halk elinde hayvan ıslahı ülkesel projeleri aydın-denizli

TARIMSAL ARAŞTIRMALAR VE POLİTİKALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (TAGEM)
HALK ELİNDE HAYVAN ISLAHI ÜLKESEL PROJELERİ
AYDIN-DENİZLİ-UŞAK (ADU) ALT PROJELERİ
ÇALIŞTAY NOTLARI
PROF. DR. ORHAN KARACA
DOÇ.DR. İBRAHİM CEMAL
DR. ONUR YILMAZ
Yer: Tarımsal Biyoteknoloji ve Gıda Güvenliği Merkez Laboratuarı (ADÜ-TARBİYOMER)
Tarih: 21.09.2012-AYDIN
İlgili Kuruluşlar:
ADÜ-Çiftlik Hayvanları Araştırma ve Uygulama Merkezi
Aydın Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği
Denizli Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği
Uşak Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği
1
KATILIMCI LİSTESİ
Katılımcı Ad-Soyad
Zir. Müh. Muhammet KAPTAN
Kurum/İl
Uşak/Eşme
Projedeki Görevi
Proje Teknik Elemanı
Zir. Müh. Kemal CANAZ
Zir. Müh. Mustafa VAROL
Zir. Müh. Serkan NASUHOĞLU
Zir. Müh. İlker İBİLEME
Zir. Müh. O. Orkun BAYAR
Zir. Müh. Buğrahan OCAKLI
Zir. Müh. Sertan LİMANLAR
Zir. Müh. Zekai ÇOBAN
Zir. Müh. Semih SEVİM
Uşak/Eşme
Denizli
Denizli
Denizli
Aydın
Aydın
Aydın
Aydın
Aydın
Proje Teknik Elemanı
Proje Teknik Elemanı
Proje Teknik Elemanı
Proje Teknik Elemanı
Proje Teknik Elemanı
Proje Teknik Elemanı
Proje Teknik Elemanı
Araş. Gör. Nezih ATA
Prof. Dr. Orhan KARACA
Aydın
ADÜ/Aydın
Proje Araştırıcısı
Alt Proje Lideri
Doç. Dr. İbrahim CEMAL
Dr. Onur YILMAZ
ADÜ/Aydın
ADÜ/Aydın
Alt Proje Lideri
Alt Proje Lideri
Bursiyer
Görev Aldığı Proje
Eşme Yöresi Kıvırcık Melezi Koyun Populasyonu
Damızlık Üretim Sürecinin Yetiştirici Koşullarında
Yapılandırılması TÜBİTAK-1007-109G014
TAGEM-Eşme Koyunu Islah Projesi
TAGEM-Karya Koyunu Islah Projesi
TAGEM-Karya Koyunu Islah Projesi
TAGEM-Denizli Yöresi Kıl Keçisi Islah Projesi
TAGEM-Karya Koyunu Islah Projesi-Aydın
TAGEM-Kıvırcık Koyunu Islahı Projesi (Aydın)
TAGEM-Aydın Yöresi Kıl Keçisi Islah Projesi
Eşme Yöresi Kıvırcık Melezi Koyun Populasyonu
Damızlık Üretim Sürecinin Yetiştirici Koşullarında
Yapılandırılması TÜBİTAK-1007-109G014
TAGEM-Karya Koyunu Islah Projesi
Karya Koyunu (Aydın-Denizli), Kıvırcık Koyunu
(Uşak) Alt Projeleri
Kıl Keçisi (Aydın-Denizli) Alt Projeleri
Kıvırcık Koyunu (Aydın) Alt Projesi
2
İÇİNDEKİLER
HAYVANCILIKTA ISLAH PLANLAMALARI ..................................4
HALK ELİNDE HAYVAN ISLAHI ÜLKESEL PROJELERİ GENEL
ÇERÇEVESİ .........................................................................................14
HAYVANCILIKTA KAYIT TUTMA ESASLARI.............................23
Numaralamada Dikkat Edilecek Hususlar .......................................23
İşletmelerde Kayıtların Tutulması ....................................................24
Damızlıkların Seçimi.........................................................................25
Canlı Ağırlık Denetimleri ve Tutulacak Kayıtlar..............................25
Elde Aşım Uygulaması ......................................................................26
Çiftleşme Dönemi ve Tutulacak Kayıtlar ..........................................27
Doğum Kayıtları ...............................................................................28
BAZI ÖZEL UYGULAMALAR VE DİKKAT EDİLECEK
HUSUSLAR .........................................................................................30
Canlı Ağırlık Denetimleri .................................................................30
Vücut Ölçülerinin Alınması...............................................................31
Ölçme Gereçleri ................................................................................31
Hayvanlarda Yaş Belirleme ..............................................................35
Hayvanlardan Kan Alma ve Alınan Örneklerin Saklanması ............37
Süt Verim Denetimleri.......................................................................39
KARKAS DEĞERLENDİRMEDE ULTRASON KULLANIMI ........42
Ultrason Teknolojisi ile Göz Kasına (MLD) Ait Ölçümlerinin
Gerçekleştirilmesi .............................................................................43
YARARLANILAN KAYNAKLAR ...................................................47
3
HAYVANCILIKTA ISLAH PLANLAMALARI
Türkiye yerli koyun ve keçi ırkları/genotiplerinin dağılımı ile morfolojik
ve fizyolojik özellikleri bakımından gösterdikleri variyasyona ilişkin bilgi
eksikliklerimiz küçümsenemeyecek düzeydedir. Üretim materyalleri
olarak coğrafik dağılım alanları, genetik değişim süreçleri, yetiştirilme
koşulları
ve
ilgili
işletmelerin
yapısal
özellikleri
hakkındaki
birikimlerimiz oldukça sığdır. Kısaca ıslah edilmesi gereken, hedef
popülasyonlarımıza yönelik araştırma ve geliştirme faaliyetlerini gerektiği
gibi hayata aktarmak neredeyse imkansız diyebilecek kadar zordur.
Tavukçuluk sektöründe ve kısmen de sığırcılıkta endüstriyel üretim söz
konusudur. Ancak koyun ve keçi yetiştiriciliği, özellikle köylü
işletmelerde tarımsal altyapıya bağlı olarak çok özgün üretim desenleriyle
ortaya çıkmaktadırlar. Çok özel koşullarda gerçekleştirilebilen endüstriyel
koyunculuk ölçüleriyle koyunculuğun geliştirilmesi düşünülemez. Yine
süt keçisi yetiştiriciliği istisna tutulursa, keçi yetiştiriciliği de önemli
ölçüde doğal altyapıya bağlı ve gelenekseldir. Türkiye küçükbaş hayvan
yetiştiriciliği temel benzerlikleri ile birlikte coğrafi bölgelere göre belirgin
farklılıkları bakımından özgündür.
Islah planlamalarında seçim ve çiftleştirme gibi basit ıslah araçlarından ya
da yapay tohumlama, embriyo transferi ve gen transferi gibi
biyoteknolojik uygulamalardan yararlanılabilir. Planlamada kullanılacak
araçlar değişim hızı ile ilgilidir ve doğru yönelimle anlam kazanır.
Entansif tarımın öne çıktığı Batı Anadolu'da başta kültür ırkı hayvan
olmak üzere birçok çağdaş üretim girdisinin devreye girmesine ve verim
artışlarına rağmen ortalama işletme büyüklüğünde belirgin bir farklılaşma
söz konusu değildir. Sığır yetiştiriciliğinde görülen yaygınlaşmaya karşın,
koyun yetiştiriciliğinde yaşanan oransal gerileme, entansifleşmenin doğal
bir sonuç olarak ortadadır.
4
Islah programlarında temel yaklaşım evrenseldir. Bu program öz olarak
öngörülen/hedef alınan popülasyonda istenen yönde kalıcı değişiklik
yapacak bir yetiştirme planı ayrıntılarıdır. Altyapı imkanları ve
popülasyonun genetik özelliklerine uygun gelen, genetik ilerlemeyi
maksimize edecek damızlık değeri tahmin yöntemi ve uygun tohumlama
sistemlerini kapsar. Program, hedef popülasyonu kapsamına alabilme
oranında ve uygun genotipleri tanımlama gücü ile doğru orantılı olarak
başarılı olur.
Sanayi devrimi ile birlikte sanayileşmenin ortaya çıkardığı yaşam
koşulları nedeniyle ıslah hedefleri daha çok verim artışına yönelik
olmuştur. 1980’li yıllardan itibaren verim artışı temel hedef olmaktan
çıkmış ve genetik kaynakların korunması, sürdürülebilir üretim,
biyoteknolojideki gelişmeler ve hayvan hakları gibi konular ön plana
çıkmıştır. Bu durum ıslah hedeflerinin genişletilmesini zorunlu hale
getirmiştir. Bu nedenle son yıllarda bir takım yeni yönelimler ve
kavramlar ıslah programlarında yerini almıştır.
Islah Amaçlarının Şekillendirilmesi
Uygun bir ıslah programında amaçlar, temel yapıyı belirler. Amaçların
ortaya konmasında öncelikle aşağıdaki 4 öngörü dikkate alınmalıdır.
1. Hedef popülasyonun belirlenmesi
Islah edilmesi hedeflenen popülasyon ve etki alanı açık biçimde ortaya
konmalıdır. Söz konusu popülasyon yerli olabileceği gibi başka bir
bölgeden getirilmiş ya da melezlenmiş olabilir. Ancak hedef popülasyon;
ortak bazı özelliklere sahip, üretim zincirinde yerini almış, yetiştiriciler
tarafında belirli düzeyde de olsa benimsenmiş ve belli bir yörenin yaygın
ırkı/genotipi olarak tanımlanabilir olmalıdır. Hedef populasyonun yapısal
özellikleri sıralanmalıdır. Populasyonların yapısal özellikleri aşağıdaki
gibi sıralanabilir;
a. Popülasyonun büyüklüğü
5
b. Popülasyonun yaygınlık durumu
c. Popülasyonun hayvanlarının performanslarına ilişkin temel
parametreler
d. Üretim ilişkileri (bakım ve yetiştirme koşulları)
•
Üretici istekleri ve işletmelerin yapısı
•
Ürün değerlendirme ve pazarlama
e. Genetik potansiyel
Hedef populasyonu elinde bulunduran yetiştiriciler, özellikle ürün
değerlendirme anlamında etkili değil ise veya karlılığı öne çıkaran bir
yapılanma söz konusu değil ise ıslah planlamalarında hedef belirlemek
güçleşmektedir.
