zaro ta‘sir energiyasi bir-biridan keskin farq qiladigan
bir qator qutbli va qutbsiz suyuqliklar aralashmalarida chekli eruvchanlik
kuzatiladi. Kimyoviy ta‘sir bo‗lmaganda, erigan modda molekulalari orasidagi
maydoniga intensivlik jixatdan yaqin molekulalararo maydonga ega erituvchilarda
eruvchanlik maksimal bo‗ladi. Qutbli erituvchilarda zarralar maydon intensivligi
dielektrik o‗zgarmasga proporsionai bo‗ladi.
Harorat ortishi bilan bir-birida chekli eruvchi suyuqliklarni o‗zaro
eruvchanligi ortadi va ko‗pincha ba‘zi juft suyuqliklar ma‘lum haroratga etganda
aralashib ketadi. Bu haroratni kritik harorat deb ataladai (fenol va suv 6,8C
haroratda bir-birida itsalgan nisbatda eriydi). Bosim o‗zgarganda eruvchanlik
sezilarli darajada o‗zgarmaydi.
Gazlarning suyuqliklarda eruvchanligini yutish koeffitsienti bilan ifodalash
qabul qilingan. YUtish koeffitsienti - berilgan harorat va 1 atm partsial bosimda
Ihajm suyuqlikda qancha hajm normal sharoitga (OC harorat, 1 atm bosim)
keltirilgan gaz erishini ko‗rsatadi. Gazlarning suyuqliklarda eruvchanligi suyuqlik
va gaz tabiatiga, bosim va haroratga bog‗liq. Bu bog‗liqlik Genri qonunida o‗z
aksini topgan. Qonunga muvofiq gazning suyuqliklarda eruvchanligi o‗zgarmas
haroratda eritma utsidagi gaz bosimiga to‗g‗ri proportsional bo‗ladi. Lekin katta
bosim sharoitida, ayniqsa, erituvchi bilan kimyoviy o‗zaro ta‘sirlanuvchi gazlarda
Genri qonunidan chetlanish kuzatiladi. Harorat ortishi bilan gazlarning
suyuqliklarda erishi kamayadi.
Barcha suyuqliklar cheklangan eritish qobiliyatiga ega. YAni erituvchi o‗zida
ma‘lum miqdordan ortiq bo‗lmagan dori vositasini eritishi mumkin. Berilgan
modda eruvchanligi deb, 100 gr erituvchini to‗yintirish uchun zarur moddaning
grammlardagi miqdoriga aytiladi. Dori vositasi eruvchanligi to‗g‗risidagi
ma‘lumotlar farmakopeya maqolalarida keltiriladi. Qulaylik uchun DF X1 da 1
qism dori moddani 200C haroratda eritishi uchun sarflanadigan erituvchi miqdori
keltirilgan.
Dori moddaning suvda (yoki boshqa erituvchida) eruvchanligi haroratga
bog‗liq. Ko‗pchilik qattiq moddalarning eruvchanligi harorat ko‗tarilishi bilan
ortadi, lekin chetlanishlar ham kuzatiladi (M: Ca tuzlari).
Ba‘zi dori moddalar sekin erishi mumkin (katta miqdorda erisa ham). Bunday
moddalarning erishini tezlashtirish maqsadida isitish, eruvchi moddani oldindam
maydalash, aralashmalarni aralashtirish kabi usullardan foydalanish mumkin.
Eruvchanlikni oshirish uchun eng ko‗p qo‗llaniladigan usul -solyubilizatsiya
hisoblanadi. Solyubilizatsiya - erimaydigan yoki qiyin eriydiga moddalarni yoki
sirt faol moddalar yordamida o‗z-o‗zidan turg‗un eritma holiga o‗tkazish
jarayonidir. Bunday eritish ba‘zan kalloid yoki turlanish eritish deb ham ataladi.
Farmatsevtika amaliyotida eritmalar qattiq, kukunsimon, suyuq va gazsimon
moddalardan olinadi. Odatda bir-birida eruvchi yoki aralashib ketuvchi suyuq
moddalardan eritma olish, ikki suyuqlikni moddaga aralashtirish singari
86
qiyinchiliklarsiz kechadi. Qattiq moddalar, ayniqsa sekin eruvchi va qiyin eruvchi
moddalarni eritish qiyin (murakkab) va mehnat talab qiluvchi jarayon hisoblanadi.
SHartli ravishda, erish jarayonini quyidagi bosqichlarga bo‗lish mumkin:
1. Qattiq modda sirti erituvchi bilan bog‗lanadi. Bu bog‗lanish ho‗llanish,
adsorbsiya va erituvchini qattiq modda yuzasidagi mikroporalarga kirish
jarayonlari orqali kuzatiladi 2. Erituvchi molekulalari fazalar farqi tekisligida
moddalar qatlami bilan o‗zaro ta‘sirlashadi. Bunda molekula yoki ionlar
salvatatsiyasi va fazalar farqi yuzasidan ajralishi kuzatiladi.
3. Salvatatsiyalangan (erituvchi molekulalar bilan o‗ralgan) molekula yoki
ionlar suyuq fazaga o‗tadi.
4. Erituvchi barcha qatlamlarida modda konsentratsiyasi muvozanat
holigakeladi.
1 va 4 bosqichlar muddati diffusion jarayonlar tezligiga bog‗liq. 2 va 3
bosqichlar esa bir zumda o‗tadi va kinetik xarakterga (kimyoviy reaksiya
mexanizmi) ega. Bundan kelib chiqadiki, erish tezligi asosan diffuzion jarayonlar
tezligiga bog‗liq.
Farmatsevtikada qo‗llaniladigan moddalar turli tumanligi bilan farqlanadi va
foydalanilayotgan erituvchi (suv, spirt va h.) va unda eritilayotgan dori modda
agregat holatidan kelib chiqib quyidagi turlarga bo‗linadi:
- Qattiq modda eritmalari
- Suyuq modda eritmalari
- Gazsimon modda eritmalari
Qattiq moddalarning erishi haqidagi zamonaviy nazariyalar asosan erish
jarayoniga geterogen jarayonlar kinetikasi sifatida yondoshadi. Bu jarayonlar ham
diffuzion hamda fazalararo (kimyoviy) jarayonlar bo‗lishi mumkin deb tasavvur
qilinadi. Diffuzion-kinetik nazariya bo‗yicha eritmada chegaralangan diffuzion
qatlam mavjud, u jarayon tezligining o‗zgarishiga ta‘sir qiladi.
Erish turlari
Diffuzion va kinetik (fazalararo) mehanizmlar nisbatidan kelib chiqib uchta
asosiy erish turlari farqlanadi.
1. Diffuzion
2. Kinetik
3.Diffuzion-kinetik, fazalararo va diffuzion jarayonlar tezlik koeffitsientlari
qiymatlarini taqqoslash mumkin bo‗lganida.
Ishlab chiqarishda eritishni, suyuq fazani aralashtirish hisobiga diffuzion
jarayonlarni tezlashtirib, kinetik sohada olib borish tavsiya etiladi. Ammo sekin va
qiyin eruvchi moddalar uchun to‗htovsiz aralashti-rilganda ham fazalararo
(kimyoviy) jarayonlarni qo‗llash yordam beradi.Farmatsevtika korxonalarida suvli
va suvi bo‗lmagan (spirtli va moyli) eritmalar ishlab chiqariladi.
SUVLI ERITMALAR
Qiyomlar (Sirupi) qandning suvdagi eritmalari yoki ularning dori moddalar
bilan aralashmasiga qiyomlar deb ataladi.
Qiyomlar quyuq va tiniq suyuqlik, o‗ziga shirin ta‘mli va ichish uchun
mo‗ljallangan bo‗ladi. Asosan dori moddalarning yoqimsiz hidi va mazasini
87
yaxshilash uchun va shuningdek dori modda sifatida ham ishlatiladi. Odatda
qiyomlar qand eritmasida tayyorlanadi. Oddiy qand qiyomi ekstraktlar, nastoykalar
meva sharbatlari bilan aralashtirib, kerak bo‗lsa, tayyorlanadp. Tayyor qiyom qalin
material mato yoki filtr kog‗ozi orqali suziladi. Isitib tayyorlangan qiyomlar esa
issiq holda suziladi. Ba‘zi xollarda qiyomlarga konservant sifatida etil spirti
qo‗shiladi. Qiyomlar zichligi, sofligi va dorivor moddaning miqdori bo‗yicha
baholanadi.
Qiyomlar ishlatilishiga binoan ta‘m beruvchilarga va dorivorlarga bo‗linadi.
Ta‘m beruvchi qiyomlarga: qand, olcha va maymunjon (malina) qiyomlari kiradi.
Qiyomlar tibbiyotda katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, bolalar va qariyalar uchun
tayyorlanadigan dorilarning ta‘mini yaxshilaydi, dorilarning tanada ko‗rsatadigan
noxush ta‘sirini susaytiradi yoki yuqotadi. Lenin biofarmatsiyaga amal qilinadigan
bo‗lsa, ularni ko‗r-ko‗rona ishlatish maqsadga muvofiq bo‗lmaydi. Biofarmatsiya
ta‘limotiga kura, eritmalarning ta‘mini qiyomlar yordamida yaxshilab berilishi
ularning terapevtik faolligiga ta‘sir etadi. Masalan: kalsiy xlorid, tetratsiklin,
amidopirin, izoniazid eritmalarining ta‘mini yaxshilash uchun qo‗shilgan qand
olcha, karag‗at qiyomi, ularning so‗rilish tezligi va terapevtik faolligini pasaytiradi.
SHuning uchun dori turlarining noxush ta‘m va hidini o‗zgartirishda texnologiya,
fiziologiya va biofarmatsiya nuqtai nazaridan yondashish lozim.
QAND QIYOMI. ODDIY QIYOM
(SIRUPUS SACCHARI, SIRUPUS SIMPLEX)
Oddiy qiyomin tayyorlashda yuqori navli tozalangan (rafinad) qand
ishlatiladi. Tarkibida 99,9% saxaroza va 0,4% dan ko‗p bo‗lmagan suv svqlashi
lozim. Qiyom ikki qavat devorli va aralashtirgichi bo‗lgan maxsus qozonlarda
tayyorlanadi. Qozonga 64 qism qand va 36 qism suv solib, 60— 70°S
xaroratgacha isitiladi. So‗ngra haroratni qaynaguncha ko‗tarib, 20—25 daqiqa
davomida ikki marta qaynatiladi. Qaynash vaqtida hosil bo‗layotgan ko‗pik
cho‗mich yordamida olib turiladi. Qaynash muddati va xarorat ortiqcha (110°S)
bo‗lsa, kiyom sarg‗ayib ketadi. Bu kandning karamelga aylanganini
(polimerlanganini) ko‗rsatadi. Bu xodisa 180°S dan yuqori xaroratda tezroq, 110120°S da sekinroq ruy beradi.
Tayyor qiyom issiq xolda qalin mato orqali suziladi. Tayyor qiyom rangsiz,
xidsiz, kuyuqroq, suyuqlik bo‗lib, shirin mazaga va betaraf reaksiyaga ega. Nur
sindirish krsatkichi 1,451 — 1,454 bo‗lib, zichligi 1,308 —1,315 ga teng. Bu
ko‗rsatkichlar qiyomda qandnipg 64% ga tug‗ri kelishini bildiradn. SHisha
idishlarda chiqariladi.
Ishlatilishi. Suyuq dorilarning ta‘mini yaxshilash va boshqa qiyomlar
tayyorlashda asos bo‗lib xizmat kiladi.
Olcha kiyomi. (Sirupus Cerasi). Maymunjon qiyomi. (Sirupus Rubi idaei).
Bu qiyomlar 62 qism qand va 38 qism achitib tindirilgan meva sharbatlaridan
tayyorlanadi. Bu usulda tayyorlash mavsumiy xususpyatga ega bo‗lganligi uchun
sanoatda oziq-ovqatda ishlatiladigan ekstraktlardan tayyorlash yo‗lga qo‗yilgan.
Buning uchun 4 qism olchaning yoki maymunjonning quyuq ekstrakt 96 qism qand
qiyomi bilan aralashtirib tayyorlanadi.
88
Dorivor qiyomlar. Bularga gulhayri, rovoch, chuchukmiya, xolosas, na‘matak,
pertussin, peritol, aloyining temirli qiyomi va boshqalar kiradi. Ular dorivor modda
va ta‘m beruvchi sifatida ishlatiladi.
Gulxayri qiyomi (Sirupus Altheae). Bu qiyom gulhayriiing quyuq yoki quruq
ekstraktidan tayyorlanadi:
Extracti Altheae sicci
2 qism;
Sirupi Simplicis
98 qism.
1.Gulxayrining quruq ekstrakti qand qiyomida qizdirib va aralashtirib eritiladi,
so‗ngra suziladi.
2.4 qism maydalangan gulxayrini ildizini ustiga 50 qism suv va 1 qism 90%
etil spirti solib 4 soatga qoldiriladi.Ajratma siqmasdan suzib olinadi.So‗ngra 36 qism
filtrat qizdirilib unda 64 qism qand eritiladi. Qaynash xaroratigacha qizdiriladi
ustidagi kupiklarini olib,eritma 95 qism qolgunicha bug‗latiladi.Sovitilib 5qism etil
spirti konservant sifatida solinadi. Bu qiyom tiniq, quyuqroq sarg‗ish rangli, shirin
mazali, o‗ziga hos hidga ega bo‗lgan suyuqlik. Uning zichligi 1,322 dan 1,327
gacha.
200 ml dan shisha idishlarda chiqariladi. Balg‗am ko‗chiruvchi sifatida suyuq
dorilar bilan birgalikda (miksturalarda) ishlatiladi.
CHuchukmiya qiyomi (Sirupus Glycyrrhizae)
Extracti glycyrrhizae sicci 4 qism
Sirupi Simplicis
86 qism
Spiritus aethilici
10 qism
CHuchukmiya kuyuq ekstrakti isitilgan qand qiyomi bilan aralashtirib eritiladi.
Aralashma sovugach, etil spirti qo‗shiladi. Sarg‗ish qo‗ng‗ir rangli, o‗ziga xos
xidga ta‘mga ega bo‗lgan suyuqlik. Balg‗am ko‗chiruvchi va engil surgi dori
sifatida bolalarga beriladi.
Pertussin (Pertussinum)
Extracti Thumi fluidi
12 qism
Kalii Bromidi
1 qism
Spiritus aethilici
5 qism
Sirupi Simplicis
82 qism
Sirlangan qiqyom pishirish qozonida qand qiyomida kaliy bromid eritilib,
unga tog‗jambul suyuq ekstrakti va spirt qo‗shib aralashtiriladi va 24 soatga
qoldiriladi. Tindirilgan qiyom uch kavatli doka orqali suzilib, 100 g dan shisha
idishlarga qadoqlanadi. Xushbuy hidli, shirin mazali, to‗q-qo‗nhg‗ir suyuqlik.
Zichligi 1,22—1,24. Bronxit va ko‗kyutalga chalingan bolalarga beriladi.
Na‘matak qiyomi (Sirupus fructuum Rosae). Na‘matak mevasidan olingan
suvli ajratma va qisman invertirlangan qand qiyomida tayyorlanadi. Invertirlangan
qand na‘matak qiyomi tarkibidagi askorbin kislotasining barqarorligini ta‘minlaydi.
Qizgish-jigar rangli, shirin mazali suyuqlik. Tayyor mahsulotda quruq moddalar 71
— 73%, askorbin kislotasi 0,4%, qand 50%, zichligi 1,37. Bolalarga vitamin S
etishmaganda beriladi.
Xushbuy suvlar (Aquae aromaticae). Tarkibida suv yoki spirt-suvda erigan efir
moyi bo‗lgan eritmalar xushbuy suvlar deb ataladi. Ular asosan tiniq yoki ba‘zan
89
xiraroq bo‗lib, tarkibiga kiruvchi moddalarning hidini beradi. Xushbo‗y suvlar
tarkibida efir moyi bo‗lgan o‗simlik xom ashyosidan suv bug‗i yordamida haydash,
efir moylarini suv yoki spirtda eritish va tarkibida efir moyi bo‗lgan eritmalarni
(konsentratlarni) suyultirish yo‗li bilan olinadi. Ular ishlatilishi buyicha davolovchi
hamda dori moddalarning hidi va mazasini yaxshilovchilarga bo‗linadi.Ular 1:1000
yoki 1:4000 nisbatlarda tayyorlanadi.
Xushbo‗y suvlarni suv bug‗i bilan haydab olish. Odatda efir moyini suv
bug‗i bilan xaydashdan oldin, xom ashyo suv yoki spirt-suvli arlashma bilan 12 soat
davomida ivitib qo‗yiladi. Bunda hujayra bo‗shliqlarida «birlamchi» sharbat hosil
bo‗lib, diffuziya jarayoni tezlashadi va kerakli konsentratsiyadagi xushbo‗y suv
olinadi. Agar xom ashyo suv bilan ivitilib, suv bug‗i bilan haydalsa suvli xushbo‗y
suv (Aquae aromatica aquosa), spirt bilan ivitilib suv bug‗i bilai haydalsa, spirtli
xushbo‗y suv (Aquae aromatica spirutuosa) xosil bo‗ladi.
Achchiq bodom xushbuy suvi (Aquae Amygdalarum amararum). Achchiq
bodom xushbo‗y suvi sovuq usulda moysizlantirilgan achchigq bodom magizi
kunjarasidan olinadi:
Semenum Amygdalarum amararum
grosso modo pulveratorum sine oleo
12 g
Aquae destillatae
20 g
Spiritus aethilici
3g
12 g xom ashyo jips berkitiladigan idishga solinadi, ustiga 20 qism xona
haroratidagi suv quyib, aralashtirib, 12 soatga qoldiriladi. Bunda magizdagi emulsin
fermenti amigdalin glikozidini benzaldegid siangidrin va glyukozaga parchalaydi. 12
soatdan keyin massa suv bug‗i bilan haydash asbobiga o‗tkaziladi. Bunda bug‗
bilan uchuvchan moddalar ajralib chikadi va sovutgich orqali o‗tib, uch qism etil
spirti solingan qabul kilish idishida 12 qism bo‗lguncha yig‗iladi. Ikkinchi idishga
yana 3 qism mahsulot xaydab olinadi. Keyin ikkala idishdagi mahsulot tarkibidagi
vodorod sianid miqdori aniqlanadi. Tayyor mahsulotda sianid kislotasi 0/1%, etil
spirti 20—22% bo‗lishi kerak. Agar maxsulotda ular me‘yoridan ko‗p bo‗lsa,
kuyidagi tenglama yordamida 20% li spirt bilan su yultiriladi:
bu erda: X — me‘yoridan ortiqcha vodorod sianid
saqlagan mahsulotni suyultirish uchun qo‗shiladigan 20% li
spirt miqdori, ml,
A — haydab olingai mahsulot mikdori, ml,
V — DF buyicha tayyor mahsulotdagi vodorod sianid
miqdori, %,
S — haydab olingan mahsulotdagi vodorod sianid
miqdori, %.
Xom ashyo sifatida sovuq, usulda yog‗sizlantirilgan achchiq bodom magizi
kunjarasi olinishidan maqsad, uning tarkibida emulsii fermenti bo‗lib, u xom ashyo
90
tarkibidagi amigdalinning benzaldegidsiangidrin va glyukozaga parchalanishini
ta‘minlaydi. Xom ashyo issiq usulda eg‗sizlantirilganda esa bu ferment parchalanib
ketadi.
Yig‗ish idishidagi etil spirti benzaldegidsiangidrin va erkin vodorod sianidni
gidrolizdan saqlaydi.
Issiq usulda yog‗sizlantirilgan achchiq bodom magizidan xam preparat
tayyorlash mumknn. Buniig uchun issiq usul bilan olingan kunjaradan 2 qism
olib, unga 1 qism sovuq usulda olingani kushiladi va yuqoridagidek tayyorlanadi.
Achchiq bodom xushbo‗y suvi o‗rniga taflon o‗simligi bargidan olingan taflon suvi
(Aqua Laurocerasi) ishlatiladi. Xuddi shu maqsadda danakli mevalar (shaftoli,
olcha va xokazolar) magizidan ham foydalanish mumkin. Bu usulda sanoat
miqyosida olib, mamlakat ehtiyojini qondirish katta kiyinchiliklar tug‗diradi. 99,9%
suvdan iborat bo‗lgan mahsulotni uzoq masofalarga tashish maqsadga muvofiq
emas. Undan tashqari ivyyorlash jarayonida haydash asbobidagi sovutgichdan
to‗plagichga o‗tish joylari kumush bilan qoplangan bo‗lishi kerak, aks holda
erkin vodorod sianid xisobiga noxushliklar (asbob qismlarining emirilish) ro‗y
beradi.
Achchiq bodom suvining uning konsentratidan tayyorlash maqbulroqdir. Achchiq
bodom efir moyining 95% li spirtdagi eritmasi (1,6% qodorod sianiddan iborat) dorixona
sharoitida 45% li etil spirti bilan 1:16 nisbatda suyultirib ishlatiladi. Bu rangsiz, deyarli
tiniq, achchiq bodom hidi kelib turadigan, biroz nordon reaksiyaga (metiloranj
bo‗yicha) ega bo‗lgan suyuqlikdir. Tarkibida vodorod sianid miqdori 0,09—
0,11% bo‗lib, shu jumladan erkin xoldagisi 0,02% dan ortiq bo‗lmasligi kerak.
Ehtiyotlik bilan «B» ro‗yxatidagi og‗zi yaxshi berkitilgan shisha idishlarda, salqin
joyda saqlanadi. Og‗riq qoldiruvchi va asabni tinchlantiruvchi dori sifatida
ishlatiladi. Preparatni saqlash shartiga rioya qilinmasa yoki ko‗rsatilgan muddatini
o‗tagan bo‗lsa, benzaldegidsiangidrin gidrolizga uchrashi mumkin. Hosil bo‗lgan
benzaldegid oksidlanib, polimerlanishi natijasida benzoin xosil qilishi mumkin.
Bunda suyuqlik loyqalanib, yot hid paydo bo‗ladi va benzoin kristall holida
cho‗kmaga tushishi mumkin.
EFIR MOYLARINI SUVDA ERITIB TAYYORLANADIGAN XUSHBO‗Y SUVLAR
Efir moylarini suvda eritish dispergirlash, zmulsiya xosil qilish va G. A.
Vaysman usullari orqali amalga oshiriladi. Kuchli hidga ega bo‗lgan efir moylari
(atir gul, pomerans moyi) dan 1:4000, qolganlaridan esa 1:1000 nisbatda
tayyorlanadi.
Professor G.A.Vaysman efir moylarini qand yordamida dispergir-lashni taklif
etgan. Bu usul dorixona sharoitida oldindan konsentrat tayyorlab qo‗yish
imkoniyatini beradi. Buning uchun xovonchada 9 qism yirik shakar olinib, ustiga 1
qism efir moyi qo‗shiladi. So‗ng dastak bilan bir xil massa hosil bo‗lguncha
maydalab aralashtiriladi. Aralashma zich berkitiladigan jigar rang shisha idishlarga
solib qo‗yiladi, 1 oy davomida ishlatish mumkin. Aralashmadan xushbuy suv
tayyorlash uchun 1:100 nisbatda fondalaniladi.
91
Suspenziya - Suspenziyalar - suyuk doriga kirib, dispers sistemani tashkil etadi.
YA‘ni kattik modda suyuk modda ichida bir xil tarkalgan buladi. Ular ichish,
sirtga qo‗llash va in‘eksiya qilish uchun ishlatiladi.
Kolloid eritmalar xosil kiladigan moddalarga kollorgol, jelatina, metilsellyuloza
va kraxmal kabi moddalar kiradi.
YUqori molekulali birikmalar (YUMB) ga molekulyar og‗irligi 5 000 va undan
katta bo‗lgan moddalar kiradi. YUqori molekulali birikmalar (YUMB) erishiga
karab CHeksiz va cheklangan bo‗kuvchi YUMBlarga bo‗linadi.
Emulsiya. Emulsiyalar mikrogeterogen sistema bo‗lib, unda dispers faza va
dispers muxit suyuklikdan tashkil topadi va ular o‗zaro bir - birida erimaydi.
SPIRTLI ERITMALAR.
Dori moddalarning xar xil quvvatli spirtdagi eritmalari spirtli eritmalar deyiladi.
Farmatsevtika sanoatida xar xil spirtli eritmalar ishlab chiqarilib, ular ichish uchun
va tashqi maqsadlarda ishlatishga mo‗ljallangan bo‗ladi. Spirtli eritmalarni
tayyorlash oddiy jarayon bo‗lib, maxsus asbob-uskuna talab qilmaydi. Ichishga
mo‗ljallangan spirtli eritmalarga yodning 5 va 10% li eritmlari, novshadil,
arpadiyon tomchisi, nitroglitserinning eritmalari va xakozolar kiradi.
Yodning 5% li spirtli eritmasi. (Sol. Jodi spirutuosasa 5%)
Jodi
50 q.
Kalii jodidi
20 q.
Spiritus aethylici 95%
Aquae destillatae aa ad
1 l.
Reaktorga kaliy yodid o‗ziga nisbatan 2 barobar ko‗p miqdordagi suv
yoki spirt suv aralashmasida eritiladi, hosil bo‗lgan kaliy yodidning kuchli
eritmasiga yod solinadi va to‗la erib ketguncha aralashtiriladi. So‗ng eritma spirt
suv aralashmasi bilan kerakli xajmga etkaziladi. Bunda kaliy yodidning kuchli
(konsentrlangan) eritmasi yod erishini tezlashtiradi va preparat turg‗unligini
ta‘minlaydi.
Yodning 10% li spirtli eritmasi (Sol. Jodi spirutuosasa 10 %)
Jodi
100 q
Spiritus aethylici 95% ad 1 l
Reaktorga hisoblangan erituvchini taxminan 80%i solinadi va unga
qopchiqqa joylashtirilgan yod botiribosib qo‗yiladi. Bunda yodning erish jarayoni
zichliklar farqi o‗z-o‗zidan aralashish sodir bo‗lishi natijasida yuzaga keladi. Yod
eritmasi zichligi yuqori bo‗lganligidan pastga, spirt esa yuqoriga xarakatlanadi.
Yodning erishi oxiriga etgach, qopchiq olinib, qolgan spirt bilan yod yuvib, eritma
kerakli xajmga etkaziladi. Yod eritmalari qizil qo‗ng‗ir rangli, yodga hos xidga
ega bo‗lgan suyuqliklardir. Ateroskleroz kasalligida tomchilab ichish uchun va
antiseptik vosita sifatida surtiladi. Agar yod eritmasining konsentratsiyasi
ko‗rsatilmagan bo‗lsa, 5% li yod eritmasi nazarda tutiladi. Amalda 1 va 2 % li yod
eritmalari ham ishlatilib, ular toza yod va 96% li spirtda tayyorlanadi. Yodning
spirtli eritmalaridan 5% li si turg‗un hisoblanadi, chunki uning tarkibida yod KJ3
holida bo‗ladi. Yodning 10 % li spirtli eritmasida yod kuchli oksidlovchi
92
bo‗lganligi uchun spirt va suv bilan reaksiyaga kirishib sirka aldegidi va kislotasi,
sirka kislotasining etil spirti bilan efiri, yodid , gipoyodit, yodat kislotasi va
yodoformlar hosil qiladi. SHuning uchun 10% li spirtli eritmasi qisqa muddatga
tayyorlanadi. Yodning spirtli eritmalari tashqi ko‗rinishi bo‗yicha deyarli farq
qilmaydi. Ularni bir biridan ajratish uchun ikkita probirkaga barobar miqdorda
eritmalardan solib, suv tomiziladi. Bunda qaysi probirkada oldin cho‗kma hosil
bo‗lsa, shu yodning 10% li eritmasi hisoblanadi.
Novshadil arpabadiyon tomchisi
(liquor Ammonii anistatus)
Olei Anisi
- 2,81 g.
Sol. Ammonii caustici
- 15 ml.
Spiritus aethylici ad
- 100 ml
Reaktorga anis moyi 1 qism spirt bilan aralashtirib eritiladi, so‗ng ammiak
eritmasi qo‗shiladi va spirt bilan kerakli xajmgacha eritiladi. Bu erda ammiak anis
moyi tarkibidagi anis kislotasi bilan tuz hosil qiladi. Bu tuz emulgator vazifasini
bajarib, anis moyini suvda erishini yaxshilaydi. Bu aniq rangsiz yoki och sariq
rangli kuchli anis moyi va ammiak xidiga ega bo‗lgan suyuqlikdir. Tayyor
mahsulot zichligi 0,875. anis moyi 2,7-3,0 %, ammiak 1,42-1,58 % bo‗lishi lozim.
Xona xaroratida saqlanadi. Sovuqda anetol ignasimon kristall holida cho‗kmaga
aylanadi. Bronxit kasalligida balg‗am ko‗chiruvchi vosita sifatida ishlatiladi.
YUqorida aytib o‗tilgan spirtli eritmalardan tashqari farmatsevtika
korxonalari tomonidan quyidagi spirtli eritmalar ishlatiladi.
Spiritus camphorates
10%
Spiritus acidi formici
1,25%
Spiritus Sinapis
2%
Spiritus Lavandulae
1%
Spiritus Salycilici
1-2%
Spiritus Mentholi
1-2%
Spiritus Gramicidum
2% va boshqalar.
№12.Mavzu: NASTOYKALAR TA‘RIFI, TAVSIFI VA TASNIFI, ULARNI ISHLAB
CHIQARISH TEXNOLOGIYASI.
Reja:
1.Galen preparatlarini kelib chiqish tarixi.
2. Ajratma olishda yuz beradigan hodisalar.
3. Nastoykalar ifodasi. Nastoykalar olish usullari, texnologik bosqichlari.
4. Nastoykalarni standartlash.
Maqsad: Galen preparatlarini kelib chiqish tarixi,ajratma olishda yuz beradigan
hodisalar,nastoykalar ifodasi va ularni olish usullari, texnologik bosqichlari hamda
standartlash bo‗yicha talabalarga tushintirish berish.
Hozirgi vaktda dorivor o‗simliklardan olinadigan ekstraksion preparatlarni olish
texnalogiyasi bo‗yicha 3 guruhga bo‗linadi.
1-yig‗indi (galen) preparatlar;
2-o‗ta tozalangan (novogalen) preparatlar;
93
3-alohida ajratib olingan moddalar – preparatlar.
Galen preparatlari dori-darmonla rning mahsus guruhiga kirib, ular boshqa
kimyo farmatsevtika preparatlari tayyor mahsulot tarkibiga ham kiradi.
Galen preparatlari nomi rimlik shifokor va farmatsevt Klavdiya Galen (131201 yillar bizning eramizgacha) nomi bilan uning o‗limidan 13 asrdan so‗ng
berilgan. Bu guruh preparatlarga ekstraktlar, nastoykalar, o‗ta tozalangan
(novogalen) preparatlar, fitonsidlar, biogen stimulyatorlar, yangi yig‗ib olingan
o‗simliklardan tayyorlanadigan, xayvon organlaridan olinadigan preparatlar
kiradi. Uning ta‘limotiga binoan, o‗simlik va hayvon xom ashyolarida ta‘sir
etuvchi moddalardan tashqari, keraksiz yot moddadar ham bo‗lganligi sababli
ulardan ajratma olish lozimligi ta‘kidlangan. Bu fikr o‗z davrining katta
yutuqlaridan biri bo‗ldi.
Bu ta‘limotni keyinchalik tibbiyot ilmi bilimdoni Abu Ali ibn Sino
rivojlantirdi va davom ettirdi. Amaliyotda bu guruh preparatlarini olish usullari
va ishlatiladigan ajratuvchilar u davrdagidan butunlay farq qiladi, lekin ularni
olishda Galen ta‘limotiga amal qilinganligi uchun ularning nomi shartli ravishda
saqlanib qolgan. Ularni fitopreparatlar yoki kimyofarmatsevtika preparatlari deb
ham yuritiladi. O‗simliklardan tayyorlangan preparatlarga xozir xalq tabobati va
ilmiy tibbiyotda qiziqish ortib bormoqda.
Fitopreparatlar tarkibida turli sinfga mansub bo‗lgan kimyoviy birikmalar
bo‗ladi (yurak glikozidlari,steoritlar,antraxinon, pektin, fenol va x.k.). Sanoat
miqiyosida ular sun‘iy usulda olinmaydi. Fitopreparatlarning afzalligi ular
tarkibida ma‘lum biofaol moddalar borligidadir. Ular tanada oson
zararsizlantiriladi, shuning uchun zaxarli hisoblanmaydi. Modda almashish
jarayonida faol ishtirok etadi, allergenlik hususiyati sun‘iy preparatlarnikidan bir
necha marotaba kam bo‗ladi. Bu xossasi hozirgi vaqtda allergiya kassalligi keng
tarqalgan davr uchun ayniqsa muhimdir.SHunga qaramay fitopreparatlar ishlab
chiqarish o‗ziga xos kamchiliklardan holi emas.
- biofaol moddaning faqat 50-60% gina ajratib olinadi.
- 40% dan ko‗proq fitopreparatlarning xaqqoniy baholash usullari ishlab
chiqilmagan. SHuning uchun ular ular son ko‗rsatkichlari bilan baholanib
kelinmoqda.
- ba‘zi dorivor o‗simlik turlari kamayib ketgan (Kavkaz dioskereyasidiosponin olinadi, keng bargli krestovnik-platifillin va boshq.)
- texnologik jarayonlarni takomillashtirish, sirt faoll moddalar,
suyultirilgan karbonat angidridini ishlatish, xom ashyoning maydalik darajasini
oshirish
- xalq tibbiyotida ishlatiladin dorivor o‗simliklarni ilmiy asosda
o‗rganish, ularni madaniylashtirish va etishtirishda agrotexnika qoidalariga amal
qilish
- mahsulot sifatini baholashning haqqoniy usullarini ishlab chiqish va
chiqindisiz texnologik jarayonlarni yo‗lga qo‗yish.
94
Ajratuvchilar (ekstragentlar). Sanoat miqiyosida fitopreparatlar ishlab
chiqarishda ularning turg‗unligini ta‘minlovchi ajratuvchilarni tanlab olish
muhim ahamiyatga ega.
Ularga quyidagi talablar qo‗yiladi.
- biofaol moddani to‗lik ajratib olish (diffuzion qobiliyati yukori bo‗lishi);
- ta‘sir etuvchi moddani va dastgohlarga salbiy ta‘sir etmasligi;
- zaharli va oson alangalanuvchan bo‗lmasligi, xidsiz, rangsiz, mazasiz va arzon
bulishi kerak;
-kichik haroratda uchuvchan, turg‗un bo‗lishi kerak.
Farmatsevtika sanoatida ishlatiladigan ajratuvchilar yukoridagi talablarning
hammasiga javob bera olmaydi. Fitopreparatlar ishlab chikarishda asosiy
ajratuvchi bo‗lib, turli quvvatdagi etil spirti ishlatiladi.
Nastoykalar – Tincturae - tinik, spirtli, spirt-suvli rangli ajratmalar bulib, dorivor
usimlik va xayvon organlari xom-ashyosidan kizdirmasdan va ajratuvchisi
uchirmasdan tayyorlanadi, nastoykalar tibbiyotga Paratsels (1439-1541 y)
tomonidan kirib keldi va xozirgi vaktda xam o‗z o‗rnini yo‗qotgani yo‗q. XI DF
siga rasmiy ravishda kiritilgan. Ular kuchli ta‘sir etuvchi xom ashyolardan 1:10
nisbatda, kolganlaridan 1:5 nisbatda (og‗irlik-xajm) tayyor lanadi. Qalampir
yalpizi (1:20) va yapon saforasi (1:2) nisbatda tayyorlanadi.
X DF sida 10 ta maqola, IX DF sida 21 ta maqola,VII DF sida 27 ta hususiy
maqolalar nastoykalarga bag‗ishlangan. Hozirgi vaqtda DF si keltirilgan
nastoykalardan tashqari nastoykalar VFM va FM asosida ishlab chiqarilmoqda.
Ularni ishlab chiqarish doimiy ravishda yangilanib va kengayib bormoqda.
Nastoykalarni olishda yangi yoki quruq o‗simlik xom ashyosining er ostki va
er ustki qismlari ishlatiladi.
Nastoykalar oddiy va murakkab bo‗lib, ba‘zan ularning tarkibiga dorivor
moddalar kushiladi. Nastoykalar olishda turli quvvatdagi (30; 40; 60; 70 ba‘zan 90
va 95%) etil spirti ishlatiladi. Masalan, evkomiya nastoykasi 30% li
spirtda,limonnik nastoykasi 95% spirtda tayyorlanadi.
Nastoykalarni olishda quyidagi texnologik jarayonlar amalga oshiriladi:
xom ashyo va kerakli materiallarni tayyorlash;
ajratma olish;
ajratmani tozalash;
standartlash;
qadoqlash va o‗rash.
Nastoykalar matseratsiya usuli va turli modifikatsiyasi, perkolyasiya va quyuq
va quruq ekstraktlarni suyultirish orqali olinadi.
Matseratsiya (macerare)-namlash so‗zidan olingan. Bu usul kadimdan
qo‗llanilib kelinayotgan bo‗lishiga qaramay hozirigi vaktda sanoatda kam
qo‗llanilayotgan usul bo‗lib hisoblanadi.
Kasrli matseratsiya- biofaol moddani to‗lik ajratib olish uchun ajratuvchini 2
yoki 3 kismga bo‗lib, xar safar xom ashyoga toza ajratuvchi solinadi va ajratma
kuyib olinadi.
3 kism spirt bilan 4 kun;
95
1qism spirt bilan 2 kun;
1 kism spirt bilan 1 kun.
jami 5 kism spirt bilan 7 kun.
Matseratsiya-sirkulyasiya usuli- ajratuvchini aylanma xarakatini surgich
(nasos) yordamida amalga oshiriladi. Ajratuvchi kayta-kayta surgich bilan surib
olinib, yukoridagi idishga kaytarib solinadi.
Girdob usuli - tezlashtirilgan usul bo‗lib,CHexoslovakiyalik olim Melixar va
boshqalar tomonidan taklif etilgan. Asbob stakan,unga tushirilgan pichoqli
aralashtirgich va elektr yurgizgichdan iborat bo‗lib, pichoqning aylanish tezligi
daqiqasiga 8 000-13 000 martaga etadi. Natijada xom ashyo bilan ajratuvchi
aralashadi,bir vaqtda mahsulot maydalanadi. Girdob hosil bo‗lishini hisobiga
konvektiv diffuziya tezlashadi va qisqa vaqt ichida ajratma tayyor bo‗ladi.
Sank Peterburg, Xarkov vaToshkent farmatsevtika institutlarining olimlari
tomonidan RT-2 mikroto‗qima maydalagich asbobini taklif etilgan, asbob
daqiqasiga 3000- 5000 marotaba aylanadi.Ajratma loyqa bo‗lib,uni ma‘lum vaqt
davomida tindirib qo‗yish lozim.
Markazdan kochuvchi kuch ta’sirida (majburan) ajratma olish. Bu usulni
A.I.Gengrinovich va N. N. Nishonovlar taklif qilgan bo‗lib, xom ashyo 0,1—0,25
mm kattalikda maydalanadn, ustiga xisoblangan miqdordagi ajratuvchini
quyib aralashtiriladi va ma‘lum vaqtga qoldiriladi. Bu muddat xom ashyoning
xususiyatiga bog‗liq bo‗lib, belladonna, qizilpoycha, ermon uchun 5 dakiqa,
arslonquyruq uchun 20 daqiqani tashkil etadi. Ko‗rsatilgan vaqt o‗tgandai so‗ng
xom ashyo sharbat ajratgich asbobning elaksimon idishiga joylashtiriladi.
Idishga oldindan suzgich material sifatida 1 qavat belting joylashti - rilgan
bo‗lishi kerak. Asbob rotori aylanganda tebranmasligi (ziril- lamasligi) uchun
suzgich materiallar va xom ashyo bir tekis joylashtirilishi lozim. Asbobning
aylanish
tezligi
daqiqasiga 3000—8000 marta bo‗lishi mumkin. Ish
jarayonida aylanish tezligi daqiqasiga 3000 marta bo‗lganda 60 soniya 8000
marta bo‗lganda 30 soniya davom etadi. Bunda markazdan qochish kuchi
ta‘sirida xom ashyo asbob devori yuzasi tomon xarakatlanib, siqiladi. Natijada
ajratma suzgichlar va asbob devori teshikchalaridan o‗tib, jo‗mrak orqali
to‗plagichga o‗tadi. Bu usulda ajratma olish jarayonining tez ketishi xom ashyo
o‗ta maydalanganligi
tufayli
parchalangan xujayralardan biologik faol
moddalarning yuvilib chiqishiga asoslangan. Bunda dializ, osmos, diffuziya kabi
xodisalar asosiy omil xisoblanmaydi. Bu usul texnika xavfsizligi tomonidan
noqulay, jarayon uzluksiz hamda ko‗p qo‗l kuchi talab etadigan bo‗lganligi
uchun ishlab chiqarishga tadbiq etilmagan.
Ultratovush yordamida ajratma olish. Ultratovush usulida nastoykalar sharbat
ajratgich yordamida olinadi.
Bu usulda ajratma olish jarayoni tezlashadi. Bunda ultratovush to‗lqinlari
tezligiga mos ravishda butun idish hajmida xatto xujayralar ichida ham galmagaldan siqilishi (bosim) yuzaga keladi.
Sanoat mikyosida bu usul Xarkovda plantaglyusid olishga tadbiq, etilgan.
Bu usul ishlayotgan xodimlar sog‗ligiga salbiy ta‘sir etishi, xom ashyodagi ayrim
96
biofaol moddalarni ul‘tratovush ta‘sirida parchalanishiga olib kelishi mumknn.
SHu sababli xa:r bir xom ashyo uchun o‗ziga xos alohida texnologiya ishlab
chiqish kerak bo‗ladi.
RPA yordamida ajratma olish. RPA — tanaga joylashtirilgan rotor va
statordan tashkil toptan bo‗lib, teshikchalarga, konsentrik xolda joylashgan
tishlarga ega. Rotorning ichki qismida maydalashga va aralashtirishga
mo‗ljallangan pichoqchalari yoki kurakchalari bo‗lishi mumkin.
RPA ning faol ishlashi — teshikchalar kattaligiga, rotorning aylanish
tezligiga bog‗liq. RPA yordamida qisqa vaqt ichida (60—90 daqiqa) yukori
sifatli ajratma olish imkoni mavjud. Apparat tanin, oblepixa yog‗i, nastoykalar
olishda sinovdan yaxshi o‗tgan. Misol: kalendula nastoykasini 70% spirt bilan
olish uchun 20 mm kattalikdagi xom ashyo ishlatiladi. Bunda xom ashyo bilan
ekstragent nisbati 0,13 ni tashkil qiladi. Ekstraksiya 2 marta qaytariladi, so‗ngra
ajratmalar birlashtirilib tindiriladi va baxolanadi. Olingan natijalar mavjud
texnologiya bo‗yicha 4 marta
ajratma olishga asoslangai nastoykaga
nisbatan quruq qoldiq, spirt, biofaol moddalar miqdori bo‗yicha birmuncha yuqori
bo‗ladi. Xuddi shu xolat valeriana nastoykasini olishda ham bosqichlar
ixchamlanib, qisqa vaqt ichida talabga javob beradigan tayyor mahsulot olish
mumkinligini ko‗rsatadi. RPA ni ajratma olish jarayonida keng ko‗lamda tadbiq
qilish kelajakda katta iqtisodiy foyda beradi.
Ajratma olish tezligi. Ajratma olishda u yoki bu usulning maqsadga
muvofiqligi vaqt birligida ajralgan modda miqdori bilan belgilanadi. Ajratma olish
jarayonida biologik faol moddalarning ajralib chikish tezligi ajratma olish vaqtini
belgilaydi. Ko‗pincha biologik faol moddalar
ajratma olishning birinchi
soatlaridanoq tez ajralib chiqadi, so‗ng ma‘lum miqdordagi ajratuvchi ishlatilishiga
qaramay ajratma olish jarayoni susayib, ajratma olish uzoq vaqt davom etadi. Bu
o‗simlik to‗qimasidagi moddalarning molekulyar massasi xar xil bo‗lganlngi uchun,
to‗qimalar xolati, maydalik darajasi, maydalash vaqtida xom ashyo shaklining
o‗zgarish-o‗zgarmasligi va boshqalar bilan izoxlanadi. Ajratma olish kinetikasini
o‗rganish shu jarayonni muddatini kamaytiradi. Ishlatiladigan spirtni to‗g‗ri
tanlanishi ham muhim axamiyatga ega. SHunga asoslanib DF va boshqa
normativ texnik xujjatlarda ayrim nastoykalar uchun belgilab qo‗yilgan spirt
quvvatiga tuzatish kiritish mumkin.
Ajratmalar xira suyuklik bulib, ularni tozalash uchun 10°S dan yukori
bulmagan xaroratga tinik suyuklik xosil bulguncha kamida 2 kun saklanadi.
Sungra suziladi. Buning uchun press-filtr,druk filtr va senrtifuga ishlati-ladi. Nutch
filtr ishlatilmaydi, chunki suzish jarayonida ekstraktni kup yukolishi kuzatiladi.
Kuyuk va kuruk ekstraktlarni eritish orkali nastoyka olish. Bu usulda chilibuxa,
nastoykasi olinadi chunki uning tarkibida zaxarli modda mavjud, xamda urug‗ni
kattikligi katta bo‗lgani uchun maydalash qiyin. CHuchukmiya quyuq yoki quruq
ekstraktni eritib ko‗krak eliksiri tayyorlanadi. Texnologik boskichi quyuq yoki
quruq ekstrakt kerakli quvvatdagi ajratuvchi, ya‘ni spirt yordamida aralashtirgichli
reaktorda eritiladi. Eritma filtrlanadi. Bu usulda olish ish jarayonini tezlashtiradi.
97
Odddiy opiy nastoykasi- Tinctura opii simplex - (1:10); 35% spirt morfin 0,951,05%-og‗rik qoldiruvchi sifatida ishlatiladi va x.k. Oddiy nastoykalargaBelladona nastoykasi (Tinctura Belladonnae) 1:10; 40% spirt ishlatiladi, alkaloid
saklaydi (0,027-0,033%). Mushaklar tarangligini kamaytiradi
Murakkab nastoykalar- bular bir nechta xom ashyolardan olingan ajratmalar.
Xom ashyo (1-8mm) kattalikda maydalanadi, aralashtiriladi,ajratma olinadi,
tozalanadi, baxolanadi va kadoklanadi. Misol tarikasida- taxir nastoyka (Tinctura
amara); Murakkab nastoykalarga xar xil eliksirlar xam kiradi.
Opiy-benzoat nastoykasi- Tinctura opii benzoica
Kurak eliksiri yoki CHuchukmiya eliksiri- Elixir pectoralis elixir.
Nastoykalarni baholash. XI DF si buyicha ( II jild, 148-149 betlar) va MX
bo‗yicha baholanadi. Tashqi ko‗rinishi; (organoleptik) biofaol modda mikdori,
spirt kuvvati yoki zichligi, quruq qoldiq va og‗ir metallar miqdori.
Organoleptik baholashda - nastoyka tinik, xom ashyoga tegishli bo‗lgan ma‘za va
xidga ega bulishi kerak.
Tarkibidagi spirt kuvvati XI DF si bo‗yicha- xaydash (distillyasiya) va kaynash
harorati bo‗yicha (XI DF, I-jild). Nastoykani zichligi -XI DF, I-jild, 24 bet buyicha
piknometr yoki areometr yordamida aniklanadi.
Nastoykalar tarkibida spirt quvvati rasmiy usulda qaynash xarorati bo‗yicha,
haydash usulida (distillyasiya usuli) va norasmiy —refraktometrik, quruq
qoldiq bo‗yicha va xloroform yordamida aniqlanadi.
Nastoykadagi spirt quvvatini qaynash harorati bo‘yicha aniqlash. Bu usul
ma‘lum quvvatli spirt-suvli aralashmaning qaynash xarorati bilan, shu
quvvatdagi spirtda tayyorlangan
nastoykaning qaynash haroratining mos
kelishiga asoslangan.
Quruq qoldiq va og‘ir metallar XI DF si bo‘yicha aniqlanadi.G.E.Kolyakova
1949 yilda nastoyka tarkibidagi spirt kuvvatini nur sindirish ko‗rsatkichi buyicha
aniklanadi. Bu usulda tafovut 0,2-0,5 %ni tashkil etadi. S.M.Bolotnikov, xam
mualliflikda 1960 yil spirt kuvvatini nastoyka tarkibidagi quruq qoldiq bo‗yicha
aniqlashni taklif etishgan. Bunda spirtning taxminiy kuvvati va quruq qoldiq
aniqlanadi.
NASTOYKADAGI QURUQ QOLDIQ MIQDORI.
Quruq qoldiqni aniqlash uchun 5 ml nastoyka doimiy og‗irlikkacha keltirilgan
byuksga solinadi va suv hammomida bug‗latiladi, so‗ng 102,5±2,5°S haroratda 2
soat davomida quritiladi. Quruq qoldiq torozida tortilib, 100 ml nastoykadagi
quruq qoldiq miqdori xisoblanadi.
OG‘IR METALL TUZLARINI MIQDORINI ANIQLASH
5 ml nastoyka quruq xoliga keltirilib, qoldiqqa 1 ml kuchli sulfat
kislotasi qo‗shib, extiyotlik bilan yondiriladi va kuydiriladi. Xosil bo‗lgan kul
ammoniy atsetatning 5 ml to‗yingan eritmasi bilan qizdirilib ishlov beriladi, kul
suzgich orqali suziladi, suzgichdagi qoldiq 5 ml suv bilan yuvib olinib, suyuklikka
suv qo‗shib, 100 ml ga etkaziladi. SHuncha miqdor (etalon) suyuqlikdan og‗ir
metallar saqlamasligi kerak, ya‘ni 0,001% (DF I 1juz, 165-bet).
