Bizans Tarihi E-kitap okumak için tıklayın

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2298
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1295
B‹ZANS TAR‹H‹
Yazarlar
Doç.Dr. Ayfle KAYAPINAR (Ünite 1, 4)
Doç.Dr. Mustafa DAfi (Ünite 2, 6)
Doç.Dr. Casim AVCI (Ünite 3)
Doç.Dr. Yusuf AYÖNÜ (Ünite 5)
Doç.Dr. Levent KAYAPINAR (Ünite 7, 8)
Doç.Dr. Zeliha DEM‹REL GÖKALP (Ünite 9)
Ö¤r.Gör. Hasan YILMAZYAfiAR (Ünite 10)
Editör
Doç.Dr. Levent KAYAPINAR
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›lar›
Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Uzm. Orkun fien
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Ö¤r.Gör. Özlem Doruk
Grafikerler
Ayflegül Dibek
Ufuk Önce
Kitap Koordinasyon Birimi
Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Bizans Tarihi
ISBN
978-975-06-0972-5
2. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ viii
Bizans Tarihine Genel Bir Bak›fl ............................................
2
B‹ZANS TAR‹H‹NE A‹T BAZI KAVRAMLAR................................................
Bizans ...........................................................................................................
Rum ................................................................................................................
Grek ...............................................................................................................
Hellas ............................................................................................................
Yunan.............................................................................................................
B‹ZANS DEVLET‹N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹...............................................
Antik Yunan Kültürü.....................................................................................
Roma Devlet Gelene¤i ..................................................................................
Ortodoks H›ristiyanl›k...................................................................................
‹stanbul ..........................................................................................................
B‹ZANS TAR‹H‹N‹N DÖNEMLEND‹R‹LMES‹ .............................................
Bizans Tarihinin Hanedanlara Göre Tasnifi ................................................
Bizans Tarihinin Kronolojik Tasnifi .............................................................
Bizans Tarihinin Sosyal ve Kültürel Olaylara Göre Tasnifi ........................
B‹ZANS VE KOMfiULARI ..............................................................................
Sasaniler .........................................................................................................
Gotlar, Vizigotlar ve Ostrogotlar .................................................................
Vandallar .......................................................................................................
Lombardlar ...................................................................................................
Franklar .........................................................................................................
Normanlar .....................................................................................................
Varanglar........................................................................................................
Venedik..........................................................................................................
Ceneviz ..........................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3
4
4
5
5
6
6
6
7
8
10
12
13
13
15
18
18
18
20
20
20
21
21
21
22
23
24
25
25
26
Roma’dan Bizans’a Geçifl ........................................................ 28
ROMA DEVLET‹N‹N DÖNEMLER‹ VE YAYILDI⁄I CO⁄RAFYA................
Girifl................................................................................................................
Krall›k Devri (M.Ö. 753 - M.Ö. 509)............................................................
Cumhuriyet Dönemi (M.Ö. 509 - M.Ö. 27) .................................................
‹mparatorluk Dönemi (M.Ö. 27 - M.S. 284) ................................................
III. Yüzy›lda Roma ‹mparatorlu¤u’nun S›n›rlar› ..........................................
BÖLÜNEN ROMA ‹MPARATORLU⁄U .........................................................
Dioklitianos ve Reformlar› ............................................................................
Konstantinos ve ‹stanbul’un Kurulmas› .......................................................
Roma ‹mparatorlu¤u’nun H›ristiyanlaflmas› ve Dini Mücadeleler ..............
Kavimler Göçü ve Bat› Roma’n›n Çöküflü...................................................
‹ustinianos Dönemi (527-565) ......................................................................
29
29
29
30
34
36
37
37
38
40
42
46
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Özet ...............................................................................................................
3. ÜN‹TE
Bizans ve Müslüman Araplar.................................................. 54
G‹R‹fi ..............................................................................................................
HZ. MUHAMMED DÖNEM‹NDE B‹ZANS’LA ‹L‹fiK‹LER (610 - 632) .........
DÖRT HAL‹FE DÖNEM‹NDE B‹ZANS’LA ‹L‹fiK‹LER (632 - 661) .............
EMEVÎLER DÖNEM‹NDE B‹ZANS’LA ‹L‹fiK‹LER (661 - 750) ....................
ABBÂSÎLER DÖNEM‹NDE B‹ZANS’LA ‹L‹fiK‹LER (750 - 861’e kadar) ......
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
4. ÜN‹TE
55
56
59
62
67
74
75
76
76
77
Bizans ve Kuzeyli Türk Komflular› (4-14. Yüzy›l)................. 78
G‹R‹fi ..............................................................................................................
HUNLAR, AT‹LLA VE B‹ZANS ......................................................................
GÖKTÜRK - B‹ZANS ‹L‹fiK‹LER‹..................................................................
AVAR - B‹ZANS MÜNASEBETLER‹ ..............................................................
BULGARLARLAR VE B‹ZANS........................................................................
HAZARLAR ‹LE B‹ZANSLILAR ......................................................................
PEÇENEKLER VE B‹ZANS.............................................................................
O⁄UZLAR (UZLAR) ‹LE B‹ZANS .................................................................
KIPÇAK/KUMAN - B‹ZANS ‹L‹fiK‹LER‹ .......................................................
TATARLARLARIN B‹ZANSLA ‹L‹fiK‹LER‹ .....................................................
Özet ...............................................................................................................
5. ÜN‹TE
50
51
52
52
53
79
79
81
82
84
88
90
92
93
95
97
100
101
101
102
Bizans-Selçuklu Devlet ‹liflkileri ............................................. 104
B‹ZANS - BÜYÜK SELÇUKLU ‹L‹fiK‹LER‹ ...................................................
Ça¤r› Bey’in Anadolu Seferi ve Türkmen Ak›nlar›......................................
Tu¤rul Bey Dönemi (1040-1063)..................................................................
Pasinler Savafl› (1048) .............................................................................
Tu¤rul Bey’in Anadolu Seferi (1054) .....................................................
Selçuklu Beylerinin Faaliyetleri (1054-1063) .........................................
Sultan Alp Arslan Dönemi (1063-1072) .......................................................
Alp Arslan’›n Gürcistan ve Do¤u Anadolu Seferi (1064)......................
Selçuklu Beylerinin Faaliyetleri (1064-1068) .........................................
Malazgirt Savafl› ve Sonuçlar› .................................................................
HAÇLI SEFERLER‹, B‹ZANS VE ‹SLAM DÜNYASI.......................................
Haçl› Seferleri Düflüncesinin Do¤uflu ..........................................................
Bizans ve Bat›................................................................................................
Birinci Haçl› Seferi (1096-1099)....................................................................
105
105
106
106
106
106
107
107
107
109
109
109
109
110
v
‹çindekiler
‹kinci Haçl› Seferi (1147-1149) .....................................................................
Üçüncü Haçl› Seferi (1189-1192)..................................................................
Dördüncü Haçl› Seferi (1203-1204)..............................................................
ANADOLU’NUN FETH‹ VE ‹SLAMLAfiMASI ................................................
Türk Fetihleri Öncesinde Anadolu’nun Siyasî ve........................................
Demografik Yap›s› ........................................................................................
Selçuklu Sultanlar›n›n Takip Etti¤i Siyaset...................................................
Anadolu’nun Siyasî ve Demografik Yap›s›ndaki De¤iflim ..........................
Mo¤ol ‹stilas›ndan Sonra Yaflanan Geliflmeler ............................................
Bat› Anadolu’nun Fethi ve Türkleflmesi.......................................................
ANADOLU SELÇUKLULARI VE B‹ZANS ......................................................
Kutalm›flo¤ullar›n›n Anadolu’ya Gelifli ve ‹lk Faaliyetleri...........................
‹znik’in Fethi ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin Kuruluflu ..........................
‹znik’in Fethinden I. Haçl› Seferi’ne Kadar Bizans ve ................................
Anadolu Selçuklu Devleti .............................................................................
Haçl› Seferi’nden Miriokefalon’a Kadar Bizans ve Anadolu Selçuklu
Devleti............................................................................................................
Miriokefalon’dan IV. Haçl› Seferine Kadar Bizans ve Anadolu Selçuklu
Devleti............................................................................................................
Haçl› Seferinden Köseda¤ Bozgununa Kadar Bizans ve Anadolu
Selçuklu Devleti ............................................................................................
Köseda¤ Bozgunundan Anadolu Selçuklu Devleti’nin Y›k›l›fl›na Kadar
Yaflanan Geliflmeler.......................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m ....................................................................................
111
112
113
113
113
113
114
116
117
117
118
118
119
119
119
120
121
122
123
124
125
126
127
127
Bizans-Osmanl› ‹liflkileri.......................................................... 128
SON HANEDAN PALEOLOGOSLAR YÖNET‹M‹NDE B‹ZANS...................
VIII. Mihail Paleologos ve Bizans’›n Yeniden Kuruluflu.............................
II. Andronikos (1282-1328) ve Devleti Yaflatma Çabalar›...........................
B‹ZANS B‹T‹NYASI VE OSMANLI BEYL‹⁄‹ ...............................................
B‹ZANS’TA ‹Ç SAVAfiLAR VE OSMANLI VASSALLI⁄I ................................
‹ç Savafl: ‹ki Andronikos’un Mücadelesi ......................................................
‹ç Savafl: Kantakuzinos ve V. ‹oannis Paleologos.......................................
‹mparator V. ‹oannis Paleologos Dönemi ve Bizans’›n
Osmanl› Vassall›¤› .........................................................................................
Bizans: Y›k›lman›n Efli¤indeki Devlet ..........................................................
B‹ZANS’IN SON YILLARI VE ‹STANBUL’UN FETH‹ ..................................
Özet................................................................................................................
6. ÜN‹TE
129
129
132
134
136
136
139
141
143
144
149
150
151
151
152
Bizans Hukuku ......................................................................... 154
B‹ZANS HUKUKU ......................................................................................... 155
Roma Hukukundan Bizans Hukukuna Geçifl.............................................. 155
7. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
Bizans Hukuk Kaynaklar› Olarak Roma Hukukunun Kaynaklar›..............
B‹ZANS HUKUKUNUN KAYNAKLARI.........................................................
Dioklitianos’ tan ‹ustinianos’a Hukuk Derlemeleri (MS. 284 -MS.527)......
‹ustinianos Dönemi ve Medeni Hukuk Derlemesi (527 - 565) ..................
‹ustinianos’un Varislerinden Makedon Hanedan›na Kadar Geçen
Dönemdeki Hukuk Uygulamalar› (565 - 867).............................................
Makedon Hanedan›ndan, IV. Haçl› Seferine Kadar Olan Dönemdeki
Hukuk Uygulamalar› (867 - 1204) ...............................................................
1204 - 1453 Y›llar› Aras›ndaki Dönemde Hukuk Uygulamalar›.................
B‹ZANS HUKUK S‹STEM‹NDE A‹LE KURUMU...........................................
B‹ZANS HUKUKUNDA SUÇ VE CEZA ........................................................
Ceza ve Türleri ..............................................................................................
Ölüm Cezas› ............................................................................................
Kölelefltirme.............................................................................................
Bedensel Cezalar.....................................................................................
Hürriyeti Ba¤lay›c› Cezalar .....................................................................
Mala Yönelik Cezalar ..............................................................................
Askeri Suçlar ve Cezalar .........................................................................
Cezalar›n ‹nfaz› ve Uygulamalar ..................................................................
B‹ZANSTA KÖLEL‹K KURUMU ....................................................................
Özet................................................................................................................
8. ÜN‹TE
156
158
158
159
160
161
162
163
165
165
165
166
166
167
167
168
169
169
172
173
174
174
175
Bizans Devlet Yap›s› ve E¤itim Sistemi ................................ 176
B‹ZANS S‹YAS‹ KURUMLARI........................................................................
‹mparator-‹mparatorun Maiyeti- Saray Görevlilerinin Unvanlar›................
‹mparatorun Yetkilerini S›n›rland›ran Kurumlar..........................................
Senato ......................................................................................................
Örgütlü Toplumsal Gruplar (Dimos’lar) ................................................
Kilise ..............................................................................................................
Ordu.........................................................................................................
B‹ZANS MERKEZ‹ YÖNET‹M TEfiK‹LATI ....................................................
Adalet Teflkilat› ..............................................................................................
Mali Kurumlar................................................................................................
Ordu Örgütlenmesi .......................................................................................
B‹ZANS TAfiRA TEfiK‹LATI VE K‹L‹SE.........................................................
Patrikhaneler - Metropolitlikler- Piskoposluklar - Mahalli Kiliseler ...........
Manast›rlar .....................................................................................................
Devlet ve Kilise ‹liflkileri...............................................................................
B‹ZANS E⁄‹T‹M S‹STEM‹ .............................................................................
Bizans’ta ‹lkö¤retim E¤itimi ..........................................................................
Bizans’ta Ortaö¤retim E¤itimi .......................................................................
Bizans’ta Yüksekö¤retim E¤itimi..................................................................
Özet................................................................................................................
177
177
180
181
181
181
182
182
183
185
186
189
190
191
192
193
193
194
195
197
198
199
199
200
vii
‹çindekiler
Bizans Ekonomisi..................................................................... 202
G‹R‹fi ..............................................................................................................
ERKEN DÖNEM B‹ZANS EKONOM‹S‹ ........................................................
4. ve 5. Yüzy›l Bizans Ekonomisi ................................................................
6. Yüzy›l Bizans Ekonomisi ..........................................................................
ORTA DÖNEM B‹ZANS EKONOM‹S‹ ..........................................................
7 - 9. Yüzy›l Bizans Ekonomisi ....................................................................
9. ve 10. Yüzy›l Bizans Ekonomisi...............................................................
11. ve 12. Yüzy›l Bizans Ekonomisi.............................................................
GEÇ DÖNEM B‹ZANS EKONOM‹S‹ ............................................................
T‹CARET, ÜRET‹M, LONCALAR VE VERG‹LER...........................................
Ticaret ............................................................................................................
Tar›m Üretimi ve ‹kincil Üretim ...................................................................
Loncalar..........................................................................................................
Vergiler...........................................................................................................
PARA S‹STEM‹ ...............................................................................................
Bizans Sikkesi................................................................................................
Sikke Metali ve Birimi...................................................................................
Alt›n Sikkeler .................................................................................................
Gümüfl Sikkeler .............................................................................................
Bak›r Sikkeler ................................................................................................
Darphaneler ...................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
203
204
204
205
207
207
209
210
212
213
213
214
216
217
218
218
219
219
220
221
223
224
226
227
227
228
Bizans Sanat› ........................................................................... 230
B‹ZANS SANATI ............................................................................................
Sanat Eserlerinin Üretim ve Uygulama Alan› Olarak Bizans Kentleri........
Bizans Mimarisi .............................................................................................
Erken Bizans Dönemi Dini Yap›lar›.......................................................
Geçifl Dönemi (Karanl›k Dönem) Dini Yap›lar›..........................................
Orta Dönem Bizans Dini Yap›lar› ................................................................
Geç Dönem Bizans Dini Yap›lar›.................................................................
Kamusal ve Sosyal ‹fllevli Bizans Yap›lar› ...................................................
An›tsal Resim Sanat› ......................................................................................
El Sanatlar› .....................................................................................................
Seramik ....................................................................................................
Cam Sanat›...............................................................................................
Maden ......................................................................................................
Fildifli........................................................................................................
Sikke ........................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
9. ÜN‹TE
231
232
232
233
235
235
237
239
241
246
246
248
248
249
250
252
254
255
255
256
10. ÜN‹TE
viii
Önsöz
Önsöz
Türk dünyas› tarihi, Osmanl› Devleti tarihinin erken dönemi, Türkiye tarihinin
ortaça¤ tarihi, Bizans tarihi olmadan düflünülemez. Çünkü anavatanlar› Orta Asya
co¤rafyas› olan Hun Türkleri bat› istikametine IV. yüzy›lda ilerleyip Kavimler göçünü bafllatt›ktan sonra Bizans tarihinin geliflimini etkilemifl ve hem de gelifliminden etkilenmifltir. Bizans’›n Avrupa Hunlar›, Göktürkler, Avarlar, Hazarlar, Bulgarlar, Peçenekler, Uzlar, Kumanlar, Selçuklu ve Osmanl› Türkleri gibi çeflitli Türk
unsurlar›yla gerek siyasi ve askeri, gerek ekonomik ve ticari münasebetleri olmufltur. Bu münasebetlerin günümüze ulaflan en önemli sonuçlar›ndan birisi, Bizans’›n irtibat kurdu¤u bu çeflitli Türk kavimleri hakk›nda zengin bir tarih yaz›m›
gelifltirmifl olmas›d›r. Dolay›s›yla Bizans kaynaklar›n›n Türk kavimleri hakk›nda
çok müstesna veya tarihi verileri teyit edici bilgiler ihtiva ettiklerini belirtmek gerekir. Bu bak›mdan Türk tarihinin baz› evelerini Bizans kaynaklar›n› incelemeden
yazmam›z mümkün görünmemektedir. Ancak Bizans kaynaklar›n› tan›ma gereklili¤inin yan› s›ra Bizans tarihinin ana hatlar›n› bilmemiz de elzem gözükmektedir.
Çünkü Bizans tarihinin ana hatlar›, gerekli terim ve ifadelerler ve Türk dünyas› ile
hangi tarihte ne gibi münasebetleri oldu¤unu bilmemiz, Bizans kaynaklar›na daha kolay intibak etmemizi sa¤layacakt›r.
Elbette günümüzde Türkiye’de ve Dünya’da Bizans tarihi ile yap›lm›fl belli
bafll› konular üzerinde çok say›da çal›flma mevcuttur. Ancak üniversite ö¤renimi
gören ö¤rencilere yönelik bu konuda araflt›rmaya girifl mahiyetinde olabilecek
bir el kitab› (manuel) ya da bir ders kitab› uzun süreden beri hissedilen bir eksikliktir. Elinizdeki bu Bizans Tarihi kitab› bu eksikli¤i giderme amac›ndad›r.
Belirtmek gerekir ki, bu çal›flma Bizans tarihinin farkl› alanlar›nda birikimi olan
kiflilerce haz›rland›. Ayr›ca Türkiye’de ilk defa bu çal›flmayla Bizans tarihinin
farkl› yönleri yani temel kavramlar, dönemlendirme sorunu, genel özellikler,
Roma’dan Bizans’a geçifl süreci, kuzeyli Türk dünyas› ile münasebetleri, Selçuklu-Bizans iliflkileri, Osmanl›-Bizans iliflkileri, Bizans hukuku ve devlet yap›s›, Bizans ekonomisi ve toplumsal yaflam, Bizans kültürü ve sanat› gibi konular tek
bir kitapta toplanm›fl oldu.
Kitab›n amac›, IV. yüzy›l’›n bafl›ndan bafllayarak XV. yüzy›l’›n ikinci yar›s›na
kadar Bizans Devleti tarihinin ana hatlar›n› kuzeyli Türk dünyas›, Müslüman Araplar, Selçuklu Türkleri ve Osmanl›larla iliflkileri çerçevesinde Türkiye ve Türk tarihi içinde ö¤retmekle birlikte Bizans hukuk ve devlet yap›s›, iktisadi hayat› ve Bizans sanat›n›n ana hatlar›n› aç›klamakt›r.
Benimsenen amaç do¤rultusunda kitap, 10 ünite çerçevesinde Bizans Tarihine
Genel Bak›fl, Roma’dan Bizans’a Geçifl, Bizans ve Müslüman Araplar, Bizans ve
Kuzeyli Türk Komflular›, Bizans ve Selçuklu Devleti ‹liflkileri, Bizans-Osmanl› ‹liflkileri, Bizans Hukuku, Bizans Devlet Yap›s› ve E¤itim, Bizans Ekonomisi ve Bizans Sanat› gibi bafll›klar alt›nda Bizans Tarihinin, ö¤renciler için dikkat çekebilecek konular› ön plana ç›kart›lm›flt›r.
Önsöz
Kitapta okuyucunun okumas›n› ve dikkatini içeri¤e yo¤unlaflt›rmas›n› kolaylaflt›rmak ve ayr›ca bu konuda Türkçede farkl› yaz›m stillerini önlemek amac›yla asl› Yunanca olan Bizans terim ve adlar›n›n orijinal yaz›l›fl flekillerinin Bat› dillerinde yaz›l›fllar›na göre de¤il Türkçe okunduklar› zaman ç›kan sese göre bir çeviriyaz› sistemi benimsenmifltir. Bu çerçevede örne¤in ‹ngilizce Constantine Palaiologos, Almanca Konstantin Palaiologos, Frans›zca Constantin Paléologue fleklinde
gösterilen isim bu kitapta Konstantinos Paleologos olarak yaz›lm›flt›r.
Üniversite düzeyinde ö¤retilecek Bizans Tarihi dersine yönelik olarak haz›rlanan bu çal›flman›n, günümüzde Türkçe yaz›lm›fl bir Bizans Tarihi Ders kitab› ihtiyac›n› önemli ölçüde giderece¤i inanc›nday›z.
Editör
Doç.Dr. Levent KAYAPINAR
ix
1
B‹ZANS TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Bizans tarihine ait temel kavramlar› aç›klayabilecek;
Bizans Devleti’nin genel özelliklerini aç›klayabilecek;
Bizans tarihinin dönemledirilmesi üzerine görüflleri tart›flabilecek,
Bizans ve komflular›n› aç›klayabileceksiniz;
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
Bizans Co¤rafyas›
Bizans
Rum
Grek
Hellas
Yunan
Antik Yunan Kültürü
•
•
•
•
•
Roma Devlet Gelene¤i
Ortodoks H›ristiyanl›k
‹stanbul
Bizans›n Komflular›
Bizans Tarihinin
Dönemlendirilmesi
‹çindekiler
Bizans Tarihi
Bizans Tarihine
Genel Bir Bak›fl
• B‹ZANS TAR‹H‹NE A‹T BAZI
KAVRAMLAR
• B‹ZANS DEVLET‹N‹N GENEL
ÖZELL‹KLER‹
• B‹ZANS TAR‹H‹N‹N
DÖNEMLEND‹R‹LMES‹
• B‹ZANS VE KOMfiULARI
Bizans Tarihine Genel
Bir Bak›fl
B‹ZANS TAR‹H‹NE A‹T BAZI KAVRAMLAR
Bizans ‹mparatorlu¤u olarak adland›r›lan devlet Roma ‹mparatorlu¤u’nun bir devam›d›r. Ancak Bizans’›n Roma’dan ne zaman ayr›ld›¤› konusu tart›flmal›d›r. Bununla birlikte pek çok tarihçi Bizans ‹mparatorlu¤unun bafllang›c›n› ‹stanbul’un
324 y›l›nda infla edilmeye bafllamas›yla almaya ve 1453 y›l›nda ‹stanbul’un Türkler
taraf›ndan fethiyle bitirmeye e¤imlidir. Bu yönüyle bak›ld›¤›nda 11 as›rdan fazla
yaflayan bir devletin tarihi söz konusudur. Bizans denilen imparatorlu¤un co¤rafi
s›nrlar› her zaman ayn› olmam›flt›r. 6. yüzy›lda Adriyatik Denizinden F›rat k›y›lar›na kadar ulaflan bir Bizans’la karfl›lafl›rken 15. yüzy›lda ise ‹stanbul ve çevresi ile
Mora’n›n bir k›sm›na hakim olabilen bir flehir devletiyle yüz yüze geliyoruz. Bununla birlikte Bizans tarihinin geçti¤i co¤rafyan›n genel bir tan›m› da yap›labilir.
Ortaça¤›n uzun bir diliminde Bizans’›n hakim oldu¤u iki ana bölgeden söz edilebilir. Bunlar Anadolu’da Bat› Anadolu bölgesi ve ‹stanbul, Balkanlar’da ise modern
Yunanistan’›n bir bölümü ile baz› Ege adalar› olarak söyleyebiliriz.
6. yüzy›lda Bizans, ‹spanya, ‹talya, Balkanlar, Anadolu, Suriye, Filistin, M›s›r ve
Kartaca’n›n da yer ald›¤› Tunus’a kadar uzanan bir co¤rafyaya hakimdi. Bu dönemde bat› s›n›r›n› Atlas Okyanusu, kuzey s›n›r›n› Tuna nehri, do¤u s›n›r›n› Pers
‹mparatorlu¤u, güney s›n›r›n› da Akdeniz ve Magribî Afrika sahilleri oluflturuyordu. 7. yüzy›lda 622 y›l›nda ‹slamiyetin do¤uflu ile yar›m yüzy›l içinde M›s›r, Filistin,
Suriye, Güney ve Do¤u Anadolu’nun önemli bir bölümü Müslümanlar›n eline geçmifltir. 9. yüzy›la gelindi¤i zaman ise Roma flehri de dahil olmak üzere Bat› Balkanlara kadar eski Bat› Roma topraklar› Cermen as›ll› krall›klar›n olmufltur. Böylece
Bizans’›n bat› s›n›r›n› Atlas Okyanusu de¤il Adriyatike do¤ru uzanan Balkan da¤lar› belirlemifltir. Kuzey s›n›r›n› oluflturan Tuna ise defalarca bu s›n›r› aflan Slav ve
Türk kavimleri taraf›ndan bozulmufltur. 7. yüzy›ldan sonra Bulgarlar Tuna’n›n güneyinde yerleflerek Bizans’›n komflular› haline gelmifltir. 10. yüzy›l›n ve 11. yüzy›l›n bafl›nda Bizans, Balkanlar ve Anadolu’da kaybetti¤i topraklar›n önemli bir bölümünü ele geçirmifltir. Ancak 11. yüzy›l›n sonunda 1071 Malazgirt Savafl›n› takip
eden y›llarda Selçuklu Türkleri Marmara sahillerine kadar gelmifllerdir. 13. yüzy›l›n
bafl›nda yaflanan IV. Haçl› Seferiyle ‹stanbul iflgal edilmifl, Yunanistan co¤rafyas›nda Latin Devletleri kurulmufltur. Eski Bizans’tan Trabzon’da, Epir bölgesinde ve ‹znik’te olmak üzere üç devletçik ortaya ç›km›flt›r. Bitinya ve Bat› Anadolu bölgesiyle s›n›rl› kalan Bizans 1261 y›l›nda ‹stanbul’u tekrar alarak Bizans co¤rafyas›n› geniflletmeye çal›flm›flt›r. Ancak Bat› Anadolu’daki topraklar›n› Anadolu Türkmen
4
Bizans Tarihi
beyliklerine ve Osmanl›ya kapt›r›rken Balkanlardaki topraklar›n›n büyük bir k›sm›n› S›rplar ve Bulgarlar ele geçirmifltir. 1453’de ‹stanbul al›nd›¤›nda Bizans ‹stanbul
ve çevresiyle s›n›rl› ancak mazisinin ihtiflaml› günlerinde örülmüfl güçlü surlara sahip küçük bir flehir devleti konumundayd›.
Bu tarihi süreç içinde sözkonusu co¤rafyada yaflayan Bizansl›lar için onlar›n
döneminde ve daha sonra tarihlerinin yaz›m›nda bir tak›m kavramlar kullan›lm›flt›r. Bu kavramlar aras›nda Bizans, Rum, Grek, Hellas ve Yunan terimlerini aç›klamak Bizans tarihini ö¤renmemize katk›da bulunacakt›r.
Bizans
Günümüzde Bizans diye adland›r›lan devlet kendisi için bu kavram› kullanmam›flt›r. Bizim Bizans olarak isimlendirdi¤imiz devlet ve kifliler kendileri için Romal› tabirini kullanm›fllard›r. Çünkü gerçekte Bizans, Do¤u Roma Devleti idi. Hatta 6.
yüzy›la kadar içinde Roma flehrinin de yer ald›¤› Bat› Avrupa bölümü Cermen kabileleri taraf›ndan iflgal edilmifl olmas›na ra¤men Bizans, devlet düflüncesi olarak
buralar› dahi Roma Devletinin bir parças› olarak görüyordu. Bundan dolay› Roma’n›n devam› olarak alg›lad›klar› için kendilerini Romi yani Romal› olarak görüyorlard›. ‹stanbul flehrinin 330 y›l›nda infla edildi¤i flimdiki Sarayburnu civar›nda
bulunan eski Antik Yunan kolonisi Bizantion olarak adland›r›l›yordu. Çok s›k olmamakla birlikte devletin baflkenti ‹stanbul içinde zaman zaman Bizantion tabiri
kullan›l›yordu. ‹stanbul’da yaflayanlar da yine nadir olmakla birlikte ‹stanbullu manas›nda Bizantios olarak ifade edilebiliyordu. Dolay›s›yla Bizans tabiri sadece co¤rafi bir bölgeyi iflaret etmek ve ‹stanbul’da yaflayanlar› göstermek için kullan›lm›fl
bir tabirdir. Ancak 1453 y›l›nda ‹stanbul’un fethi ile Do¤u Roma Devleti, tarihin bir
konusu haline geldi¤i zaman bu devletin nas›l adland›r›laca¤› sorunu yafland›. Tarihçiler, Roma dedikleri zaman M.Ö. 7. yüzy›lda Roma flehri ve çevresinde kurulan
devlet akla geliyordu. Bat› Roma daha çok Roma’n›n devam› olarak alg›lan›yordu.
7. yüzy›ldan itibaren Roma ve Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’ndan pek çok fley tafl›makla birlikte kendine özgü bir sistem oluflturan Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun di¤erleriyle kar›flmamas› için 16. yüzy›ldan itibaren Bizans tabiri kullan›lmaya bafllad›.
1557 y›l›nda Corpus Historiae Byzantinae adl› seriyi bafllatan Alman tarihçi Hieronymus Wolf, Bizans tabirini Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u için kullanarak bu tabiri
bilim dünyas›na yerlefltirdi. Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun sakinleri için Bizantinus teriminin kullan›ulmas› ise ancak Rönesans döneminde Avrupa’da kullan›lmaya baflland›. (Mango, 2008, s. 9)
Rum
Devletin y›k›l›fl›ndan sonra tarihçiler taraf›ndan Bizans olarak isimlendirilen Do¤u
Roma ‹mparatorlu¤u, resmî dilinin Latince oldu¤u 7. yüzy›la kadar kendini Roma
‹mparatorlu¤u manas›nda Imperium Romanum fleklinde adland›r›yordu. ‹mparatorlu¤unun resmî dilinin 7. yüzy›ldan sonra Yunancaya dönüflmesinden sonra Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u kendini Vasilia ton Romeon yani Roma ‹mparatorlu¤u olarak isimlendirdi. Bu imparatorlukta yaflayanlar da kendilerini Romal› anlam›nda
Romi, ülkelerini de Romal›lar›n yaflad›¤› topraklar manas›nda Romania olarak adland›rd›lar. ‹slam Dünyas›’nda ise Romal›lar için Rûm kelimesinin kullan›m›na Kuran-› Kerim’de rastlan›r. Rum suresinin ikinci ayetinde Rum sözcü¤ü geçer ve sureye ad›n› verir. Arap kaynaklar›nda Bizans imparatorlar›n›n s›fat› için Meliku’rRûm, ‘Azîmu’r-Rûm, Akdeniz’i ifade etmek için Bahru’r-Rûm ve Bizans ülkesini
anlatmak içinde Bilâdü’r-Rûm veya Arzu’r-Rûm, tamlamalar›n›n kullan›ld›¤› görü-
1. Ünite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak›fl
lür (Demirkent 1998, s. 212). Türk Dünyas›nda ise Bizans’tan bahseden ilk yaz›l›
kaynak Göktürk yaz›tlar›d›r. Burada geçen Apurum kelimesi tart›flmal› olmakla birlikte Yunanca -den/-dan eki olan apo edat› ile Roma kelimesinin telaffuzu olan
Rum kelimesi birleflerek Bizans’tan (Apurum) gelen elçiler için kullan›lm›flt›r
(Ögel, 1945, s. 63-87). Selçuklular ve Osmanl›lar da Araplar›n kulland›¤› Rûm kelimesini benimsemifltir. Selçuklular, daha önce Do¤u Roma’n›n sahip oldu¤u Anadolu için Diyâr-› Rûm tamlamas›n› kullan›rlarken Osmanl›lar da Balkan topraklar›
için Rumeli sözcü¤ünü kullanm›fllard›r. Fatih Sultan Mehmed de ‹stanbul’u fethettikten sonra Kayser-i Rûm unvan›n› alm›flt›r. Ayr›ca Bizans’tan Osmanl›ya intikal
eden Bizans kökenli Ortodoks Osmanl› tebaas› için de Rûm tabiri kullan›lm›flt›r.
Grek
M.Ö. 197 y›l›nda bugünkü Yunanistan topraklar›n›n büyük bir k›sm›na hakim
olan Romal›lar burada yaflayan insanlar için Latinlerin hizmetkar›, Latinlerin kölesi manas›nda Grek kelimesini kullanm›fllard›r. Ancak Grek kelimesinin siyasi manada kullan›lmas› M.S. 800 y›l›nda gerçekleflmifltir. Bu dönemde Kutsal Roma Cermen imparatoru olan fiarlman, Bizans imparatoru s›fat›yla papan›n elinden taç
giymifltir. Bu s›fat›n kendilerine ait oldu¤unu iddia eden Bizansl›lar fiarlman’›n bu
unvan› kullanamayaca¤›n› dile getirmifllerdir. Halbuki, bu tarihte Bizans Devleti’nin bafl›nda kocas› IV. Leo’nun 780 y›l›nda ölümü üzerine küçük yafltaki o¤lu
VI. Konstantinos’un önce naipli¤ini üstlenmifl sonra da iktidar için öz o¤lunu öldürtmüfl olan imparatoriçe ‹rini bulunuyordu. fiarlman bir kad›n›n Roma imparatoru olamayaca¤›n› sadece Greklerin kral› manas›nda “Rex Graecorum” unvan›n›
kullanabilece¤ini iddia etti. fiarlman’›n bundaki amac›, art›k Yunanca konuflmaya
bafllayan Bizans imparatorlar›n›, daha önce Roma’n›n köleleri olan Greklerle özdefltirerek onlar› küçümsemek ve kendini meflru Roma imparatoru kabul ettirtmekti. Bizans gerçek Roma imparatoru unvan›n›n kendisine ait oldu¤unu, imparatorlu¤un y›k›ld›¤› son güne kadar iddia etti. Ancak Bizans imparatoru I. Mihail
812 y›l›nda imzalanan Aachen Antlaflmas›yla Kuzey ‹talya ve Adriyatik’teki baz›
topraklar›n iade edilmesi karfl›l›¤›nda fiarlman’›n Roma imparatoru s›fat›n› kendisiyle birlikte kullanabilece¤ini kabul etti. Bugün de bat› dillerinin pek ço¤unda
Yunanistan için Greece, Yunanl›lar için de Grek kelimesi kullan›lmaya devam etmektedir. (Haldon, 2007, s. 167)
Hellas
Günümüzde Yunanistan Devletinin kendi topraklar›n› tan›mlamak için kulland›¤›
Hellas kelimesi, Bizans döneminde Selanik ile Atina aras›nda kalan bölge için kullan›l›yordu. 7. yüzy›lda bu bölgede oluflturulan kolordu bölgesinin ad›, Hellas temas›yd›. Bu kelimenin Yunanl›lar›n yaflad›¤› ülke ve bundan türeyen Yunanl›lar
manas›ndaki Hellas kelimesinin siyasi bir mana kazanmas› 1204 y›l›nda gerçekleflen IV. Haçl› Seferinden sonra olur. ‹stanbul’un H›ristiyan-Katolik Latinler taraf›ndan iflgal edilmesi ve kaynaklar›n belirtti¤ine göre hiçbir flehirde o güne kadar yap›lmayan ya¤man›n ‹stanbul’da gerçeklefltirilmesi, Bizansl›lar› kimlikleri konusunda bir aray›fl›n içine sevketmifltir. 1204 ila 1261 y›llar› aras›nda ‹stanbul’dan ayr›larak ‹zmit’te varl›klar›n› sürdürmek zorunda kalmalar› Bizansl›lar›n, Romal› tan›m›n›n kendilerine ne kadar uyup uymad›¤›n› düflünmeye sebep olmufltur. Çünkü
baflkentlerini iflgal eden, kendilerini sürgüne gönderen Latinler de ana kimliklerini
H›ristiyan ve Romal› olarak tan›ml›yorlard›. Bizansl›lar da ayn› de¤erlere sahip ç›k›yorlard›, ama tarihin gördü¤ü en büyük ya¤ma ile karfl›laflm›fllard›. O zaman on-
5
6
Bizans Tarihi
lardan baz› farklar› olmal›yd›. Bu farkl›l›k Ortodoks olmalar›, Yunanca konuflmalar› ve yaflad›klar› ülkeye de Hellada denmesi olarak belirlendi. 1204’den sonra Hellas ve Hellen kelimeleri daha yo¤un olarak kullan›ld›. Bundan dolay› baz› tarihçiler, Bizans’›n 1204 y›l›nda sona erdi¤ini ve bu tarihten sonra modern Yunan tarihinin bafllad›¤›n› iddia ettiler. (Savvides-Hendrickx, 2001, s. 26-27 )
Yunan
Yunanl›lar günümüzde kendilerini Hellas, bat›l›lar Grek olarak tan›mlarken Türkiye’de dahil pek çok do¤u ülkesinde Yunan sözcü¤ü ile tan›mlanmaktad›r. Bunun
kökeni milattan önce Atina ve Sparta ile ‹ran’da yaflayan Persler aras›ndaki iliflkilere dayan›r. Tarihi kay›tlara göre Atina ve Spartal›lar›n yan› s›ra Bat› Anadolu’da ‹onia bölgesinde yaflayanlarla temas kuran ilk do¤ulu toplum Persler olur. Persler bu
insanlar› ‹on olarak kaydederler. Perslerin kulland›klar› Fars dilinde canl›lar için ismin ço¤ul hali sona getirilen “-an” ekiyle gerçeklefltirilir. ‹onyal›lar diyebilmek için
‹onan kelimesi türetilmifltir. ‹ran’da 7. yüzy›ldan sonra ‹slamiyet yay›lmaya bafllay›p Arap alfabesi ile Farsça yaz›lmaya baflland›¤› zaman ‹onan kelimesi Yunan fleklinde okunmaya bafllam›flt›r. Yunanistan kelimesi de ‹onlar›n yaflad›¤› ülke manas›na gelmektedir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Bizans ve Rum
aç›klay›n›z.
SIRAtabirlerini
S‹ZDE
B‹ZANS DEVLET‹N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹
D Ü fi Ü N E L ‹Roma
M
Bizans Devleti’ni
‹mparatorlu¤u’ndan ay›ran genel özellikleri vard›r. Bu
özellikleri yeni Roma olarak an›lan ‹stanbul flehri, H›ristiyanl›¤›n resmî din olarak
kabul edilmesi,
Yunan kültürünün baz› de¤erlerine sahip ç›k›lmas› ve 7. yüzS O Rantik
U
y›ldan sonra Latinlikten uzaklaflma manas›na gelen delatinizasyon politikas›n›n izlenmesine ra¤men Roma devlet gelene¤inin sürdürülmesidir.
D‹KKAT
Antik Yunan Kültürü
N N
SIRA S‹ZDE
M. Ö. 323 y›l›nda
Büyük ‹skender öldü¤ü zaman Balkanlardan Hindistan’a kadar
uzanan bir imparatorluk b›rakm›flt›. ‹skender’in imparatolu¤u bütün imparatorluklar gibi çok dilili¤i, çok etnik yap›y› ve çok inanc› içeriyordu. Bu çokluk içinAMAÇLARIMIZ
de kini glosa olarak adland›r›lan ortak anlaflma dili, Yunanca olmufltu. Halk›n
büyük bir bölümü kendi dilini konuflurken flehirli yöneticiler, tüccarlar ve flehirlerin elitleriK anlaflma
‹ T A P dili olarak Yunancay› da kullan›yorlard›. ‹skender döneminde do¤u, bat›dan Yunanca baflta olmak üzere pek çok fley ithal ederken yönetim
anlay›fl›n›, saray teflrifat› gibi konularda da bat›y› etkiledi. ‹skender’in ölümü ile
Balkanlarda
Makedonya Krall›¤›, Bergama ve çevresinde Attalid Krall›¤› (M.Ö.
TELEV‹ZYON
283-133), Ad›yaman, Gaziantep ve Kahramanmarafl bölgesinde Kommagene Krall›¤› (M.Ö. 162-M.S. 17) ve Güney-do¤u Akdeniz ve Suriye’de Selefki Krall›¤›
(M.Ö. 305-64) kurulmufltur.
‹ N T EBalkanlar›
RNET
Romal›lar,
ve Anadolu’yu ‹skender’den sonra kurulan bu devletlerden ald›lar. Romal›lar bu bölgeye geldi¤inde flehirli zümreler üzerinde Antik Yunan etkisiyle karfl›laflt›lar. ‹çinde do¤u etkisi de bulunan ‹skender dönemi kültüründen etkilendiler. Romal›lar M.S. 3. ve 4. yüzy›lda Antik kültürünün etkisini
azaltt›lar. ‹stanbul’un 330 y›l›nda baflkent ilan edilmesinden sonra do¤uda Yunanca bilmeyen ve Latince konuflan memurlar görevlendirilmeye baflland›. Do¤uya
gönderilen bu memurlara Latince kelimelerin Yunanca karfl›l›¤›n› gösteren ve yerel terminolojiyi aç›klayan kitapç›klar da¤›t›l›yordu. Memuriyet elde etmek ancak
Latince ö¤renmekle mümkün olabiliyordu. Bu dönemde Yunancaya pek çok Latince kökenli kelime geçti.
Yunanca 4. yüzy›l›n ortas›ndan itibaren tekrar önem kazanmaya bafllad›. ‹mparator Arkadios (395-408) ve II. Teodosios (408-450) ‹stanbul’da do¤mufl ve yetiflmifl imparatorlard›. Zamanla Yunanca, Bizans saray›nda etkisini artt›rd›. 6. yüzy›ldan sonra Bizans hukuk dili Latinceden Yunancaya dönüfltü. Bunun sonucu olarak 7. yüzy›lda Yunanca, Bizans Devletinin resmi dili hale geldi. Bizans e¤itim sisteminde orta ve yüksek e¤itimde Antik Yunan yazarlar›n›n eserleri ö¤retildi. H›ristiyanl›k kabul edildikten sonra Antik Yunan kültürü pagan olarak nitelendirilse dahi Antik Yunan tarihi, Antik Yunan felsefesi ve bilimi Bizans e¤itim sisteminde kabul edildi ve yeni nesillere aktar›ld›. Homeros’un destanlar› ders kitab› olarak okutuldu. Aristo, Eflatun, Evripidis, Sofoklis, Herodotos ve Tukididis ö¤retildi. Bunun
bir sonucu olarak Bizans’l› tarih yazarlar›, Antik Yunan müverrihleri olan Herodotos
ve Tukididis’in yazd›¤› gibi zaman zaman kuzeyden gelen Got, Hun ve Bulgarlar›
‹skit, Arnavutlar› ‹liriyal›, Türkleri de Pers sözcükleriyle adland›rd›lar.
Antik Yunan kültürünün baz› ürünlerini Bizans koruyarak modern dünyaya aktarma görevi görmüfltür. Ayn› flekilde Abbasiler döneminde Bizans’a karfl› yap›lan
askeri seferler esnas›nda ele geçirilen Bizans flehirlerinde Antik Yunan kültürüne
ait yazmalar toplanm›fl, Ba¤dat’a götürülmüfl, burada 80 yak›n Antik Yunan bilgin
ve filozofunun eseri Arapçaya çevrilerek korunmas› ve daha genifl kitlelere aktar›lmas› sa¤lanm›flt›r. Özellikle Aristo’nun ‹slam dünyas›nda etkisi çok büyük olmufl
ve kendisi ilk ö¤retmen manas›na muallimü’l-evvel unvan›yla an›lm›flt›r.
Roma Devlet Gelene¤i
Bizans Devleti 6.yüzy›ldan sonra Roma geleneklerinden uzaklaflarak kendine ait
de¤erler oluflturmaya bafllam›flt›r. Bununla birlikte imparatorlu¤un siyasi düflüncesi, devlet organizasyonu, idari kurumlar, mali teflkilat, diplomasi, ordu ve hukuk alan›nda Roma’n›n etkisi azalarak da olsa imparatorlu¤un sonuna kadar devam etmifltir.
Roma dünyas›n› merkezi yönetim anlay›fl›, taflran›n merkeze yollar kanal›yla s›k› bir flekilde ba¤lanmas› ve imparatorluk otoritesine karfl› gelenlerin sert bir flekilde cezalad›r›lmas› ilkesi Bizans döneminde de sürdürülmüfltür. Bizans da Roma gibi merkezi otoritesini sa¤lamak için gelirlerinin büyük bir k›sm›n› orduya ve mekezi bürokrasiye harc›yordu. Bu harcamalar›n› finanse etmek için imparatorlu¤un
tüm eyaletlerinde vergi toplama kapasitesine sahip mali bürokrasiyi oluflturmufltu.
Görevliler, halk›n sahip oldu¤u mülk ve arazileri vergilendirmek için nüfus say›m›
gerçeklefltiriyorlard›. Bu gelenek Bizans’ta da sürdürüldü. Kay›t sistemi Roma’da
oldu¤u gibi ‹stanbul’da da her türlü imparatorluk karar›n›n üç nüsha olarak tutulmas› olarak devametti. Adaletsizik konusunda imparatorlu¤un dört bir taraf›ndan
impatora yaz›lan dilekçelere cevap verilmeye özen gösteriliyordu. Bu genifl bürokrat a¤›, imparatora itaat eden ve imparatorun atama ve azletme yetkisine ba¤l› olarak, monarflik rejimin bir göstergesi fleklinde Bizans imparatorlu¤unun sonuna kadar varl›¤›n› korudu. Bütün imparatorlu¤u etkileyecek kararlar›n al›nd›¤› ‹stanbul’daki imparatorluk saray› Roma’daki Palatine tepesinde yer alan Augustus Saray› model al›narak oluflturuldu. Saray, büyük tören salonlar›, imparatorluk ailesinin
ve hizmetkârlar›n›n yaflam alanlar›n›, hamam, garnizon, kilise, merkezi yönetimin
pek çok bürosunu da içeriyordu. Bu sarayda büyük bir kütüphane bulunuyordu
ve imparatorun çocuklar›na e¤itim verilen yer olarak kullan›l›yordu. Saray kütüphanesi imparatorlara bilgi kayna¤› olarak hizmet verirken burada çal›flt›r›lan uz-
7
8
Bizans Tarihi
man kadrolar taraf›ndan el yazmalar›n ço¤alt›lan nüshalar› yabanc› hükümdarlara
hediye olarak sunuluyordu. (Herrin, 2010, s. 54-66)
Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun M.Ö. 100 ve M.S. 100 y›llar› aras›nda 2 as›r içinde infla etti¤i askeri yollar, Bizans döneminde de kullan›ld›. Bu yollar askeri seferlere hizmet etti¤i kadar nakliye, posta ve istihbarat a¤›n›n da oluflturulmas›n› sa¤l›yordu. Yollar›n onar›lmas› için yerel nüfusa vergi konuldu ve yollardaki güvenli¤in sa¤lanmas› için de derbençi teflkilatlar› oluflturuldu. Zaman içinde Bizans döneminde yeni güzergahlar aç›lmakla birlikte Roma’n›n oluflturdu¤u ana yollar Bizans’›n son y›llar›na kadar kullan›ld›. Bizans ordusu, d›fl güçlere karfl› askeri s›n›r
bölgelerine yerlefltirilmifl savaflç› kuvvetlerden, imparatorluk arazisi içinde asayifli
temin etmek için yaya ve atl› birlikler ile ‹stanbul’da imparatorun ve baflkentin güvenli¤ini sa¤layan ve ço¤unlukla Cermen ve ‹skandinav kökenli Varanglar›n oluflturdu¤u muhaf›z k›talar› içeriyordu. Zaman içinde t›pk› Roma’da oldu¤u gibi ücretli askerler Bizans ordusunun vazgeçilmez unsurlar› haline gelmifltir. Bizans ordusunu yöneten subaylar sonucu zafer olmayan muharebeye girilmemesi konusunda s›k› bir e¤itim al›yorlard›. Bu arada Bizans diplomasisi imparatorluk için yaklaflan tehlikeyi anlaflmalar ya da haraç vererek önlemeye çal›fl›yordu. Bu baflar›lamazsa düflman olarak alg›lanan siyasi oluflumunun rakibi ile anlaflmalar yap›l›yor
ve Bizans devreye girmeden iki yabanc› gücün birbirini yok etmesi planlan›yordu.
Bütün diplomasi çal›flmalar› baflar›s›zl›kla sonuçland›¤› zaman Bizans ordusu savafl
için haz›rlan›yordu. Roma gelene¤inden al›nan bu unsurlar yeni baflkent ‹stanbul’a
tafl›nd›¤› zaman, flehir, yeni Roma manas›nda Neva Roma olarak adland›r›ld›. (Haldon, 2007, s. 28-29; Nicolle-Haldon-Turnbull, 2010, s. 53-65)
Ortodoks H›ristiyanl›k
Hz. ‹sa ile zuhurundan yaklafl›k üç as›r sonra H›ristiyanl›k, horlanma ve yasaklanma süreçlerini tamamlad›ktan sonra Roma ‹mparatorlu¤u taraf›ndan önce serbest b›rak›lm›fl, daha sonra da resmî din olarak benimenmifltir. Ancak bu noktaya gelindi¤inde ‹sa ve Havarilerini tan›yanlar› tan›yan kuflaklar ortadan kalkm›fl,
H›ristiyanl›¤›n temel ilkelerinin neler oldu¤u konusunda genel belirsizlik ortaya
ç›km›flt›r. Bundan dolay› her grup H›ristiyanl›¤›n kendi yorumunun do¤rulu¤unu
savunurken farkl› yorum getiren gruplar› ise sapk›n (heretik) olarak tan›mlam›flt›r. Bu belirsizli¤e son vermek üzere 325 y›l›ndan itibaren H›ristiyanl›k inanc›n›n
ilkelerini belirlemeye yönelik sinod ya da konsil denilen ve yetkili tüm dinî otoritelerin kat›ld›¤› toplant›lar gerçeklefltirilmifltir. Bu toplant›lar sonucunda herkes
taraf›ndan kabul edilmese de imparatorlu¤un resmî dinî görüflünün ilkeleri ve
H›ristiyanl›¤›n kaynaklar› belirlenmeye çal›fl›lm›flt›r. H›ristiyanl›¤›n temel kaynaklar›n› ‹ncil, Havari pederleri, kilise babalar› ve kilise ö¤retmenleridir. H›ristiyanl›¤›n yaz›l› kayna¤› olarak Matta, Markos, Luka ve Yuhanna ‹ncillerinin sahih oldu¤u kabul edildi. Havariler zaman›nda yaflam›fl ya da havarilerin ö¤rencileri olmufl olan Romal› Clement, Antakyal› ‹gnatius, ‹zmirli Polikarpos ve Pamukkaleli
Papias gibi erken dönem H›ristiyanl›k yazarlar› olan havari pederleri H›ristiyanl›¤›n kaynaklar›ndan birisi kabul edildi. Büyük evrensel ö¤retmenler olarak kabul edilen Büyük Vasil, Nenizili Gregor ve ‹oannis Hrisostomos gibi H›ristiyan
kilisesinin tarihini yazanlar kilise pederleri ad› alt›nda H›ristiyanl›¤›n di¤er kaynak grubunu oluflturdu. Ayr›ca ‹skenderiyeli Kiril, Kudüslü Kiril, fiaml› ‹oannis
gibi din ve bilim adamlar› da kilise ö¤retmenleri ad›yla H›ristiyanl›¤›n temel kaynaklar›ndan birisi olarak kabul edildiler.
‹lki 325 y›l›nda ve yedincisi ‹znik’te gerçeklefltirilen konsillerde H›ristiyan dünyas›n›n genifl bir kat›l›m› ile ortak ilkeler belirlendi. Bu konsillerin siyasi ve dini olmak üzere iki temel amac› vard›r. Siyasi alg›lay›fla göre Bizans imparatoru, Tanr›’n›n yeryüzündeki krall›¤›n› onun ad›na yöneten kifliydi. Yetkisi, Tanr› taraf›ndan
verilmiflti. Ortodoks bak›fl aç›s›na göre yeryüzünde tek bir krall›k olabilirdi. Bundan dolay› da H›ristiyanl›¤›n tek bir do¤ru yorumu olabilirdi. Bu tek do¤ru yorumu da kilise yapmal›yd›. ‹mparatorun gözetiminde kilisenin yapt›¤› yoruma do¤ru
yorum manas›nda Ortodokslukluk denildi. Ortodoksluk düflüncesi temellerini havariler gelene¤ine dayand›rd›. Ancak teslis olarak adland›r›lan Baba (Tanr›), O¤ul
(‹sa) ve Kutsal Ruh konusundaki teolojik tart›flmalar hiç bitmedi.
Rahip Arius 4. yüzy›lda O¤ul’un (‹sa), Tanr› gibi ezeli olarak mevcut olmad›¤›n› ve Baba (Tanr›) taraf›ndan yarat›lm›fl oldu¤unu iddia etti. 325 y›l›nda ‹znik’te
toplanan ilk konsilde bu görüfl aforoz edildi. Konsil, O¤ul’u Tanr› ile ayn› özlü ve
Baba ile birlikte ezeli ve ebedi olarak bir arada bulunan ve ayn› ilahi ruhu paylaflan olarak tan›mlad›. Böylece resmî Ortodokslu¤un ilkesini de belirlemifl oldu. Ancak bu dönemde H›ristiyan teolojisinde ortaya ç›kan di¤er bir tart›flma konusu ise
‹sa’n›n bedeninde insan ve Tanr›’n›n nas›l birleflti¤i sorusu idi. ‹sa’n›n ve Tanr›’n›n
özünün ve do¤as›n›n ayn› oldu¤unu iddia eden monofizist görüfle karfl› 431 ve 449
Efes konsilleri ile 451 y›l›ndaki Kad›köy konsilinde ‹sa’n›n bölünmeyen, ayr›lmayan, de¤iflmeyen ve kar›flmayan iki do¤as›n›n (insan ve Tanr›) oldu¤u fleklindeki
ö¤reti resmî Ortodokslu¤a ilave edildi. Bunun üzerine 5,6 ve 7. yüzy›llarda monofisizm, 8 ve 9. yüzy›llarda ikonoklazma (tasvirk›r›c›l›k), 9. yüzy›l›n ortas›nda pavlikanizm ve 12. yüzy›lda bogomilizm sapk›nl›k olarak nitelendirilerek mücadele
edildi. Her ne kadar bu mücadele esnas›nda baz› kesimler resmî Ortodokslu¤un
d›fl›nda b›rak›ld›ysa da genifl bir kitle imparatorluk otoritesi ve kilise teflkilat› yoluyla resmî Ortodokslu¤un içine çekildi. Böylece Ortodoks bak›fl aç›s›na göre yeryüzünde nas›l tek bir Tanr› krall›¤› olmas› gerekiyorsa, H›ristiyanl›¤›n da tek bir
“do¤ru” yorumu gerçeklefltirilerek imparatorun meflruiyetini sürdürmesi sa¤land›.
‹mparator Teodosios (379-395) zaman›nda Katolik kilisesi kuruldu. Kendilerini
‹sa’n›n havarisi Petros’un Vatikan’da kurdu¤u kiliseye ba¤layan Katolik Roma kilisesi H›ristiyanl›k hiyerarflisi içinde üstün oldu¤unu iddia ediyordu. Roma’y› yine
havarilerin kurdu¤u ‹skenderiye ve Antakya kiliseleri takip ediyordu. Bu üç kiliseye Bizans imparatorunun siyasi gücü ile ‹stanbul ve Kudüs kiliseleri de ilave oldu.
Konsiller yoluyla ‹stanbul patrikli¤inin kiliseler hiyerarflisindeki yeri yükseltildi.
Ancak Roma kilisesi ile ‹stanbul patrikli¤i aras›ndaki mücadele siyasi olaylar›n geliflimiyle her zaman varl›¤›n› korudu.
Daha önce ‹stanbul patrikli¤inin muhalefeti ile H›ristiyan amentüsünden ç›kar›lm›fl olan ‹sa’n›n özünün o¤uldan/”filioque”den geldi¤i ifadesi 11. yüzy›l›n bafl›nda Roma kilisesi tarafndan metne yeniden kondu. Bu olay taraflar›n biribirini do¤ru inançtan uzaklaflmakla suçlamalar› ve 1054 y›l›nda shisma denilen Katolik ve
Ortodoks kiliselerinin günümüze kadar devam eden bölünmesini ortaya ç›kartt›.
Roma ve ‹stanbul patrikli¤i aras›ndaki mücadele Gotlar›n 340 y›l›ndan sonra Ortodokslu¤un daha sonra sapk›n olarak nitelendirilecek Ariusçuluk mezhebine girmesiyle bafllad›. Gotlar, gelifltirdikleri alfabe ile ‹ncil’i Gotçaya çevirdiler. Ancak daha
sonra Roma kilisesi, baflta Gotlar olmak üzere tüm Cermen kabilelerini önce Arius
mezhebinden sonra da Ortodoksluktan uzaklaflt›rarak bu kavimleri Katolik dünyas› içine ald›. Benzer bir mücadele 9. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan bafllayarak Slav dünyas› için de yafland›. Ancak bu mücadeleden ‹stanbul kilisesi galip ç›kt›. 860 y›l›nda Bulgarlar, 990’lardan sonra da Kiev Ruslar›, Ortodoks dünyas›n›n içine çekildi.
9
Pavlikanizm ve Bogomilizm:
9. yüzy›l›n ortas›nda Do¤u
Anadolu’da ortaya ç›kan ve
muhtemelen ilk
savunucular›ndan birisi olan
Samsatl› Pavlos’un ad›
verilen
Pavlikanizm/Pavlosçuluk,
düalist ve yeni maniheist
unsurlar›n H›ristiyanl›kla
kar›fl›m› sonucu ortaya
ç›km›flt›r. 870’lerde Abbasi
halifeleriyle iflbirli¤i yaparak
Bizans’a karfl› mücadele
eden Pavlosçular› Bizans,
Do¤u Anadolu’dan alarak
Balkanlara iskan etmifltir.
Pavlosçuluk Balkanlardan
katt›¤› yeni unsurlarla Slav
aras›nda Bogomilizm ad›yla
yer bulmufltur.
10
Bizans Tarihi
Böylece Bizans, Ortodoks kilisesinin yap›s›nda teflkilat ve ideolojisinde Bizans nüfuzunu Balkan kültürlerine intikal ettirmeyi baflard›. 1054 y›l›ndaki kiliselerin ayr›lmas›na son vererek kiliselerin tekrar birlefltirilmesi çabas›na birlik anlam›nda union denildi. Katolik kilisesi, Müslüman dünyas›na karfl› Bizans’a yard›m› unionun
gerçekleflmesine ba¤lad›. Katolik Latinler, bu dini meseleyi kullanarak 1204 y›l›nda gerçeklefltirdikleri ‹stanbul iflgalini hakl› göstermeye çal›flt›lar. Gerçek manada
halk aras›nda benimsenmemifl ve tepki gösterilmifl olmas›na ra¤men Bizans imparatorlar› 1274 y›l›nda Lyon ve 1438/39 Ferara-Floransa Konsilinde Katolik kilisesinin üstünlü¤ünü kabul etmelerine ra¤men bat›dan umduklar› yard›m› bulamad›lar
(Herrin, 2010, s. 67-86 Bask›c›, 2009, s. 96-101).
4. yüzy›l›n sonunda H›ristiyanl›k, Bizans Devletinin dini haline geldi¤inde H›ristiyan olmayanlar›n devlet memuru olma ihtimali ortadan kalkt›. Daha önce pagan
zülmüne maruz kalan H›ristiyanlar, önce paganlar› d›fllad›lar, daha sonra da onlar›n tüm mabetlerini y›kt›lar. H›ristiyanlar, Tanr› taraf›ndan Hz. ‹sa yoluyla kendilerinin seçilmifl millet oldu¤una ve seçilmifl halk›n pelerinini Tanr›’n›n H›ristiyanlara
aktard›¤›na inan›yorlard›. Tanr› taraf›ndan seçildi¤ine inan›lan Ortodoks imparator,
H›ristiyan ekümenik (sahip olunan Uygar Roma topraklar›) dünyas›n›, inançs›zlara!
karfl› savunmak durumundayd›. Sapk›nl›k, ayn› zamanda imparator otoritesine muhalefet olarak alg›lan›yor ve ihanetle suçlan›yordu. Bu anlay›fl›n sonucu olarak Ortodoks düzene ve Tanr›’n›n atad›¤› yöneticiye karfl› eylemlere verilen cevap içte ve
d›flta savafl fleklinde kendini gösteriyordu. Yap›lan savafllar› Bizans ‹mparatorlar›
bar›fl› korumak, H›ristiyan dünyas›n›n topraklar›n› geniflletmek ve Tanr›’n›n seçilmifl halk›n› savunmak temeline dayand›rarak hakl› göstermeye çal›fl›yorlard›. Tanr›’n›n semavi deste¤ini almadan savaflman›n imkans›z oldu¤una inanan Bizans ordusu, zaferlerini Tanr›’n›n seçilmifl halk›n yan›nda olmas› fleklinde yorumlarken yenilgilerini ise Tanr›’n›n kendilerini günahlar› için cezaland›rd›¤› yönünde de¤erlendiriyordu. ‹stanbul’un fethini anlatan bir Bizans kroni¤inde ‹stanbul’un al›nmamas›
için Tanr›’ya dua etmeleri ve ‹stanbul’un Osmanl›lar taraf›ndan fethi üzerine “Tanr› hangi günahlar için bilmiyorum, ama dikkate almad›” cümlesiyle de Bizansl›lar›n
bu inan›fllar›n› imparatorlu¤un son gününe kadar devam ettirdikleri anlafl›l›yor (Nicolle-Haldon-Turnbull, 2010, s. 93- 97; Sfrancis, 2009, s. 292).
‹stanbul
Dioklitianos döneminde (284-305) dört bafll› yönetim denilen tetrarhia sistemine
geçildi¤inde Roma flehri önemini yitirmeye bafllad›. ‹mparatorlu¤un merkezi Diokletianos zaman›nda ‹zmit’e nakledildi. I. Konstantinos (306-337) baflkenti ‹stanbul’a tafl›ma karar› ald›. Bu karar›n al›nmas›nda ‹stanbul’un co¤rafi konumu kadar
dönemin askeri, siyasi, ticari ve dini nedenleri de rol oynam›flt›r. 324 y›l›nda ‹stanbul’un inflas›na baflland›. Roma’da oldu¤u gibi Sarayburnunda muhteflem bir saray,
senato binas›, hipodrom ve kiliseler yap›ld›. Meydanlar, sanat eserleriyle donat›ld›
ve karadan gelebilecek sald›r›lara karfl› Marmara’dan Haliç’e kadar uzanan surlar
infla edilerek 11 May›s 330 tarihinde ‹stanbul resmen Bizans’›n baflkenti oldu. fiehir, kurucusunun ad›na izafeten Konstantin’in flehri manas›nda Konstantinopolis
ad›yla an›ld›. (Demirkent, 1992, s. 230-244)
Bizans tarihi bundan sonra ‹stanbul’un kaderiyle örtüfltü. Pek çok tarihçi, Bizans Devletinin bafllang› noktas› olarak ‹stanbul’un kurulmas›n› al›rken bitifl tarihi
olarak ‹stanbul’un fethini gösterdi. Bizans devletinin di¤er bölgelerde geçen tarihi
‹stanbul’da yaflanan ve kayda geçirilen olaylar kadar tutmaz. Bu yönüyle Bizans tarihi bir bak›ma ‹stanbul tarihi de demektir.
‹stanbul flehriyle özdeflen unsurlardan birisi, onun surlar›d›r. ‹stanbul’un ilk surlar› kurucusu Konstantinos taraf›ndan 328 y›l›nda yaya halde ve elinde bir m›zrakla bizzat çizilmifltir. Konstantinos taraf›ndan infla edilen bu surlar, kentte daha önce var olan Antik surlar›n üç kat uza¤›nda infla edilmifltir. ‹mparator Valens (36478) taraf›ndan günümüze kadar ulaflan Bozdo¤an su kemerleri infla edildi. Bu su
kemerinin 9. yüzy›lda yap›lan onar›m› esnas›nda alt› bin iflçinin ça›flt›r›lmas› bu su
kemerinin muhteflemli¤ini aç›klamaya yeterlidir. Hunlar›n Bizans topraklar›nda
ilerlemesi ve ‹stanbul’u ele geçrime ihtimali karfl›s›nda II. Teodosios (M.S.408-450),
I. Konstantinos’un infla etti¤i surlar›n 2,5 km ilerisinde bat› yönünde Antemios
isimli bir mimara kendi ad›yla an›lacak olan surlar› 413 y›l›nda infla ettirtti. Bu surlar ‹stanbul flehrinin gerçek s›n›rlar›n› belirledi. 447 y›l›nda yaflanan deprem esnas›nda y›k›lan surlar 3 ay içinde onar›ld› ve Atilla’n›n ‹stanbul’u ele geçirmesine engel oldu. Bu surlara 627 y›l›ndaki Avar kuflatmas› s›ras›nda Vlaherna taraf›nda bulunan Meryem ad›na kurulmufl olan kilisenin de içine al›nmas› ve flehrin savunulmas›n› artt›rmak amac›yla ilave surlar infla edildi. I. Manuil Komninos (1143-1180)
zaman›nda bugünkü Vlaherna saray›n› kuflatan surlar yap›ld›. Buna ra¤men 1204
y›l›nda Haçl›lar, Vlaherna surlar›n›n bulundu¤u yerden ‹stanbul’u iflgal etti. ‹nfla
edilen ‹stanbul surlar›n›n 447’den sonra en kapsaml› tamirat› 1345 ve 1441 y›llar›nda gerçeklefltirildi. Bu surlar 627 y›l›nda Avar ve Pers kuflatmas›n›, 674-678 y›llar›
aras›nda Hz. Muhammed’in sancaktar› ve sahabenin hayatta kalan son temsilcisi
Ebu Eyyüb’in de kat›ld›¤› Arap muhasaras›n›, 717 Arap kuflatmas›n›, 813 y›l›nda
Bulgar Han› Krum’un sald›r›s›n›, 860 y›l›ndaki Rus kuflatmas›n› engelleyebilmifl ve
günümüze kadar ulaflm›flt›r.
‹stanbul’un güvenli¤inin sa¤laman›n yan› s›ra I. Konstantinos’tan bafllayarak
nüfusunun da artt›r›lmas› politikas› izlenmifltir. Bu amaçla ‹stanbul’a yerleflenlere
iaflelerini karfl›lamak için devlet taraf›ndan bedava temel yiyecek maddelerinin
sa¤lanmas› ilkesi benimsendi. Temel yiyece¤in yan› s›ra ‹stanbul halk›na e¤lence
sunmak da devletin görevi olarak kabul edildi. Bu politikaya ekmek ve sirk siyaseti denildi. 7. yüzy›l›n bafl›nda ‹stanbul’un tah›l ihtiyac›n›n karfl›land›¤› M›s›r’›n
önce Sasaniler taraf›ndan al›nmas›, daha sonra da Müslümanlar taraf›ndan fethinden sonra da bu politika sürdürüldü. 378 y›l›nda ‹stanbul surlar›n›n önünde görülen Gotlar, flehirde kendilerine karfl› koyacak böylesine büyük bir kalabal›¤› karfl›lar›nda görünce kente sald›rmaktan vazgeçmifllerdi. 542 y›llar›nda yaflanan vebadan önce ‹stanbul’un nüfusunun yar›m miliyona ulaflt›¤› idda edilmektedir. 12.
yüzy›lda yaklafl›k 400 bin olan ‹stanbul nüfusuna hala yeterli ekmek piflirilebiliyordu. Hipodrom kamusal e¤lencelerin yap›ld›¤› yerdi. At ve araba yar›fllar›, yefliller ve maviler olarak adland›r›lan toplumsal gruplar taraf›ndan gerçeklefltiriliyordu. Bu yar›fllar›n aras›nda gerçeklefltirilen jimnastik, atletizm, boks, vahfli hayvan gösterileri, pandomim, dans ve müzik gibi faaliyetler de bu toplumsal gruplar›n sorumlulu¤u alt›ndayd›.
Roma Devlet gelene¤inden intikal eden “ekmek ve sirk” politikas› H›ristiyanl›¤›n ve kilisenin güç kazanmas›yla engellenmeye çal›fl›ld›. Bu törenler H›ristiyanlar›n çorba ve ma¤firet (kurtulufl) törenlerine dönüfltü. Antik Yunan oyunlar›n›n tiyatro ve müzik konseri mekanlar› (Odeon), yap› malzemelerinin elde edildi¤i tafl
ocaklar›na çevrildi. Ancak hipodromdaki e¤lenceler hiçbir zaman kald›r›lamad›. ‹stanbul’un 11 May›s’ta kuruluflunun y›ldönümleri hipodromda gerçeklefltirildi. Düflmanlar›n ve mahkumlar›n ölümü, genç imparatorun do¤umu ve taç giyme gibi törensel olaylar için hipodrom toplanma yeri olma özelli¤ini korudu. ‹mparator halk› ile hipodromda yüz yüze geliyordu. 12. yüzy›lda imparatorluk ailesi dü¤ünleri-
11
12
Bizans Tarihi
ni Vlaherna saray›nda kutlamaya karar verdi¤inde halk buna karfl› ç›km›flt›. Hipodrom, ‹stanbul flehir hayat›nda öylesine bir rol oynuyordu ki imparatorlar halk›n
e¤elencesi için önemli miktarda fonlar ay›r›yorlard›. Hipodromda senato, ordu ve
halk›n önünde yap›lan taç giyme töreni, 457 y›l›nda patrik taraf›ndan Aya Sofya’da
taç giydirme seramonisine dönüfltü. 532 y›l›nda Nika ayaklanmas› s›ras›nda yanan
Aya Sofya kilisesinin yerine imparator I. Iustinianos, Millet’li ‹sidoros ve Ayd›nl›
Antemios adl› mimarlara günümüze ulaflan Aya Sofya kilisesini infla ettirdi. Aya Sofia kilisesi yüksekli¤i ve kubbesi ile uzun as›rlar dünyan›n en yüksek binas› olarak
kald›. Seyyahlar, Pers etkisiyle oluflturulan, alt›n a¤açlar›n üstünde alt›ndan kufllar›n öttü¤ü imparatorun her iki yan›nda aslanlar›n kükredi¤i, su saatleri ve astronomik rasat aletlerin bulundu¤u, alt›ndan yap›lm›fl mutfak eflyalar›n›n kullan›ld›¤› Bizans saray›n› ve ‹stanbul’u anlatmaktad›rlar. Ancak ‹stanbul’un bu muhteflemli¤inden 1204 y›l›nda gerçekleflen IV. Haçl› Seferinden sonra pek fazla bir fley kalmaz.
Latinler, ya¤malad›klar› alt›n at heykellerini ve de¤erli pek çok eseri Venedik baflta olmak üzere Bat› flehirlerine götürürler. Pek çok kilisenin alt›n ve gümüflten
kaplamalar› sökülerek ya¤malan›r. Bu durum bir çok binan›n tabiat flartlar›na dayanamadan y›k›lmas›na sebep olur. Türkler, ‹stanbul’u fethettikleri zaman nüfusu
40 binin alt›na düflmüfl ve mevcut yap›lar› baflkent olmaya yeterli olmayan bir flehirle karfl›lafl›rlar.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Antik YunanSIRA
kültürünün
günümüze ulaflmas›nda Bizans ve ‹slam dünyas›n›n etkisi ne
S‹ZDE
olmufltur?
fi Ü N E L ‹ M
B‹ZANSD Ü TAR‹H‹N‹N
DÖNEMLEND‹R‹LMES‹
Bir devletin tarihini dönemlendirmek çal›flt›¤›n›z konuya göre de¤iflebilmektedir.
Ayn› devletin
S Otarihi
R U söz gelimi sanat tarihi aç›s›ndan kaleme al›nd›¤›nda baflka bir
tasnifle ya da siyasal tarih aç›s›ndan yaz›ld›¤›nda farkl› bir dönemlendirme ile karfl›laflabiliriz. Bir devletin tarihini ça¤lara ay›rmak asl›nda tarihçilerin o devletin tariD‹KKAT
hini daha kolay ö¤retmeye yönelik uygulad›klar› bir metodtur ve tarihçiler her zaman kendi aralar›nda dönemler hakk›nda hemfikir olamazlar. Bizans tarihinin döSIRA S‹ZDE
nemlendirilmesi
konusunda tarihçiler aras›nda de¤iflik görüfller vard›r. Bunun sebepleri aras›nda Bizans devletinin ne zaman bafllay›p ne zaman bitti¤i konusundaki tart›flmay› gösterebiliriz.
AMAÇLARIMIZ
Tarihçilerin bir k›sm› Bizans’›n bafllang›ç tarihi olarak Dioklitianos’un 284 y›l›nda tahta ç›kmas›n›, 324 y›l›nda ‹stanbul’un inflas›na bafllanmas›n›, 330 y›l›nda ‹stanbul’un resmi
K ‹baflkent
T A P olarak ilan edilmesini, 395 y›l›nda imparatorlu¤un Do¤u ve
Bat› Roma olarak ikiye ayr›lmas›n› ya da 476 y›l›nda Roma flehrinin Cermenler taraf›ndan ele geçirilmesini kabul ederler. Bu tarihleri kabul etmeyen Bizantinistlere
de rastlan›r.
Onlara göre 7. yüzy›ldan önceki tarih Roma devletinin tarihidir ve bu
TELEV‹ZYON
dönem ancak protobizans yani Bizans öncesi olarak adland›r›labilir. Bundan dolay› onlar için Bizans’›n bafllang›ç noktas› Heraklios’un 610 y›l›nda tahta ç›k›fl› ya da
711 y›l›nda III Leon’un imparator olmas› olay› Bizans’›n bafllang›ç noktas› olarak
‹ N T E R NBizans
ET
kabul edilebilir.
devletinin bafllang›ç noktas›yla ilgili enteresan bir görüfl de
1204 y›l› oldu¤udur. Çünkü 1204 y›l›nda gerçekleflen Haçl› seferiyle Roma devleti
y›k›lm›fl ve bu olay›n ortaya ç›kartt›¤› ‹znik devleti ve onun 1261 y›l›nda ‹stanbul’u
ele geçirerek flehri tekrar baflkent haline getirmesi Bizans’›n bafllang›ç noktas›d›r.
Bizans devletinin bitifl tarihi konusunda da de¤iflik görüfller mevcuttur. En yayg›n olan görüfl, 1453 y›l›nda ‹stanbul’un Türkler taraf›ndan fethedildi¤i tarih, Bizans’›n bitifl noktas›d›r. Bunun yan› s›ra 1461 y›l›nda Trabzon ve Mora despotlu¤u-
N N
nun Osmanl›ya ba¤lanmas› da Bizans’›n bitifl tarihi olarak verilmektedir. 1204 y›l›nda Haçl›lar›n ‹stanbul’u ele geçirerek ya¤malamas›n› ve burada 57 y›l süren bir
devlet kurmalar›n› Bizans’›n gerçek y›k›l›fl tarihi olarak gösteren tarihçiler de mevcuttur. Bununla birlikte Bizans’›n bafllang›ç ve bitifl tarihi olarak en çok itibar edilen görüfl ise Bizans’›n 11 May›s 330 y›l›nda bafllad›¤› ve 29 May›s 1453 tarihinde
bitti¤idir. Bu görüfle göre Bizans devleti 1123 y›l varl›¤›n› sürdürmüfltür (SavvidesHendrickx, 2001, s. 19-22).
Bizans Tarihinin Hanedanlara Göre Tasnifi
Yaklafl›k bin as›rdan fazla süren Bizans imparatorlu¤unun dönemleri, devleti yöneten hanedanlara göre, kronolojik dönemlere göre ya da sosyal, kültürel ve ekonomik olaylara göre yap›lan tasniflerle dönemlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Monarflik
rejimlerin a¤›rl›kl› oldu¤u ve hanedanlar›n devletleri yönetti¤i yeni ve yak›nça¤lar
boyunca Bizans tarihini hanedanlara göre tasnif etme daha yayg›n olarak görülen
bir durumdur. Bizans tarihinde 90’›n üzerindeki imparator temel olarak 14 hanedana mensup olarak kabul edilir.
Bu tasnife göre Bizans devletinin dönemlerini 306 - 363 Konstantinos, 364 - 457
Valens ve Teodosios, 457 - 518 Leon, 518 - 578 ‹ustinianos, 610 - 711 Heraklios,
717 - 802 Suriyeli (‹savrian) Leon, 820 - 867 Amorion, 867 - 1056 Makedonya, 1057
- 1185 Dukas ve Komninos, 1185 - 1204 Angelos, 1204 - 1261 Laskaris ve son olarak 1261 - 1453 y›llar› aras›nda Paleologos hanedanlar› oluflturur.
Hanedan kurucular› olan Konstantinos günümüzde S›rbistan s›n›rlar› içinde kalan Nifl flehrinde, Valens H›rvatistan’da, Teodosios ‹spanya’da, Leon Güney Trakya’da yaflayan Vessi kabilesine mensup biri olarak Arnavutluk’ta, ‹ustinianos Üsküp yak›nlar›ndaki Tavresium’da, Heraklios Ermeni bir ailenin mensubu olarak
Kapadokya’da, Suriyeli ya da ‹savrian hanedan›n kurucusu Leon Marafl’ta, Amorion hanedan›n›n kurucusu II. Mihail Afyon Emirda¤ yak›nlar›ndaki Amorion flehrinde, Makedonya hanedan›n›n kurucusu I.Vasil Ermeni kökenli bir ailenin çocu¤u
olarak Edirne’de do¤mufltur. Dukas ve Komninos hanedan›n›n ilk temsilcileri Paflagonya, Angeloslar Alaflehir, Laskarisler Selanik kökenliydiler ve Paleologoslar da
geçmifllerini antik dünyaya kadar götürüyorlard›. Bizans’› yöneten bütün bu hanedanlar ayn› zamanda hem co¤rafi olarak hem de etnik olarak Bizans imparatorlu¤unun ne kadar genifl alanlar› kaplad›¤›n› ve kozmopolit bir yap›ya sahip oldu¤unu da gösteriyordu.
Bizans Tarihinin Kronolojik Tasnifi
Kronolojik ya da klasik yaklafl›ma göre Bizans imparatorlu¤u tarihi üç ana döneme ayr›l›r. Bunlar 284 - 717 y›llar› aras›nda erken Bizans dönemi tarihi, 717 - 1204
seneleri aras›nda orta Bizans dönemi ve 1204 - 1461 y›llar› aras›nda geç Bizans dönemidir. Erken Bizans döneminin özellikleri aras›nda Dioklitianos’un tetrarfli yönetimine geçerek baflkenti ‹zmit’e tafl›mas›, ‹stanbul’un inflas› ve baflkent olarak ilan
edilmesi, II. Teodosios (408 - 450) zaman›nda ‹stanbul surlar›n›n inflas› ve ‹stanbul
üniversitesi’nin kurulmas›, Roma flehrinin Cermenler taraf›ndan al›nmas› ve Bat›
Roma topraklar›n›n kayb›, I. ‹ustinianos (527 - 565) döneminde ‹talya, Güney ‹spanya, Kuzey Afrika’da Bizans egemenli¤inin tekrar kurulmas› ve Aya Sofya’n›n inflas›, 610 y›l›nda Heraklios’un tahta ç›kmas›, Sasanilerle savafl, tema sistemin uygulanmas› ve Bizans’›n M›s›r, Filistin, Suriye, Güneydo¤u ve Do¤u Anadolu topraklar›n› Müslüman Araplara kapt›rmas› ile Balkanlardaki Slav istilas› say›labilir.
13
14
Tablo 1.1
Bizans ‹mparatorlar›
Tablosu
Bizans Tarihi
I. Konstantinos
324 – 337
VII. Konstantinos
913-959
Konstantios
337 – 361
I. Romanos Lakapenos
920-944
Iulianos
361 – 363
II. Romanos
959-963
Iovianos
363 – 364
II. Nikiforos Fokas
963-969
Valens
364 – 378
I. Teodosios
379 – 395
I. ‹oannis Cimiskis
969-976
Arkadios
395 – 408
II. Vasil
976-1025
II. Teodosios
408 – 450
VIII. Konstantinos
1025-1028
Markianos
450 – 457
III. Romanos Argiros
1028-1034
I. Leon
457 – 474
IV. Mihail
1034-1041
II: Leon
474
V. Mihail
1041-1042
Zenon
474 – 475
Zoi ve Teodora
1042
Vasiliskos
475 – 476
IX. Konstantinos Monomahos 1042-1055
Zenon (ikinci defa)
476 – 491
Teodora (ikinci defa)”
1055-1056
I. Anastasios
491 – 518
VI. Mihail
1056-1057
I. Iustinos
518 – 527
I. ‹sakios Komninos
1057-1059
I. ‹ustinianos
527 – 565
X. Konstantinos Dukas
1059-1067
II. ‹ustinos
565 – 578
IV. Romanos Diogenis
1068-1071
Konstantinos I. Tiberios
578 – 582
VII. Mihail Dukas
1071-1078
Mavrikios
582 – 602
Fokas
602 – 610
III. Nikiforos Votaniatis
1078-1081
I. Aleksios Komninos
1081-1118
II. ‹oannis Komninos
1118-1143
I. Manuil Komninos
1043-1180
II. Aleksios Komninos
1180-1183
I. Andronikos Komninos
1183-1185
Heraklios ve III. Konstantinos 610 – 641
II. Konstans
641 – 668
IV. Konstantinos
668 – 685
II. ‹ustinianos
685 – 695
Leontios
695-698
II. Tiberios
698-705
II. ‹sakios Angelos
1185-1195
II. ‹ustinianos (ikinci defa)
705-711
III. Aleksios Angelos
1195-1203
Filipikos
711-713
II. ‹sakios ve IV. Aleksios
1203-1204
II. Anastasios
713-715
V. Aleksios Murcufilos
1204
III: Teodosios
715-717
I. Teodoros Laskaris
1204-1222
III: Leon
717-741
III. ‹oannis Dukas Vatacis
1222-1254
V. Konstantinos
741-775
II. Teodoros Laskaris
1254-1258
IV. Leon
775-780
IV. ‹oannis Laskaris
1258-1261
VI. Konstantinos
780-797
‹rini
797-802
VIII. Mihail Paleologos
1259-1282
I. Nikiforos
802-811
II. Andronikos Paleologos
1282-1328
I. Mihail Rangabe
811-813
III. Andronikos Paleologos
1328-1341
V. Leon
813-820
V: ‹oannis Paleologos
1341-1391
II. Mihail
820-829
VI. ‹oannis Kantakuzinos
1347-1354
Teofilos
829-842
IV: Andronikos Paleologos
1376-1379
III. Mihail
842-867
VII. ‹oannis Paleologos
1390
I. Vasil
867-886
II. Manuil Paleologos
1391-1425
VI. Leon
886-912
VIII. ‹oannis Paleologos
1425-1448
Aleksandros
912-913
XI. Konstantinos Paleologos
1448-1453
Orta Bizans dönemi ise Süryani as›ll› Leon hanedan›n›n tahta ç›kmas›yla bafllar. Bu dönemin önemli olaylar› aras›nda ikonoklazma hareketi Anadolu’daki
Müslüman ilerleyiflinin durdurulmas› ve 1025 y›l›nda ölen Makedonya hanedan›ndan II. Vasil’in Bizans otoritesini Anadolu’da ve Balkanlar’da tekrar kurmas›,
II. Vasil’den sonra Bizans devletinin zay›flama sürecine girmesi, 1071 y›l›nda
Selçuklulara karfl› Malazgirt’te ve 1176 y›l›nda Miriokefalon’da al›nan yenilgiler
ve 1204 y›l›nda Haçl›lar›n ‹stanbul’u iflgali gösterilebilir.
Geç Bizans döneminin önemli olaylar› aras›nda 1204 Latin iflgali sonucunda Bizans’›n devam› oldu¤unu iddia eden Trabzon, Epir ve ‹znik’te yeni devletçiklerin
ortaya ç›kmas›, ‹stanbulla birlikte Selanik, Tiva, Atina ve Mora’da Latin dukal›klar›n›n kurulmas›, 1261 y›l›nda ‹stanbul’un son Bizans hanedan› Paleologoslar taraf›ndan ele geçirilmesi, Anadolu’da Osmanl›lar, Balkanlarda S›rp ve Bulgarlarla mücadele, Bizans devletinin ‹stanbul ve çevresiyle s›n›rl› bir flehir devletine dönüflmesi
ile ‹stanbul’un 1453 y›l›nda fethi s›ralanabilir.
Bizans Tarihinin Sosyal ve Kültürel Olaylara Göre Tasnifi
Bu tasnife göre Bizans imparatorlu¤u 5 döneme ayr›l›r. Bunlar geç Roma imparatorlu¤u dönemi, karal›k ça¤ dönemi, geliflme dönemi, Bat›l›laflma ve ‹znik imparatorlu¤u dönemi ile Bo¤azlar imparatorlu¤u dönemleridir.
Geç Roma imparatorlu¤u dönemi 4. yüzy›ldan 7. yüzy›l›n ortas›na kadar devam
etmifltir. Bu dönem protobizans olarak da adland›r›l›r. Bu dönemin temel özelli¤i
Roma dünyas›na hakim olan antik flehir toplumunun korumas› ve Akdeniz devleti özelli¤inin sürdürülmesidir. Dönemin en önemli olay› 4. yüzy›lda ‹stanbul’un inflas› ve baflkentin buraya tafl›nmas›d›r. 5. yüzy›l›n son çeyre¤inde Roma flehri Cermen kabileleri taraf›ndan iflgal edilir ve Bat› Roma topraklar›nda Cermen as›ll› devletler ortaya ç›kar. Ostrogotlar ‹talya’ya, Vizigotlar ‹spanya’ya, Vandallar’da Kuzey
Afrika’ya yerleflir. 6. yüzy›l›n ilk yar›s›nda ‹ustinianos bu topraklarda tekrar Bizans
hâkimiyetini kurar. Ancak 6. yüzy›l›n sonunda imparatorlu¤un Bat› bölgeleri yine
Cermen as›ll› Lombardlar›n eline geçerken imparatorlu¤un kuzey savunma hatt›
Tuna Nehrini geçen Avarlar ve Slavlar taraf›ndan afl›l›r.
7. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde Sasaniler, M›s›r, Filistin ve Suriye’yi ele geçirirler. Heraklios, Sasanilerle giriflti¤i uzun savafllarda bu topraklar› geri al›r. Fakat 7. yüzy›l›n ortas›na gelindi¤inde ad› geçen bu yerlerin tamam› Müslümanlar taraf›ndan ele
geçirilir. Bu dönemin imparatorlar›n›n büyük bir k›sm› Balkan kökenlidir ve iktidarlar› boyunca kendi hanedanlar›n›n otoritesini kurmaya çal›fl›rlar. Zaman zaman
pagan inanc›na dönen imparatorlara rastlansa da H›ristiyanl›k bu dönemde imparatorlu¤un resmi dini haline gelir. Ancak sapk›n olarak nitelendirilen dini ak›mlar›
engellemek için konsiller organize edilir. Ortodokslu¤un genel ilkeleri belirlenir.
7. yüzy›la gelinceye kadar ‹skenderiye, Antakya ve Kartaca gibi büyük flehirler
zenginliklerini sürdürürler. Teodosios ve ‹ustinianos döneminde ç›kar›lan kanunlarla devletin hukuk yap›s› kuvvetlendirilir. Yunanca Latincenin yerini almaya bafllar. Ancak 7. yüzy›lda Bizans imparatorlu¤unun Orta Do¤u topraklar›n›n kaybedilmesi Bizans ekonomisini olumsuz yönde etkiler.
Karanl›k ça¤ olarak adland›r›lan dönem ise Bizans tarihinin 7. yüzy›l›n ortas›ndan 800/850 y›llar› aras›ndaki dönemi kapsar. Bu dönemde Bizans’› Suriye kökenli ‹savrian ve Bat› Anadolu kökenli Amorion hanedan› yönetmifltir. 7. ve 8. yüzy›llarda Suriye’den ‹spanya’ya kadar Bizans’›n Akdeniz topraklar›na Müslüman Arap
ak›nlar› gerçekleflmifltir. Bat›’da ise Bulgarlar, Balkanlar’da kendi devletlerini kurmufllard›r. Slavlar› izleyen Bulgarlar, Balkanlarda Slavlarla birlikte kal›c› olmufllard›r. Antik Roma kültürü bu dönemde Orta Ça¤ Bizans dünyas›na dönüflmüfltür.
15
16
Bizans Tarihi
Balkanlarda ve Anadolu’daki pek çok flehir küçülmeye, yok olmaya yüz tutmufl ve
Kastron denilen kale flehirlere dönüflmüfltür. Bu dönemin belki de karanl›k ça¤
olarak an›lmas›n›n en önemli nedeni yaklafl›k 120 y›l sürecek olan ‹konoklazma iç
savafl›d›r. ‹konalar›n put mu yoksa tanr›ya ibadette araç m› tart›flmas› Bizans’ta binlerce insan›n ölmesine ve Bizans tarihinin erken dönemlerinde oluflturulmufl pek
çok sanat eserinin yok edilmesine sebep olmufltur. Bu dönemde ziraate dayal› Bizans ekonomisini ayakta tutabilmek için köy halk›na kolektif vergiler konuldu¤u
gibi flâh›sa ba¤l› kelle vergileri de yayg›nlaflt›r›lm›flt›r.
Geliflme dönemi, 800/850 ila 1000 y›llar› aras›ndaki dönemi kapsar. Bu dönemin yönetici ailesi Makedonya hanedan›d›r. Dönemin en önemli özelli¤i Bizans
merkezi yönetiminin kurulmas›n›n baflar›lmas›d›r. Bunun sonucu olarak ekonomi
canlanm›fl, bürokrasi geliflmifltir. Müslüman Araplara karfl› Güney Anadolu’da ve
Do¤u Anadolu’da toprak kazan›mlar› sa¤lan›r. Balkanlarda Bulgarlar kesin bir yenilgiye u¤rat›larak I. Bulgar devletine son verilir. Kültür alan›nda büyük bir ilerleme görülür. Bizans’tan kalan yazma eserlerin pek ço¤u bu döneme aittir. Bundan
dolay› geliflme dönemi, ansiklopedi ça¤› olarak da adland›r›l›r. Merkezi otoritenin
sa¤lanmas›n›n bir sonucu olarak Bizans toplumunda ortak ideolojik düflünce ve
kültürel birlik fikri hakim k›l›nm›flt›r.
Bat›l›laflma ve ‹znik imparatorlu¤u dönemi 1000 ila 1261 y›llar› aras›n› kapsar.
Bu dönemde Bizans imparatorlu¤u, Komninos ve Laskaris hanedanl›klar› taraf›ndan yönetilmifltir. 1204 y›l›ndaki IV. Haçl› seferine kadar taflradaki eyaletlerde yer
alan kasabalar›n say›s›nda bir art›fl gözlemlenir. Bunun sonucu olarak taflralar da
yar› feodal asil s›n›f› ortaya ç›kmaya bafllar. Komninoslar döneminde Bizans, feodal Avrupa toplumlar›na benzemek için u¤rafl›r. Ancak model ald›klar› Latin Bat›
devletleri taraf›ndan düzenlenen IV. Haçl› seferiyle baflkentleri iflgal edilir. Bizans’›n yaklafl›k 9 as›r boyunca ‹stanbul’da oluflturdu¤u hazinesi, sanat eserleri
ya¤malan›r. Bizans bu iflgalin sonucu olarak parçalan›r. Trabzon, Epir ve ‹znik’te
Bizans’›n devam› oldu¤unu iddia eden beylik düzeyinde devletler ortaya ç›kar.
Bunlardan 1204 - 1261 y›llar› aras›nda ‹znik’te varl›¤›n› sürdürenler, ‹stanbul’u
1261 y›l›nda ele geçirerek Bizans’› tekrar ihya ederler.
Bo¤azlar imparatorlu¤u dönemi 1261 - 1453 y›llar› aras›n› kapsar. Bizans’›n yönetici ailesi bu dönemde Paleologos hanedan›d›r. Bo¤azlar imparatorlu¤u diye
an›lmas›n›n sebebi imparatorlu¤un bu dönemde ‹stanbul, Trakya, Selanik, Mora’n›n bir bölümü ve Ege Denizinde birkaç adayla s›n›rl› olmas›d›r. 13. as›rda Bizans, Latin imparatorlu¤unun tekrar kurulmamas› ve rakibi Epir despotlu¤unun ortadan kald›r›lmas›yla u¤raflm›flt›r. Bizans’›n dikkatini Bat›ya yönlendirmesi Bat›
Anadolu’da Osmanl›lar›n da dahil oldu¤u Türk beyliklerinin ortaya ç›kmas›n› kolaylaflt›rm›flt›r. 14. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ‹stanbul’un S›rp devleti’nin eline geçmesi söz konusudur. Bizans bu tehlikeden Osmanl›dan ald›¤› yard›mla kurtulabilecektir. Bunun sonucu olarak 1371 y›l›ndan itibaren Bizans, Osmanl› devletinin vassal› durumuna gelir. ‹stanbul’un Osmanl›n›n eline geçmesini, Timur’un Y›ld›r›m
Bayezid’i 1402 y›l›nda Ankara’da ma¤lup etmesi engeller. Slav, Latin ve Osmanl›
dünyas› aras›nda s›k›flm›fl olan Bizans 1274 y›l›nda Lyon konsilinde 1439 Ferrara Floransa konsilinde Katolik Latin kilisesinin üstünlü¤ünü kabul ederek Bat›’dan
hiçbir zaman yeterince gelmeyen yard›m› almay› umar. Osmanl› dünyas› aras›nda
bir ada gibi kalan ‹stanbul 1453 y›l›nda Osmanl›lar taraf›ndan fethedilerek Bizans
devleti sona erer (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 345 - 362).
SIRA S‹ZDE
3
Bizans tarihinin
ve bitifli konusunda verilen tarihler nelerdir? Aç›klay›n›z.
SIRA bafllang›ç
S‹ZDE
S O R U
S O R U
YÜZYIL
BATI KOMfiULARI DO⁄U KOMfiULARI KUZEY KOMfiULARI
4. yüzy›l
Ostrogotlar
Vizigotlar
Sasaniler
Gotlar,
Hunlar
5. yüzy›l
Vizigotlar
Ostrogotlar
Vandallar
Sasaniler
Atilla ve Bat› Hunlar›
6. yüzy›l
Vizigotlar
Ostrogotlar
Vandallar
Lombardlar
Sasaniler
Slavlar
Göktürkler
Avarlar
7. yüzy›l
Lombardlar
Sasaniler
Emeviler
Avarlar
Bulgar Türkleri
Hazarlar
8. yüzy›l
Lombardlar
Franklar
Emeviler
Abbasiler
Avarlar
Bulgar Türkleri
Hazarlar
9. yüzy›l
Franklar
Normanlar
Emeviler
Abbasiler
Bulgarlar
Hazarlar
Ruslar
10. yüzy›l
Normanlar
Abbasiler
Bulgarlar
Peçenekler
Ruslar
11. yüzy›l
Normanlar
Varanglar
Haçl›lar
Venedikliler
Selçuklular
Bulgarlar
Peçenekler
Uzlar
Ruslar
12. yüzy›l
Normanlar
Varanglar
Haçl›lar
Cenevizliler
Selçuklular
Kumanlar
Bulgarlar
Ruslar
Osmanl›lar
Anadolu Beylikleri
Kumanlar
Bulgarlar
Tatarlar
S›rplar
Bulgarlar
S›rplar
Tatarlar
13. yüzy›l
Venedikliler
Cenevizliler
14. yüzy›l
Venedikliler
Cenevizliler
Katalanlar
Osmanl›lar
Anadolu Beylikleri
15. yüzy›l
Venedikliler
Cenevizliler
Osmanl›lar
17
Tablo 1.2
Bizans ve Komflular›
Tablosu
18
Bizans Tarihi
B‹ZANS VE KOMfiULARI
Bizans imparatorlu¤unun bin y›l› aflan tarihinde pek çok komflusu olmufltur. Bizans bunlar aras›nda Ortaça¤ boyunca varl›¤›n› korumufl tek devlet konumundad›r. Bizans’›n komflular› ya tarih sahnesine daha geç ç›km›fllar ya da tarih sahnesinden çok çabuk silinmifllerdir. Bizans’›n komflular›na bakt›¤›m›z zaman bir milletten
ya da devletten daha çok halklarla karfl›lafl›r›z. Bunlar›n ortak özelli¤i belli bir dil
grubuna dâhil olmalar›d›r. Bu komflular› aras›nda Farflça konuflan halklar, Cermen
dili konuflan halklar, Türkçe konuflan halklar, Arapça konuflan halklar ve Slavca
konuflan halklar›n Bizansla daha çok temas halinde oldu¤unu söyleyebiliriz. Bunlar›n d›fl›nda Bizans’›n ‹skandinav ile Venedik ve Ceneviz gibi Latin halklarla da temaslar› olmufltur. Bizans devletinin güney s›n›r› ço¤u zaman Akdeniz oldu¤u için
Bizans’›n komflular› Bat›, Kuzey ve Do¤u yönünde oluflmufltur. Bizans imparatorlu¤unun uzun zaman boyunca kuzey s›n›r› Tuna Nehri olurken, do¤u s›n›r› ise F›rat Nehri olmufltur. Bat› s›n›r› ise çok k›sa bir süreli¤ine Atlas okyanusu olmuflken
uzun bir süre Bat› Balkanlar›n Dalmaçya k›y›lar› ile Macaristan aras›nda kalan hat
olmufltur. Bizans’›n bu s›n›rlar›nda yer alan komflular› tarih boyunca sürekli olarak
de¤iflmifltir. Bizans bu komflular›yla zaman zaman bar›fl içinde ama ço¤u zamanda
savafl halinde olmufltur. Çünkü Bizans’›n komflular› yeni vatanlar›n› Bizans’›n eski
topraklar› üzerinde oluflturmufllard›r.
Sasaniler
Bizans›n do¤u komflular›
hakk›nda daha fazla bilgiyi
Emeviler ve Abbasiler için
bu kitab›n 3. ünitesinde,
Selçuklular için 5.
ünitesinde ve Osmanl›lar
için 6. ünitesinde
bulabilirsiniz. Bizans’›n
kuzey komflular›yla ilgili
ayr›nt›l› bilgileri ise Bizans
ve Kuzeyli Türk Komflular› (4.
- 14. yüzy›l) adl› 4. üniteden
okuyabilirsiniz.
Bizans devleti taraf›ndan dünyan›n öteki gözü say›lan Pers dünyas›nda Sasani hanedan› taraf›ndan 224 - 651 y›llar› aras›nda kurulmufl olan devlet Sasaniler olarak
bilinir. Pers devlet gelene¤ini benimsemifl olan Sasanilerde monarflik yönetim hâkimdir. Kafkasya, Mezopotamya ve ‹ran’a hükmetmifltir. Bizans’›n kuzeyde ve bat›daki komflular›n›n pek ço¤undan farkl› olarak Sasanilerin kuvvetli bir devlet gelene¤i vard›r. Bundan dolay› Bizans’la yapt›klar› savafllarda Sasaniler, zaman zaman yenilgiye u¤rasalar dahi daha sonra co¤rafyan›n da verdi¤i avantajdan faydalanarak s›n›rlar›n› korumuflturlar. 6. yüzy›l›n son çeyre¤inde Bat› Roma topraklar›n› kaybeden Bizans 571 y›l›nda Sasanilerle giriflti¤i savaflta müttefik olarak Göktürklerle anlaflma yapm›flt›r. ‹slamiyetin do¤uflundan önce 7. yüzy›l›n ilk on y›l›nda Sasaniler, Bizans’›n Orta Do¤u topraklar› olan Suriye, Filistin ve M›s›r’› iflgal etmifllerdir. ‹mparator Heraklios (610 - 641) iktidar›n›n ilk yirmi y›l›n› bu topraklar›
alabilmek için Sasanilerle savaflarak geçirmifltir. Bu uzun savafl döneminde y›pranan Bizans ve Sasani dünyas› arkas›ndan gelen h›zl› ‹slam yay›l›fl›na engel olamam›flt›r. Bunun sonucu olarak ‹ran, ‹slam dünyas›na kat›l›rken Bizans’›n Orta Do¤u
topraklar› da Müslümanlar taraf›ndan fethedilmifltir (The Oxford Dictionary of
Byzantium, 1991, s. 1845 -46). Bizans’›n di¤er do¤ulu komflular›n› kronolojik olarak Emeviler, Abbasiler, Selçuklular, Osmanl›lar olarak s›ralayabiliriz. Kuzey komflular› ise daha çok Türk kökenli Hunlar, Göktürkler, Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar,
Peçenekler, Uzlar, Kumanlar ve Tatarlar olarak gösterilebilir.
Gotlar, Vizigotlar ve Ostrogotlar
Bizans’›n bat› komflular› olan Gotlar, Cermen as›ll› bir halkt›r. Anavatanlar› Güney
‹skandinavya olarak bilinir. Fakat Gotlar yerleflik bir toplum olmad›klar› için 2.
yüzy›l’da do¤uya hareket ederek Karadeniz’in kuzeyinde Dinyester ve Don Nehirleri aras›na geldiler. 238 y›l›ndan itibaren Gotlar Roma’n›n Tuna eyaletini, Balkanlar› ve Anadolu’nun sahil flehirlerini ya¤malamaya bafllad›lar. 273 y›l›nda Roma im-
paratorlu¤u Tuna Nehrinin Orta ve Afla¤› bölümünün kuzeyinde kalan topraklar›
Gotlara b›rakt›. Bu tarihten sonra 4. yüzy›l boyunca Gotlar›n Vizigot ve Ostrogot
olarak ikiye ayr›ld›klar›n› ve bat› yönüne hareket etti¤ini görüyoruz. Bat› Gotlar›
olarak adland›r›lan Vizigotlar a¤›rl›kl› olarak Got soyundan gelmekle birlikte Balkanlardaki halklarla kar›flm›fl çok etnik yap›l› bir halkt›r. Ostrogotlar ise Don Nehrinin afla¤› bölümünde oturan ve Do¤u Gotlar› olarak adland›r›lan Gotlar› kapsar.
Vizigotlar, 4. yüzy›l›n sonunda Bizans’a karfl› sald›r› ve ya¤malarda bulunarak
378 y›l›nda ‹stanbul surlar›n›n önünde görüldüler. Ayn› y›l gerçekleflen Edirne savafl›nda Bizans imparatoru Valens, Vizigotlar taraf›ndan öldürüldü. Bizans antlaflma yaparak onlar› Tuna eyaletine yerlefltirdi. Bundan sonra Bizans ordusunda Got
as›ll› askerler ve generaller görülmeye bafllar. Bu yüzy›lda Ulfilas adl› bir Got ‹ncil’i Yunanca’dan Gotça’ya çevirir. Bunun sonucu olarak Gotlar aras›nda Ortodokslu¤un Arius mezhebi yay›l›r. Ancak ‹stanbul’un ileri gelenlerinin ve halk›n›n Gotlar hakk›ndaki flikâyetleri tarihi kay›tlara yans›m›flt›r. Muhtemelen bunun bir sonucu olarak 12. Temmuz 400 tarihinde ‹stanbul’da Got askerlerine toplu bir katliam
uygulan›r. Gotlar›n Vizigot kolunu birlefltirerek onlar›n lideri olan Alarik, Tuna
Nehrinin güneyinde kalan topraklarla birlikte Makedonya ve Trakya’y› ya¤malad›ktan sonra ‹stanbul surlar›na yaklaflt›. Bunun üzerine Bizans Alarik’e ordu komutan› manas›nda magister militium unvan› verdi. Alarik geri çekilerek ‹talya’ya yöneldi. 401 y›l›nda Alarik, Vizigotlar› ‹talya’ya sevketti. Fakat Vandal lider Stiliho
onu ‹talya’dan uzaklaflt›rd›. 408 y›l›nda Stiliho’nun ölümü üzerine tekrar ‹lirya bölgesinden ‹talya’ya yönelen Alarik, 410 y›l›n›n A¤ustos ay›nda Roma’y› iflgal etti ve
ya¤malad›. Tarihçi Jordanes’in ifadesine göre ayn› y›l ölen Alarik, güney ‹talya’da
bulunan Busento ›rma¤›n›n alt›na hazinesiyle birlikte gömüldü. 5. yüzy›l›n bafl›nda
Roma flehrinin ya¤malanmas›ndan sonra Bat› Roma imparatorlu¤u topraklar› üzerinde Cermen krall›klar› oluflmaya bafllad›. 412 y›l›ndan sonra Güney Galya’ya geçen Vizigotlar, 418 senesinde Tulus flehrinde kendi devletlerini kurdular. 416 y›l›nda Vizigotlar, Güney ‹spanya’ya gittiler ve burada karfl›laflt›klar› Vandal ve Alanlar› yendiler. Bat›da kurulan Vizigot ve Ostrogot krall›klar› resmen tan›nmasa da Bizans taraf›ndan kabullenildi. 6. yüzy›lda I. Iustinianos (527 - 565) döneminde ‹talya ve ‹spanya’n›n güney bölümü tekrar Bizans’›n hâkimiyetine geçince Gotlar ‹talya’ya yönelen Lombardlara karfl› Bizans’›n müttefiki haline geldiler ve zaman içinde eriyip kayboldular.
Karadeniz’in kuzeyinde Don Nehri civar›nda yaflayan Ostrogotlar 375 y›l›nda
bölgeye göç eden Hunlar›n tazyiki ile Panonya bölgesine gelmifller ve burada 454
y›l›na kadar kalm›fllard›r. 5. yüzy›lda liderleri Teodorik önderli¤inde büyük bir Ostrogot birli¤i olufltururlar. Bu s›rada ‹talya’da imparator Romolus’a karfl› isyan eden
Cermen birliklerinin bafl›na geçen general Odovakar devlet otoritesini hiçe sayar.
Bizans imparatoru Zenon (474 - 475), Teodorik komutas›ndaki Ostrogotlar›, Odovakar’› yok etmek üzere ‹talya’ya sevkeder. Teodorik, 17 y›l süren bir mücadeleden sonra Odovakar’› yener ve ‹talya’ya hâkim olur. Bizans ad›na ‹talya’n›n idaresini üstlenir. Teodorik halk›n› Roma ilkelerine uygun olarak ‹talya’ya iskân eder ve
Revena’y› kendisine baflkent yapar. Arius mezhebine mensup olmas›na ra¤men
Papa ile iyi iliflkiler kurar. ‹talya’y› öldü¤ü 526 y›l›na kadar yönetir. I. Iustinianos’un
meflhur generali Belisarios’un 535 y›l›nda ‹talya’y› tekrar Bizans’a ba¤lamak için
açt›¤› savafla karfl› Ostrogotlar 20 y›l savaflt›. Ancak 555 y›l›nda Ostrogotlar, Bizans
hâkimiyetini tan›d›lar ve 568 y›l›nda ‹talya’n›n Po vadisine giren Lombardlar›n aras›nda eridiler (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 862).
19
20
Bizans Tarihi
Vandallar
Vandallar, Cermen kökenli halklardan birisidir Vandallar tarihçiler taraf›ndan ilk
defa Alan ve Süev ittifak› ile birlikte Ren nehrini geçerek üç y›l boyunca Galya’n›n
ya¤malanmas› olay›nda kaydedilirler. 409 y›l›nda ‹spanya’ya girmifller ve buraya
yerleflmeden önce ‹spanya’n›n bat›s›n› ve güneyini ya¤malam›fllard›r. Vandallar
429 y›l›nda Alanlarla birlikte ‹spanya’dan Afrika’ya geçmifller ve Kartaca flehrine
hâkim olmufllard›r. Vandallar kurduklar› donanma ile Akdeniz’de etkili olmaya
bafllar ve Sardunya ile Sicilya adalar›n› kontrol alt›na al›rlar. Vandal donanmas› Bizans’›n Akdeniz topraklar›na s›k s›k sald›r›larda bulunur. 455 y›l›nda Roma flehri de
Vandallar taraf›ndan ya¤malan›r. Bizansl›lar, Vandallar› Afrika’dan ç›kartmaya 465
ve 470 y›llar›nda iki kez teflebbüs ederler ancak baflar›l› olamazlar. Bunun üzerine
Bizans, anlaflma yoluyla Afrika’n›n kontrolünü Vandallara b›rak›r. 439 y›l›nda Kartaca’n›n Vandallar›n eline geçmesinden 533 y›l›na kadar Afrika’da Vandal krall›¤›
kurulur. Vandallar da H›ristiyanl›¤›n Arius mezhebine dâhildiler. 533 y›l›nda son
Vandal kral› öldü¤ü zaman kimin kral olaca¤› konusunda istikrars›zl›k yaflan›r.
Vandal krall›¤› içinde yaflayan Romal› nüfusun Ariusçu Vandallardan zulüm görmesini bahane eden Bizans imparatoru Iustinianos, Belissarios komutas›nda bir orduyu Kartaca’ya gönderir. Vandal ordusu yenilir, Kartaca al›n›r ve Vandallar tarih
sahnesinden vandalizm tabirini b›rakarak çekilir.
Lombardlar
Lombardlar, Bat› Cermen halklar›ndan birisidir. 6. yüzy›l›n bafl›nda Panonya bölgesini iflgal etmifllerdir. Lombard lideri Audoin, 540 y›l›nda imparator Iustinianos
ile ittifak kurar. Iustinianos’un generali Narsis’in emrine 552 y›l›nda 5500 Lombard
askeri verilir. 568 y›l›nda Avarlar›n Panonya bölgesine bask›lar› nedeniyle Alboin
liderli¤indeki Lombardlar, ‹talya’ya hareket ederek buraya k›sa sürede yerleflirler.
605 y›l›nda Bizans, Lombardlarla bar›fl anlaflmas› yapmak zorunda kal›r. Ancak
‹talya’ya yerleflen Lombardlar buradaki kültürden etkilenmeye bafllar. Ostrogotlara
da baflkentlik yapm›fl olan Revena’y› 751 y›l›nda ele geçirerek kendilerine baflkent
yaparlar. Bu durum Papa ile aralar›n›n aç›lmas›na neden olur. Papa, Lombardlara
karfl› Franklar› desteklemeye bafllar. Frank kral› fiarlman, 774 y›l›nda Lombardlar›
Frank hâkimiyeti alt›na al›r (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 1249).
Franklar
Franklar, Cermen halklar›ndan birisidir. 3. yüzy›lda Ren Nehrinin afla¤› bölgesinde
yerleflmifllerdi. Bu yüzy›lda Franklar›n Roma ordusu içinde görev ald›klar› bilinmektedir. Franklar, 6. yüzy›l›n bafl›nda Clovis’in önderli¤inde birleflmifllerdir. Clovis, Frank hâkimiyetini Galya’ya kadar geniflletir. Clovis, H›ristiyanl›¤›n Ortodoks
mezhebini benimser. Bu durum Arius mezhebini benimseyen Vizigotlara karfl› Bizans dünyas›n›n zaferi olarak alg›lan›r. Çünkü Franklar›n Ortodoksluk mezhebine
geçmesi Bizans’›n Arius mezhebinde olan Vizigot, Ostrogot, Vandal ve daha sonra da Lombardlar için yeni bir müttefik bulmas› manas›na geliyordu. Bizans ile
Franklar aras›ndaki iliflkiler, ‹talya’daki mücadeleler ve Bizans’›n kontrolünden ç›kmak isteyen Papal›k yüzünden gerginleflir. 800 y›l›nda Papa, fiarlman’a Roma-Cermen imparatoru olarak taç giydirir. Bizans bu olay› iktidar›na bir ortak oluflturma
giriflimi olarak de¤erlendirir. fiarlman, Afla¤› Tuna’dan Bizans topraklar›na inen ve
oradan da Orta Avrupa’ya yönelen Avarlar› yenmeyi baflar›r. 9. yüzy›l’da Frank imparatorlu¤u çökmeye bafllar. 843 tarihli Verdun antlaflmas›yla imparatorluk üç’e
ayr›l›r. Müslüman Araplar›n Sicilya ve ‹talya’ya ak›nlar› Frank kral› II. Louis ile Bizans imparatoru I. Vasil’i ittifak kurmaya zorlar. 10. yüzy›lda Roma - Cermen imparatorlu¤unun a¤›rl›¤›n› Almanlar oluflturmaya bafllar. Bunun üzerine Franklar,
Fransa krall›¤› olufltururlar (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 803).
Normanlar
Kuzeyli adam manas›na gelen Normanlar, Bizans’ta Viking, Varang, Rus ve Frank
adlar›yla da isimlendirilmifllerdir. 9. yüzy›ldan 11 yüzy›la kadar Normanlar, ‹zlanda’dan Kiev’e kadar genifl bir araziyi ya¤malar ve bir k›sm› da buralara yerleflir.
Nomanlar 860 y›l›nda ‹talya’n›n Pisa flehrini ya¤malar. 990 ila 1017 y›llar› aras›nda
Normanlar, Kuzey ‹talya’y› iflgal etmifllerdir. Bunu yapmadan önce Normanlar, Bizans’›n ve Lombardlar›n paral› askerleri olarak Güney ‹talya’ya gemifllerdir. Normanlar 1040 ila 1071 y›llar› aras›nda Bizans’›n ‹talya’daki temalar›n› iflgal eder.
1072 y›l›nda Normanlar, Sicilya’n›n iflgalini tamamlar. Bizans’›n Malazgirt’le do¤uda ald›¤› yenilginin bir benzerini Normanlar Bizans’a Sicilya’da yaflat›rlar. Sicilya’da
1072 y›l›ndan 1194 y›l›na kadar devam edecek devletlerini kurarlar. 10. yüzy›lda
toplumunun büyük bir bölümü hala köylü olan Normanlar, 11. yüzy›lda flövalyelik gibi askeri tekniklerle tan›flt›lar. Normanlar, devletlerini kurduktan sonra Bizans’la yak›n iliflki gelifltirmek istediler. Devlet idaresinde eski Bizans memurlar›ndan istifade ettiler. Pek çok Norman asilzadesi Bizans ordusuna girerek hizmet verdi. 12. yüzy›lda Bizans elit grubu içinde Norman kökenliler de yer ald›. Bununla
birlikte Normanlar, Bat› Balkanlarda Bizans’a karfl› kendi egemenliklerini kurmaya
teflebbüs ettiler. 1107 y›l›nda Draç’a sald›rd›lar. 12. yüzy›lda Bizans’a karfl› ‹stanbul’a bir donanma gönderdiler. II. Roger komutas›ndaki Normanlar 1147 - 48 y›llar›nda Mora ve k›ta Yunanistan’›n› ya¤malad›lar. Pek çok Bizansl› ipek dokumac›s›n› Sicilya’ya götürdüler. 1185 y›l›nda Normanlar, Selanik’i iflgal ettiler. Ancak k›sa bir süre sonra flehri kaybettiler. I. Haçl› seferi s›ras›nda oluflturulan Antakya
prensli¤inin oluflumunda Normanlar önemli rol oynad›lar. 1194 y›l›nda Sicilya’daki Norman krall›¤›, hanedan›n soyu devam edemedi¤inden ortadan kalkt› (The
Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 1193 - 94).
Varanglar
Varang kelimesi 11. yüzy›l›n sonundan itibaren Bizans’›n ordusunda yer alan Vikingliler ve kuzeyden gelenler için kullan›lm›flt›r. Varang kelimesi ayn› zamanda
yine Bizans ordusunda görev yapan Anglo - Saksonlar› da ifade etmektedir. Bu tabiri ilk defa Bizans kaynaklar›nda 1034 y›l›nda rastlan›r. ‹skandinavyal›lar, Rusya
yoluyla Bizans’ta çal›flmak için 10. yüzy›ldan itibaren ‹stanbul’a gelmeye bafllarlar.
Silah olarak tafl›d›klar› baltalar›ndan dolay› baltac›lar olarak an›lmaktayd›lar. 11. ve
12. yüzy›llar boyunca Varanglar, Komninos hanedan›na Mangana ve Vlaherna saraylar›n›n muhaf›z askerleri olarak hizmet ettiler. Ayn› zamanda ordunun düzenledi¤i seferlere de kat›ld›lar. Varanglar, kuzeyli görünümleri, silahlar›, kat› disiplinleri ve k›yafetleri ile Bizansl›lar›n ve yabanc›lar›n dikkatini çekmifltir. Varanglar›n
Meryem ad›na infla edilmifl ‹stanbul’da, Girit’te ve Taranto’da kiliseleri vard›.
Venedik
25 Mart 421 y›l›nda Adriyatik Denizinin kuzey uç noktas›nda kurulan Venedik, ‹talya 9. yüzy›la kadar, Got, Lombard ve Frank iflgali görmesine ra¤men Bizans’a ba¤l› olarak kald›. 888 - 920 y›llar› aras›nda Venedik Doçu olan Peter Tribuno döneminde Bizans’tan ayr›lan Venedik, cumhuriyet idaresi kurar. K›sa zamanda deniz
21
22
Bizans Tarihi
gücü oluflturur. Adriyatik denizinde Müslüman Araplara karfl› mücadele verir. Venedik gemileri, 960 y›l›nda yasaklan›ncaya kadar ‹stanbul’a köle satt›lar. 1082 y›l›nda Aleksios Komninos, Venediklilere baz› ticari imtiyazlar verdi. Bundan sonra
Bizans ticaretinin büyük bir k›sm› Venedikliler taraf›ndan gerçeklefltirilmeye baflland›. 1204 y›l›nda ‹stanbul’un iflgali ile sonuçlanan IV. Haçl› seferine öncülük yapan Venedik, eski Bizans topraklar› olan ‹stanbul, Adalar ve Mora’da pek çok yeni Latin devletinin oluflumuna katk› verdi. Bu durum ‹znik’e çekilmifl olan Bizansl›lar aras›nda Venedik’e karfl› husumet duygular›n›n oluflmas›na neden oldu. Son
Bizans hanedan›n› ç›karan VIII. Mihail Paleologos, 1261 y›l›nda ‹stanbul’u ele geçirmek için Venedik’in rakibi Cenoval›larla iflbirli¤i yapt›. 1261 - 1328 y›llar› aras›
Venedik - Bizans iliflkileri istikrars›z ve gergin bir flekilde geliflti. 1328’den sonra Bizans, Venedik ve Cenova aras›nda bir denge politikas› izledi. Bizans imparatorlar›ndan V. ‹oannis ve II. Manuil Paleologos, Venedik taraftar› bir politika izler. 14.
15. yüzy›llarda Venedik ‹stanbul’da ve Karadeniz’de aktif bir ticaret gerçeklefltirir.
1376 y›l›nda Bozcaada’n›n egemenli¤i için Venedik ve Ceneviz savafl›r. Selanik’i
kuflatan Osmanl›lara dayanam›yaca¤›n› anlayan Bizans, flehri Venediklilere satt›. II.
Manuil ve VIII. ‹oannis iktidarlar› döneminde Venedik’i ziyaret ettiler. Günümüzde en zengin Bizans yazmalar›n›n muhafaza edildi¤i Bibliotheca Marciana, Kardinal Bessarion’un 1468 y›l›nda Venedik’e miras olarak b›rakt›¤› eserlerden oluflmaktad›r (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 2158-2159).
Ceneviz
‹talya’da bir liman kenti olarak kurulan Ceneviz, 539 y›l›nda Bizans’›n eline geçmifltir. Ancak k›sa bir süre sonra flehir Franklar›n ve 642 y›l›nda da Lombardlar›n
iflgaline maruz kalm›flt›r. 10. yüzy›lda tekrar tarih sahnesine ç›kan Ceneviz, 930 935 y›llar› aras›ndaki Müslüman Arap ak›nlar›na karfl› koymufl ve 11. yüzy›lda Sardunya’dan gelen Araplar› yenilgiye u¤ratm›flt›r. Ayn› yüzy›lda güçlü donanmas›yla
Ceneviz, Tunus’a sald›r›da bulunur. Cenevizler I. Haçl› seferinde yer al›rlar. 1155
tarihinde imparator I. Manuil Komninos, Cenevizlilere baz› ticari imtiyazlar verir.
Ceneviz bu dönemde Venedik ve Pisa flehirleriyle rekabet halindedir. 1171’den
sonra Ceneviz, Bizans nezdinde rakiplerine karfl› üstünlük sa¤lar. ‹stanbul’un 1204
y›l›nda Latinlerce iflgali üzerine Venedik’in üstüne odaklanan Bizans öfkesinden
Ceneviz istifade eder. 1261 y›l›nda Bizans’la Ceneviz ticari antlaflma imzalar. ‹stanbul’un 1261 y›l›nda al›nmas›na Ceneviz yard›m eder. Bunun karfl›l›¤› olarak Bizans’tan yeni ticari imtiyazlar elde eder. ‹stanbul Pera, Sak›z ve K›r›m’da pek çok
Ceneviz kolonisi olufltur. Cenevizliler, 14. ve 15. yüzy›l boyunca hem Osmanl›lar
hem de Bizans’la anlaflmalar yaparak ticari gelirini artt›rmak için u¤rafl›rlar (The
Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 831).
SIRA S‹ZDE
4
Bizans’›n Bat›
komflular›
SIRA
S‹ZDE kimlerdir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
23
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Bizans tarihine ait temel kavramlar› aç›klayabilecek
Bizans tarihi anlat›l›rken yaklafl›k bin as›rdan fazla yaflam›fl olan devletin sakinleri Bizans, Rum,
Grek, Hellas ve Yunan tabirleriyle ifade edilmektedir. Bu ifadeler aras›nda baz› farkl›l›klar söz
konusudur. Bizans kelimesi devletin yaflad›¤› dönemde tüm imparatorluk tebaas› için kullan›lmam›flt›r. Bu tabir Bizans devleti y›k›ld›ktan sonra
tarihçiler taraf›ndan kullan›lan bir sözcüktür. Bizim Bizansl› dedi¤imiz insanlar kendilerini Romal› (Romi) olarak isimlendiriyorlard›. Bu kelime do¤u kaynaklar›nda Rum olarak telaffuz edilmifltir. Grek kelimesi ise siyasi olarak Kutsal Roma - Cermen imparatoru fiarlman’›n 800 y›l›nda
kendisini Roma imparatoru ilan etmesinden sonra yo¤un olarak kullan›lm›flt›r. fiarlman’›n amac›
Latinlerin hizmetkâr› manas›ndaki Grek kelimesi
ile birlikte Rex- Graecorum yani Greklerin kral›
unvan›n› Bizans imparatoru için kullanarak onu
afla¤›lamak ve kendi imparatorlu¤unu meflrulaflt›rmakt›. Hellas ise 1204 y›l›ndaki IV. Haçl› seferi sonucunda ‹stanbul’u terk etmek zorunda kalan Bizansl›lar›n ‹znik’te kendilerini Romal› olarak nitelendiren Katolik Latinlerden ay›rmak için
kulland›klar› bir sözcüktür. Yunan kelimesi ise
antik dönemde ‹onia bölgesinde yaflayanlarla ilk
temasta bulunan Perslerin, onlar› kendi dillerindeki ismilendirilmesidir.
Bizans Devleti’nin genel özelliklerini aç›klayabilecek
Asl›nda Roma imparatorlu¤unun devam› olan Bizans devletini ondan ay›ran baz› özellikler vard›r. Bu özellikler baflta Yunanca olmak üzere Antik Yunan kültürünün korunmas›, Roma devlet
gelene¤inin ve hukukunun benimsenmesi, Ortodoks H›ristiyanl›¤›n resmi din olarak kabul edilmesi ve imparatorluk tarihi ile özdeflen baflkent
‹stanbul’dur.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Bizans tarihinin dönemledirilmesi üzerine görüflleri aç›klayabileceksiniz
Bizans tarihinin dönemlendirilmesi konusunda
tarihçiler aras›nda de¤iflik görüfller mevcuttur. Bu
görüfller aras›nda hanedanlara göre tasnif, kronolojik tasnif ile sosyal ve kültürel olaylara göre
tasnif en yayg›n dönemlendirmelerdir. Hanedanlara göre tasnifte Bizans tarihinde yer alan doksandan fazla imparator, 14 ana hanedan› oluflturur. Kronolojik tasnife göre ise 284 ila 1453 tarihleri aras›nda 3 dönem vard›r. 284 - 717 y›llar› aras› erken Bizans dönemi, 717 - 1204 aras› orta Bizans dönemi ve 1204 - 1453 seneleri aras› geç Bizans dönemi olarak adland›r›l›r. Sosyal ve kültürel olaylara göre tasnifte ise geç Roma imparatorlu¤u, karanl›k ça¤, geliflme, bat›l›laflma ve ‹znik
imparatorlu¤u ile Bo¤azlar imparatorlu¤u adl›
befl dönem yer al›r.
Bizans ve komflular›n› tart›flabilecek
Bizans’›n 4. ve 15. yüzy›llar aras›nda bat›, do¤u
ve kuzey komflular› olmufltur. Güney s›n›r›n› ise
Akdeniz oluflturmufltur. Bizans’›n bat› komflular›
aras›nda Ostrogotlar, Vizigotlar, Vandallar, Lombardlar, Franklar, Normanlar, Varanglar, Haçl›lar,
Katalanlar, Venedikliler ve Cenevizliler say›labilir. Do¤u komflular› ise Sasaniler, Emeviler, Selçuklular, Anadolu Beylikleri ve Osmanl›lard›r.
Kuzey komflular› ise Gotlar, Hunlar, Slavlar, Göktürkler, Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Ruslar, Peçenekler, Uzlar, Kumanlar ve Tatarlar› söyleyebiliriz. Bizans’›n bat› ve kuzey komflular› daha çok
kurumlar› olan devletlerden ziyade kabile federasyonu fleklinde örgütlenmifl halklard›r. Do¤u
komflular› ise merkezi devlet gelene¤ine sahip
güçlü devletlerdi.
24
Bizans Tarihi
Kendimizi S›nayal›m
1. Bizans olarak adland›rd›¤›m›z devletin sakinleri taraf›ndan kendileri için kulland›klar› sözcük afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Grek
b. Romi
c. Yunan
d. ‹stanbullu
e. Hellas
2. Türk Dünyas›n’da Bizans’tan bahseden ilk yaz›l›
kaynak afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Orhun Yaz›tlar›
b. Divânu Lügati’t-Türk
c. Kutadgu Bilig
d. O¤uzname
e. Göktürk Yaz›tlar›
3. Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nda 7. yüzy›ldan sonra
kullan›lan resmî dil afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Latince
b. Farsça
c. Yunanca
d. Slavca
e. Gotça
4. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans Devletinin genel
özelliklerden biri de¤ildir?
a. H›ristiyanl›¤›n resmi din olarak kabul edilmesi
b. Antik Yunan Kültürü’nün baz› de¤erlerine sahip
ç›k›lmas›
c. Delatinizasyon politikas›n›n izlenmesi
d. Paganl›k dâhil bütün inançlara sayg› gösterilmesi
e. ‹stanbul’un baflkent olmas›
5. ‹slam Dünyas›nda büyük etki yaratm›fl ve ilk ö¤retmen manas›na gelen ‘’muallimü’l-evvel’’ unvan›yla an›lm›fl Antik Yunan Yazar› kimdir?
a. Aristo
b. Eflatun
c. Herodotos
d. Homeros
e. Tukididis
6. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans Devleti’nin bafllang›ç tarihlerinden biri de¤ildir?
a. Dioklitianos’un 284 y›l›nda tahta ç›kmas›
b. 324 y›l›nda ‹stanbul’un inflas›na bafllanmas›
c. 330 y›l›nda ‹stanbul’un baflkent ilan edilmesi
d. 395 y›l›nda ‹mparatorlu¤un Do¤u ve Bat› Roma
olarak ikiye ayr›lmas›
e. 800 y›l›nda fiarlman’›n Roma ‹mparatoru olarak
taç giymesi
7. Afla¤›daki verilen hanedan dönemlerinden hangisi
yanl›flt›r?
a. Heraklios 610-711
b. Amorion 820-867
c. Makedonya 867-1056
d. Laskaris 1057 - 1261
e. Paleologos 1261-1453
8. Afla¤›dakilerden hangisi, 1204 Latin ‹flgali sonucunda kurulan Latin Dukakl›klar›ndan biri de¤ildir?
a. Mora Dukakl›¤›
b. Epir Dukakl›¤›
c. Atina Dukakl›¤›
d. Tiva Dukakl›¤›
e. Selanik Dukakl›¤›
9. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans’›n bat› komflular› aras›nda yer almaz?
a. Uzlar
b. Normanlar
c. Haçl›lar
d. Ostrogotlar
e. Venedik
10. Afla¤›dakilerden hangisi, 11. ve 12. yüzy›llarda Bizans Saray›nda muhaf›z olarak istihdam edilmifllerdir?
a. Vandallar
b. Avarlar
c. Lombardlar
d. Varanglar
e. Franklar
25
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. b
S›ra Sizde 1
‹stanbul’un Do¤u Roma imparatorlu¤u taraf›ndan baflkent seçilmesinden önce burada kurulmufl olan antik
Yunan koloni flehri Bizantion olarak ismilendiriliyordu.