2. Hedef popülasyonun bulunduğu doğal koşullar
Hayvansal üretim, özellikle de koyunculuk temel doğal kaynaklar ile
doğrudan ilgilidir. Bu kaynakların başında mer'a alanları gelmektedir.
Mer'a alanları aynı zamanda toprak-su koruma, kimi yabani hayvanlar için
yaşama ortamı, temiz hava ve yeşil alanlar bakımında da büyük değerlere
sahiptirler. Hayvansal üretim, doğayı ve doğal kaynakları koruma
anlamında ortaya çıkan ve giderek gelişmesi beklenen çevreyi koruma
duyarlılığı çerçevesinde şekillenmek zorundadır. Anılan alanlara rağmen
rekabet edebilir hayvansal üretim yapmak mümkün olmadığı gibi,
hayvansal üretimde duyarlı planlamalar yapılmaksızın bu doğal
kaynakların
korunması
da
mümkün
değildir.
Dolayısıyla
hedef
popülasyonun yetiştirildiği çevre yani iklim, topografya vb. özellikler çok
iyi bilinmelidir.
3. Hedef popülasyon yetiştirilme koşulları ve işletmelerin yapısal
özellikleri
Popülasyonun yetiştirildiği topografya ve iklim kadar yetiştirilme
koşulları ve popülasyonun yetiştirildiği işletmelerin yapısal özellikleri
6
açık bir şekilde ortaya konmalı ve işletmelerin üretim desenleri
belirlenmelidir. Başlıca üzerinde durulacak temel unsurlar aşağıdaki gibi
sıralanabilir.
a. Yöresel/yerel doğal yapı ve sosyal-ekonomik durumun koyun
ve/veya keçi yetiştiriciliğine uygunluğu
b. Otlatma/yemleme sistemleri ve mevsimsel değişimleri
c. Damızlık seçimi ve çiftleştirme uygulamaları
d. Sağım, kırkım ve kuzu büyütme alışkanlıkları
e. Yetiştiriciler arasında yerleşik geleneksel işbirliğine dayalı ortak
sürü oluşturma ve ya mevsimsel imece yöntemleri
f. İşgücü kullanımı hane halkı veya ücretli eleman uygulamaları
g. Hayvan yetiştirme uygulamalarında işgücünün niteliksel analizi
h. Aşı ve sağlık koruma duyarlılığı
i. İşletmede mevcut hayvan materyallerinin hikayesi
j. Yetiştiricinin kendi hayvan materyaline karşı olan beyeni düzeyi
k. Ürün değerlendirme ya da pazarlama alışkanlıkları
l. Geleceğe dönük beklentiler ve üretimde sürdürülebilirlik
4. Mevcut durum ve geleceğe yönelik projeksiyonlar
Mevcut durumun analizine dayalı olarak hayvan yetiştirme faaliyetinin
değişim eğilimleri ortaya konabilmelidir. Değişim eğilimleri ile geleceğe
ilişkin sosyal ve ekonomik beklentiler çok iyi analiz edilebilmelidir.
Yapılacak değerlendirmeler, objektif verilere dayalı olabilmelidir. Eğer
elde yeterli envanter bilgisi yok ise; gözlem ve görüşmeler ile elde
edilebilecek referanslara dayalı olarak tahminler yapılabilir.
7
Bu 4 faktör açık ve net bir şekilde ortaya konduktan sonra buradan elde
edilen
veriler
analiz edilerek ıslah
amacının ortaya
konulması
gerekmektedir.
Islah programlarında en önemli unsur ıslah amacının çok net bir şekilde
ortaya
konması
ve
birden
çok
alternatifi
içerecek
şekilde
yapılandırılmasıdır. Amaç gerçekçi ve doğru öngörülere dayalı olmalıdır.
Program paydaşları olan, yetiştiriciler, yetiştirici örgütleri, ilgili kamu/özel
kuruluşları
arasında,
hayata
geçirilecek
uygulamalar
bakımından
sağlanacak fikir birlikteliği büyük bir önem taşır.
Islah amaçları dinamiktir. Program yapısal olarak esnek olabilmelidir.
Ancak esneklik kesintilere neden olmamak zorundadır. Esneklik payı,
hazırlanacak
B
planı
hatta
C
planı
süreçleri
vasıtasıyla
dengelenebilmelidir.
Bölgesel veya Ülkesel Islah Planlamaları
Bölgesel veya ülkesel ıslah planlamalarında hedef popülasyon oldukça
önemlidir. Çünkü organizasyonun durumunu belirleyen ana etken hedef
popülasyonun yapısıdır. Hedef popülasyon; belirli bir bölge ya da
yöredeki mevcut hayvan genotiplerini kapsamı içine alır. Bu bilinen bir
ırk ya da melez genotip olabilir. Başlangıçta mevcut olan genotiplerin
orjinine ilişkin bilgilere göre, hedef popülasyon için değer tanımlanması
yapılmalıdır.
Hedef popülasyonda yapılacak çalışmalarda, önem arz eden verim
özellikleri başta olmak üzere tipik özellikler tanımlanmalıdır. Temel
ölçütler için varyasyona bakılmalı ve mümkünse genetik parametrelere
ilişkin tanımlamalar yapılmalıdır. Herhangi bir ıslah planlamasını hayata
geçirebilmek için ayrıntılı bilgilerin ve bazı parametrelerin elde edilmesi
gerekmektedir.
Özellikle popülasyonların genetik yapılarını incelemek için yürütülen
çalışmalar kritiktir. Sağlıklı örneklemeler yapılarak gereksinim duyulan
8
başlangıç parametreleri elde edilebilir. Başlangıç parametrelerinin elde
edilmesinde iki türlü yaklaşım ön plana çıkmaktadır bunlar;
1. Üretim ve ürün değerlendirme anlamında bir çok sorunu halletmiş
seçkin işletmeler baz alınabilir. Bu tür işletmelerde hayvanların verim
performanslarına ilişkin veri tabanı oluşturma, pedigri kaydı vb.
çalışmalar yapmak daha kolaydır.
2. Yörede, seçkin kabul edilen işletmelerin hedef populasyondan farklı
genotipler ile çalışma durumu söz konusu olabilir. Bu durumda
başlangıç parametreleri elde etmek, çok zor işletme şartlarında daha
fazla masraf ve emek harcayarak verim denetimi ve pedigri çalışmaları
yapılır.
Bölgesel veya ülkesel ıslah organizasyonlarının veya planlarının
şekillenmesinde iki temel belirleyici unsur söz konusudur. İlki Kamudur.
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve buna bağlı birimlerin stratejileri
ve bu anlamda hayata geçirdikleri icraatlar belirleyici ve yönlendiricidir.
Bunlar genel olarak,
a. İlgili mevzuatların şekillendirilmesi
b. Uygulatma ve denetleme görevleri
c. Üreticilere yapılacak teşviklerin ve desteklerin planlanması
çerçevelerindedir.
Diğeri sivil veya özel organizasyonlardır. Yetiştirme organizasyonları/
birlikler doğrudan hizmet alan ve görev üstlenen kuruluşlardır. İlgili
meslek odaları ve bazı sivil toplum kuruluşları da dolaylı ilgilidirler.
Ülkemizde,
Akdeniz
ülkelerinde
de
olduğu
gibi
yetiştirici
organizasyonlarının şekillenmesinde kamu kuruluşlarının katkısı oldukça
fazladır. Yetiştirme organizasyonlarının işlerliği büyük oranda kamu
kurumlarının destek ve teşviklerine göre şekillenmektedir. Bu nedenle
9
yetiştiriciler üyesi oldukları organizasyonların öngörülerine uymak
zorundadırlar (örn: Sürü yönetimi, damızlık seçimi vs.).
Yetiştirme örgütlerine entegre olamayan işletmeler her ne kadar yetiştirme
programının dışında kalsalar da programın hedef popülasyonun içinde
oldukları kabul edilir. Çünkü damızlıklardan yaralanmak zorundadırlar.
Seleksiyon Programlarının Temel İşleyiş Modelleri
Veri tabanı, kayıt sistemi, bilgi akışı ve biçimi bir ıslah programının ana
çatısını oluşturmaktadır. Kayıtlarda pedigri zorunluluğu vardır. Verim
kayıtlarına
esas
oluşturan
sürü
bilgileridir.
Bunlar
verimleri
değerlendirmek için kullanılacak standart çevresel faktörlerdir. Ayrıca bir
takım ek kayıtların (bakım – besleme vs) tutulması da işletmelerin yapısal
durumlarının ortaya konmasında oldukça önemlidir. Kayıt sistemlerindeki
en büyük sorun/ açmaz, verilerin doğruluğu ya da verilerin doğruluğunu
sorgulayabilme
yöntemlerinin
zorluğudur.
Bu
konuda
3
farklı
yaklaşımdan söz etmek mümkündür.
a. Üreticinin kaydını kendisinin tutması ve doğrudan bildirmesi;
tamamen güvene bağlı bir sistemdir.
b. Organizasyon/ birlik denetimli yetiştirici bildirimi; yetiştirici
yükümlülüğünü yerine getirir, kayıtlar çeşitli yöntemler ile
denetime tabii tutulur.
c. Denetimlerin tamamını organizasyonların/ birliklerin yapması.
Tüm yaklaşımlarda önemli olan bilgilerin doğruluğu ve bilgi akışının hızlı
olmasıdır. Üyelerin üstlendiği kayıtlar dışında organizasyonun kendi
yükümlülüğü altında olan kayıt sistemi de önemlidir. Örneğin elit
olabilecek sürülerde veya özel altyapı gerektiren uygulamalarda aday
erkek hayvanlar belli istasyonlarda tutulabilir. Yapay tohumlama, embriyo
transferi vb biyoteknolojik çalışmalar için kayıtlar organizasyonlar
tarafından tutulur. Biyoteknolojik uygulamalar ve genetik yöntemler için
10
özel labaratuvar ve deneysel işlevlerin yerine getirebileceği araştırma
istasyonlarına ihtiyaç duyulacaktır.
Açık Çekirdek Yetiştirme/Grup Yetiştirme Programları
Açık çekirdek yetiştirme programlarına 1960’lı yıllarda başlayan ilgi
1970’lerin sonunda artmıştır. Açık çekirdek/grup yetiştirme programları
genellikle çekirdek sürü oluşumuna dayalıdır. Program en basit şekli ile
belirli sayıdaki sürü sahibinin ortak yetiştirme amaçları üzerine karar
vermesi ve hayvan materyali sağlama konusunda uzlaşmasıdır. Her
programın anahtarı, katılımcı yetiştiricilerin sürülerindeki en iyi dişilerden
bir çekirdek sürünün oluşturulmasıdır (Şekil 1).