98
NASTOYKADAGI SPIRTNING QUVVATINI
QAYNASH HARORATI BO‘YICHA ANIQLASH.
Asbob idishiga 40-50 ml aniq hajmdagi nastoyka solinadi. Unga termometr
tushiriladi. Termometrning sifmobli qismi 2-3 mm suyuqlikka botib turishi kerak.
YOn o‗simtasi orqali qaynash qolbasi teskari oqimda ishlaydigan muzlatgich bilan
ulanadi va kolba asta sekin qizdiriladi, toki suyuqlik bir me‘yorda qaynagunga qadar.
Termometr ko‗rsatkichi 5 daqiqa davomida o‗zgarmasligi kerak. So‗ngra qaynash
harorati yozib olinadi va XI DF 1 juzidagi haroratga to‗g‗ri keladigan spirtning
konsentratsiyasi jadvaldan topiladi. Bu jadval 760 mm simob ustunchasidagi bosimga
mo‗ljallangan. SHuning uchun barometr yordamida atmosfera bosimini bilib, uni 760
mm ga hisoblab o‗tkazish kerak.
Masalan, tarmometrning ko‗rsatkichi 800S, barometr esa 720 mm simob ustunchasini
ko‗rsatdi. Jadvaldan ko‗rish uchun birinchi navbatda 720 ni 760 ga qaytadan hisoblab
o‗tkazish kerak. Odatda bosim 1 mm o‗zgarganda harorat 0,040S ga o‗zgaradi. SHunga
muvofiq quyidagicha hisoblanadi: 760-720=40 mm. 1 mm - 0,040S ga to‗g‗ri kelsa, 40
ml – x = 1,60S
Demak, bizning nastoykamiz 760 mm da 81,60S (80+1,6) da qaynar ekan. Endi
jadvaldan 81,60S ga to‗g‗ri keladigan spirtni quvvati (konsentratsiyasi) topiladi.
NASTOYKADAGI SPIRTNING QUVVATINI
XAYDASH USULIDA ANIQLASH.
Xaydash kolbasiga solinadigan nastoykaning xajmi uni qaysi spirtda
tayyorlanganligiga bog‗liq. Agar nastoyka 25% li spirtda tayyorlangan bo‗lsa 75 ml
olinadi. 25-50% li spirtda tayyorlangan bo‗lsa 50 ml olinadi. Agar 50% va undan
yuqori konsentratsiyali spirtda tayyorlangan bo‗lsa 25 ml olinadi. Keyingi ikki holatda
75 ml gacha suv quyiladi. Idish yon tomonidan muzlatgichga ulanadi. Yig‗gich sifatida
sovuq suvli idishga joylashtirilgan 50 ml li o‗lchov kolbasi ishlatiladi. So‗ngra kolba
qizdiriladi, hosil bo‗lgan spirt bug‗i kondensatorda suyuqlikka aylanadi va o‗lchov
kolbasiga yig‗iladi. 48 ml atrofida suyuqlik yig‗ib olinadi. Xona xaroratigacha
sovutiladi, so‗ngra suv bilan belgisigacha etkaziladi. Suyuqlikni zichligi piknometrik
usulda aniqlanadi. Zichligi topilgandan so‗ng XI DF ni 1-alkogolometrik jadvali
yordamida uning hajmiy foizi topiladi. Tekshirilayotgan nastoykadagi spirtning
quvvati quyidagi tenglama yordamida topiladi:
50*a
X = --------B
bu erda;
50 – xaydab olingan suyuqlikning hajmi
a (otgon) – shu suyuqlikdagi spirtning xajmiy konsentratsiyasi
b – olingan tortma, uning yorniga 75, 50 yoki 25 qo‗yiladi.
Xaydash usulida spirtni aniqlash o‗ta sezgir va aniq usullardan hisoblanadi, lekin uzoq
vaqt talab etiladi.
Nastoykalardagi spirtning quvvati norasmiy usul hisoblangan xloroform
yordamida, quruq qoldiq va refratometrik usullarda ham aniqlanadi.
TA’SIR ETUVCHI MODDA MIQDORI
MH ko‗rsatmasiga binoan ma‘lum usullarda aniqlaniladi. SHisha idishlarda
salqin, korong‗i joyda saqlanadi.
99
Saklanish jarayonida nastoykalarda cho‗kma xosil bo‗lishi mumkin, bunda
uni xona haroratiga keltirib chayqatiladi va baxolanadi.
№ 13. MAVZU: EKSTRAKTLAR. SUYUQ EKSTRAKTLAR TA‘RIFI,
TAVSIFI VA TASNIFI, ULARNI ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASI.
Reja:
1. Ekstraktlar tavsifi.
2. Suyuq ekstraktlarni olishdagi texnologik bosqichlar.
2.1. Xom ashyo va ajratuvchini tayyorlash;
2.2. Ajratma olish usullari;
2.3. Ajratmani yot moddalrdan tozalash;
2.4. Standartlash va qadoqlash.
3. Ekstrakt konsentratlarni ishlab chiqarishdan kuzatiladigan maqsad.
4. Ekstrakt konsentratlarni olishdagi texnologik bosqichlar
5. Suyuq ekstrakt konsentratlarni olish usullari.
6. Quruq ekstrakt konsentratlarni olish usullari.
7. Suyuq va quruq ekstrakt konsentratlarni ishlatilishi.
8. Moyli ekstraktlar.
Ekstraklar-lotincha‖extractum‖ so‗zidan olingan bo‗lib, ajratma ma‘nosini
bildiradi. Ekstraklar deb usimlik xom ashyosidan biofaol moddalari suv, spirt, efir
va boshqa ajratuvchilar yordamida ajratib olingan va ajratuvchisi qisman, ba‘zan
butunlay bug‗latilgan ajratmalarga aytiladi. Ekstraktlar konsistensiyasi buyicha
quyidagicha tasniflanadi.
Suyuk ekstraktlar -(Extracta fluida) konsentrlangan ajratmalar bo‗lib, 50%
dan kup namlik saklaydi, ajratuvchi sifatida turli quvvatdagi etil spirti ishlatiladi.
Quyuq ekstraklar-( Extracta spissa) o‗ta qovushqoq,idishdan to‗kilmaydigan,
asalsimon cho‗ziluvchan massa bo‗lib, 25%gacha namlik saklaydi, ular 3:1; 4:1;
5:1; 6:1 nisbatlarda tayyorlanadi.
Quruq ekstraktlar-( Extracta sicca) tolkon yoki tolkonga aylanadigan massa
bo‗lib, 5% namlik saklaydi. Ishlatilganda ajratuvchilarga qarab suvli (Extracta
aquosa),spirtli (Extracta spirituosa), efirli (Extracta aetherea), moyli bo‗lsa
(Extracta oieosa) va siqilgan gaz yordamida olinadi. Bundan tashqari
standartlangan ekstraklar (Extracta standartisata) yoki ekstrakt konsentratlar kiradi.
O‗zbekiston tabiyati betakror shuning uchun xam uning o‗simliklar
dunyosi g‗oyat keng Mamlakatimizda 4230 dan ortiq turdagi o‗simlik shundan
577 tasining dorivorlik hususiyati aniklangan. Malumki mamlakatimizda
dorivorlik hususiyatiga ega bo‗lgan 230 xildagi shifobaxsh o‗simliklardan
farmatsevtika sanoati uchun xom ashyo tayyorlamokda.
Suyuk ekstraktlar fakat spirtli bo‗lib, kolgan ekstraktlar spirtli va x.k. bulishi
mumkin.
Suyuk ekstraktlar- bular konsentrlangan dorivor o‗simlikdan suv-spirt
yordamida ajratib olingan ajratma bulib, 1:1 nisbatda tayyorlanadi. Farmatsevtika
korxonalarida suyuk ekstraktlar og‗irlik bo‗yicha tayyorlanadi. Farmatsevtika
korxonalarida suyuk ekstraktlar og‗irlik bo‗yicha tayyorlanadi, yani 1kg xom
100
ashyodan 1kg suyuk ekstrakt olinadi. Quyidagi ijobiy ko‗rsatkichlarga ega,
tayyorlanishi nisbatan oson, ta‘sir etuvchisi moddalar majmuasining tabiiyligi,
xom ashyo tarkibidagi biofaol moda mikdori bilan tayyor maxsulotdagi biofaol
moda mikdorining bir xilligi.
Dorixona sharoitida byuretka va pipetkalar bilan o‗lchash qulay. Texnologik
boskichda kizdirish jarayoni bo‗lmagani uchun efir moyi saqlagan xom ashyodan
xam ajratma olish imkoniyatini beradi. Suyuk ekstraktlar kamchiliklardan xam holi
emas, ajratma begona moddalar bilan xam to‗yingan bo‗ladi; haroratni pasayishi
natijasida cho‗kmani hosil bo‗lishi yoki spirt bug‗lanishi kuzatiladi; ogzi zich
berkitilgan idishlarda, 15-20℃ xaroratda saqlanishi lozim; suyuk ekstrakt tarkibida
ajratuvchi katta xajmda bo‗lgani uchun transpartirovka kilish qiyin.
Suyuk ekstraktlar-perkolyasiya, reperkolyasiya (turli variantda); kasrli
matseratsiya (turli variantda), xamda kuyuk va kuruk ekstraktlarni eritib olinadi.
Perkolyasiya usuli 1-8 mm gacha maydalangan xom ashyo alohida idishda
100-150% (xom ashyoga nisbatan) ajratuvchi bilan bo‗kish uchun 4 soatga
qoldiriladi. So‗ng xuddi nastoyka tayyorlashdagi kabi perkolyatorga o‗tka-zilib,
ajratuvchi bilan «oynasimon yuza» hosil qilib 1-2 kunga qoldiraladi. Keyin alohida
idishga umumiy mahsulotning 85% qismini perkolyasiya qilib olinadi. Ikkinchi
idishga esa xom ashyo tarkibidagi ta‘sir etuvchi modda tugaguncha perkolyasiya
davom ettiriladi va ajratma vakuum - bug‗latgich asbobida 50-60°S haroratda
quyuq holga keltirilib, birinchi idishdagi ajratma bilan birlashtiriladi va toza
ajratuvchn bilan kerakli hajmgacha etkaziladi. Ikkita idishda perkolyasiya
qilishdan maqsad, ta‘sir qiluvchi moddaning asosiy qismini (85%) harorat ta‘siriga
uchratmaslikdir. Bu usul ishlab chiqarish unumdorligi past bo‗lganligi va harorat
ta‘sir ettirilganligi tufayli kam ishlatiladi.
Reperkolyasiya usuli qayta (takroriy) perkolyasiyalash. Bunda 3-5
perkolyator ketma-ket joylashtirilgan bo‗lib, birinchi perkolyatordan olingan
ajratma keyingilari uchun ajratuvchi bo‗lib xizmat qiladn. SHu tarzda ajratma ta‘sir
etuvchi modda bilan to‗yinib boradi. Reperkolyasiya usullari:
- xom ashyoni teng bo‗laklarga bo‗lib, tugallanmagan siklda ajratma olish.
Xom ashyo 3 yoki 5 ta perkolyatorga teng bo‗laklarga bo‗lib joylashtiriladi va har
bir perkolyatordagi ish jarayoni xuddi perkolyasiyaga o‗xshash qilib boriladp.
Birinchi perkolyatordan 80% mikdorda ajratma perkolyasiya qilib olinadi, so‗ng
xom ashyoda ta‘sir etuvchi modda qolmaguncha perkolyasiya davom etti-riladi.
Suyuq ajratma 2chi pertolyatordagi xom ashyoni bo‗ktirish va undan ajratma olish
uchun xizmat qiladi. Keyingi perkolyatorlardan birinchi qism ajratma 100% (ya‘ni
perkolyatordagi xom ashyo miqdoriga teng) mikdorda olinadi. Keyin oxirgi
perkolyatordan alohida idishga xom ashyoda ta‘sir etuvchi modda tugaguncha
perkolyasya qilinadi Birinchi idishlardagi ajratmalar o‗zaro qo‗shiladi
(80+100+100+100+100=480), yot moddalardan tozala-nadi, baholanadi va tayyor
mahsulot sifatida topshiriladi. Oxirgi perkolyatordan olpngan suyuq ajratma
keyingi sikldagi xom ashyoni bo‗ktirish, ivitish va ajratma olish uchun ishlatiladi.
Xom ashyoni teng bo‗laklarga bo‗lib, tugallangan siklda ajratma
olish. Bu usul yuqoridagidan deyarli farq qilmaydi. Faqat bunda oxirgi
101
perkolyatordan olingan suyuq ajratma kuyuq ajratma holatgacha bug‗lantiriladi,
oldingi qismlarga qo‗shiladi va toza ajratuvchi bilan 500 kismgacha etkaziladi.
Xom ashyoni teng bo‗lmagan bo‗laklarga bo‗lib reperkolyasiya qilish.
Bu usul AKSH va Germaniya davlatining farmokapiyalariga kiritilgan rasmiy usul
bulib xisoblanadi. AQSH davlatining farmokapeyasi bo‗yicha xom ashyo
perkolyatorlarga 5:3:2 nisbatda joylashtiriladi. Tayyor mahsulot esa 2:3:5 nisbatda
olinadi. Masalan: 1000 kg xom ashyo perkolyatorlarga 500 kg; 300 kg; 200kg dan
joylashtirilib, birinchi perkolya-tordagi xom ashyo bo‗ktirib va ivitilgandan so‗ng
alohida idishga 200 l ajratma perkolyasiya qilib olinadi, keyin perkolyatordagi
xom ashyoda ta‘sir qiluvchi modda qolmaguncha bo‗lak-bo‗lak qilib perkolyasiya
qilish davom ettiriladi va bu suyuq ajratma ikkinchi perkolyatordagi xom ashyoni
bo‗ktirish, ivitish va perkolyasiya qilish uchun sarflanadi. Ikkinchi perkolyatordan
300 l ajratma perkolyasiya qilib olinadi, keyin ish birinchi perkolyatordagidek
davom ettiriladi va uchinchi perkolyatordan 500 l mahsulot yig‗ib olinadi.
Hammasi bo‗lib 1000 qism tayyor mahsulot.
Har safar perkolyatordan olinayotgan suyuq ajratmalar keyingisi uchun ajratuvchn
bo‗lib xizmat kiladi. Bu usulda uchinchi perkolyatordagi xom ashyodan ta‘sir
etuvchi modda to‗liq ajratib olinmaydi va ko‗p vaqt talab qilinadi.
Olmoniya farmakopeyasi buyicha xom ashyo 3 ta perkolyatorga 5:3,25:1,75
nisbatda solinadi, ajratma olish yukorida keltirilgan AKSH farmakopeyasi usuli
bilan bir xil. Bu usul asosan kam mikdorda tayyor maxsulot olishda ishlatiladi. Bu
usulda 2 va 3-perkolyatordagi xom ashyodan tulik biofaol modda ajratib olinmaydi
Bosin usuli. Xom ashyoni teng bo‗laklarga bo‗lib, 4 yoki 6 perkolyatorlarga
joylashtiriladi. Perkolyatordagi xom ashyoni bo‗ktirish, ivitish va ajratma olish
perkolyasiya usulidagidek olib boriladi. Birinchi perkolyatordagi xom ashyoning
mikdoriga nisbatan 50-100 % miqdorda ajratma perkolyasiya qilib olinadi va u
ikkinchi perkolyatordagi xom ashyoni bo‗ktirish uchun sarflanadi. So‗ng birinchi
perkolyatordagi xom ashyoni ta‘sir qiluvchi modda qolmagunga qadar
perkolyasiya qilinadi. Bu ajratma ikkinchi perkolyatordagi xom ashyoda
«oynasimon yuza» hosil qilish va perkolyasiyalash uchun ishlatiladi. Qolgan
perkolyatorda bu jarayon takrorlanadi va oxirgi perkolyatorda umumiy xom ashyo
miqdoriga teng ajratma perkolyasiya qilib olinadi.
Kamchiligi: uzoq vaqt davom etadi va oxirgi perkolyatordagi xom ashyoda
ta‘sir etuvchi moddaning bir qismi qolib ketadi.
Moskva ilmiy-tekshirish farmatsiya oliygohi uch xil usul taklif etgan.
Birinchi usul. Xom ashyo uchta perkolyatorga teng miqdorda joylashtiriladi. Birinchi perkolyatordagi xom ashyo ustiga «oynasimon yuza» hosil
bo‗lguncha ajratuvchi quyiladi va bir kunga qoldiriladi, so‗ng ajratma ikkinchi
perkolyatorga o‗tkaziladi, birinchiga yana toza ajratuvchi quyiladi va bir kunga
qoldiriladi. Keyin ikkinchidagi ajratma uchinchiga, birinchidagi ikkinchiga
o‗tkazilib, birinchiga toza ajratuvchi solinadi va uchchala perkolyator bir kunga
koldirib qo‗yiladi. So‗ng uchinchi perkolyatordan undagi xom ashyo miqdoricha
ajratma quyib olinadi. Ikkinchidagi ajratma uchinchiga, birinchidagi ikkin-chiga
o‗tkaziladi; birinchi perkolyator batareyadan ajratiladi (o‗chiriladi), ikkiichi va
102
uchinchi perkolyatorlar bir kunga koldiriladi So‗ng uchinchidan yana shuncha
ajratma qo‗shilib olinadi, suyuqlik ikkinchidan uchinchiga o‗tkaziladi va bir
kundan keyin uchinchidan oxirgi ajratma quyib olinadi. Xamma ajratmalar
ko‗shib, tindirilidi va suziladi.
Ikkiichn usul. Birinchi perkolyatordagi xom ashyoga ajratuvchi solib, 2 soat
ko‗yiladi, so‗ng ajratma ikkinchi perkolyatordagi xom ashyoga o‗tkaziladi,
birinchisiga yana ajratuvchi solinadi, birinchi va ikkinchi perkolyaorlar 2 soatga
qoldiriladi, so‗ng nkkinchi perkolyatordagi ajratma uchinchiga, birinchidagi
ikkinchiga o‗tkazilib, birinchiga toza ajratuvchi quyiladi. Uchchala perkolyator 1
kunga qoldiriladi. Keyin uchinchi perkolyatordan shu perkolyator dagi xom-ashyo
miqdoricha ajratma quyib olinadi. Ikkinchidan ajratma uchinchiga, birinchidan
ikkiichiga o‗tkazilib, birinchi perkolyator batareyadan ajratib olinadi, ikkinchi va
uchinchi perkolyatorlar 2 soatga qoldirilib, so‗ng uchinchi perkolyatordan ikkinchi
qism ajratma quyib olinadi. Ikkinchi perkolyatordan ajratma uchinchiga
o‗tkaziladi, ikkinchi perkolyator esa batareyadan uziladi. Uchinchi perkolyator 2
soatga qoldiriladi, so‗ng yana oxirgi qism ajratma quyib olinadi; hammasi qo‗shib
tindiriladi va suziladi.
Uchinchi usul. Xom ashyoni teng bo‗laklarga bo‗lib uchta psrkolyatorga
joylashtiriladi. Birinchi perkolyatordagi xom ashyoga «oynasnmon yuza» hosil
bo‗lguncha ajratuvchi quyib 24 soatga qoldiriladi. So‗ng birinchi perkolyator-dagi
ajratma ikkinchiga o‗tkaziladi, birinchiga esa qolgan ajratuvchining hammasi
quyilib, ikkalasi 6-7 soatga qoldiriladi. Ikkinchi perkol-yatordagi ajratma
uchinchiga, birinchidagi ikkinchiga o‗tkazilib, birinchi perkolyator batareyadan
ajratib olinadi. Ikkinchi va uchinchi perkolyatorlar bir kunga qoldiriladi va
uchinchi perkolyatordan tayyor mahsulotning 1/3 qismiga teng miqdorda ajratma
quyib olinadi. Ikkinchi perkolyatordan ajratma uchinchisiga o‗tkaziladi va u 6-7
soatga qoldiriladi, bunda ikkinchi perkolyator batareyadan ajratib olinadi. So‗ng
uchinchi perkolyatordan tayyor mahsulotning umumiy hajmini 2/3 ga teng ajratma
quyib olinadi. Birinchi va ikkinchi ajratmalar tindirgichga solinadi.
Ajratmalarni yot moddalardan tozalash. 10°S dan yuqori bo‗lmagan
haroratda kamida 2 kun tindirib, suzib olinadi.
Suyuk ekstraktni saklash-ular og‗zi zich yopiladigan idishlarda 12-15℃
xaroratda, kerak bulsa, yorug‗likdan holi joyda saklanadi. Saklash jarayonida
cho‗kma tushishi mumkin. Bunday hollarda ekstrakt filtrlanadi va baholanadi.
Mahsulotda ta‘sir etuvchi modda me‘yoridan ortiq bo‗dsa, toza ajratuvchi
bilan suyultiriladi.
Suyuk ekstraklarni baholash. Suyuq ekstraktlarning sifati DF, FM yoki
VFM bo‗yicha baholanadi. Masalan,XI DFsi bo‗yicha tashki ko‗rinishi, xidi, rangi,
ma‘zasi,chinligi, quruq koldik, spirt kuvvati (XI DF, 2-jild, 26-bet) yoki zichligi
(XI DF, 1-jild,24-bet), og‗ir metallar (XI DF, 1-jild,161-bet) va ta‘sir etuvchi
modda mikdori bo‗icha taxlil kilinadi.
Sanoat miqyosida ishlab chiqarilayotgan ayrim suyuq ekstraktlarning nomlari va asosiy ko‗rsatkachlari kuyidagi jadvalda keltirilgan.
Suyuq ekstraktlarning nomi va asosiy ko‗rsatkichlari
103
Ekstrakt nomi
1
Kalina
Ekstrakti
2
Jag‗-jag‗
Ekstraktn
3
Makkajo‗xori
ekstrakti
4
Tog‗jambil
ekstrakti
Xom ashyo va
spirt quvvati
Po‗stlog‗i; 50%
Ta‘sir qiluvchi moddasi,
Ishlatilishi
Oshlovchi moddalar.Qon to‗xtatuvchi
vosita, ayniqsa bachadondan qon ketganda.
Er ustki qismi; 70% Vitaminlar. bachadon, buyrak va o‗pkadan qon ketganda qon to‗xtatuvchi vosita.
Makkajo‗xori
popugi; 70%
Flavonoidlar va vitaminlar.
O‗t haydovchi va qon to‗xtatuvchi vosita.
Erustki qismi;
Timol va karvalol saqlagan efir
glitserin saqlagan moyi.Balg‗am ko‗chiruvchi preparat
30% siirt.
pertussin tarkibiga kiradi.
№14. MAVZU: QUYUQ EKSTRAKTLAR TA‘RIFI, TAVSIFI VA TASNIFI,
ULARNI ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASI.
1. Quyuq ekstraktlar ifodasi.
2. Quyuq ekstraktlarni tayyorlashdagi texnologik bosqichlar.
3. Quyuq ekstraktlarni tayyorlash uchun ajratma olishni o‗ziga hos usullari.
3.1. Sirkulyasion usul.
3.2. Diskli diffuzion asbobida olish.
3.3. Prujina kurakchali asbobda olish.
3.4. Ekstrakrlar batareyasida qarshi oqimda ajratma olish.
4. Ajratmani yot moddalardan tozalash usullari.
5. Bug‗latish. Bug‗latishda ishlatiladigan asbob-uskunalar.
6. Bug‗latishdan kuzatiladigan noxush xodisalar va ularni bartaraf etish yo‗llari.
Quyuq va quruq ekstraktlar turli sinflarga mansub bo‗lgan va tarkibida
biofaol moddalar bo‗lgan o‗simlik xom ashyolaridan olinib, mahsus guruhni
tashkil qiladi. Ularni olishda ajratuvchi sifatida har xil quvvatli etil spirti, dietil
efiri, xloretan, suv, xloroformli, ammiakli, nordonlash- tirilgan suvlar, metilen
xlorid va xladonlarni ishlatish mumkin. CHunki tayyor mahsulot tarkibida
ajratuvchi deyarli bo‗lmaydi. Quyuq ekstraktlarning o‗ziga xos xususiyati
shundaki, nam joyda suyuqladi va mog‗orlaydi, quruk ekstraktlar esa tarkibidagi
namligini yo‗qotib, kattiq bo‗laklarga aylanib qoladi.
Quruq ekstraktlar ishlab chiqarish ko‗lami tez sur‘atlar bilan o‗smokda,
chunki ularni ishlatish ancha qulaydir. Lekin kuruk ekstraktlar ishlab chiqarishda
xam ba‘zi muammolar mavjud. Ko‗pchilik quruq ekstraktlar sochiluvchan tolqon
bo‗lib, idish og‗zi ochilishi bilan namlikni shimib olib, qotib qoladi, bu esa
ishlatishni goyat qiyinlashtiradi. Bu qiyichilikni bartaraf etish uchun, shunday
ajratuvchi va ajratma olish usulini tanlash loznmki, u quruq ekstrakt namlanishiga
sabab bo‗ladigan ekstraktiv moddalarni xom ashyodan deyarli ajratmasin, lekin
biofaol moddalarni iloji boricha to‗la ajratsin. Bundan tashqari, maqsadga muvofiq
to‗ldiruvchilarni ilmiy asosda 'tanlash ham katta ahamiyatga egadir. Odatda quyuq
va quruk ekstraktlar tarkibida xom ashyoga nisbatan bir necha marta ko‗p
104
miqdorda biologik faol moddalar bo‗ladi. Ular sanoat korxonalari va dorixonalarda
nastoykalar, suyuq ekstraktlar, murakkab tolqonlar, eritmalar, shamchalar,
tabletkalar, qiyomlar ishlab chiqarshda, ayrimlari esa xab dorilar tayyorlashda
to‗ldiruvchi bo‗lib xizmat qiladgan.
Kuyuq va quruk ekstraktlar ishlab chiqarish:
ajratma olish;
yot moddalardan tozalash;
bug‗latish yoki quritish;
baholash,qadoqlash va o‗rash kabi texnologiya bosqichlaridan iborat bo‗ladi.
Ajratma olishda nastoyka va suyuq ekstraktlar tayyorlashdagi hamma
usullardan foydalanish mumkin. Matseratsiya,perkolyasiya,reperkolyasiya va x.k.
SHu bilan birga quyuq va kuruk ekstraktlar ishlab chiqarishda o‗ziga xos ajratma
olish usullari ham mavjud.
Qarshi oqimda va aylanma (Sirkulyasion) usulda ajratma olish shu jumlaga
kiradi. Bu usullarni qo‗llashdan maqsad iloji boricha oz miqdorda ajratuvchi
sarflab, uzluksiz konsentrlangan ajratma olishdir. Bu esa katta iqtisodiy
ahamiyatga egadir. Qarshi oqimda ajratma olish o‗z navbatida ikkiga bo‗linadi:
birinchi usulga asoslantan asbob-uskunalarda xom ashyo harakat lanmaydi,
ajratuvchi esa perkolyatorning pastki tomonidan qarshi oqim bo‗yicha harakat
qiladi, natijada xom ashyo bir tekis namlanadi va havoni siqib chiqaradi. Bu
maqsadda 5 tadan 16 tagacha perkolyatorlar naylar yordamida o‗zaro birlashtirilib,
bir butun qurilma hosil qilinadi. Masalan, agar batareyada beshta perkolyator
bo‗lsa, uning to‗rttasiga xom ashyo joylashtiriladi va birinchisiga pastki tomondan
perkolyatorning yuqorigi havo jo‗mragidan bir necha tomchi ajratuvchi oqib
ketgunga qadar ajratuvchi yuboriladi va ma‘lum vaqtga ivitish uchun qoldiriladi,
so‗ng ajratma ikkinchi perkolyatorga yon jo‗mragi orqali o‗tkaziladi, birinchiga
esa yana pastdan toza ajratuvchi quyilib turiladi. Bu jarayon shu tarzda hamma
perkolyatorlarda davom ettiriladi va to‗rtinchi perkolyatordan mahsulot quyib
olinadi. Bu vaqtda birinchi perkolyatordagi xom ashyo tarkibida ta‘sir qiluvchi
modda qolmaydi, uni batareyadan ajratib, o‗rniga beshinchi perkolyator ishga
tushiriladi. Endi toza ajratuvchi ikkinchi perkolyator orqali berilib, ajratma
beshinchisidan quyib olinadi. Bu vaqtda birinchi perkolyatordagi ta‘sir qiluvchi
moddasi kolmagan xom ashyo olib tashlanadi va yangi xom ashyo solib, ishga
tayyorlab qo‗yiladi SHunday qilib, bu usulda navbat bilan bitta perkolyator
tayyorgarlik bosqichida bo‗lib, qolganlarida uzluksiz ish jarayoni davom etadi.
Bu qurilmalar tuzilishining murakkabligi va sharoitida ko‗p joy ishg‗ol
qilishi uning kamchiligi hisoblanadi. Olim va mutaxassislarning izlanishlari
natijasida xom ashyo va ajratuvchi bir-biriga qarama-karshi oqimda harakat qilsa,
ishlab chiqarish unumdorligi oshishi va o‗ta konsentrlangan ajratma olish
mumkinligi isbotlangan. Bu usulda ishlashga asoslangan asboblar kanday
tuzilishga ega bo‗lishidan qat‘i nazar ish mohiyati bir xil bo‗ladi. Asbobning .bir
tomonidan uzluksiz ravishda xom ashyo, ikkinchi tomondan ajratuvchi tushib
turadi. Ular bir.-biriga qarama-qarshi yo‗nalishda harakatlanishi natijasida
diffuziya jarayoni tezlashadi va konsentratsiyalar farqi oshib boradi. Qarama105
qarshi tomondan kelayotgan ajratuvchi xom ashyodagi ta‘sir etuvchi modda bilan
tobora to‗yinib boradi va xom ashyo tushadigan tomondan konsentrlangan ajratma
quyib olinadi.
Ikkinchi tomonidan esa deyarli ta‘sir qiluvchi moddasi qolmagan xom ashyo
tushayotgan toza ajratuvchi bilan yuviladi, siqiladi va chiqarib tashlanadi. bu
usulning avfzalligi: jarayon avtomatlashtirilishi mumkin va nisbatan kam
ajratuvchi sarflanib to‗yingan ajratma olinadi, bu usulda ajratma olish
A.G.Natradze, M.D. Ryazanqeva, G.A.Motsievskiy, P. T. Radionov aoboblarida
amalga oshiriladi.
Likopchali diffuzion asbob. Bu asbobni L.G.Natradze va M.D. Ryazanseva
taklif qilgan. Uning uzunligi 3,7metr, diametri 10,5 sm li ikkita naydan tashkil
topgan bo‗lib, pastki kamerada 30° burchak hosil kilib birlashgan va ikki qavatli
devor bilan ta‘minlangan. Pastki kamerada va yuqorida naylar oxirida uchta
yulduzcha joylashgan. YUlduzcha va naychalar orqali zanglamaydigan po‗latdan
tayyorlangan teshikli likopcha o‗rnatilgan sim kiygizilib qo‗yiladi. Diskli sim
yulduzchalardan biriga o‗rnatilgan elektr yordamida harakatga keltiriladi
Ishlash tartibi: asbob ajratuvchi bilan to‗ldirilib likopchali sim harakatga
keltiriladi, chap tomondagi dozatordan ma‘lum tezlikda mayda-langan xom ashyo
tushib turadi. Disklar xom ashyoni ajratuvchi oqimga qarshi harakatga keltiradi.
Ayni vaqtda o‗ng tomondan ma‘lum tezlikda ajratuvchi tushib turadi. Ta‘sir
qiluvchi moddasi, qolmagan xom ashyo toza ajratuvchi bilan yuvilib, siqilib o‗ng
tomondagi nayning orqasida joylashgan idishga yig‗iladi. Tayyor ajratma esa xom
ashyo tushayotgan tomonda yig‗iladi.
Prujina-kurakchali eietraktor. Bu ham uzluksiz ishlaydigan eksikator
bo‗lib, G. A. Motsieskiy va P. T. Radiopovlar taklkf qigan
Asbob 15 xonachadan tashkil topgan bo‗lib, har bir xonachaga barabanga
o‗rnatilgan ikki qator yoysimon prujinaln kurakchalar joylashgan. Xonacha-larning
pastki qismida isitish kamerasi, chap tomonda ajratma yig‗iladigan idish, dozator,
o‗ng tomonda esa purkagich va aylanadngan tasma orqali ta‘sir qiluvchi moddasi
qolmagan xom ashyo chiqarib yuboriladigan moslamalar joylashgan.
Ishlash tartibi: xom ashyo ajratuvchisi bo‗lgan birinchi xonachaga tushadi.
Bu erda xom ashyo kurakchalar yordamida suyuqlikka botiriladi va aralashtiriladi,
so‗ng xonacha devoriga siqiladi va prujinali kurakchalar yor-damida ikkinchi
xonachaga uzatiladi. Ikkinchi xonachada ham birinchidagi jarayonlar takrorlanadi.
So‗ng xom ashyo keyingi xonaga uzatiladi va hokazo. Ajratuvchi esa purkagich
orqali tasmadagi xom ashyoni yuvib, oxirgi 15 xo-nachaga tushadi, undan 14, 13,
12, 11 va nixoyat 1 xonachaga o‗tib, to‗plagichga tushadi
Prujina-kurakchali asbob ermon, valeriana, bahorgi adonis va chuchukmiya
ildizlaridan ajratma olishda sinab ko‗rilgan va ijobiy natija olingan.
Aylanma (sirkulyasion) usulda ajratma olish. Bu usulda ajratma olish
ajratuvchining uzluksiz aylanma harakatiga asoslangan. Ajratma olinadigan
qurilma uzluksiz va avtomatik tarzda ishlaydigan Sokslet asbobiga o‗xshash
ishlaydi. Qurilma bir-biri bilan o‗zaro bog‗langan kub, ajratma olinadigan idish
(ekstraktor), kondensator va to‗plagichlardan tashkil topgan
106
Ishlash tartibi: maydalangan xom ashyo ajratma oladigan idishga
joylashtiriladi, ustiga bukik naychadan pastroq sathgacha ajratuvchi solinadi va
ivitish uchun 24 soatga qoldiriladi. Ayni vaqtda ozroq ajratuvi kub va to‗plagichga
ham solinadi. Ivitish vaqti tugagandan so‗ng to‗plagich jo‗mragini ochib, ajratma
oladigan idishning bukik naycha sathigacha ajratuvchi quyiladi, bunda ajratmaniig
hammasi kubga tushadi.
Kub qizib turganligi uchun
ajratuvchi
bug‗lanib,
kondensatorda
suyuqlikka aylanib, to‗plagichga, so‗ngra esa ma‘lum tezlik bilan ajratma
oladigan idishga tushadi. Suyuqlik sathi bukik naycha bilan tenglashganda yana
ajratma tushadi va jarayon shu tarzda davom etaveradi. Har gal ta‘sir qiluvchi
modda kubda qoladi, ajratuvchi esa bug‗ holga o‗tib, u kondensatorda suyuqlikka
aylanadi
va
yana ajratma oladigan idishga tushadi. Xom ashyoda ta‘sir
qiluvchi
modda tugagach, u idishdaa olib
tashlanadi,
kubdan ajratma
to‗plagichga haydaladi, xom ashyo idishdan olib tashlanadi va ajratma oladigan
idishga yangi xom ashyo joylashtiriladi. Bu qurilmada qirqquloqning quyuq
ekstrakti dietil efiri yordamida olingan.
Xladonlar yordamida ajratma olish. Xladonlarning diffuziya qobilyati
katta bo‗lib, osonlikcha xom ashyo hujayralariga kirib biofaol moddalarni eritib,
tashqi fazaga olib o‗tadi. Ko‗pchilik tanlab eritish qobiliyatiga ega bo‗lib, nisbatan
barqaror va sifatli ekstrakt olishga imkon tug‗diradi. Olingan ajratmadai xladonlar
xona haroratida bug‗lanib ketadigan energiya sarflashga hojat qolmaydi.
Xladonlarning bu xossalari ekstrakt ishlab chiqarishda ajratuvchi sifatida K1-KG
ko‗lamda ishlatish. imkoniyatini beradi. Xladon -larda ajratuvchi sifatida freon
(11,12,114,22) lar, suyultirilgan karbonat angidrid ishlatiladi. Bular yordamida
ajratma olish zich (germetik) berkitilgan yukori bosimga (55—65atm) bardosh
bera oladigan maxsus asboblarda, 20—25SS haroratda olib boriladi.
Suyultirnlgan karbonat angidrid gazidan ekstrakt
olishda foydalanish.
Buning uchun maxsus: po‗latdan yasalgan uchta ekstraktor, suyuq
karbonat
angidrid
gazi saklanadigan
idish, to‗plagich, bug‗latgich va
kondensatordan tashkil topgan va o‗zaro zich berkitiladigan qurilmadan
foydalaniladi. Ishlash jarayoni: ekstraktorlarga maydalangan o‗simlik xom ashyosi
joylash-tiriladi, ustiga «oynasimon yuza»
xosil
bo‗lguncha suyultirilgan
karbonat angidrid) yuboriladi va ivitish uchun ma‘lum vaqtga qoldiriladi. So‗ng
pastki jo‗mraklarni ochib, ajratma to‗plagichga quyib olinadi, suziladi ajratuvchi
bug‗latgichga o‗tkazilganda 20-25°S haroratda bug‗lanadi va tayyor mahsulot
quyib olinadi. Ajratuvchi bug‗lari kondensatorda suyuq holga o‗tadi va yana xom
ashyodan ajratma olish uchun ishlatiladi,
Ajratmalarni yot moddalardan tozalash. Ajratma olish vaqtida xom ashyo
va ajratuvchi tabiatiga, olinish usullaraga qarab ma‘lum miqdorda har xil yot
moddalar ( shilimshiq, oqsil) ajralib chiqadn. Ajratmani kuyultirishdan oldin
ulardan tozalash lozim. YOt moddalar tabiatiga va miqdoriga qarab har xil tozalash
usullari ko‗llaniladi. Masalan,: ajratmani salqin joyda bir necha kunga koldirib,
keyin suziladi, ma‘lum vaqt kaynatib tindiriladi, ba‘zan ma‘lum mikdorda (2 107
20%) adsorbentlar bilan ishlov berib tindirib qo‗yiladi, so‗ng suziladi
yoki
sentrifugalanadi. Ajratmalardagi yot moddalarli spirt yordamida cho‗ktirib
tozalash ham keng ko‗llaniladi. Ajratmani xom ashyo miqdorining yarmi
kolguncha bug‗latiladi, sovitiladi, so‗ng qoldiqka nisbatan ikki marta ortiq (yoki
xom ashyo bilan bir xil) miqdorda 95% li spirt bilan qo‗shib aralashtiriladi 8"S
haroratda 5—6 kunga qoldiriladi, so‗ng suziladi.
Ajratmani kuyultirish: YOt moddalardan tozalangan ajratmalar tegishli
vakuum bug‗latgich qurilmalarida 50—60°S da quyultiriladi. Agar ajratma spirtli
yoki •spirt yordamida tozalangan bo‗lsa, mo‗‗tadil bosimda (vakuumsiz),
spirt haydab olinadi, so‗ng suvli qism vakuum ostida bug‗latib quyultiriladi.
Quritish. Agar quyuq ekstraktni quritish lozim bo‗lsa, vakuum quritgich
javonlaridan foydalaniladi. Quyultirilmagan ajratmalar vakuum jo‗vali
yoki
purkagichli quritgichlarda quritiladi. Quritilgan ekstrakt lozim bo‗lsa, tegishli
tegirmonda maydalanadi.
Baholash. Quyuk va quruq ekstraktlar tashqi ko‗rinishi, chinligi, tarkibidagi
namlik, og‗ir metallar va ta‘sir etuvchi modda miqdori bo‗yicha baholanadi.
Saqlanishi. Quyuq va quruq ekstraktlar tarkibidagi biologik faol moddalari,
ekstraktiv moddalari va ajratuvchisini tabiatiga binoan gigros-kopik hususiyatga
ega. SHu tufayli 30, 50 va 100 g li og‗zi keng burama qopqopli shisha idishlarda,
qopqoq ustidan parafinlangan holda saqlanadi.
Qoqi o‗tning quyuq ekstrakti (Extgasti Tagaxasum spissum)
Qokio‗tnnng ildizidan xloroformli suv yordamida kasrli matseratsiya usulida
ajratma olinadi. Birinchi marta ivitish uchun ikki kunga, ikkinchi marta bir kunga
qoldiriladn. YOt moddalardan tozalash uchun ajratmaga 3—5% kaolin ko‗shiladi,
tindiriladi, suziladi, quruq holiga kelguncha bug‗latiladi. Qokio‗tning kuyuq
ekstrakti hab dori tayyorlashda asos. sifatida ishlatiladi.
Erkak kirqquloqni quyuq ekstrakti
(Extractum Filicis maris aethereum).
Ajratma olishda ajratuvchining aylanma xarakatiga asoslangan Sokslet
asbobidan foydalaniladi. Ajratuvchi sifatida dietil efiri, dixloretan yoki uglerod
(1U)-xlorid ishlatish mumkin. Tayyor maxsulot tarkibida 25-28% filitsin bo‗ladi.
Agar undan ortiq bo‗lsa, vazelin moyi yoki tarkibida kamroq ta‘sir etuvchi
moddasi bo‗lgan ekstrakt bilan aralashtiriladi. Tayyor mahsulot tarkibida
ajratuvchi butunlay qolmasligi kerak va uning hidi bo‗lmasligi kerak. Qo‗ng‗ir
rangga o‗tgan ekstrakt ishlatishga yaroqsiz deb hisoblanadi. Saqlanish vaqtida
filitsin kristall holida cho‗kib qolishi mumkin. SHuning uchun ishlatishdan oldin
ekstrakt yaxshilab aralashtirilishi lozim. Tayyor mahsulotning asalga o‗xshash
konsistensiyaga ega bo‗lishiga sabab, ajratuvchida ta‘sir etuvchi modda bilan bir
qatorda o‗simlik to‗qimalaridan mumsimon moddalar ham ajralib chiqishidir.
Ekstrakt chuvalchangsimon gijjalarni xaydashda ishlatiladi, kunlik beriladigan
miqdori -8g. Ehtiyotlik bilan ―A‖ ro‗yxatida saqlanadi.
Bug‗latish. Qizdirish natijasida ajratuvchining bir qismi bug‗latilib, eritma
konsentratsiyasining oshiriliga bug‗latish deyiladi. Bunda bug‗latilgan eritma
oquvchanlik xossasini saqlab kolishi kerak. Bug‗latish mu‘tadil, past (vakuum)
108
va yuqori atmosfera bosimlarida oolib borilishi mumkin. Ishlab chiqarishda
ko‗pincha vakuum ostida ishlaydigan bir va ko‗p tanali (korpusli) qurilmalar
ishlatiladi.
Bir tanali vakuum bug‗latkichlar. Uning asosiy qismlari bug‗latkich,
sovutkich, to‗plagich va havo surgichlardan tashkil topgan. Havo so‗rgichga
tomchi o‗tib ketmasligi uchun ular orasiga tomchi ushlagich
(resiver)
o‗rnatiladi. Bug‗latgichning yuqori qismida bug‗latish jarayonini, havo so‗rilish
darajasini va xaroratini nazorat qiladigan moslamalar o‗rnatiladi.
Ko‗p tanali (uch korpusli) vakuum qurilmada issiqlik ancha tejaladi.
CHunkn korxona bug‗xonasidan faqat birinchi tananing ikki qavatli devori orasiga
yuqori haroratli bug‗ yuboriladi va ajratmadan hosil bo‗lgan «ikkilamchi bug‗»
ikkinchi kozonni qizdirishga sarflanadp va h. k. Bunday qurilmalar to‗g‗ri yoki
qarama-qarshi oqim bo‗yicha ishlashi mumkin. Keyingi holda bir tomondan
issiqlik, ikkinchi tomondan esa bug‗latiladigan suyuqlik kelib turadi.
Bug‗latgichlar uzluksiz ravishda ishlaydi, ish unumi unchalik yuqori emas va
bug‗latish jarayonida har xil khngilsiz xodisalar sodir bo‗lishi mumkin. Bunday
xodisalarning oldini olish uchun extiyot choralarini ko‗rish lozim. Aks holda
bug‗latish jarayoni sekinlashadi, energiya ko‗p sarflanadi, bug‗latilayotgan modda
sifati buziladi. Quyka (inkrustatsiya), ko‗pik hosil bo‗lishi, tomchi chiqib ketishi,
gidravlik va gidrostatik xamda harorat depressiyalari nomaqbul xodisalar
jumlasiga kiradi.
Quyqa hosil bo‗lishi issiklik o‗tkazuvchanlikni pasaytiradi va natijada
issiklik ko‗p sarflanadi, bunda bug‗latilayotgan suyuqlik harorati ortadi. Bu
hodisaning oldini olish uchun bug‗latish jarayonida aralashtirish, havosizlik
darajasi, xarorat va suyuklik qatlam qalinligi ma‘lum darajada bo‗lishini
ta‘minlash kerak buladi.
Ko‗pik hosil bo‗lishi bug‗latish jarayonini sekinlatadi, suyuklik ko‗pik bilan
kondensatorga o‗tib ketishi mumkin. Ko‗pik xosil bo‗lishini yuqotish uchun
bug‗latgich va sovutgich oralig‗iga ushlagich o‗rnatish, bir me‘yorda qaynashni
ta‘minlash, ko‗piklanishni pasaytiruvchi (uchiruvchi) SFM moddalar qo‗shish,
havosizlik darajasini tanlash va bug‗latgichda bug‗ muhitini kengaytirish lozim.
Gidravlik depressiya issiqlikni atrof muhitga tarqalib yuqolishi natijasida
xosil bo‗ladi. Bu hodisani kamaytirish maqsadida bug‗latgich va kondensator
orasidagi naycha qisqartirilishi va uni issiqlik o‗tkazmaydigan shisha tolali paxta
bilan o‗rash lozim.
Gidrostatik depressiya — bug‗latilayotgan eritma pastki qatlamlarining
orttiqcha isib ketishiga sabab bo‗ladi.
Bug‗latilayotgan eritma qatlam qalinligi kamaytirilishi lozim. Xarorat
depressiyasi deb bug‗latilayotgan eritma xarorati bilan toza erituvchi o‗rtasidagi
harorat farqiga aytiladi. Suyuqlik bug‗lanishi natijasida uning yuza qatlamlarida
harorat pasayib, jarayon sekinlashadi. Bu hodisani yuqotish uchun qozon
devorlariga yuborilayotgan bug‗ harorati yoki kozondagi havoning surilish
darajasi oshirilishi lozim. YUqorida qayd etilgan asboblar bayon qilingan
nomaqbul hodisasiz ishlamaydi. Keyingi vaqtda sanoat sharoitida uzluksiz
109
ishlaydigan, ishlab chiqarish unumdorligi yuqori bo‗lgan asbob-uskunalar
ishlatila boshlandi. Rotorli va ko‗pik hosil qilib bug‗latadigan bug‗latgichlar
shu jumlaga kiradi.
Rotorli bug‗latgich uchta bo‗limdan iborat bo‗lib, har bir bo‗lim suv
bug‗i yordamida alohida-alohida isitiladi. Bug‗latgichning markaziy o‗qiga rotor
o‗rnatilgan bo‗lib, unga kurakchalar mustahkamlangan. Rotorning katta
tezlikdagi aylanma harakati natijasida kurakchalar suyuqlikni qizib turgan
devorga sachratib, yupqa qatlam hosil qiladi. YUpqa qatlamda ajratuvchi oson
va tez bug‗lanadi. Ajratma devor bo‗ylab pastga tomon harakatlanadi va yig‗ib
olinadi. Ishlab chiqarish unumdorligi 450 l/soat.
Ko‗pik bug‗latgich — bu qurilma ajratma saqlanadigan idish, ajratgich
(separator), issiqlik almashtirgichlar (teploobmenniki), suzgich va havo
yuboriladigan qismlardan iborat. Ajratma naycha orqali issiqlik almashtirgichning
yuqori qismiga havo tarqatgich to‗r ustiga yuboriladi. Pastki qismidan tozalangan
xavo bosim bilan berilib, u suyuqlikni ko‗pirtiradi. Ko‗pik issiqlik almashtirgich
(radiator) yuzasiga yopishib, yupqa parda hosil qiladi. Natijada bug‗lanish
jarayoni kechadi. Qisman bug‗latilgan ajratma yig‗gich (to‗plagich) idishga
tushadi va jarayon takrorlanadi. Bug‗ bilan birga mayda ajratma zarrachalari
yuqoriga o‗tib ketishi mumkin. Ular separator yordamida tutib qolinib, ajratma
saqlovchi idishga qaytariladi. Ajratma 40— 80°S haroratda bug‗latiladi. Bu
qurilmani yaratgan P. N. Makarenko va boshqalar Xarkov shahridagi «Zdorove»
ishlab chiqarish birlashmasida zubturum suvli ajratmasini bug‗latish uchun
ishlatishgan, keyinchalik bu usul Toshkentdagi «Uzximfarm» birlashmasida
ham joriy qilindi. Bunda ajratma vakuumsiz 100°S dan past xaroratda
bug‗lanadi.
№15. MAVZU: QURUQ EKSTRAKTLAR TA‘RIFI, TAVSIFI VA TASNIFI,
ULARNI ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASI. QURITISH VA QURITGICHLAR.
Reja
4. Qquruq ekstraktlar ifodasi.
5. Qquruq ekstraktlarni tayyorlashdagi texnologik bosqichlar.
6. Qquruq ekstraktlarni tayyorlash uchun ajratma olishni o‗ziga hos usullari.
3.1. Sirkulyasion usul.
3.2. Diskli diffuzion asbobida olish.
3.3. Prujina kurakchali asbobda olish.
3.4. Ekstrakrlar batareyasida qarshi oqimda ajratma olish.
4. Ajratmani yot moddalardan tozalash usullari.
5. Quritish kinetikasi. Ajratmalarni quritish uchun ishlatiladigan vakuum
quritgichlarni ishlash mohiyati.