Zaman içinde nadiren de olsa bu tabir devletin baflkenti için de kullan›ld›. Ancak Do¤u Romal›lar kendilerini
Bizans ya da Bizansl› olarak adland›rmad›lar. Bizans tabiri Do¤u Roma devleti y›k›ld›ktan sonra onun Bat› Roma ve Roma imparatorlu¤u ile kar›flmamas› için 16. yüzy›lda tarihçiler taraf›ndan Do¤u Roma için kullan›lmaya
bafllanan bir sözcüktür. Bizim daha sonra Bizansl› dedi¤imiz insanlar kendilerini Romal› (Romi) olarak isimlendirmifltir. Bu kelimenin baflta Kuran-› Kerim olmak
üzere kaynaklarda özellikle do¤uda Romi kelimesinin
Rum fleklinde telaffuz edilmesi Romal›lar›n Rum olarak
adland›r›lmas›na sebep olmufltur. Rum kelimesinden
Bilad-› Rum, Rumeli, Kayser-i Rum gibi tamlamalar Türkçe’de yer almaktad›r.
2. e
3. c
4. d
5. a
6. e
7. d
8. b
9. a
10. d
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Bizans Tarihine Ait
Baz› Kavramlar” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Bizans Tarihine Ait
Baz› Kavramlar” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Bizans Devleti’nin
Genel Özellikleri” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
geçiriniz.
geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Bizans Tarihinin
Dönemlendirilmesi” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
geçiriniz.
geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Bizans ve Komflular›”
bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Bizans ve Komflular›”
bölümünü yeniden gözden geçiriniz
S›ra Sizde 2
Büyük ‹skender milattan önce 323 y›l›nda öldü¤ünde
Makedonya’dan Hindistan’a kadar pek çok yerde Yunanca kini glosa yani anlaflma dili olarak kullan›lmaya
bafllam›flt›r. Romal›lar bu topraklara hâkim olduklar›
zaman Yunanca etkisini azalarak da olsa korumaya
bafllad›. Bizans’ta 7. yüzy›la gelindi¤inde Latince olan
resmi dil Yunancaya dönüfltü. Bizans e¤itim sisteminde Homeros, Aristo, Heredotos ve Tukididis gibi Yunan filozoflar› ve bilgelerinin eserleri okutuldu. Anadolu’da Müslüman Araplar›n seferleri s›ras›nda antik
Yunan yazarlar›na ait pek çok eser toplanarak Ba¤dat’a götürüldü. Seksene yak›n antik Yunan yazar›n›n
eseri Arapçaya çevrilerek hem korunmas› sa¤land› hem
de daha genifl kitlelerin bunlardan yararlanmas› temin
edildi. Bunun sonuçlar›ndan biri olarak Aristo, ‹slam
dünyas›nda ilk ö¤retmen anlam›nda muallimü’l - evvel
unvan›yla an›ld›.
S›ra Sizde 3
Bizans’›n bafllang›ç ve bitifl noktas› olarak de¤iflik bak›fl
aç›lar›na göre farkl› tarihler verilmifltir. Bizans’›n bafllang›ç tarihi olarak Dioklitianos’un 284 y›l›nda tahta ç›k›fl›,
324 y›l›nda ‹stanbul’un inflas›na bafllanmas›, 330 senesinde ‹stanbul’un resmi baflkent olmas›, 395 y›l›nda devletin Do¤u ve Bat› Roma olarak ikiye ayr›lmas›. 476 senesinde Roma flehrinin Cermenlerin eline geçmesi, 610
y›l›nda Heraklios’un 711 sensinde III. Leon’un tahta ç›-
26
Bizans Tarihi
Yararlan›lan Kaynaklar
k›fl› ve 1204 y›llar› verilmifltir. Bitifl noktas› olarak ise
1453 y›l›nda ‹stanbul’un Türkler taraf›ndan fethi ile Trabzon ve Mora despotlu¤unun Osmanl›ya ba¤land›¤› 1461
y›l› gösterilmifltir.
S›ra Sizde 4
Bizans’›n bat› komflular›n›n büyük bir ço¤unlu¤unu Cermen halklar oluflturur. Bunlar Ostrogotlar, Vizigotlar,
Vandallar, Lombardlar, Franklar, Normanlard›r. Ayr›ca
‹skandinavyal› kuzeyliler olan Normanlar ile Varanglar
da Bizans’›n bat› komflular› aras›nda say›labilir. De¤iflik
etnik unsurlardan oluflmakla birlikte ortak özelli¤i Katolik H›ristiyan olan Haçl›lar›n yan› s›ra Katalanlar ile liman flehir devletleri olan Ceneviz ve Venedik’i de Bizans’›n bat› komflular› olarak s›ralayabiliriz.
Bask›c›, M. M., (2009), Bizans Döneminde Anadolu, ‹ktisadi ve Sosyal Yap› (900-1261), Phoenix yay›nevi,
Ankara.
Demirkent, I. (1992), “Bizans”, Türkiye Diyanet Vakf›
‹slâm Ansiklopedisi, VI, 230-244.
Demirkent, I. (1998), “Herakleios”, Türkiye Diyanet
Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi, XVII, 210-215.
Haldon, J. (2007), Bizans Tarih Atlas› (Çev. Ali Özdamar), ‹stanbul: Kitap Yay›nevi.
Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaça¤ ‹mparatorlu¤unun fiafl›rt›c› Yaflam›, çev. U. Kocabaflo¤lu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nevi.
Kayap›nar,L., (2006) “ Bizans Hakimiyet Sa¤lama Dönemi II. Basileos’tan IV. Haçl› Seferi’ne”, Balkanlar El
Kitab›, der. Karatay-Gökda¤, C.1,. 215-231, Karam&Vadi Yay›nlar›.
Mango, C., (2008), Bizans, Yeni Roma ‹mparatorlu¤u,
çev. G. Ç. Güven, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
Nicolle, D. -J. Haldon-S. Turnbull, (2010), Konstantinopolis’in Düflüflü, Osmanl›lar›n Bizans’› Fethi, çev.
A. Özdamar, ‹stanbul: Kitapyay›nevi.
Ostrogorsky, Georg, (1991), Bizans Devleti Tarihi, Türkçe çev., Fikret Ifl›ltan, Ankara TTK. yay›nlar›.
Ögel, Bahaeddin, (1945), “Göktürk Yaz›tlar›n›n “Apurum”lar› ve “Fu-lin” Problemi”, Belleten, LXL33 63-87.
Savvides, A. - B. Hendrickx. (2001), Introducing
Byzantine History (A Manuel for Beginners), Paris:
Herodotos.
Sfrancis, Yorgios. (2009), ‹stanbul’un Fethinin Bizansl›
son Tan›¤› Yorgios Sfrancis’in An›lar› -Chronicon
Minus-, çev. L. Kayap›nar, ‹stanbul: Kitabevi.
The Oxford Dictionary of Byzantium, (1991), ed.
Kazhdan, Alexander, C.1-3, New York: Oxford
University Press
The Oxford Handbook of Byzantine Studies, (2008), ed.
Jeffreys-Haldon-Cormack, Oxford University Press.
2
B‹ZANS TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Roma ‹mparatorlu¤u’nun Bizans’a dönüflümünü aç›klayabilecek;
Bizans’› ortaya ç›karan unsurlar› aç›klayabilecek;
Bizans’›n do¤uflu sürecindeki tarihsel geliflmeleri tart›flabilecek;
H›ristiyanl›¤›n Bizans’›n oluflumundaki etkisini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Roma flehri
• Roma ‹mparatorlu¤u
• Roma Uygarl›¤›
• H›ristiyanl›k
• ‹stanbul
• Kavimler Göçü
‹çindekiler
Bizans Tarihi
Roma’dan Bizans’a
Geçifl
• ROMA DEVLETEN‹N DÖNEMLER‹
VE YAYILDI⁄I ÇO⁄RAFYA
• BÖLÜNEN ROMA
‹MPARATORLU⁄U
Roma’dan Bizans’a Geçifl
ROMA DEVLET‹N‹N DÖNEMLER‹ VE YAYILDI⁄I
CO⁄RAFYA
Girifl
Bizans’›n Roma ‹mparatorlu¤u’nun devam› oldu¤u tarihi bir gerçektir. Bizlerin Bizansl› olarak adland›rd›¤› insanlar kendilerini her zaman Romal› olarak gördüler,
devletlerine Roma ‹mparatorlu¤u ve hükümdarlar›na da Roma ‹mparatoru dediler.
Modern ça¤›n ayd›nlar›n›n Bizans ad›yla and›¤› yap› Roma’n›n bir de¤iflim ve dönüflüm yaflayarak ulaflt›¤› sentezden ibarettir. Bu sentezin ana unsurlar›n› Roma
devlet düflüncesi, H›ristiyanl›k inanc›, Yunan dili ve kültürü oluflturmaktad›r. Bu üç
unsurun birleflimi Bizans ad› verilen oluflumu do¤urmufltur. Bundan dolay› Bizans’› anlayabilmek ve Bizans’› var eden sentezin ortaya ç›k›fl sürecini iyi biçimde
kavrayabilmek için öncelikle Roma tarihi ve uygarl›¤›n› genel hatlar›yla da olsa anlamak gerekir.
Krall›k Devri (M.Ö. 753 - M.Ö. 509)
Roma Devleti’nin tarihi de¤iflik tasnifler olmakla birlikte üç ana döneme ayr›l›r.
Bunlar Krall›k, Cumhuriyet ve ‹mparatorluk dönemleridir. Roma’n›n kuruluflu ve
krall›k döneminde yaflanan geliflmeler efsanelerle örülü bir flekilde zaman›m›za kadar ulaflan bir tak›m bilgilerden ibarettir. Bu efsaneye göre, ‹talya’n›n Latium bölgesinde, Romus ve Romulus kardefller M.Ö. 753’de Tiber nehrinin kenar›nda Palatium tepesi üzerinde Roma flehrini kurdular (Demircio¤lu, 1998, 36). Romulus’un,
flehrin kuruluflundan hemen sonra komflu halk Sabinlere karfl› bafllatt›¤› savafl iki
halk›n birleflmesiyle sonuçland›. Böylece ilk kral› Romulus olan Roma flehir devleti ortaya ç›kt›. Romulus’u takiben alt› kral s›ras›yla yönetime sahip oldu. Bu krallardan ilk üçü Latin as›ll› idiler. Onlar›n döneminde Roma dini ilk biçimini al›rken
devlet bir köyler konfederasyonu görünümündeydi. Etrüsk kökenli son üç kral
dönemindeyse çevredeki Latin halklar› kendisine ba¤lamay› baflaran Roma parlak
ve güçlü bir kent devleti haline geldi. Efsanede zalim bir kral olarak tasvir edilen
son Etrüsk Kral› Tarquinius Suberbus’un bask›lara karfl› ayaklanan Roma halk› taraf›ndan M.Ö. 509’da flehirden kovulmas› ve cumhuriyet yönetiminin kurulmas›yla krall›k dönemi sona ermektedir (Demircio¤lu, 1998, 47).
Krall›k döneminde Roma halk› çeflitli toplumsal s›n›flara ayr›l›yordu. Büyük
toprak sahibi olan aristokratlara patriciler deniliyordu. Bunlar siyasal haklara sahip
Latium: Orta ‹talya’da
merkezi Roma olan ve
günümüzde Lazio olarak
adland›r›lan bölgenin ad›d›r.
Tiber ve Aniene nehirleri
aras›nda yaklafl›k 17000
kilometre karelik bir topra¤›
kapsayan Latium bölgesi
bereketli ova topra¤› ve
‹talya’daki Latin kavimlerin
ana yurdu olarak
bilinmektedir.
Latin: Roma flehrindeki
varl›klar› M.Ö. 8. yüzy›la
kadar uzanan ve Hint-Ari dil
grubuna ait Latince konuflan
kavmin ad›.
Etrüsk: ‹talya’da kimliklerini
M.Ö. 6. yüzy›la kadar
korumufl olan ve bölgeye
d›flar›dan geldi¤i düflünülen
ve Hint-Ari dil grubuna dâhil
olmayan bir lisana sahip
kavmin ad›d›r.
30
Bizans Tarihi
Curiata: Bafllang›çta soya
dayal› daha sonra servet ve
nihayet yaflanan mekana
göre oluflturulan halk
meclisinin ad›d›r. Bu
meclise sadece patriciler
kat›labilirdi. Bafllang›çta
savafl›n yap›lmas› ve bar›fl›n
sa¤lanmas› karar›n› veren
bu halk meclisi daha sonra
kral›n seçimi ve yasalar›n
onaylanmas›nda da görev
alm›flt›r.
tek gruptu ve askerlik yapmakla da yükümlüydüler. Senato ve Comitia Curiata’y›
da bunlar oluflturuyordu (Y›ld›r›m, 2002, 222). Küçük arazi sahipleri, zanaatç›lar,
tüccarlar ve çobanlar gibi kitlelerin oluflturdu¤u s›n›f ise plepler olarak adland›r›l›yordu. Bu s›n›f›n siyasal bir hakk› yoktu ve askerlik yükümlülü¤üne de tabi de¤ildi. Bununla birlikte hukuken özgür kabul ediliyorlar ve yarg›lanabiliyorlard›. Patricilerle evlenmeleri yasakt›. Cliens olarak bilinen yanaflmalar patricilerin himayesinde bulunan kimselerdi. Genellikle patricilerin arazilerinde kirac›lar› veya patriciler için çal›flan zanaatkârlard›. Siyasi bir haklar› yoktu. Bütün bunlar›n d›fl›ndaki
kölelere ise bir mal gibi bak›l›rd› ve onlar›n hiçbir hak ve özgürlü¤ü bulunmuyordu (‹plikçip¤lu, 2007, 69).
Populus Romanus yani Roma halk›n›n toplumsal örgütlenmesinde en küçük birim aileydi. Mutlak bir baba otoritesine dayal› ataerkil tipte olan Roma ailesinde aile fertleri önce itaat sonra da emretmek için terbiye edilirlerdi (Demircio¤lu, 1998,
49). Ayn› soydan gelen aileler gens ad› verilen bir akraba birli¤ini kuruyorlard›. Ortak kült, ortak mülkiyet ve ortak hukuka sahip olan gensler birleflerek daha büyük
bir birlik olan curiay› oluflturuyordu. Bölgesel ve siyasal bir yap›lanma olan curialar›n kendilerine mahsus kültleri, mülkleri ve toplanma yerleri vard›. Halk meclisinin
oluflumu ve oylama curiaya göre yap›l›rd› (Y›ld›r›m, 2002, 222). Roma patrici s›n›f›n›n en büyük sosyal ve toplumsal birli¤i tribus idi. Krall›k döneminde Populus Romanus’u üç tribus (Ramnes, Tities ve Luceres) meydana getiriyordu. Her tribusun
bir siyasi lideri ve bir rahibi vard›. Her tiribus 10 curia’dan, her curia 10 gensten, her
gens 10 büyük aileden olufluyordu (Y›ld›r›m, 2002, 222). Krall›k döneminin sonuna
do¤ru Tribuslar bir kabile birli¤i olma özelli¤inden ç›karak belli yerlerde oturan arazi sahiplerinin bulunduklar› yerel ve idari bölgeler haline geldiler.
Krall›k döneminde siyasi - idari yap›n›n en önemli kurum ve unsurlar› flöyleydi: Roma’n›n bafl›nda senato’nun atad›¤› ve “tanr›lar›n r›zas›n›” kazanm›fl oldu¤una
inan›lan bir kral bulunmaktayd›. En yüksek hâkim, en büyük rahip ve ordunun en
yüksek komutan› mevkiinde bulunan kral, siyasi, askeri, hukuki ve dini yetkileri
flahs›nda toplayarak iktidar›n› mutlak ve en büyük k›lm›flt›. Bu eriflilmez iktidar›n
temelini buyurmak, emretmek yetkisi anlam›ndaki imperium ve atama ile azletme
yetkisine sahip manas›ndaki auspicium oluflturmaktayd›. Rahipler ve Senato kral›n
dan›flma organlar›yd›. Senato’nun üyeleri, büyük arazi sahibi ailelerin reislerinden
olufluyordu ve say›s› yüz kadard›. Patricilerden oluflan halk meclisi Comitia curiata askeri bir nitelik tafl›yordu. Savafl ve bar›fla karar veren bu mecliste oylama kifliye göre de¤il curialara göre yap›l›yordu.
Krall›k döneminde Roma’daki senato, kral ve Comitia curiata ilkel topluluklardaki örgütlenme ve kurumlardan çokta farkl› de¤ildi. Devlet idaresi yaz›l› yasalara
göre de¤il gelenek ve göreneklere göre yürütülüyordu. Roma’n›n geliflmesine paralel olarak gerçekleflen reform ve yeniliklerle bu kurumlar gittikçe olgunlafl›p ça¤›m›z› etkileyen geliflmifl Roma devlet anlay›fl›na dönüflecektir (Demircio¤lu, 1998,
53-55).
SIRA S‹ZDE
S O R U
1
Krall›k Döneminde
Roma halk›n›n toplumsal s›n›flar› ve toplumsal örgütlenmesi nas›l
SIRA S‹ZDE
gerçeklefltirilmifltir?
D Ü fi Ü N E LDönemi
‹M
Cumhuriyet
(M.Ö. 509 - M.Ö. 27)
Krall›¤›n sona erdi¤i M.Ö. 509’da Romal› aristokratlar yönetimi ele geçirerek “cumS O R U kurdular. Bu yönetimde devlet yöneticisine ait imtiyazlar›n vahuriyet” yönetimini
tandafllar›n hepsi taraf›ndan ortaklafla benimsenmesi ve kabul edilmesi esas al›n›-
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
2. Ünite - Roma’dan Bizans’a Geçifl
yordu. Teorideki bu esas, uygulamada farkl› bir görünüm arz ediyordu. Zira Roma’da vatandafll›k hukuku sadece patricilerin elindeydi. Halk›n büyük ço¤unlu¤unu oluflturan Plebler’e cumhuriyet yönetiminde yer verilmiyordu. Bu haliyle Roma’daki rejim aristokrat bir cumhuriyetti. Yeni sistemde eski kral›n yetkileri aristokratlar›n eline geçti ve aristokratlardan oluflan senato önem kazand›. Roma tarihinin en uzun süren bu döneminde Plebler çetin mücadeleler sonras›nda kendilerine yavafl yavafl Cumhuriyet rejiminin iflleyiflinde yer edindiler (Y›ld›r›m, 2002,
224).
Cumhuriyet döneminin ilk iki yüzy›l› patriciler ve plebler aras›ndaki yo¤un mücadeleyle geçti. Plebler, patricilerden, siyasi bak›mdan eflitlik, seçme seçilme, meclislere kat›lma, devlet memuru olabilme, patricilerle evlenebilme haklar›n› istiyorlard›. Bunlar›n d›fl›nda hukuki, dini ve ekonomik alanlarda patricilerle eflit haklar
talebinde bulunuyorlard›. Bafllang›çta bar›flç›l biçimde hak aray›fl›nda bulunan
Plebler sonuç alamay›nca aktif biçimde direnifle geçtiler. Bu direnifl karfl›s›nda çaresiz kalan Patriciler, Pleblerin bir k›s›m taleplerini kabul etmek zorunda kald›lar.
Pleblerin yönetime kat›lmalar›n› temin etmek için Consilia Plebis veya Comitia Tributa ad›yla bir halk meclisi kuruldu. Pleblere de memur olma hakk› tan›nd›. Böylece Patrici memurlarla Pleb memurlar birlikte görev yapmaya bafllad›lar. M. Ö.
450 y›l›nda kanunlar› yaz›yla belirlemek için bir komisyon kuruldu. Bu komisyonun üyesi olan hukukçulara Decemvir ad› verildi. Uzun çal›flmalar sonucunda yaz›ld›klar› levhalar dolay›s›yla On iki Levha Kanunlar› ad›yla bilinen kanunlar haz›rland›. Bu kanunlarda aile hukuku, dava hakk›, borç ve ceza kanunu gibi hükümler vard›. Böylece kanunlar karfl›s›nda Plebler de dâhil olmak üzere tüm Roma vatandafllar›na hakl› muamele görüp görmediklerini kontrol edebilme imkânlar› sa¤land› ve Patrici memurlar›n keyfi hareketlerinin önüne geçildi. Fakat Patriciler ve
Plebler aras›ndaki eflitli¤in sa¤lanmas› için yine de birçok hukuki ad›mlar›n at›lmas› gerekti. M.Ö. 4. yüzy›l›n ortalar›na kadar süren hukuksal düzenlemelerle Pleb
meclislerinde kabul edilen kanunlar›n herkese uygulanmas›, Pleblerin Patricilerle
evlenebilmeleri gibi haklar kabul edilerek her iki s›n›f aras›ndaki ay›r›mc›l›k silinmeye çal›fl›ld› (Y›ld›r›m, 2002, 227-229).
Cumhuriyet döneminde Roma’n›n egemenli¤ini ‹talya yar›madas›n›n tümüne
yayd›¤›n› görüyoruz. M. Ö. 5. yüzy›l boyunca Latin Birli¤i içerisinde yer alan Roma, çeflitli ittifaklar› kendi lehine kullanarak topraklar›n› geniflletti. Gal ve Kelt kabilelerinin sald›r›lar›n› da durdurmay› baflard›. M. Ö. 4. yüzy›lda iç sorunlar nedeniyle güçten düflen Latium bölgesindeki kentler üzerinde otoritesini tesis eden Roma, M.Ö. 358’de eflitli¤e dayal› bir ittifakla Latin birli¤i’ni yeniden düzenledi. Kabilerler aras›ndaki çat›flmalardan faydalanarak M.Ö. 338’de birli¤e son verdi ve Latium bölgesindeki flehirleri do¤rudan kendisine ba¤lad›. Otoritesini Yunan kolonilerinin bulundu¤u Campania bölgesine de yayan Roma, bu bölge üzerinde egemenlik kurmaya çaba gösteren Samnitlerin üzerinde de bir dizi savafltan sonra
(M.Ö. 343-290) üstünlük sa¤lamay› baflard›. M.Ö. 265’de Etruria bölgesi fethedildi. Bu dönemde Campania üzerinden güneye do¤ru sürdürülen yay›lma faaliyetiyle Luania ve Apulia halklar› da Roma’ya ba¤land›. Roma ma¤lup etti¤i halklar› foedus denen antlaflmalarla müttefik statüsüyle kendine ba¤larken municipium ve
kolonilerden oluflan bir a¤la yar›maday› Romal›laflt›rmay› baflard› (‹plikçio¤lu,
2007, 77-79).
Roma’n›n tüm ‹talya’da egemenli¤ini kurmas› onun Akdeniz’de bir güç haline
gelmesi anlam›n› tafl›yordu. Bu durum Roma’y› o dönemde Akdeniz’in en önemli
devletlerinden Kartaca ile karfl› karfl›ya getirdi. Güçlü kara ordusuyla toprak kaza-
31
Kelt: M.Ö. Avrupa’da
varl›klar› bilinen ve daha
çok Britanya adalar›nda,
‹spanya, Fransa’da yerleflen
ve kendilerine ait dilleri olan
kavmin ad›d›r. Günümüzde
Fransa’daki Britonlar›n,
‹skoçlar›n, Gallerlilerin ve
‹rlandal›lar›n dillerinin
Keltçeden geldi¤i kabul
edilmektedir.
Campania: Roma flehrinin
güneydo¤usunda yer alan ve
merkezi Napoli flehri olan
bölgenin ad›d›r.
Etruria: Roma flehri’nin
kuzeybat›s›nda yer alan ve
Toscana olarak da bilinen
merkezi Floransa olan
Apulia: ‹talya’n›n güneyinde
yer alan ve merkezi Bari
flehri olan bölgenin ad›d›r.
Municipium: Roma flehrinin
otoritesini tan›yan ancak yar› otonom özelli¤ini koruyan
flehirlerdir.
Kartaca: Merkezi Tunus’un
Akdeniz sahillerindeki
Kartaca flehri olan Kartaca
devleti Bat› Afrika’n›n
Akdeniz sahillerindeki k›y›
fleridinde, ‹spanya’da ve
Bat› Akdeniz adalar›nda
M.Ö. 814 - 146 y›llar›
aras›nda hâkimiyet kurmufl
devletin ad›d›r.
32
Helenistik: Büyük
‹skender’in M.Ö. 323 y›l›nda
ölümünden Yunanistan’›n
Roma taraf›ndan M.Ö. 146
senesine kadar olan 177
y›ll›k süreç genelde tarihçiler
taraf›ndan Helenistik dönem
olarak adland›r›l›r. Bununla
birlikte baz› tarihçiler
Hellenistik dönemi M.Ö. 330
ila M.Ö. 30 y›llar›m
aras›ndaki 3 as›rl›k süreç
olarak gösterirler.
Bizans Tarihi
n›m›na dayal› yay›lmac› bir siyaset izleyen Roma’n›n, deniz kuvveti daha güçlü
olan ve ticaret emperyalizmini siyasetinin merkezinde tutan Kartaca’n›n çat›flmas›
kaç›n›lmazd›. Nihayetinde Kartaca ile Roma aras›nda tarihte Kartacal› anlam›na gelen Pön veya Kartaca savafllar› olarak bilinen savafllar bafllad›. Kartaca ile savafllar
iki aflamada gerçekleflti. M.Ö. 264-241 y›llar› aras›nda cereyan eden I. Kartaca savafllar› s›ras›nda Roma, kurdu¤u güçlü donanma sayesinde rakibine karfl› üstünlük
sa¤lamay› baflard› (Demircio¤lu, 1998, 209-226). Bu üstünlük ona Sicilya’y› kazand›rd›. ‹lk savafl› takip eden bar›fl döneminde yay›lma siyasetini b›rakmayan Roma,
Sardinya ve Korsika üzerinde egemenlik kurdu (M.Ö. 238). Bu durum Kartaca’y›
Roma’ya karfl› mücadeleyi ‹spanya üzerinden yürütmeye sevk etti. M.Ö. 218-201
y›llar› aras›nda yaflanan II. Kartaca savafllar›nda, Roma denizde sa¤lad›¤› üstünlü¤ü kullanarak ‹spanya, Sicilya ve Afrika’ya ç›kartma harekâtlar› düzenlerken, Kartacal› Hannibal, Galya ve Alpleri aflarak ‹talya’ya girdi ve Roma’ya a¤›r darbeler indirdi. Buna ra¤men Roma, Kartaca kuvvetlerini etkisiz hale getirmeyi baflard› ve
Hannibal, ‹talya’y› terk etmek zorunda kald›. Kartaca, rakibi karfl›s›nda u¤rad›¤›
a¤›r yenilgilerden sonra ‹spanya ve adalar› Roma’ya b›rakt› ve Akdeniz’de belirleyici bir güç olma özelli¤ini yitirdi. Roma böylece Bat› Akdeniz çevresinin rakipsiz
tek siyasal gücü konumuna ulaflt› (Demircio¤lu, 1998, 234-254).
Do¤u Akdeniz dünyas›nda M.Ö. III. yüzy›lda Helenistik krall›klar hüküm sürüyordu. Bu krall›klar›n en güçlüleri Yunanistan ve Makedonya’da hüküm süren
Makedonya Krall›¤›, Anadolu ve Suriye’de egemen olan Selefkos (Suriye) Krall›¤›
ve M›s›r’a hâkim bulunan Ptolemeos Krall›¤› idi. ‹ç ve d›fl geliflmeler Selefkos Krall›¤›’n›n parçalanmas›na yol açt› ve Anadolu’da Paflagonya, Pontus, Bergama, Bitinya ve Kommegene gibi irili ufakl› birçok yeni krall›k ortaya ç›kt›. M.Ö. 200 y›llar›nda Helenistik Krall›klar aras›ndaki çekiflmelere Roma da müdahil oldu. Bergama ve
Rodos Krall›klar›n›n Makedonya ve Selefkos ittifak›na karfl› yard›m ça¤r›s›na olumlu cevap veren Roma, Makedonyal›lar› ma¤lup ederek Do¤u Akdeniz’de tutunma
f›rsat›n› buldu. M.Ö. 197 y›l›nda günümüzde Yunanistan’›n Trikala ve Larissa flehirlerini içine alan Tesalya bölgesinde Makedonya Kral› ma¤lup edilerek Yunanistan
üzerinde Roma egemenli¤i kuruldu. M.Ö. 190’da Ege k›y›lar›nda merkezi Volos
olan ve bölgeyle ayn› ad› tafl›yan Magnesia savafl›nda Selefkoslara karfl› kazan›lan
zafer Roma’y› Do¤u Akdeniz Bölgesi’nde lider konumuna getirdi. M.Ö. 188’de Selefkoslar imzalad›klar› Apameia Antlaflmas› ile Toroslara kadar tüm Anadolu’yu Roma’ya b›rakt› (‹plikçio¤lu, 2007, 81-83).
En nihayetinde M.Ö. 168’de Güney Makedonya’da Pidna Muharebesinde Roma, Makedonyal›lar› bir kez daha ma¤lup etti. Bu zaferle Roma, Do¤u Akdeniz’in
tek belirleyici büyük gücü haline geldi. Pidna savafl›ndan elde edilen ganimet öylesine büyük oldu ki fetihlerle Roma’n›n servetlere kavuflaca¤› anlafl›ld›. Bundan
sonra Roma, ekonomik kazançlar› ön plana alan yay›lmac› bir siyaset izlemeye
bafllad›. M.Ö. 149-146 y›llar›nda geçekleflen III. Kartaca Savafllar›yla, Roma, Kartaca’y› tarihten sildi ve burada Afrika Eyaleti kuruldu. Ayn› y›l Korintos’un y›k›lmas›yla Makedonya Eyaleti oluflturuldu. Bu savafllar ve yay›lma Roma’ya muazzam
hazinelerin tafl›nmas›na imkân verdi. M.Ö. 133 y›l›nda Bergama Krall›¤› miras yoluyla Roma Cumhuriyetine b›rak›ld› ve bu krall›¤›n topraklar› üzerinde Asya Eyaleti kuruldu. Böylece, M›s›r d›fl›nda, tüm Do¤u Akdeniz’e egemen olan Roma bir
dünya devleti haline geldi (Y›ld›r›m, 2002, 233-234).
Bu zaferler sonucu Roma güçlendi ve zenginleflti. Bu zenginleflmede mal ve
köle ticareti önemli bir etken olsa da as›l faktör eyaletlerden sömürü derecesinde
elde edilen vergiler oldu. Senatörler ve öbür yöneticiler çabuk zengin olman›n yol-
lar›n› ararken, eyaletlerde vergi toplama iflini üstlenmifl olan mültezimler, öncelikle kendi kazançlar›n› düflünerek halk› sömürüyorlard›. Kiflisel h›rslar ve açgözlülük, cumhuriyetin ilk y›llar›ndaki yurtseverlik ve fedakârl›¤›n yerine geçmiflti. Bütün bunlar halk aras›nda büyük tepkilere neden oluyordu. Halk›n ezilmesi karfl›s›nda, M.Ö. II. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Tiberius ve Gaius Gracchus adlar›nda iki
kardefl mücadele etmeye bafllad›lar. M.Ö. 133’te soylular›n el koydu¤u devlet arazilerini yoksul halka da¤›tarak bir Roma çiftçi s›n›f›n›n oluflmas›n› sa¤lamaya yönelik bir yasa tasar›s› haz›rlad›lar. Fakat bu iki kardeflin halk›n ç›karlar›n› savunma
gayretleri, onlar›n ac›mas›zca öldürülmesiyle son buldu. Fakat onlar›n çabalar›yla
Romal›lar aras›nda haks›zl›klar›n ortadan kalkmas› için siyasal bir reform gerekti¤i
inanc› yerleflti (Freeman, 2003,391-393).
Bu s›ralarda Roma askeri sisteminde köklü bir de¤ifliklik oldu ve ücretli askerler, yurttafl askerlerin yerini almaya bafllad›. Yurttafl askerler tümüyle ülkelerine
ba¤l› olduklar› halde, yeni profesyonel askerler, komutanlar› her kim ise ona ba¤lan›yordu. Bu durumun etkileri Roma’n›n siyasal yaflam›nda kendini büyük ölçüde
gösterdi. Art›k bundan sonra baflar›l› generaller komuta ettikleri askeri birliklerin
deste¤iyle üstün bir güç ve otorite sahibi olmaya bafllad›. Yüksek memurluklar›n
üstlenilmesinde art›k Halk Meclisleri de¤il, kiflilerin ellerinde bulundurduklar› askeri güç ve yetenekleri ölçü oluyordu. Gaius Marius’un askerlerin deste¤iyle yükselmesi bu durumun en somut örne¤idir. Do¤ufltan “Pleb” olan Marius, kendine
sad›k ordusunun deste¤iyle konsül oldu. ‹lk kez M.Ö. 105’te Kuzey Afrika’da Numidya’n›n kral› olan Iugurtha’y› yenerek ünlenen Marius, daha sonra ‹talya’n›n
kuzeyini tehdit eden Germen kabilelerini de üst üste iki kez yenmeyi baflarm›flt›
(Freeman, 2003, 395-399). Bundan sonra Patricilerin generali Sulla ile güçlerini birlefltirerek Roma ile savaflan komflu halklar› yenilgiye u¤ratt›. Sulla, Yunanistan’› ve
do¤uyu tehdit eden Mitridatis’le savaflmak için Roma’dan ayr›ld›. Karadeniz’in do¤usunda bir krall›k olan Pontos taht›na geçen VI. Mitridatis kanl› bir egemenlik
kurarak dünyaya korku salm›flt›. Üç ayr› zamanda Roma’ya savafl açan Mitridatis,
sonunda Romal› General Pompeius’a yenildi. Sula, do¤uda Mitridatis’le savafl›rken,
Marius Roma’da yönetime el koydu. Sula, seferden döndü¤ünde Marius ölmüfltür
(Freeman, 2003, 399-401).
Sulla’dan sonra Roma’da yasad›fl› olaylar ve siyasetçilerin entrikalar› h›z kazand›. M.Ö. 73’te Spartaküs ad›nda bir gladyatör kölelerden oluflturdu¤u ordusuyla
Roma’ya bafl kald›rd›. Çok say›da Roma lejyonunu yenilgiye u¤ratt›ktan sonra
M.Ö. 71’de yenildi ve öldürüldü (Y›ld›r›m, 2002, 235). MÖ I. yüzy›l›n ortalar› Julius Caesar ile Pompeius aras›ndaki rekabetle geçti. Her ikisi de yetenekli ve de¤erli önderlerdi. Bir süre, zengin bir soylu olan Marcus Crassus’u da aralar›na alarak
üç adamdan oluflan idare manas›nda “birinci Triumvirlik”denen üçlü yönetim denemesinde bulundular. Crassus, M.Ö. 53’te öldükten sonra Pompeius, Caesar’›n
Galya’daki askeri baflar›lar›n› eskisinden daha fazla k›skanmaya bafllad›. Caesar’›n
geri ça¤›r›lmas› için hükümeti etkiledi. Caesar, bu buyru¤a uyarak geri dönecek
olursa, ordusunu terk etmek zorunda kalaca¤›n›n bilincindeydi. Bu yüzden M.Ö.
49’da ordusunun bafl›nda yola ç›kt›. Kendi bölgesi olan Alp da¤lar›n›n ‹talya’da kalan yamaçlar›ndaki Galya Cisalpina ile geri kalan ‹talya topraklar› aras›nda s›n›r
oluflturan Rubicon Irma¤›’n› geçtikten sonra, dönüflü olmayan bir noktaya geldi.
Roma’da güçlü bir destek sa¤layamayaca¤›n› anlayan Pompeius Yunanistan’a kaçt› (Freeman, 2003, 402-406). Gücünü kan›tlamak için savaflmay› sürdüren Caesar,
M.Ö. 45’te Roma’ya döndü ve ömür boyu baflkanl›¤a seçildi. Ne var ki, baz› senatörler Roma’n›n özgürlü¤ü aç›s›ndan Caesar’›n planlar›n› sak›ncal› buluyordu. Cae-
33
Numidya: Günümüzdeki
Cezayir topraklar›nda M.Ö.
6. yüzy›ldan M.Ö. 46 y›l›na
kadar varl›¤›n› korumufl olan
devletin ad›d›r.
VI. Mitridatis: M.Ö. 261 ‹ran
as›ll› I. Mitridatis taraf›ndan
Karadeniz k›y›lar›nda daha
sonra Pontus olarak
adland›r›lan devlet kurulur.
Bu devlet M.Ö. 63 y›l›na
kadar varl›¤›n› korur.
Devletin son kral› Roma
dünyas›na karfl› baflar›l›
savafllar ç›karan ve M.Ö.
120 - 63 y›llar› aras›nda
iktidarda kalan VI.
Mitridatis’tir.
Lejyon: içinde süvari ve
hafif piyade askeri
bulundurmakla birlikte
yo¤un olarak a¤›r
piyadelerden oluflan Roma
askeri birli¤ine lejyon
denilmektedir. Zaman içinde
de¤iflmekle birlikte bir lejyon
4200 lejyoner yani piyade
asker ve 300 süvari yani atl›
askerden oluflmaktayd›.
34
Bizans Tarihi
sar çok geçmeden, bir senato toplant›s›ndan sonra M.Ö.44 y›l›nda hançerlenerek
öldürüldü. Bundan sonra iktidar Marcus Antonius’a geçti. Ne var ki Caesar’›n evlat
edinmifl oldu¤u genç Octavianus Roma’ya dönünce, aralar›nda çat›flma ç›kt›. Octavianus senato taraf›ndan konsüllü¤e getirildi. Gaius Julius Caesar Octavianus, Caesar’›n evlat edindi¤i o¤lu olarak tan›nd›. Bir süre sonra Octavianus ve Antonius uzlaflmaya vararak, Caesar’›n süvari komutan› Marcus Lepidus’un da kat›lmas›yla
“ikinci Triumvirlik”i kurdular. Caesar’a komplo kurarak öldüren Brutus ve Gaius
Longinus Cassius’a karfl› savafl açarak, onlar› M.Ö. 42’de Makedonya’da yendiler.
Bundan sonra do¤uya giden Antonius, orada karfl›laflt›¤› M›s›r Kraliçesi Kleopatra’ya afl›k oldu ve arkas›ndan M›s›r’a gitti. Octavianus’la yeniden aras› aç›ld›. MÖ
31’de Yunanistan’›n bat› k›y›lar›ndaki Aktium Savafl›’nda Octavianus, Antonius’un
donanmas›n› da¤›tt› ve Roma’n›n rakipsiz önderi olarak yönetimi ele geçirdi (Freeman, 2003, 434-437).
‹mparatorluk Dönemi (M.Ö. 27 - M.S. 284)
Octavianus, M.S. 14’te ölünceye kadar tam 45 y›l Roma’y› yönetti. M.Ö. 27’de kendisine, yüce anlam›nda Agustus san› verilmiflti. Çok büyük bir güce sahip olmas›na karfl›n, Roma’n›n eskiden oldu¤u gibi cumhuriyetle yönetildi¤i izlenimini yaratmaya büyük özen gösterdi. O dönemde krallar mutlak egemenli¤e sahipti. Romal›lar böyle bir yönetim istemiyordu. Augustus yönetiminde Roma en parlak dönemini yaflad›. Ticaret çok büyük bir geliflme gösterdi. Roma yasalar› imparatorlu¤un
her yerinde uygulanmaktayd›. Güçlü hükümet, lejyonlarca da destekleniyordu.
‹mparatorlu¤un egemen oldu¤u bölgelerdeki yerli halklar›n haklar›na sayg› gösteriliyordu. Yüzy›llardan beri sürmekte olan çekiflme ve kargaflan›n sona ermifl olmas› Augustus’un baflar›s›yd› (Akflit, 1985, 29-64). Halk, yasalar›n güvencesi alt›nda
olman›n huzuru içindeydi. Augustus ölmeden önce imparatorlu¤a üvey o¤lu Tiberius’u seçmiflti.
M.S. 14’te bafla geçen Tiberius, yay›lmac› bir siyasetten yana de¤ildi. Daha yönetimdeyken Tiberius’tan sonra bafla kimin geçece¤ine iliflkin tart›flma ve kavgalar
bafllam›flt›. Agustus’un kurmufl oldu¤u güçlü yönetim a¤› bir süre ülkenin gerilemesini önledi (Akflit, 1985, 67-77). Tiberius’tan sonra Caligula yirmi befl yafl›nda
imparator oldu. Babas› Germanicus asker oldu¤u için çocuklu¤u askerler aras›nda
geçmiflti. Halk babas›n› sevdi¤i gibi, onu da benimsedi. Caligula bafla geçti¤i ilk
y›llarda iyi bir yönetici izlenimi veriyordu. Ama sekiz ay sonra hastaland›, belki de
bu hastal›¤›n etkisiyle, daha sonraki y›llarda dengesiz davran›fllarda bulunmaya
bafllad›. Roma’n›n en tan›nm›fl ailelerini yok etti. Cumhuriyet döneminin törelerine
karfl› duydu¤u tepkiyi göstermek için sevdi¤i at›n› önce rahip, sonra da konsül ilan
etti. Bir gladyatör gibi dövüfltü, akrabalar›n›n ço¤unu öldürdü. Ac›mas›zl›¤› dillere
destan oldu. Dört y›l süren kanl› bir saltanattan sonra, koruma görevlilerinden biri taraf›ndan öldürüldü (Akflit, 1985, 79-86).
Caligula’n›n ard›ndan, 41-54 y›llar› aras›nda hüküm süren Claudius yetkin bir
yöneticiydi. Roma yurttafll›¤›n› geniflleterek, yabanc› topluluklara da yurttafll›k hakk› verdi. Özgürlü¤ünü kazanm›fl Yunanl› köleleri önemli devlet görevlerine getirdi. Bu onlar›n güçlenmesine yol açt›. Üçüncü kar›s› Valeria Massalina, entrikalar›
ve yak›fl›ks›z davran›fllar›yla ün sald›. 48’de idam edildi. Claudius’un dördüncü kar›s› olan Agrippina, önceki kocas›ndan olan o¤lu Neron’u evlat edinmesi için Claudius’a bask› yapt›. Oysa Claudius’un Britannicus ad›nda bir o¤lu vard›. M.S. 43’te
Romal›lar Claudius’un komutas›nda ‹ngiltere’yi iflgal ederek, adan›n do¤usunu Roma ‹mparatorlu¤u’na katt›lar. Caligula’n›n ve Claudius’un dönemlerinde eyalet yö-
neticilerinin yetkin ve güçlü olmalar› sayesinde imparatorluk geliflmesini sürdürdü.
M.S. 54’te Agrippina, Claudius’u zehirledi, böylece yerine o¤lu Neron tahta geçti
(Akflit, 1985, 87-104). ‹lk befl y›l sorunsuz geçti; ne var ki, sonraki y›llar benzeri görülmemifl bir dehflet yafland›. Neron annesini ve kar›s›n› öldürttükten baflka, zaman›n önde gelen yöneticilerini de birer birer ortadan kald›rd›. Neron atletizm, tiyatro ve fliir yar›flmalar› da düzenletti. Hükümdarl›¤›n›n 10. y›l›nda Roma’da büyük bir
yang›n ç›kt›. Neron bunun ilk H›ristiyanlar›n suçu oldu¤unu ileri sürdü ve onlara
eziyet etti. Kentin yeniden yap›lmas› için büyük paralar harcad›. Roma ‹mparatorlu¤u’nun tarihine bakacak olursak çöküflün Neron zaman›nda bafllam›fl oldu¤unu
görürüz. Vergi yükü alt›nda ezilen insanlar s›k› ve düzenli çal›flamaz olmufltu. Ordu, siyasete kar›fl›yor, hükümet ordunun istemlerine ço¤u zaman boyun e¤iyordu.
Neron’un savurganl›¤› imparatorlu¤un birçok yerinde ayaklanmalara yol açm›flt›.
Sonunda orduyu da karfl›s›nda bulan Neron intihar etti (Akflit, 1985, 105-119).
Çok geçmeden lejyonlar aras›nda k›ran k›rana bir iç savafl bafllad›. Bu kargaflan›n sonunda Vespasianus ad›nda bir General Flavius hanedan›n› kurdu. A¤›r vergilerle devletin mali durumunu düzeltti. M.S. 69-79 aras›nda hüküm süren Vespasianus ve ondan sonra gelen Titus ve Domitianus adl› imparatorlar büyük ölçüde
ordunun gücüne dayand›lar. Askeri düzenlemelerle s›n›rlar› koruyabildiler. M.S.
79’da, Titus döneminde patlayan Vezüv Yanarda¤› bir Roma kenti olan Pompei’yi
lavlar ve küller alt›nda b›rakt›. Bu zamandan kalan kal›nt›lar, Roma kentindeki yaflam hakk›nda önemli bilgilere sahip olmam›za yaram›flt›r. Domitianus 81’de imparator oldu. ‹mparatorlu¤unun son üç y›l›nda Romal›lar insanl›kla ba¤daflmayan
korkunç bir terör yaflad›lar. Domitianus 96’da öldürüldü. Ondan sonra tahta geçen
Nerve yaln›z iki y›l yaflad›. Traianus ve ye¤eni Hadrianus düzeni yeniden kurmak
için çok çaba gösterdiler. 98’de bafla geçen Traianus imparatorlu¤un s›n›rlar›n› geniflletti. Ak›ll› ve ölçülü yönetimi, halk›n yeniden devlete güven duymas›n› sa¤lad›
(Akflit, 1985, 179-190). Hadrianus, ülkeye çoktan özlenen bar›fl ve bollu¤u geri getirmekte baflar›l› oldu. 117’de imparator olan Hadrianus, Roma topraklar›n› bafltanbafla denetleyerek, zay›f gördü¤ü yerleri surlarla güçlendirdi. 122’de ‹ngiltere’ye
kadar gitti. Adan›n kuzeydo¤usunda ‹skoç sald›r›lar›na karfl›n kendi ad›yla an›lan
Hadrianus Duvar›’n› yapt›rd› (Akflit, 1985, 199-204). Onun baflar›s› sayesinde bir
sonraki imparator Antoninus Pius sanatsal etkinliklere zaman ay›rabildi. 138-161
aras›nda Pius yönetiminde imparatorluk çok geliflti. Marcus Aurelius’un ö¤renmeye hevesli, zeki ve ak›ll› bir genç olmas› Pius’un ilgisini çekti. Lucius Commodus
ad›nda baflka bir gençle birlikte onu evlat edindi. Amac› taht›n› bu gençlere b›rakmakt›. 161’de ikisi birden tahta geçti. Lucius 169’da öldü ve Marcus Aurelius tahtta tek bafl›na kald› (Freeman, 2003, 537-541).
Nerva ile bafllayan Marcus Aurelius’a kadar süren dönem, Roma tarihinin varl›k
ve bar›fl içinde yaflad›¤› y›llar oldu. Ama imparatorlu¤un baz› yörelerinde ç›kan isyanlar bu dönemin sona ermekte oldu¤unu gösteriyordu. Marcus Aurelius imparatorlu¤un do¤u s›n›r›n› güvence alt›na ald›ktan sonra kuzeydeki barbar kabileleri de
bir dizi savaflla eski yerlerine sürdü. Depremler ve su bask›nlar› Roma’n›n büyük
bir bölümünün y›k›lmas›na, tah›l depolar›n›n zarar görmesine neden oldu. Bu da
kenti k›tl›¤a sürükledi. Do¤udan gelen veba da h›zla yayg›nlaflt›. Tüm bunlara karfl›n, Marcus Aurelius vergileri olabildi¤ince düflük tutmaya çal›flt› ve mahkemelerin
iyi iflletilmesini sa¤layarak sorumlu bir yönetici oldu¤unu gösterdi. ‹mparatorlu¤un
gücünü tehdit etti¤ini düflündü¤ü H›ristiyanlara karfl› bask›c› bir siyaset izledi (Akflit, 1985, 221-238).
35
36
Bizans Tarihi
M.S. 180’de Marcus’un ölümünden sonra imparatorluk 100 y›l kadar “barbar”
denen kavimlerin sald›r›s› alt›nda kald›. Barbar sözcü¤ü, Eski Yunanl›lar taraf›ndan, Romal›lar da içinde olmak üzere, kendilerinden olmayan herkes için kullan›l›rd›. Eski Yunanl›lar tüm yabanc›lar›n vahfli ve uygarl›ktan yoksun oldu¤una inan›rlard›. Romal›lar ise ayn› sözcü¤ü Roma topraklar›na sald›ran, Got, Frank, Vandal ve di¤er Germen kavimleri için kulland›lar. Roma ‹mparatorlu¤u denetlenmesi çok zor olan bir büyüklükteydi. ‹mparatorluk s›n›rlar›n›n böylesine genifllemesi
Roma’n›n eyaletler üzerindeki do¤rudan yönetimini giderek zorlaflt›r›yordu. Kölelik yayg›nl›¤›n› sürdürürken, halk da yoksulluk içindeydi. ‹mparatorlu¤un bafll›ca
sorunlar›ndan biri, s›n›rlar› korumak için büyük bir ordu besleme zorunlulu¤uydu.
Marcus Aurelius’un yerini alan o¤lu Commodus döneminde (180-192) imparatorluk iç çekiflmelerle sars›ld›. Commodus’tan sonra cumhuriyet kurumlar› zay›flamaya
bafllad› (Akflit, 1985, 239-246). ‹mparatorlar yetkilerini geniflletti M.S. 193’te Septimus Severus imparator oldu. 235’e kadar süren Severus hanedan› döneminde Roma’n›n mali ve askeri gücü sars›ld›. Severus hanedan›ndan gelen imparatorlar›n
hiçbiri eceliyle ölmedi. Bu dönemdeki en önemli geliflme H›ristiyanl›¤›n daha özgür bir ortam bularak yayg›nlaflmas›yd›.
Severus hanedan›ndan sonras›nda yaflan›lan elli y›ll›k dönemde yirmi imparator hüküm sürdü. Ortalama hükümdarl›k süresinin üç y›l oldu¤u bu dönemde Roma ‹mparatorlu¤u büyük krizlerle sars›ld›. Barbar kavimlerin sald›r›lar›yla, Tuna
eyaleti gibi bölgeler birer birer kaybedildi. Bu s›rada do¤udan Sasaniler sald›r›yordu. Barbar ak›nlar› kentlerin y›k›m›na, yollar›n bozulmas›na yol açt›. ‹çte yaflanan
çat›flmalar, dini, ekonomik ve mali çalkant›lar imparatorlu¤u son derece a¤›r bunal›mlara sürüklüyordu (Freeman, 2003, 546-550). III. yüzy›l›n sonuna do¤ru imparatorlu¤u yönetmek öylesine güçleflmiflti ki, ‹mparator Dioklitianos hükümdarl›¤›
döneminde (284-305) köklü reformlar yapmak durumunda kald›. ‹flte Dioklitianos’un bu reformlar› Roma’n›n Bizans’a dönüflmesiyle sonuçlanan sürecin bafllang›c› oldu.
III. Yüzy›lda Roma ‹mparatorlu¤u’nun S›n›rlar›
En görkemli ça¤›nda Roma ‹mparatorlu¤unun s›n›rlar›: Kuzeyde ‹ngiltere’den güneyde Afrika çöllerine, bat›da Atlas Okyanusu’ndan do¤uda Mezopotamya topraklar›na kadar uzan›yordu. Bugün hâlâ izlerine rastlanan Roma yolar›, insanlar›n güvenlik içinde imparatorlu¤un bir ucundan di¤erine gidip gelmelerini sa¤lard›. Roma ve onun devam› olan Bizans, Akdeniz etraf›nda kurulmufl ve bu co¤rafyadan
oldukça etkilenmifl bir uygarl›kt›. Akdeniz, uzun tarihi boyunca Roma’n›n iletiflim,
ticaret, sanayi ve ekonomisinde belirleyici oldu. Akdeniz’in do¤u bölümünde k›y›lar bat› bölümüne nazaran daha dard›r. Birkaç yer istisna k›y› fleridi iç bölgelerin derinliklerine eriflmez. Buralarda iklim, do¤al kaynaklar, bitki örtüsü ve ekonomik yaflam Bat› kesimine göre daha az çeflitlilik sunar. K›fllar›n oldukça ya¤›fll›
yazlar›n ise kurak yafland›¤› Do¤u Akdeniz havzas›nda ›l›man bir iklim hâkimdir.
Bir hayli girintili ç›k›nt›l› olan Akdeniz k›y›lar› güvenli deniz trafi¤i için son derece uygundur.
Akdeniz k›y› fleridinin ötesinde kara k›sm›nda, her biri kendine özgü özellikler
tafl›yan genifl ülkeler uzanmaktad›r. Do¤u Akdeniz’de bu ülkelerden M›s›r ve Suriye genifl alanlar kaplayan çöller d›fl›nda oldukça büyük ve verimli arazilere sahipti. M›s›r’daki Nil vadisi, Suriye, Lübnan ve Ürdün ovalar›nda sulu tar›m yap›lmakta
ve buradaki araziler çok büyük zenginlik say›lmaktayd›. M›s›r’daki verimli Nil vadisi, Suriye’de ise Asi ve F›rat nehirleri aras›nda kalan yüksek platolardaki verimli
37
araziler dolay›s›yla, buralardaki büyük flehirler ve köyler oldukça yo¤un bir nüfusa sahiptiler. Ege Denizi, Karadeniz ve Akdeniz’le çevrili bir yar›mada olan Anadolu’nun do¤u s›n›rlar›n› da¤ s›ralar› belirler. Bu da¤ s›ralar› kuzeyde Ermenistan ve
Kafkasya’ya güneyde Mezopotamya ve Suriye’ye do¤ru uzanmaktad›r. Anadolu’nun kuzey ve güneyinde denize paralel uzanan da¤lar ›l›man deniz etkisinin iç
kesimlere girmesini önler ve iç kesimlerde karasal bir iklim hâkimdir. Anadolu’nun
bat› kesiminde denize dik uzanan da¤lar›n aras›ndaki ovalar ve vadilerden müteflekkil Karya, Lidya, Bitinya ve k›smen de Frigya Anadolu’nun tar›msal ve do¤al
kaynaklar bak›mlar›ndan en zengin bölgeleridir. Bu bölgelerde kentleflme ileri safhadayd› ve nüfus oldukça kalabal›kt›. Anadolu’nun orta ve do¤u k›s›mlar› ziraaten
çok hayvanc›l›k için uygundu ve bu bölgelerde nüfus seyrek ve da¤›n›kt›.
Roma’n›n egemenlik kurdu¤u ve Roma’dan Bizans’a miras kalan Anadolu d›fl›ndaki en büyük bölge Balkanlard›. Balkanlar, kuzeyde Pannonia ovas› boyunca do¤u-bat› istikametinde Karadeniz’e do¤ru akan Tuna nehri ve iki yan›ndaki
düzlüklerle, güneyde Ege Denizi ve Bat›’da Adriyatik Deniziyle çevrilidir.
Roma ‹mparatorlu¤unun ulaflt›¤› en genifl s›n›rlar nedir?
BÖLÜNEN ROMA ‹MPARATORLU⁄U
SIRA S‹ZDE
Pannonia: Günümüzde
Bosna Hersek, Slovenya,
S›rbistan, H›rvatistan,
Avusturya ve Macaristan’›n
bir bölümünü içine alan
Dalmaçya k›y›lar›ndan Tuna
nehrine kadar ulaflan Roma
eyaletinin ismidir.
2
SIRA S‹ZDE
Dioklitianos ve Reformlar›
S O R Uimparatorluk
Roma ‹mparatorlu¤u’nda Dioklitianos’un 284 y›l›nda iktidara geçifli
tarihinde bir dönüm noktas› say›lmaktad›r. O zamana kadar, imparatorlu¤un son
yar›m yüzy›l› taht mücadeleleriyle geçti. Bu süre zarf›nda birçokDimparator
akraba‹KKAT
lar›n›n, h›rsl› aristokratlar›n veya ordu komutanlar›n›n iktidar darbesiyle devrildi.
Bu iktidar mücadelelerinde en önemli rolü imparatoru korumakla görevli ordu koSIRA S‹ZDE
mutanlar› oynamaktayd›. Ordu komutanlar› kendileri ad›na veya
destekledikleri
bir aristokrat ad›na iç savafl› göze al›p baflta bulunan imparatoru devirmeye giriflebiliyordu. Dioklitianus (284-305), imparatorlu¤u zaafa u¤ratan
bu iktidar mücadeAMAÇLARIMIZ
lelerine son vermek, imparatorluk yönetiminde istikrar› sa¤lamak ve imparatorluk
otoritesini daha etkin k›labilmek maksad›yla köklü bir reform gerçeklefltirdi. Dioklitianos, dört bafll› manas›nda Tetrarhia denilen yeni bir yönetim
K ‹ sistemi
T A P kurdu. Bu
sisteme göre imparatorlu¤u iki agustus ve iki sezar birlikte yöneteceklerdi. Agustuslardan biri imparatorlu¤un bat›s›na di¤eri ise do¤usuna hükmedecekti (Akflit,
1985, 495-496). Agustuslar kendilerine birer sezar› yard›mc› Tolarak
E L E V ‹ Z Yseçeceklerdi.
ON
Agustuslar›n görev sürelerini tamamlamalar›ndan sonra sezarlar agustus unvan›n›
al›p onlar›n yerlerine geçecek ve bu defa yeni agustuslar kendilerine birer sezar
seçeceklerdi. Böylece Tetrarhia sistemi devam edip gidecekti. Gerçeklefltirdi¤i re‹ N T E R merkez
NET
form gere¤ince Dioklitianos, agustus unvan›yla Nikomedia/‹zmit’i
edinip
do¤u taraf›n›n yönetimini üstlendi. Bat› taraf›n›n yönetimi ise Milano’da oturan Maximianus agustus olarak idare edecekti. Dioklitianos kendisine Galerius’u sezar
olarak seçerken Konstantius Chlorus da Maximianus’un sezar› oldu. Bu sistemde
her agustus ve sezar kendi yönetim bölgelerinde mutlak hâkim olmakla birlikte,
imparatorlu¤un bütünlü¤ü düflüncesinden kesinlikle taviz verilmifl de¤ildi. Dioklitianos daima en üst otorite say›l›yor ve kanunlar ülkenin her kesiminde geçerli say›l›yordu (Ostrogorsky, 1999, 31). Samimiyetle düflünülerek icat edilmifl olan bu
sistem oldukça etkili ve sürekli tehdit edilen imparatorluk s›n›rlar›n›n korunmas›
bak›m›ndan çok faydal›d›r. Fakat iyi niyetle düflünülen bu sistemin uygulamada
sorunsuz biçimde ifllemesi mümkün olmayacakt›.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
38
Bizans Tarihi
Dioklitianos ülkede idari bak›mdan yeni bir teflkilatlanma gerçeklefltirdi: imparatorluk, Do¤u, Balkan/‹lirya, ‹talya ve Bat›/Galya olmak üzere prefekture denilen
dört eyalete ayr›ld›. Her bir eyaletin bafl›na prefektus yani eyalet valisi atand›. Eyaletler, dioceses ad› verilen bölgelere ayr›ld› ve bölgelerin bafl›nda vicarius ad›yla
yöneticiler bulunuyordu. fiehirlerde curiae yani flehir meclisi ifllevseldi. fiehir meclisleri bölge valilerine, bölge valileri eyalet valilerine, eyalet valileri de do¤rudan
agustus veya sezara ba¤l›yd› (Dikici, 2007, 24-26).
Dioklitianos askeri alanda da düzenlemeler yapt›. Askeri ve sivil otorite en
az›ndan ilkesel olarak birbirinden ayr›ld› ve askeri idarecilerin imparatora yak›nl›¤›na son verildi. Disiplinli, etkili, çevik, iyi teçhiz edilmifl seyyar ordular kurdu (Dikici, 2007, 27). Askeri idarenin en üst amiri yine imparatorlard›. ‹mparatorun sefere kat›lmamas› halinde orduya ordu komutanlar› yani magistri militium komuta
ediyordu. Ordu komutanlar›n›n emrinde komites yani birlik komutanlar› onlardan
daha küçük birlikleri yöneten birim komutanlar› da vard›. Dioklitianos’un yeniden
düzenledi¤i Roma ordusunda dikkat çeken önemli bir özellik de ordunun zaman
içerisinde gittikçe yabanc› kavimlerden oluflmas›d›r. Özellikle Germenler ve ‹liryal›lar Roma ordusunun en vurucu gücünü teflkil ettiler. 4. yüzy›ldan itibaren gittikçe daha genifl ölçekte olmak üzere barbar as›ll› komutanlar askeri otoritede etkin
biçimde söz sahibi oldular.
Dioklitianos imparatorlu¤u süresince Nikomedia’y›/‹zmit’i baflkent olarak kulland›. Agustus Maximianus’un merkezi Milano, Sezar Galerius’un merkezi Selanik,
Konstantius’un merkezi ise flimdi Almanya s›n›rlar› içinde kalan Trier flehri idi. Roma flehri baflkent olma özelli¤ini art›k yitirdi ve bir süre sonra kurulacak olan ‹stanbul, Roma’n›n sahip oldu¤u itibardan çok daha büyü¤ünü elde edecektir. Dioklitianos’un reformlar› ve yerlefltirdi¤i yeni idare anlay›fl› en az›ndan Tetrarhia sisteminin öngördü¤ü yirmi y›ll›k sürede, Roma ‹mparatorlu¤u’ndaki istikrars›zl›¤a son
verdi. Öngörülen 20 y›ll›k sürenin sonunda 305 y›l›nda, Dioklitianos ve Maximianus agustusluk görevlerinden çekildiler. Onlar›n yerine Galerius ve Konstantius
agustus oldular (Freeman, 2003, 558). Bu de¤ifliklik, Dioklitianos’un iyi niyetle yerlefltirmeye çal›flt›¤› Tetrarhia sisteminin daha büyük çalkant›lar› sebep oldu¤unu
gösterdi¤i gibi tarih sahnesine Büyük Konstantinos’u da ç›kard›.
Konstantinos ve ‹stanbul’un Kurulmas›
Konstantinos, Maximianus’un sezar› olan I. Konstantius Chlorus ve Helena’n›n o¤lu olarak Nifl’te dünyaya geldi. Do¤um tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte
272’den 280’e kadar tarihler verilmektedir. Babas› Konstantius sezar olunca, o s›rada yafl›n›n 18 civar›nda oldu¤u tahmin edilen Konstantinos, Dioklitianos’un yan›na ‹zmit’teki saraya al›nd›. Burada çok iyi bir e¤itim gören Konstantinos, Dioklitianos’un bütün sefer ve seyahatlerine kat›ld›. Bu seferlerde yetenekleriyle ön plana
ç›kan Konstantinos ordu içinde çok sevilen biri haline geldi (Dikici, 2007, 29-30).
305’te Galerius ve Konstantius agustus ilan edilirken, Konstantinos’un da Sezar olmas› beklenilmekteydi. Fakat Konstantius’un sezar› olarak Severus, Galerius’un sezar› olarak da Maximianus Daia atand›. Bu durumdan rahats›z olan Konstantinos,
Trier’e babas›n›n yan›na gitti. 306 y›l›nda babas› Agustus Konstantius’la birlikte Britanya’ya geçerek, ‹skoçya’daki çarp›flmalara kat›ld›. Bu s›rada 25 Temmuz 306’da
I. Konstantius, York flehrinde öldü. Ordu, onun o¤lu Konstantinos’u imparator ilan
etti (Akflit, 1985, 523). Fakat en yetkili agustus konumunda olan Galerius, Bat› bölgesinin agustusu olarak Severus’u tayin etti ve Konstantinos’u onun sezar› atad›.
307 y›l›nda Konstantinos, Maximianus’un k›z› Fausta ile evlendi. Bu s›rada Tetrar-
hia sisrteminin ald›¤› flekilden memnun olmayanlardan biri de Maximianus’un o¤lu Maxentius idi. Roma flehrinin gittikçe güç ve itibar›n› kaybetmesinden hoflnutsuzluk duyan Romal›lar›n tepkisiyle Maxentius’un siyasi h›rs› birleflince, Maxentius
kendisini Roma’da agustus ilan etti. Ona karfl› agustus Severus yapt›¤› savaflta baflar›s›z oldu ve 307 y›l›nda Ravenna’da öldü. Bundan sonra herkes Konstantinos’un
agustus ilan edilmesini beklerken Bat› bölgesinin agustuslu¤una Licinius getirildi
ve 308 y›l›nda Konstantinos’tan sezar unvan›n› kabul etmesi istendi. Daha sonraki
süreçte Maximianus 310’da, Galerius ve Dioklitianos da 311 y›l›nda hayatlar›n› kaybettiler. Onlar›n ortadan kalkmas›yla Bat›’da Konstantinos, Roma’da Maxentius,
Do¤u’da Licinius ve sezar Maximianus Daia, imparatorlu¤un kaderini belirleyecek
olan aktörler olarak kald›lar (Dikici, 2007, 30-31). Fakat bunlar›n aras›nda Tetrarhia sisteminde olmas› gereken ne uyum ne iflbirli¤i ne de birliktelik vard›. Dolay›s›yla çat›flma kaç›n›lmazd›.
‹lk harekete geçen Konstantinos oldu. 312 y›l›nda büyük bir orduyla Alpler’i
afl›p kuzey ‹talya’ya girerek Maxentius’a karfl› yürüdü. Roma yak›nlar›nda Milvian
Köprüsü’nde Maxentius bozguna u¤rat›ld›. Tarihe Milvian Köprüsü Savafl› olarak
geçen bu savafl hem Roma hem de H›ristiyanl›k tarihi için önemli bir dönüm noktas›d›r. Bu savaflta “Labarum” denilen ve H›ristiyanl›¤›n kutsal sembolü olan haç
iflaretli bayraklar› Konstantinos ordusuna tafl›tt›. Maxentius savafl s›ras›nda öldürüldü, Konstantinos Roma halk› ve Senato taraf›ndan kurtar›c› olarak selamlanarak
Roma flehrine girdi. Böylece Roma ‹mparatorlu¤unun Bat› taraf›nda tek agustus
olarak Konstantinos hakim oldu. 313 y›l›nda Do¤u’da Licinius ile Maximianus Daia aras›nda iç savafl yafland›. Edirne yak›nlar›nda Licinius zafer kazand› ve Maximianus Daia, Tarsus’a kaçt› ve orada intihar etti. Art›k Do¤u’nun da tek bir imparatoru vard›r. ‹kisi aras›nda da bir süre sonra çat›flmalar yaflanmaya baflland›. Licinius’un Trakya hariç tüm Bat›’y› Konstantinos’a terk etmesi bir uzlaflmay› do¤urdu.
Fakat H›ristiyanlara karfl› Licnius’un düflmanca tavr› ve Balkanlar’a yönelik Got istilas› iki imparatoru yeniden karfl› karfl›ya getirdi. 323’te Üsküdar’da yap›lan nihai savaflta Licinius ma¤lup oldu. Efli Konstantia’n›n arac›l›¤›yla önce affolunan Licinius, daha sonra Selanik’e götürülerek burada öldürüldü. Böylece on sekiz y›l süren bu kargafla devresinden sonra Konstantinos hâkimiyet mücadelesini kazand›
ve tek bafl›na imparator oldu (Akflit, 1985, 543-550).
Tarihin “Büyük” unvan›n› verdi¤i Konstantinos, baflar›s›n› büyük ölçüde H›ristiyanlara borçluydu. 4. yüzy›lda dahi bask› ve takibattan kurtulamam›fl olan fakat
buna ra¤men say›lar› ç›¤ gibi artan H›ristiyanlar, kendilerine sempati ve hoflgörüyle yaklaflan Konstantinos’a ba¤l›l›¤a önem verdiler. Rakipleriyle yapt›¤› savaflta ilk
olarak 311 daha sonra da 313 y›l›nda Milano’da Konstantinos H›ristiyanlara müsamaha ferman› ç›kartt›. Böylece H›ristiyanl›k imparatorlu¤un di¤er dinleri gibi meflru hale geldi ve devlet taraf›ndan müsadere edilmifl olan tap›naklar› geri verildi
(Dikici, 2007, 33-34). Bu geliflme flüphesiz dünya çap›nda bir olayd›.
Konstantinos’un ikinci büyük icraat› ise ‹stanbul’u imparatorlu¤un merkezi olarak kendi ad›n› vermek suretiyle infla etmesidir. Roma uzun zamand›r baflkent olma özelli¤ini yitirmiflti. ‹mparatorlu¤u bunaltan baflta barbar ak›nlar› olmak üzere
tehlikeler do¤udan, Tuna ve F›rat taraflar›ndan geliyordu. Dioklitianos Nikomedia’y›/‹zmit’i merkez yapm›flt›. Konstantinos, art›k Roma d›fl›nda bir baflkent kullanmak gerekti¤ine karar verdikten sonra bir süre do¤du¤u kent Nifl’i düflündü daha
sonra da Sofya ve Selanik’i baflkent yapmak için de¤erlendirmelerde bulundu. Çanakkale’de Truva’y› yeniden infla etmeyi bir süre planlad›. En sonunda Bo¤aziçindeki konumu ve üç taraf› denizle çevrili olmas› nedeniyle Byzantium’da karar k›l-
39
40
Bizans Tarihi
Forum: Antik Roma
kentlerinin merkezlerinde yer
alan ve çevresi önemli
kamusal yap›larla
kuflat›lm›fl meydan. Erken
H›ristiyanl›k döneminde de
uygulamas›na devam
edilmifltir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3
d› (Gregory, 2008,65-66). Byzantium’da ilk yerleflmeyi M.Ö. 7. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra Megaral›lar›n kurdu¤u rivayet edilmektedir. Buras› ‹mparator Vespesianus (69-79) döneminde Roma s›n›rlar›na dâhil edildi. ‹mparator Septimus Severus (193-211) döneminde bir isyana kar›flmas›ndan dolay› flehir 194 y›l›nda tahrip
edildi ve halk› cezaland›r›ld›. ‹mparator Severus, gerekli cezay› verdikten sonra
flehri yeniden imar etmek için birtak›m çal›flmalar yapt›rd›.
Byzantium’da yeni bir flehir kurmaya karar verdikten sonra Konstantinos, 324
y›l›nda flehrin inflas›na bafllad›. Konstantinos’un tespit etti¤i s›n›rlar üzerinden flehrin kara surlar› infla edildi (Dikici, 2007, 40). Surlar Samatya’dan bafllayarak Çukurbostan’da Bayrampafla deresine iniyor, Cibali yak›n›nda Haliç’te son buluyordu.
Yeni flehir Roma model al›narak infla edildi ve hiçbir masraftan kaç›n›lmad›. Roma’da olan tüm yap›lar›n burada da olmas›na özen gösterildi.
fiimdiki Sultan Ahmet’te büyük bir imparatorluk saray› ve hipodrom infla edildi. Hipodrom imparatorlu¤un her köflesinden getirilen sanat eserleriyle süslendi.
Saray ve Hipodrom’un bulundu¤u alana forum yap›ld›. ‹mparatorun annesi Helena an›s›na buraya Agusteum (Agusta Helena) denildi. Bu forumdan bafllay›p flimdi Aksaray’a kadar uzanan ve Mesi ad› verilen bir bulvar aç›ld›. Kald›r›mlar› revaklarla süslü Mesi üzerinde de yeni forumlar yap›ld›. Bunlardan biri de forum Konstantinos (Çemberlitafl) idi. Bu foruma dikilen dikilitafl›n üzerinde Konstantinos’un
tunçtan bir heykeli bulunuyordu. Roma gibi yedi tepeli bir alan üzerine infla edilen bu kentte senato binas›, resmi daireler, hamamlar, yüksek okul, tap›naklar ve
H›ristiyan mabetleri de infla edildi. Kimilerine göre Konstantinos zaman›nda Aya
Sofya ve Aya ‹rini Kiliselerinin yap›m›na da bafllan›ld› (Herrin, 2010, 36-38). Romal› aristokratlar›n yeni flehre yerleflmelerini teflvik etmek için birçok muafiyetler sa¤land›. M›s›r’dan getirilen bu¤day›n ‹stanbul halk›na bedava da¤›t›lmas› öngörüldü.
Senatörlere resmi ofis binalar› ve ikametleri için yeni binalar yapt›r›ld›, Anadolu yakas›nda onlara genifl topraklar da¤›t›ld› (Dikici, 2007, 40).
fiehre sivil yönetici olarak bir vali atand›. Valiye, asayifli sa¤lamas›n›n yan›nda,
ticari ve ekonomik hayat› da kontrol etmesi yetkisi verildi. Konstantinos’un Byzantium’da kurdu¤u yeni flehir 11 May›s 330’da görkemli törenler ve e¤lencelerle resmen aç›ld›. fiehre Yeni Roma (Nova Roma) ad› verildiyse de bir müddet sonra kurucusuna atfen Konstantinopolis denilmesi gelenek haline geldi (Grant, 2000, 1924). Baflkentin ‹stanbul olmas› Roma ‹mparatorlu¤u’nun a¤›rl›k merkezinin bir daha dönülmez biçimde do¤uya kaymas›n› beraberinde getirdi. Bu arada bir Do¤u
dini olan H›ristiyanl›¤›n tüm özgünlü¤ü ve özellikleriyle Roma ‹mparatorlu¤unda
kendini kabul ettirmesi, Bizans oluflumunun itiraz edilmez biçimde gün yüzüne
ç›kmas› anlam›na geliyordu. Bundan dolay›d›r ki ilim dünyas›n›n geneli Bizans’›n
do¤uflu olarak ‹stanbul’un baflkent yap›ld›¤› 330 tarihini benimsemifltir.
‹stanbul kimin
infla edilmeye bafllam›flt›r ve ne zaman Bizans’›n baflkenti olSIRAzaman›nda
S‹ZDE
mufltur?
Roma ‹mparatorlu¤u’nun
H›ristiyanlaflmas› ve Dini
Mücadeleler
S O R U
Hz. ‹sa’n›n Filistin’de
Yahudiler aras›nda tebli¤i ile bafllayan H›ristiyan dinine ilk
mensup olanlar Hz. ‹sa’n›n on iki Havarisi ve onlar›n dostlar›yd›. Hz. ‹sa’dan sonra, havarileriD ‹H›ristiyanl›¤›
bir din olarak Roma ‹mparatorlu¤u’nun genelinde yayKKAT
d›lar. Önce Kudüs ve çevresinde H›ristiyanl›¤› sa¤lam biçimde yayan Aziz Pavlos,
Anadolu’da ve Yunanistan’da bu yeni dinin yay›lmas›n› ve yerleflmesini sa¤lad›.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
‹talya’da ise Havari Petros faaliyette bulundu ve O’nun Roma’da kurdu¤u kilise
sonraki dönemlerde sadece H›ristiyanl›k tarihine hükmetmekle kalmad› dünya tarihinde de önemli bir aktör oldu. Bafllang›çta H›ristiyanlar, Roma imparatorlu¤unda büyük bask›lara ve zulümlere maruz kald›lar. ‹mparatorluk otoritesi uzun süre
H›ristiyanl›k inanc›n› yasaklama ve suç sayma tavr›n› inatla devam ettirdi.
Dioklitianos döneminde a¤›r bask›lara ve takibata u¤rayan H›ristiyanlar, onun
halefi Galerius’un 311’de H›ristiyanl›¤› suç olmaktan ç›kartan ferman›yla bu güç
durumdan kurtulmaya bafllad›lar. Konstantinos’un tarih sahnesine ç›k›fl› ve Milivian Köprüsü Savafl› H›ristiyanlar için flüphesiz dönüm noktas› oldu. Bu savaflta H›ristiyanl›ktan etkilenen ve H›ristiyan sembollerini sancaklar›nda tafl›tan Konstantinos, 313 y›l›nda rakibi Licinius’la Milano’da yapt›¤› görüflmede, Galerius’un ç›kard›¤› ferman kabul edilerek H›ristiyan takibat›na son verilmesi karar› al›nd› (Gregory, 2008, 57-59). Bu flekilde H›ristiyanlar bask›lardan kurtuldular. Gerçi Konstantinos’un haleflerinden ‹mparator Julianos Apostate (361-363) döneminde H›ristiyanl›k yeniden yasaklan›p, bask› ve zulümler tekrarland› (Dikici, 2007, 49-59). Fakat bu durum tarihi süreç içerisinde bir istisnad›r. Julianos’dan sonra durum H›ristiyanlar lehine yeniden tesis edilmifltir.
‹mparatorluk topraklar› üzerinde hür biçimde yaflamaya bafllayan H›ristiyanlar,
Havarilerin faaliyet gösterdikleri belli bafll› flehirlerdeki kiliseler etraf›nda örgütlenmeye bafllad›lar. Büyük kilise örgütlerinin bulundu¤u flehirler: Kudüs, ‹skenderiye,
Antakya ve Roma idi. Bir süre sonra bu flehirlerin aras›na ‹stanbul da kat›ld›. Bu kiliseler bir taraftan H›ristiyanl›¤›n yay›lmas› için gayret gösteriyorlar bir taraftan da
H›ristiyanl›¤›n yaflanmas› ve H›ristiyan ilahiyat›yla ilgili ortaya ç›kan sorunlara çözümler öneriyorlard›.
Konstantinos, mutlak ‹mparator olarak iktidara 324 y›l›nda sahip oldu¤unda
yapt›¤› ilk icraati bir emirname yay›nlayarak mahkûm olan H›ristiyanlar› serbest b›rakt›r›p, sürgüne gönderilenlerin geri dönmesini, müsadere edilen mal ve mülklerin iadesini, y›k›lan kiliselerin yeniden infla edilmesini emretmek oldu. Konstantinos’un H›ristiyanl›¤› tamamen serbest b›rakmas›na, H›ristiyanlara hoflgörlü davran›fl› ve politikas›na ra¤men kendisinin H›ristiyanl›¤› konusu tart›flmal› kalm›flt›r.
Konstantinos muhtemelen ölüm döfle¤indeyken vaftiz edildi. Bununla birlikte H›ristiyanlara karfl› müsamahakârl›¤› ve ‹znik Konsiline baflkanl›k yapm›fl olmas›,
onun daha sonra ki dönemlerde aziz ilan edilmesine vesile oldu. ‹mparatorlukta
H›ristiyanl›¤›n tek resmi din olarak benimsenmesi I. Teodosios (379-395) döneminde oldu. Teodosios, ç›kard›¤› bir fermanla H›ristiyanl›¤› devletin resmi dini haline getirdi, di¤er tüm din ve inançlar›n varl›¤›n› yasa d›fl› ilan etti (Ostrogorsky,
1999, 49).
‹mparator Büyük Konstantinos döneminde en büyük dini sorun olarak ‹skenderiye Piskoposu Arius’un Hz. ‹sa’n›n do¤as› ve onun Tanr› ile iliflkisine yönelik
gelifltirdi¤i fikirlerden do¤an Arianizm mezhebi görülüyordu. Arius, Hz. ‹sa’n›n,
Tanr› ile ayn› özü tafl›mad›¤›n›, onun Tanr›’n›n yaratt›¤› varl›klardan biri oldu¤unu
kabul ediyordu. Teslis inanc›n› sorgulayan ve Hz. ‹sa’n›n tanr›l›¤› ilkesini karfl› ç›kan Arius’a göre Hz. ‹sa, Tanr› taraf›ndan insanl›¤›n selameti için özel olarak yarat›lm›fl bir insand›. Arius’un ö¤retisi 320 y›l›na kadar oldukça ra¤bet gördü ve benimsendi. Fakat 320 y›l›nda resmi kilise taraf›ndan sapk›n say›ld› (Gregory, 2008,
62-63).
Arianizm dolay›s›yla H›ristiyanlar aras›nda yaflanan fliddetli anlaflmazl›¤›n çözümü için imparator Büyük Konstantinos giriflim bafllatt›. Bu sorunun din adamlar›n›n genifl kat›l›m›yla ele al›nmas› ve bir çözüm bulunmas› amac›yla ekümenik kon-
41
42
Bizans Tarihi
sil toplamaya karar verdi. ‹mparatorlu¤un her yan›ndan gelen ruhbanlar›n kat›l›m›yla 20 May›s 325’de Nikaeia /‹znik’te bizzat ‹mparator Konstantinos’un baflkanl›k etti¤i ‹znik Konsili topland›. Burada yap›lan görüflmelerde; “Hz. ‹sa (O¤ul) yarat›lmam›flt›r ve Tanr› (Baba) ile ayn› özden vücuda gelmifltir” karar› al›nd›. Bu kararla Baba ve o¤ul’un eflit derecede tanr› oldu¤u ve her ikisinin, Kutsal Ruhla birlikte sonsuz oldu¤u, yani Teslis teyit edildi (Dikici, 2007, 39). Arius mahkûm olurken Arianizm sapk›nl›k say›ld›. ‹znik’te Arianizm d›fl›nda H›ristiyanl›k ve kiliseyi ilgilendiren baflka kararlar da al›nd›. Dini bir toplant›ya baflkanl›k etmesiyle Konstantinos kendisinden sonra gelen imparatorlara örnek oldu¤u gibi gittikçe Bizans’a
dönüflen ‹mparatorlukta siyasi iktidarla dini otoritenin birbiriyle olan girift ba¤›n›
da kurmufl oluyordu.
‹znik Konsili sonras›nda Ariusçular al›nan kararlar› benimsemediler. H›ristiyanlar aras›nda anlaflmazl›k ve gerilimler devam etti. 381 y›l›nda ‹stanbul’da toplanan
ikinci ekümenik konsilde ‹znik kararlar› teyit edildi ve H›ristiyan Kilisesinin amentüsü olan inanç formülü benimsendi. Hz. ‹sa’n›n do¤as›na iliflkin tart›flmalar ve anlaflmazl›klar ise sürüp gitti. Baz› kiliseler Hz. ‹sa’daki tanr›sal ve insani vas›flar›n bir
de¤iflime u¤ramadan ve birbiriyle kat›flmadan tek bir tabiat halinde bulundu¤unu
kabul ettiler. Bu inançta olanlara monofizit/tekdo¤ac› denildi (Gregory, 2008, 112).
Buna karfl›n kimi kilise otoriteleri Hz. ‹sa, insan olarak dünyaya geldi¤i ve tanr›sal
öz kendisine sonradan bahfledildi¤i inanc›n› benimsediler. Bu görüflte olanlara da
diofizit/çiftdo¤ac›lar denildi. Antakya kilise ekolünden Nestorius, diofizit inançtan
hareketle Hz. Meryem’in tanr› do¤urmad›¤›n›, onun befleri özellikleri olan ‹sa’y›
dünyaya getirdi¤i görüflünü savundu (Gregory, 2008, 109).
Nestorius’un görüfllerine karfl› fliddetli bir muhalefet ortaya ç›kt›. 431’de Efes’te
toplanan konsilde Nestorius’un ö¤retisi reddedildi fakat kendisi aforoz edilmedi.
Nestorius faaliyetlerine devam edip gittikçe güç toplay›nca 449’da toplanan II. Efes
konsilinde, Nestorius aforoz edildi ve kiliseler aras›nda ayr›l›k yafland› (Gregory,
2008, 111). Nestorius’un ö¤retisine ba¤l› kalanlar tüm bask› ve fliddete ra¤men
Nesturi Kilisesi etraf›nda varl›klar›n› devam ettirdiler. Monofizitçi Ermeni Gregoryen, Süryani ve M›s›r K›pti kiliseleri de Roma ve ‹stanbul’dan ba¤›ms›z olarak kendi cemaatlerini etraflar›nda toplad›lar. Bizans tarihi boyunca ortaya ç›kan dini anlaflmazl›klar, konsiller ve mezhep çat›flmalar› sadece din veya kiliseyle s›n›rl› kalmad›, Bizans’ta iktidar mücadelelerini, iktidarla halk›n iliflkilerini ve Bizans’›n d›fl
politikas›n› da etkiledi.
Kavimler Göçü ve Bat› Roma’n›n Çöküflü
Dördüncü yüzy›l›n dünya çap›nda en önemli geliflmelerinden biri flüphesiz kavimler göçüdür. Asya Hun ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl›yla bafllayan ve do¤udan bat›ya
bir dizi kavmin birbirini yerinden sürmesiyle, muazzam bir demografik hareket
olan kavimler göçünün y›k›c› etkileri Bizans ‹mparatorlu¤u üzerinde kendini göstermekte gecikmedi. 337’de Konstantinos’un ölümünden sonra onun halefleri ‹ranl›larla yap›lan savafllar ve kimi iç geliflmeler d›fl›nda ciddi bir tehditle karfl›laflmad›lar. ‹mparator ‹ulianos Apostate (361-363) döneminde ‹ranl›lara karfl› u¤ran›lan feci bozgun, ‹mparator ‹ovianos’u (363-364) a¤›r flartlar ve büyük toprak kay›plar›n›
kabul ederek ‹ranla bar›fl yapt›rmak zorunda b›rakm›flt›.
Fakat as›l büyük tehlike ‹mparator Valens (364-378) zaman›nda kavimler göçü
nedeniyle Bat›’da bafllayan Germen istilas› oldu. Germen kavimlerinden Saksonlar
Britanya’ya sald›r›rlarken Alamanlar Ren nehri boylar›nda, ‹ran kökenli Sarmatlar
ise Tuna bölgesinde ‹mparatorlu¤u zorluyorlard›. Germen as›ll› Gotlar›n Tuna ci-
var›nda görülmeleri çok daha büyük tehlikeyi beraberinde getirdi. Hun ilerleyifli
karfl›s›nda duramayan Vizigotlar yani Bat› Gotlar›, ‹mparator Valens’ten Trakya’ya
yerleflme izni istediler. ‹mparatorun bu talebe olumlu cevap vermesine ra¤men yerel otoritelerin Vizigotlara karfl› olumsuz tav›rlar›, imparatorluk güçleriyle onlar›
karfl› karfl›ya getirdi. ‹ki y›l boyunca devam eden çat›flmalarda taraflardan biri di¤erine üstünlük sa¤layamad›. Bunun üzerine ‹mparator Valens bizzat harekete geçerek Gotlar› ülkesinden ç›karmay› düflündü. 378 y›l›nda Edirne yak›nlar›nda yap›lan savaflta, Do¤u Gotlar›n›n yani Ostrogotlar›n da destekledi¤i Vizigotlar, Bizans
ordusunu korkunç bir hezimete u¤ratt›lar. Bizzat imparator Valens’in kendisi savafl
meydan›nda hayat›n› kaybetti (Gregory, 2008, 90). Bu yenilginin sonucu çok büyük oldu. Art›k bundan sonra imparatorlu¤un do¤usu bir yüzy›l boyunca Germen
istila tehditleriyle u¤rafl›rken imparatorlu¤un bat› kanad› ise do¤rudan bu istilaya
maruz kalacakt›r.
Valens’in ölümüyle sonuçlanan Got istilas› s›ras›nda ‹mparatorlu¤un Bat› bölümünü idare eden Gratianus (375-383), ordu komutanlar›ndan Teodosios’u do¤uyu
idare etmek üzere agustus ilan etti. ‹mparator Teodosios (379-395), çareyi Gotlarla anlaflma yapmakta buldu. Ostrogotlar›n Pannonia’ya Vizigotlar›n ise Trakya bölgesinin kuzeyine yerleflmelerine izin verildi. Gotlar bulunduklar› yerlerde özerk
olacaklar, vergilerden muaf tutulacaklar ve müttefik s›fat›yla devlete askeri yard›mda bulunacaklard›. Böylece ‹mparatorlu¤un Germen istila dalgas› alt›nda kalmas›n›n önüne geçildi¤i gibi, Gotlar›n birço¤u do¤rudan ‹mparatorun hizmetine al›nm›fl olunuyordu. Say›s› bir hayli azalm›fl olan imparatorluk ordusu Germenlerin kat›l›m›yla oldukça güçlü hale geldi. Fakat ordu komutanlar› aras›nda Germenlerin
say›s› gittikçe artmaya ve imparatorluk ordusu gittikçe Germenleflmeye bafllad›
(Ostrogorsky, 1999, 48).
Teodosios’un Gotlarla yapt›¤› bar›fl, imparatorlu¤u d›fl tehditten bir süreli¤ine
kurtard›. Britanya Hükümdar› Maximus, Gratianus’u öldürünce, Teodosios, onun
yerine II. Valentinianus’u getirdi. Fakat II. Valentinianus’un beklenilen baflar›y› bir
türlü sa¤layamamas› ve ç›kan baflka isyanlar karfl›s›nda güç durumda kalmas› üzerine Teodosios, Bat› iflleriyle bizzat meflgul olmak zorunda kald›. ‹syanlar bast›r›larak imparatorluk otoritesi yeniden tesis edildi. Bu s›rada II. Valentinianus’un varis
b›rakmadan ölümüyle ‹mparatorlu¤un Do¤u ve Bat› bölümlerinin idaresi yine tek
bir imparatorda yani Teodosios’un emri alt›na da birleflmifl oldu.
395 y›l›nda ‹mparator I. Teodosios, imparatorluk topraklar›n› o¤ullar› aras›nda
paylaflt›rd›. Buna göre Adriyatik’ten itibaren ‹mparatorlu¤un Bat› taraf›n› küçük o¤lu Honorios, Do¤u taraf›n› ise büyük o¤lu Arkadios yönetecekti (Ostrogorsky,
1999, 49). Tarihlere Roma ‹mparatorlu¤u’nun ikiye ayr›lmas› olarak geçen bu olay
asl›nda yeni bir fley de¤ildi. ‹dari bak›mdan kolayl›k sa¤lamak, imparatorluk ailesi
içerisinde iktidar kavgas› yaflanmas›n› önlemek, iç ve d›fl geliflmelerin zorunlu k›lmas› gibi nedenlerle imparatorluk idaresinin bölünmesi vakas› birçok defa yaflanm›flt›. Devletin birli¤i fikri hiçbir zaman terk edilmedi. Ortada iki devlet de¤il bir
devletin iki imparator yönetimindeki iki parças›n›n oldu¤u kabul ediliyordu. Devletin bütünlü¤ü anlay›fl› her ne kadar varl›¤›n› uzun süre muhafaza etmifl olsa da
fiili olarak imparatorlu¤un iki parças› aras›ndaki çözülme gittikçe kendini daha fazla hissettirecektir. Çünkü do¤uda ve bat›da geliflen flartlar birbirinden farkl›yd› ve
iki hükümet aras›ndaki rekabette kaç›n›lmaz olmaktayd›.
43
44
Bizans Tarihi
Harita 2.1
Kaynak: Ifl›n Demirkent, “Bizans” Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi, C.6, ‹stanbul 1992, s.231.
Arkadios Do¤u imparatoru oldu¤unda on sekiz yafl›ndayd›. Bat› imparatoru
Honorios ise on bir yafl›nda bir çocuktu. Teodosios, ölmeden önce Vandal kökenli Stilico’yu çocuklar›na yard›mc› olmas› için naip tayin etmiflti. K›sa bir süre sonra
Arkadios’un yönetimindeki Do¤u imparatorlu¤u fliddetli Got isyan›yla sars›ld›. Alarik idaresinde ayaklanan Gotlarla bar›fl, Alarik’e ordu komutanl›¤› görevinin verilmesi karfl›l›¤›nda sa¤land›. Gotlar›n ordudaki hâkim konumlar› özellikle ‹stanbul’da Gotlara karfl› bir tepkinin do¤mas›na yol açt› ve zaman içerisinde imparatorlu¤un do¤u bölümünde ordudaki Got nüfuzu k›r›lmaya çal›fl›ld›. Bat›’da ise Germenlerin özerk kitleler halinde kendi liderlerinin idaresinde bulunmalar› usulü devam ettirildi. Bu durum Bat› için çok olumsuz geliflmelere yol açacakt›r. Do¤u ‹mparatorlu¤u gelifltirdi¤i tedbirlerle bir süre sonra Alarik ve Gotlar›ndan kurtulmay›
baflard›. Alarik kendisine ba¤l› birliklerle ‹talya’ya karfl› sefere giriflti. Üç defa yap›lan kuflatman›n ard›ndan 410 y›l›nda Alarik, Honorios Ravenna’ya çekilince Roma’y› ele geçirdi (Ostrogorsky, 1999, 51).
Arkadios’un ölümünden sonra Do¤u ‹mparatorlu¤unun bafl›na II. Teodosios
(408-450) geçti. Onun hükümdarl›¤›nda sa¤lanan göreceli bar›fl ortam›nda önemli
icraatlar gerçeklefltirildi. ‹stanbul’da Büyük Konstantinos zaman›ndan beri mevcut
olan yüksek okul yeniden düzenlenip geniflletilerek 425 y›l›nda bir üniversite kuruldu. Bu Yunanca ve Latince e¤itim verilen bu okulda hukuk, hitabet, felsefe, gramer gibi dersler okutuluyordu (Dikici, 2007, 88). Hukuk alan›nda da önemli çal›flmalar yap›larak, eski Roma kanunlar› elden geçirilip, yeni konulan kanunlarla birlikte bir külliyat halinde Codex Teodosianos ad›yla yay›nland›.
II. Teodosios’un ‹stanbul’un güvenli¤i için infla ettirdi¤i surlar onun ad›n› yaflatan önemli bir faaliyetidir. Nüfusu h›zla artan ve gittikçe büyüyen flehir, bir süre
sonra Konstantinos’un yapt›rd›¤› surlar›n d›fl›na taflt›. Böylece mevcut surlar flehir
ve flehir halk›n›n tamam›n› koruma özelli¤ini yitirdi. Baflta Germenler olmak üzere d›fl sald›r›lar›n artarak tehlikeli bir hale gelmesi yeni surlar›n yap›lmas›n› zorunlu k›ld›. fiehrin tamam›n› güvence alt›na alan ve Konstantinos surlar›n›n çok daha
ötesinden geçen ‹stanbul surlar› 413 y›l›nda infla edildi. Bu surlar halen mevcudiyetini koruyan iç surlard›r. Do¤u ‹mparatorlu¤u üzerine Hun tehdidinin çökmesiyle 430’da ikinci s›ra yani d›fl surlar›n inflas›na bafllan›ld› ve 447 y›l›nda bitirildi. 439
y›l›nda ise flehri denizden gelebilecek tehlikelere karfl› koruyacak olan deniz kenar›ndaki surlar›n inflas›na baflland›. ‹ç surlar›n yüksekli¤i 10 m, kal›nl›¤› ise 5,2 m’dir.
20 m yüksekli¤indeki kuleler aras›nda 60 m mesafe bulunmaktad›r. Surlar›n önünde kaz›lan hendekler savunmay› daha güçlü k›lmaktad›r. Haliç’ten Marmara’ya
uzanan kara surlar›n›n uzunlu¤u 6670 metredir (Dikici, 2007, 86).
Attila yönetiminde Hun fetih harekât› bafllay›nca ‹stanbul’u surlarla çevirmenin
ne kadar önemli ve gerekli bir icraat oldu¤u anlafl›ld›. Hun ilerleyiflini durdurmak
için II. Teodosios, her y›l 300 kg alt›n› haraç olarak ödemeyi kabul etmiflti. Fakat
bu haraç ödenmeyince Attila 441 y›l›nda Pannonia ve Tuna boylar›na harekât düzenledi. Tuna boylar›ndaki flehirleri vuran Hun birlikleri Belgrad’› zapt ettiler. Nifl
ve Sofya Hunlar taraf›ndan ele geçirildi. Bizans kuvvetlerini ma¤lup eden Attila
442 y›l›nda ‹stanbul’a ulaflt› ve tarihte ilk defa flehri kuflatt›. Tam zaman›nda bitirilmifl olan surlar Attila’n›n Hunlar›n› durdurdu. ‹stanbul’un zapt›n› mümkün görmeyen Attila geri döndü ve Gelibolu civar›nda Bizans ordusunun kalanlar›n› da yok
etti. Bizans, Attila’ya y›lda 700 kg alt›na ç›kart›lan haraç ödemeyi kabul etti. 447’de
tekrar ‹mparatorluk topraklar›nda görülen Hunlar Bizans kuvvetlerini yenerek Balkanlar›n önemli bir k›sm›n› iflgal ettiler. Hun ak›nlar› karfl›s›nda çaresiz kalan Bizans 449’da flartlar› çok a¤›r olan anlaflma yapmak suretiyle bar›fl› bir kez daha sat›n ald› (Dikici, 2007, 92). 453 y›l›nda Attila’n›n ani ölümü hem Bat› hem de Do¤u
‹mparatorluklar›n› büyük bir tehlikeden kurtard›.
Teodosios ölmeden önce taht›n› Markianos’a (450-457) b›rakt›. 457 y›l›nda Markianos’un da ölümüyle imparatorluk taht›na kimin geçece¤i sorunu ortaya ç›kt›.
Ordu komutan› Alan as›ll› Aspar, yard›mc›lar›ndan Leon’u (457-474) imparator ilan
ettirdi. 457’de Leon, yap›lan dini merasimle Patrik Anatolios’un elinden taç giyen
ilk imparator oldu (Ostrogorsky, 1999, 55-56). I. Leon’un ilk y›llar›nda gerçek hâkim geriden devletin kaderine hükmeden ordu komutan› Aspar idi. Bir süre sonra
Leon, Aspar’›n vesayetinden kurtulman›n yollar›n› aramaya bafllad›. ‹savria’n›n savaflç› halk›ndan faydalanmay› düflündü ve ‹savrial› liderlerden Tarasis’i ‹stanbul’a
davet etti. Kalabal›k bir maiyetle ‹stanbul’a gelen Tarasis, burada ad›n› Zenon olarak de¤ifltirdi, ordu komutanl›¤›na atand› ve imparatorun k›z› Ariadne ile evlendi.
Bir süre içerisinde de gücünü Germenlerden alan Aspar’›n nüfuzu k›r›ld› ve düzenlenen bir tertiple de Aspar ve o¤lu öldürüldü. Art›k ‹mparatorlukta Germen nüfuzu yerini ‹savria etkisine b›rakt›.
474 y›l›nda I. Leon öldü¤ünde taht, kendisiyle ayn› ad› tafl›yan Zenon ve Ariadne’den do¤an torunu Leon’a kald›. Henüz 6 yafl›nda bulunan II. Leon’a babas› Zenon naip oldu. K›sa bir süre sonra da II. Leon hastalanarak ölünce imparatorluk iktidar› tamamen ve hukuken Zenon’a kald›. Zenon ordu içerisinde ‹savrial›lar› etkin
k›lmak için gayret gösterdi. Önemli komutanl›klara ‹savrial› flefleri getirdi. Bununla birlikte ‹stanbul’da halk Germenler gibi ‹savrial›lar› da barbar addediyor ve onlara karfl› nefret gösteriyorlard› (Ostrgorsky, 1999, 57).
45
Alan: Alanlar 1. yüzy›ldan
itibaren profesyonel savaflç›
süvari birlikleri olarak tarihi
kay›tlarda yer almaktad›r.
‹ran kökenli olan Alanlar;
Got, Hun ve Vandal
federasyonlar› içinde yer
alm›flt›r. Bafllang›çta Kuzey
Kafkasya bölgelerinde
görülürken göçler yoluyla
‹talya ve Kuzey Afrikaya
kadar yay›lm›fllard›r.
‹savria: Günümüzde bu yer
Konya’n›n Bozk›r ilçesinin
Ça¤layan kasabas›
yak›n›ndaki Zengibar
kalesidir.
46
Bizans Tarihi
Do¤u’da iktidar mücadelesi yaflan›rken Bat›’da önemli geliflmeler olmaktayd›.
455 y›l›nda Bat› imparatoru III. Valentinianus’un ölümünden sonra iktidar Germen
Ricimer’in eline kald›. Son derece güçlü bir konumda olan Ricimer, istedi¤ine imparatorluk tac›n› giydirmekte ve be¤enmedi¤ini tahttan atmakta hatta öldürmekteydi. On yedi y›l boyunca Bat›’n›n kaderine hükmeden Ricimer 472’de ölünce, bir
süre Zenon taraf›ndan tayin edilen kukla imparatorlar hükmettiler (Dikici, 2007,
98). 4 Eylül 476’da ordu komutan› Germen Odovakar, son Bat› ‹mparatoru Romulus Augustulus’u bir darbeyle tahttan uzaklaflt›rd›. Kendisi kral unvan›yla Zenon’a
itaatini bildirdi (Ostrgorsky, 1999, 57-58). Güya imparatorun emirleriyle ‹talya’y›
yönetecekti. Esas›nda ise Bat› ‹mparatorlu¤unun tüm di¤er eyaletleri gibi ‹talya’da
da Germen hâkimiyeti kurulmufl oluyordu. Bu olay tarihe Bat› Roma ‹mparatorlu¤unun y›k›l›fl› olarak kaydedildi (Dikici, 2007, 98-99).
Balkanlarda buluna Ostrogotlar, imparatorluk için sorun teflkil etmeye devam
ediyorlard›. Ostrogot flefler en yüksek askeri makamlara gelebiliyorlar, devlet içindeki çekiflmelere müdahale edebiliyor, ço¤u zamanda isyan ederek ülke arazilerini tahrip ediyorlard›. ‹mparator Zenon, Teodorik yönetimindeki Ostrogotlar› ‹talya’ya gitmeye ikna etti. 488 y›l›nda bat›ya do¤ru harekete geçen Ostrogotlar k›sa
sürede ‹talya’ya hâkim oldular. Odovakar’› yönetimden uzaklaflt›ran Teodorik,
493’te kesin baflar› kazand› ve ‹talya’da Ostrogot krall›¤›n› kurdu. Bizans, Germen
tehdidinden kesin biçimde kurtulurken Bat› tümüyle Germen egemenli¤i alt›na
girdi.
‹mparator Zenon 491’de ölünce yeni imparatoru belirleyecek olan ‹mparatoriçe Ariadne, halk›n “devlete Romal› ve Ortodoks bir imparator vermesi” talebine
uydu. Becerikli ve yetenekli saray memuru Anastasios imparator seçildi. ‹mparator
Anastasios (491-518) dönemi daha ziyade Bizans’›n iç bünyesindeki geliflmelerle
dikkat çekicidir. Anastasios’un ilk ifli devlet içinde bir güç haline gelmifl olan ‹savrial›lar›n etkinli¤ini k›rma giriflimleri oldu. Buna ‹savrial›lar sert tepki gösterdi. ‹savria isyanlar› üç y›l kadar sürdüyse de onlar en nihayetinde bir güç olmaktan ç›kart›ld›. Anastasios’un gerçeklefltirdi¤i mali reformlar devlet hazinesini zenginlefltirdi.
Onun ticaret ve zenaati destekleyen politikalar›yla ülke ekonomisi oldukça geliflme gösterdi. Anastasios’un Monofizit olmas› ve Monofizitlik lehine tak›nd›¤› tav›r,
özellikle ‹stanbul’da birçok isyan›n ç›kmas›na yol açt›. Her defas›nda bu isyanlar›n
üstesinden gelen Anastasios, 518’de öldü (Dikici, 2007, 101-105). Onun yerine saray muhaf›z birliklerinin komutan› ‹ustinos geçti. ‹ustinos’la birlikte Bizans tarihinde de yeni bir hanedan ve dönem bafllam›fl oldu. ‹ustinos imparatorluk yapt›¤›
518-527 y›llar› aras›nda iktidar gücünü kullanan esas›nda kendisi de¤il ye¤eni ‹ustinianos idi.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
4
Bizans döneminde
‹stanbul ilk defa ne zaman ve kim taraf›ndan kuflat›lm›flt›r?
SIRA S‹ZDE
‹ustinianos
Dönemi (527-565)
Bizans ‹mparatorlu¤u’nun ilk parlak dönemi olarak adland›r›lan ‹mparator ‹ustinianos’un saltanat y›llar› siyaset, hukuk ve imar baflta olmak üzere pek çok alanda
R U
imparatorlukS Otarihine
damgas›n› vurmufl ve imparatorlu¤un alt›n ça¤› olarak an›l›r
olmufltur. Roma ‹mparatorlu¤u onun yönetiminde yeniden ihya edildi.
Tam ad› DFlavius
‹ K K A T Petros Sabattius olan imparator ‹ustinianos, Makedonyal› bir
köylü ailesinin çocu¤uydu. Onun imparator olmas›ndaki en büyük flans› kendisinden önce imparator
olan general ‹ustinos’un ye¤eni olmas›d›r. Bu sayede küçük
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
yafllarda baflkent Konstantinopolis’e getirildi. Ald›¤› iyi e¤itim ve gösterdi¤i baflar›lar sonras›nda ordu komutanl›¤›na atand›. General ‹ustinos, 518 y›l›nda Anastasios’un ölümü üzerine da¤›tt›¤› paralarla senato üyelerini ikna ederek imparatorluk
taht›na oturunca ye¤eni ‹ustinianos’un imparatorluktaki mevkii daha da güçlendi
ve yüksek konsül makam›na getirildi. Bu dönemde gösterdi¤i parlak baflar›larla
‹mparator ‹ustinos’un en önemli yard›mc›s› ve taht›n›n orta¤› konumuna geldi. 527
y›l›nda ‹ustinos’un ölümünün ard›ndan ise en güçlü aday olarak imparatorluk tac›na sahip oldu (Ostrogorsky, 1999, 64).
‹ustinianos imparator olduktan sonra hem kendi yaflam› hem de imparatorluk
tarihi için en önemli geliflmelerden biri hiç flüphesiz Teodora ile yapm›fl oldu¤u evliliktir. Teodora yaflam› boyunca Bizans ‹mparatorlu¤u’nda egemenli¤i imparator
‹ustinianos’la paylaflt›. ‹ustinianos’un gerçek anlamda egemenlik orta¤› oldu. Teodora, kocas›n›n yan›nda bütün yetkileriyle tam bir imparatoriçe olarak hüküm
sürdü. Bu gücünü 532 y›l›nda baflkentte patlak veren Nika ayaklanmas› s›ras›nda
gösterdi.
‹mparator ‹ustinianos’un, Roma ‹mparatorlu¤u’nu yeniden ihya etmek maksad›yla yapt›¤› fetihleri ve askeri seferleri finanse etmek için halka a¤›r vergiler yüklemesi, memuriyetlerin sat›lmas› ve bürokrasinin halk› ezmesi gibi nedenler üzerine dimoslar (örgütlü toplumsal gruplar) birleflerek isyan ettiler. Bizans imparatorlu¤unda halk özellikle büyük kentlerde Maviler ve Yefliller ad›n› tafl›yan dimoslar
etraf›nda örgütlenmifllerdi. Bu Partiler sportif ve kültürel etkinlikleri organize ettikleri gibi, vergilerin toplanmas›, asayiflin sa¤lanmas›, mahallelerde bir tak›m belediye hizmetlerinin yürütülmesi gibi faaliyetlerinin yan›nda gerekti¤inde milis gücü
olarak da kentlerin savunmas›nda rol oynayabiliyorlard›. Aralar›nda her zaman k›yas›ya bir rekabet söz konusuydu. Bu rekabet dini alanda da kendini gösteriyordu. Aristokrasinin destekledi¤i Maviler daha ziyade diofizit inanc›n takipçisiydiler.
Buna karfl›n orta ve alt kesimin patrisi konumundaki Yefliller monofizit yandafl›
olarak biliniyordu. Onlar›n aras›ndaki fliddetli rekabetten siyasi iktidar her zaman
yararlan›rd›. Tahta geçen her yeni imparator bu patrilerden birini di¤erine karfl›
kullanarak otoritesini pekifltirirdi. Bu gruplar›n 532 y›l›nda ç›kard›¤› Nika ad›yla bilinen ayaklanma Bizans ‹mparatorlu¤u’nu derinden sarst›. Ayaklanan halk baflkent
Konstantinopolis’i yak›p y›kt› (Gregory, 2008, 131-132). Teodora’n›n kararl›l›¤›, komutan Belisarios’un ve diplomat Narsis’in becerisi ile bast›r›lan bu isyandan sonra
imparator da halk›n sayg› ve ba¤l›l›¤›n› arkas›na ald›. ‹syan›n bast›r›lmas›ndan sonra örgütlü toplumsal gruplar etkinliklerini zamanla kaybettiler.
‹ustinianos imparatorlu¤unu Roma’n›n bir zamanlar sahip oldu¤u tüm s›n›rlara
ulaflarak yeniden ihya etmeyi siyasetinin ana hedefi haline getirdi. Bu amaçla Vandallar, Ostrogotlar ve Vizigotlar gibi barbar krall›klar›n hâkim oldu¤u Bat› Akdeniz
havzas›n› fethetmeye öncelik verdi. ‹mparator ‹ustinianos dönemindeki söz konusu fetihlerde ve askeri baflar›larda etkili isim komutan Belisarios’tu. 533 y›l›nda Belisarios, ‹mparator ‹ustinianos’un emriyle 18.000 kiflilik bir savafl gücüyle Afrika’ya
sefer düzenledi. Bozguna u¤rayan Vandallar teslim olmak zorunda kald›lar (Gregory, 2008, 139). Belisarios, Vandallar karfl›s›ndaki galibiyetinin ard›ndan 535 y›l›nda bu defa Ostrogotlar üzerine sefer düzenledi. Ostrogotlar’›n fliddetli direnmeleri
neticesinde savafl oldukça uzun sürdü. Her ne kadar Bizans ordusu Dalmaçya, Sicilya, Napoli ve Roma baflta olmak üzere ‹talya topraklar›nda söz sahibi olsa da
Ostrogotlar›n bu fliddetli direnifli ordunun gücünü giderek zay›flatt›. Bir süre sonra Belisarios komutas›ndaki Bizans ordusu ard› ard›na bozgunlara u¤ramaya bafllad›. Yaklafl›k yirmi y›ll›k bir mücadele sonras› diplomat Narsis’in faaliyetleri saye-
47
48
Bizans Tarihi
sinde Bizans, 555 y›l›nda Ostrogotlara üstün geldi ve ‹talya, ‹mparator ‹ustinianos’un egemenli¤ini tan›d› (Ostrogorsky, 1999, 65). Bir y›l öncesinde ise ‹spanya’ya ç›kartma yapan Bizans ordusu Vizigotlara karfl› mücadele vererek baflar› elde etti. Böylece imparator ‹ustinianos dönemindeki fetihlerle Bizans, Roma imparatorlu¤unun eski topraklar›na yak›n bir alanda egemenlik kurdu.
Bat›’da bunlar yaflan›rken ‹mparatorlu¤un do¤u s›n›r›ndaki askeri gücü zay›f
düfltü. ‹mparator ‹ustinianos, bat›daki fetihlerde hareket serbestli¤i kazanabilmek
için ‹ran hükümdar› Anuflirvan ile bar›fl antlaflmas› yapm›fl ve ‹ran’a haraç ödemekteydi (Ostrogorsky, 1999, 66). ‹ki defa tekrarlanan antlaflma sonras›nda Bizans do¤u s›n›r›nda giderek güç kaybetmekteydi. Balkanlarda ise sald›rgan Slavlar, Cermen as›ll› Gepidler ve Türk as›ll› Kuturgular Bizans topraklar›n› ya¤mal›yor ve sonras›nda Tuna ›rma¤›n›n gerisine çekiliyorlard›. Bu kavimlerin ya¤ma dalgalar› her
ne kadar Balkanlardaki Bizans topraklar›nda onlar›n hâkimiyetlerini sa¤lamasa da
bu co¤rafyadaki Bizans gücünü zay›flat›yordu. ‹ustinianos, barbar kavimlerle bafl
edebilmek için Do¤u Avrupa s›n›rlar›nda beliren Avarlarla ittifak yapt›. Tüm bunlara ra¤men yap›lan baflar›l› fetihler ve diplomatik giriflimlerle Bizans hâkimiyetindeki topraklar hemen hemen iki kat›na ç›karmay› baflard›. Dalmaçya, ‹talya, Sicilya, Sardinya, Korsika, Balear Adalar›, Güneydo¤u ‹spanya, Kuzey Afrika Bizans
topraklar›na kat›lm›flt›. ‹ustinianos döneminde d›fl siyasi tehlikeler ve Nika isyan›yla patlak veren a¤›r iç huzursuzluklara ra¤men Bizans imparatorlu¤u görünürde,
eski Roma ‹mparatorlu¤u’nun ihtiflam›na kavuflmufl durumdayd›.
‹ustinianos, bir imparatorlu¤un ayakta durabilmesi için din ve hukuk alan›nda
birli¤in sa¤lanmas› gereklili¤ine inan›yordu. ‹mparatorluk kudretinin Tanr›n›n himayesinden geldi¤ine inanan kadim Roma imparatorlar›ndan farkl› düflünmüyordu. Bu bilinçle dolu Hristiyan bir imparator olan ‹ustinianos, dinin imparatorun
elinde güçlü bir araç oldu¤u düflüncesindeydi. ‹ustinianos, kiliseyi hükmü alt›na
almaya çal›flt›. Kiliseyi s›k› s›k›ya kendi otoritesi alt›na almay› gerekli görüyordu.
Gerçekçi karaktere sahip imparator tahta ç›kt›ktan sonra Roma kilisesini H›ristiyan
dünyas›n›n en büyük temsilcisi sayarak Papa Hormidas’dan temsilcilerini Konstantinopolis’e göndermelerini istedi. Bu sayede imparatorlu¤un Bat› k›sm›n›n ve Papan›n gönlünü kazanmaya çal›flt›. Ard›ndan Kad›köy (Halkidon) Konsili’nde al›nan
monofizit aleyhtar› kararlar› iptal ederek, monofizitlerin gönlünü kazand›. Her ne
kadar olumlu geliflmeler kaydetse de hem Papa hem de monofizitler üzerinde bekledi¤i kadar baflar› elde edemedi (Ostrogorsky, 1999, 71-72).
‹mparator ‹ustinianos döneminin en etkili ve sürekli olan faaliyetleri hukuk alan›ndaki büyük reformlar olmufltur. Codex ‹ustinianos veya Corpus Iuris Civilis
ad›yla bilinen yasalar külliyat› oluflturuldu. Bu külliyat›n; Institutiones ad› verilen
bölümü idari ve e¤itimle ilgili konular› kapsamaktayd›. Pandekta (Digesta) ise sosyal ve cezai konulara iliflkindi. Dönemin ihtiyaçlar›na göre ‹ustinianos bir ferman
fleklinde Novellae ad› verilen kanunlar koydu. Novellae’lar›n bir bölümü Yunanca
yaz›lm›flt›r. Hukuki reformlarla Antik Roma’dan kalma kanunlar elden geçirilip ve
günün gerçeklerine uygun hale getirildi (Ostrogorsky, 1999, 69-70). Söz konusu
kanunlar büyük ölçüde H›ristiyanlaflt›r›ld›. Hukuk d›fl›nda, ‹ustinianos’un antikça¤dan kalma Atina akademisini 529 y›l›nda kapatt›rarak, Konstantinopolis’te bir yüksek okul kurdurmas› da bir reform olarak de¤erlendirilir.
‹ustinianos döneminde özellikle baflkentte önemli imar faaliyetleri gerçeklefltirildi. Bunlar›n içinde ‹stanbul’un en önemli yap›s› Ayasofya’n›n infla ettirilmesidir.
‹mar faaliyetleri Nika isyan›n verdi¤i a¤›r tahribattan sonra daha yo¤un bir flekilde
yürütülmüfltür. ‹syan sonras› hasar gören Ayasofya dünyan›n en büyük kubbeli bazilikas› olarak 532 - 537 y›llar› aras›nda yeniden infla edildi (Dikici, 2007, 119).
565 y›l›nda ‹ustinianos öldükten sonra büyük umutlarla ihya edilen imparatorluk ihtiflam›n› koruyamad›. Onun halefi ‹mparator II. ‹ustinos (565-578) zaman›nda da¤›lma hemen kendini gösterdi. 568 y›l›nda Langobardlar ‹talya’ya girdiler ve
k›sa zamanda ülkenin büyük k›sm›na el koydular (Gregory, 2008, 150). ‹spanya’da
bafllayan Vizigot ilerleyifli de durdurulamad› ve 584 y›l›nda buras› da kesin biçimde Bizans’›n yönetiminden ç›kt›. Kuzey Afrika’da Berberilere karfl› mücadele büyük fedakârl›klar pahas›na baflar›l› oldu. Bu bölge ‹slam fetihlerine kadar Bizans
egemenli¤inde kald›. Bu kay›plarla Bizans ‹mparatorlu¤u Do¤u Akdeniz’e münhas›r bir devlet haline döndü.
Bat›’n›n kesin biçimde kayb› Bizans yönetiminin daha büyük bir özenle do¤u
ifllerine yo¤unlaflmas›na neden oldu. ‹mparator II. ‹ustinos, ‹ran fiah›na haraç ödemeyi reddedince, Sasanilerle sert ve uzun süreli bir savafl bafllad›. Bu savafl›n bafllamas›nda ‹ran’›n ötesinde Orta Asya’da egemenlik kurmufl olan Götürklerin de etkisi büyüktü. Göktürk Yabgusu ‹stemi, ‹stanbul’a elçi göndererek Bizans’la diplomatik temas kurup Sasanilere karfl› ittifak teklif etti. Bizans bu teklife bir taraftan
olumlu cevap verirken di¤er taraftan Göktürklerin rakipleri Avarlara yard›mc› olunca planlanan ittifak kurulamad› (Palazademir, 2002). ‹mparator II. ‹ustinos devrinde bafllayan Bizans-Sasani savafllar› uzun y›llar boyunca devam etti. Her iki devlette bu savafllarda askeri ve ekonomik güçlerini bir hayli zay›flatt›lar. Bu zay›fl›k 7.
yüzy›l›n ilk yar›s›nda gerçekleflecek olan ‹slam fetihleri için çok uygun bir zemin
oluflturmufltur.
Alt›nc› yüzy›l›n son çeyre¤inde Bizans’› Avrupa cihetinden zorlayan en önemli
geliflme Avar ve Slavlar›n Orta Avrupa ve Balkanlara girmeleri oldu. Büyük kitleler halinde harekete geçen Avar - Slav dalgalar› Sava ve Tuna’daki Bizans savunmas›n› ortadan kald›rarak Selanik’e kadar uzanan ak›nlar yapt›lar. Alt›nc› yüzy›l›n
seksenli y›llar›nda Slav kabileleri sadece ya¤ma yapmakla yetinmeyip ülke arazilerine de sa¤lamca yerlefltiler. Daha önceleri yaflanan Germen göçleri ve di¤er kavimlerin istila hareketleri geçici olup, Bizans imparatorlu¤u bir flekilde onlardan
kurtulmay› baflarm›flt›. fiimdi ise Slavlar›n, Balkanlar’› yurt edinmeleri söz konusuydu. Böylece ileride Bizans topraklar› üzerinde Slav devletlerinin kurulmas› sonucunu do¤uran oluflum bafllad› (Ostrogorsky, 1999, 75-76).
‹mparator Mavrikios (582-602) döneminde gerek Tuna boylar›nda Slavlara karfl›, gerekse do¤uda ‹ranl›lara karfl› baflar›yla mücadele edilmeye çal›fl›ld›. Askeri ve
idari alanda yap›lan düzenlemelerle devletin güçlü k›l›nmas› için çaba sarfedildi.
Fakat Mavrikios’un sergiledi¤i sert yönetim, örgütlü toplumsal gruplar Maviler ve
Yefliller yönetime tepkileri v.b. nedenler iç çat›flmay› do¤urdu. ‹stanbul’da ç›kan
bir isyan sonucu Mavrikios tahttan at›ld› ve komutanlardan Fokas, senatonun da
onay› ile imparator ilan edildi. 602 y›l›ndan 610 y›l›na kadar Bizans iktidar›n› elinde bulunduran Fokas tam bir tedhifl rejimi kurdu. Onun bask›ya dayal› yönetimi,
Balkanlar’da Slav-Avar ilerleyifli ve do¤uda ‹ran savafllar›yla birleflince Bizans ‹mparatorlu¤u tam bir çöküflün efli¤ine geldi. 610 y›l›nda Fokas’›n zulme dayal› yönetimini askeri bir müdahaleyle sona erdiren ve Bizans tarihinde yeni bir dönemi
bafllatan Heraklios, devleti de çöküflten kurtaran olarak tarihe ad›n› yazd›rd›.
49
50
Bizans Tarihi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Roma ‹mparatorlu¤u’nun Bizans’a dönüflümünü
aç›klayabilmek;
Bizans denilen devlet asl›nda Roma imparatorlu¤unun bir devam›d›r. Bizansl›lar da kendilerini
Romal› olarak adland›rm›fllard›r. M.Ö. 753 y›l›nda
kurulan Roma flehri Latium olarak adland›r›lan
Orta ‹talya bölgesinde hâkimiyet kurmufltur. Roma halk› M.Ö. 509 y›l›na kadar devam eden Krall›k devrinde patriciler, plepler, cliens ve köleler
olmak üzere 4 toplumsal s›n›fa ayr›lm›flt›r. Devletin bafl›nda tanr›n›n r›zas›n› kazanm›fl oldu¤una
inan›lan bir kral bulunmaktayd›. Senato ve Comitia Curiata krala yard›mc› olan kurumlard›. M.Ö.
509 - M.Ö. 27 y›llar› aras›nda Roma’da aristokratik bir Cumhuriyet oluflturulmufltur. Sadece patricilere ait olmak üzere bu dönemde Roma vatandafll›k hukuku gelifltirilmifltir. Bu hukuk daha sonra Bizans hukukununda temelleri olacakt›r. ‹mparatorluk döneminde Roma önce ‹talya yar›madas›ndaki devletleri daha sonra Kartaca, Makedonya, Yunanistan ve Anadolu’daki devletleri yenerek tüm Akdeniz havzas›nda hâkimiyet kurmufltur. Bu co¤rafi alan büyük ölçüde Bizans devletinin de egemenlik alan›n› oluflturacakt›r. M.Ö.
27 ila 284 y›llar› aras›ndaki ‹mparatorluk döneminde Roma devletinin s›n›rlar› kuzeyde ‹ngiltere’den güneyde Afrika çöllerine, bat›da Atlas Okyanusundan do¤uda Mezopotamya topraklar›na
kadar uzanm›flt›r. Bu genifl co¤rafyan›n yönetimi
zorlaflm›fl ve Roma idari alanda reform ihtiyac›
duymufltur. Böylece Roma’n›n do¤u topraklar›nda Bizans’›n oluflumuna zemin haz›rlanm›flt›r.
Bizans’› ortaya ç›karan unsurlar› aç›klayabilecek;
Dioklitianos (284 - 305) döneminde tetrarhia sistemine geçilmifl imparatorluk; Do¤u, Balkan/‹lirya, ‹talya ve Bat›/Galya olmak üzere dört eyalete ayr›lm›flt›r. Dioklitianos imparatorluk merkezi
olarak do¤uda ‹zmit’i seçmifltir. Milano, Selanik
ve Trier dörtlü yönetim sisteminin di¤er merkezleri olmufltur. Bu eyaletler aras›nda Anadolu merkezli do¤u eyaleti daha sonra Bizans’›n da kurulaca¤› topraklar olacakt›r. Bu bölgede yer alan
antik Yunan kültürü, yeni yay›lmaya bafllayan
Hristiyanl›k inanc›, Roma hukuku ve devlet anlay›fl› ile ‹stanbul’un infla edilerek 330 y›l›nda baflkent ilan edilmesi Bizans’› ortaya ç›karan unsurlar olmufltur.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Bizans’›n do¤uflu sürecindeki tarihsel geliflmeleri
tart›flabilecek;
Dioklitianos’un 284 y›l›ndan sonra giriflti¤i idari
reformlar imparatorlu¤un do¤u bölgesini daha
önemli hale getirmifltir. Büyük Konstantinos döneminde 324 y›l›nda yeni baflkent olarak ‹stanbul’un inflas›na bafllanmas› ve 330 y›l›nda bitirilmesi Bizans’›n da bafllang›c›n› oluflturan olaylar
olmufltur. ‹stanbul’da saray, surlar ve forumun
inflas› kadar Aya Sofya ve Aya ‹rini kiliselerinin
yap›m›na bafllanmas› ve H›ristiyanl›¤›n serbest
b›rak›lmas› daha sonra imparatorlu¤un en büyük
ortak paydas› olacak H›ristiyanl›¤›n yayg›nlaflmas›na neden olmufltur. Bizans bu süreçte Roma
devlet gelene¤ini, hukukunu ve imparatorun s›n›rs›z yetkilerini devlet anlay›fl› içine adapte etmifltir.
H›ristiyanl›¤›n Bizans’›n oluflumundaki etkisini
aç›klayabileceksiniz
Roma’da yasakl› olan H›ristiyanl›k dininin ‹stanbul’da serbest b›rak›lmas› Bizans baflkentini
önemli bir dini merkez haline getirmifltir. 325 y›l›ndan bafllayarak toplanan çeflitli dini konsillerde Ariyanizm ve Nestorius gibi H›ristiyanl›¤›n di¤er yorumlar› reddedilerek teslis anlay›fl› Ortodokslu¤un temeli olarak benimsenmifltir. Daha
sonra imparatorlu¤un siyasi gücü ile resmi Ortodoksluk anlay›fl› tüm imparatorlu¤a empoze edilmifltir.
51
1. Afla¤›dakilerden hangisi Krall›k Devri Roma’n›n özelliklerinden biri de¤ildir?
a. ‹lk kral›n efsanevi Romulus olmas›
b. Senato ve Comitia Curiata’n›n siyasal yaflamda
önemli rol oynamalar›
c. Pleplerin Patricilerle eflit haklara sahip olmalar›
d. Etrüsk kökenli krallar da iktidara gelmesi
e. Toplumsal örgütlenme: aile-gens-curia-tribus
fleklinde olmas›
2. Afla¤›dakilerden hangisi Roma devleti’nin yönetim
birimlerinden biri de¤ildir?
a. Senato
b. Lordlar kamaras›
c. ‹mparator
d. Comitia Curiata
e. Consilia Plebis
3. Afla¤›dakilerden hangisi Roma devleti’nin yapt›¤› savafllardan biri de¤ildir?
a. Pön Savafl›
b. Teselya Savafl›
c. Magnesia Savafl›
d. Pidna Savafl›
e. Termofil Savafl›
4. Afla¤›daki bölgelerden hangisi Roma devleti s›n›rlar›
içinde yer almam›flt›r?
a. ‹ran
b. Yunanistan
c. Anadolu
d. ‹ngiltere
e. Pannonia
5. Afla¤›dakilerden hangisi Dioklitianus Döneminde
oluflturulan eyaletlerden biri de¤ildir?
a. Do¤u
b. Balkan/‹lirya
c. ‹talya
d. Güney/Afrika
e. Bat›/Galya
6. Bizans’ta H›ristiyanl›k hangi fermanla serbest b›rak›lm›flt›r?
a. ‹zmit
b. ‹znik
c. Efes
d. Milano
e. Kad›köy
7. Afla¤›dakilerden hangisi II. Teodosios zaman›nda
gerçeklefltirilen faaliyetlerden biri de¤ildir?
a. ‹stanbul’da bir üniversite kurulmas›
b. Forum’un inflas›
c. Codex Teodosianos’un oluflturulmas›
d. ‹stanbul d›fl surlar›n›n inflas›
e. Deniz surlar›n›n inflas›
8. Roma devleti 395 y›l›nda Do¤u ve Bat› Roma olarak
kimin döneminde ikiye ayr›lm›flt›r?
a. I. Teodosios
b. Valens
c. Arkadios
d. Zenon
e. ‹ustinianos
9. Bat› Roma imparatorlu¤u kimler taraf›ndan 476 y›l›nda y›k›lm›flt›r?
a. Hunlar
b. Kartacal›lar
c. Cermenler
d. M›s›rl›lar
e. Sasaniler
10. ‹ustinianos Döneminde 532 - 537 y›llar› aras›nda infla ettirilen dünyan›n en büyük kubbeli bazilikas›
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sergios Bakhos Kilisesi
b. Aziz Nikolaos Kilisesi
c. Aziz Poliefktos Kilisesi
d. Aya ‹rini Kilisesi
e. Aya Sofya Kilisesi
52
Bizans Tarihi
1. c
S›ra Sizde 1
Krall›k döneminde Roma halk› 4 toplumsal s›n›fa ayr›lm›flt›r. Bunlarda ilki siyasal halklara sahip ve askerlik
yapmakla yükümlü olan toprak sahipleri ile aristokratlardan oluflan patricilerdir. Bunlar aralar›ndan kral› ç›kartt›klar› gibi senato ve comitia curiata olarak adland›r›lan meclislerle krala da yard›mc› oluyorlard›. ‹kinci s›n›f› küçük arazi sahipleri, zanaatç›lar, tüccarlar oluflturuyordu. Bu s›n›f plep olarak biliniyordu ve herhangi
bir siyasi hakk› bulunmuyordu. Hukuken patriciler gibi
özgür kabul ediliyorlar ve yarg›lanabiliyorlard›. Üçüncü
s›n›f ise particilerin arazilerinde kirac› olarak ya da zanaatkâr olarak faaliyet gösteren ve yanaflma diye bilinene clienslerdi. Bunlar›n da plepler gibi siyasi haklar›
yoktu. Roma’da son toplumsal s›n›f› ise bir mal olarak
bak›lan ve hiçbir hak ve özgürlükleri bulunmayan köleler oluflturuyordu. Roma halk›n›n en küçük toplumsal
örgütünü baba otoritesine dayanan aile kurumu oluflturuyordu. Ayn› soydan gelen aileler gens ad› verilen akraba birliklerini kuruyordu. Gensler birleflerek halk meclisleri olan curialar› oluflturuyordu. Bunlar da Ramnes,
Tities ve Lucheres adl› üç büyük tribusu meydana getiriyorlard›. Bu örgütlenme sadece partici s›n›f›na mensup olan vatandafllar için geçerliydi.