Şekil 1. Çekirdek sürü oluşumu
Açık çekirdek yetiştirme sisteminde iki ve üç tabaklı sistemler
kullanılabilir. Üç tabakalı açık çekirdek yetiştirme sisteminde damızlık
akış şeması aşağıdaki gibidir (Şekil 2).
11
Şekil 2. Üç tabaklı açık çekirdek yetiştirme sisteminde damızlık hayvan
akışı
Hayvanın türü, yetiştirme yönü (et, süt, vs), biyoteknolojik yöntemlerin
kullanım olanağı, tarımsal altyapı, ilgili mevzuatlar, kamusal destekler ve
teşvikler sistemin yapısını belirleyen temel faktörlerdir.
Klasik hayvan yetiştirme sistemi olan kapalı çekirdek sisteminde elit
sürüye taban ve ara elit işletmelerden hayvan akışı söz konusu değildir bu
nedenle kendilenme hızı açık çekirdek yetiştirme sistemine göre daha
yüksektir. Açık çekirdek yetiştirme sisteminde alt sürülerden elit sürüye
hayvan akışı olduğu için kendilenme hızı minimize edilmiş olur. Ancak
açık çekirdek sisteminde sürekli bir damızlık hayvan sirkülasyonu söz
konusu olduğundan salgın hastalıkların kontrolü oldukça güçtür.
Daha geniş materyalde ve özellikle yükselen seleksiyon entansitesi ile
açık çekirdek yetiştirme sistemi genetik ilerlemeyi maksimuma çıkarır.
Açık çekirdek yetiştirme sisteminde yer alan elit veya çekirdek sürüde
ayrıntılı verim kayıtları tutulmalıdır. Taban sürülerde ise seleksiyon
programının öngördüğü kayıtların tutulması yeterlidir.
12
Çekirdek sürü kolektif olmalıdır. Organizasyona üyesi olan bir veya
birkaç yetiştiriciye ait olması işlevsel değildir. Bir biçimde zorlamalı ya
da zorunluluktan yürütülse bile adil ve sürdürülebilir olamaz. Çekirdek
sürü, kamu kurumlarında ya da kamu denetiminde olmak zorundadır. Özel
biyoteknolojik (sperma, embriyo teknolojileri vs) uygulamalar anlamında
araştırma kurumları tercih edilebilir.
Bu yetiştirme sisteminde çekirdek ve taban sürülerde kullanılacak erkek
damızlık materyalin üretimi çekirdek sürüde gerçekleşmelidir. Ancak
programın başlangıcında taban sürülerin damızlık erkek materyal
ihtiyacının karşılanması imkansızdır. Bu nedenle başlangıç sürecinde
taban sürülerdeki seleksiyon programına uygunluk gösterecek nitelikteki
erkek hayvanların kullanımına izin verilir.
Açık çekirdek yetiştirme sistemi oldukça komplekstir ve programın
başarıya ulaşabilmesi için zamana gereksinim vardır. Ayrıca programa
katılan işletmelerle güçlü bir işbirliği yanında damızlık transferleri,
sağlıklı veri akışı ve güçlü bir bilgi işlem süreci işletilebilmelidir.
Sağlıklı ve işlerlik kazanmış sürdürülebilir bir ıslah programı; çok büyük
emek ve özveri (1), uzun zaman ve etkili koordinasyon (2), büyük maddi
kaynak ve etkin kullanım (3) gibi üç büyük olgu ile varlığını sürdürebilir.
Böyle bir programın işleyebilmesi için hayvancılıkta biyoteknoloji ve
istatistik genetik tabanlı bilimsel araştırma hizmetlerinin kesintisiz
devrede olması gerekir.
13
HALK ELİNDE HAYVAN ISLAHI ÜLKESEL
PROJELERİ GENEL ÇERÇEVESİ
Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü (TAGEM) tarafından 2006
yılında çalışmaları başlayan ve ilk aşaması 5 yıl süren “Halk Elinde
Ülkesel Küçükbaş Hayvan Islahı” projesi 2006-2011 yılları arasında pilot
seçilen 13 ilde, 12 ırkta ve 75.000 başlık bir hayvan populasyonunda
yürütülmüştür. Bu ülkesel proje kapsamında “Karya Koyunu Geliştirme
Alt Projesi” Aydın ve Denizli illerinde 2006 yılından itibaren devreye
sokulmuş ve bir ıslah programı şekillendirme süreci işletilmiştir.
Birinci beş yıllık dönemi tamamlanan ve Tarımsal Araştırmalar ve
Politikalar Genel Müdürlüğü tarafından düzenlenen 2011 yılı Program
Değerlendirme Toplantısında ikinci beş yıllık dönemin uygulanmasına
karar verilen Proje halen 61 ilde, 28 ırkta ve 880.000 baş hayvan üzerinde
yürütülmektedir. Başlangıçta Aydın ve Denizli illerinde 12600 baş
hayvanı içeren Karya Koyunu Geliştirme Alt Projesi ikinci 5 yıllık
dönemde Aydın’da 6300 Denizli’de ise 12600 baş olmak üzere toplam
18900
başlık
bir
hayvan
popülasyonunu
kapsayacak
şekilde
genişletilmiştir. Eşme, Kıvıcık ve Kıl Keçisi Alt Projeleri ikinci 5 yıllık
döneme aittir.
Bölgemizde
yürütülen
projelerin
amaçları
doğrultusunda
gerçekleştirilecek faaliyetler kapsamında aşağıda sıralanan başlıca
kazanımlar elde edilecektir.
1. Bölgede şekillenen koyun ıslah organizasyonunun daha sağlam
temellere dayanması ve sürekliliği sağlanmış olacaktır.
2. Yetiştirici katılımı, başarısızlık riskini en aza indirgediği gibi,
yetiştiricilerin eğitimi ve çağdaş uygulamaları benimseme şansı
ortaya konmuş olacaktır.
3. Bilimsel araştırma sonuçlarının doğrudan hayata aktarılması
imkanı çıkacaktır.
14
4. Seleksiyon ölçütleri ve damızlık akış sürecine ilişkin elde edilen
bilgilerin isabetleri yükselecektir.
5. Biyoteknolojik birçok yöntem uygulamaya aktarılarak hem ıslah
programının etkinliği artacak hem de yetiştirici gelirlerinde
doğrudan artışlar sağlanabilecektir.
6. Projede performans parametreleri ayrıntılı olarak tanımlanacak,
koyun ve keçilerde döl verimi, kuzu ve oğlaklarda ise sütten
kesime kadar olan dönemdeki büyüme özelliklerinin ve sütten
kesimde et kalite özelliklerinin geliştirilmesi sağlanacaktır.
Proje kapsamında üç tabakalı açık çekirdek yetiştirme sistemi öngörüleri
gerçekleştirilmektedir. İşletilen bu yetiştirme sistemi ile taban ve ara elit
işletmelerde doğan ebeveynlerinin geçmiş yıllara ait performans ve
pedigri bilgileri esas alınarak damızlık değerleri tahmin edilen ve bu
sınamalar sonucunda uygun görülen nitelikli damızlık dişi materyaller
Elit/Ara elit işletmelere transfer edilmektedir. Transfer edilen bu nitelikli
dişi damızlık materyalden elde edilen ve damızlık olarak seçilen erkek
materyal ise taban sürülerin kullanımına sunulmaktadır.
Yürürlülükte olan çalışmalar kapsamında, yetiştiricilerde kayıt tutma
alışkanlığı şekillenmiş ve sürülerde ele alınan genotipler bakımından
öngörülen form özelliklerinde bir örneklik büyük oranda geliştirilmiştir.
Projelerde gerçekleştirilen çalışmalar bağlamında elde edilen kazanım,
damızlık
koyun
ihtiyacına
yönelik
olarak
giderek
artan
talebi
karşılayabilecek damızlıkçı işletmelerin ortaya çıkması sürecinin temel
taşlarının şekillenmesidir. İşletilen ıslah programı kapsamında yakın
gelecekte
devreye
sokulması
planlanan
seleksiyon
indekslerinin
oluşturulmasında, bu çalışmadan elde edilen bilgiler ciddi anlamda katkı
sağlayacaktır. Pedigri kayıtlarını içeren daha geniş veri tabanı, daha etkili
genetik parametre tahminlerini olanaklı hale getirerek daha isabetli
damızlık seçimine şans tanıyacaktır.
15
Yürütülen projelerde görev alan kurum, birim, kurul kişilerin görev ve
sorumlulukları tanımlanmıştır.
Proje Yürütme Kurulu ve Görevleri
Proje
Genel
Koordinatörü
(PGK)
veya
ilgili
Program
Grup
Koordinatörü/yetkilendirilmiş personel, İl/İlçe Müdürü veya ilgili Şube
Müdürü, Proje Lideri ve Birlik Başkanından oluşur. Kurul Başkanı, Proje
Genel Koordinatörü veya Program Grup Koordinatörü/yetkilendirilmiş
personeldir.
•
Teknik hizmeti verecek Proje Teknik Elemanını (PTE) seçer,
•
Vereceği hizmetin şekil ve içeriğini belirler,
•
Hizmet sürecini, proje çalışmalarını denetler ve projenin gerektiği
gibi yürümesi için tedbirleri alır.
Proje Danışma Kurulu ve Görevleri
Proje Danışma Kurulu; TAGEM Genel Müdür Yardımcısı, HAYSÜD
Daire Başkanı, Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvancılık Araştırmaları
Program
Grup
Koordinatörleri,
HAYSÜD
Teknik
Personeli,
HAYGEM’den ilgili Daire Başkanı veya Temsilcisi, ilgili Enstitü/İstasyon
Teknik Koordinatörleri, Üniversitelerden ihtiyaç duyulan öğretim üyeleri
ve proje liderlerinden oluşur.
•
Proje Danışma Kurulu yılda en az bir kez toplanır.
•
Proje gelişme raporlarını inceler,
•
Mevcut durumu değerlendirir,
•
Gerekli tedbirleri alır ve geleceğe yönelik ıslah programlarını
düzenler.
Seçim Komisyonu ve Görevleri
16
Projede yer alacak yetiştiricilerin ve proje hayvan materyalinin seçimini
yapmak üzere; proje lideri, il hayvan sağlığı, yetiştiriciliği ve su ürünleri
şube müdürü /ilçe müdürü veya yetkilendirilen teknik personel ile lüzumu
halinde TAGEM tarafından görevlendirilen teknik personelden oluşur.