6. Purkagichli quritgichlarni ijobiy tomonlari.
7. Sublimatsion quritgichlarni farmatsiyada ishlatish istiqbollari.‖
Quyuq ekstraktlarning o‗ziga xos xususiyati ulardagi namlik tez
suyuqlanadi va mog‗orlaydi, quruqlarda esa namligini yuqotib, bo‗laklarga aylanib
qoladi.
110
Ekstraktlar ishlab chiqarish ko‗lami tez sura‘tlar bilan o‗smoqda, chunki
ularni ishlatish ancha qulaydir. Lekin quruq ekstraktlar ishlab chiqarishda ba‘zi
muammolar mavjud. Ko‗pchilik quruq ekstraktlar sochiluvchan tolqon bo‗lib,
idish og‗zi ochilishi bilan namlikni shimib olib, qotib qoladi, bu esa ishlatishni
g‗oyat qiyinlashtiradi. Bu qiyinchilikni bartaraf etish uchun, shunday ajratuvchi va
ajratma olish usulini tanlash lozimki, u quruq ekstraktni namlanishiga sabab
bo‗ladigan ekstraktiv moddalarni xom ashyodan deyarli ajratmasin, lekin biofaol
moddalarni iloji boricha to‗la ajratsin. Bundan tashqari, maqsadga muvofiq
to‗ldiruvchilarni ilmiy asosda tanlash ham katta ahamiyatga ega. Odatda quyuq va
quruq ekstraktlar tarkibida xom ashyoga nisbatan bir necha marta ko‗p miqdorda
biologik faol moddalar bo‗ladi. Ular sanoat korxonalari va dorixonalarda
nastoykalar, suyuq ekstraktlar, murakkab tolqonlar, eritmalar, shamchalar,
tabletkalar, qiyomlar ishlab chiqariщda, ayrimlari esa xab dorilar tayyorlashda
to‗ldiruvchi bo‗lib xizmat qiladi.
Quyuq va quruq ekstraktlar ishlab chiqarish ajratmani yot moddalardan
tozalash, bg‗latish yoki quritish, va qadoqlash kabi texnologik bosqichlardan
iborat bo‗ladi.
Ajratma olishda nastoyka va suyuq ekstraktlar tayyorlashdagi hamma
usullardan foydalanish mumkin. SHu bilan birga quyuq va quruq ekstraktlar ishlab
chiqarishda o‗ziga xos ajratma olish usullari ham mavjud. Qarshi va aylanma
(sirkulyasion) usulda ajratma olish shular jumlasiga kiradi. Bu usullarni
qo‗llashdan maqsad imkoni boricha oz miqdorda ajratuvchi sarflab, uz luksiz
konsentrlangan ajratma olishdir. Bu esa katta iqtisodiy axa mi yatga egadir.
Qarshi oqimda ajratma olish o‗z navbatida ikkiga bo‗linadi: birinchi usulga
asoslangan asbob-uskunalarda xom ashyo xarakatlanmaydi, ajratuvchi esa
perkolyatorning pastki tomonidan qarshi oqin bo‗yicha xarakat qiladi, natijada
xom ashyo bir tekis namlanadi va xavoni siqib chiqaradi. Bu maqsadda 5 tadan 16
tagacha perkolyatorlar naylar yordamida o‗zaro birlashtirilib, bir butun
qurilma xosil qilinadi. Masalan, agar batareyada beshta perkolyator bo‗lsa, uning
to‗rttasiga xom ashyo joylashtiriladi va birinchisiga pastki tomondan
perkolyatorning yuqorigi xavo jo‗mragidan bir necha tomchi ajratuvchi oqib
chiqqunga qadar ajratuvchi yuboriladi va ma‘lum vaqdga ivitish uchun
qoldiriladi, so‗ng ajratma ikkinchi perkolyatorga yon jo‗mragi orqali o‗tka-ziladi,
birinchiga esa yana pastdan toza ajratuvchi quyilib turiladi. Bu jarayon shu tarzda
xamma perkalyatorlarda davom ettiriladi va to‗rtinchi perkolyatordan tayyor
mahsulot quyib olinadi. Bu vaqtda birinchi perkolyatordagi xom ashyo
tarkibida ta‘sir qiluvchi modda qolmaydi, uni batareadan ajratib, o‗rniga beshinchi
perkolyator ishga tushiriladi. Endi toza ajratuvchi ikkinchi perkolyator
orkali berilib, ajratma beshinchisidan quyib olinadi. Bu vaqtda birinchi
perkolyatordagi ta‘sir qiluvchi modda kolmagan xom ashyo olib tashlanadi va
yangi xom ashyo solib, ishga tayyorlab qo‗yiladi. SHunday qilib, bu usulda
navbat bilan bitta perkolyator tayyorgarlik bosqichida bo‗lib, qolganlarida
uzluksiz ish jarayoni davom etadi.
111
O‘ziga xos texnologik jarayonga ega bo‘lgan Kuyuq va quruq ekstraktlar
Belladonnaning quyuq ekstrakti. Ajratma belladonna bargidan
reperkolyasiya usulida 20% li spirt yordamida olinadi va yot moddalardan
tozalashdi. So‗ng bug‗latgich asboblarnda 50-60°S da quyultirib, ta‘sir etuvchi
modda miqdori tekshiriladi. Agar alkaloid miqdori 1,5% dan ortiq bo‗lsa, kraxmal
qandi (patoka), dekstrin yoki qandlar qo‗shib me‘yoriga keltiriladi, kam bo‗lgan
taqdirda alkaloidi me‘yoridan ortiq bo‗lgan quyuq ekstrakt bilan aralashtiriladi.
Tayyor ekstraktda alkaloidlar mikdori 1,4% dan kam va 1,6% ko‗p bo‗lmasligi
kerak.
Ehtiyotlik bilan («B» ro‗yxat) saqlanadi. Mushaklar tarangligini
bo‗shashtiruvchi (spazmolitik) vosita sifatida ishlatiladi,
Belladonnaning quruq ekstrakti. Ajratma olish va yot moddalardan
tozalash kuyuq ekstraktga o‗xshash.
Tozalangan ajratma tortiladi. Ekstraktiv moddalar va alkaloidlar miqdori
aniqlanadi. So‗ng ajratma vakuum bug‗latgich asbobida kuyuq holatgacha
bug‗latiladi. Tayyor mahsulotda 0,7-0,8% alkaloid bo‗lguncha dekstrin qo‗shib,
aralashtiriladi, kuritiladi, maydalanadi, baholanadi va qadoqlanadi. Tayyor
mahsulot tarkibida giosiaminga hisoblaganda 0,7-0,8% alkaloid bo‗lishi kerak.
Ehtiyotlik bilan («B» ro‗yxati) saqlanadi.
Belladonnaning quruq ekstrakti kuyuq ekstraktga nisbatan ikki barobar ko‗p
mikdorda ishlatiladi. Uning yorlig‗ida «Belladonnaning quruq ekstrakti 1:2» deb
yozib ko‗yilgan bo‗lishi kerak.
CHuchukmiya quyuq ekstrakti (Extracti Glycyrrhizae spissum ).
Ajratuvchi sifatida 0,25 yoki 1% li ammiakli suv ishlatilib, ajratma kasrli
matseratsiya usulida olinadi. Xom ashyo tarkibida suv va kislotalarda erimaydigan
glitsirizin kislotasi, ammiak bilan suvda yaxshi eriydigan ammoniyli tuz xoliga
o‗tadi. Buning uchun maydalangan xom ashyo baravar ortiq olingan ajratuvchi
bilan 2 kun koldirib ko‗yiladi. Ajratma kuyib olinadi va xom ashyo ustiga baravar
miqdorda ajratuvchn quyib, yana bir kunga qoldiriladi. Ikkinchi ajratma quyib
olinib, birinchisi bilan birlashtiriladi. So‗ngra kaynatilgandan so‗ng 5% mikdorda
bentonit (kaolin, talk) ko‗shib chayqatiladi va bir necha kunga koldiriladn. so‗ng
suziladp. YOt moddalardan tozalangan ajratma vakuum asbobida quyuq holiga
kelguncha bug‗latiladi.
Tayyor mahsulotda glitsirizin kislotaniig miqdori 14% dan kam bo‗lmasligi
kerak. CHuchukmiya quyuq ekstrakti xab dorilar tayyorlashda ishlatiladi.
CHuchukmiya quruq ekstrakti (Extractum Glycyrrhizae siccum).
CHuchukmiya kuyuq ekstraktini quritish yo‗li bilan tayyorlanadi. Tarkibida 17%
glitserizin kislotasi, bo‗lishi kerak. Quyuq ekstraktiga o‗xshash ishlatiladi.
Issiqlik jarayonlari.
Ishlab chiqarishda issiqlik berish yoki srvutish jarayoni yuz beradi.
Issiqlik berish – bunda issiqlik bir jismdan ikkinchisiga o‗tishi bilan yuzaga
keladi. Bu esa issiqlik o‗tkazish, konveksiya (aralashib ketish) va nur tarqatish
usullarida kechadi.
112
Issiqlik o‗tkazish – issiqlik manbai devor qalinligi bilan bog‗liq bo‗lib,
molekulalarning tebranma xarakatinitarqalishi orqali yuzaga keladi.
bu erda:
Qλσt1 t2 TF-
issiqlik o‗tkazish;
issiqlik o‗tkazish koeffitsienti;
devor qalinligi, mm;
issiqlik manbai harorati, 0S;
issiqlikni qabul qiluvchi manba;
issiqlik tarqatadigan manba yuzasi, m2;
vaqt, s.
Issiqlik o‗tkazish jarayonida asosiy hal qiluvchi omil haroratlar farqi (t1-t2=Θ)
bo‗lib hisolanadi.
Konveksiya — aralashish deb mikroskopik hajmdagi gaz yoki suyuqlikning
xarakati natijasida issiqlikning utishiga va aralashishiga aytiladi hamda Nyuton
tenglamasi bilan ifodalanadi:
Q = ά (tsuyuq-tdevor) F T
bu erda:
άissiklik berish koeffitsnenti;
tsuyuq - suyuslik xarorati, °S;
tdevor - devor satxi xarorati, °S;
F - issiqlik tarqatuvchi sath, m2;
T - vaqt, s.
Demak, konveksiya usulida issiqlik uzatish issiqlik berish koeffitsienti,
xaroratlar farqi, issiq manba sathi va vaqtga to‗g‗ri mutanosib.
Nur sochish — Stefan—Bolsman qonuniga binoan, absolyut qora jismning
nur sochish qobiliyati bilan ifodalanadi:
bu erda:
S0 - absolyut qora jismning nur sochishi, 5,68 Dj/m2;
T - absolyut xarorat, °K nur tarqatuvchi jism absolyut xarorati;
F - nur sochuvchi satx, m.
Demak, nur sochish usulida issiqlik uzatish absolyut qora jismning nur
sochishi va nur sochuvchi jism sathi va absolyut xaroratning to‗rtinchi darajasiga
to‗g‗ri mutanosib ekan.
Amalda murakkab issiq almashtirgichlar xam ishlatiladi. Ishlab
chiqarishda shu usullarga binoan ishlaydigan isitish va sovutish jarayonlari
amalga oshiriladi.
113
QURITISH JARAYONLARI
Suyuq va qattiq jismlar tarkibidagi namlikni yo‗qotish quritish deb ataladi.
Quritish nazariyasi. Farmatsiya sanoatida xar xil fizik-kimyoviy
xususiyatga ega bo‗lgan moddalarni quritishga to‗g‗ri keladi. Quritish murakkab
diffuzion jarayon bo‗lib, namlik quritilayotgan moddaning ichqi qismlaridan
tashqariga chiqadi. Namlikni yo‗qotish tezligi tashqi muhit sharoitiga bog‗liq.
Nam va issiq nam havo absolyut va nisbiy namlikka hamda undagi issiqlik
miqdoriga bog‗liq bo‗ladi.
1 m3 havo tarkibidagi bug‗ning kg miqdori absolyut namlik deb ataladi.
Nisbiy namlik yoki havoning to‗yinganligi deb 1 m3 havodagi suv
bug‗ining shu sharoitdagi 1 m3 hajmdagi eng katta (maksimal) miqdor suv bug‗i
massasi nisbatiga aytiladi.
Nam saqlovchi havo deb, suv bug‗ining kg miqdorining 1 kg absolyut
quruq havoga to‗g‗ri kelishiga aytiladi. Quritish jarayonini namlik har ikki
tomonda tenglashguncha davom etadi.
Namlikning moddalar bilan bog‗lanish turlari. Moddalar bilan namlik bir
necha turda bog‗langan bo‗lib, shunga binoan quritish jarayonida namlikni
yo‗qotish har xil kechadi. Akademik P.A.Rebinder ta‘limoti bo‗yicha bu
bog‗lanish kimyoviy, mexanik va fizik-kimyoviy bo‗ladi.
Kimyoviy bog‗lanish – bunda suv molekulalari modda bilan mustahkam
bog‗langan bo‗lib, quritish jarayonida uchib ketmaydi. Namlikni uchirish yuqori
haroratda yoki kimyoviy reaksiya natijasidagina sodir bo‗ladi.
Mexanik bog‗lanish – namlik moddalarning mikro va makro kapilyarlarida
ushlanib turganligi sababli tez ajraladi. Bunday namlik ―erkin‖ namlik deyilib, uni
mexanik usul bilan ham yo‗qotish mumkin.
Fizik-kimyoviy bog‗lanish – adsorbsiyalangan va osmotik bosim shaklida
bo‗ladi. Adsorbsiyalangan bog‗lanishda namlik modda g‗ovaklarida va yuzasda
bo‗ladi. Uni yo‗qotish katta kuch talab qiladi. Osmotik bog‗lanishda esa namlik
xujayra to‗qimasida bo‗lib, osmotik ukch yordamida ushlanib turadi.
Nam material tuzilishi bo‗yicha kapillyar g‗ovak kolloid jism bo‗lib,
bog‗langan dispers fazaning tuzilishli sinfga mansub. Bu erda dispers fazaning
zarrachalari u yoki bu darajada mustahkam qobirg‗a (karkas) hosil qilgan bo‗ladi
va luar fizik-kolloid xususiyatlari bo‗yicha uchta guruhga bo‗linadi:
1.Haqiqiy kolloid jismlar – bunday jismlar namlik yo‗qotishi natijasida
katta kichikligi sezilarli darajada o‗zgaradi, lekin qayishqoqlik xususiyatlari
yo‗qolmaydi. (agar-agar, jelatin, kraxmal)
2.Kapillyar g‗ovak jismlar – namlik yo‗qotish bilan mo‗rt bo‗lib, oson
eziladi va tolqonga aylanadi (strptotsid, streptomitsin, vitamin S).
3.Kapillyar g‗ovak kolloid jimsmlar – oldingi ikki guruh jismlarning
xususiyatlarini o‗zida mujassamlashtirgan. Kapillyar devorlari qayishqoq va suv
shimganda bo‗kish qobiliyatiga ega (penitsillin, terpingidrat, qand upasi, natriy
PAS, metilsellyuloza).
114
Quritish kinetikasi. Quritish jarayoni massa almashinish jarayoni bo‗lib,
quyidagi tenglama bilan topiladi:
bu erda:
W - yo‗qotilgan namlik miqdori, kg;
K - massa uzutish ko‗rsatkichi;
Pm - quritilayotgan modda yuzasidagi bug‗ bosimi, Pa;
Pr - havodagi bug‗ning parsial bosimi, Pa;
F - jism yuzasi, m2.
Quritish jarayonini xarakatlantiruvchi kuch quritilayotgan modda yuzasidagi
bug‗ bosimi bilan havodagi bug‗ning parsial bosimi farqi hisoblanadi. Bu farq (RmRr) qancha katta bo‗lsa, quritish jarayoni shuncha tez bo‗ladi. Quritish tezligi (V)
yuza birligida (F) ma‘lum vaqt birligida (G) bug‗langan namlik miqdori (W) bilan
o‗lchanadi.
Dorilarni quritish texnologiyasi. Quritish jarayoni suyuqlikdan quruq modda
(tolqon) olishda, quruq ekstraktlar tayyorlashda hamda tabletka ishlab chiqarishda
ro‗y beradi. Quritish jarayonida moddalarning xususiyati o‗zgarishi mumkin, bu
esa quritish jarayonining qanday tashkil etilishiga bog‗liq. Quritish asosan
konvektiv, kontakt va maxsus usullarda olib boriladi.
Konvektiv quritish – bu quritilayotgan modda issiqlik manbai bilan bevosita
aloqada bo‗ladi. Bu maqsadda har xil tuzilishga ega bo‗lgan quritgichlar (javonli,
kamerali, tonelli, tasmali va do‗mbirali) ishlatiladi.
Farmatsevtika korxonalarida kamerali va tasmali quritgichlar ko‗p uchraydi.
Ayniqsa javonli quritgichlar tuzilishining soddaligi va arzonligi bilan ajralib turadi.
Bu issiq havo oqimi
javon tokchalari bo‗ylab xarakatlanish jarayonida
quritilayotgan modda bilan aloqada byuo‗ladi. Kamchiligi: qurish jarayoni uzoq
davom etadi, ishlab chiqarish unumdorligi past, issiqlik yo‗qotiladi.
Purkagichli quritgichlar. Bunday quritgichlar suyuqliklarni quritishda
ishlatiladi va quritish jarayoni juda tez va ishlab chiqarish unumdorligi juda yuqori
bo‗ladi. Purkachgichli quritgichlar kamera (xona), purkagich (forsunka yoki disk),
qurigan qurigan mahsulotlarni tashqariga chiqarib beradigan shnek, quritish
xonasiga havoni ma‘lum xaroratgacha isitib beradigan moslama (kalorifer), havo
qoimi bilan uchib ketgan mayda zarrachalarni tutib olish uchun sun‘iy matodan
tayyorlangan suzgichlardan iborat.
Qovushqoq bo‗lmagan ajratmalar forsunkali, qovushqoqlari esa diskli
quritgichlarda quritiladi. Suyuqlik kameraga purkagich orqali purkaladi. Bunda
zarracha kattaligi 10-50 mkm atrofida bo‗ladi. Kameraning pastki qismidan
quritish uchun beriladigan havo harorati 150-2300S ga etadi. Har bir zarrachani
quritish uchun 0,04-0,08 s gacha vaqt ketadi, shuning uchun tayyor mahsulot
harorat ta‘sirida buzilmaydi. Bunday quritgichlar sa‘noat miqyosida dori moddalar
115
va harorat ta‘sirida tez buziluvchi mahsulotlarni (sut, tuxum va boshq.) quritishda
ishlatiladi. Bu quritgichdan foydalanilganda quritilayotgan modda (suyuqlik)
qovushqoq bo‗lmasligi kerak. Agar u qovushqoq bo‗lsa forsunkani o‗rnida disk
ishlatiladi.
Jo‗vali (valsovыe) quritgichlar uzluksiz ishlaydigan, bir yoki ikki jo‗vali
bo‗ladi. Jo‗va ichi bo‗shliq bo‗lib, bug‗ yoki boshqa issiqlik manbalari yordamida
isib turadi. Bunday quritgichlar asosan ekstraktlar olishda ishlatiladi. Quyuq
ajratma jo‗va yuzasiga bevosita yoki jo‗vali so‗rg‗ichlar yordamida yupqa qilib
surkaladi. Jo‗valar to‗la bir marta aylanguncha yuzasidagi yupqa ajratma quriydi
va uni pichoqlar yordamida qirib yig‗iladi.
Jo‗vali-vakuum quritgichlarda qurish jarayoni tez kechadi. Bunday
qurilmalarda pektin, shilimshiq moddalar saqlagan qovushqoq ajratmalarni quritish
maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Mahsus quritish usullari. Bularga termoradiatsion, dielektrik, subslimatsion
va ultratovush quritgichlari kiradi. Farmatsevtika korxonalarida ko‗pincha
sublimatsiya va ultratovush quritgichlari kiradi.
Sublimatsion quritgichlarda quritiladigan modda suyuqlik holiga keltirilib,
muzlatiladi va xona (kamera) havosini o‗rib olish natijasida muz suyuqlikka
o‗tmasdan bug‗lanadi. Quritgich sublimatsiyalash xonasi, sovutgich, havo
so‗rgich, muzlatgichlardan iobrat.
Bu usulda quritish jarayoni uch bosqichda sodir bo‗ladi: 1-muzlatish, 2sublimatsiyaga uchratish, 3-qoldiq namlikni yo‗qotish.
Bu usul oqsil, fermentlar, antibiotiklar, vaksina, zardoblarni quritishda juda
qo‗l keladi.
Ultratovush quritgichlar. Dorilarni ultratovush yordamida unumli quritish
uchun ularni tebranish tezligi 6-8 kGs bo‗lishi kerak. Quritilayotgan suyuqlik
ultratovush to‗lqinlari ta‘sirida mayda zarrachalarga bo‗linib, har bir zarracha
tebranish davri tezligida xarakatga keladi. Bu xarakat ishlqalanishni vujudga
keltirib, suyuqlikning bug‗lanishiga sabab bo‗ladi.
№ 16. MAVZU: MOYLI EKSTRAKTLAR VA EKSTRAKT
KONSENTRATLAR.ULARNI TAYYORLASH USULLARI.
Moyli ekstraktlar (Extgasta Oleosa) deb, dorivor o‗simliklardan moylar
yordamida olingan ajratmalarga aytiladi. O‗simlik xom ashyosidan ta‘sir etuvchi
moddalarni ajratib olish uchun o‗simlik va mineral moylar (kungaboqar, paxta
moyi, vazelin, eryong‗oq moyi va boshqalar) ishlatiladi.
Sanoatda moyli ekstraktlar ishlab chiqarish quyidagi bosqichlardan iborat:
xom ashyo va ajratuvchini tayyorlash; ajratma olish; yot moddalardan tozalash;
baholash va qadoqlash.
Ularni tayyorlashda matseratsiya, reperkolyasiya va boshqa usullardan
foydalaniladi. Moyli ekstraktlar issiq holda bosim ostida, qalin jun matolar orqali
suziladi. Ular tashqi ko‗rinishi va ta‘sir etuvchi modda miqdori bilan baholanadi.
116
Moyli ekstraktlar tashqi maqsadlar uchun ishlatiladi. Moyli ekstrakt -larning
soni uncha ko‗p bo‗lmasdan, ularga mingdevona, bangidevona, kashqarbeda o‗ti
va gnafalium moyli ekstraktlari, karotolin va boshqalar kiradi.
Mingdevona moyli ekstrakti (Extractum Hyoscyami Oleosum). Bu
ekstrakt tarkibida 0,05% alkaloid bo‗lgan mingdevona bargidan, kungaboqar
moyida 3 xil usulda olinishi mumkin.
1. Matseratsiya usuli. Sirlangan (emal bilan qoplangan) cho‗yan idishda
100 qism yirik maydalangan mingdevona bargini 75 qism 95% li spirt va 3 qism
ammiak bilan namlab, xona haroratida qoldiriladi (12 soat). Aralashma ikki qavat
devorli maxsus qozonga o‗tkazilib, ustiga 1000 qism kungaboqar moyi va 50 qism
quritilgan natriy sulfat solib, 50-60°S xaroratda spirt, ammiak va suv to‗liq
bug‗languncha aralashtirib turiladi. Spirt, ammiak va suv to‗liq bug‗langanda
aralashma tiniq bo‗lib koladi va barg barmoq orasiga olib ezilganda, qirsillaydi.
So‗ng ajratma quyib olinadi, ikki kun tindirib suziladi va moy bilan 1:10
nisbatigacha etkaziladi.
2.Sankt-Peterburg «Oktyabr» kimyo-farmatsevtika ishlab chiqarish
birlashmasida maydalangan mingdevona bargidan 1% li ammiak saqlagan 70% li
spirt bilan perkolyatorlar batareyasida ajratma olinadi. Olingan ajratma suziladi
va teng miqdordagi kungaboqar moyi bilan aralashtiriladi, mo‗‗tadil bosimda
spirt, suv aralashmasi vakuum ostida to‗la uchib ketguncha xaydaladi. Moyli
konsentrat me‘yorigacha moy bilan suyultiriladi. So‗ngra 3— 4 kun
tindiriladi, aralashmani yuqorigi tiniq qismi kuyib olinadi, pastki loyqa qismi
esa Nutch-filtr orqali suziladi.
3.1959 yili M.T.Tarasova xom ashyoni xloroformli suv bilan
perkolyasiya usulida ajratma olishni taklif qildi. Ajratma ion almashgich
«Espatit-1» smolasi orqali o‗tkazilib, tozalanadi. Bunda alkaloidlar «Espatit-1»
da ushlanib qoladi. Ular tarkibida ammiak bug‗latilib, 50% li spirt bilan yuvib
ajratib olinadi, bug‗latiladi va quritiladi. Qurigan tolqon isitilgan moyda eritiladi.
Tayyor mahsulot tarkibida alkaloid miqdori, xom ashyodagidan 10 marta kam
bo‗lishi kerak.
Tayyor maxsulot tiniq, yashil yoki qo‗ng‗ir-yashil rangli, o‗ziga xos hidli,
moysimon suyuqlik. Og‗riq qoldiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Salqin va
qorong‗i joyda saqlanadi.
Bangidevona moyli ekstrakti. Bu ekstrakt mingdevona moyli ekstrakti
o‗rniga ishlatilishi mumkin. Xom ashyoda alkaloidlar miqdori besh baravar ko‗p
bo‗lganligi tufayli, ekstrakt tayyorlashda uni 5 marta kam olinadi. Olish usullari,
baholash, ishlatilishi xuddi mingdevona moyli ekstrakti bilan bir xil.
Qizilpoycha moyli ekstrakti. Bu ekstrakt mineral yoki o‗simlik
moylari yordamida matseratsiya usulida olinadi. Maydalangan xom ashyoga 10
baravar ko‗p miqdorda moy qo‗shib, suv hammomida 3 soat mobaynida qizdiriladi. So‗ng ekstrakt quyib olinadi va tindirib, suziladi. Uning tarkibida giperitsin
va psevdogiperitsin flavonoidlari, efir moylari va smolalar mavjud bo‗lib,
ishlatilishi shu moddalarning xususiyatlariga bog‗liq. Bitishi qiyin bo‗lgan
yaralar (troficheskie yazvi) da surtma dori sifatida ishlatiladi.
117
CHakanda moyi (Oleum Hippopheae) . Bu moy chakanda o‗simligining
pishgan mevasidan olinadi. YAngi yig‗ilgan yoki muzlatilgan chakanda mevasi
maxsus mashinalarda urug‗iga shikast etkazmasdan maydalanadi. Xosil bo‗lgan
sharbat surg‗ich yordamida surib olinadi. Maydalangan xom ashyo
sentrifugalanadi. Ajralib chiqqan sharbat tindiriladi, suziladi, turg‗unlashtiriladi
(pasteriza-siyalanadi). SHarbati ajratilgan xom ashyo tarkibida ma‘lum
miqdorda suv bo‗ladi. Uni maxsus qurutgichlarda 5—7% qoldiq, namlik
qolguncha quritiladi. Quritilgan xom ashyo 0—9 kg dan maxsus idishlarga solinib,
16 perkolyatordan tashkil topgan batareyada qarshi oqimda kungaboqar moyini
olishda shu usulda ajratma olinadi. Olingan ajratma tindiriladi va suziladi.
Maxsulotda karotinoidlar miqdori 180 mg% dan, kislota miqdori esa 14,5% dan
ortmasligi kerak. Agar ta‘sir etuvchi moddasi ko‗p bo‗lsa, ta‘sir qiluvchi moddasi
kam bo‗lgan ekstrakt bilan suyultirilib, me‘yoriga etkaziladi. Xozirgi vaqda
chakanda mevasidan chiqindisiz foydalanish texnologiyasi ishlab chiqarilgan
bo‗lib, mevasining yumshoq qismi va urug‗idan metilenxlorid yordamida aloxidaalohida ajratma olinadi, so‗ng ajratuvchi bug‗latiladi, koldiq moy baholanadi
va kungaboqar moyi bilan suyultirilib me‘yoriga etkaziladi. Qolgan xom
ashyodan ajratuvchi qoldig‗i bug‗latiladi va qolgan quruq tolqonga 60% li
spirt bilan ishlov berilib ajratma olinadi, undan spirt xaydaladi, qoldiq vakuum
quritgich asbobida quritiladi.
CHakanda moyi moysimon, qo‗ng‗ir qizil rangli, o‗ziga xos xidli
suyuqlikdir. Preparat tarkibida - karotinoidlarga nisbatan xisoblanganda
karotinoidlar yig‗indisi 1,8 g/l dan kam, kislota miqdori 14,5 dan yuqori
bo‗lmasligi kerak.
CHakanda moyi saraton kasalligini, kuygan joylarni davolashda hamda
ginekologiya amaliyotida ishlatiladi. Og‗zi yaxshi berkitiladigan idishlarda, salqin
va qorong‗i joylarda saqlanadi.
Na‘matak moyi (Oleum Rosae). Kam vitaminli na‘matak turi — itburun
urug‗idan metilenxlorid yoki dixloretan yordamida olinadi. So‗ng ajratuvchi
bug‗latiladi, ekstrakt suziladi va baxolanadi. Bu qo‗ng‗ir- yashil rangli, achchiq
ta‘mli, o‗ziga xos xidli moysimon suyuqlik.
Maxsulot tarkibida alfa va beta—tokoferollar 0,4 g/l dan kam va kislota
miqdori 5,5 dan ko‗p bo‗lmasligi kerak. Tashqi maqsadlarda dermatoz, qiyin
bitadigan yaralarni davolashla ishlatiladi.
Karotolin (Carotolinum) urug‗idan tozalangan na‘matak mevasining
moyli ajratmasi. Bu qo‗ng‗ir rangli, o‗ziga xos xid va mazaga ega bo‗lgan moyli
suyuqlik. Kislota miqdori 3,5 dam ortiq bo‗lmasligi, beta karotinga xisoblanganda
karotinoidlar 1,2 g/l bo‗lishi kerak. Tashqi maqsadlarda ishlatiladi. Turli teri
kasalliklarda va qiyin bitadigan yaralarni davolash uchun ishlatiladi.
KONSENTRAT EKSTRAKTLAR (EXTRASTA STANDARTISATA)
Bular ekstraktlarning maxsus guruhi bo‗lib, dorixona sharoitida suvli
ajratmalar tayyorlash uchun o‗simlik xom ashyosi o‗rniga ishlatishga mo‗ljallangan. Dorixona sharoitida ta‘sir qiluvchi moddalarii aniqlash kiyinligi sababli
baholanmaydigan dori turi bo‗lgan suvli ajratmalar uchun muhimdir. Ularni aniq
118
baholangan konsentrat ekstraktlardan tayyorlash mahsulot sifatini, bemorlarga
xizmat qilish madaniyatini oshirish imkonini beradn. SHunga ko‗ra iloji boricha bu
dori turining konsentratlardan tayyorlashga o‗tish maksadga muvofiqdpr. Ular
suyuq va quruq bo‗ladi. Suyuk konsentrat ekstraktlarni tayyorlash: ajratma olish,
yot moddalardan tozalash, baholash va kadoqlash kabi texnologik bosqichlardan
iborat.
Suyuq konsentrat ekstraktlar (Extracta fluidum standartisata).
Bular spirt-suvli ajratmalar bo‗lib, 1:2 nisbatda tayyorlanadi, ya‘ni 1 og‗irlik
qism xom ashyodan 2 hajmiy qism ekstrakt olinadi. Ulardan damlama yoki
qaynatmalar tayyorlashda retseptda yozilgan xom ashyoga nisbatap 2 marta ko‗p
miqdorda olib kerakli hajmgacha suv bilan suyultiriladi. Suyuq konqentratlar
asosan per-kolyasiya va reperkolyasiya usullarida olinadi.
Suyuq. konqentrat ekstraktla:rni Moskva ilmiy tekshirish farmatsiya oliygohi
usulida olish suyuk ekstraktlarli olishga o‗xshashdir, faqat har safar uchinchi
perkolyatordagi xom ashyoga nisbatan ikki hissa ko‗p ajratma quyib olinadi.
Ajratmani yot moddalardan tozalash uchun 10°S yuqori bo‗lmagan haroratda
kamida ikki kun tindirib, so‗ng suziladi.
Suyuq konsentratlar tashqi ko‗rinishi, ta‘sir qiluvchi moddasi, kuruq qoldiq,
spirt quvvati yokn zichlagi bo‗yincha baholanadi. Korxona sharoitida suyuk
konsentratlardan:
Valeriana suyuq ekstrakt konsentrati (Extractum Valerianae Fluidum
Standartisatum 1:2) 40% li spirtda:
Bahori adonis suyuq ekstrakt konqentrati (Extractum Adonidis Fluidum
Standartisatum 1:2) 25% li spirtda;
Arslonquyruq suyuq ekstrakt konsentrati (Extractum Leonuris Fluidum
Standartisata 1:2) 25% li spirtda ishlab chiqarilmoqda.
Quruq konsentrat ekstraktlar (Extgasta sicca standartisata1:1).
Quruq ekstrakt konsentrat ham suv-spirtli ajratmalar bo‗lib, 1:1 nisbatda
tayyorlanadi, ya‘ni 1 og‗irlik qism xom ashyodan 1 og‗irlik qism tayyor mahsulot
olinadl. Ulardan suvli ajratmalar tayyorlashda 1 qism xom ashyo o‗rniga 1 qism
quruq konsentratdan olib, suvda eritiladi va suv bilan kerakli hajmga
etkazladi.Quruq konsentratlar perkolyasiya, tez oquvchi reperkolyasiya, ba‘zan
(gulhayri ildizidan olishda) matseratsiya usullarida tayyorlanadi.
Ajratma yot moddalardan tozalash, quritish va baholash quruq ekstrakt-larga
o‗xshash bajariladi.
Ekstrakt konsentratlar tayyorlashning o‗ziga xos tomoni past quvvatli (20-25
ba‘zan 40%) spirt ishlatilishidir. Bundan maqsad konsentratdan tayyorlangan suvli
ajratma sifatini, ayniqsa tashqi ko‗rinishini xom ashyonikiga yaqinlashtirishdir.
Korxona sharoitida quyidagi quruq qonsentratlar ishlab chiqariladi:
Gulhayrining quruq konsentrat ekstrakti (Extractum Althae siccum
standartisatum, 1:1). Maydalangan gulhayri ildiziga 10 baravar ko‗p miqdorda
25% spirt solib, vaqti-vaqti bilan aralashtirib, 10 soatga xona haroratida qoldiriladi.
So‗ng ajratma quyib olinadi,tindiriladi, suziladi va vakuum- bug‗latgich asbobida
50-60°S haroratda quyuq holatgacha bug‗latiladi. Quyuq massa vakuum jo‗vali
119
qurilmalarda quritiladi, baholanadi va dekstrin yoki sut qandi bilan shilimshiq
moddalar miqdori 24-28% ga etkaziladi. YUmshatuvchi vosita sifatida ipshatiladi.
Termopsisipng quruq konsentrat ekstrakti (Extractum Thermopsidis
siccum standartisatum,1:1). Termopsis o‗simligining er ustki qismidan 25%
spirtda olinadi. Tayyor mahsulot tarkibida 1% alkaloid bo‗ladi. YUmshatuvchi
vosita sifatida ishlatiladi.
Bahori adonisning quruq konsentrat ekstrakti (Extractum Adonidis
siccum standartisatum 1:1)) Bahori adonisning er ustki qismidan 20% spirtda
olinadi. 1 g konsentrat tarkibida 46-54 BTB bo‗ladi. Kardiotonik vosita sifatida
ishlatiladi.
SUYUQ VA QURUQ EKSTRAKT-KONSENTRATLAR STANDARTIZATSIYASI.
Suyuq va quruq ekstrakt-konsentratlar son ko‗rsatkichlari va ta‘sir qiluvchi
moddasi bo‗yicha standartizatsiya qilinadi.
Suyuq va quruq ekstrakt-konsentratlar tashqi ko‗rinishi, rangi, mazasi va xidi
bo‗yicha, hamda zichligi, spirtning quvvati quruq qoldiq, og‗ir metall tuzlari
bo‗yicha baholanadi. Quruq qoldiq, spirtning quvvati, og‗ir metall suzlari
nastoykadagi usullar bilan mos ravishda aniqlanadi. Lekin suyuq konsentratlar
beqaror bo‗ladi. CHunki ular past konsentratsiyadagi spirtda tayyorlanadi. suyuq
ekstrakt konsentratlarni saqlanish muddati 6 oyni tashkil etadi. Quruq ekstrakt
konsentratlarda og‗ir metall tuzlari, namlikni miqdori aniqlanadi.
Suyuq va quruq ekstrakt-konsentratlardagi ta‘sir qiluvchi modda biologik,
kimyoviy yoki fizik-kimyoviy usullarda MH ga muvofiq aniqlanadi.
Misollar:
1. 180 ml adonis qaynatmasini tayyorlash uchun quruq ekstrakt
konsentratdan qancha olish lozim.
Bu qaynatma 1:30 nisbatda tayyorlanadi, shuning uchun 1:1 nisbatda
tayyorlangan quruq ekstrakt konsentratdan 6,0 g olinadi.
1
30
X
180 X = 180/30=6,0
2. 200 ml termopsis qaynatmasini tayyorlash uchun 0,5g quruq ekstrakt
konsentrat olinadi. Quruq ekstrakt konsentrat 1:1 nisbatda tayyorlanadi,
qaynatma esa 1:400 nisbatda tayyorlangani uchun oddiy hisob kitob
orqali hisoblash mumkin.
3. Valeriana nastoykasidan 200 ml tayyorlash uchun valeriananing suyuq
ekstrakt konsentratidan qancha olish kerak. Qaynatma 1:30 nisbatda
tayyorlanadi. SHuning uchun suyuq ekstrakt konsentrat 1:2 tayyorlan
ganligi uchun 13,3ml olinib, 200 ml gacha suv bilan etkaziladi.
4. 1,5% alkaloid saqlagan 300 kg quruq ekstrakt konsentratni me‘yoriga
keltirish lozim. Alkaloid miqdori 1%. Quyidagi tenglama yordamida
meyoriga keltiriladi.
A (S - V) 300 (1,5 - 1,0)
X=
=
V
1
120
№ 17. MAVZU: NOVOGALEN PREPARATLARI VA ULARNI TAYYORLASH
USULLARI. AJRATMALARNI TOZALASH.
Reja
1. Novogalen preparatlarini galen preparatlaridan farqi.
2. Novogalen preparatlarni olishdagi texnologik bosqichlar.
3. Ajratuvchilarga qo‗yiladigan talablar.
4. Ajratma olish usullari.
5. Ajratmani yot moddalardan tozalash.
5.1. Ta‘sir qiluvchi yoki yot moddani tanlab cho‗ktirish.
5.2. O‗zaro aralashmayidgan ikkita suyuqlik yordamida tozalash.
4.3 Xromatografik usulda tozalash.
6. Novogalen preparatlarni turg‗unlashtirish usullari.
7. Novogalen preparatlarni standartizatsiyasi.
8. YUrak glikozidi saqlaydigan novogalen preparatlarni.
9. Alkaloidlar saqlaydigan novogalen preparatlarni.
10. SHilimshiq moddalar saqlaydigan novogalen preparatlarni.
11. YAkka holda ajratib olingan preparatlar texnologiyasi (rutin, fitin,
plantoglyusid).
Novogalen preparatlari 19-asr oxirida germaniya va fransiyada ishlab
chiqarila boshlandi. O‗sha vaqtlarga kelib, yurak qon tomiri kasalliklarida
o‗simliklardan olingan dori turlarini ishlatish imkoniyatlari qidirila boshlandi,
lekin nastoyka va ekstraktlar ta‘sir etish tezligi bo‗yicha bu talabga javob bera
olmas edi. SHuning uchun ularni in‘eksion dori turi sifatida ishlatish dolzarb
masalaga aylanib qoldi. Bizda yurak glikozidlari saqlovchi preparat adonilen
birinchi marta 1923 yilda ishlab chiqarildi. Keyinchalik ishlab chiqarish
texnologiyasi takomillasha borib, boshqa gurux biologik faol moddalar saqlovchi
dorivor o‗simliklardan novogalen preparatlari ishlab chiqarila boshlandi. Ular
dorivor o‗simliklardan olingan bo‗lib, o‗z tarkibida ta‘sir qiluvchi ioddalar
majmuasini tabiiy holda saqlaydigan va yot moddalardan to‗la tozalangan,
turg‗unlashtirilgan bo‗lib, ta‘sir qiluvchi moddasi bo‗yicha baholanadi. Bu bilan
ular nastoyka va ekstraktlardan farq qiladi.
Novogalen preparatlari ta‘siri bo‗yicha toza moddalarga yaqin bo‗lsa ham,
terapevtik ta‘sir qilishi ko‗lami nacha kengligi, hamda ta‘sir qiluvchi moddalar
majmuasini saqlashi bilan galen preparatlarga yaqin turadi. Bu preparatlarni
tayyorlash usullari xar biri o‗ziga hos bo‗lsada, asosan xom ashyo va ajratuvchini
tayyorlash, ajratma olish, yot moddalardan tozalash, baholash va qadoqlash
bosqichlaridan iborat bo‗ladi. Ajratma olishda avvalgi bo‗limlarda bayon etilgan
hamma usullardan foydalanish mumkin.
O‗simlik xom ashyolari Galen preparatlariga o‗xshash tayyorlanadi.
Novogalen preparatlarini tayyorlashda ajratuvchini tanlash asosiy bosqichlardan
himoblanadi. Ajratuvchilarni shunday tanlab olish lozimkm ular selektiiv xossaga
ega bo‗lib, xom ashyodan iloji boricha ta‘sir qiluvchi moddalar majmuasini to‗la
ajratadigan, begona moddalarni esa ajratmaydigan, yoki kam miqdorda
ajratmaydigan bo‗lishi lozim. Ular yaxshi adsorbent va desorbent, yuqori
121
diffuzion hossali, oson bug‗lanadigan arzon, alangalanmayidagn va
portlamaydigan bo‗lishlariga qarab tanlanadi. Ajratuvchi sifatida har xil quvvatli
spirt, og‗ir metall tuzlari eritmasi, universal ajratuvchi (hajm bo‗yicha 95 qism
xloform va 5 qism 95% li spirt ishlatiladi)
Og‗ir metall tuzlari eritmasini olishdan maqsad xom ashyo xujayralaridagi
biofaol moddalar suvda erib, ajratmaga o‗tadi, yukori molekulali biomoddalar esa
og‗ir metallar bilan cho‗kma xosil qilib, xujayrada qoladi. Ajratma asosan
matseratsiya, aylanma (sirkulyasion) matseratsiya, kasrli matseratsiya va ba‘zan
ultratovush yordamida olinadi.
Olingan ajratmalarni begona moddalardan tozalash.
Bu eng asosiy bosqich bo‗lib, olinadigan preparatning sifati va
turg‗unligi ko‗pincha ularning tozalik darajasiga bog‗liq bo‗ladi.
Odatda bitta preparatni olishda bir pechta tozalash usullari ketma-ket
qo‗llanilishi mumkin. Xozirgi vaqtda ta‘sir qiluvchi yoki begona moddalarni
tanlab cho‗ktirish xromatografik va o‗zaro aralashmaydigan ikkita suyuqlik
yordamida tozalash usullari mavjud. Ta‘sir qiluvchi yoki begona moddalarni
tanlab cho‗ktirish har xil usullar bilan amalga oshiriladi.
Denaturatsiya. Ko‗pchilik o‗simlik xom ashyolaridan olingan ajratmalar
tarkibida begona oqsil bo‗ladi. Bu murakkab organik birikmalar turli tashqi
omillarga (qizdirish, UB nurlari, radiatsiya, ultratovush va h. k.) juda sezgir
bo‗ladi. Bu omillar ta‘sirida oqsillar o‗z xossasini o‗zgartiradi va cho‗kmaga
tushadi. Bunga oqsillar denaturatsiyasi deyiladi. Bu kaytmas jarayon bo‗lib,
ajratmani tozalashda foydalaniladi. Agar ajratma qaynatilsa, u denaturatsiyaga
uchrab, cho‗kmaga tushadi va u suzib tozalanadi.
Tuzlash. Ajratmaga ko‗n miqdorda kuchli
to‗yingan elektrolitlar
qo‗shilsa, yuqori molekulali tabiiy birikmalar (oqsillar, elimlar, shilimshiq
moddalar, pektinlar) cho‗kmaga tushadi. Buning sababi kuchli elektrolit ionlari
biopolimer atrofidagi suvni o‗ziga tortib oladi va zaryadsizlanib qolgan
molekulalar bir-biri bilan yopishib cho‗kmaga tushadi.
Kation va anionlarning gidratatsiyalanish qobiliyatiga qarab tuzlar turli
tuzlanish qobiliyatiga ega. «Tuzlanish» qobiliyati asosan anionlarga bog‗liq, eng
kuchli anion-litiy sulfat bo‗lsa xam amalda arzon bo‗lganligi uchun ko‗pincha
natriy xlorid ishlatiladi.
Spirt yordamida tozalash. Bu tozalash mexanizmi tuzlash bilan bir xildir.
Spirt yordamida ajratmalarni tozalash galen preparatlarini olishda ham keng
qo‗llaniladi.
Dializ va elektrodializ. Dializ va elektrodializ hodisasidan ba‘zan
ajratmalarni tozalashda foydalaniladi. Dializda biopolimerlar molekula-sining
o‗lchovi katta bo‗lganligi sababli, yarim o‗tkazuvchan parda orqali o‗tolmaydi,
shu bilan birga molekula o‗lchovi kichik bo‗lgan biofaol moddalar ular orqali
oson o‗tadi. Dializ uchun jelatina, sellofan, kollodiy va metilsellyulozalardan
tayyorlangan pardalar ishlatiladi. Odatda dializ jarayoni jkuda sekin sodir
bo‗ladi. Xaroratning ku-tarilishi, dializ ketadigan yuzaning kattalashishi va
elektr toki ta‘sir kilishi bilan bu jarayon tezlashadi. Elektr toki ta‘sirida ionlarga
122
parchalanadigan moddalarning yarim o‗tkazuvchan parda orqali o‗tishiga
elektrodializ deyiladi. Elektrodializning oddiy qurilmasi yarim o‗tkazuvchan
pardalar orqali uch qismga bo‗linadi. O‗rtadagi obzanga tozalanadigan ajratma
quyiladi. Bunda kationlar yarim o‗tkazuvchan parda orqali anodga, anionlar esa
katodga borib yig‗iladi. O‗rtadagi obzanda yarim o‗tkazuvchan parda orqali
o‗tolmagan moddalar yig‗iladi.
Qarama-qarshi qutbli erituvchilar yordamida tozalash.
Bunda qutbsiz ajratuvchida olingan ajratmaga qutbli erituvchi suv qo‗shilsa,
ta‘sir etuvchi modda suvli qatlamga o‗tadi, begona moddalar zsa qutbsiz
qatlamda qoladi. Masalan, adonizid olishda xloroformli ajratmaga suv qo‗shib,
xloroform bug‗latiladi, bunda ta‘sir qiluvchi modda suvga o‗tadi, begona
moddalar esa qutbsnz xloroformda qolib, cho‗kmaga tushadi, suzish bilan
tozalanadi.
Xromatografik usul - sorbsiya. Gazlar, bug‗lar va erigan moddalarning
qattiq yoki suyuq moddalarga yutilishiga sorbsiya deyiladi. Sorbsiya adsorbsiya,
absorbsiya va xemosorbsiyalarga bo‗linadi.
Adsorbsiya —
moddalarning sorbent
yuzasiga
yutilishidir.
Sorbentlarda juda ko‗p miqdorda g‗ovakchalar bo‗lganligi uchun yuzasi
katta bo‗ladi. Masalan, 1 g faollashtirilgan ko‗mir ajratmadan faqat ma‘lum
moddalarnigina shimib olish kobiliyatiga ega.
Absorbsiya—moddalarning butun xajmli bo‗lguncha qattiq yoki suyuq
fazaga yutilishidir. Masalan, efir moyini olishda absorbsiyadan foydalaniladi. Ozikovqa t va dori moddalarning tanada so‗rilishi xam absorbentlar orqali amalga
oshadi.
Xemosorbsiya - moddalarning kimyoviy brikma xosil qilib yutilishidir.
Xemosorbsiyaga ion almashinishlar misol bo‗la oladi.
Novogalen preparatlarini nshlab chiqarishda absorbsiyaga nisbatan
ko‗proq adsorbsiya nshlatiladi.Adsorobsiya jarayoni quyidagicha olib boriladi:
tozalanadigan ajratma sorbent bilan to‗ldnrilgan kolonka orqali ma‘lum
tezlikda o‗tkaziladi. Bunda adsorbentda biofaol yoki begona moddalar yutiladi,
qolganlari erituvchi oqim orqali kolonkadan o‗tadi. So‗ng, agar ta‘sir qiluvchi
modda yutilgan bo‗lsa, tegishli erituvchi bilan yuvib, ajratib olinadi.
Adsorbent cheklangan yutish qobiliyatiga ega ekanligi sababli, u to‗yinguncha
jarayon davom ettiriladi.