2. b
3. e
4. a
5. d
6. d
7. b
8. a
9. c
10. e
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Krall›k Devri” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Krall›k, Cumhuriyet ve
‹mparatorluk” bölümlerini yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Cumhuriyet ve ‹mparatorluk” “bölümlerini yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “III. Yüzy›lda Roma ‹mparatorlu¤u’nun S›n›rlar›” bölümünü yeniden
okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dioklitianos ve Reformlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Konstantinos ve ‹stanbul’un Kurulmas› ile Roma ‹mparatorlu¤unun
H›ristiyanlaflmas› ve Dini Mücadeleler” bölümlerini yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Kavimler Göçü ve Bat› Roma’n›n Çöküflü” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “‹ustinianos Dönemi”
bölümünü yeniden okuyunuz.
S›ra Sizde 2
Roma imparatorlu¤u do¤uda Mezopotamya’dan bat›da
Atlas Okyanusuna, güneyde Sahra çöllerinden kuzeyde
‹ngiltere’ye kadar olan bölgede hâkimiyet kurmufltur.
Ancak Akdeniz havzas› egemenlik alan›n›n temelini
oluflturmufltur.
S›ra Sizde 3
Bizans devletinin ilk imparatoru kabul edilen Büyük
Konstantinos (324 - 337) döneminde 324 y›l›nda ‹stanbul’un inflas›na bafllanm›flt›r. 11 May›s 330 tarihinde Yeni Roma (Nova Roma) ad›yla Bizans’›n baflkenti olmufltur. fiehrin kurucusuna atfen Konstantinopolis denilmifltir.
S›ra Sizde 4
‹stanbul Bizans döneminde ilk defa 442 y›l›nda Hun
imparatoru Attila taraf›ndan kuflat›lm›flt›r. II. Teodosios
(408 - 450) zaman›nda infla ettirilen d›fl flehir surlar› Attila’n›n ‹stanbul’ almas›na engel olmufltur.
Akflit, O. (1985). Roma ‹mparatorluk Tarihi, ‹stanbul:
‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›
Cheyne, J.-C. (2005). Bizans Tarihi, çev. ‹. Yerguz, Ankara: Dost Kitabevi
Demircio¤lu, H. (1998). Roma Tarihi. I. Cilt. Cumhuriyet, Ankara: Türk Tarih Kurumu
Dikici, R. (2007). fiu Bizim Bizans, ‹stanbul: Remzi Kitabevi
Freeman, C. (2003). M›s›r, Yunan ve Roma. Antik Akdeniz Uygarl›klar›, Ankara: Dost Kitabevi
Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaça¤ ‹mparatorlu¤unun fiafl›rt›c› Yaflam›, çev. U. Kocabaflo¤lu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nevi
Grant, M. (200). Roma’dan Bizans’a, çev. Z. Z. ‹lkgelen, ‹stanbul: Homer Kitabevi
Gregory, Timothy E. (2008). Bizans Tarihi, çev. E. Ermert, ‹stanbul: YKY
‹plikçio¤lu, B. (2007). Hellen ve Roma Tarihinin Anahatlar›, ‹stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›
Mango, C. (2008). Bizans Yeni Roma ‹mparatorlu¤u,
çev. G. Ça¤al› Güven, ‹stanbul: YKY
Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi, çev. F.
Ifl›ltan, Ankara: Türk Tarih Kurumu
Palaz Demir, H. (2002). VI. Yüzy›l Kaynaklar›na Göre
Göktürk-Bizans ‹liflkileri, ‹stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›
Prokopius. (2001). Bizans’›n Gizli Tarihi, çev. O. Duru,
‹stanbul: ‹fl Bankas› Yay›nlar›
Y›ld›r›m, R. (2002). ‹lkça¤ Tarih ve Uygarl›klar›, ‹zmir:
Meridyen yay›nc›l›k.
53
3
B‹ZANS TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Hz. Muhammed döneminde Bizans’la iliflkileri tart›flabilecek;
Dört Halife döneminde Bizans topraklar›nda gerçekleflen fetihler ve sonuçlar›n› çözümleyebilecek;
Emevî-Bizans iliflkilerinin temel niteliklerini de¤erlendirebilecek;
Abbâsî-Bizans iliflkilerinin mahiyetini çeflitli aç›lardan de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Hz. Muhammed
Muâviye b. Ebû Süfyan
Hârûn er-Reflîd
Me’mûn
Heraklios
II. Iustinianos
III. Leon
‹rini
Nikiforos
Teofilos
Suriye
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Filistin
M›s›r
Kuzey Afrika fetihleri
Mûte
Tebük
Ecnâdeyn
Yermük
Sâife
‹stanbul kuflatmalar›
Beytülhikme
Bryas Saray›
‹çindekiler
Bizans Tarihi
Bizans ve
Müslüman Araplar
• G‹R‹fi
• HZ. MUHAMMED DÖNEM‹NDE
B‹ZANS’LA ‹L‹fiK‹LER
• DÖRT HAL‹FE DÖNEM‹NDE
• EMEVÎLER DÖNEM‹NDE B‹ZANS’LA
‹L‹fiK‹LER
• ABBÂSÎLER DÖNEM‹NDE
Bizans ve Müslüman Araplar
G‹R‹fi
‹slâmiyet’in VII. yüzy›l bafllar›nda Arap yar›madas›nda do¤ufluyla bafllay›p Bizans
imparatorlu¤unun 1453 y›l›nda y›k›l›fl›na kadar devam eden ‹slâm-Bizans iliflkileri,
dokuz as›r gibi uzun bir dönemi kapsamaktad›r. ‹slâm’›n do¤ufl y›llar›nda Ortado¤u topraklar›nda Bizans imparatorlu¤u, Sâsânî imparatorlu¤u ile as›rlard›r devam
ede gelen bir mücadele içerisinde idi. ‹slâm’›n bölgede üçüncü bir güç olarak do¤uflundan sonra yar›m yüzy›l gibi k›sa bir zaman diliminde Müslüman Araplar’›n
gerçeklefltirdikleri fetih faaliyetleri sonucu Sâsânî imparatorlu¤u tarihe kar›flt›. Bizans imparatorlu¤u ise uzun süredir Sâsânîler karfl›s›nda korumaya çal›flt›¤› Suriye,
Filistin ve M›s›r gibi önemli bölgelerin Müslüman Araplar›n eline geçmesine engel
olamad›. Müslüman Araplar bu fetihlerin ard›ndan Anadolu’ya çok say›da sefer düzenleyip önemli baflar›lar elde ettiler. Hatta Bizans’›n baflkenti ‹stanbul, birkaç defa Müslüman Araplar taraf›ndan kuflat›ld›. Araplar’dan sonra Selçuklu ve Osmanl›
Türkleri, Müslüman - Bizans mücadelesini sürdürdü. Nihayet 29 May›s 1453’te Fatih Sultan Mehmed’in ‹stanbul’u fethi ile Bizans imparatorlu¤u da tarihe kar›flt›.
Arap-‹slâm kaynaklar›nda Bizansl›lar için genellikle Rûm ifadesi kullan›l›r. Bu
terim Romal› ve Bizansl›lar’›n kendileri için kulland›¤› Romal›lar anlam›ndaki Romei tabirinin Arapça’ya geçmifl fleklidir. Anadolu baflta olmak üzere Bizans topraklar›n› ifade etmek üzere Bilâdü’r-Rûm/Arzu’r-Rûm, Akdeniz için Bahru’r-Rûm,
Bizans imparatorlar› için ise Kayser’in yan›s›ra Meliku’r-Rûm, ‘Azîmu’r-Rûm vs.
ifadeler kullan›lmaktad›r. Bunlardan baflka genel olarak gayri Müslimler için kullan›lan küffâr/kefere ve bütün H›ristiyanlar› ifade eden en-nasârâ ile temelde Yahudi ve H›ristiyanlar› tan›mlamak üzere kullan›lan Ehlü’l-kitâb kavram› da zaman zaman Bizansl›lar için kullan›lm›flt›r. Kur’ân-› Kerim’de bir defa zikredilen ve müstakil bir sûreye ad›n› veren er-Rûm ifadesi, Bizansl›lar için kullan›lm›fl ve onlar›n Sâsânîler karfl›s›nda ald›klar› ma¤lubiyete iflaret edilerek üç ilâ dokuz y›l içinde Sâsânîler’e galip gelecekleri bildirilmifltir (Rûm 30/1-5; Demirkent 1998, s. 212).
Bizans kaynaklar›nda da Araplar için genellikle Arap kelimesinin Yunanca ço¤ul flekli olan Arabes veya Hz. ‹brahim’in eflleri Sâre ve Hâcer’e nispetle Sâre ve
Hâcer’den ço¤alanlar anlam›nda Sarakini ve Agareni, ya da Hz. ‹brahim’in o¤lu
Hz. ‹smail’e nispetle ‹smailite (‹smailo¤ullar›) terimleri kullan›l›r. Eski Yunan ve
Roma dönemi anlay›fl›n›n bir uzant›s› olarak Bizansl›lar’›n kendileri d›fl›ndaki milletler için kulland›klar› barbar (barbari) terimi ile de bazen Araplar kastedilmifltir.
56
Vassal: Herhangi bir devletin
kendisinden daha güçlü
di¤er bir devletin himayesini
kabul edip ona tabi olma
durumuna vassall›k
denilmektedir.
Bizans Tarihi
‹slâm öncesinde Araplar ile Bizans aras›nda çeflitli iliflkiler gerçekleflmifltir.
Özellikle Arap yar›madas› üzerinde nüfuz mücadelesi veren Bizans ve Sâsânî imparatorluklar› için Araplar ayr› bir önem tafl›maktayd›. Bu dönemde baz› Arap kabileleri Bizans’›n etkisiyle H›ristiyanl›¤› kabul edip bu imparatorlu¤un yan›nda yer
al›rken baz› Arap kabileleri de Sâsânîler saf›nda yer almaktayd›. Meselâ, ‹slâm’›n
hemen öncesinde iki imparatorluk aras›nda tampon vazifesi gören devletçiklerden
Gassânîler Bizans’›n, Hireliler (Lahmîler) ise Sâsânîler’in vassal› idi. Tenûhîler, Selîhîler ve Kindeliler’in yan›s›ra Cüzâm, Kelb ve Ta¤lib gibi H›ristiyan Arap kabileleri de Bizans’›n müttefiki idiler. Bizans imparatorlu¤u dönemin di¤er önemli gücü olan Sâsânî imparatorlu¤u ile mücadelesinde çeflitli H›ristiyan Arap kabilelerinden destek almaktayd›. Meflhur flairlerden Kinde’li ‹mruü’l-Kays, Benî Bekir b. Vâil’e mensup Amr b. Kami’e, Kuss b. Sâide el-‹yâdî ve Hassân b. Sâbit Bizans çevrelerinde dostluk kurdular. Hz. Peygamber’in büyük dedesi Hâflim b. Abdümenâf
Suriye’ye gidip Bizans imparatoru ile görüflmüfl ve ondan Mekkeli tacirlerin emniyet içerisinde bölgeye gelerek ticaret yapabileceklerine dair bir belge alm›flt›r. Böylece Mekke ticareti d›fla aç›lm›flt›r. Hâflim b. Abdümenâf ve kardeflleri ‹ran, Habeflistan ve Yemen hükümdarlar›ndan da benzeri imtiyazlar elde ettiler. Kur’ân-› Kerim’de Kureyfl sûresinde geçen îlâf terimiyle bu antlaflmalar kastedilmektedir. Hz.
Muhammed’in peygamberlikten önce Bizans hâkimiyetindeki Suriye bölgesine ticari seyahatler yapt›¤› bilinmektedir. Kureyfl’in milâdî 605 y›l›nda gerçeklefltirdi¤i
ve o s›rada 35 yafl›nda bulunan Hz. Muhammed’in de kat›ld›¤› Kâbe tamiri için K›z›ldeniz’de fiu’aybe liman›nda karaya oturan bir Bizans gemisinin keresteleri kullan›lm›fl ve gemide bulunan usta Bâkûm er-Rûmî, Kâbe’nin tamirinde istihdam edilmifltir (Genifl bilgi için bk. Avc› (2003), s. 23-35).
Hz. Peygamber ve Dört Halife döneminden itibaren Emevîler, Abbâsîler, Endülüs Emevîleri, Fât›mîler, Selçuklular, Eyyûbîler, Memlükler ve son olarak 1453’te ‹stanbul’u fethedip Bizans’›n varl›¤›na son veren Osmanl›lar’›n ve bu arada kurulan
di¤er Müslüman devlet ve hânedanlar›n da Bizans’la siyasî, askerî, ekonomik, dinî
ve sosyo-kültürel münasebetleri olmufltur.
‹slâm’›n VII. yüzy›lda Arap yar›madas›nda do¤uflundan itibaren 1453’te imparatorlu¤un y›k›l›fl›na kadar dokuz as›r gibi uzun bir süre içerisinde Bizans, bafllang›çta Müslüman Araplar’a, daha sonra da Selçuklular ve Osmanl›lar gibi Müslüman
Türkler’e “komflu” ve “öteki” olmufl, bu süreçte gerçekleflen çok yönlü iliflkilere
ba¤l› olarak savafl ve bar›fl iç-içe yaflanm›flt›r. Yukar›da çizilen genel tablo çerçevesinde bu ünitede genel bir fikir vermek amac›yla Hz. Muhammed, Dört Halife,
Emevîler döneminde Bizans’la iliflkiler konu edilmekte ve Abbâsî-Bizans iliflkileri
de 10. yüzy›l›n sonuna kadar anlat›lmaktad›r.
HZ. MUHAMMED DÖNEM‹NDE B‹ZANS’LA ‹L‹fiK‹LER
(610 - 632)
Müslümanlarla Bizansl›lar aras›ndaki iliflkilerin bafllang›c›n› ‹slâm’›n ilk y›llar›na kadar götürmek mümkündür. ‹slâm’›n do¤ufl y›llar›nda devam etmekte olan BizansSâsânî savafllar›nda Müslümanlar, Ehl-i kitâb olduklar› için Bizansl›lar›, putperest
Araplar da Mecûsi (ateflperest) ‹ranl›lar›n taraf›n› tutmakta idiler. Bizans’›n Sâsânîler karfl›s›nda peflpefle yenilgiye u¤ramas› Müslümanlar› üzmekte, buna karfl›l›k
müflrikleri fl›martmaktayd›. Kur’ân-› Kerim’de yer alan Bizansl›lar anlam›ndaki Rûm
sûresinin ilk âyetleri bu aç›dan oldukça dikkat çekicidir: “Bizansl›lar (Araplar›n
bulundu¤u bölgeye) en yak›n yerde yenilgiye u¤rad›lar. Hâlbuki onlar bu yenilgilerden sonra üç ilâ dokuz y›l içinde galip geleceklerdir. Eninde sonunda emir Al-
57
3. Ünite - Bizans ve Müslüman Araplar
lah’›nd›r. O gün müminler de Allah’›n yard›m›yla sevineceklerdir” (Rûm 29/1-5).
Gerçekten de öyle olmufl, bir müddet sonra Bizansl›lar, Sâsânî devleti karfl›s›nda
zaferler kazanm›fl ve Müslümanlar da bu zafer haberleri üzerine sevinç duymufllard›r. ‹lgili âyetlerden Bizans’›n Sâsânîler karfl›s›nda Suriye, Filistin ve M›s›r’› kaybetti¤i 619 y›l›ndan önceki yenilgiler ile imparator Heraklios’un 622’de bafllatt›¤› ve
Sâsânî ordular›n› 627’de Ninova’da kesin bir yenilgiye u¤ratmas› ile sonuçlanan zaferlerin kastedildi¤i anlafl›lmaktad›r. (Demirkent, 1998, s. 212)
Resim 3.1
Bu harita Casim Avc›, ‹slam Bizans ‹liflkileri, ‹stanbul 2003, s. XII-XIII’ten al›nm›flt›r.
Hz. Muhammed döneminde Bizans imparatorlu¤una yönelik diplomasi faaliyetleri gerçekleflmifl, bizzat imparator Heraklios’a (610-641) ‹slâm’a davet mektubu
gönderildi¤i gibi, Bizans’a ba¤l› vali veya vassal devlet yöneticilerine de elçiler ve
mektuplar gönderilmifltir. Bu ba¤lamda Bizans’a yönelik ilk diplomasi faaliyeti 628
y›l›nda gerçekleflmifltir. Mekkelilerle yap›lan Hudeybiye bar›fl antlaflmas›ndan sonra Hz.Peygamber, dönemin ileri gelen di¤er baz› devlet baflkanlar› ve emirlerinin/valilerinin yan›s›ra Bizans imparatoru Heraklios’a da ‹slâm’a davet mektubu
gönderdi. Bu s›rada Bizansl›lar›n mühürsüz mektuplara itibar etmediklerinin hat›rlat›lmas› üzerine bir mühür yapt›rm›fl ve mektup onunla mühürlenmiflti. Mektubu
imparatora götürmek üzere, ticaret amaçl› seyahatleri dolay›s›yla Suriye bölgesini
iyi bilen Dihye b. Halîfe el-Kelbî görevlendirilmifltir (May›s 628).
Y›llar süren savafllar sonunda Sâsânîler karfl›s›nda Ninova’da kesin bir zafer kazanm›fl olan Heraklios bir flükran ifadesi olarak hac ziyaretinde bulunmak ve ‹ranl›lardan geri almay› baflard›¤› Kutsal Haç’› tekrar eski yerine dikmek üzere o s›ralarda Kudüs’te bulunuyordu. ‹mparator, fiam flehri ile Kudüs aras›nda bulunan Busra
flehrinin valisi arac›l›¤›yla kendisine gelen peygamber elçisi Dihye’yi kabul etti. Kay-
Mektup: Hz. Peygamber’in
Heraklios’a gönderdi¤i
mektup konusuna ‹slâm
kaynaklar›, burada çok az bir
k›sm›n› zikredebilece¤imiz
birçok detay›yla yer verirken
Bizans kaynaklar›nda bu
konuda herhangi bir kay›t
bulunmamaktad›r. Bu durum
özellikle klâsik ‹slâm
kaynaklar›n›n “peygamber
merkezli” oldu¤u için bu tür
olaylar› kaydetmeye önem
vermesi, buna karfl›l›k
‹slâm’›n henüz bafllang›ç
dönemlerini yaflamas›
dolay›s›yla Bizans
çevrelerinde o derece
bilinmemesi yan›nda, o
döneme ait Bizans
kaynaklar›n›n oldukça s›n›rl›
olmas› ve daha sonraki
tarihçilerin de bu s›n›rl›
kaynaklara dayanmak
zorunda kalm›fl olmalar›yla
izah edilebilir.
58
Bizans Tarihi
Hz. Peygamber’in mektuplar›
konusunda uzun
araflt›rmalar› bulunan
Muhammed Hamidullah
baflta olmak üzere
Müslüman araflt›rmac›lar›n
hemen hepsi, mektuplaflma
olay›n› kabul etmekte ve
günümüze gelen
mektuplar›n orijinal
oldu¤unu veya orijinal olma
ihtimalinin daha yüksek
oldu¤unu belirtmektedir
(Hamidullah (2003), I, 343350))
naklarda imparator Heraklios’un Hz. Muhammed hakk›nda daha detayl› bilgi almak
üzere, o s›ralarda ticaret için Suriye’ye gitmifl bulunan Ebû Süfyân ve arkadafllar›n›
huzuruna getirtti¤i ve soyca Hz. Muhammed’in en yak›n› olan kafile baflkan› Ebû
Süfyan’la aralar›nda uzun bir konuflma geçti¤i belirtilir. Bu rivayetlere göre imparator, Ebû Süfyan’dan Hz. Muhammed’in soyu, ailesi, çevresi, toplumdaki konumu,
kiflili¤i, getirdi¤i mesaj›n niteli¤i ve temel prensipleri v.s. hakk›nda bilgi alm›fl ve anlat›lanlar›n bir peygamberin özelliklerine uygun oldu¤unu ifade etmifltir. ‹mparatorun Dihye’ye bir tak›m k›ymetli hediyeler ve elbiseler verdi¤i de kaydedilir.
Busra valisini ‹slâm’a davet etmek üzere Hz. Muhammed taraf›ndan bir mektupla birlikte elçi olarak gönderilen Hâris b. ‘Umeyr el-Ezdî, Gassânî emirlerinden
fiurahbil b. ‘Amr’›n topraklar›ndan geçerken ad› geçen emir taraf›ndan Mûte’de öldürüldü. Elçinin öldürülmesi diplomatik bir skandala yol açt› ve siyasi gerginlik Bizans askerlerinin de kat›ld›¤› Mûte savafl› ile sonuçland›. Hz. Muhammed 3.000 kiflilik bir ordu haz›rlad› ve Zeyd b. Hârise komutas›nda Bizans topraklar›na gönderdi. Hz. Peygamber Zeyd’in flehit düflmesi halinde Ca’fer b. Ebû Tâlib’in, Ca’fer’in
flehit düflmesi halinde Abdullah b. Revâha’n›n kumanday› almas›n›, onun da flehid
olmas› halinde ise Müslümanlar›n aralar›ndan birini kumandan seçmelerini emretmiflti. ‹slâm ordusunun hareketinden haberdar olan fiurahbil b. ‘Amr bölgedeki birçok H›ristiyan Arap kabilesini etraf›na toplad›¤› gibi bölgede bulunan imparator
Heraklios’tan da yard›m istedi. Heraklios Sâsânîler’e karfl› haz›rlad›¤› birlikleri
onun yard›m›na gönderdi. fiurahbil b. Amr’›n kumandas›ndaki Arap kabilelerinin
kat›l›m›yla birlikte Bizans ordusunun mevcudu 100.000’i aflm›flt›. Ordunun genel
kumandanl›¤›n› Teodoros (vicarius) yapmaktayd›. ‹slâm ordusu kendisinden kat
kat büyük olan Bizans ordusuyla Mûte’de karfl›laflt›. Çetin bir mücadeleden sonra
Hz. Peygamber’in tayin etti¤i her üç kumandan s›ras›yla flehid oldu. ‹slâm ordusunun kumandanl›¤›na Hâlid b. Velîd getirildi. Hâlid b. Velid uygulad›¤› taktiklerle
fazla zayiat vermeden geri çekilmeyi baflard› (629). Mûte Savafl› ile ‹slâm ve Bizans
ordular› ilk defa karfl› karfl›ya gelmifl oluyordu.
630 y›l›nda Heraklios’un büyük bir ordu haz›rlad›¤› haberi üzerine Hz. Peygamber, kurakl›k ve k›tl›¤›n hüküm sürmesine ra¤men 30.000 kiflilik bir ordu haz›rlad›
ve hedefin Bizans ordusu oldu¤unu aç›kça belirtti. Kur’ân-› Kerîm’de (Tevbe 9/38106) ve ‹slâm tarihi kaynaklar›nda ‹slâm toplumundaki savafl haz›rl›klar›yla ilgili
haberlerden, Sâsânîler’e karfl› kesin bir üstünlük sa¤layan Bizans’›n Müslümanlar
taraf›ndan ciddi bir güç olarak görüldü¤ü anlafl›lmaktad›r. Hz. Peygamber’in bizzat
kumanda etti¤i ‹slâm ordusu, Medine’nin 700 km. kuzeyinde Suriye yolu üzerindeki Tebük’te konaklad›. On befl-yirmi gün burada kal›nd›ktan sonra Bizans ordusuna rastlanmad›¤› için geri dönüldü. Bu arada çevredeki kabileleri ‹slâm’a davet
amac›yla baz› birlikler gönderildi. ‹slâm hakimiyetini tan›yan Eyle, Cerbâ ve Ezruh
gibi merkezlerin yerel yöneticileriyle cizye antlaflmalar› yap›ld›.
Tebük’te karargâh›n› kurmufl olan Hz. Peygamber, o s›rada H›ms veya D›maflk’ta bulundu¤u belirtilen Heraklios’a Dihye b. Halîfe’yi bir mektupla birlikte
tekrar gönderdi. Mektupta imparatora ‹slâm’a girmesi, cizye ödemesi veya savafl
yap›lmas› teklif edilmekte, ayr›ca ondan Müslümanl›¤› kabul edecek olanlara engel olmamas› istenmekteydi. Mektubu alan Herakleios, etraf›ndakilerle istiflare ettikten sonra Tenuhlu h›ristiyan bir Arab› bir mektupla birlikte Hz. Peygamber’e elçi olarak göndermifltir. Elçi müslümanlar taraf›ndan a¤›rlanm›fl ve Hz. Osman da
kendisine de¤erli bir elbise hediye etmifltir (Hamîdullah (2003), I, 338).
Vicarius: Eyalet valisinin
vekili anlam›ndaki vicarius
unvan› erken dönem Bizans
tarihinde kullan›lm›fl resmi
bir unvand›r.
SIRA S‹ZDE
1
Hz. Muhammed
SIRA Bizans’a
S‹ZDE ba¤l› hangi vali ve hükümdarlara ‹slam’a davet mektuplar› göndermifltir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
59
DÖRT HAL‹FE DÖNEM‹NDE B‹ZANS’LA ‹L‹fiK‹LER
(632 - 661)
Hz. Muhammed’in 632 y›l›nda vefat›ndan sonra Medine’de halife seçilen Hz. Ebû
Bekir, iç huzuru sa¤lad›ktan sonra Arap yar›madas›n› çevreleyen Bizans ve Sâsânî
topraklar›na ordular sevketti. Hâlid b. Velîd’i Sâsânî cephesinde görevlendirmesinden birkaç ay sonra her biri 3.000 kifliden oluflan üç ayr› birli¤i, ikisini Tebük-Maan istikametinde Suriye ve Ürdün’e, üçüncüsünü de Amr b. Âs kumandas›nda Eyle üzerinden sahil istikametinde Filistin’e do¤ru 634 y›l›nda gönderdi.
Amr b. Âs, Güney Filistin’de bulunan Vâdilarabe’deki çat›flmalarda baflar› sa¤lad›ktan sonra Dâsin’de (Gazze) ünlü Bizans kumandan› Sergios’u yenilgiye u¤rat›p
öldürdü ve ilerlemeye devam etti. Bu geliflmeleri o s›rada geldi¤i Humus’ta ö¤renen
imparator Heraklios, Müslümanlar›n Suriye’nin güneyine yapt›klar› hücumlar› engellemek ve onlar› Bizans topraklar›ndan ç›karmak üzere kardefli Teodoros kumandas›ndaki bir orduyu Filistin’e sevketti. Bu esnada Kaysâriye flehrini kuflatmakta
olan Amr b. Âs, yaklaflan Bizans ordusuna elindeki askerlerle karfl› koyamayaca¤›n› anlay›nca kuflatmay› kald›r›p Hz. Ebû Bekir’den yard›m istedi. Halife de Irak cephesinde bulunan Hâlid b. Velîd’e haber göndererek kumandas›ndaki 500-800 kiflilik süvari birli¤iyle Suriye cephesine gitmesini emretti. Dûmetülcendel’i ikinci defa
ele geçirip Kurâk›r ile Süvâ aras›ndaki çölü süratle geçen Hâlid, D›maflk yak›nlar›ndaki H›ristiyan Gassânîler’in karargâh› olan Mercirâhit’e sald›rarak Bizans askerlerini yenilgiye u¤ratt› (634). Daha sonra güneye do¤ru ilerleyerek Busrâ ile bu flehrin
içinde yer ald›¤› Havran bölgesini fethetti. Ard›ndan kuzeye yöneldi ve Ecnâdeyn’de
Amr b. Âs’a yetiflti. Baflkumandanl›¤›n› Hâlid b. Velîd’in yapt›¤› ‹slâm ordusu Ecnâdeyn’de Heraklios’un kardefli Teodoros kumandas›ndaki 80.000 kiflilik Bizans ordusu ile karfl› karfl›ya geldi. Müslümanlar devrin en güçlü devleti olan Bizans’›n düzenli, iyi e¤itilmifl ve Sâsânîler’e karfl› kazand›¤› zaferle morali yükselmifl ordusuyla
savaflmak durumundayd›. ‹slâm ordusundan say›ca fazla olan Bizans kuvvetleri ayr›ca silâh ve teçhizat bak›m›ndan da üstündü. Bütün bunlara ra¤men Ecnâdeyn Savafl› Müslümanlar›n kesin galibiyetiyle sonuçland› (30 Temmuz 634). Ordusunun
yenildi¤i haberini alan imparator Heraklios, Humus’tan Antakya’ya gitmek zorunda
kald›. Ecnâdeyn zaferiyle Suriye ve Filistin kap›lar› Müslümanlara aç›lm›fl oldu.
Ecnâdeyn zaferinden k›sa bir süre sonra vefat eden Hz. Ebû Bekir’in yerine Hz.
Ömer halife oldu. Müslümanlar, 23 Ocak 635’te vuku bulan Fihl Savafl›’nda da Bizans kuvvetlerine büyük zayiat verdirdiler. 635 y›l› fiubat ay›nda Mercüssuffer’de
Müslümanlara yenilen bir baflka Bizans ordusundan kaçan askerlerin D›maflk’a s›¤›nmas› üzerine flehir kuflat›ld› ve 635 y›l›n›n Eylül ay›nda fethedildi. Ayn› y›l Bizansl›lar Mercürrûm’da da a¤›r kay›plar verdiler. Bu dönemde Ba’lebek, Humus ve
Hama flehirleri de Müslümanlar›n eline geçti.
Müslümanlar›n Suriye’de gerçeklefltirdikleri baflar›l› fetihler üzerine Bizans imparatoru Heraklios, ardarda gelen bu yenilgilere bir son vermek ve Müslümanlar›
Suriye’den ç›karmak ümidiyle H›ristiyan Araplar’›n ve Ermeniler’in de kat›ld›¤› 50100.000 kiflilik bir ordu haz›rlad›. Ordu kumandanl›¤›n› Teodoros Triturios’a (sakelarios) verdi. Bizans’›n savafl haz›rl›klar›n› ö¤renen Hâlid b. Velîd Humus ve D›maflk’taki kuvvetleri de ça¤›rd› ve say›lar› 25.000’i aflan askerleriyle Yermük vadisine geldi. Savaflmadan beklenen üç aydan sonra 636 y›l›n›n 20 A¤ustos günü yap›lan meydan muharebesinde Bizans ordusu çok a¤›r bir yenilgiye u¤rad›. Baflkumandan Teodoros öldürülürken kurtulan askerler Filistin’e, Antakya’ya, el-Cezîre
ve ‹rmîniye’ye kaçt›lar.
Sakelarios: Daha çok maliye
bakanlar› taraf›ndan
kullan›lan bu unvan as›rlar
içinde de¤iflik anlamlar
kazanm›flt›r. Erken dönemde
imparatorun özel odas›ndan
sorumlu had›mlara ait bir
görev iken daha sonra hem
askeri hem de mali ifllerden
sorumlu kifli için
kullan›lm›flt›r. 10. yüzy›ldan
sonra askeri görevleri
azal›rken mali sorumluluk
alan› genifllemifltir.
60
Bizans Tarihi
Bunlar›n bir k›sm›n› takip etme görevini alan ‹yâz b. Ganm Malatya’ya kadar
ilerledi ve flehir halk› ile cizye ödemeleri flart›yla bir anlaflma yaparak geri döndü.
Bu geliflmeleri ö¤renen Heraklios Malatya’ya asker gönderip flehri yakt›rd›. ‹ran’a
karfl› yap›lan savafllarda ordular›n› bizzat idare etmifl olan Heraklios, ‹slâm ordular›yla mücadeleyi önce Humus ve daha sonra Antakya’dan olmak üzere cephe gerisinden yönetmiflti. Yermük Savafl›’ndan sonra Antakya’dan Urfa’ya ve Samsat’a
giderek da¤›lan ordusunu toparlamaya çal›flt›ysa da baflar›l› olamad› ve çaresizlik
içinde ‹stanbul’a döndü. Böylece Yermük Savafl›’ndan sonra Suriye Bizans’›n elinden ç›km›fl oldu.
637 y›l›nda fieyzer, K›nnesrîn, Halep, bir y›l sonra Antakya, iki y›l sonra da Urfa ve el-Cezîre bölgesindeki di¤er flehirler k›sa aral›klarla Müslümanlara teslim oldular. Suriye ve el-Cezîre’nin fethinden sonra ‹slâm devletinin s›n›rlar› Toroslar’a
dayand›. Bizans imparatoru Heraklios, s›n›r bölgelerinde yaflayan halk› Müslümanlar›n tehdit ve sald›r›lar›ndan korumak üzere iç k›s›mlara çekerek genifl bir sahay›
bofl b›rakt›. Yermük Savafl›’n›n arkas›ndan Filistin’in fethine devam edildi. H›ristiyanlar›n kutsal merkezi Kudüs kuflat›l›nca halk emân diledi ve Halife Hz. Ömer
638 y›l›nda bizzat gelerek flehri Patrik Sofronios’tan teslim ald›. Daha sonra da 640
y›l›nda Askalân ile Kaysâriye baflta olmak üzere di¤er flehirler ele geçirildi. Ayn› y›l
‹slâm kuvvetleri, Mezopotamya bölgesinden kuzeye ilerleyerek Do¤u Anadolu’da
Dvin kalesini zaptetti (Ekim 640).
Filistin’in fethini tamamlayan Amr b. Âs, M›s›r’›n fethinin de stratejik aç›dan gerekli oldu¤unu, çünkü Filistin ve Suriye’de yenilerek oraya kaçan Bizansl› kumandan ve askerlerin her an bir karfl› sald›r›ya geçebileceklerini söyleyerek harekâta
bafllamak için Halife Hz. Ömer’den izin ald›. 640 y›l› bafl›nda 4.000 kiflilik bir süvari birli¤iyle s›n›rda bulunan Feremâ’y› ele geçirdi. Ard›ndan Medine’den gelen
5.000 kiflilik takviye kuvvetiyle birlikte Ayniflems’te güçlü bir Bizans ordusunu hezimete u¤ratt›. Bilbîs’in fethinin arkas›ndan Babilon üzerine yürüyüp önce yedi ayl›k bir kuflatmayla buray› (9 Nisan 641), daha sonra da Bizans için çok önemli bir
ticarî liman flehri olan ‹skenderiye’yi fethetti (642). Amr, 643 y›l›nda Babilon yak›n›nda Fustat ad›yla bir ordugâh flehri kurarak Arabistan’dan göç eden Müslümanlar› buraya yerlefltirdi; bu baflar›lar›ndan dolay› kendisine ‘’M›s›r fâtihi’’ unvan› verildi ve Hz. Ömer taraf›ndan M›s›r’a vali tayin edildi. Böylece Suriye ve Filistin’den
sonra M›s›r da Bizans’›n elinden ç›k›p ‹slâm hâkimiyetine girmifl oldu.
Hz. Osman’›n hilâfeti döneminde Kuzey Afrika fetihlerine devam edildi ve yeni topraklar›n idaresi M›s›r’a b›rak›ld›. Bu arada Bizansl›lar’›n tekrar ele geçirdikleri ‹skenderiye geri al›nd› (646). Amr’›n yerine vali tayin edilen Abdullah b. Sa’d b.
Ebû Serh, Trablusgarp’tan ‹frîk›ye’ye (Tunus ve civar›) kadar ilerledi. Bu bölgenin
önemli bir merkezi olan Sübeyt›la önlerinde yap›lan savaflta galip geldi ve bölge
‹slâm’a aç›ld›. Müslümanlar, bu baflar›dan sonra Nil vadisi do¤rultusunda güneye
ve Akdeniz sahilinden de bat›ya do¤ru ilerlemelerini sürdürdüler.
Hz. Osman döneminde Müslüman Araplarla Bizansl›lar aras›nda deniz savafllar› yap›lm›fl ve baz› adalar fethedilmifltir. Suriye, M›s›r ve ‹frîk›ye’nin ele geçirilmesiyle Orta ve Do¤u Akdeniz’in do¤u ve güney sahillerine tamamen sahip olan Müslümanlar, özellikle Bizans donanmas›na karfl› bir deniz gücü haz›rlama gere¤ini
duydular. Di¤er taraftan Iustinianos döneminden (527-565) itibaren Akdeniz’deki
ticaret, Suriyeli ve M›s›rl› tâcirlerin elinde bulunuyordu. Müslümanlar M›s›r ve Suriye’nin Akdeniz sahillerindeki tersanelerini ele geçirmifller ve eskiden beri denizcilikle u¤raflan insanlar› idareleri alt›na alm›fllard›. Hz. Osman zaman›nda Suriye ve
M›s›r valileri sahil flehirlerindeki Bizans’tan kalma tersaneleri faaliyete geçirdiler.
Tersanelerde çal›flan usta ve iflçilerden de yararlanarak bir donanma kurdular. Giderek güçlenen bu donanma sayesinde Hz. Osman zaman›nda önemli deniz zaferleri kazan›ld›. Suriye genel valili¤ine atanan Muâviye, yeni halifeden Bizans’a karfl› deniz seferi düzenleme izni almay› baflard›. Hz. Osman, sahillerin askerle takviye edilmesi ve hiç kimsenin sefere zorlanmay›p yaln›z gönüllülerin kat›lmas› flart›yla K›br›s fethine ç›k›lmas›na izin verdi. Muâviye, M›s›r Valisi Abdullah b. Sa’d b.
Ebû Serh’i de sefere ça¤›rd›. K›br›s üzerine sahabeden birçok gönüllünün yan›nda
Ubâde b. Sâmit ile han›m› Ümmü Harâm’›n da kat›ld›¤› bir sefer düzenledi. Müslüman filosu 649 y›l› ilkbahar›nda 1700 gemiyle Akkâ’dan denize aç›ld›, kuflatma sonunda 7200 alt›n vergi ödenmesi ve Müslümanlara sald›r›lmamas› flart›yla anlaflma
sa¤land›. Böylece K›br›s bar›fl yoluyla ele geçirilip vergiye ba¤land›. Karaya ç›k›ld›¤› s›rada Ümmü Harâm bine¤inden düflüp öldü ve burada defnedildi. Hala Sultan Tekkesi ad›yla bilinen ve Larnaka s›n›rlar› içinde bulunan kabri bugün de ziyaret edilmektedir.
K›br›s seferinden bir y›l sonra Suriye yak›nlar›ndaki Arvad (Kyzikus) adas› al›nd›. 652’de 200 gemilik bir filo Suriye’den Sicilya’ya gitti. Ayn› y›l Rodos’a bir sefer
düzenlendi. Bu arada bir Bizans donanmas› yeniden ‹skenderiye’ye ç›karma yapmaya teflebbüs ettiyse de M›s›r Valisi Abdullah b. Sa’d taraf›ndan püskürtüldü. K›br›s idarecilerinin vergiyi ödememeleri üzerine, 654 y›l›nda 500 gemilik donanmayla ikinci K›br›s seferi gerçeklefltirildi ve savafl yoluyla fethedilen adaya 12. 000 asker yerlefltirildi.
655 y›l›nda ‹slâm ve Bizans donanmalar› aras›ndaki ilk büyük deniz savafl› gerçekleflti. M›s›r valisi Abdullah b. Sa’d, 200 gemilik bir donanma ile Anadolu sahillerine do¤ru denize aç›ld›. Müslümanlar Antalya’n›n Finike ilçesi aç›klar›nda (baz›
rivayetlere göre ‹skenderiye) bizzat imparator II. Konstans’›n (641 - 668) kumandas› alt›ndaki 500 parçadan oluflan Bizans donanmas› ile karfl› karfl›ya geldiler. Yelken direklerinin çoklu¤u sebebiyle ‹slâm tarihinde ‘’Zâtü’s-savârî’’ ad›yla an›lan savafl Müslümanlar’›n kesin galibiyeti ile sonuçland›. Bu zaferle Bizans’›n Do¤u Akdeniz’deki hâkimiyeti sona erdi.
Hz. Osman döneminde, Bizans’a s›n›r teflkil eden Suriye bölgesinin valili¤ini
yürüten Muâviye’nin halife ad›na Bizans’la diplomatik faaliyetlerde bulundu¤u ve
anlaflmalar yapt›¤› görülmektedir. Muâviye elçilerin a¤›rlanmas› için beytülmalden
bir miktar tahsisat ayr›lmas› hususunda halifeden izin alm›flt›. 649 y›l›nda K›br›s’a
düzenledikleri baflar›l› deniz seferinden sonra Müslümanlar›n, 650 y›l›nda Ermenistan’a üçüncü defa ak›n etmeleri, Balkanlarda da Slavlara karfl› zor durumda
olan Bizans imparatoru II. Konstas’› Müslümanlarla bar›fl yapmaya mecbur b›rakt›. 651 y›l›nda bar›fl görüflmeleri için imparator taraf›ndan gönderilen stratigos
Procopios, D›maflk’a geldi. Burada vali Muâviye ile bir miktar vergi karfl›l›¤›nda iki
y›ll›k bir bar›fl anlaflmas› imzalad›. Muâviye’nin ›srar› üzerine imparatorun amcas›n›n o¤lu (Heraklios’un kardefli Theodor’un o¤lu) Grigorios, Müslümanlara rehin
olarak b›rak›ld›.
Hz. Ali dönemindeki diplomatik iliflkilerde de Hz. Osman döneminde oldu¤u
gibi yine Muâviye baflrolde idi. Bilindi¤i gibi Hz. Ali ile Muâviye aras›nda bafllayan
anlaflmazl›klar S›ffîn’de kanl› bir savafla neden olmufltu (658). Bu iç kar›fl›kl›¤› f›rsat bilen II. Konstas, ‹slâm topraklar›na sald›rmak üzere bir ordu haz›rlad›. ‹ki cephede savaflamayaca¤›n› anlayan Muâviye, Fanakis er-Rûmî’yi bar›fl için ‹stanbul’a
elçi olarak gönderdi. ‹mzalanan üç y›ll›k anlaflmaya göre Muaviye, II. Konstas’a
günlük 1.000 dinar, bir at ve bir köle ödemeyi kabul etti.
61
Stratigos: Antik dönemlerde
general manas›nda
kullan›lan Stratigos kelimesi
Bizans döneminde özellikle
8. yüzy›lda sözlük manas›
kolordu anlam›na gelen
fakat idari olarak eyalet
terimini karfl›layan
temalardan sorumlu kifli için
kullan›lm›fl bir unvand›r.
Stratigoslar eyaletin en üst
askeri sorumlusu oldu¤u
kadar bölgelerinde verginin
toplanmas›ndan ve adaletin
da¤›t›lmas›ndan da
mesuldüler.
62
Bizans Tarihi
Dört Halife devrinde gerçeklefltirilen fetihlerle Suriye, Filistin ve M›s›r ile Kuzey
Afrika Bizans imparatorlu¤u’nun elinden al›narak ‹slâm topraklar›na kat›ld›. Müslümanlar, fethettikleri ülkelerin çeflitli din ve mezheplere mensup sakinlerine cizye ödemek flart›yla eski dinlerine ba¤l› kalma özgürlü¤ünü verdikleri gibi ‹slâmiyet’i kabul edenlere de kendileriyle eflit haklar tan›d›lar. Ayr›ca fetihlerden sonra
flehirlere çok say›da Müslüman yerlefltirerek bu bölgelerin ‹slâmlaflmas›n›, daha
sonraki fetihler için buralarda askerî üslerin kurulmas›n› ve bu yerlerin Müslümanlar›n idaresinde kalmas›n› sa¤lad›lar.
SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N EDÖNEM‹NDE
L‹M
EMEVÎLER
(661 - 750)
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Müslümanlar›n
SIRABizans
S‹ZDE ve Sâsânî ordular›na karfl› baflar› elde edip önemli fetihler gerçeklefltirmesinde Bizans ve Sâsânîler’den kaynaklanan hususlar neler olabilir?
Emevîler dönemi,
S O R U ‹slâm tarihinde Müslümanlarla Bizansl›lar aras›nda iliflkilerin en
s›cak oldu¤u dönemlerden biridir. 661 y›l›nda Suriye valisi Muaviye b. Ebî Süfyân’›n
hilafeti ele geçirmesiyle bafllay›p doksan y›l devam eden Emeviler döneminde karD‹KKAT
fl›l›kl› iliflkilerde savafllar önemli ölçüde belirleyici rol oynam›flt›r. Bu dönemde Bizans hâkimiyetindeki Anadolu topraklar›na hemen her y›l seferler düzenlenmifltir.
Bu seferler SIRA
dahaS‹ZDE
çok yaz aylar›nda düzenlendi¤i için sâife ad› ile an›lm›flt›r. Binlerce askerden oluflan ‹slâm ve Bizans ordular› karada oldu¤u gibi bir kaç defa deniz
savafllar› için karfl› karfl›ya gelmifl, Bizans baflkenti ‹stanbul üç defa Müslümanlar taAMAÇLARIMIZ
raf›ndan bizzat kuflat›lm›flt›r. Emevîler ile Bizans aras›nda savafllar›n yan›nda çeflitli
sosyo-kültürel iliflkiler de gerçekleflmifltir. Bütün bu çok yönlü iliflkiler her iki taraf
aras›nda bazen
K ‹ Tyo¤un
A P say›labilecek bir diplomasiyi gerekli k›lm›flt›r.
Suriye valili¤i s›ras›nda gerek ülke içinde, gerekse Bizans’a karfl› siyasetiyle
ad›ndan en çok behsedilen flah›slardan biri haline gelen Muâviye b. Ebû Süfyân
(661-680),T halife
olduktan sonra gücünü daha da artt›rd›. Valili¤i döneminde BiELEV‹ZYON
zans’a karfl› iç siyasi problemler nedeniyle ara verdi¤i kara ve deniz seferlerine halifeli¤inin ilk y›llar›nda (662) tekrar bafllad› ve aral›ks›z sürdürdü. Öyle anlafl›l›yor
ki, ana gayesi Bizans’›n baflkenti ‹stanbul’u almakt›. Bu arada onun Bizans devle‹ N T Eproblemlerinde
RNET
tinin iç siyasi
taraflar için önemli bir unsur haline geldi¤i görülmektedir. 667-68 y›l›nda ayaklanm›fl bulunan Armeniakon temas› stratigosu Saborios, generali Sergios’u Emevîler’in baflkenti D›maflk’a (fiam) gönderip Bizans imparatoru II. Konstas’a karfl› Muaviye’den yard›m istedi. Karfl›l›¤›nda Bizans’a düzenleyece¤i seferlerde kendisine yard›mc› olaca¤›na söz veriyordu. Bunun üzerine birkaç y›ld›r Sicilya’da bulunan babas› II. Konstas ad›na ‹stanbul’da devlet ifllerini yürütmekte olan IV. Konstantinos da Andreas’› (kuvikularios) çeflitli hediyelerle Muaviye’ye elçi olarak gönderip Saborios’a yard›m etmemesini istedi. Muaviye kendisine daha çok fley vadetti¤i anlafl›lan isyanc› Saborios’un taraf›n› tutmufl
ve onu desteklemek için Fedâle b. Ubeyd el-Ensârî komutas›nda bir ordu sevketmiflti. Ancak bu arada Saborios’un elçisi Sergios imparatorun askerleri taraf›ndan
yolda pusuya düflürülüp Andreas taraf›ndan iflkenceyle öldürülmüfltür. Saborios’un kendisi de at›ndan düflüp öldükten sonra askerleri imparatorun taraf›na geçmifllerdir (668).
Bu geliflmeler üzerine Muâviye, Fedâle b. Ubeyd kumandas›ndaki orduyu ‹stanbul üzerine yönlendirdi. Kad›köy’e kadar ulaflan ve k›fl› burada geçiren Fedâle,
Muâviye’den yard›m isteyince Süfyân b. Avf kumandas›nda büyük bir ordu haz›rland›. Süfyân Malatya, Kayseri, Amorion ve Eskiflehir güzergâh›n› takip ederek ‹s-
N N
K ‹ T A P
Tema: 7. yüzy›lda ‹slâm,
Hicaz yar›madas›nda
do¤mufl ve yar›m as›r içinde
Bizans’a ait Orta Do¤u
Ttopraklar›
E L E V ‹ ZMüslüman
YON
Araplar›n eline geçmifltir.
Bunun üzerine Heraklios
döneminde Müslüman
Araplar›n ak›nlar›n›
‹ N T E R N Eönleyebilmek
T
Anadolu’da
için Bizans Devleti,
Anadolu’yu dört eyalete
bölmüfltür. Bu eyaletler
tema kelimesi ile
adland›r›lm›flt›r. Temalar›n
genel özelli¤i eyalet içinde
topra¤a ba¤l› yerel ordu
bulundurmas›d›r. Bundan
dolay› kolordu olarak
bilinmektedirler.
Kuvikularios: Erken dönem
Bizans tarihinde
imparatorun has odas›ndan
sorumlu kifli manas›nda
kullan›lan bu unvan daha
sonra imparatorun saray›n›n
teflrifat›ndan sorumlu kifliler
için kullan›lm›flt›r.
63
tanbul’a ulaflt›. Kuflatma 669 y›l› bahar mevsimi boyunca devam etti. Ancak erzak›n tükenmesi ve açl›k sebebiyle sonuç al›namad›. ‹slâm ordular› yaz mevsiminde
kuflatmay› kald›r›p geri dönmek zorunda kald›lar. Baflar›s›zl›kla sonuçlanan bu ilk
kuflatma s›ras›nda Müslümanlar çok say›da flehid verdiler. Hz. Peygamber’i, Medine’ye hicretinden sonra yedi ay süreyle evinde misafir etmifl ve ileri yafllarda olmas›na ra¤men bu sefere kat›lm›fl olan meflhur sahabî Ebû Eyyûb el-Ensârî kuflatma
s›ras›nda hastalanarak vefat etti ve surlar›n d›fl›nda bir yerde defnedildi.
Müslümanlar taraf›ndan birinci ‹stanbul kuflatmas›n›n üzerinden fazla zaman
geçmeden yine Muâviye döneminde ‹slâm ordular› ‹stanbul’u ikinci defa kuflatt›lar. Daha önce fethedilen K›br›s, Rodos, Kos ve Sak›z adalar›ndan sonra 670 y›l›nda Bizans baflkentinin çok yak›n›ndaki Erdek Kap›da¤ (Kyzikos) yar›madas›n› ele
geçirmek suretiyle harekât için önemli bir üs elde etmifl olan ‹slâm ordular› 672’de
‹zmir’e ulaflt›lar. Bundan iki y›l sonra da 674 y›l›n›n ilkbahar›nda ‹stanbul surlar›na
dayand›lar ve 678 y›l›na kadar dört y›l süreyle baflkenti kuflatma alt›nda tuttular.
Çarp›flmalar ilkbaharda bafllay›p yaz mevsimi boyunca devam etmekte ve ‹slâm askerleri k›fl›n Erdek Kap›da¤ yar›madas›na çekilmekteydi. ‹slâm donanmas› Suriye’li
Kallinikos taraf›ndan icad edilen ve su üzerinde de yanabilen Rum atefline sahip
Bizans askerlerine karfl› a¤›r kay›plar verdikten sonra geri çekilmek zorunda kald›.
Kurtulabilen gemiler de geri çekilme s›ras›nda Pamflia olarak adland›r›lan Antalya
sahillerinde f›rt›naya yakaland› ve çok az k›sm› sa¤ salim dönebildi.
Bu s›ralarda Anadolu’daki ‹slâm ordusu da bozguna u¤ram›flt›. Di¤er taraftan
Lübnandaki Amanos da¤lar›nda yaflayan ve Arap sald›r›lar›n› durdurabilme umuduyla Bizansl›lar taraf›ndan desteklenen H›ristiyan Merdeîler de (Mardaites, ‹slâm
kaynaklar›nda Cerâcime) Muâviye’yi zor duruma sokmufltu. Bizans lehine son derece önemli bu geliflmeler karfl›s›nda Muaviye, bar›fl istemekten baflka çare bulamad› ve bu amaçla bir elçilik heyetini imparatora gönderdi. Elçilerle görüflen imparator IV. Konstantinos, uzun devlet tecrübesine sahip maharetli diplomat Ioannis Picigavdis’i bar›fl flartlar›n› müzakere etmek üzere bir heyetle halifeye gönderdi. ‹mparator elçisi, D›maflk’ta Emevî halifesi Muaviye taraf›ndan ileri gelen devlet ricalinin de haz›r bulundu¤u görkemli bir törenle karfl›land›. Uzun süren bar›fl
görüflmelerinden sonra anlaflma sa¤land›. Otuz y›l süreyle geçerli bu anlaflmaya
göre Muaviye imparatora y›ll›k 3 000 dinar, 50 savafl esiri ve 50 Arap at› vermeyi
taahüt ediyordu.
‹stanbul Kuflatmas›: ‹slâm
kaynaklar›na göre
Müslümanlar daha Hz.
Muhammed döneminde
Bizans ve Sâsânî
topraklar›n›n bir gün
Müslümanlar›n eline
geçece¤ine, bu arada
‹stanbul’un fethedilece¤ine
inan›yorlard›. Nitekim Hadis
kaynaklar›nda yer alan
rivayetlere göre Hz.
Peygamber Bizansl›larla
savafl ve bar›fl yap›laca¤›n›
(Buhârî, “Sulh” 7; Ebû
Dâvûd, “Cihâd” 156), ilk
deniz savafl›na kat›lacak
askerler ile Kayser’in flehrini
(‹stanbul) fethetmek üzere
giden ilk ordular›n
ba¤›fllanaca¤›n› (Buhârî,
“Cihâd” 93),
Konstantiniyye’nin
fethedilece¤ini (Ahmed b.
Hanbel, I, 176, IV, 335;
Dârimî, “Mukaddime” 43)
‹ran ve Bizans topraklar›n›n
Müslümanlar taraf›ndan
fethedilip Kisra ile Kayser’in
hazinelerinin Allah yolunda
harcanaca¤›n› (Buhârî,
“Cihâd” 157, “Humus” 8;
Müslim, “Zühd”, 7) haber
vermifltir.
‹kinci ‹stanbul kuflatmas›nda Müslümanlar›n baflar›s›z olmas› ve devam›ndaki
SIRA S‹ZDE geliflmeler
Bizans aç›s›ndan ne gibi sonuçlar do¤urmufltur?
D Ü fi Ü N E L ‹ M (680-683),
Muaviye’nin ölümünden sonra yerine geçen o¤lu Yezid döneminde
imzalanm›fl olan anlaflmaya sad›k kal›nd›¤› anlafl›lmaktad›r. Bu y›llarda Rodos adas›ndaki Müslüman askerler ve Cünâde b. Ebû Ümeyye taraf›ndan
olan
S O Rkurulmufl
U
Arap kolonisi kald›r›ld›. Bundan baflka Muâviye taraf›ndan 653 y›l›nda K›br›s adas›na yerlefltirilen 12 000 asker de geri çekildi.
D‹KKAT
II. Muaviye ve Mervan b. Hakem dönemlerinde (683 - 685) Suriye’deki iç savafl›n do¤urdu¤u kar›fl›kl›klardan yararlanan IV. Konstantinos (668 - 685) MüslümanS‹ZDE
larla yapt›¤› anlaflmay› bozmufl ve Bizans kuvvetleri Malatya’y›SIRA
tahrib
etmiflti. Müslümanlar Marafl’› dahi terketmeye zorlanm›fllard›. Abdülmelik b. Mervan (685-705)
Emevi taht›na ç›kt›¤›nda Toros ve Amanos da¤lar›nda yaflayan Merdeîler (CerâciAMAÇLARIMIZ
me) ‹slâm devleti ile Bizans aras›nda anlaflmazl›k konusu olmaya devam etmekteydiler. Bu arada Suriye’de korkunç bir veba salg›n› bafl göstermiflti. Irak’ta ayakla-
3
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
64
Magistrianos: Geç Roma
döneminde sivil idarenin
bafl› olarak kullan›lan
magistrianos unvan› Bizans
döneminde saray›n
korunmas›ndan, ordunun
silahlanmas›ndan,
istihbarat›n
sa¤lanmas›ndan ve
diplomatik iliflkilerin
belirlenmesinden sorumlu
kifli için kullan›lm›flt›r.
Bizans Tarihi
nan Muhtar es-Sekâfî ile mücadele etmesi gerekti¤ini de dikkate alan halife Abdülmelik imparator IV. Konstantinos’a elçi göndererek Muaviye döneminde yap›lan
anlaflman›n yenilenmesini istedi. Anlaflmaya göre halife imparatora daha önceden
ödenen vergi miktar›n› art›r›yor ve y›ll›k 365.000 dinar, 365 savafl esiri ve 365 iyi
cins at ödemeyi kabul ediyordu (685).
Bu anlaflman›n üzerinden fazla zaman geçmeden yine Emevî elçileri bar›fl istemek üzere Bizans saray›nda görülmektedir. IV. Konstantinos’un ard›ndan Bizans
taht›na ç›km›fl olan II. Iustinianos (685-695), halifenin iç problemlerle u¤raflmas›n›
f›rsat bilerek babas›n›n yapt›¤› anlaflmay› bozdu. Cerâcime’nin de içerisinde yer ald›¤› bir orduyu Suriye’ye gönderdi. Antakya k›sa bir süre için Bizans askerleri taraf›ndan iflgal edildi. Bütün bu olumsuz flartlar karfl›s›nda halife, Humeyd b. Hureys el-Kelbî ile Kureyb b. Ebrehe el-Himyerî’yi k›ymetli hediyelerle birlikte imparatora elçi olarak gönderip bar›fl istemek zorunda kald›. Buna karfl›l›k II. Iustinianos da magistrianos Pavlos’u elçi olarak halifeye gönderdi. Taraflar aras›nda on
y›l geçerli olmak üzere bir antlaflma imzaland›. Buna göre, daha önce Emevîler’in
Bizans’a ödedi¤i haraca ek olarak Armenia, ‹beria (Gürcistan) ve K›br›s vergileri iki
devlet aras›nda eflit olarak paylafl›lacakt›. Buna karfl›l›k imparator da Cerâcime’yi
Bizans’›n iç k›s›mlar›na yerlefltirecekti (689). Ayr›ca imparator baz› Rumlar› Müslümanlara rehine b›rakmay› da kabul ediyordu.
Bir kaç y›l sonra II. Iustinianos’un K›br›s halk›n›n büyük bir k›sm›n› Anadolu’ya nakletmeye ve Çanakkale’de kurdu¤u ve kendi ad›n› tafl›yan Iustinianopolis
flehri ile Arap istilas›ndan büyük zarar gören Kap›da¤ yar›madas›nda yerlefltirmeye bafllamas› iki ülke aras›nda yeni bir siyasi gerginli¤e neden oldu. Bu uygulamay› devlet menfaatlerine uygun bulmayan Abdülmelik’in uygulamadan vazgeçilmesi hususunda yapt›¤› teklif kendi üstünlü¤üne güvenen imparator taraf›ndan
reddedildi. Bütün bu geliflmeler karfl›s›nda halife bar›fl anlaflmas›n› geçerli sayamayaca¤›n› bildirdi.
Emevîler’le Bizans imparatorlu¤u aras›nda iliflkilerin yeniden bozulmas›n›n sebeplerinden biri Abdülmelik taraf›ndan ilk ‹slâmî sikkenin bast›r›lm›fl olmas›d›r. Bilindi¤i gibi ‹slâm öncesi dönemden itibaren Araplar’da Bizans ve Sâsânî paralar› tedavülde idi. Abdülmelik döneminde ilk defa ‹slâmî tarzda alt›n (dinar) ve gümüfl
(dirhem) sikkeler darbedilmifl ve Hz. ‹sa resmi ile haç yerine “Kulhuvellahu ahad”
(=De ki Allah birdir) âyeti gibi ‹slâmî motifler yer almaya bafllam›flt›r. Bizans’a K›br›s harac› için, üzerlerinde haç yerine Kur’an ayetleri bulunan yeni sikkeler gönderilmesi imparatorun tepkisini çekmifltir.
Bizans’la iliflkilerin bozulmas› üzerine Abdülmelik, kardefli Muhammed b. Mervan’› Anadolu seferlerine gönderdi. 692-93 y›l›nda Bizans ordusu Sivas yak›nlar›nda a¤›r bir yenilgiye u¤rat›ld›. Birkaç y›l sonra Müslümanlar Bizans’a karfl› büyük
bir zafer kazanarak 695 y›l›nda Marafl bölgesini hâkimiyet alt›na ald›lar. 700-701 y›l›nda Abdülmelik’in o¤lu Abdullah Erzurum’u fethetti. 702 y›l›nda da uzun bir kuflatmadan sonra Dârende’yi ele geçirdi. Ertesi y›l Misis (Masisa) Bizans’tan geri al›nd›. Öte yandan Kuzey Afrika’da da Bizans’la mücadele devam etti. Özellikle Kuzey
Afrika fatihi Ukbe b. Nâfi’nin 692 y›l›nda öldürülmesinden sonra Bizans, Tunus’un
sahil k›s›mlar›n› kontrol alt›na ald›¤› gibi bölgede Müslümanlara karfl› ayaklanan
Berberîler’i de destekledi. ‹mparator II. Iustinianos ve ard›ndan imparator Leontios’un bölgeye gönderdi¤i kuvvetler M›s›r valisi Abdülaziz b. Mervan, Züheyr b.
Kays ve Hassân b. Nu’mân el-Gassânî’nin gayretleriyle etkisiz hale getirildi. 698’de
günümüzde Tunus s›n›rlar› içinde kalan Kartaca Bizans’tan geri al›nd›¤› gibi 702’de
Berberî isyanlar› bast›r›larak Kuzey Afrika’da ‹slâm hâkimiyeti yeniden sa¤land›.
Abdülmelik’in ölümünden sonra yerine geçen o¤lu I. Velîd (705-715) döneminde Anadolu seferlerine devam edildi. Bu seferlerin en önemli iki kumandan› Velîd’in kardefli Mesleme b. Abdülmelik ve o¤lu Abbas b. Velîd idi. Mesleme ve Abbas 707 y›l›nda Tuvâne’yi (Tyana - Ni¤de Kemerhisar) kuflatt›lar ve ertesi y›l flehri
ele geçirdiler. Eskiflehir yak›nlar›nda Bizans kuvvetlerini ma¤lup eden ‹slâm ordular› ‹zmit ve Karadeniz Ere¤li’sine kadar ilerledi. Abbas’›n kumandas›ndaki baz› birlikler Üsküdar’a ulaflt›. 712’de Mesleme, Sivas ve Amasya’y›, Abbas da Yalvaç’› ald›.
Velîd b. Abdülmelik ile imparator II. Iustinianos (ikinci saltanat›, 705-711) aras›nda kültürel ve sanat amaçl› bir diplomasi gerçekleflmifltir. ‹slâm kaynaklar›nda
nispeten genifl bir yer tutan rivayetlere göre Velid b. Abdülmelik, Medine’de Mescid-i Nebevî ve D›maflk’ta Emeviyye Camii gibi büyük camilerin yap›m› ve onar›m› için imparatordan yard›m istemifl, o da mozaik, para ve ustalar göndermek suretiyle halifenin ricas›na cevap vermifltir.
714 y›l›nda Mesleme b. Abdülmelik Galatia’ya (Ankara civar›) ak›n edip birçok
esir ve ganimet ele geçirdi. Bunun yan›nda Müslümanlar Bizans’a karfl› karadan ve
denizden sald›r›ya geçtiler, hatta Bizans’›n baflkenti ‹stanbul’a yönelik sefer haz›rl›klar›na bafllad›lar. Bu geliflmeler üzerine imparator II. Anastasios (713-715) Sinoplu Daniel baflkanl›¤›nda bir heyeti bar›fl istemek amac›yla halife Velid b. Abdülmelik’e gönderdi. ‹mparator elçiden ayn› zamanda Müslümanlar›n haz›rl›klar› ve askeri güçleri hakk›nda bilgi edinmesini de istemiflti.
Elçinin getirdi¤i haber Müslümanlar›n ‹stanbul’u kara ve denizden kuflatmak
üzere büyük bir haz›rl›k içerisinde olduklar› yolundayd›. Bunun üzerine imparator
halktan üç y›l yetecek kadar erzak haz›rlamalar›n› buna gücü yetmeyenlerin flehri
terk etmelerini istedi. Di¤er taraftan ‹stanbul’u savunabilmek amac›yla savafl süresince yeterli yiyecek depolamak, surlar› tamir etmek, savafl gemileri infla etmek,
grek atefli, ok ve tafl f›rlatan araçlar yapmak gibi lojistik ve teknik haz›rl›klara giriflti. Bu haz›rl›klar devam ederken II. Anastasios tahttan indirilerek III. Teodosios
(715-717) imparator ilan edildi. Ancak Anatolikon kolordusu komutan› Marafl’l› Leon, onun imparatorlu¤unu tan›mad› ve ona karfl› cephe alarak tahttan feragat etmeye mecbur b›rakt›. 25 Mart 717’de ‹stanbul’a giren Leon, Ayasofya kilisesinde
III. Leon (717-741) olarak imparatorluk tac›n› giydi.
Bu arada Velid b. Abdülmelik’in ölümü üzerine Emevi taht›na kardefli Süleyman b. Abdülmelik (715-717) ç›km›fl ve öteden beri haz›rl›klar›n yap›ld›¤› ‹stanbul
seferini bafllatmak bu halifeye kalm›flt›. Halife Süleyman kara kuvvetleri komutanl›¤›n› kardefli Mesleme’ye, donanma komutanl›¤›n› da Ömer b. Hubeyre’ye vererek
715-716 y›l›nda ‹stanbul kuflatmas›na gönderdi. Mesleme, Ömer b. Hubeyre komutas›ndaki donanman›n da yard›m›yla A¤ustos 717’de ‹stanbul’u kuflatt›. Böylece
her ikisi Muaviye döneminde olmak üzere 669 y›l› ile 674-678 y›llar› aras›nda yap›lan baflar›s›z kuflatmalardan sonra ‹stanbul üçüncü defa Müslümanlar taraf›ndan
kuflat›l›yordu.
‹mparator III. Leon Mesleme’ye bar›fl teklif etti ise de bunun bir oyun oldu¤unun fark›nda olan Mesleme bu teklifi geri çevirip halifeden takviye birlikler istedi.
‹stanbul’u fethetmeden geri dönmeme karar›nda oldu¤u anlafl›lan Mesleme çeflitli
aral›klarla gönderilen destek kuvvetleriyle birlikte bir y›l boyunca baflkenti kuflatma alt›nda tuttu. Ancak, lodos sebebiyle limandan ayr›lan erzak ve malzeme gemilerinin Bizans askerleri taraf›ndan grek atefliyle yak›lmas›, k›fl mevsiminin çok sert
geçmesi, fliddetli f›rt›nalar neticesinde birçok savafl gemisinin kayalara çarparak
65
66
Spatarios: Geç Roma
döneminde imparatorun
k›l›c›n› tafl›yan manas›ndaki
spatarios Bizans döneminde
imparatorun saray içindeki
korumas›n› üstlenen ve ço¤u
zaman had›mlardan seçilen
kiflilerin tafl›d›¤› bir unvan
olarak kullan›lm›flt›r.
Logotetis: Bizans Devletinde
alt›nc› ve yedinci yüzy›llarda
devletin maliyesinden
sorumlu üst düzey görevli
için kullan›lan unvand›r.
Daha sonra bu unvan as›l
görevinin yan› s›ra
eyaletlerdeki emlak›n
defterlerinin tutulmas›ndan,
arazi vergilerinin tespit ve
tahsilinden, ordu
mensuplar›n›n maafllar›n›n
ödenmesinden sorumlu
görevliler için de kullanan
bir unvan olmufltur.
Bizans Tarihi
parçalanmas›na neden oldu. ‹slâm donanmas›ndaki H›ristiyan tayfalar›n isyan edip
ele geçirdikleri gemilerle ‹stanbul’a gelerek imparatora ‹slam donanmas›n›n yerlerini haber vermeleri üzerine erzak dolu bu gemiler yak›ld›. Bunlara ilaveten ‹slâm
ordusunda k›tl›k ve açl›¤›n bafl göstermesi gibi olumsuz sebeplerle baflar› sa¤lanamad›. Bu arada Süleyman b. Abdülmelik’in ölümü üzerine halife seçilen Ömer b.
Abdülaziz’in emriyle kuflatma kald›r›ld› ve Mesleme geri dönmek zorunda kald›.
‹slâm ve Bizans kaynaklar›nda Mesleme’nin bu kuflatma s›ras›nda ‹stanbul’da
bir cami yapt›rd›¤› kaydedilir. Bu cami daha sonra Abbâsî, Fât›mî, Eyyûbî ve Memlüklerle Bizans aras›nda yap›lan anlaflmalarda özellikle hutbenin hangi halife ad›na okunaca¤› hususunda gündeme gelmifltir. Mesleme’nin iste¤i üzerine imparatorun, kendi saray›n›n karfl›s›nda Müslüman esirler için Dâru’l-balât diye bilinen bir
konak yapt›rd›¤› da nakledilir.
Emevi halifeleri içerisinde en dindar ve adaletli olarak bilinen ve bu yüzden
II. Ömer olarak an›lan Ömer b. Abdülaziz’in (717-720) ça¤dafl› Bizans imparatoru III. Leon’a ‹slam dinine davet mektubu gönderdi¤i ve imparatorun da halifeye cevap verdi¤i kaynaklarda zikredilmektedir
Hiflam b. Abdülmelik döneminde (724-744), Mesleme’nin ‹stanbul kuflatmas›ndan sonra durmufl olan Anadolu seferleri yeniden bafllad›. Mervan b. Muhammed
724 y›l›nda Konya ve Kemah’› zaptetti. Mesleme b. Abdülmelik 726 y›l›nda Kayseri’yi ald›. Mesleme b. Abdülmelik ve Hiflâm’›n iki o¤lu Muâviye ve Süleyman s›k s›k
Anadolu’ya ak›n ederek önemli baflar›lar elde ettiler. Birçok yer fethedildi¤i gibi
çok miktarda ganimet ve esir al›nd›. Bununla birlikte kal›c› bir baflar› elde edilemedi. Bu dönemde gerçekleflen Anadolu seferlerinde Abdullah el-Battal (Battal Gazi)
ve Abdülvehhâb b. Buht (Abdülvehhâb Gazi) büyük kahramanl›klar gösterdiler.
Abdülvehhâb 731 y›l›nda yap›lan bir Anadolu seferi s›ras›nda flehid oldu. Sivas’ta
ona izafe edilen meflhur bir türbe bulunmaktad›r.
740 y›l›nda Akroinon (Afyon) yak›n›nda III. Leon ve o¤lu Konstantinos’un ordusuyla karfl› karfl›ya gelen Müslümanlar a¤›r bir yenilgiye u¤rad›lar. Abdullah elBattal bu savaflta öldürüldü. Bizans aç›s›ndan bir dönüm noktas› teflkil eden bu
savaflta elde ettikleri zaferle Bizans art›k ciddi bir Arap tehdidinden kurtulmufl
oluyordu.
Hiflâm b. Abdülmelik’ten sonra halife olan II. Velid döneminde (743-744) Bizans’ta iç kar›fl›kl›k yaflanmaktayd›. Armenia kolordusu komutan› iken III. Leon’a
taht mücadelesinde destek vermifl ve bundan dolay› onun k›z›yla evlendirilip, Çanakkale sahillerinden K›z›l›rmak’a kadar uzanan kuzeybat› Anadolu’da yer alan,
Opsikion eyaletinin kumandanl›¤›na yükseltilmifl olan Artabasdos, kay›nbiraderi
yeni imparator V. Konstantinos’a (741-775) karfl› imparatorluk iddias›nda bulunmaktayd›. Neticesi bilinmemekle birlikte bu kar›fl›kl›klar s›ras›nda imparator V.
Konstantinos, Andreas’› (Spatarios), Artabasdos da yak›n çevresinden Gregorios’u (logotetis) hediyelerle birlikte halifeye göndererek onun dostlu¤unu kazanmak istediler.
Bundan sonra s›k s›k taht mücadeleleri görüldü¤ünden iç problemlerle meflgul olmak zorunda kalan Emevî hükümdarlar› Bizans’a karfl› ciddi bir rol oynayamad›lar.
ABBÂSÎLER DÖNEM‹NDE B‹ZANS’LA ‹L‹fiK‹LER
(750 - 861’e kadar)
Abbâsîler döneminde ‹slâm-Bizans iliflkilerinde yeni bir sayfa aç›ld›. ‹ki taraf aras›ndaki iliflkiler ayn› zamanda yaflanan iç problemlerin gölgesinde geliflti. 750 y›l›nda Emevî Devleti’nin y›k›l›p Abbâsî Devleti’nin kurulmas›ndan bir süre sonra ‹slâm devletinin baflkenti, D›maflk’tan Ba¤dat’a nakledilmiflti. Böylece güç merkezi
Suriye’den Irak’a do¤ru kaym›fl oluyordu. Bizans cephesinde ise III. Leon’un tahta
ç›kmas›yla bafllayan ‹savros hanedân› döneminde 726 y›l›ndan sonra imparatorlu¤u uzun süre meflgul eden dinî ve siyasi mahiyetteki ikonoklazma mücadelesi (tasvir k›r›c›l›k) söz konusudur. Bunun yan›nda Artabasdos isyan› gibi çeflitli iç çalkant›lar da yaflanmaktayd›.
Abbâsîler’in ilk halifesi Ebü’l-Abbas es-Seffah (750-754) döneminde ‹slâm devletindeki iç kar›fl›kl›ktan yararlanan Bizans imparatoru V. Konstantinos (741-775)
Malatya’y› (Melitene) kuflatt› (751). Halk imparatorun iste¤i üzerine flehri boflalt›p
Mezopotamya’ya gitmek zorunda kald›. Konstantinos Malatya’dan sonra Erzurum’a
(Theodosiopolis, Kâlîkala) sald›rd› ve halktan birçok kifliyi esir ald›. ‹kinci Abbâsî
halifesi Ebû Ca’fer el-Mansûr (754-775) döneminde 756 y›l›nda Bizans imparatoru
V. Konstantinos ile bir fidye anlaflmas› yap›ld›. Abbâsîler döneminde Bizansl›larla
yap›lan bu ilk anlaflmayla imparatorun daha önce Malatya ve Erzurum gibi ‹slâm
topraklar›na sald›r›s› s›ras›nda ald›¤› esirler fidye karfl›l›¤›nda serbest b›rak›ld›. Öte
yandan Mansur 757-758 y›l›nda Abdülvehhâb b. Muhammed ve Hasan b. Kahtabe
kumandas›nda bir orduyu Malatya üzerine gönderdi. fiehir yeniden imar edildi ve
bölgeye 40.000 asker yerlefltirildi. Daha önce flehri boflaltmak zorunda kalan halk
güvenli¤in sa¤lanmas› üzerine Malatya’ya döndü.
Ba¤dat flehrini kurarak Abbâsî Devleti’nin baflkenti yapan Ebû Cafer el-Mansûr
Bizans’tan gelen elçileri diplomatik kurallar dâhilinde kabul ederek onlarla çeflitli
sohbetlerde bulunmakta, baz› konularda görüfllerini sormakta ve özellikle büyük
harcamalar yaparak kurdurdu¤u Ba¤dat’› gezip görmelerine özel önem vermekteydi. Nitekim Ba¤dat’›n kurulmas›ndan sonra gelen Bizans elçisinin yan›na halife,
hâcibi Rabî‘ b. Yûnus’u refakatçi vererek flehri gezdirmifltir. Mansur’un “flehri nas›l
buldun?” sorusuna elçi, flehri çok be¤endi¤ini ancak çarfl›n›n flehir içinde kurulmufl
olmas›n›n sak›ncal› oldu¤unu ifade ederek halifeyi ülke aleyhine çal›flan casuslar›n tüccar k›l›f› alt›nda flehre girip baz› devlet s›rlar›n› ele geçirebilecekleri hususunda uyarm›flt›r. Bunun yan›nda flehrin yeflillendirilmesine önem verilmesini ve
flehre daha çok su sa¤lanmas›n› tavsiye etmifltir. Mansur elçinin bu sözlerini hakl›
bularak çarfl›y› flehir d›fl›na nakletmifl, Ba¤dat’a su getirtmifl ve ayr›ca ‘Abbâsiyye
ad› verilen dinlenme yerini yapm›flt›r.
Halife Mansûr da Bizans imparatoru V. Konstantinos’a edebiyât ve belagat›yla
tan›nan kâtibi ‘Umâre b. Hamza’y› elçi olarak göndermifltir. ‘Umâre Bizans saray›nda yabanc› elçilerin kalplerine korku salmak için haz›rlanm›fl arslanl›, k›l›çl› ve
dumanl› üç engeli aflt›ktan sonra imparatorun huzuruna ç›kabilmifl ve halifenin
mektubunu sunmufltur. Halifenin ve ülkenin durumunu soran imparator elçiyle
görüfltükten sonra gere¤i gibi a¤›rlanmas›n› emretmifltir. Ayr›ca elçiyi yan›na alarak bir gezinti yapm›fl ve ona tedavi amaçl› olarak kullan›lan baz› bitkilerle bak›r
ve kurflundan/kalaydan alt›n ve gümüfl elde etmeye yönelik birtak›m uygulamalar göstermifltir. Elçi ‘Umâre imparatorun cevâbî mektubuyla birlikte Ba¤dat’a
döndü¤ünde halifeye ziyaretiyle ilgili bilgi ve gözlemlerini aktarm›flt›r. Bunlar aras›nda elçinin imparatorla birlikte izlemifl oldu¤u baz› metallerden alt›n ve gümüfl
elde etmeyi amaçlayan teknik çal›flmalar halifenin kimyaya özel ilgi duymas›na
neden olmufltu.
67
68
Bizans Tarihi
Resim 3.2
Bu harita Casim Avc›, ‹slam Bizans ‹liflkileri, ‹stanbul 2003, s. XIV - XV’ten al›nm›flt›r.
‹stanbul Seferi: Müslüman
Araplar üçü Emevîler ve biri
de Abbâsîler’in ilk
döneminde olmak üzere
toplam dört defa Bizans
baflkenti ‹stanbul’a sefer
düzenlemifllerdir. Bunlardan
ilk üçünde ‹stanbul
Müslümanlar taraf›ndan
kuflat›lm›fl, dördüncüsünde
ise ‹slâm ordusu Üsküdar’a
kadar ulaflm›fl ve burada
Bizans’tan gelen bar›fl
teklifini kabul ederek geri
dönmüfltür. Bu seferler
baflar›s›zl›kla sonuçlanm›fl
olmakla birlikte,
Müslümanlar›n Bizans
imparatorlu¤u karfl›s›nda
ciddî bir güç oldu¤unu
göstermifl, ‹slâm ordular›n›n
kara ve deniz savafllar›nda
gerekli donan›m ve taktik
bak›m›ndan tecrübe
kazanmas›na imkân
sa¤lam›flt›r. Bizans
aç›s›ndan ise
imparatorlu¤un gücü ve
baflkentin önemi bir kez
daha anlafl›lm›fl, ordunun
d›fl tehlikelere karfl› dinamik
bir flekilde mukavemet
göstermesine yard›mc›
olmufltur.
Ebû Cafer el-Mansûr, imparator V. Konstantinos’a elçi göndererek eski Yunan
bilimine ait eserlerin gönderilmesini istemifltir. Halifenin bu ricas›na imparator, aralar›nda Oklidis’in geometriye dair eserinin de bulundu¤u fen bilimleri alan›ndaki
baz› eserleri göndermek suretiyle cevap vermifltir. Bu eserler Mansûr döneminde
Arapça’ya çevrilmifltir. Bu elçilikler s›ras›nda imparator taraf›ndan halifeye gönderilen k›ymetli hediyeler aras›nda gümüfl bir levha da bulunmaktayd›.
Mansûr’un vefât›ndan sonra tahta ç›kan Mehdi-Billâh’›n (775-785) halifeli¤ini
kutlamak için gelen yabanc› elçiler aras›nda tahta yeni ç›km›fl olan Bizans imparatoru IV. Leon’un (775-780) Tarasios (Târâs) adl› bir elçisi de bulunmaktayd›. Ayn›
zamanda mühendislik bilgisine sahip oldu¤u anlafl›lan elçi, Ba¤dat’ta bir süre kalm›fl ve bu arada kendi ad›yla an›lan büyük bir de¤irmen infla etmifltir.
Mehdî-Billâh zaman›nda Bizans’a yönelik seferlere önem verildi. 776’da halifenin amcas› Abbas b. Muhammed, 777 ve 778 y›llar›nda Sümâme b. Velîd el-Absî,
779’da Hasan b. Kahtabe ve 781’de Abdülkebîr b. Abdülhamîd b. Abdurrahman
kumandas›nda Anadolu’ya seferler düzenlendi.
Müslüman Araplar’›n dördüncü ve son ‹stanbul seferi de bu dönemde gerçeklefltirildi. Mehdî-Billâh 781-782 y›l›nda o¤lu Harun’u dönemin ünlü komutanlar›yla
birlikte asker say›s› 100.000 civar›nda oldu¤u belirtilen büyük bir ordunun bafl›nda ‹stanbul üzerine gönderdi. Harun yol üzerinde karfl›laflt›¤› baz› karfl› koymalar›
bertaraf ederek Anadolu yakas›nda Üsküdar’a kadar geldi. Bu s›rada IV. Leon’un
ölümünden sonra Bizans’ta devlet ifllerini taht›n vârisi henüz on yafl›ndaki VI.
Konstantinos (780-797) ad›na annesi ‹rini (müstakil saltanat› 797-802) yürütmekteydi. ‹rini yeni iktidar de¤iflikli¤i sonras›nda ortaya ç›kan taht mücadeleleri yüzün-
den Harun’a elçiler göndererek bar›fl anlaflmas› yapmak zorunda kald›. Üç y›l süreli bu anlaflmaya göre ‹rini, Abbâsî devletine y›l›n nisan ve haziran aylar›nda
70.000 dinar ödemeyi kabul etmekteydi. Ayr›ca Harun’un iste¤i üzerine dönüfl yolunda ordunun ihtiyaçlar›n› karfl›lamak üzere pazarlar›n kurulmas›n› ve yol göstermek için rehberler tayin edilmesini de üzerine al›yordu. Bundan baflka ‹rini alt›n,
gümüfl ve bir tak›m de¤erli hediyeleri Mehdî’ye takdim etmek üzere bir elçisini de
Harun’la birlikte Ba¤dat’a gönderdi.
Mûsâ el-Hâdî’nin bir y›l gibi çok k›sa süren halifeli¤inden sonra kardefli Harun
Reflîd’in (786-809) 23 y›ll›k yönetiminde Abbasi-Bizans iliflkilerinde önceki y›llara
oranla daha canl› bir dönem yaflanm›flt›r. Hemen her y›l Bizans üzerine seferler düzenlenmifl, bazen orduya bizzat halife kumanda etmifltir. Bunun yan›nda bazen de
Bizans’›n ‹slâm topraklar›na yöneldi¤i olmufltur. Harun Reflîd, Tarsus’u yeniden infla etmek ve Avâs›m ve Sugûr ad› verilen Bizans - Abbâsî s›n›r bölgelerini tahkim
etmek suretiyle Bizans ak›nlar›n› engellemeyi hedeflemiflti. Karfl›l›kl› esir de¤iflimi,
fidye anlaflmalar› ve mektuplaflmalar yan›nda az sonra bahsedilece¤i gibi diplomasi alan›nda ciddi bir krizin yaflanmas› da bu döneme rastlamaktad›r.
Hârûn Reflîd Bizans’a karfl› daha önce bafllat›lan seferlere devam etti. 797’de bizzat kumanda etti¤i ordusuyla Orta Anadolu’da bulunan Safsâf kalesini ald›. Kumandanlar›ndan Abdülmelik b. Sâlih Ankara’ya kadar ilerledi. ‹mparatoriçe ‹rini, bar›fl
iste¤inde bulununca Hârûn Reflîd, Hazarlar’›n Ermenistan-Azerbaycan s›n›r›ndan
sald›rmalar›n› göz önünde tutarak bu iste¤i kabul etti (798). Ancak birkaç y›l sonra
Bizans taht›na ç›kmay› baflaran Nikiforos (802-811) halifeye gönderdi¤i mektubuyla iki ülke aras›nda ciddi bir diplomatik krize neden oldu. ‹slâm kaynaklar›n›n rivayetine göre imparator mektubunda, kendisinden önceki ‹rini’nin halifeyi flah makam›na kendisini de piyon yerine koydu¤unu, dolay›s›yla devleti küçük düflürücü anlaflmalara imza att›¤›n› belirtiyor ve o güne kadar ‹rini taraf›ndan ödenmifl olan vergilerin geri iade edilmesini istiyordu. Aksi takdirde savafl açaca¤›n› da ekliyordu.
Harun bu geliflmeler üzerine Konya Ere¤li’ye (Heraklia) kadar geldi ve Nikiforos’u y›ll›k vergi karfl›l›¤›nda bar›fl istemek zorunda b›rakt›. ‹mparator k›fl flartlar›ndan istifadeyle bu anlaflmay› bozmufl, ancak o s›rada Rakka’ya kadar gitmifl olan
Harun’un beklenmedik flekilde geri dönmesinin ard›ndan yap›lan savaflta yenilerek halifeden ayn› flartlarla bar›fl istemifltir. Bar›fl anlaflmas›n›n tekrar bozulmas›
üzerine Harun 806 y›l›nda büyük bir orduyla Bizans seferine ç›kt› ve Konya Ere¤li’yi fethettikten sonra Ni¤de Kemerhisar’a (Tuvâne) ilerledi. Zor durumda kalan
Nikiforos Harun’a metropolid Petros ile Amasra (Amastris) valisi Gregorios’u elçi
olarak göndererek anlaflmaya raz› oldu¤unu bildirdi. Sonuç Bizans aç›s›ndan oldukça küçük düflürücüydü: ‹mparatorun y›ll›k 30.000 veya 50.000 dinar vergi ödemesi yetmiyor, kendisi için dört, o¤lu ve ileri gelen devlet ricâli için ikifler dinar olmak üzere halifeye ayr›ca cizye ödemeyi kabul ediyordu.
Halife Harun Reflîd’in askerî kabiliyeti yan›nda insanc›ll›¤›n› ve bu arada ‹slâmBizans iliflkilerinde savafl ve bar›fl›n içiçeli¤ini göstermesi bak›m›ndan dikkate de¤er bir rivayete göre, Harun’un Ere¤li’yi fethi s›ras›nda al›nan esirler aras›nda Nikiforos’un o¤lunun niflanl›s› da bulunmaktayd›. ‹mparator iki özel elçisi arac›l›¤›yla
çeflitli hediyelerle birlikte halifeye gönderdi¤i mektubunda yard›m›na muhtaç oldu¤unu belirtiyor ve o¤lunun niflanl›s›n›n gönderilmesini rica ediyordu. Halife, Nikiforos’un bu ricas›n› kabul ederek gelin aday›n› flan›na lây›k bir törenle kendi ota¤› içerisinde de¤erli eflyalar ve k›ymetli hediyelerle birlikte Bizans baflkentine
u¤urlam›flt›r. Buna karfl›l›k imparator halifeye elçisi arac›l›¤›yla 50.000 dirhem, 100
bükümü ipek olmak üzere 300 büküm de¤erli elbise, 12 flahin, 4 av köpe¤i ve 3 at
hediye göndermek suretiyle minnettarl›¤›n› göstermifltir.
69
70
Harun Reflîd: Hârûn Reflîd
döneminde Bizans’la iliflkiler
bak›m›ndan önemli bir
hususu da zikretmek gerekir.
Bu dönemde her iki taraf›n
d›fl siyasette daha güçlü ve
etkin bir konuma gelmek
amac›yla karfl› taraf›n
rakipleriyle iflbirli¤i ve
dostluk kurma siyasetine
baflvurdu¤u görülmektedir.
Harun Bizans’›n rakibi,
dönemin güçlü
imparatorlar›ndan
fiarlman’la (Charlamagne)
dostluk kurarken Bizans
yöneticileri de Abbasilerin
hasm› durumundaki Endülüs
Emevileri ile ittifak
içindeydiler.
Bizans Tarihi
Harun Reflîd döneminde esir de¤iflimini amaçlayan diplomatik giriflimler olumlu sonuçlar vermifl ve Bizansl›larla birkaç defa esir de¤iflimi gerçekleflmifltir: 797 y›l›nda Tarsus yak›n›ndaki Limonlu çay› (Lamos) kenar›nda yap›lan esir de¤iflimi her
iki taraf›n dikkate de¤er ilgisine mazhar olmufltu. Avâs›m bölge valisi Kâs›m b. Reflîd taraf›ndan görevlendirilen Tarsus valisi Ebû Süleym Ferec’in giriflimleriyle yap›lan törene 30.000 Müslüman askerin yan› s›ra ulemâ, eflraf ve halktan birçok kifli
kat›lm›flt›. Anlaflma sonucu 3.700 Müslüman esirin serbest b›rak›ld›¤› kaydedilirken
Bizans esirlerinin say›s› hakk›nda bir bilgi verilmemektedir.
Di¤er bir esir de¤iflimi 805 y›l›nda yine Limonlu çay› kenar›nda ayn› valilerin
gözetiminde gerçekleflmifltir. On iki gün içerisinde 3.700 Müslüman esirin serbest
b›rak›ld›¤› töreni rivayete göre bütün teçhizat›yla kat›lan 30.000 askerin yan› s›ra
halktan yüzbini aflan kifli izlemifltir. 808 y›l›nda Pozant›’da veya Limonlu çay› kenar›nda yap›lan de¤iflim s›ras›nda kad›n-erkek 2.500 Müslüman esir serbest b›rak›ld›.
Yedi gün süren bu de¤iflim yeni vali Sâbit b. Nasr’›n sorumlulu¤unda gerçekleflmifl
ve yine rivayete göre yüzbini aflk›n kifli taraf›ndan izlenmifltir.
Halife Harun Reflîd, Bizans’›n Amorion (Hisarköy - Amûriyye) ve Ankara gibi
flehirlerinde gerçeklefltirilen kuflatmalar s›ras›nda ele geçirilen kitaplar›n muhafaza
edilmesini özellikle emretmifltir. Dönemin ileri gelen ilim adamlar›ndan oluflturdu¤u bir ekibi önemli gördükleri t›p, felsefe, astronomi vb. ilimlere dair eserleri elde
etmekle görevlendirmifl ve bu flekilde birçok ünlü eserin Ba¤dat’a getirilmesini
sa¤lam›flt›r. Ba¤dat’ta toplanan eserler, Halifenin görevlendirdi¤i dönemin meflhur
doktorlar›ndan Yuhannâ/Yahya b. Mâseveyh’in baflkanl›¤›ndaki bir heyet taraf›ndan tercüme edilmifltir.
Harun Reflîd’in ölümünden sonra halife olan Emin (809-813) ile kardefli Horasan
bölge valisi Me’mun aras›ndaki taht mücadeleleri s›ras›nda Emin’in öldürülmesiyle,
Me’mun’un yirmi y›l sürecek halifelik dönemi (813-833) bafllad›. Me’mûn dönemi
Abbâsî-Bizans iliflkilerinin canl›l›¤› ve çeflitlili¤i bak›m›ndan özel bir önem arzeder.
Bu iliflkilerin daha ziyade Me’mûn’un saltanat›n›n son y›llar›na rastlamas› da dikkate de¤er bir husustur. Her fleyden önce Hârûn Reflîd’in 806 y›l›nda büyük bir orduyla gerçeklefltirdi¤i ve imparator I. Nikiforos’u vergiye ba¤lad›¤› Bizans seferinden
sonra Me’mûn’un birinci Anadolu seferine kadar (830) yirmi befl y›la yak›n bir süre
Abbâsî devleti ile Bizans imparatorlu¤u aras›nda büyük ölçüde bir askerî harekât›n
yap›lmad›¤›n› hat›rlamak gerekir. Bunda, her iki taraf› ciddî bir flekilde meflgul eden
iç ve bazan da d›fl problemlerin pay› büyüktür. Bu süreçte Abbâsîler, Bizans taht›n› ele geçirmek üzere mücadele veren Slav lakapl› Tomas’› desteklerken, Bizans da
Abbâsî hilâfetine karfl› ayaklanm›fl bulunan Bâbek’e destek vermifltir.
Me’mûn’un Bizans’la iliflkiler bak›m›ndan önem tafl›yan dönemi saltanat›n›n
son y›llar›na rastlamaktad›r. Bu s›rada Bizans taht›nda Teofilos (829-842) bulunmaktad›r. Bizans’a karfl› yeniden bafllat›lan mücadeleler bu dönemin temel niteli¤ini teflkil eder. Me’mûn bizzat ordusunun bafl›nda oldu¤u halde Bizans’a dört sefer yapm›fl ve ölümü de son Anadolu seferinde vuku bulmufltur. Bu seferlerin temel amac› Bizans’›n s›n›rlar›n› zay›flatarak Sugûr ve gerisindeki bölgeyi muhtemel
sald›r›lardan korumak ve onlar›n Bâbek’i k›flk›rtmalar›na engel olmakt›. Me’mûn
23 Mart 830 tarihinde Bizans’a karfl› savaflmak amac›yla baflkent Ba¤dat’tan Anadolu’ya hareket etti. Birkaç gün Tikrît’te kald›ktan sonra Musul, Nusaybin, Re’sülayn, Harran, Urfa, Menbic, Dâb›k, Antakya ve Misis üzerinden Tarsus’a ulaflt›; Bizans topraklar›na girerek Kapadokya bölgesinde baz› kaleleri ele geçirdi. 9 Eylül
830 tarihinde Tarsus’a dönen Me’mûn birkaç gün sonra k›fl› geçirmek üzere fiam’a
hareket etti.
Ertesi y›l imparator Teofilos, halifenin fiam’da bulunmas›ndan istifadeyle Toroslar’› aflarak Misis ve Tarsus yak›nlar›na kadar geldi. Karfl›s›na ç›kan ‹slâm ordular›n› bozguna u¤rat›p 1. 600’ün üzerinde kifliyi öldürdü, 7. 000 kifliyi de esir ald›. Bunun üzerine harekete geçen Me’mûn 831 y›l›nda Anadolu’ya girdi. Gülek/Külek
Bo¤az›’n› geçip Konya Ere¤li (Herakleia) üzerine yürüdü. Hârûn Reflîd taraf›ndan
806 y›l›nda zapt edilmifl, ancak k›sa bir süre sonra tekrar Bizansl›lar’›n eline geçmifl olan bu önemli kale Me’mûn’a teslim oldu. Daha sonra halifenin o¤lu Abbas
ve kardefli Mu’tas›m-Billâh müstakil kuvvetlerin bafl›nda de¤iflik istikametlerde
ak›nlarda bulundular ve baz› kaleleri ele geçirdiler. Abbas b. Me’mûn bu ak›nlar s›ras›nda karfl›s›na ç›kan imparator Teofilos’u ma¤lub etti. Me’mûn bizzat sevk ve
idare etti¤i bir orduyla Aksaray-Ni¤de aras›ndaki topraklarda baflar›l› ak›nlar gerçeklefltirdi. Üç ay kadar devam eden seferin ard›ndan Bizans imparatoru, Me’mûn’a
yak›n çevresinden birini, muhtemelen Ioannis Grammatikos’u elçi olarak göndererek 100. 000 dinar ödemek ve 7. 000 Müslüman esiri serbest b›rakmak karfl›l›¤›nda
elinden ç›kan yerleri kendisine iade etmesini ve befl y›ll›k bir mütareke imzalanmas›n› teklif etti (831). Ancak imparator Teofilos’un bar›fl talebi ve di¤er tekliflerini içeren mektubun üslûbu diplomatik bir krize sebep oldu. Rivâyete göre halife,
mektupta kendi ad›n›n imparatorun isminden sonra yaz›lm›fl oldu¤unu görünce
son derece sinirlendi ve mektubu derhal iade etti. Bunun üzerine Teofilos halifenin ad›n› önce zikrederek “Allah’›n kulu ve insanlar›n en flereflisi Arap hükümdar› Me’mûn’a, Bizans imparatoru Teofilos’tan...” fleklinde bafllayan ikinci mektubunu gönderdi ancak halifeden bir karfl›l›k göremedi. ‹mparatorun bar›fl teklifini reddeden Me’mûn ertesi y›l yapaca¤› sefer haz›rl›klar›yla meflgul olmak üzere fiam’a
(D›maflk) döndü.
Me’mûn 832 y›l›nda haz›rl›klar›n› tamamlay›p üçüncü Bizans seferine ç›kt›. Bir
süre Adana’da kald›ktan sonra Lü’lüe Kalesi (H›snu Lu’lu’e) üzerine yürüdü. Kaleyi üç aydan fazla bir süre muhasara alt›nda tuttuktan sonra Uceyf b. Anbese’yi burada b›rakarak ayr›ld›. Bu s›rada buraya gelen imparator Teofilos kumandas›ndaki
Bizans kuvvetleri de Abbâsî ordusu taraf›ndan uzaklaflt›r›ld›. Uceyf yerli halk›n
emân iste¤ini yani teslim olmalar› halinde canlar›na dokunulmayaca¤›n› kabul
ederek kaleyi teslim ald›.
Me’mûn 833 y›l›nda o¤lu Abbâs’› Ni¤de Kemerhisar (Tuvâne) kalesini yeniden
infla etmek üzere görevlendirmifl, Suriye, el-Cezîre, Irak ve M›s›r’dan gelen 6.000
civar›nda inflaat iflçisi ve asker bu emri yerine getirmek için çal›flm›flt›. Ancak onun
ayn› y›l dördüncü Anadolu seferi s›ras›nda Pozant›’da ölümü fethetti¤i yerleri imar
edip buralara Müslüman ahaliyi yerlefltirme düflüncesine engel olmufltur.
Me’mûn döneminde Bizans’la bilim ve sanat alan›nda kayda de¤er iliflkiler gerçekleflmifltir. Teofilos tahta ç›kt›ktan sonra hocas› sinkellos ‹oannis Grammatikos’u (Yuhanna en-Nahvî) Me’mûn’a elçi olarak gönderir. ‹mparator II. Mihail’den
sonra Teofilos’un tahta ç›kt›¤›n› halifeye bildiren elçi, beraberindeki hediyeleri de
takdim eder. Bu arada II. Mihail döneminde ayaklanm›fl ve Abbâsî devletine s›¤›nm›fl olan general Manuil ile de görüflme imkan› bulur. Manuil’e Bizans’a dönmesi
halinde affedilece¤ine dair yeni imparatorun güvencesinin yer ald›¤› alt›n mühürle mühürlenmifl ferman›n› ve yine bizzat imparator taraf›ndan hediye olarak gönderilen haç› verir. Bu ilgiden yeteri derecede etkilenen Manuil Bizans’a geri döner.
Daha sonra ‹stanbul patri¤i olacak olan hocas› sinkellos ‹oannis Grammatikos’un
medhetti¤i Ba¤dat saray›na hayran kalan imparator Teofilos, Abbâsî saraylar›n›n
resimlerini getirterek Patrikios ad›ndaki bir flahsa Bryas mevkiinde ayn› tarzda bir
saray yapt›rm›flt›r.
71
Sinkellos: Sinkellos, daha
çok Ortodokslu¤un en üst
dini temsilcisi olan patri¤in
dan›flman› için kullan›lan
bir unvand›r.
72
Bizans Tarihi
Me’mun Bizans imparatoruna (muhtemelen Teofilos) mektup yaz›p Bizans’taki
eski Yunan yazmalar›ndan kendisinin uygun görece¤i eserleri göndermesini istemifl, teklife bafllang›çta olumsuz bakan imparator daha sonra olumlu cevap vermifltir. Bunun üzerine Me’mûn aralar›nda dönemin meflhur tercüman ve ilim adamlar›ndan Haccâc b. Matar, ‹bn Batrîk ve Yuhannâ b. Mâseveyh’in de bulundu¤u bir
gurubu Bizans’a göndermifl ve daha sonra ordan getirilen felsefe, matematik, t›p
ve mûsikîye dair eserlerin Arapçaya tercümesini istemifltir. Bizans’tan sa¤lanan kitaplar bilgelik evi anlam›na gelen Beytülhikme akademisi merkezli tercüme faaliyetlerinin temel malzemesi olmufltur.
Me’mun Bizans’tan sadece klâsik eserleri getirtmekle kalmam›fl, flöhreti Bizans
s›n›rlar› d›fl›na taflan matematik âlimi Leon’a mektup yazarak saray›na davet etmifltir. Halifenin mektubundan haberdar olan Bizans imparatoru, Leon’un ücretini art›rm›fl ve onu ‹stanbul kiliselerinden birine tayin etmifltir. Her ne kadar Me’mun
bizzat imparatora mektup göndererek k›sa bir süre için dahi olsa Leon’un Ba¤dat’a
gelmesine müsade etmesini rica etmifl ve bu iste¤ini yerine getirdi¤i takdirde bunu bir dostluk iflareti sayarak kal›c› bar›fl imzalayaca¤›na söz vermifl, üstelik 2.000
dinar teklif etmiflse de imparatordan olumlu bir cevap alamam›flt›r.
Halife Mu’tas›m-Billâh döneminde (833-842) Bizans’la iliflkiler savafl ve bar›fl›n
iç içeli¤i aras›nda devam etmifltir. 837 y›l›nda kazand›¤› Zabatra (Malatya Do¤anflehir) zaferinin ard›ndan Mu’tas›m’›n ordular› Bâbek isyan› ile meflgul olduklar› s›rada Bizans imparatoru Teofilos 837 y›l›nda Zabatra’ya sald›rarak katliamlar yapt›
ve flehri tahrib etti. Ard›ndan Malatya’y› kuflatt›. Mu’tas›m, en önemli generallerinden Afflin’in Azerbaycan’dan dönmesinden hemen sonra büyük bir ordu ile Sâmerra’dan Afyon Emirda¤ Eskihisar’a (Amûriyye/Amorion) hareket etti (838). Halife,
Tarsus üzerinden Anadolu’ya girerken Malatya taraflar›ndan Bizans topraklar›na
giren Afflin de kuzeye do¤ru ilerliyordu. ‹ki ordu Ankara’da birlefltikten sonra
Amûriyye üzerine yürünecekti. ‹mparator Teofilos önce Afflin tehlikesini bertaraf
etmek için harekete geçti. Ancak Temmuz 838 y›l›nda bugünkü Tokat Kazova’da
yap›lan savaflta yenilerek ‹stanbul’a döndü. Halife, Afflin kumandas›ndaki ordularla Ankara’da bulufltuktan sonra Amûriyye üzerine yürüdü. Bizans’›n o dönemde ‹stanbul’dan sonra ikinci büyük flehri olan Amûriyye (Eskihisar) oniki günlük bir kuflatman›n ard›ndan 12 A¤ustos 838 tarihinde fethedildi. Amûriyye’nin fethi ‹slâm
topraklar›nda büyük bir yank› uyand›rm›fl ve fliirlere konu olmufltur.
Halife Vâs›k (842-847) döneminde logotetis (muhasip) unvanl› Teoktistos kumandas›ndaki Bizans donanmas› ‹stanbul’dan hareket ederek Girit önlerinde demirledi (843). Adadaki Müslümanlar Bizans donamas› karfl›s›nda tutunamayacaklar›n› anlay›nca harp hilesine baflvurarak Bizans askerleri aras›nda, ‹stanbul’da kar›fl›kl›k ç›kt›¤› ve imparatorun tahttan indirildi¤i flayias›n› yayd›lar. Teoktistos, ordusunun büyük bir k›sm›n› Girit önlerinde b›rakarak ‹stanbul’a döndü. Kumandans›z
kalan Bizans birlikleri Müslümanlar taraf›ndan imha edildi. ‹mparatoriçe Teodora
taraf›ndan Anadolu’ya gönderilen Teoktistos kumandas›ndaki Bizans ordusu Orta
Anadolu’da oldu¤u tahmin edilen Mavropotamos yak›n›nda ‹slâm kuvvetleri taraf›ndan a¤›r bir yenilgiye u¤rat›ld›. Bu geliflmeler üzerine Theodora halifeye elçi
göndererek bar›fl ve esir de¤iflimi teklif etti. Vâs›k-Billâh taraf›ndan memnuniyetle
karfl›lanan elçi ile yap›lan uzun müzakerelerden sonra bir esire karfl›l›k bir esir olmak üzere anlaflma sa¤land›. Eylül 845 tarihinde yine Limonlu çay› kenar›nda Aflûre gününden itibaren dört veya on gün süren törenle 4.000’den fazla esir Bizansl›lardan geri al›nd›. Görüflme ve esir de¤iflimini halife ad›na bölge valisi Ahmed b.
Sa’îd b. Müslim ve Hâkân et-Türkî yürütmüfltü.
Rivayete göre Vâs›k-Billâh, halk aras›nda yedi uyuyanlar ve Kur’an’da da Ashâb-› Kehf olarak geçen kiflilere ait oldu¤u söylenen Efes’teki ma¤arada incelemeler yapmak üzere Muhammed b. Mûsa el-Hârizmî’yi Bizans’a gönderir. Ayn› zamanda imparator III. Mihail’e (842-867) de bir mektup yazarak araflt›rmac›ya gerekli kolayl›¤›n sa¤lanmas›n› rica eder. ‹mparator gerekli izni verdi¤i gibi araflt›rmac›ya yard›mc› olmak üzere bir rehber de görevlendirir.
Mütevekkil-Alellah döneminde (847-861) s›n›r bölgelerindeki ‹slâm kara ordusunun gücünü anlayan Bizans, özellikle Girit’e yap›lan yard›mlar› kesmek amac›yla 853 y›l›nda büyük bir deniz filosuyla âni olarak M›s›r sahillerinde Dimyat’a sald›rd›. Bunun üzerine Mütevekkil’in emriyle sahillerdeki önemli merkezlere kaleler
infla edildi. Sugûr valisi Ali b. Yahyâ 853-854 y›l›ndan itibaren Bizans’a sefer düzenleyip iç k›s›mlara kadar ilerledi. 855-856’da esir mübadelesi yap›ld›. 859 y›l›nda
Bizans’›n Akdeniz’de faal bir ticaret liman› olan Antalya kalesi Müslümanlar taraf›ndan zaptedildi. Deniz kuvvetlerine a¤›rl›k veren Mütevekkil, donanmay› Suriye
sahil flehirlerine yerlefltirip buralarda harekâta haz›rl›kl› deniz birlikleri meydana
getirdi.
Mütevekkil’den sonraki Abbâsî halifeleri döneminde de Bizans’la savafl ve bar›fl ortam›nda çeflitli iliflkiler gerçeklefltirildi. Dönemin önemli kumandanlar› emrinde Bizans topraklar›na ak›n eden Müslümanlar daha önce görüldü¤ü gibi birçok
flehir ve kale fethetmekte, ancak bu yerler bazan bir süre sonra Bizans taraf›ndan
geri al›nmaktayd›. Öte yandan Abbâsîler döneminde merkezî otoritenin zay›flamas›yla Bizans, Hamdânîler ve Selçuklular gibi ‹slâm devlet ve hanedanlar› karfl›s›nda mücadele etmek durumunda kalm›flt›r.
867 - 1056 y›lar› aras›nda Bizans imparatorlu¤unda iktidar› elinde tutan Makedon hanedan› döneminde özellikle II. Vasil zaman›nda (976 - 1025) Bizans, Emeviler ve Abbasiler döneminde Müslümanlar taraf›ndan Anadolu’da fethedilmifl olan
topraklar›n büyük bir k›sm›n› geri alarak s›n›rlar›n› do¤uda Azerbaycan, güneyde
de Antakya’ya kadar geniflletmifltir. Anadolu’nun tekrar Müslümanlar›n eline geçmesi Selçuklu ve Osmanl› Türkleri döneminde gerçekleflecektir.
73
74
Bizans Tarihi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Hz. Muhammed döneminde Bizans’la iliflkileri
tart›flabilmek
Hz. Muhammed döneminde devam eden BizansSâsânî savafllar›nda Müslümanlar Ehl-i Kitap olmalar› dolay›s›yla Bizansl›lar’›n taraf›n› tutuyorlard›. Kur’ân-› Kerim’deki Rûm sûresinin ilk âyetleri Bizans-Sâsânî savafllar›na iflaret etmifl ve Sâsânîler karfl›s›nda ma¤lup olan Bizans’›n üç ilâ
dokuz y›l içinde zafer elde edece¤ini haber vermifltir. Hz. Muhammed 628 y›l›nda Bizans imparator’u Harekleios’a bir mektupla birlikte Dihye
b. Halîfe el-Kelbî’yi elçi olarak göndermifl ve ‹slâm’a davet etmifltir. Hz. Muhammed’in Busra valisine gönderdi¤i Hâris b. ‘Umeyr el-Ezdî’nin Mûte’de Gassânî emirlerinden fiurahbil b. ‘Amr taraf›ndan öldürülmesi üzerine Zeyd b. Hârise kumandas›nda bir ordu Mûte Savafl›’na gönderilmifltir. ‹slâm ordular› ilk defa Mûte’de Bizans ordular›yla karfl› karfl›ya gelmifltir. Hz. Muhammed
630 y›l›nda Heraklios’un büyük bir ordu haz›rlad›¤› haberi üzerine 30.000 kiflilik bir ordu haz›rlayarak Tebük’e kadar gitmifltir.
Dört Halife döneminde Bizans topraklar›nda gerçekleflen fetihler ve sonuçlar››n› çözümleyebilmek
Dört Halife dönemi ‹slâmiyet’in Arap yar›madas› d›fl›nda h›zla yay›lmaya bafllad›¤› ve Bizans’›n
uzun y›llar Sâsânîler’e karfl› korumak için mücadele verdi¤i topraklar›n, Müslümanlar›n eline
geçti¤i bir dönemi temsil etmektedir. Bizans, bu
dönemde gerçekleflen ‹slâm fetihleri sonucu çok
k›sa bir süre içerisinde Filistin, Suriye, Güney
Anadolu, M›s›r ve Kuzey Afrika’dan geri çekilmek zorunda kalm›flt›r. Ridde savafllar›ndan sonra Hz. Ebû Bekir’in meflhur komutanlar emrinde
kuzeye gönderdi¤i ordular, Bizans’›n Sâsânîler
karfl›s›nda elde etmifl oldu¤u baflar›lar› adeta geçersiz hale getirmifltir. ‹mparator Heraklios’un
kardefli Teodoros, 634 y›l›nda yap›lan Ecnâdeyn
savafl›nda Halid b. Velîd karfl›s›nda a¤›r bir yenilgiye u¤ram›fl, bundan iki y›l sonraki Yermûk
meydan muharebesinde (636) yaflanan ma¤lubiyet neticesinde, Bizans’›n Suriye’de tutunabilmesi mümkün olmam›flt›r. Bu arada Busra, D›maflk, Baalbek, Hama, Humus flehirleri Müslümanlar›n eline geçmifltir. H›ristiyanl›¤›n dinî merkezi Kudüs’un 638 y›l›nda fethini Kaysâriyye izlemifl, birkaç y›l sonra Amr b. Âs’›n tah›l ambar›
olarak görülen M›s›r’› fethetmesiyle Bizans, ekonomik aç›dan da önemli bir kayba u¤ram›flt›r.
Bu dönemde Müslümanlar deniz seferlerine de
bafllam›fllar ve 652 veya 655 y›l›ndaki Zâtü’s-Savârî savafl›nda Bizans donanmas›n› a¤›r bir ma¤lubiyete u¤ratm›fllard›r.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Emevî-Bizans iliflkilerinin temel niteliklerine dair yorum yapabilmek
Müslüman Araplarla Bizans aras›nda iliflkilerin
en canl› oldu¤u dönemlerden biri Emevîler dönemidir. Bu dönemde Muâviye b. Ebû Süfyân’dan
itibaren Bizans hâkimiyetindeki Anadolu topraklar›na hemen her y›l Sâife ad› verilen seferler düzenlenmifltir. Müslümanlar ikisi Muâviye b. Ebû
Süfyân ve biri de Süleyman b. Abdülmelik döneminde olmak üzere üç defa Bizans baflkenti ‹stanbul’u bizzat kuflatm›fllar, ancak çeflitli olumsuzluklar yüzünden baflar›l› olamam›fllard›r. Mesleme b. Abdülmelik kumandas›nda gerçekleflen
üçüncü ‹stanbul kuflatmas›ndan sonra ‹stanbul’da
bir cami yap›lm›flt›r. Velîd b. Abdülmelik Medine’de Mescid-i Nebevî ve D›maflk’ta Emeviyye
Camii gibi büyük camilerin yap›m› ve onar›m›
için imparatordan yard›m istemifl, o da mozaik,
para ve ustalar göndermek suretiyle halifenin ricas›na cevap vermifltir. Öte yandan dindarl›¤›yla
bilinen Ömer b. Abdülaziz dönemin Bizans imparatoru III. Leon’a bir ‹slâm’a davet mektubu
göndermifltir. Emevî hükümdarlar› ile Bizans imparatorlar› aras›nda çeflitli sebeplerle diplomatik
iliflkiler gerçekleflmifl, elçiler ‹stanbul ve D›maflk
aras›nda gidip gelmifllerdir.
Abbâsî-Bizans iliflkilerinin mahiyetini çeflitli aç›lardan de¤erlendirebilmek
Abbâsîler döneminde Bizans’la iliflkiler savafl ve
bar›fl›n iç-içeli¤inde devam etmifltir. Anadolu’ya
düzenlenen y›ll›k seferler sürdürülmüfl, birçok
flehir ve kale Müslümanlar›n eline geçmifltir. Halife Mehdî-Billâh’›n, o¤lu Hârûn kumandas›nda
‹stanbul’u kuflatmak üzere gönderdi¤i ordu Üsküdar’a kadar gelmifl ve imparatoriçe ‹rini’nin
bar›fl teklifi üzerine antlaflma yap›larak geri dönülmüfltür. Hârûn Reflîd ve Me’mûn örneklerinde
oldu¤u gibi bizzat halifeler, ordular›n›n bafl›nda
Bizans seferine ç›km›fllard›r. Me’mûn’un vefat›
dördüncü Anadolu seferi s›ras›nda Pozant›’da olmufltur. Ebû Ca’fer el-Mansûr, Hârûn Reflîd ve
Me’mûn Bizans’›n elinde bulunan Eski Yunan bilimine ait kitaplara özel önem vermifl, sat›n alma
veya Bizans imparatorlar›ndan rica ederek temin
etme yolunda gayret göstermifllerdir. Bizans’tan
sa¤lanan kitaplar Beytülhikme merkezli tercüme
faaliyetlerinin temel malzemesi olmufltur. Bizans
imparatoru Teofilos Ba¤dat’a gönderdi¤i elçisinin anlat›m›yla hayran kald›¤› halife saray›n›n bir
benzeri olmak üzere ‹stanbul’da Bryas saray›n›
yapt›rm›flt›r.
75
1. ‹slâm ve Bizans ordular›n›n ilk defa karfl› karfl›ya
geldi¤i savafl afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tebûk
b. Mûte
c. Yermük
d. Ecnâdeyn
e. Zâtü’s-Savârî
6. Emevîler Döneminde gerçekleflen Üçüncü ‹stanbul
Kuflatmas›n›n kumandan› kimdir?
a. Süfyân b. Avf
b. Ebû Eyyûb el-Ensârî
c. Muâviye b. Ebû Süfyân
d. Mesleme b. Abdülmelik
e. Velîd b. Abdülmelik
2. Hz. Muhammed’in, ‹slâm’a davet mektubunu Bizans
imparatoru Heraklios’a iletmek üzere afla¤›dakilerden
hangi sahabî elçi olarak görevlendirilmifltir?
a. Amr b. Ümeyye ed-Damrî
b. Abdullah b. Huzâfe
c. Dihye b. Halîfe el-Kelbî
d. Hatîb b. Ebû Beltea
e. Hâris b. Ümeyr el-Ezdî
7. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans’›n ‹slâm sanat ve mimarisinden etkilendi¤ini gösterir?
a. II. Iustinianos’un Velîd b. Abdülmelik’e para, usta ve mozaik yard›m›nda bulunmas›
b. Mesleme b. Abdülmelik’in ‹stanbul’da bir cami
yapt›rmas›
c. Bizansl› elçilerin Ba¤dat’› ziyaret etmesi
d. Bizans’tan ele geçirilen baz› kiliselerin camiye
çevrilmesi
e. ‹mparator Teofilos’un Bryas saray›n› yapt›rmas›
3. Afla¤›daki savafllar›n hangisinden sonra Bizans, Suriye’yi kesin olarak Müslümanlar’a b›rakmak zorunda
kalm›flt›r?
a. Ecnâdeyn
b. Yermûk
c. Nihâvend
d. Kâdisiye
e. Zâtü’s-Savârî
4. I. Zâtü’s-savârî
II. M›s›r’›n fethi
III. Yermük Savafl›
IV. Kudüs’ün fethi
Yukar›daki olaylarla ilgili kronolojik s›ra afla¤›daki seçeneklerin hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?
a. I, III, II, IV
b. II, IV, III, I
c. III, IV, II, I
d. IV, III, I, II
e. IV, III, II, I
5. Dört Halife Döneminde Bizans’a yönelik askerî seferlerin en önemli sonucu ne olmufltur?
a. Anadolu fethedilmifltir.
b. Bizans bir daha Müslümanlarla karfl›laflacak gücü kendinde bulamam›flt›r.
c. Bizans’›n hâkimiyetindeki önemli bölgelerden
olan Suriye, Filistin ve M›s›r Müslümanlar›n eline geçmifltir.
d. Çok say›da Bizans askeri öldürülmüfl veya esir
al›nm›flt›r.
e. Müslümanlar›n yenilmez olduklar› anlay›fl›
pekiflmifltir.
8. Abbâsîler döneminde Eski Yunan felsefe ve bilimine
ait baz› eserlerin Bizans’tan Ba¤dat’a getirtilmesindeki
temel amaç afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Bu eserlerin Bizans’›n elinden ç›kmas›n› sa¤lamak
b. Bu eserlerin incelenerek ‹slâm inanc›na göre
yanl›fl ve hatal› görüfllerin düzeltilmesi
c. Müslümanlar›n kendilerinden önceki bilim ve
düflünce miras›ndan faydalanmak istemeleri
d. Müslümanlar›n Bizans’›n ilim ve kültür seviyesi
karfl›s›nda duyduklar› ezikli¤i gidermek
e. Bizansla kültürel iliflkilerin gelifltirilmesi
9. Bizans ‹mparatorundan mozaik, usta ve para yard›m› alarak dönemin büyük camilerinin infla ve tamirini
gerçeklefltiren halife kimdir?
a. Hiflâm b. Abdülmelik
b. Süleyman b. Abdülmelik
c. Ebû Cafer el-Mansûr
d. Me’mûn
e. Velîd b. Abdülmelik
10. Müslüman Araplar taraf›ndan gerçeklefltirilen ‹stanbul
Seferleriyle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yahl›flt›r?
a. Emevîler Döneminde üç, Abbâsîler Döneminde
bir olmak üzere toplam dört sefer düzenlenmifltir.
b. Müslüman Araplar, ‹stanbul Seferlerinde kesin
bir baflar› elde edememifllerdir.
c. Meflhur sahabi Ebû Eyyûb Hâlid b. Zeyd el-Ensârî 669 y›l›ndaki ilk ‹stanbul Kuflatmas› s›ras›nda vefat etmifltir.
d. Abbâsîler Dönemin’deki ‹stanbul Seferi Hârûn
Reflîd’in Halifeli¤i Döneminde gerçekleflmifltir.
e. Muâviye b. Ebû Süfyân dönemindeki ‹kinci ‹stanbul Kuflatmas› dört y›l sürmüfltür.
76
Bizans Tarihi
1. b
S›ra Sizde 1
Hz. Muhammed Bizans imparatoru Heraklios’un yan›
s›ra Bizans’a ba¤l› devletçiklere ve valilere de ‹slâm’a
davet mektuplar› göndermifltir. Bizans’›n önemli bir eyaleti durumundaki M›s›r’›n valisine (Mukavk›s) dine davet mektubunu ulaflt›rmak üzere Hât›b b. Ebû Belta’a
el-Lahmî görevlendirilmifltir (May›s 628). Mukavk›s elçiyi befl gün süreyle a¤›rlam›fl, bu arada Hz. Muhammed
ve ‹slâm dini hakk›nda bilgi alm›fl ve Hz. Muhammed’e
bir de cevap mektubu yazm›flt›r. Mukavk›s’tan gelen
hediyeler aras›nda Mâriye ve Sîrin adl› iki K›btî cariye
ile o dönemde Araplarda görülmeyen beyaz bir kat›r
(Düldül) ve de¤erli bir elbise yer almaktayd›.
Hz. Muhammed öteden beri Bizans’›n himaye ve kontrolünde olan Gassânî krallar›ndan Hâris b. Ebî fiemir’e,
‹slâm’a davet mektubuyla birlikte fiucâ’ b. Vehb el-Esedî’yi elçi olarak göndermifltir (May›s 628). Hâris bafllang›çta makam›n› kaybedece¤i endiflesiyle elçiye kaba
davrand›ysa da durumdan haberdar etti¤i Heraklios’un
tavsiyesi üzerine elçiyi tekrar huzuruna ça¤›rm›fl ve ikramdan sonra hediyelerle u¤urlam›flt›r.
Hz. Muhammed’in, di¤er bir Gassânî emîri Cebele b.
Eyhem’e de fiucâ’ b. Vehb el-Esedî arac›l›¤›yla mektup gönderip ‹slâm’a davet etti¤i ve Cebele’nin bu davete olumlu karfl›l›k verdi¤i rivâyet edilmekte, ancak
mektubun metni ve tarihi hakk›nda herhangi bir bilgi
verilmemektedir.
2. c
3. b
4. c
5. c
6. d
7. e
8. c
9. e
10. d
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Hz. Muhammed
Döneminde Bizans’la ‹liflkiler” bafll›¤›n› yeniden
okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Hz. Muhammed
Döneminde Bizans’la ‹liflkiler” bafll›¤›n› yeniden
okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dört Halife Döneminde
Bizans’la ‹liflkiler” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Emeviler Döneminde
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Abbâsîler Döneminde
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Abbâsîler Döneminde
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Emeviler Döneminde
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Emevîler Döneminde
Bizans’la ‹liflkiler” ve “Abbâsîler Döneminde
Bizans’la ‹liflkiler” bafll›¤›n› yeniden okuyunuz
S›ra Sizde 2
‹slâm fetihlerinin öncesinde Bizans ve Sâsânî imparatorluklar›n›n uzun y›llar süren savafllarla birbirlerini y›pratm›fl olmalar›, Müslümanlar›n gerçeklefltirdikleri fetihlerde olumlu rol oynam›flt›r. Bu devletlerin, çeflitli milletlerden ve farkl› inanç gruplar›ndan oluflan kendi halklar›na karfl› sergiledikleri bask›c› yönetim anlay›fllar›,
hâkim zümre ile halk aras›ndaki ba¤› koparm›fl, yöneten ile halk› neredeyse birbirine has›m hâline getirmiflti. Bu durum, Bizans ve Sâsânî idaresindeki halklar›n,
Müslümanlar› bir kurtar›c› olarak görmelerine yol açm›fl, dolay›s›yla onlar fetihler esnas›nda Müslüman fâtihlere yard›mc› olmufllard›r.
S›ra Sizde 3
Y›llard›r süren Arap ilerleyiflinin durdurulup Müslümanlar›n bar›fla mecbur edilmesi, Bizans imparatorluk s›n›rlar› içinde oldu¤u gibi ülke d›fl›nda da büyük yank›lar
uyand›rd›. Avar ka¤an› ve Balkan yar›madas›ndaki birçok lider ‹stanbul’a de¤erli hediyeler eflli¤inde elçi heyetleri göndererek Bizans imparatoruna tazimlerini sundular; yüksek hakimiyetini kabul ederek dostlu¤unu
kazand›lar.
XX. yüzy›l›n önde gelen Bizans tarihçilerinden Ostrogorsky, IV. Konstantinos’un Müslümanlar karfl›s›nda kazand›¤› bu zaferi 717’de ‹stanbul’u kuflatan Mesleme b.
Abdülmelik’e karfl› kazan›lan zafer ve 732’de Franklar’›n Abdurrahman el-Gâfikî kumandas›ndaki Endülüs
Emevî ordusuna karfl› kazand›¤› ve Müslümanlar›n Endülüs üzerinden Avrupa’ya ilerleme ümitlerini sona erdiren zaferle birlikte de¤erlendirerek bunlar›n dünya
çap›nda bir dönüm noktas› teflkil etti¤ini söyler. Ostrogorsky’e göre Avrupa’y› Müslüman dalgas›n›n kaplamas›ndan kurtarm›fl olan bu üç zaferden IV. Konstantinos’a ait olan›, iflaret edilen baflar›lar içinde en büyü¤üdür. Çünkü Araplar’›n o zamanda ‹stanbul’a yapt›klar›
taarruz hiç flüphesiz H›ristiyan dünyas›n›n Araplar taraf›ndan u¤rad›¤› hücumlar›n en kuvvetlisi idi. ‹stanbul
ise Arap ilerleyifline karfl› koyan son barajd›. Bu seddin
mukavemet etmifl olmas› sadece Bizans Devleti için de¤il, bütün Avrupa kültürü için de bir kurtulufl olmufltur.
Bu baflar› ile ç›¤ gibi ilerleyen Arap istilâs› ilk defa mukabil bir darbeye maruz kalm›flt›r. (Ostrogorsky (1991),
s. 116-117).
Apak, A. (2011), Anahatlar›yla ‹slâm Tarihi IV:
Abbasiler Dönemi, ‹stanbul.
Avc›, C. (2003), ‹slâm-Bizans ‹liflkileri, ‹stanbul.
Avc›, C. (2010-2011), “Müslüman Arap Kaynaklar›nda
Bizans Baflflehri ‹stanbul (Konstantinopolis)”,
Akademik Araflt›rmalar Dergisi, Y›l: 12, Say›: 47-48,
s. 73-98.
Belâzürî (1987), Fütûhu’l-büldân (Çev. Mustafa Fayda),
Ankara.
Bosworth, E. C. (1995), “Rûm -Relations between the
Islamic Powers and Byzantines”, The Encyclopaedia
of Islâm (New Edition), VIII, 602-606, Leiden.
Brooks, E. W. (1898), “The Arabs in Asia Minor (641750) from Arabic Sources”, Journal of Hellenic
Studies, XVIII, 182-208.
77
Canard, M. (1956), “Tarih ve Efsaneye Göre Araplar›n
‹stanbul Seferleri” (Çev. ‹smail Hami Daniflmend),
‹stanbul Enstitüsü Dergisi, II, 213-259.
Demirkent, I. (1992), “Bizans”, Türkiye Diyanet Vakf›
‹slâm Ansiklopedisi, VI, 230-244.
Demirkent, I. (1998), “Herakleios”, Türkiye Diyanet
Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi, XVII, 210-215.
El-Ceikh, N. M. (2004), Byzantium Viewed by the Arabs,
Cambridge.
Eyice, S. (1959), “‹stanbul’da Abbasi Saraylar›n›n Benzeri
Olarak Yap›lan Bir Bizans Saray›: Bryas Saray›”,
Belleten, 23/89, 79-111.
Fayda, M. (1998), “Hulefâ-yi Râflidîn”, Türkiye Diyanet
Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi, XVIII, 329-330, ‹stanbul.
Hamidullah, M. (2003), ‹slâm Peygamberi (çev. Salih
Tu¤), I-II, ‹stanbul.
‹bnü’l-Esîr (1979), el-Kâmil fi’t-târîh, I-XIII, Beyrut.
Küçükaflç›, M. S. (2000), “Anadolu’da Arap-Bizans
Mücadelesi ve “Sâife” Seferleri”, Türk Kültürü
‹ncelemeleri Dergisi, II, ‹stanbul, s. 9-30.
Ostrogorsky, G. (1991), Bizans Devleti Tarihi (Çev.
Fikret Ifl›ltan), Ankara.
Salem, A. R. (1983), War and Peace in Caliphate and
Empire: Political Relations between the Abbasids and
Byzantium (749-847), Ph. D., University of
Birmingham.
Taberi (1972), Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (Nflr. Ebu’lFazl ‹brahim), I-XI, Beyrut.
Theophanes (1997), The Chronicle of Theophanes
Confessor, Byzantine and Near Eastern History AD.
284-813 (Trans.: Cyril Mango and Roger Scott),
Oxford.
Uçar, fi. (1990), Anadolu’da ‹slâm-Bizans Mücadelesi,
‹stanbul.