•
Projede görev alacak yetiştiricileri, hayvan materyalini seçerek ön
seçim ve kesim seçim tutanaklarını hazırlar ve PGK’nın onayına
sunar. Bu süreçte yetiştirici birlikleri her türlü desteği (ulaşım,
duyuru, koordinasyon vb.) sağlar.
•
Gerekli görülen hallerde Komisyon Başkanının çağrısıyla
toplanarak projedeki yetiştirici ve materyal sayısında meydana
gelebilecek değişiklikleri proje liderinin teklifi ile yeniden
düzenler.
Yukarıda açıklanan kurullarda yer alan her birimin görev yetki ve
sorumlulukları “Halk Elinde Hayvan Islahı Ülkesel Projesi Uygulama
Esasları”’nda yer almaktadır. Burada sadece proje teknik elemanı ile direk
ilişkili olan Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl ve İlçe Müdürlükleri,
Yetiştiriciler, Alt Proje Lideri ve Birlikleri görevlerine değinilmiştir.
Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl ve İlçe Müdürlüklerinin Görevleri
•
Projeye
katılabilecek
aday
yetiştiricilere
duyuru
yaparak
müracaatlarını alır, Seçim Komisyonu ve Proje Yürütme
Kurulunda yer alır,
•
Proje Yürütme Kurulu kararları doğrultusunda Proje Lideri
tarafından hazırlanan hak edişe esas teşkil eden listeleri kontrol
eder ve hak ediş icmalini düzenleyerek TAGEM’e gönderir.
•
Proje materyali hayvanların sağlığı ile ilgili iş ve işlemleri planlar
ve uygular.
17
•
Projede görev alacak PTE’nin işe alımı ile ilgili duyuru yapar,
uygun başvuruları kabul eder, birliğin kontrol ve denetimini
yapar.
Proje Liderinin Görevleri
•
Lideri olduğu alt projeyi Tarımsal Araştırma Yönetimi Uygulama
Kılavuzundaki formata uygun olarak hazırlar, TAGEM’ e onaya
sunar, devam eden yıllarda gelişme raporlarını hazırlar ve
TAGEM’e gönderir.
•
Projenin gereği gibi yürütülmesinden birinci derece sorumludur.
Proje Yürütme Kurulu onayına sunulmak üzere hak edişe esas
formları hazırlar.
•
Proje Yürütme Kurulu, Danışma Kurulu ve Seçim Komisyonunda
görev alır.
•
Yetiştiricilerden alınan verileri değerlendirir.
•
Hazırlayacağı yıllık gelişme raporlarını ve proje bitiminde sonuç
raporunu Proje Danışma Kurulu ile Program Değerlendirme
Toplantılarında sunar.
•
PTE’nin yıllık iş akış planı ve takvimi hazırlığı, kontrolü ve
denetiminden sorumludur.
Yetiştiricilerin Görevleri
•
Proje lideri ve PTE’nin talebi doğrultusunda, alt projede belirtilen
iş ve işlemlerde (doğan yavruların doğum canlı ağırlığını alma,
kulak numarası takma, doğum tarihini ve ana numarasını yazma,
sağım, kırkım, kontrollü aşım vb.) taahhüdünden doğan
yükümlülüklerini yerine getirir.
•
Proje lideri ve PTE’nin vereceği eğitim programlarına katılır,
proje ile ilgili diğer iş ve işlemleri yapar.
18
•
Sürüler arası damızlık hayvan mübadelesinde proje liderinin
talimatlarına uyar.
•
Sürüsünde proje liderinin belirlediği erkek damızlık materyal
dışında erkek hayvan bulundurmaz ve erkek hayvanını proje
liderinin öngördüğü müddette sürüsünde tutar.
•
Doğan yavruları damızlık seçimine esas olacak kayıtlar alınıncaya
kadar elden çıkarmaz.
•
Yetiştirici, desteklemeye esas olan hayvanların ölüm raporlarını
yetkili veteriner hekimden almak zorundadır. Veteriner hekimin iş
yoğunluğu vb. nedenlerle raporlayamadığı vakalarda proje teknik
elemanının ölen hayvan için hazırlayacağı (kulak numarasını
gösterir resim ekli) ölüm tespit tutanağı kabul edilir.
Koyun- Keçi Yetiştirme Birliklerinin Görevleri
•
Seçim
Komisyonuna
her
türlü
desteği
(ulaşım,
duyuru,
koordinasyon vb.) sağlar.
•
Projenin
sözleşmesini
yetiştiricileri
adına
ilgili
il/ilçe
müdürlükleri ile yapar.
•
PTE’nin seçimine katılır. Seçilen proje teknik elemanı ile
sözleşme imzalayarak sözleşmede belirtilen tutarlardan az
olmamak kaydı ile teknik elemanın maaşını banka hesabına
düzenli olarak öder.
•
PTE’ye araç temin eder.
•
Projeye katılan üyeleri arasında koordinasyonu sağlar.
•
PTE’nin özlük haklarını düzenler (maaş, sigorta ödemeleri, izin,
harcırah vb.).
19
•
PTE’nin ve yetiştiricilerin eğitimine katkı sağlar. Alt projelerde
detayları verilen verim kayıtlarının tutulmasında yetiştirici ile
birlikte müteselsilen sorumludur.
•
Proje bütçesini ayrı bir hesapta tutar ve harcamalarını proje
liderinin talebi ve bilgisi dahilinde yapar.
•
Birlik, proje liderinin talep yazısı ile uygulamalarda ihtiyacı olan
alet ve ekipmanı temin etmekle yükümlüdür. Birlik bütçe
raporlarını 6’şar (altı) aylık dönemler halinde kontrol amacıyla İl
Müdürlüklerine gönderir.
Proje Teknik Elemanı Tarafından Yerine Getirilecek Hizmetler
Proje Teknik Elemanı (PTE) yaptığı sözleşme ile aşağıdaki görevleri
yerine getirmeyi taahhüt eder.
a. İşletme Kayıtlarının Tutulması ve Değerlendirilmesi
o
İşverenin projede görev alan her üyesi için bir dosya
hazırlar. Bu dosyada üye işletmelerin proje ile ilgili tüm
kayıtları yer alır.
b. Eylem Planı Hazırlama
o
Proje Lideri ile beraber, sözleşme süresince yerine
getirilecek hizmetleri iş takvimine bağlayan bir "Eylem
Planı" hazırlar ve bağlı olduğu Proje Yürütme Kurulu
onayına sunar.
c. İşletmedeki Hayvanların Kayıt Altına Alınması
o
Proje materyalini projede ön görülen şekilde kayıt altına
alır (Plastik küpe, tetavür, çip vb.).
d. Çiftleştirme Planlarının Yapılması
o Proje Lideri ile beraber her işletme için çiftleştirme planları
yapar.
20
e. Koç /Teke Katımı
o Küçükbaş hayvanlarda çiftleştirme planları çerçevesinde taban
sürülere koç/teke katımını yapar.
o Elit ve Ara Elit sürülerde koç/teke katım döneminde; resmi ve
dini, tatil günlerine bakılmaksızın kontrollü çiftleşmeleri yapar
ya da kontrolünde yaptırır, kayıtlarını tutar.
f. Doğum Dönemi
o Doğum döneminde Proje Teknik Elemanı (Proje Liderinin
öngördüğü saatlerde) işletmeleri ziyaret ederek bütün sürülerde
doğan kuzu, oğlak ve malakları analarına göre kayıt altına alır
(doğum tarihi, ana kulak numarası, doğum ağırlığı, doğum tipi,
akıbeti, cinsiyeti, vb. belirtir şekilde).
g. Çeşitli Dönemlerde Canlı Ağırlık, Kırkım ve Diğer Ölçülerin
Tespiti
o Projede her yıl doğan yavruların alt projelerde belirtilen
dönemlerde canlı ağırlıklarına ait kayıtları
o Küçükbaş hayvanlarda ilk kırkım sonu ilk kırkım yapağı ağırlık
kayıtlarını
o Danışma Kurulunca onaylanan ve alt proje kapsamında belirtilen
veri kayıtlarını alır.
h. Süt Verim Kontrolleri
o Proje Liderinin belirlediği sürülerde laktasyon sürecinde ayda
bir kez süt verim kontrolünü yapar ya da yaptırır.
i. Proje Raporlarının Hazırlanması ve Gönderilmesi
o Projede öngörülen her türlü verim kayıtlarını kaydetmek,
muhafaza etmek ve haftalık/aylık raporlar halinde proje liderine,
21
proje ile ilgili verilerin dışında yaptıkları faaliyet raporlarını ise
İl/İlçe Müdürlüklerine göndermekle sorumludur.
o Yürüteceği bu faaliyetler gereği yapacağı işletme ziyaretlerini
günü birlik tutar ve gittiği her işletme sahibine imzalatır.
o Özellikle
yetiştiricilerin
projeden
çıkarılmasına
sebebiyet
verecek uygulamalar yaptığını tespit ettiği durumlara ilişkin
tuttuğu tutanağın aslını proje liderine, birer nüshasını ise
bilgilendirme amaçlı İl/İlçe Müdürlüğü ile Birliğe teslim eder.
22
HAYVANCILIKTA KAYIT TUTMA ESASLARI
Hayvan başına verimi artırmak için çevre şartlarını ve genetik yapıyı
iyileştirmek gereklidir. Bu amaca hizmet edecek bilgileri toplama ve
bunları saklama işlemine kayıt tutma, tutulan kayıtlardan ihtiyacı
karşılayacak şekilde yararlanmak da değerlendirme olarak nitelenir. Kayıt
tutma başta hayvanın bireysel olarak tanımlanmasını sağlamaktadır.
Hayvancılıkta kayıt tutma aynı zamanda;
•
Sağlıklı ıslah organizasyonlarının devreye sokulmasına,
•
Nitelikli damızlık ihtiyacını karşılayabilecek pedigrili hayvanların
üretilmesine,
•
İşletme verimliliğinin ve arzulanan verimlerin artırılması ve
korunmasına
•
Hayvanların verim, üreme ve tüm yetiştirme bilgilerinin kayıt
altına alınmasına,
•
Seleksiyon ölçütleri ve damızlık akış sürecine ilişkin sağlıklı
bilgilerin elde edilmesine,
•
Sürüden ayıklanacak veya elde tutulacak hayvanların
belirlenmesine olanak sağlar.