Ko‗pincha adsorbsiya jarayonida issiqlik ajralib chiqadi buning uchun
xaroratni pasaytirish adsorbsiya jarayonini tezlashtiradi, xaroratni ko‗tarish esa
teskari ya‘ni desorbsiyani tezlashtiradi. Adsorbsiya ko‗proq sorbentlardagi
molekulalararo kuchlarning tortishishi xisobiga qutbli sorbentlarda esa elektr
kuchlariningl o‗‗zaro ta‘siri natijasida amalga oshadi. Masalan, faollashtirilgan
ko‗mirdagi adsorbsiya molekulalararo qutublanishni amalga oshirsa, silikagelda
elektr kuchlari ta‘sirigacha sodir bo‗ladi. Sorbent yuzasida yupqa
monomolekulalar xosil qilib yutiladi va unnng miqdori adsorbent yuzasiga
bog‗liq bo‗ladi. Adsorbent xarakatlantiruvchi kuch adsorbsiyalangan modda bilan
modda konsentratsiyasi orasidagi bog‗liqlik bo‗lib bu farq kancha katta bo‗lsa,
123
jarayon shuncha kttta bo‗ladi. Adsorbsiyalanadigan modda miqdori. Bu tenglama
bilan topiladi.
Ko‗mir gidrofob bo‗lib, deyarli suvni yutmaydi. SHuning uchun u bilan
ajratmalarni pigmentlardan tozalash mumkin. Adsorbent sifatida silikagel ham
ishlatiladi, u gidrofill xossaga ega bo‗lganligi sababli, ajratmalarni tozalashda
ishlatilmaydi.
CHunki molekulalarni yutadi va shuning uchun gidrofob
ko‗pchilik ajratmalarni (xloroform, efir) tozalashda ishlatiladi. Alyuminiy
oksidi va
bentonitlar ham adsorbent sifatida ishlatiladi. Adsorbsiyada
ishlatiladigan asboblar — bular adsorberlar deyilib, uzlukli va uzluksiz
ishlaydiganlarga bo‘linadi.
Uzlukli ishlaydigan adsorberlar balandligi 6—10 m, diametri 0,6—1,2 m
bo‗lgan kolonkadan iborat bo‗ladi. Ishlashdan oldin panjara ustiga qalin mato
yopiladi, kolonka adsorbent bilan to‗ldiriladi va yuqoridan ma‘lum tezlikda
tozalanadigan ajratma yuboriladi.
Uzluksiz ishlaydigan adsorberlar bir nechta kolonkadan iborat batareya
bo‗lib, tozalanadigan ajratma biinchi kolonkaga yuboriladi, unga ta‘sir qiluvchi
yoki boshqa modda yutiladi. Kolonka orqali rangli ta‘sir qiluvchi moddasi
bo‗lgan ajratma chiqishi bilan uni boshqa kolonka bilan almashtiriladi. Birinchi
kolonkadagi sorbent olib tashlanadi yoki yuviladi.
Ion almashtirgichlar. Qattiq ion almashtirgichlarda sorbent bilan
erituvchida erigan modda orasidagi ion almashinish ro‗y beradi. Ion almashtirgich
sorbentlar ikki xil bo‗ladi: anion almashtirgich — anionitlar va kation
almashtirgich — kationitlar. Ionitlar orqali ajratma o‗tkazilganda ta‘sir qiluvchi
modda ionitda qoladi, begona moddalar esa o‗tib pastda yg‗iladi. So‗ng ioiitdagi
ta‘sir qiluvchi modda tegishli erituvchilar yordamida ajratib olinadi. Ion
almashtirgichlar suvni minerallardan tozalashda ham keng ishlatiladi.
Ikkita o‗zaro aralashmaydigan suyuqlik yordamida tozalash. Bu novogalen
preparatlarni tozalashda va yakka xolda ajratib olinadigan
tabiiy
birikmalarni olishda keng ko‗lamda qo‗llaniladi. O‗zaro aralashmaydigan
suyuqliklarda moddaniig bir suyuqlikdan boshqa suyuklikka o‗tish jarayoni
ro‗y beradiki, bunda suyuqliklar o‗zaro aralashmaydigan bo‗lishi kerak.
Bunda doimo ikkita faza bo‗lib, bu jarayon moddaning bir fazadan
ikkinchisiga o‗tishi massa uzatish, erish va fazalararo muvozanat qonun-lariga
bo‗ysunadi. Jarayon boshlanishida birnnchi suyuqlikda ajratib olinadigan modda
ko‗p bo‗lib, aralashmaydigan yoki oz aralashadigan suyuqlik bilan
aralashtirilganda, modda ikkinchi fazaga o‗tadi. O‗tish tezligi taqsimlanish
koeffitsienti orqali ifodalanadi.
Taqsimlanish koeffitsienti moddani har bir fazada erish darajasiga bog‗liq
bo‗ladi. Agar modda B fazada yaxshi, A fazada yomon erisa, uning asosiy qismi B
fazaga o‗tgan bo‗ladi.
Suyuqlik yordamida tozalash bosqichli va uzluksiz bo‗lishi mumkin.
Bosqichli tozalash bir bosqichli asbobda va ko‗p boskichli bir necha asbobda olib
borilishi mumkin. Ko‗p bosqichli tozalash to‗g‗ri va qarama-qarshi oqimda olib
124
borilish mumkin. Suyuqlik yordamida
tozalashda ishlatiladigan asboblar
gravitatsiya va mexanik aralashtirish prinsipida ishlashi kerak.
Gravitatsiyaga asboblarda
xar
xil
fazadagi
erituvchilar farqidan
foydalaniladi. Aralashtirgichli kolonka va markazdan qochish kuchiga asoslangan
ekstrakt mexanik aralashtirgichlar turkumiga kiradi.
Purkagichli ekstraktorlar — kolonkadan iborat bo‗lib tozalashdan oldin
og‗ir erituvchi bilan to‗ldiriladi. Tozalanadigan suyuqlik yuzasini ko‗paytirish
maqsadida u purkagich orqali og‗ir suyuqlikka purkaladi. Bunda purkagich
xar xil bo‗lgai ikkita suyuqlik bir-birining qatlamiga o‗tib, ta‘sir qiluvchi yoki
begona moddani adsorbsiya qiladi. Kolonkaning yuqori va pastki qismi
kengaygan bo‗lib, suyuqlikning yaxshi tinishini ta‘minlaydi.
Likopcha to‘siqli ekstraktorlar. Suyuqliklar qayta-aralashmasligi va fazalar
orasida girdobli to‗lqin xosil qilish maqsadida kolonkaga ketma-ket likopchalar
joylashtirilgan bo‗ladi.
Pulsatsiyali ekstraktorlar — suyuqliklarning bir-biri bilan aralashishini
ta‘minlash uchun
kolonkaga elaksimon likopchalar o‗rnatilgan bo‗ladi.
Kolonkadagi suyuqlik maxsus mexanizm yordamida tebranma harakatga
keltiriladi. Natijada tozalanadigan ajratma mayda zarracha xolida ikkinchi
faza bilan ko‗p marotaba aralashadi va natijada massa uzatish jarayoni tezlashadi.
Markazdan qochish kuchiga asoslangan ekstraktorlar, Bu asobob daqiqasiga
1500— 5000 marta aylanadigan do‗mbiradan tashkil topgan. Do‗mbira ichi egribugri teshikchalari bo‗lgan tusiqlar va kanallardan tashkil topgan. Suyuqliklar
do‗mbiraga nasos yordamida bir-biriga qarama-qarshi oqimda yuboriladi. Do‗mbira
katta tezlikda aylanganda suyuqliklar markazdan qochma kuch xisobiga ko‗p marta
aralashadi va qaytadan tashqariga uzluksiz oqib chiqadi.
Perforatsiya qurilmasi. Bu asbob gravitatsion prinsipda ishlaydigan
asboblar turkumiga mansub bo‗lib, suyuqlikning chiqib ketishini ta‘minlaydigan
pastki va yon naychalari bo‗lgan 4—5 ekstraktordan tashkil topgan. Xar bir
ekstraktorga uchi kengaygan naychalar joylashtirilgan bo‗ladi. Ekstraktor og‗ir
suyuqlik (xloroform) bilan to‗ldiriladi. Odatda qurilma 4—5 perforatorlar
batareyasidan tashkil topgan.
YUqoridagi idishdan tozalanadigan engil ajratma naychalar orqali
yuborilganda naychaning elaksimon kengaygan uchidan mayda tomchilar xolida
yuqoriga ko‗tarilishi jarayonida og‗ir suyuqlik qatlamida ta‘sir qiluvchi yoki
begona moddalar jamlanadi va yon teshikdan ikkinchi idishga o‗tadi. Bu jarayon
hamma perforatorlarda takrorlanadi. Odatda oxirgi ekstraktor yon teshigidan
tozalangan ajratma yoki yot moddalar quyib olinadi.
Bahori adonis o‗simligidan olinadigan preparatlar. Adonizid adonilenga
nisbatan yot moddalardan to‗laroq tozalangai bo‗lib, F. D. Zil-berg tomonidan
taklif etilgan. Ajratma baxori adonisning er ustki qismidan Sokslet turidagi
asbobda universal ajratuvchi (95 qism xloroform va 5 qism 95% li etil spirti)
yordamida olinadi. Ajratma boshlang‗ich hajmiga nisbatan 15% qolguncha spirt va
xloroform uchiriladi. So‗ng xom ashyo miqdoriga teng suv qo‗shilib,
ajratuvchining qolgan qismi ham xaydaladi. Bunda ta‘sir etuvchi modda suvga
125
o‗tadi. Suyuqlik filtr qog‗oziga 1,5 sm qalinlikda joylashtirilgan alyuminiy oksidi
orqali suziladi.
Adonizid tarkibida yurak glikozidlari, eng asosiysi edonitoksin, bo‗lib, u
ramnoza va adonitoksigeninlarga parchalanadi. Preparat biologik usulda
baxolanadi. 23 — 27 BTB (2,7 — 3,5 MTB) saqlaydi, ampulalarda I ml dan
chiqariladi. Ehtiyotlik bilan B ro‗yxatida saqlanadi. Kardiotonik vosita sifatida
ishlatiladi.
N.A.Bugrim va D.G. Kolesnikov quruq adonizid olishni taklpf qildilar. Buni
olish jarayoni ham adonizidga o‗xshash bo‗lib, bir necha marta qaytadan tozalanadi:
spirt-xloroform xaydalgandan qolgan qoldiq 2:1 nisbatda olingan xloroform-spirt
aralashmasi: bilan ishlanib, xaydaladi, quruq qoldiq 20% li spirtda eritiladi.
Alyuminiy oksidi orqali o‗tkazilib tozalanadi va quriguncha bug‗latiladi. Bu ochsariq turg‗un tolqon bo‗lib, uning bir grammida 18000—20000 BTB bor. Quruq
adonizid suyuq adonizid tayyorlashda, quruq konsentrat sifatida hamda 0,00175 g
tabletkada va 1 ml dan ampulalarda chiqariladi.
Angishvonagul preparatlari. Angishvonaguldan diginorm, kordigit, digalenneo, satiturani, lantozid, dilanzid, digitsillin, digitoksinlar olinadi.
Lantozid.
Tukli
angishvonaguldan 1952 yilda Moskvadagi dorivor
o‗simliklar oliygoxi (VILR) tomonidan taklif qilingan. Ajratma 24% li spirt
bilan olinadi, yot
moddalar (xlorofill, oqsil) 40% li qo‗rg‗oshin atsetat
eritmasi bilan cho‗ktiriladi. Qo‗rg‗oshin atsetatning ortiqchasi natriy sulfat
eritmasi bilan yo‗qotiladi. Tindirilgan va suzilgan spirt-suvli ajratmani
reaktorga o‗tkazib, spirt-xloroform (3:1) aralashmasi bilan 30 dakiqa aralashtiriladi. Qatlamlar to‗la ajralgandan so‗ng, pastki glikozid
saqlagan
xloroform spirtli qatlami quyib olinadi. Suyuqlik quritilgan natriy sulfati
bilan suvsizlantiriladi, suziladi, vakuum-bug‗latgichda quyultiriladi va vakuum
quritgichda quritiladi, Tolqon 70% li spirt da 1:500—1:700 nisbatida eritiladi,
bunda 1 ml preparat tarkibida 0—12 BTB (1,5 —1,6 MTB) bo‗ladi. Jigarrang
shisha flakonlarda 50 ml dan chiqariladi. Ehtiyotlik bilan B ro‗yxatida
saqlanadi.
Strofantin va qizil angishvonagul preparatlari. Ularni qabul qilish natijasida
deyarli ta‘sir qilmagan
bo‗lib, qolgan
xollarda
lantozidni tavsiya qilish
maqsadga muvofiqdir. Lantozidning organizmga to‗planib qolish xossasi qizil
angishvonagulnikiga nisbatan kuchli. Digalen-neo— bu preparat Tbilisi farmkimyo
oliygoxi tomonidan taklif qilingan bo‗lib, angishvonaguldan olinadi. Bu spirtli
ajratma, shu turdagi angishvonagul glikozidlari saqlaydi. Tozalpk darajasiga
qarab, preparat tarkibiga 30% glitserin bilan turg‗unlashtiriladi.
YOt moddalardan tozalash uchun spirt vakuum ostida suyuqlikgacha
xaydaladi, qoldiqqa dastlabki xom ashyoning 75% miqdorida suv qo‗shib
spirt to‗la uchiriladi. Ajratmadagi xlorofill, oshlovchi va boshqa yot moddalar
qo‗rg‗oshin atsetat eritmasn yordamida cho‗ktiriladi. So‗ng tindirish uchun 25
soatga qoldiriladi, suziladi, kuyultiriladi va quvvati 70% ga etguncha etil spirti
qo‗shiladi, so‗ng efir bilan 30 daqiqa chayqatiladi. Bunda glikozidlar spirtefir qatlamga o‗tadi va u ajratib olinadi. Olingan spirt-efirli ajratmadan efir
126
va spirt xaydaladi. Konsentrlangan ajratmani biofaolligini aniqlab, 1 ml da 6
BTB, 30% glitserin va 0,3% xloreton bo‗lguncha suv va glitserin bilan
suyultiriladig tindiriladi, suziladi va qo‗ng‗ir rangli flakonlarda 15 ml dan
chiqariladi. 1 ml preparat (1,1 g angishvonagul bargiga to‗g‗ri keladi.
In‘eksiyaga yaroqli preparat olish maqsadida konsentrlangan ajratma
yuqoridagi usulda spirt-xloroform aralashmasi bilan qaytadan ishlanadi, so‗ng
suvli ajratmaning biologik faolligi aniqlanadi. Keyin 1 ml. da 3 BGB, 30%
glitserin bo‗lguncha suv, glitserin qo‗shib ultrafiltrlar oqali suziladi va aseptik
sharoitda ampulalarda 1 ml dan chiqariladi.
Marvaridgul o‗simligining preparati. Korglikon — marvaridgul bargidan
olinadigan preparat tarkibida yurak glikozidlari yng‗indisi bo‗ladi. Ajratma
marvaridgul o‗simligining er ustki qismini 80% li spirt yordamida perkolyatorlar
batareyasida karshi oqim usulida olinadi. YOt moddalardan murakkab ishlov
berib (achchiqtosh, xloroform-spirt, efir, faollashtirilgan ko‗mir, alyuminiy
oksidi bilan) tozalanadi va quritiladi. Bu och sariq, achchiq mazali, xidsiz,
amorf tolqon bo‗lib, suvda yomon, spirtda yaxshi eriydi. Korglikon 0,06%
suvli eritma xolida ampulalarda 1 ml dam chiqariladi. 1 ml eritmada 16 BTB
bo‗lishi kerak. U glyukoza va kalsiy xlorlarning eritmasi bilan venaga yuboriladi.
Ta‘siri bo‗yicha strofantinga yaqin turadi.
Alkaloidli preparatlar. Ergotal alkaloidlarning fosfatli tuzidir. Tabletkada
0,001 g dan. ampulada 1,0 li eritmasi chiqariladi. Ginekologiya amaliyotida
ishlatiladigan raunatin ilonsimon
rauvolfiya o‗simligidan olinadigan
alkaloidlar (rezerpin, serpentin, aymalin) yig‗indisidan iborat. Ajratma 10% li
sirka kislotasi yordamida qarshi oqimda perkolyatorlar batareyasida olib boriladi,
ammiak yordamida alkaloidlar asos xoliga o‗tkaziladi, cho‗ktiriladi. Alkaloidlar
xloroform, benzin yordamida tozalanib quritiladi. Tabletka shaklida 0,002 g dan
chiqariladi. Qon bosimini tushiruvchi vosita sifatida ishlatiladi.
SHilimshiq
moddali
preparatlar.
Plantaglyusid. Xarkovdagi dorilar
kimyosi va
texnologiyasi ilmiy-tekshirish oliygoxi tomonidan taklif qilingan
bo‗lib, katta zubturum o‗simligining bargidan olingan polisaxaridlar yig‗indisini
saqlovchi preparat. Ajratma kaynoq suvda bismatseratsiya usulida olinadi, ikki
qavat devorli, aralashtirgichli, «yolg‗on» tubiga ikki qavat mato solingan
reaktorda birinchi 40—50°S suvda xom ashyoni ivitib, so‗ngra 30 daqiqa
kaynatiladi va ikki soat tindirib qo‗yiladn. Ajratma quyib olingach, yuqoridagi
jarayon takrorlanadi. Taxminan ajratma 1:10 nisbatda olinadi. Ajratmalar
birlashtiriladi. suziladi va 60—70°S da ko‗pikli bug‗latgichda oldingi xajmining
1/10 qismi qolguncha quyultiriladi. Quyultirilgan ekstrakt to‗plagichga o‗tkazilib,
40°S gacha sovutilgach, 3 baravar miqdorda 92—93% g li spirt qo‗shib
plantaglyusid cho‗ktiriladi. Tindirilgan plantaglyusid suspenziyasi nutch-filtr orqali
suziladi, cho‗kma 96% spirt bilan filtrda yuviladi va pergament qog‗ozi tushadigan
patnislarda 3—4 sm qalinlikda yopiladi. 50—60°S
xaroratda
kaloriferli
javonlarda qoldiq namlik qolguncha quritiladi, maydalanadi va 20—30 kg
polietilen qoplarga joylab, tabletka sexiga beriladi. Plantaglyusid kulrang, taxir
ta‘mli tolqon
bo‗lib, suvda shilimshiq
eritma
xosil qiladi. Organik
127
erituvchilarda erimaydi, Galakturon kislota, qaytaruvchi qandlar
miqdori
glyukozaga xisoblaganda 10—21% ni tashkil qiladi. Plantaglyusid granula xolida
chiqariladi. Oshqon-ichak yallig‗lanishlarida ishlatiladi.
Mukaltin. Gulxayri o‗simliginng er ustkn qismidai olingan preparat bo‗lib,
tarkibida polisaxariddar bo‗ladi. Ajratma sovuq usulda olinib, bug‗latiladi. Spirt
bilan cho‗ktiriladi, quritiladi.
YAkka xolda ajratib olingan fitopreparatlar.
Digoksin. Angishvonagulning bir necha gurlaridan olinadi. Tabletka xolida
0,0001 g dan va shamcha xolida 0,00015 g dan chiqariladi, surunkali yurak-qon
tomir xastaligida ishlatiladi. Ehtiyotlik bilan «A» ruyxatida saqlanadi.
Selanid. Tukli angishvonagulning bargidan olinadi. Tabletka xolida 0,00025
g dan va flakonda 0,05% li 10 ml, ampulada 0,02% li eritma xolida 1 ml dan
chiqarilib, yurak-qon tomiri xastaligida ishlatiladi.
Rutin. Rutin kversetinning 3-rutinozidi bo‗lib, 3-ramnoglikozid, 3, 5,7,3, 4pentaoksi flavondir, «Uzximfarm» ishlab chiqarish birlashmasida yapon soforasi
g‗unchasidan olinadi. Ajratma aralashtirgichli ekstraktorlarda qaynagan suvda
kasrli matseratsiya usulida olinadi.Ekstraktorga 1000 l suv, 120 kg yapon
soforasining g‗unchasi, 0,6 kg natriy gidrosulfit (antioksidant) solib, aralashtirib
turgan xolda 1 soat 105°S da va 1,1— 1,2 atm bosimida qaynatiladi. Ajratma
quyib olinadi, xom ashyoga shu usulda yana ikki marta ishlov beriladi. Yig‗ib
olingan ajratmalar filtr press (ikki qavatli belting va ikki qavat filtr qog‗ozi)
orqali suziladi va kristallizatorga solib, nitrat kislotasn bilan neytrallanadi.
Ajratma avval 10—50SS gacha, so‗ng 18—20°S gacha sovutiladi, bunda rutin
cho‗kmaga tushadi, cho‗kma filtrda suv bilan yuviladi va 80S xaroratda 13—14%
qoldiq namlpk qolguncha quritiladi va maydalanadi. Bu texnik rutin xisoblanadi.
Farmakopeya talabiga javob beradigan rutinni olish. 35 kg maydalangan
texnik rutinni teskari sovutgichli reaktorga solib, ustiga 1300 l quyib, qo‗ng‗nr
sariq rangli eritma xosil bo‗lguncha qaynatiladi. So‗ng 30—40°S gacha
sovutilib,cho‗kmaga tushiriladi. Ajratma 10% li sirka kislotasi yordamida qarshi
oqimda ishlaydigan perkolyatorlar batareyasida olinib, ammiak yordamida
alkaloidlar asos xoliga o‗tkaziladi, cho‗ktiriladi. Alkaloidlar xloroform, benzin
yordamida tozalanib quritiladi. Tabletka shaklida 0,002 g dan chiqariladi. Qon
bosimini tushiruvchi vosita sifatida ishdatiladi.
SHilimshiq moddali preparatlar. Plantaglyusid. Xarkovdagi dorilar kimyosi
va texnologiyasi ilmiy-tekshirish oliygohi tomonidan taklif qilingan bo‗lib, katta
zubturum o‗simligining bargidan olingan polisaxaridlar yig‗indisini saqlovchi
preparat. Ajratma kaynoq suvda bismatseratsiya usulida olinadi. Ikki qavat
devorli, aralashtirgichli, «yolg‗on» tubiga ikki qavat mato solingan reaktorda birinchi 40 — 50°S suvda xom ashyoni ivitib, so‗ngra 30 daqiqa qaynatiladi va
ikki soat tindirib qo‗yiladi. Ajratma quyib olingach, yuqoridagi jarayon
takrorlanadi. Taxminan ajratma 1:10 nisbatda olinadi. Ajratmalar birlashtiriladi,
suziladi va 60— 70°S da ko‗pikli bug‗-latgichda oldingi xajmining 1/10 qismi
qolguncha quyultiriladi. Quyultirilgan ekstrakt to‗plagichga o‗tkazilib, 40°S
gacha sovutilgach, 3 baravar mikdorda 92—93% li spirt qo‗shib plantoglyusid
128
cho‗ktiriladi. Tindirilgan plantoglyusid suspenziyasi nutch-filtr orqali suziladi,
cho‗kma 96% spirt bilan filtrda yuviladi va pergament kog‗oziga to‗shalib
patnislarda 3-4 sm qalinlikda yoyiladi. 50-60°S xaroratda kaloriferli javonlarda
10% koldiq namlik qolguncha quritiladi, maydalanadi va 20, 30, 50 kg dan
polietilen qoplarga joylab, tabletka sexiga beriladi. Plaptoglyusid kulraig, taxir
ta‘mli talqon bo‗lib,suvda shilimshiq eritma xosil qiladi.
Mukaltin. Gulxayri o‗simligining er ustki qismidan olingan preparat bo‗lib
tarkibida polisaxaridlar bo‗ladi. Ajratma sovuq usulda olinib, bug‗latiladi va cho‗ktiriladi.
Manchjuriya araliyasi, o‗simlikning ildizidan olingan bu preparat tarkibida
glikozidlarning ammoniyli tuzlar yig‗indisi bo‗ladi. Ajratma ammiakli suv
yordamida matseratsiya usulida olindi, tozalanadi, bug‗latiladi, quritiladi.
Tabletka xolida 0,05 g dan chiqarilib, gipotoniya, nevrasteniya kasalliklarida
ishlatiladi.
Fitin. «O‗zximfarm» ishlab chikarish birlashmasida qovurilgan guruch
kepagidan olinadi. Ajratma 1% li nitrat kislotasi bilan matseratsiya usulida 1:10
nisbatda olinadi. Matseratsiya jarayonini qiyinlashtiradigan kraxmal va pektin
moddalarni yo‗qotish maqsadida guruch kepagi 130—150°S da 3 soat davomida
qovuriladi. Kepakda fitin miqdori 2% dan kam bo‗lmasligi kerak. Ajratma
tindiriladi va suzib kristallizatorga o‗tkaziladi. So‗ngra 25% li ammiak bilan
fitin cho‗ktiriladi, filtr-press orqali suziladi, 2 marta suv bilan yuvib ajratib
olinadi. Bu massa texnik fitindir. Farmakopeya talabiga javob beradigan fitin
olish uchun texnik
fitin va 19% li nitrat kislotasi eritmasi bilan (RN-2)
reaktorga solinib, 1 soat davomida aralashtirib turgan xolda eritiladi. Fitin
eritmasi nutch-filtr orqali filtrlanadi. Suzilgan fitin eritmasiga aralashtirilib turgan
xolda rN-7,0 bo‗lgunga qadar asta-sekin, 25% li ammiak eritmasi qo‗shiladi.
Xosil bo‗lgan fitin suspenziyasi filtrlanib
press orqali suziladi, cho‗kma filtrda
sovuq suv bilan yuvilib, kaloriferli quritgichda 10% qoldiq namlik qolguncha
quritiladi. Fitin
qovurilmagan kepakdan fermentlar ishtirokida ham olish
mumkin.
Fermentlar ishtirokida karbon suvlar gidrolizga uchraydigan suyuqlik
qovushqoqligi kamayadi, natijada fitinning ajralib chiqishi 30—50%
ga
tezlashadi. Fitin hidsiz, oq, rangli amorf tolqon bo‗lib, suvda erimaydi, xlorid
kislotada 1:10 nisbatda eriydi. Preparatda 39% fosfor angidridi bo‗ladi.Tolqon va
tabletka xolida 0,5 g dan chiqariladi. Preparat kam quvvat, sil, raxit va boshqa
kasalliklarga chalingan bemorlarga beriladi.
№18.MAVZU: ORGANOPREPARATLAR VA ULARNI ISHLAB CHIQARISH
TEXNOLOGIYASI.
(MEDICAMENTA ORGANOTHERAPEVTICA)
Reja
1.Organopreparatlarini tarixi.
2.Organopreparatlarini olishdagi texnologik bosqichlar.
3.Ajratuvchilarga qo‗yiladigan talablar.
4.Ajratma olish usullari.
129
5.Ajratmani yot moddalardan tozalash.
6.Ta‘sir qiluvchi yoki yot moddani tanlab cho‗ktirish.
7.Organopreparatlarini turg‗unlashtirish usullari.
8.Organopreparatlarini standartizatsiyasi.
Organopreparatlar deb, hayvon organlari, to‗qimalari vatukimalari chikindi
moddalaridan tayyorlanadigan preparatlarga,aytiladi. XIX asrda ichki sekretsiya
bezlari kashf kilingandan keyin organopreparatlarning ilmiy asosida yaratildi.
Keyingi yigirma yil ichida organopreparatlar juda rivojlandi. Hozirgi vaktda
kon tomir kasalliklari va saratondan sung uchinchi urinda allergiya kasalligi
turadi. Atrof muhitdagy haao, suv va tuprokning turli 3 kimyoviy moddalar bilan
uta ifloslanishi organizm chidamliligini pasaytirib yubormokda va turli allergik
kasalliklarga chalinishiga olib kelmokda. Hozir dunyo mikyosida 1300 allergen
ma‘lum, shundan 900 tasi bizda uchraydi. SHular ichida sun‘iy usulda (sintetik)
olingan dori-darmonlar bor. SHu sababli ularni organizmga yakin tabiiy
.birikmalar bilan almashtirish katta ahamiyatga ega.
Organopreparatlar mahsus endokrin zavodlarida, kushxona koshidagi sehda
yoki kimyo-farmatsevtika korhonalarida ishlabchikari ladi. Odatda bu korxonalar
kushhonaga yakin joyda tashkil kilinadi. Kushhonalarda veterinar vrach nazorati
ostida suyilgan hayvonlarning kerakli organlari ajratib olinadi va tezda tegishli
ishlab chikarish sehlariga yuboriladi yoki ular konservatsiya kilinadi.
Organlar quyidagi usullarda konservatsiya kilinadi:
1.Tegishli organ 8-12'S da, ba‘zan -40'S da muzlatiladi. Bunda bezlardagi
kimeviy jarayonlar deyarli tuhtaydi va ta‘sir kiluvchi moddalar parchala-nishdan:
sadlanadi.
2. 96% lp spirt yoki atsetonga solib kuyiladi. By usulda organlar saklanishdan
tashkari, yog va yogsimoj moddalardan ham tozalanadi.
3. Natriy hloridnpng tuyingan erptщasiga yoki kuruk; tuzga botirib kuyiladi.
Ishlatishdan oldin organlar yoglardan, gushtlardan tozalanadi va gusht
maydalagichlarda kiyma holiga keltiriladi. Organopreparatlar hossalari buyicha bir
necha hil. tasnvflanadi:
a) kaysi organdan olinganiga karab (kalkonsimon bez preparatlari, buyrak usti
bezi, preparatlari, jigap preparatlari va boshkalar);
b) tehnologiya jihatidan — olinish usuli va tozaligi buipcha kuruk organopr eparatlar, ishladigan va in‘eksiya uchun ishlatiladigan organopreparatlar;
v) ta‘sir etuvchi moddasi buyicha (gormonlar, endokrin preparatlar, fermentlar,
noanik ta‘sirga ega bulgan preparatlar).
Organopreparatlar tez parchalanib ketishi mumkin. bulganlagi tufayli
ularni tayyorlash jarayonida mahsus asbob-uskuna (sirlapgan idishlar va
boshqalar)dan foydalanish, jarayonning tez bajarilpshini ta‘minlash katta
ahamiyatga ega.Organopreparatlar kupincha terapevtik unumdorligi buyicha uziga
hos biologik, ba‘zan kim yoviy usullarda baholanadi.
Quruq organopreparatlarning umumiy olinish tehnologiyasi.
130
Ularni ishlab chikarish kuyidagi boskichlardan iborat buladi: hom ashyoni
tozalash, kiymalash, kuritish, yoglardan tozalash, ajratuvchini uchirish, baholash
va kadoqlash. Organ olinib, gusht maydalagichda kiyma kilinadi. Kiyma sir bilan
koplangan patnislarda yupka katlam bilan kuritish javonida 40-50'S
haroratda kuritiladi. Sung kuritilgan massa «Sokslet» asbobida benzin yoki
petroleyn efiri bilan yogsizlantiriladi. Ajratuvchi buglatiladi. Nuruk massa
tegirmonlarda maydalanadi va baholanadi.
Ichish uchun muljallangan suyuk organopreparatlarnpng olinishi.
Kerakli organ kiyma holiga keltirilib, tegishli ajratuvchi (efir, nordon-lashtirilgan
spirt,suv) bilan ajratma olinadi. Olingan ajratma suvli eritmaga utkazilib, yot
oksillar va yoglardan tozalanadi. Buning uchun salkin joyda bir necha kunga
koldirish, izoelektrik nuktasiga etkazish, tuzlash kabi usullardan foydalaniladi,
suziladi, baholanadi. Emon hidni yukotish uchun essensiya qo‗shiladi. So‗ng
kadoklanadi va salkin joyda saklanadi.
In‘eksiya uchun ishlatiladigan organopreparatlaring olinishi.
Bularni ishlab chikarish kuyidagi boskich- lardan iborat: ajratma olish, yoglar va
oksillardan tozalash, ta‘sir etuvchi moddani ajratib olish, uni erituvchida-eritish,
baholash va kadoklash.
Kiyma holiga keltirilgan hom ashyodan tegishli ajratuvchi yordamida
matseratsiya yoki bismatseratsiya usulida ajratma olinadi. Ajratmani yoglardan
tozalash uchun ajratuvchi butunlay buglatilib, kolgan suvli ajratma suziladi. Sung
teng mikdorda aralashtirilgan benzin va efir bilan ishlanadi. Ajratma kavatlarga
bulingach, benzin kavati (yoglar) kuyib olinadi. Oksil moddalardan tozalash uchun
yukorida keltirilgan (covuk, joyda saklash, izoelektrik nuktaga keltirish, spirt yoki
ogir metall tuzlari bilan ishlash) usullaridan foydalani- ladi. Ajratma suziladi,
biologik, baholashdan sung kadoklanadi. Faol moddani (gormon, ferment) ajratib.
olish uchun spirt yoki elektrolit eritmalari bilan chuktiriladi. Ajratib olingan faol
moddalar kerakli erituvchida eritilib, baholanadi va turgunlashtiriladi. Sterillash
kimyoviy, fizik va mehanik usullarda bajari- ladi. Har bir idish yorligida korhona
nomi, manzilgohi, ta‘sir etuvchi modda birligi, tekshirilganligi, tayyorlangan vakti
va muddati kursatilgan buladi.
Oshkozon osti bezi preparatlari. Odamning oshkozon osti bezi 65 g, kora
molniki 120 g, kichik hayvonlarniki 40 g keladi. Insulin ajratuvchi kismining
ogirligi 0,4-1,2 g ni tashkil kiladi. Oshkozon osti bezining ichki sekretsiya
mahsuloti insulin, padutin (kon tomir larini kengaytiruvchi), lipokain va
boshkalardir.
Oshkozon osti bezi bir kancha kismlardan pborat bulib, har bir kismida uziga
hos moddalar ishlab chikariladi. Masalan: Langergans orolcha a- va vhujayralaridan iborat bulib, ahujayralari glikogen, v-hujayralari esa insulin ishlab
chikaradi.
Insulin (Insulinum) 54 ta aminokislotadan iborat bulib, birinchi marta 1921
yilda toza holda ajratib olingan. Uning tarkibidagi ruh mikdoriga va tozalash
Jarayoniga karab har hil buladi. Hom ashyo sifatida asosan koramol va
chuchkalarning oshkozon osti bezi ishlatiladi. Insulinni olish jarayoni: yangi
131
yigilgan yoki muzlatilgan oshkozon osti bezi gusht maydalagichda kiyma holiga
keltiriladi va sulfat kislotasi bilan nordonlashtirilgan spirt (80 — 85 va 57%)
yordamida kasrli matseratsiya usulida ajratma olinadi. Ajratmalar bir
lashtirilgach, oksildan tozalash uchun 48 soatga sovuk boyda (O'S) koldiriladi,
suyuklik chukmadan sentrifugalab ajratib olinadi va 10- 25% spirt kolguncha
vakuum ostida (30') buglatiladi, tez sovutilib, 8 -10 soatga soat sovuk joyda
koldiriladi. Ajralib chikkan yog va oksil katlami suziladi.
Insulinni tozalash uchun suyuklikka 40% ammoniy sulfati yoki 25% natriy
hloridi kushiladi. Bunda inisulin oksil bulganligi uchun yuzaga kalkib chikadi, uni
ajratib olib 50% spirtda eritiladi va suziladi. Eritmaga 95% spirt kushilganda
insulin
chukmaga
tushadi. CHukma sentrifugalab
ajratib
olinadi,
nordonlashtirilgan suvda (pH=3) eritiladi va 2 n natriy ishkor bilan chuktiriladi.
Kristall holidagi chukmani ajratib olib, spirt va efir bilan yuviladi va kuritilali. 1kg
oshkozon osti bezidan 1200 TB saklagan insulin ajratib olish mumkin.
Insulin kuyonlar koni tarkibidagi kand mitsdorini kamaytirishiga karab
baholanadi. Bir ta‘sir birligi kilib (TB) 0,04082 mg kristall insulin kabul kilingan 1
mg kristall insulin 24-26 TB saklashi. kerak.
Insulin talkonini nordonlashtirilgan suv yoki bufer eritmalarida eritib, kiska
yoki uzok muddat ta‘sir kiladigan preparatlarini olish mumkin. Insulin preparatlari
+1 - 10'S haroratda saklanadi, muzlatish mumkin emas.
Insulin flakonlarda 5 yoki 10 ml dan chikarilib, 1 mlda 40 TB buladi.
Insulin preparatlari bakterial filtrlar orkali suzib sterillanadi.
Suspenziya holidagi insulin preparatlarini ishla- tishdan olden yahshilab
chayqatiladi va sung shpritsga olinadi.
QISQA MUDDATLI TA‘SIRGA EGA BULGAN INSULIN
PREPARATLARI
Insulin (Insulinum). Koramollarning oshkozon ostibezidan olinib,
nordonlashtirilgan suvda eritilgan, rangsiz, tinik suyuklik, rN=3,5 -3,0.
Konservant 0,3% .fenol buladi. Flakonlarda 5 ml dan chikariladi. 1 ml da 40 TB
bor. Ta‘siri 15- 30 dakikada boshlanib, 6 -8 soat .davom etadi.
Suinsulin (Suinsulinuin). CHuchkalarning oshkozon osti bezidan olinadi.
Rangsiz tinik suyuklik bulib, rN=7,1 - 7,5. Flakonlarda 5 ml dan chikariladi. 1 ml
dan 40 TB bor. Bir martalik in‘eksiyasi 6 - 8 soat ta‘ sir kiladi.
Oddiy insulin allergiya berganda, suinsulinni ishlatish maksadga muvofikdir,
chunki uning tarkibidagi aminokislotalar odamnikiga yakpn.
Monoipsulin (Monoinsulinmn). Rangsiz, tinik, suyuklik bulib, kushimcha
moddalardan tula tozalangan, konservant sifatida nipagin kushiladi.
Flakonlarda 5; 10 ml dan chikariladi. 1 ml da 40 TH bor. Ta‘siri 6 soat davom
etadi.
Insulrap (Insulrap). Kora mollarning oshkozon osti 4eridan olinib, proinsulin
va boshka oksil moddalardan tula tozalaygan, rangsiz, tinik suyuklik bulib, r N =
7,9 — 8,0, ta‘siri 30 — 90 dakikadan sung boshlanadi :va 6 — 7 soat davom etadi.
Flakonlarda 10 ml dan chikariladi, 1 ml da 40 TB saklaydi.
Urtacha muddatli ta‘sirga ega bulgan insulin pre- .paratlari. Bu guruhga
kiradigan preparatlarning deyarli hammasining tarkibida ruh hlorid buladi,
132
konservant sifatida nichagin kushiladi. Ular suspenziya holoda bulib, flakonlarda 5
ml dan chikariladi. 1 ml da 40 TB buladi. Urtacha muddatli ta‘sirga ega bulgan
insulin preparatlarining bir martalik in‘eksiyasi 10, 12, 14, 15 yoki 18 soatgacha
ta‘sir kilishi mumkin.
Ularga amorf insulin-ruh suspenziyasi, insulin-V insulin-semilong suspenziyadari
kiradi.
Uzok muddatli ta‘sir etadigan insulin preyaratlari. Bular ham suspenziya
holoda bulib, ta‘siri 1; 1,5; 6— 3 soatdan sung boshlanib, 20, 24, 30, 36 soatgacha
davom etadi.
Bu guruhga protamin ruh-insulin, protamin insulin;, suspenziyasi, ruh-insulin
suspenziyasi, kristall insulin- ruh suspenziyasi, insulin-Long suspenziyasi,
ultralong suspenziyalari kiradi.
Ta‘siri uzaytirilgan insulin preparatlari teri ostiga yoki mushak orasiga
yuboriladi, ularni venaga yuborish mumkin emas.
Padutin (Padutinum). Oshkozon osti bezidan olingan,. endokrin preparat bulib,
steril tolkon holoda chikariladi. Ishlatishdan olden 15% li PVP eritmasida eritib,
mushak orasiga yuboriladi.
Padutin hafakonlik, migren kasalliklarini davolashda ishlatiladi.
Oshkozon osti bezidan pankreatin, holenzim, inkrepan, angiotrofin va boshka
preparatlar ham olinadi Bular tugrisida «Fermentlar» bulimida tula ma‘lumot
keltiriladi.
Kalkonsimon bez preparatlari. 1914 yilda kalkonsimon bez prepara tlarining
kimyoviy tuzilishi anik langan, 1924 yildan sintez nilina boshlagan.
Kalkonsimon bez koramolda 15 — 60 g atrofida bulib u juda kup kon
tomirlari bilan uralgan. Bu bez organizmda modda almashish va yoglarning
oksidlanish jarayonlarini boshkarib turadi. Bu bez ishi etarli bulmaganda
miksedema va kretinizm (esi pastlik) kasalliklari kelib chikadi. Tiroksin
kalkonsimon bezning asosiy gormoni bulib, tarkibida 65% yod saklaydi.
Kalkrnsimon bez tarkibida tiroksindan tashkari undan uch marta faolrok
triyodtironin buladi.
Quruq tireoidin (Thyreoidinum siceum); Kuruk organovreparatlarning
umumiy olinish usuli buyicha oliiadi. 0,17 — 0,23% yod saklaydi. Ta‘sir kiluvchi
moddasi tiroksin gormonidir. Tolkon va tabletka holoda. 0,05 — 0,1 g dan
chikariladi. Kimyoviy usulda baholanadi„ kalnonsimon bez faoliyati buzilganda
beriladi.
Suyuq tireoidin (Thyreoidinum liguidum). Kiyma xoliga keltirilgan
kalkonsimon bez 40'S haroratda pepsin ishtirokida kislotali gidroliz, sungra
ishkoriy muhitda pankreatin yordamida giprolizga uchratiladi. Aralashma 50'S
haroratda 1/5 kismi kolguncha buglatiriladi, tindiriladi, suziladi va 0,5% hloreton
kushib, 1 ml dap ampulalarga kuyilib, sterillanadi.
Tinik, jigar rang, uziga hos hidga ega bulgar nordon muhitli suyuklik. 0,085 0,15% yod saklaydi.
Bukov va kalkonsimon bezning saraton kasalligvda. ishlatiladi.
Qo‗shqalkonsimon bez preparatlari. Odamda bu bez. 0,5 g ni tashkil etadi.
133
Paratireoidin -(Parathyreoidi- num) kushkalkonsimon bezdan kislotali gidroliz
kilib, yoglar va yot moddalardan tozalangan, osh tuzi yoki :atseton bilan ajratib
olinadi. Sungra nordon muhitda eritilib, 0,3% fepol kushiladi va 1 ml dan
ampulalarga kuyib, sterillanadi.
Bronhial astma, saltirash (tetaniya) va kichima kasalliklarida ishlatiladi.
Buyrak usti bezi preparatlari. Buyrak Usti bezi 5— 6g bulib, pustlok va
magiz kismlaridan iborat. Harbir kismida alohida gormonlar ishlab chikariladi.
Pustlok kismi 40 dan.ortik morda ishlab chikarib, ular steroid guruh gormonlariga
kiradi va modda almashish jarayonlarida ishtirok etadi. Sanoat mikyosida bu
bezning pustlok kismidan kortni, magiz kiemidan, adrenalin gormonlari olinadi.
Adrenalin 1901 yilda olingan bulib, keyinchalik sun‘iy usul bilan ham olingan.
Hozirgi vaktda kortin va adrenalin olish jarayoni birgalikda olib borilib, kuyidagi
boskichlardan iborat: spirt dilan ajratma olish, yoglardan tozalash, dihloretan bilan
kortinni ajratib olish adrenalinni tuz holiga utkazib ajra tib olish. Gusht, yog va
mehanik iflosliklardan tozalangan buyrak usti bezi kiyma holiga keltiriladi va ikki
marta nordonlashtirilgan spirt (95% va 60%) bilan ajratma olinadi. Ajratma vakum
ostida 40'S ha- roratda 1/15 kismgacha buglatiladi. Koldikka uch kism sovutilgan
atseton kushib, 0 — 5'S haroratda 18-20 soat-" ga koldiriladi. Sung suyuklik
chukmadan ajratib oli- nadi va atseton uchiriladi. Suvli ajratma 4 marta dihloretan
bilan ishlanadi. Bunda kortin dihloretan kavatiga utady. Dihloretan uchiriladi.
Koldik 70% spirtda eritilib, yoglardan tozalanadi. Soldits 10% mikdorida etil spirta
kushilgan natriy hloridning izotonik eritmasida eritiladi, rN 4,2 — '4,5 ra etkazilib
suziladi, biologik usulda baholanadi, sung filtrlab sterillanadi va aseptik sharoitda
ampulalarga 1 ml (10 TB) dan kuyiladi. Kortin Addison kasalligini davolashda va
miasteniyada ishlatiladi.
Dixloretanli suyuklik ajratib olingandan sung kolgan suvli ajratmaday
adrenalin olinadi. Buning uchun suyuklikdagi oksillar 25% li kurgoshin atsetati
yordamida chuktirilib suziladi. Eritmaga rN 9,2 bul guncha 25% 'li ammiak
kushilsa, adrenalin asos holda . chukmaga tushadi. CHukma suzib,'ajratib olinali,
spirt va efir bilan yuviladi, kuritiladi va 0,01 n hlorid kislota eritmasida 1:1000
nisbatda eritiladi, 0,5%
152 hlorzton kushib filtrlanadi va aseptik sharoitda ampula va flakonlarga kuyiladi.
Adrenalin bekaror bulganligi uchun uni termik usulda sterillab bulmaydi.
SHu tufayli termik sterillash mumkin bulgan gidrotartrat (vino kislotasi bilan hosil
qilgan) tuzi chikariladi.
Tarkibi:
Adrenalini hydrotartratis 1,82 q
Natrii metabisulfitis 1,0 k Natrii cbloridi 8,0 k
Aquae pro injectionibus 1 l gacha
Bu eritmani 100'S haroratda 30 dakika sterillash mumkin. Adrenalin
preparatlari tomirlarni toraytiruvchi va kon tuhtatuvchi dori sifatidta hamda
bronhial astmani davolashda ishlatiladi.
Gipofiz preparatlari. Gipofiz bosh miyada joylashgan bulib, ogirligp 0,5 g
ni tashkil ztadi. Ba bez old, urta va orka; ismlardan iborat bulib, har bir kismi har
134
hil hayotiy jarayonlarni boshkarib turadi.
Gipofizning old kismi konga 6 hil gormon ishlab chikaradi. Ulardan sanoat
mikyosida kuyidagi preparatlar ishlab chikariladi: 1). In‘eksiya uchun
ishlatiladigan kortikotropin yoki adrenokortikotropin gormoni, AKTG;
2) Prolaktin.
Kortikotropin va prolaktin birgalikda olinadi. Kiyma holiga keltirilgan gipofiz
bezining oldingi bulagidan suv va nordonlashtirilgan atseton bilan matseratsiya
usulida ajratma olinadi va unga kup mikdorda
atseton kushib prolaktin chuktpriladi. CHukma suyuklikdan ajratib olinadi.
Kortikotropin (AKTA) . Prolaktin ajratib olingandan sung kolgan suyuklikni
ammiak bilan rN 5,5 ga keltiriladi, va bi konga salkin joyga koldiriladi. Suyuslik
chukmadan ajratib olinadi, suv bilan suyultiriladi va hromatografik usulda betona
moddalardan bir necha marotaba tozalanadi; Tozalangan kortikotro- pinli suyuklik
sublimatsiya usulida kuritiladi. Kuritilgan steril tolkon biologik usulda baholanadi
va undan kuyda preparatlar tayyorlanadi: Corticotropinurn rgo injectionibus ok,
steril tolkon bulib flakonlarda 10, 20 va 40 TB dan chikariladi. Ishlatishdan oldin
natriy hloridning 0,9 itmasida ertilib in‘eksiya kilinadi. Buning ta‘siri 6 soat avom
eadi. SHuning chun uning suspenziya holidagi preparati shlab chikarilgan. 8
vrepz|o zinci corticotropini rgo injectionibus— bu ok suspenziya bulib, flakonlarda
5 ml dan chikariladi va bitta in‘eksiyasining ta‘siri
16. soah davom etadi.
Suspenziyani tayyorlash uchun kortikotrepin tolkonining 0,01 n. hlorid kislotasida
erntiladi, unga ruh hlorid, konservant nipagin va rN 7,5 — 8,0 bulguncha natriy
ishkori kushiladi. Ishlatishdan oldin suspenziya chaykatiladi, sung shpritsga
olinadi.
Kortikotropin preparatlari bronhial astma, ekzema . va allergiya kabi
kasalliklarni davolashda ishlatiladi.
Prolaktin (Prolactinum). Atseton yordamida olingan
ok chukma 0,6% sirka kislotasida eritiladi va natriy ishkori yordamida rN 2,8 -3,0ga keltiriladi. Bunda zritma loykalanadi, unga natriy hloridning tuyin-gan
eritmasi kushplib, prolaktin chuktiriladi. CHukma suziladi, kuritiladi, baholanadi.
Ok tolkon in‘eksiya uchun, ishlatiladigan suvda eritiladi, bakterial filtrlar orkali
suziladi va aseptik sharoitda ampulalarga kuyiladi. Prolaktin bola emizuvchi
ayollar sutini kupaytirishda yordam beradi.
Xorionik gonadotropin (gonadotropinum chorioni- cum). Bu preparat
tarkibida gipofiz bezining oldingi bulagi gormonlari bulib, homilador ayollarning
siydigidan olinadi. YAngi yigilgan siydik sirka kislotasi, bilan nordonlashtiriladi
va vakuum buglatgich. asbobida ' 30 — 40Y. haroratda 1/10 kism kolguncha
buglatiladi. Koldikka 95 % li spirt kushiladi. Bunda horionik gona- dotropin
chukmaga tushadi. CHukma suzib, ajratib olinadi spirt, efir bilan yuviladi va bir
necha marta betona moddalardan tozalanadi.
Tayyor preparat ok tolkon bulib, biologpk usulda saklanadi va aseptik
sharoitda flakonlarga 100, 500 yoki 2000 TB dan kadoklanadi. Ishlatishdan oldin
natriy xloridning 0,9% li eritmasida eritib, in‘eksiya kilinadi. Horionik
gonadotropin ayollarda follikulalarning uzokrok yashashnni ta‘min-laydi.
135
Erkaklarda esa urugdon hujayralari faoliyatini yahshilaydi.