Türkiye Diyanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi “Abbâsîler”,
“Ecnâdeyn Savafl›”, “Emevîler”, “Rum” ve “Savâif”
maddeleri
4
B‹ZANS TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bizans’›n Hunlar, Atilla, Göktürk ve Avarlarla iliflkilerini aç›klayabilecek;
Bizans’›n Bulgarlar ve Hazarlar ile iliflkilerini aç›klayabilecek;
Bizans’›n Peçenek ve O¤uzlarla iliflkisini tart›flabilecek;
Bizans’›n K›pçak/Kuman ve Tatarlarla iliflkilerini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Bizans’›n Kuzeyli Türk
Komflular›
• Deflt-i K›pçak
• Atilla
• Göktürk
• Avarlar
•
•
•
•
•
•
Bulgarlar
Hazarlar
Peçenekler
O¤uzlar/Uzlar
K›pçak/Kuman
Tatarlar
‹çindekiler
BizansTarihi
Bizans ve Kuzeyli
Türk Komflular›
(4-14. Yüzy›l)
•
•
•
•
•
•
•
•
•
G‹R‹fi
HUNLAR, AT‹LLA VE B‹ZANS
GÖKTÜRK - B‹ZANS ‹L‹fiK‹LER‹
AVAR - B‹ZANS MÜNASEBETLER‹
BULGARLARLAR VE B‹ZANS
HAZARLAR ‹LE B‹ZANSLILAR
PEÇENEKLER VE B‹ZANS
O⁄UZLAR (UZLAR) ‹LE B‹ZANS
KIPÇAK/KUMAN - B‹ZANS
‹L‹fiK‹LER‹
• TATARLARIN B‹ZANLA ‹L‹fiK‹LER‹
Bizans ve Kuzeyli Türk
Komflular› (4-14. Yüzy›l)
G‹R‹fi
Ortaça¤ Türk tarihinin en önemli kaynak gruplar›ndan birini Bizans tarihi eserleri
oluflturur. Çünkü 4. yüzy›l›n sonundan itibaren Türklerin Bizans ‹mparatorlu¤u ile
iliflkileri olmufl ve bu münasebetler Bizans Devleti’nin ortadan kalkt›¤› 15. yüzy›la
kadar Bizans tarihi kay›tlar›na yans›m›flt›r. Yaklafl›k 11 as›r boyunca Bizans kaynaklar› bu Türkleri, Hun, Göktürk, Avar, Bulgar, Ogur, On Ogur, Sar› Ogur, Utrigur, Kutrigur, Hazar, Peçenek, O¤uz/Uz, K›pçak/Kuman, Tatar, Selçuklu ve Osmanl› adlar› ile kaydetmifltir. Selçuklu ve Osmanl› Türkleri d›fl›nda kalan di¤er
Türk boylar›n›n Bizans’la iliflkisi co¤rafi olarak Anadolu üzerinden de¤il Deflt-i
K›pçak olarak adland›r›lan Karadeniz’in kuzeyinden ve Balkanlar yolu ile gerçeklefltirilmifltir. Altay Da¤lar›ndan do¤an ‹rtifl ›rma¤› ile Moldavya üzerinden Karadeniz’e dökülen Dinyester ›rmaklar› aras›ndaki bölgeye Deflt-i K›pçak denilmifltir. Bizans bu bölgeden geçerek varl›¤›n› tehdit eden bu Türk kavimlerine karfl› Bizans
diplomasisi uygulam›flt›r. Bu diplomasinin esas›, Bizans için en büyük tehlike haline gelen Türk kavmine karfl› di¤er bir Türk kavmiyle ittifak kurarak kendi varl›¤›n› devam ettirmek fleklindeydi. Türk kavimlerinin kurdu¤u devletlerin geleneksel devletlerden kurumlardan daha ziyade organizasyon gücüne ba¤l› olmas› Bizans’› onlara karfl› uzun as›rlar üstün k›lm›flt›r. Bu ünitede yukar›da ad› geçen Bizans’›n kuzeyli Türk komflular›n›n Bizans ‹mparatorlu¤u ile olan tarihi süreci incelenecektir.
HUNLAR, AT‹LLA VE B‹ZANS
Avrupa Hunlar›n›n menflei konusu uzun süre tart›fl›lan bir konu olmufltur. Bu konuda yap›lan araflt›rmalar, Avrupa Hunlar›n›n Büyük Hun ‹mparatorlu¤una dayand›klar›n› ve Asya Hunlar›n›n torunlar› olduklar› düflüncesine kesinlik kazand›rm›flt›r.
Bizans tarihçisi Haraks’l› Dionisios’a göre 330-350 y›llar› civar›nda Hunlar, Afla¤› ‹dil boyundan hareketle Güney Kafkasya istikametinde yay›larak Hazar Denizi’ne dökülen Terek nehri ile Karadeniz’e dökülen Kuban nehri aras›ndaki havzaya gelmifllerdir. Hunlar, Kuban-Terek bölgesindeki ‹ran as›ll› bir kavim olan Alanlara bask› yaparak bu bölgedeki bozk›rlar› ele geçirmifllerdir. Buradan da Hunlar,
Daryal ve Derbent geçitlerinden hareketle Do¤u Anadolu istikametinde ak›nlara
bafllad›lar. 359 ve 373 tarihlerinde bugünkü Urfa ve civar›na kadar gelen Hunlar,
buralara yerleflmeyip sadece ak›nlar düzenlemekle yetinmifller ve bir müddet sonra Kuzey Kafkaslara ve Afla¤› ‹dil (Volga) bölgesine geri dönmüfllerdir. (Kafeso¤lu, 1991, s. 67-68; Kurat, 1972, s. 17; Ahmetbeyo¤lu, 2001, s. 12)
80
Margus: Günümüzde
S›rbistan’da Castra
Constantinia’n›n karfl›s›nda
Morava ve Tuna’n›n
birleflti¤i noktada bulunan
kent.
Libra: 1 libra=327.45 gr
Bizans Tarihi
Ancak Hunlar›n Bizans’› as›l etkilemesi 374 y›l› civar›nda ‹dil nehrinin bat›s›na
geçip önlerinde bulunan kavimleri yerlerinden oynatarak Karadeniz’in kuzeyine
do¤ru ilerlemesiyle olmufltur. Bu olay tarihte Büyük Kavimler Göçü olarak bilinen
büyük bir nüfus hareketine yol açm›flt›r. Hunlar, Alanlar› yenilgiye u¤rat›p onlarla
ittifak anlaflmas› yapm›fllard›r. Daha sonra Ostrogot ve Vizigotlar›n hareketlenmesine ve bat› istikametinde ilerlemelerine yol açm›fllard›r. Hunlar, 374 y›l›nda Ostrogotlar›, 376 y›l›nda da Vizigotlar› yenilgiye u¤ratm›fllard›r. Bunun sonucunda Vizigotlar›n bir k›sm› Roma ‹mparatorlu¤una baflvurarak s›¤›nma izni istemifller ve Tuna’n›n güneyindeki baz› bölgeleri iskân etmifllerdir.
Ancak 378’de Vizigotlar, baz› Alan-Hun k›talar›yla ittifak yaparak Edirne civar›nda Bizans ordusu ile savafla giriflmifllerdir. Hun kitlelerinin Tuna’n›n güneyindeki Bizans topraklar›yla tan›flmas› bu olay vesilesiyle olmufltur. Ayn› y›l Bizans ‹mparatoru Valens (364-368), ordusunun büyük bir k›sm›yla birlikte Edirne savafl›nda öldürülmüfltür. Bizans ordusuna karfl› kazan›lan zaferin ard›ndan Vizigotlar,
Trakya’y› ya¤malay›p tahrip ettiler. Bu geliflmeler üzerine Hunlar›n esas kitleleri
bugünkü Macaristan’a giderek Bat› Avrupa topraklar›n›n istilas›na girifltiler. (Kurat,
1972, s. 18-19; Ahmetbeyo¤lu, 2001, s. 29-35).
V. yüzy›l›n bafllar›nda eski Aflina ailesine mensup baflbu¤lar Hunlar›n çeflitli
boylar›n› birlefltirerek kuvvetli bir devlet düzeni kurmay› baflard›lar. ‹smi bilinen
ilk Hun hükümdar› Balamir de büyük olas›l›kla Aflina ailesinden gelmekteydi. Balamir’in soyundan gelen Uld›z, Do¤u Roma yani Bizans’› daima bask› alt›nda tutarken Bat› Roma ile iyi münasebetler sürdürmek fleklindeki Hun d›fl siyasetinin esaslar›n› belirledi. S›n›rlar› Asya’da Aral Gölünün do¤usundan Avrupa’ya kadar uzanan Hun ‹mparatorlu¤unun bat› kanad› hükümdar› Uld›z, 404-405 y›llar› ve özellikle 409 senesinde Tuna’y› geçerek nehrin güneyinde baz› önemli geçit yerlerini
tutmak suretiyle Bizans’› tehdit eden bir güç haline geldi.
Hunlar, Karpat civar›n›, Transilvanya (Erdel) ve bugünkü Macaristan topraklar›n› ele geçirdiklerinde Aflina ailesinden Rua ya da Rugila, Muncuk ve Oktar ad›nda üç kardefl yönetimde bulunmaktayd›. Bunlar aras›nda giderek Rua ön plana
ç›km›flt›r. Muncuk’un ölümünden sonra yerini kardefli Aybars alm›flt›r. (Kurat, 1972,
s. 20; Kafeso¤lu, 1991, s. 71-72; Ahmetbeyo¤lu, 2001, s. 53-54)
422 y›l›na gelindi¤inde Hunlar›n bafl›nda Rua bulunmaktayd›. Rua, iç kar›fl›kl›klarla çalkalanan Bizans ‹mparatorlu¤una sald›rm›fl, Trakya ve Makedonya bölgeleri Hunlar taraf›ndan istila edilmifltir. Bu sefer sonucunda Bizans, Hunlara 350 libra
alt›n ödemeyi kabul etmifltir. Rua, 434 y›l›nda yeniden Trakya’ya sefer düzenlemek
üzere haz›rl›klara giriflti. Bu arada Esla adl› bir elçiyi de Bizans’a gönderdi. Bu elçi, Hunlara ba¤l› kavimlerle Bizans’›n habersiz anlaflma yapmamas› istendi, aksi
takdirde savafl yap›laca¤›n› bildirdi. Bizans da kendi elçisini Hunlara gönderdi. Bizans’›n Hunlarla anlaflma yolunu arad›¤› bir anda Rua aniden öldü.
Rua’n›n ölümü üzerine Hun devlet yönetimini ye¤enleri olan Muncuk’un o¤ullar› Bleda ve Atilla kardefller üstlenmifllerdir. Bizans’›n Rua ile bafllatt›¤› bar›fl görüflmelerini Atilla sonuca ba¤lad›. 434 y›l›nda Margus flehrine gelerek buradaki
Plintas baflkanl›¤›ndaki Roma elçilik heyeti ile görüflerek onlara bütün isteklerini
kabul ettirdi. Margus bar›fl› olarak bilinen anlaflmaya göre Bizans, bundan böyle
Hunlara 300 yerine 700 libra alt›n ödeyecekti. 445 y›l›nda Bleda’n›n ölümü üzerine Atilla tek bafl›na Hun imparatoru oldu.
Atilla döneminde de Uld›z’›n esaslar›n› belirledi¤i Hunlar›n Bizans politikas› geçerlili¤ini korudu. Atilla, dünya hakimiyeti kurma hedefindeydi ve bu hedefe ulaflman›n yollar›ndan birisi Bizans’› ele geçirmekti. 434 y›l›nda Margus anlaflmas› ya-
4. Ünite - Bizans ve Kuzeyli Türk Komflular› (4-14. Yüzy›l)
p›ld›ktan sonra Slav, Fin, Cermen, Türk as›ll› olmak üzere pek çok kavim Hun hakimiyetini kabul etti. 440 y›l›nda Do¤u ve Bat› Roma’n›n ordular›, Vandallar›n sald›r›s›na u¤rayan Sicilya’y› korumak amac›yla harekete geçti. Ancak Bizans, askeri
güçlerinin büyük bir k›sm›n› do¤udaki sorunlar nedeniyle ‹ran’a Sasaniler üzerine
gönderdi. Bu durumdan haberdar olan Atilla, Bizans topraklar›na sald›rd›. Bizans’›n bafl›nda bulunan II. Teodosios (408-450), bir süreden beri Margus anlaflmas›n›n flartlar›n› yerine getirmek istemiyordu. Bundan dolay› 441 y›l›nda Atilla, Bizans’a yönelik I. Balkan seferini düzenledi. Atilla, Margus’u ele geçirerek I. Balkan
seferini bafllatm›fl oldu. Sigidinum (Belgrad), Sirmium (Sremska Mitrovica) ve Naissus (Nifl) üzerinden Trakya yönünde ilerlerdi. Bat› Roma ordular› baflkumandan›
Aetius, Atilla ile Bizans aras›nda bar›fl için arac› oldu. Bizans’›n antlaflma flartlar›na
uyaca¤›n› garantilemek için kendi o¤lunu Hun saray›na rehine olarak gönderdi.
Böylece bar›fl sa¤land›. I. Balkan seferi sonucunda Tuna boyundaki kaleler Hun
idaresine geçmifl, daha geri hatlardaki tahkimat y›kt›r›lm›flt›r. (Kafeso¤lu 1991, s.
75; Ahmetbeyo¤lu, 2001, s. 54-59, 61-62, 70)
Atilla, Bizans’a karfl› güttü¤ü politikay› 447 y›l›na gelindi¤inde daha da sertlefltirdi. Bizans imparatoru II. Teodosios, Hunlara karfl› yeni bir s›n›r hatt› oluflturma
çabas› içerisindeydi. Bu arada Bizans a¤›r mali kriz içerisinde bulunmaktayd›. 446
y›l›nda salg›n hastal›k ve 447’deki büyük deprem baflta ‹stanbul olmak üzere imparatorlu¤un pek çok flehrine zarar verdi. Bizans Hunlara y›ll›k harac›n› ödeyemeyince Atilla’n›n komutanl›¤›nda Hun ordusu birkaç noktadan Tuna’y› geçip Serdika (Sofya), Philippopolis (Filibe), Marcianopolis (bugün Bulgaristan’›n Devnya
kenti), Arkadiopolis (Lüleburgaz) gibi kale ve flehirleri zapt ederek Teselya’ya ulaflt›. Sonra Bizans baflkenti istikametinde ilerledi ve Athyra’ya (Büyük Çekmece) gelerek Bizans baflkentini kuflatma haz›rl›klar›na giriflti. ‹stanbul’u 430 y›l›nda inflaat›na bafllanan ve 447 y›l›nda tamamlanan d›fl surlar kurtard›. Bizans imparatoru Teodosios’un elçi göndermesi üzerine iki taraf aras›nda anlaflma yap›lmas› sa¤land›.
Bu anlaflmaya göre Bizans, geçmifl vergiler karfl›l›¤›nda 6000 libra alt›n› Hunlara
ödeyecek ve Hunlara ödenen y›ll›k vergi miktar› 2100 libra alt›na ç›kart›lacakt›.
Bundan sonra Bizans’a karfl› Hun politikas› de¤iflti. Atilla, Bat› Roma üzerine
bask› kurma yoluna gitti. Roma’ya kadar askeri seferler düzenlendi. 453 y›l›nda
Atilla’n›n ölümü üzerine Hun ‹mparatorlu¤unun idaresi, onun üç o¤luna yani ‹lek,
Dengizik ve ‹rnek’e kald›. Atilla’n›n ölümünden sonra Hun ‹mparatorlu¤una tabi
olmufl pek çok kavim Hun Birli¤inden ayr›larak devletin da¤›lmas›na sebep oldular. (Kafeso¤lu, 1972, s. 75, 78-79; Ahmetbeyo¤lu, 1995, s. 16-17)
GÖKTÜRK - B‹ZANS ‹L‹fiK‹LER‹
Göktürk yaz›tlar›nda geçen Apurum kelimesinin Çinlilerin kulland›¤› Büyük Fu-lin
tabiri ile ayn› co¤rafyaya iflaret etti¤i ve Bizans’› ifade etmek için kullan›ld›¤› bilinmektedir. (Ögel, 1945, s. 87)
Göktürklerle Bizans aras›ndaki ilk münasebetler çok dostane bir flekilde geliflmifltir. M.S. 552 y›l›nda Bumin Ka¤an›n Orta Asya’da Mo¤ol as›ll› Juan Juanlar›
ma¤lup etmesi ile ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Göktürkler, tarihte I. Göktürk Devleti
olarak bilinen siyasi teflekküllerini kurmufl oldular. Göktürk Devleti yap›lanmas›nda, daha sonra Deflt-i K›pçak bölgesine geçerek Bizans’la iliflki kuracak olan Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler, O¤uzlar ve K›pçaklar yer alacakt›r. 567 y›l›nda
‹stemi Yabgu taraf›ndan So¤utlu Maniakh baflkanl›¤›nda bir elçilik heyeti ortak rakip olan Sasanilere karfl› Hazar Denizinin kuzeyinden Kafkasya yoluyla Bizans’›n
baflkenti ‹stanubul’a gönderilmifltir. Bizansl›lar taraf›ndan Göktürk elçilik heyeti
81
82
Bizans Tarihi
son derece iyi karfl›lanm›flt›r. Bizans ülkesine ilk defa bilinmeyen Göktürk ülkesinden bir elçi gelmekteydi. (Tafla¤›l, 2002, s. 20)
Göktürk elçilik temas›na karfl›l›k olarak Bizans ‹mparatoru II. ‹ustinianos (565578), Göktürklere 569 y›l›nda Zamerhos baflkanl›¤›nda bir elçilik heyetini Sasanilere karfl› ittifak antlaflmas› yapmak üzere gönderdi. Türk elçileriyle beraber hareket eden Bizans heyeti, Tanr› Da¤lar› silsilesindeki Akda¤’da (Ek-ta¤, Çince Paishan) bulunan ‹stemi Yabgu’nun yan›na giderek Bizans-Göktürk ittifak antlaflmas›n› yapt›lar. Zamerhos’un bu ziyareti s›ras›nda Göktürkler hakk›nda toplad›¤› bilgi, daha sonra dönemin Bizans kaynaklar›na intikal etmifltir.
Göktürk Ka¤an› ‹stemi Yabgu’nun Bizans’la dostluk kurma politikas› neticesinde 571 y›l›nda Bizans-Sasani Savafllar› bafllam›fl oldu. Göktürkler ise, bat› istikametindeki ilerleyiflini sürdürerek Kafkaslar›n kuzeyindeki Kuban Irma¤› havzas›na ve
daha sonra da Azerbaycan’a sahip oldular. Ancak 576 y›l›nda Göktürk-Bizans ittifak›n›n bozuldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bu tarihlerde ‹stemi Yabgu ölmüfltür.
Bizans ‹mparatoru Tiberios (574-582) döneminde Göktürklere Valentinos baflkanl›¤›nda bir heyet gönderilmifltir. Bizans elçilik heyeti, önce ‹stemi Yabgu’nun
o¤lu Türk-fiad ile görüfltü ki o, bu heyete hiç de iyi davranmad›. Daha sonra heyet
‹stemi Yabgu’nun o¤lu Tardu ile görüfltü. Türk-fiad Bizans elçilik heyetine karfl› oldukça hasmane tav›r sergiledi ve Valentinos’a K›r›m’da bulunan Kerç’i (Bosphorus) kuflataca¤›n› söyledi. Kerç flehrini ele geçiren Göktürkler, Valentinos ve beraberindeki heyeti al›koyarak Bizans’a geri gönderildiler.
576 y›l›ndan sonra Bizans kaynaklar›, Bizans-Göktürk münasebetlerinden ve
Göktürklerden bahsetmemektedir. Muhtemeldir ki, hem Bizansl›lar hem de Göktürkler, ülkelerinin iç ve d›fl sorunlar›yla u¤raflmak zorunda kalm›fllard›r. Zaten 582
y›l›nda I. Göktürk Devleti, iç mücadeleler sonucunda Do¤u ve Bat› olmak üzere
ikiye ayr›lacak ve y›k›lma sürecine girecektir. (Tafla¤›l, 2002, s. 20-24; Mangaltepe,
2009, s. 73-83; Erdemir, 2002, s. 35)
AVAR - B‹ZANS MÜNASEBETLER‹
557-805 y›llar› aras›nda Avrupa tarihinde önemli yeri olan Avarlar›n menflei uzun süre tart›flmalara neden olmufltur. Hala bir Türk kavmi olup olmad›¤› tart›fl›lan bir konu olmas›na ra¤men son dönemde yap›lan araflt›rmalar bunlar›n Türk
menfleli olduklar› konusunu kuvvetlendirmektedir. Bizans tarihçisi Teofilaktos Simokates “Hakiki Avarlar” ve “Sahte Avarlar” diye iki Avar toplulu¤undan bahsetmektedir. “Sahte Avar” Türk kökenli olup Avrupa Avarlar› olarak adland›r›lmaktad›r. Bizans kaynaklar›nda “Hakiki Avar” olarak geçenler ise köken itibar›yla Mo¤ol
as›ll› Juan-Juanlara dayanmakta ve Asya Avarlar› olarak bilinmektedir. (Hersak,
2002, s. 641-642)
Bizans ile olan münasebetlerde Avrupa Avarlar› önem tafl›maktad›r. Avarlar›n
Kuzey Kafkaslara geliflleri ve Bizans’la ilk temaslar› 557-558 y›llar›nda olmufltur.
Orta Asya’da 552 y›l›nda Göktürk Ka¤anl›¤› kurulurken Akdeniz havzas›nda da imparator ‹ustinianos (527-565) zaman›nda yaflanan büyük savafllar sona ermifltir.
‹ustinianos zaman›nda 534 y›l›nda Bizansl›lar, Kuzey Afrika’daki Vandal Devletini
zapt etmifller, 534-555 y›llar› aras›nda ‹talya’daki Ostrogot Devletine son vermifllerdir. Ancak Bizans, do¤u komflusu Sasanilere karfl› herhangi bir baflar› sa¤layamam›flt›r.
Bu tarihlerde Karadeniz’in kuzeyinde bulunan Türk kökenli Kutrigurlar, Bizans’›n Balkan eyaletlerine sürekli ak›nlarda bulunuyordu. Yine bu tarihlerde Kafkaslar›n kuzeyinde Bizans’a tehdit oluflturacak yeni bir kavim yani Avarlar ortaya
ç›kt›. Avarlar ilk önce Kuzey Kafkaslarda yaflayan Alanlarla temasa geçtiler. Bizans
imparatoru ‹ustinianos, Avarlar›n ‹stanbul’a bir elçi göndermelerini istedi. Bunun
üzerine 558 y›l›nda Avar elçisi Kanadik, Bizans imparatoru ‹ustinianos’a gelerek
halk›n›n Bizans s›n›rlar›na yak›n bölgelere gelmifl oldu¤unu bildirir. Bizans, Kutrigurlara karfl› Avarlardan istifade etme niyetindeydi. Bu elçilik münasebeti neticesinde Bizans, her y›l Avarlara bir miktar vergi ödemeyi kabul etti. Bunun karfl›l›¤›nda da Avarlar Bizans topraklar›n› düflman sald›r›lar›ndan korumak için savaflmay› taahhüt ettiler. (Kurat, 1972, s. 25-26; Hersak, 2002, s. 644)
Avarlar, Karadeniz’in kuzeyinde k›sa sürede hakimiyet kurmufllard›r. Daha sonra da bat›ya ilerleyerek Dnyester yani Turla nehrinin orta k›s›mlar›na gelerek Slav
kavimlerini de hakimiyetleri alt›na alm›fllard›. 559 y›l›na ise Tuna sahillerine do¤ru
ilerleyerek Bizans’a büyük bir elçilik heyeti göndermifllerdir. Bizans ile Avarlar aras›nda yeni bir antlaflma yap›lm›flt›r. Buna göre Bizans, Avarlar›n Dobruca’da kalmalar›na mani olmayacak, ancak bunun karfl›l›¤›nda da Avarlar, Bizans topraklar›na Slav ve Bulgar ak›nlar›n› önleyeceklerdi. Bunun karfl›l›¤›nda Bizans, Avarlara
bir miktar para ödeyecekti. 560 y›llar› civar›nda Avarlar, Dnyeper-Dnyester civar›ndan Tuna sahillerine uzanan sahada hakim duruma gelmifllerdir. Bu y›llarda Avarlar›n bafl›nda bulunan Bayan Han döneminde Avarlar, Orta Avrupa’da ve Balkanlarda ak›nlarda bulundular. (Kurat, 1972, s. 27-29)
Asl›nda Avarlar, Küçük Skitia diye bilinen bugünkü Dobruca bölgesi ile Afla¤›
Tuna bölgesinde yer alan Eflak ovas›n› ele geçirmifllerdi. VI. yüzy›l›n yar›s›ndan itibaren Cermen as›ll› Lombardlar, ‹talya’da hakimiyeti ele geçirerek Bat› Balkanlara
do¤ru yay›lm›fllard›r. Bunun üzerine Bizans ‹mparatoru, Avarlara Panonya’daki
topraklara yerleflmelerini teklif etti. 568 y›l›nda Panonya ve çevresi Avarlar›n hâkimiyeti alt›na girdi. Böylece Avarlar, Orta Avrupa’da en kudretli devlet haline
gelmifllerdir.
572-591 y›llar› aras›nda Bizans ile Sasaniler aras›nda yeni bir savafl bafllar. Avarlarda ise, 582 y›l›ndan sonra Bayan’›n ölümünden sonra yerine büyük o¤lu geçer.
Onun dönemi Bizans imparatoru Mavrikios (582-602) iktidar›na rastlamaktad›r.
Mavrikios, do¤uda Sasanilerle savaflt›¤› için bat›da Avarlarla bar›fl politikas›n› tercih eder. Mavrikios, ‹ustinianos zaman›nda yap›lan anlaflman›n flartlar›na uyarak
Avarlara 80.000 alt›n madeni para vermeyi kabul etti. Ancak Avarlar daha fazla para talep edince, Bizans bu miktar› vermeyi ret etti. Bunun üzerine 584 y›l›nda Avarlar, Viminacium (bugünkü S›rbistan’›n Kostolats kenti) ve Singidunum’u (Belgrad)
ald›lar. Monemvasia Kroni¤inde Avarlar›n ‹stanbul surlar›na kadar gelip Anadolu’ya geçtikleri söylenmektedir. Ayr›ca Slavlarla beraber Avarlar›n Teselya, Epir,
Atika ve E¤riboz’u ya¤malad›ktan sonra Mora’ya geçtiklerini ayn› kaynak belirtmektedir. Bu olay üzerine Mavrikios, Avarlara ödenecek miktar›n 100.000 alt›na ç›kar›lmas›n› kabul etti. Ancak 585-586’da Avar ordusu Trakya’da pek çok flehri ele
geçirdi. Slavlarla beraber Selanik’i kuflatt›lar ve 588’de Slavlarla beraber bütün
Trakya’y› ya¤malad›lar. (Hersak, 2002, s. 646-647)
591 y›l›nda Bizans-Sasani Savafl› sona erince Mavrikios Sasanilerle bar›fl yapt› ve
ordular›n› Balkanlara kayd›rd›. Avarlar da bu arada Bizans’a karfl› müttefik aray›fl›na girifltiler ve ‹talya’da Lonbardlarla anlaflma yapt›lar. 593’de Avarlar, yeniden Bizans’›n eline geçen Singidumun’a sald›rd›larsa da bir müddet sonra buray› terk ettiler. 596’da bir kez daha buraya sald›r› düzenleyen Avarlar, 597 y›l›nda da Selanik’i yeniden kuflatt›lar. 599 y›l›nda büyük bir Avar ordusu Tomis’e (Köstence) sald›rd›. 600 y›l›nda Ni¤bolu istikametinde ilerleyen Bizans ordusunu yendikten sonra Avarlar, Lüleburgaz yak›nlar›ndaki Drizipera (Büyükkar›flt›ran)’y› ele geçirirler.
83
Panonya: Balkan
Yar›madas›nda Dalmaçya
k›y›lar›ndan bafllayarak
Bosna Hersek, Slovenya,
S›rbistan, H›rvatistan,
Avusturya ve Macaristan’›n
bulundu¤u ülkelerin bir
bölümünü kapsayan
84
Bizans Tarihi
Bu olay sonras›nda Avarlarla Bizans aras›nda imzalanan anlaflmaya göre Tuna iki
taraf aras›nda s›n›r olarak belirlendi ve Bizans’›n Avarlara ödedi¤i y›ll›k vergi
120.000 alt›na ç›kart›ld›.
601 y›l›nda ise Bizans ordusu, Tisa nehri civar›nda muhtemelen bugünkü Voyvodina yak›nlar›nda Avarlar› yenmeyi baflard›. Avarlar Lonbardlarla ittifak› yeniledi. Bizans, Avarlar›n sald›r›lar›n› durdurmak için ödenen vergiyi 120.000’den
200.000’e ç›kartt›. Ancak gerek Slavlarla beraber gerekse tek bafl›na hareket ederek Avarlar, Bizans’a karfl› bask› ve sald›r›lar›n› sürdürmüfllerdir. Bu bask›lar›n doruk noktas› Avarlar›n, Heraklios döneminde Sasanilerle beraber 626 y›l›nda gerçeklefltirdikleri ‹stanbul’un kuflat›lmas› olmufltur. Ancak ‹stanbul’un kuflatmas›nda
baflar›l› olamayan Avarlar giderek güç kaybetmifller ve Bulgarlar›n güçlenmesi neticesinde bat›ya Panonya-Tisa-Tuna civar›na çekilmek zorunda kalm›fllard›r. Burada bir müddet Franklarla savaflm›fllar ve nihayet 796-805 y›llar›nda Frank kral› Büyük Karl, Avarlar›n askeri ve siyasi varl›¤›na son vermifltir. Tuna Bulgar hükümdar› Krum Han da, baz› Avar kitlelerini hakimiyeti alt›na alm›flt›r. Kay›tlarda son Avar
kal›nt›lar› 950 civar›nda zikredilmifltir. (Kurat, s. 1972, 29; Hersak, 2002, 647-648,
650, 654; The Oxford Dictionary of Byzantium, New York 1991, c. 1, 237)
SIRA S‹ZDE
1
BULGARLARLAR
VE B‹ZANS
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Bizans’›n VII.
yüzy›la
SIRA
S‹ZDEkadar kuzeyli Türk komflular›na karfl› uygulad›¤› diplomasi ve komflular›n›n siyaseti nas›l olmufltur?
I. Bulgar Devletini ya da Tuna Bulgar Devletini kuran kavmin Türk kökenli olduS O adamlar›n›n
R U
¤u Macar bilim
çal›flmalar› sayesinde ayd›nlat›lm›flt›r. Türk kavimlerinden biri olan Ogurlara dayanan Bulgarlar, bu adla ilk defa 482 y›l›nda Bizans ‹mparatoru Zenon’un
Ostrogot Kral› Teodorik’e karfl› yard›m talebi ile ilgili olarak
D‹KKAT
kaynaklarda geçmektedir. “Bulgar” sözcü¤ü, Atilla’n›n o¤lu ‹rnek ile birlikte Orta
Avrupa’y› terk edip do¤uya gelen Hunlar›n Karadeniz sahillerinde karfl›laflt›klar› diS‹ZDE
¤er bir TürkSIRA
boyu
olan Ogurlarla kar›flmalar› neticesinde ortaya ç›km›flt›r. “Bulgar”
kelimesi Türkçe olup kar›flmak anlam›na gelen bulgamak fiilinden türemifltir. 463
y›l›ndan sonra
Karadeniz’in kuzeyinde görülen Ogur boylar›, Onogurlar, Sar›ogurAMAÇLARIMIZ
lar, Utrigurlar ve Kutrigurlar idi. Bunlar aras›nda Kutrigurlar ve Utrigurlar V. yüzy›l›n sonunda Afla¤› Tuna havzas›n›n güneyindeki Bizans eyaletlerine ak›nlarda bulunmufllard›r.
K ‹ Yine
T A Pbu iki Ogur kavmi 567/68 y›l›nda Göktürk hakimiyeti alt›na girmifllerdir. (Nemeth, 1982, s. 112-122; Lazarov, Pavlov, Tütündjiev, Palangursky,
1993, s. 12)
Kutrigur
T E Lve
E V Utrigur
‹ Z Y O N Bulgarlar› üzerindeki Göktürk hakimiyeti 630 y›l›na kadar
sürmüfl ve bundan sonra Bulgarlar kendi devletlerini kurma çabas› içerisine girmifllerdir. Bu arada Onogur boyunun Dulo ailesinden olan Kubrat (605-642), Ogur
boylar›n› birlefltirip “Büyük Bulgaria” ad› alt›nda güçlü bir devlet kurmay› baflar‹ N T E R N E1970,
T
m›flt›r. (Zlatarsky,
s. 131) S›n›rlar› do¤uda Kuban, bat›da Dinyeper, kuzeyde
Doneç nehirleri ve güneyde Karadeniz ile Azak Denizi olan Büyük Bulgaristan, Bizans’la dostane iliflkiler kurmufl ve hükümdar› Kubrat’a, Bizans ‹mparatoru Heraklios (610-641) taraf›ndan patrikios unvan› verilmifltir. (Ostrogorsky, 1986, s. 97)
Kubrat’›n 642 y›l›nda ölümü üzerine Büyük Bulgaristan, Hazar Devletinin bask›s› neticesinde da¤›lm›fl ve Kubrat’›n o¤ullar› aras›nda paylafl›lm›flt›r. Kubrat’›n büyük o¤lu Batbayan, Hazarlar›n hakimiyetini kabul ederek “Büyük Bulgaria” topraklar›nda kalm›flt›r. Di¤er o¤lu Kotrag, bir k›s›m Bulgarla birlikte Don nehrinin civar›na gelmifl, Altsek ad›ndaki bir baflka o¤lu da Panonya’ya yerleflerek Avar haki-
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Patrikios: Bizans devlet
‹ N T E R N Eimparator
T
gelene¤inde
taraf›ndan verilen en büyük
yedinci unvand›r. I.
Konstantinos taraf›ndan
verilmeye bafllanan bir fleref
unvan›d›r. Fildifli yazmal› bir
tabletle beraber tevcih
edilirdi. 8. yüzy›la kadar
patrikios unvan› yüksek
rütbeli memurlara,
had›mlara ve yabanc› devlet
adamlar›na verilmifltir
miyetini kabul etmifltir. Kubrat’›n üçüncü o¤lu ‹sperih (Asparuh) liderli¤indeki Bulgarlar ise Dinyeper ve Dinyester nehirlerini geçerek Bizans ‹mparatorlu¤una komflu olacak flekilde 650-670 y›llar› aras›nda bugünkü Güney Besarabya’ya yerleflmifllerdir. (Kurat, 1972, s. 108-118; Mutafçiev-Mutafçieva, 1995, s. 65; Runciman,
1930, s. 26)
670 y›l›nda bu Bulgarlar, Bizans’›n kuzey komflusu konumu ile k›sa sürede imparatorlu¤u tehdit eden bir güç haline gelmifllerdir. Bafllang›çta Bizans’la dostane
ve bar›flç›l iliflkiler kuran ‹sperih (640-700) önderli¤indeki Bulgarlar, gerek Hazarlardan kaçmak gerek yeni yerleflim alan› bulmak amac›yla, Tuna deltas›n›n kuzeyindeki topraklardan hareketle Dobruca’n›n güneyindeki Bizans topraklar›na sald›r›larda bulunmaya bafllam›fllard›r. Bizans ‹mparatoru IV. Konstantinos (668-685),
‹stanbul’u kuflatan Araplarla u¤raflt›¤› için yeni komflular›na karfl› koyacak güçte
de¤ildi. Ancak Araplar›n kuflatmay› kald›rmas›yla Bulgarlara karfl› sefer haz›rl›klar›na giriflti. IV. Konstantinos, 680 y›l›nda büyük bir deniz ve kara kuvvetiyle Bulgarlar› topraklar›ndan ç›kartmak üzere Tuna’n›n a¤z›na ve Oglos denilen Bucak
bölgesi üzerine yürüdü. Ancak hastal›k nedeniyle imparatoru Mesemvria’ya dönen
Bizans ordusu, Bulgarlar›n sald›r›s›na u¤ram›fl ve pek çok kay›p vererek geri çekilmifltir. Neticede Bulgarlar, Varna (Odesos) yak›nlar›na kadar olan Dobruca bölgesini ele geçirmifllerdir.
Geliflmelere engel olamayan Bizans ‹mparatoru IV. Konstantinos, 681 y›l›nda
‹sperih ile bar›fl imzalam›fl ve y›ll›k haraç ödemeyi kabul ederek Bizans topraklar›
üzerinde ba¤›ms›z bir Bulgar devletinin kurulmas›n› kabul etmifltir. ‹sperih’in önderli¤inde Bulgarlar, Bizans topraklar›na gelerek baflkenti Do¤u Mözya’da bulunan Pliska (Türkçe ad› A¤a-baba yada Aboba) olmak üzere güçlü bir devlet kurmay› baflard›lar. (Obolensky, 1974, s. 90; Browning, 1992, s. 52, 90)
Bizans ‹mparatoru IV. Konstantinos ile ‹sperih aras›ndaki bar›fl, II. ‹ustinianos
(685-695; 705-711) taraf›ndan bozulmufltur. Do¤udaki savafllar› tamamlayan II. ‹ustinianos, Bulgarlara karfl› sefer düzenlemifl, ancak Güney Rodop geçitlerinde bozguna u¤rayarak ordusunun büyük bir k›sm›n› kaybetmifltir. Ancak ‹sperih’in o¤lu
Tervel (700-718), Bizans ‹mparatoru II. ‹ustinianos’la iyi iliflkiler kurmufl ve onun
bafll›ca destekçisi olmufltur. II. ‹ustinianos, tahttan indirilip K›r›m’a sürgün gönderildi¤inde oradan kaçmay› baflarm›fl ve Tervel’in yan›na s›¤›nm›flt›r. Bizans ‹mparatoru kendisine tekrar Bizans taht›na geçmek için yard›m eden Tervel Han’a hediyeler ve sezar (çar) unvan› vermifltir. (Ostrogorsky, 1986, s. 121-122, 133; Mutafçiev-Mutafçieva, 1995, s. 76)
712 y›l›nda II. ‹ustinianos’un ölümünden sonra Tervel, Trakya’y› istila etti ve ‹stanbul surlar› yak›n›na gelerek bölgeyi ya¤malad›. Tervel Han, Bizans ‹mparatoru
III. Teodosios’la (715-717), 716 y›l›nda Bulgar Devletiyle Bizans aras›ndaki s›n›r›
belirleyen bir bar›fl anlaflmas› yapt›. Ayr›ca Bizans, Bulgarlara 30 libra alt›n de¤erinde y›ll›k haraç ödemeyi kabul etmifltir. (Zlatarsky, 1970, s. 243)
Tervel Han’dan sonraki dönemde yani 718 ile 756 y›llar› aras›nda hüküm sürmüfl hükümdarlar›n zaman›nda Bizans ile Tuna Bulgar Devleti aras›ndaki iliflkiler
bar›fl içinde olmufltur. Ancak Telets Han döneminde Bizans ‹mparatoru V. Konstantinos (741-775), Bulgarlara karfl› yeni bir sefer düzenledi (763). Bu sefer s›ras›nda Bulgarlar hezimete u¤rat›ld›. Bu da Telets’e karfl› bir isyan›n ç›kmas›na ve hayat›n› kaybetmesine neden oldu. Tahta ç›kan Telerig Han (768-777) döneminde de
Bizans imparatoru V. Konstantinos, 773 ve 775 y›llar›nda Bulgaristan’a sefer düzenlemifl ve sefer esnas›nda ölmüfltü. Ancak Bulgar han› Telerig bilinmeyen sebeplerden dolay› Bizans ‹mparatoru IV. Leon’un (775-780) yan›na s›¤›nm›fl ve H›-
85
Güney Besarabya:
Besarabya, Prut ve Dinyester
nehirleri aras›nda kalan
günümüzdeki Moldavya’n›n
ad›d›r. Ancak Güney
Besarabya, Bizans
kaynaklar›nda Onglos diye
geçen, Türk literatüründe
Bucak olarak bilinen ve ismi
geçen iki ›rma¤›n
Karadeniz’le bulufltu¤u
Do¤u Mözya: Bulgaristan ile
Romanya aras›nda kalan
Tuna nehrinin güneyinden
Balkan Da¤lar›na kadar
uzanan topraklar›n Roma
dönemindeki ad›d›r. Türk
literatüründe bu bölge için
daha çok DeliormanDobruca tabiri kullan›l›r.
86
Bizans Tarihi
ristiyanl›¤› kabul ederek bir Bizans prensesi ile evlenmifltir. Telerig Han›n halefi
Kardam Han (777-802) döneminde Bizans’la 796 y›l›nda bar›fl anlaflmas› yap›lm›flt›r. (Mutafçiev-Mutafçieva, 1995, s. 83-88)
Kardam’dan sonra Bulgar taht›na o¤lu Krum Han (802-814) ç›km›flt›r. Krum
Han babas›n›n savunma politikas›n› terk ederek Bizans’a karfl› sald›r› politikas› izlemeye bafllam›flt›r. ‹dare etti¤i süre boyunca Bulgar Devletinin s›n›rlar›n› geniflletmek için u¤raflm›fl ve tahta geçer geçmez dikkatini önce devletin kuzey-bat› s›n›r›na, daha sonra da güneye Bizans’a çevirmifltir. (Zlatarsky, 1970, s. 257) 802 y›l›nda Bizans taht›na geçen I. Nikiforos (802-811), Bulgar Devletine karfl› 807 y›l›nda
bir sefer düzenledi. Ancak Edirne’de ordunun ayaklanmas›ndan dolay› baflar›l› olamad›. Ertesi y›l Krum, Struma ›rma¤› bölgesinde Bizans ordular›n› bozguna u¤ratt›
ve askerlere maafl olarak verilen paralar› ele geçirdi. 809 y›l›nda Krum’un ordusu,
bölgede Bizans’›n son güçlü kalesi olan Serdika’ya (Sofya) sald›rd› ve flehri ele geçirdi. 811 y›l›n›n ilkbahar›nda I. Nikiforos, büyük bir ordu ile Bulgar Devletinin s›n›r›ndan geçerek Krum’un bar›fl teklifine ald›rmadan Pliska’ya sald›rd›. Bulgar
Devletinin baflkentini tahrip ettirerek han›n saray›n› yakt›rd›. Askerlerine, Balkan
Da¤lar›nda V›rbitsa geçidini tutmalar›n› emreden Krum Han, 26 Temmuz 811’de
ordusu ile birlikte geri dönen Bizans ‹mparatoru I. Nikiforos’a sald›rm›fl ve bu savaflta imparator dâhil pek çok Bizans ordu komutan› öldürülmüfltür. (Zlatarsky,
1970, s. 333-334; Roux, 1984, s. 89)
Krum, Nikiforos’un yerine geçen Mihail Rangabe (811-813) ile bar›fl yapmaks›z›n 812 y›l›nda Do¤u Trakya’da ak›nlara giriflmifl ve Karadeniz k›y›s›ndaki Develtos, Ahyolu, Süzebolu, Eski Za¤ra ve önemli bir merkez olan Mesemvriya’y› (bugün Neseb›r kasabas›) ele geçirmifltir. 813 y›l›nda Krum, ‹stanbul surlar› önünde
Bizans’› bar›fla zorlamak için görünmüfltür. Ancak baflar›l› olamam›flt›r, dönerken
Edirne’ye girmifl ve buradaki halk› beraberinde götürerek Tuna’n›n ötesindeki bölgeye tehcir ettirmifltir. (Zlatarsky, 1979, s. 336-351; Ostrogrsky, 1986, s. 156-157)
Krum Han’dan sonra Bulgar taht›na o¤lu Omurtag (814-832) geçmifltir. 816 y›l›nda Omurtag Han ile Bizans Devleti aras›nda 30 y›ll›k bir bar›fl anlaflmas› imzalanm›flt›r. Bu anlaflma Bizans imparatoru II. Mihail’in (820-829) döneminde yenilenmifltir. Bundan sonra Bulgar-Bizans iliflkileri bar›fl içinde devam etmifltir. Hatta
Bulgar hükümdar› müttefik olarak 823 y›l›nda Bizans ‹mparatorlu¤unda meydana
gelen Tomas isyan›n›n bast›r›lmas›na yard›mda bulunmufltur. (Zlatarsky, 1970, s.
386-390; Ostrogorsky, 1986, s. 192)
Omurtag’›n ölümünden sonra yerine küçük o¤lu Malamir (831-836) Bulgar taht›na geçmifltir. Malamir babas›n›n d›flar›daki bar›flç›l siyasetini izlerken içeride de
Bulgarlar aras›nda yay›lmaya bafllayan H›ristiyanl›k karfl›t› politikas›n› sürdürmüfltür. Malamir’in halefi büyük kardeflinin o¤lu Presyan Han (836-852) devlet içinde
anti-H›ristiyan hareketlere son vermifltir. 850’li y›llardan itibaren Bulgar toplumu
içinde Bizans, misyonerlik faaliyetleri yürütmüfltür. 855 y›l›nda Kiril ve Metodi kardefller Kiril alfabesini gelifltirdiler. Bunun sonucunda Bulgar Devleti içinde Bizans’›n nüfuzu H›ristiyanl›k kanal›yla artt›. Presyan’›n ard›ndan o¤lu knez Boris
(852-889) döneminde Frank kral› Karlman’la H›ristiyanl›¤›n Katolik mezhebini kabul etmeye yönelik görüflmelere bafllanm›flt›r. Bu durumdan endifle duyan Bizans
imparatoru III. Mihail (842-867) askeri bask›lar yaparak Bulgarlar›n H›ristiyanl›¤›n
Ortodoks mezhebini benimsemesini sa¤lam›flt›r. ‹stanbul’a gelen Bulgar elçileri Bizans din adamlar› taraf›ndan vaftiz edilmifl, k›sa süre sonra Boris ve yak›n çevresi
de H›ristiyanl›¤› kabul etmifltir. H›ristiyan olunca Bulgar hükümdar›, Bizans imparatorunun ismini alarak Mihail-Boris olmufltur. Bulgar kilisesi de ‹stanbul patrikha-
nesine ba¤lanm›flt›r. Boris’in ve Bulgar halk›n›n H›ristiyanl›¤› kabul etmesi 865 y›l›n›n eylül ay›nda gerçekleflmifltir. Bu olaylar›n sonucunda Bulgarlar, sadece daha
önceki dini inançlar›n› kaybetmekle kalmad›lar, bölgedeki Slavlarla kar›flarak zaman içinde Türklüklerini de unuttular. (Zlatarsky, c. I/2, 1970, s. 55-56; MutafçievMutafçieva, 1995, s. 113; Obolensky, 1974, s. 117)
Boris’in o¤lu Simeon (893-927) tahta ç›kar ç›kmaz, Bulgar Devleti ile Bizans
aras›ndaki iliflkiler gerginleflti ve savafl ç›kt›. Bu savafl neticesinde Simeon Do¤u
Trakya’y› istila etti. Bizans ise 894’de yenilgiye u¤ray›nca Dinyeper ve Dinyester ›rmaklar› aras›nda yaflayan Macarlara baflvurarak yard›m istedi. Bizans’›n ça¤r›s›na
uyan Macarlar, Simeon’u kuzeyden vurup birkaç kez ma¤lup ettiler ve Kuzey Bulgaristan arazisini ya¤malad›lar. Bu arada Bizans donanmas›, Tuna nehrinin a¤z›n›
tutarken Bizans baflkomutan› Nikiforos Fokas da Bulgaristan’›n güney s›n›r bölgesini iflgal etti. Simeon zaman kazanmak amac› ile Bizans’la ateflkes yap›p Macarlar›n do¤u komflusu olan Peçeneklerle anlaflt›. 896 y›l›nda Peçenek ve Bulgar birlikleri Macar köylerini ya¤malad›lar ve Macarlar›n Panonya’ya göç etmesine sebep oldular. Macar tehlikesini atlatt›ktan sonra Simeon yine Do¤u Trakya’daki Bizans
topraklar›na girmifl ve Babaeski yak›n›nda Bizans ordusunu bozguna u¤ratm›flt›r.
Yap›lan bar›fl anlaflmas› ile (896) Bulgar pazar› Selanik’ten ‹stanbul’a nakledilmifltir. 904 y›l›nda yeniden Bizans’la yap›lan bar›fl anlaflmas› 912 senesine kadar sürmüfltür.
Simeon komutas›nda 917 y›l›nda Bulgarlar harekete geçerek Tesalya’da Aheloos nehri civar›nda imparatorluk ordusunu yenilgiye u¤ratt›lar, hatta kaçan Bizans
askerlerinin pefline düflerek ‹stanbul’a kadar geldiler. Bu arada ‹stanbul’daki otorite bofllu¤unu Romanos Lakapinos’un (920-944) “basileopator” unvan›n› alarak ve
Bizans imparatoru olarak doldurmas› üzerine Simeon’un ‹stanbul’u ele geçirme
ümitleri suya düflmüfl oldu. Ancak savafl›n neticesi olarak 919 y›l›nda Simeon “Bulgarlar›n ve Romal›lar›n Çar›” unvan›n› alm›fl, 920’de de Bulgar kilisesinin bafl›na
patrik unvan› verilmifltir. Simeon, 923’de Edirne’yi ele geçirdikten sonra 927’de ‹stanbul’a yapaca¤› seferin haz›rl›klar› s›ras›nda ölmüfltür. (Ostrogorsky, 1986, s. 244245)
Çar Simeon o¤lu Petro (927-969) döneminde I. Bulgar Devleti çöküfl sürecine
girmifltir. Yeni çar Bizans ile 30 y›ll›k bar›fl imzalam›fl ve Romanos Lakapinos’un torunu olan Marina-‹rina ile evlenmifltir. Bulgar hükümdar› resmen çar unvan›n› alm›fl, Bulgar kilisesinin bafl›na da patriklik statüsü verilmifltir. Anlaflma gere¤i Bizans, Bulgaristan’a y›ll›k haraç ödemeyi kabul etmifltir. Ancak Bizans’›n 967 y›l›nda Bulgarlara karfl› Ruslar›n Kiev knezi Svyatoslav’la ittifak kurmas›, Bulgar ordusunu Tuna’n›n güneyinde bozguna u¤rat›lmas› ve Çar Petro’nun iktidar› b›rak›p öldü¤ü tarih olan 969 y›l›na kadar bir manast›rda hayat›n› sürdürmesine yol açm›flt›r.
(Mutafçiev-Mutafçieva, 1995, s. 139)
Petro döneminde iç ve d›fl olaylar›n etkisi ile Simeon zaman›nda en parlak devrini yaflam›fl olan I. Bulgar Krall›¤›, daha sonra elde etti¤i topraklar› yavafl yavafl yitirmeye bafllam›flt›r. 1014 y›l›nda 15000 askerden oluflan Bulgar ordusu, Bizans imparatoru II. Vasil (976-1025) taraf›ndan büyük bir bozguna u¤rat›lm›flt›r. Esir 15000
askerin her 100 kifliden 99’unun gözleri kör edilerek Bulgaristan’a gönderilmesi
üzerine II. Vasil tarihte Bulgark›ran manas›nda Bulgaroktonos lakab›yla an›lm›flt›r.
Bu yenilgi üzerine Bulgaristan 1018 y›l›nda Bizans hakimiyeti alt›na girmifltir.
87
88
Bizans Tarihi
HAZARLAR ‹LE B‹ZANSLILAR
Hazarlar da Türk kavimlerinden biridir. Bir müddet Hun Devleti içerisinde yer alm›fllard›r. Atilla’n›n öldü¤ü tarihlerde yani 453 y›l›nda Afla¤› Volga boyunda bulunmaktad›rlar. Hazarlar, köken itibar›yla Volga-Kama civar›nda yaflam›fl olan Sabir
Türklerine dayand›r›lmaktad›r. Hazarlar›n ba¤›ms›z devletlerini kurmalar› ise Göktürklerin Volga civar›ndaki hakimiyetinin sona ermesinden sonra olmufltur.
Hazarlar›n ülkesi, Kafkas Da¤lar›n›n kuzeyinde Hazar Denizi ile Karadeniz aras›nda kalan topraklard›r. Hazarlar, ilk önce Terek nehri civar›na, daha sonra Afla¤›
Volga boyuna yerleflmifllerdir. Bu bölge asl›nda dört nehrin havzas› konumundad›r. Bu nehirler: Volga, Yay›k, Don ve Kuban’d›r. Ayr›ca bölge, devrin en büyük ticaret yollar›n›n kavfla¤›nda yer almaktad›r. (Kurat, 1972, s. 30-31; Kafeso¤lu, 1991,
s. 157-158; Yücel, 2002, s. 445-446)
Hazar Ka¤anl›¤›, 630 y›l›ndan itibaren Do¤u Avrupa tarihinde önemli rol oynam›flt›r. Hazarlar›n Bizans’la uzun süreli münasebetleri 7. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren bafllam›flt›r. Bizans ‹mparatoru Heraklios, 626 y›l›nda Hazarlara elçi göndererek Sasanilere karfl› onlardan yard›m istemifltir. Çünkü bu y›lda Avarlar, Slavlar ve
Sasanilerle birlikte ‹stanbul’u kuflatm›fllard›r. Yard›m kabul edilmifl ve Hazar-Bizans birleflik ordusu 627’de Ninova Savafl›nda Sasanileri yenilgiye u¤ratarak kesin
zafer kazanm›flt›r. Böylece Hazarlar, Sasani Pers Devletinin y›k›lmas›nda önemli rol
oynam›flt›r. Sasani imparatoru Hüsrev, Hazarlar›n bu müdahalesi neticesinde devrilmifl ve halefi imparator II. Kavad 628’de Bizans’la bar›fl anlaflmas› imzalamak durumunda kalm›flt›r. Bu tarihlerde Hazarlar›n bafl›nda Ziebil ad›nda bir hükümdar
bulunmaktayd›. (Brook, 2002, s. 473-474)
630’lu y›llarda Hazarlar henüz Göktürk Devletini oluflturan Türk gruplar›ndan
birisidir. Onlar›n ba¤›ms›z olarak teflkilatlanmas› 650’li y›llarda Göktürk Devletinin
Çin hakimiyetine girmesinden sonra meydana gelmifltir. Karadeniz’in kuzeyi, Kafkaslar›n Karadeniz sahilleri, Kuban nehri boylar› ve K›r›m, Hazarlar›n eline geçmifltir. Bu bölgelerin Hazarlar›n hakimiyetine al›nmas› Bizans ile olan münasebetlerin
artmas›na neden olmufltur. 695 y›l›nda Bizans ‹mparatoru II. ‹ustinianos, imparatorlukta meydana gelen bir ayaklanma sonucunda tahttan indirilmifl ve K›r›m’›n bir
kenti olan Herson’a gönderilmifltir. 700-704 y›llar› aras›nda ‹ustinianos, Herson’dan
ayr›larak K›r›m’›n bir di¤er kenti olan Doros’a kaçt› ve Hazar Hakan› Bazir Y›bos’tan s›¤›nma talebinde bulundu. Hazar hakan› hem onun talebini karfl›lad› hem
de k›zkardefli ile evlenmesine müsaade etti. Hazar prensesi, 704 y›l›nda ‹ustinianos’la evlendikten sonra H›ristiyan olmufl ve vaftiz edilerek Teodora ad›n› alm›flt›r.
Teodora ve ‹ustinianos, bir süre için K›r›m’da bulunan Tmutarakan’a yerleflmifller
ve burada Tiberios ad›n› verdikleri bir o¤ullar› olmufltur.
Ancak 704-705 y›llar› aras›nda ‹ustinianos ile Hazarlar aras›ndaki iliflkiler, Bizans ‹mparatoru Tiberios (698-705) yüzünden gerilmiflti. Bizans ‹mparatoru Tiberios, Hazarlara büyük bir arma¤an teklifinde bulunarak taht iddias›ndaki ‹ustinianos’un ölü ya da diri bir flekilde kendisine teslim edilmesini istemifltir. Bunun üzerine Hazar hakan›, ‹ustinianos’u yakalatma emri vermifltir. Teodora, bu durumdan
haberdar olarak eflini uyarm›flt›r. ‹ustinianos, bir müddet Hazar gözetiminde kald›ktan sonra Hazarlar›n yan›ndan kaçmay› baflarm›flt›r. 705 y›l›nda ‹stanbul’a dönen ‹ustinianos, Bulgar hükümdar› Tervel Han’›n yard›m›yla tekrar Bizans taht›na
geçmifltir. ‹kinci defa Bizans imparatoru olan II. ‹ustinianos’un yapt›¤› ilk ifllerden
birisi Herson’u denetimi alt›nda tutan Hazarlara savafl açmak oldu. Hersonlular,
‹ustinianos’a karfl› isyan ettiler. II. ‹ustinianos’un sert ve adil olmayan yönetimine
Bizans içinden de tepkiler geldi. Vardanis adl› bir Bizans generali taraf›ndan 711
y›l›nda II. ‹ustinianos öldürülerek Heraklios hanedan› sona erdi. Vardanis, Filipikos ad›yla 711-713 y›llar› aras›nda Bizans imparatoru oldu. Yeni imparator Hazarlarla yeniden dostane iliflkiler kurdu. Bunun sonucu olarak K›r›m Yar›madas›n›n
en önemli flehirlerinden birisi olan Herson kenti, 834 y›l›na kadar Hazar hakimiyetinde kald›. (Kurat, 1972, s. 32; Brook, 2002, s. 474-475)
730 ve 732 y›llar›nda Bizans imparatoru III. Leon (717-741), Hazar hakan› Bihor’a elçiler göndererek o¤lu Konstantinos ile hakan›n k›z› Çiçek’in evlenmeleri
için teklifte bulundu. Hakan›n teklifi kabul etmesi üzerine Çiçek ve Konstantin evlendiler. Evlendikten sonra Çiçek, ‹rina ismini alm›flt›r. 750 y›l›nda Konstantinos ve
‹rina’n›n Leon ad›nda bir o¤ullar› oldu. III. Leon’un ölümü üzerine 741 y›l›nda Hazar hakan›n damad› olan V. Konstantinos (741-775) Bizans taht›na geçti. V. Konstantinos’un ve Çiçek’in o¤lu olan IV. Leon (775-780) “Hazar Leon” ad›yla Bizans
imparatoru olmufltur.
Bizans Devleti ile Hazarlar 780’li y›llardan itibaren K›r›m Yar›madas›n›n hakimiyeti için sürekli mücadele içinde oldular. Bunun sonucu olarak Hazarlar, Abhazya
ve Bat› Gürcistan’›n hükümdar› Leon’u Bizans’a karfl› desteklemifllerdir. K›r›m’›n
önemli flehirlerinden olan Herson ve Doros kenti sürekli Bizans ile Hazarlar aras›nda el de¤ifltirmifltir. 710-834 y›llar› aras›nda Hazarlar, Herson’a hakim oldular.
Daha sonra kent Bizans denetimine girdi. Doros ise, 786’dan 810 y›l›na kadar Hazarlara aitti, bu tarihten sonra Bizans hakimiyetine geçti. Ancak 10. yüzy›lda Doros
tekrar Hazar kenti oldu. 830’lu y›llarda ise Hazarlar, Bizansl›larla iflbirli¤i yaparak
Ruslara karfl› Sarkel kalesini (Beyaz kale) infla ettiler. Bu kale 965 y›l›nda Rus knezi Svyatoslav taraf›ndan ele geçirildi. (Brook, 2002, s. 475-476)
Bizansl›lar, K›r›m’da stratejik flehirlerde H›rstiyan-Ortodoks piskoposluklar kurmufllard›r. Bunun sonucu olarak 8. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Hazarlar›n
paganl›k inanc›ndan vazgeçip H›ristiyan olmaya bafllad›klar› görülmüfltür. Ancak
Hazar hakanlar› Ortodokslu¤u benimsememifl, inanç olarak Musevili¤i tercih etmifllerdir. Bizans ve Hazarlar sadece siyasi aç›dan de¤il, ayn› zamanda ticari alanda da münasebette bulunmufllard›r. Bizans’tan getirilen kemik taraklar Sarkel’de
sat›l›rd›. Hazar ülkesinden ise Bizans’a bal›k, hayvan derisi ve buna benzer mallar
ithal ediliyordu. (Kurat, 1972, s. 35-37; Brook, 2002, s. 475-477)
861-969 y›llar› aras›nda Bizans-Hazar iliflkileri özellikle Hazar ileri gelenlerinin
Musevili¤i benimsemesi sebebiyle olumsuz geliflmifltir. Bununla beraber Bizans
imparatorlar› VI. Leon (886-912) ve Konstantinos Porfirogenitos (913-959) dönemlerinde baz› Hazar savaflç›lar›, Bizans saray›nda muhaf›z olarak görev ald›lar ve Bizans H›ristiyan törenleriyle geleneksel yemeklerine ifltirak ettiler. (Brook, 2002, s.
477-478)
10. yüzy›l›n ortalar›na kadar Hazar Hakanl›¤› varl›¤›n› devam ettirmifltir. Bu tarihten sonra da h›zla çökmeye bafllam›flt›r. 940 y›l›ndan itibaren Hazarlar›n önemli ticaret merkezleri Rus-Slav sald›r›lar›na u¤ram›flt›r. 9. yüzy›l›n sonuna do¤ru ise,
O¤uzlara mensup baz› zümreler, S›rderya nehrinin afla¤› boyuna gelmifller ve buradaki Peçenekleri tazyike bafllam›fllard›r. Bunun üzerine Peçenekler, Hazar ülkesine do¤ru hareket etmifllerdir. Hazarlar, Peçenek sald›r›lar›n› önlemek için 860 y›l›nda Uzlarlarla (O¤uzlarla) anlaflm›fllard›r. Ancak Hazarlar, Peçeneklerle olan mücadelelerinde bu ittifaka ra¤men baflar›l› olamam›fllard›r. Bununla beraber Hazar
Devleti yaklafl›k bir yüzy›l daha ayakta kalabilmifltir. 968 y›l›nda Rus knezi Svyatoslav, Hazar topraklar›na sald›rm›flt›r. Ayr›ca bu tarihlerde Türkistan menfleli yeni bir
göç dalgas› yani Kuman ya da K›pçak olarak bilinen Türklerin göç dalgas› yaklafl-
89
90
Bizans Tarihi
maktayd›. Bu göç dalgas› Hazar ülkesinin Türkistan’la irtibat›n› kesecek ve bu bölgeyle yap›lan ticari faaliyetler sona erdirecektir. Hazar Ka¤anl›¤›na son darbeyi
K›pçaklar indirecektir. Bu darbe sonucunda y›k›lan ve da¤›lan Hazar ülkesinden
kalanlar›n K›r›m’da bir müddet tutunduklar›, ancak 11. yüzy›l›n içerisinde bunlar›n
da kayboldu¤u görülmektedir. (Kurat, 1972, s. 41-43)
SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M VE B‹ZANS
PEÇENEKLER
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
7. ve 8. yüzy›lda
SIRA eski
S‹ZDEinançlar›n› b›rakarak Bulgarlar›n H›ristiyanl›¤›, Hazarlar›n da Yahudili¤i ve H›ristiyanl›¤› benimsemesinin sonucu ne olmufltur?
Karadeniz’in kuzeyindeki co¤rafyada Türk boylar›n›n 9. ila 11. yüzy›llar aras›nda
yeniden OrtaS Asya’dan
hareketle Karadeniz’e, Balkanlara ve Orta Avrupa’ya büyük
O R U
bir göç dalgas› bafllatt›¤› görülmektedir. Bu göç dalgas› esnas›nda Peçenekler, Uzlar ve Kumanlar Bizans s›n›r bölgelerine gelerek Bizans’la gerek siyasi ve gerek tiD‹KKAT
cari münasebetler kurmufllard›r. Bu geliflmeler, Karadeniz’in kuzeyi ve Balkan co¤rafyas›ndaki halklar›n tarihi seyrini etkilemifltir. Bu tarihlerde Karadeniz-Balkan
SIRAgörülen
S‹ZDE ilk kavim Peçenekler olmufltur. Peçenekler Göktürk hakanco¤rafyas›nda
l›¤›nda yer alan kavimlerden birisi idi. Kaflgarl› Mahmut bunlar› O¤uz boylar› listesinde saymaktad›r. Peçenek sözcü¤ü, Bizans kaynaklar›nda Pacinak fleklinde geçAMAÇLARIMIZ
mektedir. Peçenekler, 9. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Hazar Denizinin kuzeyinde yer alan
Cim (Emba) ve Yay›k (Ural) nehirleri havalisinde yafl›yorlard›. 860-880 y›llar›nda
Hazar Denizi
aras›nda yer alan Don-Kuban bölgesine geldikleri biK ‹ ile
T AKaradeniz
P
linmektedir. (Kurat, 1972, s. 44-45; Kafeso¤lu, 1991, s. 169-170)
N N
K ‹ T A P
fiekil 4.1
TELEV‹ZYON
9.-11.
Yüzy›llarda
Karadeniz’in
Kuzeyi
‹NTERNET
Kaynak: John
Haldon, Bizans
Tarih Atlas›, çev.
Ali Özdamar,
‹stanbul 2007,
s.180.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Peçenekler 889-893 y›llar› aras›nda Don nehrinden Dnyeper’in bat›s›na kadar
uzanan bozk›rlara geldiler. 952 y›l›nda Bizans ‹mparatoru Konstantinos Porfirogenitos taraf›ndan yaz›lan De Administrando ‹mperio adl› eserde Peçeneklerin boylar halinde teflkilatland›¤› kaydedilmifltir. Peçeneklerin Azak Denizi ve K›r›m co¤rafyas›na geldikleri tarihlerde Bulgar çar› Simeon, Bizans’la mücadele halindeydi.
914 y›l›nda Bulgar çar› Simeon, Edirne’yi alarak Trakya’y› bafltanbafla tahrip etti.
918 y›l›nda da çar Simeon, ‹stanbul önlerine geldi. Bunun üzerine Bizans, Peçeneklere baflvurarak Tuna Bulgarlar›na karfl› askerî destek istemifl ve bu talep kabul
edilmifltir. Peçenekler ile Bizans aras›nda siyasi iliflkilerin yan› s›ra ticari iliflkiler de
tesis edilmifltir. Peçenekler Bizans’a hayvan ve süt ürünleri satarken Bizans’tan Peçenek sahas›na erguvanî boya, kumafl, baharat, biber vs. gelmekteydi. Ayr›ca Bizans’tan alt›n, gümüfl, mücevherat ve buna benzer k›ymetli süs eflyas› Peçenek kad›nlar› için getirilmekteydi. 932 ve 971 y›llar›nda Bizans, Peçeneklerle anlaflma yaparak onlar›n Tuna’n›n güneyindeki bölgelere ak›nlar düzenlememesini sa¤lam›flt›r. 1018 y›l›nda II. Vasil’in Tuna Bulgar Devletini ortadan kald›rmas›ndan sonra Peçenekler, Bizans’la s›n›rdafl hale gelmifllerdir. Bizans’›n bu tarihten sonra Bulgarlara karfl› Peçeneklerden yard›m ihtiyac› kalmam›flt›r. Bunun üzerine Peçenekler Tuna’n›n güneyine ak›nlar düzenlemeye bafllayacaklard›r.(Kurat, 1972, s. 60-62; Yücel, 2002, s. 714)
1026, 1035 ve 1036 y›llar›nda Peçenekler, Bulgaristan, Makedonya ve Trakya’y›
tahrip etmifllerdir. 1048 y›l›nda Peçeneklerin 11 boyunu idaresi alt›nda toplamay›
baflaran Turak ile yine Peçenekler üzerinde üstünlük kurmaya çal›flan Kegen aras›nda mücadele bafllam›flt›r. Bizans bu mücadele esnas›nda Turak’a destek vermeyece¤ini ve kendisine s›¤›nanlar› da iade etmeyece¤ini bildirmifltir. Buna ra¤men
Kegen mücadeleyi kaybederek Bizans’a s›¤›nmak zorunda kald›. Kegen H›ristiyanl›¤› kabul etmifl, Turak ise, Bizans’a karfl› düzenledi¤i Trakya seferinde esir düflmüfl
ve daha sonra o da, H›ristiyan olmufltur. Bunun üzerine Kegen, Tuna üzerinde
kendisine verilen yere dönmüfltür. Bizans ise, Peçeneklerden bir k›sm›n› Sofya ve
Nifl civar›na, bir k›sm›n› da Makedonya’ya yerlefltirmifltir. (Yücel, 2002, s. 715-716)
1048 y›l›ndan sonra da Peçenek-Bizans mücadelesi devam etmifltir. Ancak Bizans, kendi s›n›rlar› içerisine yerlefltirilen Peçeneklerden istifade etmek niyetindeydi. Bunlardan bir k›sm›n› Bizans s›n›r bölgelerine muhaf›z olarak yerlefltirmifltir. Bir
k›sm›n› da ücretli asker olarak özellikle Selçuklulara karfl› kullan›lmak üzere ordusunda hizmete alm›flt›r. Bizans kaynaklar›ndan Kedrinos ve Zonaras’›n belirtti¤ine
göre 1050 y›l›nda Bizans imparatoru Konstantinos Monomahos’un (1042-1055)
emriyle Üsküdar taraflar›na geçirilen 15000 Peçenek atl›s›, daha sonra Tuna boyuna geri dönmüfltür. 1050-1051 tarihinde Balkanlarda çeflitli bölgelerde yaflayan Peçenekler birleflerek tekrar Trakya’y› ya¤malam›fllard›r. 1071 y›l›nda Malazgirt Savafl› esnas›nda da Bizans ordusundaki Peçeneklerin bir k›sm›n›n Selçuklular›n taraf›na geçti¤i bilinmektedir. (Kafeso¤lu, 1991, s. 172)
1081-1091 y›llar› aras›nda Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118)
dönemlerinde de Bizans ile Peçenekler aras›nda fliddetli çat›flmalar devam etmifltir. 1087’de Peçenekler Kumanlarla birleflerek Silistre’de imparatorun komutas›ndaki Bizans ordusunu büyük bir hezimete u¤ratm›fllard›r. 1088-1090 y›llar› aras›nda
Peçenekler yeniden Bizans kuvvetlerini yenerek Filibe, Edirne ve Keflan’a kadar
olan Trakya bölgesine hakim oldular. 1090 y›l›nda Çekmece taraflar›na yaklaflt›lar.
Bu arada Peçenekler, ‹zmir ile civar›nda hakimiyet kuran ve donanma oluflturan
Çaka Bey ile iflbirli¤ine giriflmifllerdir. Ayn› y›llarda Anadolu’da Selçuklular, Bizans
ile mücadeleye giriflmiflti. 1091 y›l›nda Bizans Devleti, Trakya’da Peçenekler, Ege’de
91
92
Bizans Tarihi
Çaka’n›n donanmas›, Marmara sahillerinde Selçuklular taraf›ndan gerçeklefltirilen
bir Türk ittifak›na karfl› mücadele etmek zorunda kalm›flt›r. Bu durum karfl›s›nda
Bizans imparatoru Avrupa H›ristiyan dünyas›ndan yard›m istemifltir. ‹mparator I.
Aleksios, Avrupa H›ristiyan dünyas›ndan zaman›nda yard›m alamad› ise de imparatorlu¤unu bu k›skaçtan yine baflka bir Türk kavmi sayesinde kurtard›. Bizans,
Uzlar› takip ederek Balkanlara kadar gelmifl olan Kumanlar›n, Tugorkan (Tugor
Han) ve Bönek (Bonyak) adl› baflbu¤lar› ile anlaflt›. Sonra onlar› Meriç nehri kenar›nda Lebunium’da (Umurbey mevkiinde) karargah kurmufl olan ve Çaka’n›n donanmas›n› bekleyen Peçenek kuvvetleri üzerine gönderdi. Peçenekler, 40 bin Kuman süvarisi taraf›ndan bozguna u¤rat›ld›lar (29 Nisan 1091). Bu savafl sonucunda
geri kalan Peçenekler da¤›ld›lar. Bir k›sm› Macaristan’a gitti. Bir k›sm› da Uzlar ve
Kumanlarla kar›flt›. Balkanlarda kalanlar Vardar nehri boyunca yerlefltirildiler. Sofya civar›ndaki fioplar ile Makedonya’daki Megleno-Ulahlar›n›n köken itibar›yla Peçeneklere dayand›klar› düflünülmektedir. Anadolu, Balkanlar ve Kafkaslardaki baz› yer adlar› ve efsanelerde Peçeneklerin izlerini görmek hala mümkündür. (Kafeso¤lu, 1991, s. 173-174)
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Bizans’a karfl›
11.yüzy›l›n
sonunda Balkanlar› ve Anadolu’yu içine alan Türk ittifak›n› kimSIRA
S‹ZDE
ler gerçeklefltirmifltir?
O⁄UZLAR
(UZLAR) ‹LE B‹ZANS
868-880 y›llar› aras›nda Peçenekler ‹dil (Volga) nehrini geçip bat›ya do¤ru ilerleS O R önemli
U
melerinde Uzlar
rol oynam›fllard›r. Uzlar, O¤uzlar›n bat› k›sm›n› oluflturmaktayd› ve Rus kaynaklar›nda bunlara Tork, Torki, Toruki ve bazen Torkmen denilmekteydi.DBizans
kaynaklar›nda ise Uz olarak kaydedilmifllerdir. (Kurat, 1972, s.
‹KKAT
65; Kafeso¤lu, 1991, s. 172-173)
Uzlar, Peçeneklerin bulunduklar› bölgeleri iflgal ettikten sonra uzun süre Yay›kSIRA S‹ZDE
‹dil bölgesinde
kalm›fllard›r. Yaz aylar›nda Uzlar›n Kama Bulgarlar›n›n sahas›na ve
daha kuzey bölgelere kadar gittikleri bilinmektedir. Rus vakayinamesi, 985 y›l›nda
knez Valdimir’in
‹dil-Kama Bulgarlar›na karfl› sefer düzenledi¤i ve bu sefere TorkAMAÇLARIMIZ
lar›n yani Uzlar›n da kat›ld›¤›n› söylemektedir. Torklar, Güney Rusya’ya 985 y›l›ndan sonra gelmifllerdir. Kiev Rusya’s› topraklar›nda ise muhtemelen 1036 y›l›ndaki
Peçenek yenilgisinden
sonra görülmüfllerdir. Bat›ya göç eden Uzlarla ilgili Rus vaK ‹ T A P
kayinamesindeki ilk kay›t, 1054 y›l›na ait olup onlar›n Afla¤› Don nehrinden Dnyeper nehrine do¤ru hareketleri ve bu olay›n K›pçak/Kuman bask›s› neticesinde gerçekleflti¤i Tkaydedilmektedir.
1060 senesine gelindi¤inde Uzlar›n bu bölgede kalaELEV‹ZYON
bal›k bir zümre oluflturduklar› görülmektedir. Uzlara karfl› Rus knezlerinin sefer
düzenledikleri bilinmektedir. Bu seferler karfl›s›nda dayanamayan Uzlar, 1065 y›l›nda Bizans ve Bulgarlar›n mukavemetini k›rarak Tuna nehrinin güneyine geçme‹ N T E R N ETuna’y›
T
yi baflarm›fllard›r.
geçen Uzlar, Selanik üzerinden Mora’ya kadar ilerlemifllerdir.
Ancak Uzlar için Tuna’n›n güneyine geçmeleri felaketle neticelendi. Hem Peçenekler taraf›ndan hem de so¤uk ve salg›n hastal›klar›ndan k›r›ld›lar. Bir k›s›m Uz,
Macaristan’a gitme teflebbüsünde bulunduysa da baflar›l› olamad›. Uz kal›nt›lar›n›n
bir k›sm› Bizans ordusuna al›n›rken bir k›sm› da Dobruca’da kalarak di¤er Peçenek,
Kuman, Tatar ve Selçuklu kal›nt›lar›yla beraber Gagauzlar›n oluflumunda yer ald›lar. Rusya bölgesinde kalan Uzlardan baz›lar› da Ruslar taraf›ndan hizmete al›narak
s›n›r bölgelerine yerlefltirilmifllerdir. Don ve Dnyeper sahas›nda kalan Uzlar, Kuman
hakimiyetini kabul etmifllerdir. (Kurat, 1972, s. 66-67; Kafeso¤lu, 1991, s. 172-173)
N N
KIPÇAK/KUMAN - B‹ZANS ‹L‹fiK‹LER‹
Karadeniz ile Kafkas Da¤lar›n›n kuzeyinde Altay Da¤lar›ndan do¤an ‹rtifl ›rma¤› ile
Moldavya üzerinden Karadeniz’e dökülen Dinyester ›rmaklar› aras›ndaki bölgeye
Deflt-i K›pçak denilmektedir. Bu bölgeye ad›n› veren Türk toplulu¤u K›pçaklard›r.
K›pçaklar, Orta Asya, Yay›k (Ural)-‹dil (Volga), Don-Doneç, Afla¤› Dinyeper ve Tuna olmak üzere genifl bir co¤rafyaya yay›lm›fllard›r. Do¤u kaynaklar›nda K›pçak
ad›yla an›lan bu Türk toplulu¤u Bizans kaynaklar›nda Kuman olarak isimlendirilmektedir. Kuman kelimesinin Yunanca, Almanca ve Ermenice gibi dillerde sar›fl›n,
solgun renkli ve sar›mt›rak manas›na geldi¤i görülmektedir.
K›pçaklar, Bat› Göktürk Devleti içerisinde yer alan topluluklardan biri olarak
kabul edilmektedir. K›pçaklar›n bir k›sm› Orta Asya’da kal›rken önemli bir k›sm›
bat› yönünde göç ederek Tuna nehrine kadar gelmifllerdir. Bizans’›n iliflkiler kurdu¤u K›pçaklar, daha çok Tuna K›pçaklar›d›r. 916 y›l›nda K›pçaklar bat›ya yönelmifllerdir. 1048 y›l›nda K›pçaklar, önce Kuzey Kafkaslara, sonra Kuban ve Afla¤›
Don boyuna ve Dnyeper istikametinde yay›lm›fllard›r.
Kumanlar, Tuna’n›n güneyine gelmeleri muhtemelen 1087 y›l›nda Peçenek
baflbu¤u Tatufl’un Bizans’a karfl› yard›m istemesi üzerine olmufltur. Kumanlar, bu
yard›m talebine karfl›l›k vererek Silistre yak›nlar›ndaki Bizans’a karfl› yap›lan savafla kat›lm›fllard›r. Ancak savafl sonras› ganimetin paylafl›m› meselesi Bizans’›n diplomasisiyle buluflunca Peçenekler ile Kumanlar aras›nda rekabet bafllam›flt›r.(Kurat, 1972, s. 72- 73; Gökbel, 2002, s. 734-735; Kafeso¤lu, 1991, s. 175-178)
Bizans’la Kumanlar›n aras›ndaki iliflkiler, 1090 y›l›ndan sonra yo¤unlaflm›flt›r.
Çünkü Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118) döneminde ‹zmir ve
civar›nda hakimiyet kurarak güçlü bir donanma oluflturan Çaka Bey, ‹stanbul’un
fethini planlamaktad›r. Bu amaçla da Balkanlarda Peçeneklerle ve Anadolu’nun
büyük k›sm›n› ele geçiren Selçuklularla birlikte Bizans’a karfl› ittifak oluflturmufltur.
Bizans, bu zor durumdan kurtulmak için Peçeneklerle rekabet halinde olan Kumanlarla iflbirli¤ine gitmifltir. Bizans’›n bu giriflimi, 29 Nisan 1091 tarihinde Kuman
kuvvetlerinin Meriç nehri yak›nlar›nda Umurbey mevkiinde Peçenekleri a¤›r bir
yenilgiye u¤ratmas› ile netice vermifltir. Bu savafltan sonra Peçenekler h›zla tarih
sahnesinden silinmeye yüz tutmuflken Kumanlar›n etkinli¤i ise artmaya bafllam›flt›r. (Kurat, 1972, s. 79-88; Kafeso¤lu, 1991, s. 180; Ostrogorsky, 1986, s. 332-333, s.
Gökbel, 2002, s. 735)
11. yüzy›l›n sonu ile 12. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren Tuna nehrinin kuzeyine ve
güneyine Kumanlar, kitleler halinde yerleflmifllerdir. Bu yerleflim Dobruca, Deliorman, Rodoplar ve Makedonya’ya kadar yay›lm›flt›r. Kumanlardan önce bu bölgelere yerleflmifl olan Bulgarlar›n içinde etkin rol almaya bafllayan Kumanlar, II. Bulgar
Devletinin kurulmas›n› ve geliflmesini sa¤lam›fllard›r. II. Bulgar Devletini (11871396) kuran Asen sülalesi Kuman as›ll›d›r ve 1277 y›l›na kadar iktidarda kalacakt›r.
Kuman, Vlah ve Bulgarlardan oluflan ittifaka karfl› iç çekiflmeler içerisinde olan Bizans ‹mparatorlu¤u, Balkanlarda etkili mücadele gösteremeyecektir.
Kuman ve Balkan tarihi aç›s›ndan oldu¤u kadar Bizans tarihi bak›m›ndan da
çok önemli sonuçlar meydana getiren IV. Haçl› Seferi 1204 y›l›nda gerçekleflir. ‹stanbul Latinlerin eline geçer. Bizans parçalanarak Epir, Trabzon ve ‹znik’te Bizans’›n devam› oldu¤unu iddia eden devletçikler ortaya ç›kar. Balkanlarda Bizans
otoritesi kaybolur. Kumanlarla ittifak halinde olan Bulgarlar, Balkanlar›n en güçlü
devleti haline gelir. Nisan 1205’de Edirne’de yap›lan savaflta Bulgar çar› Kaloyan,
Latin imparatoru Boduin’i yener. Bu savaflta Bulgar ordusu içinde 14000 Kuman
askeri yer al›r. Ganimet olarak Kumanlara Latinlere haraç ödeyen Balkan flehirleri
93
94
Bizans Tarihi
Klokotnitsa: Bulgaristan’›n
güneyinde Haskova iline
ba¤l› bir köy. Türkler
taraf›ndan Semihçe köyü
olarak adland›r›lmaktad›r.
Megas Dük: Bizans
Devletinin son dönemlerinde
bu unvan deniz
kuvvetlerinden sorumlu
komutanlar için
kullan›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
4
b›rak›l›r. 1204 y›l›ndan 1261 y›l›na kadar ‹stanbul’da devlet kurmufl olan Latinlere
karfl› benzer bir zaferi fiubat 1204 tarihinde 7000 Kuman savaflç›s›n›n da içinde bulundu¤u Vlahlar, Russion (Rusçuk) savafl›nda kazan›rlar. (Vasary, 2008, s. 54-65)
1230 y›l›nda Kuman as›ll› II. ‹van Asen’in bafl›nda bulundu¤u Bulgar-Kuman birlikleri, Klokotnitsa’da Epir Despotu Theodoros Angelos Komninos’un ordusunu
büyük bir hezimete u¤rat›r. Bu olay ‹znik’e çekilmifl olan Bizans ‹mparatorlu¤unun
Epir’e karfl› güç kazanmas›n› ve Latinlere karfl› Bulgarlarla yak›nlaflmas›n› sa¤lar.
Bu dönemde Kuman ve Bizans tarihini etkileyecek önemli bir olay daha gerçekleflir. 1236 y›l›nda Tatarlar›n, Karadeniz bölgesine yönelmesi üzerine Deflt-i
K›pçak bölgesinde yaflayan Kumanlar, büyük kitleler halinde yeniden Tuna’n›n
güneyine geçmeye bafllam›fllard›r. Bu göçlerden ilki 1237, ikincisi de 1241 y›l›nda
gerçekleflmifltir. Bu y›llarda gerçekleflen göçler, 11. ve 12. yüzy›llarda Tuna’n›n güneyine gerçekleflen göçlerden daha büyük olmufltur. (Kayap›nar, 2002, s. 810-819;
Vasary, 2008, s. 69-75)
1237 y›l›nda Tuna’y› afl›p Balkanlara gelen Kumanlar, ‹stanbul Latin ‹mparatorlu¤unun (1204-1261) hizmetinde görev ald›lar, 1240 y›l›nda Curulon (Çorlu) kalesini ele geçirdiler. 1237 y›l›nda Tuna ›rma¤›n› afl›p gelen Kumanlar, sadece Latin ‹mparatorlu¤unun hizmetinde yer almad›lar ayn› zamanda ‹znik Rum ‹mparatorlu¤unda da istihdam edildiler. ‹znik ‹mparatoru III. ‹oannis Vatacis Dukas (1222-1254),
Trakya’da dolaflan Kumanlar›n büyük bir grubunu stratiotis yani asker olarak s›n›r
bölgelerine yerlefltirdi. Trakya, Makedonya ve Bat› Anadolu’da Menderes Ovas›nda
Kumanlar iskan edildiler. Böylece Osmanl› Devletinin kurulmas›ndan yaklafl›k yar›m as›r önce Trakya ve Bat› Anadolu’da yo¤un bir Kuman nüfusu olufltu.
1241’de ise Bulgaristan topraklar›na ikinci bir Kuman göçü dalgas› geldi. Bu
kez, bu göç dalgas› Tuna’n›n kuzeyinden de¤il de, Macaristan istikametinden gelmekteydi. Tatarlar›n önünden kaçan Kumanlar›n bir k›sm›, Macaristan’a s›¤›nm›fllard›. Macarlarla Kumanlar›n aralar›n›n aç›lmas› sonucunda Kumanlar Braniçevo ve
Vidin istikametinden Bulgaristan’a girdiler. 1280 y›l›nda II. Bulgar Devletinin idaresine geçen Terter sülalesi ile 1323 y›l›nda Bulgar taht›na seçilen Vidinli Kuman
as›ll› fiiflman sülalesi Macaristan istikametinden gelen Kumanlardan olup Kuman
prensi Köten’in akrabalar›d›r. fiiflman sülalesi, Osmanl› Devleti ile muhatap olan ve
ayn› zamanda Osmanl›lar› Bulgaristan’da karfl›layan sülaledir. Bu sülale ile Balkan
co¤rafyas›ndaki Kuman siyasi varl›¤› sona ermifltir.
Kumanlar/K›pçaklar bir taraftan II. Bulgar Devletinin ve daha sonra K›r›m Yar›madas›nda kurulacak olan Alt›n Orda Hanl›¤›n›n oluflumunda yer al›rken, di¤er
taraftan da Dobruca Despotlu¤unun kurulufluna ifltirak etmifllerdir. Kumanlar,
1320-1328 y›llar› aras›nda Bizans imparatoru II. Andronikos ile torunu III. Andronikos aras›nda yap›lan taht mücadelesinde de yer ald›lar. Çünkü Kumanlar, Bizans
topraklar›na kal›c› olarak yerlefltikleri gibi ayn› zamanda hem ücretli asker olarak
hem de Bizans düzenli ordusu içinde savaflç› askerler olarak yer almaktayd›lar.
1322-1327 tarihleri aras›nda Bizans’a gelip yerleflen Kumanlar›n bir k›sm› Tafloz,
Limni ve Midilli adalar›na yerlefltirildiler. Baz› Kumanlar›n Bizans idari mekanizmas›nda önemli mevkilere geldi¤i de bilinmektedir. Bunlardan birisi de Surgiyannis
ad›yla bilinen ve seçkin bir Kuman ailesinden gelen generaldir. Bu kifli, Bizans imparatorluk idaresinde megas dükal›¤a kadar yükselmifltir. (Kayap›nar, 2002, s.
810-819; Vasary, 2008, s. 75-78, 129-132, 176)
11. ila 14. yüzy›lda
Balkanlarda ve Bat› Anadolu’da Kuman nüfusu nas›l olufltu?
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
95
TATARLARLARIN B‹ZANSLA ‹L‹fiK‹LER‹
13. as›rda Asya ve Ön Asya’y› etkileyen Cengiz Han Bu imparatorluk 1206-1368
y›llar› aras›nda varl›¤›n› korumufltur. Bu imparatorluktan Cengiz Han’›n ahfad›ndan
gelenler taraf›ndan ‹lhanl›, Alt›n Orda gibi baflka devletler de kurulmufltur.) ve
o¤ullar› ile torunlar›n›n komutas›ndaki Mo¤ol istilas›n›n yol açt›¤› siyasi oluflumlardan biri Alt›n Orda Hanl›¤›d›r (1241-1502). Alt›n Orda Hanl›¤› Cengiz Han’›n torunlar› Batu Han ve Orda Han taraf›ndan 1242 y›l›nda kurulmufltur. Co¤rafi olarak Alt›n Orda Devleti, Afla¤› Volga boyunda kurulmufl ve a¤›rl›kl› olarak Do¤u Avrupa’da faaliyet göstermifl bir Türk-Mo¤ol Devleti olup s›n›rlar› içerisinde Kumanlar›, Bulgar Türklerini, Hazarlar›, Slavlar› ve baflka çeflitli kavimleri de katm›flt›r. Bunlar aras›na bölgeyi fetheden ve 13. yüzy›lda kültürel olarak Türkler aras›nda yer
alan Tatarlar (Mo¤ollar) da dâhil edilmelidir. Çünkü Alt›n Orda Hanl›¤›n›n kuruldu¤u bölge daha önce yo¤un olarak Türk kavimleri taraf›ndan iskan edilmifltir.
Bundan dolay› Arap tarihçisi el-Ömerî, Mo¤ollar, Deflt-i K›pçak bölgesine gelip burada hala ço¤unlukta olan K›pçaklarla kar›flt›lar ve K›pçaklaflt›lar demektedir.
(Gökbel, 2002, s. 745)
Bizans’› da etkileyecek flekilde Balkan co¤rafyas›ndaki Tatar etkisi 1242 y›l›ndan 1357 senesine kadar sürmüfltür. 1242 y›l›nda Tatarlar, Tuna nehrini geçerek
Bulgaristan topraklar›n› ya¤malad›lar. 1204 y›l›ndan sonra ‹stanbul’u ele geçirerek
1261 y›l›na kadar bir devlet kuran Latinler ile çarp›flt›lar. 1253’de Bulgaristan Tatarlara haraç öder duruma geldi. 1250’li y›llarda Alt›n Orda Han› Berke Han, Müslüman oldu. Muhtemelen yine bu tarihlerde ye¤eni Nogay Han da amcas› Berke gibi Müslüman oldu. 1260’l› y›llardan itibaren Nogay Han’a ba¤l› Tatar kuvvetleri Alt›n Orda Devletinin bat› illerini kontrolü alt›na ald›. Bu tarihten itibaren de Nogay
Han’› önce Bulgaristan’daki, daha sonra da Bizans’taki taht mücadelelerine müdahale ederken görmekteyiz.
1261 y›l›nda VIII. Mihail Paleologos, ‹stanbul’u Latinlerin elinden alarak Bizans
Devletinin baflkentini ‹znik’ten tekrar ‹stanbul’a tafl›d›. Alt›n Orda han› Berke Han
(1257-1266), Anadolu Selçuklu Sultan› II. ‹zzettin Keykavus’un akrabas› olup onun
halalar›ndan biriyle evliydi. II. ‹zzettin Keykavus ise kardefli ile giriflti¤i taht mücadelesini kaybetmifl ve Bizans imparatoru VIII. Mihail Paleologos’a (1259-1282) s›¤›nm›flt›. Bizans imparatoru kendisine s›¤›nan II. ‹zzettin Keykavus’u 30-40 Türkmen obas› ile birlikte Dobruca’ya yerlefltirmifltir. Dönemin kaynaklar›ndan Yaz›c›o¤lu Ali’ye göre Dobruca’ya gelen bu Türkmenler aras›nda bölgenin manevi lideri olacak olan Sar› Saltuk da bulunmaktad›r. Ancak ‹zzettin Keykavus, Bizans içindeki iktidar mücadelelerine müdahale etti¤i iddias›yla VIII. Mihail Paleologos taraf›ndan hapse at›lm›flt›r. Bunun üzerine II. ‹zzettin Keykavus, Alt›n Orda Han’› Berke’ye yard›m ça¤r›s›nda bulunmufltur. Ayn› flekilde II. ‹zzettin Keykavus, bölgenin
di¤er bir güç unsuru olan Bulgar hükümdar› Konstantin Tih’i de Bizans’a karfl› mücadeleye teflvik etmifltir. Bulgarlar›n da yard›m›n› alan Tatarlar, 1263/1264 y›l›nda
Bizans’a sald›rm›fllar ve bu sald›r› esnas›nda II. ‹zzettin Keykavus’u Bizans’›n elinden kurtarm›fllard›r. (Wittek, 1952, s. 12-24; Vasary, 2008, s. 84-90)
1263 y›l›nda art›k Müslüman olmufl olan Alt›n Orda Hanl›¤› ile irtibat kurmak isteyen M›s›r Memluklu Sultan› Beybars, Bizans üzerinden Alt›n Orda Han’› Berke’ye
elçiler gönderdi. Muhtemelen Alt›n Orda Hanl›¤› ile aras› aç›lm›fl olan ‹lhanl› hükümdar› Hülagû’dan korkmas› sebebiyle Bizans ‹mparatoru bu elçileri tutuklatt›.
Bizans ‹mparatorlu¤unun rakibi durumunda olan Epir Despotlu¤unun Teselya
bölgesindeki idarecileri ‹oannis Sevastokrator ve Andronikos Tarhaniotis’in daveti
üzerine Tatar birlikleri 1267 y›l›nda Bizans topraklar›na ak›nlarda bulunmufllard›r.
Cengiz Han: Gerçek ad›
Timuçin olan Cengiz Han
Mo¤ol Börçigin ailesinden
gelmektedir. 1162-1227
y›llar› aras›nda yaflam›flt›r.
Yaflad›¤› dönemde Cengiz
Han Çin’den Polonya’ya
kadar uzanan bir alanda
dünya tarihinin gördü¤ü en
büyük imparatorlu¤unu
kurmufltur.
96
Bizans Tarihi
Bizans imparatoru VIII. Mihail, Alt›n Orda tehlikesini azaltabilmek için 1263 y›l›nda ‹lhanl› hükümdar› Hülagû’yu yenme baflar›s› gösteren Nogay Han’la anlaflma
yapt› ve k›z› Efrozina’y› ona efl olarak verdi. 1272 y›l›nda gerçekleflen bu evlilikten
sonra Nogay ve Tatarlar Bizans için düflman olmaktan ç›km›fl ve gerekti¤inde Bizans Devletini Bulgarlara karfl› korur hale gelmifltir. 1277-1280 y›llar›nda Tatarlar,
Bulgaristan’daki taht mücadelelerinde Bizans ‹mparatoru VIII. Mihail’in de teflviki
ile önemli rol oynad›lar. 1279 y›l›nda Bizans ve Tatar birlikleri Bulgarlara sald›rarak T›rnova’y› kuflatt›lar. Bulgar çariçesi Mariya ile o¤lu Bizans’a teslim edilerek
Kuman as›ll› III. ‹van Asen’in Bulgar taht›na T›rnova’da oturmas› sa¤land›.
1282 y›l›nda ise Tatar birlikleri Bizans’la müttefik olman›n bir sonucu olarak
Balkanlarda yeni bir güç merkezi haline gelmeye bafllayan S›rplar›n üzerine gönderildi. 1292-1301 y›llar› aras›nda Bizans’la iflbirli¤i yapan Tatarlar›n müdahalesi ile
Bulgar çarlar› belirlendi. Ancak Nogay’›n 1299 y›l›ndaki ölümünden sonra Tatarlar›n Balkanlardaki etkisi azalmaya bafllad›.
Bununla birlikte Bizans 14. yüzy›l boyunca T›rnova’daki Bulgar çar› ile olan
mücadelesinde Tatarlardan yard›m istemeyi sürdürmüfltür. Ancak 14. yüzy›l›n ilk
yirmi y›l›nda Bizans-S›rp-Bulgar iliflkilerinde nispeten bir sükunet söz konusuydu.
Bu sükunetin bozulmas› 1322 y›l›nda Bulgar Çar› Teodor Svetoslav’›n ölümünden
sonra Tatarlar›n yeniden Trakya’ya uzanacak flekilde Tuna’n›n güneyine ak›nlara
bafllamas›yla bozuldu. Bulgar çarlar› Mihail fiiflman (1323-1330) ve ‹van Aleksand›r
(1330-1371), S›rplara ve Bizans’a karfl› yapt›klar› savafllarda Tatarlar›n yard›m›na
baflvurmufllard›r. 1328’de Tatar birliklerinin de yer ald›¤› Bulgar ordusu, Bizans’›n
Trakya bölgesine sald›rd›. 1331 y›l›nda amcas› Belaur’a karfl› yard›m isteyen Bulgar
çar› ‹van Aleksand›r’la iflbirli¤i yapan Tatarlar, 17 Temmuz 1331’de Bizans imparatorunu Burgaz civar›ndaki Rus›kasr› yak›nlar›nda yenilgiye u¤ratt›.
Bizans’a karfl› son Tatar bask›n› 1337’de gerçekleflmifl ve bu sald›r› esnas›nda
Çanakkale’ye kadar Bizans’›n elindeki bütün Trakya topraklar› ya¤malanm›flt›r.
1341’de Tatarlar›n muhtemel sald›r›s›na karfl› Bizans imparatoru bir tak›m kaleleri
tamir ettirerek ve Tatarlara elçi göndererek tedbirler almaya çal›flm›flt›r. Ancak Tatarlar kendi iç sorunlar› nedeniyle Bizans’a sald›rmaktan vazgeçmifllerdir. 1341’de
Alt›n Orda han› Özbek Han’›n ölümünden sonra Tatarlar, Balkanlara olan ilgisini
yitirdiler ve dikkatlerini K›r›m bölgesine yo¤unlaflt›rd›lar. (Vasary, 2008, s. 90-140)
97
Özet
N
A M A Ç
1
Bizans’›n Hunlar, Atilla, Göktürk ve Avarlarla
iliflkilerini aç›klayabilmek
Tarihte Bizans’la münasebeti olan ilk Türk Devleti Hunlar olmufltur. Hunlarla ilgili bilgiler 4. asr›n bafl›ndan itibaren Bizans kaynaklar›na yans›m›flt›r. 374 y›l›ndan sonra Hunlar, Karadeniz’in
kuzeyine do¤ru ilerlemifllerdir. Bu olay Büyük
Kavimler göçüne sebep oldu¤u gibi Hunlar›n Tuna’n›n güneyindeki Bizans topraklar›yla tan›flmas›n› sa¤lam›flt›r. 5. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde Hunlar, Bizans Devletini kendilerine haraç öder duruma getirmifllerdir. Hun imparatoru Atilla, 441
y›l›nda düzenledi¤i Balkan seferiyle Bizans’a ait
Tuna nehri kenar›ndaki pek çok kaleyi Hun idaresine ba¤lam›flt›r. Atilla, Bizans’›n baflkenti ‹stanbul’u da kuflatm›fl, ancak inflaat› yeni tamamlanm›fl olan d›fl surlar›n tahkimat› nedeniyle baflar›l› olamam›flt›r. Bunun üzerine Atilla Bizans
ile anlaflma yapmay› tercih ederek ölüm tarihi
olan 453 y›l›na kadar askeri faaliyetlerini Bizans’a
de¤il, Bat› Roma ‹mparatorlu¤una yöneltmifltir.
Gökürk-Bizans iliflkilerine dair kaynaklar 567576 y›llar› aras›nda bilgi verir. Bizans’la Göktürkler aras›ndaki dostluk anlaflmas›n›n ve iflbirli¤inin esas›n› ortak rakip olarak alg›lanan Sasanilere karfl› ittifak oluflturur. Bizans’›n 557-805 y›llar›
aras›nda yo¤un iliflki oldu¤u di¤er bir Türk kavmi de Avarlard›r. Avarlar›n, Asya Avarlar› olarak
bilinen kolu Mo¤ol as›ll› iken Avrupa Avarlar›
olarak bilinen k›sm› ise Türk as›ll›d›r. Bizans’›n
Avarlarla iliflki kurmas›n›n sebebi Bizans topraklar›na sald›r›larda bulunan Kutrigurlar, Slav ve
Bulgarlara karfl› önlem almak içindir. Bizans bu
amac›na Tuna bölgesinde Avarlara y›ll›k haraç
ödeyerek ulaflm›flt›r. 6. yüzy›l›n yar›s›nda ‹talya’da hakimiyeti ele geçirerek Bat› Balkanlara
do¤ru yay›lan Lombardlara karfl› Bizans Devleti
Avarlar› Panonya bölgesine yerlefltirmifltir. Ancak Bizans, Avarlara ödedi¤i y›ll›k haraç miktar›n› bahane ederek do¤uda Sasanilerle olan savafl›n› tamamlad›ktan sonra Avarlar› tehlike olarak
alg›lam›flt›r. Bunun üzerine Avarlar, bu dönemde
Balkanlarda görülen Slavlarla birlikte pek çok
Balkan flehrini ya¤malam›fl ya da kuflatm›flt›r. 626
y›l›nda Bizans baflkenti ‹stanbul’da Avarlar, Persler ve Slavlar›n ortak giriflimiyle kuflat›lm›fl, an-
cak ele geçirilememifltir. Bundan sonra güçlerini
yitirmeye bafllayan Avarlar, 9. yüzy›l›n bafl›nda
etkinliklerini kaybetmifllerdir.
N
A M A Ç
2
Bizans’›n Bulgarlar ve Hazarlar ile iliflkilerini
aç›klayabilmek
Atilla’n›n 453 y›l›nda ölümü üzerine Hunlar›n Bat› Avrupa’dan Karadeniz sahillerine çekilmesiyle
burada karfl›laflt›klar› Türk boyu Ogurlarla kar›flmalar› neticesinde Bulgar kavmi oluflmufltur. 630
y›l›ndan sonra Kubrat liderli¤inde s›n›rlar› do¤uda Kuban nehri, bat›da Dinyeper, kuzeyde Doneç ›rma¤› ve güneyde Karadeniz ve Azak Denizi ile s›n›rl› Büyük Bulgaristan birli¤i oluflturuldu. Ancak Kubrat’›n ölümü üzerine bu birlik da¤›ld› ve o¤ullar›ndan ‹sperih liderli¤indeki Bulgarlar 650-670 y›llar› aras›nda Bizans kaynaklar›nda Onglos Türkçede Bucak diye adland›r›lan
Güney Besarabya’ya geldiler. Böylece Bulgarlar
Bizans’la s›n›rdafl oldular. Bulgarlar, Dobruca’n›n
güneyinden Bizans topraklar›na ak›nlarda bulunarak Varna’ya kadar olan bölgeyi ele geçirdiler.
Bulgarlar›n ilerlemesine askeri yollardan baflar›l›
olamayan Bizans anlaflma yoluyla eski Bizans
topraklar›nda Bulgar Devletinin kurulmas›n› kabul etti ve bar›fl› sa¤lad›. Bu bar›fl zaman zaman
kesintiye u¤ramakla birlikte Krum Han’›n (802814) Bulgar taht›na ç›kmas›na kadar devam etti.
Krum Han, savunma politikas›n› terk ederek Bizans topraklar›na seferler düzenledi. Buna engel
olmaya çal›flan Bizans imparatoru I. Nikeforos 26
Temmuz 811’de ordusunun büyük bölümü ile
birlikte Bulgarlar taraf›ndan öldürülmüfltür. Bunun üzerine Karadeniz sahillerindeki Ahyolu, Süzebolu, Eski Za¤ra ve Mesemvriya Bulgarlar›n
eline geçti¤i gibi 813 y›l›nda da Krum Han, ‹stanbul surlar› önüne kadar gelmifltir. Ancak Omurtag (814-832) babas›n›n sald›r› politikas›n› terk
ederek Bizans’la bar›fl› tercih etmifltir. Bulgarlar›n
bu politikas› 893 y›l›na kadar devam etmifltir. Bizans ise, bu bar›fl döneminde Bulgarlar aras›nda
H›ristiyanl›¤›n yay›lmas› konusunda faaliyetlerde
bulunmufl ve Bulgarlar Boris’in (852-889) önderli¤inde 865 y›l›nda H›ristiyanl›¤› kabul etmifllerdir. Bunu takip eden y›llarda Bulgarlar Slavlaflmaya bafllam›flt›r. Bulgar çar› Simeon (893-927)
98
Bizans Tarihi
döneminde Bizans’la tekrar mücadeleye girilmifl
ve 896 ve 917 y›llar›nda iki defa Bizans ordusu
Bulgarlar taraf›ndan yenilmifltir. Bizansl›lar Bulgarlar› durdurmak için 967 y›l›nda Rus knezi
Svyatoslav’la anlaflarak etkilerini azaltm›flt›r. 1014
y›l›nda Bulgaroktonos lakab›yla an›lan Bizans
imparatoru II. Vasil, Bulgar ordusunu yok etmifl
ve 1018 y›l›nda da Bulgaristan’› Bizans’a ba¤layarak I. Bulgar Devletini sona erdirmifltir.
7. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Hazarlar, Bizans’la iliflki
kurmaya bafllarlar. Bunun nedeni 626 y›l›nda ‹stabul’un Avar ve Sasaniler taraf›ndan kuflat›lmas›
ve Sasanilere karfl› Bizans’›n Hazarlardan yard›m
talebidir. Bizans, Hazarlar›n yard›m› ile 627’de
Ninova Savafl›nda Sasanileri yenmeyi baflar›r. 650
y›l›ndan sonra Göktürk Devletinin Çin hakimiyetine girmesi üzerine Hazarlar, egemenlik alanlar›n› Kafkaslardan K›r›m’a kadar geniflletirler. 8.
yüzy›l›n bafl›nda k›zkardeflini Bizans imparatoru
II. ‹ustinianos’a efl olarak veren Hazar hakan›
kendisini Bizans taht mücadeleleri içinde bulur.
Bunun sonucu K›r›m Yar›madas›n›n en önemli
flehri Herson 711 y›l›ndan 834 y›l›na kadar Hazarlar›n hakimiyeti alt›nda kal›r. Hazar hakan›
732 y›l›nda da k›z› Çiçek’i Bizans imparatoru III.
Leon’un o¤lu V. Konstantinos ile evlendirdi. Bu
evlilikten do¤an IV. Leon 775-780 y›llar› aras›nda
Hazar Leon ad›yla Bizans imparatoru oldu. 9.
yüzy›lda ise Bizans-Hazar iliflkileri K›r›m Yar›madas›n›n hakimiyeti üzerine mücadeleyle geçmifltir. Bizans, K›r›m flehirlerinde kurdu¤u piskoposluklar kanal›yla Hazarlar aras›nda H›ristiyanl›¤›
yaymaya çal›flm›flt›r. Bu durumun aksine Hazarlar›n yönetici gruplar› ise Musevili¤i tercih etmifllerdir. Ancak Hazarlar›n tarih sahnesinden silinmesini neden olan geliflmeler Bizans topraklar›ndan de¤il, 10. yüzy›lda Hazarlar›n Ruslar, Peçenekler ve K›pçaklarla giriflti¤i mücadelelerden
kaynaklanm›flt›r.
N
A M A Ç
3
Bizans’›n Peçenek ve O¤uzlarla iliflkisini tart›flabilmek
Orta Asya’dan Karadeniz, Balkanlar ve Orta Avrupa’ya 9. ve 11. yüzy›llarda yeni bir Türk göç
dalgas› yaflanm›flt›r. Bu göç dalgas›nda Peçenekler ve O¤uzlar ön plana ç›kmaktad›r. 952 y›l›ndan itibaren Bizans kaynaklar›nda Pacinak fleklinde geçen Peçenekler 10. yüzy›l›n bafl›nda K›r›m co¤rafyas›na gelmifller ve Bulgarlar›n komflusu olmufllard›r. Bu s›rada Simeon komutas›ndaki
Bulgarlarla mücadele eden Bizans onlara karfl›
Peçeneklerle ittifak yapar. Ancak 1018 y›l›nda
Tuna Bulgar Devleti ortadan kalk›nca Peçenekler, kendilerini Bizans’la mücadele halinde bulurlar. 1026, 1035 ve 1036 y›llar›nda Peçenekler,
Bizans’›n hakimiyetindeki Bulgaristan, Makedonya ve Trakya’ya ak›nlar düzenlerler. Fakat 1048
y›l›nda Peçenekler aras›nda yaflanan iktidar mücadelesinde Bizans’›n Peçenekler üzerindeki etkisi artar ve Peçenekler 1087 y›l›na kadar Bizans
hizmetinde ücretli askerler olarak görev al›rlar.
Bizans kaynaklar›na göre bu ücretli Peçenek askerlerinin say›s› 15000 üzerindedir. 1071 y›l›ndaki Malazgirt Savafl›nda da Bizans birlikleri içinde
Peçenek askerleri bulunmaktayd›. Ancak savafl
esnas›nda Peçeneklerin bir k›sm› Selçuklu taraf›na geçmifltir. Bizans, Peçeneklerin baz›lar›n› Sofya, Nifl ve Makedonya bölgesine yerlefltirir. 1087
y›l›ndan sonra Peçenekler, Bizans üstünde askeri üstünlük sa¤larlar. Fakat 1091 y›l›nda Bizans’›n
ittifak kurdu¤u Kumanlar taraf›ndan a¤›r bir yenilgiye u¤rat›lan Peçenekler güçlerini yitirirler.
10. ve 11. yüzy›llarda O¤uzlar (Uzlar), kaynaklarda Tork, Torki, Toriki ve bazen de Torkmen
isimleriyle kaydedilmifllerdir. Uzlar, 1065 y›l›nda
Tuna’y› geçerek Bizans topraklar›na girmifller ve
Selanik üzerinden Mora’ya kadar gitmifllerdir. Ancak bölgedeki Peçeneklerin mukavemeti, so¤uk
ve salg›n hastal›klar nedeniyle varl›klar›n› koruyamad›lar. Hayatta kalanlar›n bir k›sm› Bizans
ordusunda istihdam edilirken Dobruca bölgesinde kalanlar Peçenek, Kuman, Tatar ve Selçuklu
Türkleriyle kar›flarak Gagauzlar›n oluflumunda
yer ald›lar.
N
A M A Ç
4
Bizans’›n K›pçak/Kuman ve Tatarlarla iliflkilerini aç›klayabilmek
Göktürk Devleti içerisinde yer alan topluluklardan biri olan Tuna K›pçaklar›n›n Tuna nehrinin
kuzeyine ve güneyine kitleler halinde yerleflmeleri 11. yüzy›l›n sonu ile 12. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren gerçekleflmifltir. Bizans 1087 y›l›ndan itibaren Kumanlarla ba¤lant› kurmufltur. 1204 y›l›nda
IV. Haçl› Seferi ile ‹stanbul Latinlerin eline geçince Balkanlarda oluflan otorite bofllu¤unu Bulgarlar ve Kumanlar doldurmufltur. II. Bulgar Devletini (1187-1396) kuran Asen sülalesi Kuman as›ll›d›r. Kumanlar›n kitleler halinde ikinci defa Tuna’n›n güneyine geçmeleri 1236 y›l›nda Tatarlar›n Karadeniz bölgesine yönelmesi üzerine Karadeniz’in kuzeyinden ve Macaristan yönünden
gerçekleflmifltir. Kalabal›k Kuman kitleleri, ‹stanbul Latin ‹mparatorlu¤unun yan› s›ra ‹znik imparatorlu¤u taraf›ndan da istihdam edilmifllerdir.
Bunun sonucu olarak Kumanlar, 13. yüzy›lda
Bulgarlar›n yo¤un olarak yaflad›klar› Trakya ve
Makedonya’ya iskân edildikleri gibi Bat› Anadolu’da Menderes ovas›na da yerlefltirilmifllerdir.
14. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde de Tafloz, Limni ve
Midilli adalar›na Bizans taraf›ndan Kumanlar yerlefltirilmifltir. Bunun sonucu olarak 1354 y›l›nda
Gelibolu’yu alarak Rumeli’ne geçen Osmanl›lar,
Trakya ve Bat› Anadolu’da Kuman nüfusla karfl›laflm›fllard›r.
Mo¤ollar›n 13. as›rda Cengiz Han önderli¤inde
cihan imparatorlu¤u kurmalar› ve Cengiz Han’›n
1227 y›l›nda ölümünden sonra imparatorlu¤un
Cengiz Han’›n o¤ullar› ve torunlar› aras›nda paylafl›lmas› yeni devletler ortaya ç›kartm›flt›r. Bu
yeni devletlerden birisi Cengiz Han’›n torunlar›
Batu Han ve Orda Han taraf›ndan 1242 y›l›nda
kurulan Alt›n Orda Hanl›¤›d›r. Bu devlet, Kumanlar›, Tatarlar›, Bulgar Türklerini, Hazarlar›,
Slavlar› ve baflka çeflitli kavimleri de içine alan
Türk-Mo¤ol Devletidir. Tarihçi El-Ömerî’ye göre
Mo¤ollar, Deflt-i K›pçak bölgesine gelip burada
hala ço¤unlukta olan K›pçaklarla kar›flt›lar ve
K›pçaklaflt›lar. 1242 y›l›ndan bafllayarak Tatarlar,
Tuna nehrini geçerek Balkanlara yerleflmeye bafllam›flt›r. 1250’li y›llarda Alt›n Orda han› Berke
Han ve ye¤eni Nogay Han Müslüman olmufltur.
1261 y›l›ndan sonra da Selçuklu taht mücadelesini kaybetmifl olan II. ‹zzettin Keykavus, yan›nda
Sar› Saltuk’la ve kendisini destekleyen Türkmen-
99
lerle birlikte Bizans imparatoru taraf›ndan Dobruca bölgesine yerlefltirilmifltir. Berke Han’›n Selçuklu sultan› II. ‹zzettin Keykavus’la akrabal›¤›
ve Dobruca’ya yerlefltirilen bu Türk kitlesiyle münasebetleri bilinmektedir. Nogay Han, Cengiz
imparatorlu¤undan ç›km›fl olan ‹lhanl› Devletinin hükümdar› Hülagü’yü 1263 y›l›nda yenme
baflar›s› gösterdi. 1272 y›l›nda Bizans imparatoru
VIII. Mihail, k›z› Efrozina’y› Nogay Han’a efl olarak verdi. Bunun üzerine Tatarlarla Bizansl›lar›n
iliflkileri bar›fl içinde oldu. 1341 y›l›nda Alt›n Orda han› Özbek Han’›n ölümünden sonra Tatarlar
Balkanlara ve Bizans Devletine olan ilgilerini
kaybettiler.
100
Bizans Tarihi
1. Bizans kaynaklar› Türkler hakk›nda hangi yüzy›ldan
hangi yüzy›la kadar bilgi verir?
a. 3. - 12.
b. 4. - 15.
c. 5. - 13.
d. 6. - 11.
e. 9. - 14.
6. Bizans Devletinin Hazarlarla 626 y›l›nda ilk münasebetleri kurmas›n›n nedeni afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Hazarlar›n Bizans taht mücadelelerine taraf olmalar›
b. Sasanilere karfl› Bizans’›n Hazarlarla ittifak kurma iste¤i
c. Hazar Leon’un Bizans imparatoru ve Hazar hükümdar›n›n ortak torunlar› olmas›
d. K›r›m Yar›madas› üzerinde Bizans-Rus rekabeti
e. Hazar yöneticilerinin Yahudili¤i kabul etmesi
2. Göktürkler ile Bizansl›lar aras›nda dostluk anlaflmas›n› sa¤layan neden nedir?
a. Lombardlar›n Bat› Roma topraklar›n› iflgal etmesi
b. Sasanilerin her iki devlet için tehlike olarak alg›lanmas›
c. Bizans’›n Orta Asya ile ticareti gelifltirme arzusu
d. Slavlar›n Bizans ve Göktürkler taraf›ndan ortak
rakip alg›lanmas›
e. Avarlar›n ‹stanbul kuflatmas›na karfl› Bizans’›n
Göktürklerden yard›m talebi
7. Peçenekler, Bizans’tan ticarî ürün olarak afla¤›dakilerden hangisini ithal etmemifllerdir?
a. Baharat
b. Kumafl
c. Erguvanî boya
d. Mücevherat
e. Süt ürünleri
3. Bizans, Lombard tehlikesine karfl› Avarlar› hangi bölgeye yerlefltirmifltir?
a. Panonya
b. Skytia
c. Trakya
d. Transilvanya
e. Dobruca
8. Kaynaklarda Tork, Torki, Toriki ve Torkman olarak
adland›r›lan Türk Kavmi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Peçenekler
b. Bulgarlar
c. O¤uzlar (Uzlar)
d. Hazarlar
e. Avarlar
4. Bizans ‹mparatoru II. Nikeforos’un 26 Temmuz
811’de ordusunun büyük bir bölümü ile yok edilmesi
hangi Bulgar hükümdar› döneminde gerçekleflmifltir?
a. Kubrat Han
b. ‹sperih Han
c. Krum Han
d. Omurtag Han
e. Tervel Han
9. Kumanlar, hangi devletin teflkilatlanmas›nda önemli
rol oynam›fllard›r?
a. II. Bulgar Devleti
b. I. Bulgar Devleti
c. Hazar Ka¤anl›¤›
d. Avar Ka¤anl›¤›
e. Bizans ‹mparatorlu¤u
5. Bulgarlar›n 865 y›l›ndan sonra H›ristiyanl›¤› kabul
etmesinin sonucu afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Bulgarlar›n Bizans’la sürekli bar›fl›n elde etmesi
b. Grek alfabesinin Slav diline adapte edilmesi
c. Bulgar Devletinin Slav gelene¤ine göre teflkilatlanmas›
d. Bulgaristan’›n Bizans’›n bir eyaletine dönüflmesi
e. Bulgarlar›n Slavlaflarak Türklüklerini unutmas›
10. Bizans imparatoru VIII. Mihail’in k›z› Efrozina’y› Nogay’a efl olarak vermesinin siyasi nedeni afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Bizans’›n Selçuklu sultan› II. ‹zzettin Keykavus’la
mücadelesi
b. II. Bulgar Devletinin Anadolu Selçuklu Devletiyle ittifak kurmas›
c. K›pçaklar›n II. Bulgar Devletini ortadan kald›rma giriflimi
d. 1263 y›l›nda Nogay Han’›n ‹lhanl› hükümdar›
Hülagü’yü yenmesi
e. Memluklu sultan›n›n Bizans’la ittifak kurmas›
101
1. d
S›ra Sizde 1
Bizans tarihi boyunca varl›¤›n› tehdit eden pek çok rakiple karfl›laflm›flt›r. Bizans diplomasisinin esas›, askerî
olarak bafl edemedi¤i düflman›na yeni rakip oluflturmak
olmufltur. Bu amaçla karfl›laflt›¤› sorunlar› çözmek amac›yla Bizans, VII. yüzy›la kadar kuzeyden gelen Hunlar,
Atilla, Göktürk ve Avarlar gibi Türk kavimleriyle iflbirli¤i yapm›flt›r. Bizans, 4. yüzy›lda Ostrogot ve Vizigotlara
karfl› Hunlarla, Bat› Roma’ya karfl› Atilla ile, 6. yüzy›lda
Sasanilere karfl› Göktürklerle, Slav, Bulgar ve Lombardlara karfl› Avarlarla anlaflmalar yapm›flt›r. Bizans bu anlaflmalar gere¤i Kuzeyli Türk komflular›na y›ll›k haraç
ödemifltir. Bu haraç ödenmedi¤i zaman Kuzeyli Türk
komflular› Bizans topraklar›n› ya¤malamak amac›yla
ak›nlarda bulunmufltur. Pek çok Bizans flehri ele geçirilmesine ra¤men buralara iskan politikas› uygulanmam›flt›r. Bunun sonucu olarak Bizans Devleti bölgeye gelen yeni bir kavimle anlaflma imzalayarak eski müttefikini bertaraf etme baflar›s› göstermifltir.
2. b
3. a
4. c
5. e
6. b
7. e
8. c
9. a
10. d
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Girifl” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Göktürk-Bizans ‹liflkileri” bölümünü yeniden dikkatle gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Avar-Bizans Münasebetleri” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bulgarlar ve Bizans”
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bulgarlar ve Bizans”
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Hazarlar ile Bizansl›lar” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Peçenekler ve Bizans”
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “O¤uzlar (Uzlar) ile Bizans” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “K›pçak/Kuman-Bizans
‹liflkileri” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Tatarlar›n Bizans’la ‹liflkileri” bölümünü yeniden okuyunuz.
S›ra Sizde 2
Bulgarlar›n 865 y›l›nda Boris’in hükümdarl›¤› döneminde H›ristiyanl›¤› kabul etmesinin etkisi, Boris’in bu dönemde Bizans imparatoru olan Mihail’in ad›n› almas› ve
Mihail-Boris olarak an›lmas› olmufltur. H›ristiyanl›¤›n
daha sonraki etkisiyle bölgedeki Slavlarla kar›flan Bulgarlar, devlet teflkilat geleneklerinin Türk usulüne dayanmas›na ra¤men dillerini kaybederek Slavlaflm›fllard›r. Hazarlar ise, alt tabakan›n H›ristiyanl›¤›, yönetici
grubun Yahudili¤i kabulü ile Türk dünyas›ndan koptular. Türk yurdu olan Deflt-i K›pçak bölgesinde Bizans
ve Ruslarla iliflkilerine ra¤men devlet olarak varl›klar›n›
sürdüremediler.
S›ra Sizde 3
1091 y›l›na gelindi¤inde Balkanlarda Bizans ordusunu
3 kere yenme baflar›s› göstererek Filibe, Edirne ve Keflan’› alarak Trakya bölgesine hakim olan Peçenekler
vard›. Anadolu’da ise 1071 Malazgirt Savafl›ndan sonra
Marmara sahillerine kadar ulaflan Selçuklular ortaya ç›km›flt›. Ege sahillerinde ise ‹zmir merkezli olarak Çaka
Bey, donanmas›yla bölgeyi kontrol ediyordu. Bu üç siyasi teflekkül de Türk kökenliydi ve Bizans’› ortak tehlike olarak alg›l›yorlard›. Bunun sonucu olarak 1091 y›l›nda Bizans’a karfl› bu üç Türk grubu Balkanlar› ve
Anadolu’yu içine alan Türk ittifak›n› kurdular.
102
Bizans Tarihi
S›ra Sizde 4
Balkanlardaki Kuman nüfusunun oluflumu, ayr› yüzy›llarda gerçekleflen iki temel göç dalgas›yla oluflmufltur.
Birinci göç dalgas› 11. yüzy›l›n sonu ile 12. yüzy›l›n bafl›nda gerçekleflmifltir. Bu ilk göç dalgas›nda Kumanlar,
Dobruca, Deliorman, Rodoplar ve Makedonya’ya yerleflmifllerdir. Balkanlara ikinci ana Kuman göçü ise, 13.
yüzy›lda 1236 y›l›ndan sonra ortaya ç›km›flt›r. Kumanlar, bu göç dalgas›yla önce Trakya’ya yerlefltiler. Daha
sonra ‹znik imparatoru III. Ioannis Vatacis Dukas, Kumanlar› Bat› Anadolu’da Menderes Ovas›na yerlefltirdi.
Böylece Balkanlar ve Bat› Anadolu’da Kuman nüfusu
olufltu.
Brook, Kevin Alan, “Hazar-Bizans ‹liflkileri”, Türkler
C.2, Ankara 2002, s. 473-480.
Browning, R., Byzantium and Bulgaria, A Comparat›ve
Study Across the Early Medieval Front›er, London
1975.
Browning, R., The Byzantine Empire, Washington 1992.
Erdemir Palaz, Hatice, Göktürk-Bizans ‹liflkileri, ‹stanbul
2003.
Gökbel, Ahmet, “K›pçaklar/Kumanlar”, Türkler C.2,
2002, s. 729-756.
Hersak, Emil, “Avarlar: Etnik Yarad›l›fl Tarihlerine bir
bak›fl”, Türkler, C.2, Ankara 2002, s. 641-657.
Jireçek, K., ‹storiya na B›lgarite, Sofya 1978.
Kafeso¤lu, ‹, Türk Milli Kültürü, ‹stanbul 1991.
Kayap›nar, Ayfle, “Kumanlar ve II. Bulgar Devleti (11871370)”, Türkler, C.2, Ankara 2002, s. 810-819.
Kurat, A.N, IV-XVIII. Yüzy›llarda Karadenizdeki Türk
Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972.
Lazarov, ‹., Pavlov, P., Tütündjiev, ‹., Palangursky, M.,
Kratka ‹storiya na b›lgarskiya narod, Sofya 1993.
Mangaltepe, ‹smail, (Menandros Protektor ve
Theophylaktos Simokattes) Bizans Kaynaklar›nda
Türkler, ‹stanbul 2009.
McEvedy, C., Ortaça¤ Tarih Atlas›, çev. Ayflen Anadol,
‹stanbul 2004, s.57.
Mutafçiev, P. - Mutafçieva, V., ‹storiya na B›lgarskiya
narod ot naçenkite na çoveflkiya jivot po naflite zemi
do b›lgarskoto v›zrajdane, Sofya 1995.
Nemeth, G., “La provenance du nom bulgar”, Symbolae
grammaticae in honorem Ioannis Rozwadowski, c.
II, Cracow 1927, s. 217-222.
Nemeth, G., Atilla ve Hunlar, Ankara 1982.
Obolensky, D., The Byzantine Commonwealth, Eastern
Europe 500-1453, London 1974.
Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, çev. F. ‹fl›ltan,
Ankara 1986.
Ögel, Bahaeddin, “Göktürk Yaz›tlar›n›n “Apurum”lar›
ve “Fu-lin” Problemi”, Belleten, LXL33 (1945), 63-87.
Rasoniy, L., Tuna Köprüleri, Ankara 1984.
Rasonyi, L., Tarihte Türklük, Ankara 1971.
Roux, J.-P., Histoire des Turcs, Deux Mille ans du
Pacifique à la Méditerrannée, Fayard 1984.
Runciman, St., A History of the First Bulgarian Empire,
London 1930.
Tafla¤›l, Ahmet, “Göktürkler”, Türkler, 2002, 15-48.
Tafla¤›l, Ahmet, Gök-Türkler, Ankara 2003.
Vassary, ‹stvan, Kumanlar ve Tatarlar, Osmanl› Öncesi
Balkanlar’da Do¤ulu Askerler, (1185-1365), çev. Ali
Cevat Akkoyunlu, ‹stanbul 2008.
Wittek, P., “Les Gagaouzes=Les Gens de Kaykaus”,
Rocwnik Orientalisticzny, XVII (1952), s. 12-24.
Yücel Uydu, Muallâ, “Balkanlar’da Peçenekler”, Türkler,
C.2 2002, s. 714-726.
Yücel Uydu, Muallâ, “Hazar Hakanl›¤›”, Türkler, C.2
2002, s. 445-463.
Zlatarsky, V., ‹storiya na b›lgarskata d›rjava prez
srednite vekove, c. I/1, Sofya 1970.
103
5
B‹ZANS TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bizans - Büyük Selçuklu Devleti aras›ndaki iliflkileri aç›klayabilecek;
Haçl› seferlerinin Bizans’a ve ‹slam dünyas›na etkisini aç›klayabilecek;
Anadolu’nun fethini ve ‹slamlaflmas›n› tart›flabilecek;
Bizans - Anadolu Selçuklular› aras›ndaki münasebetleri aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
•
Bizans Devleti
Anadolu’ya Büyük Selçuklu Ak›nlar›
Makedon ve Komninos ve Paleologos Hanedanlar›
Pasinler, Malazgirt, Miriokefalon Savafllar›
I., II., III. ve IV. Haçl› Seferleri
Anadolu’nun Fethi, Türkleflmesi ve ‹slamlaflmas›
Anadolu Selçuklu Devleti
‹znik Bizans Devleti
‹çindekiler
Bizans Tarihi
Bizans - Selçuklu
Devleti ‹liflkileri
• B‹ZANS - BÜYÜK SELÇUKLU
‹L‹fiK‹LER‹
• HAÇLI SEFERLER‹, B‹ZANS VE
‹SLAM DÜNYASI
• ANADOLU’NUN FETH‹ VE
‹SLAMLAfiMASI
• ANADOLU SELÇUKLULARI VE
B‹ZANS
Bizans - Selçuklu Devleti
‹liflkileri
B‹ZANS - BÜYÜK SELÇUKLU ‹L‹fiK‹LER‹
Genel olarak 1038-1157 y›llar› aras›nda a¤›rl›kl› olarak ‹ran, Irak, Suriye ve Anadolu co¤rafyas›nda hâkimiyet kurmufl olan Büyük Selçuklu Devleti döneminde Bizans ‹mparatorlu¤u’nu Makedon ve Komninos hanedanlar› yönetmifllerdir. Makedon Hanedan› 867-1056 y›llar› aras›nda iktidarda kalm›fl ve özellikle II. Vasil (9761025) zaman›nda Bizans ‹mparatorlu¤u ‹ustinianos döneminden sonra en genifl s›n›rlar›na ulaflm›flt›r. Ancak II. Vasil’i takip eden Makedon hanedan›na mensup imparatorlar döneminde devlet h›zl› bir gerileme süreci içine girmifltir. 1056 - 1181
y›llar› aras›nda Bizans sivil ve askeri asalet s›n›f› aras›ndaki iç mücaledelerde iyice
zay›flayan Bizans ‹mparatorlu¤u’nun bafl›na 1081 - 1185 y›llar› aras›nda Kastomonu kökenli Komninos hanedan› geçmifltir. Dolay›s›yla Büyük Selçuklular, Bizans’›n
Makedon, sivil ve askeri asalet s›n›f› ile Komninos hanedan›na mensup idarecilerle Anadolu’da mücadele içine girmifllerdir.
Ça¤r› Bey’in Anadolu Seferi ve Türkmen Ak›nlar›
O¤uzlar›n Üçok kolunun K›n›k boyuna mensup olan Selçuklular›n atas› kabul edilen Dukak, X. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Aral Gölü’nün do¤usunda hüküm süren O¤uz
Yabgu Devleti’nin ordu baflkomutan› idi. Dukak’›n yerini alan o¤lu Selçuk Cend
fiehri’ne gelerek ‹slâmiyeti kabul edip Müslüman oldu (Köymen, 1993, s.6 vd.).