Numaralamada Dikkat Edilecek Hususlar
Düzenli kayıt tutmanın temel anahtarı hayvanların numaralandırılarak
kimliklendirilmesidir. Bu nedenle projelerin başlangıç tarihinden itibaren
sürülerde bulunan damızlık anaç materyallerin kulak numaralarının olup
olmadığı kontrol edilmeli ve olmayanlara kulak küpesi takılarak bu
numaralar işletme kayıtlarına işlenmelidir.
Bilindiği üzere TC. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından
hayvanların iki kulağına birden numara yapılmaktadır. Ancak gözden
kaçan veya sürüye sonradan katılan hayvanlara plastik numara yapılırken
23
kulağın damarsız bir bölgesi seçilmeli ve daha sonra yapılacak Tetovir
numaralamaya yer kalacak şekilde numaralar kulağa takılmalıdır.
Yapılacak numaralamalarda numaralar arka arkaya gelecek şekilde (sıralı)
yapılması
konusunda
yetiştirici
proje
teknik
elemanı
tarafından
bilgilendirilmelidir. Eğer proje dahilinde tetovir numaralama yapılacaksa
o zaman kulak iç yüzeyinde açıklık olan bölge seçilecek ve tetovir buraya
yapılacak ve iyice tetovir boyası ile boyanacaktır. Unutulmamalıdır ki
tetovir ne kadar iyi yapılırsa yapılsın boya işlemi iyi yapılmamışsa tetovir
numaranın okunması mümkün değildir. Proje teknik elemanı numaralama
konusunda aşağıdaki hususlara muhakkak dikkat etmelidir.
1. Doğumu takibeden en geç 24 saatte kuzu/oğlaklara küpe takılıp
takılmadığına bakmalıdır.
2. Takılan numaranın doğum kaydına işlendiğinden emin olmalıdır.
3. Doğuran Koyun ve doğan Kuzuların tartımlarını kontrol etmelidir.
Ayrıcaş işletmelerde kullanılan kantarların kalibrasyonlarını
doğumdan önce ve doğum sırasında gerçekleştireceği saha
ziyaretlerinde kontrol etmeli ve yetiştiricilerin kantarları doğru
kullanıp kullanmadığını denetlemelidir. Yanlış uygulamalar
hemen giderilmelidir.
İşletmelerde Kayıtların Tutulması
Her yıl düzenli olarak yetiştiricilere bir dosya içinde boş kayıt formları
dağıtılmalı ve projeye katılan işletmelere sık sık kayıtların öneminden
bahsedilmelidir. Doğumlarla beraber yetiştiricilere örnek olması açısından
ilk birkaç kayıt beraber tutulmalıdır. Yetiştirici yanlış tuttuğu kayıtlar için
uyarılmalı ve hemen bu yanlışlıklar düzeltilmelidir.
Eğer koyunlar aynı yıl ikinci kez doğururlarsa yine bu koyunlar kayıt
formlarına “İkinci Doğum” ibaresi konarak işlendiği kontrol edilmeli.
Zaman zaman kuzu/oğlaklar kontrol edilip kulak numaraları düşenler
24
tespit edilerek küpesi düşen hayvanlara yeni numara yapılıp yapılmadığı
ve bunların kayıtlara düzgün bir şekilde işlendiği kontrol edilmelidir.
Kuzu/oğlakların ölümü, kaybolması, kesilmesi, satılması vb durumlarda
hemen doğum kayıtlarının akıbet kısmına bu durum mutlaka tarih
belirtilerek yazılmalıdır. Bu konuda yetiştiriciye sık sık hatırlatma
yapılmalıdır. Proje teknik elemanı işletme ziyaretlerinden sonra topladığı
kayıtları aynı gün bilgisayarında bulunan veri setine işlemeli gözden
kaçan veya hatalı verileri not ederek sonraki işletme ziyaretlerinde bu
sıkıntıları gidermelidir.
Damızlıkların Seçimi
Proje öngörüleri çerçevesinde her sene doğan dişi kuzuların %25’i,
erkek kuzuların ise %10’u damızlık olarak ayrılacaktır. Damızlık
ayrımı proje teknik elemanının insiyatifinde yetiştirici bildirimi ve tutulan
kayıtlar dikkate alınarak gerçekleştirilecektir. Damızlık seçiminde; proje
öngörülerine uygun tipte olmasına dikkat edilmeli ve pedigri olan
hayvanların seçimine öncelik verilmelidir. Damızlıkların belirlenmesinde
aşağıdaki öncelikler dikkate alınmalıdır.
1. Hayvanın tipi (fenotipik özelliği)
2. Pedigri kaydı-verim kaydı (ana verimleri)
3. Yetiştirici bildirimi
Damızlık hayvanların seçimi hem kuzular hem de oğlaklar için 3 aylık
canlı ağırlık denetimlerinden sonra yapılacaktır. Bu nedenle damızlıklar
ayrılıncaya kadar hayvan satılmaması gerektiği konusunda yetiştirici
uyarılmalıdır.
Canlı Ağırlık Denetimleri ve Tutulacak Kayıtlar
Yapılan canlı ağırlık denetimleri sırasında tartılacak oğlak veya kuzular
12 saat süre ile aç bırakılmış olmalıdır. Proje teknik elemanı tarafından
25
canlı ağırlık denetimi yapılacak işletmelere 1 gün öncesinden mutlaka
haber verilmelidir.
Yapılan canlı ağırlık denetimlerinden hemen sonra elde edilen veriler
acilen veri tabanına işlenecektir. Veri tabanına işlenen kayıtların
doğruluğu test edilecek hatalı veri varsa düzeltilecektir. Veriler şekilde
gösterildiği gibi girilecektir (Şekil 3).
Şekil 3. Veri setine canlı ağırlık denetimlerin girilmesi
Elde Aşım Uygulaması
Elde aşımlar elit veya ara elit olarak sınıflandırılan işletmelerin
tamamında yapılacaktır (en az 1000 baş hayvanda elde aşım yapılmalıdır).
Ancak taban işletmelerden elde aşım yapmak isteyenler de bu uygulamayı
proje teknik elemanı denetiminde yapabilir.
Elde aşım yapacak işletmelerde yapılacak uygulamalar aşağıdaki gibi
sıralanabilir.
• Çiftleşmelerden en az 1.5 ay önce koç/tekeler sürüden çıkarılacak
• Çiftleşme bölmeleri ve diğer malzemeler (önlük, boya vs)
hazırlanacak
• Sürüye arama koçu/tekesi konularak kızgın olan hayvanlar tespit
edilecek (Şekil 4)
• Çiftleşme bittikten sonra sürüde 15 gün boyunca sürüde koç/teke
bulundurulmayacaktır.
26
• Çiftleşmeler
sabahın
erken
saatlerinde
yapılmasına
özen
gösterilecektir.
Proje teknik elemanı tarafından yetiştiricilere haber vermeden Rutin
Olarak uygulamanın Sağlıklı Yapılıp Yapılmadığı kontrol edilmelidir.
Şekil 4. Arama Koçu ve Kızgınlık tespiti
Çiftleşme döneminde gerek Ara Elit gerekse Taban sürülerin hiç birinde
projeye uygun olmayan koç/tekeler kullanılmayacak ve sürüdeki tüm
uygun koç/tekeler eşit oranda kullanılacaktır. Çiftleşmede kullanılacak
Teke/Koçlar önceden temin edilmeli ve bu hayvanlara uygun bakım
besleme uygulanmalıdır.
Bir sürü içerisinde Çok nitelikli koçlar olsa bile ergin bir teke/koçun en
fazla 2 aşım mevsiminde çiftleşmesine izin verilmelidir. Bu teke/koç daha
sonra başka sürüde de kullanılabilir. Sürüler arası damızlık koç değişimi
akrabalığın artmasını önlediği unutulmamalıdır. Bu nedenle her yıl koç
transferleri yapılmalıdır.
Çiftleşme Dönemi ve Tutulacak Kayıtlar
Proje yöneticisinin bilgisi dışında hiç bir işletme kendi imkanları ile de
olsa kızgınlık senkronizasyonu yaptırmamalıdır. Yetiştiricilerin elde aşım
yapmaları için gerekli özveri gösterilmeli, altyapı desteği sağlanmalı ve
yetiştiriciye konu doğru bir şekilde anlatılmalıdır. İşletmelerde ilk kez
yapılacak elde aşım uygulaması mutlaka beraber yapılmalıdır.
27
İşletmelerde
çiftleşme
süresince
ve
öncesinde
bakım
besleme
uygulamaları işletmelere özel olarak ayrı ayrı kayıt altına alınarak veri
setine işlenecektir.
Aşım tarihi, çiftleşen koyun/keçi numarası ve aşan koç/teke numarası elde
aşım kayıtlarına muhakkak işlenmelidir. Bunun dışında elde aşımda
tutmayan/gebe kalmayan hayvanlar sürüye önlüklü arama koçu koyularak
tespit edilmeli ve tekrar çiftleştirilmelidir. Yapılan ikinci üçüncü
çiftleşmelerde veri tabanında ilgili kısımlara işlenmelidir. Yine doğum
döneminde doğuran koyunların doğum tarihleri ve doğum tipleri veri
setine işlenmelidir (Şekil 5).
Şekil 5. Elde aşım kayıtları
Doğum Kayıtları
İşletmeler doğum döneminde sık sık ziyaret edilmeli ve kuzu/oğlaklara ilk
24 saatte numara yapılıp yapılmadığı doğan hayvanların ilk 24 saatte
tartılıp
tartılmadığı
kontrol
edilmelidir.
Doğum
döneminde
gerçekleştirilen işletme ziyaretlerinde yetiştiricilere proje kapsamında
dağıtılan kantarlar kontrol edilmeli yanlış tartanlar yenileri ile
değiştirilmelidir. Ayrıca proje teknik elemanı saha ziyaretinde o gün
doğmuş hayvanlara bizzat tartarak kayıtlarla karşılaştırılmalıdır.
Saha ziyaretinde yetiştiriciden alınan kayıtlar aynı gün veri setinde
bulunan doğum kayıt formlarına (Şekil 6) işlenmeli ve aykırı durumlar
derhal düzeltilmelidir. Ayrıca yine veri setinde bulunan elde aşım
28
kayıtlarına
doğuran
hayvanların
numaraları
doğum
tarihleri
ve
doğurdukları kuzu/oğlak sayıları işlenmelidir.