Gipofizning urta kismidap intermidpn ( Illtcrml- dinum) olinadi. AKTG
olishdan kolgan gipofiz kunjarasidan ishkor bilan ajratma olib, yot moddalardan
tozalanadi va gormon spirt bilan chuktirib olinadi. 0,05 g dan flakonda chikariladi,
Kuz kasalliklarida ishlatiladi.
Gipofizning orka kismidan kuruk, va suyuk pituitrin olinadi.
Adiurekrin (Pituitrinum siccum seu Adiurecrinum) . Adiurekrin kuruk
organopreparatlarni olish tehnologpyasi buyicha olnnadi. Tolkon yoki surtma dori
turi holoda chikariladi. Bahlash biologik usulda bulpb, 1 mg preparat 1 TB
saklaydi. Adpurekrin tarkibida antidiuretpk omil saklab, bolalarda siydik
ushlamaganda burun shillpk kavatiga purkaladi.
Pituitrip (Rypygp1ish). Kuruk pituptrinni tozalab olinadi. Bu rapgsiz,
nordon muhitli suyuklik bulib, konservant sifatida 0,3% fenol kushiladi. Filtrlash
orkali sterillanadi va aseptik sharoitda ampulalarga 1 ml dan kuyiladi. 1 ml
preparatda 5 yoki 10 TB buladi. Tarkibnda vazopressin va oksitotsin gormonlarp
bulib, ginekologiya amalpyotida bachadon faoliyatpni yahshilashda pshlatpladi.
Ba‘zan kandsiz diaoetni ham davolashda buyuriladi.
Jigar preparatlari, vitaminlp preparatlar. Suyilgan hayvon-larning
jigaridan olpngan preparatlarning ta‘sir kiluvchi moddasi V12tamin kamkonlikda
ishlatiladigan asospy vosita bulib, jigarga asab faolpyatini yahshilaydi. Ulardan
korhona sharoitida kuyidagi preparatlar ishlab chpkarnlmokda.
Sirepar (Syreparum) jigarni gidrolizlab olingan preparat bulib; tinik tuqkungir rangli suyuklikdir.
1. ml tarkibida 10 mkg sianokobalaыin buladi. Flakonlarda 10 ml dan
chikariladi. Jigar sirrozida mushak yoki venaga yuboriladi.
Vitogepat (Vitohepatum) . Jigarni biostimulyatorga boyitib olingan preparat
bulib, 1 ml 10 mkg siano- kobalamin, foli kislotasi va boshsa antianemik omillarni
saklaydi. Vitogepat tinik, sarik rangli suyuklik bulib, ampulalarda 2 ml dan
chikariladi. Kamkonlik, Botkin kasalligida ishlatiladi.
Geparin (Heparinum). Jigar yoki upkadan olinadi. Bonni suyultirish hossasiga
ega. Amorf tolkon bulib, natriy hloridining izotonik eritmasida 1 ml da 5000,
1000, 2000 TB saklaydigan holda chikariladi.
Noanik ta‘sirga ega bulgan preparatlar. Rantarii (Rantarinum). SHimolda
yashovchi erkak bugularning shohidan 40% li spirt yordamida reperkolyasiya kilib
olingan suyuq ekstraktdir. Rantarin ochkungir jilvalanuvchi suyuklik bulib, uziga
hos hidga ega. Rantarin tabletka holida chikariladi.
Pantokrin (Pantecrnum) Maral zubr va ola bugularning kotmagan shohidan
olinadi. SHoh jundan tozalanadi, kesiladi va tegirmonda tolkon holiga keltiriladi.
Ajratma olish uchun hom ashyodan 3 — 4 marta ortik ikdorda sirka kislota bilan
nordonlashtirilgan 50%:'. li spirt solib, har uch kundan sung 4 marta kuyib olinadi,
4- 8 S haroratda 5-7 kun tindirib, suziladi
Tayyor mahsulotda kuruk koldik 0,65 — 0,8%, rN 5,4 ' 5,8, etil spirta 48 — 52%
bulishi kerak.Bu tinik, och sariev; rangli suyuklik bulib, ampulalarda 1 — 2 ml dan
va flakonlarda 50 ml dan chikarnladi. Pantokrin nevrasteniya,gipotoniya, yurak
136
miasteniyasida va kam kuvvatlikda ishlatiladi.
Safro (o‗t) preparatlari. Turgunlashtirilgan tibbiyot safrosi (Slole
conservata medicata). Biliarin (Biliari- num). Suyilgan hayvonlarning tabiiy
safrosini saklagan preparatdir. YAngi yigilgan safro yoki yangi yigilgan safro bilan
sovutkichda 3 kun saklangan safrolar aralashmasi (3:1 nisbatda) suziladi va unga
turgunlash tiruvchi, antiseptik va essensiyalar aralashmasini kushib, yahshilab
aralashtiriladi, hona haroratida 3 kunga koldiriladi va antiseptik sharoitda
flakonlarga 250 ml dan kuyilib, 60 — 63'S da 1,25 — 1,5 soat sterilizatsiya
kilinadi.
Surunkali artrit, spondilloartroz, tendovaginit va boshka kasalliklarda ogrik
koldiruvchi vosita sifatida kompress holoda ishlatiladi.
Aminokislotali preparatlar. Aminopeptid (Amino- peptidum). Kazein, qora
mollarning kornidan yoki kuruk albumindan olingan aminokislotalar va peptidlar
eritmasidir. Organizmda oksil etishmaganda venaga, teri ostiga yoki zond orkali
oshkozonga 1,5 — 2 l gacha yuboriladi. Flakonlarda 0,25 va O,5 l dan chikariladi.
Gidrolizin L-103 (Hydrolisinum 1-103). Sorzmollar. konidagi oksilni kislotali
gidroliz kilib olingan preparat. Avtoklavda 1,2 atm bosimda 30 dakika sterillangan
gidrolizatning 1 litriga 20 r sterillangan glyukoza eritmasini kushib, bakterial filtr
orkali suzi- ladi. Suyuklik aseptik sharoitda ampulalarga yoki flakonlarga 0,25 va
0,5 l dan kuyiladi.
Kazein gidrolizati (Hydrolisatum caseini). Kazeinni kislotali gidrolizlab
olingan preparati. Tarkibida hamma kerakli aminokislotalar buladi. Ishlatilishi
oldingi preparatlarga uhshash.
FERMENTLAR
Tibbiyotda ferment preparatlari keng mikyosda ishlatiladi. Ular tanada
kechadagan barcha jarayonlarda ishtirok etadi. Fermentlar ajralishi buzilganda va
ularning tanada kechadigan jarayonlarni boshkaruvi izdan chikkanda har hil
kasalliklar kelib chitsadi. SHuning uchun mutahassislar oldiga kuyilgan asosiy
vazifalardan biri kasallikning kelib chikishida fermentlarning tutgan va ularning
farmakokinetikasi hamda biologik faaolligini urganishdan iborat-dir. SHuning
Bilan bir katorda kelajakda fermentlarni olinish usullari, shu jumladan zamonaviy
biotehnalogiya usullarini ishlabchkarish muhum ahamiyat kasb etadi. Kuyilgan
masalalarni hal etish tibbiyot sanoatini tarmogini mikroarganizomlardan
fermentolish usulini rivojlantirishga boglikdir Bizni sanoatimizda 20 dan ortik
ferment priporatlari ishlab chikariladi YUkorida keltirplgan fermentlardan tashkari
chet ellarda ishlab chikariladigan fermentlar — panzinorm, festal, lidaza, seredaza
va hokazolar ham ishlatiladi. Bizda keyingi yillarda mikroorganizmlardan
fermentlar ishlab chikarishga ahamiyat berila boshlandi. CHulki: hom ashyo
sifatida hayvon a‘zolari bilan usib borayotgan sanoatni kondirish ancha
mashakkatlidir. MoF0p zamburug laridan olinadigan fermentlarga terrilitin misol
bulib, u yiringli yaralarni, kuyganni va nafas yullarining shamollash kasalliklarini
davolashda ishlatiladi.Asparaginaza ichak tayokchasidan olinnb, rak kasalligini
davolashda, penitsillinaza ayrim mikroorganizmlardan olingan va. penitsillin
preparat-lariga nisbatan, organizmning sezgirligi oshib ketganda hamda allergiya-.
137
da ishlatiladi. Oraza fermenti mogor zamburugidan olinadi. Ovkat hazm kilish
faoliyat|, susayganda ishlatiladi. Bizda fermentlar ustida 25 dan ortik ilmiytekshirish oliygohlari ish olib oormokda.
CHet ellarda ishlab chikariladigan fermentlar. Sanoat mikyosida
fermentlar ishlab chikarish ohirgi 10 yil ichida tez sur‘atlar Bilan rivoj landi.
AKIII, YAponiya, Germaniya, Fransiya, Daniya, SHvetsiya kabi mamlakatlarda
sanoat mikyosida zamburuglardan fermentlar ishlab chikarish yahshi yulga
kuyilgan. Ayniksa, amilaza, lipaza, urekinaza, streptokinaza kabi fermentlar va
ular asosida tayyorlanadigan dori turlari keng mikyosda ishlab chikarilmokda
Fermentlarning uziga hos kamchiliklarini (haroratga va saklashga chidamsiz)
hisobga olsak, turgunlashtirilgan ferment yaratish fermentologiya sohasida
yangiburnlish bulib hisoblanishini anglash mumkin.1916 yildayok D. J. Nilson
kumirga shimdirilgan invertaza fermentining faolligi saklanib rlishini isbotlagan.
Turgunlashtirilgan fermentlarning bir necha uziga hos afzalliklari bor:
a) katalizator sifatida ishlatilayotganda kerak vaktda reaksiyani tuhtatib, uning
kolganini ajratib olish va yaka ishlatish mumkin. Hosil bulgan mahsulot
fermentdan holi buladi;
b) ularning ishlatilishi jarayonlarni uzluksiz danom ettirpsh imkoniyatini yaratadi;
v) katalizatorning maksadga muvofik ishlatish imkoniyatini beradi.
Turgunlashtirish uchun ishlatiladigan yordamchi moddalar. Tibbiyotda
turgunlashtirilgan (immobilizovannыe) preparatlar ishlatish odat tusiga kirib
bormokda.By preparatlar dori moddaning fizik va kimyo usulida
kattik moddalar (tashuvchi-yordamchi moddalar) bilan boglangan shakti bulib,
uzok muddatga ta‘sir kursatadi.Tashuvchi modda — matritsa sifatida sun‘iy va
tabiiy, erdamchi moddalar ishlatiladi. Turgunlashtirilgan preparatlar tukimalarni
kitiklamaydi, matritsa sifatida ishlatiladigan sopolimerlar esa zaharli moddalarni
uziga shimib oladi. Bunday dori shaklida fermentlar, gormonlar,
mukopolisaharidlar, temir ishlab chikaruvchi dekstranlar va albuminlar,
globulinlar, nuklein kislotalar, interferonlar chikarila boshlandi.
Turgunlashtirilgan ferment olish uchun organik va norganik moddalar
ishlatiladi. Ular kuyidagi talablarga javob berishi kerak:
— kimyoviy va biologik turgunligi yukori darajadabulishi;
— yukori darajada mustah,kam (prochnoy) bulishi;
— fermentlarga va substratlarga ooon aralashadiganbulishi;
— dori turi yaratish uchun kulay bulishi;
— oson namlanuvchi (gidrofil) bulishi;
— kimmat bulmasligi karak.
Organik yordamchi moddalar (tashuvchilar). Bunday yordamchi moddalar
tabiiy va sun‘iy polimerlarga bulinadi. Organik polimerlarga polisaharidlar, oksil
moddalari va lipidlar (tukima yoki) kiradi. Sun‘iy yordamchi moddalarga
molekulasi tarkibida polimetilen, poliamid va poliefir guruhi bulgan birikmalar
kiradi.
Polisaharidlar.Polisaharidlar-kup ishlatiladigan sellyuloza, dekstran, agaroza
va ularning hosilalaridir.
138
Sun‘iy polimer moddalar. Bu moddalar hilining kupligi fermentlarni
urgunlashtirish uchun kuprok ishlatish imkoniyatini beradi. Polimer molekulasiga
har hil funksional guruhlar kiritish bilan ularning hususiyat-larini keng mikyosda
uzgartirish mumkin. Sun‘iy polimer moddalar fermentlar bilan kovalent boglari
orkali birikishi, gel va mikrokapsulalar olishda keng ishlatilishi mumkin.
Turgunlashtirish maksadida ishlatiladigan yordamchi moddalar organizmda
parchalanib uzlashtirilishi yoki bezarar holda chikarib yuborilishi kerak. SHu
nuktai nazardan tabiiy polimer moddalarni (dekstran) ishlatish maksadga muvofik
hisoblanadi. Turgunlashtirilgan ermentlarning organizmda uzok vant turishi
ishlatilgan yordamchi oddalarning molekulyar massasiga va polimer-lanish
darajasiga boglik. Masalan, molekulyar massasi 20000 dan katta bulgan
polivinilpirrolidon organizmdan chikib etolmasdan, tuplanib koladi. Bu esa
organizmni zaharlashga olib kelishi mumkin. Tabiiy birikmalar orasida olimlarni
kuprok kiziktirgan modda lipidlardir. Agar bunda biomembrana sathida yoki uning
yonida fermentativ reaksiya ketishini hisobga olsak, lippdlar ishtirokida
turgunlashtirilgan fermentlar olish maksadga muvofik ekanligini tushunish
mumkin. SHuning uchun kuprok lipidlar (biomembrana tarkibiy kismi) ishlatilib,
fermentlar liposoma (eritrotsitlar soyasi) dori shaklida kullaniladi. Agar fermentlar
fakat bir erning uzida kasallikni davolashga muljallangan bulib, boshka a‘zolarga
tarkalishi lozim bulmasa, u holda polimer bilan birikmasi ishlatiladi. Bu holda
organizmga kiritilgan ferment birikmasi ma‘lum usullar bilan a‘zoning kerakli
joyida tuplanib, uzluksiz ravishda atrofga faol ferment chikarib turadi. Bunda tana
biosuyukligidagi,substratga ferment ta‘sir kursatadigan bulsa, turgunlashtirilgan
ferment shpik sistema holoda ishlatiladi. Bu lolda metabolizm natijasida kosil
bulgan zaharli moddalardan tozalannb kelayotgan biosuyuklpk yopik sistemami
yuvib utavsrzdi.
Birinchi marta 1965 yilda Bayagem tomonidan liposoma ta‘riflab berilgan
edi. Liposomalarning uch hil turi: multilamslyar,,monolyamelyar va
makrovezikulyari mavyasud.
Anorganik yordamchi moddalar. Bu maksadda har hil anorganik yordamchi
moddalar: silikagel, glinozem, sapol, tabiiy minerallar, metallar na ularning
oksidlari ishlatiladi. Bularning afzalligp hohlagan shakl berish imkoniyati borligi
va ularning osonlik bilan kayta tiklanishidir. Anorganik moddalar govakli va
govaksiz bulishi mumkin.
Mikrogovak kremnezem (tarkibida kremniy bulgan birikmalar). Silikagel;
goval shisha bular katoriga: kiradi. Bularning afzalligi, mustahkamligi va kup
organik erituvchilarga befarkligi hamda mikroorganizm- larga niobatan
turgunligidir.
Bulardan kerakli darajadagi govaklikni olish mumkin. Sanoat mikyosida alyuminiy
silikatlari (glinozem) hamda tarkibida titan, sirkoniy va boshka kushimcha
moddalar bulgan govak sopollar ishlatiladi.
Fermentlarni fizik usulda turgunlashtprish. Turgunlashtirilgan fermentlarni
suvda erimaydigan yordamchi moddalarga shimdirish, gel govaklari ichiga kiritish,
139
fermentlarning reaksiyaga kirishadigan; ismini yarim utkazgich parda yordamida
ajratib olish, ikki fazali muhitning birida fermentni eritish yuli bplan olish
mumkin.
Fermentlarni knmyoviy usulda turgunlashtirish. Bu ning uchun ferment
molekulasiga kimyoviy usulda ta‘sir otib, strukturasida yangi kovalent bog hosil
kilinadi. Bu usulda turgunlashtirilgan ferment harorat va rN uzgarishiga chidamli
bulib, parchalanib ketmaydi, demak mahsulotni ifloslantirmaydi.
Fermentlarning faolligiga ta‘sir etuvchi omillar. Bular ikki hil: 1. Fizik; 2.
Kimyoviy.
Fizik omilga kizdirish, uta sovutish, ultratovush, radiatsiya, ikki faza
chegarasidagi shimilishi (sorbsiyalar) kiradi.
Kimyoviy omillarga kislota, ishkor, organik erituvchilar, sort faol moddalar,
mochevina, kislorod, kaytaruvchi moddalar (metall ionlari) hamda ayrim ferment
lar (proteaaa yoki proteinkinazalar) kiradi.
Hozirgi vaktda fermentlar keng kulamda ishlatilayotganligi munosabati bilan
UBRpHH kup mikdorda ishlab chikarish takozo etiladi. Bu muammo biosintez usu
lida hal etildi, chunki hamma usullardan oson va kela shagi porlogi shu bulib koldi.
Bizda bu usul birinchi marta 1966 yilda amalga oshirildi.
№ 20. MAVZU: AEROZOLLAR VA ULARNI ISHLAB CHIQARISH
TEXNOLOGIYASI.
Reja:
1.Aerozol dori turining tarixi, ahamiyati va uning texnologiyasi.
2.Aerozol dori turida ishlatiladigan yordamchi moddalar va uning sifatini
tekshirish.
3.Tibbiet qalamchalarini ahamiyati,texnologiyasi va sifati.
4.Ta‘siri uzaytirilgan dori turlarini ahamiyati,texnologiyasi va uning sifati.
Maqsad.
Talabalarni aerozol dori turining tarixi, ahamiyati va uning texnologiyasi
hamda aerozol dori turi uchun ishlatiladigan yordamchi moddalar va uning
sifatini
tekshirish
bilan
tanishtirish.Tibbiet
qalamchalarini
ahamiyati,texnologiyasi va sifati.Ta‘siri uzaytiril-gan dori turlarini ahamiyati,
texnologiyasi va uning sifati bilan tanishtirish.
Farmatsevtik aerozollar shunday dori turiki, u qattiq yoki suyuq dispers
fazani gazsimon dispers muhitda bir hil tarqatish yo‗li orqali tayyorlanadi.Bashura G.SH. va Xodjay YA.I. aerozollarni 2 guruhga ya‘ni farmatsiya
aerozollar va tibbiyot aerozollar bo‗ladi. Tonkodisp 0,1 – 0,5 mkm. Niskodis 25 –
100, grubodisp – 250 – 400 mkm
Farmatsiya aerozollar – propelentlar erdamida purkaladigan va terapevtik
ta‘sir ko‗rsatadiganlarga, tibbiyot aerozollar deb asosan inglyasiya uchun
ishlatiladi.
Afzalligi ishlatish oson, tez yordam berish mumkin, jarohatlarni tashqi
muxitdan himoyalaydi, jarohatni kuzatish oson vaqt tejaladi. Ular asosan
dizinfeksiya qiladi, tumovga qarshi, kuyganda ishlatiladi.
140
-
Kamchiligi organik erituvchilar ta‘sirida og‗riq vujudga kelishi, tana
yuzasida hosil bo‗lgan pardaning yupqaligi, ular AQSH, Fransiya, Italiya va
YAponiya mamlakatlarida katta o‗rinda turadi.
Aerozol balonning tuzilishi . u ma‘lum hajmi sig‗im, klapan va va
qopqoqdan iborat xajmi - 3 l bo‗lib. Ular metal, shisha yoki plastmassa hamda
ularning birikmasidan iborat. SHisha aerozollarining xajmi – 3 – 300 ml, asosan
15 – 80 ml bo‗ladi.
Balonning mustaxkamligini tekshirish Po‗lat taxta ustiga ma‘lum
balandlikdan tashlangan balon sinmasa shu balandlik pastki nuqta deyiladi. Eng
yuqori nuqta hamma balonlar singan balandligi aytiladi. 0,75 ml sinmasa past,
2,75 m balandlikda sinsa – yuqori.
SHisha balonlar asosan NS–1 va NS–3 shishalarda tayyorlanadi. Ular
qalinligi bir tekisda havo pufakchalari saqla-maligi, RN aniqlanganda 1,7
oshmaslimgi va 20 atm bosimga chidamli bo‗lishi kerak. Ularning ustki qismi
PVX, PE, poliamid va hakozolar bilan qoplanadi.
Qoplash quyidagi usullar bilan olib boriladi.
Balon ustiga parda kiydirib, harorat bilan ishlov beriladi.
Polimer eritmaga balonni botirib olish yoki purkash orqali.
soxta qaynoq yuzada qoplash;
balon sathida monomerlarni polimerizatsiyaga uchratish bilan qoplash.
Qoplashdan maqsad
balon singanda shisha parchalarni sochilishidan saqlash.
balon mustaxkamligini oshirish
estetik jilo berish
balon ustiga ma‘lumotlar yozish
Metal balonlar yon biqini kavsharlab choklangan holda oq yoki qora yupka
tunikadan yoki alyuminiydan va zanglamaydigan po‗latdan tayyorlanadi. Metall
balonlarning tuzilishi tana, ostki qism va qopqoqdan iborat. Metall balonlarni
ichki va ustki qismi lak bo‗yoqlari bilan qoplanadi.
Plastmassa balonlar engil, mustaxkam, sinmasli, shakl berish osonligi va
turli rangda chiqarish mumkinligi bilan shisha va metall balonlardan avzal.
Balonning klapanli purkagich qismi – balonning eng asosiy qismi bo‗lib, u
klapan va purkagichdan iborat.
Klapan –dorilarni mayda zarracha holida purkashga mo‗ljallangan. Bunda
purkagich bilan birgalikda shtok harakatga kelib, purjinani siqadi naycha
teshikchasidagi rezina qavati ochiladi va ballonda bosim ostida turgan modda
sifon trubkasi orqali otilib chiqadi.
Purkagich – dorilarni purkash uchun mo‗ljallangan
Naycha – klapani ochish va yopishga mo‗ljallangan.
Purjina – naychani o‗z holiga qaytaradi va klapani yopishga xizmat qiladi.
Manjet –naychaning klapanda germetik joylashishini ta‘minlaydi rezina qismdan
iborat.
141
-
Sifon naycha –balon ichidagi moddalarni klapanga olib chiqadi. Propelentlar
–aerozol balonida moddani tashqariga bosim yordamida siqib chiqarilishini
ta‘minlaydigan modda.ular quyidagi talabga javob berishi kerak.
20 0S da 0,8 MPa dagi bosimni ta‘minlashi;
turg‗un va befarq;
teri va nafas yo‗llarini qitiqlamasligi;
havoda portlash xavfi bo‗lmasligi;
noxush xidga ega bo‗lmasligi.
Ular 3 guruhga bo‗linadi.
1.Suyultirilgan gazlar karbon suvlarining ftor xlori hosilalari (freon) butan,
propan, metil xlori
2.Siqilgan gazlar – SO2; N2O;
3.Engil uchuvchi organik erituvchi dimetilefir, metil-etilefir. Aerozollarni
tayyorlashda. Erituvchi sifatida - suv, etil spirti, o‗simlik va hayvon yog‗lari,
miniral moylar, glitserin, etiloelat, PPG, PEO, ES va hakozolar.
SFM tvin–80, Slep–80, T2 va hakozolar, korrigent sifatida – qand, limon
kislotasi, timol, efir moylari va boshqa. Parda hosil qilganda – sellyuloza va akril
kislotasi.
Texnologiyasi:-Konsentratni tayyorlash. Reaktorda dori moddalarning fizik
– kimyoviy xususiyatlariga qarab tayyorlanadi. Konsentrat eritma dori modda
bevosita ma‘lum qismi propellent yoki qo‗shimcha erituvchida eritiladi.
Agar dori modda yaxshi erimasa u holda qo‗shimcha erituvchida eritiladi.
Konsentrat–emulsiya yoki suspenziya dori modda yordamchi moddada
dispergirlangan bo‗ladi. tayyor konsentrat yig‗gichga o‗tkaziladi va balloni
to‗ldirish liniyasiga o‗tkaziladi.
Propellent aralashmasini tayyorlash: mahsus joyda asosiy propellent (yuqori
bosimda) bilan yordamchi modda (past bosimdagi) aralashtiriladi. So‗ngra bosim
asosida to‗ldirishga yuboriladi.
3. To‗ldirish propellentlarga bog‗liq siqilgan gaz bo‗lsa bo‗lsa (N2 yoki NO)
ostida to‗ldiriladi. Gaz 50 – 85 % qo‗shiladi va ichki bosim 3– 6 atm tashkil etadi.
Suyultirilgan gaz bo‗lsa, bosim ostida yoki past haroratda muzlagichda (-400) olib
boriladi.
XI DF Aerozol balonlarini sifati 1000 qadoqdan 15 tasi, so‗ngra har 100 dan
2 tasi jami 25 ta namuna olinadi. Agar tekshirish talabga javob bermasa yana 2
marta ko‗p olinadi.
XI DF Balon bosimini o‗lchash xona haroratida 1 soat qo‗yiladi va balon
ichidagi bosim 2,5 atm aniqlanadi. Ular – siqilgan gaz ishlatilgan balonlarda
tekshiriladi.
Zich berkitilganini aniqlash. Tekshiriladi 40 - 450S harorat suv hammomiga
tushganda 15 – 30 daqiqa, shisha balon metall balonlar 10–20 daqiqa gaz chiqish
hodisani kuzatilmasligi lozim. Bir doza tarkibidagi dorini aniqlanadi aerozol 5
marta bosiladi va 5 dozasi chiqarib yuboriladi va balon 0,010 tortiladi so‗ngra 5
dan 20 marta bosib, balon qayta tortiladi.
142
Dori moddaning % miqdori Buning uchun balon tortiladi 0,01 g anda va
dori modda purkab chiqarib yuboriladi va yana tortiladi va hakozolar.O‗zining
XITX ko‗riladi  15% o‗zgarishi kerak saqlash 0-350S gacha.
Misol: Tibbiyotda kameton, efatit, efedrol, fadezin, ingalipt, nitazol,
nitroglitserin va hakozolar.
№ 21.MAVZU: Ineksion dori turlarining ta‘rifi,tavsifi va tasnifi. Ularni rivojlantirish
istiqbollari.
Reja:
1.Ineksion eritmalar tarixi.
2.Ineksion dori turlari uchun ishlatiladigan erituvchilar.
3.Ampula shishasiga qo‗yiladigan talablar.
Maqsad. Talabalarni ineksion eritmalar tarixi,texnologiyasi ular uchun
ishlatiladigan yordamchi moddalar bilan tanishtirish. Ampula uchun ishlatiladigan shishani ahamiyati tushintirish.
In‘eksiya uchun ishlatiladigan dori turlariga suvli, suvsiz eritmalar,
suspenziya, emulsiya hamda tolqon va tabletkalar kiradi. Tabletka va tolqonlarni
ishlatishdan oldin ineksion suvda eritiladi.
XI DFsi bo‗yicha ineksiya uchun ishlatiladigan dorilar toza, apirogen,
barqaror, steril ayrim hollarda tegishli MН ko‗rsatilgandek izotonik, izogidrik va
izoionik bo‗lishi kerak.
Ineksion dorilarning hajmi 1 –1000 ml bo‗lib, 100 ml va undan kattalari
infuzion eritmalar deyiladi. Birinchi marta 1885 yil Sank–Peterburglik farmatsevt
prof. A.V.Pel tomonidan ishlatishga mo‗ljallangan sterill dori eritmasi
solinadigan shisha idishlar – ampulalarni taklif etdi. SHu davrdan boshlab avval
dorixonalarda so‗ngra korxonalarda sterill eritmalar tayyorlana boshladi.
In‘eksiya uchun ishlatiladigan dori turlariga suvli, suvsiz eritmalar,
suspenziya, emulsiya hamda tolqon va tabletkalar kiradi. Tabletka va tolqonlarni
ishlatishdan oldin ineksion suvda eritiladi.
XI DFsi bo‗yicha ineksiya uchun ishlatiladigan dorilar toza, apirogen,
barqaror, steril ayrim hollarda tegishli MHda ko‗rsatilgandek izotonik, izogidrik
va izoionik bo‗lishi kerak.
Hozirgi vaqtda in‘eksion dori turlari TDV ichida tabletkalardan so‗ng 2 o‗rinni egallaydi. Bu dori turini ishlab chiqaradigan sexlar zamonaviy asbob–
uskunalar bilan jihozlangan. Farmatsevtika korxonalaridan yiliga 300 dan ortiq
farmakologik va kimyoviy guruhlarga mavjud dorilar ampulada chiqaril-moqda.
Bu sohaning rivojlanishiga Xarkovlik professor F.A.Konev va uning shogirdlarini
ishlari taqsinga sazovor.
Ineksion dori turlarini afzalliklari:
- sterill holda g‗amlab qo‗yish mumkin;
- tez va to‗liq so‗riladi;
- bexush holdagi bemorlarga ham berish mumkin;
- Aniq dozalarga bo‗lingan;
143
- ko‗p qon yo‗qotgan holatda qon o‗rnini bosa oladigan sterill suyuqliklar
mavjud;
- bemorlarga tez xizmat ko‗rsatiladi;
- dori ta‘sirini uzaytirish mumkin.
Kamchiliklari:
- og‗riq bo‗lishi, tibbiyot xodimi kerakligi;
- organizmga infeksiya tushishi;
- dori moddalarni ma‘lum chegarada erishi;
- eritmalar etarli darajada barqaror bo‗lmasligi;
- tashish,saqlash va texnik jarayonida ampulalarning sinishi.
Ampulalarning shakllari turlicha bo‗lib, ya‘ni silindirsimon, dumaloq,
sigaretasimon, to‗rt va olti qirrali.
Tuzilishi. Dori solishga mo‗ljallangan kengaygan qismi – tanadan, dorilarni
to‗ldirish va olishga olishga mo‗ljallangan kapllyardan iborat.
Bu jarayon qo‗lda yoki avtomatlar yordamida amalga oshiriladi. Qo‗lda
kesishda asosan qayroqtoshdan foydalaniladi. Qayroqtosh maxsus yog‗och yoki
metaldan yasalgan o‗rindiqqa mustahkamlangan bo‗ladi. Korxonalarda bu
maqsadda P.I. Rezepin foydalaniladi.
Bunda bunkerdagi palkalar aylanib turadigan do‗mbira cho‗ntaklarga
tushadi. Do‗mbira aylanish davomida pulkalar kesuvchi pichoqqa tegib o‗tadi.
SHu vaqtda teskari tomonga aylanadigan tishli rezina disk pulkani o‗z o‗qi
atrofida aylantirib, uning yuzida iz hosil qiladi.
So‗ngra sindirgich disk yordamida ampula kapilyarlari sindirib olinadi. Bu
avtomatda soatiga 12,5 ming pulkani kesish mumkin.
Hozirgi vaqtda shisha zavodlarda qo‗shaloq ampulalar ishlab chiqarilmoqda.
Ularninng kapilyarlarini o‗rtasidan kesish va kassetaga joylashtirish 3113-0000PS avtomatida amalga oshiriladi.
ESLATMA: Bu jadvaldan eritma solishdan oldin ampulalar quritilganda
foydalaniladi, agar ampulalar quritilmasdan eritma quyiladigan bo‗lsa, eritma
tayyorlash vaqtida uning konsentratsiyasi ko‗rsatilgan konsentratsiyadan kuchliroq
bo‗lishi kerak va belgilangan hajmdagi eritma solinadi.
Ampula tekshirish uchun ishlatiladigan shisha har xil metall oksidlari va
silikatlarning sovitilgan qattiq qotishmasi (SiO2, Al2O3, B2O5, Na2O, CaO, MgO,
K2O) iborat bo‗lib, qattiq jismlardek mexanik xossalarni namoyon etadi.
Xom ashyo – kvarsli qum (chaqmoq tosh); oxaktosh, borat kislota, potash,
dolomist, natriy sulfat va boshqalar ishlatiladi.
Halq xo‗jaligida ishlatiladigan shishaning tarkibi undan ampula tayyorlash
mumkin emas, ko‗p ishqor ajraladi, haroratga chidamsiz. Toza kremnezemni
maqsadga muvofiq, ammo o‗ta termik barqaror. Erishi (18000S) bo‗lgani uchun
ampula tayyorlash mumkin emas.
Hozirgi vaqtda NS– 3; NS– 1: SNS –1 – yuqori navli, NS –2A: NS– 2: AB 1 navli ampulalar ishlatiladi
Ular issiqlika chidamli, kimyoviy barqaror, oson kav shar-lanadi devor
qalinligi bir hilda bo‗lib, xavo pufakchalari saqlamaydi. XT; XT–1 shishalardan
144
(kimyoviy va termik barqaror) shprits: infuzion preparatlar saqlanadigan idishlar
tayyor-lanadi idishlar.
MTO –rangsiz tibbiyot tara shishasi – flakonlar, balkalar tayyorlanadi. OS:
OS –1– qo‗ng‗ir rangli tara undan ham banka va flakonlar tayyorlanadi.
SHisha naychalar bir jinsli, 1 hil diametrli va ularni saralash. N.A.Fillipin
dasgohida tashqi diametri bo‗yicha saralanadi yuvish – kamera ustida – 250 – 350
kg shisha naylar kameraga joylashtiriladi va suv solib ma‘lum vaqt qoldiriladi va
ularni qaynash haroratigacha qizdiriladi. So‗ngra filtrlangan havo yuborib girdob
hosil qilinadi va suv pastgi jo‗mragi orqali chiqarib yuboriladi tuzsizlantirilgan
suv bilan chayiladi va quruq hav bilan quritiladi.
Obzanlarda yuvishda naylar obzanda qaynoq suv solib ivitiladi, havo oqimi
purkaladi (6 atm) so‗ngra 75 -800 S havo oqimida quritiladi. 1:2 – suv ko‗p
sarflanadi, etarlicha tozalanmaydi.
Ultratovush yordamida yuvish – 1963 yilda I.E. Elpiner tomonidan 4 ta PMP
– 2,5 magnitostriksion ultratovush manbai, uzatkich, yulduzcha; zanjirli
transporter purkab yuviladigan moslama – yig‗ichdan iborat.
Kontaktli ultratovush yordamida yuvish – G.G.Stolyarova va boshqalar 1972
yilda taklif etdi. SHisha naylar bevosita ultratovush manbaiga tegib turishi
natijasida ular to‗la tozalanadi.YOn tomoni bilan naylar zanjirga uzatiladi 7
sekund davomida ultratovush ta‘sir ettiriladi so‗ngra suv bilan purkab yuviladi va
qo‗ritiladi.
Ampulani tayyorlash Ambeg va Matver yarim avtomatdan foydalangan.
Ambeg soatiga 1–2 ml–1100 dona, 10 ml–1000 dona 20ml–700 dona pastki va
yuqori patronlar, cheklagich, yong‗ichlardan iborat. Ampulani kapilyarlarini
kesish – qo‗lda yoki avtomatda bajariladi.
P.N.Rezepin dasgohida ampulalar (pulka) harakatlanadigan do‗mbiraga
tushadi aylanishida pichoqlarga tegib o‗tadi, teskari aylanadigan rezinali disk
pulkani aylantirib iz hosil qiladi. So‗ngra sindirgich disk yordamida ampula
kesiladi. Soatiga 12,5 ming pulka kesadi.
3113 OS – OSPS avtomati qo‗shaloq ampulalarni kesish uchun ishlatiladi.
Ampulani kasetaga joylash. Kaseta – dyuralyuminiydan tayyorlangan
teshikchali disk bo‗lib, teshiklar soni 5 – 10 – 20 ml 300 – 500 dona 1 – 2 ml –
1000 dona. Rezipin dastgohida elektr yurgich, siljima (kareta), bunker,
taroqsimon moslamalardan iborat. Bunkerdan taroqsimon moslamaga joylashadi
moslama burilganda ampulalar tik holatda bo‗lib diskning teshiklarga tushadi va
soatiga 20 mingdona ampula tayyorlanadi.
YUvish – tashqi va ichki yuvishga bo‘linadi.
Ampulalarni tashqi yuvishda ularni suv ustki tomonidan suv ustki tomonidan
suv (50-600S) purkab yuviladi. Ichki yuvish shpritsli, vakuumli, vibratsion,
termik, ultratovush, bug‗ –kondensatsion va boshqa usullar yordamida amalga
oshiriladi.
SHprits usulida yuvish. I.G.Kutateladze 2 atm bosimda qaynoq distilangan
suv bilan yuviladi va suv bug‗i yuboriladi keyin ampulaga suv bug‗i yuboriladi
145
AQSH ―Amwash‖ Germaniyaning – ―SHtrunk‖ Italiyaning ―Gasetta‖ firmalarda
ishlab chiqarilgan dastgohlar ishlatiladi
Vibratsion usul – F.A.Konev (1971y) suv bilan to‗ldirilgan ampulalar pastga
qaratib, suyuqlikka tushiriladi so‗ngra ampula zirrilatiladi, bunda ampula ichidagi
iflosliklar ko‗chib kapilyar qismiga tushadi va chiqib ketadi. Zirrillash 50 – 100
Gs 1 sm bo‗lgan ajratma zaracha 30 – 100 mkm 3 daqiqada 98 % tozalanadi.
Termik usulda Bu usul V.YA.Tixomirov va F.A.Konev (1970 y) Ampula
suv bilan to‗ldirib kapilyarlari pastga qaratib qizdi-riladi. Qaynash haroratiga
etgach mexanik zarrachalar suyuqlik yuzasidagi ortiqcha bug‗ bosimi ta‘sirida
ko‗chib suyuqlikka o‗tadi. Suyuqlik ampula ichidan shiddat bilan otilib chiqadi.
Suv 60–800S bo‗lib,300–4000S qizdiriladi yuvish jarayoni 5 daqiqa davom etadi.
Ultratovush yordamida – G.G.Stolyarova va F.A.Konev (1972y). Kasetadagi
ampulalar vakuum usulida distirlangan suv bilan to‗ldiriladi. Vakuum asbobning
tubiga joylashtirilgan magneto-striksion manba ustiga kapilyar suv botiriladi.
Manba bilan ampula oralig‗i 10 mm. Suvning harorati 40–600 S, 2 marta
ultratovush ta‘sir etadi. (20:10 soniya) kamchiligi ultratovush suv orqali o‗tadi.
Vakuum usulidan – keng qo‗llaniladi. Idishga suv solinib vakuum 7 marta
qaytariladi.
Trubovakuum usulida 600 S suv, vakuum 0,7 –0,8 atm. Vakuum hosil qilish
va havo oqimi yuboriladi. Tezlik bilan o‗zgargan bosim hisobiga girdob hosil
bo‗lib ampulalarning iflosliklari tozalanadi. Havo jo‗mragi berkitilib, 0,8 – 0,86
atm vakuum hosil qilish 4 – 8 marta takrorlanadi
Ampulalarning sifat ko‘rsatkichi.
Ishqorga bo‗lgan turg‗unligi 0,1 – 0,05 dm2 shishani 0,5 M natriy karbonat
va 0,1 M natriy gidroksidi eritmalarida (1:1) 3 soat davomida qaynatiladi.
So‗ngra yuviladi doimiy og‗irlik quritiladi (1400S) va tortiladi va quyidagi
tenglama yordamida hisoblanadi.
x =_m – m1
S
Bu erda x = ishqorlanish soni, m – shisha massasini oldingi og‗irligi,g;
m1 – shisha massasini keyingi og‗irligi,g; S – shisha sathi.
Ularni 3 sinfga bo‗linadi. 1 – sinf ishqorlanish 75 mg/dm2gacha;
2 – sinfda ishqorlanish 75 – 175 mg/dan2;
3 – sinfda ishqorlanish 175 mg/dm2 dan yuqori.
Suvga nisbatan turg‗unligi. 300 g 0,315 mm kattalikda maydalangan 3 ta
ampula 11,0 gdan tordi. Etil spirti bilan yog‗sizlantirilgan va 140 0S quritiladi.So‗ngra 10,0 g 3ta tortib maxrutiysimon kolbaga solinadi (250ml) 50 ml rN
5,5 bo‗lgan yangi qaynatilgan tozalangan suv solinadi. 4 va 5 kolbalarga faqat
distirlangan suv solib kolba-larni og‗zi berkitilib 30 daqiqa davomida 1210S
avtoklavda qo‗yiladi. So‗ngra sovitib 2 tomchi metil qizil indikatori solib 0,02
mol/dm3 NSL bilan jigar ranggacha titrlanadi.
X ml/g= V1 – V2
146
m
Bu erda V1 – titrlashgan uchun sarflangan 0,02 mol/dm2, ml;
V2 – nazorat guruhini titrlash uchun sarflangan,0,02 mol/dm2,ml;
m – shisha massasi,g
№ 22. MAVZU: Ineksion erituvchilar. Ineksion suv va uni olish usullari.
Ineksion eritmalar texnologiyasi.
Reja:
1.Ineksion dori turlari uchun ishlatiladigan erituvchilar va ularga qo‗yilgan
talablar.
2.Ineksion suvni olish usullari.
3.Ineksion eritmalar texnologiyasi.
Maqsad. Talabalarni ineksion dori turlari uchun ishlatiladigan erituvchilar va
ularga qo‗yilgan talablar, ineksion suvni olish usullari. Ineksion eritmalar
texnologiyasi.
Erituvchilarga quyidagi umumiy talablar qo‘yiladi: tiniq, toza, barqaror,
apirogen va zaharsiz bo‗lishi kerak. Bulardan tashqari o‗ziga xos talablar ham
qo‗yiladi, zaharli bo‗lmasligi, allergiya chaqirmasligi, to‗qimalarni qitiqlamasligi, biologik faol bo‗lmasligi, rN ko‗rsatkichi biosuyuqlik rN ko‗rsatkichiga
yaqin bo‗lishi lozim.
In‘eksiya uchun ishlatiladigan dorilarda erituvchining ta‘sir etuvchi modda
miqdoridan bir necha marta ortiqligi uning zaharlilik ko‗rsatkichi dori
moddaning zaharligidan bir necha marta kam bo‘lishini taqozo etadi.
Fizik xususiyatlari. Erituvchining qo‗zg‗aluvchanligi katta ahamiyatga ega
bo‗lib, u harorat ta‘sirida o‗zgarmasligi kerak. Muzlash harorati 50S dan yuqori
bo‗lmasligi kerak.
Tiniqligi. Eritmaning tiniqligi dori turining sifatini belgilashda katta
ahamiyatga ega.
Qaynash harorati. Erituvchining qaynash harorati 1000S dan yuqori
bo‗lgani ma‘qul. Bu eritmalarni sterillashda katta ahamiyatga ega.
Osmotik bosimi. Dori to‗qima membranasidan o‗tishi uchun erituvchi etarli
darajada osmotik bosim hosil qila oladigan darajada bo‗lishi kerak.
Qovushqoqligi. Qovushqoqlik dori moddaning erishi, eritmani suzish,
ampulalarga quyish jarayonlarini sekinlashtiradi. Lekin, organizmga dorining
so‗rilishini sekinlashtirganligi sababli dorilarning ta‘sirini uzaytiradi.
Suv rN ining pasayishi va anionlarning suvga o‗ta boshlashi anionitlardagi ON
guruhining kamayganini ko‗rsatadi. Kolonkani qayta tiklashsuv va ishkor
yordamida amalga oshiriladi. lekin suvni ion almashtirgich smolalar yordamida
mineralsizlantirilgannda ionitlar SO2, SO2 larni ushlay olmaydi. Ularni yukotish
uchun degazatsiya usulidan foydalaniladi. Suv maxsus kolonkaga urnatilgan
vininplast panjarasiga purkaladi va uning pastki kismidan filtrlangan xavo
yuboriladi. Bunda SO2 va SO2.gazlarining erishi yomonlashadi va kolonkadan
chikib ketadi.
147
Ionitli kolonkalarning kuvvati soatiga 100 l ni tashkil kiladi. Elektrodializ
usulida suvni mineralsizlantirish maxsus kurilmada amalga oshiriladi. Asbob ikki
tomoniga elektrodlar urnatilgan obzandan iborat buladi. Suv obzanga yuboriladi
va elektrodlar uzgarmas elektr tokiga ulanadi.Bunda kationlar anod elektrodiga,
anionlar katod elektrodiga tomon xarakatlanadi va chap ham o‗ngdagi
bo‗linmalarga yig‗iladi. Bu usulda soatida 200-750 l suv mineralsizlantiriladi.
Davlat farmakopeyasining talabiga binoan in‘eksiya uchun ishlatiladigan suv
tozalangan suvga (voda ochiщennaya) qo‗yiladigan hamma talablarga javob
berishi, tarkibida pirogen moddalar bo‗lmasligi, saqlanish muddati 24 soatdan
oshiasligi kerak. Xususiy moddalar talabiga binoan, eritma karbonat angidridsiz
suvda tayyorlanishi lozim bo‗lsa, suv 30 daqiqa qaynatib tozalanadi. in‘eksiya
uchun ishlatiladigan suv apirogen, ya‘ni pirogen moddalar saqlamasligi kerak.
Pirogen moddalar o‗lik mikroorganizmlar tanasi va ularning zaxarlari bo‗lib,
lipopolifosfat polisaxaridlar sinfiga kiradi va ular suv bug‗i bilan xaydalmaydi.
Suvni xaydash jarayonida ular tomchilar bilan birga suvga o‗tib qolishi mumkin.
Pirogen modda saqlagan suvda tayyorlangan in‘eksion eritma tana xaroratini
oshiridi. CHunki ular organizm uchun begona modda xisoblanadi. Suvning
apirogenligi biologik usulda tekshiriladi (XI DF 1-tom. 183-bet M. 1990 y.).
Korxona sharoitida in‘eksiya uchun ishlatiladigan suv issiq va sovuq
usullarda olinishi mumkin. Issiq usulda olish 3 bosqichda va termokompression
asboblarda amalga oshiriladi. Sovuq usulda esa ―Millipor‖ firmasi ishlab chiqqan
qurilma yordamida olinadi.
Ineksion eritma tayyorlash uchun quyidagi erituvchilar XI DFsida asosiy
erituvchilar ineksiya uchun ishlatiladigan suv, o‗simlik moylari hamda etiloleat.
Bundan tashqari qo‗shimcha erituvchilarga – etil spirti, glitserin, propilenglikol
(PG) polietilenoksid (PEO), benzilbenzoat, benzil spirti va boshqalar. Ineksiya
uchun ishlatiladigan suv quyidagi talablarga javob berishi lozim, ya‘ni tozalangan
suvga quyilgan talablarga javob berishi hamda apirogen bo‗lishi kerak.
Apirogen deganda pirogen moddalardan holi bo‗lishi tushuniladi. Pirogen
moddalar mikroorganizmlarni tashqi membranasi bo‗lib, ular lipopolisaxaridlar
yoki lipopolisaxarid – proteinli birikmalardan iborat bo‗lib, turli shakl va
o‗lchamlarda bo‗ladi. Eritmalarning apirogenligi XI DFsini 2 – jildini, 183 –
betda keltirilgan usul bo‗yicha aniqlanadi.
Buning uchun vivariy sharoitda saqlangan sog‗lom og‗irligi 2 – 3,5 kg
bo‗lgan ikki jinsdagi quyonlarda olib boriladi.
Tajribadan avval ularning tana xaroratlari 3 kun mobayida aniqlanadi.
Ularning xarorati 38,5–39,50S kichik va katta bo‗lmasligi lozim. Tajriba
davomida hayvonlar ovqatlan-tirilmaydi. Quyonni qulog‗ini orqa venasiga 0,9%
natriy xlorid (ineksiya uchun ishlatiladigan suv) eritmasi 10 ml.
1 kg og‗irligi uchun beriladi. 1 –3 kun tana xaroratiga nisbatan ularning
yig‗indisi  1,40S agar 2,2 0S ortiq bo‗lsa, pirogen moddalar bor deb hisoblanadi.
U holda tajriba takrorlanib 5 ta quyonda amalga oshiriladi, hamda 8 ta
quyonlarning tana haroratdagi o‗zgarish 3,70 S dan oshmagan holda bo‗lsa eritma
148
apirogen deb hisoblanadi. Agar yig‗indisi 3,80S va undan yuqori bo‗lsa ineksion
suv yoki eritmalar pirogen eritma deb hisoblanadi.
21-ma‘ruza.Ampula navlari va ularni eritmalar bilan to‗ldirish me‘yorlari.
YUvish va to‗ldirish usullari.
Korxonada har xil texnik maqsadlar uchun
bug‗ ishlab chiqarish
qozonlarining va distillyatorlarining uzoq muddat ishlashini ta‘minlash uchun suv
oldindan mineralsizlantirilgan bo‗lishi kerak. CHunki shahar tarmoqlaridan
kelayotgan vodoprovod suvining har litrida 10-15 mg gacha tuzlar erigan
bo‗ladi. Mineralsizlantirish ion almashtirgich smolalar (ionitlar) va elektrodializ
yordamida amalga oshiriladi.
Ion almashtirgich smolalar kationitlar va anionitlarga bo‗linadi.
Kationitlar ishqoriy va ishqoriy-er metallar bilan o‗rin almashtira oladigan
harakatchan vodorod ionli karboksil yoki sulfon guruhini saqlaydi.
Anionitlar ko‗pincha aminlarni formaldegid bilan hosil qilgan polimerlari
bo‗lib, gidroksil ionlari anionlar bilan o‗rin almashadi. Anionitlar kuchli va
kuchsiz bo‗lishi mumkin.
Ishlab chiqarishda ko‗pincha arzon bo‗lgaligi sababli kuchsiz anionitlar
ishlatiladi. Maxsus kolonkalar kationit va anionitlar bilan to‗ldiriladi.
Filtrlangan vodoprovod suvi avval kationitdan, so‗ng anionitli kolonkalar
orqali o‗tkaziladi. Bitta kolonkada kationit va anionitlar
bo‗lishi mumkin.