Selçuk Bey’in 1007 y›l›nda Cend fiehri’nde ölmesinin ard›ndan ailenin bafl›na
o¤ullar›ndan Arslan Yabgu geçti (Köymen, 1993, s.33-34). Bir süre sonra Cend’den
ayr›lan Selçuklular, Mâverâünnehr bölgesine geldiler. Arslan Yabgu’nun 1025 y›l›nda Gazneli hükümdar› Mahmud (998-1030) taraf›ndan Hindistan’daki Kalincar Kalesi’ne hapsedilmesi ve 1032 y›l›nda burada ölmesinin ard›ndan hanedan›n idaresi
Selçuk Bey’in torunlar› Tu¤rul Bey (ö. 1063) ve Ça¤r› Bey’e (ö. 1060) geçti. Tu¤rul
ve Ça¤r› Beyler, 27 May›s 1040’da Gazneli hükümdar› Mesud’u (1031-1041) Dandanakan Savafl›’nda ma¤lup ederek Selçuklu Devleti’ni kurdular (Turan, 1996,1,
s.111-112).
Bizans ‹mparatorlu¤u ile Büyük Selçuklu Devleti aras›ndaki iliflkiler Ça¤r› Bey’in
1015/1016’da üç bin kiflilik bir süvari birli¤i ile Van Gölü havzas›ndaki Ermeni Vaspurakan Krall›¤›’n›n topraklar›n› hedef alan keflif mahiyetindeki ak›n›yla bafllar.
1028 y›l›nda bu kez Gazneli Mahmud’un önünden kaçan Yabgulu Türkmenlerinin, Irak, Azerbaycan ve Do¤u Anadolu Bölgesi’ne girdikleri görülmektedir. Bizans ‹mparatorlu¤u’na ait bölgelerden çok Güneydo¤u Anadolu’daki Müslüman
hâkimlerin topraklar›n› hedef alan ak›nlar› s›ras›nda a¤›r kay›plar vermifllerdir.
O¤uzlar: O¤uz Türkleri Bozok
ve Üçok olarak ikiye ayr›l›yor.
Her biri on iki boydan 24 boy
o¤uzlar› teflkil ediyordu.
106
Bizans Tarihi
Bu tarihlerde Do¤u Anadolu’nun siyasî yap›s›nda bir tak›m de¤ifliklikler olmaktayd›. Ermeni kral› I. Gagik’in (990-1020) ölümünün ard›ndan ç›kan kar›fl›kl›klar› f›rsat bilen Bizans ‹mparatoru II. Vasil (976-1025), 1021/22 y›l›nda ç›kt›¤› seferle Vaspurakan Ermeni Krall›¤› topraklar›n› Bizans arazisine katmas› (Ostrogorsky, 1991,
s.286 vd.) ve IX. Konstantinos Monomahos’un (1042-1055) 1045 y›l›nda, II. Vasil
(976 - 1025) döneminde yap›lan antlaflma gere¤i Ermeni Ani Krall›¤›’n›n topraklar›n› ilhak etmesiyle Büyük Selçuklu Devleti ile Bizans ‹mparatorlu¤u aras›nda herhangi bir tampon bölge kalmam›fl oluyordu (Demirkent, D‹A-6, ‹stanbul 1992, s.237).
Tu¤rul Bey Dönemi (1040-1063)
Tu¤rul ve Ça¤r› Beylerin 1040 y›l›nda Dandanakan’da Gaznelilere karfl› elde ettikleri kesin zaferin ard›ndan Merv’de toplanan kurultayda ülke hanedan mensuplar›
aras›nda taksim edildi. Bat› yönündeki fetihleri yürütme görevini bizzat üstlenen
Tu¤rul Bey ise bu amaçla ilk ifl olarak devlet merkezini Niflabur’dan Rey’e nakletti. Böylece daha önce Anadolu topraklar›nda Türkmenler taraf›ndan yürütülen
ak›nlar›n yerini Selçuklu ordular›n›n fetihleri alacakt›.
Pasinler Savafl› (1048)
Rey: Rey flehri bügün ‹ran’›n
baflkenti olan Tahran
flehrinin güney s›n›rlar›
içinde yer al›r.
Liparitis: Kafkasya’da Gürcü
kökenli bir aile olan Liparitis
ailesi 1048 y›l›ndan itibaren
Selçuklulara karfl›
mücadelede Bizans ordusu
içinde yer alm›flt›r. Ancak
daha sonra bu ailenin
önemli bir kolu Selçuklulara
kat›larak Selçuklu
hizmetinde yer al›rken di¤er
bir kolu 1177 y›l›na kadar
Bizans’ta varl›¤›n›
sürdürmüfltür.
Karargâh›n› Rey flehrinde kuran Tu¤rul Bey, emrindeki Selçuklu flehzâdelerinin
her birini belirli bir bölgenin fethi ile görevlendirdi. Bizans ‹mparatorlu¤u ile Büyük Selçuklu Devleti’nin kuvvetleri aras›ndaki ilk karfl›laflma Vaspurakan s›n›r›ndaki Büyük Zap suyu kenar›nda meydana geldi. Bu savaflta Bizans ordusu taraf›ndan
pusuya düflürülen Selçuklu kuvvetleri a¤›r bir yenilgiye u¤rat›ld› (Turan, 1996,1,
s.121). Bu ma¤lubiyet üzerine Tu¤rul Bey, Azerbaycan valili¤ine tayin etti¤i ‹brahim Y›nal’› Anadolu seferi ile görevlendirdi. ‹brahim Y›nal idaresindeki Selçuklu
ordusu ile Liparitis komutas›ndaki Bizans ordusu aras›nda Erzurum Pasinler Ovas›’nda gerçekleflen savafl› Selçuklu kuvvetleri kazand› (1048). Savafltan sonra karfl›l›kl› gidip gelen elçilik heyetlerinin ard›ndan Bizans ‹mparatoru IX. Konstantinos
Monomahos, Emevîler devrinde ‹stanbul’da inflâ edilen cami ve medresenin tamir
edilmesi, okutulan hutbenin, Abbasî Halifesi ve Selçuklu sultan› ad›na de¤ifltirilmesi, cami’nin mihrab›na Selçuklu hâkimiyet alameti olarak “ok ve yay” iflaretlerinin
konulmas›, fleklindeki istekleri kabul etti. Ancak Tu¤rul Bey’in daha önce Abbasî
Halifeli¤i’ne ödenen y›ll›k verginin, flimdi kendilerine ödenmesi teklifi, imparator
taraf›ndan kabul edilmeyince iki devlet aras›nda herhangi bir anlaflmaya var›lamad› (Turan, 1996,1, s.122-124).
Tu¤rul Bey’in Anadolu Seferi (1054)
1054 y›l›nda büyük bir ordu ile Do¤u Anadolu’ya giren Tu¤rul Bey ilk olarak Van
Gölü’nün kuzeydo¤usundaki Muradiye (Bergri) ve Van Gölü’nün kuzeyindeki di¤er bir önemli flehir olan Ercifl’i ele geçirdi. Bu iki flehrin zapt edilmesinden sonra
Tu¤rul Bey, bölgenin en önemli flehirlerinden birisi olan Malazgirt önlerine gelerek buras›n› kuflatt›. Ancak Bizans valisi Vasil’in fliddetli direnifli karfl›s›nda bir sonuç al›namad› ve Selçuklu sultan› kuflatmay› kald›rarak geri çekilmek zorunda kald› (Turan, 1996,1, s.131).
Selçuklu Beylerinin Faaliyetleri (1054-1063)
Tu¤rul Bey’in Anadolu’dan ayr›lmas›ndan hemen sonra bir Bizans ordusu Gence’ye kadar ilerledi. Bu harekât üzerine Tu¤rul Bey’in Azerbaycan ve Anadolu s›n›r›na tayin etti¤i kardeflinin o¤lu Yakutî’nin emrindeki komutanlardan Samuk, Bi-
5. Ünite - Bizans - Selçuklu Devleti ‹liflkileri
107
zans topraklar›na ak›nlar düzenledi. 1058 y›l› sonlar›nda Dinar Bey komutas›ndaki
3000 kiflilik Selçuklu birli¤i Malatya’y› ele geçirerek ya¤malad› (Turan, 1996,1,
s.151).
Tu¤rul Bey’in emriyle 1059 y›l›nda Anadolu’ya Selçuklu ak›nlar› yeniden bafllad› ve Salar-› Horasan, Samuk, Emir Kapar ve Kicacic adl› beylerin idaresindeki
büyük bir Selçuklu ordusu Anadolu’ya girdi. ‹ki koldan hareket eden bu kuvvetlerin bir k›sm› Samuk idaresinde Sivas üzerine yürüdü ve flehri ele geçirdi (1059).
Salar-› Horasan idaresindeki ikinci kol ise Urfa’y› kuflatt› fakat ele geçiremedi
(1059). 1062 y›l›nda da Selçuklu ordusu, Ergani’nin kuzeyindeki Bagi ve Tulhum’a
kadar ak›nlar düzenledikten sonra ele geçirdikleri ganimet ve esirlerle birlikte
Azerbaycan’a geri döndü.
Sultan Alp Arslan Dönemi (1063-1072)
Tu¤rul Bey’in 4 Eylül 1063’de ölmesi üzerine o s›rada Horasan genel valisi olan
Ça¤r› Bey’in o¤lu Alp Arslan, Selçuklu taht›na oturdu. Ayn› dönemde Bizans taht›nda X. Konstantinos Dukas (1059-1067) bulunmaktayd›. Baflkent sivil aristokrasisinin temsilcisi olan X. Konstantinos Dukas’›n ald›¤› malî önlemler çerçevesinde
ordudaki asker mevcudunu azaltma karar›, imparatorluk aç›s›ndan olumsuz sonuçlar do¤urdu.
Alp Arslan’›n Gürcistan ve Do¤u Anadolu Seferi (1064)
Amcas› Tu¤rul Bey’in bat› siyasetini devam ettiren sultan Alp Arslan, ülke içinde
düzeni sa¤lad›ktan sonra 22 fiubat 1064’de Gürcistan ve Do¤u Anadolu seferine
ç›kt›. Gürcistan’da fetihler yaparak bölge hâkimlerini itaat alt›na alan Alp Arslan
Anadolu’ya dönerek di¤er kuvvetleri ile birleflti. Bundan sonra Bizans’›n do¤udaki
en önemli merkezlerinden birisi olan Ani üzerine yürüyen Selçuklu sultan›, uzun
bir kuflatman›n ard›ndan flehri ele geçirdi (Turan, 1996,1, s.155-156).
Selçuklu Beylerinin Faaliyetleri (1064-1068)
Alp Arslan’›n Anadolu’dan ayr›lmas›n›n ard›ndan görevlendirdi¤i beylerinden Salar-› Horasan idaresindeki birlikler, Bizans hâkimiyetindeki Urfa bölgesine ak›nlar
düzenledi ve karfl›s›na ç›kan Bizans kuvvetlerini ma¤lup etti. Ayn› s›ralarda Diyarbak›r bölgesinde faaliyetlerde bulunan di¤er bir Selçuklu Beyi Hano¤lu Harun,
Halep ve çevresinde hüküm süren Mirdasîo¤ullar› ile ittifak kurarak Bizans arazilerine ak›nlar düzenledi. Bu Selçuklu beyi daha sonra Kuzey Suriye’ye sefer düzenleyen Bizans imparatoru IV. Romanos Diogenis’e (1068-1071) karfl› da baflar›
ile mücadele etmifltir (Turan, 1996,1, s.162).
Bu dönemde Anadolu’da faaliyetlerde bulunan Selçuklu beyleri içinde en meflhur olan› hiç flüphesiz Afflin Bey idi. Antep, Antakya ve Malatya civar›nda fetihler
yapan Afflin Bey daha sonra ‹ç Anadolu Bölgesi’ne girerek 1067 y›l›nda Kayseri’yi
zapt etti. Ertesi y›l Suriye’ye kadar inen Bizans ordusunun arkas›ndan dolaflarak ‹stanbul-Kilikya yolu üzerindeki Amuriyye (Amorion) Kalesi’ni ele geçirdi. Son olarak 1070 y›l›nda Alp Arslan’n›n önünden kaçarak Anadolu’ya giren ve daha sonra
Bizans’a s›¤›nmak için ‹stanbul’a giden Selçuklu fiehzadesi Erbasan’› takip eden Afflin Bey ‹stanbul Bo¤az›’n›n Anadolu k›y›s›ndaki Kad›köy’e kadar ilerledi. Erbasan
ve yan›ndakilerin kendisine teslimi için imparator’a haber gönderen Afflin Bey, bu
iste¤i kabul edilmeyince yolu üzerindeki tüm Bizans yerleflim birimlerini ya¤malayarak geri döndü (Turan, 1996,1, s.176).
Amorion: Günümüzde Afyon
ilinin 80 km
kuzeydo¤usunda Emirda¤
ilçesinin yak›n›nda
Hisarköyü olarak bilinen
yerleflim birimidir.
11. Yüzy›l Anadolusu
Resim 5.1
108
Bizans Tarihi
109
Malazgirt Savafl› ve Sonuçlar›
‹mparator X. Konstantinos Dukas’›n ölümünden sonra onun efli Evdokia ile evlenerek Ocak 1068’de Bizans taht›na oturan IV. Romanos Diogenis, iktidara gelir gelmez Türklerin Anadolu’daki faaliyetlerine son vermek düflüncesi ile harekete geçti. Bu amaçla o, 1068 ve 1069 y›llar›nda Anadolu’ya iki sefer düzenledi. Ancak kal›c› bir sonuç elde edemedi.
IV. Romanos Diogenis, 1071 y›l› ilkbahar›nda tüm Selçuklu ülkesini istila etmek
amac›yla ‹stanbul’dan büyük bir ordu ile yola ç›kt›. Alp Arslan Halep önlerinde
iken, Bizans ‹mparatoru’nun büyük bir ordu ile Erzurum’a do¤ru ilerledi¤ini ö¤renince M›s›r seferini yar›da keserek derhal Anadolu’ya döndü.
26 A¤ustos Cuma günü Malazgirt-Ahlat aras›ndaki Rahve Ovas›’nda taraflar›n
karfl› karfl›ya geldi¤i savaflta, Bizans ordusu neredeyse tamamen imha edildi¤i gibi
imparator IV. Romanos Diogenis de tutsak al›nd›. Esir Bizans ‹mparatoru ve Alp
Arslan aras›nda bir antlaflma imzaland›. Ancak Alp Arslan taraf›ndan ülkesine dönmesi için serbest b›rak›lan IV. Romanos Diogenis, ‹stanbul’daki muhalif grup taraf›ndan yap›lan darbe ile iktidardan indirildi. Devrik imparatorun tahtta yeniden
hak iddia etme ihtimaline karfl› gözlerine mil çekilmesi ve ‹stanbul’da hapse at›lmas›n›n ard›ndan hayat›n› kaybetmesi ile bu antlaflma da geçersiz oldu (Ostrogorsky, 1991, s.319).
Malazgirt zaferinin ard›ndan Bizans-Selçuklu iliflkilerinde yeni bir dönem bafllam›flt›r. Nitekim Malazgirt Savafl› öncesinde Anadolu’da Türk yerlefliminden söz etmek pek mümkün de¤ilken, bu zaferden sonra Türkler art›k ele geçirdikleri bölgelerde kal›c› olarak yerleflmeye bafllam›fllard›r.
Anadolu’nun Türk yerleflimine aç›ld›¤› Malazgirt Savafl›’na kadar olan
SIRAsüreçte
S‹ZDE Bizans-Selçuklu iliflkilerini siyasî aç›dan de¤erlendiriniz.
1
HAÇLI SEFERLER‹, B‹ZANS VE ‹SLAM DÜNYASI
Haçl› Seferleri Düflüncesinin Do¤uflu
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Haçl› Seferleri, do¤urdu¤u sonuçlar itibar›yla insanl›k tarihindeki en önemli olaylar aras›nda yer almaktad›r. Kutsal topraklar›n kâfirlerin iflgalinden kurtar›lmas› sloD‹KKAT
gan›yla bafllayan bu hareketin, dinî amaçlarla yap›ld›¤› vurgulanmaya çal›fl›lm›flt›r.
Oysa ki, 638 y›l›nda Hz. Ömer’in Kudüs’e girdi¤ini düflünürsek kutsal topraklar
450 y›ldan fazla bir süredir Müslümanlar›n elinde bulunuyorduSIRA
ve S‹ZDE
bunca y›ld›r harekete geçmeyen H›ristiyan dünyas› flimdi ne olmufltu da do¤udaki din kardefllerini kurtarmak için bir fleyler yapma gere¤ini duymufltu. BuAMAÇLARIMIZ
aç›dan bak›ld›¤›nda
Haçl› Seferleri düflüncesinin do¤uflunda siyasî, sosyal ve ekonomik sebeplerin çok
daha etkili oldu¤u anlafl›lmaktad›r (Demirkent, 1997, s.1). Ortaça¤ Avrupas›’nda
uzun zamand›r devam eden açl›k, yoksulluk ve topraks›zl›k sorunu
soyK ‹ T A Avrupal›
P
lular› çözüm aramaya sevk etmekteydi. Ayr›ca Bat› Kilisesi’nin bu dönemde Bizans
‹mparatorlu¤u’nun içinde bulundu¤u zay›f durumu de¤erlendirerek kudretini do¤uda yayma iste¤i böyle bir seferi zorunlu k›l›yordu (Demirkent,
T E L E V1997,
‹ Z Y O Ns.1-2).
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Bizans ve Bat›
Bizans ‹mparatorlu¤u’nun evrensel hâkimiyetini ve ‹talya’daki varl›¤›n› devam et‹ N T E R N E Tkopmamas›
tirmek isteyen ‹mparatorlar, ‹stanbul ve Roma kiliselerinin birbirinden
için büyük çaba sarf etmifllerdi. Öyle ki, bu birli¤i korumak isteyen I. Vasil (867-
‹NTERNET
110
Papa: Hristiyanl›¤›n Katolik
mezhebine ba¤l› olanlar›n
Roma’da ikamet eden en üst
dini liderine verilen s›fatt›r.
Patrik: Hristiyanl›¤›n
Ortodoks mezhebine ba¤l›
olanlar›n ‹stanbul’da ikamet
eden en büyük dini önderine
verilen s›fatt›r.
shisma: Hristiyanl›k içinde
Katolik ve Ortodoks
inançlar›n›n birbirinden
ayr›lmas›a Shisma denir. Bu
ayr›l›k 1054 y›l›ndan
günümüze kadar devam
etmektedir.
Bizans Tarihi
886) ve haleflerinin Roma Kilisesi’nin ‹stanbul Kilisesi üzerinde üstünlük kurma teflebbüslerini bile desteklemifllerdi (Ostrogorsky, 1991, s.310).
‹ki kilise aras›ndaki rekabetin alt›nda yatan sebep evrensellik meselesi idi. Roma Kilisesi, tüm H›ristiyanlar›n en büyük temsilcisinin Papa olmas› gerekti¤ini iddia ederken, bu fikre itiraz eden Do¤u Kilisesi, patrikliklerin kendi bölgelerinde
özerk bir yap›da olmalar›n› savunuyordu. Taraflar aras›ndaki bu çat›flma 16 Temmuz 1054’te Roma heyeti Ayasofya’da Patrik Kirularios ve etraf›ndakilerini aforoz
etti¤ini buna karfl›l›k Patrikli¤in de Roma heyetindekileri aforoz etti¤ini aç›klamas›yla sonuçland›. Böylece shisma hareketi gerçekleflerek ‹stanbul ve Roma Kiliseleri birbirinden tamamen kopmufl oldu.
Bat› Kilisesi nihayet arad›¤› f›rsat› yakalam›flt›. Avrupa’daki uygun flartlar›n yan›
s›ra Bizans ‹mparatorlu¤u’nun Türkler karfl›s›ndaki zay›f durumu nedeniyle ‹stanbul Patri¤i’ne boyun e¤dirilerek Roma Kilisesi tüm H›ristiyanlar›n yegâne temsilcisi haline gelebilirdi. Ayr›ca eskiden Bizans’a ait olan topraklardan Türkler ç›kar›ld›ktan sonra Avrupal› soylular buralarda kendi hâkimiyetlerini kurabilirlerdi. Bu
sebeple 1074 y›l›nda Bizans ‹mparatoru VII. Mihail Dukas’›n (1071-1078) Türkleri
Anadolu’dan ç›kartmak için Avrupa’dan ücretli asker talebi Papa VII. Gregorius
(1073 - 1085) taraf›ndan olumlu karfl›land›. Ancak yerine getirilemedi (Runciman,
1989, s.77-78). Bununla birlikte bu fikir Bat›’da hiç unutulmad›¤› gibi zaman zaman
Bizans ‹mparatorlu¤u’ndan da bu do¤rultuda istekler tekrarland›.
Birinci Haçl› Seferi (1096-1099)
Komninos: Aleksios
Komninos 1081 - 1185
y›llar› aras›nda yaklafl›k bir
as›r sürecek olan ve Anadolu
Selçuklu Devleti ile
mücadele edecek olan
Komninos hanedan›n›n
kurucusu Bizans
imparatorudur.
Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118) da 1089 y›l›nda Papa II. Urbanus’tan (1088 - 1099) ücretli asker gönderilmesini istedi. Onun bu talebi, gücünü Do¤u’ya hâkim k›lma düflüncesini tafl›yan Papal›k taraf›ndan farkl› bir flekilde
de¤erlendirildi. I. Aleksios’un ücretli asker talebi Papa II. Urbanus’un 27 Kas›m
1095’te orta Fransa’da bulunan Clermont kentinde toplanan konsilde yapt›¤› ça¤r›
büyük bir Haçl› Seferi halini ald› (Demirkent, 1997, s.5vd.). Ancak Bizans topraklar›na giren Haçl›lar, Bizans tebaas› Hristiyan halk›n mallar›n› da ya¤malam›fl ve
pek ço¤unu öldürmüfllerdir.
Pierre l’Ermite adl› bir kefliflin idaresinde ‹stanbul’a ulaflan bafl›bozuk bu haçl›
kitlesi, ‹mparator Aleksios taraf›ndan Anadolu yakas›na geçirilerek Yalova yak›n›ndaki Kibatos karargâh›nda arkalar›ndan gelen as›l Haçl› kuvvetlerini beklemeleri
söylendi. Ancak uyar›lara kulak asmayan Pierre l’Ermite ve çevresindekiler, civar
bölgeleri ya¤malay›p karfl›lar›na ç›kan herkesi öldürdüler. Haçl›lar›n ‹znik yak›nlar›ndaki kasaba ve köyleri tahrip etti¤ini duyan I. K›l›ç Arslan (1093-1107) onlar
üzerine bir ordu sevk etti. Selçuklu kuvvetleri taraf›ndan pusuya düflürülen Haçl›lar tamamen imha edildi. Sa¤ kurtulmay› baflaranlar ise imparator I. Aleksios Komninos’un gönderdi¤i gemiler ile ‹stanbul’a geri götürüldüler (Demirkent, 1997,
s.11vd.).
I. Haçl› Seferi’ne kat›lan as›l Haçl› ordular› 1096 y›l› sonbahar›ndan itibaren ‹stanbul’a gelmeye bafllad›. ‹mparator I. Aleksios Komninos ile kendilerine sa¤layaca¤› erzak ve malzeme yard›m› karfl›l›¤›nda Anadolu’da ele geçirecekleri yerleri Bizans ‹mparatorlu¤u’na teslim edecekleri hususunda bir antlaflma yapan Haçl› liderleri, Bizans gemileriyle Anadolu yakas›na geçirildiler. Pelekanon’daki karargâhta
toplanan Haçl› ordusu, haz›rl›klar›n› tamamlad›ktan sonra Selçuklu baflkenti ‹znik
üzerine yürüdü.
111
Bu s›rada Malatya’y› kuflatmakta olan I. K›l›ç Arslan, baflkentinin Haçl›lar taraf›ndan kuflat›ld›¤›n› haber al›nca derhal geri döndü. Ancak kuflatmay› yaramayan
Selçuklu sultan› geri çekilmek zorunda kald›. Haftalarca süren fliddetli kuflatma
karfl›s›nda daha fazla dayanamayacaklar›n› anlayan savunmac›lar, flehri Haçl›lar›n
ele geçirmesi halinde katliam yapacaklar›n› bildiklerinden Bizans ‹mparatoru’na
haber göndererek kendilerine zarar verilmeyece¤i garanti edilirse ‹znik’i Bizans
kuvvetlerine teslim edeceklerini bildirdiler. Bu teklifleri kabul edilince 18 Haziran
1097 gecesi göl taraf›ndaki kap›dan içeri al›nan Bizans kuvvetleri flehre hâkim oldu (Demirkent, D‹A-6, ‹stanbul 1992, s.237).
‹znik’in ele geçirilmesinden bir hafta sonra Haçl›lar 21 Haziran’da Eskiflehir’e
do¤ru yola ç›kt›lar. Bu esnada ‹znik önünde baflar›s›z olarak geri çekilen I. K›l›ç
Arslan, Anadolu’dan geçecek haçl›lar› karfl›lamak için Daniflmendli Gümüfltekin
Ahmet Gazi ve Kayseri Bölgesi’nin hâkimi olan Hasan Bey ile kuvvetlerini birlefltirdi ve Eskiflehir Ovas›’nda Haçl›larla bir meydan savafl›na girdi. Fakat I. K›l›ç
Arslan komutas›ndaki müttefik kuvvetleri bu savaflta bafltan afla¤› z›rhl› ve uzun
m›zrakl› Haçl› flövalyeleri karfl›s›nda baflar›s›z olarak geri çekilmek zorunda kald› (Demirkent, 1997, s.34vd.). Haçl› kuvvetleri Eskiflehir’den sonra Konya, Ere¤li, Kayseri, Göksun ve Marafl üzerinden ilerleyerek Ekim 1097’de Antakya önlerine geldiler. 10 Mart 1098’de Urfa ve 2/3 Haziran 1098’de Antakya’y› ard›ndan Suriye üzerinden güneye do¤ru inerek 15 Temmuz 1099’da Kudüs’ü ele geçirdiler.
1109 y›l›nda da Trablus Kontlu¤u kuruldu. I. Haçl› seferinin sonucu olarak islam
dünyas› içinde Antakya, Urfa, Trablusflam ve Kudüs’te 4 tane Haçl› flehir devleti
kuruldu.
I. Haçl› Seferi’nin bu baflar›s› Avrupa’da büyük bir heyecan uyand›rd› ve yeni
ordular›n yola ç›kmas›na sebep oldu. Ancak 1101 y›l›nda birbiri ard›na Anadolu
topraklar›na giren Haçl› ordular› bu kez baflar›l› olamam›fllar ve Selçuklu kuvvetleri taraf›ndan neredeyse tamamen imha edilmifllerdir.
I. Haçl› Seferi s›ras›nda say›lar› yüz binlerle ifade edilen Haçl› ordular›n›n Anadolu’dan geçmesi I. Sultan K›l›ç Arslan’›n yeniden toparlamaya çal›flt›¤› Anadolu
Selçuklu Devleti’ne a¤›r bir darbe indirdi. Bu sayede Bizans ‹mparatorlu¤u baflta
‹znik, ‹zmir ve Efes gibi önemli flehirler olmak üzere tüm k›y› bölgelerini Türklerden geri ald›. ‹znik’i Bizans’a kapt›ran I. K›l›ç Arslan ise Konya’y› yeni devlet merkezi olarak seçti.
‹kinci Haçl› Seferi (1147-1149)
Büyük Selçuklu Devleti’nin Musul hâkimi ‹madeddin Zengi’ nin 24 Aral›k 1144’de
Urfa’y› ele geçirerek Urfa Haçl› Kontlu¤u’na son vermesi Avrupa’da büyük yank›
buldu. Bu nedenle 1145 y›l› Aral›k ay›nda Papa III. Eugenius (1145 - 1153) yeni bir
sefer ça¤r›s›nda bulundu. Papan›n ça¤r›s› ile Alman imparatoru III. Konrad (1138 1152) ve Fransa kral› VII. Louis, (1137 - 1180) komutas›nda iki büyük Haçl› ordusu Avrupa’dan yola ç›kt›. 10 Eylül 1147’de ‹stanbul önlerine gelen Alman imparatoru III. Konrad yol boyunca ordusunun yapt›¤› taflk›nl›klar sebebiyle Bizans imparatoru I. Manuil Komninos (1143-1180) taraf›ndan pek hofl karfl›lanmad›. I. Manuil Komninos, ordusunu Anadolu yakas›na geçirdi¤i Alman imparatoru’na kendisine verece¤i rehberlerin öncülü¤ünde Bizans arazilerinden geçerek Antalya’ya
gitmesini ve Türklerle savaflmamas›n› tavsiye etti. Ancak Bizans imparatoru’nun
uyar›lar›na kulak asmayan III. Konrad, I. Haçl› ordular›n›n takip etti¤i yolu izleme-
Zengiler: 12. ve 13.
yüzy›llar’da Kuzey Irak ve
Suriye’de hüküm sürecek
olan Selçuklu Atabeyi
‹mameddin Zengi’nin ad›na
izafeten oluflan Zengiler
Atabeyli¤i’nin kurucusudur.
112
Bizans Tarihi
ye karar vererek ‹znik’e kadar ulaflt›. Ancak Selçuklu topraklar›na girdiklerinde her
fley de¤iflti. Yiyecek ve su s›k›nt›s› çeken Haçl› askerleri 25 Ekim’de günümüzde
Eskiflehir’in içinde kalan Eskihisar olarak bilinen ve o dönemde Dorileon olarak
adland›r›lan yerin yak›n›ndaki Sar›su Irma¤›’na ulaflt›klar›nda verdikleri mola s›ras›nda Selçuklu sultan› I. Mesud (1116-1155) komutas›ndaki Selçuklu ordusunun
ani sald›r›s›na u¤rad›. Ordusu tamamen k›l›çtan geçirilen III. Konrad hayat›n› güçlükle kurtard› ve tüm a¤›rl›klar›n› b›rakarak yan›ndaki küçük bir birlikle ‹znik’e
do¤ru kaçt› (Demirkent, 1997, s.104 vd.).
Fransa kral› VII. Louis’in komutas›ndaki ikinci ordu 4 Ekim 1147’de ‹stanbul’a
geldi. Kas›m ay› bafl›nda ‹znik’e ulaflan Frans›zlar, Bal›kesir, Bergama, ‹zmir yolu
ile Efes’e Aral›k ay›nda da Denizli’ye do¤ru ilerledi. Yolculuk s›ras›nda Yalvaç yak›nlar›ndaki nehri geçerken Türklerin sald›r›s›na u¤rayan Haçl› ordusu bu sald›r›y›
atlatarak Ocak bafl›nda Denizli’ye ulaflt›. Denizli’de dinlenmeyi umut eden VII.
Louis, büyük bir hayal k›r›kl›¤› yaflad›. Çünkü flehir ahalisi her fleylerini yanlar›na
alarak civardaki da¤lara çekilmiflti. Denizli’de yiyecek hiçbir fley bulamayan VII.
Louis vakit kaybetmeden yola devam edilmesi emrini verdi. Bir yandan hava koflullar› di¤er yandan Türklerin sürekli sald›r›lar› alt›nda Toros da¤lar›n› aflarak sahile inmeye çal›fl›yorlard›. Periflan haldeki Haçl›lar dar Toros geçitlerinde beklemedikleri bir anda Selçuklu kuvvetleri taraf›ndan pusuya düflürülerek a¤›r kay›plar
verdi (Runciman, 1992, s.225-226). Ordusunun büyük bir k›sm›n› kaybeden VII.
Louis güçlükle Bizans hâkimiyetindeki Antalya’ya ulaflabildi.
II. Haçl› Seferi birincisinin aksine Haçl›lar aç›s›ndan tam anlam› ile baflar›s›zl›kla sonuçlanm›fl, Bizans imparatoru I. Manuil Komninos’un uyar›lar›na kulak asmayarak Selçuklu topraklar›ndan geçmeye kalkan Alman ve Frans›z ordular› neredeyse tamamen imha edilmifltir.
Üçüncü Haçl› Seferi (1189-1192)
Suriye ve M›s›r’da Eyyübi hanedan›n›n kurucusu Selahaddin Eyyubî’nin (11741193) Kudüs’ü fethiyle yaklafl›k yüzy›ll›k bir aradan sonra 1187 y›l›nda flehir tekrar
Müslümanlar›n hâkimiyetine girmifl oluyordu. Papa VIII. Gregorius (1187) hemen
bir bildiri yay›nlayarak yeni bir Haçl› Seferi ça¤r›s›nda bulundu. Ancak o bu seferi
göremeden birkaç ay sonra öldü. Yerine Papa seçilen III. Clemens (1187 - 1191)
Alman imparatoru, ‹ngiltere ve Fransa krallar›yla temasa geçti. Her üçü de sefere
kat›lmay› kabul etmekle birlikte ancak birkaç y›l sonra yola ç›kabildiler. Fransa
kral› II. Philip (1180 - 1223) ve ‹ngiltere kral› Aslan Yürekli Richard (1189 - 1199)
Akdeniz üzerinden Akka’ya gitmeyi tercih ederken, Alman imparatoru II. Friedrich
Barbarossa (1152 - 1190) daha önceki seferlerde oldu¤u gibi kutsal topraklara Anadolu üzerinden geçerek ulaflmaya karar verdi.
11 May›s 1189’da yola ç›kan II. Friedrich Barbarossa Macaristan üzerinden Bizans topraklar›na girdi. ‹stanbul’a ulaflt›ktan sonra Bizans imparatoru II. ‹sakios
Angelos (1185-1195) ile görüflen Alman imparatoru, ordusunu 1190 y›l› Mart’›nda
Çanakkale Bo¤az›’ndan Anadolu yakas›na geçirdi. Bal›kesir-Alaflehir üzerinden
Denizli’ye ulaflan Haçl› ordusu buradan Anadolu içlerine do¤ru ilerlemeye bafllad›. Yolculuk s›ras›nda Selçuklu kuvvetleri taraf›ndan zaman zaman sald›r›ya u¤rayan Alman ordusu 17 May›s’ta Anadolu Selçuklu Devleti’nin baflkenti Konya’ya girdi (Demirkent, 1997, s.151). II. K›l›ç Arslan’›n (1155-1192) o¤ullar›ndan Kutbeddin’in Haçl› ordusunu engellemeye yönelik giriflimleri baflar›s›zl›kla sonuçland›.
113
Konya’da pek fazla kalmayan II. Friedrich Barbarossa, Selçuklu sultan› ile anlaflt›ktan sonra yoluna devam etti ve Toroslar› aflarak Silifke’ye ulaflt›. Ancak 10 Haziran
1190’da askerleri Göksu Nehri kenar›nda II. Friedrich Barbarossa’n›n cesedini buldular (Demirkent, 1997, s.152). ‹mparator’un ölümü ordusunun da¤›lmas›na sebep
oldu. Askerlerin büyük k›sm› deniz yoluyla Avrupa’ya dönerken geri kalan kuvvetlerle yola devam eden II. Friedrich Barbarossa’n›n o¤lu Antakya’ya gelerek babas›n›n cesedini burada Antakya katedralinde defnetti.
Dördüncü Haçl› Seferi (1203-1204)
Kudüs’ü Müslümanlar›n elinden geri almak amac›yla Papa III. Innocentius’un
(1198 - 1216) ça¤r›s› ile düzenlenen IV. Haçl› Seferi, Venedik Doçu Enrico Dandalo’nun (1195 - 1205) müdahalesi ile as›l amac›ndan saparak Bizans ‹mparatorlu¤u’na yönelmifl ve ‹stanbul’un Haçl›lar taraf›ndan ele geçirilerek burada bir Latin
‹mparatorlu¤u’nun kurulmas› ile sonuçlanm›flt›r.
1204 Nisan’›nda Bizans baflkentine giren Haçl› ordular› o zamana kadar tarihin
tan›k oldu¤u en büyük ya¤ma ve katliamlardan birini sergiledi. ‹flgalin ard›ndan
Flandre Kontu Baudouin (1204 - 1205) Ayasofya’da imparatorluk tac›n› giyerken
Venedikli Tommaso Morosini de patrik seçildi.
‹stanbul’un düflmesinden sonra flehri terk eden Bizans soylular› Latinler taraf›ndan iflgal edilmemifl bölgelere giderek buralarda Bizans’›n devam›n› sa¤layan devletler kurdular. Latin iflgali üzerine ‹stanbul’dan kaçan Bizans imparatoru III. Aleksios Angelos’un damad› I. Teodoros Laskaris (1204 - 1222) ‹znik’te, Mihail Dukas
(1204 - 1215) Epir’de hâkimiyet kurdular. ‹stanbul’un Latinler taraf›ndan iflgal edilmesinden çok k›sa bir süre önce I. Andoronikos Komninos’un (1183 - 1185) torunlar› Aleksios ve David ise Trabzon’u ele geçirerek Trabzon ‹mparatorlu¤u’nu
kurmufllard›.
SIRA S‹ZDE
Haçl› Seferlerinin Bizans ve Anadolu’daki Türk varl›¤› üzerindeki etkilerini
de¤erlendiriniz.
ANADOLU’NUN FETH‹ VE ‹SLAMLAfiMASI
2
Türk Fetihleri Öncesinde Anadolu’nun Siyasî ve
S O R U
Demografik Yap›s›
S O R U
Anadolu’nun Türkler taraf›ndan fethedilmesi, Türk ve dünya tarihi aç›s›ndan bir
dönüm noktas› teflkil etmektedir. Her ne kadar IV. yüzy›ldanD ‹bafllayarak
baflta
KKAT
Hun, Sabir ve Bulgar olmak üzere çeflitli Türk topluluklar›n›n Anadolu’ya girdikleri bilinmekteyse de XI. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar bölgenin SIRA
demografik
yap›s›n›
S‹ZDE
de¤ifltirecek ölçüde kal›c› bir Türk yerlefliminden söz etmek mümkün de¤ildir.
Türk fetihleri öncesinde Anadolu, yüzy›llard›r devam eden savafllar nedeniyle
AMAÇLARIMIZ
adeta bir harabe haline gelmiflti. IV. yüzy›ldan itibaren bafllayan
ve as›rlarca devam
eden Bizans-Sasanî savafllar› s›ras›nda zaman zaman ülkeyi bafltan bafla kateden
her iki taraf›n ordular› Anadolu’da a¤›r tahribatta bulunmufllard›r. Sasanî Devle‹ T ‹slâm
A P
ti’nin ortadan kalkmas›n›n ard›ndan ise bu sefer ‹ran’a hâkimKolan
ordular›n›n Emevîler ve Abbasîler döneminde Anadolu’nun içlerine kadar uzanan seferler
düzenledikleri görülmektedir. Bütün bu mücadeleler sonucunda köy ve kasabalaT E L E V ‹ Zyaflamaya
YON
r› terk eden insanlar etraf› surlarla çevrili olan korunakl› kalelerde
bafllam›fl ve korunmas›z düz alanlar ›ss›zlaflm›flt›r.
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
114
Bizans Tarihi
Anadolu’da siyasî istikrar›n yeniden sa¤land›¤› IX. yüzy›l›n ikinci yar›s› ile XI.
yüzy›l›n ilk çeyre¤i aras›daki dönemde Bizans yönetiminin Anadolu’ya askerî, dinî
ve ekonomik amaçl› nüfus transferleri, XII. yüzy›lda Komninos hanedan› imparatorlar›n›n Türkleri k›y› bölgelerinden uzaklaflt›rd›ktan sonra Anadolu’daki Bizans
flehirlerinin surlar›n› güçlendirmeleri ve nihayet XIII. yüzy›lda ‹znik ‹mparatorlu¤u’nun Bat› Anadolu’da kurdu¤u birlik, (Bask›c›, 2009, s.35vd.) Türk yay›lmas› karfl›s›nda yerli nüfusun korunmas›na k›smen de olsa katk›da bulunmufltur.
Selçuklu Sultanlar›n›n Takip Etti¤i Siyaset
Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurulmas›n›n ard›ndan daha önce ço¤unlukla ganimet elde etmeye yönelik Türkmen ak›nlar›n›n yerini devlet nizam› ve kanunlar›
çerçevesinde yap›lan fetihler alm›flt›r. Bu topraklar› bir vatan olarak gören Selçuklu sultanlar› kurduklar› devletin s›n›rlar›n› geniflletmek için yapt›klar› seferler s›ras›nda ele geçirdikleri bölgelerde asayifl ve huzurun temini için gerekli tedbirleri alm›fllard›r. Devlet s›n›rlar›na dahil edilen bölgelerde yaflayan gayr-i müslim ahaliyi
de kendi tebaas› olarak gören Selçuklu yönetimi onlar›n da Müslüman halk›n sahip oldu¤u haklara sahip olmalar›n› sa¤lam›flt›r. Selçuklu sultanlar›n›n takip etti¤i
adaletli yönetim ilk Selçuklu ak›nlar› s›ras›nda tedirgin olan yerli nüfusun Selçuklu yönetimine güvenmelerini ve sadakatle ba¤lanmalar›n› temin etmifltir.
Bizans ‹mparatorlu¤u’nun takip etti¤i Ortodokslaflt›rma ve Rumlaflt›rma siyasetinden muzdarip Monofizit Ermeniler ve Süryanilerin yan› s›ra Bizans yönetiminin
koydu¤u a¤›r vergilerden bunalan Rum ahalinin de gönüllü olarak Selçuklu tebaas› olmay› kabul ettiklerine dair dönemin kaynaklar›nda pek çok bilgiye rastlanmaktad›r. Örne¤in 1142 y›l› ‹lkbahar›nda Suriye üzerine sefere ç›kan II. ‹oannis Komninos (1118-1143), Beyflehir civar›na geldi¤inde göl üzerindeki adalarda
yaflayan ve Konya’daki Türkler ile s›k› iliflkiler içinde olan Rum ahalinin Bizans’a
tâbi olmay› reddetmesi oldukça dikkat çekicidir. Devrin Bizans yazarlar›ndan Nikitas Honiatis’in bu olay hakk›nda: “Gölün içinde, birçok yerde sudan f›flk›ran küçük fakat müstahkem adalar›n ahalisi H›ristiyan olmakla beraber, o s›ralarda
kay›klar› arac›l›¤› ile Konya Türkleri ile çok canl› iliflkiler sürdürmekteydiler. Böylece bunlarla Türkler aras›nda sadece kuvvetli bir dostluk kurulmakla kalmam›fl,
bunlar da adet ve gelenekleriyle hemen hemen Türkleflmifllerdi. Bu sebepten de s›n›r komflular›n›n taraf›n› tutuyorlar ve Bizansl›lar› kendilerine düflman görüyorlard›. Uzun bir al›flkanl›k iflte milliyet ve dinden daha güçlü oluyor” fleklindeki
ifadeleri (Niketas, 1995, s.24) gayr-i müslim ahalinin ruh halini yans›tmas› bak›m›ndan önemlidir. Bu durum Türkler ile Anadolu’daki Bizans halk› aras›nda nas›l
güçlü ba¤lar kuruldu¤unu ve Türklerin kendi gelenek ve göreneklerini H›ristiyan
ahaliye kabul ettirdiklerini göstermektedir. Türkler, bölgenin yaln›zca demografik
yap›s›n› de¤ifltirmekle kalmam›fl, ayn› zamanda Anadolu’da yeni bir düzen kurmufllard›. Böylece Selçuklu topraklar› yeni gelen Türk nüfus ile yerli ahalinin kaynaflt›¤›, din, dil, ›rk ayr›m› gözetilmeksizin uzlaflma içinde yaflanan bir ülke haline
gelmiflti.
Bu harita, daha önce haz›rlanm›fl haritalardan yararlan›larak Hasan Y›lmazyaflar ve Levent Kayap›nar Taraf›ndan çizilmifltir.
12. Yüzy›l Anadolusu
Resim 5.2
115
116
Bizans Tarihi
Anadolu’nun Siyasî ve Demografik Yap›s›ndaki De¤iflim
Anadolu, Bizans ‹mparatorlu¤u s›n›rlar› içindeki di¤er bölgelerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda çok daha önemli bir konuma sahipti. Bölge, verimli topraklar›nda yetiflen ürünleri ile ‹stanbul’un yiyecek ihtiyac›n› karfl›layan bir tah›l ambar›, toplanan vergilerle önemli bir gelir kayna¤› idi. Hepsinden önemlisi Bizans’›n askerî gücünün temelini oluflturmaktayd›. Zira ordunun en kalabal›k ve seçkin birlikleri Anadolu eyaletlerinde bulunmaktayd›. Bunun do¤al bir sonucu olarak da Bizans’›n en güçlü
hanedanlar›n›n ve en kudretli komutanlar›n›n yetiflti¤i bir co¤rafyayd›. Bütün bunlar›n d›fl›nda Do¤u-bat›, kuzey-güney istikametinde tüm ülkeyi bafltan sona kateden yollara sahip bölge stratejik aç›dan da önemliydi. Büyük bir k›sm›n› Roma ‹mparatorlu¤u’ndan devrald›¤› yol sistemini daha da gelifltiren Bizans ‹mparatorlu¤u
tüm flehirleri birbirine ba¤lam›flt›. Baflkent ‹stanbul’u do¤uya ba¤layan en önemli
yol Kad›köy’den ‹zmit Körfezi’ne, oradan ‹znik’e geçiyordu. ‹znik’ten sonra Lefke,
Osmaneli ve Eskiflehir’e uzanan bu yol K›z›l›rma¤› geçtikten sonra biri K›rflehir
üzerinden Kayseri’ye, di¤eri Nevflehir ve Kemerhisar üzerinden Tarsus’a ve son
olarak Belcik, Y›ld›zeli üzerinden Sivas’a olmak üzere üç kola ayr›l›yordu. Sivas’tan
sonra da birkaç istikamete ayr›lan yol kuzeyde Suflehri ve fiebinkarahisar, do¤uda
Divri¤i ve Erzurum, güneyde Malatya’ya ulafl›yordu. Bat›-do¤u istikametinde kuzeyden geçen yol ise ‹zmit, Gerede, Çank›r›, Mecitözü, Amasya, Niksar ve fiebinkarahisar üzerinden Trabzon’a oradan da do¤uda Erzurum ve Tebriz’e kadar uzan›yordu. Di¤er bir önemli yol ise Eskiflehir, Bolvadin, Akflehir üzerinden Kilikya’ya
inen yoldu. Sivas, Malatya, Diyarbak›r üzerinden Nusaybin’e ulaflan yol ise Anadolu’yu Suriye’ye ba¤l›yordu. Kuzey-güney istikametinde ise Samsun ve Amasya üzerinden Kayseri’ye ulaflan yol önemli bir güzergaht›. Ayr›ca, Ere¤li, Sinop ve Trabzon gibi Karadeniz üzerindeki önemli liman kentlerini iç bölgelere ba¤layan pekçok yol da mevcuttu (Bask›c›, 2009, s.19 vd.).
Bütün bu etkenler göz önüne al›nd›¤›nda Anadolu’nun Bizans’›n varl›¤› aç›s›ndan hayatî bir öneme sahip oldu¤u ve dolay›s›yla imparatorlu¤un gücünün her zaman Anadolu’daki konumu ile orant›l› oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r. Bir baflka ifade
ile Bizans ‹mparatorlu¤u Anadolu’yu elinde tuttu¤u sürece askerî ve ekonomik
aç›dan güçlü bir devlet olma özelli¤ini sürdürmüfl, bölgenin kontrolünü kaybetti¤inde ise tüm gücünü yitirmifltir (Bask›c›, 2009, s.16).
Bizans ‹mparatorlu¤u ile Selçuklu Türkleri aras›nda XI. yüzy›l›n ilk çeyre¤inden
itibaren bafllayan ve 1308 y›l›nda Anadolu Selçuklu Devleti’nin y›k›l›fl›na kadar devam eden iliflkiler ço¤unlukla mücadele fleklinde geçmifltir. Bu mücadele Bizans
aç›s›ndan Türkleri Anadolu’dan ç›karmak, Selçuklular aç›s›ndan kendilerine yurt
olarak seçtikleri bu topraklarda tutunabilmek için yap›lm›flt›r. Bizans ‹mparatorlu¤u tüm çabalar›na ra¤men sürekli olarak toprak kaybederken, Selçuklular her geçen gün hâkimiyet sahalar›n› biraz daha geniflletmifllerdir. Bu geliflmelerin do¤al
sonucu olarak Anadolu’nun siyasî yap›s› da tamamen de¤iflmifltir. Ülkenin hâkimi
art›k Bizans imparatoru de¤il, Anadolu Selçuklu Sultan›’d›r ve halk art›k Bizans kanunlar›na göre de¤il Selçuklu kanunlar›na göre idare edilmektedir.
Anadolu’nun fethi ve Türk yurdu haline gelmesi yaln›zca kazan›lan askerî baflar›lar ile aç›klanacak bir olgu de¤ildir. Unutmamak gerekir ki, Sasani ve Arap ordular› da bu co¤rafyay› bafltan bafla geçmeyi baflarm›flt›r. Selçuklu fetihlerini daha
önceki bu harekâtlardan farkl› k›lan etken Türkistan, Horasan ve Azerbaycan’dan
gelen kalabal›k Türkmen kitleleri ile desteklenmesidir. Ele geçirilen yerlere bu
Türkmen topluluklar›n›n iskan edilmesi sonucu Selçuklu ordular›n›n kazand›¤› za-
ferler geçici baflar›lar olmaktan ç›k›p kal›c› fetihler halini alm›flt›r. fiehirli ve göçebe her s›n›ftan insan›n gelip yerleflti¤i Anadolu’nun demografik yap›s› h›zla de¤iflmifl ve nüfus üstünlü¤ü Türklere geçmifltir.
Mo¤ol ‹stilas›ndan Sonra Yaflanan Geliflmeler
1243 y›l›nda Baycu Noyan (1230 - 1260) komutas›ndaki Mo¤ol ordusu karfl›s›nda
Köseda¤’da yaflanan hezimet Anadolu Selçuklu Devleti aç›s›ndan bir dönüm noktas›d›r. Bu tarihten sonra Mo¤ollara tâbi hale gelen Selçuklular ile Bizans aras›ndaki iliflkiler farkl› bir boyut kazanm›flt›r. Selçuklular› ma¤lup eden Mo¤ollar›n kendi
hâkimiyet sahalar›na da girmelerinden endiflelenen III. ‹oannis Dukas Vatacis,
(1222 - 1254) Mo¤ollara karfl› Selçuklu sultan› II. G›yaseddin Keyhüsrev (1237 1245) ile antlaflma yapt›. Fakat III. ‹oannis Vatacis’in beklentilerinin aksine Mo¤ollar ‹znik ‹mparatorlu¤u topraklar›na herhangi bir sald›r›da bulunmad›.
Köseda¤ bozgunu Anadolu Selçuklu Devleti aç›s›ndan tam anlam›yla bir felaketle sonuçlan›rken Bizans aç›s›ndan siyasî, askerî ve ekonomik yönden olumlu ve
olumsuz yönde etkileri olmufltur. Her fleyden önce bu yenilginin ard›ndan Mo¤ol
boyunduru¤u alt›na giren Anadolu Selçuklu Devleti’ni ‹znik ‹mparatorlu¤u’na karfl› bir rakip olmaktan tamamen ç›karm›flt›. Anadolu Selçuklu Devleti yöneticileri
her geçen gün artan Mo¤ol bask›s›na karfl› direnmeye çal›fl›rken, Selçuklular ile yap›lan antlaflma ile do¤u s›n›r›n› güvence alt›na alan ‹znik yönetimi tüm askerî gücünü ‹stanbul’daki Latinlerle olan mücadeleye vermifltir. Ekonomik aç›dan bak›ld›¤›nda ise kendi s›n›rlar› içindeki huzur ortam›ndan yararlanarak tar›m ve hayvanc›l›¤›n geliflmesi için büyük çaba harcayan imparatorun deste¤i ve yeni düzenlemeleri ile zenginleflen Bizans ahalisi Selçuklu ülkesinin harap olmas›n›n ard›ndan
ürettikleri tar›msal ve hayvansal ürünleri de¤erinin çok üzerinde bir fiyatla Türklere satarak büyük kazançlar elde etmifllerdir.
Mo¤ol istilas›n›n ard›ndan Selçuklu idaresinin zaafa u¤ramas›n›n ‹znik ‹mparatorlu¤u aç›s›ndan bütün bu olumlu yans›malar›n›n yan› s›ra olumsuz yönleri de
vard›. Selçuklu otoritesinin çökmesi ve Mo¤ol bask›s› kalabal›k Türkmen topluluklar›n›n bafllar›na buyruk hareket edebilecekleri denetimden uzak uç bölgelerine
ak›n etmesine sebep oldu. Bu durum ‹znik s›n›r›nda yo¤un bir bask› oluflturdu.
Aral›ks›z devam eden göçlerle say›lar› daha da artan bu Türkmen topluluklar› geçimlerini sa¤lamak ve kendilerine yeni yaflam alanlar› açmak için Bizans topraklar›na ak›nlar düzenlediler.
Bat› Anadolu’nun Fethi ve Türkleflmesi
Bat› Anadolu’nun fethi ve Türkleflmesi XIII. yüzy›l›n son çeyre¤i ile XIV. yüzy›l›n
ilk yar›s› aras›ndaki dönemi kapsamaktad›r. Bizans ‹mparatorlu¤u’nun Anadolu’da
elinde kalan bu son topraklar› kaybetmesi, XIII. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren bölgede kurulan Türkmen Beyliklerinin baflar›s› kadar, 1261 y›l›nda Bizans baflkentinin yeniden ‹stanbul’a nakledilmesinden sonra imparatorlu¤un siyasî, askerî ve
ekonomik yap›s›nda meydana gelen de¤iflikliklerle ba¤lant›l›d›r.
‹stanbul’un 1204 y›l›nda Latinler taraf›ndan iflgal edilmesinin ard›ndan I. Teodoros Laskaris (1204 - 1222) taraf›ndan ‹znik merkez olmak üzere kurulan ve tüm Bat› Anadolu Bölgesi’ne hâkim olan ‹znik ‹mparatorlu¤u döneminde yeniden organize edilen s›n›r savunma sistemi sayesinde Türklerin bat› yönündeki ilerleyiflleri
durdurulmufltur. 1261 A¤ustos’unda VIII. Mihail Paleologos (1259-1261) Bizans ‹mparatorlu¤u’nu yeniden ihya eden imparator s›fat›yla ‹stanbul’a girdi¤inde Bizans-
117
118
Bizans Tarihi
l›lar›n elli yedi y›ll›k hayalini gerçeklefltirmiflti. Ancak baflkentin yeniden ‹stanbul’a
nakledilmesinin ard›ndan de¤iflen flartlar›n kaç›n›lmaz bir sonucu olarak tüm dikkatin bat›daki mücadelelere verilmesi Anadolu eyaletleri aç›s›ndan felaketle sonuçland›. ‹mparatorlu¤un artan giderlerini karfl›lamak için VIII. Mihail’in vergi kanununda yapt›¤› düzenlemeler özellikle Anadolu’daki Bizans köylülerinin üzerine
a¤›r bir yük bindirmifl, ayr›ca toprak kullan›m› ile ilgili yap›lan de¤ifliklikler sonucunda, s›n›r savunmas›ndan sorumlu yerli askerlerin imtiyazlar› ellerinden al›nm›flt›. Hepsinden önemlisi do¤u s›n›r›n› savunan savafl konusunda tecrübeli bu kuvvetlerin, bat›daki mücadelelerde kullan›lmak üzere götürülmelerinin ard›ndan onlar›n yerini ücretli askerler alm›flt›. Hazine taraf›ndan maafl ödemeleri geçiktirilen
bu askerlerin görev yerlerini terk etmeleri sonucunda ise, Türklerin savunmas›z
kalan bölgeleri ele geçirmesi önünde engel kalmam›flt›.
Devrin Bizans yazarlar›ndan Pahimeris’in ifadelerine göre Bizans yönetiminin
üzerlerine yükledi¤i a¤›r vergileri ödemekte güçlük çeken Bizans halk›, kendilerine daha adil davranan Türklerin taraf›na geçmeye bafllam›fl ve Türkler, kendi saflar›na geçen ahalinin rehberli¤inde Bizans topraklar›n› ele geçirmifllerdi (Pakhymeres, 1984, s.291-293).
VIII. Mihail Paleologos’un s›n›r savunmas›n›n çökmesinin ard›ndan Bizans arazilerini ele geçiren Türkleri uzaklaflt›rmak için harcad›¤› çabalar sonuçsuz kald›.
VIII. Mihail Paleologos’un o¤lu ve halefi II. Andronikos Paleologos (1282-1328) ve
onun ard›llar› döneminde imparatorlukta iç kar›fl›kl›klar ve isyanlar birbirini takip
etti. Bu devirde Anadolu’da Osmanl› Türkleri, Balkanlarda ise S›rplar, Bizans’›n u¤raflmak zorunda kald›¤› iki yeni ve güçlü rakipti. S›rp sald›r›lar›n› durdurmay› baflaran II. Andronikos, yüklü miktarda bir tazminat ödemek flart›yla da Venedik’i bar›fla raz› etti (1302). Ancak bu y›llarda Bizans için en büyük tehlike Anadolu’da her
geçen gün daha da güçlenen Türklerdi (Demirkent, D‹A-6, ‹stanbul 1992, s.239240). Nitekim XIV. yüzy›l›n ilk yar›s›nda güçlü surlar› arkas›ndaki korunakl› birkaç
flehir d›fl›ndaki tüm bölgeler Türkler taraf›ndan ele geçirilmifl, henüz ele geçirilmemifl flehirlerin ise birbirleri ve baflkent ile olan ba¤lant›lar› kesilmiflti.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3
Türk fetihlerinin
ard›ndan Anadolu’nun siyasî ve demografik yap›s›ndaki de¤iflimler neSIRA S‹ZDE
lerdir? Aç›klay›n›z.
ANADOLU
SELÇUKLULARI VE B‹ZANS
S O R U
Kutalm›flo¤ullar›n›n
Anadolu’ya Gelifli ve ‹lk Faaliyetleri
Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurucusu Kutalm›flo¤lu Süleymanflah (1077 - 1086)
ile kardeflleriD ‹Mansur,
Devlet ve Alp ‹lig’in, Büyük Selçuklu Devleti’nin sultan› Alp
KKAT
Arslan’›n (1064 - 1072) 1072 y›l›ndaki ölümünün ard›ndan Anadolu’ya geldikleri
bilinmektedir. Kutalm›flo¤ullar›ndan Alp ‹lig ve Devlet ilk olarak Urfa ve Birecik taSIRA S‹ZDE
raflar›na gelirken
di¤er iki kardefl Süleyman ve Mansur ise kendilerine destek veren Türkmenlerle Orta Anadolu’ya geldiler. Süleymanflah 1075 y›l›nda Bizans valisi Martavkosta’n›n
elinden Konya’y›, ard›ndan da Romanos Makri idaresindeki
AMAÇLARIMIZ
Konya Takkeli da¤›n›n yamac›ndaki Gevale kalesini ele geçirdi. Süleymanflah k›sa
bir süre içerisinde zorluk çekmeden Konya’dan ‹znik’e kadar olan bölgeleri hâkimiyeti alt›na
1996,2, s.54). Süleymanflah’›n bu kadar genifl bir co¤rafK ald›
‹ T A(Turan,
P
yay› k›sa süre içinde ele geçirmesi, Bizans ‹mparatorlu¤u’nun bu dönemde içinde
bulundu¤u kar›fl›kl›klar ile ilgiliydi.
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
‹znik’in Fethi ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin Kuruluflu
1078 y›l›nda Bizans taht›n› ele geçirmek amac›yla isyan eden Bizans’›n Anadolu ordular› komutan› Nikiforos Votaniatis, Süleymanflah’›n deste¤i ile ‹stanbul üzerine
yürüyerek taht› ele geçirdi. Nikiforos Votaniatis ile Süleymanflah aras›ndaki dostluk ve iflbirli¤i Süleymanflah’›n 1080 y›l›nda Votaniatis’e karfl› ayaklanan Nikiforos
Melisinos’u deteklemesi ile son buldu. Süleymanflah’›n deste¤ini alan Melisinos, ‹stanbul üzerine giderken Anadolu’da u¤rad›¤› flehirlerde imparator gibi karfl›land›.
Bu flehirlerde ço¤unlu¤u Selçuklu kuvvetlerinden oluflan garnizonlar b›rakarak
baflkente do¤ru ilerleyen Melisinos bu s›rada di¤er bir taht iddiac›s› Aleksios Komninos’un ‹stanbul’da Bizans taht›na oturmas› ile amac›na ulaflamad› (Ostrogorsky,
1991, s.323-324). Nikiforos Melisinos’un ayaklanmas›n›n en önemli sonucu, güvenliklerinin sa¤lanmas› için flehirlere yerlefltirdi¤i Türk garnizonlar›n›n bir daha buralar› terk etmemeleri sonucu baflta ‹znik olmak üzere Bat› Anadolu’daki pek çok
flehrin Selçuklu hâkimiyetine girmesi olmufltur. Böylece ‹stanbul’un yan› bafl›ndaki ‹znik’i ele geçiren Süleymanflah, buras›n› kurdu¤u devletin merkezi yapt›.
‹znik’in Fethinden I. Haçl› Seferi’ne Kadar Bizans ve
Yeni Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081 - 1118) bat›daki Norman tehlikesi sebebiyle do¤u s›n›r›nda sükûneti sa¤lamak amac›yla 1081 y›l›nda Süleymanflah ile bir bar›fl antlaflmas› imzalad›. Bu antlaflma ile Süleymanflah da do¤uda fetihler yapma f›rsat› yakalam›fl oldu. 1082 y›l›nda Tarsus’u ertesi y›l Adana, Misis ve
Anazarba’y› ele geçirerek hemen hemen bütün Çukurova bölgesini fetheden Süleymanflah, 1085 y›l›nda Antakya’y› alarak Suriye’ye kadar ilerledi. Fakat Anadolu
Selçuklu sultan› 1086 y›l›nda Halep yak›nlar›nda Büyük Selçuklu sultan› Melikflah’›n kardefli ve Suriye hâkimi Melik Tutufl ile yapt›¤› savaflta hayat›n› kaybetti
(Turan, 1996,2, s.71 vd.).
Süleymanflah’›n Suriye seferine ç›karken ‹znik’in yönetimini b›rakt›¤› Ebu’l Kas›m adl› beyi, I. K›l›ç Arslan’›n (1092 - 1107) 1093 y›l›nda Anadolu’ya dönerek babas›n›n taht›na oturmas›na kadar geçen süre boyunca Anadolu Selçuklu Devleti’nin idaresini elinde tuttu.
1093 y›l› bafl›nda ‹znik’e dönerek Selçuklu taht›na oturan I. K›l›ç Arslan, babas› Süleymanflah’›n ölümünden sonra I. Aleksios Komninos’un Selçuklular›n hâkimiyetindeki bölgelerin büyük k›sm›n› ele geçirmifl olmas› sebebiyle Bizans’a karfl›
sald›r›ya geçti. I. K›l›ç Arslan, Marmara Denizi’nin güneyindeki bölgeleri ele geçirmek için u¤rafl›rken, kay›npederi olan ‹zmir hâkimi Çaka Bey de Çanakkale’ye
do¤ru ilerlemekteydi. Çaka Bey, daha önce imparatorlu¤un Balkanlardaki topraklar›nda faaliyetlerde bulunan Peçenek Türkleri ile Bizans’a karfl› bir iflbirli¤i yapm›fl
ancak I. Aleksios Komninos’un 1091 Nisan’›nda di¤er bir Türk kavmi olan Kumanlarla anlaflarak Peçenekleri neredeyse tamamen imha ettirmesiyle bu ittifak sonuçsuz kalm›flt›. Peçenek tehlikesini bu flekilde bertaraf eden I. Aleksios Komninos,
Çaka Bey’e karfl› da damad› I. K›l›ç Arslan’› kulland›. Selçuklu sultan›’na yazd›¤›
mektuplar neticesinde. I. K›l›ç Arslan kay›npederini öldürttü (Turan, 1996,2, s.98).
I. K›l›ç Arslan’›n saltanat› dönemindeki en önemli geliflme I. Haçl› Seferi’dir. Bu
müdahale sayesinde Bizans ‹mparatorlu¤u, Türkleri k›y› bölgelerinden tamamen
uzaklaflt›rmay› baflarm›flt›r.
119
120
Bizans Tarihi
Haçl› Seferi’nden Miriokefalon’a Kadar Bizans ve Anadolu
Selçuklu Devleti
fiahinflah: fiahinflah’›n ad›
baz› araflt›rmac›lar
taraf›ndan Melikflah olarak
da verilmektedir.
I. K›l›ç Arslan’›n 1107 y›l›nda Büyük Selçuklu Devleti beylerinden Çavl› ile yapt›¤› savaflta hayat›n› kaybetmesinden o¤lu fiahinflah’ ›n (1110-1116) iktidar› ele geçirmesine kadar Selçuklu taht› üç y›l bofl kald›. Bu süre içinde Anadolu Selçuklu
Devleti büyük bir sars›nt› geçirdi. 1116 y›l›nda I. Mesud, (1116 - 1156) kay›npederi Daniflmendli Emir Gazi’nin yard›m› ile kardefli fiahinflah’› ortadan kald›rarak Selçuklu taht›n› ele geçirmifltir. Bu olaydan iki y›l sonra I. Aleksios Komninos’un ölümüyle Bizans iktidar›nda de¤ifliklik olmufl ve yerini o¤lu II. ‹oannis Komninos
(1118 - 1143) alm›flt›r. II. ‹oannis, imparator olduktan sonra babas›n›n zaman›nda
Bizans hâkimiyetindeki bölgelere ak›nlar düzenleyen Türklerin faaliyetlerine son
vermek için harekete geçti. 1119 y›l›nda Denizli üzerine giden II. ‹oannis, Selçuklu valisi Baflara’y› ma¤lup ederek Denizli’yi tekrar Bizans arazisine katt›. Bir y›l
sonra yeniden Türkler üzerine sefere ç›kan imparator, Uluborlu’yu ele geçirdi
(Turan, 1996,2, s.161).
‹mparatorlu¤un Balkanlardaki topraklar›n› ya¤malayan Peçenekleri 1122/23’de
ma¤lup ettikten sonra Macarlar› da itaat alt›na alan II. ‹oannis Komninos, bat› s›n›r›n› emniyet alt›na ald›ktan sonra tekrar Anadolu’daki durumla ilgilendi. 1130 y›l›nda Karadeniz Bölgesi’ndeki Türkler üzerine sefere ç›kan II. ‹oannis, Kastamonu’yu
ele geçirdi. Fakat imparatorun ‹stanbul’a dönmesinden hemen sonra flehir yeniden
Türklerin eline geçti (Turan, 1996,2, s.171).
Anadolu Selçuklu Devleti ve Daniflmendliler aras›ndaki rekabetten faydalanan
II. ‹oannis Komninos 1134 y›l›nda Selçuklu sultan› I. Mesud ile ittifak kurarak Daniflmendliler üzerine sefere ç›kt›. Bu sefer s›ras›nda sultan I. Mesud’un aralar›ndaki antlaflmay› bozarak Daniflmendlilerin taraf›na geçmesine ra¤men imparator,
Kastamonu ve Çank›r› flehirlerini ele geçirmeyi baflard›. Bununla birlikte Bizans’›n
bölgedeki hâkimiyeti pek uzun sürmedi ve Türkler bu flehirleri bir süre sonra yeniden feth etti. II. ‹oannis Komninos 1139 y›l›nda Daniflmendlilerin merkezi Niksar
üzerine giderek flehri kuflatt›. Ancak baflar›l› olamayarak kuflatmay› kald›r›p ‹stanbul’a geri döndü.
II. ‹oannis Komninos’un 1143 y›l›nda Suriye üzerine ç›kt›¤› sefer s›ras›nda Kilikya’da ölmesinin ard›ndan o¤lu I. Manuil Komninos (1143 - 1180) imparator oldu. Babas›n›n siyasetini devam ettiren I. Manuil Komninos tüm dikkatini Anadolu’daki Türkler ile mücadeleye verdi. ‹stanbul’da düzeni sa¤lad›ktan sonra büyük
bir ordu ile Anadolu’ya hareket eden I. Manuil Komninos, Akflehir’i ele geçirdikten sonra ilerleyiflini sürdürerek Selçuklu baflkenti Konya önlerine geldi (1146).
Uzun ve fliddetli bir kuflatmaya ra¤men bir sonuç elde edemeyen I. Manuil, Avrupa’da ikinci bir Haçl› seferinin bafllad›¤› haberinin gelmesiyle kuflatmaya son vererek geri çekildi.
Sultan I. Mesud’un 1155 y›l›nda ölmesinin ard›ndan o¤lu II. K›l›ç Arslan (11551192) Selçuklu taht›na oturdu. Uzun bir aradan sonra tekrar Anadolu’daki geliflmelerle ilgilenen I. Manuil Komninos 1158 y›l›nda Çukurova seferine ç›kt›. ‹mparator
dönüflü s›ras›nda Larende ve Kütahya yak›nlar›nda Türkmenlerin sald›r›s›na u¤rayarak a¤›r kay›plar verdi. Bir y›l sonra bu kez do¤rudan Selçuklular üzerine sefere
ç›kan imparator Eskiflehir yak›nlar›nda Türkmen sald›r›lar›na u¤rayarak bir sonuç
elde edemeden ‹stanbul’a döndü. 1160 y›l›nda özellikle Menderes bölgesindeki
Türklerin faaliyetlerine son vermek için bir sefer düzenleyen imparator bölgede
duruma hâkim olduktan sonra baflkente döndü. Selçuklulara karfl› her y›l büyük
ordularla düzenlenen seferlere ra¤men kal›c› bir sonuç elde edemeyen I. Manuil
Komninos, II. K›l›ç Arslan’a karfl› Anadolu’daki Daniflmendli melikleri ile iflbirli¤i
yapma karar› ald›. Bizans imparatorunun deste¤ini alan Daniflmendliler karfl›s›nda
güç duruma düflen II. K›l›ç Arslan bu ittifak› parçalamak amac›yla I. Manuil’e daha
önce Bizans’a ait olan pek çok flehri geri verece¤ini, bunun d›fl›nda elindeki H›ristiyan esirleri de serbest b›rakaca¤›n› bildiren bir mektup göndererek anlaflma teklifinde bulundu. Bu teklifi olumlu karfl›lan›nca II. K›l›ç Arslan imparator ile yüzyüze görüflmek için ‹stanbul’a gitti (Niketas, 1995, s.81). Uzun süre kald›¤› ‹stanbul’dan Bizans imparatoru ile bir antlaflma yaparak ayr›lan II. K›l›ç Arslan bu flekilde Anadolu’daki rakiplerine karfl› büyük bir avantaj sa¤lad›. II. K›l›ç Arslan’›n rakiplerine karfl› üstünlük sa¤layarak Anadolu’da birli¤i sa¤lamas›, buna karfl›l›k kendisi ile yapt›¤› antlaflman›n flartlar›n› yerine getirmemesi üzerine I. Manuil Komninos ye¤eni Andronikos Vatacis’i bir miktar kuvvetle Paflagonia bölgesine gönderirken, kendiside 1176 y›l› ilkbahar›nda büyük bir ordu ile Selçuklu baflkenti Konya’y› ele geçirmek üzere ‹stanbul’dan yola ç›kt›.
Denizli ve Homa’y› geçen imparator, Düzbel-Karl›-Haydarl›-Karadilli-Uzunp›nar-Karam›k üzerinden dar bir geçidin hemen giriflinde bulunan Miriokefalon adl›
kalenin bulundu¤u yere ulaflt›. Bizans ordusu bu bo¤azda Selçuklu kuvvetleri taraf›ndan pusuya düflürülerek tamamen imha edildi (17 Eylül 1176) (Demirkent, D‹A-6, ‹stanbul 1992, s.238). ‹mparator’un esir edilmesi an meselesiyken II. K›l›ç Arslan beklenmedik bir flekilde I. Manuil Komninos ile anlaflmay› tercih etti. Devrin
kaynaklar›nda ayr›nt›l› bilgi verilmeyen bu antlaflmaya göre imparator Dorileon ve
Isparta’n›n Uluborlu ilçesinin yak›nlar›nda olan Suvleon kalelerinin y›k›lmas›n› taahhüt etmekteydi. Bizans tarihindeki en a¤›r yenilgilerden birisi olan bu büyük
bozgunla Bizans ‹mparatorlu¤u’nun Türkleri Anadolu’dan ç›karma ümidi son bulmufl oluyordu.
Miriokefalon’dan IV. Haçl› Seferine Kadar Bizans ve
I. Manuil Komninos’un II. K›l›ç Arslan ile yapt›¤› antlaflma flartlar›n› tam olarak yerine getirmemesi Selçuklu-Bizans çat›flmalar›n›n yeniden bafllamas›na sebep oldu.
II. K›l›ç Arslan 1177 y›l›nda kaynaklarda ismi Atapakes (Atabey) olarak geçen bir
beyini k›y› bölgelerine kadar tüm Menderes bölgesini ya¤malamakla görevlendirdi. Ayr›ca Selçuklu Devleti’ne tabi Türkmenlerin Bizans arazilerine ak›nlar› tekrar
bafllad›. I. Mauel Komninos özellikle Türkmen ak›nlar›na son vermek amac›yla
1178 ve 1179 y›llar›nda bizzat ordusunun bafl›nda Anadolu’ya iki sefer düzenlediyse de bir sonuç elde edemedi.
I. Manuil Komninos’un 1180 y›l›nda ölümünden 1204 y›l›ndaki IV. Haçl› Seferine kadar geçen süre boyunca Bizans ‹mparatorlu¤u’nun içine düfltü¤ü kar›fl›kl›klar Selçuklu hâkimiyetinin yay›lmas›na katk›da bulunmufltur. Baflta Uluborlu ve
Kütahya gibi önemli merkezleri ele geçiren Selçuklu kuvvetleri Denizli ve Alaflehir
çevresindeki tüm bölgeleri de kontrol alt›na alm›fllard›r.
II. K›l›ç Arslan’›n 1192 y›l›nda ölümünün ard›ndan Selçuklu taht›na o¤ullar›ndan I. G›yaseddin Keyhüsrev oturdu. Ancak onun bu ilk saltanat› pek uzun sürmedi ve kardefli II. Rükneddin Süleymanflah (1196 - 1204) taraf›ndan iktidardan uzaklaflt›r›larak ülkeyi terk etmek zorunda b›rak›ld›. II. Rükneddin Süleymanflah’a ra¤men Anadolu’da kalamayaca¤›n› anlayan I. G›yaseddin Keyhüsrev, Bizans imparatoru III. Aleksios’un deste¤ini sa¤lamak için ‹stanbul’a gitmeye karar verdi. ‹stan-
121
Paflagonia: Sakarya ve
K›z›l›rmak nehirleri aras›nda
kalan ve kuzeyde Sinop’tan,
Bart›n’a kadar Karadeniz
sahillerine ulaflan ve
merkezi Çank›r› olan
bölgenin Bizans
dönemindeki ad›d›r.
122
Bizans Tarihi
bul’da çok iyi karfl›lanan ve a¤›rlanan Keyhüsrev bununla birlikte Bizans imparatorundan taht› ele geçirebilmesi için gerekli olan deste¤i alamad›. 1204 y›l›ndaki
Latin iflgaline kadar ‹stanbul’da kalan I. G›yaseddin Keyhüsrev, bu arada Bizans
soylular›ndan Manuil Mavrozomis’in k›z›yla evlendi.
Haçl› Seferinden Köseda¤ Bozgununa Kadar Bizans ve
Frigya: Anadolu
yar›madas›n›n bat› k›sm›nda
Sakarya nehri ile Büyük
Menderes ›rmaklar› aras›nda
kalan bölgenin ad›d›r.
Papa III. Innocentius’un (1198 - 1216) ça¤r›s›yla bafllayan IV. Haçl› Seferi, 1204 Nisan’›nda ‹stanbul’un Haçl› kuvvetleri taraf›ndan iflgali ve Bizans baflkentinde elli
yedi y›l boyunca hüküm sürecek bir Latin ‹mparatorlu¤u’nun kurulmas› ile sonuçland›. ‹stanbul’un Latinler taraf›ndan ele geçirilmesinin ard›ndan flehri terk eden
baz› Bizans soylular› imparatorlu¤un de¤iflik bölgelerinde Bizans’›n devam›n› sa¤layan devletler kurdular. Bu devletler içerisinde en önemlisi 1261 y›l›nda ‹stanbul’daki Latin iflgaline son vererek Bizans’› yeniden ihya edecek olan ‹znik ‹mparatorlu¤u idi.
Latin iflgali dolay›s›yla ‹stanbul’dan ayr›lanlar aras›nda I. G›yaseddin Keyhüsrev
de vard›. Ailesi ve maiyetindekilerle birlikte kay›npederi Mavrozomis’in yan›na giden Keyhüsrev, Konya’ya dönünceye kadar onunla birlikte kald›.
II. Rükneddin Süleymanflah’›n 1204 y›l›nda ölümünün ard›ndan Selçuklu devlet
adamlar› taraf›ndan Konya’ya davet edilen I. G›yaseddin Keyhüsrev (1204 - 1210)
yaklafl›k dokuz y›ll›k bir aradan sonra Selçuklu taht›na yeniden oturdu (fiubat
1205). I. Teodoros Laskaris (1204 - 1222) ve I. G›yaseddin Keyhüsrev aras›ndaki
iliflkiler bafllang›çta dostça idi. ‹stanbul’daki Latin ‹mparatorlu¤u ile Selçuklu topraklar› aras›nda bir tampon oluflturan ‹znik ‹mparatorlu¤u ile 1206 y›l›nda bir dostluk antlaflmas› imzalanm›flt›. Ancak bu durum pek uzun sürmedi. Bu s›rada, Keyhüsrev’i ‹stanbul’da misafir eden ve Latin iflgalinin ard›ndan flehri terk eden III.
Aleksios Angelos, (1195 - 1203) sultan›n yan›na gelerek damad› I. Teodoros Laskaris’i flikâyet etti. III. Aleksios, kendi hakk› oldu¤unu iddia etti¤i ‹znik taht› için Keyhüsre’den yard›m talep etti. Keyhüsrev, ‹znik’i almak için hemen harekete geçti.
Bir elçi arac›l›¤›yla gönderdi¤i mektupta taht›n Aleksios’a devredilmesini isteyen
Keyhüsrev, bu talebi geri çevrilince III. Aleksios’u da yan›na alarak Laskaris üzerine yürüdü. Fakat 1211 y›l›nda Yalvaç’›n 1 km kuzeydo¤usundaki Antiokheia yak›nlar›nda meydana gelen savaflta Selçuklu sultan› hayat›n› kaybetti (Turan, 1996,2,
s.288 vd.).
I. G›yaseddin Keyhüsrev’in ölümünden sonra Selçuklu taht›na oturan o¤lu I. ‹zzeddin Keykavus (1210 - 1220), ‹znik ‹mparatorlu¤u ile anlaflmay› tercih etti. I. Teodoros Laskaris ile I. ‹zzeddin Keykavus aras›nda yap›lan bu antlaflma uzun süre
geçerlili¤ini korumufl ve iki taraf›n s›n›r kuvvetleri aras›ndaki çat›flmalar d›fl›nda elli y›l boyunca iki devlet aras›nda büyük çapl› bir savafl olmam›flt›r. Bununla birlikte bu dönemde özellikle Denizli ve Menderes havzas›na gerçekleflen Türkmen
göçleri bölgenin demografik yap›s›n›n de¤iflmesine sebep olmufltur. Türk kökenli
Kumanlar› kullanarak Bat› Anadolu’daki Türkmen yay›l›fl›na engel olmak isteyen
‹znik yönetimi Balkanlardan aileleriyle birlikte göçürdü¤ü kalabal›k bir Kuman
toplulu¤unu Menderes havzas› ve Frigya bölgesine yerlefltirdi. Fakat al›nan bu önlem bir ifle yaramad›¤› gibi Kumanlar›n Türkmenlerle kar›flmas›yla bölgenin Türkleflmesi h›z kazand›.
I. ‹zzeddin Keykavus’un saltanat› döneminde Bizans-Selçuklu iliflkilerindeki
önemli geliflmelerden birisi de, Trabzon ‹mparatorlu¤u’nun Anadolu Selçuklu Devleti’ne tabi hale gelmesidir. 1214 y›l›nda Selçuklu kuvvetlerinin Sinop kuflatmas›
123
devam ederken, Trabzon d›fl›nda avlanan imparator Aleksios Komninos, Selçuklu
askerleri taraf›ndan esir edilmiflti. Esir imparator, serbest b›rak›lmas› için I. ‹zzeddin Keykavus ile yapt›¤› antlaflma gere¤i vasal› oldu¤unu kabul etti¤i Selçuklu sultan›’na Sinop’u teslim etmifltir (Ostrogorsky, 1991, s.399). Trabzon ‹mparatorlu¤u’nun Selçuklulara tabiyeti 1243 y›l›ndaki Köseda¤ bozgununa kadar devam etmifl, bu tarihten sonra Anadolu Selçuklu Devleti gibi onlar da Mo¤ollara tabi hale
gelmifllerdir.
Köseda¤ Bozgunundan Anadolu Selçuklu Devleti’nin
Y›k›l›fl›na Kadar Yaflanan Geliflmeler
III. ‹oannis Vatacis (1222 - 1254), Selçuklular›n Köseda¤ Savafl›’nda ma¤lup oldu¤unu ö¤rendi¤inde Mo¤ollar›n ‹znik ‹mparatorlu¤u’nun topraklar›na da sald›rmalar›ndan endiflelendi¤inden, Mo¤ollara karfl› Selçuklu sultan› II. G›yaseddin Keyhüsrev ile antlaflma yapt›. Bizans kaynaklar›nda verilen bilgilere bak›l›rsa; Köseda¤
yenilgisinin ard›ndan II. G›yaseddin Keyhüsrev (1237 - 1245), III. ‹oannis’e yazd›¤› mektupta Mo¤ollara karfl› iflbirli¤i yapmalar›n›n zorunlu oldu¤unu, zira Selçuklu ülkesinin istila edilmesi durumunda s›ran›n ‹znik ‹mparatorlu¤una gelece¤i ifade edilmekteydi. Menderes ›rma¤› kenar›ndaki Tripoli’de buluflan iki hükümdar
Mo¤ollara karfl› birlikte hareket edeceklerine dair bir antlaflma imzalad›lar. Ancak
beklenenin aksine Mo¤ollar ‹znik ‹mparatorlu¤u’na sald›rmad› (Demirkent, D‹A-6,
‹stanbul 1992, s.239).
1256 y›l›nda ikinci defa Anadolu’ya giren Mo¤ol komutan› Baycu Noyan taraf›ndan ma¤lup edilen II. ‹zzeddin Keykavus (1246 - 1256 ikinci defa 1257 - 1262),
hayat›n› kurtarmak için ailesi ve maiyetindekilerle birlikte ‹znik’e II. Teodoros Laskaris’in yan›na s›¤›nd›. Baycu Noyan’›n Anadolu’dan ayr›lmas›n›n ard›ndan II. ‹zzeddin Keykavus ülkesine geri dönerek tekrar tahta oturdu. Ancak 1262 y›l›nda
Mo¤ol bask›s› sonucu bir kez daha ülkesini terk etmek zorunda kald› ve bu sefer
‹stanbul’a gitti (Turan, 1996,2, s.497-498). Bu s›rada Bizans taht›nda 1261 y›l›nda
Latinlerin elinden ‹stanbul’u alarak Bizans’› yeniden ihya eden VIII. Mihail Paleologos bulunmaktayd›. VIII. Mihail Paleologos’un (1259 - 1282) bafllang›çta çok iyi
karfl›lad›¤› II. ‹zzeddin Kaykavus’a karfl› olan tavr› daha sonra aniden de¤iflmifl ve
Selçuklu sultan›n› Meriç Nehri a¤z›ndaki Enez Kalesi’ne hapsettirmiflti (1262). Ayr›ca, II. Keykavus ile birlikte ‹stanbul’a gelen beylerini Ayasofya’da H›ristiyanl›¤›
kabule zorlam›fl ve buna uymayanlar› öldürtmüfltür. II. ‹zzeddin Keykavus’un Bizans imparatoru taraf›ndan hapsedildi¤ini ö¤renen Alt›n Ordu han› Berke’nin gönderdi¤i kuvvetler Enez’e kadar gelerek II. Keykavus ile o¤ullar› Mesud ve Geyumers’i de yanlar›na alarak K›r›m’a götürdüler (Turan, 1996,2, s.500). II. Keykavus
1279/80 y›l›na kadar K›r›m’da yaflad›ktan sonra burada öldü.
Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurulmas›n›n ard›ndan yo¤unlaflan Türk-Bizans
SIRA S‹ZDE‹liflkilerinde
dönüm noktas› olan geliflmeleri sonuçlar› ile de¤erlendiriniz.
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
124
Bizans Tarihi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Bizans - Büyük Selçuklu Devleti aras›ndaki iliflkileri aç›klayabilmek
1015/1016’da Ça¤r› Bey’in Van Gölü havzas›ndaki Ermeni Vaspurakan Krall›¤›’n›n topraklar›n›
hedef alan keflif mahiyetindeki ak›n› ile bafllayan
Bizans-Selçuklu temaslar› bu tarihten sonra artarak devam etmifltir. Selçuklu sultan› Alp Arslan’›n
26 A¤ustos 1071 tarihinde Bizans imparatoru IV.
Romanos Diogenis’e karfl› elde etti¤i zafer Bizans-Selçuklu iliflkilerinde dönüm noktas› teflkil
etmektedir. Çünkü Malazgirt Savafl› öncesinde
Anadolu’da Türk yerlefliminden söz etmek güçtür. Oysa ki, bu zaferden sonra Türkler art›k ele
geçirdikleri bölgelerde kal›c› olarak yerleflmeye
bafllam›fllard›r.
Haçl› seferlerinin Bizans’a ve ‹slam dünyas›na
etkisini aç›klayabilmek
27 Kas›m 1095’te Papa II. Urbanus’un Clermont
Konsili’nde yapt›¤› ça¤r›yla bafllayan Haçl› Seferleri, Antakya, Urfa, Trablus ve Kudüs’ün zapt
edildi¤i birinci seferin d›fl›nda baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. Nitekim 1101 y›l›nda üç kol halinde Anadolu’dan geçmeye çal›flan Lombard, Frans›z ve Almanlardan oluflan Haçl› ordular›, II. Haçl› Seferi’ne kat›lan ve 1147’de Selçuklu topraklar›ndan geçmeye çal›flan Alman kral› III. Konrad
ve Fransa kral› VII. Louis’in ordular›, Türkler taraf›ndan neredeyse tamamen imha edilmifltir. IV.
Haçl› Seferi ise Venedik Doçu Enrico Dandalo’nun müdahalesi ile as›l amac›ndan saparak
1204 Nisan›’nda ‹stanbul’un Haçl›lar taraf›ndan
ele geçirilerek burada bir Latin ‹mparatorlu¤u’nun kurulmas› ile sonuçlanm›flt›r.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Anadolu’nun fethini ve ‹slamlaflmas›n› tart›flabilmek
Anadolu Selçuklu sultanlar›, kurduklar› devletin
s›n›rlar›n› geniflletmek için yapt›klar› seferler s›ras›nda ele geçirdikleri bölgelerde asayifl ve huzurun temini için gerekli tedbirleri alm›fllard›r.
Onlar›n adil idaresi XI. yüzy›l›n ilk yar›s›ndaki
Selçuklu ak›nlar› s›ras›nda tedirgin olan yerli nüfusun, Selçuklu yönetimine güven ve sadakatle
ba¤lanmalar›n› temin etmifltir. XIII. yüzy›l›n son
çeyre¤i ile XIV. yüzy›l›n ilk yar›s› aras›nda Bat›
Anadolu’nun fethedilmesiyle Anadolu’nun siyasî
ve demografik yap›s› tamamen de¤iflmifltir.
Bizans ile Anadolu Selçuklular› aras›ndaki münasebeti aç›klayabilmek
XII. yüzy›l›n son çeyre¤ine kadar Anadolu’daki
güç dengesinin Bizans lehine oldu¤u görülmektedir. Ancak 1176 y›l›ndaki Miriokefalon Savafl›’nda II. K›l›ç Arslan’›n elde etti¤i zaferle Bizans
‹mparatorlu¤u’nun Türkleri Anadolu’dan ç›karma ümitleri son buldu. Bununla birlikte 1204 Nisan›’nda ‹stanbul’un Latinler taraf›ndan iflgal edilmesinin ard›ndan I. Teodoros Laskaris taraf›ndan
kurulan ‹znik ‹mparatorlu¤u yar›m as›r boyunca
Bat› Anadolu’daki son Bizans topraklar›n› fethetmek isteyen Türkler için afl›lmaz bir engel oluflturmufltur. Ancak 1261’de ‹stanbul’daki Latin iflgaline son verilerek baflkentin yeniden ‹stanbul’a
tafl›nmas›n›n ard›ndan de¤iflen flartlar gere¤i tüm
dikkatin bat› yönündeki mücadelelere çevrilmesiyle bölgedeki Bizans hâkimiyeti k›sa süre içinde son bulmufltur.
125
1. Bizans ‹mparatorlar›ndan II. Vasil, Gürcistan’›n bir
k›sm›n› ve Vaspurakan Ermeni Krall›¤›’n›, IX. Konstantinos Monomahos ise Ermeni Ani Krall›¤›’n› Bizans topraklar›na katm›flt›r. Bu bilgiye göre afla¤›daki ifadelerden
hangisi yanl›flt›r?
a. Bizans ‹mparatorlu¤u’nun egemenlik alan› genifllemifltir.
b. Bizans ile Selçuklular aras›nda bir tampon bölge
kalmam›flt›r.
c. Anadolu, Selçuklu sald›r›lar›na aç›k hale gelmifltir.
d. Gürcüler ve Ermeniler Bizans aleyhine ittifak
kurmufllard›r.
e. Her iki imparator da yay›lmac› bir politika takip
etmifltir.
2. Pasinler Savafl›’ndan sonra Bizans ‹mparatoru IX.
Konstantinos Monomahos ile Selçuklu Sultan› Tu¤rul
Bey aras›ndaki bar›fl görüflmelerinde; Tu¤rul Bey daha
önce Abbasî Halifeli¤i’ne ödenen y›ll›k verginin, kendilerine ödenmesini istemifl ancak Bizans ‹mparatoru bunu kabul etmemifltir. Bu bilgiye göre, afla¤›daki
ifadelerden hangisine ulafl›lamaz?
a. Tu¤rul Bey Bizans ‹mparatorlu¤u’na otoritesini
kabul ettirmek istemifltir.
b. Bizans’a karfl› siyasî üstünlük elde edilmifltir.
c. Bizans’a karfl› Selçuklular ile Abbasi halifeli¤i ittifak kurmufltur.
d. Selçuklu sultan› bu zaferden maddi kazanç sa¤lamak istemifltir.
e. Bizans ‹mparatorlu¤u ile yap›lan savafl› Selçuklular kazanm›flt›r.
3. Malazgirt Savafl› öncesinde Anadolu’da kal›c› bir
Türk yerlefliminden söz etmek güçtür. Fakat bu zaferden sonra Türkler art›k ele geçirdikleri bölgelerde kal›c› olarak yerleflmeye bafllam›fllard›r. Bu bilgiye göre
afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹lk ak›nlar daha çok ganimet elde etme amac›
taflmaktad›r.
b. Malazgirt Savafl›’n›n ard›ndan Anadolu’nun demografik yap›s› de¤iflmifltir.
c. Bu savafltan sonra Bizans’ta taht için iç mücadele artm›flt›r.
d. Anadolu Türk yerleflimine aç›lm›flt›r.
e. Malazgirt zaferiyle Bizans’›n Anadolu’daki varl›¤› tamamen sona ermifltir.
4. Selçuklular Anadolu’da Bizans, Ermeni, Gürcü ve
Haçl›lar ile mücadele etmifllerdir. Bu bilgiye göre Selçuklular ile ilgili afla¤›daki yarg›lardan hangisine ulafl›labilir?
a. Halifeli¤in koruyuculu¤unu üstlenmifllerdir.
b. Anadolu’yu Türk Yurdu haline getirmeye çal›flm›fllard›r.
c. ‹slâm dünyas›n›n birli¤ini sa¤lam›fllard›r.
d. Bizans’›n Anadolu’daki varl›¤›na son vermifllerdir.
e. ‹slâm dünyas›n›n dinî liderli¤ini üslenmifllerdir.
5. Afla¤›dakilerden hangisi XI ve XII. yüzy›llar aras›nda gerçekleflen 1048 Pasinler, 1071 Malazgirt ve 1176
Miriokefalon savafllar›n›n ortak özellikleri aras›nda
gösterilemez?
a. Anadolu’nun Türkleflmesine katk› sa¤lamas›,
b. Selçuklu-Bizans rekabeti nedeniyle gerçekleflmesi,
c. Selçuklular›n egemenlik alanlar›n› geniflletmesi,
d. Bizans’›n Anadolu’daki varl›¤›n› sona erdirmesi,
e. Selçuklular aç›s›ndan zaferle sonuçlanmas›,
6. Afla¤›dakilerden hangisi Haçl› seferlerinin yöneldi¤i bölgelerin siyasi yap›s›n› de¤ifltirdi¤inin göstergesi
de¤ildir?
a. Anadolu Selçuklu Devleti’nin merkezinin ‹znik’ten Konya’ya tafl›nmas›
b. Bizans’›n Bat› Anadolu’yu ele geçirmesi
c. Akdeniz limanlar›n›n önem kazanmas›
d. Kudüs ve ‹stanbul’da Latin krall›klar›n›n kurulmas›.
e. Urfa, Antakya ve Trablussam’da Haçl› Kontluklar›n›n kurulmas›.
7. Haçl›lar aç›s›ndan I. Haçl› Seferi’nin ayr› bir önemi
vard›r. Çünkü bu seferde çok a¤›r kay›plar verilmifl olsa da baflar›l› olan tek seferdir. Do¤uda çok önemli sayd›klar› baz› kale ve flehirler Müslümanlardan alm›fl, buralarda birer feodal devlet kurmufllard›r.Bu bilgilere göre afla¤›daki ifadelerden hangisine ulafl›lamaz?
a. Derebeylik rejimi Ortado¤u’da da kurulmufltur.
b. Haçl› Seferleri genellikle amac›na ulaflamam›flt›r.
c. Avrupa ‹slâm dünyas›ndan bilimsel alanda etkilenmifltir.
d. I. Haçl› seferi Avrupal›lar aç›s›ndan baflar›yla
sonuçlanm›flt›r.
e. Müslümanlar toprak kaybetmifltir.
126
Bizans Tarihi
8. Afla¤›dakilerden hangisi III. ‹oannis Vatacis’in Selçuklular›n Köseda¤ Savafl›’nda ma¤lup oldu¤unu ö¤rendi¤inde, Mo¤ollara karfl› Selçuklu sultan› II. G›yaseddin Keyhüsrev ile antlaflma yapmas›n›n nedenlerinden biridir?
a. Bizans’›n Selçuklulara karfl› siyasî üstünlük elde
etmek istemesi
b. Mo¤ollar›n Bizans topraklar›na da sald›rmalar›ndan endiflelenmesi
c. Bizans’›n hâkimiyet sahalar›n› geniflletmek istemesi
d. Mo¤ol-Selçuklu ittifak›na engel olmak istemesi
e. Selçuklular›n Bizans’a tabi hale gelmesini istemesi
9. Selçuklu Sultanlar› ele geçirdikleri bölgelerde yaflayan gayr-i müslim ahaliyi kendi tebaas› olarak görmüfl
ve onlar›n da Müslüman halk›n sahip oldu¤u haklara
sahip olmalar›n› sa¤lam›flt›r. Bu bilgiye göre Selçuklu
yönetimi ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Selçuklu Sultanlar›n›n adaletli ve hoflgörülü bir
siyaset takip etmesi
b. Gayr-i müslim ahalinin Türk yönetimini benimsemesi
c. Yerli halk ile Türklerin kaynaflmas›
d. Bizans flehirlerinin canl›l›¤›n› kaybetmesi
e. Selçuklu ülkesinde inanç özgürlü¤ünün olmas›
10. Bizans ‹mparatorlu¤u’nun varl›¤› aç›s›ndan Anadolu hayatî bir öneme sahiptir ve ‹mparatorlu¤un gücü
her zaman Anadolu’daki konumu ile orant›l› olmufltur.
Bu durum Anadolu’nun hangi özellikleri ile aç›klanamaz?
a. Önemli ticaret yollar› üzerinde bulunmas›
b. Topraklar›n›n verimli olmas›
c. Bizans ordusunun en önemli asker kayna¤›
olmas›
d. Toplanan vergilerle Anadolu’nun Bizans aç›s›ndan önemli bir gelir kayna¤› olmas›
e. Anadolu’da farkl› etnik kökene mensup halklar›n yaflamas›.
1. d
2. c
3. e
4. b
5. d
6. c
7. c
8. b
9. d
10. e
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Ça¤r› Bey’in Anadolu
Seferi ve Türkmen Ak›nlar›” bölümünü yeniden
okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Tu¤rul Bey Dönemi
(1040 - 1063)” bölümünü yeniden dikkatle gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Malazgirt Savafl› ve
Sonuçlar›” ile “Anadolu’nun Siyasî ve
Demografik Yap›s›ndaki De¤iflim” bölümlerini
yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Anadolu’nun Fethi ve
‹slamlaflmas›” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Pasinler Savafl› (1048)”
“Malazgirt Savafl› ve Sonuçlar›” ve “Haçl› Seferinden Miriokefalon’a Kadar Bizans ve Anadolu
Selçuklu Devleti” bölümlerini yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Haçl› Seferleri, Bizans
ve ‹slam Dünyas›” bölümünü yeniden
okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “I. Haçl› Seferi (1096 1099)” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Köseda¤ Bozgunundan Anadolu Selçuklu Devleti’nin Y›k›l›fl›na Kadar Yaflanan Geliflmeler” bölümünü yeniden
okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Selçuklu Sultanlar›n›n
Takip Etti¤i Siyaset” bölümünü yeniden
okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Anadolu’nun Siyasî ve
Demografik Yap›s›ndaki De¤iflim” bölümünü
yeniden okuyunuz.
127
S›ra Sizde 1
Bizans ‹mparatorlu¤u ile Büyük Selçuklu Devleti aras›ndaki münasebetler Selçuklu Devleti’nin kurulmas›
öncesinde bafllam›flt›r. 1015/1016’da Ça¤r› Bey’in Van
Gölü havzas›ndaki Ermeni Vaspurakan Krall›¤›’n›n topraklar›n› hedef alan keflif mahiyetindeki ak›n› ile bafllayan temaslar artarak devam etmifltir. Selçuklu sultan›
Alp Arslan’›n 26 A¤ustos 1071 tarihinde Bizans imparatoru IV. Romanos Diogenis’i ma¤lup ve esir etti¤i Malazgirt zaferi Bizans-Selçuklu iliflkilerinde bir dönüm
noktas›n› oluflturur. Zira Malazgirt Savafl› öncesinde
Anadolu’da Türk yerlefliminden söz etmek güçtür. Fakat bu zaferden sonra Türkler art›k ele geçirdikleri bölgelerde kal›c› olarak yerleflmeye bafllam›fllard›r.
S›ra Sizde 2
Papa II. Urbanus’un 27 Kas›m 1095’te Clermont Konsili’nde yapt›¤› ça¤r›yla bafllayan ve bundan sonra defalarca tekrarlanan Haçl› Seferleri, birinci seferin d›fl›nda
baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. I. Haçl› Seferi s›ras›nda
güçlü Haçl› ordular› sayesinde Bizans ‹mparatorlu¤u,
Türkleri k›y› bölgelerinden tamamen uzaklaflt›rmay› da
baflarm›flt›r. 1101 y›l›nda üç kol halinde Anadolu’dan
geçmeye çal›flan Lombard, Frans›z ve Almanlardan oluflan Haçl› ordular›, II. Haçl› Seferi’ne kat›lan ve 1147’de
Selçuklu topraklar›ndan geçmeye çal›flan Alman Kral›
III. Konrad ve Fransa Kral› VII. Louis’in ordular›, Türkler taraf›ndan neredeyse tamamen imha edilmifltir. Papa III. Innocentius’un ça¤r›s› ile düzenlenen IV. Haçl›
Seferi ise Venedik Doçu Enrico Dandalo’nun müdahalesi ile as›l amac›ndan saparak 1204 Nisan›’nda ‹stanbul’un Haçl›lar taraf›ndan ele geçirilerek burada bir Latin ‹mparatorlu¤u’nun kurulmas› ile sonuçlanm›flt›r.
S›ra Sizde 3
Anadolu Selçuklu sultanlar›, devlet s›n›rlar›na dahil edilen bölgelerde yaflayan gayr-i müslim ahaliyi de kendi
tebaas› olarak gördüklerinden onlar›n da Müslüman
halkla ayn› haklara sahip olmalar›n› sa¤lam›flt›r. XIII.
yüzy›l›n son çeyre¤i ile XIV. yüzy›l›n ilk yar›s› aras›nda
Bat› Anadolu’nun fethedilmesiyle bölgenin siyasî yap›s›
tamamen de¤iflmifl ve Türkler, Anadolu’nun hâkimi haline gelmifllerdir. Yap›lan fetihler her s›n›ftan flehirli ve
göçebe unsurun yo¤un göçleri sayesinde kal›c› hale
gelmifl, Anadolu’nun demografik yap›s› h›zla de¤iflmifl
ve nüfus üstünlü¤ü Türklere geçmifltir.
S›ra Sizde 4
XII. yüzy›l›n son çeyre¤ine kadar Anadolu’daki güç dengesinin Bizans lehine oldu¤u görülmektedir. Ancak Selçuklular›n 1176 y›l›ndaki Miriokefalon Savafl›’nda Bizans’› ma¤lup etmesiyle Bizans ‹mparatorlu¤u’nun Türkleri Anadolu’dan ç›karma ümitleri son bulmufltur. 1204
Nisan›’nda ‹stanbul’un Latinler taraf›ndan iflgal edilmesinin ard›ndan I. Teodoros Laskaris taraf›ndan kurulan ‹znik ‹mparatorlu¤u Bat› Anadolu Bölgesi’nde güçlü bir
idare kurmufl ve yar›m as›r boyunca Türkler için afl›lmaz
bir engel oluflturmufltur. Ancak 1261’de ‹stanbul’daki
Latin iflgaline son verilerek baflkentin yeniden ‹stanbul’a
tafl›nmas›n›n ard›ndan de¤iflen flartlar gere¤i tüm dikkatin bat› yönündeki mücadelelere çevrilmesi ‹mparatorlu¤un do¤u s›n›r›n› bir kez daha savunmas›z b›rakt›.
Böylece Türklerin Bat› Anadolu’daki Bizans flehirlerini
ele geçirmesi önünde hiçbir engel kalmam›fl ve bölgedeki Bizans hâkimiyeti k›sa süre içinde son bulmufltur.
Bask›c›, M. Murat, Bizans Döneminde Anadolu ‹ktisadi
ve Sosyal Yap› (900-1261), Phonix yay›nlar›, Ankara,
2009.
Demirkent, Ifl›n, “Bizans”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slâm
Ansiklopedisi (D‹A), C.6, ‹stanbul 1992, s.230-244.
Demirkent, Ifl›n, Haçl› Seferleri, Dünya yay›nc›l›k,
‹stanbul 1997.
Khoniates, Niketas, Histoira (Ioannes ve Manuel
Komnenos Devirleri), Türkçe çev. Fikret Ifl›ltan, TTK.
yay›nlar›, Ankara 1995.
Khoniates, Niketas, Tarih, Türkçe çev. Ifl›n Demirkent,
Niketas Khoniates’in Historia’s› (1195-1206), Dünya
yay›nc›l›k, ‹stanbul 2004.
Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u
Tarihi, C. I, TTK yay›nlar›, Ankara 1993.
Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Türkçe çev.,
Fikret Ifl›ltan, TTK. yay›nlar›, Ankara 1991.
Pakhymeres, Georgios, Relations Historiques, C.I, notlar
Albert Failler Frans›zca çev. Vitalien Laurent, Paris
1984.
Runciman, Steven, Haçl› Seferleri Tarihi, C.I-II, Türkçe
çev., Fikret Ifl›ltan, TTK. yay›nlar›, Ankara 1989, 1992.
Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-‹slâm
Medeniyeti, Bo¤aziçi yay›nlar›, ‹stanbul 1996.
Turan, Osman, Selçuklular Zaman›nda Türkiye,
Bo¤aziçi yay›nlar›, ‹stanbul 1996.
6
B‹ZANS TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Son hanedan Paleologoslar yönetiminde Bizans - Osmanl› iliflkilerini aç›klayabilecek;
Bitinya bölgesinde bir devlet olarak Osmanl›lar›n do¤uflunu ve Bizans’la iliflkilerini aç›klayabilecek;
Bizans’ta yaflanan iç savafllar› ve Bizans’›n Osmanl› vassal› haline gelmesini
tart›flabilecek;
Bizans’›n son y›llar›n› ve ‹stanbul’un fethini aç›klayabileceksiniz;
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Paleologos Hanedan›
Osmanl›’n›n do¤uflu
Bizans’›n Osmanl› Vassal›¤›
Bizans’›n çöküflü
• Kiliselerin birleflmesi/ Union sorunu
• ‹stanbul muhasaralar›
• ‹stanbul’un fethi
‹çindekiler
Bizans Tarihi
Bizans-Osmanl›
‹liflkileri
• SON HANEDAN
PALEOLOGOSLAR YÖNET‹M‹NDE
B‹ZANS
• B‹ZANS B‹T‹NYASI VE OSMANLI
BEYL‹⁄‹
• B‹ZANS’TA ‹Ç SAVAfiLAR VE
OSMANLI VASSALLI⁄I
• B‹ZANS’IN SON YILLARI VE
‹STANBUL’UN FETH‹
Bizans-Osmanl› ‹liflkileri
SON HANEDAN PALEOLOGOSLAR YÖNET‹M‹NDE
B‹ZANS
VIII. Mihail Paleologos ve Bizans’›n Yeniden Kuruluflu
Bizans’›n son imparatorluk ailesi Paleologos sülalesidir. ‹znik ‹mparatorlu¤u döneminde ordu komutan› olarak devlete hizmet eden Mihail Paleologos, siyaseten
iniflli ç›k›fll› bir çizgi izlemesine ra¤men Laskaris ailesi ve saraya her zaman için yak›n oldu. 1258 y›l›nda ‹znik ‹mparatoru II. Teodoros Laskaris öldü¤ü zaman varisi
olan o¤lu IV. ‹oannis Laskaris henüz sekiz yafl›nda imparatorluk taht›na oturdu ve
ona Yorgios Muzalon naip olarak atand›. Cesur bir asker, ihtirasl› bir devlet adam›
ve genifl bir çevresi olan Mihail Paleologos, Muzalon’u k›sa sürede bertaraf ederek
çocuk yafltaki ‹mparator’a naip olmakta güçlük çekmedi. Naiplikle de yetinmeyen
Mihail, 1259 y›l›nda ortak imparator olarak taç giydi. Meflru imparatorun varl›¤›na
ra¤men art›k imparatorlukta gerçek gücün sahibi ve tek otorite VIII. Mihail Paleologos idi (1259-1282). Böylece Bizans’›n son dönemine damgas›n› vuran ve kaderine hükmeden Paleologoslar hanedan› dönemi bafllam›fl oldu (Nicol, 1999, 33-34).
‹znik ‹mparatorlu¤u ve Bizansl›lar için tek önemli mesele ‹stanbul’un geri al›nmas› ve Bizans ‹mparatorlu¤u’nun eski baflkentinde yeniden ihya edilmesiydi. ‹stanbul’u koruyan tek fley surlar›n›n afl›lmazl›¤› ve savunmaya elveriflli konumuydu.
Bununla birlikte Latin ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas› zaman meselesi olarak görülüyordu. ‹stanbul’a sahip olma konusunda di¤er komflu rakiplerine göre daha avantajl› olan ‹znik ‹mparatorlu¤u ad›na 1260 y›l›nda VIII. Mihail Paleologos bir denemeye girifltiyse de, donanman›n olmay›fl› ve savunma sistemlerinin güçlü oluflu
dolay›s›yla bu girifliminden vaz geçti (Dikici, 2007, s. 384-385). Sahip oldu¤u büyük deniz gücüyle Venedik, ç›karlar› gere¤i, ‹stanbul’daki Latin yönetiminin hem
sad›k müttefiki hem de koruyucusu durumundayd›. Bundan dolay› imparator VIII. Mihail Paleologos, Venedik tehdidini Ceneviz’le ittifak yaparak etkisizlefltirmeyi
düflündü. Mart 1261’de Cenevizlilerle bir anlaflma yap›ld› (Ostrogorsky, 1999, s.
415). Bu anlaflmayla Ceneviz, Bizansl›lara askeri yard›m taahhüdünde bulunurken,
Bizans topraklar› üzerinde büyük ekonomik ayr›cal›klar elde ediyor ve gümrüklerden muaf tutuluyordu. Anlaflmadan sa¤lad›klar› avantajlarla Cenevizliler, imparatorluk s›n›rlar› içerisinde ‹stanbul’un Latinlerden geri al›nmas› beklenmedik bir flekilde gerçekleflti. ‹mparator VIII. Mihail, Aleksios Stratigopulos adl› komutan› küçük bir birlikle Bulgaristan s›n›r›n› kontrol etmesi ve ‹stanbul’a iliflkin istihbarat
130
Bizans Tarihi
toplamas› için görevlendirdi. Aleksios, ‹stanbul yak›nlar›ndayken flehirdeki Venedik filosu ve askeri birliklerin Karadeniz taraf›na sefere gitmifl oldu¤unu ve flehrin
tamamen savunmas›z bir vaziyette bulundu¤unu gördü. Bu f›rsat› kaç›rmayan
Aleksios emrindeki az say›daki askerle ani bir bask›n yaparak 25 Temmuz 1261
günü ‹stanbul’u zapt etti (Dafl, 2006, s. 43). fiehirdeki Venedik Mahallesi yak›ld› ve
‹stanbul’da bulunan Latinler, son Latin imparatoru II. Baudoiun Courtenay da dâhil olmak üzere kaçt›lar. ‹stanbul’un kurtar›ld›¤› haberi Nif’te (Kemalpafla) bulunan
‹mparator VIII. Mihail Paleologos’a müjdelendi. VIII. Mihail büyük bir sevinçle 15
A¤ustos 1261’de ‹stanbul’a geldi. ‹stanbul’un geri al›nmas› ve Bizans’›n kadim baflkentinde yeniden ihya edilmesi halk aras›nda büyük bir coflku ve memnuniyetle
karfl›land›. Kutlamalar›n coflkunlu¤u içerisinde VIII. Mihail Paleologos Ayasofya’da
törenle bir kez daha imparatorluk tac›n› giydi ve o¤lu Andronikos’u veliaht ilan ettirdi. Taht›n yasal sahibi olan on bir yafl›ndaki IV. ‹oannis Laskaris’in ise gözlerine
mil çekildi ve bir kaleye hapsedildi (Ostrogorsky, 1999, s. 416). Böylece Bizans’ta
yeni bir hanedan, Paleologoslar hanedan› kuruldu.
Bizans ‹mparatorlu¤u, ‹stanbul’u geri ald›. Ancak Yunanistan’›n bir k›sm› hâlâ
Latinlerin elindeydi ve Bat›l›lar ‹stanbul’un kayb›n› kabullenmek niyetinde de¤illerdi. Balkanlarda S›rplar ve Bulgarlar, Bizans için dikkat edilmesi gereken rakipler olma özelli¤ini koruyorlard›. Bu durumun do¤urdu¤u tehlikeleri imparatorluk
yönetiminin gö¤üslemesi zorunluluktu. Bunun için maddi kaynaklara, askere ve
yetiflmifl insan gücüne ihtiyaç vard›. 1204 ‹flgali s›ras›nda ‹stanbul korkunç biçimde ya¤malanm›flt›. Kamu binalar›, kiliseler harap haldeydi. Latin yönetimi boyunca
flehrin imar› için yat›r›mda bulunulmam›flt›. Öncelikle flehrin surlar› tamir edildi ve
güçlendirildi. Haliç’e gerilen zincir yenilendi. Yeni bir donanma inflas›na baflland›.
Tüm bunlar için yap›lan büyük harcamalar›n yükü halk›n omuzlar›na yüklendi. Bu
arada daha önce Venediklilere flimdilerdeyse Cenevizlilere verilmifl olan imtiyazlar
dolay›s›yla Bizans ekonomisi günden güne sars›lmaya bafllad›.
‹mparator VIII. Mihail Paleologos, Cenevizlilerle iflbirli¤i yaparak, yeni infla ettirdi¤i donanmayla Ege’de Latinlerin elindeki adalara karfl› seferler düzenletti. Adalardan birço¤u Bizans’›n hâkimiyetine al›nd›. Bu baflar›yla yetinmeyen VIII. Mihail, Cenevizlilerin yard›m›yla kardefli Konstantinos’u içerisinde befl bin Selçuklu ücretli askerinde bulundu¤u bir ordunun bafl›nda Mora’ya karfl› gönderdi. ‹lk bafllarda baz› baflar›lar elde edilse de savafl›n uzamas› ve ücretleri ödenmeyen Selçuklu
askerlerinin saf de¤ifltirmesiyle harekât bozgunla sonuçland› (Dikici, 2007, s. 391).
VIII. Mihail’in büyük masraflarla infla ettirdi¤i donanma Venedikliler taraf›ndan yak›ld› (Nicol, 1999, s. 170). Ceneviz’le ittifaktan bekledi¤i fayday› göremeyen Bizans
‹mparatoru, 1265’te Venedik’le anlaflma yapt›. Fakat bu anlaflma da fazla uzun sürmedi. Ceneviz’in gücünü yeniden toparlad›¤›n› görünce bu defa 1267’de yeniden
Ceneviz’le ittifak yap›ld›. Bu anlaflmayla ticari ayr›cal›klar›n yan› s›ra Cenevizlilerin,
‹stanbul’un hemen yan› bafl›ndaki Galata’ya yerleflmelerine izin verildi (Dafl, 2006,
s. 49). Galata k›sa sürede Ceneviz’in en önemli kolonisi oldu. Zaman içerisinde ticari faaliyetler ve bilhassa gümrük gelirleriyle zenginleflen Galata ekonomik ve askeri bir güç olarak ‹stanbul için amans›z bir rakip ve tehdit haline geldi. Bu anlaflma her ne kadar 1453’e kadar devam etse de Bizans’›n Venedik ve Ceneviz’le, önce bir taraf sonra di¤er tarafla anlaflma yaparak durumu idare etme politikas› her
defas›nda kendisi için askeri ve ekonomik büyük kay›plara yol açm›flt›r.
‹stanbul’da Bizans’›n egemenli¤ini koruma konusunda, ‹mparator VIII. Mihail
Paleologos, Sicilya ve Napoli Kral› ilan edilen Anjou Dükü Charles’›n flahs›nda
kuvvetli bir rakiple karfl›laflt›. Eski Latin imparatorlu¤u’nu yeniden kurmak için
6. Ünite - Bizans-Osmanl› ‹liflkileri
Charles, sab›k Latin imparatoru Baudouin, Mora, Epir ve Tesalya’daki Bat›l› egemenler, Bulgarlar ve S›rplar› yani Bizans’›n bütün rakiplerini bir araya getirerek
güçlü bir ittifak kurdu (Ostrogorsky, 1999, s. 420-421). Durum Bizans için büyük
tehlike arz ediyordu. Bu s›rada Papal›k makam›na oturan IV. Clemens’›n union taraftar› olmas› VIII. Mihail’e Bizans diplomasisini ustal›kla kullanma imkân› verdi.
Roma ve ‹stanbul Kiliseleri aras›nda ayr›l›¤›n yafland›¤› 1055 y›l›ndan beri kiliselerin birlefltirilmesi fikrinden vazgeçilmemifl ve çeflitli defalar bu u¤urda giriflimler
yap›lm›flt›. fiimdi kiliselerin birlefltirilmesi konusunu VIII. Mihail Paleologos, Bizans’›n üzerine çöken tehdidi bertaraf etmek için bir vas›ta olarak kullan›yordu
(Dafl, 2006, s. 50-51). Papa IV. Clemens ve onun halefi X. Gregoirus, Latin imparatorlu¤unun yeniden kurulmas›ndan ziyade Ortodoks ve Katolik kiliselerinin birlefltirilmesine öncelik veriyorlard›.
VIII. Mihail Paleologos, o¤lu Andronikos’u Macar kral›n›n k›z›yla evlendirdi. VIII. Mihail, o s›ralarda dul olan Bulgar çar›yla ye¤eni Maria’y› nikâhlad›. Böylece Bat›’dan Bizans üzerine çöken tehdidi biraz olsun azaltt›. Do¤u’da ise Mo¤ol tahakkümü alt›nda günden güne çökmekte olan Selçuklu Sultanl›¤›ndan Türkmenlerin
ak›nlar› Bizans için büyük endifle kayna¤› idi. ‹mparator VIII. Mihail bu defa gayri
meflru k›z› Maria’y› 1265 y›l›nda Mo¤ol Han› Hülagu’ya efl olarak gönderdi. Mo¤ol
hükümdar› vas›tas›yla Anadolu’da Türkmenleri durdurmay› umut ediyordu. Fakat
Maria, ‹lhanl› saray›na gitti¤i zaman Hülagu ölmüfltü. Yerine geçen Abaka, onu zevceli¤e kabul etmekte bir sak›nca görmedi. On befl y›l kadar ‹lhanl› saray›nda kalan
Maria, eflinin ölümü üzerine yeniden ‹stanbul’a döndü (Dikici, 2007, s. 392).
Di¤er taraftan VIII. Mihail’in union müzakerelerinde bütün uzatma çabalar›na
ra¤men, Papa X. Gregorius’un kararl›l›¤› ve Anjou’lu Charles’›n yaratt›¤› tehdidin
ciddiyet kazanmas› üzerine bir karar almas› gerekti. 1274’te Lyon’da yap›lan görüflmelerden sonra kiliselerin birlefltirildi¤i ve Roma Kilisesinin inanc›n›n kabul edildi¤ine dair bir anlaflma imzaland›. Böylece iki yüzy›ldan fazla bir süredir üzerinde
tart›fl›lan Roma’n›n üstünlü¤ünde kiliselerin birleflmesi kabul edilmifl oldu (Nicol,
1999, s. 58-61). Bu birleflmenin tek faydas› Charles d’Anjou tehdidinin bir süreli¤ine bertaraf edilmesi oldu. Bunun d›fl›nda union Bizans için yeni ve daha derin sorunlar›n do¤mas›na yol açt›.
Papal›¤›n üstünlü¤ü alt›nda kiliselerin birleflmesine Bizans halk› ve Ortodoks
kilisesi fliddetle karfl› ç›kt›. VIII. Mihail Paleologos, ‹stanbul kilisesi taraf›ndan aforoz edildi. ‹mparator, birleflmeye karfl› ç›kanlara fliddetle cezaland›rmaya bafllad›.
Bu durum Bizans yönetimiyle halk›n›n karfl› karfl›ya gelmesine neden oldu ve büyük bir iç buhran› do¤urdu. Birleflmeye direnen ruhbanlar, aristokratlar, halk ve
hatta imparatorluk ailesinden baz› kimseler zindanlara at›ld› veya sürgüne gönderildi. Katolik olmay› kabul eden VIII. Mihail Paleologos yönetimine en sert karfl› ç›k›fl Anadolu’da yafland›. Burada daha önce bafllam›fl olan bir muhalefet vard›. IV.
‹oannis Laskaris’in feci biçimde gözlerinin kör edilerek Laskarislerin tasfiye edilmesi karfl›s›nda Patrik Arsenios, VIII. Mihail’e tepki göstererek muhalefete bafllam›flt›. Katolik inanc›n resmen kabul edilerek halka ve Ortodoks kilisesine de zorla
dayat›lmas› karfl›s›nda duyulan öfke ve infial Arseniosçu muhalefetle birleflti. Halk›n ve Ortodoks kilisesinin tepkisini ‹mparator VIII. Mihail Paleologos kan ve zulümle bast›r›p, Bizans halk› ve ruhanileri zorla Katolik inanca sokmaya çal›flt› (Dafl,
2006, s. 69). Bu politika özellikle Anadolu’daki Bizansl› halk›n kendi öz yönetimlerine karfl› yabanc›laflmas›na ve Bizans ‹mparatorluk yönetimine alternatif olabilecek güçlere meyletmesine yol açt›. Nitekim Bat› Anadolu’da sars›lan imparatorluk
otoritesinin b›rakt›¤› bofllu¤u önceleri Türk kaynaklar›nda Tekfur olarak adland›-
131
union: Sözlük manas› birlik,
birleflme olan union kelimesi
Ortaça¤ boyunca Katolik ve
Ortodoks kiliselerin birleflme
düflüncesi anlam›nda
Tekfur: Taç tafl›yan
anlam›ndaki Ermenice
Takavor kelimesinden gelen
Tekfur sözcü¤ü, Türk
kaynaklar›nda validen
imparatora kadar Bizansl›
yöneticileri ifade etmek için
kullan›lm›fl bir unvand›r.
132
Bizans Tarihi
r›lan Bizansl› feodaller doldurdu. Sonra ise Bizansl› halk kendilerine din ve inanç
özgürlü¤ü tan›yan Türk beylerinin tebaas› olmakta sak›nca görmedi.
1280’li y›llara gelindi¤inde Bat› Anadolu’da Türk ilerleyifli Bizans için tehlikeli
bir hal aflm›flt›. Mo¤ol istilas› önünden Anadolu’ya sürüklenen Türkmenler kalabal›k kitleler halinde bat›da Bizans s›n›rlar›nda y›¤›lm›fllard›. Bu Türkmenler Mo¤ollar karfl›s›nda baflar›s›z olunca Bizans’a karfl› gaza ve ak›nlarda bulunuyorlard›. VIII. Mihail’in, Avrupa’dan gelen Latin tehdidine öncelik vererek, Laskarisler zaman›nda Anadolu’da kurulan savunma sistemlerini ihmal etmesi ve Anadolu’dan Balkanlara asker nakletmesi, Türkmenlerin fetihlerini kolaylaflt›rm›flt›. Daha 1261 sonras›nda Mentefle Bey idaresindeki Türkmenler, Bat› Anadolu’nun merkezden oldukça uzak bir bölgesi olan ve daha sonra Mentefle olarak bilinecek Karia bölgesini fethetmifllerdi. Karia’dan kuzey istikametine yönelik Türkmen ilerleyifli gittikçe önlenemez hale geliyordu. ‹ç Ege’de Germiyan o¤ullar› sa¤lamca yerleflmiflti.
Do¤u’dan Ege denizi istikametinde de Türkmenler Bizans’› zorluyorlard›. Sakarya
boylar›nda y›¤›lan Türkmenlerin hedefinde Bitinya bölgesi vard›. ‹stanbul’u besleyen bu bölge Bizans için hayati bir öneme sahipti. Durumun çok ciddi boyutlara
ulaflmas› üzerine VIII. Mihail, imparatorlu¤unun son y›llar›nda bu bölgeye bir sefer düzenleyerek Sakarya boylar›n› tahkim etmeye çal›flt› (Dafl, 2006, s. 56).
VIII. Mihail Paleologos’un, içeride halk›yla karfl› karfl›ya gelmesi pahas›na yürüttü¤ü Bat›’yla union siyaseti de bir süre sonra iflas etti. 1281 y›l›na gelindi¤inde
Bizans’› y›kma planlar›ndan hiç vazgeçmeyen Charles d’Anjou Avrupa’n›n en güçlü hükümdar› idi. Roma’da Papal›k makam›na oturan IV. Martinus’un halefleri kadar kiliselerin birli¤i siyasetine önem vermemesi Charles’a planlar›n› uygulama f›rsat› verdi (Ostrogorsky, s. 1999, 428). Venedikliler, S›rplar ve Bulgarlar›n da deste¤ini alan Charles d’Anjou, Bizans’a karfl› Adriyatik yönünden ölümcül bir sald›r›
bafllatt›. Bizans a¤›r kay›plara maruz kald›. VIIII. Mihail, bunun üzerine Charles
d’Anjou’nun rakibi Aragonlularla temas kurdu. Charles’a karfl› kullan›lmak üzere
Aragon Kral›’n›n damad› Peter’e donanma infla etmesi için para yard›m›nda bulundu. Sicilya’da faaliyet gösteren Bizansl› ve Aragonlu casuslar halk› Charles’›n yönetimine karfl› isyan etmesi için ustaca k›flk›rtt›lar. 1282’de Charles’›n, Bizans seferini
finanse etmek üzere halka yeni vergiler yüklemesi isyan ateflinin patlamas›n› daha
da kolaylaflt›rd›. 31 Mart 1282’de tarihte “Sicilya ‹kindisi” diye bilenen isyan Palermo’da bafllad›. Kanl› biçimde devam eden isyanda Sicilya’da, Charles d’Anjou’ya
ba¤l› bütün Frans›zlar yok edildi. Bizans’› y›karak Roma imparatoru olma hayalleri besleyen Charles bir anda kendi hâkimiyetinin y›k›l›fl›na tan›k oldu (Dikici, 2007,
s. 395-396). Bizans ‹mparatorlu¤u böylece büyük bir tehlikeyi daha atlatt›.
II. Andronikos (1282-1328) ve Devleti Yaflatma Çabalar›
VIII. Mihail Paleologos 1282 y›l›nda öldü. Yerine o¤lu II. Andronikos Paleologos
(1282-1328) geçti. Yeni imparator tahta geçti¤inde Bat›’dan gelen Latin tehdidi önemini kaybetmiflti. Ancak bu u¤urda devlet hazinesi boflalt›ld›¤› gibi halktan toplanan vergiler de harcanm›flt›. II. Andronikos babas›ndan, hazinesi bofl, maliyesi çökmüfl ve halk›yla union meselesi dolay›s›yla kavgal› bir imparatorluk devralm›flt›.
II. Andronikos tahta geçtikten sonra art›k hiçbir önemi kalmam›fl olan kiliselerin birlefltirilmesi siyasetine son verdi. ‹mparatorluk genelinde Ortodoks inanc›n
geçerli oldu¤unu ilan etti ve Katolik inanc›n kabul edilmesi dolay›s›yla muhalefet
eden halk› ve ruhbanlar› yeniden kazand›. Arseniosçularla da anlaflarak dini anlaflmazl›k nedeniyle yaflan›lan çat›flmalara son verdi. Mali aç›dan çöküntüden ç›kman›n yolu olarak Bizans paras› iperpiron’un ayar›n›n düflürülmesi görüldü. Paran›n
ayar›n›n bozulmas› fiyatlar›n ola¤anüstü yükselmesini ve halk›n yoksullaflmas›n›
beraberinde getirdi (Ostrogorsky, 1999, s. 447). Venedik ve Ceneviz’e sa¤lanan imtiyazlar, Bizans ekonomisini bu iki deniz cumhuriyetinin tahakkümleri alt›na almas›na neden olmufltu. Baflta gümrük vergileri olmak üzere birçok vergiden muaf
olan Venedikli ve Cenevizli tüccarlar ülke genelinde ucuza hammadde alarak,
kendi mamul ürünlerini karl› biçimde pazarl›yorlard›.
‹mparator II. Andronikos, harcamalar› azaltarak mali aç›dan tasarruf sa¤lay›p
hazineyi rahatlatmak için donanmay› la¤vetti. ‹mparator, müttefiki Ceneviz’in güçlü donanmas›na güvenerek böyle bir tasarrufta bulundu (Dafl, 2006, s. 122). Fakat
bu hata ileride Bizans için vahim sonuçlar do¤urdu. Bizans’›n askeri bak›mdan zay›flamas› sadece denizde de¤il karada da kendini gösterdi. Aristokratlar lehine vergi muafiyetleri tan›nmas›, küçük arazi sahiplerinin daha fazla vergi yükü alt›na girmesini beraberinde getirdi. Vergilerini ödeyemeyen köylüler topraklar›n› aristokratlara satarak onlara ba¤l› yar› hür bir statüye düfltüler. Pronia sahipleri de günden güne imtiyazlar elde ederek asker yetifltirme yükümlülüklerinden kurtuldular.
Feodalleflme ve pronia sisteminin bozulmas› devletin asker ihtiyac›n› yabanc›lardan sa¤lanan ücretli askerlerle gidermesini gerektirdi (Ostrogorsky, 1999, s. 444445). Ücretli askerle ülkenin savunmas›n› sa¤lamak ise bafll› bafl›na büyük bir riskti zira bu tür askerler kim daha fazla ücret öderse ona hizmet ediyorlard›.