Şekil 6. Doğum kaydı
Ölen koyunlar ölüm tarihleri ile doğum kayıt formuna işlenecektir. Proje
başlangıcında projeye alınan hayvanlarla projeye devam edilecek,
yenileme oranı üzerinde değişime gidilmeyecektir. Bu durum kayıtların
devamlılığı açısından oldukça önemlidir. Yaşama gücü ile ilgili kayıtlara
özel hassasiyet gösterilmesi gerekmekte ve özellikle proje teknik elemanı
tarafından yetiştiriciler konuyla ilgili bilgilendirilmelidir.
29
BAZI ÖZEL UYGULAMALAR VE DİKKAT
EDİLECEK HUSUSLAR
Projede öngörülen birçok uygulama bulunmaktadır. Saha uygulamaları
yapılmadan önce yetiştiriciler konuyla ilgili bilgilendirilmelidir. Yine
uygulamadan önce uygulama için gerekli alet-ekipman temin edilmeli,
konuyla ilgili formlar hazırlanmalıdır. Proje teknik elemanı tarafından
uygulama planı yapılmalı ve bu plan proje liderinin görüşüne
sunulmalıdır. Proje liderinin görüş ve istekleri doğrultusunda uygulama
planına son hali verilerek plan uygulanmaya başlanmalıdır. Uygulama
süresince meydana gelen sıkıntılar ve uygulamanın süreci proje lideri ile
periyodik olarak paylaşılmalıdır.
Canlı Ağırlık Denetimleri
Proje öngörüleri doğrultusunda sürüdeki doğan hayvanların belirli
aralıklarla canlı ağırlık tartımları (3. ve 6. ay) yapılmaktadır. Bu nedenle
doğum tarihleri göz önüne alınarak doğumların en çok yoğunlaştığı
dönemler tespit edilmelidir. En yoğun doğumların yaşandığı döneme göre
3 aylık canlı ağırlık denetim planları yapılmalıdır. 3 aylık canlı ağırlık
denetimleri yapılırken damızlık kuzular belirlenmelidir. İşletmelere canlı
ağırlık denetiminde 1 gün önce haber verilmelidir.
Canlı ağırlık denetimi gerçekleştirilirken;
•
Kantar düz bir alana yerleştirilmeli ve dikkatlice sabitlenmeliperiyodik kontrolleri yapılmalı
•
El kantarlarının ayarları periyodik olarak kontrol edilmeli
(özellikle
gösterge
birimlerinin
kg
olarak
ayarlanması
gerekmektedir)
•
Doğum ağırlıkları doğumu takib eden ilk 24 saat içinde alınmalı
•
Yapılacak canlı ağırlık denetimleri hayvanlar 12 saat aç
bırakıldıktan sonra yapılmalıdır.
30
Vücut Ölçülerinin Alınması
Hayvanların
birçok
özelliğini
tanımlamak
amacıyla
biyometrik
ölçümlerden yararlanılmaktadır. Bu ölçümlerden en önemlilerinden
sayılabilecek vücut ölçüleri ve canlı ağırlık denetimleri hem bilimsel
araştırmalar hem de seleksiyon uygulamaları amacıyla sıklıkla başvurulan
önemli ölçütlerdir. Hayvanlarda canlı ağırlık ve gelişme özellikleri
hayvancılık işletmeleri açısından ekonomik önemi olan özelliklerdir.
Dolayısıyla bu parametrelerin doğru olarak ortaya konması yetiştiriciliğin
gereğidir.
Hayvanlarda vücut ölçüleri ve canlı ağırlık arasında dengeli bir ilişki söz
konusudur. Konuyla ilgili çalışmalarda da canlı ağırlık ile vücut ölçüleri
arasında önemli fenotipik korelasyon değerleri bildirilmiştir. Vücut
ölçülerine
ilişkin
araştırmaların
yapılması
ırkların
tanımlanması
anlamında da oldukça önemlidir.
Ölçme Gereçleri
Ölçümlerde, ölçülen vücut kısımlarına göre değişen farklı ölçü gereçleri
kullanılır, tartımlar için ise kantar kullanılır. Bunlar Şekil 7’de
görülmektedir.
Vücut ve Baş Ölçüm Ekipmanları
Ölçü Bastonu
Ölçü Pergeli
Ölçü Şeridi
31
Ağırlık Ölçüm Ekipmanları
Şekil 7. Ölçüm Ekipmanları
Projelerde yer alan hayvanların morfolojik bazı özelliklerinin belirlenmesi
oldukça önemlidir. Bu nedenle projede yer alan hayvanlarda çiftleşme
döneminde vücut ölçüleri alınmaktadır. Ölçümler yapılamadan hemen
önce bu ekipmanların temini sağlanmalıdır. Vücut ölçüleri Şekil 8’da baş
ölçüleri ise Şekil 9’da özetlenmiştir.
Vücut Uzunluğu
• Omuz başı ve oturak yumrusu
arasındaki mesafedir.
• Ölçü bastonu ile ölçülür.
Cidago Yüksekliği
• Ölçüm yapılacak hayvan düz bir
zemine getirilir.
• Cidagonun en yüksek noktasından
yere kadar olan dikey mesafedir.
• Ölçü bastonu ile ölçülür
32
Sırt Yüksekliği
• Ölçüm yapılacak hayvan düz bir
zemine getirilir.
• Son sırt omuru diken çıkıntısı ile
yere kadar olan dikey mesafedir
• Ölçü bastonu ile ölçülür
Sağrı Yüksekliği
• Ölçüm yapılacak hayvan düz bir
zemine getirilir.
• Sağrı kemiğinin en yüksek
noktasından yere kadar olan dikey
mesafedir.
• Ölçü bastonu ile ölçülür
Göğüs Derinliği
• Omuz arkasında cidago ile göğüs
kemiği arasındaki dikey mesafedir.
• Ölçü bastonu ile ölçülür
Göğüs Çevresi
• Kürekler arkasında gövde etrafında
dolaştırılarak ölçülür.
• Göğüs çevresi ve canlık ağırlık
arasında çok yüksek düzeyde bir
ilişki bulunmaktadır.
• Şerit metre veya mezura ile ölçülür
33
Göğüs Genişliği
•
Kürekler arası mesafenin
ölçülmesi ile elde edilir.
•
Ölçü bastonu ile ölçülür
Sağrı Genişliği
•
İki oturak yumrusu arasındaki
mesafedir.
•
Ölçü bastonu ile ölçülür
Şekil 8. Vücut ölçüleri
Baş Uzunluğu
•
Alın çıkıntısının en yüksek
noktasından üst dudağın alt
kenarına kadar olan
mesafedir
•
Mezura veya pergel ile ölçülür
Alın Genişliği
•
Alın çıkıntısının en yüksek
noktasından gözlerin iç
açılarını birleştiren hat
arasındaki mesafedir
•
Ölçü bastonu ile ölçülür
34
Kulak Uzunluğu
•
Kulağın başladığı yerden bittiği
yere kadar olan mesafedir.
•
Mezura ile ölçülür
Şekil 9. Baş Ölçüleri
Hayvanlarda Yaş Belirleme
Kayıt tutulan işletmelerde, özellikle işletmede doğan hayvanlar için
dişlerden yaş tayini yapmak gerekli değildir. Ancak, kulak numaralarının
düşmesi halinde veya satın alınacak hayvanlarda, hayvanların dişlerine
bakılarak yaş belirleme önem kazanmaktadır.
Koyun ve keçilerde toplam 32 diş bulunmaktadır. Bunların 12 tanesi üst
çenede 20 tanesi alt çenede bulunmaktadır. Yaş tayini alt çenedeki dişlerin
sayısı ve durumuna bakılarak yapılmaktadır.
Formülize edildiğinde görüldüğü gibi koyun ve keçilerde köpek dişleri
yoktur. Ayrıca üst çenede kesici dişler bulunmamaktadır. Kuzu – oğlak
dişlerine süt dişleri denilmektedir. Süt dişleri döküldükten sonra gelen
dişlere sürekli dişler denilmektedir. Süt dişleri sürekli dişlere oranla
küçüktürler. Dişlerin çıkması aşınması ve dökülmesi belli yaşlarda
meydana gelmektedir. Bu değişikliklere bakarak dişlere bakarak yaş tayini
yapabilmekteyiz. Koyun ve keçilerde diş formülü Şekil 10’daki gibidir.
35
Üst Çene
Alt Çene
Dentes Molares (Azı)
Dentes Premolares (Önazı)
Dentes İncisivum (Kesici)
Şekil 10. Küçükbaş hayvanlarda diş formülü
Koyun ve keçilerde yaş belirlemesinde kesici süt dişlerinin çıkması,
dökülmesi ve yerlerine sürekli kesici dişlerin gelmesi esas alınır Şekil
(11).
Yaş tayininde şu sıra takip edilir:
1. 1 haftalık kuzu-oğlakların süt önler, birinci ve ikinci süt ortalar
çıkmıştır.
2. 3 haftalık kuzu-oğlaklarda süt sonlarda çıkmakta ve kesici süt
dişleri tamamlanmaktadır.
3. Hayvanlar 15 aylık olunca süt önler düşmekte ve yerine sürekli
kesici önler çıkmaktadır.
4. Hayvanlar iki yaşına doğru birinci ortaları birinci ortaları birinci
ortaları düşürmekte ve yerine sürekli kesici önler çıkmaktadır.
5. 24 ay tamamlanınca, ikinci süt ortalar düşerek yerlerini sürekli
ikinci ortalar almaktadır.
6. Hayvanlar 36 aylık olunca son süt dişleri dökülmekte ve yerine
sürekli son kesiciler gelmektedir.
36
2 Haftalık Yaş
Dişlerin Tamamı
Süt Dişi
2 Yaş
4 Kalıcı Kesici Diş
Çıkmış
10 Aylık Yaş
Dişlerin Tamamı
Süt Dişi
4Yaş
Bütün Kalıcı Kesici
Dişler Çıkmış
1 Yaş
2 Kalıcı Kesici Diş
Çıkmış
6-8 Yaş
Dişlerde Aralıklar
Meydana Gelmiş
8-12 Yaş
Dişler Dökülmüş ve
Aşınmış
Şekil 11. Küçükbaş hayvanlarda yaş tayini
Sürekli dişler genellikle bu belirtilen yaşlarda değişim göstermektedir.
Ancak yetersiz beslenme ve yavaş gelişen yavrularda bu süre daha uzun
olabilmektedir. 3. yaştan sonra koyun ve keçilerde dişlere bakılarak
yapılan tahmin güvenilirliğini kaybetmektedir.