Kolonkani qayta tiklash suv va ishkor yordamida amalga oshiriladi, lekin
suvni ion almashtirgich smolalar yordamida mineralsizlan tirilganida ionitlar SO2
va SO2 larni ushlay olmaydi. Ularni yukotish uchun degazatsiya usulidan
foydalaniladi. Suv maxsus kolonkaga o‗rnatilgan vininplast panjarasiga
purkaladi va uning pastki kismidan filtrlangan havo yuboriladi. Bunda SO2 va
SO2 gazlarining erishi yomonlashadi va kolonkadan chikib ketadi. Ionitli
kolonkalarning kuvvati soatiga 100 l ni tashkil qiladi.
Elektrodializ usulida suvni mineralsizlantirish maxsus kurilmada amalga
oshiriladi. Asbob ikki tomoniga elektrodlar o‗rnatilgan obzandan iborat bo‗ladi.
Suv obzanga yuboriladi va elektrodlar o‗zgarmas elektr tokiga ulanadi. Bunda
kationlar anod elektrodiga, anionlar katod elektrodiga tomon harakatlanadi va
chap ham o‗ngdagi bo‗linmalarga yig‗iladi. Bu usulda soatida 200-750 l suv
mineralsizlantiriladi.
Ineksiya uchun ishlatiladigan suv 2 hil usulda olinadi. Sovuq va issiq
usullarda. Sovuq usulda AQSH ni ―Mililor" firmasi tomonidan taklif etilgan
asbobda olinadi. Issiq usulda esa uch bosqichni distilyator, termokompressorli
distilyator, Finlandiyaning ―Finakva‖ distilyatorlardan foydalaniladi.
Ineksion suv mahsus idishlarda 24 soat saqlanadi.
Suvsiz erituvchilar – bularga o‗simlik moylari, oddiy va murakkab efirlar,
bir va ko‗p atomli spirtlar, amidlar, sulfoksid, sulfonlar va boshqalar. Bular
asosan suvda yomon eriydigan va erimaydigan moddalar uchun, dorining ta‘sirini
va saqlash muddatini uzaytirish uchun ishlatiladi. Ularga quyidagi qo‗shimcha
talablar qo‗yiladi, ya‘ni tiniq, haroratga chidamli, qaynash harorati – 1000S dan
149
yuqori, qotish harorati +50S, kimyoviy toza, bezarar, qovushqoqligi yuqori
bo‗lmagan va turg‗un bo‗lishi lozim.
O‗simlik moylari – sovuq usulda yangi yig‗ilgan maxsulotni presslab
olinishi lozim. Ineksion eritmalar tayyorlashda – bodom yoki shaftoli moylari
ishlatiladi. Oleum Amygdalarum – bodom moyi bo‗lib,kislota soni 2,5,
sovunlanish va yod soni 190 – 195 va 93 – 102;
Oleum Persicorum - shaftoli,o‗rik va olxo‗ri mag‗zidan olinadi.Kislota son >
2,5; sovunlanish va yod sonlari. 187 – 195 va 96 – 103.
Oleum olivarum zaytun moyi zaytun mevasidan sovuq usulda presslash
orqali olinadi. Kislota son > 2,5.
Xorijiy davlatlarda – soe, eryong‗oq, kanakunjut, kungaboqar, paxta va
makkajo‗xori yog‗lari ham ishlatiladi. Asosiy talablar: yangi yig‗ilgan mag‗izdan
olinishi, suv yuqining bo‗lmasligi, kislota sonining 2,5 oshmasligi.
Oddiy va murakkab efirlar – etiloletat – kislota soni 0,5dan kichik. Uning
avzalligi – tarkibi kimyoviy turg‗un, qovushqoqligi kichik va haroratga chidamli.
Ikkilamchi bog‗ hisobiga oson oksidlanishi mumkin. SHuning uchun
antioksidantlar: -tokoferol, butiloksitoluollarni ishlatiladi va inert gaz asosida
streilizatsiya qilinadi.
Spirtlar – etil spirtini 2 – 30% ishlatiladi.
Antibiotiklar, yurak glikozidlari, vitamin A va D lar uchun propilen –glikol,
suv va spirt aralashmasi ishlatiladi.
Sulfoksid va sulfonlar – dimetil sulfoksid va sulfolanlarni toksiklik
xususiyati kam hamda erituvchilar bilan yaxshi aralashadi.
IN‘EKSIYA UCHUN ISHLATILADIGAN DORI TURLARI
(Formae Medicamentorum pro Injectionibus)
Ineksion eritmalar 2–sinf tozalikdagi aseptikani hamma talablariga javob
bergan doimiy ravishda bakterotsid lampalari yoqib turiladigan xonalarda
tayyorlanadi. Eritmalar qopqog‗i zich yopiladigan chinni, shisha yoki emal bilan
qoplangan bug‗ kuylagi va aralashtirgichi mavjud bo‗lgan reaktorlarda
tayyorlanadi. Asosiy texnologik bosqichlari: eritish, izotonik holatga keltirish,
turg‗unlashtirish, konservantlar qo‗shish, standartlash va filtrlash.
Dori moddaning xususiyatiga qarab ba‘zi bir bosqichlar qo‗llanmasligi
mumkin. Eritish jarayonida dori modda DF, DS, TSH, VFM, FM talablariga
javob berishi lozim. Ayrim hollarda dori modda uchun alohida yuqori darajadagi
talab qo‗yiladi ularga magniya sulfat, kalsiy xlorid, kofein natriy benzoat, eufillin,
geksametilentetramin, natriy gidrokarbonat, natriy sitrat. Eritmani osmotik
bosimini organnizmdagi suyuqlikning osmotik bosimiga mos kelishini ta‘minlash
maqsadida eritma izotoniklanadi.
Eritmani turg‗unlashtirish ba‘zi dori moddalar saqlash davomida beqaror
bo‗lib, ularni sterillash davomida turli kimyoviy o‗zgarishlarga uchraydi,
masalan: gidroliz, oksidlanish – qaytarilish, fotokimyoviy va boshqalar.
Ba‘zi birlari yorug‗lik, havodagi kislorod, sterillash davomidagi yuqori
harorat ta‘sirida o‗zining kimyoviy, biologik faoliyatini yo‗qotadi.
Eritmalarni sterillash fizikaviy va kimyoviy usullarda amalga oshiriladi.
150
Fizik usulda dori modda va erituvchi alohida – alohida ampulalarga solinadi
ampula shishasini polimerga almashtiriladi hamda gaz asosida himoyalanadi.
Kimyoviy usul – turg‗unlashtiruvchi yoki antioksidantlar qo‗shib amalga
oshiriladi. Oson oksidlanadigan preparatlarni ampulaga solishdan avval ampula
ichidagi havo so‗rib olinadi, to‗ldirish va kavsharlash jarayonida inert gazli muxit
yordamida amalga oshiriladi. Natriy sulfit, natriy metabisulfit, rongolit.
Moyli ineksion eritmani turg‗ulanlashtirishda gaz yordamida himoyalashdan
tashqari moyda eriydigan antioksidantlardan ham foydalaniladi, masalan:
butiloksitouol, -tokoferol, propilgallat va boshqalar.
Konservantlardan foydalanish.
Saqlash davomida sterilligini ta‘minlash qiyin bo‗lgan hollarda
konservantlardan foydalaniladi.
X1DFda – xlorbutanolgidrat 0,05– 0,5%, fenol 0,25– 0,3%, (insulin
preparatlar) xloroform 0,5% (vaksina va sыvortka), nipagin 0,1 % (strofantin –
0,05), nipazol 0,1 – 0,2 % va boshqalar.
Rtutni metaloorganik birikmasi – mertiolat;
Organik birikmalardan – fenol, spirt va boshqalar. Etil spirti 10 – 12%,
benzil spirti.
Standartizatsiya.XI DF si bo‗yicha baholanadi. Asosiy ko‗rsatkichlariga
biofaol modda miqdori, RN ko‗rsatkichi, tiniqligi, loyqalik darajasi aniqlanadi
so‗ngra filtrlanadi. Ularga bosim bilan ishlaydigan druk va nutch – filtrlarni
kiritish mumkin. Nutch filtr cho‗kmani ajratishda ishlatiladi.
Qo‗ziqorinli filtr – metall yoki shisha voronka bo‗lib, uning tubiga 7 qavat
filtrlovchi material qo‗yiladi.
XNIXFI filtri (F.A.Konev) tomonidan taklif etilgan bosim bilan ishlaydi.
Filtrlovchi material 90 metr doka bo‗lib, arqon sifat to‗qiladi. Uning qalinligi 3 –
4 smni tash kil etadi.
Keramik filtr birlamchi filtrlashda F1 F2 va F3 (2,5–4mkm); steril –lashda F11
(0,9mm) ishlatiladi. shisha filtr №5 0,7 – 1,5 mkm.
Membranali filtr – vakuum asosida ishlaydi. Ular filtrlovchi materialga
binoan diskli yoki patronli bo‗ladi. qalinligi 50 – 120 mkm, teshik diametri
0,002–1 mkm sterillab filtrlashda ishlatiladi.
―Vladipor‖ filtri Marki MFA–A №1; atsetatsellyuloza asosida ―Millipor‖ va
―Sartoius‖ filtrlaridan foydalaniladi. Salnikova filtri asbotsellyuloza plastinkadan
iborat. Ko‗mirli filtr – maxsus markadagi filtr qog‗oz va aktivlangan ko‗mirdan
iborat bo‗lib uning diametri 0,7 mkm.
Kontaktli ultratovush. G.T.Stolyarova, F.A. Konev (1972 y.) Vakum usludia
ultratovush manbai asbob qonpog‗ining ichki devoriga joylashadi va tegib turadi
pastdi sovish jarayoni tezlashadi.
Parakondensatsion usulda 1972 y Konev F.A. AP – 25 va AP – 30 asbobda
olib borishni tavsiya etgan.Asbob idishiga ampulalar kapilyarlari pastga qaratib
kaseta bilan joylashadi. Zich berkitiladi, 6 soniya davomida kondensator orqali
issiq bug‗ purkaladi havo asbobdan siqib chiqariladi.Keyin 8–100S li suv 1,5atm
bosimi ostida kondensatorga purkaladi va asbob idishiga
80–900S li
151
tuzsizlantirilgan suv yuboriladi. Bunda suv tomchilari bug‗ bilan
kondensatsiyalanadi, kondensator va asbobda vakkum hosil bo‗ladi. So‗ngra 4
soniya davomida bug‗ kondensator orqali yuboriladi. Bunda suv tezlik bilan
ampula ichiga kirib qaynaydi, suvning 1 qismi bug‗lanadi va iflosliklar suvga
o‗tadi. SHu vaqtda asbobga kondensator orqali sovuq suv purkab bug‗
kondensatsiyalantirib vakkum hosil qiladi, suv ampuladan katta tezlikda chiqib
ketadi. Asbobga bug‗ va sovuq suv yuboriladi ampulalar bir necha marta
yuviladi 15 daqiqa quritish javonida quritiladi.
Ampulani eritma bilan to‗ldirish, kavsharlash va kavsharlash sifatini
baholash sterilizatsiya, brakeraj, tamg‗alash va qadoqlash.
To‗ldirish XI DFda eritmani ampulaga to‗ldirish me‘yori berilgan.
To‗ldirish 3 hil usulda amalga oshiriladi.
Vakkum usulida AP–M 2asbobida 30 –50 ming ampulalar ishlab chiqaradi.
Aniqlik – 15%.
Parkondensatsion usuli – to‗ldirilashda ampula bug‗ bilan to‗ldiriladi va
dozator – vannaga kapilyarlari pastga qaratib tushiriladi, bunda vanadagi eritma
ma‘lum miqdorda bo‗ladi, bug‗ning kondensatsiyalashi hisobiga ampula ichida
vakuum hosil bo‗lib, ampula eritma bilan to‗ladi. Ammo amaliyotga to‗liq tadbiq
etilmagan. To‗ldirish aniqligi + 2 – 3 %
SHpiritsli usuli ampula porshinli dozator orqali filtrlangan eritma boriladi.
To‗ldirish aniqligi + 2 %
Kavsharlash alanga, AP–6 M elektr, polimer yordamida (polivinil butirol)
amalga oshiriladi. Silikonlash 2 xil usulda amalga oshiriladi. Quruq va nam
xolda.
Quruq usulda: Zich berkitilgan idishga silikon solinadi ampula silikon
bug‗lari bilan to‗yintiriladi.
Nam usulda silikon eritmasi bilan ishlanadi. Silikonlar benzin, xloroform,
atsetonda eritiladi. SHprits, pipetka va menzurkalar shu usulda silikonlanadi.
SHishani toblash Devor qalinligi 0,3 mmgdan ortiq bo‗lsa amalga
oshiriladi.Metall yashiklarda yumshash darajasigacha (450–500 0S) qizdiriladi.
7–10 daqiqadan so‗ng 30 daqiqa davomida harorat sekin asta 1000S tushiriladi va
tezda xona xaroratigacha sovitiladi. Pechlarning uzunligi12 metrgacha bo‗lib, 898
R-K gorizontal pechlarda olib boriladi. Toblash uchun 45 daqiqa ketadi.
Ineksion eritmani tayyorlash texnologiya bosqichlari: dori modda va
erituvchilarni tayyorlash, eritish, turg‗unlashtirish, suzish, tozaligini tekshirish,
ampulaga quyish, kavsharlash, sterilligi va butunligini tekshirish, saralash,
baholash, tamg‗alash va qadoqlash.
Moyli eritmalar tayyorlashning o‗ziga xos tomonlari.
Moylarning qovushkoqligi yuqori bo‗lganligidan dori moddalarning erishi
qiyin bo‗ladi. SHu sababli dori moddalar oldindan maydalangan, moy esa ma‘lum
haroratgacha isitilgan bo‗lishi lozim. Undan tashqari dorilar erishini yaxshilash
maqsadida etiloleat, benzil-benzoat kabi yordamchi erituvchilar qo‗shiladi. Moyli
muhitda mikroorganizmlarning vegetativ shakllari va sporalari suvdagidan ko‗ra
uzoqroq muddat saqlanib qolada. SHu sababli moyli eritmalarni sterillash yuqori
152
haroratda va uzoq davom etishi kerak. SHuning uchun moylarni avtoklavda 120°S
da 2 soat sterilizatsiyalash kerak. Moyli eritmalar shisha bilan muloqotda
bo‗lmaganli sababli, ularni tayyorlashda turg‗unlashtiruvchilar qo‗yilmaydi
qo‗shilmaydi. Eritmani faqat quritilgan ampulalarga shprits usulida qo‗yish lozim.
Turg‗unlashtiruvchilar bilan tayyorlanadigan eritmalar. Moddalarni gidroliz
va oksidlanishdan saqlash maqsadida XI DF ko‗rsatmasiga binoan askorbin,
xlorid, limon, uzum kislotalari, natriy karbonat va natriy gidrokarbonati, natriy
ishqori, natriy va kaliy bisulfiti va metabisulfitlari, natriy tiosulfat, natriy sitrati,
birlamchi va ikkilamchi natriy fosfati, natriy xloridi, rongalit, trilon B lar
ishlatiladi. Ishqor va kislotalar eritmada ma‘lum rN hosil qilib, ta‘sir kiluvchi
moddalarning gidrolizining oldini oladi. Antioksidantlar esa kuchli qaytaruvchilar
bo‗lib, ta‘sir qiluvchi moddalardan ilgariroq oksidlanib, ularni oksidlanishdan
saqlaydi. Trilon B eritma tarkibidagi og‗ir metallar ionlari bilan birikib, ularning
katalizatorlik xususiyatini yuqotadi. Oson oksidlanadigan preparatlardan
tayyorlangan eritmalar barqarorligi quyidagi usullar bilan amalga oshiriladi:
— ampula ichidagi xavoni so‗rib olish;
— eritmani karbonat angidridiga tuyingan suvda tayyorlash;
— eritmani filtrlash, ampulalarga quyish va kavsharlashni karbonat angidridi va
inert gazlar oqimida olib borish;
— kavsharlash jarayonida ampula ichidagi xavoni eritmaning bug‗i yordamida
haydab chiqarib yuborish.
Bu jarayonlar F. A. Konev va uning shogirdlari taklif qilgan usullar
yordamida amalga oshiriladi.
Qoldiq kuchlanishi - ampula tayyorlashda shisha nayining bir hil
qizimaganligi natijasida yuzaga keladi. Ampulani sterillash va uni xona
haroratigacha sovitish jarayonida ham kuzatiladi.PKS – polyarimetr –
polyariskopda, PKS – 250: PKS – 500 markali polyariskoplarda nurning o‗tishi
orqali aniqlanadi.
Nur o‗tkazmaslik xususiyati SHishaning bu xususiyati 290 – 450 nmi
spektrda nur o‗tkazish bilan aniqlanadi. Buning uchun silindirli qismidan namuna
kesib olinadi, artiladi va SF –D2 spektrofotametr teshikchasiga paralel qilib
qo‗yiladi. Bunda maksimum nur o‗tkazuvchi shisha qalinligi 0,4 – 0,5 mm bo‗lsa
35 %; 0,5 – 0,5 ml bo‗lsa 30 %; 0,6 - 0,7 ml bo‗lsa 27 %; 0,7 – 0,8 ml bo‗lsa 25
%; 0,8 – 0,9 ml bo‗lsa 20% ni tashkil etadi.
SHishaning tiniqligi – eritmalarni tiniqligini tekshirish uchun muhim.
SHuning uchun rangsiz shishalardan keng foydalaniladi. Ampulvani kimyoviy va
termik barqarorligini oshirish usullari. Ampulaning kimyoviy va termik
barqarorligini oshirish maqsadida ichki devori silikon qavati bilan qoplanadi.
Silikonlar SiO ning organik birikmalari bo‗lib, suv bilan muloqotda bo‗lmaydi.
Ularni gidrofobizatorlar deyiladi. Parda qalinligi 10–300 ANG strem atrofida
bo‗ladi, ularni – dimetildixlorsilan va tetraetoksisilan ishlatiladi.
153
№ 23.MAVZU: Ineksion eritmalarni tayyorlashda filtrlash va sterillash
jarayonlari. Filtrlar va sterilizatorlar.
Reja:
Filtrlashning nazariy asoslari
2. Filtrlashni amalga oshirish shartlari.
3. G‗ovak to‗siqlar tasnifi va tavsifi.
4. Filtr qurilmalar tavsifi.
5. Filtrlab sterillashda ishlatiladigan g‗ovak to‗siqlar.
6. Ampuladagi eritmalarni sterillash usullari.
7. Amupalalarni butunligini tekshirish usullari.
8. Ampuladagi eritmani tozalaligini tekshirish usullari.
Maqsad. Talabalarni ineksion dori turlarini tayyorlashda filtrlash va sterillash
jarayonlari.
Suzish — murakkab gidromexanik jarayon bo‗lib, uning unumdorligi suzish
jarayoniga, sharoitlariga va ishlatiladigan material teshiklarining zichligiga
bog‗lik, bo‗ladi. Xar kanday suzish kurilmasining asosiy kismini g‗ovak to‗siqlar
tashkil kiladi. Suzish ishlatiladigan g‗ovak to‗siqlar uch guruxga bo‗linadi:
1-gurux. Siqiladigan g‗ovak to‗siqlar — bunga paxta, sun‘iy yoki tabiiy
tolalardan to‗qilgan matolar kiradi: perxlorvinil, doka, bo‗z, belting, shoyi, surp,
kapron neylon, perlon va hokazolar.
2-guruxga. Siqilmaydigan g‗ovak to‗siqlar — metall, keramika, shisha va
shunga o‗xshash g‗ovak to‗siqlar kiradi. Bunday suzgichlar shamsimon, plastinka,
likopcha tarzida chiqariladi va yuqori xaroratda tayyorlanadi.
3-guruhga donador to‗siqlar — faollashtirilgan kumir, qum, qizilgurlar
kiradi.
Korxona sharoitida katta miqdordagi suyuqliklarni dastlabki suzish
maqsadida xar xil tuzilishga ega bo‗lgan suzgichlar ishlatiladi. Jumladan, nutch,
druk suzgichlar, suzgich-press, markazdan qochish kuchiga asoslangan suzgichlar,
ayrim hollarda tindirgichlar, qop suzgichlaridan foydalanish mumkin. In‘eksiya
uchun ishlatiladigan eritmalarni suzish uchun g‗ovak to‗siqlar teshigi 1—5 mkm
dan katta bo‗lgan zarrachalarni olish qobiliyatiga ega bo‗ladi.
Nutch va druk suzgichlar. Tuzilishi jihatidan juda oddiy bo‗lib, metall,
keramika yoki plastmassadan tayyorlangan silindrsimon bo‗ladi. Nutch suzgich
xavoni so‗rish yuli bilan (vakuum ostida), druk suzgich esa bosim ostida ishlashga
mo‗ljallangan. Suyuqlik nutch suzgichda idishning yukori qismida joylashtirilgan
panjarasimon disk ustiga o‗rnatilgan suzgich mato orqadi pastidan havo so‗rish
tufayli suzilib o‗tadi (19-rasm). Druk suzgichda esa g‗ovak to‗siq idishning past
kismida joylashgan bo‗ladi. Suyuqlik o‗z balandligining og‗irligi yoki tashqaridan
sun‘iy usulda beriladigan bosim hisobiga to‗siq ustidagi mato orqali suzilib o‗tadi.
Har qanday eritma suzgich orqali utishi uchun albatta bosimlar farqi bo‗lishi
kerak. Bu vakuum bilan ishlaydigan suzgichlarda havoni so‗rib olish yuli bilan,
bosim ostida ishlaydiganlarda esa suziladigan suyuqlik qatlami hisobiga yoki
sun‘iy bosim xosil qilish hisobiga amalga oshiriladi.
154
Suzgich-pressdan korxona sharoitpda kup foydalaniladi. Bu suzgichning
ishchi oyuzasi katta bo‗lganligi tufayli ish unumdorligi yuqori bo‗ladi. Suzgichpress bir nechta qator qilib joylashtirilgan cho‗yan romlardan iborat bo‗lib, birbiriga zich maxkamlangan bo‗ladi. Romlar orasiga suzish uchun ishlatiladigan
dag‗al mato — belting yoki diagonal joylashtiriladi. Suziladigan suyuqlik
suzgichga 12 atmosfera bosimi ostida bir tomonidan yuboriladi. Ikkinchi
tomonidan yot moddalardan tozalangach, tiniq suyuqlik olinadi.
Ba‘zi hollarda cho‗kma holida bo‗lgan ta‘sir etuvchi moddalarni ajratib olish
maqsadida ham suzgich-pressdan foydalaniladi. Suzgich-press katta hajmga ega
bo‗lganligi uchun uzluksiz ishlaydigan jarayonlarda ishlatiladi.
Markazdan qochish kuchiga asoslangan suzgichlar. Ayrim hollarda korxona
sharoitda ham bu usuldan foydalanishga to‗g‗ri keladi. Sentrifuga ichki silindr
devori g‗alvir shaklida bo‗lib, unga suzgich mato joylashtiriladi. Sentrifuga ishga
tushirilganda, markazdan qochish kuchi ta‘sirida suyuqlik suzgich orqali suzilib
o‗tadi. Ishlab chiqarish unumdorligi aylanish tezligiga va suyuqlikgi zarrachalar
miqdori va katta-kichikligiga boradi. Sentrifuganing aylanish tezligi dahasiga 1200
marta, supersentrifugalarda esa 5000 martagacha, turlarida esa 25000 martagacha
bo‗ladi.
F. A. Konev va boshqalar bu suzgichni takomillashtirib, ikki qavat mato
ishlatishni va g‗alvirsimon metall silindrni devor qalinligi 5 sm bo‗lgan metall
keramikaga almashtirishni taklif qildilar. Silindrga bir savat FPP 15 (Petryanov
suzgichi) va ikkinchi qavatiga 1,5 sm qalinlikda doka o‗raladi. Bu dokani iqtisod
qiladi hamda suzilgan suyuqlik sifatini yaxshilaydi.
«Qo‗ziqorin» suzgichi. Korxona sharoitida ko‗pincha qanday qurilma talab
etmaydigan va vakuum sharoitida ishlaydigan «qo‗ziqorin» suzgichidan
foydalaniladi. U ketma-ket joylashtirilgan bir necha suzgich matolaridan tashkil
topgan bo‗lib, tayyorlash va ishlatish arzon va kulaydir. Qavatlar soni va qaysi
matolar ishlatilishi suzilishi lozim bo‗lgan suyuqlik xususiyati va sanday madsadda
ishlatilishiga bog‗lik.
Suzgich ishlatishdan oldin 1— 2 soat davomida distillangan suv bilan yuviladi.
SHundagina in‘eksiya uchun ishlatiladigan suyuqlikni suzish mumkin.
«Qo‗ziqorin» suzgichidan hajmi katta bo‗lmagan eritmalarni tozalashda
foydalanish maqsadga muvofiq.
Suzish uchun ishlatiladigan doka, belting eritma rN ini ishqoriy tomonga 1
gacha, kapron, ipak esa nordon tomonga 0,6 gacha so‗rishi mumkin. SHuning
uchun bu matolarni ishlatganda eritma rN ni hisobga olmoq lozim.
Bakterial suzgichlar. YUqorida kayd etilgan suzgichlar diametri 5—10
mikrondan kichik zarrachalarni ushlab qola olmaydi. Undan tashsari, eritma rN
ning uzgarshpi preparat turg‗unligiga ham salbiy ta‘sir, ko‗rsatadi. SHuning uchun
betaraf
moddalardan
taiyorlangan
metallokeramik
va
asbotsement
mikrosuzgichlardan foydalanish matssadga muvofi^. Misol: nikel, karbonil, titanli
tanadan taiyorlangan suzgich 5 mikrongacha kattalikdagi zarrachalarni ushlab
kolish qobiliyatiga ega. SHunday maqsadda 1914 yilda Germaniyada Zeys asbest
va sellyuloza aralashmasidan iborat suzgich taklif qildi. 1929 yilda esa
155
Germaniyadagi Sartorius firmasi membranali suzgich ishlab chitsqrdi. Keyinchalik
har xil sellyuloza efirlaridan, politetraftoretan, polivinilxlorid, neylon va shunga
uxshash sun‘iy usulda olingan betaraf zyuddalardan taiyorlangan suzgichlar sapoat
mikyosida ishlatila» boshlandi.
MDX mamlakatlari sanoatida «Vladipor» membranali suzgichlarini
Vladimir shaxrida sun‘iy tolalar ilmiy-tekshirish oliygohi (VNIIF) ishlab
chiqarishni yulga ko‗ygan.
Ishlab chiqarish unumdorligi va ishlatilishi buyicha bunday suzgichlar 4 xil
bo‗ladi.
Suzgichlarni qayta tiklash
Ishlatilgan suzgichlarni qayta yaroqli holga keltirish quyidagicha olib
boriladi: siqiladigan suzgichlarni teskari oqimda bug‗ bilan ma‘lum vaqt ishlov
berib, so‗ngra suv bilan okarguncha yuviladi.
Metallokeramik suzgichlarni qaynoq suv yuvish, polipropilendan
tayyorlangan (membranali suzgichlar kayta ishlatilmaydi) suzgichlar yuqori
haroratda kislota aralashmasi bilan ishlangach, suv bilan yuviladi.
Ampulalardagi eritmalarni sterillash. Kavsharlangan ampulalarning sifati ko‗zdan
kechirib, yaroqlilari sterilizatsiyaga uzatiladi. Dorilarni sterillash fizik, kimyoviy
va mexanik usullarda olib boriladi.
Fizik usul. Xaroratga chidamli dorilar avtoklavda 1200S xaarorrat, 1,1 atm.
bosimda 8—15 daqiqa yoki 1100S xarorat, 0,5 atm. bosimda 30—60 daqiqa, bug‗
oqimida esa 100°S da 15—60 daqiqa, yuqori xaroratga chidamsiz moddalarni esa
tindalizatsiya usuli bilan 60—65°S xaroratda 1 soatdaы 5 kun yoki 70—80°S
xaroratda xar kuni 1 soatdan 3 kun sterilizatsiya qilinadn. Korxonalarda ko‗pincha
sterilizatsiya Krupin kamerasida olib yuboriladi. Bu kamera ikkita xona o‗rtasida
joylashgan bo‗lib, xar ikki tomonda eshiklari bo‗ladi. Bir tomondan ampulalar
joylashtirilib, sterilizatsiya tugagach, ikkinchi tomondan olinadi. Avval
kameraning ilonsimon naylariga bug‗ yuborib isitiladi, so‗ng bug‗ kameraning
o‗ziga yuboriladi. Kameradagi xarorat, bosim va Sterilizatsiya vaqti avtomatik
usulda yozib boriladi. Sterilizatsiya davrida singan, darz ketgan yoki kavsharlanmagan ampulalardagi suyuqlik chiqib ketadi va ampula bug‗ bilan to‗lib qoladi.
Bundan ampulalarni ajratib olishni osonlashtirish maqsadida sterilizatsiya vaqti
tugagach, kamera xona xaroratidagi rangli suv bilan to‗ldiriladi. Ampulalar
sovigach bosimlar farqi hisobiga darz ketgan yoki yomon kavsharlangan
ampulalarga suyuqlik kirib, ularni rangga buyaydp. So‗ng suyuklik kameradan
nasos yordamida kaytarib idishiga o‗tkaziladi. Avtoklavni ochib ampulalarni
olgach, ular qaynoq suv bilan yuviladi va rangga bo‗yalgan ampulalar terib
tashlanadi. Xar bir martalik sterilizatsiyaga olingan ampulalar soni steril turkum
deb yuritiladi.
Kimyoviy usul. Xaroratga chidamsiz bo‗lgan dorilar kimeviy usulda
sterillanadi. Bu maksadda oksibenzoy kislotaning metil va propil efirlari 0,03—
0,1% gacha, xlorbutanol, krezol, fenollar 0,5% miqdorigacha qushiladi. Bu
moddalar organizm uchun befarq bo‗lmaganligi uchun kam miqdorda ishlatiladi,
lekin ko‗rsatilgan dozada eritmadagi mikroorganizmlarni o‗sishdan to‗xtatadi.
156
Filtrlash orqali sterillash.
Eritmalarni mexanik usulda sterillash «Millipor»,
«Vladipor», «Bakterial shamchalar» orqali suzish bilan amalga oshiriladi.
Gaz yordamida sterillash. Bu maqsadda etilen oksidi yoki uning metil
bromid, karbonat angidrid, xladon(freon)lar bilan aralashmasi ishlatiladi.
Sterilizatsiya gazogenerator yoki mikroaerostatlarda amalga oshiriladi. Bunda
xarorat 18-55°S, nisbiy namlik 80%, sterilizatsiya vaqti 4—16 soattacha, gazlar
aralashmasining dozasi 1200—2000 mg/dm3 ni tashkil etadi yoki normativ texnik
xujjatda kursatilgan bopqa sharoitda sterillash mumkin.
Radiatsion usulda sterillash. Bu usulda sterillash gamma- qurilmalarda,
elektronlar tezlashgichida yoki boshsa radiatsion manbalar yordamida amalga
oshiriladi. Bunda ishlatiladigan doza 15—25 kGr (2,5 l/rad) yokya sharoitga qarab
bonqacha dozalar bo‗lishi mumkin. Dar bir buyum yoki dori turi instruksiyasida
ko‗rsatilgan doza va vaqtga muvofiq sterillanadi.
In‘eksion eritmalarning sterilligi bakteriologiya laboratoriyasi tomonidan
nazorat qilib turiladi.
Ampulalardagi eritmalarning tozaligini va sifatini tekshirish. Ampuladagi
eritmalarning tozaligi qorong‗ilashtirilgan uyda qora va oq fonda 40—60 vattli
reflektor lampa yordamida 100% tekshiriladn. 5—10 ta ampula kapillyarlarini
pastga qaratib yaxshilab chayqatiladi, lampa nurida qurollanmagan ko‗z bilan
kuzatiladi. Eritmadagi suzib yurgan zarrachalar o‗zida nur sindirish natijasida
ko‗zga ko‗rinadi. Bu usul ko‗zni tez charchatadi va xar bir ishchining kobiliyatiga
bog‗liq. SHuning uchun 1,54—4 marta kattalashtiradigan linzali solyusioskop
orkali ko‗rish amaliyotga tatbiq etilgan. Buning yordamida 8 mkm gacha,
qo‗shimcha moslamalar yordamida esa 2 mkm gacha kattalikdagi zarrachalarni
ko‗rish imkoniyati yaratildi.
«Bayer» firmasi (Germaniya) tomonidan elektron-avtomatik qurilmasi
yaratildi. Buning yordamida yot modda aralashib qolgan, to‗lmay qolgan va
yomon kavsharlangan ampulalar chiqarib tashlanadi. Avtomat bir kishi tomonidan
boshqariladi. Ish unumdorligi bir soatda 8,5—9 ming ampula. Ish natijasi
diagramma shaklida hisoblab chikqariladi. Bunda umumiy tekshiruvdan o‗ttan, yot
modda aralashgan, to‗lmagan va yomon kavsharlangan ampulalar soni ko‗rsatiladi.
Bunga uxshash elektron qurilma Bolgariyada ham ishlab chikilgan va amaliyotga
tatbik etilgan. Uning ishlash jarayoni kuyidagicha: ampulalar sentrifuga ga
o‗xshash moslama diskiga 10 dona dan joplashtiriladi, disk dakikasiga 4000 marta
aylantirilib, birdai to‗xtatiladi. Bunda ampula ichidagi suyuqlnk hali aylanishda
davom etadi. Ampula nur bilan yoritiladi. Taqqoslash uchun erptma bilan yonmayon toza distillangan suv to‗ldirilgan ampula joilashtiriladi. Ampulalardan
o‗tayotgan nur elektron kurilmasi yordamida taqqoslab ko‗riladi. Agar eritmada
yot moddalar bo‗lsa, ampuladan o‗tayotgan nur uzluksnz bo‗lmay, uzilib-uzilib
o‗tadi va bu fotoelement yoki elektron qurilma orkali hisobga olinadi. SanktPeterburgdagi «Progress» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi shu prinsipda
ishlaydigan asbob yaratdi. Uning yordamida 5 mkm dan xam kichik zarrachalarni
ko‗rish mumkin. Lekin Davlat Farmakopeyasida ruxsat etiladagan zarrachalarning
mikdori va katta-kichikligi ko‗rsatilmagan. Amaliyotda esa eng kichik qon
157
tomirlari (kapillyarlar) diametri 10 mkm ga teng bo‗lganligidan eritmaning
tarkibida shundan katta zarrachalar bo‗lmasligi tekshiriladi. Buni qurollanman ko‗z
bilan ko‗rish mumkin. Hozirgi zamon talabi zarrachalar kattaligi 2—5 mkm dan
oshmasligini taqozo etadi.
In‘eksiya eritmalaridagi yot moddalarning mikdori va katta-knchikligi
Avstriya sog‗liqni saqlash vazirligi 1966 yilda chiqargan birinchi rasmiy davlat
standartida keltirilgan. SHu standartga binoan 1 ml eritmada 250 dan ortiq 3,5
mkm kattalikdagi zarracha bo‗lmasligi kerak. Keyinchalik shundai takliflar AQSH,
Angliya, YAponiya farmakopeyalariga kiritildi.
1982 yildagi AQЩ va 1981
yildagi YAponiya farmakopeyalari talabiga binoan begona zarrachalarni aniqlash
mikroskop yordamida amalga oshiriladi. Bunda membranali filtrdan o‗tkazilgan 1
ml eritmada diametri 10 mkm li 50 tagacha va 25 mkm li 5 tagacha zarracha
bo‗lishi ruxsat etiladi. Buyuk Britaniya farmakopeyasiga binoan konduktometrik
usulda aniqlanganda 1 ml eritmada 2 mkm lik zarrachalardan 1000 dan va 5 mkm
liklardan 100 tadan ortiq bo‗lmasligi talab qilinadi.
Ampuladagi in‘eksion eritmalar pirogenlikka va zaxarlilikka XI DF da
keltirilgan usullarga muvofiq tekshiriladi (XI DF, I juz, «Meditsinam, 1989)
Eritmalarning rNini NTX ga muvofiq tekshiriladi, rangi esa tegishli andoza
(etalon) eritmaga solishtirib ko‗riladi. Ta‘sir qiluvchi moddaning mikdori DF, FM
yoki VFM bo‗yicha tekshirib ko‗riladi.
Quruq dori moddalarning o‗rtacha og‗irligini aniqlash. Bu XI DF da birinchi
marta kiritilgan rasmiy usuldir. In‘eksiya uchun ishlatiladigan dori moddalardagi
quruq moddalarning o‗rtacha og‗irligini aniklash uchun 20 ta og‗zi ochilgan
idishlar 0,001 g aniqlik bilan alohida-alohida tortiladi. Idishlardagi moddalar suv
bilan yoki boshqa mos keladigan erituvchilar bilan yuviladi va 100—105°S
xaroratda 1 soat davomida quritiladi. Idishlar va tiqinlar qaytadan tortiladi. 20 ta
idish dan xar biridagi modda og‗irligining o‗rtacha og‗irlikdan farqi «Bitta idish
uchun tarkib» bo‗limida ko‗rsatilgandek 10-jadvalga mos kelishi, lekin ±15% dan
oshmasligi kerak. Agar ikkita idishdagi modda og‗irligining o‗rtacha og‗irlikdan
farqi me‘yoridan ko‗p bulsa, lekin ±15% dan oshmasa, aniqlash yana 40 idishda
takrorlanadi. Bunda xar bir idishdagi modda og‗irligining o‗rtacha og‗irlikdan farqi
ruxsat etilgandan ko‗p bulmasligi kerak. 20 ta idishdagi modda og‗irligining o‗rtacha og‗irlikdan farqi xususiy moddada ko‗rsatilgan miqdor ±5% dan oshmasligi
kerak.
In‘eksiya uchun ishlatiladigan steril holidagi quruq va suspenziya dori
vositalarining bitta idishdagi mikdori 0,05 g va undan oz bo‗lsa, dori moddalar
miqdori bir xil taqsimlanganligi tekshiriladi. 10 ta idishdagi modda miqdori
xususiy moddalarda ko‗rsatilgan ta‘sir kiluvchi modda miqdorini aniqlash
usulidagidek aniqlikda tekshiriladi. Ta‘sir kiluvchi moddaning ko‗rsatilganidan
±15% dan ortik farq qilmasligi kerak.
Agar bitta idishdagi farq ±15% dan ko‗p, lekin ±25% dan oshmasa,
qo‗shimcha 20 ta idishda tekshirish olib boriladi. Bunda ta‘sir qiluvchi moddaning
farqi 20 ta idishning birortasida ±15% dan oshmasligi lozim. In‘eksiya uchun
ishlatiladigan suspenziyalar chayqatilganda xususiy moddalarda boshqa
158
ko‗rsatmalar bo‗lmasa 5 daqiqadan kam bo‗lmagan vaqtda qavatlarga
bo‗linmasligi kerak. Xususiy moddalarda boshqa ko‗rsatmalar bo‗lmasa,
suspenziya shpritsga № 00840 igna orqali oson o‗tishi lozim. Suspenziyalar qon va
limfatik tomirlarga va orqa miyaga yuborilmaydi, emulsiyalar ham orqa miyaga
yuborilmaydi.
YOrliqlash. Xar bir ampula (idish) ga dori moddaning nomi,
konsentratsiyasi yoki faolligi, hajmi (og‗irligi) yoziladi. Bu jarayon Simxovich—
Kislin dastgohi yordamida olib boriladi. Dastgoh yuqori qismida ampulalar
joylashtirilgan idish (bunker) bulib, u cho‗ntakchalari (xar bir ampula
joylashadigan moslama) bo‗lgan do‗mbiraga ampulalarni tushirib beradi. Bu
do‗mbiradan ampulalar ikkinchi do‗mbira yuzasiga joylashgan g‗ildirakchalar
o‗rtasiga tushadi. Qushaloq g‗ildirakchalar soni 8 ta buladi. Ikkinchi tomondan
rang bir nechta g‗ildirakdan o‗tib, yupqalashib, nihoyat oxirgi tamhali g‗ildirakdan
ustiga rezina kiydirilgan g‗ildirakka o‗tadi va o‗z aksini qoldiradi. Qo‗shaloq
g‗ildirak-orqali kelayotgan ampula mana shu rezinali g‗ildiraklar ostidan
o‗tayotganida uning ustiga kerak yozuv utadi.
Ampulalarni qadoqlash uchun tegishli avtomat yoki yarim avtomatlar
mavjud bo‗lib, ular yordamida ampulalar qog‗oz yoki plastmassa qutichalarga
joylashtiriladi.
Ampulalardagi eritmalarni qaytadan tiklash (regeneratsiya). Ampula
tayyorlash jarayoni ko‗p bosqichli, murakkab bulganligidan ma‘lum miqdor
ampulalar tekshiruvdan o‗ta olmaydi (darz ketgan, yarim to‗lgan, steril bulmagan
va h.k.). Bunda tiklash iqtisod jihatdan maqbul bo‗lsa yoki dori noyob bo‗lsa,
eritmalar qayta tiklanadi. Buning uchun ampulalar tegirmonda maydalanadi,
faollashtirilgan ko‗mir bilan ishlanadi, suziladi va me‘yoriga etkaziladi.
№ 23. Mavzu: Tayyor dori vositalarini sifatini aniqlash va ta‘minlash
asoslari.
Reja
1. Tashqi ko‗rinishi.
2. Tabletka balandligini uning diametriga mutanosibligi.
3. Tabletkalarning o‗rtacha og‗irligi va unidan chetlanishi.
4. Tabletkalar qattiqligi aniqlash.
4.1. Ishlaqalanishga bo‗lgan qattiqligi;
4.2. Sinishga bo‗lgan qattiqligi;
5. Tabletkalarning parchalanuvchanligi Tabletkalarning erishi.
6. Dori moddalarning tabletkalardagi miqdori.
7. Tabletkalarda dozaning bir xil tarqalganligi.
Tabletka sifatini baholash
XI DF ga binoan tabletkalar sifati tashqi ko‗rinishi, balandligini diametriga
mutanosibligi,
o‗rtacha
og‗irligi
va
undan
chetlanish,
qattiqligi,
parchalnuvchanligi, erishi, dori moddalarning tabletkalardagi miqdori,
tabletkalarda dozaning bir xil tarqalganligi kabi sifat ko‗rstkichlari bo‗yicha
baholanadi.
159
Tashqi ko‗rinishi
Tabletkalarning tashqi ko‗rinishi quollanmagan ko‗z bilan kuzatib bajariladi.
Bunda tabletkalar dumaloq yoki boshqa shaklga ega bo‗lishi, yassi yoki ikki
tomonlama qabariq yuzali, chetlari butun bo‗lishi kerak. Agar xususiy maqolalarda
boshqa ko‗rsatmalar bo‗lmasa tabletkaning yuzasi silliq, bir jinsli, bo‗lishi kerak.
Ba‘zi xollarda yuzasida yozuvlar va belgilar bo‗lishi mumkin. Diametri 9 mm va
undan katta bo‗lgan tabletkalar o‗rtasida chiziqcha bo‗lishi kerak.
Tabletka balandligini uning diametriga mutanosibligi
Bu mutanosiblik tabletkalarni avtomatik ravishda qadoqlashda muhim
ahamiyatga ega. Tabletkalarning balandligini o‗lchashda mikrometrdan
foydalanilgan holda 0,01 mm aniqlikda o‗lchanadi.
Tabletkalarning balandligi va diametri ma‘lum mutanosiblikda bo‗lishi kerak,
bu TST (OST) 64-7-170-75 da keltirlgan ikki tomoni yassi tabletkalar balandligi
va diametrining mutanosibligi uchun berilgan 19-jadval bo‗yicha belgilanadi.
Tabletkalarning o‗rtacha og‗irligi va unidan chetlanishi
Tabletkalarning og‗irlikdagi farqlarini aniqlash uchun 20 ta taletkani
birgalikda 0,001 g aniqlikda tortib, o‗rtacha og‗irligi aniqlanadi. So‗ng xar bir
tabletka shu aniqlikda alohida tortilib, o‗rtacha og‗irlikdan farqi foiz miqdorda
topiladi.
0,1 g gacha bo‗lgan tablektalar uchun bu farq +10% , 0,1-0,3 g - +7,5%, 0,3 g
dan yuqorilari uchun +5% ni tashkil etishi kerak. Obakilash usuli yordamida
olingan alohida qobiqli tabletkalarning massasi o‗rtacha massadan farqi 15% dan
oshmasligi kerak.
Olingan 2 ta tabletkagina ko‗rsatilgan chegalaralardan oshuvchi, biroq ikki
martadan ko‗proq oshmaydigan, chetlanishga ega bo‗lishi kerak.
Tabletkalar qattiqligi aniqlash
Tabletkalar qadoqlash jarayonida, transtport qilish va saqlash davomida
mexanik ta‘sirlarga etarli darajada qattiqlikka ega bo‗lishi kerak. Tabletkalarning
qattiqligi ikki xil ko‗rsatkich - ishqalanishga va sinishga bo‗lgan qattiqliklari
bo‗yicha aniqlanadi.
Tabletkalarning ishqalanishga bo‗lgan qattiqligi xar xil ko‗rinishdagi
asboblar yordamida aniqlanadi. XI DF ga binoan tabletkalarning ishqalanishga
bo‗lgan qattiqligi do‗mbirali ishqalagich asbobida aniqlanadi.
Asbob qopqog‗i ochiladigan diametri 200 mm bo‗lgan, ichki devorlariga 20 0
burchak ostida 12 ta kurakcha joylashtirilgan do‗mbiradan, soatli mexanizmdan va
do‗mbirani daqiqasiga 20 marta aylanishini ta‘minlovchi elektr yurgichdan iborat.
Tekshirish uchun 10 dona tabletka 0,001 g aniqlikda tortib olinib, do‗mbiraga
solinadi. Qopqog‗i yopilgach, 5 daqiqa elektr tarmog‗iga ulanadi. Belgilangan vaqt
o‗tgach tabletkalar changdan tozalanadi va ularning massasi 0,001 g aniqlikda
tortiladi. So‗ngra tabletkaning ishqalanishga bo‗lgan qattiqligi quyidagi formula
bo‗yicha hisoblanadi
160
bu eda:
P – tabletkalarning ishqalanishga bo‗lgan qattiqligi, %;
Rb – tabletkalarning tekshirishdan oldingi og‗irligi, g;
Rk - tabletkalarning tekshirishdan keyingi og‗irligi, g.
Tabletkalarning ishqalanishga bo‗lgan qattiqligi 97% dan kam bo‗lmasligi
kerak. Ishqalanuvchanligi 3% dan oshmasligi kerak.
Tabletkalarning sinishga bo‗lgan qattiqligi kg yoki N da ifodalanadi, biroq bu
ko‗rsatkich tabletkanig sifatini xar doim aniq belgila olmaydi. Masalan,
amidopirin, sut qandi, terpingidrat, papazol tabletkalarida bu ko‗rsatkich 20-40 N
bo‗lishiga qaramay, chetlari tez uqalanuvchan bo‗ladi. Tabletkalarning sinishga
bo‗lgan qattiqligi Toshkent famatsevtika nstituti Dori vositalarini standartlash
Ilmiy Markazida majud bo‗lgan «ERWEKA» firmasining «TVN-30» rusumli
asbobida aniqlanadi.
Tabletkalarning sinishga bo‗lgan qattiqligini aniqlash uchun xar asboblar
mavjud. Bu asboblarning asosiy ishchi qismi pastki va yuqorigi puansonlar bo‗lib,
tabletka ular orasiga joylashtiriladi va ezilib maydalanguncha kuch beriladi.
bu eda:
K – qattiqlik ko‗rsatkichi;
R – sindirish uchun sarflangan kuch, kg;
D – tabletka diametri, mm;
h – tabletka balandligi, mm.
Tabletkalarning parchalanuvchanligi
XI DF ko‗rsatmasiga binoan, bu ko‗rstkich maxsus asbob – identifikator
yordamida aniqlanadi. Parchalanish vaqti XI DF ning xususiy maqolalarida
ko‗rsatilgan bo‗lishi kerak. Agar bunday ko‗rsatma bo‗lmasa, u holda tabletkalar
15 daqiqagacha, qobiqlanganlari esa 30 daqiqagacha parchalanishi kerak. Ichakda
eriydigan tabletkalar 1 soatda 0,1 mol/l xlorid kislotsida erimasligi, lekin u suv
bilan yuvib natriy gidrokarbonat eritmasiga solinganda (rNh7,5-8), agar xususiy
maqolalarda boshqa ko‗rsatma o‗blmasa, 1 soat ichida erib ketishi kerak.
Asbobning tuzilishi. Aniqlash asbobi yig‗ma korzinka, suyuqlik uchun
sig‗imi 1 l bo‗lgan idish, issiqlikni bir me‘yorda (37+20S) bo‗lishini ta‘minlovchi
qurilmalardan iborat bo‗lib, korzinkani tik holda 5-6 sm yuqoriga va pastga qarab,
bir daqiqasiga 28-32 marta ko‗tarib tushiruvchi elektromexanik qurilmaga ulangan
bo‗ladi. Yig‗ma korzinka uzunligi 77,5 mm, ichki diametri 21,5 mm, devor
qalinligi 2 mm bo‗lgan 6 ta shisha naychalardan tashkil topgan. Naychalar vertikal
161
holatda diametri 90 mm va qalinligi 6 mm bo‗lgan, birg‗biri va disk markazidan
bir xil masofada joylashgan diametri 24 mm bo‗lgan 6 ta teshikli 2 ta plastmassa
disklar yordamida ushlab turiladi. Pastki diskning ostki yuzasiga zanglamaydigan
po‗latdan tayyorlangan, teshiklarining o‗lchami 2 mm bo‗lgan sim tshr shrnatiladi
(agar xususiy maqolalarda boshqa ko‗rsatmalar bo‗lmasa).