Bafllang›çta II. Andronikos’un d›fl politikas›n›n esas› da Bat›’ya yönelik oldu. ‹stanbul üzerinde hak iddia edebilecek Latin ailelerle anlaflma yoluna giden II. Andronikos, Selanik Latin Krall›¤› ailesinden Yoland (‹ren) de Monferrat ile evlenmiflti. Bu aile ‹stanbul’daki haklar›ndan k›zlar› ve torunlar› lehine feragatte bulundu.
Art›k bundan sonra ‹stanbul’u iflgal etme planlar› yapanlar bat›’da fazla a¤›rl›klar›
olmayan kimselerdi. Balkanlar’da Milutin (1282-1321) yönetimindeki S›rbistan’›n
Bizans için tehlike oluflturmas›, II. Andronikos’un diplomasi siyasetiyle önlendi¤i
gibi güçlü bir de müttefik kazand›. Andronikos’un henüz befl yafl›ndaki k›z›yla Milutin evlendirildi. Akrabal›k tesisi iki devlet aras›nda bar›fl ve ittifak yap›lmas›na vesile oldu (Ostrogorsky, 1999, s. 451-452).
1296 y›l›nda Venedik’le Ceneviz aras›nda savafl ç›kt›. Bizans da Ceneviz’in müttefiki s›fat›yla bu savaflta yer ald›. Fakat 1299’da Ceneviz Venedik’le bar›fl anlaflmas› yaparak, savaflta Bizans’› yaln›z b›rakt›. Donanmay› la¤vetmenin ne kadar vahim
bir hata oldu¤unu tecrübe etmifl bulunan Bizans, Venedik karfl›s›nda a¤›r bir ma¤lubiyete u¤rad›. 1302 y›l›nda imzalanan bar›fl anlaflmas›yla Venedik hem yüklüce
bir savafl tazminat› kopard› hem de Bizans ülkesinde ticari çok büyük ayr›cal›klara sahip oldu (Nicol, 1999, s. 120-121). Bu arada Cenevizliler de sahip olduklar›
imtiyazlar› koruduklar› gibi ‹stanbul’un karfl›s›nda bulunan kolonileri Galata’y› sa¤lam bir surla çevirerek buray› Bizans baflkentine rakip bir flehir haline getirdiler.
Ancak Anadolu’da bafllayan Türk fetihleri Bizans için daha a¤›r tehlikelerin habercisiydi. Karia’dan kuzeye do¤ru, ‹ç Ege’den k›y› Ege’ye, Sakarya boylar›ndan
Bitinya yöresine Türkmenler sürekli ak›nlarda bulunuyorlar, Trallis (Ayd›n), Magnisia (Manisa), Filadelfia (Alaflehir), gibi flehirler Türk hücumlar›n›n hedefi oluyordu. Türk ilerleyifli Bat› Anadolu’yu öylesine kaplam›flt› ki bu flehirler ve Karadeniz
Ere¤lisi, Foça, ‹zmir, Bursa, ‹znik gibi müstahkem kale ve flehirler Türk seli ortas›nda kalm›fl adac›klar gibiydi (Ostrogorsky, 1999, s. 454). II. Andronikos Bat› Anadolu’nun savunulmas› için büyük bir gayret içerisine girdi. Ortak imparator olarak
ilan etti¤i o¤lu IX. Mihail’i ücretli Alan birlikleriyle Anadolu’ya gönderdi. Fakat bu
teflebbüs Bizans’›n askeri bak›mdan büyük bir acziyet içerisinde oldu¤unu göstermekten baflka ifle yaramad› (Dafl, 2006, s. 124-125). Türkler karfl›s›nda ma¤lup olan
133
Pronia: Mali ve askeri
aç›dan Bizans’ta 12.
yüzy›ldan sonra görülmeye
bafllanan Pronia kavram›yla
daha çok devlete ait
topraklar›n askerlik hizmeti
karfl›l›¤›nda özel kiflilere
tahsis edilmesi sistemi
anlafl›lmaktad›r.
134
Bizans Tarihi
Katalan: Günümüzde
‹spanya - Fransa s›n›r›n›n
Akdeniz’e bakan sahillerinde
bulunan ve tarihte
Katalanya olarak
adland›r›lan bölgenin
halk›na verilen add›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1
Alanlar, ya¤ma h›rslar›n› Bizansl› halk üzerinde tatbik ettiler. On dördüncü yüzy›l›n ilk y›llar›nda Bizans için en büyük kay›p hiç flüphesiz Bitinya’n›n da dahi oldu¤u Anadolu’daki topraklar›n›n Türklerce fethiydi.
Bu s›rada ‹spanya’da Aragonlular hesab›na ücretli asker olarak çal›fl›rlarken yap›lan bar›fl sonras›nda Roger de Flor komutas›ndaki Katalan birlikleri iflsiz kalm›fllard›. Roger de Flor, Bizans için ücret mukabilinde Türklere karfl› savaflmak üzere
II. Andronikos’a baflvurdu (Ayönü, 2009, s. 27-29). Bu teklifi büyük bir memnuniyetle kabul eden Bizans ‹mparatoru, 6.500 kiflilik Katalan birliklerinin ‹stanbul’a
gelmesini sa¤lad›. Yap›lan anlaflma gere¤i dokuz ay Bizans için askerlik yapacak
olan Katalanlar›n dört ayl›k ücretleri peflin ödendi. Katalan flef Roger de Flor, ‹mparatorun ye¤eni Maria ile evlendi¤i gibi önce mega dük daha sonra da sezar unvanlar›na da sahip oldu.
1304 y›l› bafllar›nda Erdek’te Anadolu’ya ç›kart›lan Katalan taifesi buradan do¤ruca Türklerin kuflatmas› alt›nda bulunan Alaflehir’e yöneldiler. Katalanlar ilk bafllarda Türklere karfl› baflar›lar kazand›lar. Bilmedikleri savafl teknikleri ve araçlar›yla savaflan Katalanlar karfl›s›nda baflar›s›z olan Türkmenler geri çekildiler (Ayönü,
2009, s. 35-45). Bizans, Bat› Anadolu’nun önemli bir k›sm›n› muhafaza etme imkân›na kavuflmufl görünmekteydi. Fakat kazand›klar› askeri baflar›lar›n etkisiyle Katalanlar Bizansl› halk› ve flehirleri de ya¤ma etmeye bafllad›lar. Manisa’ya sald›rarak buray› kontrolleri alt›na ald›lar. Onlar Gelibolu’ya geçmeye güçlükle ikna edildiler. 1304/05 K›fl›n› Gelibolu’da geçirip tekrar Anadolu’ya sefer yapma planlar› yap›l›yordu. Di¤er taraftan Bizansl›lar aras›nda Katalanlara karfl› gittikçe tepkinin fliddeti art›yordu. Katalanlar da ücretlerinin düzenli ödenmemesinden flikâyetçiydiler.
Ortak ‹mparator IX. Mihail, Katalanlara düflman olmufltu. Edirne’de saray›nda IX.
Mihail, bir suikastla 1305 y›l›nda Roger de Flor’u öldürttü (Ayönü, 2009, s. 57-59).
Böylece Katalan taifesinin da¤›laca¤› ve etkisiz hale gelece¤ini düflünüyordu. Fakat bu cinayet Bizans’a çok pahal›ya mal oldu. Katalanlar, Bizans birliklerini ma¤lup ederek fleflerinin intikam›n› almak için Trakya’y› korkunç biçimde ya¤ma ve
k›y›mdan geçirdiler. ‹ki y›l boyunca Trakya’da terör estiren Katalanlar, 1308 yaz›nda Selanik’e sald›rd›lar. fiehri düflüremediler ama Atos Manast›rlar› da dâhil olmak
üzere çevreyi korkunç biçimde talan ettiler. Buradan Tesalya’ya ilerleyen Katalanlar, daha güneye inerek Atina’y› zapt ettiler ve burada yaklafl›k doksan y›l hüküm
sürecek olan Katalan Devleti’ni kurdular (Nicol, 1999, s. 145).
Bizans’›n askeri
ekonomik bak›mdan güçsüzlü¤ü ne tür geliflmelere yol açm›flt›r?
SIRA ve
S‹ZDE
B‹ZANS B‹T‹NYASI VE OSMANLI BEYL‹⁄‹
D Ü fi Ü N E L ‹ M do¤usunda kalan ve Bizans döneminde bafllang›çta Kad›köy,
Bitinya, ‹stanbul’un
‹znik, ‹zmit, Bursa illerini kapsarken daha sonra bunlara ilaveten Bilecik, Sakarya,
Düzce, Bolu,S Zonguldak
ve Bart›n yerleflimlerini de içine alan bölgenin ad›d›r. UyO R U
gun iklim koflullar›yla y›l boyunca ya¤›fl alan bölgede tar›m yapmaya elveriflli verimli vadi ve ovalar mevcuttu. Baflta Sakarya nehri olmak üzere akarsu bak›m›ndan
D‹KKAT
da zengin olan bölgede irili ufakl› birçok göl de bulunuyordu. Bitki örtüsünce zengin olan bölgede da¤lar ormanlarla kapl›yd›. K›y›daki Gemlik, Mudanya ve ‹zmit
SIRA S‹ZDE
önemli limanlard›.
Bursa, ‹znik, ‹zmit, Bilecik, bölgenin önemli flehir ve kasabalar›ndand›. Baflta tah›l olmak üzere bölgede üretilen tar›m ürünleriyle sadece bölge
flehirleri de¤il ‹stanbul da besleniyordu. Elveriflli co¤rafyas› ve verimli arazileriyle
AMAÇLARIMIZ
Bitinya’n›n flehir ve köyleri her zaman kalabal›k nüfusa sahip olmufltu. Laskarisler
zaman›nda ‹stanbul’dan kaçan Bizans aristokrasisi ve kilisesine ev sahipli¤i yapan
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹znik flehri, H›ristiyanl›¤›n amentüsünün belirlendi¤i ‹znik Konsilinin yap›ld›¤› yer
olarak Bizansl›lar için kutsal nitelikteydi. Bitinya bölgesi 1071 Malazgirt Savafl›’n›n
hemen ertesinde Türk ak›nlar›na sahne olmufl ve 1075’te fethedilen ‹znik Türkiye
Selçuklar›n›n ilk baflkenti haline gelmiflti. Haçl› Seferleriyle, Türkler Bat› Anadolu,
Bitinya ve ‹znik’ten çekilmek zorunda kalm›fllard›. On dördüncü yüzy›l›n hemen
öncesinde Bat› Anadolu s›n›rlar›na y›¤›lm›fl bulunan Türkmenler, bölgede kal›c›
Türk egemenli¤ini kurmak için kesif gaza ve ak›n faaliyetlerine bafllad›lar. Bu gaza ve ak›nlar Bat› Anadolu’da Türkmen Beyliklerinin kurulmas›yla sonuçland›. Bu
beyliklerden biri de Bitinya’da Osman Gazi’nin kurdu¤u Osmanl› Beyli¤i idi.
Bilindi¤i üzere ilk Osmanl›lar›n Bitinya yöresine geliflleri efsanelerle örülüdür.
Kaynaklarda Sultanönü diye bahsedilen Eskiflehir bölgesine gelen Osman’›n babas› Ertu¤rul Gaziye, Selçuklu sultan›n›n, yapt›¤› yard›mlar›n karfl›l›¤› olarak Sö¤üt ve
Domaniç’in yurtluk olarak verildi¤i anlat›lmaktad›r (H. ‹nalc›k, 2010b, s. 114). Bu
s›rada Bitinya bölgesi üzerinde Bizans merkezi imparatorluk yönetiminin nüfuzu
sars›lm›flt›. Her biri adeta ba¤›ms›z hareket eden, Türk kaynaklar›nda Tekfur olarak adland›r›lan Bizansl› feodaller otorite sahibi olmufllard›. Babas›n›n ölümünden
sonra Osman Bey, bu tekfurlardan kimileriyle iyi iliflkiler gelifltirirken kimilerine
karfl› da gaza yapmaya bafllad›. 1288 y›l›nda Eskiflehir’in bat›s›nda yer alan Karacahisar’› Osman Bey fethetti (H. ‹nalc›k, 2009, s. 12). 1290’l› y›llarda Osman Gazi’nin
yürüttü¤ü gaza faaliyetleri baflar›l› sonuçlar verdi. 1299 y›l›nda Bilecik, Yarhisar,
Yeniflehir, ‹negöl Osman gazi taraf›ndan fethedildi (H. ‹nalc›k, 2009, s. 13). Bu baflar›lar Osman Gazi’nin flöhret kazanmas›na ve kendisine kalabal›k gazi ve Türkmenlerin kat›lmalar›na yol açt›¤› gibi elde edilen ganimetler dolay›s›yla ekonomik
kazançlar da sa¤l›yordu. Osman gazi, bu flekilde günden güne gücünü artt›rarak
Bitinya’da, sa¤lam surlarla çevrili ‹znik ve Bursa gibi flehirlerin haricindeki bütün
k›rsal alanda egemenli¤ini kurmay› baflard›.
Bu tehlikeli durum karfl›s›nda Bizans ‹mparatorluk yönetimi askeri önlem almaya çal›flt›. Muzalon komutas›nda ço¤unlu¤unu ücretli Alanlar›n oluflturdu¤u 2000
kiflilik bir kuvvet Bitinya’ya gönderildi. Bu Bizans ordusunu Osman Gazi, 5000 kiflilik bir kuvvetle Yalova civar›nda Bizansl›lar›n Bafeus, Türk kaynaklar›n›n Koyunhisar ad›n› verdikleri mevkide karfl›lad›. 27 Temmuz 1302’de yap›lan savaflta zafer
Osman Gazi’nin oldu. Bozguna u¤rayan Bizans birlikleri ‹zmit’e çekildiler. Bu savafl dolay›s›yla Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun kurucusu Osman Gazi’nin ad› ça¤dafl›
bir kaynakta ilk defa zikredilmektedir. Bafeus zaferi Bitinya’da Osmanl› Beyli¤i’nin
egemenli¤ini ilan etmesi anlam›n› da tafl›yordu. Gerçi, Türklerin yüksek surlar› aflacak teknik ve silahtan yoksun olmalar› dolay›s›yla müstahkem ‹zmit, ‹znik, Bursa,
Ulubad gibi flehirler hâlâ Bizansl›lar›n kontörlündeydi. Fakat bu flehirlerin d›fl›ndaki tüm Bitinya topraklar› art›k kesin biçimde Osmanl›lar›n eline geçmiflti.
1302 y›l› bahar›nda ‹mparator II. Andronikos’un o¤lu IX. Mihail’in ücretli Alan
birlikleriyle k›y› Ege bölgesini Türkmen ak›nlar›ndan kurtarmak için tertipledi¤i sefer de Manisa’da hüsranla neticelenmiflti. Hem bu bozgun hem de Bafeus yenilgisinden sonra Bat› Anadolu’da Bizansl› halk aras›nda büyük bir kargafla do¤du ve
kalabal›k halk kitleleri Türkmenlerin ilerleyifli karfl›s›nda göç ederek k›y›lara y›¤›l›p Avrupa yakas›na geçmenin çarelerini arad›lar. Trakya ve ‹stanbul Anadolu’dan
gelen s›¤›nmac›larla doldu (Nicol, 1999, s. 135). Biraz üstte de¤inilen Katalan seferi Bat› Anadolu’da k›sa bir süre için durumu Bizans lehine çevirdiyse de Katalanlar›n Anadolu’dan çekilmelerinden sonra Türkler Bat› Anadolu’yu kal›c› biçimde
fethettiler.
135
136
Bizans Tarihi
Bafeus savafl›ndan sonra Bidnos, Kestel ve Kite (Nilüfer, Ürünlü), Bursa ve Adranos (Orhaneli) gibi Bursa ovas›nda bulunan yerlerin tekfurlar›, Osman Bey’e karfl› 1303 y›l›nda sald›r›da bulundular. Dimbos savafl›nda (Bursa’n›n Kestel ilçesinin
Erdo¤an köyü) zafere ulaflan Osmanl›lar tekfurlar›n son gayretlerini de sonuçsuz
b›rak›t›lar. Dimbos savafl›ndan sonra Ulubat’a kadar Bursa ovas› ve Uluda¤ Türkmen yerleflmesine aç›ld› (H. ‹nalc›k, 2010a, s. 36-38). 1304 y›l›nda Lefke, Mekece
ve Geyve’yi fethetti (H. ‹nalc›k, 2009, s. 10). Karia’daki Mentefle Beyli¤inden gelen
Sasa Bey 1304’te Efes’i ele geçirdi. Ancak çok geçmeden daha önce Germiyan Beyli¤i’ne ba¤l›yken sonradan kendi ad›na fetihlerde bulunan Ayd›n o¤lu Mehmed
Bey, Sasa’n›n elindeki topraklar› ald›. Birgi, Tire ve Efes’e sahip olarak Ayd›no¤lullar› Beyli¤ini kurdu. 1317’de Mehmed Bey’in gazileri ‹zmir’e kadar ulaflt›lar ve kentin akropolisini ele geçirdiler. Mehmed Bey’in o¤lu Umur Gazi, 1329’da ‹zmir’in liman kalesini de alarak flehrin fethini tamamlad›. Manisa merkez olmak üzere Lidya bölgesinde Saruhan Bey egemenli¤ini kurdu. Çanakkale Bo¤az›’n›n güneyindeki Mysia bölgesinde Karesi Bey hâkimiyetini tesis etti. Bat› Anadolu’daki Bizans
topraklar›n›n Türklerce fethine paralel olarak Bat›l› güçler de Ege’de kendi hesaplar›na Bizans’tan toprak kopartt›lar. K›br›s’tan at›lm›fl bulunan Saint Jean fiövalyeleri 1308’de Rodos adas›n› ele geçirdiler. Ayd›no¤ullar›n›n istilas›n› önleme bahanesiyle Cenevizli Zaccaria ailesi de Bizans’a ait Sak›z adas›na el koymakta bir sak›nca görmedi.
SIRA S‹ZDE
2
Bitinya bölgesinin
Bizans için önemi nedir?
SIRA S‹ZDE
B‹ZANS’TA ‹Ç SAVAfiLAR VE OSMANLI VASSALLI⁄I
‹ç Savafl: ‹ki Andronikos’un Mücadelesi
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Anadolu’da Türk
S O R Ufetihleri sürerken ve Balkanlar’da Katalan istilas› sonras›nda istikrar kurulamam›flken Paleologos hanedan› içerisinde bafllayan anlaflmazl›klar Bizans ‹mparatorlu¤u’nu kötü bir duruma sürükledi. II. Andronikos kendisine halef
D‹KKAT
olarak o¤lu IX. Mihail’i seçmiflti. Mihail’in o¤lu ve dedesiyle ayn› ad› tafl›yan genç
Andronikos da babas›ndan sonraki veliaht olarak ilan edilmiflti. Genç AndroniSIRA S‹ZDE
kos’un sorumsuz
ve sefih yaflant›s› bir aile dram›na sebebiyet verdi. Genç prensin
sorumsuzlu¤u kardeflinin öldürülmesine neden oldu. Bu ac› babas› IX. Mihail’in de
yaflam›n›n sonunu haz›rlad›. Tüm bunlar›n sebebi olarak görülen genç AndroniAMAÇLARIMIZ
kos’un veliahtl›k haklar›n› dedesi ‹mparator II. Andronikos almak istedi. Ancak
baflta Kantakuzinos, Siryannis ve Sinadinos olmak üzere Bizans aristokrasisi aras›nda genç Andronikos’un bir hayli taraftar› vard›.
K ‹ T A P
‹mparator II. Andronikos’un uygulamaya koydu¤u yeni vergi politikas›ndan
dolay› bilhassa Trakya ve Makedonya’da hoflnutsuzluk da vard›. Bu durum genç
Andronikos’a sempatiyi art›rd› ve ona taraftar olanlar›n say›s›n› ço¤altt›. En nihayeTELEV‹ZYON
tinde 1321 y›l›nda genç Andronikos, baflkentten ayr›larak Edirne’ye geldi. Her birisi büyük toprak sahibi olan Kantakuzinos, Siryannis ve Sinadinos her türlü harcamay› yaparak, Bizans ‹mparatorlu¤u’nda iktidar›n de¤iflmesini sa¤lamak üzere
‹ N T Ekuvvetleri
RNET
gerekli askeri
toplamay› baflarm›fllard›. Bu birliklerin bafl›na geçen genç
Andronikos Trakya halk›na cömert vaatlerde bulunarak vergi muafiyetleri bahflederek kendisine yönelik halk›n deste¤ini büsbütün artt›rd› (Ostrgorsky, 1999, s.
461). ‹mparator, isyan›n ‹stanbul’a bulaflmas›ndan endifle ediyordu. Genç Andronikos’a ba¤l› birliklerin Silivri’ye gelmesi üzerine 6 Haziran 1321’de dede ve torun
Andronikos’lar aras›nda anlaflma sa¤land›. Buna göre ‹mparatorluk ikisi aras›nda
N N
paylafl›lacakt›. Yafll› ‹mparator II. Andronikos ‹stanbul’da, genç Andronikos ise
Edirne’de hüküm süreceklerdi (Nicol, 1999, s. 167). Ortak ‹mparator ilan edilen torun, III. Andronikos olarak taç giydi d›fl dünyaya karfl› imparatorlu¤un birli¤ini korumak ad›na, d›flifllerini yürütme hakk›n› II. Andronikos üzerine ald›. Zaman zaman aralar›nda ufak çapl› çat›flmalar yaflansa da her iki imparator anlaflmaya befl
y›l boyunca sad›k kald›lar. Büyük çarp›flmalar olmasa da baflta Trakya olmak üzere ‹mparatorlu¤un Avrupa bölümündeki savafl hali, tar›m ve ticaret faaliyetlerini
olumsuz etkilemifl Bizans ekonomisini adeta felç etmiflti. Mevcut haliyle bile oldukça zay›f durumdaki askeri birliklerin taht mücadelesi için Trakya ve ‹stanbul’da
tutulmas› ve bütün dikkatlerin iç mücadeleye verilmesi Anadolu’da bir flekilde Bizans’a ba¤l› kalm›fl olan yerlerin de elden ç›kmas›na yol açt›.
Bitinya bölgesinde müstahkem büyük kentler d›fl›ndaki yerler Osmanl› egemenli¤indeydi. Bursa, Ulubad, ‹znik ve ‹zmit gibi flehirlerin hem birbirleriyle hem
de baflkent ‹stanbul’la ba¤lant›s› kalmam›flt›. Bu flehirlerin Bizans yönetiminde kalmas›n› sa¤layan tek faktör Türklerin aflamad›klar› flehir surlar›yd›. Surlar› y›kacak
silah ve teknolojiye henüz sahip olmayan Osmanl›lar, Bursa’y› düflürebilmek için
flehrin her iki yan›na burçlar infla ederek, flehre girifl ve ç›k›fllar› engellediler. Bu
ablukaya Bursa alt› y›l dayand›. En nihayetinde 1326 Nisan›nda k›tl›k ve açl›ktan
bunalan flehir halk› Osmanl›lara teslim oldu. Bizans merkezi yönetimi flehre yönelik Osmanl› ablukas›n› k›rmak için hiçbir askeri giriflimde bulunamad›. Bursa’y›
zapt eden Orhan Bey yönetimindeki Osmanl›lar flehri baflkentleri yapt›lar (Nicol,
1999, s. 157). Vefat etmifl olan Osman Gazi’nin ebedi istirahat yeri olarak da Bursa’da Gümüfllü Kümbet’in seçilmesi flehri Türklerin nazar›nda kutsallaflt›rd›. Ertesi
y›l depremde surlar› y›k›lan Ulubat (Lopadion) da Osmanl›lar›n eline geçti.
Bizans’ta iki imparator aras›ndaki iktidar mücadelesinin son safhas› 1327 y›l›nda bafllayan büyük çat›flmalar oldu. Bizansl›lar aras›ndaki iç savafla d›fl güçler de
müdahil oldular. II. Andronikos, S›rplarla ittifak yaparken III. Andronikos, Bulgarlarla anlaflt›. II. Andronikos’un, torununa karfl› Makedonya’da bafllatt›¤› sald›r›, S›rp
yard›m› yetiflmeden da¤›t›ld›. Makedonya ve Selanik III. Andronikos’a itaat etti.
Baflkent ‹stanbul’da da II. Andronikos’a karfl› muhalefet ciddi boyutlara ulaflt›. En
nihayetinde 24 May›s 1328 tarihinde ‹stanbul’a giren III. Andronikos, dedesini tahttan çekilmeye mecbur etti (Dafl, 2006, s. 138). Böylece, büyük askeri-ekonomik
kay›plar ve imparatorlu¤un zafiyete u¤ramas› pahas›na Bizans’ta yeni bir imparator III. Andronikos (1328-1341) dönemi bafllam›fl oldu.
Yeni ‹mparator III. Andronikos, taht›n› büyük ölçüde yak›n dostu ‹oannis Kantakuzinos’a borçlu idi. ‹mparator, Kantakuzinos’u Mega Domestikos unvan›yla
kendisinden sonra en yetkili kifli konumuna getirdi. Mali s›k›nt›dan kurtulman›n
çaresi olarak Bizans paras› iperpiron’un de¤erinin bir kez daha düflürülmesi görüldü. Adli sistemde kapsaml› bir reforma gidildi (Ostrogorsky, 1999, s. 464).
Bu dönemde Anadolu’da Osmanl›lar›n, Balkanlar’da ise S›rplar›n Bizans ‹mparatorlu¤u aleyhine ilerleyiflleri d›fl iliflkilerde damgas›n› vuran hadiselerdi. Bursa’y›
zapt ederek baflkent haline getiren Orhan Bey, ‹znik’i düflürmek için çaba sarf ediyordu. Osmanl›lara ba¤l› ‹zmit körfezi boyunca Üsküdar’a kadar ak›nlarda bulunuyorlard›. Türklerin ilerleyiflini durdurmak ve zor durumdaki ‹znik’i kurtarabilmek
maksad›yla III. Andronikos ve Kantakuzinos harekete geçmek zorunda kald›lar.
1329 May›s›’nda, ‹stanbul’dan ve Trakya’dan toplayabildikleri sekiz bin kadar askerle Üsküdar’a geçtiler. ‹mparator III. Andronikos ve Kantakuzinos, ‹zmit körfezi
boyunca üç günlük bir yürüyüflten sonra Pelekanon’a (Eskihisar) ulaflt›lar. Burada
yamaçlarda oldukça elveriflli bir konumda Orhan Bey’in ordusuyla mevzilenmifl
137
138
Bizans Tarihi
oldu¤unu gördüler. 10 Haziran 1329’da iki ordu aras›nda savafl bafllad›. Orhan
Bey, ustaca savafl› yöneterek as›l birliklerini çarp›flmaya sokmadan Bizans kuvvetlerini akflama kadar oyalad›. Bizansl›lar geri çekilip ertesi günü Türkleri bulunduklar› yamaçlardan indirerek eflit flartlarda çarp›flmay› düflündüler. Fakat geri çekilme
s›ras›nda taarruza geçen Türkler, Bizansl›lar›n artç›lar›na a¤›r kay›plar verdirdikleri
gibi ‹mparator III. Andronikos’u da dizinden yaralad›lar. Onun yaralanmas› orduda panik ve kargaflaya yol açt›. Kantakuzinos düzeni sa¤lamaya çal›flt›ysa da baflaramad›. 11 Haziran 1329’da ma¤lup Bizans ‹mparatoru ve ordusu baflkente geri çekilmek zorunda kald› (H,‹nalc›k, 2010a, 45 - 50).
Pelekanon savafl›, bir Bizans imparatoru ile bir Osmanl› hükümdar›n›n bizzat
karfl› karfl›ya geldikleri bir muharebe oldu. Bu savafl ve ma¤lubiyet Bizans’a Bitinya’da yerleflmifl bulunan Türklerin ilerleyiflinin askeri kuvvet kullan›larak durdurulamayaca¤›n› gösterdi (Nicol, 1999, s. 180-181). Pelekanon zaferinden sonra ‹znik’teki Bizansl›lar bir süre daha dayand›lar. En sonunda 2 Mart 1331’de ‹znik, Orhan Bey’e teslim oldu. Osmanl›lar›n önlenemeyen ilerleyifli karfl›s›nda ‹mparator
III. Andronikos diplomasiye baflvurdu. Türler, ‹znik’ten sonra ‹zmit’i bunaltmaya
bafllam›fllard›. ‹mparator, 1333 A¤ustos’unda Osmanl›larca kuflatma alt›nda tutulan
‹zmit’e gitti. Gizlice Orhan Bey’le buluflan III. Andronikos, bar›fl yapmak için müzakerelerde bulundu (Dikici, 2007, s. 411). Sonunda y›lda on iki bin alt›n ödenmesi karfl›l›¤›nda bar›fl anlaflmas› yap›ld› (Nicol, 1999, s. 182). Bununla birlikte 1337
y›l›nda ‹zmit de Osmanl›lara teslim oldu. Böylece Bitinya’n›n tamam›yla birlikte
Karadeniz sahillerine ve Üsküdar’a kadar Kocaeli yar›madas› Osmanl›lar›n hâkimiyetine girdi.
Balkanlar’da ise S›rplar›n ilerleyifli bafllam›flt›. 1330 y›l›nda Köstendil’de Bizans’›n müttefiki Bulgarlar› a¤›r bir ma¤lubiyete u¤ratan S›rp Krall›¤› Balkan co¤rafyas›nda üstünlü¤ü ele geçirdi. Ertesi y›l S›rbistan taht›na oturan Kral Stephan
Duflan (1331-1355), S›rp Krall›¤›n› bir imparatorluk haline getirme siyaseti izledi.
Bizans’a ba¤l› Makedonya’ya sald›ran Duflan, Prilep, Kastoria, Ohrid ve Strumica
gibi önemli flehir ve kaleleri zapt etti. Selanik’i kuflatt›ysa da alamad›. Bu s›rada kuzeyden gelen Macar tehdidi Duflan’› Bizans’la bar›fl yapmaya zorlad›. Makedonya’da iflgal etti¤i flehirleri S›rplarda kalmak kayd›yla 1334 y›l›nda bar›fl anlaflmas›
imzaland› (Ostragorsky, 1999, s. 466).
III. Andronikos ve Kantakuzinos, donanman›n olmay›fl›n›n Bizans’a büyük zararlar verdi¤ini görmüfllerdi. Bu nedenle donanma inflas›na giriflildi. Bu donanma
sayesinde Bizans, Ege Denizi’nde yeniden kendini gösterdi. Bizzat ‹mparator III.
Andronikos’un kat›ld›¤› seferle Sak›z, Midilli ve Foça üzerinde Bizans hâkimiyeti
yeniden tesis edilemeye çal›fl›ld›. Bu s›rada Bat› Anadolu’daki Ayd›n, Mentefle, Saruhan ve Karesi gibi deniz gazalar› yapan Türkmen Beylikleri, Bizans’la ayn› rakibe yani Latinlere karfl› mücadele ediyorlard›. Özellikle Ayd›n o¤lu Gazi Umur Bey,
di¤er beyleri de etraf›nda toplayarak, sahip oldu¤u donanmas›yla Ege adalar›nda
ve Yunanistan’daki Latinlere karfl› baflar›larla dolu seferler düzenlemekteydi. Kantakuzinos’un teflvikiyle III. Andronikos, Umur Bey’le görüflerek bir ittifak anlaflmas› yapt›. Bu anlaflma sayesinde III. Andronikos ihtiyaç duydu¤u askeri kuvveti temin etme imkân›na kavufltu. Umur Bey’in sa¤lad›¤› askeri kuvvetler sayesinde ‹mparator III. Andronikos ve Kantakuzinos, Epir’deki ayr›l›kç› harekete son vererek
bu bölgeyi yeniden Bizans’a ba¤lad›lar ve Tesalya’da da Bizans’›n hâkimiyetini yeniden tesis ettiler (Nicol, 1999, s. 187).
‹ç Savafl: Kantakuzinos ve V. ‹oannis Paleologos
III. Andronikos Paleologos 15 Haziran 1341 tarihinde vefat etti. Müteveffa imparatorun o¤lu V. ‹oannis henüz çocuk yafltayd›. Ona kimin naiplik yapaca¤› konusu
büyük bir anlaflmazl›¤a dönüfltü. ‹mparatorun en yak›n arkadafl› ve yönetimde
ikinci kifli olarak Kantakuzinos niyabette hak iddia etti. Buna karfl›n ‹mparatoriçe
Savoya’l› Anna, Patrik Kalekas ve Aleksios Apokavkos muhalif bir grup oluflturup
karfl› ç›kt›lar (Dafl, 2006, s. 139). Bu s›rada Balkanlar’da meydan gelen geliflmeler
dolay›s›yla Kantakuzinos, baflkentten ayr›l›p Trakya’ya geçti. Bunu f›rsat bilen muhalifler onun niyabetten at›ld›¤›n› ilan ederek ‹stanbul’da kendilerini bafl›nda oldu¤u bir yönetim kurdular. Kantakuzneos’un ‹stanbul’daki mal› mülkü ya¤maland›
ve taraftarlar› tutukland›. Bu meydan okuma karfl›s›nda Kantakuzinos boyun e¤medi Dimetoka’ta kendisini imparator ilan ettirdi. Bununla birlikte meflruiyetten
ayr›lmamak için protokolde önce meflru ‹mparator V. ‹oannis’in ad›n› zikrettirmeye de özen gösterdi.
1341 y›l›nda Kantakuzinos ve ‹mparatoriçe Anna etraf›nda toplan›p Apokavkos’un önderli¤inde faaliyet gösteren muhalefet aras›ndaki iç savafl di¤erlerine göre iki bak›mdan farkl›yd›. Öncelikle bu iç savafla d›fl güçler etkin biçimde kat›ld›lar ve kimin Bizans’ta iktidar olaca¤›n› onlar belirlediler. ‹kincisi bu iç mücadelede
Bizans halk› önceleri hiç olmad›¤› kadar kamplara ayr›ld›lar. Zenginler, toprak
a¤alar› ve aristokrasi Kantakuzinos’a destek verirken tüccar, esnaf, zanaatkâr ve bu
kitleler muhalif grubun yan›nda yer ald›. Apokavkos’un k›flk›rtt›¤› yoksul halk kitleleri Trakya ve Makedonya’da Kantakuzinos yandafl› olan aristokratlara sald›rd›lar. Halk ayaklanmas› karfl›s›nda Kantakuzinos ve aristokrasi çaresiz kald› (Nicol,
1999, s. 206).
‹ç savafl›n bafllar›nda Kantakuzinos bir seri ma¤lubiyete u¤rad›. Dimetoka’dan
‹stanbul’a yapmak istedi¤i askeri harekât Bulgarlar›n ifle kar›flmas› nedeniyle Edirne yak›nlar›nda baflar›s›zl›kla sonuçland›. Selanik’te ayaklanan ve kendilerine Zelot ad› verilen yoksul halk kitlesi Kantakuzinos yanl›lar›n› flehirden atarak adeta
kendi yönetimlerini kurdular. Bu zor durumda Kantakuzinos, S›rplar›n yard›m›n›
arama yoluna gitti. S›rp Kral› Duflan, yapaca¤› yard›mlara karfl›l›k Makedonya’da
büyük toprak tavizleri talep etti. Askeri yard›m karfl›l›¤›nda bu talepleri kabul eden
Kantakuzinos S›rplarla müttefik oldu (Ostrogorsky, 1999, s. 475). Fakat 1342 ve
1343 y›llar›nda Kantakuzinos’un S›rp askerleriyle Serez’e karfl› yapt›¤› harekâtlar
baflar›s›zl›kla sonuçland›. Buna ra¤men Tesalya ve Yunanistan’daki aristokratlar
onun imparatorlu¤unu tan›yarak desteklerini sundular. Bu destekle Kantakuzinos
ayakta kal›rken, S›rp Kral› Duflan saf de¤ifltirdi. Duflan, ‹stanbul’daki Apokavkos liderli¤indeki niyabet yönetimiyle ittifak yapmakta sak›nca görmedi. Hatta o¤lu ve
veliaht› Urofl’u, V. ‹oannis’in k›zkardefliyle evlendirerek Bizans impaartorluk ailesiyle akarabal›k kurdu. Art›k Duflan, Kantakuzinos için tehlikeli bir düflmand› (Ostrogorsky, 1999, s. 476-477).
Bu nazik durumda Kantakuzinos’un mücadeleyi kendi imkânlar›yla sürdürmesi düflünülemezdi. Kuvvetli bir müttefik bulmas› kaç›n›lmazd›. ‹mparator III. Andronikos zaman›nda flahsi dostluk gelifltirdi¤i Ayd›n o¤lu Umur Bey’in flahs›nda
hem güvenilir hem de savaflç› bir müttefik buldu (Dafl, 2006, s. 142). Kantakuzinos’un yard›m ça¤r›lar›na kay›ts›z kalmayan Umur Bey, donanmas›yla Meriç’in denize döküldü¤ü yere gelerek, kuflatma alt›nda tutulan Kantakuzinos’a ba¤l› Dimetoka’y› kurtard›. Umur Bey’in yard›m›yla Kantakuzinos Trakya’da tutunmay› baflard›. Umur Bey’in Türkmenleri, iç savaflta Kantakuzinos aleyhine olan kuvvetler
139
140
Bizans Tarihi
dengesini 1345’e kadar bilhassa Trakya’da say›s›z seferler yaparak onun lehine çevirdiler. Apokavkos’un bir suikast sonucu öldürülmesi Kantakuzinos’un elini daha
da güçlendirdi. Fakat 1344’te Umur Bey’in donanmas›n›n Haçl›lar taraf›ndan yak›lmas›, Kantakuzinos’u bu müttefikinin yard›mlar›ndan mahrum b›rakt›.
Bir süre sonra Kantakuzinos, Türklerin aras›nda daha güçlü bir müttefik bulmakta gecikmedi. 1346 y›l›nda Osmanl› hükümdar› Orhan Bey’le bir ittifak anlaflmas› yapt›. K›z› Teodora’y› Orhan Bey’e efl olarak vererek anlaflmay› akrabal›k ba¤›yla pekifltirdi. Orhan Bey, o¤lu Süleyman Pafla komutas›nda kalabal›k say›da yard›mc› askeri birlikleri Kantakuzinos’a gönderdi (Dafl, 2006, s. 144).
Bu s›rada Bizans’taki iç savafla dâhil olan S›rplar ve Bulgarlar da kendi ç›karlar›na kazan›mlar elde etmek için çabal›yorlard›. Bulgarlar Filibe civar›nda ve Meriç
boylar›nda s›n›rlar›n› geniflletirken S›rp Kral› Stefan Duflan, Arnavutluk ve Makedonya’n›n bir k›sm›na el koyduktan sonra Selanik’i kuflatt›. O, Slavlar›n etkin olaca¤› bir Slav-Bizans ‹mparatorlu¤u kurmay› hayal ediyordu ve bunun için 1346 y›l›nda kendisini “S›rplar›n ve Romal›lar›n imparatoru” ilan etti. Onun bu iddialar›
karfl›s›nda Kantakuzinos daha fazla beklemeyerek Edirne’de imparatorluk tac›n›
giydi (Ostrogorsky, 1999, s. 481). Ertesi y›l ‹stanbul’daki muhalefet oldukça zay›flam›fl görünüyordu. ‹mparatoriçe Anna’n›n Saruhan Türkmenlerinden yard›m bulma çabalar› kendi lehine bir sonuç vermedi. En nihayetinde 3 fiubat 1347’de ‹stanbul kap›lar›n› Kantakuzinos’a açmak zorunda kald›. Böylece Kantakuzinos’la ‹mparatoriçe Anna’n›n etraf›nda toplanan muhalefet aras›ndaki iç savafl›n ilk evresi
Kantakuzinos lehine sonuçland›. Yap›lan anlaflma gere¤i on y›ll›k bir süre için
Kantakuzinos, imparator olarak, meflru ‹mparator V. ‹oannis Paleologos ad›na Bizans ‹mparatorlu¤u’nu yönetecekti (Dafl, 2006, s. 145).
‹mparator VI. ‹oannis Kantakuzinos (1347-1354), Ayasofya’da yap›lan törenle
resmi olarak taç giydi. O s›rada on befl yafl›nda olan meflru ‹mparator V.‹oannis Paleologos ile k›z› Helena’y› evlendirdi. Meflruiyet ilkesine sad›k kalarak V. ‹oannis
ad›na imparatorlu¤u yönetece¤ini ilan etti. ‹ç savafl bitti ve Kantakuzinos zafere
ulaflt› (Nicol, 1999, s. 221-222). Fakat Bizans elindeki çok k›t ekonomik ve askeri
imkânlar› da bu savaflta harcad›. Bu iç savafltan en karl› ç›kanlar S›rplar oldu. Selanik hariç bütün Makedonya S›rbistan’›n eline geçti. S›rp Kral› Duflan kendini S›rpBizans ‹mparatoru olarak addediyordu. 1348’de Tesalya’y› da zapt eden Duflan her
y›l topraklar›n› Bizans aleyhine daha da büyütüyordu. 1350’de S›rp ‹mparatorlu¤u’nun s›n›rlar› Tuna’dan Korintos Körfezine Adriyatik’ten Ege sahillerine kadar
uzanmaktayd›. Bizans ‹mparatorlu¤u ise, ‹stanbul, Anadolu’da Karadeniz Ere¤lisi ve
Alaflehir, Trakya’da Tekirda¤ ve Edirne, Selanik ve civar›, Mora’n›n bir bölümü, Sak›z, Midilli, Bozcaada ve Gökçeada’dan ibaretti. Duflan’›n hedefinde art›k ‹stanbul’u
zapt etmekti. Fakat bu hedefine güçlü bir donanma olmadan ulaflmas› mümkün de¤ildi. Bu maksatla Venedik’e ittifak teklif etti. Fakat Venedik, ‹stanbul’da güçlü bir
S›rp yönetimi görmektense her zaman ç›karlar› için kullanabilece¤i zay›f Bizans iktidar›n›n bulunmas›n› tercih ederek bu teklifi reddetti (Ostrogorsky, 1999, s. 483).
Bizans’›n içine düfltü¤ü zaafiyet ekonomik alanda da kendini gösteriyordu.
Devletin vergi alabilece¤i toprak olarak sadece Trakya vard›. Burada cereyan eden
iç savafl dolay›s›yla tar›m ve üretim yap›lamad›¤› gibi halk elinde ne varsa tüketmifl
durumdayd›. Hazinenin ihtiyaç duydu¤u gelir vergiler yoluyla al›namay›nca, varl›kl› ailelerin servetlerine el koyma yoluna gidildi. Fakat bu tedbir de fazla bir ifle
yaramad›. Bunun üzerine Bizans için daha a¤›r sonuçlar do¤uracak olan d›fl borçlanmaya gidildi. Baflta Venedik olmak üzere yabanc› devletlerden borç al›nmaya
baflland›. Kantakuzinos, kendi servetini kullanarak ve zenginlerden toplad›¤› yar-
d›mlarla küçük bir donanma infla ettirmiflti. ‹stanbul liman›ndaki gümrük vergilerini indirerek, Cenevizlilere akan bu gelirden Bizans hazinesinin de faydalanmas›na
çal›flt›. Ceneviz buna fliddetle tepki gösterip küçük Bizans donamas›n› yakt› ve
gümrüklerdeki sömürüsünü devam ettirdi (Dikici, 2007, s. 416).
Bir di¤er güç olan Venedik Cumhuriyeti, kendi ç›karlar›n› daha da gelifltirmek
ad›na Bizans’ta yeni bir iç savafl›n fitilini atefllemekte sak›nca görmedi. Meflru ‹mparator V. ‹oannis, tek bafl›na iktidar olmak isterken Kantakuzinos da kendi o¤lunu veliaht yaparak Paleologos hanedan›n› saf d›fl› etmenin yollar›n› ar›yordu. Venedik, V. ‹oannis’e iktidar› ele geçirmek ad›na kullanmas› için yirmi bin duka alt›n
gönderdi. Karfl›l›¤›nda Çanakkale Bo¤az›’n› kontrol eden stratejik Bozcaada’n›n
kendisine b›rak›lmas›n› istedi. Bunun üzerine harekete geçen V. ‹oannis, Edirne’ye
sald›rd›. Burada Kantakuzinos’un o¤lu Mateos direnmeye çal›flt›. Bu çat›flmaya Orhan Bey’in gönderdi¤i Süleyman Pafla komutas›ndaki Osmanl› kuvvetleri de dahil
oldular. Osmanl›lar›n yard›m›yla Meriç k›y›s›ndaki savaflta Kantakuzinoslar üstün
geldiler (1352 sonu). Yakalanan V. ‹oannis, Bozcaada’ya sürgüne gönderildi (Dafl,
s. 146). Bu savaflta yard›mlar›na mukabil Kantakuzinos, Osmanl›lara Gelibolu yar›madas›ndaki Çimpi kalesini verdi. Böylece Osmanl›lar Avrupa topraklar›nda bir üs
kazanm›fl oldular. 1354’te bütün Trakya’y› tahrip eden bir deprem yafland›. Bu
deprem dolay›s›yla Gelibolu flehri de büyük y›k›ma maruz kalm›fl, flehrin surlar› ve
evleri y›k›lm›flt›. Haber Osmanl›lara ulafl›nca, Süleyman Pafla Gelibolu’ya birliklerini ve ailelerini yerlefltirerek buray› sahiplendi. Gelibolu’nun Türklerce al›nmas› ‹stanbul’da büyük korkuya neden oldu. Bu döneme kadar ak›nlar yap›p ganimetler
elde ettikten sonra Türkler Anadolu’ya geri dönüyorlard›. Art›k Avrupa yakas›nda
sa¤lam bir köprübafl› edindikten sonra Türkler burada kal›c› oldular. Kantakuzinos, büyük mebla¤lar önererek Orhan Bey’den buras›n›n boflalt›lmas›n› bofl yere
talep etti (Dafl, 2007, s. 149). Bu durum Bizans kamuoyunda Kantakuzinos’un
Türklerin Avrupa’ya yerleflmelerinin bafl mimar› olarak görülmesine neden oldu.
Nihayetinde Cenevizli Francesko Gattilusio, Midilli adas›na sahip olmak ve imparatorun k›z kardefli Maria ile evlenmek karfl›l›¤›nda ‹mparator V. ‹oannis’i tutuklu
bulundu¤u Bozcaada’dan kurtararak, 29 Kas›m 1354’te ‹stanbul’a getirmeyi baflard›. Halk onun geliflini coflkuyla karfl›lad›. Halk›n tercihi karfl›s›nda Kantakuzinos
direnemedi ve keflifl elbisesi giymeyi kabul etti (Dikici, 2007, s. 417-418). Bir otuz
y›l daha keflifl olarak yaflayan Kantakuzinos tarih ve teoloji alanlar›nda önemli eserler telif etti.
‹mparator V. ‹oannis Paleologos Dönemi ve Bizans’›n
Osmanl› Vassall›¤›
V. ‹oannis Paleologos (1354-1391) en sonunda kimsenin vesayeti alt›nda olmadan
Bizans taht›na oturabilmiflti. Fakat sahip oldu¤u devletin ad›ndan baflka hiçbir gücü ve sayg›nl›¤› kalmam›flt›. Nitekim Venedik’in ‹stanbul elçisi, yazd›¤› raporunda
Bizansl›lar›n hangi devlet olursa olsun itaate haz›r olduklar›n› belirtiyordu. 1355’te
Venedik elçisi ise Cumhuriyete, pek sefil bir durumda olan Bizans devletinin Türklere kurban gitmeden do¤rudan ilhak edilmesini öneriyordu (Ostrogorsky, 1999, s.
490). Bu arada Bizans’› y›kmaya aday hükümdarlardan Stefan Duflan öldü. Duflan’›n kurdu¤unu düflündü¤ü S›rp imparatorlu¤u da¤›ld›. Dolay›s›yla Bizans’a sahip olmak için rekabet eden adaylardan biri ortadan çekilmifl oldu. Gelibolu’yu üs
edinmifl Osmanl› Türklerinin Rumeli’nde ilerleyiflleriyse bafllamak üzereydi.
V. ‹oannis içinde bulundu¤u durumun ciddiyetinin bilincindeydi. Bizans’›n elinde kalan tek eyalet Trakya kaybedilmek üzereydi. V. ‹oannis, Türkleri durdurman›n
141
142
Bizans Tarihi
çaresi olarak Bat› H›ristiyan dünyas›ndan yard›m temin etmeyi gördü. 1355’te Papa’ya bir elçi göndererek acilen kendisine yard›mc› kuvvetler göndermesini, bu yard›ma karfl›l›k Türkleri durdurduktan sonra alt› ay içerisinde halk›n› Roma inanc›na
sokaca¤›n› vaat etti. Bu baflvuru ciddiye dahi al›nmad› (Nicol, 1999, s. 276-278).
Türklerin Trakya’da sistemli ve kal›c› bir flekilde ilerleyiflleri kendini göstermekte gecikmedi. Süleyman Pafla komutas›ndaki Türkler, Bolay›r, Malkara, Keflan, ‹psala, Çorlu, Lüleburgaz gibi kasaba ve kaleleri ele geçirerek bir taraftan ‹stanbul di¤er taraftan da Edirne istikametinde ilerliyorlard›. ‹mparator V. ‹oannis, Orhan
Bey’le bar›fl anlaflmas› yaparak Türk ilerleyiflini durdurmay› denedi. Cenevizli korsanlarca kaç›r›lan Orhan Bey’in küçük o¤lu Halil’i, ‹mparator, serbest b›rak›lmas›
için arac› oldu ve yüz bin iperpira kurtulmal›k paras›n› da ödedi. Bu flekilde özgürlü¤üne kavuflturulan Halil babas›na teslim edildi. 1358 bafllar›nda ‹mparator V. ‹oannis, bizzat Orhan bey’le görüflerek bar›fl sa¤lamaya çal›flt› (Nicol, 1999, s. 280).
Fakat Türkler 1361’de Dimetoka’y›, ve daha sonra Edirne’yi fethettiler. Balkanlarda S›rp ve Bulgar Krall›klar›n›n parçalanm›fl olmalar› onlar›n da Osmanl›lar› durdurabilecek bir karfl› durufl sergilemelerini imkâns›z k›l›yordu. Osmanl›lar›n de¤erli
komutanlar›ndan Lala fiahin Pafla 1363’de Filibe’yi zapt etti ve ilk Rumeli Beylerbeyi tayin edildi.
V. ‹oannis Paleologos, Macaristan Kral› Büyük Layofl’tan yard›m ricas›nda bulunmaya karar verdi. 1366 y›l›nda bizzat Macaristan’a giden V. ‹oannis, bekledi¤i
ilgiyi görmedi. Macar Kral› ona öncelikle Katolik olmas› gerekti¤ini söyledi. Hiçbir
fley elde edemeden ülkesine dönmek zorunda kald› (Nicol, 1999, s. 282-284). Bulgar s›n›r›na geldi¤inde Bulgarlar, imparator’un s›n›rdan geçmesine izin vermediler.
Bizans ‹mparatoru’nun yard›m›na anne taraf›ndan akrabalar›ndan olan Savoya’l›
Kont Amedeo kofltu. Amedeo sahip oldu¤u donanmas›yla önce Türklerin elinde
bulunan Gelibolu’yu 1366 yaz›nda zapt etti. Daha sonra da Karadeniz’e aç›larak
hem ‹mparator’u serbest b›rakt›rd› hem de Bulgarlardan bir k›s›m yerlerin Bizans
lehine boflaltmalar›n› temin etti (Nicol, 1999, s. 284-285).
Bat› H›ristiyan dünyas›n› harekete geçirmede etkin bir güç olan Roma’da papal›k için öncelik Bizans’›n kurtar›lmas›ndan ziyade Kiliselerin Roma inanc›n›n üstünlü¤ünde birlefltirilmesiydi. ‹mparator V. ‹oannis’in Katolikli¤i kabul etmeye haz›r
oldu¤undan emin olan Papa, 1369 y›l›nda müzakerelerde bulunmak üzere onu Roma’ya davet etti. Davete uyan V. ‹oannis, büyük törenlerle karfl›land› ve Katolik
inanc› kabul etti¤ini ilan etti. Buna karfl›l›k Ortodoks Kilisesi ve Bizansl› halk bunu fliddetle reddetti. Böylece Katolikli¤in kabulü sadece imparatorun flahs›na münhas›r bir eylem olarak kald› (Ostrogorsky, 1999, s. 405-406).
Bizans ‹mparatoru Bat› dünyas›ndan yard›m aray›fllar›ndayken, Türklerin ilerleyiflleri karfl›s›nda S›rplar harekete geçtiler. S›rp prensler Vukaflin ve Ugleflia kuvvetlerini birlefltirerek Meriç boylar›nda Türklerle savafla girifltiler. Tarihe Çirmen/Çernomen olarak geçen savafl Balkanlar›n ve Bizans’›n kaderini belirledi (1371). Türklerin kazand›klar› zafer karfl›s›nda baflta S›rplar olmak üzere Balkanl› H›ristiyan güçler Osmanl›’n›n vassall›¤›n› kabul ettiler. Vassal olman›n iki flart› vard›: y›ll›k belli bir
vergi ödemek ve gerekti¤inde Osmanl› sultan›na askeri hizmet etmek. S›rplardan
bir süre sonra Bizans da Osmanl› Devleti’ne tâbi vassal haline geldi. Nitekim 1373
y›l›nda Bizans ‹mparatoru V. ‹oannis’i vassal›k yükümlülü¤ü gere¤ince, Anadolu’da
Sultan I. Murad’›n Türkmen beyliklerine karfl› düzenledi¤i sefere kat›ld› (Ostrogorsky, 2002, s. 209). Sultan ve ‹mparator Anadolu’da seferdeyken, babalar›na vekâlet etmekte olan Edirne’de Savc› Çelebi ve ‹stanbul’da IV. Andronikos aralar›nda
anlaflarak iktidar› ele geçirmek için isyan ettiler. Bu duruma çok sert tepki gösteren
I. Murad, isyan› fliddetle bast›r›p Savc› Bey’in gözlerine mil çektirdi. Ayn› cezay› o¤luna da uygulamas› için V. ‹oannis’ten talepte bulundu. ‹mparator, o¤lunun görme
yetisini biraz olsun koruyacak flekilde cezan›n tatbik edilmesini sa¤lad›. Andronikos
veliahtl›ktan ç›kart›l›p hapse konuldu. Yerine imparatorun di¤er o¤lu II. Manuil ortak imparator ilan edilerek taç giydirildi (Gregory, 2008, s. 301-302).
1376’da V. ‹oannis’e gelen Venedik elçisi, Bozcaada’n›n kendilerine verilmesi
halinde Venedik’te kalan Bizans’›n imparatorluk mücevherlerini iade etmeyi ve ayr›ca otuz bin duka alt›n vermeyi önerdi (Nicol, 2000, s. 298). Bozcaada’ya rakibi
Venedik’in el koymas›n›n kendisi için yarataca¤› tehlikeden çekinen Ceneviz karfl› hamlede bulunarak hapisteki IV. Andronikos’u Galata’ya kaç›rd›. Andronikos,
buradan Sultan I. Murad’›n yan›na giderek ba¤l›l›¤›n› arz etti ve Bizans taht›na ç›kmas› için yard›m ricas›nda bulundu. Gerekli askeri deste¤i ald›ktan sonra ‹stanbul’a gelerek babas› V. ‹oannis ve kardefli II. Manuil’i tutuklatarak hapse att›rd› ve
kendisi imparatorluk tac›n› giydi. IV. Andronikos, yapt›¤› anlaflma gere¤ince Sultan I. Murad’dan ald›¤› deste¤in karfl›l›¤› olarak 1366’da Kont Amadeo’nun zapt etti¤i Gelibolu’yu Osmanl›lara geri iade etti (Nicol, 2000, s. 299). IV. Andronikos üç
y›l kadar hüküm sürdü. Daha sonra benzer bir senaryo tekrarland›. Hapisten kaçan V. ‹oannis ve o¤lu II. Manuil, Sultan Murad’›n huzuruna giderek yard›m ricas›nda bulundular. Art›k Bizans’ta kimin imparator olaca¤›na Bat›l› güçler de¤il Osmanl› hükümdar› karar veriyordu. Ödenecek verginin artt›r›lmas› ve II. Manuil’in
her y›l vergiyi getirmesi, gerekti¤inde askeri hizmet sunulmas› gibi flartlar›n kabul
edilmesi sonucu Bizansl›lar, Osmanl› Sultan›ndan istedikleri yard›m› ald›lar. Böylece 1379’da yeniden ‹mparatorluk taht›na V. ‹oannis oturdu (Dafl, 2006, s. 152).
Bizans ‹mparatoru, son derece küçülmüfl olan devletini o¤ullar› aras›nda paylaflt›rarak taht kavgas›n› sonland›rmay› düflündü. Buna göre Silivri ve çevresini IV.
Andronikos, Selanik’i II. Manuil ve Mora’y› da di¤er o¤lu Teodoros idare edeceklerdi (Dafl, 2006, s. 153-154). Bizans taht›na ç›kma konusunda haks›zl›¤a u¤rad›¤›n› düflünen Manuil, Sultana karfl› vassall›k yükümlülü¤ünü unutarak Selanik’e gitti. Bunun üzerine Sultan I. Murad, Selanik üzerine kuvvet sevk ettirdi. Manuil d›fl
yard›m almaks›z›n uzun süre direndi ve nihayetinde 1387’de flehirden ayr›ld›. fiehir halk› direnmeksizin Osmanl›lara teslim oldular. Manuil çaresiz biçimde Bursa’da bulunan Sultan’›n yan›na giderek ba¤›fllanmas›n› rica etti. Affedilen II. Manuil, ‹stanbul’a babas›n›n yan›na gönderildi (Nicol, 1999, s. 309).
Balkanlar’da Türklerin ilerleyiflleri I. Kosova savafl›yla farkl› bir niteli¤e büründü.
Büyük bir k›sm›n› S›rplar›n oluflturdu¤u Balkanl› H›ristiyanlar›n Haçl› ordusu 15 Haziran 1389’da Kosova’da a¤›r bir ma¤lubiyete u¤rat›ld›. Bu zaferle Türklerin Balkanlarda kal›c› olduklar› ve buray› yurt edindikleri tescillenmifl oldu. Balkanl› tüm H›ristiyan güçler Osmanl› egemenli¤ini tan›mak zorunda kald›lar. Savafl meydan›nda
Sultan I. Murad’›n flehit edilmesi üzerine o¤lu Y›ld›r›m Bayezid Osmanl› taht›na ç›kt›. Yeni Osmanl› hükümdar› döneminde Bizans’›n durumu daha da a¤›rlaflt›.
Bizans: Y›k›lman›n Efli¤indeki Devlet
Y›ld›r›m Bayezid (1389-1402) babas›ndan devrald›¤› devleti k›sa sürede bir imparatorluk haline yükseltmek istiyordu. Bunun en önemli ad›m› olarak da Osmanl›n›n Anadolu ve Rumeli topraklar› aras›nda bir ada halinde kalm›fl olan Bizans’›n
baflkenti ‹stanbul’un al›nmas› görülüyordu. ‹mparator II. Manuil Paleologos (13911425) tahta geçti¤i zaman ‹stanbul fakir ve nüfusu oldukça azalm›flt›. 40-50 bin civar›nda bir nüfusa sahip olan flehir ekonomik çöküntüden dolay› harap bir haldeydi. fiehri ayakta tutan ve koruyansa afl›lamayan surlar›yd›. II. Manuil, imparatorlu-
143
144
Bizans Tarihi
¤unun ilk y›llar›nda Bayezid’in sad›k vassal› oldu. Onun emrinde Anadolu’daki seferlerine kat›ld› ve yine onun emretmesiyle Serez’de di¤er vassallarla birlikte huzura ç›kt›. Devletini imparatorluk haline getirmek isteyen Bayezid içinse, Anadolu ve
Rumeli’nin ortas›ndaki ‹stanbul’u fethetmek zorunluluktu. II. Manuil flehri teslim
etmeye yanaflmay›nca 1394 y›l›nda Y›ld›r›m Bayezid, ‹stanbul’u abluka alt›na ald›
(Nicol, 1999, s. 323). Osmanl›’n›n ‹stanbul surlar›n› tahrip edecek ateflli silah ve
tekni¤i henüz yoktu. Surlar›n afl›lamazl›¤› karfl›s›nda yap›lacak tek fley flehrin girifl
ve ç›k›fllar›n› kontrol ederek halk›n açl›ktan teslim olmas›n› beklemekti. Osmanl›lar da bunu yapt›lar. Fakat yeterli deniz gücünün olmay›fl› dolay›s›yla Bizans, denizden yard›m ve takviye almaya devam etti. Yeterli olmasa da gelen yard›mlar ve
surlar›n içerisinde yetifltirilen tar›m ürünleri sayesinde halk direnme çal›flt›. 1396’da
Ni¤bolu Haçl› Seferi dolay›s›yla Türkler ‹stanbul kuflatmas›n› bir süreli¤ine kald›rd›lar. Fakat Haçl› ordusunun ma¤lup edilmesinden sonra ‹stanbul kuflatmas› daha
da fliddetli biçimde devam ettirildi.
fiehri savunacak yeterli say›da asker olmay›fl› bir yana açl›k ve k›tl›k flehir halk›n› periflan ediyordu. Bu hal karfl›s›nda imparator II. Manuil’in yapabildi¤i fley dönemin H›ristiyan güçlerine Papa’ya, ‹ngiltere, Fransa ve Aragon krallar›na yard›m
ricas›nda bulunan mektuplar yazmakt› (Ostrogorsky, 1999, s. 511). Onun bu yard›m ricalar› sadece Fransa’da yank› buldu. Fransa kral›, bin iki yüz kiflilik bir yard›mc› kuvveti Mareflal Boucicaut komutas›nda ‹stanbul’a gönderdi. Mareflalin gelifli ‹stanbul halk› için moral olduysa da bu kadar küçük bir kuvvetle Türkleri geri
püskürtmek ve kuflatmay› k›rmak mümkün de¤ildi. Bu nedenle Mareflalin telkinleriyle ‹mparator II. Manuil, bizzat Bat› ülkelerine giderek yard›m aramaya karar verdi (Dikici, 2007, s. 427). 1399’da Mareflalle birlikte ‹stanbul’dan ayr›lan ‹mparator
önce Venedik ve Milano’yu ziyaret ettikten sonra Paris’e geldi. Oradan Londra’ya
geçti. Fakat ‹stanbul’u kurtarmak için arad›¤› yard›m› bir türlü bulamad›. Sonunda
bütün umutlar› tükenmifl bir vaziyette Paris’te uzunca bir süre ikamet etti (Ostrogorsky, 1999, s. 512).
‹flte bu s›ralarda 28 Temmuz 1402’de Ankara savafl›nda Timur’un Osmanl› Sultan› Y›ld›r›m Bayezid’i ma¤lup etmesi Bizans için mucizevî bir kurtulufl oldu. ‹mparator II. Manuil ‹stanbul’a dönerek durumdan faydaland›. Ankara savafl› sonras›nda
Osmanl› Devleti’nde muazzam bir kargafla yaflanmaya bafllad›. Fetret devri olarak
adland›r›lan bu dönemde Bayezid’in o¤ullar› taht için kanl› bir mücadeleye girifltiler.
Bundan istifade eden Bizans yönetimi vassall›k yükümlülüklerinden s›yr›ld›¤› gibi
baz› kazançlar da elde etti. ‹stanbul’un çevresindeki kimi kasabalar, Selanik flehri ve
çevresi Bizans’a geri verildi. Böylece y›k›lman›n efli¤ine gelmifl olan Bizans ‹mparatorlu¤u Timur’un müdahalesi sayesinde bir elli y›l kadar daha ömrünü uzatabildi.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3
Bizans’ta 14.SIRA
yüzy›lda
S‹ZDEyaflanan iç mücadelelerin sonuçlar› ne olmufltur?
B‹ZANS’IN SON YILLARI VE ‹STANBUL’UN FETH‹
D Ü fiiçine
Ü N E L ‹düfltü¤ü
M
Osmanl›’n›n
fetret devri, Bizans için bir nefes alma yeniden toparlanma dönemi oldu. Osmanl›lar aras›ndaki taht kavgalar›na Bizans da müdahil oldu. II. Manuil
S Oilk
R Ubaflta kardefllerine nazaran oldukça güçlü bir konumda bulunan
Bayezid’in o¤lu Süleyman’› destekledi. Fakat Musa Çelebi, çetin bir mücadeleden
sonra Süleyman’› bertaraf etmeyi baflard›. Musa, ‹stanbul’u 1411 y›l›nda kuflatt› (NiD‹KKAT
col, 1999, s. 349-350). ‹mparator II. Manuil, Musa’ya karfl› kardefli Çelebi Mehmed’i
destekledi. Zorlu bir savafl›m sonras›nda I. Mehmed, kardefli Musa’y› saf d›fl› b›raSIRA hükümdar›
S‹ZDE
karak Osmanl›
oldu.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
I. Mehmed (1413-1421) hükümdarl›¤› süresince Osmanl›’n›n kuvvet ve kudretini yeniden tesis etmeye çal›flt›. Bu dönemde Bizans-Osmanl› iliflkileri dostane bir
seyir takip etti. I. Mehmed, müttefiki ve dostu olarak kabul etti¤i II. Manuil’e yönelik taahhütlerine ba¤l› kald› (Nicol, 1999, s. 350-351). Osmanl›lar cihetinden
kendini güvencede hisseden II. Manuil, 1414 y›l›nda, ‹stanbul’da VIII. ‹oannis’i vekil b›rakarak, di¤er o¤ullar›n›n yönetimindeki Selanik ve Mora’y› ziyarete gitti. Bu
s›rada Mora’da Bizans hâkimiyeti güçlenmifl ve buran›n merkezi Mistra mamur ve
zengin bir flehir görünümüne kavuflmufltu. ‹mparator II. Manuil, Mora’y› özellikle
Türklerden gelebilecek muhtemel sald›r›lara karfl› korumak için Korintos k›sta¤›ndaki eksamilion surlar›n› yeniden infla ettirdi. Selanik ve Mora üzerinde merkezi
imparatorluk otoritesini güçlendirmifl olan II. Manuil 1416’da ‹stanbul’a geri döndü (Nicol, 1999, s. 352).
Osmanl›-Bizans iliflkilerinde 1421 y›l›nda yeni dönüflümler yafland›. I. Mehmed’in vefat› üzerine Osmanl› Devleti’nin yeni sultan› o¤lu II. Murad (1421-1451)
oldu. Ayn› y›l II. Manuil, o¤lu VIII. ‹oannis’i ortak imparator ilan etmiflti. Osmanl›
taht›nda yaflan›lan de¤ifliklik konusunda Bizansl› baba o¤ul imparatorlar farkl› tav›rlar tak›nd›lar. II. Manuil, Murad’la anlaflma yanl›s›yd›. Fakat VIII. ‹oannis, II. Murad’a karfl› tarihe Düzmece Mustafa olarak geçen amcas›n› destekleyerek Osmanl›’da yeni bir iç savafl›n bafllamas›na vesile oldu. Düzmece Mustafa isyan›n› sert biçimde bast›ran II. Murad, 1422 y›l›nda ‹stanbul’u kuflatt› (Gregory, 2008, s. 307). Bizans’› yine surlar›n›n sa¤laml›¤› kurtard›. Bu s›rada Osmanl› sultan›n›n kardefli
Mustafa ayaklan›nca kuflatma kald›r›ld›.
1423 y›l›nda alt› mil manas›na gelen eksamilion surlar›n› tahrip eden Türkler
Mora’ya girdiler. Art›k Osmanl›-Bizans iliflkilerinde eskiye geri dönüldü. II. Murad
yönetiminde Osmanl› gücü karfl›s›nda aciz kalan Bizans çareyi anlaflma yapmakta
buldu. 1424’te yap›lan bar›fl anlaflmas›yla Bizans yeniden Osmanl› sultan›na y›ll›k
haraç ödemeyi kabul etti (Nicol, 1999, s. 358). Böylece Bizans, Ankara savafl› sonras›nda yakalad›¤› yeniden canlanma f›rsat›n› heba ederek yine vassal devlet statüsüne düflmüfl oluyordu. Bu arada Bizans ‹mparatorlu¤u’nun ikinci büyük kenti Selanik’in kaderi de belirleniyordu. Türklerin taarruzlar› karfl›s›nda oldukça güç durumda kalan Selanik’in yöneticisi Andronikos 1423 y›l›nda flehri Venediklilere para karfl›l›¤› satt›. Venedik’in anlaflma tekliflerine ra¤men Türkler, Selanik’i kararl›l›kla kuflatt›lar. Yedi y›ll›k bir kuflatman›n ard›ndan 1430’da Selanik Osmanl›lar taraf›ndan fethedildi (Nicol, 2000, s. 356-357).
Bizans imparatorluk taht›na II. Manuil’in 1425’te ölümüyle o¤lu VIII. ‹oannis
Paleologos (1425-1448) ç›kt›. Bu s›rada Bizans’›n sahip oldu¤u ‹stanbul ve çevresindeki birkaç küçük kasaba Türklerin bask›s› alt›ndayd›. Bizans’a ba¤l› bir di¤er
toprak parças› olan Mora da Türk ak›nlar›n›n hedefi oluyordu. Halk yoksulluk içerisinde ve ekonomi periflan bir haldeydi. II. Manuil döneminde alt›n para nadiren
bas›lm›flt›. VIII. ‹oannis döneminde ise alt›n para bas›lmas› tamamen b›rak›ld› ve
mecburen gümüfl para bas›m›na baflland› (Ostrogorsky, 1999, s. 516).
VIII. ‹oannis, kiliselerin birlefltirilmesi meselesini tekrar müzakereye açarak
Türklere karfl› yard›m aray›fllar›na giriflti. Bizans, öncelikle Roma’n›n yard›m sa¤lay›p kendisinin Türklerden kurtar›lmas›n› talep ediyor ve daha sonra kiliselerin birli¤ini vaat ediyordu. Buna karfl›n Roma ise önce kilise düzeyinde kendi üstünlü¤ünün kabul edilmesini bekliyor, sonra Türklere karfl› yard›m teklifinde bulunuyordu. Roma ve ‹stanbul aras›nda yap›lan görüflmelerden sonra union konusu ciddiyet kazand›. 1437 y›l›nda VIII. ‹oannis, maiyetinde birçok Ortodoks ruhban bulundu¤u halde, kiliselerin birlefltirilmesi konusunu müzakere etmek üzere ‹talya’ya
145
146
Bizans Tarihi
gitti. Ferrara ve Floransa’da yap›lan uzun görüflmelerden sonra 5 Temmuz 1439 tarihinde Roma ve ‹stanbul Kiliselerinin birlefltirildi¤i bir kez daha ilan edildi (Nicol,
1999, s. 384). Roma inanc›n› bu defa sadece Bizans ‹mparatoru de¤il ayn› zamanda heyette bulunan üst düzey Ortodoks din adamlar› da kabul etmifllerdi. Fakat
VIII. ‹oannis baflkanl›¤›ndaki heyet ‹stanbul’a döndükleri zaman halk›n sert tepkisiyle karfl›laflt›lar. Dini inançlar›n› varl›klar›yla özdeflletirmifl olan Ortodoks Bizans
halk›, Katolik inanca girmeyi fliddetle reddettiler. Floransa unionu sadece Bizans’ta
de¤il Ortodoks Slav dünyas›nda da yank› buldu. Moskova, imparator ve ‹stanbul
patri¤inin unionu kabul etmesini ihanet sayd› ve ‹stanbul patrikli¤inden ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. Böylece Bizans yönetiminin büyük umut ba¤lad›¤› kiliselerin birleflmesi fayda sa¤lamad›.
Bu s›ralarda Osmanl›lar, Balkanlarda baflka rakiplerle karfl›laflt›lar. Türkler Belgrat
haricinde Balkanlar›n kuzeyinin tamam›nda egemenlik kurmufllar ve Transilvanya
üzerine seferler tertip etmifllerdi. Bu ilerleyifl onlar› Macarlarla karfl› karfl›ya getirdi.
Transilvanya Voyvodas› Hunyadi Yanofl’un Osmanl›lara karfl› kazand›¤› baz› baflar›lar H›ristiyan dünyas›nda heyecana neden oldu. Papa IV. Eugenius’un ça¤r›lar›yla
Polonya ve Macaristan tac›na sahip VIII. Vladislas, S›rp Georg Brankoviç, Hunyadi
Yanofl ve di¤er baz› H›ristiyanlar›n kat›ld›¤› bir Haçl› birli¤i oluflturuldu. 1443’te Osmanl› ordusunu Nifl yak›nlar›nda ma¤lup eden Haçl›lar, S›rbistan ve Bulgaristan’da
ilerledikten sonra Trakya’da fliddetli bir direniflle karfl›laflt›lar. Haçl›lar›n baflar›lar› H›ristiyanlar aras›nda Türklerin Balkanlardan at›labilece¤i umudunu do¤urdu.
Bu geliflmeler Bizans taraf›ndan da yak›ndan takip edilmekteydi. Mora’n›n Bizansl› despotu Konstantinos, Korintos’taki eksamilion surunu yeniden infla ettirdi¤i gibi Tesalya’ya seferler düzenleyerek baz› kazan›mlar elde etti. Osmanl› sultan›
II. Murad, de¤iflen dengeleri de dikkate alarak Haçl› temsilcileriyle 1444’te EdirneSegedin anlaflmas›n› yapt›. Bu anlaflmayla Balkanlar’da H›ristiyan güçler lehine,
S›rp despotu Brankoviç’e ülkesinin geri iadesi gibi baz› tavizler verildi. Fakat H›ristiyan ileri gelenler anlaflmay› geçersiz ilan ettiler. Venedik’in de teflvikiyle Vladislas ve Hunyadi Yanofl yeniden Haçl› ordusunu harekete geçirdiler. Bu defa Osmanl›lar gere¤i gibi haz›rl›k yaparak Haçl› ordusunu Varna’da karfl›lad›lar. 10 Kas›m 1444’te Haçl› ordusunun neredeyse tamam› yok edildi. Hunyadi Yanofl kaç›p
kurtulurken VIII. Vladislas savafl meydan›nda öldürüldü. Varna zaferinin etkilerini
Bizansl›lar da yaflad›lar. ‹stanbul’da VIII. ‹oannis, zafer dolay›s›yla sultan› kutlay›p
hediyeler gönderdi.
Varna zaferine ra¤men H›ristiyan güçleri aras›nda Türkleri Balkanlardan atma
düflünce hemen terk edilmedi. Özellikle II. Murad’›n, henüz küçük yafltaki o¤lu II.
Mehmed’e yönetimi b›rakmas›n› f›rsat bilen H›ristiyanlar harekete geçtiler. Hunyadi Yanofl’un gayretleriyle Macar, Alman, Leh, Sicilyal› ve Napolili kuvvelerden müteflekkil yüz bin kiflilik bir Haçl› ordusu oluflturuldu. Sultan II. Murad’›n komutas›ndaki Osmanl› ordusuyla haçl›lar 17 Ekim 1448’de Kosova’da karfl›laflt›. Üç gün süren savafl sonucunda Haçl› ordusu bozguna u¤rad›. Bu zaferle Bat›l› H›ristiyan güçlerin Osmanl›’y› Balkanlardan atma planlar› sona erdi. Kosova’daki Türk zaferi Bizans için daha farkl› bir anlam ifade ediyordu. Anadolu ve Rumeli’ye hâkim Türk
imparatorlu¤unun ortas›ndaki Bizans’›n al›nmas› daha kolayd›. Kosova’daki ma¤lubiyetten sonra art›k savunmaya çekilerek mevcudiyeti koruma telafl›na kap›lan
H›ristiyan dünyas›n›n Bizans için herhangi bir fedakârl›kta bulunmayaca¤› aç›kt›.
Bu arada VIII. ‹oannis Paleologos arkas›nda veliaht olabilecek erkek evlat b›rakmadan öldü. Kardefli Mora despotu Konstatinos Dragasis Paleologos imparatorluk tac›n› giyerek XI. Konstatinos (1449-1453) nam›yla son Bizans imparatoru ol-
du. Konstantinos, ‹stanbul’a geldi¤inde flehir halk›n›n kiliselerin birli¤i meselesi
nedeniyle bölünmüfl bir halde buldu. fiiddetli muhalefete ra¤men Bat›’dan gelebilecek yard›m› garanti alt›na alabilmek umuduyla yeni imparator unionu resmen
onaylad›.
Bu s›rada Osmanl› sultan› II. Murad vefat edince tahta genç yaflta olan o¤lu II.
Mehmed (1451-1481) geçti. II. Mehmed, Hz. Muhammed’in fethini arzulad›¤› ve
imparatorlu¤unun do¤al baflkenti olarak gördü¤ü ‹stanbul’u alamaya kararl›yd›. Bu
karar›ndaki ciddiyeti Bo¤aziçi sahilinde, Y›ld›r›m Bayezid’in yapt›rd›¤› hisar›n tam
karfl›s›nda Rumeli Hisar›n› infla ettirdi (Yorgios Sfrancis, 2009, s. 271-272). Bu durum Bizans yönetimini korku ve telafla sevk ederken Latin Bat› dünyas›yla da temaslar artt›r›ld›. 1452’de ‹stanbul’un zapt›ndan aylar önce flehre gelen Papal›k temsilcilerinin Ayasofya’da Katolik usulünce ayin yapmalar›na izin verildi. Böylece Roma’n›n flart›n›n yerine getirilmifl oldu¤u gösteriliyor, karfl›l›¤›nda Bat›l›lar›n yard›m›
bekleniyordu. Fakat ‹stanbul’un Bizansl› ahalisi aras›nda Ortodoks inanca ba¤l›l›k
o denli kuvvetli ve Latinlerden duyulan nefret o denli büyüktü ki imparatorun baflbakan› Lukas Notaras; “‹stanbul’da Latin kardinallerinin külah›n› görmektense
Türk sar›¤›n› görmeyi tercih ederim” diyerek insanlar›n duygular›na tercüman oldu (Nicol, 1999, s. 405).
II. Mehmed, Bizans’› ayakta tutan en önemli savunma sisteminin flehrin sa¤lam
ve yüksek surlar› oldu¤unun bilincindeydi. Mevcut teknik ve silahlar bu surlar›
y›kmaya muktedir de¤ildi. Daha geliflmifl ateflli silahlara ve yeni teknolojiye ihtiyaç
vard›. Ateflli silahlara her zaman ilgi duyan Osmanl› sultan›, Macar mühendis Urban’› o zamana kadar görülmedik büyüklükte top dökmek için hizmetine ald›. Urban ve Osmanl› mühendisleri efli benzeri görülmemifl büyüklükte toplar döktüler
(Dirimtekin, 2003, s. 94-96). Surlar›n üzerinden afl›rtma gülleler atabilen toplar gelifltirdiler. Edirne’de imal edilen toplar binlerce asker ve yüzlerce hayvan taraf›ndan konvoy halinde ‹stanbul üzerine yolland›. fiehrin mutlaka deniz taraf›ndan da
kuflat›lmas› gerekiyordu. Bunu sa¤layabilmek için II. Mehmed yeni bir donanma
infla ettirdi. Anadolu ve Rumeli’nden on binlerce asker topland›. Bizansl› tarihçi
Yogios Sfrancis muharip ve onlara cephe gerisinde destek veren Türk ordusunun
say›s›n› iki yüz bine ç›kartmaktad›r (Yorgios Sfrancis, 2009, s. 274).
‹mparator XI. Konstantinos da surlar› mümkün oldu¤unca onartt› ve güçlendirtti. Haliç’in a¤z› zincirle kapat›ld›. Bat›l› güçlere yard›m ça¤r›lar› yenilendi. Bu ça¤r›lar son derece c›l›z biçimde karfl›l›k buldu. ‹ki bin kiflilik bir yard›mc› kuvvet Bizansl›lar›n yan›nda yer almak üzere ‹stanbul’da bulunuyordu. Bu kuvvetin esas›n›
da Cenevizli Guistiniani’nin komutas›ndaki yedi yüz kifliden oluflan savaflç›lar oluflturuyordu. Bizans ‹mparatoru befl bin kiflilik bir kuvvet ç›kartabilmiflti. Bizansl›
asillerden Lukas Notaras, Dimitrios, ‹oannis Kantakuzinos ve Nikiforos, imparatorun emrinde birliklere komuta ediyorlard›. fiehirdeki Venedikliler, Katalanlar ve
Cenevizliler de savunmaya kat›ld›lar (Nicol, 1999, s. 407).
II. Mehmed ve ordusu 2 Nisan 1453’de ‹stanbul surlar›n›n önünde göründüler
ve mevzilenmeye bafllad›lar. Gelene¤e uygun olarak Osmanl› Sultan›, flehri savafl
yapmaks›z›n teslim etmesi için ‹mparator XI. Konstantinos’a ça¤r›da bulundu. Fakat bu teklif kabul edilmedi. Bunun üzerine 6 Nisan 1453 Cuma günü toplar›n
atefllenmesiyle ‹stanbul kuflatmas› bafllad› (Runciman, 1999, s. 113-114). Türklerin
gün içerisinde toplarla döverek tahrip ettikleri surlar› Bizansl›lar geceleri h›zl›ca tamir ediyorlard›. Türk donanmas›n›n Haliç’e taarruzlar› sonuçsuz kald›. 22 Nisan’da
II. Mehmed’in, Galata’n›n arkas›ndan Bo¤az’dan Haliç’e yetmifl kadar gemiyi karadan yürüterek indirmesi Bizansl›lar›n azimleri ve morallerini k›rd›¤› gibi savafl aç›-
147
148
Bizans Tarihi
s›ndan a¤›r bir darbe oldu (Runciman, 1999, s. 123-124). Böylece flehir hem karadan hem de Haliç taraf›ndan top atefline maruz b›rak›l›yordu. Buna ra¤men Bizansl›lar savaflmaya devam ettiler, hücumlar› geri püskürttüler.
Türk taraf›nda ise daha büyük kararl›l›k ve coflku hâkimdi. Hz. Peygamberin
hedef gösterdi¤i bir flehir için çarp›fl›lmas› savafl› daha da kutsal k›l›yordu. Surlarda önemli gedikler aç›lm›fl ve tahribatlar oluflmufltu. Tüm imkânlar›n› seferber etmifl bulunan II. Mehmed, zaferinden emindi. Genel taarruzdan önce son bir kez
‹mparator XI. Konstantinos’a flehir teslim etmesi için teklifte bulundu. fiehri teslim
ederlerse herkesin can, mal, namus ve inançlar› korunacakt›. Bizansl›lar isterlerse
haraç ödeyerek flehirde yaflamaya devam edecekler isterlerse imparatorlu¤un istedikleri yerine yerleflebileceklerdi. Bu teklifte reddedilince Sultan II. Mehmed, 29
May›s Sal› günü genel büyük taarruzu bafllatt›. fiehre üç taraftan fliddetli biçimde
hücum edildi. Bu s›rada savunmada önemli rol oynayan Guistiniani’nin yaralanarak geri çekilmesi Bizans saflar›nda kargafla ve pani¤in do¤mas›na yol açt›. XI.
Konstantinos hayat›n› kaybetti. Savunmay› aflan Türk birlikleri flehre ak›n ettiler.
Fethin gerçekleflmesinden üç gün sonra Osmanl› hükümdar› Fatih unvan›yla flehre girdi (Dirimtekin, 2003, s. 295). Ayasofya camiye çevrildi ve Cuma namaz› k›l›nd›. ‹stanbul, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun baflkenti yap›ld›. Bin yüz y›ldan fazla
ömür süren Bizans art›k yoktu.
SIRA S‹ZDE
4
15. yüzy›ldaSIRA
Osmanl›
S‹ZDE- Bizans iliflkilileri nas›l bir seyir izlemifltir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
149
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Son hanedan Paleologoslar yönetiminde Bizans
- Osmanl› iliflkilerini aç›klayabilmek
1204 y›l›nda ‹stanbul’un Latinler taraf›ndan iflgalinden sonra ‹znik’e çekilmifl olan Bizans Devleti VIII. Mihail Paleologos’un (1259 - 1282) önderli¤inde 1261 y›l›nda ‹stanbul’u tekrar geri ald›.
Bu dönemde Bizans, ‹stanbul Latin Devleti’nin
tekrar ihya olmamas› için Bat›yla iyi iliflkiler kurmaya çal›flt›. 1280 y›l›nda Bizans’› ortadan kald›rmaya çal›flan Charles de Anjou diplomasi yoluyla yok edildi. Bizans’›n varisi oldu¤unu iddia
eden Epir’deki despotlukla da fliddetle mücadele
edildi. Bizans’›n dikkatini Bat›ya vermesi nedeniyle Anadolu’nun Bitinya bölgesinde ortaya ç›kan otorite bofllu¤unu Türkmenler doldurmaya
bafllad›. II. Andronikos döneminde (1282 - 1328)
Bizans, Katalan ücretli askerlerinden yararlanmak istedi. Ancak iliflkiler bozulunca Katalan askerleri Bizans topraklar›n› ya¤malad›lar. Bu dönemde Osmanl›lar, Bitinya bölgesine yerlefltiler
ve Bizans’a karfl› askeri üstünlü¤ü ele geçirdiler.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Bitinya bölgesinde bir devlet olarak Osmanl›lar›n do¤uflunu ve Bizans’la iliflkilerini aç›klayabilmek
13. yüzy›l›n sonunda Bitinya bölgesine gelen Ertu¤rul’un aflireti Bizans’›n merkezi otoritesinden
oldukça uzaklaflm›fl olan ve tekfur olarak adland›r›lan müstahkem kale yöneticileriyle mücadeleye giriflti. 1302 y›l›nda Bafeus Savafl›nda Osman komutas›ndaki birlikler Bizans ordusunu
yenmeyi baflard›. Bunun sonucu olarak k›sa sürede Bursa ovas›nda yer alan pek çok yerleflim
birimi Osmanl›lar›n eline geçti. 1326’da fethedilen Bursa Osmanl›n›n baflkenti oldu. 1329 y›l›nda gerçekleflen Pelakanon Savafl›’nda Sultan Orhan, Bizans imparatoru III. Andronikos’u ma¤lup etti. 1331’de ‹znik, 1337 y›l›nda da ‹zmit Osmanl›lar taraf›ndan fethedildi. Bu geliflmeler Bizans’›n Osmanl› Devleti’ni askeri yollarla durduramayaca¤›n› ve Osmanl›lar›n Bitinya bölgesinde
kal›c› oldu¤unu gösterdi.
Bizans’ta yaflanan iç savafllar› ve Bizans’›n Osmanl› vassal› haline gelmesini tart›flabilmek
1321 - 1328 y›llar› aras›nda dede- torun Andronikos Paleologoslar ve 1347 - 1354 seneleri aras›nda da ‹oannis Kantakuzinos ve V. ‹oannis Paleologos aras›nda sürekli iç savafllar yaflanm›flt›r.
Taraflar yabanc› güçlerden yard›m talep etmifllerdir. Bunun sonucu olarak Bizans Devleti, Latin, S›rp ve Osmanl› dünyas› aras›nda s›k›flm›flt›r.
Bu durumdan istifade eden Osmanl›lar 1354 y›l›nda Gelibolu’yu fethederek Balkan topraklar›na geçmifllerdir. 1371 y›l›ndan sonra Bizans, Osmanl› Devleti’nin vassal› olmufl ve Bizans imparatoru II. Manuil Paleologos (1391 - 1425), Osmanl› sultan› Y›ld›r›m Bayezid’in (1389 -1402)
Anadolu’da düzenledi¤i askeri seferlere kat›lmak
zorunda kalm›flt›r. Bayezid, ‹stanbul’u da kuflatma alt›na alm›fl ancak Timur’a 1402 y›l›nda yenilmesi üzerine ‹stanbul’u fethedememifltir.
Bizans’›n son y›llar›n› ve ‹stanbul’un fethini
aç›klayabilmek
15. yüzy›l’›n ilk yar›s›nda Bizans büyük ölçüde
‹stanbul ve çevresi ile s›n›rl› bir flehir devletine
dönüflmüfltür. Ege Denizi’ndeki baz› adalar, Selanik ve Mora’n›n bir k›sm› da Bizans’a ba¤l›yd›.
Ancak bunlar aras›nda kara ba¤lant›s› mümkün
de¤ildi. 1402 - 1421 y›llar› aras›nda fetret ve otoriteyi sa¤lama döneminde Osmanl›lar Bizans’la
bar›fl içinde kalmay› tercih etmifllerdir. 1422 y›l›nda II. Murad, ‹stanbul’u kuflatm›flt›r. 1430 y›l›nda da Selanik al›nm›fl ve II. Murad döneminde
Mora’ya kadar Osmanl› ak›nlar› düzenlenmifltir.
Son Bizans imparatorlar› VIII. ‹oannis ve XI.
Konstantinos Paleologos, Papa’dan Latin deste¤ini alabilmek için Katolik kilisesinin üstünlü¤ünü kabul etmelerine ra¤men Bat›dan umduklar›
deste¤i alamam›fllard›r. Askeri teknolojik üstünlü¤ü ele geçiren Osmanl›lar, II. Mehmed döneminde 29 May›s 1453 tarihinde ‹stanbul’u fethederek Bizans’›n bin y›l› aflan varl›¤›n› da sonland›rm›fllard›r.
150
Bizans Tarihi
1. Afla¤›dakilerden hangisi VIII. Mihail Paleologos Dönemi’nin geliflmelerinden biri de¤ildir?
a. ‹stanbul’un Latinlerden geri al›nmas›
b. Lyon Konsili ve kiliselerin birleflmesi
c. Bizans donanmas›n›n la¤vedilmesi
d. Ceneviz’le ittifak yap›lmas›
e. Sicilya ‹kindisinin ayaklanmayla Charles d’Anjou’nu devirmesi
2. Kiliselerin birleflmesini ifade eden kavram afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Union
b. Pronoia
c. ‹perpiron
d. Konsil
e. Monofizit
3. Bafeus/Koyunhisar Savafl› hangi hükümdarlar aras›nda yap›lm›flt›r?
a. V. ‹oannis - I. Murad
b. III. Andronikos - Osman Gazi
c. II. Manuil - Orhan Bey
d. VIII. ‹oannis - II. Murad
e. II. Andronikos - Osman Gazi
4. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans’taki iç savafllar›n sonucunda yaflan›lan geliflmeler aras›nda yer almaz?
a. Union müzakerelerine bafllan›lmas›
b. Mali s›k›nt› yaflanmas› ve borçlanmaya gidilmesi
c. Bizans’›n toprak kay›plar›na u¤ramas›
d. Yabanc› devletlerin Bizans’›n iç ifllerine müdahale etmeleri
e. Devletin askeri ve ekonomik kaynaklar›n›n tükenmesi
5. Kantakuzinos’la ittifak yaparak Balkanlara seferler
düzenleyen ilk Türk Beyi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Orhan Bey
b. Karesi Bey
c. Mentefle Bey
d. Umur Bey
e. Saruhan Bey
6. Afla¤›dakilerden hangisi II. Manuil Paleologos’un icraatlar›ndan biri de¤ildir?
a. Osmanl› hükümdar›na vassal olarak seferlerinde
efllik etmek
b. Kiliselerin birli¤ini kabul etmek
c. Bizans’› kurtarmak için Bat›l› ülkeleri ziyaret
etmek
d. Fetret Devrinde Osmanl› taht kavgalar›na kar›flmak
e. ‹stanbul’u Y›ld›r›m Bayezid’e karfl› savunmak
7. ‹mparator III. Andronikos’un Türklere karfl› yapt›¤›
savafl afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Çirmen
b. Pelekanon
c. Ni¤bolu
d. II. Kosova
e. Varna
8. Bizans ‹mparatorlu¤u hangi hükümdar döneminde
Osmanl›’n›n vassal› olmufltur?
a. V. ‹oannis Paleologos
b. VI. ‹oannis Kantakuzinos
c. II. Andronikos Paleologos
d. III. Andronikos Paleologos
e. VIII. Mihail Paleologos
9. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans’›n Osmanl›lara karfl›
‹stanbul’u korumak için yapt›¤› faaliyetlerden biri de¤ildir?
a. Bat› H›ristiyan dünyas›ndan yard›m istemesi
b. Kiliselerin birli¤inin kabul edilmesi
c. Galata’n›n surlarla çevrilmesi
d. Surlar›n ve savunma sistemlerinin tamir edilmesi
e. Haliçe zincir gerilmesi
10. ‹stanbul’un fethi s›ras›nda Bizans ‹mparatoru afla¤›dakilerden hangisiydi?
a. XI. Konstantinos Dragasis Paleologos
b. VIII. ‹oannis Paleologos
c. II. Manule Paleologos
d. VI. ‹oannis Kantakuzinos
e. II. Andronikos Paleologos
151
1. c
2. a
3. e
4. a
5. d
6. b
7. b
8. a
9. c
10. a
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “VIII. Mihail Paleologos
ve Bizans’›n Yeniden kuruluflu” bölümünü yeniden okuyunuz.
ve Bizans’›n Yeniden kuruluflu” bölümlerini yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bizans’ta ‹ç Savafllar
Dönemi” “bölümlerini yeniden okuyunuz.
ve Bizans’›n Yeniden kuruluflu” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “II. ‹ç Savafl: Kantakuzinos ve V. ‹oannis Paleologos” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bizans: Osmanl›’ya Ba¤l› Vassal Devlet” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bizans’ta ‹ç Savafllar
Dönemi” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “‹mparator V. ‹oannis
Paleologos Dönemi” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bizans’›n son y›llar› ve
‹stanbul’un Fethi” bölümünü yeniden okuyunuz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bizans’›n son y›llar› ve
‹stanbul’un Fethi” bölümünü yeniden okuyunuz.
S›ra Sizde 1
Bizans askeri sistemini bozulmas› devletin savunulmas›
konusunda d›fla ba¤›ml›l›¤› beraberinde getirdi. II. Andronikos, Ceneviz’e güvenerek donanmadan vazgeçince Bizans hem deniz kuvvetlerini kaybetti hem de denizlerde müttefikle savunma yapamayaca¤›n› Venedik
karfl›s›nda a¤›r yenilgi alarak ö¤rendi. Devlet asker ihtiyac›n› ücretli askerlerle gidermek zorunda kald›. Katalan örne¤inde oldu¤u gibi ücretli askerlik genelde devletin kendisine zarar verdi. Bunun sonucunda da hem
mali hem de toprak kay›plar› yafland›. Bizans’›n ekonomik alanda çöküflünün nedenlerinden biri Venedik ve
Ceneviz’e verilen ticari ayr›cal›klar oldu. Bu devletler
Bizans’›n pazarlar›n› ele geçirdiler.
S›ra Sizde 2
Bitinya bölgesi özellikle XIII. Yüzy›l sonras› dönemde
Bizans için çok önemli hale geldi. 1204 sonras›nda Bizans, bu bölge esas olmak üzere Bat› Anadolu’da yaflayabilmifltir. Bölge do¤al kaynaklar› ve zengin tar›m
ürünleriyle ‹stanbul’u besliyordu. Bölge nüfusunun
yo¤unlu¤u sayesinde hem devlet vergi geliri elde ediyor hem de ihtiyaç duydu¤u insan gücünü temin edebiliyordu. Bitinya, ‹stanbul’un savunulmas› bak›m›ndan da stratejik öneme sahipti. Bitinya’n›n kayb› ‹stanbul’un sürekli askeri bir tehdit alt›na girmesine neden
olmufltur.
S›ra Sizde 3
‹mparator II. Andronikos ve torunu III. Andronikos aras›ndaki taht mücadelesi 1321-1328 y›llar› aras›nda yafland›. Bu süre zarf›nda Bizans’›n zay›flam›fl olan askeri
ve ekonomik imkânlar› iç mücadeleler için sarf edildi.
Ülke topraklar› savunmas›z b›rak›ld›. Bundan faydalanan Balkanlardaki komflular› S›rplar ve Bulgarlar çeflitli
yerlerde s›n›rlar›n› Bizans aleyhine genifllettiler. Bizans
en büyük kayb› ise Anadolu’da yaflad›. Bitinya bölgesinde egemenlik kuran Osmanl›lar, bölgenin en büyük
flehirlerini almaya bafllad›lar. Bursa’y› 1326 da fethedip
baflkent yapt›lar. 1347 - 1354 y›llar› aras›nda Kantakuzinos’un flahs›nda geliflen iç savaflta ise S›rplar Balkanlar›n büyük bir bölümünü ele geçirirken, Osmanl›lar da
Gelibolu’yu alarak Rumeli’ye ad›m att›lar. Bizans 1371
y›l›ndan sonra da Osmanl› Devletine ba¤l› bir vassal
devlet olarak varl›¤›n› sürdürmek zorunda kald›.
S›ra Sizde 4
Y›ld›r›m Bayezid’in 1402’de Timur’a yenilmesiyle Bizans, yar›m yüzy›l daha yaflama imkân› bulmufltur. 1421
y›l›ndan sonra Bizans, Osmanl› karfl›t› bir politika izlemifltir. 1421 y›l›nda tahta ç›kan II. Murad döneminde ‹stanbul kuflat›lm›flt›r. 1430 y›l›nda imparatorlu¤un ikinci
büyük flehri Selanik fethedilmifltir. Bizans H›ristiyanl›¤›n Katolik mezhebini benimseyerek Latin Avrupa’n›n
deste¤ini almaya çal›flm›flt›r. Ancak herhangi bir sonuç
elde edilememifltir. 29 May›s 1453’te Osmanl›lar Bizans’›n baflkenti ‹stanbul’u fethetmifllerdir.
152
Bizans Tarihi
Ayönü, Y. (2009). Katalanlar›n Anadolu ve Trakya’daki Faaliyetleri (1302-1311), ‹zmir: Ege Üniversitesi
Yay›nlar›
Cheynet, J.-C. (2005). Bizans Tarihi, çev. ‹. Yerguz, Ankara: Dost Kitabevi
Dafl, M., (2006). Bizans’›n Düflüflü, ‹stanbul: Yeditepe
Yay›nevi
Dikici, R. (2007). fiu Bizim Bizans, ‹stanbul: Remzi Kitabevi
Dirimtekin, F. (2003). ‹stanbul’un Fethi, ‹stanbul: Gelenek Yay›nc›l›k
Gregory, Timothy E. (2008). Bizans Tarihi, çev. E. Ermert, ‹stanbul: YKY
Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaça¤ ‹mparatorlu¤unun fiafl›rt›c› Yaflam›, çev. U. Kocabaflo¤lu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nevi
‹nalc›k, H., (2009) Devlet-i Aliyye, ‹stanbul: ‹fl Bankas›
Kültür Yay›nlar›.
‹nalc›k, H., (2010a) Kurulufl Dönemi Osmanl› Sultanlar› 1302 - 1481, ‹stanbul: ‹SAM Yay›nlar›
‹nalc›k, H., (2010b) Osmanl› Tarihini Yeniden Yazmak
Kurulufl, ‹stanbul: Hayy Kitap.
Mango, C. (2008), Bizans Yeni Roma ‹mparatorlu¤u,
çev. G. Ça¤al› Güven, ‹stanbul: YKY
Nicol, D. M. (1999). Bizans’›n Son Yüzy›llar› (12611453), çev. B. Umar, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›
Nicol, D. M. (2000). Bizans ve Venedik Diplomatik ve
Kültürel ‹liflkiler Üzerine, çev. G. Ça¤al› Güven, ‹stanbul: Sabanc› Üniversitesi Yay›nevi
Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi, çev. F.
Ifl›ltan, Ankara: Türk Tarih Kurumu
Ostrogorsky, G. (2002). “Türk ‹mparatorlu¤una vergi
veren devlet: Bizans”, çev. M. Dafl, Türklük Araflt›rmalar› Dergisi, c. 11, s. 209-221: ‹stanbul: Marmara
Üniversitesi Yay›nlar›
Runciman, S. (1999). Konstantinopolis Düfltü 29 May›s
1453, çev. D. Türkömer, ‹stanbul: Do¤an Kitap
Yorgios Sfrancis. (2009). ‹stanbul’un Fethinin Bizansl›
son Tan›¤› Yorgios Sfrancis’in An›lar› -Chronicon
Minus-, çev. L. Kayap›nar, ‹stanbul: Kitabevi.
7
B‹ZANS TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bizans hukukunun ortaya ç›k›fl›n› ve kaynaklar›n› aç›klayabilecek;
Bizans hukukunun kaynaklar›n› dönemlere göre aç›klayabilecek;
Bizans hukuk sisteminde aile kurumunu tart›flabilecek;
Bizans hukukunda suç ve ceza türlerini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Roma Hukuku
Bizans Hukuku
Codex Theodosianus
Kilise Hukuku
Corpus Iuris Civilis
•
•
•
•
Eklogi
Suç
Ceza
Kölelik
‹çindekiler
Bizans Tarihi
Bizans Hukuku
• B‹ZANS HUKUKU
• B‹ZANS HUKUKUNUN
KAYNAKLARI
• B‹ZANS HUKUK S‹STEM‹NDE A‹LE
KURUMU
• B‹ZANS HUKUKUNDA SUÇ VE
CEZA
• B‹ZANS’TA KÖLEL‹K KURUMU
Bizans Hukuku
B‹ZANS HUKUKU
Roma Hukukundan Bizans Hukukuna Geçifl
Roma hukuku, milattan önce 759 y›l›nda Roma flehir devletinin kuruluflundan Roma ‹mparatorlu¤unun Bat› bölümünün milattan sonra 476 y›l›nda çöküflüne kadar
Roma’da ve Roma egemenli¤i alt›ndaki topraklarda uygulanan hukuk sistemidir.
Bu hukuk MS. 395 y›l›nda imparatorlu¤un ikiye bölünmesinin ard›ndan Do¤u Roma’da ve sonraki ad›yla Bizans ‹mparatorlu¤u’nda 1453 y›l›na kadar Bizans hukuku olarak geliflmifltir. Hukuk tarihçileri aras›nda Roma ve Bizans hukuku dönemlerinin kesin çizgilerle ayr›m› konusunda görüfl birli¤i olmad›¤› görülür (Çelebican
1986, s.2). Hukuk alan›nda Roma’dan Bizans’a geçifli daha iyi anlayabilmek ve de¤erlendirebilmek için Roma hukukunun tarihi dönemlerini hat›rlamak gerekir.
Roman hukuku uzmanlar›na göre Roma hukuku:
• Eski Hukuk Dönemi (MÖ. 753-MÖ. 150),
• Klasik Öncesi Hukuk Dönemi (MÖ. 150-MÖ. 27),
• Klasik Hukuk Dönemi (MÖ. 27-MS. 250),
• Klasik Sonras› Hukuk Dönemi (MS. 250-MS. 527),
• ‹ustinianos Dönemi (MS. 527- MS. 565) (Çelebican 1986, s.38) olmak üzere
befl ana döneme ayr›l›r. Roma hukuku uzmanlar›n›n aksine, Bizantinistler ise ‹ustinianos Dönemini Bizans hukuku dönemi içinde kabul ederek bu dönem için “Erken Bizans” dönemi ifadesini tercih ederler (Troianos, - Velissaropoulou, 2002
s.183).
Roma hukukunun ça¤dafl hukuklar üzerindeki etkilerinden söz edildi¤inde
kastedilen, Bizans imparatoru ‹ustinianos’un Corpus Iuris Civilis olarak bilinen
Derlemesinde toplanm›fl olan hukuktur. Çünkü Roma hukuku ‹ustinianos’un Derlemesindeki içeri¤i ve kapsam› ile Bizans hukukuna aktar›lm›fl ve modern ça¤lar›n
hukuklar›n›n geliflimini etkilemifltir.
Bizans hukukunun kayna¤› olan Roma’n›n siyasal tarihi, devlet örgütü biçimlerine göre dört temel döneme ayr›l›r. Bunlar:
1) Krall›k Dönemi (MÖ. 753-MÖ. 509),
2) Cumhuriyet (Consül’ler) Dönemi (MÖ. 509- MÖ. 27),
3) ‹lk ‹mparatorluk (Principatus) Dönemi (MÖ. 27- MS. 235/284),
4) ‹mparatorluk (Dominatus) Dönemi (MS. 284- MS. 476)’ olarak tasnif edilir.
156
Bizans Tarihi
Yarat›c› Kaynak: Bir devlet
düzeni içinde hukuku
yaratan organlar ve güçler o
hukukun “yarat›c›
kaynaklar›d›r”. Roma’da
birbirini izleyen siyasal
dönemlerde devlet yap›s›na
uygun olarak halk meclisleri,
praetorlar yani yarg›çlar,
senato, hukukçular ve
imparatorlar hukuk
yaratm›fllard›. Ça¤›m›zda
hukuk, ülkelerin idari
örgütlenme biçimlerine göre
parlamentolar, hükümetler,
devlet baflkanlar›, krallar ya
da yarg› organlar›
taraf›ndan yarat›lmaktad›r
‹mparatorlu¤un 395 y›l›nda ikiye bölünmesiyle oluflan yeni idari oluflum, Roma
hukuk düzeninin de¤iflime u¤ramas›na neden olmufltur. ‹dari bölünmeye paralel
olarak “‹lk ‹mparatorluk” döneminde yetkileri artm›fl olan imparator, “Dominatus”
olarak adland›r›lan bu dönemde yasama erkinin tart›fl›lmaz sahibi haline gelmifltir.
Bu geliflmenin hukuk üzerinde de etkileri olmufltur. Öncelikle, yasalar›n haz›rl›k
çal›flmalar›n› yapan imparatorluk kaleminde yeniden yap›lanmaya gidilmifl ve burada görev yapanlar›n hukuk bilgisinden çok retorik alan›nda yetenekli olmalar›
vasf› aranm›flt›r. Bunun sonucu yasalar›n üslubuna yans›m›fl ve genel kanun koyucu olarak imparatorun kiflili¤i ön plana ç›kar›larak onun mutlak hâkimiyetinin yasal dayanaklar› oluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r. Erken Bizans döneminde (4. yüzy›ldan
bafllayarak) hukuk alan›nda bu geçifl sürecinde ç›kar›lan yasalar›n tümünün dilinde hatta ‹ustinianos (527 - 565) dönemindekiler de dâhil olmak üzere belagat ön
plandad›r. Roma dönemindeki yasalardan farkl›laflan bu yaklafl›m bütün Bizans
dönemi boyunca sürdürülmüfltür.
Hukuk alan›nda Roma’dan Bizans’a geçiflte imparator I. Teodosios (379 - 395)
zaman›nda, Hristiyanl›¤›n 380 y›l›nda resmî din olarak kabul görmesi önemli bir
olayd›r. Hristiyanl›¤a yönelik devlet takibat›n›n son bulmas› yeni dine karfl› hoflgörülü bir yaklafl›m›n benimsenmesini sa¤lam›flt›r. Takip eden y›llar içinde Hristiyanl›¤›n, devletin resmî ve tek dini haline gelmesi olay› da Roma hukukunun Bizans
hukukuna evrilmesinde etkili olmufltur. Böylece bu geçifl sürecinde Hristiyanl›¤›n
etkileri kendini h›zla hissettirmeye bafllam›flt›r. ‹mparatorlu¤un farkl› milletlerden
oluflan nüfusunu bir arada tutmada ve devletin bütünlü¤ünü korumada yeni dinin
birlefltirici unsurlardan birisi olabilece¤i anlafl›lm›flt›r. Bunun üzerine Büyük Konstantinos’tan (324 - 337) bafllayarak imparatorlar, Hristiyanl›¤a karfl› olumlu bir tutum içinde olmufllard›r. Buna ba¤l› olarak kilise çok erken dönemden itibaren devlet olgusunun bir parças› olmufl ve kurumsal kimlik kazanm›flt›r. Neticede Hristiyanl›k, Bizans hukukunun flekillenmesinde etkili bir unsur haline gelmifltir. Çünkü
hukuk, kilise ile ilgili pek çok konuda yasal düzenlemelere gitmifltir (Troianos, Velissaropoulou, 2002 s.184).
SIRA S‹ZDE
1
Yürürlülük Kaynaklar›:
Hukukun
S O Rortaya
U ç›kt›¤› ve
yürürlükte oldu¤u zaman
ald›¤› biçim hukukun
“yürürlük kaynaklar›n›”
D ‹ K Kve
A TRoma’da
oluflturur
siyasal dönemlere göre
bunlar kanunlar (lex),
praetor
beyannameleri,
SIRA S‹ZDE
senato kararlar›, imparator
emirnameleri ve ‹ustinianos
döneminde Corpus Iuris
AMAÇLARIMIZ
Civilis’in bölümleridir
Roma Hukukunun
Dönemleri Hangileridir? Aç›klay›n›z?
SIRA S‹ZDE
Bizans Hukuk Kaynaklar› Olarak Roma Hukukunun
Kaynaklar›
Hukukta kaynak, kral ve senato gibi hukuku oluflturan güçleri yani “yarat›c› kayS O Redebilece¤i
U
naklar›” ifade
gibi, hukukun ortaya ç›kt›¤› ve yürürlükte oldu¤u zaman ald›¤› biçimi, yani “yürürlük kaynaklar›n›” da kastedebilir. Yürürlük kaynaklar›na örnek
olarak Bizans hukukunda imparator emirnameleri gösterilir. AnD‹KKAT
cak daha çok tan›nanlar› ise
• Codex Theodosianus olarak bilinen Teodosios Kanunnameleri (435 - 438),
SIRA S‹ZDE
• Codex
Justinianus olarak adland›r›lan ‹ustinianos Kanunnameleri, (529 534)
• III. Leon
(717-741) döneminde ç›kar›lan Eklogi,
AMAÇLARIMIZ
• I. Vasil (867-886) zaman›nda ç›kar›lan Epanagogi,
• VI. Leon (886-912) zaman›nda ç›kar›lan Vasilika,
• Konstantinos
K ‹ T A P Armenopulos (1320-1380) taraf›ndan 1354 y›l›nda yaz›lan ve
alt› kitaptan olufltu¤u için Eksavivlos ad›n› alan ve 1946 y›l›na kadar Yunanistan’da da uygulanm›fl olan Yasalar Elkitab› (Proheiron Nomon) olarak s›ralayabiliriz.
TELEV‹ZYON
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
7. Ünite - Bizans Hukuku
Bizans hukukunun “bilgi kaynaklar›” Bizans hukukunu tan›mam›za ve anlamam›za katk› sa¤layabilecek her türlü tarihsel belgeler, yaz›tlar, mektuplar, mimari
yap›lar, dini metinler, eski paralar, mühürleri içerir.
Bizans hukukunun kaynaklar› aras›nda belgeler (vesikalar) çok önemli bir yer
tutar. Bu belgelerin d›fl yap› özelliklerinin, içeriklerinin ve baflka unsurlar›n›n incelenmesi her biri Bizans diplomatikas›n›n (yaz› bilimi) ayr› bir araflt›rma alan›n›
oluflturmaktad›r. Belgelerin yaz›ld›¤› malzeme, tafl, mermer, metal yüzey, ahflap ve
kilden levhalar olmak üzere zaman zaman farkl›l›k göstermifltir. Bizans dönemi
boyunca, 9. yüzy›l sonlar›na kadar papirüs, parflömen, hayvan derisi kullan›lm›flt›r.
10. yüzy›ldan bafllayarak kâ¤›da yaz›lm›fl belgelere de rastlamaktay›z. Bugüne kadar gün ›fl›¤›na ç›km›fl resmi ve özel nitelikli Bizans belgelerinin say›s› az›msanmayacak kadar çoktur (Troianos, 1999, s. 42).
Roma-Bizans hukukunun en önemli yürürlük kaynaklar›ndan ve “Constitutiones principum” olarak adland›r›lan imparator emirnameleri ‹lk ‹mparatorluk (MÖ.
27- MS. 235/284) döneminde ortaya ç›km›fl olup ilk bafllarda Edicta, Decreta, Rescripta, ve Mandata olmak üzere dört farkl› düzenleme biçimini kapsamaktayd›.
Edicta’lar (Bildirgeler), imparatorun bildirgeleri ya da beyannameleriydi ve genel nitelikli yasalard›. Yeni imparator yürürlükten kald›rmad›kça bildirgeyi ç›karan
imparatorun ölümünden sonra da yürürlükte kal›rlard›.
Decreta’lar (Kararlar) hukuki anlaflmazl›¤›n taraflar›nca yap›lan itirazlar› sonuçland›ran kararlard›.
Mandata’lar (Talimatlar), yasalar›n uygulanmas›yla ilgili olarak imparatorun memurlar›na yönelik yaz›l› talimatlar›yd›.
Rescripta’lar (Cevaplar) ise yasan›n yorumunda ortaya ç›kan görüfl ayr›l›klar›n›
çözmeye yönelik imparatorun tavsiye kararlar›yd› (Tahiro¤lu, - Erdo¤mufl, 2009,
s.76, Çelebican 1986, s.70-71).
‹mparatorluk döneminde (MS. 284- MS. 476) pratik önemini yitirmesi sonucunda
bu farkl› düzenlemeler ortadan kalkmaya bafllam›fl ve sonunda yasalar “leges generales” ya da “constitutiones” ad›yla an›lan genel yasalar ve “rescripta” ad›yla an›lan
özel nitelikli yasalar olarak iki gruba indirgenmifltir (Troianos - Velissaropoulou,
2002 s.183,).
Edicta’lar (imparator bildirgeleri) toplumun bütününe yönelen düzenlemeler
oldu¤u için hukukun her alan›na iliflkin kurallar içerebilmekteydi. Di¤er üç düzenleme türü ise do¤as› gere¤i daha dar bir kesime hitap etmekteydi ve bunlar›n dili
oldukça yal›nd›. Oysa genel nitelikli yasa özelli¤i tafl›yan Edicta’lar yasama faaliyetinin ana unsurunu oluflturmaktayd› ve yap›sal olarak incelendiklerinde “praefatio” (önsöz), “narratio” (öyküleme), “dispositio” (gerekçe) ve sonsöz (epilogus) olmak üzere dört bölümden oluflmaktayd›lar.
Önsözün amac› yasan›n muhataplar›n› yani halk›, yap›lacak düzenlemeye karfl› haz›rlamakt›. Bu bölümde hitabet sanat›n›n tüm olanaklar› seferber edilmekteydi. ‹mparatorun bu yasama faaliyeti ile hedefledi¤i amaca daha k›sa süre içinde
ulaflmas›, yasay› kaleme alanlar›n, tebaan›n duygu dünyas›na s›zmada gösterecekleri baflar›ya ba¤l›yd›. Önsözün ifade edilmesinde imparatorluk kaleminin gösterdi¤i özen, bu bölümün zaman zaman bizzat imparator taraf›ndan da dikte edilmifl
olabilece¤i izlenimi verir. Edicta’lar›n tebaaya duyurulmas› yasa metinlerinin halka
aç›k yerlere as›lmas› veya tellallar taraf›ndan okunmas› yoluyla sa¤lanmaktayd›. Bu
sayede imparator halk›na seslenme f›rsat› buluyordu. Yasa metinlerinin önsözü,
Erken Bizans Dönemi imparatorluk ideolojisi hakk›nda çok zengin bir kaynak niteli¤i tafl›maktad›r.
157
158
Bizans Tarihi
Önsözün ard›ndan “narratio” olarak adland›r›lan öyküleme bölümünde yasan›n
ç›kar›lmas›na sebep olan olay veya hadise ortaya konulmaktayd›. Yasa koyucu burada hangi kötü durumun ortadan kald›r›laca¤› ya da hangi aksakl›¤›n giderilece¤ini çok çarp›c› bir flekilde anlatmak durumundayd›. Bu bölümde de hitabet sanat›n›n olanaklar›na baflvurulmaktayd›. Sonsözde yasan›n gere¤ine uyulmas› konusunda tavsiyeler ve ihlal edenleri hedef alan yapt›r›m tehdidi yer almaktayd›.
Bizans hukukunda en çok dikkat çeken hususlardan biri, eski düzenlemelerin
iptal edilmemesi nedeniyle birbiriyle çeliflen pek çok düzenlemenin ayn› anda yürürlükte olmas› meselesidir. Bizans hukukunda bir gelenek olarak, geçmiflte ç›kar›lm›fl olan ve güncelli¤ini yitirmifl olan yasalar›n iptali yoluna gidilmedi¤i görülür
(Troianos, - Velissaropoulou, 2002, s.197 vd.).
SIRA S‹ZDE
2
Genel nitelikteki
yasa olarak kabul edilen imparatorun bildirgelerinin (edicta) bölümleri
SIRA S‹ZDE
nelerdir? Aç›klay›n›z?
D Ü fiHUKUKUNUN
ÜNEL‹M
B‹ZANS
KAYNAKLARI
Dioklitianos’
S O R Utan ‹ustinianos’a Hukuk Derlemeleri (MS. 284 MS.527)
S O R U
Grigorianos ve
D ‹ K K A T Roma
Ermogenianos,
‹mparatorlu¤u’nun Geç
döneminin en önemli
hukukçular›ndand›.
SIRA S‹ZDE
Ermogenianos MS. 293-295
y›llar›nda kendi ad›yla
an›lan kanun derlemesini
AMAÇLARIMIZ
gerçeklefltirmifltir. Bu
çal›flma Roma hukukuna
yönelik ilk derleme
giriflimidir. Grigorianos
kanun
K ‹ Tderlemesi
A P ise MS.291
y›l›nda yap›lm›flt›r. Her iki
kanun derlemesi de daha
sonraki y›llarda yap›lan
Teodosios ve ‹ustinianos
TELEV‹ZYON
derleme çal›flmalar› için
temel kaynak olmufltur.
‹mparatorluk döneminde (MS. 284 - MS. 476) oluflan yeni sosyal ve ekonomik koD‹KKAT
flullar yeni ihtiyaçlar ortaya ç›km›flt›r. Büyük Konstantinos’tan sonra Hristiyanl›¤›n
resmi din olarak kabulüyle birlikte kilise ile ilgili konular› düzenlenmesi amac›yla
çok say›daSIRA
yasaS‹ZDE
ç›kar›lmas› sonucunda yürürlükteki hukukun kontrolü, konunun
uzman› olan hukukçular için bile zorlaflm›flt›r. ‹lk derleme çal›flmalar›n›, bu soruna
çözüm bulma gayretinin bir sonucu olarak görmek gerekir. Bireysel bir giriflimin
AMAÇLARIMIZ
ürünü olan ve imparator Adrianos’tan imparator Dioklitianos’a kadar olan imparator emirnamelerini topland›¤› Grigorianos Derlemesi (Codex Gregorianus) ve
sadece imparator
Dioklitianos’un emirnamelerinin derlenmesiyle oluflturulmufl bir
K ‹ T A P
çal›flma olan Ermogenianos Derlemelesinin (Codex Hermogenianus) ard›ndan
(Tahiro¤lu, - Erdo¤mufl, 2009, s.81), 5. yüzy›l bafl›nda imparator II. Teodosios’un(408 - 450) emri ile imparator Adrianos’tan (MS 76) bafllayarak Konstantinos
TELEV‹ZYON
döneminde (MS. 306) ç›kar›lm›fl olanlar da dâhil olmak üzere bütün emirnameler
derlenmifltir. Bu çal›flmalar, MS. 438 y›l›nda 16 kitapl›k bir derleme olarak yay›mlanm›flt›r. Derleme, II. Teodosios’un emriyle yay›mland›¤› için kanun gücündeydi
NTERNET
ve Codex ‹Theodosianus
(Teodosianos Kanunlar›) ad›n› tafl›maktayd› (Çelebican,
1986, s.53). Daha önceki dönemlerde yap›lm›fl olan derleme faaliyetlerinden farkl› olarak derleme s›ras›nda emirnamelerin (constitutiones) ilk metinlerindeki çeliflkileri gidermek, onlar› daha anlafl›l›r k›lmak ve yorum gerektirmeden uygulanmalar›n› sa¤lamak amac›yla baz› kapsaml› de¤iflikliklere gidilmifltir. Bu de¤ifliklikler,
bazen yeni bir mevzuattan söz etmeyi hakl› gösterecek boyuttayd› (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.188).
Bu dönemde kilise hukuku (kanonik hukuk) da oluflmaya bafllam›flt›r. Kilise
hukukunun temel kaynaklar› aras›na ilk bafllarda yerel düzeyde daha sonra genifl
kat›l›ml› yap›lan ve kilise ile ilgili konularda hukuki düzenlemeler içeren konsil
(sinod) kararlar› ve kilise pederlerinin belli sorunlara çözüm amac›yla yazd›klar› da dâhil olmufl ve MS. 4. yüzy›l sonlar›nda bir “dini yasalar” (corpus canonum)
bütünü oluflmaya bafllam›flt›r.
N N
‹NTERNET
Konsil (Sinod): Ö¤reti ve
kilise düzeni ile ilgili
sorunlar› çözümlemek üzere
toplanan piskopos ve din
bilginlerinden oluflan kurul
Kilise Pederleri:
Hristiyanl›¤›n ilk ortaya
ç›kt›¤› yüzy›llarda ö¤retileri
ve yazd›klar›yla Hristiyanl›k
inan›fl›n›n do¤malar›n›
belirleyip ortaya ç›karan din
adamlar›
159
‹ustinianos Dönemi ve Medeni Hukuk Derlemesi
(527 - 565)
‹ustinianos döneminde çok genifl kapsaml› ikinci büyük kanunlaflt›rma çal›flmas›
gerçeklefltirildi. MS. 527 y›l›nda tahta ç›kan ‹ustinianos, Do¤u Roma ‹mparatorlu¤unda eski evrensel Roma ‹mparatorlu¤unu canland›rmay› temel hedeflerinden birisi olarak belirledi. Öncelikle, eskiden Roma ‹mparatorlu¤unun s›n›rlar› içinde yer
alan bat›daki topraklar› yeniden egemenli¤i alt›na almaya yöneldi. Sa¤lad›¤› siyasal birli¤i hukuk aç›s›ndan tamamlamak için imparatorluk s›n›rlar› içinde geçerli
olan hukuku birlefltirmek ve Klasik Dönem hukukunu zaman›n toplumsal ve ekonomik gereklerine yan›t verecek ölçüde de¤ifltirip daha ifllevsel hale getirerek yeniden geçerli k›lmak için harekete geçti. Bu amaçla yüzy›llarca Roma ‹mparatorlu¤unda geçerli olmufl hukuk, temel kaynaklar yani Roma hukukçular›n›n eserleri ve
Roma imparatorlar›n›n emirnameleri elden geçirildi, ay›kland› ve de¤erlendirilerek
tematik bir düzen içinde bir araya topland›. Böylece ‹ustinianos Yasa Derlemesi
(Codex Justinianus) ortaya ç›kt›. ‹ustinianos’un bu büyük külliyat› Ortaça¤dan beri (12-13. yüzy›ldan bafllayarak) Corpus Iuris Civilis (Medeni Hukuk Derlemesi)
olarak adland›r›lmaktad›r.
Corpus Iuris Civilis 528-534 y›llar› aras›nda alt› y›ll›k bir süre içinde haz›rlanm›flt›r. Bu eserin haz›rlanmas› çal›flmalar›n› yönetme görevi saray›n baflhukuk görevlisi (Quaestor sacri palatii) olan ve bugün adalet bakan› diyebilece¤imiz Tribonianos’a verilmiflti. Haz›rl›k safhas›nda uygulay›c› hukukçular›n yan› s›ra Beyrut ve ‹stanbul hukuk mekteplerinden hukuk âlimleri (antecessores) de görevlendirilmiflti.
Corpus Iuris Civilis’te yer alan hukuk kurallar›n›n büyük bir bölümü özel olaylara
iliflkin olmas›ndan dolay› bu derlemeden her olaya uygulanabilecek genel kurallar
ç›karmak büyük bir güçlük do¤urmaktayd›. Derleme s›ras›nda yararlan›lan metinlerin tamam›na yak›n› Latinceydi. Oysa 6. yüzy›lda Bizans ‹mparatorlu¤unda, yayg›n olarak konuflulan dil Yunancayd›. Bu nedenle Corpus Iuris Civilis’in orijinal Latince metninin yan› s›ra Yunanca özetine de ihtiyaç duyuldu. Corpus Iuris Civilis’in
hacminin büyüklü¤ü uygulamada güçlük ç›karmaktayd›. Bundan dolay› haz›rlan›p
yay›mlanmas›ndan çok k›sa bir süre sonra uygulamada bu derlemenin Yunanca
özetleri kullan›lmaya baflland›.
Medeni hukuk derlemesi (Corpus Iuris Civilis) dört temel bölümden oluflur. Birinci bölüm, hukuk kurumlar› anlam›na gelen “Institutiones”tir. Bu derleme, uygulanan hukuk alan›nda genel bilgi vermek amac›yla haz›rlanm›fl olup hukuk ö¤retimi için bir ders kitab› niteli¤i tafl›maktayd›. ‹ustinianos, 533 y›l›nda bu bölümün haz›rlanmas› için Tribonianos’un denetimi alt›nda iki hukuk hocas›n› görevlendirdi.
Derlemede özellikle Klasik Dönem hukukçular›n›n eserlerinden bölümler yer almaktad›r. Derleme Gaius’un MS. 2. yüzy›lda haz›rlad›¤› Institutiones adl› eserinden yararlan›larak haz›rlanm›flt›r. Institutiones, 533 y›l›nda ‹ustinianos’un bir constitutio’su (emirname) ile yay›mlanarak yürürlü¤e konmufl ve kanun gücü kazanm›flt›r. Dört kitaptan oluflmufltur.
‹kinci bölüm, düzenlenmifl tam bir derleme anlam›na gelen “Digesta” ya da
“Pandektis”’tir. Klasik dönemin Salvius Iulianus, Celsus, Marcellus, Papinianus,
Paulus gibi en de¤erli hukukçular›n›n eserlerinden al›nm›fl ve belli bir sistem içinde toplanm›fl parçalardan oluflmaktad›r. Bu niteli¤iyle Digesta, ‹ustinianos’un eserinin hukuk bilimi ve hukuk tarihi aç›s›ndan en önemli k›sm› olup 50 kitaptan
oluflmaktad›r. Digesta, Tribonianos’un baflkanl›¤›nda on yedi kifliden oluflan bir
kurul taraf›ndan 530-533 y›llar› aras›nda üç y›l içinde haz›rlanm›fl ve Institutiones’le
birlikte yay›mlanm›flt›r.
Gaius: MS. 130180 y›llar›
aras›nda yaflam›fl Romal›
hukukçu ve yazar. Gaius’un
Institutiones d›fl›nda Lex XII
Tabularum (Oniki Levha
Yasalar›) üzerine bir yorum,
Romal› yüksek yöneticilerin
fermanlar› üzerine bir
inceleme gibi yap›tlar›
bulunmaktad›r
160
Bizans Tarihi
Novellae: Yeni kanunlar
anlam›na gelir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
3
Medeni hukuk derlemesinin üçüncü bölümü “Codex” ad›n› tafl›r. ‹ustinianos,
528 y›l›nda eski kanunlaflt›rmalardan (codex) da yararlan›larak o tarihe kadar ç›kar›lm›fl bütün emirnameler de eklenmek suretiyle yeni bir imparator hukuk derlemesi haz›rlanmas›n› istedi. Bu eser bir y›l içinde haz›rlanarak 529 y›l›nda yay›mland›. Institutiones ve Digesta haz›rlan›p 533 y›l›nda yay›mland›klar›nda Codex’in yap›lmas›ndan beri dört y›ll›k bir süre geçmifl ve bu arada ‹ustinianos pek çok yeni
emirname ç›karm›flt›. 529 tarihli Codex’in güncellenerek yenilikler ve de¤ifliklikler
getiren bu yeni emirnamelerin eklenmesi amac›yla Codex elden geçirilerek 534 y›l›nda yeniden yay›mland›. Codex 12 kitaptan oluflmufltur.
Çal›flman›n son bölümünü yeni emirnameler manas›na gelen (Latince) “Novellae” ya da (Yunanca) “Neares”ler oluflturur. ‹ustinianos imparatorlu¤u süresi içinde
(534-565) birçok önemli kanun ve emirname ç›karm›flt›. Bu emirnamelerin tamam›na yak›n›n›n dili Yunancayd›, çok az› Latince yaz›lm›flt›. Resmi bir koleksiyonu yoktur, özel derlemeleri yap›lm›flt›r ve en kapsaml›s›nda 168 emirname yer almaktad›r.
Corpus Iuris Civilis, Bizans ‹mparatorlu¤unda derlenmifl olmas›na ra¤men dili
Latinceydi. Eski Roma niteliklerini muhafaza etmesinden dolay› uygulanmas› büyük güçlükler yaratt›. ‹mparatorlu¤un nüfusunun büyük bölümünde Yunanca konufluluyor olmas› nedeniyle ‹ustinianos hayatta iken metne ba¤l› kalarak antecessor olarak an›lan hukuk âlimlerince derlemenin Yunancaya çevrilmesine müsaade
etti. Ölümünden sonra derlemenin Bizans hukuku anlay›fl›na göre özetleri yap›ld›
ve metinlerini aç›klay›c›, yorumlay›c› eserler yaz›ld› (Çelebican, 1986, s.74).