Hayvanlardan Kan Alma ve Alınan Örneklerin Saklanması
Hayvanların genetik yapılarının belirlenmesi amacıyla DNA elde etmek
veya bazı hastalıkların teşhisi için kan alınmaktadır. Kan alma sırasında
kan alınan bölgenin dezenfeksiyonu iyi yapılmalı ayrıca kanı alacak
personel muhakkak eldiven kullanmalıdır. Kan alındıktan sonra kan alınan
37
bölgenin enfekte olmasını engellmek için bir antiseptik kullanılmalıdır.
Hayvanlardan kan almak için gerekli ekipmanlar Şekil 12’de verilmiştir.
Şekil 12. Kan alma ekipmanları
(Holder (iğne tutucu), vakumlu iğne, vakumlu kan alma tüpü)
Kan alma tüpleri kan almanın amacına göre değişmektedir. Ancak DNA
analizleri için alınan kanlarda EDTA’lı tüpler kullanılmaktadır. Kan
alınacak hayvan sabitlendikten sonra boyun kısmında bulunan vena
jugularis veya jugular vein’den (Şekil 13) (şah damarı) kan vakumlu kan
topla tüplerine alınır.
Şekil 13. Jugular vein/vena jugularis (Şah Damarı)
Kan alma sırasında hayvan sabitlenir. Daha sonra jugular vein bulunarak
tespit edilir.
Alkolle kan alınacak bölge silinir. Daha sonra damarın
içerisine vakumlu iğne ucu ile girilir. İğne damarın içindeyken vakumlu
kan toplama tüpü iğne tutucunun içine yerleştirilerek kan alınır (Şekil 14).
38
Kan alım işi bittikten sonra kan alınan bölge yine alkolle dezenfekte edilir
ve hayvan serbest bırakılır.
Şekil 14. Hayvandan kan alma aşamaları
Alınan kanlar eğer analizler uzun bir süre sonra yapılacaksa -20 0C’de
eğer kısa sürede değerlendirilecekse +4 0C’de saklanır.
Süt Verim Denetimleri
Koyunlarda bireysel süt verimleri belirli aralıklarla (15-20 veya 30 günde
bir) tespit edilebilir. Kontrol günü sabah ve akşam olmak üzere bir günlük
süt verimleri tespit edilir. Bu kontrollere koyunların süt verimleri 50 gr’a
düşünceye kadar devam edilir. Ancak bu kontroller kuzular sütten
kesildikten sonra her gün sağılan koyunlar için önem taşımaktadır.
Kuzuların süt emme dönemindeki kontrollerinde kuzu 24 saat anasından
ayrı tutularak koyunun akşam ve sabah süt verimleri tespit edilerek günlük
süt verimleri belirlenir.
39
Süt verim denetimi yapılmadan önce uygun işletmeler belirlenmelidir. Süt
verim kayıt dosyası oluşturulmalı ve denetimin gerçekleştirileceği tarihleri
içeren bir çizelge hazırlanmalıdır. Süt verim denetiminden bir gün önce
yetiştiriciye haber verilmeli ve kuzuların denetimden bir gün önce
anasından ayrılması sağlanmalıdır. Süt verim denetimleri koyunlarda
bireysel olarak yapılacak ve sağılan süt mezur (Şekil 15) ile ölçülecektir.
Bu nedenle süt verim denetimleri başlamadan önce proje lideri ile irtibata
geçilerek gerekli ekipman satın alınmalıdır.
Şekil 15. Süt ölçümlerinin yapılacağı mezur
Proje öngörülerine göre süt verim denetimlerinde aşağıdaki maddelere
dikkat edilecektir.
•
Süt verim denetim kayıt dosyasının oluşturulmalıdır (Şekil 16).
•
Doğum kayıtlarından doğum başlangıcı (Laktayon başlangıcı)
veri setine kaydedilir.
•
İlk kontrol doğumdan 30 gün sonra başlayacak
•
Kontroller aylık (28 günde bir) olarak yapılır
•
Kuzuları 24 saat analarından ayırıp, bir sabah bir de akşam olmak
üzere iki sağım yapıp toplamak
•
Koyunun sütü 50 ml altına düştüğünde laktasyon bitmiş kabul
edilir ve denetime son verilir.
40
Doğurma
Tarihi
Koyun
No
Süt Kontrol defteri (Ham)
I.Kontrol
Tarih
Süt verimi
II. Kontrol
Tarih
Süt Verimi
III. Kontrol
Tarih
Süt Verimi
Süt Kontrol Defteri (Düzeltilmiş)
Koyun
No
30. Gün
Verimi
60.Gün
Verimi
90. Gün
Verimi
120. Gün
Verimi
150. Gün
Verimi
180. Gün
Verimi
Şekil 16. Süt verim denetimleri kayıt formu
Süt verim denetimleri yapıldıktan sonra elde edilen verilerden laktasyon
süt verimi Hollanda yöntemine göre hesap edilir.
n
x=
∑k
1
n
i
L
x= Laktasyon süt verimi (litre)
ki=Kontrol günlerinde saptanan verimlerin toplamı (kg)
n= Kontrol sayısı
L= Laktasyon süresi (gün)
41
KARKAS DEĞERLENDİRMEDE ULTRASON
KULLANIMI
Hayvan yetiştiriciliğinde et üretimi öncelikli hedefler arasında yer almakta
ve et üretiminde pazarın talep ettiği kaliteyi sağlamak için gerek çeşitli
kuruluşlar gerekse yetiştiriciler çok uğraş sarf etmektedirler.
Et verimi ile ilgili verim kontrollerinin yapılması zordur. Hayvanın
kesilmesini gerektirir. Et verimi özelliği yönünden damızlık değerinin
tahmini
büyük oranda karkas
derecelendirme, ağırlık artışı
ve
konformasyon bilgilerine dayandırılmıştır ve karkas değerlendirme önemli
ölçüde hayvan kesildikten sonra yapılagelmiştir. Canlı hayvan üzerinde
karkas değerlendirme ise genellikle sübjektif metotlarla yapılmaktadır.
Kuzu eti kalitesi bir bütün olarak karkas kalite özellikleri (karkas
parçalarının oranları ve dağılımı), et kalite özellikleri (kimyasal
kompozisyon,
mikrobiyal
özellikler)
ve
panelistler
tarafından
değerlendirilen etin yenme kalitesi (yumuşaklık, sululuk, lezzet, toplam
kabul edilebilirlik) parametrelerini kapsamaktadır. Etin yenme kalitesi,
özellikle kas içi yağlanma ile ilişkili olan yumuşaklık ve sululuk gibi
duyusal parametreler üzerinden değerlendirilmektedir. Genel olarak
tüketiciler ve perakende satış yapanlar tarafından etin yenme kalitesinin
yüksek oranda olması istenmesine rağmen, hayvan yetiştiricileri için
teknolojik, finansal ve biyolojik sınırlamalardan dolayı bu özelliklerin
geliştirilmesi çok kolay değildir. Bu anlamda kesim öncesi yapılan
ultrason ölçümleri canlı hayvanlarda karkas özelliklerinin başarılı bir
şekilde tahmin edilmesi olanağını sağlaması bakımından önemlidir.
Son yıllarda pazar talebi yağsız et tüketimine doğru artmaktadır.
Dolayısıyla, hızlı gelişen ve daha yüksek canlı ağırlıkta düşük yağ
seviyesine sahip karkas üretecek genetik kapasiteye sahip hayvanların
üretilmesi hem üretim kayıplarını önleyecek hem de yetiştirici gelirlerini
arttırma olanağı yaratacak çıkış yoludur.
42
Pazara sevk edilecek hayvanlarda karkasın durumunu, bir başka deyişle
karkas kompozisyonunu ve kalitesini saptamak için kullanılan ultrason
teknolojisi, canlı hayvanlarda karkas özelliklerinin hızlı, hayvana zarar
vermeksizin ve ekonomik bir şekilde tahmin edilmesi olanağını
sağlamaktadır. Canlı hayvanlarda ultrasonik ölçümler, bazı karkas
özelliklerinin ıslahı amacıyla ölçüm kriterlerine göre seleksiyon
yapılmasını sağlaması ve en uygun kesim ya da pazarlama çağının tahmini
bakımından pratiksel öneme sahiptir.
Ultrasonik ölçüm sonuçlarının objektifliği, ölçümlerdeki; ağırlık, yaş ve
cinsiyetin etkisinin tanımlanmasına, ölçümler için yapılan deneysel
sonuçlara ve ölçümlerin tekrarlanabilirliğinin tanımlanmasına bağlıdır.
Yapılan araştırmalarda canlı ağırlık ve göz kasına (Musculus longissimus
dorsi-MLD) ait özellikler arasında yüksek düzeylerde korelasyon olduğu
ve kas derinliği, kas genişliği ve göz kası alanı üzerine kuzu canlı
ağırlığının etkisinin önemli olduğu bildirilmiştir. Araştırmalardan elde
edilen göz kası ve canlı ağırlık arasındaki yüksek düzeydeki ilişkiler
irdelendiğinde karkas kalitesine yönelik seleksiyon programları anlamında
ultrasonun etkin olarak kullanılabilme olanağı ortaya çıkmaktadır.
Ultrason Teknolojisi ile Göz Kasına (MLD) Ait Ölçümlerinin
Gerçekleştirilmesi
Göz kası (MLD) 12. ve 13. kaburga kemikleri arasında yer almaktadır.
Ölçümler bu kaburga kemikleri arasındaki bölgeden yapılmaktadır (Şekil
17). MLD kasındaki yağ kalınlığının karkastaki toplam yağ miktarı
hakkında bilgi verdiği uluslararası düzeyde kabul görmüştür. Ayrıca bu
kasta yağ kalınlığını ölçmek diğer kaslara göre daha kolaydır.
43
Şekil 17. MLD kasının karkas ve canlı hayvandaki lokasyonu
Kuzularda MLD ultrason ölçümlerin 6 aylık yaşta yapılması daha
uygundur. Çünkü bu yaşlarda kas-yağ ayrımı ultrason cihazında net olarak
ayıdedilebilmektedir. Doğu Anadolu bölgesinde özellikle toklu besisi
yapılan işletmelerde bu yaşta ultrason ölçümlerinin yapılması mümkün
olmasına rağmen Batı Anadolu’da sütten kesim yaşının küçük olması
(ortalama 3-4 ay) ve bu yaştan sonra kuzuların elden çıkarılması bu
ölçümlerin yapılmasını kısıtlayan en önemli faktördür. Bu nedenle
pazarlama yaşı düşük olan yörelerde 3-4 aylık yaşta ultrason ölçümlerinin
yapılması zorunluluğu ortaya çıkmaktadır.