Korzinka 6 ta yoo‗naltiruvchi plastmassa disklar bilan ta‘minlangan bo‗lib,
ularshisha naychalar ichiga qo‗yiladi. Diskning umumiy massasi 1,8-2,1 g,
diametri 20 mm, balandligi 10 mm. Disklarning qo‗llanilishi xususiy maqolalarda
aytib o‗tiladi.
Aniqlash uchun 18 ta tabletka namunasi olinadi. Xar bir naychaga 1 donadan
tabletka joylashtiriladi. Bunda tekshirishga olingan 6 ta namuna tablkatlarini
hammasi to‗la parchalanishi va to‗rdan o‗tib ketishi kerak. Agar 1-2 ta tabletka
talabga javob bermasa tekshiruv qolgan 12 ta tabletkalarda qaytariladi. Olingan 18
ta namunadan eng kamida 16 tasi to‗liq parchalanib, to‗rdan o‗tib ketishi kerak.
Tabletkalarning suvda parchalanish muddati sboblarning tuzilishiga, ishlash
jarayoniga, suyuqlik miqdoriga, xaroratga, tebranish tezligiga bog‗liq bo‗ladi.
Tabletkalarning erishi
Muayyan sharoitda, ma‘lum vaqt ichida qattiq dori turidan ta‘sir qiluvchi
moddaning eritmaga o‗tgan miqdori tabletkaning erishi deyiladi. Tabletkalar
erishini aniqlash uchun XI DF da keltirilgan «Aylanadigan kajava» asbobidan
foydalaniladi. Asbobning asosiy ishchi qismi silindr shaklidagi diametri 0,25 mm li
to‗r kajava bo‗lib, unga tekshiriladigan tabletka solinadi, u xajmi 1 l gacha bo‗lgan
suyuqlikda, tezligi xar daqiqada 50-200 marta aylanadi va 37+10S xarorat
ta‘minlab turiladi. Bunda asbobning xech qaysi qismi tebranmasligi shart.
Erituvchi muhit sifatida suv yoki xususiy maqolalarda ko‗rsatilgan boshqa
erituvchilar (xlorid kislota, rN ko‗rsatkichi turlicha bo‗lgan bufer eritmalar va x.k.)
olinishi mumkin.
Tekshiriladigan bir dona tabletka kajavaga solinadi va u suyuqlikka
tushiriladi. Bunda kajava idish tubidan 20+2 mm balandroq bo‗lishi kerak. Idish
qopqog‗ini yopib, kajava xususiy maqolada ko‗rsatilgan tezlikda yoki daqiqasiga
100 marta tezlikda aylantiriladi. Xususiy maqolada ko‗rsatilgan vaqtdan yoki 45
daqiqadan so‗ng, eritma namunasin olib filtr orqali suziladi va ko‗rsatilgan usul
iblan ta‘sir qiluvchi modda miqdori aniqlaniladi.
Qo‗llaniladigan analitik usul aniq bo‗lishi kerak, lekin dori turidagi ta‘sir
qiluvchi moddaning miqdori aniqlanadigan usuldan boshqacha bo‗lishi mumkin.
Dori turining xar bir seriyasi uchun 5 ta tabletkadan eritmaga o‗tgan modda
miqdori aniqlanadi. Bunda tabletka tarkibidagi modda 100 % deb qabul qilinadi.
Agar xususiy maqolalarda boshqacha talab qilinmgan bo‗lsa, 45 daqiqa daqomida
suvda aylanish tezligi daqiqasiga 100 marta bo‗lganda ta‘sir qiluvchi moddaning
erigan miqdori dori turidagiga nisbatan 75 % dan kam bo‗lmasa seriya qoniqali
hisoblanadi.
Dori moddalarning tabletkalardagi miqdori
Tabletka tarkibidagi ta‘sir qiluvchi moddani miqdori aniqlash uchun kamida
20 ta tabletkani maydalab, undan kerakli miqdorda aniq tortib olinadi. Qobiqli
162
tabletkalarni tekshirishda xususiy maqolalarda ko‗rsatilgan tabletka soni olinadi.
Xususiy maqolalarda maxsus ko‗rsatmalar bo‗lmasa, tabletkalardagi dori
moddalarning miqdoridagi farq quyidagicha bo‗lishi mumkin:
1. 0,001 g gacha bo‗lganda +15%;
2. 0,001g dan 0,01 g gacha
+10%;
3. 0,01 g dan 0,1 g gacha
+7,5%;
4. 0,1 g dan oortig‗i
+5%.
Tabletkalarda dozaning bir xil tarqalganligi
Bu ko‗rsatkich bo‗yicha tabletkalarni tekshirish dori moddaning miqdori yoki
saqlanishi 0,05 gr va undan kam bo‗lgan qobiqsiz tabletkalar uchun, hamda ta‘sir
qiluvchi moddaning saqlanishi 0,01 g va undan kam bo‗lgan qobiq bilan qoplangan
tabletkalar uchun o‗tkaziladi. Tekshirish uchun mo‗ljallangan seriyadan 30 ta
tabletka olinadi. 10 ta tabletkaning xar birida dori moddaning saqlanishi
aniqlanadi. Bitta tabletkadagi dori modda miqdori uning o‗rtacha miqdordan
chetlanishi +15% dan oshmasligi kerak, va xech bir tabletkada chetlanish +25%
dan oshmasligi kerak. Agar 10 ta tekshirilgan tabletkalarning 2 tasi dori modda
miqdori o‗rtacha miqdoridan +15% ortiq chetlanishga ega bo‗lsa, qolgan 20 ta
tabletkaning xar birida dori modda miqdori aniqlanadi. 20 ta tabletkaning xech
birida dori modda miqdoridagi chetlanish uning o‗rtacha miqdoridan +15% dan
oshmasligi kerak.
Dorilarning turg‗unligini o‗rganish va turg‗un dori turini yaratish farmatsevtik
texnologiyaning dolzarb muammolaridan hisoblanadi.
• Dori vositalarining saqlash muddati - ularning terapevtik samaradorligi va
tegishli MH talablariga javob berishi bilan belgilanadi Dori-darmonlar
saqlash mobaynida o‗zining asosiy hususiyatlarini saqlab qolishiga
turg‗unlik deyiladi. Dori moddalarni toza holda (substansiya), dori turi
shaklidagi turg‗unligi turli zamonaviy fizik-kimyoviy usullarda
aniqlanmoqda.
•
Mutaxasis olimlar tomonidan dori vositalarni sifatini tahlilida va
terapevtik samaradorligini aniqlashda yupqa qavatli xromatografiya, gazli
xromatografiyasi, gaz-suyuqlik va boshqa usullardan foydalanib taxlil
qo‗llanilmoqda.
• Ilmiy ma‘lumotlarga asoslanib DVni saqlash jarayonida dori va yordamchi
moddalarni fizik-kimyoviy hususiyatlari, saqlash sharoiti, texnologik
jarayon, qadoqlash turi, mikroorganizmlar, dori va yordamchi moddalarni
o‗zaro ta‘siri, natijada mahsulotni tashqi ko‗rinishi, parchalanishi,
qattiqligi, erish tezligi, miqdoriy tahlili va biosamaradorligida MH talablari
chegarasida sezilarli o‗zgarishlar kuzatiladi.
Dori-darmonlarni qadoqlashda ishlatiladigan idishlarni to‗g‗ri
tanlash
mahsulotni sifatini, biosamaradorligi va turg‗unligini ta‘minlaydi
TDVlar asosan shisha, metall, polimerlardan tayyorlangan turli idishlarda
qadoqlanadi. Ular ilmiy izlanishlar asosida tanlab olindi. Mutaxassis olimlar
tamonidan polimerdan tayyorlangan idishlarni mahsulot bilan o‗zaro muloqati va ta‘sir
163
etuvchi moddani saqlanishi o‗rganildi. Tez gidrolizga uchraydigan va oson
oksidlanadigan preparatlarni qadoqlashda idish devorini qalinligi 1 mm dan katta
bo‗lishi tajribalar asosida isbotlandi.
YOrug‗lik ta‘siriga chidamsiz bo‗lgan preparatlarni polimerdan tayyorlangan
idish-larga qadoklanganda saqlash jarayonida moddalar yorug‗lik ta‘sirida o‗zgarishi
sababli, ularni qayta ikkilamchi qadoq bilan jihozlash zarur. Oson uchuvchan
moddalar asosida olingan shamchalar atsetatsellyuloza (nikollembal) va penoplast
―supposteril‖ (polistirol va yuqori zichlikdagi polietilen aralashmasidan) iborat bo‗lgan
materiallardan tayyorlangan plyonkaga fenol, evkaliptol, gvayakol va kamforadan
tayyorlangan shamchalar qadoqlandi. Ularni turli haroratlarda (-140S; +200S va 300S)
9 oy mobaynida saqlandi. -140S haroratda saqlangan shamchalarda sezilarli o‗zgarish
kuzatilmadi. +200S va +300S haroratda saqlangan shamcha-larda 1 oydan so‗ng biofaol
moddalarni miqdori 14 -30% gacha, 3 oydan so‗ng 48-50% miqdorida kamayishi
kuzatildi. 9 oydan so‗ng 75% gacha kamaydi. Pennoplastda qadoqlangan
shamchalarda 200S haroratda saqlangan fenol va kamforani miqdori 10%, 300S
haroratda 40-50% ta‘sir etuvchi modda miqdori kamaygan, -140S haroratda saqlangan
shamchalarda sezilarli o‗zgarish kuzatilmadi. Harorat, jihozlash turi shamchalarni
sifatiga sezilarli ta‘sir qilishi ilmiy tomondan o‗rganildi.
Keyingi yillarda dorilarning mikrobiologik turg‗unligi dolzarb muammolardan
biri bo‗lib qolmoqda. Mikrobiologik turg‗unlikni yo‗qolishi dori substansiyasini
parchalanishiga, faolligini pasayishiga, zaharliligini oshishiga, tashqi ko‗rinishiga,
mazasi va xidini o‗zgarishiga olib kelishi mumkin. Mikrobiologik, kimyoviy va
fizikaviy o‗zgarishlar orasiga aniq chegara qo‗yib bo‗lmaydi, chunki
mikroorganizmlar yashash jarayonida fermentlar, murakkab efirlar hosil qilib, faol
substansiyalarning fizik va kimyoviy xossalarini keskin o‗zgartirishi mumkin
Vremennaya instruksiya po provedeniyu rabot s selyu opredeleniya srokov
godnosti lekarstvennыx sredstv na osnove metoda ―uskorennogo stareniya‖ pri
povыshennoy temperature. I-42-2-82: Minzdrav SSSR, Minmedprom. M.,1983.-13 s.
25-ma‘ruza.Tayyor dori vositalarini turg‗unligi va saqlanish muddatini
belgilash.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. ―Yaxshi saqlash amaliyoti‖
2. Asosiy tushunchalar va atamalar.
3. Xona va uskunalar.
4. Saqlash sharoitlari va saqlash sharoiti nazorati.
5. TovapHi qaytarilishi.
6. Tezlashtirilgan usulda yaroqlilik muddatini belgilash.
Jahon sog‗liqni saqlash tashkilotining 2003 yil 34-yig‗ilishidagi №908 sonli
texnik ma‘ruzasiga asosan, mahalliy farmatsevtika korxonalarda ishlab chiqarilgan
mahsulotlarni GSP ―Yaxshi saqlash amaliyoti‖ bo‗yicha izlanishlar.
Ushbu yuqorida nomi keltirilgan hujjatni farmatsevtika mahsulotlarini
saqlashga, tashishga va tarqatishga aloqador bo‗lgan barcha personallar
164
foydalanishga mo‗ljallangan. Mazkur qo‗llanma JSST ekspert qo‗mitasining
tavsiyalariga muvofiq farmatsevtika preparatlarining o‗ziga xosligiga asoslangan
quyidagi qo‗llanmalari bilan juda bog‗liqdir:
 Farmatsevtika birlamchi materiallarining yaxshi savdo va distribyusiya
amaliyoti;
 Dori shakllarida dori vositalarining barchaga ma‘lum substansiyalarini
(preparatni ro‗yxatdan o‗tkazish maqsadida taqdim etilgan ma‘lumot)
farmatsevtika mahsulotlari turg‗unligi tadqiqoti;
 yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti (GMP);
 Vaksina va biologik preparatlar uchun sovuq zanjir;
 Xalqaro Farmakopeya.
Mazkur qo‗llanma yuqorida aytib o‗tilgan hujjatlarga qo‗shimcha bo‗lib,
farmatsevtika mahsulotlarini to‗g‗ri saqlash va tashish uchun zarur bo‗lgan alohida
choralar tavsiflaridan tarkib topgan. Barcha sifat standartlariga rioya qilingan holda
uShbu choralarni zarurat tug‗ilganida alohida holatlarga moslash mumkin.
Mazkur qo‗llanma faqangina tibbiy mahsulotlar ishlab chiqaruvchiga
qo‗llash uchun emas, balki farmatsevtika mahsuloti import qiluvchilar,
ta‘minotchilar, ulgurji savdo qiluvchilar, dorixona va kasalxonalarga xam
taalluqlidir. Shuningdek farmatsevtika mahsuloti saqlash joyi bo‗lgan korxona
faoliyati turini hisobga olgan holda qo‗llanmadan foydalanishi mumkin. Shu bilan
birga milliy va hududiy talablarga ham rioya qilish zarur.
Glossariy
Quyida keltirilgan tushunchalar zamonaviy qonunosti hujjatlari va
tavsiyalarga asoslangan holda mazkur qo‗llanmada ishlatiladi:
Faol farmatsevtik ingredient – dori preparatlari ishlab chiqarishda
qo‗llaniladigan modda yoki moddalar aralashmasi, Shuningdek, ishlab chiqarish
jarayonida uShbu preparatning faol moddasiga aylanadigan ingredient. Bunday
moddalar farmakologik yoki tashxis, davolash, kasallik belgilarini engillashtirish
yoki oldini olishda bevosita ta‘sir ko‗rsatishi, shuningdek organizm tuzilishi yoki
funksiyalariga ta‘sir ko‗rsatishi lozim.
Yordamchi moddalar
 dori vositasini ishlab chiqarish jarayonida qayta ishlashni engillashtirish;
 preparatni turg‗unligi oshirish va biosamaradorligini yaxshilash
maqsadida uni qo‗llab-quvvatlash va himoya qilish;
 mahsulot Chinligini aniqlash;
 preparatni saqlash yoki qo‗llash jarayonida bezararligi va samaradorligini
yaxshilash maqsadida boshqa ko‗rsatkichlarni ta‘minlovchi, faol moddadan farq
qiluvchi, lekin bezararligi tasdiqlangan va dori vositasi tarkibiga kirgan moddadir.
Yaroqlilik muddati – dori vositasining o‗ramlarida (odatda, yorliqda)
ko‗rsatilgan sana bo‗lib, bu muddatda preparat to‗g‗ri saqlash sharoitida
spetsifikatsiyasiga mos kelishi lozim. Ushbu sana har bir partiya tovar uchun
saqlash muddati va ishlab chiqarilgan sananing yig‗indisidan aniqlanadi.
165
Qaytadan sinov sanasi – keyinchalik qo‗llash uchun yaroqliligini aniqlash
maqsadida materialni qaytadan sinov qilish sanasi.
Ifloslanish – birlamchi material yoki oraliq yoki yakuniy mahsulotning
ishlab chiqarish, tanlab olish, joylash va qayta joylash, saqlash yoki tashish
jarayonlarida kimyoviy aralashma yoki mikrob yoki Yot modda bilan
ifloslanishidir.
Tayyorlash jarayonlari – farmatsevtika mahsulotini yaratish jarayonidagi
material qabul qilib olish, ularni qayta ishlash, joylash va qayta joylash, jihozlash
va qayta jihozlash kabi yakuniy mahsulot olingunga qadar barcha bosqichlardir.
Jihozlash – tekshirish va Yorliqlashni o‗z ichiga olgan barcha zarur
ma‘lumotga ega bo‗lgan to‗g‗ri Yorliq tanlash jarayoni.
Material(lar) – birlamchi material (faol farmatsevtik ingredient va
yordamchi moddalar), reagentlar, erituvchilar, oraliq mahsulotlar, o‗rov
materiallari va yorliqlarni belgilashga mo‗ljallangan umumiy tushuncha.
Qarama-qarshi kontaminatsiya – ishlab chiqarish jarayonida birlamchi
material, oraliq mahsulot yoki yakuniy mahsulotning boshqa birlamchi material
yoki mahsulot bilan ifloslanishi.
Ta‘minotchi – talabga muvofiq farmatsevtika mahsulotni olib kelib, u bilan
ta‘minlovchi Shaxs. Agentlar, vositachilar, distribyutorlar, ishlab chiqaruvchilar
yoki sotuvchilar ta‘minotchi bo‗lishlari mumkin. Odatda, ta‘minotchilar vakolatli
organlar tomonidan mas‘ul etib tayinlanadi.
Ishlab chiqarish – materiallar va mahsulotlar sotib olish, yakuniy mahsulot
tayyorlash, sifat nazoratini o‗tkazish, chiqarish, saqlash va tarqatish, Shuningdek,
tekshirish bosqichlari.
O‗rov materiallari – tashish uchun mo‗ljallangan sirtqi o‗ramlardan
tashqari, farmatsevtika mahsulotini joylash uchun qo‗llaniladigan, material. O‗rov
materiallari mahsulot bilan to‗g‗ridan-to‗g‗ri aloqadorligiga qarab birlamchi yoki
ikkilamchi bo‗lishi mumkin.
Farmatsevtika mahsuloti – import qiluvchi yoki eksport qiluvchi
davlatidan tashqari, qonun doirasida tekshiriladigan, odam uchun mo‗ljallangan
mahsulot bo‗lib, yakuniy dori shaklida yoki mazkur dori shaklini tayyorlashda
birlamchi material sifatida qo‗llaniladigan dori vositasidir.
Saqlash – farmatsevtika mahsulotini qo‗llanilgunga qadar saqlash muddati.
Xodimlar
Saqlashning turli joyi (masalan, ishlab chiqaruvchi, distribyutor, ulgurji
sotuvchi, dorixona yoki kasalxona)da farmatsevtika mahsuloti sifati saqlashini
ta‘minlash uchun etarli miqdorda malakali xodim bo‗lishi Shart. Malakali xodim
davlat normalariga mos kelishi kerak.
Xodimlar yaxshi saqlash amaliyoti, qonun hujjatlari, xavfsizlik choralari
bo‗yicha o‗qitilishi lozim.
Xodimlar maxsus o‗quv kurslarida o‗qishlari va shaxsiy gigena va sanitariya
standartlariga rioya qilishlari shart.
Saqlash zonasida faoliyat ko‗rsatayotgan xodimlar bajarilayotgan ishiga
tegishli ravishda himoya va ishchi kiyimlar kiyishi lozim.
166
Xona va uskunalar
Mahsulot saqlash uchun xona - Farmatsevtika mahsuloti saqlanadigan
xonaga begonalar kirmasligini nazorat qilish kerak.
Turli toifadagi materiallar va mahsulotlar, xususan: birlamchi va o‗rov
materiallari, oraliq mahsulotlar, tayyor mahsulot, karantindagi mahsulotlar,
sifatsiz, qaytarib kelingan yoki chaqirib olingan mahsulotlarni tartibli saqlashni
ta‘minlash maqsadida xona etarli darajada keng bo‗lishi Shart.
Qoniqarli saqlash sharoitini ta‘minlash maqsadida mahsulot saqlash uchun
xona qaytadan loyihalashtirilgan yoki qayta uskunalangan bo‗lishi Shart. Xona
toza, quruq, me‘yordagi haroratda bo‗lishi kerak. Agar maxsus saqlash sharoiti
(masalan, harorat yoki nisbiy namlik) ga zarurat bo‗lsa, uShbu sharoitlarni
ta‘minlash, bosqichma-bosqich ko‗rsatkichlarni tekshirish, kuzatish va belgilash
kerak. Materiallar va farmatsevtika mahsulotlari polda saqlanishi mumkin emas,
ular orasida tozalash va kuzatish uchun etarli joy bo‗lishi Shart. Poddonlar toza va
yaxshi xolatda bo‗lishi kerak.
Mahsulot saqlash uchun xona toza bo‗lishi, axlat to‗planishi va
zararkunandalar va kemiruvchilar paydo bo‗lishiga yo‗l qo‗yilmasligi kerak.
Xonani tozalash usuli va muddati ko‗rsatilgan sanitar nazorat bo‗yicha choratadbirlar rejasini tuzish va yozib borish, dezinseksiya va deratizatsiya dasturini
tuzish lozim. Dezinseksiya va deratizatsiya vositalari bezarar bo‗lib, materiallar va
farmatsevtika mahsuloti ifloslanishi xavfini tug‗dirmasligi lozim. Boshqa
mahsulotlarni ifloslanishini oldini olish maqsadida quyilgan yoki sochiluvchan
xom ashyoni birlamchi mahsulotni tozalash uchun maxsus usulni yaratish Shart.
Materiallar va mahsulotlarni tashib kelish va tashib ketish joylari ob-havo
ta‘siridan himoyalangan bo‗lishi Shart. Tovar qabul qilib olish xonasi, saqlash
uchun jo‗natishdan oldin preparat va materiallarning konteynerlarini zarurat
tug‗ilganda tozalash imkonini beruvchi uskunalar bilan ta‘minlangan bo‗lishi
Shart.
Preparatlarni karantinda saqlanadigan xona aniq belgilangan bo‗lishi faqat
mas‘ul xodim kirishiga ruxsat berilgan bo‗lishi shart. Kirishni chegaralash
sharoitini ta‘minlashda kompyuterlashtirilgan tizimni qo‗llash mumkin.
Birlamchi materiallar namunalarni tanlab olish uchun tegishli nazorat
sharoitlari mavjud bo‗lgan alohida xona ajratilishi kerak. Mahsulot saqlashga
mo‗ljallangan xonada namunalar tanlab olish, jaryonida ifloslanish va qaramaqarshi kontaminatsiyani oldini olish shart. Namunalar tanlab olish xonasini
tozalash uchun tegishli jaryonlarni yaratish zarur.
Sifatsiz, qaytarib olingan, yaroqlilik muddati tugagan mahsulotlar uchun
jismoniy izolyasiya qilingan boshqa ishonchli usul (elektron) bilan izolyasiya
qilingan alohida hudud ajratilishi Shart. Bunday mahsulotlar va materialarni,
saqlash uchun alohida xonalar bo‗lishi kerak.
Yuqori faol va radioaktiv materiallar, giyohvand vositalar va boshqa xavfli
materiallar va farmatsevtika mahsulotlari, shuningdek yong‗indan xavfli va
portlovchi moddalar (masalan, tez yonuvchan suyuqliklar va bosim ostidagi gazlar)
bezararligi va qo‗riqlanishi ta‘minlangan alohida ajratilgan joyda saqlanishi Shart.
167
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlari bilan yaxshi ishlab chiqarish
amaliyoti (GMP) tamoyillariga mos ravishda muomalada bo‗lish kerak.
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlarini ifloslanishi, aralashib ketishi va
qarama-qarshi kontaminatsiyaga yo‗l qo‗ymagan holda saqlash lozim.
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlari ularning sifati saqlangan holda
saqlanishini ta‘minlanishi va ularning zahirasi muntazam ravishda yangilanib
turishi lozim. Birinchi navbatda yaroqlilik muddati tugayotgan («first expired/first
out» (FEFO tamoyili)) mahsulotlardan qutilish kerak.
Sifatsiz materiallar va farmatsevtika mahsulotlari ajratilishi va karantin
sharoitida saqlashga jo‗natilishi, ularning taqdiri oxirigacha hal bo‗lmagunga qadar
qo‗llanilishiga yo‗l qo‗yilmasligi kerak.
Giyohvand vositalar xalqaro konvensiya va giyohvand vositalar muomalasi
to‗g‗risidagi milliy qonunosti hujjatlariga mos ravishda saqlanishi Shart.
SHikastlangan mahsulotlar ajratib olinishi va alohida xonada saqlanishi
kerak.
Barcha turdagi ishlarni amalga oshirish maqsadida mahsulotlar saqlanadigan
xonaning Yorug‗ligi ta‘minlanishi zarur.
Saqlash sharoitlari
Farmatsevtika mahsulotlari va materiallarni saqlash sharoiti turg‗unlik
tadqiqotlariga asoslangan, Yorliqda ko‗rsatilgan talablarga javob berishi Shart.
Saqlash sharoiti nazorati
Harorat o‗zgarishini tekshirib turish lozim. Kuzatuv apparatini muntazam
ravishda tekshirib turish, natijalari esa yozib, saqlab qo‗yilishi zarur. Barcha
natijalar yozuvlari, material yoki mahsulotning yaroqlilik muddati tugagandan
so‗ng kamida bir yil yoki milliy qonun hujjatlariga mos ravishda saqlanishi lozim.
Harorat kartasi barcha xonalarda bir xil harorat tartibini namoyish qilishi lozim.
Harorat o‗zgarishi ko‗p kuzatiladigan joylarga harorat o‗lchagichi (datchik)
o‗pHatilishi lozim.
Kuzatuv apparaturasini muntazam ravishda kalibrlab turish lozim.
Mahsulotni saqlash bo‗yicha talablar
Hujjatlar: yozma yo‗riqnomalar va hisobotlar
Mahsulotni saqlash uchun xonalardagi barcha faoliyat, xususan yaroqlilik
muddati tugagan mahsulot bo‗yicha olib borilgan ishlarning yozma
yo‗riqnomalari, Shuningdek hisobotlari saqlanishi lozim. UShbu yo‗riqnomalar va
hisobotlar saqlash bosqichlarini aniq tavsiflashi, farmatsevtika mahsuloti,
materiallarning bir joydan ikkinchi joyga ko‗chishi va zarurat tug‗ilganda,
mahsulotning qaytarish xolatlarida tashkillashtirish ma‘lumotlarini o‗z ichiga
olishi kerak.
Har bir saqlanayotgan material yoki mahsulot uchun saqlash sharoiti,
ehtiyotkorlik choralari va qayta sinov sanasi ko‗rsatilgan doimiy yozma yoki
elektron ma‘lumotga ega bo‗lish Shart. Qonun va Farmakopeya talablariga doimo
rioya qilish kerak.
Xar bir mahsulot qabul qilish vaqtidagi hisobotlar saqlanishi zarur. UShbu
hisobotlarda mahsulotning tashqi ko‗rinishi, sifati, miqdori, ta‘minotchisi,
168
ta‘minotchi tomonidan berilgan partiya raqami, qabul qilingan sanasi, qabul
qilingandagi partiya raqami va yaroqlilik muddati tugagan sana to‗g‗risidagi
ma‘lumotlar ko‗rsatilishi lozim. Agar qonunlarda uShbu ma‘lumotlarni alohida
davr ichida saqlash belgilangan bo‗lsa, unga roiya qilish zarur. (UShbu
ma‘lumotlarni qabul qilingan materiallar yoki mahsulotlarning yaroqlilik muddati
tugaganidan so‗ng yana bir yil saqlashga to‗g‗ri keladi.)
Farmatsevtika xom ashyolar va mahsulotlarni qabul qilish yoki jo‗natishni
yozma ravishda olib borish lozim; yozuvlar alohida belgilar, masalan partiya
raqami orqali olib boriladi.
Jihozlash va konteynerlar
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlari
ularning sifatiga ta‘sir
ko‗rsatmaydigan va tashqi ta‘sirdan, xususan bakterial ifloslanishdan ishonchli
himoyani ta‘minlovchi konteynerlarda saqlanishi lozim.
Konteynerlar tartibli jihozlanishi Shart: material nomi, partiya raqami,
yaroqlilik muddati yoki qayta sinov sanasi, saqlash sharoiti va (zarurat tug‗ilganda)
farmakopeyaga izoh ko‗rsatilish lozim. Umumqabul qilingan qisqartmalar, nomlar
yoki kodlar ishlatishi Shart.
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlarini qabul qilish
Tovar qabul qilinganda qabul qilinayotgan partiya buyurtmaga mosligi
tekshirilishi, xar bir konteynepNing partiya raqami, material (farmatsevtika
mahsuloti) turi, uning miqdorining Yorliqqa mosligi tekshirilishi Shart.
Partiyadagi konteynerlarning bir xilligi va tovapNing bir nechta partiyasi
taqdim etilganda zarurat tug‗ilsa tovarlarni partiya raqamiga mos ravishda ajratish
zarur.
Xar bir konteyner ehtimoli bo‗lgan ifloslanishlar, buzilishlar yoki
Shikastlanishlarga tekshirilishi, agar bunga gumon bo‗lsa va zarurat tug‗ilganda
barcha partiya keyinchalik tekshiruvlar uchun karantinga jo‗natilishi kerak.
Namunalar tanlab olish zarurat tug‗ilganda malakali va maxsus o‗quv
kurslarida o‗qigan xodim tomonidan yozma yo‗riqnomalarga asosan qat‘iy
ravishda amalga oshirilishi lozim. Namunalar tanlab olingan konteynerlar tegishli
ravishda jihozlanishi Shart.
Namunalar tanlab olingandan so‗ng tovar karantinda saqlanadi.
Karantinning barcha bosqichida va davomiy saqlash uchun partiya alohida
saqlanishi lozim.
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlari karantindan olish to‗g‗risidagi
rasmiy ruxsatnoma yoki sifatsizligi to‗g‗risidagi ma‘lumot olingunga qadar
karantinda saqlanadi.
Sifatsiz materiallar va farmatsevtika mahsulotlarini qo‗llanishini oldini olish
bo‗yicha choralar ko‗rilishi Shart. UShbu mahsulotlar yo‗q qilingunga yoki
ta‘minotchiga qaytarib berilgunga qadar alohida saqlanishi lozim.
Zahiralarni yangilash va ulrani nazorati.
Mahsulotlar hisob-kitobini amalda mavjud bo‗lgan tovarlarni hujjatdagi
bilan taqqoslagan xolda doimiy olib borish zarur.
169
Nomutanosiblik aniqlanganda xatoliklarni aniqlash va/yoki noto‗g‗ri
berilganligini aniqlash maqsadida tekshiruv ishlarini amalga oshirish zarur.
Ishlab chiqarish korxonalarida
qisman ishlatilgan materialalr yoki
farmatsevtika mahsulotlari saqlagan konteynerlarni davomiy saqlash sharoitida
buzilishi yoki ifloslanishini oldini olish maqsadida yaxshilab yopish maqsadga
muvofiqdir. Ochilgan yoki qisman ishlatilgan konteynerlardagi materiallar va
farmatsevtika mahsulotlari birinchi navbatda qo‗llanilishi zarur.
Shikastlangan o‗ramlardagi mahsulotlar ularning sifatiga zarar
etkazilmaganda ishlatilishi mumkin. Zarur hollarda bunday holatlarda sifat
nazoratiga javobgar Shaxsga uShbu ma‘lumot etkazilishi kerak. Barcha ko‗rilgan
choralar hujjatlashtirilishi Shart.
Yaroqlilik muddati tugagan va qo‗llanilishdan chiqqan materiallar va
mahsulotlar mavjudligini tekshirish
YAroqlilik muddati tugagan va qo‗llash mumkin bo‗lmagan mahsulotlar
zahirasi mavjudligini muntazam ravishda tekshirib turish lozim. Yaroqlilik
muddati tugagan materiallar va farmatsevtika mahsulotlarining ishlatishga yo‗l
qo‗ymaslik lozim.
TovapNing qaytarilishi
1. Qaytarilayotgan tovar, jumladan chaqirilgan mahsulot belgilangan
tartibda qaytarilishi, barcha yozuvlar va hisobotlar saqlanishi lozim.
2. Qaytarilayotgan tovarlar karantinga qo‗yilishi kerak. Ularni boshqa
tovarlar bilan saqlash faqat rasmiy Shaxs qaroriga asosan amalga oshiriladi.
Bunday qaror qaytadan sifati qoniqarli baholanganda qabul qilinadi.
3. Muomalaga qayta chiqarilgan tovar aniqlanishi va ro‗yxatdan o‗tkazilishi
hujjatlashtirilgan bo‗lishi Shart. Mijozlar tomonidan dorixonaga qaytarilgan
farmatsevtik preparatlari yo‗q qilinishi Shart.
Jo‗natish va tashish
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlarini tashishda ularning butunligi
saqlanishini belgilash va saqlash sharoitlariga rioya qilish zarur.
Tibbiy immunobiologik preparatlarni tashishda ―sovuq zanjir‖ usulidan
quruq muz qo‗llanilgan holda, alohida ehtiyotkorlik ko‗rilishi shart. Odatiy
ehtiyotkorlik choralaridan tashqari, materiallar yoki mahsulotlarning sifatiga salbiy
(masalan, muzlashi) ta‘sir ko‗rsatmasligini oldini olish maqsadida quruq muz bilan
aloqada bo‗lmasligini ta‘minlash zarur.
Ba‘zi ko‗rsatkichlar, masalan harorat nazorati uchun asboblar ishlatish
tavsiya etiladi. Davomiy tekshirish maqsadida asboblar ko‗rsatkichlarini aniqlab
borish zarur.
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlarini jo‗natish va tashish faqat ularga
buyurtma bo‗lgandagina amalga oshirilishi zarur. Buyurtmani qabul qilish va
tovapHi jo‗natish hujjatlashtirilishi zarur.
Buyurtma berilgan materiallar va farmatsevtika mahsulotlari turi e‘tiborga
olingan holda hujjatlashtiriladi va alohida ehtiyotkorlik choralari ko‗rilib
jo‗natilishi tashkillashtiriladi.
170
O‗ramlar tashqi ta‘sirlardan himoyani ta‘minlashi va o‗chib ketmaydigan
marker bilan jihozlanishi Shart.
Jo‗natish to‗g‗risidagi hisobotlar quyidagi ma‘lumotlarda o‗z aksini topishi
zarur.
 jo‗natish sanasi;
 buyurtmachi nomi va manzili;
 mahsulot tasnifi (nomi, dori shakli va ta‘sir kuchi (zarurat bo‗lganida),
partiya raqami va miqdori);
 tashish va saqlash sharoitlari.
Hisobotlar oson tushunarli bo‗lishi va so‗ralganda taqdim etilishi zarur.
Mahsulotni chaqirib olish
Materiallar va farmatsevtika mahsulotini sifatiga gumon bo‗lsa yoki uning
qoniqarsiz sifati to‗g‗risida ishonchli ma‘lumotlarga ega bo‗linsa ularni tez va
samarali chaqirib olish chorasini yaratish zarur.
Me‘yoriy saqlash sharoitlari
Quruq, yaxshi Shamollatiladigan, 15-250S haroratda, ob-havo sharoitlaridan
kelib chiqqan holda 300S gacha haroratda saqlash me‘yoriy saqlash hisoblanadi.
Maxsus (alohida) saqlash sharoitlari
Maxsus sharoitlarda saqlanadigan dori vositalari saqlash bo‗yicha alohida
yo‗riqnomalarni talab etadi. Agar maxsus sharoitlar (masalan, doimiy ravishda
sovuqda saqlash) to‗g‗risida alohida aytib o‗tilmagan bo‗lsa, yo‗riqnomadan
siljishga juda qisqa muddatga (masalan, mahalliy tashish vaqtida) yo‗l qo‗yiladi.
Dori vositalarini saqlash va yaroqlilik muddatlarini o‗rganish, usullarini
takomillashtirish, hujjatlar to‗plami.
Yuqori haroratda «tezlashtirilgan eskirtirish» usuli asosida dori vositalari
yaroqlilik muddatini aniqlash maqsadida ish olib borish bo‗yicha.
I.ASOSIY QOIDALAR
1.1. UShbu «Yuqori haroratda «tezlashtirilgan eskirtirish» usuli asosida dori
vositalari yaroqlilik muddatini aniqlash maqsadida ish olib borish bo‗yicha»
vaqtingchalik yo‗riqnoma OST 42-2-72 «Dori vositalari. YAroqlilik muddatini
o‗pHatish tartibi» ning 1.2.1 bandini takomillashtirish maqsadida tuzilgan.
1.2. Yo‗riqnoma bajarishda aniq kimyoviy tuzilishga ega bo‗lgan dori
moddalari- substansiyalar va ta‘sir etuvchi sifatida ko‗rsatilgan modda saqlagan
tayyor dori turlari uchun qo‗llaniladi. Yo‗riqnoma o‗simlik xom ashyosi,
polipeptidlar, oqsil, endokrin va boshqa biologik usul bilan olingan, aniq tarkibga
yoki kimyoviy tuzilishga aniq bo‗lmagan moddalar saqlagan dori vositalari uchun
qo‗llanilmaydi.
1.3. «Tezlashtirilgan eskirtirish» usuli bilan yaroqlilik muddati berilayotgan
dori vositasi, uni saqlash sharoitidagi haroratidan yuqori bo‗lgan haroratda
saqlashga asoslangan. Odatda, harorat ko‗tarilganida, dori vositasida kechadigan
fizik-kimyoviy jarayonlar tezlashadi, bu esa vaqt o‗tishi bilan dori vositasi sifatini
yomonlashishiga olib keladi. Shunday qilib, harorat ko‗tarilgandagi vaqt oralig‗i
171
dori vositasi sifat nazorati ko‗rsatkichlari saqlanib qolinadigan chegara (tajribaviy
yaroqlilik muddati) yaroqlilik muddatidagi saqlash sharoiti harorati bilan
solishtirilganda sun‘iy qisqartiriladi. Bu yaroqlilik muddatini o‗pHatishda vaqtni
ancha qisqarishiga olib keladi.
1.4. Dori vositasining «tezlashtirilgan eskirtirish» usuli jarayonida olingan
natijasi asosida, yaroqlilik muddatini ta‘minlovchi saqlash haroratini belgilash
mumkin.
1.5. Dori preparatlarini mal‘lum bir xaroratdagi Yaroqlilik muddati yukori
xaroratda aniklangan tajribaviy Yaroqlilik muddati bilan uzviy boglik. Uni kuydagi
formula orkali anikladi.
S - yaroqlilik muddati;
txr - saqlash harorati;
Se - tajribaviy yaroqlilik muddati;
te – tajribaviy saqlash harorati;
S = K  Сэ
Koeffitsient
K= А
t э  t хр
10
Ushbu yuriqnomada kiyoviy reaksiya tezligi harorati koeffitsienti A = 2 ga
teng qilib belgilangan.
1.6. 1- jadvalda A=2 teng bo‗lganida, kiymat turli harorat farki
ko‗rsatkichlarida muvfoiklik koeffitsienti keltirilgan.
1-jadval
0
(te - txr) S
10
20
30
40
50
60
70
K
2
2
8
16
32
64
128
Eslatma. txr odatda 200S ga teng hisoblanadi.
«TEZLASHTIRILGAN ESKIRTIRISH» USULIDA YAROQLILIK MUDDATINI
ANIKLASH sharoitLARI.
1. «Tezlashtirilgan eskirtirish» usuli bo‗yicha dori vositasi yaroqlilik
muddatini aniqlash uchun dori vositasi yaratuvchi tashkilotlar yoki ishlab
chiqaruvchi korxonalar tomonidan olib boriladi.
2. Dori vositasi bilan «tezlashtirilgan eskirtirish» usulida tajriba olib borish
uchun termostatlar, termoShkaflar, klimatik kameralar yoki Shu singari uskunalar
mavjud bo‗lib, ular butun tajriba davomida avtomatik ravishda belgilangan te tajribaviy haroratni +10S aniqlikda saqlab turishi kerak.
3. Yaroqlilik muddatini aniqlash maqsadida dori vositalari namunalari MTH
da ko‗rsatilgan idish va o‗ramlarda, yangi dori vositalari esa - yaratuvchi tashkilot
tavsiya qilgan idish va o‗ramlarda o‗rganiladi. Gigroskopik dori vositalari uchun
o‗ramlar «Dori vositalari – substansiyalar turg‗unligiga namlik va havoning
boshqa kimyoviy faol moddalari ta‘sirini o‗rganish bo‗yicha yo‗riqnoma»ga
muvofiq tanlanadi. Agar dori vositasi yirik qadoqlarda ishlab chiqarilsa, uni xuddi
Shu materialdan tayyorlangan kichik idishlarga qayta qadoqlash zarur.
4. yuqori tajribaviy saqlash harorati kichik vaqt oralig‗ida yaroqlilik
muddatini belgilashni ta‘minlashi zarur. Biroq bu harorat dori vositasini agregat
172
holatini o‗zgarishi yoki qadoq materialini buzilishida olib keladigan chegaradan
ortmasligi kerak.
5. Quyidagi tajribaviy saqlash xarorati tavsiya etiladi:
- alohida individual moddalar uchun – 600S;
- tabletkalar, kapsulalar, in‘eksion eritmalar va sepmalar uchun – 600S;
- surtmalar, linimentlar va Shprits-tyubiklar uchun – 400S;
- shamchalar va aerozollar uchun – 300S.
Tekshirilayotgan namunalarga Yorug‗lik ta‘siri bulmasligi ta‘minlanishini
kerak.
DORI VOSITALARIDA «TEZLASHTIRILGAN ESKIRTIRISH» USULIDA TAJRIBA
O‗TKAZISH
1. «Tezlashtirilgan eskirtirish» usulida tajriba o‗tkazish uchta seriya (partiya)
dori vositalarida o‗tkaziladi. Ba‘zi alohida holatlarda dori vositasining ikki seriya
(partiya) sida tajriba o‗tkazish mumkin.
2. Tajribaviy saqlash harorati (te) eng kamida txr – saqlash haroratidan o‗n
gradusga farq qilishi lozim.
3. MTHda ko‗rsatilgan talablar asosida dori vositalari sifat ko‗rsatkichlari
aniqlanadi. Saqlash sharoitida o‗zgarishi mumkin bo‗lmagan ko‗rsatkichlar faqat
dori vositasini saqlashga qo‗yishdan avval o‗rganiladi.
MTXda keltirilgan tahlil usullari dori vositasi sifat ko‗rsatkichlardagi
uzgarishlarni aniklash imkonini bermasa, dori vositasini saqlash vaqtida
qo‗shimcha ravishda sifatidagi aniqlashga uzgarishlarni imkon beradigan tahlil olib
borish, maqsadga muvofiqdir. Bu yaroqlilik muddatini belgilashda asosli qarorlar
qabul qilish imkonini beradi. Bunda (zarurat tug‗ilganda) tegishli usullar MTH ga
belgilangan tartibda kiritilishi mumkin.
4.Dori vositasi sifat ko‗rsatkichlari «tezlashtirilgan eskirtirish» jarayonida
kursatgichlar, oddiy sharoitda olti oyga ekvivalentga teng bo‗lgan vaqtlar
oralig‗ida aniqlanadi. Sifat ko‗rsatkichi nazorati bosqichlari tajribaviy saqlash
haroratiga bog‗liqligi 2-jadvalda keltirilgan.
(te - txr) 0S
10
20
30
40
50
60
70
Sifat ko‗rsatkichi nazorati
92
46
23
11,5
6
69
34
bosqichlari
кун
кун
кун
кун
кун кун
кун
5. Tajriba yo‗li bilan saqlashga mo‗ljallangan, tajriba rejasida belgilangan
dori vositasi miqdori har bir tanlangan harorat uchun oltita nazorat tadqiqoti
o‗tkazish uchun etarli bo‗lishi lozim. Nazorat tadqiqotlari o‗tkir zaharlilik va
biologik ta‘sipHi ham o‗z ichiga olishi mumkin.
6. Tajribaviy saqlashni boshlanish muddati – dori vositasini termostat
uskunasiga joylash vaqti hisoblanib, uning yakuni – tajribaviy saqlash muddati
tugashi yoki dori vositasi MTH talablariga javob bermasligi yoki «tezlashtirilgan
eskirit
ish» usulini olib borayotgan tashkilot tomonidan boshqa ko‗rsatkichlar
bo‗yicha yaroqsiz deb hisoblanishidir. Turli haroratlardagi eng kup saqlash
muddatlari 3-jadvalda keltirilgan.
Yаroqlilik
Tajribaviy saqlash muddati, кун
muddati
(te - txr), 0S
173
10
20
30
40
50
60
70
2 yil
365
182
91
46
23
11,4
5,7
3 yil
548
274
137
68
34
17
8,6
4 yil
730
365
182
91
46
23
11,4
5 yil
913
456
228
114
57
29
14,3
7. Yaroqlilik muddatini hisoblash uchun sutkalar (yoki soatlar)da berilgan
tajribaviy yaroqlilik muddatini K koeffitsientiga ko‗paytiriladi (1-jadvalga qarang).
Odatda, txr 200C ga teng deb belgilanadi. UShbu yo‗l bilan xisoblangan Yaroqlilik
muddati, berilgan dori vositasi seriyasi uchun urtacha arifmetik yaroqlilik muddati
hisoblanadi. Kursatgichlar 180 sutkaga farq kilsa, «tezlashtirilgan eskirtirish»
usulining eng yuqori haroratida olingan yaroqlilik muddati e‘tiborga olinmaydi.
Masalan:
Saqlash harorati t xr = 200S. Ishlab chiqarilgan va tajribaviy saqlash vaqt
oralig‗i S0 =30 sutka. te(I) va te(II) 400C va 600C ga teng. Tajribaviy yaroqlilik
muddati Se(I) va Ce(II) tegishli ravishda 243 va 70 sutkaga teng.
S(I) = 243 sut ∙ 4 + 30 sut = 1002 sut (K = 2)
S(II) = 70 sut ∙ 16 + 30 sut = 1150 sut (K = 2)
S(I) - S(II) = 148 sut < 180 sut
S = (1002 sut +1150 sut) : 2 = 1076 sut (2 yil 11 oy).
8. Dori vositasining turli seriyalari uchun aniklangan yaroqlilik muddatlari
farq qilsa, olingan natijaning eng kichigi yaroqlilik muddati deb hisoblanadi.
9. Belgilangan yaroqlilik muddatini ta‘minlash uchun saqlash harorati txr ni
1.5. bandda berilgan tenglamaga muvofiq hisoblanadi.
txr = 200S +
C 0
10
lg 20 C
lg A
C
yoki
txr = te +
10
Cэ
lg
lg A C
10.Maksimal nazariy saqlash harorati uchun dori vositasi yaroqlilik muddati
uch yilga teng bo‗lgan harorat qabul qilingan. U hisob yo‗li bilan yaroqlilik
muddati 200S haroratda 3.9. bandda keltirilgan formula asosida aniqlanadi.
Masalan:
t maks qo‗sh = 200S +
C 0
10
 20 C
lg A 3  365
Bu erda;
3  365 – sutkada belgilangan 3 yillik yaroqlilik muddati;
S200S – 200S haroratda sutkada belgilangan yaroqlilik muddati.
A=2 teng bo‗lganida t maks qo‗sh hisob natijalari 4-jadvalda keltirilgan.
S200S
182,5 274 365 548 730 1095 1460 1825 2190 2920 4380
sutka
tmaks.qo‗sh0S -6
0
4
10 14 20
24
27
30
Tajribaviy saqlash natijalari seriya №_______________
Tajribaviy yaroqlilik muddati __________0S da _________sutka
Tajribaviy yaroqlilik muddati __________0S da _________sutka
Topilgan yaroqlilik muddati 200Sda
_________sutka
34
40
174
Bandda
keltirilgan
xisobot
formasiga
analitik
ma‘lumotlar
(xromatogrammalar, spektrlar), biologik tadqiqotlar natijalari, zarurat bo‗lganida
olingan natijalarni tasdiqlovchi qo‗shimcha materiallar ilova qilinishi zarur.
Dori vositasi yaroqlilik muddatini tasdiqlash uchun «tezlashtirilgan
eskirtirish» usuli bo‗yicha hisobot belgilangan tartibda FM (VFM) yoki FM ga
o‗zgartirish loyihasi bilan birgalikda taqdim etilishi lozim.
№ 26. Mavzu: Biologik samaradorligi va uni aniqlash
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. Biofarmatsiya va biologik samaradorlik.
2. Biofarmatsiyani rivojlanish tarixi.
3. LADMER
4. ―Farmatsevtik omillar‖ tushunchasi.
5. Biosamaradorlikni aniqlash usullari.
6. Farmakodinamika va farmakokinetika.
"Biofarmatsiya" - texnologiyaning nazariy asosi bo‗lib, birinchi marta
farmatsiyada XX asrning 60-yillaridan qo‗llanila boshlandi. Adabiyotlardagi
malumotlarga qaraganda, biofarmatsiya atamasini birinchi marta 1961 yilda AQSH
olimlari Levi va Vagnerlar ishlatishgan.
Bu atamaning aniq va to‗liq ifodasi 1972 yilda Amerika farmatsevtika
assotsiatsiyasining ilmiy farmatsevtika Akademiyasi tomonidan keltiriladi.
Gippokrat (eramizdan oldingi 460-370 yillar) dorilarning faolligi uning turiga va
tayyorlash jarayoniga bog‗liqligini, Galen (130-200-yillar) va Ibn Sino (9801037-yillar) esa maydalik darajasiga ham bog‗liqligini amaliyotda isbotlaganlar.
Biofarmatsiyaning asosiy vazifasi dorilarning odam va hayvonlarda biologik
faolligiga ta‘sir ko‗rsatadigan omillarni o‗rganish va shunga binoan ularning
terapevtik unumdorligini oshirish va qo‗shimcha ta‘sirini kamaytirish
Biofarmatsiyaning fan sifatidagi vazifalari:
- talabalarni farmatsevtik faoliyatida texnolog-izlanuvchi sifatida o‗qitish;
- yangi dori turlari muayyan tarkibini va texnologiyasini ishlab chiqishda
maxsus mutaxassislik malakasi asosida tadqiqotlar strukturasini tanlash va
ularni nazariy asoslarini o‗rganish;
turli dori shakllarida qo‗llanilgan dorivor preparatlarning farmako-kinetik
jarayonlarini oldindan bilish;
Dori turi tanaga tushganda murakkab jarayonlarga duch keladi, so‗ng o‗z
ta‘sirini ko‗rsatadi:
- Birinchi bosqichda qabul qilingan dori turidan biofaol moddaning ajralib
chiqishi va kerakli a‘zoga borib so‗rilishigacha bo‗lgan jarayonlar kiradi.