Corpus Iuris Civilis olarak an›lan kanunlaflt›rma hareketiyle ‹ustinianos kilise ve
kamu hukuku alan›nda mevcut eksiklikleri gidermenin yan› s›ra yeni kurumlar ihdas ederek önemli reformlara imza atm›flt›r. Özel hukuk alan›nda yasa koyucu iradenin dikkati (kilisenin etkisi nedeniyle) öncelikle aile hukukuna yönelmifl ve s›ras›yla flahs›n hukuku, eflya hukuku ve miras hukuku konular›nda düzenlemeler
yap›lm›flt›r. Tüm kanunlaflt›rma hareketlerinde Bizansl› kanun koyucunun, Roma
hukukunun süreklili¤ine yapt›¤› vurgu dikkat çekicidir. Hukuki süreklilik anlay›fl›,
Bizansl›lar›n siyaset felsefelerinin en önemli unsurlar›ndan biri olmufltur ve bu nedenle Orta Bizans döneminde ç›kart›lan yasalarda eski mevzuata mutlaka at›fta bulunulmaktad›r (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s. 195).
8. ve 9. yüzy›llarda yap›lan kanunlaflt›rmalar s›ras›nda anlafl›lmas›nda ve tedarikinde zorluk çekilen Corpus Iuris Civilis’in ve imparatorluk emirnamelerinin özgün Latince metinlerine baflvurmaktan ziyade özellikle 6. yüzy›la ait Yunanca özetleri, aç›klay›c› ve yorumlay›c› metinleri kullan›ld›. Kanunlaflt›rma s›ras›nda ortaya
ç›kan Latince metinlerin yukar›da sözü edilen Yunancaya çevirisi iflini üstlenmifl
olan antecessorlar gerek kanunlaflt›rma s›ras›nda ve gerekse hukukun ö¤retiminde
üstlendikleri rol gere¤i Bizans Hukukunun yarat›c›lar› olarak kabul edilmektedirler
(Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.193 ve 217).
SIRAderlemesi
S‹ZDE
Medeni hukuk
olarak bilinen Corpus Iuris Civilis hangi dilde yaz›lm›flt›r?
‹ustinianos’un Varislerinden Makedon Hanedan›na Kadar
Geçen Dönemdeki
Hukuk Uygulamalar› (565 - 867)
Bu zaman dilimi, karanl›k dönem olarak da an›l›r ve hukuk biliminin geriledi¤i göS O R U ölümünden sonra antecessorlar›n yerini uygulama deneyimi
rülür. ‹ustinianos’un
olan ve skolastikler (scholastikoi) olarak bilinen hukukçular s›n›f› al›r. Skolastikler,
antecessorlar›n
aksine geride yaz›l› eserler b›rakm›fllard›r. Bu dönemde “nomokaD‹KKAT
non” olarak adland›r›lan kilise hukukuyla ilgili yasa ve düzenlemelerin yer ald›¤›
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
161
derlemelere rastlamaktay›z. ‹ustinianos 131. Neara’s›nda (Novellae), kilise gelene¤inden do¤an kurallar›, yasalarla eflit düzeye yükseltmiflti. An›lan dönemde Corpus
Iuris Civile’nin özgün metninin ve tefsirlerinin çok zor bulunur olmas›, 6. yüzy›l
metinlerinin anlafl›lmas›ndaki zorluk, yeni yasa metinlerinin oluflturulmas› ihtiyac›n› do¤urdu. Bunlar›n k›sa süre içinde kopyalan›p da¤›t›m›n›n yap›lmas› ve herkes
taraf›ndan anlafl›l›r olmalar› için k›sa ve öz olmalar› gerekiyordu. Bu kriterleri III.
Leon (717-741) döneminde ç›kar›lan, seçkiler manas›ndaki “Eklogi” adl› kanunname yerine getiriyordu. Günlük yaflam› ilgilendiren hukuk kurallar›, dönemin s›radan insanlar›n›n anlayabilece¤i bir dilde, k›sa cümleler halinde yaz›ld›. Eklogi’de
özellikle aile hukuku alan›nda kilise hukukunun etkisiyle pek çok yenilikler dikkat çekmektedir. Yasa koyucu özelikle ceza hukukunu daha insani bir hale getirmeye çal›flm›flt›r. Ölüm cezalar›n›n infaz›nda o zamana kadar gözlenen insanl›k d›fl› uygulamalar ortadan kald›r›lm›fl ve cezan›n belirlenmesi s›ras›nda ceza hâkimlerinin, suçlular›n s›n›fsal farkl›l›klar›ndan kaynaklanan keyfi kararlar›na s›n›rlama
getirilmifltir. Eklogi’nin ceza hukuku alan›ndaki getirdi¤i düzenlemeler 9. yüzy›l
bafl›ndaki kimi tepkilere ra¤men izleyen yüzy›llarda, sonraki kanun koyucular›n
ceza anlay›fl›na ters düflmemesi nedeniyle esasl› bir de¤ifliklik geçirmemifltir.
Eklogi’nin k›sa metni, hukuk yaflam›ndaki karmafl›k ihtiyaçlar›n tümüne cevap
vermekte yetersiz kal›nca özel kimi hukuki iliflkiler için Ek bölüm oluflturulmufltur.
Appendix Eclogae olarak bilinen bu Ek bölüm di¤erlerinin yan› s›ra Ziraat Yasas›
(Agrotikos Nomos), Denizcilik Yasas› (Nautikos Nomos) ve Asker Yasas› (Stratiotikos Nomos) adl› yasalar› içeriyordu. Bunlar esas›nda yeni ihdas edilmifl yasalar olmay›p önceki dönemlere hatta ‹ustinianos dönemi öncesinin metinlerine ve ananelerine dayan›yordu (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.220).
Makedon Hanedan›ndan, IV. Haçl› Seferine Kadar Olan
Dönemdeki Hukuk Uygulamalar› (867 - 1204)
Makedon hanedan›yla egemen olan siyasi ve kültürel geliflim hareketini yönlendiren klasik yanl›s› e¤ilimler, hukuk alan›nda da etkisini göstermifl ve I. Vasil’den
(867-886) bafllayarak yenilikçi unsurlardan ar›nd›r›larak eski hukukun yeniden hayata geçirilmesi hedeflenmifltir.
Yeniden ar›nma olarak bilinen “Anakatharsis” düflüncesiyle uygulamaya konulan ilk yasa metni, Epanagogi (ya da sonraki ad›yla ‹sagogi) olmufltur. Epanagogi’nin tanziminde (885-886) Patrik Fotios da yer alm›fl ve bu nedenle metinde kilisenin etkisi belirgindir. Yasa metniyle kilise ile Devlet aras›ndaki iliflkiler yeniden
düzenlenmifl ve patrikle imparator devlet içinde birbirine eflit en yüksek iki iktidar
gücü olarak tan›mlanm›fl ve yetkileri kesin bir flekilde belirlenmifltir. Epanagogi’nin
tanzim edilmesi öncesinde tüm mevzuat bir araya getirilmifl ve gereksiz görülen
düzenlemeler yürürlükten kald›r›lm›flt›r. Geriye kalan bölümler ise 40 kitaptan oluflan esas yasa metnini teflkil etmifltir. ‹ustinianos kanunnamesinin Latince metinleri Yunanca çevirileri ile metne dâhil edilmifltir.
“Anakatharsis” çabalar› Vasil’in o¤lu ve ‹ustinianos’tan sonra yasama alan›nda
en üretken imparator olan Bilge (Sofos) lakapl› VI. Leon (886-912) taraf›ndan sürdürülmüfltür. Babas› taraf›ndan yap›lan yasama çal›flmalar› yeniden gözden geçirilmifl ve 60 kitaptan oluflan Vasilika (Kral Kanunnameleri) ad› verilen yeni metin ortaya ç›km›flt›r. Bu kanunnamenin uygulanmas› s›ras›nda ortaya ç›kan sorunlara çözüm amac›yla Leon, pek çok Neares (Novellae) ç›karm›flt›r. 113 Neares’ten oluflan
bir koleksiyon günümüze ulaflm›flt›r. Bunlar›n üçte biri kilise ile ilgili olup mevzuat›n, dini kanonlarla uyumlu hale getirilmesine çal›fl›lm›flt›r.
Mevzuat: Her türlü kanun,
nizam ve tüzük
hükümleridir.
162
Bizans Tarihi
VI. Leon’un imparatorlu¤unun son döneminin ürünü olan düzenleme ise, flehirdeki kimi loncalar›n ve meslek gruplar›n›n denetiminden sorumlu flehir Eparhos’una yönelik olan “Eparhikon Biblion” dur. Haks›z rekabetin önlenmesi ve
farkl› meslek kollar› aras›ndaki ekonomik iliflkilerin düzgün bir flekilde sürdürülmesine iliflkin düzenlemeler içermektedir.
Bu dönem içinde 11. yüzy›ldan bafllayarak kilise hukukunun büyük bir geliflme
gösterdi¤i gözlenir. 12.yüzy›lda kilise hukukunun bafll›ca temsilcileri olarak ‹oannis Zonaras, Aleksios Aristinos ve Teodoros Valsamon say›labilir.
Makedon hanedan›n›n son en büyük imparatoru olan ve Bulgar kasab› (Vulgaroktonos) olarak an›lan II. Vasil (976-1025) askeri alandaki baflar›lar›n›n yan› s›ra
büyük toprak sahipleriyle de mücadele etmifl ve ç›kard›¤› yasayla onlar› allilengion denen ortak vergi yükümlülü¤üne tabi tutmufltur. Buna göre vergisini ödeyemeyen yoksul köylünün vergi borcunu o yerleflim bölgesinin büyük toprak sahibi
ödemek zorundayd› (Bask›c›, 2009, s. 229). Sözü edilen dönem içinde imparator
IX. Konstantinos Monomahos (1042-1055) taraf›ndan ç›kar›lan bir emirnameyle
(1047) nomofilakas›n (yasalar›n koruyucusu) yönetiminde bir hukuk mektebi (didaskelion ton nomon) kuruldu (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.193 ve 224).
1204 - 1453 Y›llar› Aras›ndaki Dönemde Hukuk
Uygulamalar›
Bu dönemde imparatorlu¤un genel durumuna ba¤l› olarak hukuk biliminin tüm
alanlarda tam anlam›yla bir çöküfl yaflad›¤›n› belirtmek gerek. ‹stanbul’un 1204 y›l›nda Haçl›lar taraf›ndan ele geçirilmesine neden olan etkenler, 1261 y›l›nda flehrin, geri al›nmas›ndan sonra da ortadan kalkmam›flt›r. Bizans devletinin yaflad›¤›
büyük toprak kay›plar› ve iç çekiflmeler, devleti sadece d›fl tehditler karfl›s›nda
güçsüz b›rakmakla kalmam›fl, Bizans ekonomisi üzerinde de y›k›c› etkiler do¤urmufl ve bunun sonucunda hukuk da dâhil olmak üzere toplumsal yaflam›n tüm
alanlar› bundan olumsuz yönde etkilenmifltir. 1261 y›l›nda ‹stanbul’un tekrar Bizans’›n baflkenti olmas›ndan sonra iktidara gelen Paleologos hanedan› adalet düzenini iyilefltirmek amac›yla mahkemeleri yeniden yap›land›rma yoluna gitti. II. ve
III. Andronikos Paleologos’un (1328-1341) ç›kard›klar› yasalarla önce yüksek yarg›çlardan oluflan 12 üyeli bir ‹mparatorluk Mahkemesi kuruldu. 1329 y›l›nda tüm
imparatorluk çap›nda adaletin da¤›t›lmas›n› denetleyecek ve gözetecek dört yüksek yarg›çtan oluflan bir heyet oluflturuldu (Katholikoi Krites ton Romaion). Kilisenin devlet hayat›nda artan etkisinin de bir göstergesi olarak bu yüksek yarg›çlardan ikisi sivil ikisi ise ruhban s›n›f›ndand›. Bu kurum imparatorlu¤un son buldu¤u
1453 y›l›na kadara muhafaza edilmifltir (Bask›c›, 2009, s. 192,).
Bu dönemin en belirgin özelli¤i ruhban s›n›f›na mensup din adamlar›n›n gerek
kuramc› gerekse uygulamac› olarak adalet mekanizmas›n›n içinde artan oranda
temsil edilmesi ve buna paralel olarak kilise hukuku kurallar›n›n da laik hukuka
artan bir ivmeyle s›zmas›d›r. Bu geliflme 1204 y›l›nda Haçl›lar›n ‹stanbul’u ele geçirmesiyle Bizans devletinin bir süreli¤ine ortadan kalkmas›n›n yaratt›¤› bofllu¤u
doldurma çabas›n›n bir sonucu olarak görülebilir. ‹znik Devleti döneminde (12041261) kilisenin adalet de dâhil olmak üzere devlet yönetimine daha fazla kat›lma
e¤ilimi 1261 y›l›nda ‹stanbul’un Haçl›lardan geri al›nmas›ndan sonra da kesintiye
u¤ramad›.
An›lan dönem içinde hukuk alan›nda yap›lan derleme çal›flmalar›n›n niteli¤i de
siyasi geliflmelere paralel bir seyir izlemekte ve önceki yüzy›llardaki düzeyin alt›nda bulunmaktad›r. En kayda de¤er çal›flma Selanik yüksek yarg›c› Konstantinos Ar-
menopulos’un (1320-1380) 1345 tarihli Proheiron Nomon (Yasalar Elkitab›) ya da
di¤er ad›yla Eksavivlos (Hexabiblos-Alt› Kitap) adl› derlemesidir. Ekleriyle birlikte
alt› kitaptan oluflan bu derlemede medeni hukuk ve ceza hukukuna ait yasa metinleri s›n›fland›r›lm›flt›r. Armenopulos, derleme s›ras›nda önceki y›llarda yap›lm›fl
derlemelere ve yasalara dayanarak daha çok hukukun uygulay›c›lar›na yani yarg›çlara hitap eden bir çal›flma ortaya koymufltur. Eksavivlos, Osmanl› idaresi döneminde özellikle kilise Mahkemeleri taraf›ndan adalet da¤›t›lmas› s›ras›nda çok genifl ölçüde yararlan›lan bir hukuk kayna¤› haline dönüflmesi nedeniyle önemlidir.
Çok yayg›n olmas› sonucu Yunanistan müstakil devlet olduktan sonra da (1829) en
s›k baflvurulan yasa derlemesi olmufltur. Mahkemeler, bu derleme sayesinde resmen ‹ustinianos mevzuat›n› uygulam›fllar ve Eksavivlos Yunanistan’›n ilk Medeni
Yasas›n› oluflturmufltur (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.231).
B‹ZANS HUKUK S‹STEM‹NDE A‹LE KURUMU
Hristiyanl›¤›n 4. yüzy›lda Bizans ‹mparatorlu¤unda resmi din olarak kabul edilerek
yayg›nlaflmas›n›n ard›ndan kilise, toplumun en küçük birli¤i olan aile kurumu ve
evlilik konusu ile ilgilenmifltir. Bu ilgi nikâh›n dini bir temele oturtulmas›n›n ard›ndan dogmatik bir altyap› kazanm›flt›r. Kilise istikrarl› bir flekilde aile kurumunu mutlak kontrolü alt›na almaya çal›flarak siyasi nüfuzunu güçlendirmeyi hedeflemifltir.
Evlilik kurumu Bizans tarihinin dönemleri içinde de¤iflik aflamalardan geçmifltir.
Bizans hukukunda yasa koyucu evlili¤in flartlar›n›: a) Evlenme yafl›n› doldurmufl olmak (k›zlar›n 12, erkeklerin 14 yafl›n› doldurmufl olmas› gerekirdi) b) Evlenecek flah›slar›n r›zas›, c) Yafllar› küçükse kural olarak aile reisi olan baban›n r›zas›, d) Yasa ile öngörülmüfl olan flekli kurallar› yerine getirmek, olarak belirlemifltir.
Evlenmeye engel olan durumlara ‹ustinianos Kanunnamelerinde, Bildirgeler’de
(institutiones’da) yer verilmekte ve akrabal›k (kan ba¤›yla ve evlenme sonucu oluflan akrabal›k dâhil olmak üzere) evlili¤e engel bir durum olarak gösterilmekte ve
hangi dereceye kadar akrabalar›n kesinlikle evlenme akdi ifa edemeyecekleri düzenlenmektedir (ör. iki kardefl aras›nda, amca, day› ile ye¤eni aras›nda evlili¤e müsaade edilmemektedir). Akrabalar aras›nda evlilik konusunda kilise 692 y›l›nda ‹stanbul’da toplanan Pentektis Konsili’nin ald›¤› kararlarla yasak kapsam›n› geniflletmifltir. ‹zleyen yüzy›llarda imparatorlu¤un son buldu¤u tarihe kadar özellikle akrabal›kla ilgili evlilik engellerinin sürekli ve abart›l› bir flekilde geniflletildi¤i görülmüfltür (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.259).
Akrabal›k d›fl›nda evlili¤e engel olan durumlar da mevcuttu. Örnek vermek gerekirse vaftiz edenle vaftiz olan aras›nda, evlat edinen flah›slarla evlatl›k ve onlar›n
yak›n akrabalar› aras›nda da evliliklere izin verilmezdi. ‹fllenmifl olan bir suç da evlili¤e engel olabilmekteydi. Örne¤in zinadan dolay› mahkûmiyet durumunda zina
yapanlar aras›nda evlilik yasakt›. K›z›n kaç›r›lmas› durumunda, k›z›n babas› r›za
gösterse de ortada bir suç oldu¤undan bu durum evlili¤e engel oluflturmaktayd›.
Bir kimsenin had›m olmas› da evlenmesine engeldi. Ayn› flekilde kiflinin yasal geçerli bir evlili¤inin bulunmas› da evlilik için mutlak bir engel teflkil etmekteydi. Hiyerarflide birinci dereceden atanan din görevlileri (arhimandrites) ve manast›rlarda
yaflamay› seçen keflifller ve rahibeler de evlilik yasa¤› kapsam›ndayd›.
‹ustinianos Kanunnamelerinde, evlili¤in kurulmas› için evlenecek kifliler aras›nda evlenme iradesi aranmaktad›r. Bu iradenin varl›¤›n› her zaman teflhis etmek kolay de¤ildi. Bunun evlenme niyeti olmaks›z›n birlikte yaflama ile (pallakeia) kar›flt›r›lmas› mümkündü. Bunun önüne geçilmesi için evlili¤in mevcut oldu¤unun ispat edilmesi gerekiyordu. Kifliler evli olduklar›n› önceden yap›lm›fl
163
164
Bizans Tarihi
Drahoma: Damada yani
erkek taraf›na, gelin yani k›z
taraf›ndan verilen mal ya da
para
bir drahoma sözleflmesiyle ya da kilise görevlisi (ekdikos) ve tan›klar huzurunda evlenme iradelerini beyan ederek ispat edebilirlerdi. Yüksek düzeydeki devlet görevlileri için ise drahoma sözleflmesi evlilik için kurucu flart niteli¤indeydi.
9. yüzy›l›n bafl›nda imparator VI. Leon kilisenin talebi üzerine bir emirname ile
evlilik için dini nikâh› zorunlu hale getirmifltir. Ancak evlili¤e engel durumlar›n
çoklu¤u pek çok çifti yasad›fl› bir flekilde birlikte yaflamaya yöneltmifltir (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.262).
Yaklafl›k iki yüzy›l sonra I. Aleksios Komninos, (1081 - 1118) iktidar› döneminde 1084 - 1095 y›llar› aras›nda ç›kard›¤› emirnamelerle köleler de dâhil olmak üzere tüm evliliklerde dini nikâh zorunlulu¤u getirmifltir. ‹ustinianos hukuku ve Eklogi, özgür bir kiflini köleyle evlenmesine olanak sa¤larken, ‹mparatoriçe ‹rini, (797802) özgür bir kiflinin köle bir kad›nla evlenmesini yasaklad›. VI. Leon ise, özgür
olan efle di¤erinin özgürlü¤ünü sat›n alma ya da kendisinin de köle olarak eflinin
efendisinin himayesine girmesi flart›n› getirdi.
Kilise, daha 4. yüzy›ldan itibaren bir evlili¤in herhangi bir flekilde sona ermesinin ard›ndan yeni bir evlili¤in yap›lmas›na s›cak bakm›yordu. ‹kinci defa evlili¤e
tahammül gösteriyordu. Üçüncü kez evlilik ise flarta ba¤l›yd› ve uzun süreli aforoz
gibi kilise taraf›ndan hükmedilen cezalar söz konusuydu. ‹mparator VI. Leon’un
dördüncü evlili¤i, Kilise ile Devlet aras›ndaki iliflkilerde soruna neden olunca ölümünü takiben 920 y›l›nda dördüncü evlilik kesin olarak yasakland›.
Ölüm ve kaybolma (gaiplik) evlili¤i sona erdiren en önemli iki neden olarak
görülmektedir. ‹ustinianos Kanunnamelerinde, savafl zaman›nda asker kiflilerin
kaybolmas› halinde, efli, onun ölmüfl oldu¤unu yetkililere dayanarak belgeleyebilirse bir y›l sonra tekrar baflka birisiyle evlenebilmekteydi. Bu prosedüre uyulmamas› halinde a¤›r para cezalar› veriliyordu. E¤er öldü¤ü varsay›lan efl geri dönerse
eflini tekrardan alma ve evlili¤ini sürdürme hakk›na sahipti ve o arada yap›lm›fl
olan evlilik geçersiz say›lmaktayd›.
Tek tarafl› iradeyle boflanma konusunda ilk zamanlar herhangi bir k›s›tlama
yokken ilerleyen dönemlerde Hristiyan imparatorlar bu konuda ciddi k›s›tlamalar
getirdi. ‹ustinianos Derlemesinde boflanma sebepleri erkek için: a) Kad›n›n bildi¤i
ancak efline söylemedi¤i vatana ihanet suçu, b) Zinadan mahkûmiyet c) Do¤rudan
ya da dolayl› olarak kocan›n can›na kast edilmesi, d) Ahlak d›fl› ifl ve eylemlerdi
(Neara 117.8).
Kad›nlar için ise: a) Kocan›n vatana ihanet suçu ifllemesi b) Do¤rudan ya da dolayl› olarak kad›n›n can›na kast edilmesi, c) Kad›n›n manevi flahsiyetinin rencide
edilmesi d) Kocan›n sürekli olarak evlilik d›fl› iliflkilere sahip olmas›yd› (Neara
117.9).
Bu nedenler d›fl›nda ‹ustinianos hukukunda efllerin do¤rudan kusurundan
kaynaklanmayan üç boflanma nedeni say›lmaktad›r: a) Evlili¤in bafl›ndan itibaren
var olan erke¤in iktidars›zl›¤› b) Birlikte ya da tek tarafl› bir kararla keflifl hayat›n›n tercih edilmesi c)Uzun sürmüfl esirlik durumu. Esirin hayatta oldu¤u haberinin al›nmas›ndan itibaren befl y›l geçmesi halinde boflanma kendili¤inde gerçekleflmekteydi.
‹savros hanedan› (717 - 802) ve Makedon hanedan› (867 - 1056) dönemlerinde
sadece üç durum boflanma nedeni olarak kabul edilmifltir: a) Kad›n›n evlilik d›fl›
iliflkiye sahip olmas› ya da kocan›n iktidars›zl›¤› b) Hayata kast edilmesi c) Efllerden birinin lepra yani cüzam hastas› olmas›. Baflka hiçbir neden boflanmaya sebep
olamazd›.
165
Anlaflmal› boflanma konusunda ise kilisenin etkisiyle efllerin bu hakk›na yasak
getirilmifltir. Süreç içinde (I. Vasil’in Epanagogi’siyle) yasak yumuflat›lsa da 10. yüzy›ldan sonra yap›lan düzenlemelerde anlaflarak boflanma konusunun Bizans hukuk yaflam›nda hiç yer almad›¤› görülür (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.271).
Yasal nedenleri olmadan evlili¤i sonland›ran efl için a¤›r para cezas› öngörülmekteydi. E¤er bunu yapan kad›nsa para cezas› yan›nda yasalar onun manast›ra
kapat›lmas›n› öngörüyordu (Neara 117.13), bu yapt›r›m daha sonra erke¤i de kapsad› (Neara 134, 11, y›l 556), (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.266).
Bizans hukuk sisteminde evlenme flartlar› nas›l düzenlenmifltir? Aç›klay›n›z?
SIRA S‹ZDE
4
B‹ZANS HUKUKUNDA SUÇ VE CEZA
D Ü fi Ü N E L ‹ Mve suçlulaBizansl›lar, Roma’dan devrald›klar› hukuk düzenini, suçun önlenmesi
r›n cezaland›r›lmas› konusunda oluflan yeni toplumsal flartlara uyumlu hale getirmifllerdi. Bu da cezalar›n infaz›n›n y›llar içinde farkl›laflmas›naS Oneden
olmufltur.
R U
‹ustinianos döneminde ceza, suç teflkil eden eylemle bozulan düzenin sa¤lanmas›
ve suç iflleme e¤iliminde olanlar› bu niyetlerinden vazgeçirmek için bir korkutma
D‹KKAT
ve tehdit arac› olarak görülmüfltür.
Suçun failine uygulanan bir yapt›r›m olarak karfl›m›za ç›kan cezan›n amac› ‹usS‹ZDE
tinianos kanunlar› da dâhil olmak üzere Erken Bizans dönemiSIRA
kanunnamelerinde
aç›k ve somut bir flekilde ortaya konulmamaktad›r. Cezaland›rma ile güdülen amaç
ancak 8. yüzy›l ortalar›nda ‹savros hanedan› döneminde ç›kar›lan Eklogi’de somut
AMAÇLARIMIZ
olarak belirtilmifl ve ar›nd›rma, suç iflleyen kimsenin ›slah›n› sa¤lama ve korkutma
olarak say›lm›flt›r (Troianos, 1996 s.21). ‹mparator VI. Leon ç›kard›¤› kanunnamelerde (Neares) cezan›n amac› ve etkilili¤i konusundaki düflüncelerini
ifade etmekK ‹ T A P
te suç fiili ile verilecek ceza aras›nda bir orant›n›n bulunmas› gere¤ini vurgulamaktad›r (61. ve 62. Neara). 10. ve 12. yüzy›l aras›ndaki dönemde imparatorlar Konstantinos Porfirogennitos ve I. Manuil Komninos’un da ceza konusunda kanunnaTELEV‹ZYON
meler ç›kard›klar› görülmektedir (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.276).
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Ceza ve Türleri
‹NTERNET
Ölüm Cezas›
Erken dönem Bizans hukuku, ölüm cezas›n› Roma hukukundan miras alm›flt›r. Zihinsel engelliler ve yetiflkin olmayanlar yani çocuklar ölüm cezas›ndan muaf tutulmaktad›r. Çünkü kiflinin yapt›¤› eylemin bilincinde olmas› koflulu aranmaktad›r.
‹ustinianos Derlemesinde, ölüm cezas›n›n infaz flekli aç›kça belirtilmeyen durumlarda yarg›c›n takdir yetkisinde olan bir konuydu. Cezan›n infaz› bafl›n k›l›ç ya da
baltayla kesilmesi suretiyle uygulanmaktayd›. Bunun yan› s›ra çarm›ha germe, y›lanlar›n veya baflka canl›lar›n oldu¤u çuval›n içine koyarak denize ya da nehre atma, atlar taraf›ndan ters yönlere çekerek parçalama, derisini yüzme, diri diri gömme de ölüm cezas›n›n infaz›nda baflvurulan yöntemlerdendi. Kaynaklarda geçen
“kelle cezas›” (kefalikon) ifadesi her zaman ölüm cezas› anlam›na gelmeyip duruma göre tafl ocaklar›nda ya da madenlerde ömür boyu zorunlu çal›flma ya da a¤›r
bir uygulama flekli olan sürgün cezas› olarak da yorumlanabilmekteydi. Eklogi Kanunnamesinde, suç türleri ve cezalar, olabildi¤ince kesin çizgilerle her bir eylem
için ayr› ayr› belirlenmifl ve keyfili¤in önüne geçilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu çerçevede
ölüm cezas›, flehirde kas›tl› olarak ç›kar›lan yang›n ve ölümle sonuçlanan soygun
suçlar› d›fl›nda, baflka cezalarla de¤ifltirilmifltir. Yang›na sebebiyet verenler yak›l-
‹NTERNET
166
Bizans Tarihi
mak suretiyle ölüm cezas›na çarpt›r›lmaktayd›. Eklogi’nin getirdi¤i ceza sistemi izleyen yüzy›llarda büyük ölçüde muhafaza edilmifltir (Troianos, - Velissaropoulou,
2002 s.278, Troianos, 1996 s.26-28).
Kölelefltirme
Iustinianos sonras› kanunnamelerde özgürlü¤ünü kaybetme cezas› nadiren uygulanmaktad›r. Failin, di¤er cezalar›n yan› s›ra özgürlü¤ünün de elinden al›nmas›,
kendi r›zas›yla geri gelen asker kaçaklar› ve düflmana, askeri önemde yasak malzeme temin edenler için uygulanmaktayd›. Her iki durumda devlete karfl› ifllenen
suçlar söz konusu oldu¤undan kanun koyucu kamu ç›karlar›n› daha etkili bir flekilde korumay› amaçlam›flt›r Troianos, 1996 s. 28).
Bedensel Cezalar
Uzuv Kesme
Eklogi’de, birbirinden çok farkl› nitelikte olan ve a¤›r suç niteli¤i tafl›mayan pek
çok eylem için uzuv kesme cezas› öngörülmektedir. Genellikle suçun ifllenmesinde kullan›lan organ kesilmektedir. Örne¤in mala yönelik suçlarda ve bir suç aletinin kullan›lmas› neticesinde ölümle sonuçlanan yaralamalarda bir elin kesilmesi,
yalanc› tan›kl›kta ise dilin kesilmesi öngörülmektedir. Bu orant› cinsel suçlarda ihlal edilmektedir. Hayvanla cinsel iliflkiye girilmesi durumunda cinsel organ kesilir,
çok yak›n akrabalar aras›ndaki cinsel (ensest) iliflki durumunda ise ölüm cezas› verilirdi. Bunlar d›fl›nda, cinsel suç için verilen ceza, burun kesme cezas›yd›. Uzuv
kesme, failin eylemini yinelemesini önlerken burun kesme cezas› ise, faili toplum
önünde lekelemekte ve onu itibars›zlaflt›rmaktayd›. Bu cezada kad›n ve erkek için
cezan›n uygulanmas›nda eflit muamele de sa¤lanm›fl olmaktayd›. Göze mil çekilerek kör etme cezas› da uzuv kesme cezalar› aras›nda yer almaktad›r. ‹mparatorun
iktidar›na yönelen suçlarda, ihanetin önlenmesi konusunda çok etkili bir ceza olarak uygulanm›flt›r (Troianos, 1996 s. 29-30).
K›rbaçlama
K›rbaç cezas›na 8.- 10. yüzy›llar aras› Bizans hukuk metinlerinde rastlanmakta ve
ana ceza olarak ya da paralel bir ceza olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Paralel ceza
oldu¤unda uzuv kesme ya da sürgüne gönderme cezalar›yla birlikte uygulanmaktad›r. Roma hukukunda k›rbaç cezas›n›n infaz›nda özgür olan kiflilerle kölelere yönelik uygulamada farkl›l›klar vard›. Özgür olanlardan, ayr›cal›kl› s›n›fa mensup
olanlar sadece vatana ihanet suçunda k›rbaç cezas›na mahkûm edilmekteydiler.
Eklogi’de bu cezan›n uygulanmas›nda s›n›fsal farkl›l›klar›n giderilmesine çal›fl›lm›flt›r (Troianos, 1996 s.31).
Saç Kesilmesi
Saç›n kesilmesi Bizansl›lar aç›s›ndan küçük düflürücü ve kiflinin toplum nezdindeki itibar›n› lekeleyici bir uygulama olarak görülmekteydi. Bu ceza Orta Bizans döneminde her zaman k›rbaç cezas› ve ço¤u kez de sürgün cezas› ile birlikte uygulanmaktad›r (Troianos, 1996 s.32).
167
Sürgün
Bu ceza kas›tl› olmayan adam öldürme, ya da çocuk düflürtme gibi a¤›r say›lmayan suçlar için uygulanan bir cezad›r. Roma’da iki tür sürgün cezas› vard›. Daha
hafif olan ve relegatio olarak adland›r›lan sürgün cezas›, hükümlünün belirli bir
yerde zorunlu ikametini gerektiriyordu. Daha a¤›r olan deportatio ise, suçlunun
malvarl›¤›n›n müsaderesi ve vatandafll›k s›fat›n›n kayb› sonucunu do¤uruyordu.
Erken Bizans döneminde, ‹ustinianos Derlemesinde, her iki sürgün cezas› da mevcuttu. Orta Bizans döneminden sonra sürgün cezas› Roma dönemindeki flekliyle
özdefl de¤ildir. Cezan›n uygulanmas› belli bir yere gönderildikten sonra orada ayr›ca zorunlu çal›flma yükümlülü¤ü içermiyordu. Önceleri karar› veren yarg›ç sürgün süresini ve yerini hiçbir s›n›rlama olmadan belirleyebilirken Eklogi Kanunnamesiyle yarg›c›n s›n›rs›z takdir yetkisine s›n›rlamalar getirilmifl ve sürgün cezas›n›n
yan›nda servetinin müsaderesi yerine k›rbaç ya da saç kesme cezas› uygulanm›flt›r
(Troianos, 1996 s.33).
Hürriyeti Ba¤lay›c› Cezalar
Bizans hukukunda ilke olarak günümüzde anlad›¤›m›z flekliyle hürriyeti ba¤lay›c›
ceza yani hapis cezas› uygulamas› yoktu. Bizans döneminde hapishaneler ceza çekilen yerler de¤il yasay› ihlal edenlerin haklar›nda karar verilene kadar tutulduklar› yerler olarak kullan›lmaktayd›. Digesta’n›n yürürlü¤e girdi¤i dönemden beri kabul gören uygulama uyar›nca, suçlular› hapishanede tutmak suretiyle cezaland›rma
yasakt›. Buralar cezaland›rma yeri de¤il, insanlar› muhafaza ve kontrol alt›nda tutma yerleri olarak kabul edilmekteydi. Erken dönemden itibaren yani daha ‹ustinianos döneminde, hapsetme cezas›n›n uygulanmad›¤› ve onun yerine suçlular›n manast›rlara kapat›lmas› tedbirine baflvuruldu¤u görülmektedir. Ömür boyu ya da belirli bir süre için manast›ra kapatma tedbiri Kilise hukukunda da görülmektedir.
Keyfi uygulamalar› engellemek amac›yla, ‹ustinianos (527 - 565) dönenimden I. Manuil Komninos (1143 - 1180) dönemine kadar ceza davalar›n›n uzamamas› ve kiflilerin yarg›lama ifllemleri sonuçlanana kadar hapishanelerde tutulmamalar› için emirnameler ç›kar›ld›¤› görülmektedir. Ancak Geç Bizans döneminde imparatorluk topraklar›n›n küçülmesi ve sürgün cezas›n› uygulama olanaklar›n›n zorlaflm›fl olmas›
sonucunda bu ilkeden ödün verildi¤i ve hapsetmeyi bir ceza olarak öngören emirnamelerin ç›kar›ld›¤› görülür (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.282-283).
Mala Yönelik Cezalar
Mala yönelik cezalar›n bafl›nda mahkûm olan suçlunun tüm malvarl›¤›n›n müsaderesi ve hazineye devredilmesi geliyordu. Ancak bu durumda suçlunun ailesi de cezaland›r›ld›¤›ndan ‹ustinianos döneminde, cezan›n uygulama kapsam› daralt›lm›flt›r. Müsadere cezas› daha çok ticari ve ekonomik suçlarda uygulama alan›na sahipti. Geç Bizans döneminde maddi cezalar, yoksullar yerine getiremedi¤inden dolay›, sadece devlet hizmetinde bulunan ve yüksek gelire sahip devlet görevlileri için
uygulanm›flt›r.
‹savros ve Makedon hanedan› imparatorlar›n›n kanunnamelerinde suçluya suçtan do¤an zarar›n giderilmesi için ma¤dura ödeyece¤i d›fl›nda ayr›ca bir miktar paray› da tazminat olarak ödeme mecburiyeti getirildi¤i görülmektedir. E¤er zarar
(ör. cinsel suçlarda oldu¤u gibi) paraya endeksli de¤ilse bu durumda zarar›n giderilmesi için ödenecek para ve tazminat için tek bir mebla¤ tespit edilmekteydi.
Bizans hukukunda ne tür cezalara rastlan›r. Aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
5
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
168
Bizans Tarihi
Askeri Suçlar ve Cezalar
Bizans hukukunda askeri suçlar ve bunlara verilen cezalar hakk›nda bilgiler içeren
üç kaynaktan söz edilebilir. Birincisi, 6. yüzy›l sonlar›na ait oldu¤u tahmin edilen
ve ordunun e¤itimi konusunda izlenmesi gereken yöntemler ve askeri taktikler
hakk›nda Bizansl› generallere tavsiyelerin yer ald›¤› imparator Mavrikios’un (582602) “Stratigikon” adl› eseridir. ‹kincisi imparator VI. Leon’un (886-912) benzer içerikli (886-912) “Ta Taktika” adl› çal›flmas›d›r. Sonuncusu ise en eski tarihlisi 10/11.
yüzy›la uzanan ve el yazmalar› büyük ölçüde günümüze kadar ulaflan 55 kanunnameden (codex) oluflan “Askeri Yasa” (Stratiotikos Nomos) adl› eserlerdir. Bizans
askeri ceza hukuku ile ilgili olarak ordunun iflledi¤i suçlar; düflmana, sivil halka ve
özellikle düflman ülkenin sivillerine karfl› ifllenenler ve esirlere yönelik ifllenen suçlar olarak s›ralanmaktad›r. Savafl ganimetinin paylafl›m› konusunda uyulmas› gereken kurallarla ilgili Bizans kanunnamelerinde hükümler bulunmaktad›r. Ordunun
fliddete baflvurmas› ve suç teflkil eden fiiller ifllemesi bazen savafl ortam›n›n gere¤i
olarak askeri idarenin telkinleri sonucu gerçekleflmekteydi. Bu konu ile ilgili düzenleyici hükümler vard› (Kolyas, 2001, s. 297).
Askeri konular› düzenleyen yasalar konular› itibar›yla dört grup düzenleme
içermekte ve bunlar›n ihlali suç teflkil etti¤inden her bir maddede yapt›r›mlar yer
almaktad›r.
Birinci grup yasalar askerlerin yükümlülükleri, disiplin ve askeri hiyerarfliye riayet konular›yla ilgilidir. ‹kinci grup yasalar birlik komutanlar›na yöneliktir. Burada
say›lan suçlara, itaatsizlik, askerlere zarar verici eylemelerde bulunma, erlere öngörülen izinlerin verilmemesi, bir kalenin düflmana teslim edilmesi örnek verilebilir. Üçüncü grup yasalar savafl döneminde ve muharebe esnas›nda ifllenen suçlar›
düzenlemektedir. Askerin sanca¤› yitirmesi, silahlar›n› b›rak›p saf›n› terk etmesi,
düflman saflar›na geçmesi gibi suçlara “kelle cezas›” ölüm cezas› uygulanmaktayd›. Dördüncü grupta yer alan askeri yasalar askerlikten kaçmak amac›yla askeri
birlikler d›fl›nda ifllenen suçlar ve askerlerin genel yükümlülükleriyle ilgili konular› kapsamaktad›r (Kolyas, 2001, s. 303-311). ‹mparatora karfl› ifllenen ve vatana ihanet kabul edilen suçun ifllenmesi halinde, fail ölüm cezas›na mahkûm edilip mallar› müsadere edilmekte ve ölümünden sonra hat›ras› da mahkûm edilmekteydi
(damnatio memoriae). Bu failin hat›ras›n› an›msatabilecek her türlü izin ortadan
kald›r›lmas› demekti (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.285)
Bu yasalarda öngörülen cezalar, ifllenen suçun niteli¤ine göre farkl›l›k göstermekteydi. Ceza, suçlunun askeri hiyerarflideki derecesine göre para cezas›, ordudan at›lma, bedensel ceza, sürgün cezas› olabilece¤i gibi ömür boyu madenlerde
çal›flma ve ölüm cezas› da olabilirdi. Her durumda suçun ifllendi¤i koflullar dikkate al›nmaktayd›. Savafl s›ras›nda bazen öngörülen cezalar komutan›n takdir yetkisiyle uygulanmayabiliyordu. Fakat genellikle cezaland›rmada amaç ordunun disiplinini korumak için örnek olufltursun düflüncesiyle cezalar çok sert bir flekilde uygulan›rd›.
Bizans ordusunun güçlü oldu¤u devirlerde askeri birlikler içinde ve d›fl›nda
yarg› yetkisi temalar›n (kolordu) generallerine aitti. Bu yarg› yetkisinin kullan›m›nda zaman zaman keyfi uygulamalara da tan›k olunmufl ve askeri suçlar›n cezaland›r›lmas› konusu imparatorlu¤un izledi¤i genel politikaya ve tahtta bulunan imparatorun asker kökenli olup olmamas›na ba¤l› olarak farkl›l›klar göstermifltir (Kolyas, 2001, s. 303 vd.).
169
Cezalar›n ‹nfaz› ve Uygulamalar
Cezan›n infaz› ile ilgili süre konusunda Bizans hukuk kaynaklar›nda özellikle Vasilika Kanunnamesinde yer alan süreler Roma hukuku kaynakl›d›r. Teodosios Kanunnamesine göre çok a¤›r cezalarda karara itiraz için süre tan›nmas› veya cezan›n azalt›labilme ihtimali dikkate al›narak infaz için karar tarihinden itibaren 30
gün geçmesi gerekmekteydi. Süreli olan cezalarda sürenin tamamlanmas›yla birlikte ceza sona ermifl say›l›rd› ve idareciler bölgelerinde sürgün cezas› çeken hükümlüleri serbest b›rakmak zorundayd›lar. Failin cezas›n› çekti¤i süre içinde ölmesi halinde cezan›n infaz› sona ermekteydi. Hüküm öncesi ölüm durumu da takibat› sonland›rmaktayd›. Sadece kiflinin hat›ras›n›n mahkûm edilmesi durumunda bu cezan›n gere¤i ölüm cezas›n›n infaz›ndan sonra yerine getirilmekteydi. Ayr›ca vatana
ihanet suçu durumunda infaz edilen mahkûmun malvarl›¤›na yönelik müsadere
karar›, mirasç›lar›na ra¤men yerine getirilmekteydi (Troianos 1996, s. 46-47). Mahkûmun imparatorun verece¤i kararla affa u¤ramas› durumunda cezan›n infaz› durdurulmaktayd›.
Kilise hukukunda kilise mahkemesi taraf›ndan verilmifl bir cezan›n kald›r›lmas›, azalt›lmas› ya da infaz›n›n durdurulmas› konusunda karar vermeye yetkili merci karar› veren mahkemeydi.
Kad›nlar için ölüme mahkûmiyet durumunda, e¤er bir hamilelik söz konusuysa do¤um gerçekleflene kadar ölüm cezas›n›n infaz› ertelenmekteydi. Ancak do¤umdan ne kadar süre sonra infaz›n gerçekleflece¤i konusunda bir düzenleme bulunmamaktad›r (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.288).
B‹ZANSTA KÖLEL‹K KURUMU
Bizans’ta egemen din olarak kendini kabul ettiren H›ristiyanl›¤›n felsefesine ve insana olan yaklafl›m›na ters düflse de, kölelik kurumu imparatorlu¤un tarihi boyunca
varl›¤›n› sürdürdü. Roma’dan Bizans’a geçifl sürecinde kölelerin hukuki durumunda
da iyileflmeler görüldü. Eski Yunan, Helenistik dönem ve Roma imparatorlu¤u dönemlerine nazaran kölelere karfl› daha ›l›ml› bir yaklafl›m benimsendi. ‹ustinianos’un
ve onu izleyen imparatorlar›n emirnameleriyle kölelik kurumu daha insani bir nitelik kazanm›fl olmakla birlikte hukuki aç›dan bak›ld›¤›nda köleler al›m sat›ma konu
olmaktan kurtulamad›lar. ‹ustinianos, kölelerin durumunu iyilefltirmeye yönelik tedbirler ald› ve flartl› olarak özgürlüklerini kazanmalar›n›n yolunu açarak özgür kalan
kölelere hemen vatandafll›k verilmesini buyurdu (Mihopoulos, 2000).
Köleler büyük ölçüde ev ifllerinde çal›flmakta ve ço¤u kentlerde yaflamaktayd›.
‹mparatorluk nüfusunun ne kadar›n›n kölelerden olufltu¤u konusunda kesin bir
bilgi yoktur. Kölelerin fiyat› duruma göre farkl›l›k göstermekteydi. Savafllar sonucu köle giriflinin yo¤un oldu¤u dönemlerde köle fiyatlar› düflerken, veba gibi yayg›n ölümlere neden olan salg›n hastal›klar bafl gösterdi¤inde köle fiyatlar› yükselmekteydi. Kölelerin fiyat› ekonomik koflullar›n yan› s›ra yafllar›na, bir meslek sahibi olup olmamalar›na ve cinsiyetlerine göre de farkl›laflmaktayd›. Örne¤in 6. yüzy›lda 10 yafl›n alt›nda bir çocu¤un köle olarak de¤eri on parayd› (nomisma). Herhangi bir mesleki becerisi olmayan yetiflkin bir kölenin de¤eri ise bunun iki kat›yd›. Bir kâtibin ise köle olarak de¤eri 50 paraya kadar yükselebiliyordu. Doktor ve
e¤itimli baflka köleler 60 paran›n üzerinde ediyordu (Mihopulos, 2000, s.135).
Bizans’ta da köleler efendilerinin bir mal› olarak görülse de Roma dönemine k›yasla durumlar› oldukça düzeldi. Çünkü evlenmelerine izin verilmekteydi ve özgürlüklerine kavuflmalar› kolaylaflt›r›lm›flt›. Kölenin üretti¤i katma de¤er efendisine
ait say›l›rd› ve köle hayatta kalabilmek için gerekli olan›n d›fl›nda hiçbir talep ileri
Nomisma: Soliduslara
verilen isimdir. Ço¤ulu:
Nomismatad›r. Solidus:, ‹lk
defa ‹mparator I.
Konstantinos taraf›ndan 309
y›l›nda bast›r›lan ve Bizans
‹mparatorlu¤u’nda 10.
yüzy›l’a kadar kullan›lm›fl
olan alt›n sikkenin ad›d›r.
Bu sikke Roma
‹mparatorlu¤u’nun ana alt›n
paras› olan aureus’la yer
de¤ifltirmifltir. Solidus ismi
‹mparator Dioklitianos
taraf›ndan 284-305 y›llar›
aras›nda bast›r›lan ve
Konstantinos’unkilerden
farkl› olan alt›n sikke için de
kullan›lm›flt›r. Sikke teorik
bir de¤erle 1/72 Roman
pound’u (yaklafl›k 4.5 gram)
ölçü al›narak bas›lm›flt›r.
170
Bizans Tarihi
sürme hakk›na sahip de¤ildi. Köle kad›n›n çocuklar› da köle statüsündeydi. Kölenin hukuki durumundaki her türlü de¤ifliklik ancak efendisinin izniyle mümkün
olabilmekteydi.
Manast›r mülkleri içinde bulunan çiftliklerde de çok say›da köle çal›flt›r›lmaktayd›. 9. yüzy›l bafllar›nda yaflam›fl olan Aziz Teodoros Studitis, manast›rlar›n köle
bulundurmalar›n› yasaklam›flt›. 13. yüzy›lda ise Selanik Piskoposu Efstatios denetimi alt›nda bulunan çok say›da köleyi vasiyetle özgür b›rakm›flt›r.
‹savros hanedan›na (717-802) mensup imparatorlar 8. ve 9. yüzy›lda köleli¤i
azaltmak ve feodal düzenin önemli bir unsuru olan toprakla birlikte al›n›p sat›lan
kölelere (serfler- dulopariki) dayanan serflik sistemini ortadan kald›rmaya çal›flt›larsa da tepkiler nedeniyle bunda baflar›l› olamad›lar (Mihopulos, 2000, s.136).
Toprakla birlikte al›n›p sat›lan kölelere (dulopariki) yani serflere k›saca de¤inmek gerekirse, duloparikos teriminin 10., 11. ve 12. yüzy›llara ait çok s›n›rl› say›da
Bizans metninde geçti¤i görülmektedir (Oikonomidis, 1983, s.295). Bu metinlerde
dulopariki (douloparoikoi) ve pariki (paroikoi) ayr›m› yap›lmaktad›r. Duloparikos
kendine ait olmayan bir topra¤a ba¤l› ve onu ifllemekle yükümlü olan ve topra¤›n
sat›fl› durumunda onunla devredilen özgür olmayan kiflidir. Bu s›fat babadan o¤la
geçmektedir. Duloparikos ve ailesi ürettikleri ürünün bir bölümünü efendilerine
karfl›l›ks›z vermek ve kendilerinden istendi¤inde baflka flahsi hizmetler de sunmakla yükümlüydüler. Parikos ise kendine ait olmayan topra¤› kiralamak suretiyle iflleyen (yar›) özgür çiftçidir. Ancak zamanla duluparikos teriminde köle anlam›na
gelen “dulos” sözcü¤ü unutuldu ve bu kiflilerin topra¤a ba¤l› çiftçi yani “parikos”
özeli¤i vurgulan›r oldu (Oikonomidis, 1983, s.300).
Kaynaklarda 11. yüzy›la kadar tar›m ifllerinde kölelerin kullan›lmas› uygulamas›ndan söz edilmektedir (Oikonomidis, 1983, s.298). S›radan köleler toprak sahibi
efendilerinin evinde ya da ona veya kâhyas›na yak›n bir yerde ikamet etmekte ve
onun her türlü buyru¤unu ve iste¤ini yerine getirmekle yükümlüydüler. Köleler
efendilerinin hayvanlar›n› kullanarak onun topraklar›n› ifllemekteydiler. Toprak sahipleri kölelerini genellikle diatiki (bugünkü dilde vasiyetname) denilen belgelerle özgür b›rakmakta ve apelefteros ad›n› alan özgürlü¤ünü kazanm›fl bu kölelere
bir toprak parças› da tahsis etmekteydiler. Fakat özgür k›lma bazen (örne¤in çocuklar›n› papaz yapma, ya da onlar› özgür b›rakan efendilerinin mirasç›lar› için ücret karfl›l›¤›nda çal›flmaya devam etmek gibi) belli yükümlülüklerin yerine getirilmesi flart›na da ba¤lanabiliyordu. Böylece özgürleflen köleler vatandafl s›fat›n› kazanmakla birlikte efendilerinin son arzular›n› yerine getirmek zorundayd›lar. Özgürlü¤ünü kazanm›fl kölelerin çocuklar› ise yasa gere¤i hiçbir k›s›tlama olmaks›z›n
özgür vatandafllard› (Oikonomidis, 1983, s.299).
Yasa koyucu duloparikoslar› köle ya da özgürlü¤ünü kazanm›fl köleler olarak
gördü¤ünden Bizans kanunnamelerinde ve edebi nitelikli kaynaklarda bu terime
pek rastlanmaz. Bu nedenle 9. yüzy›la ait kaynaklarda onlardan neredeyse hiç söz
edilmezken, 10. yüzy›l kaynaklar›nda k›smen ve daha çok 11. yüzy›l kaynaklar›nda onlardan bahsedilir. Ancak bu tarihte de bu kurum eski niteli¤ini art›k kaybetmifltir. Topra¤a ba¤l› kölelik olan duloparikia kurumu, Bizans’ta yayg›nl›k kazanmam›flt›r. 10 ila 11. yüzy›llarda yaflanan ekonomik geliflmeler toprak sahibi mufahazakar baz› manast›rlar d›fl›nda bu kurumu, Bat›’da oldu¤u gibi Bizans’ta da ortadan kald›rm›flt›r. Topra¤a ba¤l› köleler ve özellikle de onlar›n çocuklar› k›sa süre
içinde (yar›) özgür köylüler içinde kaynaflm›fllar ve parikoslara yani topra¤› kiralayarak iflleyen çiftçilere dönüflmüfllerdir. (Oikonomidis, 1983, s.300, 302).
171
Topra¤a ba¤l› köleler d›fl›nda genel bir de¤erlendirme yap›lacak olursa tarihi
süreç içinde, imparatorlu¤a köle giriflinin en önemli kaynaklar›ndan biri olan fetih
savafllar›n›n ilerleyen dönemlerde azalmas› sonucu köle say›s›nda önemli düflüfl
yafland›. Ancak Bizans’ta kölelik hiçbir zaman ortadan kalkmad›. 12. yüzy›lda bile
yoksulluk ve çaresizlik yüzünden özgür insanlar köle olarak varl›kl› kiflilere s›¤›nmaktayd›lar. Ancak imparator I. Manuil’in (1143 - 1180) yasaklamas› sonucu bu
durumun önüne geçilebilmifltir (Mihopulos, 2000 s. 135).
Bizans hukukunda kölelik kurumu mevcut mudur? Aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
6
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
172
Bizans Tarihi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Bizans hukukunun ortaya ç›k›fl›n› ve kaynaklar›n› aç›klayabilmek.
Bizans hukuku, Roma hukukunun devam› ve
Ortaça¤ boyunca koruyucusu olmakla kalmam›fl
uygulay›c›s› da olmufltur. 4. yüzy›lda kabul edilen Hristiyanl›k, Roma hukukunun Bizans hukukuna evrilmesinde etkili olmufltur. Bizans hukukunun kaynaklar›n› 5. yüzy›ldan 15. yüzy›la kadar alt› temel hukuk derlemesinde görebiliriz.
Bunlar; 1)Codex Theodosianus olarak bilinen
Teodosios Kanunnameleri (435 438), 2) Codex
Justinianus olarak adland›r›lan ‹ustinianos Kanunnameleri (529-534), 3) III. Leon(717741), döneminde ç›kar›lan Eklogi 4) I. Vasil (867886) zaman›nda ç›kar›lan Epanagogi,5) VI. Leon(886912), zaman›nda ç›kar›lan Vasilika 6)
Konstantinos Armenopulos taraf›ndan 1354 y›l›nda yaz›lan ve alt› kitaptan olufltu¤u için Eksavivlos ad›n› alan ve 1946 y›l›na kadar Yunanistan’da da uygulanm›fl olan Yasalar Elkitab› (Proheiron Nomon) d›r.
Bizans hukukunun kaynaklar›n› dönemlere göre aç›klayabilmek.
527 y›l›nda ‹ustinianos dönemine gelinceye kadar Bizans Devleti’ndeki en köklü hukuk uygulamas› 438 y›l›nda imparator II. Teodosios zaman›nda gerçeklefltirilmifltir. Codex Theodosianus denilen çal›flmayla Roma döneminde 76 y›l›ndan 306 y›l›na kadar uygulanm›fl olan kanunlar bir külliyat halinde toplanm›flt›r. ‹ustinianos
döneminde ise 528-534 y›llar› aras›nda Corpus
Iuris Civilis adl› medeni hukuk derlemesi Latince ana metin ve Yunanca özetleriyle birlikte oluflturulmufltur. III. Leon döneminde seçkiler manas›nda Eklogi ad› ile k›sa ve herkesin anlayabilece¤i net ifadelerle Yunanca olarak yeni bir yasalar serisi haz›rlanm›flt›r. 9. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda I. Vasil döneminde kilisenin etkisinin de
görüldü¤ü Epanagogi adl› yasalar ç›kar›lm›flt›r.
VI. Leon döneminde de 60 kitaptan oluflan Vasilika Kanunnameleri oluflturulmufltur. 1345
y›l›nda da Yasalar Elkitab› adl› 6 kitaptan oluflan
medeni hukuk ve ceza hukukuna ait yasa metinleri s›n›fland›r›lm›flt›r.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Bizans hukuk sisteminde aile kurumunu tart›flabilmek
Medeni hukukun içinde de¤erlendirilen aile hukukunda Bizans döneminde kilise etkili olmak
istemifltir. Evlenecek çiftlerin kendi r›zalar› ile bu
ifle giriflmeleri halinde k›zlar›n 12 erkeklerin 14
yafl›n› doldurmufl olmalar› gerekirdi. Kan ba¤›yla
ve evlenme sonucu akraba olanlar birbirleriyle
evlenemezlerdi. 11. yüzy›ldan sonra evlilik için
dini nikâh zorunlu hale getirilmifltir. Evlili¤in sona ermesi yani boflanman›n gerçekleflmesi için
ölüm ve kaybolma flart› aranm›yordu. Tek tarafl›
iradeyle boflanmaya k›s›tlamalar getirilmifltir. Kilise birinci evlili¤e s›cak bakarken ikinci defa evlili¤e tahammül gösteriyor, üçüncü evlili¤i flarta
ba¤l›yor, dördüncü kez evlili¤i ise kesin olarak
yasakl›yordu.
Bizans hukukunda suç ve ceza türlerini aç›klayabilmek
Suçun önlenmesi ve suçlular›n cezaland›r›lmas›
konusunda Bizans döneminde de ceza sistemi
uygulanm›flt›r. Buradaki amaç suçluyu ar›nd›rma, iyilefltirme ve korkutma olarak say›lm›flt›r.
Bizans döneminde ifllenen suçun türüne göre cezalar verilmektedir. Örne¤in flehirde kas›tl› olarak ç›kar›lan yang›n ve ölümle sonuçlanan soygun suçlar›nda ölüm cezas› uygulanm›flt›r. Mala
yönelik suçlarda ve bir suç aletinin kullan›lmas›
neticesinde ölümle sonuçlanan yaralanmalarda
uzuv kesme cezalar› uygulanm›flt›r. Ayr›ca vatana h›yanet gibi suçlarda k›rbaçlama ve saç kesme gibi afla¤›lay›c› cezalar da uygulanm›flt›r.
Adam öldürme gibi suçlarda sürgün cezas›, servetin müsaderesi gibi cezalar tatbik edilmifltir.
Hapis cezas› yarg›lama süresi devam ederken uygulanm›fl ve sürekli bir ceza olarak görülmemifltir. Ordu mensuplar›n›n iflledi¤i suçlara yönelik
yapt›r›mlar askeri cezalar kapsam›nda de¤erlendirilmifltir.
173
1. Afla¤›dakilerden hangisi Roma Hukukunun dönemlerinden biri de¤ildir?
a. Eski Hukuk Dönemi
b. Yeni Hukuk Dönemi
c. Klasik Hukuk Dönemi
d. Klasik Sonras› Hukuk Dönemi
e. ‹ustinianos Dönemi
2. Corpus Iuris Civilis olarak da bilinen Medeni Hukuk
Derlemesi için afla¤›daki ifadelerden hangisi söylenebilir?
a. Kilise hukuku ile ilgili düzenlemeler içermekteydi.
b. ‹mparatorlu¤un resmi dili olmas›ndan dolay› Yunanca yaz›lm›flt›.
c. Bizzat ‹ustinianos taraf›ndan haz›rlanm›fl bir yasa derlemesidir.
d. ‹nstitutiones, Codex, Digesta ve Novellae (Neares) olmak üzere dört bölümden oluflur.
e. Roma imparatorlar›n›n emirnamelerinden oluflan bir derlemedir.
3. Eklogi ad›n› tafl›yan kanunname hangi imparator döneminde ç›kar›lm›flt›r?
a. III. Leon
b. II. Teodosios
c. ‹ustinianos
d. VI. Leon
e. II. Vasil
4. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans hukukunda evlili¤in
flartlar›ndan biri de¤ildir?
a. Evlenme yafl›n› doldurmufl olmak
b. Evlenecek flah›slar›n r›zas›
c. Yafllar› küçükse aile reisi olan baban›n r›zas›
d. Yasa ile öngörülmüfl olan flekli kurallar› yerine
getirmek
e. Daha önce baflka bir evlilik yapmam›fl olmak
5. Sürgün cezas› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi
yanl›flt›r?
a. Bizans hukuk metinlerinde çok s›k rastlanan bir
cezad›r.
b. Sürgüne gönderilen yerde ayr›ca zorunlu çal›flma yükümlülü¤ü içermiyordu.
c. Roma’da relegatio ve deportatio olmak üzere iki
tür sürgün cezas› vard›.
d. Eklogi Kanunnamesiyle sürgün cezas› konusunda yarg›ca s›n›rs›z takdir yetkisi verildi.
e. ‹ustinianos Derlemesi s›ras›nda iki tür sürgün
cezas› mevcuttu.
6. Katolikoi Krites ton Romaion ad› alt›nda kurulan
yüksek mahkeme ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Erken Bizans döneminde ‹ustinianos taraf›ndan
kurulmufltur.
b. ‹mparatorlu¤un baflkent d›fl›ndaki topraklar›nda
adalet da¤›tan yarg› organ›d›r.
c. ‹mparatoru yarg›lamaya yetkili tek yüksek mahkemeydi.
d. Geç Bizans döneminde III. Andronikos taraf›ndan kurulmufltur.
e. Ceza hukuku alan›nda yarg›lama yapan bir yüksek mahkemeydi.
7. fiehirlerdeki lonca ve meslek gruplar›n›n çal›flma kurallar›n› belirleyen kanun afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Eparhikon Vivlion
b. Eklogi
c. Corpus Iuris Civilis
d. Vasilika
e. Epanogogi
8. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans hukukunda boflanman›n flartlar›ndan biri de¤ildir?
a. Zinadan mahkûmiyet
b. Efllerden birinin can›na kastedilmesi
c. Kad›n›n manevi flahsiyetinin rencide edilmesi
d. Erke¤in iktidars›zl›¤›
e. Efllerden birinin cinayet suçuna kar›flmas›
9. Bizans’ta kölelik kurumu ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹mparatorlu¤un erken dönemlerinden geç dönemlerine kadar var olmufltur.
b. 13. yüzy›ldan sonra yayg›nlaflm›flt›r.
c. Kölelerin üretti¤i katma de¤er efendisine ait say›lm›flt›r.
d. Daha çok flehirlerde ev ifllerinde, manast›rlarda,
çiftliklerde çal›flm›fllard›r.
e. Köle kad›n›n çocuklar› da köle statüsündeydi.
10. Afla¤›dakilerden hangisi Yunanistan kurulduktan
sonra da kullan›lan Bizans yasas›d›r?
a. Institutiones
b. Eklogi
c. Eksavivlos
d. Novellae ya da Neares
e. Codex
174
Bizans Tarihi
1. b
S›ra Sizde 1
Roma hukukunun dönemleri befl’e ayr›l›r. Bunlar 1) Eski Hukuk Dönemi (MÖ. 753 MÖ. 150); 2) Klasik öncesi Hukuk Dönemi (MÖ. 150 MÖ. 27); 3) Klasik Hukuk
Dönemi (MÖ. 27 MS. 250); 4) Klasik Sonras› Hukuk
Dönemi (MS. 250 MS. 527); 5) ‹ustinianos Dönemidir
(MS. 527 MS. 565). Son dönem Roma döneminin bir
parças› olarak alg›lan›rken baz› hukukçular taraf›ndan
ise erken Bizans dönemi olarak da de¤erlendirilir.
2. d
3. a
4. e
5. d
6. d
7. a
8. d
9. b
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Roma Hukukundan Bizans
Hukukuna Geçifl” bölümünü yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹ustinianos Dönemi ve Medeni Hukuk Derlemesi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹ustinianos’un Varislerinden Makedon Hanedan›na Kadar Geçen Dönem’de Hukuk Uygulamalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bizans Hukuk Sisteminde
Aile Kurumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sürgün” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “1204-1453 Y›llar› Aras›ndaki Dönemde Hukuk Uygulamalar›” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Makedon Hanedan›ndan,
IV. Haçl› Seferine Kadar Olan Dönemde Hukuk Uygulamalar›” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bizans Hukuk Sisteminde
Aile Kurumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bizans’ta Kölelik Kurumu”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “1204 1453 Y›llar› Aras›ndaki Dönemde Hukuk Uygulamalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
‹mparatorun beyannameleri olan ve genel nitelikli yasalar olarak kabul edilen edicta’lar (bildirgeler) yap›sal
olarak dört ana bölümden oluflur. Bunlar önsözünün
ifade edildi¤i praefatio, öykülemenin gerçeklefltirildi¤i
narratio, yasan›n gerekçesinin aç›kland›¤› dispositio ve
epilogus olarak adland›r›lan sonsöz bölümleridir.
S›ra Sizde 3
Medeni Hukuk Derlemesi olarak bilinen Corpus Iuris
Civilis’un, I. ‹ustinianos dönemindeki derlemesinin dili
Latince. Ancak derlemenin çok büyük hacimde olmas›
ve Yunancan›n bu dönemde daha yayg›n bir dil halini
almas› nedeniyle Yunanca özetleri yap›lm›fl ve k›sa sürede uygulamada da bu Yunanca özetler kullan›lmaya
bafllanm›flt›r.
S›ra Sizde 4
Bizans hukukuna göre evlenmeye karar veren çiftlerden k›zlar›n en az 12 erkeklerin ise 14 yafl›n› doldurmufl olmas› flart› aran›yordu. Çiftlerin evlenme r›zalar›
da gerekiyordu. Evlenecek kifli evlenme yafl›n›n alt›nda
ise baban›n r›zas› gerekiyordu. Ayr›ca yasayla ön görülmüfl olan flekli kurallar›n yerine getirilmesi de flartt›.
S›ra Sizde 5
Bizans hukukunda ifllenen suç türüne göre ölüm cezas›, kölelefltirme gibi a¤›r cezalar›n yan› s›ra uzuv kesme,
k›rbaçlama, saç kesme gibi bedensel cezalar da görülüyordu. Ayr›ca sürgün, hürriyeti ba¤lay›c› cezalar, mala
yönelik cezalar ve askeri s›n›f için askeri cezalar da Bizans hukuku içinde yer al›yordu.
S›ra Sizde 6
Hristiyanl›k dininin köleli¤e s›cak bakmamas›na ra¤men Roma’dan devrald›¤› hukuk gelene¤i ile Bizans
yasalar›nda kölelik kurumu varl›¤›n› 4. yüzy›ldan 12.
yüzy›l›n sonuna kadar korumufltur.
Bask›c›, M. M., (2009). Bizans Döneminde Anadolu,
‹ktisadi ve Sosyal Yap› (9001261), Phoenix yay›nevi,
Ankara.
Çelebican-Karadeniz, Ö. (1986). Roma Hukuku, Ankara
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›, Ankara.
Kolyas, T., (2001). “Ta Stratiotika Englimata Kata tus
Bizantinus Hronous” Englima ke Timoria. s.295316.
Mihopulos, S., (2000). Bizantio, Autokratores Kliros ke
Ellinismos, Nea Thesis Yay›nlar›, Atina.
Oikonomidis, N., (1983). “‹ Bizantini Dulopariki”
Byzantina Symmeikta 5, s.295-302.
Tahiro¤lu, B., Erdo¤mufl B., (2009). Roma Hukuku
Dersleri, Der Yay›nlar›, ‹stanbul.
Troianos, S., Velisaropoulou Karakosta, (2002). ‹storia
Dikeu, Sakkula Yay›nlar›, Atina Komotini.
Troianos, S. (1999). ‹ Piges tu Bizantinu Dikeu, Sakkula
Yay›nlar›, Atina Komotini.
Troianos, S. (1996). Kefalea Bizantinu Piniku Dikeu,
Sakkula Yay›nlar›, AtinaKomotini.
175
8
B‹ZANS TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bizans Devleti’nin siyasi kurumlar›n› aç›klayabilecek;
Bizans Devleti’nin merkezi yönetim teflkilat›n› aç›klayabilecek;
Bizans Devleti’nin taflra teflkilat›n› tart›flabilecek;
Bizans e¤itim sistemini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
‹mparator’un Maiyeti
Saray Görevlileri ve Unvanlar›
Senato
Dimoslar (Örgütlü Toplumsal
Gruplar)
• Kilise
• Merkezi Yönetim
•
•
•
•
•
•
Adalet Teflkilat›
Mali Kurumlar
Ordu Örgütlenmesi
Taflra Teflkilat›
Manast›rlar
E¤itim Kurumlar›
‹çindekiler
Bizans Tarihi
Bizans Devlet
Yap›s› ve E¤itim
Sistemi
• B‹ZANS S‹YAS‹ KURUMLARI
• B‹ZANS MERKEZ‹ YÖNET‹M
TEfiK‹LATI
• B‹ZANS TAfiRA TEfiK‹LATI VE
K‹L‹SE
• B‹ZANS E⁄‹T‹M S‹STEM‹
Bizans Devlet Yap›s›
ve E¤itim Sistemi
B‹ZANS S‹YAS‹ KURUMLARI
‹mparator-‹mparatorun Maiyeti- Saray Görevlilerinin
Unvanlar›
Bizans Devletinde yönetim yap›s›n›n temel tafl›n› imparator oluflturmaktad›r. Geçerli olan anlay›fla göre her türlü iktidar gücünün oda¤›nda imparator bulunmakta
ve devlet mekanizmas›n›n tümünü mutlak denetimi alt›nda tutmaktad›r. ‹mparatorlar erken dönemlerden bafllayarak de¤iflik unvanlar tafl›m›fllard›r. Bunlar aras›nda
en çok bilinen unvanlar augustus ve caesar=sezar/kayzerdir. Heraklios’tan (610
- 641) itibaren kral sözcü¤ünün eski Yunancadaki karfl›l›¤› olan vasilios unvan› da
Bizans imparatorlar› taraf›ndan kullan›lm›flt›r. “‹mparatorun” karfl›l›¤› olarak aftokrator unvan› ortak imparator durumunda yaflça büyük olana verilen bir s›fat olarak
kullan›lm›flt›r. “Sezar” sözcü¤ü de imparatorluk hanedan›ndan olanlara verilen bir
fleref unvan› olarak Bizans devletinin sonuna kadar varl›¤›n› korumufltur. Konstantinos döneminden bafllayarak son döneme kadar imparatorlar, despot unvan›n› da
di¤er imparatorluk s›fatlar›n›n yan› s›ra kullanm›fllard›r (Bask›c›, 2001, s.249). Efendi manas›ndaki despot unvan› geç Bizans döneminde ‹stanbul’un d›fl›nda Selanik,
Mora gibi Bizans topraklar›na yönetici olarak gönderilen imparatorun çocuklar›
için de kullan›lm›flt›r. Bunun d›fl›nda babas› imparator iken Bizans saray›n›n porfiro yani erguvani renkli harem odas›nda do¤an imparatorun erkek çocuklar› için
porfirogenitos (erguvani odada do¤an) unvan› da kullan›lm›flt›r. Bizans imparatorlu¤unda unvanlar konusunda daha sonraki yüzy›llarda yo¤un bir yozlaflma yaflanm›flt›r. Unvanlar›n içleri boflalt›larak sadece s›fattan ibaret hale gelmifltir. 11. yüzy›lda da efl manal› yeni unvanlar görülmeye bafllanm›flt›r. Örne¤in Augustus yerine
Sebastos ve Sebastokrator unvanlar› imparator I. Aleksios Komninos (1081 - 1118)
taraf›ndan kardefllerine verilmifltir. Bu unvanlar 1061 y›l›nda S›rp çar› Stefan Nemaniç taraf›ndan kullan›ld›¤› gibi Bulgar asil ailelerinden Kaloyanlar taraf›ndan da
Erken Bizans döneminde imparatorluk taht›n›n bofl kalmas› halinde, yeni imparator seçimle belirlenmekteydi. ‹mparatorun seçiminde 450 y›l›na kadar ordu söz
hakk›na sahipken 450-610 y›llar› aras›nda senato belirleyici oldu. Daha sonra büyük toprak sahipleri de imparatorluk seçiminde söz hakk›na sahip oldular (Bask›c›, 2001, s.245). 7. yüzy›ldan itibaren imparatorluk taht›n›n babadan o¤la geçmesi
usulü benimsendi. Bu usül hiçbir zaman yasa ile düzenlenmedi (Troianos, - Velis-
Augustus: Devleti yöneten
hanedan içinde en k›demli
olan imparatorun kulland›¤›
unvand›. Augustus unvan›
Dioklitianos döneminde (284
- 305) idari olarak dörtlü
yönetime geçildi¤inde
Sezar’dan daha k›demli olan
imparator için
kullan›lm›flt›r)
Caesar=sezar/kayzer:
Dioklitianos (284 - 305)
döneminde Roma
imparatorlu¤u idari aç›dan
dörde ayr›l›nca k›demli
imparator için Augustus,
ikincil ya da Augustus’un
yard›mc›s› genç
hükümdarlar için Sezar
unvan› kullan›lm›flt›r. Bizans
döneminde Sezar unvan›
daha çok imparatorun
o¤ullar›na aitti ve istisnai
durumlarda baflkalar›na da
veriliyordu. Sezar unvan›
verilirken haçs›z bir taç da
hediye ediliyordu. Latince
Caesar olarak yaz›lan bu
kelime de¤iflik dillerde Sezar
ya da Kayzer fleklinde
telaffuz edilmifltir.)
178
Bizans Tarihi
saropoulou, 2002 s. 232). Ancak uygulamada imparatorun büyük o¤lunun babas›n›n ard›ndan tahta geçmesi uygulamas› yerleflmifltir. Erkek evlad›n olmamas› durumunda taht varisi olarak torun ya da ye¤en imparator taraf›ndan halef olarak belirlenebiliyordu. Halefin belirlenmesinin ard›ndan bu kifli de taç giyiyordu ve ortak
imparator olarak ilan ediliyordu (Talbot Rice, 2002, s. 33). Bu flekilde ortak imparatorluk manas›nda simvasilia olarak adland›r›lan yönetim biçimi ortaya ç›kt›. Böylece önceleri seçimli bir monarfli varken hanedan›n sürdürülmesinin temini amac›yla ortak imparator belirlenmesi usulünün 10. yüzy›ldan itibaren tam olarak yerleflmesi ve sürekli bir nitelik kazanmas›yla imparatorluk makam› kal›tsal hale geldi (Bask›c›, 2001, s. 236, Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s. 233).
‹mparatorun belirlenmesinin ard›ndan, kimin imparator oldu¤u ilan ediliyor ve
taç giyme töreni yap›l›yordu. ‹mparator ilan edilme hadisesi imparatorluk yetkilerinin kullan›lmas› için hukuki bir flartt›. Taç giyme olay› ise bunu izleyen bir törendi. 602 y›l›na kadar taç giyme töreni halka aç›k bir alanda yap›l›rd›. Taç giyme töreni dini bir ritüele dönüfltükten sonra imparator seçilen kifli I. Leon’dan (457-474)
itibaren imparatorluk tac›n›, Bizans kilisesinin en yüksek dini otoritesi konumunda olan ‹stanbul Patri¤inin elinden giymeye bafllad›. Taç giyme törenlerinin 7. yüzy›ldan itibaren Aya Sofya kilisesinde yap›lmas› gelenekselleflti. Taç giyme töreninde senato, ordu ve halk temsilcileri de yer al›yordu. Tören s›ras›nda imparatorlar›n
(7. yüzy›ldaki tasvir k›r›c›l›ktan sonra) inançlar›n› aç›klayan bir belge imzalamalar›
gelene¤i zorunlu hale geldi. Taç giyme töreni s›ras›nda imparatorun kiliseye baz›
teminatlar vermesi de gelenek halini ald› (Bask›c›, 2001, s.246).
Herhangi bir yaz›l› belgeyle belirlenmifl olmad›¤›ndan imparatorun yetkileri
mutlakt›. Her fley imparatorun iradesine ba¤l›yd›. ‹mparator ordunun baflkomutan› olup savafl ya da bar›fla karar vermeye yetkili tek kifliydi. Tek kanun koyucu ve
en yüksek yarg›çt›. Yasalarla ilgili olarak yapt›¤› yorumlar da nihai nitelikteydi. ‹mparatorluk kurumlar›ndaki resmi görevlileri atamak, görevden almak, görev alanlar›n› ve devlet protokolündeki yerlerini tayin etmek imparatora aitti. Ayr›ca yabanc› elçileri kabul etmek, kilise konsil toplant›lar›na baflkanl›k etmek, hangi vergilerin ne oranda tahsil edilece¤ine karar vermek imparatorun yetkileri aras›ndayd›. ‹mparatorun yetkileriyle ilgili olarak kurumsal bir s›n›rlama yoktu. Ancak buna
ra¤men imparatorun s›n›rs›z gibi görünen otoritesini hukuken olmasa da fiiliyatta
s›n›rland›ran baz› kurumlar mevcuttu (Bask›c›, 2001, s. 248).
Bizans saray›nda imparatorun kendisi ve ailesi ile yak›n ifl iliflkisi içinde olan
çok say›da görevli bulunmaktayd›. Bizans bürokrasisi içinde yer alan görevlilerin
(memurlar›n) ifl unvanlar› ile fleref unvanlar›n› birbirinden ay›rmak gerekir. Erken
Bizans döneminde geçerli olan fleref unvanlar›ndaki hiyerarfli yeni unvanlar ihdas
edilmesine ra¤men Orta Bizans döneminde de yerini korumufltur. Ancak 7. yüzy›l
sonlar›nda yaflanan kriz (695-717 y›llar› aras›nda yedi imparator de¤iflmifltir) aristokrasinin zay›flamas›na neden olmufl ve da¤›t›lan fleref unvanlar› önemini yitirmifltir. Bu geliflmeye ba¤l› olarak kiflilerin imparatorla olan flahsi iliflkileri çok önem
kazanm›flt›r. Unvanlar bu iliflkiye ba¤l› olarak imparatora yak›nl›k derecesine göre
verilmeye bafllanm›flt›r. Bu unvanlar düzenlenen tören s›ras›nda unvan› temsil
eden bir hediyenin onurland›r›lan kifliye verilmesi suretiyle tevcih edildi¤inden hediye ile verilen onur anlam›nda “aksias dia vraveion” ad›n› almaktayd›. fieref unvan›, onurland›r›lan kiflinin imparatora olan yak›nl›¤›n›n göstergesi niteli¤inde oldu¤undan unvan sahibi görevlinin saray hiyerarflisindeki yerini de belirliyordu. Bu
unvanlar ömür boyu geçerliydi. Ancak babadan o¤la geçmiyordu. 10 yüzy›l›n sonuna kadar bu fleref unvanlar›n›n en yüksek olanlar› sadece imparatorun yak›n akrabalar›na veriliyordu (‹storia tu Elliniku Etnus VIII.c., s.159).
8. Ünite - Bizans Devlet Yap›s› ve E¤itim Sistemi
179
Unvanlar ço¤u kez daha önceki önemini yitirmifl ve içi bofl bir unvana dönüflmüfl eski memuriyet adlar›yd›. 889 y›l›nda yay›mlanan bir eserde sarayda verilecek
ziyafetlerde memurlar›n ve saray ileri gelenlerinin unvanlar› s›ralanmaktad›r. Eserde on sekiz makam gösterilmektedir. Bu unvanlar aras›ndaki s›ralamada ilk s›ray›
Sezar (Kayzer) Nobelisimos ve Kuropolatis almaktad›r (The Oxford Dictionary
of Byzantium, 1991, s. 1489 - 90). Bu üç unvanla birlikte kad›nlara verilen patrikia zosti unvan› sadece hanedan mensuplar›na veriliyordu.
Sezar unvan› hanedandan bir prense, kral naibine ya da tahta geçme ihtimali
olan varislere mahsus bir unvand›. Nobelisimos unvan› sezar’›n alt›nda yer al›yordu. Bu unvan›n bir iflareti olarak k›rm›z› gömlek, kolsuz manto ve kemer ile hediye edilen Kuropalatis unvan›, 6. yüzy›lda saray muhaf›z kumandan›na aitken 9.
yüzy›lda fleref unvan› olmufl ve önceleri sadece imparatorluk ailesine mahsus bir
unvanken 10. yüzy›ldan itibaren Gürcistan krallar›na da bu unvan verilmeye bafllanm›flt›r. Patrikia zosti sadece kad›nlara mahsus bir unvand›. ‹mparatoriçenin yak›n arkadafllar›na veriliyordu. Bu paye kemer manas›na gelen Zosti’nin hediye olarak tevcihinden sonra kullan›l›yordu. Bu unvan› kullananlar aras›nda imparatorun
kay›nvalidesi de yer al›yordu (Herrin, 2010, s. 241).
Hanedan mensuplar›na verilen bu dört unvan› takip eden unvanlar aras›nda
Magistros unvan› 8. yüzy›la kadar kullan›lm›flt›r. Bu unvan Bizans’a Magister Officiorum ad› alt›nda Roma imparatorlu¤undan geçmifltir. Bu göreve atanan kifliye
makam›n bir iflareti olarak beyaz alt›n süslemeli gömlek, kolsuz manto ve kemer
hediye edilmektedir. ‹mparatorun baflta gelen bakan› ve yak›n çal›flma arkadafl›
idi. 10. yüzy›ldan sonra sadece bir fleref unvan› olarak kalm›flken 12. yüzy›lda Protomagistros ad› ile imparatora yak›nl›¤› gösteren içi bofl bir unvan olarak kullan›lm›flt›r (Haldon, 2007, s. 271 - 72).
Magistor unvan›n› takip eden alt›nc› makam ise eski Roma unvan› olan prokonsül’ün yerine eyaletlerin valisi manas›nda Antipatos unvan›d›r. Bu göreve atanan
kifliye erguvani renkli tablet hediye edilirdi. Tema sisteminin oluflturulmas›ndan 9.
yüzy›la kadar varl›¤›n› korumufltur. 11. yüzy›ldan sonra protantipatos ad›n› alarak
12. yüzy›lda kullan›lmaz olmufltur. Bu makam› izleyen Patrikios unvan› yedinci s›radayd›. I. Konstantinos taraf›ndan bir fleref unvan› olarak verilmeye bafllanm›flt›r.
Bu makama atanan kifliye makam›n önemini belirten fildifli yazmal› tablet hediye
edilirdi. Bafllang›çta yüksek rütbeli memurlara, had›mlara ve yabanc› devlet adamlar›na verilen bu unvan 8. ve 10. yüzy›llar aras›nda önemli valilere ve generallere
tevcih edilmifl ve 12. yüzy›ldan sonra ortadan kalkm›flt›r (The Oxford Dictionary of
Byzantium, 1991, s. 1600).
Erken dönemde senato üyelerine verilen sekizinci s›radaki Protospatarios unvan›, 10. yüzy›la kadar temalardaki görev yapan generallere de tevcih edilmifltir.
Bu göreve atanan kifliye mücevherli alt›n bilezik hediye edilirdi. Sarayda 10. yüzy›lda bu unvan› kullanan “sakall›lar” ve “had›mlar” adl› iki gruba rastlan›r. Protospatarios sarayda verilen ziyafetlerin idaresi ve davetlilerin karfl›lanmas›ndan sorumluydu. Dokuzuncu s›radaki Disipatos unvan› ise 9. yüzy›ldan itibaren kullan›l›r. 11. yüzy›lda hâkimlere verilen bir unvan olarak karfl›m›za ç›kar. Göreve atanan
kifliye imparatorluk diplomas› lay›k görülürdü. Onuncu s›radaki Spatarokandidatos
unvan› k›l›ç tafl›y›c›s› manas›ndaki Spatarios unvan› ile beyaz üniforma giymifl saray muhaf›z› te¤men rütbelerinin birleflmesinden oluflur. 9. yüzy›ldan sonra görülmeye bafllar. Görevinin bir iflareti olarak makama atanan kifliye alt›n bir zincir hediye edilirdi. Saray teflkilat›n›n d›fl›nda noter ve küçük dereceli yarg›çlar için de
kullan›lm›flt›r. 1094’ten sonra kullan›lmaz olmufltur. On birinci s›radaki k›l›ç tafl›y›-
Nobelisimos: Daha çok
imparator çocuklar›n›n
kulland›¤› bir unvand›r.
Derece olarak sezar’dan
düflük kuropalatis’ten
büyüktür. Kaynaklarda yeflil
ve k›rm›z› renkte pelerin
giydikleri ve taç takt›klar›
bildirilen nobelisimoslar›n
imparator çocuklar› olmalar›
d›fl›nda ne ifl yapt›klar›
söylenmemektedir. Ancak
11. yüzy›ldan sonra
nobelisimos unvan› yüksek
derecedeki generaller için
kullan›lm›flt›r. I. Aleksios
Komninos imparator
olmadan önce nobelisimos
unvan›n› kullan›yordu.
Kuropolatis: Kelime manas›
saray ifllerinden sorumlu kifli
demektir.
180
Bizans Tarihi
c›s› manas›na gelen Spatarios unvan› daha çok saray muhaf›zlar›na verilirdi. Spatarios makam›na atanan kifliye alt›n sapl› bir k›l›ç hediye edilirdi. On ikinci s›radaki
beyaz manas›na gelen Kandidatos unvan› beyaz uniforma giyen ve imparatorluk
muhaf›zl›¤› yapan birimin üyeleri için kullan›lm›flt›r. 350’den sonra bir unvan olarak kullan›lmaya bafllam›flt›r. Bu göreve atan›rken makam›n› belirten alt›n bir zincir hediye edilirdi. I. ‹ustinianos kariyerine kandidatos unvan›yla bafllam›flt›r. Hem
sivil hem de askeri bir unvan olan te¤men rütbesiyle ilgili olarak kullan›lm›fl olan
kandidatos unvan› 11. yüzy›ldan sonra kaybolmufltur. On üçüncü s›radaki ipatos,
konsül kelimesinin Yunanca karfl›l›¤›d›r. 6. yüzy›ldan sonra fleref unvan› olarak
kullan›lm›flt›r. ‹patos görevine atanan kifliye bir diploma hediye edilirdi. Ço¤u zaman bürokrat ve maliye memurlar› için kullan›lm›fl olsa da zaman zaman askerler
için de kullan›lm›flt›r. 1111 y›l›ndan sonra bu unvan kaybolmufltur.
Strator, imparatorluk saray›nda ve eyalet yönetiminde kullan›lan fleref unvanlar›ndand›r ve 9. yüzy›l›n sonunda saray görevlileri aras›nda on dördüncü s›ray› almaktad›r. Bu göreve atanman›n bir alameti olarak görev verilen kifliye alt›n mücevherli k›rbaç verilirdi. Ah›rlar›n ve atlar›n bak›m›ndan sorumlu olan demektir. Strator daha çok saraydaki mirahor için kullan›lm›fl bir unvan olarak dikkat çekmektedir. On beflinci s›rada k›rm›z› bir asa tevcih edildikten sonra atanan Mandator vard›r. Özel misyonlar için daha çok imparatorun özel ula¤› ve elçisi olarak görevlendirilen memur manas›na gelen mandator unvan› hem sivil görevliler hem de yüksek askeri bir unvan olarak kullan›lm›flt›r. ‹lk defa 9. yüzy›lda kullan›lm›flt›r. Daha
sonra bu unvan yerini çavufl rütbesine b›rakm›flt›r. On alt›nc› s›radaki vestitor unvan›, imparatorun gard›robundan sorumlu olan memurlar için kullan›lm›flt›r. Göreve atan›rken bir brofl hediye edilirdi. On yedinci s›rada silentiarios makam› vard›r.
Bu göreve alt›n bir asa hediye edilerek atan›rd›. Saray›n düzeninden ve sessizli¤inden sorumlu olan kifliydi. Ayr›ca saray›n onar›m›ndan ve ar›zalar›n›n bak›m›ndan
da sorumluydu. Sonuncu makam bir diploma hediye edilerek verilen stratilatistir
(Bury, 1911, s. 22) Bu unvan do¤u ve bat› ordular›n›n komutan› olarak kullan›lm›flt›r. Ayr›ca seçkin sahra ordu birimi olan tagman›n komutanlar› için de bu unvan
kullan›lm›flt›r. (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 623)
‹mparatorun Yetkilerini S›n›rland›ran Kurumlar
‹mparatorun yetkilerine yukar›da de¤inilirken bunlar›n s›n›rs›z oldu¤undan söz
edildi. Bizans devletinde yönetimin, teorik olarak bak›ld›¤›nda mutlak bir monarfli
olmas›, imparatorun iradesinin her konuda tek düzenleyici otorite olmas› sonucunu do¤urmaktayd›. Ancak hukuken s›n›rs›z görünen bu iradeyi s›n›rland›ran unsurlar›n bafl›nda adalet ve insan sevgisi kavramlar› gelmekteydi. Çünkü yerleflik
olan anlay›fla göre imparator adildi ve inayet sahibiydi. ‹mparator kanunnamelerin
girifl bölümlerinde adalet kavram›na özenle vurgu yaparak kendini bir flekilde ba¤lamaktayd›. Halk da bunu her f›rsatta kendine hat›rlat›yordu. Halk imparatora karfl› olan sevgisini veya flikâyetlerini, taç giyme törenleri s›ras›nda, zaferle sonuçlanan savafllardan dönüflünde, hipodromda halka aç›k etkinliklere kat›ld›¤›nda, dini
bayram günlerinde baflkentin kiliselerine ayine kat›lmak için gitti¤i esnada dile getiriyordu. Halk›n tutumu, imparatorun s›n›rs›z iradesini belli ölçüde s›n›rland›ran
manevi bir bask› unsuru olarak de¤erlendirilebilir. Bunun d›fl›nda, (erken ve orta
Bizans döneminde etkili olan) senato ve dimos’lar (dimos=halk, günümüzde belediye) olarak adland›r›lan ve o tarihte at yar›fllar› düzenleyen spor cemiyetleri ile Bizans imparatorlu¤unun tarihi boyunca kurumsal olarak mevcut olan kilise ve ordu
imparatorun gücünü fiilen s›n›rland›ran kurumsal faktörler olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r (‹storia tu Elliniku Etnus, VII.c., s.260).
Senato
Senato, Roma’daki yap›s›na uygun olarak Konstantinos taraf›ndan yeni baflkent ‹stanbul’da da oluflturuldu. ‹lk bafllarda sembolik bir nitelik tafl›yan senato zaman
içinde imparatorlar›n bahfletti¤i yetkilerle güçlendi. Senato, 5. yüzy›l ortalar›nda
devletin iflleyiflinde önemli bir unsur oldu. MS. 450 y›l›ndan bafllayarak senato, boflalan tahta yeni imparator seçiminde yetkiliydi. Vatana ihanet suçu olarak kabul
edilen taht› zorla ele geçirmeye yönelik suçlarda yarg›lama makam› olarak görev
yapmaktayd›. ‹ustinianos döneminde senato, merkeziyetçi yönetim anlay›fl›n›n bir
gere¤i olarak önemini yitirdi. Ancak izleyen dönemde senato yeniden güç kazand›. 7. yüzy›l sonlar›nda askeri unsurun, iktidar denkleminde güçlenmesine paralel
olarak, kilisenin sivil yönetimle ilgili konulara artan bir ivmeyle müdahil olmas› sonucunda senato yetkilerinin büyük bir k›sm›n› kaybetti. Ancak siyaset sahnesinden
tamamen kaybolmad›. ‹mparator VI. Leon 9. yüzy›l sonlar›nda senatonun tüm yetkilerini kald›rd› (‹storia tu Elliniku Etnous, VIII.c., s.156). ‹mparatorluk kurumunun, sürekli bir tehdit olarak gördü¤ü aristokrasinin etkisini azaltma çabalar›n›n bir
sonucu olarak 11. yüzy›l ortalar›nda halktan insanlara da senato üyesi olma imtiyaz› tan›n›nca senato ifllevini yitirdi.
Örgütlü Toplumsal Gruplar (Dimos’lar)
Geçmifli Roma’ya dayanan dimoslar (lat.factio) ilk bafllarda hipodromda at yar›fllar› düzenlemek amac›yla kurulmufl olan ve günümüzdeki spor kulüplerine benzeyen, üyeleri ve liderleri olan halk örgütlenmeleriydi. Amblemlerinin renklerine göre Maviler (Veneti), Yefliller (Prasini), Beyazlar (Lefki) ve K›rm›z›lar (Kokkini) olmak üzere dört gruba ayr›lmaktayd›lar. Bu gruplardan ilk ikisi di¤erlerine göre çok
daha etkiliydi. Veneti olarak adland›r›lan Mavilerin taraftarlar› ya da üyeleri aristokrasiden, yeflillerin ise halktand›. Erken Bizans döneminde, II. Teodosios (408-450)
zaman›ndan ve Heraklios’un tahta ç›kt›¤› tarihe kadar (610), ‹stanbul ve Antakya
ile ‹skenderiye gibi dönemin büyük yerleflimlerinde örgütlüydüler. Fanatik genifl
halk y›¤›nlar›n› pefllerinden sürüklemeleri nedeniyle faal olduklar› dönemde çok
büyük bir siyasi güç elde ettiler. ‹lk bafllarda spor faaliyetleri d›fl›nda bir etkinlik
içinde yer almayan Dimoslar süreç içinde siyasette farkl› çizgileri temsil eden bir
tür siyasi partiye dönüfltüler. ‹mparatorlar›n göz ard› edemeyece¤i bir güç elde ettiler ve bu yönleriyle imparatorun mutlak gücünü s›n›rland›ran bir unsur oldular.
Bu gruplar›n tehlike an›nda kent savunmas›nda da görev ald›klar› görülmektedir. 447 y›l›ndaki depremde y›k›lan ‹stanbul surunun tamir edilmesi iflinde her dimostan 8000 kiflinin görev ald›¤› bilinmektedir (‹storia tu Elliniku Etnous, VII.c.,
s.262). Heraklios’un imparatorlu¤u döneminde (640-641) dimos’lar siyasi güçlerini
yitirmeye bafllad›lar. Makedon hanedan› döneminde dimoslar resmi bir siyasi ideolojiyi temsil eden organlar haline dönüfltü. Bunun üzerine dimarhos (günümüzde
belediye baflkan› demektir) olarak adland›r›lan baflkanlar›n› imparator atamaya
bafllad› (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s. 235).
Kilise
‹mparatorluk kurumunun mutlakiyetçi yap›s›n› yumuflatan kurumlardan birisi de
kiliseydi. Çok erken dönemden bafllayarak, imparatorun ç›kard›¤› emirnamelerin
de¤erlendirilmesinde bu yasal düzenlemelerin ilahi hukukla uyumlu olmas› bir kriter olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. ‹mparatorlar›n icraatlar› ve kamusal yaflam› ilgilendirdi¤i ölçüde özel yaflant›lar› da s›k s›k kilisenin elefltirilerinden pay›na düfleni
alm›flt›r. H›ristiyanl›¤›n resmi din olarak kabulü ile birlikte kilise devlet idaresinin
181
182
Bizans Tarihi
önemli bir unsuru haline gelmifl ve ruhban s›n›f› siyaset sahnesinde daha etkin bir
flekilde yer almaya bafllam›flt›r. Kilise mevzuat› mensuplar›na sivil idarenin faaliyetleri içinde yer almay› kesin bir flekilde yasaklasa da, Bizans’ta bu yasa¤›n ihlali istisna olaca¤› yerde, her dereceden din adamlar›n›n siyasete yo¤un bir flekilde bulaflmas› sonucu kural haline gelmifltir. Yafl› küçük olan imparatorun velayetini Patrik’in üstlendi¤i, önemli say›labilecek sivil görevlere zaman zaman din görevlilerinin atand›¤› düflünülecek olursa, kilise’nin Bizans’ta siyasetin ve sivil idarenin pek
de uza¤›nda durmad›¤› anlafl›l›r. Kilise ile sivil idarenin yani imparatorluk kurumunun iliflkileri iniflli ç›k›fll› bir seyir izlemifltir, öneminden dolay› bu konu ayr› bir
bafll›k alt›nda ele al›nacakt›r (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s. 237).
Ordu
Ordu 5. yüzy›l ortalar›na kadar, yeni imparatoru seçme hakk›na sahipti. Ordu, tahta geçecek kiflinin imparator (augustus) ilan edildi¤i tören s›ras›nda iktidar› imparatora teslim ediyordu. Daha sonra imparatoru seçme yetkisinin senatoya geçmesi
ve dimoslar›n etkinli¤inin artmas›yla, ordunun yönetimdeki a¤›rl›¤› zay›flad›. Ordunun paral› askerlerden oluflmas› sonucu, imparatorlu¤un idaresinin yabanc› kökenli ordu komutanlar›n›n eline geçece¤i endiflesi de imparatorluk içinde birbiriyle çat›flan güç odaklar›n› senato etraf›nda birlefltirdi. Bu geliflme ordunun yönetimdeki etkisini azaltan bir faktör oldu (‹storia tu Elliniku Etnus, VII.c., s.265).
Ordu orta Bizans döneminde yönetim alan›ndaki eski etkinli¤ini yeniden elde
etti. ‹dari alanda yap›lan yeni düzenlemeler sonucu imparatorluk tema olarak adland›r›lan genifl idari bölgelere bölündü. Bunun sonucu tema kumandan› olan generaller genifl yetkilere sahip olarak büyük askeri ve siyasi güç kazand›lar. Bu dönemde ordu paral› askerlerden de¤il yerli halktan askere al›nan kiflilerden oluflmaktayd›. Ordunun etkinli¤inin artmas›na ba¤l› olarak orta Bizans döneminde, ordu saflar›ndan gelen yetenekli pek çok general imparatorluk makam›na kadar
yükseldi. ‹zleyen yeni düzenlemeler sonucu temalar›n daha küçük bölgelere bölünmesinin ard›ndan yerel komutanlar›n imparator olma ihtimali de azald›. 11.
yüzy›la gelindi¤inde temalarda yönetsel yetkiler sivil ve askeri idareciler aras›nda
paylaflt›r›ld›. Kuzey ile do¤u s›n›rlar›n›n kal›c› hale gelmesinin halkta güvenlik konusundaki endifleleri ortadan kald›rmas› sonucunda, o güne kadar kamusal yaflam›n önemli bir unsuru olagelmifl ordunun etkinli¤i büyük ölçüde azald› (Troianos,
- Velissaropoulou, 2002 s. 236).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1
SIRA S‹ZDE yetkileri nelerdir? Bu yetkileri s›n›rland›ran kurumlar hangileridir?
Bizans imparatorunun
B‹ZANS MERKEZ‹ YÖNET‹M TEfiK‹LATI
Bizans imparatorlu¤unda devlet kurumlar› oldukça kat› bir merkeziyetçilik esas›na
göre örgütlenmiflti. Bu merkezi teflkilatlar›n bafl›nda günümüzdeki bakanlara tekaS O R U
bül eden, imparatorun
mutlak güvenine sahip kifliler bulunmaktayd›. ‹stanbul’un
do¤u Roma ‹mparatorlu¤unun baflkenti olmas›n›n ard›ndan merkezi idareye ba¤l›
kurumlar›n Roma’da
D ‹ K K A T oldu¤u gibi burada da oluflturulmas› ihtiyac› do¤du. ‹mparator Konstantinos ilk olarak ‹stanbul’u Trakya ‹dari Bölgesinden ay›rd› ve ‹stanbul
eyaletini oluflturdu. ‹stanbul eyaletinin yönetimini Roma döneminde prokonsül,
SIRA S‹ZDE
Bizans’ta antipatos denilen eyalet valisine (prokonsüle) verdi. Ayr›ca ‹stanbul’da
baflkentin idaresinden, flehre hububat›n sa¤lanmas›ndan ve loncalar ile esnaf›n denetimindenAMAÇLARIMIZ
sorumlu olan flehir eparhos’u kadrosunu oluflturdu. Bu devlet memuru, Bizans tarihi boyunca baflkent hayat›nda önemli rol oynad›. Adalet hizmetleri,
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
asayifl, flehrin iaflesinin temini onun görev alan›na giren konular olup flehrin ticaret ve üretim dâhil, bütün ekonomik hayat› onun denetimi alt›ndayd›. Daha sonra
eparhos’a yarg›sal yetkiler de verildi (‹storia tu Elliniku Etnus, VII.c., s.268; Bask›c›, 2009, s.84).
Konstantionos, merkezi idareyi takviye etmek amac›yla, erken dönem Bizans
tarihinde imparatorluk ailesinin d›fl›nda herhangi birinin gelebilece¤i en üst makam olan magister officiorum kadrosunu 320 y›l›nda oluflturdu. Bütün eyaletlerin
(praefectura) yönetimi, devletin güvenlikle ilgili hizmetleri, imparatorun flahsi güvenli¤i, saray törenlerinin düzenlenmesi, yabanc› elçi heyetlerinin kabulü, posta
hizmetleri gibi ifller magister officiorum’a ba¤l› olarak çal›flan kalabal›k bir sivil memur grubu taraf›ndan yürütülüyordu. Magister officiorum, görevinin önemi ve sorumluluklar›n›n çok olmas› sebebiyle imparatorla her gün görüflüyordu. Böylece 4.
yüzy›ldan bafllayarak 6. yüzy›la kadar merkezi idarenin en önemli üst düzey görevlisi oldu.
Bu makamlar›n d›fl›nda hukuk ifllerinden, kanunlar›n ve emirnamelerin haz›rlanmas›ndan sorumlu questor sacri palatii denilen adalet bakanl›¤› oluflturuldu.
Darphane ve madenlerin denetimi, nakdi vergilerin toplanmas› ve devlet görevlilerinin ücretlerinin ödenmesinden sorumlu comes sacrarum largitiorum olarak adland›r›lan maliye bakanl›¤› meydana getirildi. ‹mparatorun özel hazinesinden sorumlu comes rerum privatorum denilen bir makam da ihdas edildi. Bu makamlar›n bafl›ndaki kiflilerin bugünkü bakanlara denk düflen görevleri de vard›. Sivil idarenin di¤er görevlileri aras›nda, imparatorun arflivinden sorumlu protosekretis, imparatorun özel ve gizli mektuplar›n› yazan ve mistikos olarak adland›r›lan özel kalemi, posta hizmetleri ve yabanc› elçilere verilen hediyelerden sorumlu tu dromu
olarak isimlendirilen memuru, 9. yüzy›ldan önce saraya ba¤l› olan sonra Patrikhaneye ba¤lanan ‹stanbul’daki büyük yetimhaneden sorumlu orfanotrofos adl› memuru ile saray›n muhaf›z kuvvetleri komutan› olan ve protostrator olarak adland›r›lan memuru gelmektedir. (Bask›c›, 2009, s.85, 178).
Adalet Teflkilat›
Dioklitianos (284-305) zaman›nda devlet kurumlar›n›n yeniden yap›land›r›lmas›,
erken Bizans döneminde adalet teflkilat›n›n flekillenmesinde ve adaletin da¤›t›lmas›na do¤rudan etki etmifltir. Bu dönemdeki yap›lanma sonucunda yarg› yetkisi tamamen imparatora geçmifltir. ‹mparator sadece yarg›çlar› atamakla kalm›yor kendisi de en üst yarg› mercii olarak imparatorluk mahkemesinde yarg›lama yap›yordu. Erken Bizans döneminde, adaletle ilgili konularda gerekti¤inde yarg› merci
olarak da imparatora yard›mc› olan ve günümüzde adalet bakan›na eflde¤er olan
quaestor unvanl› sivil görevli vard›.
Bizans devletinin baflkenti ‹stanbul olduktan sonra en üst yarg› makam› ‹stanbul valisi olan prokonsül oldu. 4. yüzy›l ortalar›ndan sonra bu makamdaki görevlinin ad› flehir eparhos’u (praefectus urbi) olmufltur. Yarg› yetkisi kifliler aras›ndaki anlaflmazl›klar›n tümünü kapsamaktad›r. Ayn› yetkilerle donat›lm›fl bir baflka
yarg›ç grubunu da geçmifli Roma’ya dayanan ve askeri yoklama yapmaya da yetkili olan praetorlar oluflturmaktad›r. Geceleri kent güvenli¤inden sorumlu olan ve
gece amiri manas›nda nikteparhoslar da (praefectus vigilum) do¤rudan yarg›lama
yetkisine sahip olmasa da yetki devri ile yarg›lama yapabilmektedir. ‹ustinianos’un
bir emirnamesiyle (Neara n.80) oluflturulan quaesitor adl› merci ise baflkentte yaflayan yabanc›lar›n yarg› ifllerine bakmaktad›r. fiehir eparhosu, nikteparhos’un yard›m›yla ceza davalar›na da bakmaktad›r. Daha sonra oluflturulan dimoslar praeto-
183
184
Drungarios tis viglis:
drungarios tis viglis önceleri
saray muhaf›z alay›
komutan› ve imparatorun
flehirde bulundu¤u s›rada ve
seferde, güvenli¤inden
sorumlu üst düzey devlet
görevlisiydi.
Bizans Tarihi
ru (praetoras ton dimon) nikteparhosun yerini ald›. Böylece ‹ustinianos yasalar›na
göre ceza yarg›lamas› yetkisi eparhos, dimoslar praetoru ve quaesitor olarak adland›r›lan makamlara aittir. (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.290).
‹mparatorlu¤un baflkent d›fl›ndaki topraklar›nda ise, adalet da¤›tmaya yetkili
organlar devletin iparhia (eyalet), diikisi (sancak) ve eparhia (il) fleklinde teflkilatland›rd›¤› idari bölgeler temel al›narak belirlenmifltir. Taflra teflkilat›nda ilk derece
yarg›lama yetkisine il (eparhos) idarecileri ve ikinci derecede yani üst yarg›lama
yetkisine ise sancak (diikisi) yöneticileri olan vikarioslar ya da eyalet idarecileri
olan iparhoslar sahipti. Vikarioslar›n kararlar›na karfl› ‹stanbul’da imparatorun baflkanl›k yapt›¤› imparatorluk mahkemesinde itiraz hakk› vard›. Ancak iparhoslar›n
kararlar›na itiraz edilemiyordu. Özel yetkilendirmeyle baflka devlet görevlileri de
kifliler aras›ndaki anlaflmazl›klarda ve ceza hukuku alan›nda yarg›lama yapmaktayd›. Erken dönemde I. Konstantinos, kifliler aras›ndaki anlaflmazl›klarda piskoposluk mahkemelerine yarg›lama yetkisi tan›d›. ‹ustinianos, Piskoposlara sivil mahkemeleri denetleme yetkisi de (Neara 86) vermifltir.
‹ustinianos Derlemesi ve ç›kart›lan emirnamelerle (Neares) oluflturulan yarg›
mercileri ve onlara tan›nan yetkiler Orta Bizans döneminde, 9. yüzy›lda VI. Leon
(886 -912) taraf›ndan gerçeklefltirilen kanunlaflt›rma çal›flmalar›nda korunmufltur.
Ancak daha önceki döneme ait yasalar›n ne ölçüde uyguland›¤› ve oluflturulmufl
yarg› kurumlar›n›n ne derece varl›¤›n› sürdürdü¤ü konusunda kesin bilgi bulunmamaktad›r. I. Vasil taraf›ndan (885-886) ç›kar›lan Epanagogi adl› kanunnamede
imparatorluk mahkemesine baflkanl›k eden flehir eparhosu’nun, resmi evraklar›n
gerçek ya da sahte olup olmad›¤› ve vasiyet konular›ndaki yetkileri muhafaza edilmifltir. Ayn› flekilde genel olarak aile hukuku alan›nda yetkili olan quaestor’un ve
eparhia (il) idarecilerinin yarg› yetkilerinin korundu¤u mahkemelerin sivil ve kilise mahkemeleri olarak ayr›ld›¤› görülmektedir.
Orta Bizans döneminde ‹stanbul’da hipodrom mahkemesi manas›nda Dikastirion epi tu Hippodromu ve perde mahkemesi anlam›nda Dikastirion epi tu Vilu adlar›nda iki yüksek mahkeme kurulmufltur. ‹lki üstü kapal› hipodrom alan›nda hizmet verdi¤i için di¤eri de bir perde (vilos) arkas›nda çal›flmalar›n› yürüttü¤ü için
bu ad› alm›fllard›r. Her iki mahkemenin birbirine paralel yarg›lama faaliyeti yürüttü¤ü, özel hukuk ve ceza hukuku alan›nda yarg›lama yapt›¤›, birinin karar›na di¤eri nezdinde itiraz edilemedi¤i bilinmektedir. Her iki mahkeme, ‹ustinianos dönemindeki imparatorluk yarg›çlar› gibi toplam 12 kifliden oluflmaktayd›. Yarg› mercilerinin hizmet a¤›n›n genifllemesini 10. yüzy›lda imparatorluk genelinde yaflanan
olumlu geliflmeler ve refahla iliflkilendirmek gerekir. 1030’lu y›llarda imparatorluk
mahkemesini bafl›na drungarios tis viglis unvanl› bir yarg›ç getirilmifltir. Bu yarg›ç, tüm imparatorluk hâkimlerinin de bafl› konumuna yükseltilip daha sonra megas drungarios ad›n› alm›flt›r(‹storia tu Elliniku Etnus c.VIII s.162-164).
‹mparator, vatana ihanet suçu say›lan taht› ele geçirmeye yönelik eylemlerin ve
çok önemli addedilen davalar›n yarg›lanmas›n›, üst düzey devlet görevlilerinden
oluflturulan ola¤anüstü bir mahkemeye havale ediyordu (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.292- 293).
‹mparator geç Bizans döneminde de önceki dönemlerde oldu¤u gibi en yüksek yarg›ç konumundad›r. Tüm mahkemelerin kararlar›na karfl› yap›lan itirazlar›
kesin hükümle karara ba¤lamakta ve ayn› flekilde kendini yasalara ba¤l› ve sorumlu hissetmeksizin serbest iradesiyle yasama görevi de yürütmektedir. Bu dönemde
imparatorlu¤un pek çok alanda yaflad›¤› gerilemenin bir sonucu olarak adalet teflkilat› da eski görkemini kaybetmifltir. 1329 y›l›nda imparator III. Andronikos, 4
185
yüksek yarg›çtan oluflan Katolikoi Krites ton Romaion ad› alt›nda bir yüksek mahkeme kurmufltur. Mahkeme sivillerin medeni hukuk ve ceza hukuku ile ilgili davalar›n›n tümüne bakmaya yetkiliydi. ‹mparator II. Manuil Paleologos ise 1398 y›l›nda ç›kard›¤› bir emirnameyle bu mahkemenin iflleyifli ve uymas› gereken usullerle ilgili baz› kurallar koymufltur. Bu yarg› kurumu ‹stanbul’un fethine kadar varl›¤›n› sürdürmüfl ve alt düzeyde vilayetlerde de örgütlenmifltir.
Bizans imparatorlu¤u adalet sistemi içinde kilise mahkemelerine de önemi dolay›s›yla k›saca de¤inmek gerekir. Kilise mahkemeleri, kilise ile ilgili belli bir konuda yarg›lama yapmak için kurulan ola¤anüstü mahkemeler (sinod mahkemeleri) ve ola¤an mahkemeler olmak üzere iki gruba ayr›l›rd›.
Ola¤an kilise mahkemeleri piskoposluk, metropolitlik ve patrikhane mahkemeleri olmak üzere üçe ayr›l›rd›. Piskoposluk mahkemelerinde yarg›lamay› piskopos yapard›. Oy hakk› sadece onda vard›. Ancak piskoposa yarg›lamada bölgesinin di¤er din görevlileri yard›mc› olurdu. Metropolitlik mahkemesine metropolit
baflkanl›k ederdi. ‹l’in (eparhia) tüm piskoposlar› mahkemenin asli üyesiydi. Patrikhane mahkemesine ise patrik baflkanl›k eder ve patrikhane konseyi mahkeme
heyetini olufltururdu. Patrikhane mahkemesi sadece ruhban s›n›f› mensuplar›n›n
davalar›na de¤il sivil halk›n davalar›na da bakard›.
Aile ve miras hukuku ile ilgili konulardaki yarg›lamalar imparator I. Aleksios
döneminde, kilise mahkemelerinin ve yüksek yarg› mercii olarak patrikhane mahkemesinin yetkisine b›rak›lm›flt›. 1329 y›l›nda yukar›da sözü edilen sivil yüksek
mahkeme kurulana kadar ruhban s›n›f›ndan olmayan sivillerin aile ve miras hukuku d›fl›ndaki davalar›na yetki alan›na girmese de patrikhane mahkemesi bak›yordu. Ancak sivil yüksek mahkeme kurulduktan sonra da yetki alanlar›n› belirleyen
bir mevzuat›n olmamas› nedeniyle sivil mahkemelere ait davalar patrikhane mahkemesinde de görülmeye devam etti. ‹fl yükünün hafifletti¤i için bu konu imparatorlar› rahats›z etmemifl ve buna göz yumulmufltur (‹storia tu Elliniku Etnus, c. IX.
s.345).
Mali Kurumlar
Bizans devletinde mali kurumlardan söz ederken bu kurumlar›n salt mali konularla ilgilenmediklerini, örne¤in posta ve levaz›m hizmetleri gibi konularda da yetkili olduklar›n› hat›rlatmak gerekir. Bu bafll›k alt›nda mali kurumlar devletin gücünün zirvesinde oldu¤u orta Bizans dönemindeki yap›lanma göz önüne al›narak incelenmektedir.
7. yüzy›lda giriflilen idari reformlar sonucunda imparatora do¤rudan ba¤l› olan
logotesia ad› alt›nda (günümüzdeki bakanl›klara benzer) bir dizi merkezi hizmet
birimi oluflturuldu. Sekreta olarak da an›lan bu dairelerde konumuz aç›s›ndan bizi
ilgilendiren ve maliye defterlerinin kay›tlar›n› tutan hartularios (chartularios) ve
notarios ad›nda memurlar görev yapmaktad›rlar. Mali konularda en üst düzeydeki
memur devlet maliyesinin en üst düzeydeki denetleyici olan “vasilikos sakellarios’tur”. Sekreta ya da logotesia olarak adland›r›lan di¤er idari birimlerde bir notarios taraf›ndan temsil edilmekte ve kendisine harcamalarla ilgi rapor verilmektedir.
Logotetis tu geniku adl› memur her vilayetteki (eparhia) temsilcileri arac›l›¤›yla tahta ve devlet kurumlar›na ait arazi d›fl›ndaki imparatorluk emlak›n›n kayd›n›
tutmakta ve ilgili arazi vergilerinin tespiti ve tahsilinden sorumluydu. Logotetis tu
stratiotiku askere alma iflleri ve ordu mensuplar›n›n ücretlerinin ödenmesinden ve
askeri mülklerin kay›tlar›n›n tutulmas›ndan mesuldü. Ona ba¤l› memurlar imparatorluk çap›nda tüm vilayetlerde ordu birliklerinde say›m yapmakta askerlerin ma-
Logotetis tu geniku: Bizans
devletinde maliyeden
sorumlu üst düzey görevli.
186
Hartularii: kay›tlar› tutan
arfliv memurlar›.
Bizans Tarihi
afllar›n› ödemekteydiler. 8. yüzy›lda karfl›laflt›¤›m›z logotetis tu dromu devlete ait
yollar›n bak›m›ndan ve imparatorluk posta hizmetlerinden sorumludur ve devletin
içiflleri belli bir noktaya kadar onun yetki alan›ndad›r. Görevini ifa etmek için taflrada halktan köprü ve yol yap›mlar›nda angaryalara kat›lmalar›n› isterdi. ‹flletilmesi kendisine tahsis edilmifl baz› büyük çiftliklerden elde etti¤i geliri görev alan›ndaki hizmetler için harcard›. Bu memur, imparatorlu¤un içindeki ulafl›m ve iletiflimi denetimi alt›nda tutuyordu. Bu nedenle baflkente gelen yabanc› elçilerin karfl›lamas›nda ve a¤›rlanmas›nda da önemli rol üstlenmiflti. Son olarak 9. yüzy›lda rastlad›¤›m›z logotetis ton agelon imparatorlu¤un at çiftliklerinden ve atlar›n yetifltirilmesinden sorumluydu. ‹mparatorun da kat›ld›¤› sefer s›ras›nda ihtiyaç duyulan at,
eflek ve kat›rlar› temin etmekteydi.
Logotesia d›fl›nda bafllar›nda hartularii denilen memurlar›n oldu¤u iki merkezi mali kurum daha vard›. Hartularios tis sakellis devlet hazinesinin denetiminden
sorumluydu. Hartularios tu vestiariu ise imparatorluk donanmas›n›n ikmalinden
mesuldü ve ‹stanbul’da bulunan tersanenin sorumlulu¤u ona aitti.
Taht›n serveti yani imparatorun malvarl›¤› ile ilgili konulara bakan devlet daireleri de vard›. Bunlar›n bafl›ndaki megas kurator 6. yüzy›ldan 10 yüzy›la kadar imparatorluk çiftliklerinin iflletilmesi ve saraylar›n bak›m›ndan sorumluydu (‹storia tu
Elliniku Etnus VIII. c. s. 164)
Ordu Örgütlenmesi
‹llirya: Baflta Arnavutluk
olmak üzere Balkan
Yar›madas›’n›n Adriyatik
k›y›lar›nda yer alan bat›
bölümünün ad›d›r.
Dioklitianos, 3. yüzy›l›n sonunda, orduyu yeniden yap›land›rd›. ‹mparatorluk s›n›rlar›n›n geniflli¤i ve yedek s›n›r birliklerinin olmay›fl›, d›fl sald›r›lara zaman›nda karfl› koymay› olanaks›z k›l›yordu. Bu nedenle Dioklitianos s›n›r birlikleri olan limitanei ve düzenli ordu birlikleri olan comitatensis’i oluflturdu. S›n›r birlikleri devletten
ald›klar› arazilere karfl›l›k sald›r› an›nda s›n›rlar›n güvenli¤ini sa¤lamakla yükümlüydüler ve bu arazilerden elde ettikleri gelirle geçiniyorlard›. Bu kurum erken Bizans dönemi boyunca korundu. Ancak 5. yüzy›l›n›n ikinci yar›s›ndan sonra önemini kaybetti.
Kaleler ve s›n›r bölgelerindeki müstahkem flehirler, savunmay› kolaylaflt›rmaktayd›. ‹mparatorluk içlerinde stratejik önemde olan yerlere maiyet birlikleri (exercitus comitatensis) konuflland›r›lm›flt›. Bu birlikler, ihtiyaç halinde tehdit alt›ndaki
bölgelere sevk edilmekteydi. Böylece savunma güçlenmifl ve esneklik kazanm›flt›.
Paral› askerlerden oluflan muhaf›z gücü, taht kavgalar›na kar›flmaya e¤ilimli olmas› nedeniyle Dioklitianos zaman›nda at›l b›rak›ld›. Konstantinos döneminde ise da¤›t›ld› (‹storia tu Elliniku Etnus VII. c. s. 270, Bask›c›, 2009 s. 86).
Erken Dönemde Bizans ordusunun ço¤unlu¤unu, imparatorluk s›n›rlar›n›n d›fl›ndan gelen paral› yabanc› askerler ile imparatorluk tebaas›ndan olan ve savaflç›l›klar›yla ünlü ‹lliryal›lar oluflturmaktayd›. Paral› askerlerin temin edilmesinde çekilen s›k›nt›, disiplin konusunda sorun ç›karmalar› gibi nedenlerden dolay› imparator Heraklios yerli unsurlardan oluflan bir ordu oluflturma yoluna gitti.
Bizans devleti 7-11. yüzy›llar aras›nda a¤›rl›kl› olarak askeri nitelikli bir yönetim
modeline sahipti. Eyalet (iparhia) yönetim teflkilat› ile ordu kurumu adeta bütünleflmiflti. Eyalet yönetiminin bafl›ndaki idareci ayn› zamanda eyaletteki askeri gücün de komutan›yd› (Bask›c›, 2009. s.115).
Orta Bizans döneminde iki farkl› askeri tipte örgütlenmifl birlik karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bunlardan birincisi, taflra teflkilat›nda afla¤›da de¤inilecek olan temalar
bünyesinde oluflturulan ve topra¤a ba¤l› köylü askerlerden oluflan tema birlikleridir (tematiki). ‹kincisi ise baflkentte saray muhaf›z güçlerinden daimi düzenli orduya dönüflmüfl olan, profesyonel askerlerden oluflan ve tabur manas›na gelen tag-
ma adl› birliklerdi (tagmatiki). Kurulufllar› 8. yüzy›la dayanan tagma adl› birlikler
paral› askerlerden oluflan çok iyi e¤itimli, donan›ml›, süvari birlikleriydi. Tagma
adl› birlikler birbirinden ba¤›ms›zd› ve do¤rudan imparatora ba¤l›yd›lar.
11. yüzy›lda yabanc› paral› askerlerin say›s› artarak Bizans ordusunun ana savunma gücünü oluflturmufllard›r. 10. yüzy›l ortalar›ndan itibaren yeni bir savunma
sistemi uygulamaya sokulmufl ve paral› askerlerden oluflan tagmalar s›n›r bölgelerine kayd›r›lm›flt›. 11. yüzy›ldan itibaren ‹stanbul güvenli addedildi¤inden baflkent
art›k kalabal›k bir askeri güç taraf›ndan korunmam›flt›r. Sadece Malazgirt savafl›ndan sonra (1071), Bizans ordusu içindeki paral› askerlerin etkisini dengelemek
üzere ‹stanbul’da, Anadolu’dan gelen mülteci Bizansl›lardan oluflan ölümsüzler
(athanati) tagmas› oluflturulmufltur.
9. yüzy›la kadar kara ordusunun bafl›nda imparator d›fl›nda genel bir komutan
bulunmamaktad›r. 10. yüzy›lda topraklar›n genifllemesiyle ordunun komutas›n›n
bölünmesi ihtiyac› ortaya ç›km›flt›r. II. Romanos’un (959 - 963) imparatorlu¤u döneminden bafllayarak ordunun komutas›n›n do¤u ve bat› olarak ikiye bölündü¤ü
görülür. Do¤u ordusunun sorumluluk alan› Anadolu’yu, bat› ordusunun sorumluluk alan› ise Balkanlar› içine al›yordu. 11 yüzy›lda do¤u ordusunun komutan› “megas domestikos” unvan›n› tafl›r ve ordunun baflkomutan› durumundad›r.
10. yüzy›la kadar Bizans ordusunun ana unsurunu süvari birlikleri teflkil etmektedir. A¤›r silahl› süvari birlikleri oluflturulurken bu dönemde piyade unsurlar› da
gelifltirilmifltir. S›n›r bölgelerindeki tema birlikleri önemli oranda piyadelerden
oluflmaktad›r. Anadolu tema ordular›n›n 10. yüzy›lda toplam mevcudunun 70.000
kiflinin üzerinde oldu¤u tahmin edilmektedir. 11. yüzy›lda, tema sözcü¤ü eyalet
ordusunun birlikleri anlam›nda kullan›lmaz oldu. Bizans ordu kurumunun yap›sal
de¤iflim geçirmesi sonucu, yerli unsurlardan oluflan askeri kuvvetlerin temel unsurunu kendilerine büyükçe araziler tahsis edilen pronoia sahipleri oluflturdu. 12.
yüzy›ldan itibaren Bizans ordusunun a¤›rl›¤›n› paral› askerler oluflturmaya bafllad›.
Bu paral› askerler aras›nda Uz, Peçenek, Kuman gibi Türk as›ll›lar oldu¤u gibi Varaegler ad› alt›nda ‹skandinavyal›lar ve ‹ngiltere’den gelen Normandiyal›lar da
mevcuttu. 13. yüzy›la gelindi¤inde ordunun tamam› neredeyse yabanc› paral› askerlerden oluflmaktayd›. Bu durum imparatorlu¤un son buldu¤u tarihe kadar de¤iflmedi (Bask›c› 2009, s.122, 139, 143).
Bizans imparatorlu¤unun deniz gücüne bak›ld›¤›nda, 7. yüzy›la kadar deniz
kuvvetleri ve donanma yeterince geliflmifl de¤ildi. Çünkü Akdeniz özellikle ‹ustinianos’un yürüttü¤ü savafllardan sonra adeta bir Bizans gölü haline gelmiflti. Müslüman Araplar›n ortaya ç›kmas›yla durum de¤iflti. Akdeniz’in kontrolü için çok büyük bir mücadele verildi. 655 y›l›nda Müslüman Araplar deniz savafl›nda Bizans
donanmas›n› ma¤lup etti ve ard›ndan 7. yüzy›l sonlar›na do¤ru yeniden güçlü bir
donanma kuruldu. Ancak donanman›n isyanlara kat›lmas› sebebiyle donanma kara ordusunda oldu¤u gibi ‹stanbul donanmas› ve taflra donanmas› olmak üzere ikiye bölündü. Araplar›n geri çekilmesi ve do¤u Akdeniz’de Girit (961) ve K›br›s’›n
(965) yeniden geri al›nmas›yla Bizans hâkimiyetinin sahil fleridinde yeniden tesis
edilmesinin ard›ndan donanmaya eskisi kadar ihtiyaç duyulmad› (‹storia tu Elliniku Etnus VIII. c. s. 166-167). Geç Bizans döneminde ise 1285 y›l›nda imparator II.
Andronikos Paleologos taraf›ndan devlet gelirlerinde tasarruf gerekçesiyle 80 gemiden oluflan Bizans donanmas› k›za¤a çekilmifl daha sonra da yok edilmifltir. Bu
durum sadece deniz ticareti aç›s›ndan de¤il donanma bak›m›ndan da Ceneviz ve
Venedik gibi ‹talyan flehir devletlerine ba¤›ml›l›¤› getirmifltir. Bunun üzerine 1332
y›l›nda III. Andronikos Paleologos taraf›ndan 10 gemiden meydana gelen bir donanma oluflturulmufltur. (The Oxford Dictionary of Byzantine, 1991, s. 94 - 95)
187
Pronoia: Hizmet karfl›l›¤›nda
tahsis edilen devlet
arazileri. Pronoia kurumu
Komninos hanedan›
taraf›ndan ihdas edilmifl
olup devletin maafl ödeyecek
bir mekanizmas›n›n
bulunmamas› nedeniyle
devlet arazilerinin ve
bunlara ait gelirin özellikle
askeri hizmet ve
yükümlülükler karfl›l›¤›nda
tahsis edilmesi fleklinde
uygulanmaktayd›.
Kara
Kuvvetleri
Komutan›
Eyalet
Taburlar›
Komutanlar›
Saray
Birlikleri
Komutanlar›
Hazinedar
Kamu
Mülkleri
Muhasibi
Muhasebeciler
ve
Kâhyalar
‹mparatorun
Mülkünün
Muhasebecisi
Ser Kâtip
Saray
Muhaf›z
Kuvvetleri
Yetimhane
ve Aflevi
Müdürü
‹mparatorun emlak
ve vak›flar›ndan
sorumlu
bafl muhasip
‹mparatorun
fiahsi
Muhasebecisi
Genel Bafl
Muhasip
Baflkatip
Saray Hukuk
Dan›flman›
‹mparator
Çaflnigir Bafl›
Kilerci Bafl›
Bafl Çuhadar
Arz Daire
Baflkan›
Ulaflt›rma ve
Haberleflme
Müdürü
‹mparatorun
eflyalar›n›n
sorumlusu
Özel Kalem
Baflbakan
Kaynak:
John Haldon, (2008), “Structures and Administration”, The
Oxford Handbook of Byzantine Studies, Oxford Universty Press,
s. 550’deki tablodan yararlan›larak Levent KAYAPINAR ve Onur
KABAK taraf›ndan haz›rlanm›flt›r.
Tablo 8.1
1081 – 1204 Y›llar› Aras›nda Bizans Devlet Teflkilat›
‹stanbul
Valisi
Hapishane
Müdürü
Toplumsal
Gruplar
Saray
Muhaf›z
Alay›
Levaz›m
Defterdar›
‹mparatorluk
Ah›rlar›
Defterdar›
Adalet
Bakan›
Donanma
Komutan›
Deniz
Kuvvetleri
Komutan›
Tabur
Komutanlar›
Eyalet
Valileri
Eyalet Mali
‹darecileri
188
Bizans Tarihi
189
Bizans merkezi yönetiminin temel teflkilatlar› nelerdir?
B‹ZANS TAfiRA TEfiK‹LATI VE K‹L‹SE
SIRA S‹ZDE
2
Dioklitianos ve Konstantinos taraf›ndan oluflturulan idari ve askeri yap› erken dönemin sonuna kadar geçerlili¤ini muhafaza etti. ‹mparatorluk topraklar› DioklitiaS O R U
nos taraf›ndan il diyebilece¤imiz 100 eparhia’ya (provinciae=il) bölünmüfltü.
Konstantinos bunlar›n say›s›n› 120’ye ç›kard›. Bu bölgeler, önce 12 daha sonra 15 diikisi’ye yani sanca¤a (dioecese=sancak) bölündü. Bu sancaklar (diikisi) da eyalet olaD‹KKAT
rak nitelendirilebilecek 4 iparhia’ya (praefecturae pratetorio=eyalet) ba¤land›.
Her bir iparhia’n›n bafl›na do¤rudan imparatora ba¤l›, onu temsil eden ve çok
SIRAtafl›yan
S‹ZDE genel vagüçlü bir konuma sahip olan “iparhos” (praefectus praetori) ad›n›
liler getirildi. Diikisi denilen idari bölgelerin bafl›na sancaktan sorumlu vikarios (vicarius) adl› idareciler ve eparhia’lar›n bafl›na ise “arhont” ya da “igemon” ad›n› taAMAÇLARIMIZ
fl›yan valiler, yönetici olarak atand›lar. ‹mparatorlu¤un 4 genifl idari bölgeye ayr›lmas› fleklindeki idari yap› erken Bizans döneminde korundu. Do¤u (Anatoli) iparhos’unun ‹stanbul’a yerleflmesi onun imparatora daha yak›n bir konumda olmas›
K ‹ T A P
sonucunu do¤urdu ve onun devlet hiyerarflisinde birinci s›raya yükselmesini sa¤lad›. Ancak 7. yüzy›lda afla¤›da sözü edilecek tema sistemine geçilmesiyle iparhia
idari yap›lanmas›nda de¤iflim yafland›. Eyaletler (iparhia) bir süre temalar içinde
TELEV‹ZYON
varl›¤›n› sürdürdü ve daha sonra ortadan kalkt›. Kaynaklarda en son 680 y›l›nda
iparhos’tan yani eyalet genel valisinden söz edilmektedir.