Bu ölçümün gerçekleştirilmesi için bu bölgedeki yapağı alınmalı veya
yapağı iyice ayrılmalı ve hayvan düz bir zeminde strese girmeyecek
şekilde sabit olarak tutulmalıdır (Şekil 18).
44
Şekil 18. Hayvanın ultrason ölçümüne hazırlanması ve ölçüm
Ölçümün yapılacağı bölgeye prob ile doku arasında hava kalmayacak
şekilde ultrason jeli kalın bir tabaka halinde sürülerek linear ultrason
probu yardımıyla MLD kasının lokasyonu belirlenir (Şekil 19).
Şekil 19. MLD kasının ultrason görüntüsü.
Ancak uygulama sırasında sağlık bir ölçümün gerçekleştirilmesi için kasın
şeklini bozmayacak şekilde prob fazlaca bastırılmadan görüntü yakalanır.
Görüntü
yakalandıktan
sonra
dondurularak
istenen
ölçümler
gerçekleştirilir. Ultrason ile MLD kasına ait kas derinliği, kas genişliği,
45
yağ
kalınlığı
ve
kas
alanı
gibi
parametrelerin
ölçümü
gerçekleştirilebilmektedir (Şekil 20 ve 21).
Şekil 20. Göz kası ölçüm parametreleri
A: yağ kalınlığı, B: Kas derinliği, C: Kas genişliği, D: Kas alanı
Şekil 21. Göz kasının karkastaki görüntüsü ve ölçülen parametreler
A: yağ kalınlığı, B: Kas derinliği, C: Kas genişliği
Ultrasonik ölçüm sonuçlarının objektifliği, ölçümlerdeki; ağırlık, yaş ve
cinsiyetin etkisinin tanımlanmasına, ölçümler için yapılan deneysel
sonuçlara ve ölçümlerin tekrarlanabilirliğinin tanımlanmasına bağlıdır.
46
YARARLANILAN KAYNAKLAR
1. Akcan, A., Özbeyaz, C., Aydoğan, M., Çetin, O., Çınar, K..
1988. Antalya-Boztepe’de Yetiştirilen Sakız Sürüsünde Bazı
Verim Özelliklerinin İncelenmesi. Doğa.Turk.Vet.ve Hay.Derg.
12 (2): 99-112.
2. Akçapınar, H.,1994. Koyun Yetiştiriciliği. Medisan Yayınevi,
Ankara.
3. Anonim, 2012. Halk Elinde Hayvan Islahı Ülkesel Projesi
Uygulama Esasları. T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı
Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü.
4. Anonymous
Aging
sheep
and
goats
by
their
teeth
http://www.infovets.com/books/smrm/C/C015.htm.Erişim: 26.11.2012
5. Ateş, C.T., Aslan, M., Yılmaz, O., 2003. Morkaraman ve Dorset
Down x Morkaraman (F1) kuzuların doğum ağırlığı ve yaşama
gücü ile doğuran koyun başına doğan kuzu sayısı ve gebelik
süresine bazı faktörlerin etkisi. Türk. J. Vet. Anim. Sci. 27; 13111318.
6. Biçer, O., Güney, O., Pekel, E., Kor, A., 1992. Yoğun üretim
koşullarında Kr ve Kif melez erkek kuzularinin besi gücü ve
karkas özellikleri. Ç. Ü. Z. Fak. Derg., 7 (3): 1-8.
7. Cemal, İ., Karaca, O., Altın, T., Gökdal, Ö., Yılmaz, M.,
Yılmaz, O., 2004. Kıvırcık ve Sakız × Kıvırcık melezi kuzularda
göz kası ultrasonik ölçüm parametreleri. 4. Ulusal Zootekni Bilim
Kongresi, 01-03 Eylül 2004, Süleyman Demirel Üniversitesi,
Isparta, Cilt 2, s.113-118.
8. Cemal, I., Karaca, O., Altin, T., Gökdal, Ö., Yilmaz, M and
Yilmaz, O., 2007. Ultrasound measurements of eye muscle
properties and backfat thickness in Kivircik lambs. Journal of
Biological Sciences, 7, 1: 89-94.44:52.
9. Cemal, İ., Karaca, O., Yılmaz, O., Yılmaz, M., 2009. Karya
kuzularda pazarlama dönemi canlı ağırlığı ile göz kası
özelliklerine ait ultrason ölçüm parametreleri. 6. Ulusal Zootekni
Bilim Kongresi, 24-26 Haziran 2009, Atatürk Üniversitesi,
Erzurum, s.63-70.
10. Eliçin, A., Cengiz, F., Ertuğrul, M. 1986. Rantabl koyun
yetiştiriciliğinde yeni yetiştirme teknikleri. Batı Akdeniz Bölgesi I.
Hayvancılık Semineri. 26-28 kasım 1986. 86-103. Antalya.
11. Eraç, A., Ekiz, H., Sevimay, C., Altınok, S., Deveci, M.,
Akdeniz, H., Andiç, N., 1995. Çayır ve mer'aların koruma ve
47
kullanımı. Türkiye Ziraat Mühendisliği IV. Teknik Kongresi. (9-13
ocak 1995) Zir. Ban. Kül. Yay. No.26. Cilt:1.
12. Esen, F., Yıldız, N., 2000. Akkaraman, Sakız x Akkaraman
melez (F1) kuzularda verim özellikleri. I. Büyüme, yasama gücü,
vücut ölçüleri. Turk J Vet Anim Sci 24 223–231.
13. Fernandez, C., Garcia, A., Vergara, H., Gallego, L., 1997.
Using ultrasound to determine fat thickness and Longissimus
dorsi area on Manchego lambs of different live weights. Small
Ruminant Research. (27); 159-165.
14. Hanrahan, J. P. 1999. Genetic and non-genetic factors affecting
lamb growth and carcass quality. Sheep Production Department.
Teagease Research Centre. Athenry.
15. Karaca, O., Demirel, M., Kaygısız, A., Altın, T. 1993. Köylü
işletmelerinde gebeliğin son dönemlerinde farklı düzeylerde
beslemenin Karakaş koyunlarının canlı ağırlık, kuzuların doğum
ağırlığı ve yaşama gücüne etkileri. YYÜ. Zir. Fak. Derg. 6-3, 59-72.
16. Karaca, O., Altın, T., Atay, O., 1998. Batı Anadolu
hayvancılığında ıslah planlaması önerileri. Ege Bölgesi 1. Tarım
Kongresi 7-11 Eylül 1998 – Aydın
17. Karaca, O., Yıkılmaz, H., Cemal, İ., Atay, O., 1999. Çine Tipi,
Menemen X Çine Tipi melezi (F1) ve Çine Çaparı kuzuların kimi
gelişme özellikleri. Uluslararası Hayvancılık’99 Kongresi, s.771776, 21-24 Eylül 1999, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, İzmir.
18. Karaca, O., Arık, İ. Z., Biçer, O., Cemal, İ., Yılmaz, O.,
Ulutaş, Z., 2009. Türkiye koyunculuğunda üretim sistemleri ve
stratejik öneriler. Türkiye Ulusal Koyunculuk Kongresi, 12-13
Şubat, İzmir. s.55-62(Çağrılı Bildiri).
19. Macit, M., Yaprak, M., Aksoy, A., 1996. Morkaraman erkek
kuzuların entansif şartlardaki besi performansları ile kesim ve
karkas özellikleri. Y. Y.Ü. Z. Fak. Derg., 6 (2): 61-74.
20. Mueller, J.P., James, J.W., 1984. Developments in open nucleus
breeding systems (Eds. J Hofmeyer y E Meyer). INTA Bariloche,
Comunicación Técnica PA Nro. 175. Trabajo presentado al
Segundo Congreso Mundial de Ovinos y Bovinos de Carne,
Pretoria, Sudáfrica, 16-19 abril de 1984.
21. Ozutsumi, K., Nade, T., Watanabe, H., Tsujimoto, K., Aoki,
Y., Asoa, H. 1996. Non-destructive, ultrasonic evaluation of meat
quality in live japanese black steers from coloured ımages
produced by a new ultrasound Scanner. Meat Science, 43(1): 6169.
48
22. Roden, J.A., 1994. Review of the theory of open nucleus
breeding system. Animal Breeding Abstracts, 62: 245-254.
23. Stanford, K., Jones, S.D.M., Price, M.A. 1998. Methods of
predicting lamb carcass composition: A Rewiew. Small Ruminant
Research. 29: 241-254.
24. Stanford, K., Bailey, D.R.C., Jones, S.D.M., Price, M.A.,
Kemp, R.A. 2001. Ultrasound Measurements of Longissimus
Dimensions and Backfat in Growing Lambs.: Effects of Age,
Weight and Sex. Small Ruminant Research. (42); 191-197.
25. Tekin, M.E., Akmaz, A., Kadak, R., Nazlı, M., 1993.
Akkaraman, İvesi ve Merinos Erkek Kuzuların Besi ve Karkas
Özellikleri. Hay. Arş . Derg., 3 (2): 98-102.
26. Tuncel, E., Koyuncu, M., Şahan, Ü., Ak, İ., Okuyan, M.R.,
1995. Zootekni (Ed. M. Şenel). Anadolu Üniversitesi Yayın
No:509.
27. Yardımcı, M., Özbeyaz, C., 1999. Canlı hayvanlarda karkas
değerlendirmede ultrason kullanımı. Lalahan Hay. Araşt. Enst.
Derg. 39(2):69-82.
28. Yilmaz, O., Cemal, İ., Karaca, O., 2012. Estimation of mature
live weight using some body measurements in Karya sheep. Trop
Anim Health Prod. DOI 10.1007/s11250-012-0229-7.
29. Yılmaz, O., Cemal, İ., Yılmaz, M., Karaca, O., Taşkın, T.,
2011. Eşme Kıvırcık melezi kuzularda pazarlama canlı ağırlığı ve
bel gözü kası ultrason ölçümleri. 7. Ulusal Zootekni Bilim
Kongresi, 14-16 Eylül, Adana. s. 157.
30. Young, M.J., Simm, G., Glasbey, C.A. 2004. Computerised
tomography
for
carcass
analysis.
www.bsas.org.uk/downloads/annlproc/Pdf2001/250.pdf
31. Wilson, D.E. 1992. Application of ultrasound for genetic
ımprovement. J. Anim. Sci. 70:973-983.
49