- Ikkinchi bosqichda biosuqlikka o‗tgan dori diffuziya qonunlariga binoan
so‗riladi. Diffuziya kinetikasiga farmatsevtik va fiziologik omillar ta‘sir
ko‗rsatadi. Jumladan, sirt faolligi, texnologik jararayon, dori turining
suyuqlikda erishi, parchalanish va hokazolar. Diffuziya kinetikasiga
to‗qima membranasining xususiyati va holati, to‗qimalarning ferment
faolligi kiradi.
175
- Dorilarning so‗rilishi bemor yoshi, jinsi, tana holatiga bog‗liq bo‗ladi.
- Uchinchi bosqichda fiziologik omillar asosiy o‗rin tutadi, ya‘ni dorilar yoki
uning metobolitlari tanada (qonda, to‗qimada) taqsimlanadi.
- To‗rtinchi bosqichda dorilarning tanadagi xarakatida asosiy biokimyo
omillari kuzatiladi.
Bunda dorilar yoki ular metobolitlarining
biosuyuqlikdagi xarakati va ajralib chiqishi sodir bo‗ladi.
SHunday qilib, biofarmatsiyaning asosiy maqsadi bor dori turlarini
terapevtik samaradorligini yaxshilashni va yangi dori turlarini yaratishni nazariy
va eksperimental holda asoslashdan iborat
Biofarmatsiyaning rivojiga
horij olimlaridan: Xalabala (CHexiya).
Zaturetsko, Kruvchinskiy (Polsha), Myunzel (SHveysariya), Trandafilova (Bolgariya)
va boshqalarning ilmiy ishlari katta xissa qo‗shgan. Tadqiqotchilardan Goroxovsev
(1877y), Manaseeyn (1878y), Zasetskiy (1900y)larning xizmatlari juda katta.
XXasr – biofarmatsiyaning eng rivojlangan nuqtasi bo‗ldi. 70-yillarda professor
A.I. Tensova rahbarligida sobiq SSSR davrida ―Biofarmatsiya‖ bo‗limi tashkil etildi.
―Farmakologiya va farmatsiya‖ Ilmiy kengashi prezidiumi biofarmatsevtik
tadqiqotlarni olib borishning maqsadli dasturini ishlab chiqdi. ―Farmatsiya‖
muammolari Bosh instituti qoshida biofarmatsevtik markaz ochildi.
O‗sha vaqtda farmatsiya oliy o‗quv yurtlari talabalari uchun o‗quv va
biofarmatsiyadan nomzodlik dissertatsiyasi minimumini topshirish programmalari
tasdiqlandi. Ukraina Milliy universitetida (Xarkov sh.) 1987 yildan boshlab dori turlari
texnologiyasi kafedrasida biofarmatsiya kursi o‗qitila boshlandi.
MDH davlatlarida va Ukrainada biofarmatsiya asoschilari bo‗lib professorlar
YA.I.Xadjay va D.P.Salo hisoblanadi. Biofarmatsevtik tadqiqotlar davomchilari va
biofarmatsiyani
rivojlantirayotgan
prof:
I.M.Persov,
G.S.Bushura,
A.I.Tixonov,N.A.Lyapunov, G.V. Obolensev, M.V.SHteyngart, N.A.Kazarinov,
D.I.Dmitrievskiy, V.A.Spiridonov va boshqalar hisoblanadi.
SHuningdek,
o‗zbek
olimlaridan
S.M.Mahkamov,
M.U.Usubbaev,
M.M.Mirolimov, X.K.Jalilov,Z.A.Nazarova, K.S.Maxmudjonova kabilarning zararsiz,
turg‗un biosamarador dorilarni yaratish bo‗yicha olib borgan tadqiqotlari natijalari
O‗zbekiston respublikasida biofarmatsiyaning rivojiga o‗z xissasini qo‗shdi. 1974
yilda biosamaradorlik ―testi‖ Jahon Sog‗liqni saqlash tashkilotining 17-assambleyasi
tomonidan qabul qilindi va shu tashkilotning tavsiyasi bilan bu test in vitro
tajribalarida olib boriladi.
Jahon Sog‗liqni saqlash tashkiloti tavsiyasi bilan biosamaradorlikni nistrumental
– in vitro usuli qo‗llanila boshlandi. In vitro usullari orasida eng ko‗p qo‗llaniladigani
dializ, ―aylaniladigan kajava‖ va ―aylanadigan kolba‖ usullaridir. So‗rilish tezligi preparatning suyuqlikda maksimal konsentratsiyasining hosil bo‗lish vaqti bilan
ifodalanadi.
So‗rilish darajasi - dori moddani tekshirilayotgan va andoza dori
turidan so‗rilgan miqdorining nisbati bilan belgilanadi.
Ammo bu ko‗rsatkichlar so‗rilish to‗liq bo‗lganligi yoki bo‗lmaganligini
ifodalab bera olmaydi.
176
So‗nggi paytlarda farmatsevtik fanlar ichida yangi LADMER iborasi paydo
bo‗lib, u dori vositasining ma‘lum alohida joylarida organizm bilan o‗zaro ta‘sirini
tavsiflaydi.
YA‘ni, ularni biofarmatsevtik, farmakokinetik va farmakodinamik
jihatdan tavsiflaydi. Erish testi birinchi marta 1970 yili AQSH XVIII
farmakopeyasining nashriga kiritligan edi va 7 ta preparatning erish testini aniqlash
usuli keltirilgan.
L
Liberation –dori moddasini dori shakli tarkibidan
ajralib chiqishi(in vitro ва in vivo)
A
Absorption – so‘rilish
D
Distribution – tarqalish
M
Metabolizm – mеtabolizm
E
Elimination – organizmdan chiqarilish
Biofarmatsiya
Farmakokinеtika
Farmakodinamika
R
Response – samaradorlik
Ta‘siri uzaytirilgan tananing ma‘lum a‘zosiga ta‘sir qiladigan dori turlari.
Dorilarni qabul qilingandan so‗ng ma‘lum vaqtdan so‗ng qonda terapevtik
konsentratsiyasini hosil qilib turadi, uning miqdorini me‘yorda ushlab turish uchun
dori kuniga 3-4 marta qabul qilinadi. Hozirgi vaqtda dori qabul qilgan-dan so‗ng
qondagi miqdorini uzoq vaqt ushlab turish maqsadida izlanishlar olib borilmoqda.
Bundan tashqari dorini kerakli a‘zoga etkazib borish muammosi tug‗ilmoqda.
Ta‘sirini uzaytirish quyidagi usullar bilan amalga oshiriladi:
- dori moddaning so‗rilishini pasaytirish.
- biotrans formatsiyani kamaytirish
- tanadan chiqib ketishini sekinlashtirish.
- tanada ma‘lum vaqtgacha dori modda konsentratsiyasini bir me‘yorda ushlab
turishi
- ishlatiladigan kimyoviy, fiziologik, texnik jarayonlar organizmga salbiy ta‘sir
etmasligi kerak.
- ishlatilgan yordamchi moddalar tanadan to‗la chiqib ketish kerak.
177
Ta‘siri uzaytirilgan dori tayyorlash muammosi birinchi marta penitsillin va
insulinning ineksiya uchun ishlatiladigan dori turini yaratish bilan amalga oshirildi
ta‘siri uzaytirilgan dorilar quyidagi talablarga javob berishi kerak.
Ineksiya uchun ishlatiladigan preparatlarni so‗rilishini sekinlashtirish orqali
amalga oshiriladi. Lekin penitsillinni kaliyli tuzi 3 – 4 soat ta‘sir etsa, uning prokainli
tuzining suvdagi suspenziyasi 42 soatga etadi. Insulin 4 – 6 soat ta‘sir etsa uning
protamin yoki globulinli birikmasi 24 soat ta‘sir etadi. suvli ineksiya eritmalarga
jelatin, Na K Mg, PVP kabi erdagi moddalar qo‗shilib qovushqoqligi oshirilsa, yog‗li
ineksion eritmalarga alyuminiy stearati qo‗shib oshirilsa 3 xaftagacha etishi mumkin.
YAponiyada plastmassadan tayyorlangan implantatsiyaga mo‗ljallangan kanamitsin
kapsulasi taklif etilgan bo‗lib ta‘siri 1 yilgacha etib boradi.
Ichiladigan preparatlarni ta‘sirini uzaytirish usullari – asosan texnik jarayonga va
yordamchi moddalarga bog‗liq. Ular 2 hil bo‗ladi.
1. Vaqti – vaqti bilan ta‘sir etuvchi moddaning ajralib chiqishi.
2.Uzluksiz modda ajralib chiqadi.
1 – guruhga tabletka, drajelar
2 – guruhga spansulalar
Retard tabletkalar – mikrokapsulalar Droykata mashinasida presslanadi va
boshqalar. Nitrong, sustak misol bo‗ladi.
Drullalar (Durulae) karkasli tabletkalar karkas bariy sulfat (g‗ovak) dori modda
kalsiy sulfatbilan aralashtiriladi va presslanadi ustiga qand, laktoza bilan aralashtiralid
va preslanadi.
Matritsa tabletkalar – 1959 yilda taklif etilgan bo‗lib bunda yordamchi modda
to‗rsimon asos tashkil qilib ularga bir me‘yorda ta‘sir etuvchi modda tarqatilgan
bo‗ladi. Tabletkalar oshqozon ichak tarmog‗ida erigandan so‗ng tabletkani asosi
o‗zgarmagan holda chiqib ketadi. Matritsa vazifasini gidrofil (algin kisltasi, Na alginat,
agar – agar va hakozolar). Gidrofob-mumlar, betaraf (PVX, PE, ES, MKS) va
anorganik birikmalarni kalsiy sulfat, bariy sulfat va aerosil. Tabletka umumiy qoidaga
binoan tayyorlanadi.
Fenkarol tabletkasi – ta‘siri 24 soat. AQSHda og‗iz orqali qabul qilinadigan,
so‗rlishi osmotik bosim tasiriga asoslangan dori turi ―oros‖ ishlab chiqarilgan. Orosni
tayyorlashda membrana vazifasini sellyuloza atsetati bajaradi. Suyuqlikni
membranadan o‗tishi qayishqoqlik beruvchi moddalar yordamida boshqariladi.
Membranada teshiklar lazer nuri yordamida 250 – 300 mkm kattalikda teshiladi.
Ularning 3 turi mavjud
1.
Mini osmatik nasos;
2.
Elementar osmotik nasos;
3.
Ikki taktli osmotik nasos.
Mini osmotik nasos ta‘sir etuvchi modda saqlovchi sig‗im bo‗lib, modda sig‗im
membranasining teshiklaridan 4 – 30 soat davomida 90% ajralib chiqadi.
Elementar osmotik nasos – dori modda bilan birgalikda vishilovi modda
aralashtiriladi va ma‘lum sig‗imga joylashtiriladi, uning membranasi
mikroteshikchalardan iborat.
178
Ikki taktli nasos dori modda va itarib chiqaruvchi modda joylashtirilgan ikki
xonadan iborat sig‗im bo‗lib, membranasi mikroteshikchalardan iborat. Bosimlar farqi
dori modda ajralib chiqadi.
Dorini kerakli a‘zoga etkazib beradigan.
Dorilarni qabul qilgach, qonga so‗rilib, konsentratsiyasi kamayib juda kam qismi
kasal a‘zoga etib boradi. 1950 yilda birinchi martda kapsula shaklida, 1970 yilda
malham shaklida dorilar ishlab chiqildi.
Hozirgi vaqtda aerozol va liposoma dori turlari ustida izlanishlar olib borilmoqda.
Kerakli a‘zoga dorini etkazib berishdan maqsad:
- kam miqdorda dori ishlatib, yuqori terapevtik unumdorlikka erishish;
- kerakli a‘zoga dori etkazishning mo‗‗tadil tezligiga erishish;
- 1. salaf:
- 2. dorini maqsadga muvofiq qabul qilish usulini tanlash.
1.
Salaf dori kimyoviy tuzilishi o‗zgargan birikma bo‗lib, tanada ferment
ta‘sirida faol ta‘sir qiluvchi shaklga o‗tadi.masalan atsetilsalitsil kislota
organizmida salditsil kislotaga va x.k.
2.
Dori tarkibiga mayda magnit zarrachalarini qo‗shib, unga magnit xususiyatini
berish orqali magnitli dorilar olish mumkin. Uning asosida Fe2O3 ning
boshqa metal oksidlarni bilan birikma holida saqlaydi. Geksaferitlar Me
Fe12O19 (M= Ba, Pb, Sr) ko‗pincha magnetit – FeO Fe2O3
Ular quyidagi 6 guruhga bo‗linadi.
1.
Magintli suyuqliklar:
2.
Magnitli suspenziya;
3.
Magnitli surtma dori;
4.
Magnitli mikrokapsula;
5.
Magnitli shamcha;
6.
Magnitli malxamlar.
1.
Magnitli suyuqliklar – dorilar kolloid eritma bo‗lib, uning dispers fazasi
mayda metal zarrachalari yoki magnetitdan iborat. Turg‗unlashtiruvchi sifatida SFM
ishlatiladi.
2.
Magnitli suspenziya – bu dispers tarmoq bo‗lib, dispers faza tarkibida bir
xil magnitlanadigan har xil dori magnit zarrachalari bo‗ladi.
3.
Magnitli surtmalar – to‗ldiruvchi modda magnetit bo‗lishi mumkin.
4.
Magnitli mikrokapsula – magnitli mikrosfera.
5.
Magnitli malxam va shamcha magnitli to‗ldiruvchi ishlatiladi.
O‗zgaruvchan magnit maydoni turli asboblar Pols–1,Pomos–101; MAG – 30 va
hakozolar.
№ 27. "YAxshi ishlab chiqarish amaliyoti" (GMR) va uni mahalliy ishlab
chiqaruvchi korxonalarga tadbiq etilishi.
Reja
1. GMP talablari va ularni amaliyotga tadbiq etilishi
2. Atamalar ta‘rifi.
3. GMP ning asosiy prinsiplari.
179
4. GMP ning bo‗limlari.
5. Dori vositalari sifatini boshqarishga nisbatan talablar. Sifat nazorati tamoillari
6. Dori vositasini sifatini ta‘minlash.
Xulosalar
GMP talablari va ularni amaliyotga tadbiq etilishi
Jahon sog‗liqni saqlash tashkiloti (World Health Organization) tomonidan
dori vositalarini ishlab chiqarish va sifatini texnik darajasiga baxo berish uchun
―Xalqaro savdoda farmatsevtik preparatlari sifatini tasdiqlash tizimi‖ yaratilib,
tizimning amal qilayotgan varianti 1992 yilda qabul qilingan.
Tizimda ishtirok etish uchun mamlakatda uchta sharoit mavjud bo‗lmog‗i
darkor:
1. Dori vositalarini Davlat ro‗yhatidan o‗tkazish idorasi va tizimning
mavjudligi.
2. Vakolatli idoralar tomonidan farmatsevtika korxonalarini muntazam
ravishda inspeksiyadan o‗tkazish.
3. Amaldagi korxonalarning GMP (Good manufacturing practice –
YAxshi ishlab chiqarish amaliyoti qoidalari) talablariga mos kelishi.
Bugungi kunda tizimga 140 dan ortiq davlatlar qo‗shilgan. Dori ishlab
chiqarish korxonalarining barchasida GMP qoidalari talablariga javob bermasligi
sababli O‗zbekiston tizim a‘zosi emas. SHuni ta‘kidlab o‗tish lozimki, yangi ishlab
chiqarilayotgan yoki importga chiqariladigan dori vositalarini ro‗yhatdan
o‗tkazishda GMP qoidalariga mos keladigan ishlab chiqarish sertifikati berilishi
kerak.
GMP – umumiy boshqaruv qoidalari bo‗lib, ishlab chiqarish jarayonlariva
nazorat sinovlari o‗tkazish tartibini belgilab, hamda chiqarishni turi, zamonaviy
usulda olib borish bo‗yicha minimal amaliy ko‗rsatmalarni o‗z ichiga oladi.
Turli mamlakatlarda GMP qoidalarini bajarilishini ta‘minlash maqsadida,
farmatsevtika maxsulotini ayrim turlarini chiqarish jarayonini tashkil qilish va
boshqarish sharoitlarini reglamentlovchi hamda aniqlovchi hujjatlar va standartlar
ishlab chiqilmoqda.
Bunday talablar ilk bor 1963 yilda AQSH da, (1965, 1971, 1978, 1987,
1989, 1992 yillarda to‗ldirilgan) keyinchalik Kanadada, Italiyada, Buyuk
Britaniyada, Avstraliyada va boshqa mamlakatlarda qabul qilingan. Bugungi kunda
bunday hujjatlar (GMP milliy qoidalari) 40 dan ortiq mamlakatlarda mavjud.
Bunday tashqari GMPning xududiy qoidalari ham mavjud, aniq qilib aytganda
bular:
Evropa hamjamiyatiga (European Community - ES) kiruvchi mamlakatlar
GMP qoidalari, ―Farmatsevtik nazorat bo‗yicha bitim‖ ishtirokchilari bo‗lgan
mamlakatlar GMP qoidalari Janubiy – SHarqiy Osiyo mamlakatlari Assotsiatsiyasi
a‘zo – mamlakatlari (Convention for the Natural Recognition of Inspection on
Respect of the Manufacture of Pharmaceutical Product -PC) va xalqaro GMP
qoidalari va Jaxon sog‗liqni saqlash tashkiloti GMP qoidalaridir.
Mustaqil Davlatlar Hamdo‗stligi mamlakatlarida (―Dori vositalarini ishlab
chiqarish va sifatini nazorat qilishni tashkil etish qoidalari‖ RD 64-125-91)
180
GMPning xalqaro xududiy va milliy yaoidalari yaratilgan hujjatlarni xisobga olgan
xolda 1991 yilda ilk bor ishlab chiqilgan. O‗zbekistonda esa 1996 yilda RD 64125-91 o‗rniga rahbariy hujjat RD O‗z 19-01-96 tasdiqlangan.
Oxirigi yillar GMPda yangi qoidalar va standartlash xalqaro tashkilotida
(International Organization for Standartization ISO) bir qator hujjatlar, ya‘ni ISO
9000-9004 deb nomlanuvchi standartlar yuzaga kelgan bo‗lib, dastlab kiritilgan
tushunchalarni ancha rivojlantirdi yoki sifatni boshqarish, validatsiya va xakozo
muhim xolatlarni birinchi marta o‗z ichiga olgan, shuningdek ayrim dori vositalari
guruhini ishlab chiqarishga tegishli qoidalarni qo‗llanish sohasini kengaytiradi.
Bundan tashqari, oxirigi yillarda O‗zbekistonda GMP qoidalari talablari ma‘lum
bir darajada e‘tiborga olingan yangi ishlab chiqarish korxonalari tashkil etildi.
SHuning uchun, RD O‗z 19-01-96 o‗rniga vatanimizning yangi taxrirdagi
GMP qoidalarini yaratish dolzarb bo‗lib qoldi.
Hujjat tibbiyot ehtiyojidagi dori vositalarini ishlab chiqarish, hamda
sifatini nazorat qilish bo‗yicha qoida va talablarni o‗z ichiga olgan majmuadan
iborat. Uning qoidalari shuningdek, taysyor dori vositalari ishlab chiqarish uchun
zarur bo‗lgan dori moddalarining oxirigi bosqichiga ham taalluqlidir.
Dori vositalarini ishlab chiqarishga va ularning ayrim guruhlariga
qo‗yiladigan talablar maxsus me‘yoriy xujjatlarda to‗la aks ettirilgan bo‗lishi
kerak.
Ushbu sohaviy standart qaysi idoraga va mulkchilikning qaysi shakliga
mansubligidan qat‘iy nazar, dori ishlab chiqaruvchi barcha korxona va
tashkilotlarga bajarish uchun majburiy.
Ushbu hujjat quyidagi asosiy bo‗limlarni o‗z ichiga oldai: atamashunoslik,
sifatni boshqarish, xodimlar, bino va xonalar, jihozlar, ishlab chiqarish jarayoni,
xujjatlar, validatsiya, reklama va bozor, taqriz, o‗z-o‗zini tekshirish. Hujjatlarning
oxirigi ikki bo‗limi birinchi marta kiritilib, ―Sifatni boshqarish‖, ―Bino va
xonalar‖, ―Ishlab chiqarish jarayoni‖, ―Xujjatlar‖ bo‗limlari esa qayta ishlangan.
Me‘yoriy xavolalar
1. GOST 12.1.005-88 ―Ish zonasidagi havoga nisbatan qo‗yiladigan umumiy
sanitariya-gigiena talablari‖
2. GOST R 50766-95 ―Toza xonalar. Tasniflash. Attestatsiya uslubi. Asosiy
talablar‖ M.Gosstandart Rossii. 1995.
3. GOST
4. OST 42-505-96. ―Tabiiy sanoat mahsulotlari. Ishlab chiqarish texnologik
reglamentlari. Mazmuni, yaratish tartibi, kelishish, tasdiqlash‖
5. OST 42-506-96. ―Dori vositalari va dorivor o‗simlik xom ashyolari uchun
me‘yoriy hujjat ishlab chiqish, kelishish va tasdiqlash tartibi‖.
6. OST 42-507-96. ―YAngi dori vositalarini yaratish va sanoatda qo‗llash
bo‗yicha ishlarni tashkil qilish tartibi. Asosiy qoidalar‖.
7. GOST 2874-82 ―Iste‘mol suvi. Gigiena talablari va sifat nazorati‖.
8. OST 42-504-96. ―Sanoat korxonalari va tashkilotlarda dori vositalari sifat
nazorati. Asosiy qoidalari‖.
Atamalar ta‘rifi.
181
Aseptik sharoitlar – tayyor mahsulotga mikroorganizmlar yoki mexanik
zarrachalar tushib qolishini istisno qiluvchi steril dori moddalari yoki tayyor dori
vositalari ishlab chiqarish sharoiti.
YAroqsiz (yaroqsiz deb topilgan mahsulot) – texnologik hujjat talabalariga
amal qilinmay chiqarilgan yoki belgilangan standartga mos kelmaydigan maxsulot.
Validatsiya – ishlab chiqarish sharoiti, texnologik jarayoni, jihozlar, yarim
tayyor mahsulot va tayyor mahsulot sifatini belgilangan talablarga mosligini
hujjatlar asosida tasdiqlash.
Ventilyasiyalangan havo – ventilyatordan ventilyasion tizimga kelayotgan
va ishlab chiqarish xonasining tegishli darajadagi tozaligini ta‘minlovchi
tozalangan havo.
Havo shlyuzi – tozalikning turli darajalariga mansub xonalar orasidagi
tutash joyga ―toza‖ xonaga mexanik zarrachalar va mikroorganizmlar kirishini
oldini olish maqsadida o‗rnatilgan qurilma. SHlyuzni odamlar, jihozlar va har xil
materiallarni bir xonadan boshqa xonalarga o‗tkazish uchun ishlatish mumkin.
YOrdamchi materiallar – tayyor mahsulot ishlab chiqarishda
foydalaniladigan biroq, alohida dori sifatida foydalanishga mo‗ljallanmagan
modda yoki materiallar.
Tayyor mahsulot – ishlab chiqarishning barcha bosqichlarini shu jumladan
o‗rash va markalash bosqichini ham o‗tagan dori shakli.
Tayyor dori vositasi – davolash hususiyatiga ega bo‗lgan dori shakli xususiy
iste‘molchiga davolash uchun qulay bo‗lgan shaklda sotishga tayyorlangan dori
vositasi.
Karantin – xom ashyo, yordamchi, o‗rov, markalash materiallarining, yarim
tayyor mahsulotning alohida joyda saqlanayotgan yoki ularni ishlatishga qaror
chiqarilguncha sotilish va foydalanishni ta‘qiqlaydigan huquqiy xolatlardir:
sotilish, yaroqsizlarni ajratish yoki qayta tiklash.
Sifat - tayyor mahsulot xususiyati va undan foydalanish uchun belgilangan
standartlarga ya‘ni ro‗yhatga kiritilgan texnologik jarayonni asosiy parametrlariga
mosligini aniqlab beruvchi belgilar yig‗indisidir.
Xonaning tozalik darajasi – xonaning ―toza‖ yoki ―tozalik‖ darajasi 1 m3
havoda ma‘lum kattalikdagi mexanik zarrachalar va mikroorganizm miqdoriga
qarab belgilanadi.
Kodlashtirish – tayyor mahsulotni avtomat tarzda bir turda ekanligini
taqqoslash imkonini beruvchi yozuvlar tizimi.
Ishlab chiqarish jarayoni nazorati – tayyor mahsulot sifatini me‘yoriy hujjat
talablariga mosligini ta‘minlash uchun chiqarilayotgan mahsulotni ishlab chiqarish
jarayonini kuzatish maqsadida tegishli texnologik parametrlarga korrektirovka
kiritishni bosqichma-bosqich nazorat qilish turlarini amalga oshirish. Atrof muhit
va jihozlar tozaligi nazorati ishlab chiqarish jarayoni nazoratining bir qismi
hisoblanadi.
Dori moddalari (substansiyalar) – ishlatishga ruhsat berilgan tabiiy va sun‘iy
biologik moddalar.
182
Dori vositalari – profilaktika, diagnostika va davolash uchun foydalanishga
ruxsat berilgan bir yoki bir necha dori moddalari (substansiyasi), tabiiy va sun‘iy
ravishda olingan qo‗shimcha moddalardir. Bular qatoriga immunobiologik,
radiofarmatsevtik preparatlar, gomeopatik, diagnostika va sterilizatsiya vositalari
kiradi.
Material balansi – nazariy olinishi mumkin bo‗lgan va amaliy olingan tayyor
mahsulotni solishtirmasi.
Seriya raqami – seriyaning bir xilligini taqqoslash va shu seriyani olishdagi
ishlab chiqarish hamda nazorat qilish operatsiyalarining bajarilish ketma-ketligini
aniqlashga yordam beruvchi raqamli harfli yoki harf-raqamli belgilar.
CHiqindilar – tayyor mahsulot ishlab chiqarish jarayonida olinadigan
qo‗shimcha mahsulot.
Bir tomonlama havo oqimi (laminar oqim) – bir xil tezlikdagi ko‗ndaloang
kesim bo‗ylab bir tomonlama o‗tadigan parallel havo oqimi (chiziqli oqim).
Har tomonlama kontaminatsiya – xom ashyo, yarim tayyor mahsulot, tayyor
mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida boshqa turdagi xom ashyo, yarim tayyor
mahsulot yoki tayyor mahsulot bilan ifloslanish ehtimoli.
Ishlab chiqarish (ishlab chiqarish jarayoni) – tayyor dori vositalarini ishlab
chiqarish operatsiyalarini ya‘ni xom ashyo, birlamchi o‗rov, markalash materiallari
va qo‗shimcha, yarim tayyor mahsulotlarni sotib olishda to ularni tayyorlash,
o‗rash, sotishga ruhsatnomalar olish, saqlash, transportirovkalash va tayyor
mahsulot sifatini nazorat qilish kabi ishlarni o‗z ichiga olgan tamoillardir.
YArim tayyor mahsulot – dori vositasi bo‗lishdan avval ishlab chiqarish
jarayonining keyingi bosqichlarini o‗tishi lozim bo‗lgan qisman ishlov berilgan
xom ashyo yoki dori moddasi.
Seriya – muttasil sharoitda bir ishlab chiqarish jarayonida tayyorlangan bir
jinsli tayyor mahsulotlarning ma‘lum miqdori.
Xom ashyo – o‗rov va markalash materiallaridan tashqari, tayyor mahsulot
olishda foydalaniladigan birlamchi material.
YAroqlilik muddati – dori vositalarini me‘yoriy hujjat talablariga mos
ravishda barqarorligini xisobga olib belgilangan sana. Bundan tashqari yorliqda
yaroqlilik muddatiga muvofiq yaroqliliik muddati tugashi to‗g‗risidagi ko‗rsatma
bo‗lishi shart (expiry, date).
Texnologik kiyim-bosh – xom ashyo, yordamchi va o‗rov materiallari,
yarim tayyor va tayyor mahsulotni, jihozlar va xonalar chiqarayotgan mexanik
zarrachalar hamda mikroorganizmlar ikkilamchi ifloslanishda ximoya qilishga
mo‗ljallangan kiyim-bosh komplekti.
O‗rash – dorilarni o‗rov materiallariga joylash, markalash va ularni tashkil
qilishdagi hamma bosqichlar va operatsiyalar.
Steril dori vositalarini ishlab chiqarishda birlamchi o‗ramni to‗ldirish
(birlamchi o‗rov material, qadoqlash yoki quyish), qoida bo‗yicha o‗rash
bosqichiga kirmaydi.
To‗ldirilgan, lekin birlamchi o‗rov materiali bilan o‗ralmagan mahsulotni
yarim tayyor mahsulot deb xisoblash kerak.
183
O‗rov materiallari – o‗rash yoki dozalashda shuningdek tayyor dori
vositalarini saqlashda foydalaniladigan materiallar (transport tarasida tashqari).
Ular quyidagi turlarga bo‗linadi:
bevosita dori shakllariga tegib turadigan birlamchi o‗rov materiallari;
tayyor dori vositalarini o‗rashda ishlatiladigan ikkilamchi o‗rov
materiallari (qutilar, karton, plenka, folga va boshqalar).
Farmatsevtik korxona - dori moddalari, dori vositalari yoki shakllarini
ishlab chiqarish bo‗yicha sanoat korxonasi.
―Toza‖ kamera – ma‘lum kattalikdagi mexanik zarracha miqdori
me‘yorlangan steril havoning laminar oqimini yaratib beruvchi qurilma.
―Toza‖ xonalar – havoning tozaligi ma‘lum kattalikdagi mexanik zarrachalar
va mikroorganizmlar miqdori bo‗yicha me‘yorga solib turiladigan tayyor sterila
dori vositalari ishlab chiqarish mo‗ljallangan xonalar yoki zonalar.
Xonaning tozalik darajasi – 1 m3 havoda ma‘lum kattalikdagi mexanik
zarrachalar va mikroorganizmlarning miqdoriga qarab belgilanadi.
GMP ning asosiy prinsiplari. Sifatni boshqarish, personal, bino va asbobuskunalar, xujjatlar, ishlab chiqarish, sifatni nazorat qilish, shartnoma asosida
ishlash, reklama va maxsulot tavsifi va o‗z-o‗zini nazorat qilish.
GMP ning bo‗limlari. Kirish, ishlatilish sohasi, me‘yoriy ishoralar,
aniqlash, ma‘nolar va qisqartirish, sifatni boshqarishga bo‗lgan talab, personal
uchun talab, bino va asbob-uskunalarga talab, xujjatlarga talab, ishlab chiqarishga
talab, ishlab chiqarishni nazorat qilishga talab, ishlab chiqarish uchun shartnoma
tuzish va uni bajarishga bo‗lgan talab, mahsulotni reklamalashtirish va uning
taqrizi, o‗z-o‗zini nazorat qilishga bo‗lgan talab.
GMP ning ishlab chiqarish va faoliyatiga izohlar:
1-izoh. Steril tibbiy mahsulotlarni ishlab chiqarish
2-izoh. Odamlar uchun biologik tibbiy maxsulot ishlab chiqarish
3-izoh. Radiaktiv-farmatsevtik preparatlar ishlab chiqarish
4-izoh. Immuno-veterinologik mahsulotlardan tashqari veterinologik-tibbiy
mahsulotlar ishlab chiqarish.
5-izoh. Immuno-veterinologik-tibbiy mahsulotlar ishlab chiqarish.
6-izoh. Tibbiy gazlarni ishlab chiqarish
7-izoh. Tibbiy dorivor o‗simlik mahsulotlarini ishlab chiqarish.
8-izoh. Boshlang‗ich va qodoqlovchi materiallardan namuna olish.
9-izoh. Suyuqliklar, kremlar va surtmalarni ishlab chiqarish.
10-izoh. Ingalyasiya uchun aerozollarni ishlab chiqarish.
11-izoh. Kompyuterlar tizimi.
12-izoh.
Tibbiyot
mahsulotlarini ishlab chiqarishda
ionlovchi
nurlantirishdan foydalanish.
13-izoh. Klinik sinovlar uchun tibbiy mahsulotlarni sifatli ishlab chiqarish
amaliyoti.
14-izoh. Inson qoni va plazmasidan mahsulotlar ishlab chiqarish
Dori vositalari sifatini boshqarishga nisbatan talablar.
Sifat nazorati tamoillari
184
Farmatsevtika sanoatida sifatni boshqarish deganda dori preparatlarini ishlab
chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida sifat nazoratini va ishlab chiqarishni
munosib darajada ta‘minlash tushuniladi.
Ishlab chiqarishga litsenziyasi bo‗lgan korxona egasi, ishlab chiqarilayotgan
dori vositalarini ishlatilishi ro‗yhatdan o‗tkazilgan va litsenzion hujjatlardagi
talablarga mosligini ta‘minlash hamda ulardan foydalanilganda natija berishi va
zararsizligiga kafolat berishi kerak. Korxona rahbari buning uchun jvobgarlik olib
boradi.
Sifatni ta‘minlash uchun barcha xodimlar ularga yuklatilgan vazifalarni
yuqori darajada bajarilishi hamda ulgurja sotilishini tashkil qiluvchi shaxslar va
tovar bilan ta‘minlovchilarning ishtirok etishi talab qilinadi. Sifatni ta‘minlash
maqsadida ishlab chiqaruvchi korxonada sifatni nazorat qilish tajribasi bo‗lgan
sifat tizimi tashkil qilinishi va to‗g‗ri ishlab turishi kerak. Sifat tizimi to‗la
hujjatlashtirish, uning natijasi esa tekshirib turilishi kerak.
Sifat tizimining barcha bo‗limlari yuqori darajada bilimdon xodimlar va
foydalanish uchun zarur sondagi xonalar, jihozlar va yordamchi texnik vositalar
bilan ta‘minlanishi kerak. Ushbu standart talablarini buzgan litsenziya egasi
kafolatli shaxslar va bilimdon xodim amaldagi qonunga muvofiq yuridik,
ma‘muriy va jinoiy javobgarlikka tortiladilar.
Dori vositasini sifatini ta‘minlash.
Dori vositalari yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti qoidalari (GMP), yaxshi
laboratoriya tajribasi (GLP), yaxshi klinik tajriba (GCP) va ushbu rahbariy hujat
talablariga asosan yaratilishi va tekshirilishi kerak.
Sifatni ta‘minlash – bu tayyor mahsulotni belgilangan sifatda olinishini
ta‘minlaydigan va uningn me‘yoriy hujjatlar talablariga mosligini kafolatlashini
o‗z ichiga olgan tajribalar majmuasidan iborat tizimdir. Sifatni ta‘minlash tizimi
ushbu ―qoidlar‖ talablarini, shu bilan birga ishlab chiqarish sifat nazorati
shuningdek ―Klinikagacha farmakologik vositalar havfsizligini baholash qoidalari‖
(Good Laboratory Practice - GLP) ―Klinik sinovlar o‗tkazish qoidalariga‖
kiritilmagan talablarni bajarilishini o‗z ichiga oladi.
Sifatni ta‘minlash tizimi shunga qaratilgan bo‗lishi kerakki, farmatsevtika
korxonasi quyidagilarni kafolatlay olsin.
- ushbu qoidalar talablariga asosan ishlab chiqari sh va sifat nazorati aniq
amalga oshiriladi va tegishli hujjatlarda to‗liq aks ettiriladi.
- tashkilot rahbari va turli toifadagi xodimlar va lavozim egallashda talab
qilinadigan ularni xuquqi, vakolat doirasi, vazifasi, javrbgarligi va bilimdonligi
darajasi aniq aks ettirilgan lavozim o‗llanmasiga ega.
- Tashkilotda ishlab chiqarish tayyor mahsulot chiqarishda foydalanishga
yaraydigan xom ashyo, yarim tayyor mahsulot va materiallar etkazib berish uchun
kerakli tadbirlar amalga oshiriladi va rejalanadi.
- Ishlab chiqarish paytida xom ashyo, yarim tayyor mahsulot, materiallar
va orliq mahsulotlarni kerakli turdagi nazorati shuningdek ishlab chiqarish
jarayonida kalibrovka va validatsiyada esa nazoratning barcha turlari olib boriladi.
185
- Tayyor mahsulotni nazorat qilish me‘yoriy hujjatlar talabiga muvofiq
olib boriladi.
- Dori vositalarini iste‘molchiga sotish faqatgina kafolat berilgan shaxs
tomonidan tayyor mahsulotning har bir seriyasini ro‗yhatdan o‗tkazishda va
litsenzion me‘yoriy hujjat va boshqa ishlab chiqarish qoidalari talablariga asosan
tayyorlanganini va tekshirilganini tasdiqlangandan keyin amalga oshiriladi.
- Dori vositalarini umumiy yaroqlilik muddati davomida saqlash, tashish,
ulgurji va chakana savdo qilishda keyinchalik ishlatilishida sifatini saqlab qolishga
yordam beruvchi kompleks tadbirlar amalga oshiriladi.
- Korxona sifat tizimining foydali va unumdorligiga baho berish
maqsadida suntazam sifatni tekshirish (audit) yoki o‗z-o‗zini tekshirishni amalga
oshiradi.
Farmatsevtika korxonalari o‗zlarida chiqarilayotgan dori vositalari sifatiga
javob berishlari va ularning me‘yoriy hujjat talablariga mosligini ta‘minlashlari
kerak. Tegishli sifatdagi dori vositalarini ishlab chiqarish javobgarligi rahbar
xodim va ishlab chiqarish, nazorat qilishni barcha bosqichlarida band bo‗lgan
xodim zimmasiga yuklatiladi. Bu esa korxonaning tegishli me‘yoriy hujjatlarida
aniq ko‗rsatilishi va aks ettirilishi kerak.
―YAxshi ishlab chiqarish qoidalari‖ (GMP)
Ushbu standart sifatni ta‘minlash tizimining asosiy qismi xisoblanib,
korxonada ishlab chiqarish va nazorat qilishga tegishli hujjatlar talabiga asosan
olib borishni ta‘minlaydi. Qoidalar tayyor mahsulotni nazorat qilish yo‗li bilan
yo‗qotib bo‗lmaydigan ishlab chiqarishda havfli xatoliklarni minimumga olib
kelishga yordam qiladi. Ko‗pincha ikki xil turdagi xatoliklar uchraydi:
1. Har tomonlama kontaminatsiya
2. tayyor mahsulotlarni aralashtirish yoki chalkashtirish.
Qoidalar quyidagilarni nazarda tutadi:
- barcha ishlab chiqarish va nazorat jarayonlari, ularni kerakli sifatdagi
dori vositalarini chiqarishga tayyorligini tasdiqlash uchun aniq reglamentlashni;
- mahsulot sifatiga ta‘sir ko‗rsatishi mumkin bo‗lgan ishlab chiqarishning
barcha bosqichida validatsiya o‗tkazish va undagi barcha sezilarli o‗zgarishlarni;
- ishlab chiqarish korxonasi tegishli darajada o‗qitilgan yuqori malakali
xodimlar bilan, zarur xonalar, tegishli asbob-uskunalar va ularga hizmat
ko‗rsatishni, sifatli o‗rov va markalash materiallarini saqlash va kerakli tashilishini
ta‘minlanishini;
- har bir aniq mahsulot ishlab chiqarish uchun standart va qo‗llanma
asosida tuzilgan, aniq va bir xil ma‘noda yozilgan, tasdiqlangan texnologik
reglament mavjudligini;
- xodimlarga texnologik operatsiyalarni tegishli darajada o‗rgatishni;
- reglament talablari bo‗yicha ishlab chiqarishning barcha bosqichlarini
doimiy ro‗yhatdan o‗tkazish, olingan mahsulotlar esa sifat va miqdor jihatdan
belgilangan talabalarga muvofiqligini nazarda tutadi. Hamma buzilganlar
(qo‗llanmadan chetga chiqilgan) ro‗yhatga olinishi va chuqur o‗rganilishi kerak;
186
- tayyor mahsulotni sotish harajatlarini o‗z ichiga olgan odatdagi ishlab
chiqarish hujjatlarini ma‘lum vaqt davomida mahsulot har bir seriyasini kuzatish
qulay bo‗lgan joyda (seriyalar haqidagi xisobotlar, marshrut haritalar va boshqalar)
saqlashni;
- tayyor mahsulotni saqlash va sotishda sifat pasayishi ehtimoli minimal
bo‗lishini;
- tayyor dori vositalari har bir seriyasini sotgan yoki sotish bosqichida sifat
buzilish sabablari aniqlanganda qaytarib olish tartibi va aniqlangan kamchiliklar
qaytarilganda ogohlantirish chora tadbirlarining ko‗rilishini.
Sifat nazorati
Sifat nazorati – bu qoidaning namuna olish uslubiga qaratilgan sinovlar
o‗tkazish, tegishli sifatdagi xom ashyo, yordamchi, o‗rov va markalash
materiallaridan foydalanishni tekshirgan xola haqqoniy sinovlar o‗tkazish
zarurlagini hamda tayyor mahsulot sifat ko‗rsatkichlari bo‗yicha me‘yoriy hujjatlar
talabiga javob bergan xolda sotilganligini tasdiqlovchi hujjatlar berilishini
ta‘minlaydigan qismi xisoblanadi.
Har qanday ishlab chiqaruvchi korxonada sifat nazorat bo‗limi (SNB)
bo‗lishi kerak. SNB (farmatsevtik korxonaning) mustaqil struktura bo‗linmasi va
uni katta ish stajiga ega bo‗lgan malakali mutaxassis boshqarishi kerak. SNB o‗z
faoliyatini davlat va tarmoq hujjatlariga amal qilgan xolda tashkil etadi.
Sifat nazorat tizimi (ob‘ektlar nazorati, tekshirish operatsiyalari va ularning
muntazamligi, texnik jihozlanishi, uslublar, tekshirish operatsiyalarini
kompyuterlashtirish, avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash vositalari) ishlab
chiqarish jarayonining ajralmas qismidir.
SNB ga qo‗yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat:
- yuqori malakali xodimlarning mavjudligi, zamonaviy laboratoriya asbobuskunalar to‗plami, nazorat o‗lchov asboblari va reaktivlar bilan jihozlangan
bo‗lishi, tasdiqlangan me‘riy hujjatlar hamda analitik uslublar va ishlab chiqarish
jarayoni nazoratini muntazam olib borish bo‗yicha yo‗riqnomalar mavjudligi;
- tasdiqlangan yo‗riqnomalar asosida tayyor mahsulot va yarim tayyor
mahsulotdan xom ashyo, yordamchi o‗rov va markalash materiallaridan namuna
olib borish (SNB xodimlari yoki ular ishtirokida);
- tegishli me‘yoriy hujjatlarga asosna tayyor mahsulot va yarim tayyor
mahsulot, mrakalsh, o‗rov, yordamchi materiallar va xom ashyoning kirish
nazoratini amalga oshirish;
- omborxona yoki sexdan sexga va ishlatish uchun saqlash xonalariga
ko‗chirishda ularni belgilangan talablarga muvofiqlik nazoratini amalga oshirish;
- tahlil o‗tkazi uslubi validatsiyasi;
- tasdiqlangan reglament asosida yaroqlilik muddati tugagandan keyin bir
yil davomida preparatning barqarorligini kuzatish va tayyo mahsulot sifat
nazoratini amalga oshirish;
- ishlab chiqarish jarayoni nazoratini bosqichma-bosqich olib borishni
rejalashtirish va tashkil qilishni amalga oshirish (laboratoriya, sex yoki bo‗lim
xodimlari bilan birgalikda);
187
- tayyor dori vositalari seriyalarini tayyorlash vaqtida shu bilan birga
ishlab chiqarish jarayoni nazoratini bosqichma-bosqich olib borishda olingan
natijalar va barcha tahlillarni ro‗yhatdan o‗tkazish. Buzilganlar ro‗yhatga olinishi,
puxta o‗rganilishi va chora-tadbirlar ko‗rilishi kerak;
- davlat nazorati idoralari tomonidan SNB ishini tekshirishni ta‘minlash
uchun tayyor dori vositalari va moddalari, markalash, o‗rov va yordamchi
materiallar, xom ashyo namunalarini etarli miqdorda saqlashni tashkil etish.
Tayyor mahsulot namunalarining har bir seriyasi oxirgi o‗ramdan keyin tavsiya
etilgan sharoitda saqlanishi kerak. Tayyor mahsulot yaroqlilik muddati tugagandan
keyin bir yil davomida saqlanishi kerak. Lekin uch yildan kam emas. Dori
vositalari yaroqlilik muddati tugaganidan keyin faol xom ashyolar namunasi bir yil
davomida saqlanishi kerak, lekin uch yildan kam emas. YOrdamchi materiallar
(erituvchi, gaz va suvdan tashqari) kamida uch yil saqlanishi kerak.
- Tayyor dori vositalari yoki dori moddalari tayyorlangan barcha seriyalari
uchun pasportlar saqlanishi tayyor mahsulot yaroqlilik muddati tugaganidan keyin
ishlab chiqarish jarayonini bosqichma-bosqich nazorati va tayyor dori vositalari,
dori moddalari, markalash, o‗rov va yordamchi materiallar, xom ashyo tahlili
natijalarining nusxasi (ko‗chirmasi) bir yil davomida saqlanishi kerak, lekin uch
yildan kam emas.
Foydalangan adabiyotlar
1. Государцвенная Фармокопея Х1 изд. вып. 2.М.; 1991.
2. Маxкамов С.М., Усуббаев М.У., Нуритдинова А.И. Тайёр дорилар
технологияси.- Тошкент,- 1994.- 325б.
3. Технология лекарственных форм / Под.ред.проф.Л.А.Ивановой М.; 1991.
4. Промышленная технология лекарств / Под ред. проф. В.И.Чуешов Том 12. - Харьков.-2002.
MUNDARIJA
So‗z boshi
1-ma‘ruza. ―Dori vositalarini ishlab chiqarish‖ faniga kirish. Asosiy tushunchalar
va tamoyillar. MH………………………………………………………………7-13
2-ma‘ruza. Kukunlar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Ularni korxona sharoitida ishlab
chiqarish. Tegirmonlar, elaklar va aralashtirgichlar………………………….14-18
3-ma‘ruza. Granulalar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Ularni korxona sharoitida ishlab
chiqarish. Granulyatorlar va granulalarni quritish……………………… …18-24
4-ma‘ruza. Tabletkalar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Tabletka mashinalari.Massaning
texnologik xossalarini o‗rganish…………………………………………….24-33
5-ma‘ruza. To‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab va nam donadorlash usullari orqali
tabletka tayyorlash texnologiyalari.YOrdamchi moddalar………………….33-37
6-ma‘ruza. Tabletkalarni qobiq bilan qoplash. Trituratsion tabletkalar……..37-43
188
7-ma‘ruza. Kapsulalar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Ularni chiqarish texnologiyasi.
Kapsulyatorlar………………………………………………………………..43-48
8-ma‘ruza. Surtmalar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Ularni korxona sharoitida ishlab
chiqarish. …………………………………………………………………….48-66
9-ma‘ruza.SHamchalar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Ularni korxona sharoitida ishlab
chiqarish…………………………………………………………………….66-72
10-ma‘ruza.E til spirti va uni quvvatini aniqlash,suyultirish usullari va sarflangan
spirtni xisobga olish…………………………………………………………72-80
11-ma‘ruza.Farmatsevtik eritmalar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Ularni korxona
sharoitida ishlab chiqarish……………………………………………………80-93
12-ma‘ruza.Nastoykalar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Ularni ishlab chiqarish
texnologiyasi……………………………………………………………….93-100
13-ma‘ruza.Ekstraktlar.Suyuq ekstraktlar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Ularni ishlab
chiqarish texnologiyasi…………………………………………………….100-104
14-ma‘ruza.Quyuq ekstraktlar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Ularni ishlab chiqarish
texnologiyasi. Bug‗latish va bug‗latgichlar……………………………..104-110
15-ma‘ruza.Quruq ekstraktlar ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Ularni ishlab chiqarish
texnologiyasi. Quritish va quritgichlar……………………………………110-116
16-ma‘ruza.Moyli ekstraktlar va ekstrakt-konsentartlar. Ularni tayyorlash
usullari……………………………………………………………………..116-120
17-ma‘ruza.Novogalen preparatlari va ularni tayyorlash usullari…………120-1329
18-ma‘ruza.Aerozollar va ularni ishlab chiqarish texnologiyasi………….129-132
19-ma‘ruza.I‘eksion dori turlarining ta‘rifi, tavsifi va tasnifi. Ularni ishlab
chiqarish texnologiyasi…………………………………………………….132-136
20-ma‘ruza.In‘eksion erituvchilar. In‘eksion suv va uni olish usullari…136-140
21-ma‘ruza.Ampula navlari va ularni eritmalar bilan to‗ldirish me‘yorlari.
YUvish va to‗ldirish usullari…………………………………………….140-143
22-ma‘ruza.In‘eksion eritmalar tayyorlashda filtrlash va sterillash jarayonlari.
Filtrlar va sterilizatorlar………………………………………………….143-147
23-ma‘ruza.Organopreparatlar va ularni ishlab chiqarish texnologiyasi…147-153
24-ma‘ruza.Tayyor dori vositalarini sifatini aniqlash va ta‘minlash asoslari154-164
25-ma‘ruza.Tayyor dori vositalarini turg‗unligi va saqlanish muddatini belgilash.
26-ma‘ruza.Biologik samaradorlik va uni aniqlash………………………164-175
27-ma‘ruza.‖YAxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ va uning asosida dori vositalarini
ishlab chiqarishni tashkil qilish……………………………………………175-188
189
190