Orta Bizans döneminin taflra teflkilat yap›s›n› ifade eden yeni kavram tema’d›r.
Tema sistemi eyalet yönetimi bak›m›ndan bir yeniliktir ve genel
so‹ N T Ebir
R N Ereformun
T
nucu olarak de¤il imparatorlu¤un savunma ihtiyaçlar›n›n bir sonucu olarak do¤mufltur. Tema sözcü¤ü ilk bafllarda askeri birlik mensuplar›n›n kay›tlar›n›n tutuldu¤u defteri ifade ediyordu. Zamanla askeri birli¤in kendisini sonra da askeri birli¤in
bulundu¤u bölgeyi ifade eder hale geldi. Nihayetinde, bir idari yönetim birimini
ifade eden bir kavrama dönüfltü.
Temalar tamamen askeri nitelikte yönetim birimleri olup bafllar›nda o askeri
bölge için bütün askeri ve sivil otoriteyi elinde tutan s›n›rs›z yetkileri olan sadece
imparatora karfl› sorumlu ve genellikle 3 ya da 4 y›ll›¤›na atanan bir general (stratigos) bulunuyordu. Onun yan›nda ilk bafllarda bölgedeki sivil idarenin bafl› olarak
tema prokonsülü bulunmaktayd›. Baflka sivil memurlar da temada görev yapmaktad›r. Ayni vergileri tahsil etmek ve askeri birlikler için gerekli ikmali sa¤lamakla
görevli protonotarios, ‹stanbul’daki bir mahkemeden gelerek yarg›lama s›ras›nda
tema generalinin yan›nda haz›r bulunan yarg›ç (kritis), temadaki askerlerin kay›tlar› tutan hartularios bu memurlara örnek gösterilebilir.
‹mparator Heraklios (610-641) döneminde Anadolu topraklar›nda üç tema kuruldu. Bunlar, Kuzey Anadolu’daki Armeniakon, Orta Anadolu’daki Anatolikon ve
Marmara denizinin güney k›y›lar› ile Ege bölgesinin kuzeyini içine alan Opsikion
temas›d›r (Bask›c›, 2009 s.118). Tema sistemi ilk bafllarda Anadolu topraklar›yla s›n›rl›yken yeni toprak kazançlar›yla imparatorlu¤un Avrupa’daki topraklar›na da
yay›ld›. Temalar›n say›s› toprak genifllemesi d›fl›nda büyük temalar›n siyasi gerekçelerle birkaç küçük temaya bölünmesiyle artt›. Tema sistemi orta Bizans döneminin askeri baflar›lar› için belirleyici olmufltur. Bu sistem 7. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan
11. yüzy›l ortalar›na kadar sa¤l›kl› bir flekilde devam etti. Tema kurumunun geliflimi ile ilgili olarak 934 y›l›nda imparator VII. Konstantinos Porfirogenitos (913 959) taraf›ndan yaz›lm›fl olan “Peri Tematon” (temalara dair) adl› eser önemli bir
kaynakt›r (‹storia tu Elliniku Etnus VIII. c. s. 169).
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
190
Bizans Tarihi
Temalar›n yan› s›ra 9. yüzy›lda ve 10. yüzy›l›n ilk yar›s›nda imparatorlu¤un do¤u s›n›r›nda “klisures” ad› alt›nda daha alt düzeyli idari birimler de bulunmaktayd›. Bunlar bölgeleri içinde bulunan da¤l›k geçitleri (derbent) korumakla görevli ve
bafl›nda “klisurarhis’in” (derbent bafl›n›n) bulundu¤u askeri ya da idari birimlerdi.
Klisureslerin pek ço¤unun temaya dönüfltürülmesi sonucu bu kurum 10. yüzy›l ortalar›nda ortadan kalkm›flt›r.
Patrikhaneler - Metropolitlikler- Piskoposluklar - Mahalli
Kiliseler
Erken dönemde gerçeklefltirilen idari reform sonucu imparatorluk topraklar›n›n
100 il’e (eparhia) bölündü¤ü bu say›n›n daha sonra 120’ye ç›kar›ld›¤›ndan yukar›da söz edildi. Oluflturulan bu sivil idari birimler ayn› zamanda kilisenin örgütlenmesine de temel oluflturdu. Kilisenin imparatorluk çap›ndaki idari bölgeleri bu flekilde teflkilatland›r›ld›. Sivil idarenin taflradaki en küçük yönetim birimi olan il’in
(eparhia) merkezi ayn› zamanda o bölgenin din ifllerinin yürütüldü¤ü episkopi denilen piskoposluk merkezi oldu. Diikisi olarak adland›r›lan sanca¤›n merkezinde
ikamet eden ve baflkent (anakent) anlam›na gelen metropoldeki piskopos ise mitropolit olarak adland›r›ld›. Mitropolit olarak adland›r›lan sancak merkezindeki bu
piskopos, sanca¤a ba¤l› di¤er illerin (eparhia) piskoposlar›na k›yasla üst hiyerarflik
s›rada yer almaktayd›. 325 y›l›nda ‹znik’te yap›lan birinci konsilde kilise idaresinin
oluflturulmas›nda bu örgütlenme biçimi temel al›nd›. Antakya, ‹skenderiye ve Roma piskoposlar› birden fazla il’in (eparhia) din ifllerine bak›yor olmalar› nedeniyle
bu yap›lanmadan ayr› tutuldular.
Erken dönemde, idari bölgelerdeki piskoposluklar özerkti ve dini konularla ilgili oluflan sorunlar› toplad›klar› eparhiaki sinodos denilen bölgesel konsillerde
görüflüp karara ba¤lamaktayd›lar. Bu özerkli¤in inanç sistemi ile ilgili (dogmatik)
kar›fl›kl›klara neden olmas› eflitler aras›nda bir üst-metropolitlik makam› oluflturulmas› ihtiyac›n› do¤urdu. 381 y›l›nda birinci ‹stanbul Konsili’nde ‹stanbul metropolitli¤ine hiyerarflide Roma metropolitli¤inden sonra ikinci s›ra verildi. Bölgeler aras›nda üstünlük savafl› sürdü ve sonunda kilise hiyerarflisinde Roma, ‹stanbul, ‹skenderiye ve Antakya metropolitliklerine üstünlük tan›nd›. Daha sonra onlara Kudüs metropolitli¤i de eklendi. Bu yap›lanma 451 y›l›ndaki Kad›köy Konsili’nde kanon denilen bir kilise yasas›yla resmi nitelik kazand›. ‹mparatorluk baflkentindeki
‹stanbul metropolitli¤ine di¤erleri karfl›s›nda üstünlük tan›nd›. Oluflturulan bu befl
üst-metropolitlikte tahta oturan metropolitler için “patrik” terimi benimsendi. 7. ve
8. yüzy›llarda Müslüman fetihleri sonucunda ‹skenderiye, Antakya ve Kudüs, Bizans imparatorlu¤undan kopunca, baflka geliflmelere ba¤l› olarak Roma ile yaflanan sorunlar›n da etkisiyle ‹stanbul Patrikli¤i do¤u H›ristiyanl›¤›n›n tart›flmas›z
temsilcisi oldu (Bask›c›, 2009, s.150, ‹storia tu Elliniku Etnus c. VII, s. 274)
Erken dönemde oluflan kilise idari yap›s›ndaki hiyerarflik s›raya göre ilk s›rada
baflkentte bulunan patrik yer almaktayd›. ‹kinci s›rada büyük bir idari bölgeyi içine alan eyalet (iparhia) merkezindeki metropolit bulunuyordu. Metropolit ayn› zamanda idari bölgenin yani iparhia’n›n s›n›rlar› içindeki kentlerde görev yapan piskoposlar›n oluflturdu¤u bölge konsiline (eparhiaki sinodos) de baflkanl›k ediyordu. Metropolitler önceleri üç aday aras›ndan patrik taraf›ndan seçilirken sonralar›
baflkentte toplanan dini bir kurul (sinod) taraf›ndan seçilmeye baflland›. Metropolitler görev bölgelerinde dini konularda genel nezareti sa¤l›yor ve suç iflleyen piskoposlar› cezaland›rabiliyordu. 11. yüzy›lda Anadolu topraklar› ‹stanbul patrikli¤inin en önemli yönetim alan› niteli¤indeydi ve önemli flehirlerde kurulmufl 45 metropolitlik ve çok say›da piskoposlu¤a sahipti.
Hiyerarflide üçüncü s›rada ise illerde (eparhia) oluflturulan piskoposluklarda
görev yapan piskoposlar yer almaktayd›. Taflradaki mahalli kiliseler de piskoposlara ba¤l›yd›. Mahalli kiliselerin tüzel kiflili¤i vard›, bu da onlara çal›flt›rd›klar› papazlar›n ücretlerini ödeyebilmek için bir nevi mali özerklik olana¤› tan›yordu. Piskoposlar›n seçimi, bölge konsili ve metropolit taraf›ndan yap›l›yordu. Piskoposlar
görev yapt›klar› bölgede din adamlar›n›n müdahil oldu¤u suçlarda piskoposluk
mahkemelerine baflkanl›k ederek yarg›sal yetkiler de kullanmaktayd›lar (‹storia tu
Elliniku Etnus c. VII, s. 275).
Manast›rlar
H›ristiyan manast›r yaflam›n›n özünde manevi hayat› kazanabilmek için bu dünyadan el çekme anlay›fl› yatmaktad›r. Manast›r hareketi 3. yüzy›l sonlar›nda ve 4. yüzy›l bafllar›nda M›s›r’da bafllad›. Manast›rc›l›k ilk bafllarda kilisenin d›fl›nda geliflmifl
bir harekettir (Talbot, 1999, s. 163 - 167). Manast›r hareketinin yay›lmas›nda günlük hayat›n yükümlülüklerinden kaçmak isteyen insanlar›n çoklu¤u da etkili olmufltur. Manast›r hareketi çok büyük bir h›zla Filistin, Suriye ve Mezopotamya üzerinden Anadolu co¤rafyas›na geçti. Bu hareket, zaman içinde kilisenin çat›s› alt›na
sokuldu. Manast›rlar›n, yerel piskoposun otoritesine tabi tutulmas›yla bütün manast›rlar resmi Bizans kilisesinin kontrolü alt›na al›nd›.
Ancak 8. yüzy›lda ortaya ç›kan ikonoklazm olarak adland›r›lan tasvirk›r›c›l›k
hareketi süreç içinde manast›rlara ve keflifllere yönelik bir harekete dönüfltü. Kefliflleri ve manast›r hareketini hedef alan bask›da dini dogmalar›n yan› s›ra, Bizans
devletinin gittikçe daha genifl alanlara yay›lan manast›r mülklerini denetim alt›na
almak ve manast›rlara s›¤›narak devlete olan yükümlülüklerinden kaçmaya çal›flan
insanlar›n say›s›n› s›n›rlama ihtiyac› da etkili olmufltur. Bu mücadele sürecinde baz› manast›rlar kapat›ld›. K›flla, hamam gibi kamusal nitelikli kurumlara dönüfltürüldü ve manast›r arazileri imparator V. Konstantinos (741-775) taraf›ndan müsadere
edildi. Ancak bu önlemler manast›r hareketini güçlenmesine engel olamad› ve manast›r hareketi devlet için giderek daha çok sorun yarat›r hale geldi. Manast›rlar›n
mülk edinmesinin önüne geçmek için imparator I. Romanos Lekapinos 935 y›l›nda manast›rlar›n ba¤›fl yoluyla bile olsa köylülerden toprak almas›n› yasaklad›. ‹mparator II. Nikiforos Fokas, 964 y›l›nda yeni manast›rlar kurulmas›n› ve mevcut
olanlara arazi ba¤›fl› yap›lmas›n› yasaklad›. Ancak manast›rlar bir tür vak›f niteli¤inde oldu¤undan mülkleri imparatorluk amaçlar› için dahi olsa müsadere edilemezdi. Bu durum karfl›s›nda manast›r mülkleri zaman içinde daha da büyüdü.
Manast›rlar›n bafl›nda igumenos olarak adland›r›lan bir baflrahip bulunuyordu.
Manast›r baflrahibi, manast›r›n kurucusu taraf›ndan belirleniyor ya da manast›rdaki
keflifller, baflrahibi seçiyorlard›. Her durumda patrik ya da piskoposun seçimi onaylamas› gerekiyordu. Seçilen baflrahip ömür boyu o görevde kal›yordu.
Manast›rlar Bizans toplumunun de¤iflik kesimlerinden insanlar için bir s›¤›nma
yeriydi. Örne¤in görevden al›nan politikac›lar, tahttan indirilen imparatorlar, yetimler, ak›l hastalar›, dullar ve yafll›lar için manast›rlar güvenli bir s›¤›nakt›. Siyaset
adamlar› ya da devrik imparatorlar manast›ra s›¤›n›p keflifl elbisesinin giydikten
sonra siyasete geri dönmeleri ve dünyevi görevler almalar› olanaks›zd›. Baz› durumlarda imparatorlar yaflland›klar›nda ya da bir isyan s›ras›nda isyanc›lar›n eline
düflmektense bir manast›ra çekilip keflifl olarak yaflamay› tercih ediyorlard›.
Bizans imparatorlu¤unun en önemli manast›r merkezi Selanik yak›nlar›ndaki
da¤l›k Athos (Aynaroz) yar›madas›ndayd›. Anadolu’da da pek çok manast›r merkezi vard›. Türklerin Malazgirt (1071) savafl›ndan sonra yo¤un olarak Anadolu’ya yer-
191
192
Bizans Tarihi
leflmeye bafllamas› sonucu baz› bölgelerde din adamlar› kiliselerini, keflifller de
manast›rlar›n› terk etmifllerdir (Bask›c›, 2009, s. 156-166).
Devlet ve Kilise ‹liflkileri
Bizans tarihinde devlet kilise iliflkileri her zaman ilginin oda¤›nda olmufl bir konudur ve farkl› bak›fl aç›lar› söz konusudur. Baz›lar›na göre bu iki kurum sürekli rekabet içinde olmufl ve biri di¤erine karfl› üstünlük sa¤lamaya ve onu kontrol alt›na almaya çal›flm›flt›r. Kimilerine göre ise kilise ve devlet, H›ristiyanl›k inanc›n›n bir
tezahürüydü ve Bizans halk›n›n siyasi ve teolojik düflünüflünde birbirinden ayr›
düflünülemeyen kavramlard›. Gerek sivil hukukta gerekse dini hukukta devlet ve
kilise iliflkilerini düzenleyen ve genel ilkeleri ortaya koyan yasal bir çerçevenin olmamas› sonucu bu iliflkilerin seyrini tahta ç›kan imparatorun izledi¤i politika belirlemifltir.
Roma imparatorlu¤unun (imperium romanum) H›ristiyan bir imparatorlu¤a
(imperium christianum) dönüflmesi ve bunun do¤al uzant›s› olarak H›ristiyanl›¤›n
imparatorluk nüfusunu birlefltirici bir ö¤e olarak görülmesi karfl›s›nda imparatorlar
kilise ile ilgili konulara kay›ts›z kalamam›flt›r. Tarihsel olaylar incelendi¤inde I.
Konstantinos’tan bafllayarak imparatorlar›n kiliseye örgütlenme alan›nda ve idari
konularda destek verdikleri ve kilise’yi devletin idari ve siyasi yap›s›n›n genel çerçevesi içine ald›klar› görülmektedir. Bunun do¤al sonucu, imparatorlu¤un kilisenin içifllerine müdahalesi olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu müdahale ilk bafllarda
fiili bir nitelik tafl›rken zamanla kurumsal bir müdahaleye dönüflmüfltür (Troianos,
- Velissaropoulou, 2002 s.238).
Bizans kilisesi, devletin nezareti ve korumas› alt›ndayd›. ‹mparator otorite olarak kilisenin üzerinde bir konuma sahipti. ‹mparator tebaas›n›n anlay›fl›na göre
Tanr›’n›n seçti¤i ve yeryüzünde onun ilahi temsilcisi s›fat›n› tafl›yan bir kifliydi.
Dogmatik konulardaki görüfl ayr›l›klar› devletin bütünlü¤ünü tehdit edecek noktaya geldi¤inde imparator, birli¤i sa¤lamak ve dini konular› görüflmek için konsilleri baflkanl›¤›nda toplant›ya ça¤›r›yordu. Konsil kararlar›n› onaylay›p ilan ediyor, kilisenin ayin biçimleri konusunda kendi hükmünü verebiliyordu. Patrik seçiminde
de söz hakk› sahibiydi. ‹mparator, metropolitlerin oylamalar› sonucu belirledi¤i üç
adaydan birini patrik olarak seçiyordu. ‹mparator, kilise konsillerinin kararlar›n›
reddetmeye ya da de¤ifltirmeye yetkili de¤ildi. ‹nanç sorunlar›nda kesin hüküm
vermeye yetkili tek organ kilise konsili olup imparatora düflen Ortodoks inanc›n›
korumak ve ayr›flt›r›c› sapk›n inan›fllarla mücadele etmekti (Bask›c›, 2009, s.152).
Patrik, Bizans devlet hiyerarflisinde imparatordan sonra gelen en nüfuzlu ve kiliseyi ilgilendiren konularda idari olarak en yetkili kifli olmakla birlikte imparatorun hizmetindeydi. Yeni imparator tahta ç›kt›¤›nda ona taç giydiren patrikti. Tören
esnas›nda patrik, imparatordan inanc›n› ilan etmesini ve Ortodokslu¤u koruyaca¤›na dair söz vermesini istiyordu. Patriklerin imparatorlara karfl› kullanabilecekleri
en önemli silah aforoz etmeydi. Ayn› flekilde imparator da uygun bulmad›¤› bir
patri¤i görevden çekilmeye zorlayabilirdi.
‹mparatorun ç›kard›¤› yasalarla kilisenin konsil toplant›lar›nda ald›¤› kararlar
aras›nda zaman zaman çat›flma ç›km›flt›r. Bunun sonucu erken Bizans döneminde ‹ustinianos’un ç›kard›¤› bir emirnameyle (Neara 131) 545 y›l›na kadar toplanm›fl dört genel konsilde dini konularla ilgili al›nan düzenleyici nitelikteki kararlar›n (kanonlar›n) yasa gücünde oldu¤u hükme ba¤lanm›flt›r. Böylece imparator
tek kanun koyucu olarak dini hukuk ile ilgili kurallara (kanonlara) yasal geçerlilik tan›m›flt›r. ‹savros hanedan› döneminde ç›kart›lan Eklogi kanunnamesinde
193
yer alan düzenlemelerde H›ristiyanl›k ö¤retisinin etkileri çok belirgindir. 9. yüzy›la kadar kilise ve Devletin ayr› kurumlar olmad›¤› yönündeki anlay›fl Epanagogi kanunnamesinde de¤iflmifltir (885-886). Bu yasal düzenlemeyle ilk defa iki
otoritenin varl›¤›ndan söz edilmektedir. Devlet içinde birbirine eflit konumda
olan en yüksek iki güç oda¤›n›n yani patriklik ve imparatorluk kurumunun hak
ve yükümlülükleri düzenlenmifltir. Bu yasal düzenleme kilise ile devlet aras›ndaki iliflkilere yönelik yeni bir yaklafl›m ortaya koymufltur. Ancak imparator VI. Leon (886 - 912), Prohiros Nomos adl› kanunnameyle kilise ve imparatorun otoritelerinin eflitli¤ini savunan düzenlemeleri yürürlükten kald›rm›flt›r (Troianos, Velissaropoulou, 2002 s.253).
Bizans taflra teflkilat›n›n temel birimleri nelerdir? Aç›klay›n›z?
SIRA S‹ZDE
3
B‹ZANS E⁄‹T‹M S‹STEM‹
Bizans imparatorlu¤unda Helenistik dönem ve Roma döneminde
geçerli olan üç
kademeli e¤itim modeli, ana hatlar›yla geçerlili¤ini sürdürmüfltür. Bizans dönemiS Oa¤›rl›¤a
R U
ni farkl› k›lan özellik ise e¤itim alan›nda H›ristiyanl›¤›n önemli bir
sahip olmas›d›r. Din faktörü Bizans’ta e¤itimin hedeflerini belirleyen bir unsur olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bafll›ca hedef H›ristiyan tebaaya, kiliseye ve devlete karfl› olan göD‹KKAT
revlerini yerine getirmeyi mümkün k›lacak bir donan›m›n kazand›r›lmas›d›r. Kilise
kurumsal kimli¤iyle Bizans tarihi boyunca e¤itimin tüm kademelerinde çok önemSIRA S‹ZDE
li rol oynam›flt›r.
Bizans’ta devlet taraf›ndan örgütlenmifl yayg›n bir e¤itim sistemi bulunmad›¤›ndan aileler de çocuklar›n› okullara gönderme mecburiyetinde de¤illerdi. Ailelerin
AMAÇLARIMIZ
çocuklar›n›n e¤itimine gösterdikleri ilgi onlar›n ekonomik durumuna göre de¤iflkenlik göstermekteydi. Devlet ve kilise sadece e¤itim almak isteyenlere imkân sa¤lamaktayd›. ‹lkokul e¤itimini kilise üstlenmiflti ve küçük yafltan
K ‹itibaren
T A P çocuklara
kutsal kitap ö¤retilerek dini bir e¤itim verilmekteydi. Devlet ise daha çok ortaö¤retim e¤itimiyle ilgilenmekteydi ve devlet bürokrasisinde görev alacak olan memurlar bu sayede yetiflmekteydi.
TELEV‹ZYON
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Bizans’ta ‹lkö¤retim E¤itimi
Helenistik dönem ve Roma döneminde olmad›¤› gibi Bizans’ta da okul öncesi e¤i‹ N T E R taraf›ndan
NET
tim yoktu. Okul öncesi ça¤da bulunan çocuklar evlerinde anneleri
e¤itilmekteydi. Bizans’ta temel e¤itim yukar›da da belirtildi¤i gibi kilisenin elindedir
ve ö¤retmenlerin büyük ço¤unlu¤u ruhban s›n›f›na mensup din adamlar› yani papazlar ve keflifllerdir. Dersler kiliselerin son cemaat yerlerinde (narteks) ya da bahçelerinde (atrium), ya da manast›rlar›n yak›n›nda bu amaca yönelik olarak tahsis
edilen ve derslik olarak kullan›lan mekânlarda yap›lmaktayd›. Ö¤renciler s›ralara
de¤il yere oturmaktayd›lar. Bu nedenle temel e¤itimin verildi¤i bu okullara yerde
e¤itim verilen okullar anlam›nda “hemodidaskalio” ad› verilmekteydi. Bu okullar
ayr›ca “grammatistis” olarak an›lan ö¤retmenin ad›ndan dolay› “sholio tu grammatisti”, “kutsal yaz› okulu” anlam›na gelen “sholio ton ieron grammaton” ya da ders
görülen yer anlam›nda “didaskalion” olarak da an›lmaktayd›. ‹lkokullarda e¤itim
ailelerin sosyal statüsüne göre 3 ya da dört y›l sürmekteydi. Çocuklar, bu okullara
5 - 9 yafl aras›nda verilmekteydi. Bu okullarda e¤itim iste¤e ba¤l›yd›. Helenistik dönemde bafllam›fl ve Roma döneminde devam etmifl olan erkek ve k›z çocuklar›n
bir arada e¤itimi Bizans döneminde de sürdürülmüfltür. Ancak büyük flehirlerde
k›z ve erkek çocuklar için ayr› okullar mevcuttu (Evangelopoulos, 1998, s.52).
‹NTERNET
194
Bizans Tarihi
‹lkokullarda ö¤rencilere temel baz› bilgilerin verilmesi hedeflenmiflti. Okullar›n
bafll›ca amac› çocuklar›n iyi H›ristiyanlar olarak yetiflmesiydi. Kilise, yetiflme ça¤›ndaki çocu¤un evde H›ristiyan anneden aile içi ilk e¤itimi alarak ve kilise içinde faaliyet gösteren “kutsal yaz› okullar›nda” yani ilkokullarda din adamlar› taraf›ndan
üç ya dört y›l süren bir e¤itimin ard›nda dindar H›ristiyanlar olarak yetiflece¤ini
umuyordu. Bu e¤itim sayesinde çocu¤un H›ristiyanl›k karfl›t› do¤malar ve Bizans’›n
düflmanlar›na karfl› koyacak bir donan›ma sahip olaca¤› düflünülüyordu. Bu okullarda okuma, yazma, temel düzeyde matematik, dilbilgisi, din dersi, kilise ilahileri, tarihle bütünlefltirilmifl mitoloji e¤itimi veriliyordu. H›ristiyanl›k ö¤retisinde beden, günahlar›n kayna¤› olarak görüldü¤ünden ve ruhun bedene hapsedildi¤i düflünüldü¤ünden beden e¤itimi bu okullarda verilmemekteydi. Sözü edilen bu ilkö¤retim okullar›nda okuma “kitab›” olarak Eski ve Yeni Ahit (‹ncil) ve ilahi kitaplar› kullan›l›yordu. O dönemdeki uygulamada disiplin cezalar› olarak dövme, de¤nekle vurma, uzaklaflt›rma ve aç b›rakma gibi usland›rma yöntemleri kullan›lmaktayd›.
Okullar›n resmi olarak denetimi kilise makamlar›na aitti. Kiliseler, e¤er e¤itim
okul binalar›nda veriliyorsa bunlar›n bak›m›n› yerel makamlarla birlikte üstlenmekteydi. Okullarda görev yapan ö¤retmenlerin ücretleri ba¤›fllarla ya da ailelerin
katk›lar›yla karfl›lanmaktayd›. Ayr›ca aileler dönüflümlü olarak ö¤retmene bar›nma
sa¤lamak ve yemek vermekle yükümlüydüler(Evangelopoulos, 1998, s.53-54).
Bizans’ta Ortaö¤retim E¤itimi
Ortaö¤retim “sholio tu grammatiku” ad› verilen okullarda verilmekte ve çocuklar
bu okullara 10-12 yafllar›nda kabul edilmekteydi. E¤itimlerine devam etmek isteyen erkek ö¤rencilerin gitti¤i bu okullarda e¤itim süresi 3 ya da 4 y›ld›. K›z çocuklar› temel e¤itimden sonra ev iflleriyle u¤raflmakta ve pek çok k›s›tlamalara tabi tutulmaktayd›lar. Ancak varl›kl› ailelerin k›zlar› evde özel e¤itim almaktayd›. Temel
e¤itimin aksine ortaö¤retimdeki bu okullarda eski Yunan kültürü daha a¤›rl›kl› bir
yere sahipti. Dersler, ö¤rencilerin kiflilik geliflimine katk› sa¤layacak nitelikteydi.
E¤itim program›na bak›ld›¤›nda Helenistik dönemde geçerli olan ortaö¤retimdeki
e¤itim program›n›n korundu¤u görülmektedir. Derslere bak›ld›¤›nda, programda
antik Yunancay› iyi derecede ö¤renmek için kapsaml› dilbilgisi dersleri, temel düzeyde retorik ve diyalektik ö¤retimini içeren “trivium”(tritti) adl› bir ders, aritmetik,
geometri, astronomi ve müzik derslerini içeren “quadrivium” (tetrakti) adl› ders,
h›zl› yazma dersi (tahigrafia), temel t›p bilgileri dersi, siyaset ve kilise tarihi dersi
görülmektedir. fiiir derslerinde epik fliir, özellikle Homeros destanlar› okutuluyordu. Ayr›ca ‹siodos, Pindaros, Arhilohos, trajedi yazarlar›ndan Eshilos (Aiskhylos),
Evripidis, Sofoklis’in eserleri okutuluyordu (Markopoulos, 2008, s. 788 - 789).
Programda din dersi bulunmamaktayd› o nedenle Bizansl›lar ortaö¤retim e¤itimini laik e¤itim (kozmiki pedeia) olarak da nitelemektedirler. Din e¤itimi, manast›rlarda ya da özel ruhban okullar›nda verilmektedir. Ayr›ca programda Latincenin
de ders olarak bulunmamas› dikkat çekmektedir. Bu okullarda ders veren ö¤retmenlere “grammatikos” ad› verilmekte o nedenle okullara “sholio tu grammatiku”
denirdi ve ö¤retmenlerin ücretleri ba¤›fl yoluyla ya da aileler taraf›ndan karfl›lanmaktayd›.
Ortaö¤retime yönelik okullara devlet kurumlar›nda görev almak ve sosyal statü elde ederek zamanla üst düzey idareci olmak isteyenler devam etmekteydiler
(Evangelopoulos, 1998, s.54-55).
Bizans’ta Yüksekö¤retim E¤itimi
‹mparatorlar›n ço¤u, özellikle yüksek ö¤retime önem vermifltir. E¤itim kurumlar›yla kütüphanelere mekân temin etmifller ve yüksek okullarda iyi yetiflmifl e¤itimcilerin görev almas›n› sa¤lam›fllard›r. Helenistik dönemde oldu¤u gibi Bizans döneminde de yüksek ö¤retim kurumlar›na vergi muafiyeti tan›nm›flt›r. ‹mparatorluk tarihi boyunca faaliyet göstermifl olan yüksek ö¤retim kurumlar›n›n say›s› oldukça
çoktur. ‹stanbul’da üniversite ölçe¤inde bir ö¤retim kurumu kurulmazdan çok önce Atina’da bu düzeyde e¤itim veren Atina Akademisi, ‹skenderiye’de felsefe, matematik ve t›p e¤itimi veren ve Musio ad›n› tafl›yan bir yüksek ö¤retim kurumu ve
Beyrut’ta bir Hukuk Okulu bulunmaktayd›. (‹liadi K. Amalia: internet adresi:
http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t-1699.html)
‹stanbul baflkent oldu¤unda e¤itim alan›nda gelene¤i olan bir kent de¤ildi. Büyük Konstantinos e¤itimin geliflmesi için önlemler alm›fl ve retorik ile felsefe e¤itimi vermeleri için dönemin tan›nm›fl flahsiyetlerini baflkente yerleflmeleri yönünde
teflvik etmifltir. ‹zleyen y›llarda yeni baflkenti önemli bir kültür merkezi haline getirmek için ‹stanbul’da ilk yüksek ö¤retim kurumunu faaliyete geçirmifl ve bu okul
için kayda de¤er bir kütüphanenin kurulmas›n› sa¤lam›flt›r. Sözü edilen bu yüksekokul II. Teodosios taraf›ndan yeniden yap›land›r›lm›fl ve MS. 425 y›l›nda üniversite anlam›na gelen “Pandidaktirion” ad›n› alm›flt›r. Kurulan bu üniversitede 31
âlim ders vermekteydi. Bunlar›n 15’i Yunanca ve retorik dersleri verirken, 13’ü Latince ve retorik, ikisi hukuk biri de felsefe dersi vermekteydi. Sadece bir felsefe hocas›n›n bulunmas› felsefeye önem verilmedi¤inin bir göstergesi olarak görülebilir.
Zaten ‹ustinianos daha sonra (529) paganist e¤itimin kalesi olarak gördü¤ü Atina
Felsefe okullar›n›n kapat›lmas›n› emretmifltir (Evangelopoulos, 1998, s.56).
Pandidaktirio’da (üniversitede) ders verecek olan hocalar senato taraf›ndan seçilmekteydi ücretlerini devlet karfl›lamaktayd›. Ö¤renciler için e¤itim ücretsizdi. ‹ustinianos da Pandidaktirio’ya destek olmufl ve bünyesinde hukuk fakültesi de kurulmufltur. Üniversite unvan›n› tafl›yan bu e¤itim kurumu 9. - 11. yüzy›llar aras›nda büyük bir geliflme göstermifltir. Fakültelerinde dilbilgisi, filoloji, retorik ve felsefe, müzik ve Roma hukuku d›fl›nda, geometri, astronomi gibi pozitif bilimler de okutulmaktayd›. Bunlara daha sonra t›p fakültesi de eklenmifltir. ‹stanbul’daki ‹mparatorluk üniversitesinde ve baflkentteki yüksek okullarda imparatorlu¤un dört bir köflesinden ve o dönemin bilinen dünyas›ndan ö¤renciler ve onlar›n yan› s›ra komflu
devletlerden genç prensler ve taht varisleri de s›k s›k ö¤renim görmekteydiler.
Bizans’taki fakülteler iyi organize olmufl kütüphanelere sahipti. Buralarda sadece elyazmas› olarak muhafaza edilen nadir kitaplar bulunmaktayd›. Kütüphanelerde oluflturulmufl atölyelerde sivillerden ve keflifllerden oluflan yaz›c›lar kitaplar›
okuyucular için kopyalamaktayd›lar. Bu kopyalay›c›lar sayesinde klasik Yunan
kültürüne ait pek çok eser günümüze ulaflabilmifltir. Devlete ait olanlar d›fl›nda
zengin özel kütüphaneler ve manast›r kütüphaneleri de de¤iflik merkezlerde faaliyet gösteriyordu.
Bizans’ta yüksek ö¤retimin tarihsel süreç içindeki geliflimine bak›lacak olursa
‹mparator Nikiforos Fokas (602-610), Pandidaktirio’yu kapatm›fl ve onun ard›ndan
imparator Heraklios (610-641) tekrar faaliyete geçirmifltir. ‹kona k›r›c›l›k hareketi
s›ras›nda (8. ve 9. yüzy›l) Pandidaktirio’un faaliyeti sekteye u¤ram›fl ancak kapanmam›flt›r. ‹savros hanedan› (717 - 802) döneminde üniversite, bilinen dünyan›n
okulu manas›nda “‹kumenikon Didaskalion” ad›n› alm›flt›r. ‹mparator III. Mihail
(842-867) döneminde yüksek ö¤retim ivme kazanm›flt›r. Bu dönemde devletin fiili idarecisi konumunda olan Kesaras Vardas yeni bir yüksek ö¤retim kurumu aç-
195
196
Bizans Tarihi
m›flt›r. Bu kurum, Magnavra Saray›nda faaliyete geçti¤i için Magnavra Üniversitesi
manas›nda “Pandidaktirio tis Mangavras” ad›n› alm›flt›r. ‹mparator VII. Konstantinos Porfirogenitos (913 - 959) döneminde bu üniversite yeniden yap›land›r›lm›flt›r.
11 yüzy›la gelindi¤inde ise yüksek ö¤retimin ihmal edildi¤ine tan›k olmaktay›z. Bu
dönemde Bizans kültür hayat›n›n önemli flahsiyetleri Mihail Psellos’un (1018-1078)
önderli¤inde yüksek ö¤retimde reform talebinde bulunulmufl ve bir tür Hukuk
Akademisi kurulmas› istenmifltir. Bunun üzerine imparator IX. Konstantinos Monomahos (1042-1055) bir emirnameyle Pandidaktirio’yu reforma tabi tutmufl ve iki
yeni yüksek okul (fakülte) kurmufltur. Bunlardan biri, bafl›na ‹oannis Ksifilinos’un
getirildi¤i “Didaskalion ton Nomon” adl› Hukuk Okulu, di¤eri de bafl›na Mihail
Psellos’un getirildi¤i “Gimnasion” adl› Felsefe Okuludur. Bu yüksek okullar 13.
yüzy›l bafllar›na kadar faaliyetlerini sürdürmüfltür (‹liadi K. Amalia: internet adresi:
http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t-1699.html).
1204 y›l›nda ‹stanbul’un Haçl›lar taraf›ndan fethi Bizansl›lar›n e¤itim sistemine
de büyük zarar vermifltir. Okullar ortadan kalkm›fl ve ders veren hocalar da¤›lm›flt›r. Kütüphanelerdeki yazmalar Latinlerin ç›kard›¤› yang›nlar›n alevleri aras›nda yan›p yok olmufltur (Runciman S., 1985, s. 166).
‹stanbul 1204 y›l›nda Haçl›lar taraf›ndan ele geçirildi¤inde kurulan ‹znik ‹mparatorlu¤unda e¤itim alan›ndaki Bizans gelene¤i sürdürülmeye çal›fl›lm›flt›r. ‹znik o
y›llarda (1204-1261) önemli bir e¤itim ve kültür merkezi olmufltur. ‹stanbul, Bizansl›lar taraf›ndan 1261 y›l›nda geri al›nd›¤›nda yüksek ö¤retimin korunmas› ve
sürdürülmesine çal›fl›lm›flt›r. ‹mparator VIII. Mihail Paleologos (1261-1282), megas
logotetis ünvanl› dönemin en önemli ayd›n ve tarihçilerinden Georgios Akropolitis’i (1220-1282) sonradan “‹kumenikon Didaskalion” ad›n› alan Pandidaktirio olarak bilinen ‹stanbul üniversitenin bafl›na getirmifl ve kendisini Aristo felsefesi dersleri vermekle görevlendirmifltir. ‹lahiyatç›, tarihçi ve ayn› zamanda matematikçi
olan ve Osmanl›lar hakk›nda ilk bilgileri veren Georgios Pahimeris’i (Kayap›nar L.,
2007, s. 139 - 140) de aritmetik, geometri, astronomi ve müzik dersleri vermekle
görevlendirmifltir. ‹mparator II. Andronikos Paleologos (1282-1328), yüksek ö¤retimin bafl›na Bizans’›n en önemli yazarlar›ndan biri olan Teodoros Metohitis’i getirmifltir. ‹mparatorlu¤un son y›llar›nda VIII. ‹oannis Paleologos döneminde (14251448) ilahiyatç›, ayd›n ve ‹talya’da klasik dönem araflt›rmalar›n›n yeniden canlanmas›na katk›da bulunmufl olan ‹oannis Argiropulos (1415-1487) taraf›ndan ‹stanbul’un son üniversitesi “Katolikon Musion” kurulmufltur. Bu kurumda Fatih Sultan
Mehmet’in atad›¤› ilk patrik olan Gennadios olarak bilinen yüksek yarg›ç ve senato üyesi Georgios Sholarios da ders vermifltir (‹liadi K. Amalia: internet adresi:
http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t-1699.html).
‹stanbul’da laik bir e¤itim kurumu olan Pandidaktirio’nun yan› s›ra MS. 5. yüzy›ldan itibaren yüksek ilahiyat e¤itiminin merkezi olan Patrikhane Mektebi (Patriarhiki Sholi) de faaliyet göstermifltir. Patrikhane okulunun program›nda manast›r
okullar›nda oldu¤u gibi sadece ilahiyat e¤itimi verilmemifl programa bir de felsefe
fakültesi de dâhil edilmifltir. Burada Pandidaktirio’da egemen olan klasik hümanizm ö¤retisinin aksine H›ristiyanl›k hümanizmi gelifltirilmifltir.
Bizans devleti döneminde ‹stanbul d›fl›nda Atina, Selanik, Antakya, Beyrut, ‹skenderiye gibi di¤er önemli kentlerinde mevcut olan okullar›n yan› s›ra özellikle
retorik ve felsefe e¤itimi veren yeni yüksek okullar da aç›lm›flt›r (Evangelopoulos,
1998, s.56).
SIRA S‹ZDE
4
SIRA
S‹ZDEhangi e¤itim aflamalar›ndan oluflmaktayd›?
Bizans e¤itim
sistemi
S O R U
S O R U
197
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Bizans Devleti’nin siyasi kurumlar›n› aç›klayabilmek
Hukuken yetkileri s›n›rs›z olan Bizans imparatoru siyasi kurumlar›n oluflmas›nda da esas› teflkil
ediyordu. Onun atad›klar› Bizans siyasal kurumlar›n›n yöneticileri oluyordu. Bizans siyasal kurumlar›n›n bafl›nda tüm imparatorlu¤un yönetildi¤i ‹stanbul ve saray teflkilat› geliyordu. Bu örgütlenme büyük ölçüde Roma devlet gelene¤i
çerçevesinde oluflturulmufltur. ‹mparatorun atad›¤› üst idareciler onun güvenini kazanm›fl ve imparatoru temsil eden kifliler olarak imparatorun
siyasetinin temsilcileri olarak görev yap›yorlard›.
Bizans Devleti’nin merkezi yönetim teflkilat›n›
aç›klayabilmek
‹stanbul, Bizans yönetiminin merkezi olmufltur.
‹mparatora ait olan kanun ç›karma, adalet da¤›tma, vergi toplama ve imparatorlu¤u savunma görevleri birer makama çevrilerek imparator ad›na
bu mevkilere atamalar yap›lm›flt›r. ‹stanbul ili’nin
yönetimi Roma döneminde prokonsül denilen
antipatos unvanl› yöneticiye verildi. Bu kifli ‹stanbul’un ekme¤inin sa¤lanmas›ndan, flehrin esnaf ve zanaatkâr›n denetiminden ve adalet ifllerinden sorumluydu. Magister officiorum adl› görevli ise imparatorlu¤a ba¤l› bütün eyaletlerin
yönetiminden, devletin güvenli¤iyle ilgili hizmetlerden, imparatorun flahsi güvenli¤inden, saray
törenlerinin düzenlenmesinden, yabanc› elçi heyetlerinin kabulü gibi hizmetlerden sorumluydu.
Kanunlar›n ve emirnamelerin haz›rlanmas› ve
adalet iflleri questor adl› bir görevlinin sorumlulu¤undayd›. Logotesia olarak adland›r›lan ve günümüzdeki bakanl›klar› ça¤r›flt›ran idari birimlerde de mali konularla ilgili ifller görülüyordu.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Bizans Devleti’nin taflra teflkilat›n› tart›flabilmek
Eparhia diye adland›r›lan ve say›lar› 120’ye ulaflan iller Bizans taflra teflkilat›n›n esas›n› oluflturuyordu. Bu idari yap›lanmaya ba¤l› olarak ayn›
flekilde kilise taflra teflkilat› da olufluyordu. ‹llerin
birleflmesinden diikisi denilen 15 sancak ve bu
sancaklar›n birleflmesinden de iparhia denilen
dört eyalet oluflturuluyordu. Güvenlik ise 6. yüzy›ldan 11. yüzy›l›n ortalar›na kadar topra¤a ba¤l› bir askeri sistem olan temalar sayesinde sa¤lan›yordu. Da¤l›k geçitlerde klisurarhis denilen görevlinin bulundu¤u derbent teflkilat› yer al›yordu. Kilise ise merkezde patrik, sancaklarda metropolitlikler, illerde piskoposluk ve daha küçük
birimlerde de mahalli kiliseler ve manast›rlar olarak örgütleniyordu.
Bizans e¤itim sistemini aç›klayabilmek
Yafllar› 5 - 9 aras›nda olan çocuklar iste¤e ba¤l›
olarak kiliselerde üç ya da dört y›l dini a¤›rl›kl› ilkö¤retim e¤itimi al›yorlard›. Ortaö¤retime ise 10
- 12 yafllar›ndaki çocuklar bafllayabiliyor 3 ya da
4 y›l boyunca Yunan dili a¤›rl›kl› laik bir e¤itime
tabi tutuluyordu. Bu e¤itimdeki amaç devlet kurumlar›nda görev almak ve sosyal statü elde edebilmekti. Yüksek ö¤retim ise a¤›rl›kl› olarak ‹stanbul’da gerçeklefltirilmifltir. Özellikle hukuk,
felsefe, filoloji, ilahiyat ve t›p alanlar›nda yüksek
ö¤retim okullar› ‹stanbul’da aç›lm›flt›r.
198
Bizans Tarihi
1. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans imparatorlar›n›n unvanlar›ndan biri de¤ildir?
a. Augustus
b. Vasilios
c. Aftokrator
d. Kral
e. Despot
6. Megas Domestikos unvan› Bizans döneminde afla¤›daki alanlardan hangisinde kullan›lm›flt›r?
a. Adliye
b. Maliye
c. Ordu
d. Kilise
e. E¤itim
2. Bizans saray›ndaki protospatarios afla¤›dakilerden
hangisinden sorumludur?
a. Sarayda verilen ziyafetlerin idaresinden
b. ‹mparatorun gard›robundan
c. Sarayda bulunan yatak odalar›ndan
d. ‹mparatorun gece can güvenli¤inden
e. ‹mparatorun atlar›ndan
7. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans taflra teflkilat› içinde
yer almaz?
a. Piskopos
b. Manast›r
c. Tema
d. Klisuarhis
e. Kuropolatis
3. Afla¤›dakilerden hangisi imparator’un yetkilerini s›n›rland›ran bir kurum de¤ildir?
a. Kilise
b. Senato
c. Dimoslar
d. Ordu
e. Üniversite
8. Afla¤›dakilerden hangisi ‹stanbul Üniversitesi’nin Bizans döneminde kulland›¤› adlardan ya da ‹stanbul’da
kurulan üniversitelerden biri de¤ildir?
a. Pandidaktirio tis Mangavras
b. Sholio tu Grammatiku
c. Pandidaktirio
d. ‹kumenikon Didaskalion
e. Katolikon Musion
4. Bizans devletinin baflkenti ‹stanbul olduktan sonra
en üst yarg› makam› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Prokonsül
b. Quaestor
c. Eparhos
d. Nikteparhos
e. Vikarios
5. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans ‹mparatorlu¤unda
devlet hazinesinin denetiminden sorumludur?
a. Logotetis tu Geniku
b. Logotetis tu Stratiotiku
c. Hartularios tis Sakellis
d. Logotetis ton Agelon
e. Hartularios tu Vestiariu
9. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans e¤itim sistemi içinde
yer almaz?
a. Hemodidaskalio
b. Tahigrafia
c. Trivium
d. Eparhiaki Sinodos
e. Quadrivium
10. Bizans’ta ilkö¤retim e¤itimi hangi kurum taraf›ndan
verilmektedir?
a. Aile
b. Kilise
c. Saray
d. Ordu
e. Maliye
199
1. d
2. a
3. e
4. a
5. c
6. c
7. e
8. b
9. d
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bizans Siyasi Kurumlar›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹mparator- ‹mparatorun
Maiyeti-Saray Görevlilerinin Unvanlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹mparatorun Yetkilerini S›n›rland›ran Kurumlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bizans’ta Merkezi Yönetim
Teflkilat›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Mali Kurumlar” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ordu Örgütlenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bizans Taflra Teflkilat› ve
Kilise” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bizans’ta Yüksekö¤retim
E¤itimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bizans E¤itim Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bizans’ta ‹lkö¤retim E¤itimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Bizans devleti’nde yönetimin temelini imparator oluflturuyordu ve devlet mekanizmas›n›n tamam›n› mutlak
denetimi alt›nda tutuyordu. Devlet memurlar›n› atama
yetkisi, savafla karar verme, bar›fl yapma, af ç›kartma ve
kanun yapma yetkisi imparatora aitti. Bu yönüyle imparatorun yetkileri hukuken s›n›rs›zd›. Ancak imparator
ç›kard›¤› kanunlarda adalet kavram›na önem veriyor ve
bu yönde hareket edece¤ini beyan ediyordu. Bu beyan›n›n d›fl›na ç›kmas› halinde senato, dimos olarak adland›r›lan örgütlü toplumsal gruplar, kilise ve ordu taraf›ndan imparatorun yetkileri fiiliyatta s›n›rland›r›labiliyordu.
S›ra Sizde 2
Bizans idari teflkilatlanmas›nda Roma gelene¤ini benimsemifl ve merkeziyetçi bir anlay›fl sergilemifltir. Bu
amaçla Bizans saray› imparatorlu¤un merkezi olmufltur.
‹mparator bütün üst düzey memurlar› ‹stanbul’dan atam›flt›r. Tüm imparatorlu¤u idare eden merkez olarak ‹stanbul ili’nin kendine has bir idari teflkilatlanmas› olmufltur. Saray teflkilat› da bu organizasyonun bir parças›d›r. Di¤er önemli kurumlar aras›nda imparator ad›na
kanunlar› haz›rlayan ve yarg›lama ifllerini yöneten adalet teflkilat›n›, hazinenin temel gelir kayna¤› olan vergilerin toplanmas›ndan ve masraflardan sorumlu olan maliye teflkilat› ile ülkenin ve imparatorun savunmas›ndan
sorumlu olan ordu teflkilat›n› sayabiliriz.
S›ra Sizde 3
Bizans idari yap›s› ‹stanbul’a ba¤l› olmak üzere iparhia
denilen eyaletler, eyaletleri oluflturan ve diikisi denilen
sancaklardan ve bu sancaklar› oluflturan 120 kadar eparhia denilen illerden oluflmufltur. Taflra teflkilat›n›n idari
temel birimi eparhia’d›r. Askeri olarak ise 7. yüzy›ldan
11. yüzy›l›n ortalar›na kadar taflrada tema sistemi uygulanm›flt›r. Bu sistem, bir bölgeye ait toprak gelirlerinin
orada ikamet eden askerlere tahsis edilmesine ve askerlerin de gelirlerini elde ettikleri bu topraklar› savunmas›
esas›na dayan›r. Taflran›n di¤er bir önemli teflkilat› kilise
teflkilat›d›r. Kilise, diikisilerde (sancak) metropolitlikler,
eparhialarda (il) piskoposluk, daha küçük yerlerde de
mahalli kiliseler ve manast›rlar fleklinde örgütlenmifltir.
S›ra Sizde 4
Bizans’ta okul öncesi e¤itim mevcut de¤ildi. ‹lkö¤retim,
5 -9 yafl aras› çocuklarda üç ya da dört y›ll›¤›na zorunlu
olmadan iste¤e ba¤l› olarak gerçeklefltiriliyordu. ‹lkö¤retimden büyük ölçüde kilise sorumluydu ve amac›
inançl› iyi H›ristiyanlar yetifltirmekti. Okuma kitab› olarak Eski ve Yeni Ahit kullan›l›yordu. Ortaö¤retimde ise
ilkö¤retimin aksine dini de¤il laik bir e¤itim, sholio tu
grammatiku ad› verilen okullarda veriliyordu. Amac›
devlet kurumlar›nda görev almak ve sosyal statü elde
etmek isteyen kiflilere Yunancay› grameri ile ö¤retmekti. Yüksek ö¤retim ise Atina, ‹skenderiye, Beyrut, Selanik, Antakya ve ‹stanbul’da veriliyordu. Bu flehirlerin
do¤uda kalanlar› erken dönemde Bizans’›n elinden ç›kt›¤›ndan ‹stanbul üniversite e¤itiminin merkezi olmufltur. Hukuk, felsefe, filoloji, ilahiyat ve t›p alanlar›nda ‹stanbul’da yüksek ö¤retim kurumlar› oluflturulmufltur.
200
Bizans Tarihi
Bury J. B., (1911), The Imperial Administrative System
in the Ninth Century, Oxford University Pres,
Londra.
Rice, Tamara Talbot., (2002), Bizans’ta Günlük Yaflam
Bizans’›n Mücevheri Konstantinopolis, Özne
Yay›nevi, ‹stanbul.
Talbot, Alice-Mary,. (1999), “Bizans Manast›r Sistemine
Girifl” Cogito 17, Yap› Kredi Yay›nlar›, s. 161 - 176.
Bask›c›, Murat., (2009), Bizans Döneminde Anadolu
‹ktisadi ve Sosyal Yap› (900 - 1261), Phoenix
Yay›nlar›, Ankara.
Bask›c›, Murat., (2001), Bizans’ta ‹mparatorluk
Kurumu”, Cevat Geray’a Arma¤an (Mülkiyeliler
Birli¤i Yay›nlar› No:25, Ankara: 2001) içinde, s.245250.
Evangelopoulos, Spiros., (1998), Elliniki Ekpedevsi,
tomos A, Ellinika Grammata yay›nevi, Atina.
Haldon, John., (2008), “Structures and Administration”,
The Oxford Handbook of Byzantine Studies, Oxford
Universty Press, s. 539 - 551
Herrin, Judith,. (2010), Bizans Bir Ortaça¤
‹mparatorlu¤unun fiafl›rt›c› Yaflam›, ‹stanbul.
‹storia tu Elliniku Etnus VII.c., (1978), Ekdotiki Athinon
yay›n›, Atina.
‹storia tu Elliniku Etnus VIII.c., (1979), Ekdotiki Athinon
yay›n›, Atina.
‹storia tu Elliniku Etnus IX.c., (1980), Ekdotiki Athinon
yay›n›, Atina.
Markopoulos, Athanasios., (2008), “Education”, The
Oxford Handbook of Byzantine Studies, Oxford
Universty Press, s. 785 - 795.
Runciman, Steven., (1985), Byzantine Style and
Civilization (1975), Londra.
Troianos, S., Velisaropoulou- Karakosta, (2002), ‹storia
Dikeu, Sakkula Yay›nlar›, Atina- Komotini.
WEB: (‹liadi K. Amalia: internet adresi:
http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t1699.html)
9
B‹ZANS TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra;
Bizans Ekonomisini dönemlerine göre aç›klayabilecek;
Bizans Devleti’nin Anadolu ve Anadolu d›fl›nda üretimi ile ticareti yap›lan
ürünleri tan›mlayabilecek;
Bizans Devleti’nde ticaret yapan tacirlerin ve esnaflar›n ba¤l› olduklar› loncalar› ve devletin vergi gelirlerini aç›klayabilecek;
Bizans Devleti’nin para sistemini örnekleriyle tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Ekonomi
Tar›m
Ticaret
Vergi
Üretim
•
•
•
•
Seramik, Maden, Tekstil, Cam
Lonca
Sikke
Darphane
‹çindekiler
Bizans Tarihi
Bizans Ekonomisi
• G‹R‹fi
• ERKEN DÖNEM B‹ZANS
EKONOM‹S‹
• ORTA DÖNEM B‹ZANS
EKONOM‹S‹
• GEÇ DÖNEM B‹ZANS EKONOM‹S‹
• T‹CARET, ÜRET‹M, LONCALAR VE
VERG‹LER
• PARA S‹STEM‹
Bizans Ekonomisi
G‹R‹fi
Bizans ‹mparatorlu¤unun bin y›ldan fazla süren zaman diliminde, ekonomisinin
genellikle karmafl›k bir yap›ya sahip oldu¤u bilinmektedir. Devlet, para basma tekelini elinde tutarak, ekonominin di¤er önemli sektörlerine müdahale gücüne sahipti. Oysa bu hak orta ça¤ bat› Avrupa’s›nda irili ufakl› feodal beylere özgüdür.
Bu durum devletin krediler ve belirli yat›r›m biçimleri için kurumsal koflullar sa¤layarak, faiz oranlar› üzerinde de her zaman ciddi bir kontrol uygulanmas›na neden olmufltur. Devletin müdahalesi di¤er baz› alanlarda da aç›kça görülmektedir.
Örne¤in ‹mparatorun yetkilileri, kriz esnas›nda sermayenin sa¤lanmas›n› temin etmek ve tah›llar›n fiyatlar›n› düflük tutmak için devreye giriyordu. Bundan dolay›,
‹mparatorluk mallar›n iç sirkülâsyonunu ve uluslararas› ticareti kesinlikle kontrol
alt›nda tutuyordu. Buna ek olarak, Devlet, ço¤u kez fazlal›klar›n bir k›sm›n› vergi
olarak topluyor ve bunlar ordu yetkililerinin maafllar› olarak da¤›t›ld›¤› gibi kamu
iflleri, binalar veya sanat eserleri olarak tekrar topluma geri döndürüyordu. Bunun
yan›nda devlete k›smi olarak ba¤l› veya ondan tamam›yla ba¤›ms›z ekonomik iliflkiler de vard›r. Örne¤in tar›msal üretim, büyük toprak sahipleri ve çiftçiler aras›ndaki iliflkiler, yurt içi ve uluslar aras› ticaret, kentsel ekonomi, kentsel nüfusun ekonomik aktiviteleri ve üretimi, tüketim ve al›flveriflin merkezleri olarak flehirlerin rolünü sayabiliriz (Laiou, 2002b, s.3-4).
Bizans Roma’dan, ticari faaliyetlerin özgür insanlar için uygun bir ifl olmad›¤›
yolunda bir küçümseyici alg›lamay› devralm›flt›. Ticaretle, hatta uluslararas› ticaretle u¤raflanlar s›radan ve bu faaliyetleri nedeniyle kirlenmifl kifliler olarak görülüyordu. ‹mparatorlu¤un
her yerinde ticari faaliyetlerden do¤an gümrük vergilerini komerkiaros olarak adland›r›lan vergi memurlar›
topluyordu. Bizans’›n
ticarete olan yaklafl›m›
çok gelenekseldi. Devlet için elzem olan hiçbir ürün ihraç edilemezdi. Örne¤in Rum
Atefli (Resim 9.1), al-
Rum Atefli: Tarihçilere göre
k›zg›n kömür, kükürt ve zift
kar›fl›m›ndan oluflan Rum
Atefli M.Ö. 423 de Mora
savafllar› s›ras›nda
kullan›lm›flt›r. Daha sonra
M.S. 660’larda zift, reçine,
kükürt, nafta, kireç ve
güherçile ile Rum Atefli
zenginlefltirilmifltir. Su
eklendikçe alevi artar.
fiekil 9.1
Bizans
gemisinde “rum
atefli”
kullan›lmas›
Madrid Skylitzes
el yazmas›, 11.
yüzy›l sonu.
204
Bizans Tarihi
Solidus: ‹lk defa ‹mparator I.
Konstantinos taraf›ndan
309-10 y›l›nda bast›r›lan ve
Bizans ‹mparatorlu¤u’nda
10. yüzy›l’a kadar
kullan›lm›fl olan alt›n
sikkenin ad› solidustur. Bu
sikke Roma
‹mparatorlu¤u’nun ana alt›n
paras› olan aureus’la yer
de¤ifltirmifltir. Solidus ismi
‹mparator Diocletianus
taraf›ndan 284-305 y›llar›
aras›nda bast›r›lan ve
Konstantinos’unkilerden
farkl› olan alt›n sikke için de
kullan›lm›flt›r. Sikke teorik
bir de¤erle 1/72 Roman
pound’u (yaklafl›k 4.5 gram)
ölçü al›narak bas›lm›flt›r.
t›n, tuz, silah yap›m› için demir, gemi yap›m› için kereste gibi düflmana yard›m
edebilecek herhangi bir emtia hiçbir zaman imparatorluk d›fl›na ç›kar›lamazd›. Yasaklanm›fl mallar listesinde kullan›m› sadece imparatorluk ailesine ait olan erguvani renkli boya ile boyanm›fl ve imparatorluk ailesinin fertlerine tahsis edilmifl her
türlü ipekliler de yer al›yordu. Bununla birlikte ticaretten elde edilen gelir, Bizans
devletinin genel bütçesi içinde ancak küçük bir yere sahipti. Çünkü Bizans devleti gelirinin büyük bir k›sm›n› topraktan ve insanlardan al›nan vergilerden sa¤l›yordu. Merkezi hükümet bunlar›n alt›n sikkelerle nakit olarak ödenmesinde ›srar ediyordu. Bu suretle, yöneticilerin ve askerlerin maafllar› alt›n sikke ile ödeniyor fakat
vergi fleklinde hazineye geri dönüyordu (Herrin, 2010, s.210-13).
Devlet, çeflitli alanlardan vergi geliri elde etmesine ra¤men, her zaman için en
önemli vergi kayna¤› tar›msal alanlar ve bunlar› iflleyen küçük köylüler olmufltur.
Bu yüzden Orta Bizans Dönemi’nde devlet, temel vergi ödeyici grubu olan küçük
arazili özgür köylülerin büyük toprak sahiplerince ele geçirilmesini engellemek
için önlemler almaya çal›flm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
1
Bizans Devleti
toplad›¤›
SIRA
S‹ZDE vergileri nas›l kullan›yordu?
ERKEN DÖNEM B‹ZANS EKONOM‹S‹
Resim 9.2
Maksimum
S O R U
Fiyat
Ferman›’n›n
bir
D ‹ Kparças›.
KAT
YunanistanGeraki’deki
AzizS‹ZDE
Ioannes
SIRA
Chrysostomos
Kilisesi’nin
kap›s›nda
AMAÇLARIMIZ
yeniden
kullan›lm›fl.
4. ve 5. Yüzy›l Bizans Ekonomisi
‹mparator Dioklitianos (284-305) döneminde, Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›ll›k geliri, tüm Roma ‹mparatorlu¤u’nun toplam geD‹KKAT
liri olan 18.000.000 solidus üzerinden
2.400.000 solidusdur. Asl›nda Dioklitianos baSIRA S‹ZDE
fla geçti¤inde Roma ekonomisi çökmenin efli¤indeydi. ‹mparator 290 y›l›nda kapsaml› bir
para reformu yapm›fl, daha sonra 301 y›l›nda
AMAÇLARIMIZ
“Maksimum Fiyat Ferman›” (Latince: Edictum
De Pretiis Rerum Venalium) ile enflasyonu
dizginlemeye çal›flm›flt›r (Resim 9.2).
K ‹ T A P
Bu fermanla maafllar ile binden fazla ürünün fiyatlar› sabitlenmifl ve fazla fiyat biçen
tüccarlar ölüm cezas›yla tehdit edilmifltir. UyTELEV‹ZYON
gulamaya konulan “tavan fiyat›”nda yer alan
ürünler aras›nda çeflitli besin maddeleri (s›¤›r
eti, tah›l, flarap, arpa gibi), giyim eflyalar› (ayakkab› ve kumafl gibi), deniz ticaretindeki nakli‹NTERNET
ye giderleri ve haftal›k ücretler yer almaktad›r.
Ancak Dioklitianos dönemi sonunda enflasyon ve fiyatlara hile kar›flt›r›lmas› gibi nedenlerden dolay›, “Maksimum Fiyat Ferman›” neredeyse yok say›lm›flt›r. Dolay›s›yla ekonomi Konstantinos’un (306-337) para reformuna kadar istikrara ulaflamam›flt›r.
Dioklitianos’un sistemine göre vergi olarak zirai kazanc›n yüzde 10’u al›n›yordu. Bu vergi oran›n›n, köylünün ödeme gücü s›n›rlar› içinde kalmas› sistemin uzun
ömürlü olmas›n› sa¤lam›flt›r. Çünkü Anadolu’da Dioklitianos’un koydu¤u vergi sistemi 20. yüzy›l›n bafllar›na, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl›na kadar büyük ölçüde devam etmifltir.
N N
Kaynak:
http://en.wikipe
dia.org/wiki/
File:Prices_
T E edict.jpg
LEV‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
S O R U
205
9. Ünite - Bizans Ekonomisi
Dioklitianos’dan ‹mparator Markianos’a (450-457) kadar olan dönemde Do¤u
Roma ‹mparatorlu¤un nüfusu ve tar›m üretimi inifle geçmifltir. Markianos döneminde ise nüfusun yüzy›llardan beri ilk defa artt›¤›n› görülmektedir. (Treadgold,
1997, s. 146-147) (Resim 9.3). Bunda Markianos’un afl›r› harcamalar› kontrol alt›na
alan mali politikalar› ve tahrip edilmifl bölgeleri yeniden yap›land›rmas›n›n etkisi
büyüktür.
Resim 9.3
450 y›l›nda
Balkanlar ve
Anadolu’da
kentlerin
da¤›l›m›
Kaynak:
M. Hendy,
Studies in the
Byzantine
Monetary
Economy, c.
300–1450
(Cambridge,
1985), 71, map
14.
0
100 200 300km
320
6. Yüzy›l Bizans Ekonomisi
‹mparator I. ‹ustinianos’un, (527-565), I. Anastasios (491-518) ve I. ‹ustinos (518527) dönemlerinden yaklafl›k 29 milyon solidusu miras olarak ald›¤› bilinmektedir.
I. ‹ustinianos ile birlikte y›ll›k gelirinin 5 milyon solidus oldu¤u düflünülürse miras
kalan bu miktar çok önemlidir (Harl, 2008; Harl, 1996). I. ‹ustinianos’un Kuzey Afrika ve ‹talya’y› ilhak etmesi, Bat› Roma’y› Do¤u ile birlefltirmesi Akdeniz ticaretini
canland›rm›fl ve iktisadi kalk›nmay› beraberinde getirmifltir. Bizans ‹mparatorlu¤unun 530’l› y›llardaki h›zl› büyümesi, çok miktarda talepkar insan toplulu¤u (yaklafl›k 30 milyon) oluflmas›na neden olmufltur. Ancak bunun yan›nda ifl gücü-iflçi s›n›f›, do¤al kaynaklar, sabit sermaye (araç-gereçler, imalathaneler, nakliye gereçleri, çiftlik hayvanlar›, silahlar) ve döner sermaye gibi (hammadde stoklar›, bas›lm›fl
sikke ve sikke bas›m› için gerekli maden ve malzemeler) verimli bir art›fla da neden olmufltur (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 24). Bu geliflmeler birçok köyün küçük
kasabalara dönüflmesini beraberinde getirmifltir. Bu kasabalar, küçük çapl› ticaret
ve imalathaneleri sayesinde bir pazara dönüflmüfltür. Bu pazar›n sahipleri ise tekstil üretimi yapanlar, demirciler, alt›n iflçileri, giriflimciler, tafl ustalar› ve marangozlard›r. Bu geliflmeyle kasabalar, bölgesel ekonomide k›smen flehirlerin yerini alm›flt›r (Morrisson ve Sodini, 2002, s.179-181).
Bat›da ‹ngiltere’ye, do¤uda K›z›l Deniz ve Hindistan’a kadar yay›lan ticaretin, 6.
yüzy›l›n ortalar›na kadar ayr›cal›kl› bir konumda oldu¤unu görmekteyiz. Oldukça
fazla geliflen ticaret a¤›nda, devlet maliyet fiyat› ve sat›fl fiyat› aras›ndaki farktan ka-
206
Bizans Tarihi
Litürji: Bir dinin törenlerine
ve tap›nma biçimine iliflkin
kurallar›n tümüdür. Litürjik
ise litürjiye iliflkin olgular›
niteler. Örne¤in kilise
hazinelerinde yer alan;
‹sa’n›n bedenini sembolize
eden ekme¤in kondu¤u tepsi
(paten) ve ‹sa’n›n kan›n›
sembolize eden flarab›n
kondu¤u kadeh (kalis)
litürjik objelerdir.
zanç sa¤lamaktad›r. Devlet ayr›ca ticaretin faaliyet alanlar›n› da politik ve diplomatik anlaflmalar ile kontrol etmektedir.
‹ustinianos dönemi özellikle infla faaliyetlerinin maliyeti ve yap›lar›n kalitesi
aç›s›ndan çok önemlidir. Ancak bu inflaatlar bütçeye çok büyük yükler getirmifltir.
Baflkent ‹stanbul’da Aya Sofya Kilisesi, Aziz Poliefktos Kilisesi, Azizler Sergios ve
Bakhos Kilisesi, Efes’de Aziz ‹oannis Bazilikas› ve Yunanistan’da Kavala yak›nlar›ndaki Filippi B Bazilikas› bu maliyetli köklü de¤iflimin kan›tlar›d›r. Bunlar›n yan›
s›ra ayn› etki Ravenna’daki San Vitale Kilisesi’nde ve kuzey Suriye’deki ‹bn-i Vardan Kasr› Kilisesi’nde de hissedilmektedir. Dönem kaynaklar›nda Aya Sofya’n›n
yap› maliyeti abart›lm›fl gibi görünse de, bu yap› için muazzam bir ifl gücü gerekmifltir. Yap› elemanlar›na, litürjik objelere ve mimari plastiklere 1.04 ve 1,3 milyon solidus aras›nda bir harcaman›n yap›ld›¤› bilinmektedir. Görüldü¤ü üzere Bizans ekonomisi içinde infla faaliyetleri imparatorluk halk› için önemli ve gerekli
olarak de¤erlendirilmektedir. Kilise yap›mlar› yada onar›mlar› dine olan sayg›y›
gösterse de bir kazanç kap›s› ve bir dizi meslek gruplar›n›n da geçim yolu oldu¤u
unutulmamal›d›r. (Morrisson ve Sodini, 2002, s.187-89).
Askeri ihtiyaçlarla ilgili hükümet harcamalar›n› ve imparatorluk saray› giderlerini karfl›laman›n; baflkent ve di¤er flehir merkezlerinin beslenmesini, ipek, maden
eflyalar ve ikonalar gibi çok aran›lan lüks eflyalar›n üretimini karfl›laman›n en etkili yolu arazi ve nüfusu vergilendirmektir. I. ‹ustinianos gibi imparatorlar›n yönetimi alt›nda, kiliselere yap›lan harcamalar, di¤er inflaatlar (sur ve köprü inflalar›, su
kemerlerinin onar›lmas› gibi) arazi ve insanlardan al›nan do¤rudan vergilerle, ticaretten al›nan dolayl› vergilerle elde edilen hâs›lat› aflm›fl olabilir. Ancak baflar›l› seferlerden elde edilen ganimet, yeniden fethedilen yerlerin merkezi hükümetin vergi alan›na sokulmas›yla dengelenmifltir (Herrin, 2010, s. 213-14).
Roma’dan miras al›nan sosyal yaflam ve ekonomik sistemin düzeni 6. yüzy›l›n
ikinci yar›s›nda ciddi bir gerileme yaflam›flt›r. Bu gerilemenin nedenlerini flöyle s›ralayabiliriz. 541/2 ve 558, 573/4 y›llar›nda yaflanan veba salg›n› ile nüfusunun
neredeyse %30’u kaybedilmifltir. Özellikle büyük flehirler k›rsal alanlara göre vebadan daha çok etkilenmifltir. Çünkü veban›n bafll›ca yay›lma yolu gemi yolculuklar›d›r. Dolay›s›yla göçebe olmayan yerleflik halk ve büyük limanlardan uzak
yaflayan köylüler daha az etkilenmifltir. Ayr›ca veba salg›n›na ek olarak suçiçe¤i
salg›n›, 526, 528, 580 y›llar›ndaki birkaç büyük deprem, devlet bütçesinden çok
para harcanan ve uzun süren savafllar (535-55 y›llar› aras›nda ‹talya’da Gotlarla,
540-5, 572-91 ve 605-28 y›llar› aras›nda Araplarla, Balkanlarda Avarlar ve Slavlar
ile) imparatorlu¤un mali gücünü olumsuz etkilemifltir. Mali durumu olumsuz etkileyen bir baflka sebepte, I. ‹ustinianos’un yeniden geri ald›¤› topraklarda s›n›rlar›
korumak amac›yla düflman ülkelere ödedi¤i sübvansiyonlard›r. I. ‹ustinianos,
Sasani ‹mparatorlu¤u ile yap›lan savafllarda sübvansiyonlara çok fazla para harcam›flt›r. Sübvansiyonlar varisleri taraf›ndan da devam ettirilmifltir. Örne¤in II. ‹ustinos (565-578), Avarlar’a bar›fl için 80.000 gümüfl sikke ödemifltir. II. Tiberios’da
(578-582) 4 y›l boyunca 7.200 pound de¤erinde alt›n hibe etmifltir (Norwich,
1999, s.85).
Mimari Plastik: Mimaride
yap›y› statik ve estetik
aç›dan tamamlayan
elemanlard›r. Örne¤in; sütun
bafll›¤›, kemer, arflitrav, friz,
söve, korkuluk levha ve
sütunlar›, litürjik ifllevi olan
altar, kiborium, ambon,
templon.
Sübvansiyon: Devlet
taraf›ndan toplum
ç›karlar›n› gözeterek üretimi
veya ihracat› çeflitli
flekillerde etkilemek ve
yerine göre
üreticileri/ihracatç›lar›
korumak ve teflvik etmek
amac›yla para ya da para
olarak ifade edilebilecek
di¤er flekillerde verilen
karfl›l›ks›z mali yard›mlara
denir.
Pound: Bizans Döneminde,
Geç Roma poundunu (litra)
esas alan Bizans poundu
kullan›lm›flt›r. ‹mparator I.
Konstantinos’in kabul etti¤i
orijinal pound (litra, 327,45
gram), 12 ounce ve 72
solidiye eflittir. Ancak
günümüze gelen örnekler,
nomisma ve poundun
a¤›rl›¤›n›n de¤iflebildi¤ini
göstermektedir. Bir pound;
4.-6. yüzy›llar aras›nda 324
gr., 6.-7. yüzy›llar aras›nda
322 gr., 7.-9. yüzy›llar
aras›nda 320 gr., 9. yüzy›l
ile 13. yüzy›l bafl› aras›nda
319 gr.d›r, daha sonra bu
de¤er 319 gr.›n da alt›na
düflmüfltür. Ayn› flekilde
nomisman›n a¤›rl›¤› da 4.55
gr. ile 4.00 gr. aras›nda
de¤iflmektedir (Acara, 2005,
s. 51).
207
ORTA DÖNEM B‹ZANS EKONOM‹S‹
7 - 9. Yüzy›l Bizans Ekonomisi
7. yüzy›l süresince, Bizans ‹mparatorlu¤u kendini tam anlam›yla demografik, politik ve ekonomik bir krizin içinde bulmufltur. Asl›nda kriz 6. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda büyük ölçüde veba ve veban›n nüfus üzerindeki çarp›c› etkileri sebebiyle bafllam›flt›r. Bu durum dönemin askeri ve politik unsurlar›yla daha da güçlenmifltir. I. ‹ustinianos’un imparatorlu¤u s›ras›nda yüksek bir refah düzeyine ulaflan imparatorluk 7.
yüzy›l›n ortas›nda çok farkl› bir devlet ve ekonomi yap›s› sergilemektedir. Slav, Avar,
Pers ve Arap sald›r›lar›na karfl› koyma imkân›n› azaltan askeri kriz sonras›, imparatorlu¤un baz› zengin bölgeleri kaybedilmifl, di¤erleri ise neredeyse sürekli sald›r› alt›nda
kalm›flt›r. Bu kriz 8. yüzy›l›n sonlar›na kadar sürmüfltür (Laiou, 2002, s.1145).
7. yüzy›ldaki Müslüman fetihlerinin kargaflal› döneminde, arazi kay›plar› ve
düflman sald›r›lar› çok say›da mülteci oluflturmufltu. ‹nsanlar daha güvenli bölgelere kaçt›¤› için merkezi yönetim, imparatorlu¤un merkezindeki alan d›fl›nda vergi
taban›n›n izini kaybetmifltir. Dolay›s›yla devletin vergileri toplama kapasitesini yeniden kazanmas› için y›llar›n geçmifli gerekmifltir (Herrin, 2010, s. 214). Ticaret ve
al›flverifl devam etmesine ra¤men, üretimin azalmas› ve genifl alanlardaki iletiflimin
kesilmesiyle beraber ekonomi oldukça zarar görmüfltür. Arkeolojik veriler de para
dolafl›m›n›n cans›z hale geldi¤ini göstermektedir. Örne¤in Korintos, Atina, Efes,
Sard, Afrodisias, Antakya ve Bergama gibi vilayetlerde yap›lan kaz›larda 688 ile 820
y›llar› aras›nda bast›r›lan bronz sikkeler çok az say›da ele geçmifltir. ‹mparatorlu¤un 6. ve 7. yüzy›l bafllar›na kadar para basan darphanelerinin say›s› da 7. ve 9.
as›rlar aras›nda ciddi olarak azalm›flt›r (Resim 9.4-9.5) (Morrisson, 2002).
Resim 9.4
6. ve 7. yüzy›llar
aras›nda Bizans
Darphaneleri
Kaynak:
C. Morrisson,
“Byzantine
Money: Its
Production and
Circulation”, The
Economic History
of Byzantium:
From the Seventh
through the
Fifteenth Century
(Edt. A. E. Laiou)
(Washington,
D.C., 2002),
map.1a.
208
Bizans Tarihi
Resim 9.5
7. ve 9. yüzy›llar
aras›nda Bizans
Darphaneleri
Kaynak:
C. Morrisson,
“Byzantine
Money: Its
Production and
Circulation”,
The Economic
History of
Byzantium:
From the Seventh
through the
Fifteenth
Century (Edt. A.
E. Laiou)
(Washington,
D.C., 2002),
map.1b.
Müslüman fetihleri ve ikonak›r›c›l›k tart›flmalar›n›n yer ald›¤› 7. ve 9. yüzy›llar
aras› Bizans tarihinde “Karanl›k Dönem” olarak adland›r›lmaktad›r. Ancak ekonomi aç›s›ndan bu y›llar›n çok da uzun sürmedi¤i söylenebilir. Ekonomik krizin atlat›lmas›nda devletin rolü büyüktür. Örne¤in kriz dönemlerinde, devlet ekonominin
tar›m›n etraf›nda yeniden düzenlenmesini sa¤lam›flt›r. K›rsalda para dolafl›m›n› kolaylaflt›ran bir sistemle “devlet güdümlü” ekonomi yap›land›r›lm›flt›r. ‹fl gücü k›tl›¤›n›n etkileri de miras yolu ile ele geçen mallar›n kiralar› yükseltilerek azalt›lmaya
çal›fl›lm›flt›r. 769 y›l›nda da vergilerin nakit olarak ödenmesi flart›, devletin bunlar›
maafl olarak da¤›tmas›na olanak vermifltir. Buna ra¤men ekonomik hayatta devletin tam bir yönetimsel kontrol uygulam›fl oldu¤u söylenemez. K›rsal ekonomi küçük çiftlik sahiplerinin, al›fl-verifl ekonomisi denizcilerin ve tüccarlar›n elindeyken
hububat ve ipek gibi önemli hammadde ve ticari mallarla ilgili ifller devlete aittir
(Laiou, 2002, s. 1146).
7. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren, imparatorluk yönetimi Balkanlar’›n iç bölgeleriyle Anadolu’nun do¤usundaki tema’lara do¤ru yayg›nlaflt›r›lm›flt›r. Bu bölgelere
vergileri toplayabilmek ve yeni kay›tlar tutmak üzere ‹stanbul’dan memurlar gönderilmifltir. Bu memurlar nüfus say›m› yaparak, arazilerin verimlili¤ini de de¤erlendirmifllerdir. Örne¤in arazi kayal›k ve tar›ma elveriflli de¤ilse, ekilebilir yerlere ve
otlaklara göre daha düflük vergilendirilmifltir. Ayr›ca bu memurlar taraf›nda köylü
hanelerinin sahip oldu¤u domuz, keçi ve yük hayvanlar›n›n da kay›tlar› ç›kar›lm›flt›r. Belli bafll› vergi kaynaklar› ise zeytinlikler, üzüm ba¤lar›, dut fidanl›klar›d›r
(ipek endüstrisini desteklemek için). Bunun yan›nda baz› ürünlere, örne¤in erguvan rengi boyan›n yap›m›nda kullan›lan iskerlete (dikenli salyangoz) muafiyet tan›nm›flt›r (Herrin, 2010, s.214).
8. yüzy›l›n sonu ve 9. yüzy›l›n bafl›nda önemli ekonomik aktiviteler göze çarpmaktad›r. 747 y›l›nda veba, yayg›n ve etkili olsa da nüfus art›fl›ndaki toparlanma
dikkat çekicidir. Çeflitli sektörlerde toparlanman›n efl anl›l›¤›yla birleflen bu unsur
209
mali sistemin yeniden yap›land›r›lmas›yla iliflkili olmal›d›r. Mali sistem I. Nikiforos’un (802-811) sorumlulu¤unda yeniden düzenlenmifl ve daha etkili hale gelmifltir (Laiou, 2002, s. 1147). I. Nikiforos’un ald›¤› önlemlerden, tam manas›yla geliflmifl bir para ekonomisinin varl›¤› aç›kça görülmektedir. Örne¤in imparator Trakya’da vergi olarak çok miktarda alt›n toplamay› amaçlam›flt›r. Kimi zamanda vergilerin oran›n› %50 artt›rm›fl ve daha önce vergiden muaf olan hay›rsever vak›flar›
vergiye tabii tutmufltur (Herrin, 2010, s. 215). Mali sistemdeki yap›land›rma ekonomi ve politikada verimli bir dönemin bafllang›c› olmufltur. Dönemin harcamalar›
y›ll›k gelirle k›yasland›¤›nda oldukça fazla olmas›na ra¤men 8. yüzy›l›n sonunda,
kifli bafl›na al›nan vergi ve alan vergisi imparatorlu¤a alt›n sikke olarak yaklafl›k
1.600.000 nomismata y›ll›k kazanç sa¤lam›flt›r. Sonuç olarak Bizans ekonomisi
kendi kendine yetmifl ve karanl›k ça¤da zenginleflmifltir.
Bizans Devleti’ni 7. yüzy›l boyunca etkileyen ekonomik krizin sebepleri
SIRA nelerdir?
S‹ZDE
D Üimparatorlu¤a
fi Ü N E L ‹ M
9. yüzy›l›n bafl›nda devletin harcamalar›, Müslüman ordular›n›n
806
y›l›ndaki ak›nlar› ve I. Nikiforos’un 50.000 alt›n sikke fidye ve y›ll›k 30.000 alt›n sikke haraç ödemeye zorlamas›yla bir art›fl göstermifltir (Norwich,S 1995,
O R U s. 6). ‹mparator Teofilos’da (829-842) Ba¤dat halifesini etkilemek için, Ba¤dat halk›na 36.000
alt›n sikke da¤›tm›fl ve 838 y›l›nda halifeye 100.000 alt›n dinar ödemeye zorlanm›flD‹KKAT
t›r. 800’lü y›llar›n bafl›nda Bizans ekonomisinin canlanmas›, ‹mparator Teofilos’un
varislerine imparator hazinesi için 842’de 7.000.000 nomismata b›rakmas› faktörüSIRA S‹ZDE
ne ba¤lanabilir (Treadgold, 1997, s. 445). 9. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda
da kifli bafl›na
düflen vergi ve alan vergisi imparatorlu¤a y›ll›k yaklafl›k 2.900.000 nomismata kazanç sa¤lam›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
Bizans ekonomisinin genifllemesinde, yeniden nüfus art›fl› ve tar›ma dayal› ortaça¤ ekonomilerindeki genel durum önemli unsurlard›r. Çünkü ifllenen alanlar
geniflledikçe zirai üretim de genifllemifltir. fiehirlerin 8. yüzy›l›nK sonunda
‹ T A P tekrar geliflmeye bafllamas› 12. yüzy›la kadar artarak devam etmifltir. Nüfusun art›fl›, kentte
oturanlar›n say›lar›n›n artmas›, üretimdeki art›fl ticareti de canland›rm›flt›r. ‹stanbul
bölgesel ve bölgeler aras› merkez olarak özelli¤ini kaybetmeden
T E L E uluslar
V ‹ Z Y O N aras› ticaretin önemli bir deposu olarak ifllev görmüfltür. Selanik gibi di¤er kentsel merkezlerde bölgenin ekonomisinin birlefltirilmesinde etken olmufltur. Eyaletlere ait flehirler de geliflmeye bafllam›flt›r. Eyaletlerde olmasa da ‹stanbul’da ticaret ile ilgili ba‹ N Tözgü
E R N E Tipekler gibi
z› düzenlenmeler yap›lm›flt›r. Örne¤in tah›l ve imparatorlu¤a
önemli mallar imparatorluk müdahalesine tabiiydi. ‹mparatorlu¤a ait ipeklerin üretimi genellikle imparatorlu¤a ait atölyelerde gerçeklefltirilirdi. ‹stanbul içinde, hükümet afl›r› fiyat dalgalanmalar›n› engellemek için de tedbirler alm›flt›r (Laiou,
2002, s. 1148).
K›rsal kesimin ve tar›msal ekonominin geliflmesi ise köylerdeki serbest çiftçilerin elindeydi. Köyler bu ekonomik yap›da k›rsal ekonominin yönetimsel bir birimi
olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Devletin en önemli gelir kayna¤› çiftçi nüfustan ald›¤› vergiler oldu¤u için çiftçiyi korumaya yönelik önlemler alarak ve genifl arazi
sahiplerinin yay›lmas›n› engellemifltir. Vergilerin alt›n olarak toplanmas› ve bürokrasi gibi di¤er giderlerin de alt›n olarak ödemesi ile devlet, sadece para bas›m›n›
de¤il madeni paralar›n dolafl›ma konma sürecini de kontrol etmifltir. Sonuç olarak
ekonomi aflamal› bir geliflme ve refah dönemine girmifltir (Laiou, 2002, s. 1149).
Köylülerin haklar›n› koruyan devletin amac› imparatorlu¤un vergi taban›n› kontrol
2
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
210
Bizans Tarihi
alt›nda tutmakt›. Devlet vergilerini ödeyen özgür köylüleri korumay› amaçl›yordu.
Çünkü güçlü toprak sahipleri ço¤u kez vergi memurlar›na karfl› direnebilir ya da
vergi muafiyetleri talep edebilirdi (Herrin, 2010, s. 218).
Ancak genifl arazi sahiplerinin yay›lmas›n› engellemeye çal›flan devlet tutars›z
bir rol oynam›flt›r. Çünkü devletin kendisi en büyük toprak sahibiydi. Bu sistem
baz› ihtiyaçlara iyi hizmet etmifl olabilir, ancak ileriki ekonomik büyüme için engeller oluflturmufltur. Çünkü sistem k›rsal kesimde, tar›msal ekonominin büyümesinin avantaj›n› kullanarak kazançlar›n› topra¤a yat›ran aristokrasi üyelerine veya
daha zengin çiftçilere hizmet etmifl, bireylerin mülk sahibi olmas›n› engellemifltir.
Bu nedenle sistem h›zl› büyümenin yoluna engeller koymufltur (Laiou, 2002, s.
1149). Yabanc›lar›n köy arazisini sat›n almas›na izin verilmiyordu. Ama imparatorun cömertli¤i ile bireylere tahsis edilen özel arazili mülklerin varl›¤›, k›rsal çevrede yeni bir gücün oluflmas›na yol açm›flt›r. Daha önce arazi parsellerine sahip olan
köylüler, k›rsal alan›n toplumsal yap›s›n› tehdit eden bu yeni ve güçlü arazi sahiplerinin kontrolüne girmifltir. Buna ra¤men uzun dönemli tar›ma olan güveni genellikle ekonomik genifllemenin bir göstergesi olarak de¤erlendirebiliriz (Herrin,
2010, s. 218).
Bizans ekonomisinin pek çok sahas› 11. ve 12. yüzy›llar süresince büyümüfltür. Bu
dönem, nüfusun sürekli artmas›, büyük kentleflme, bütün sektörlerde artan üretim,
imal edilen lüks ürünler, orta düzey pazar için tüketim ürünleri ve kitlesel tüketim
mallar›n›n üretimindeki art›fl ile karakterize edilebilir. Bu yüzy›llarda geliflen teknik
düzeydeki baz› yeniliklerin üretimdeki art›fl› etkiledi¤i söylenebilir. Bu yenikleri,
antik ça¤lardan beri bilinen bahar bu¤day› yerine 11. ve 12. yüzy›lda tar›mda, yulaf ve çavdar gibi yeni ekinlerin gelifltirilmesi, 10. yüzy›ldan beri var olan su de¤irmenlerinin etkin kullan›m›, daha önce ifllenmemifl alanlar›n genifllemesi, genel olarak hem çiftçilerin hem de toprak sahiplerinin toprak geliflimine kat›lmas› fleklinde s›ralayabiliriz.
11. yüzy›lda ekonomiyi olumsuz etkileyen faktörler de vard›. Örne¤in X. Konstantinos Dukas (1059-1067) maliye idaresine, memuriyetleri para ile satmak yöntemini getirmifltir. Hâkim tabaka olmalar› s›fat›yla da talepleri artan memurlar devletin masraflar›n› büyütmüfltür (Mango, 2008, s. 66). Kiliseye yap›lan ba¤›fllar, manast›rlar›n a¤›r vergi yükünde bireysel ve ayr›cal›kl› davranmalar› Kuzey Yunanistan’daki ayaklanmalara da temel oluflturmufltur (Ostrogorsky, 1999, s. 317). Ayr›ca
‹mparator IX. Konstantinos’un (1042-1055) paran›n de¤erinin düflürülmesi ve kaynaklar›n ordu yerine ‹stanbul için kullan›lmas› gibi uygulamalar›n› kapsayan mali
politikalara geri dönülmüfltür. Üstelik X. Konstantinos, imparatorlu¤un içinde oldu¤u ekonomik problemleri görmezden gelip, siyasi ve uluslararas› problemleri
hediyeler ve arma¤anlar ile çözmek istemifltir (Demirkent, 1992, s. 216; Cutler,
2001, s.256; Hendy, 1985, s.576).
Tar›msal sektör 12. yüzy›lda bask›n hale gelerek belirgin bir geniflleme göstermifltir. 10. yüzy›lda küçük toprak sahiplerine sa¤lanan korumalar art›k uygulanmad›¤›ndan toprak pazar› özgür hale getirilmifltir. Yeni mali politikalar ile de çiftçi
çok vergilendirilmifl ve emlak sahiplerine ayr›cal›klar tan›nm›flt›r. Bu ayr›cal›klar
kamu memurlar›na, pek çok mal sahibine ve ‹talyan tüccarlara yarar sa¤larken, ayr›cal›kl› olmayan gruplar üzerinde zararl› etkileri olmufltur (Laiou, 2002, s.1151).
Örne¤in 10. yüzy›l›n sonunda Venediklilere vergi kolayl›¤› sa¤lanmas› gibi. Venediklilerin Çanakkale Bo¤az›’na giren gemilerinin her birinden al›nan 30 alt›n soli-
dus 17’ye indirilmifltir. Bu durum bat›l› tacirlerin ‹stanbul’u bafll›ca pazarlar› olarak
görmelerini garanti etmenin bir yolu olarak düflünülse de, hala vergi ödemek durumunda olan yerel tacirleri olumsuz olarak etkilemifltir (Herrin, 2010, s. 221).
Bu yüzy›llarda artan kentleflme ile birlikte flehirler al›flverifl merkezleri olarak
görülmektedir. ‹lginç olan ayn› zamanda flehirlerin k›rsal kesim gibi fakat daha az
oranda endüstriyel üretimin merkezi haline gelmeleridir. Örne¤in seramik ve cam
pek çok flehirde fazla miktarda ve farkl› teknikte üretiliyordu. ‹malat genifl ölçekliydi ve hem ayr›mc› pazar›n hem de lüks pazar›n ihtiyac›n› karfl›l›yordu. Teknik
yenilikler ise seri üretime imkân veriyordu. Yerel seramik ürünlerinin, imparatorlu¤un çeflitli bölgelerinde çok say›da ele geçmesi, talepte art›fl›n, üretimde art›fl›n
ve üretimde ticarileflmenin kan›t› olarak de¤erlendirilmektedir. ‹pek üretimi ve yay›l›m› da dikkat çekicidir. 1000 y›l› civar›nda, daha geliflmifl el dokumas›n›n yay›lmas›n›n nedenleri aras›nda da teknik yenilikler vard›r. Fakat daha önemlisi, 11. ve
12. yüzy›llarda imparatorlu¤un eyaletlerindeki üretimin art›fl›d›r. Örne¤in Yunanistan’daki baz› kentler (Korintos, Andros Adas› gibi) hem ipek üretim merkezi olarak hem de tar›msal ekonomiyle ba¤lant›l› olarak endüstriyel ürünler aras›nda bulunan ham maddelerin üretildi¤i merkezler olarak ‹stanbul’a kat›lm›flt›r. ‹pek üretimindeki art›fl, yüksek gelire ve sosyal statüye sahip olan aristokrasinin ve kentli
orta s›n›f›n artan talebine ba¤lanmaktad›r (Laiou, 2002, s.1151-52).
11. ve 12. yüzy›llara ticaret aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, tüccarlar ve para, alt›n gibi
tafl›n›r de¤erlerin ticaretiyle u¤raflan kimselerin ‹stanbul’da genifl, zengin ve güçlü
bir grup oluflturdu¤unu görmekteyiz. Hem ticaretteki hem para dönüflümündeki
aktiviteler eyaletlere ve uluslar aras› pazarlara da yay›lm›flt›r. Bu da beraberinde rekabeti getirmifltir. Ticaretin 12. yüzy›lda artmas›na 1082’de Venediklilere, 1111’de
Pisa ve 1155 y›l›nda Cenoval›lara verilen imtiyazlar da neden olmufltur. Bizans
ürünlerine bat›dan gelen talep ise Bizans’› üretime ve dolay›s›yla da fiyatlar›n yükselmesine teflvik etmifltir (Hendy, 1970, s. 40; Day, 1977, s. 289-301). Ayr›ca bu durum do¤u Akdeniz’de etkin olan bütün tüccarlara uygulanan deniz hukukunun geliflimine sebep olmufltur. Ancak düzenlenen kanunlarda yabanc› tüccarlar›n korunmas› esas al›nd›¤› için Bizansl› tüccarlar ayr›cal›kl› bir konumda de¤ildir (Laiou,
2002, s.1152). Zaten imparatorlu¤un kamu hizmetlerine ve araziye yat›r›m yap›lmas› konusundaki ›srar› Bizansl›lar› ticari faaliyetlerden uzaklaflt›rm›flt›r. Tacirler,
s›n›rlamalar ve kontrollerle engellenmifltir. Dolay›s›yla ‹mparatorlu¤un ticarete karfl› olan bu tutumu daha esnek ekonomik kurumlar›n geliflmemesine neden olmufltur (Herrin, 2010, s. 222).
Hazinenin ve para stoklar›n›n azalmas›na neden olan askeri ve politik baflar›s›zl›klar sebebiyle 11. yüzy›l›n sonunda para sisteminde bir kriz yaflanm›flt›r. Hem
parasal hem de mali sistem I. Aleksios taraf›ndan yeniden düzenlenmifltir. Ancak
I. Aleksios’un Bizans devleti s›n›rlar›n› geniflleten ve savunma gücünü artt›ran politikas›na ra¤men, iki önemli sorun vard›. Birincisi devlet hala büyük bir ordu beslemek zorundayd›, ikincisi ise özellikle Anadolu’da Türkler ile olan mücadele vergilerin toplamas›na engel oluyordu. Dini ve dünyevi büyük arazi sahiplerine tan›nan vergi muafiyeti ve sikke ayar›n›n bozulmas› da krizi tetikleyen di¤er sebeplerdir. Sikke ayar›n›n bozulmas› ve bunun büyük ölçülere ulaflmas›, ‹talyan deniz
cumhuriyetlerinin Bizans ticaretine girmesi ile de iliflkilidir. Bu da I. Aleksios Komninos’un eski ve tam de¤erini korumufl olan alt›n sikkenin yan›nda daha az de¤erde yeni sikke piyasaya sürmesine neden olmufltur. Bu uygulama de¤ersiz paray›
piyasaya süren, fakat vergi yükümlülerinden tam de¤erli para talep eden devlet
hazinesine baz› faydalar sa¤lam›fl olmakla birlikte uzun sürmemifltir. Çünkü devlet
211
212
Bizans Tarihi
bir süre sonra düflük de¤erli sikkeleri de vergi olarak kabul etmek zorunda kalm›flt›r (Ostrogorsky, 1999, s. 339,341) I. Aleksios Komninos, alt›n para ayarlar›n› sabitlemek ve piyasadaki para eksikli¤ini gidermek için daha küçük birimlerde ve içerlerindeki alt›n ve gümüfl oran› düflük yeni para tipleri basm›flt›r. Bu deneme piyasadaki sikke ihtiyac›n› giderse de; içinde alt›n oran› yüksek sikkelerin piyasadan
h›zla kaçmas›n› engelleyememifltir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
11. yüzy›ldaSIRA
ekonomiyi
S‹ZDE olumsuz olarak etkileyen faktörler nelerdir?
GEÇ DÖNEM B‹ZANS EKONOM‹S‹
D ÜLatinlerin
fi Ü N E L ‹ M ‹stanbul’u iflgal etmesi sonucu, ‹mparatorlu¤un parçalanma1204 y›l›nda
s›, Türkler ile mücadeledeki toprak kay›plar› ve ‹talya’n›n Akdeniz ile Karadeniz’de
genifllemesi Ssüreçleri,
araflt›rmac›lar taraf›ndan Bizans ekonomisinde “kay›p 13.
O R U
yüzy›l” olarak de¤erlendirilmektedir. 12. yüzy›l›n son çeyre¤inde 1185 y›l›nda ‹mparator II. ‹saakios Angelos iktidar›nda, yoksul halk›n saray› basarak 1,200 pound
D‹KKAT
alt›n ve 3,000 pound gümüflü ya¤malamas›, 1195’de Kutsal Roma ‹mparatoru VI.
Henry’nin Bizans ‹mparatoru III. Alexios Angelos’u 1,000 pound alt›n haraca ba¤SIRA S‹ZDE
lamas› ve 1204’de
III. Alexios’un ‹stanbul’dan kaçarken hazineden 1.000 pound alt›n (72,000 iperpiron) almas› bu kay›p y›llar›n›n bafllang›c› olmufltur (Jakoby, 2006,
s. 81; Norwich, 1995, s. 153, 163; Harris, 2003, s. 148-149).
AMAÇLARIMIZ
1204-1261 y›llar› aras›nda ‹stanbul’da Latin egemenli¤i göz önünde bulundurulursa, Bizans ekonomisi için 1261’e kadar ne oldu¤unu söylemek güçtür. Araflt›rmac›lar bu Kdönem
‹ T A için
P genellikle ‹znik ‹mparatorlu¤u üzerine odaklan›r. Çünkü ‹znik en önemli halef devlettir. Fakat S›rp, Bulgar ve Latinlerin elinde baflka halef
devletler de vard›r. Dolay›s›yla VIII. Mihail’in ‹stanbul’u yeniden ele geçirmesine
kadar olanT Esürede,
ekonomik bütünlemeyi sa¤lama görevini yapan tek
L E V ‹ Z Y Ogeleneksel
N
bir flehir olmad›¤›n›, bunun yerine bölgesel ekonomilerin ortaya ç›kt›¤›n› görmekteyiz. Önceden yürürlükte olan özellikte ve korumalara sahip birlefltirilmifl bir bölgesel pazar yoktur. Ancak 13. ve 14. yüzy›llarda ticaret bütünlefltirici bir rol oyna‹ N Tticaret
E R N E T‹talyanlar›n elinde oldu¤u için bu bütünlefltirmenin ‹talyanlar›n
m›flt›r. Fakat
kontrolü alt›nda gerçekleflti¤ini ve onlar›n ilgilerine hizmet etti¤ini düflünebiliriz.
13. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru iki önemli ‹talyan deniz flehri, Venedik ve Cenova, yeniden yap›lanan imparatorlukta ticaret sisteminde bask›n olmalar›n› sa¤layacak ticari ayr›cal›klar alm›fllard›r. Bunun yan› s›ra, ‹stanbul’da 1261 y›l›nda Bizans egemenli¤inin yeniden kurulmas›yla beraber Bizansl› tüccarlar›n alanda olmad›¤› da
hat›rlanmal›d›r (Laiou, 2002, s.1156-57)
13. yüzy›l ile ilgili dönem kaynaklar›n›n azl›¤›na karfl›l›k, ‹znik imparatorlu¤unda nüfusun yükselmeye devam etti¤i ve tar›msal üretimin, imparatorlar taraf›ndan
al›nan önlemlerle gelifltirildi¤i söylenebilir. Ancak kentsel ekonomi az bilinmektedir. Çünkü Bizans’›n sanayisi saraya ba¤l›yd› ve ‹stanbul, Latin iflgalinde oldukça
zarar görmüfltü. Sard kenti, ‹znik ‹mparatorlar›n›n politikalar› sayesinde olsa gerek,
seramik ve cam imalat› ile ilgili bir geliflme göstermifltir. Fakat Korintos ve Atina gibi baz› kentlerdeki üretim 14. yüzy›lda da devam ederek düflmüfltür. Örne¤in Korintos cam endüstrisi gerilemifl ve Venedik cam endüstrisi ürünleri ile yer de¤ifltirmifltir. Bu dönemde Avrupa, Do¤u Akdeniz’deki politik de¤iflimler nedeniyle art›k
al›fl verifl ekonomisine ve hatta imalata hükmeden bir yap›ya sahiptir. Dolay›s›yla
Bizans ekonomisi küresel olarak geniflleyen pazarlardan faydalanamam›flt›r. Bu sebepten ötürü 13. yüzy›l Bizans ekonomisi söz konusu oldu¤unda “kay›p” yüzy›l
olarak adland›r›lmaktad›r (Laiou, 2002, s.1158).
N N
213
1261 y›l›nda ‹stanbul’un tekrar Bizans’›n baflkenti olmas›ndan sonra da tar›mdaki geliflmeler önceki dönemin devaml›l›¤› niteli¤indedir. Nüfus, 14. yüzy›l›n bafllar›na, belki de 1340’lar›n bafl›na kadar artmaya devam etmifltir. 14. yüzy›l›n ilk yar›s›nda, çiftçi nüfusun bir k›sm›n›n yoksullaflmas› iflgücüne azalan geri dönüflün delili olarak karfl›m›za ç›kar. Yoksullaflman›n ise 10. yüzy›lda tar›msal ekonominin
büyümesinin avantaj›n› kullanarak kazançlar›n› topra¤a yat›ran aristokrasi üyelerinin genifl arazilere sahip olmas›yla bafllad›¤›n› söylemek yanl›fl olmaz (Laiou, 2002,
s. 1158).
Al›fl verifl ekonomisinde, uluslar aras› ticaret sisteminde tüccarlara sa¤lanan ayr›cal›klara sahip ve do¤u Akdeniz’de koloniler kurmufl baflta Venedik ve Cenevizliler olmak üzere ‹talyanlar bask›nd›r.
Bat› Avrupa kökenli seri üretim ile imal edilen ürünlerin daha düflük maliyetleri nedeniyle Bizans imalat giriflimleri küçülmüfltür. Bu durum beraberinde Bizans
zanaat üretiminde düflüfle neden olmufltur. Bu dönemde al›fl verifle ba¤l› ikinci bir
geliflme bölgesel ve yerel ticaretle iliflkilidir. Bu pazarlarda, yabanc› tüccarlar belirse de, yerel tüccar, özellikle Bizansl›, önemli bir rol oynam›flt›r. Hem yerel ve bölgesel pazarlar›n ihtiyaçlar›na hizmet ederek kendi ad›na hem de ‹talyanlara arac›
olarak hizmet etmifllerdir. Paleologos hanedan›, ekonominin yeniden yap›land›r›lmas›nda geçmifltekinden daha az rol oynam›flt›r. Örne¤in çiftçiler üzerindeki vergi
yükü artm›fl, ama devlet bundan kar etmemifltir. Devlet al›flverifl ekonomisi üzerinde baz› geleneksel kontroller almaya ve ‹talyanlara verilen ayr›cal›klar› s›n›rland›rmaya çal›flsa da baflar›l› olamam›flt›r (Laiou, 2002, s.1159-60). Baflkenti yeniden yap›land›rmaya çal›flan VIII. Mihail Paleologos’un kaynaklar› yeterli de¤ildi. Üstelik
1282 y›l›nda Sicilya Krall›¤›n› istila etmek için Aragon kral› III. Peter’e 60,000 “iperpiron” gibi yüksek bir rüflvet ödemek için devlet hazinesini boflaltmak zorunda
kalm›flt›r (Harris, 2003, s. 180).
Bizans devletinin varl›¤›n›n son yüz y›l› hakk›nda söylenecek çok az fley bulunmaktad›r. Bölgesel savafllar, büyük toprak kay›plar›, çiftçilerin fakirleflmesi, bütün
Avrupa’y› etkileyen veba ve Osmanl›’n›n genifllemesi Bizans ekonomisini olumsuz
etkilemifltir. Üstelik “Mo¤ol Bar›fl›”n›n bitimi ile ‹stanbul ekonomik önemini yitirmeye bafllam›flt›r. Çünkü art›k M›s›r do¤u lüks ticareti için Asya’n›n merkezi ve kuzeydeki ticaret güzergâhlar›na ba¤l› olanlarla k›yasland›¤›nda daha güvenli ve kazançl› hale gelmifltir. Venedik ve Ceneviz aras›ndaki afl›r› rekabetin de Bizans üzerinde olumsuz etkileri vard›r (Laiou, 2002, s.1156-57). ‹stanbul’un Osmanl›lar taraf›ndan fethedilmesinden hemen önceki y›llarda, nüfusunun 70,000 oldu¤u bilinmektedir. Bu y›llarda art›k devletin ticaret üzerindeki ve ücret mekanizmalar›ndaki etkisi, hatta sikkelerin bas›lmas›ndaki kontrolü bile kaybolmufltur (Magdalino,
2002, s.535-536).
Geç Bizans Döneminde Bizans zanaat ürünlerindeki düflüflün sebebiSIRA
nedir?
S‹ZDE
‹perpiron: I. Aleksios (10811118)’un tedavüle soktu¤u
bir yüzü çukur, bir yüzü
bombeli alt›n sikke. Bu
sikkeler nümismatik
literatüründe
“scyphate=sikifos” (çukur)
olarak adland›r›l›r.
Mo¤ol Bar›fl›: Mo¤ol
‹mparatorlu¤unun fetihleri
sonucu, 13. ve 14.
yüzy›llarda fethedilen genifl
Avrasya topraklar› üzerinde
yaflayanlar›n sosyal, kültürel
ve ekonomik yaflamlar›n›
etkilemifl oldu¤u iddia
edilen istikrar› tan›mlamak
için kullan›l›r.
4
T‹CARET, ÜRET‹M, LONCALAR VE VERG‹LER
SIRA S‹ZDE
Ticaret
Ticaret, Bizans ekonomisin temel alanlar›ndan birisiydi. Devlet,S ithalat
O R U ve ihracat›
%10 olarak vergilendirmifltir. ‹mparatorlu¤un en önemli ticari metalar› tah›l ve
ipektir. 7. yüzy›ldaki Arap yay›lmas› Bizans ticaretinin tah›ldan sa¤lad›¤› sermaye‹KKAT
yi olumsuz olarak etkilemifltir. 9. ve 10. yüzy›ldaki nüfus art›fl› Dda,
tah›la duyulan
ihtiyac› artt›rd›¤›ndan Devlet tah›l tedarikinde ve ücretlendirmesinde önemli rol
SIRA S‹ZDE
oynam›flt›r (Laiou, 2002a, s. 720).
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
214
Eparhos: fiehirde en yüksek
dereceli memur (Vali).
Eparhos yasa ve emirlerin
devaml›l›¤›n› sa¤lamak ve
kamu hizmetlerinden
sorumludur.
Bizans Tarihi
Bizans Devleti ipe¤i hem ödemelerde hem de diplomatik iliflkilerde kullan›yordu. Erken Bizans döneminde ham ipek Çin’den sat›n al›nm›fl ve alt›n simli kumafllar haline getirilerek uluslar aras› pazarda yüksek fiyatlarda sat›lm›flt›r. I. ‹ustinianos’dan sonra ise ipek imalat›, devlet tekeline girmifl ve sadece imparatorlu¤a ait
atölyelerde ifllenerek sat›lm›flt›r (Laiou, 2002a, s. 703).
‹stanbul ve imparatorlu¤un di¤er eyaletlerinde ticareti yap›lan mallar›n say›s›
oldukça fazlad›r. En önemlileri aras›nda; zeytinya¤›, flarap, tuzlu bal›k, et, sebze,
tuz, kereste, balmumu, seramik, ahflap ve keten say›labilir. Bunlara parfümler ve
baharatlar gibi lüks maddeler de eklenebilir. Ayr›ca devlet ad›na köle ticareti de
yap›lmaktayd›.
Özellikle 12. yüzy›l›n sonlar›na kadar uluslararas› ticaretin merkezi olarak sadece ‹stanbul de¤il, Selanik ve Trabzon gibi flehirler de bulunmaktad›r. (Laiou,
2002a, s. 723). Örne¤in Afganistan ve ‹ran yolu ile fildifli, k›ymetli tafllar, çeflitli baharatlar, ‹ran hal›lar› ve ipekliler Trabzon liman›na u¤rayarak baflkente ulafl›yordu.
Avrupa’dan ise Venedik arac›l›¤›yla köle, kereste, silah ve yünlü kumafllar getiriliyordu. Akdeniz ve Ege’de ise Antakya, K›br›s, Girit, di¤er adalar ve Yunanistan ile
olan ticaret ba¤› ‹stanbul’un özellikle tah›l ihtiyac›n› karfl›l›yordu (Bask›c›, 2009, s.
201).
Bizans d›fl ticareti, eparhosun yak›n denetimi alt›ndayd›. Yabanc› tacirlerin
baflkentte ve imparatorluk topraklar›nda bulunduklar› s›rada bütün hareketleri,
eparhosun görevlileri taraf›ndan takip edilip, ticareti yasak olan kaliteli ipekli kumafllar, alt›n ve gümüfl gibi mallar› sat›n almalar› engellenirdi. Yabanc› tacirler
flehre gelifllerini eparhosun bürosuna bildirmek zorundayd›lar (Bask›c›, 2009,
s.205).
Akdeniz’de 7. ve 10. yüzy›llar aras›nda Anadolu k›y›lar› ve Karadeniz’de deniz
tafl›mac›l›¤› Bizans ticaret gemileri ve Bizansl› tacirler taraf›ndan yap›l›yordu. Ancak devletten hiç teflvik görmeyen ve sosyal statü bak›m›ndan küçümsenen Bizansl› tacirler hakk›nda kaynaklar s›n›rl›d›r (Hendy, 1985, s. 569).
Tar›m Üretimi ve ‹kincil Üretim
Erken Bizans Dönemi’nde görülen tar›msal iflgücü k›tl›¤› 7. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru ortadan kalkm›fl ve yavafl da olsa 8. yüzy›ldan 14. yüzy›l›n bafllar›na kadar sürecek olan k›rsal ekonominin geliflmesini beraberinde getirmifltir. ‹flgücü k›tl›¤›n›n
ortadan kalkmas› artan nüfus ile paralel bir geliflme göstermektedir. Söz konusu
nüfus art›fl›nda Balkanlardan Anadolu’ya aktar›lan ve genellikle Bitinya’ya yerlefltirilen Slav kitleleri etkin bir rol oynam›flt›r. Özellikle 9. yüzy›ldan itibaren geliflen
daha iyi iklim koflullar›, güvenlik ve yeni yerleflimlerin art›fl› ile de tar›msal üretim
artm›flt›r. ‹mparatorlukta nüfusun ço¤unlu¤unu oluflturan ve devletin tah›l üretimini sa¤layan kesim k›rsal alanlarda yaflayan köylülerdir.
Tah›l Teselya, Trakya, Makedonya ve Bitinya’da yetifltiriliyordu. Zeytin a¤açlar› ise Güney ‹talya, Mora Yar›madas›, Bitinya, Ege bölgesi ve adalar gibi imparatorlu¤un sahil k›s›mlar›nda yetifltiriliyordu. Oldukça gözde olan tah›llar›n, üzümlerin
ve zeytinliklerin bulundu¤u denize yak›n bölgeler Bizans ekonomisinde önemli
bir rol oynam›flt›r. Balkanlar ve Anadolu’nun ufak bir bölümü ise hayvan yetifltirmekle u¤rafl›yordu (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 65-66; Lefort, 2002, s.232, 234-35).
‹mparatorlu¤un di¤er tüm bölgelerinde de bu¤day, arpa gibi tah›llar, baz› ya¤ çeflitleri, flarap, kuru baklagiller ve havyac›l›k gibi üretimlerin yap›ld›¤›n› biliyoruz.
Maden, seramik, tekstil ve lüks objeler (cam, fildifli, ipek, alt›n ve gümüfl eserler) “imalat ve zanaatç› ifli” olarak ikincil üretim olarak de¤erlendirilmektedir. K›r-
sal hayat›n temel araç-gereçleri (aletler, kaplar ve mefruflat gibi) genellikle köylerde üretilmifltir. Aileler sepet, kandil, giysi ve seramik gibi ihtiyaçlar›n› evlerinde
üretmifllerdir. Bunlar›n fazlalar›n› ise satm›fl ya da de¤ifl-tokufl etmifllerdir. Ancak
baz› k›rsal yerleflimlerde uzmanlaflm›fl özel zanaat kollar› da (marangozluk, demircilik, seramik, dokum ve dericilik gibi) görülmektedir (Rautman, 2006, s. 18)
Seramik, sadece ortaça¤ ekonomisinin önemli bir ürünü de¤il ayn› zamanda
sikkeler gibi çok önemli bir arkeolojik kan›t olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Nüfusun çok büyük k›sm› taraf›ndan kullan›lan seramikler için büyük bir kitlesi ve pazar› oldu¤unu düflünmek yanl›fl olmaz. S›rs›z seramikler tah›l ve ya¤ gibi ürünleri
depolamada, peynirin tuzlu suda bekletildi¤i ya da bal›k ve etlerin tuza yat›r›ld›¤›
kaplar olarak, ürünlerin nakliyesinde (özellikle ya¤ ve flarap ticaretinde) ve mutfak
gereçlerinde artan talep ile birlikte geliflmifltir. S›rl› seramikler ise daha çok ticari
bir mal olarak de¤erlendirilmifltir. Ortaça¤ boyunca ‹stanbul, seramik üretiminin
en büyük merkezidir. ‹kinci büyük merkez ise Korintos’tur. Arkeolojik veriler bu
iki büyük merkez d›fl›nda da imparatorlu¤un çeflitli bölgelerinde yerel üretimin yap›ld›¤›n› kan›tlamaktad›r. Örne¤in Atina, Sparta, Mora Yar›madas›, Selanik, Makedonya, Anadolu’da Amorion, ‹znik, Foça ve Sard gibi (Laiou ve Morrisson, 2007,
s. 115-119; Rautman, 2006, s. 188).
Tekstil flüphesiz flehir ve k›rsal kesimin en önemli üretim faaliyetidir. Elde dokunmufl sepet, urgan ve döflemelikler k›rsal üretimin elemanlar›d›r. Keten, pamuk,
yünlü kumafllar, hal›lar ve ipek de tekstil ürünleri içinde yer almaktad›r. Ancak ‹talya, Yunanistan ve Anadolu’da üretildi¤i bilinen keten, pamuk ve yünlü kumafllar
ile hal›lar›n üretim organizasyonu ve da¤›t›m› hakk›nda çok az fley bilinmektedir.
(Rautman, 2006, s. 192-93).
Lüks objeler (cam, fildifli, ipek, alt›n ve gümüfl eserler), seramikten farkl› olarak imparator, saray ve yüksek rütbeli memurlar gibi daha küçük bir pazara hizmet etmifltir. Lüks objelerin üretimi ve ticareti imparatorlu¤un ilk y›llar›ndan itibaren devlet tekeline al›nm›fl ve s›k› bir denetim alt›nda tutulmufltur. Bu objelerden
cam eserlerin üretimi, imparatorluk s›n›rlar› içinde birçok merkezde birden görülmektedir. Arkeolojik kan›tlar ‹stanbul d›fl›nda cam üretiminin Sard, Afrodisias,
Anemurium (Anamur), Amorium (Afyon-Emirda¤-Hisarköy), Korintos ve Suriye’de Gerasa gibi flehirlerde de yap›ld›¤›n› göstermektedir. Cam eserler; çukur
kaplar, küçük flifleler, lambalar, boncuk, bilezik, pencere camlar› (kamu yap›lar›nda, elit tabakan›n evlerinde ve kiliselerde kullan›lmak üzere üretilmifl) ve cam tessera gibi ürünlerden oluflmaktad›r (Laiou ve Morrisson, 2007, s.121-123; Rautman, 2006 s. 265-266).
Lüks obje olarak ipek ise Bizans ekonomisinin en önemli ürünleri aras›ndad›r.
Her fleyden önce ipek yüksek statü sembolüydü. Özellikle 11. ve 12. yüzy›llarda
yüksek kaliteli ipe¤e olan talep artm›flt›r. Çünkü artan kentsel nüfus ile beraber
yüksek dereceli memuriyetler para ile al›nabilir bir statü haline gelmifltir. Bu statülerdeki insanlar›n “yüksek statü sembolü” olan ipe¤e talepleri artm›fl ve dolay›s›yla üretimde artt›rm›flt›r. Yüksek kaliteli Bizans ipekleri ticari pazarlama ürünü olmas›n›n yan›nda yabanc› hükümdarlara hediye olarak verilen bir mald›r. Örne¤in
Norman Kral› Robert Guiscard’a 1074 y›l›nda 100 parça ipek elbise hediye edilmifltir. Ayr›ca ipekli elbiseler yüksek rütbeli memurlara maafllar›n›n bir parças› olarak
da verilmekteydi. Baflkent ‹stanbul, ipe¤in en önemli üretim merkezidir. Ayr›ca
Atina, Selanik ve Korintos yak›nlar›ndaki Thiva’da ipek üretim merkezleri olarak
bilinmektedir (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 126-27).
215
Tessera: Mozaik pano ya da
döflemelerde de kullan›lan
kare fleklindeki cam
parçalar.
216
Bizans Tarihi
Roma’dan devrald›¤› zengin madenlerden elde etti¤i hammadde ile maden endüstrisi geliflen Bizans ‹mparatorlu¤u’nun bafll›ca üretim merkezi, baflkent ‹stanbul’dur. Baflkentte üretilen di¤er lüks objeler gibi maden eserlerde (alt›n ve gümüfl) öncelikle imparatorluk ailesi için üretilmifltir. Ancak Bizans kuyumculuk endüstrisinin ürünleri olan mücevherler, di¤er baz› lüks objelerin aksine ihraç da
edilmifltir. Balkanlar, Rusya ve Avrupa’n›n de¤iflik yerlerinde Bizans mücevherlerinin bulunmas› ve bir Çin kral›n›n mezar›nda 7. yüzy›la ait bir Bizans kolyesinin ele
geçmesi bu ihracat› gösteren kan›tlard›r (Köro¤lu, 2004, s.43). ‹pek endüstrisinde
de oldu¤u gibi bu objelerde yabanc›lara hediye ve haraç olarak verildi¤i için d›fl
siyasetin önemli bir ö¤esi olarak karfl›m›za ç›kar. ‹mparatorluk ailesi için üretilen
objelerin d›fl›nda lüks maden üretiminin bir di¤er önemli k›sm›n› litürjik objeler
oluflturmaktad›r (Selvi, 2005, s. 84).
Fildifli ise Geç Antikça¤ ve Erken Ortaça¤’da, daha çok dini figürlerin ifllendi¤i diptikon, triptikon, ikonalar ile mobilya ve kap› aplikeleri gibi sanatsal ve ifllevsel lüks sanat ürünlerinin üretiminde kullan›lm›flt›r. Bizans imparatorlu¤unda di¤er de¤erli hammaddeler gibi ticaretine önem verilen ve endüstrisi devlet taraf›ndan denetim alt›na al›nm›fl bir maddedir. ‹stanbul d›fl›nda herhangi bir Bizans
merkezinde fildifli oymac›l›¤›n›n varl›¤›n› gösterecek yaz›l› ya da arkeolojik kaynak bulunmamaktad›r. Orta Bizans Dönemi’nde fildifli, Erken Döneme göre daha
zor elde edilir oldu¤u için pahal› bir zenginlik simgesi haline gelmifltir (Selvi,
2005, s. 89, 91).
Loncalar
Baflta ‹stanbul olmak üzere imparatorlu¤un baz› kent merkezlerinde esnaf, zanaatkâr ve tüccarlar›n mensubu oldu¤u Bizans loncalar›, Bizansl›lar›n Romal›lardan
devrald›¤›, fakat zaman içerisinde birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›fl iktisadi kurumlard›r (Necipo¤lu, 1994, s. 224-225). Ekonomik ve ticari hayat›n esas›n› teflkil eden
lonca teflkilat›, saray›n, ordunun, halk›n ihtiyaçlar›na cevap vermek ve bunun yan›nda zanaatkâr ile tacirlerin menfaatlerini korumak amac›n› tafl›maktayd› (Demirkent, 2005, s. 159). Geç Roma ve erken Bizans dönemlerinde “collegia” ad›n› tafl›yan loncalar üzerinde devletin s›k› bir denetim gücüne sahip oldu¤u bilinmektedir
(Necipo¤lu, 1994, s. 224-225). Ancak özellikle baflkent ‹stanbul’un erken dönemdeki lonca teflkilat›na iliflkin bilgiler oldukça yetersizdir. Bununla beraber loncalar
ile ilgili tek temel kaynak 10. yüzy›la ait Eparhos’un Kitab› (Eparhikon Biblion) adl› resmi belgedir. Yerel üretim ve ticari al›fl-verifller Eparhos taraf›ndan denetlenirdi. Baflkentteki loncalara iliflkin bilgilerin bulundu¤u bu belgede de yürürlükte
olan düzenlemeler bulunmaktad›r. 22 bölümden oluflan belgede noterler, gümüflçüler, banker ve sarraflar, ipek ticareti ve ipek üretimiyle ilgili befl ayr› lonca, keten tüccarlar›, parfümcüler, mum imalatç›lar›, sabuncular, bakkal ve manavlar, saraçlar, kasaplar, domuz sat›c›lar›, bal›k sat›c›lar›, ekmek f›r›nc›lar›, meyhaneci ve
perakende flarap tüccarlar›, eparhos’a baz› denetim görevlerinde yard›mc› olan “legatarios” adl› memurlar›n loncas›, s›¤›r pazarlar›n›n müfettiflleri, aralar›nda marangoz, mermer ustas›, çilingir, duvarc›, boyac› ve benzerlerin bulundu¤u çeflitli zanaatkârlar›n loncas› yer almaktad›r (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 71-72; Rautman,
2006, s. 98-100; Necipo¤lu, 1994, s. 224-225).
Eparhos’un Kitab› olarak bilinen belgede “demirci, seramik ustas›, ayakkab›c›,
terzi, berber, hekim” gibi, baflkentte oldu¤u bilinen baz› meslekler yer almamaktad›r. Belgenin 10. yüzy›lda kentteki tüm loncalar› de¤il de sadece Eporkhos un denetimi alt›ndaki loncalar› yans›tt›¤› düflünülmektedir (Necipo¤lu, 1994, s. 225).
Bizans imparatorlu¤unda kiflinin mesle¤i ile olan ba¤lant›s›, Roma’da oldu¤u
gibi kiflinin babas›n›n mesle¤ini sürdürmek zorunda oldu¤u yönünde de¤ildi. Yani loncaya üyelik ›rsi olmay›p baz› flartlara ba¤l›yd›. Bu durum devlet kontrolünün
güçlenmesini sa¤lam›flt›r. Özellikle baflkentin yiyecek ihtiyac›n›n karfl›lanmas› ile
ilgili loncalar devletin yak›n denetimi alt›ndayd›. Devlet sat›fla ç›kar›lacak mallar›n
miktar›n›, al›fl ve sat›fl fiyatlar›n›, böylece her bir ticaret grubunun elde edebilece¤i kar haddini belirliyordu. Bunun yan›nda baflkente eyalet ve yabanc› ülkelerden
yap›lacak ithalat› teflvik ediyor, flehirden d›fl ülkelere yap›lacak ihracat› mümkün
oldu¤unca s›n›rl›yordu. Devletin amac› tüketici halk yarar›na iktisadi hayat›n kontrol alt›nda tutulmas›n› sa¤lamakt› (Bask›c›, 2009, s. 253-54).
Bizans imparatorlu¤unda kifliler tek bir meslek ya da ticaret alan› ile u¤raflmak
zorundayd›. Ayn› anda iki ayr› ticaret ifli u¤raflanlar devlet taraf›ndan cezaland›r›l›yordu. Loncalara devlet taraf›ndan baflkentte çeflitli bölgeler tahsis edilmifltir. Tacir ve zanaatkârlar ham maddelerini bu bölgelerde sat›n al›yor ve iflleyip ürettikleri mallar› yine bu bölgede sat›yorlard›. Kasaplar›n ve bal›k sat›c›lar›n›n özel pazaryerleri bulunmaktayd›. Bakkallar ve f›r›nc›lar ise kamu yarar› nedeniyle flehrin
her taraf›na yay›lm›fl durumdayd›. Loncalar›n kulland›¤› bütün ölçü ve tart› aletleri Eperhos un mührünü tafl›makta ve periyodik olarak kontrol edilmekteydi (Bask›c›, 2009, s. 255).
Loncalar, saray›n kulland›¤› yüksek kaliteli ürünlerin üretimini yapan “imparatorluk loncalar›” ve halk›n tüketti¤i ürünlerle iliflki olan “kamu loncalar›” olarak ikiye ayr›lmaktayd›. 11. yüzy›lda da kentte bu tip loncalar›n varl›klar›n› sürdükleri bilinmektedir. Ancak 12. yüzy›ldan sonra devletin bu teflkilatlar üzerindeki kontrol
ve denetim gücünün kayboldu¤unu söyleyebiliriz (Necipo¤lu, 1994, s. 225).
Vergiler
Bizans Devletinin gelirini oluflturan vergiler dolayl› ve dolays›z vergi olmak üzere
iki bafll›k alt›nda incelenebilir. Dolayl› vergiler, ithalat ve ihracattan al›nan %10 oran›ndaki gümrük vergisi, pazar ve liman vergileri, üretim, sat›fl ve tüketim vergileri,
devlet izinleri için gerekli vergiler ve kay›t ücretleri olarak s›n›fland›r›labilir. Ayr›ca
devlet, flehir surlar›n›n onar›m› ve bak›m› için de vergi toplayabilirdi. Bunlar›n yan›nda k›rsal nüfus ifl gücü olarak devletin bir baflka gelir kayna¤›d›r. Örne¤in köylüler kale, yol, köprü, gemi yap›m›, askeri malzeme ve yiyecek tafl›mac›l›¤› gibi angarya ifllerde kullan›labiliyordu.
Dolays›z vergilerin ilki arazinin bulundu¤u bölgenin de¤eri ve üzerinde yetifltirilen ürüne ba¤l› olarak topraktan al›nan arazi vergisidir. Ancak topra¤›n ifllenmesi için kullan›lan hayvanlar›n say›s› ve yetifltirilen ürüne göre bu vergi de¤iflebilmektedir. ‹kinci olarak otlaklardan ve koflum hayvanlar› d›fl›nda kalan hayvanlardan al›nan vergiyi dolays›z vergi olarak sayabiliriz. Bunlar› bir ailede kaç kiflinin
yaflad›¤› hesaplanarak al›nan bafl vergisi yani ocak vergisi ile kentlerde ticaret izni
almak için ödenen vergiler takip etmektedir.
Bizans Devleti yukar›da s›ralanan vergiler d›fl›nda üç ana kaynaktan daha gelir
sa¤lamaktayd›. Bu gelirlerin ilki devlet taraf›ndan memurlar›na maafllar›n›n bir parças› olarak verilen artizanal ürünlerdir. Bunlar›n aras›nda askerlere da¤›t›lan çeflitli silahlar ve yüksek rütbeli memurlara maafl olarak verilen ipekli kumafllar› gösterebiliriz. Devlet sözü edilen mallar› sat›n almak zorunda olmad›¤› için dolayl› gelir
sa¤l›yordu. ‹kincisi tar›msal mülkiyettir. Bu mülkiyeti ‹mparatorun akrabalar›na,
yüksek rütbeli memurlar›na, kiliseye, manast›rlara, hay›r kurumlar›na ya da asker
arazisi olarak köylülere tahsis edilen çok genifl topraklar oluflturmaktayd›. Üçüncü-
217
218
Bizans Tarihi
sü flehirlerdeki mülkiyettir. Panay›r ve pazarlardan al›nan tüketim vergisi, gümrük
vergisi, kervansaray ve hanlardan al›nan vergiler bu grubun içinde de¤erlendirilir.
Görüldü¤ü üzere devlet çok çeflitli alanlardan vergi geliri elde etmifltir. Ancak
her zaman en önemli vergi kayna¤› tar›msal alanlar ve bunlar› iflleyen küçük köylüydü (Bask›c›, 2009, s. 264-28).
SIRA S‹ZDE
5
Numismatik: Klasik ça¤ Grek
D Ü fi Ü N E L“kanun”
‹M
dünyas›nda
anlam›nda kullan›lan
nomos’dan türetilmifl olan
grekçe
ve
S O nomisma/noummos
R U
latince nummus sözcükleri
sikke anlam›n› tafl›maktad›r.
Bu kelimelerden türetilmifl bir
terim
“sikke
D ‹olan
K K Anümismatik,
T
bilimi” olarak Türkçe’ye
çevrilebilir. Nümismatik
bilimi, ticari ve kanuni de¤ifl
SIRA S‹ZDE
tokufl ifllemlerinde ödeme
arac› olarak kullan›lan, yetkili
kamu mercileri taraf›ndan
bast›r›lan ve üzerinde bir
AMAÇLARIMIZ
betim bulunan darp edilmifl
metal parçalar›n›n
incelenmesini esas al›r.
“‹kincil Üretim”
nelerdir?
SIRA ürünleri
S‹ZDE
PARA S‹STEM‹
Bizans Sikkesi
S O Rparas›n›n
U
Sikkeler Bizans
temel biçimidir. Üretimin, geliflmifl finansal ve mali yap›n›n arac› olmas› nedeniyle ekonomik kalk›nmaya katt› sa¤lam›fllard›r. Ticarette ve
günlük al›fl verifllerde ödeme arac› olarak kullan›lan sikke, a¤›rl›¤› ve içindeki deD‹KKAT
¤erli maden miktar› ayarlanm›fl, üzerinde kendisini bas›p piyasaya ç›karan ve istendi¤inde, tekrar geri almay› garanti eden devletin arma veya iflaretini tafl›yan, küS‹ZDE metal olan bir ödeme arac›d›r (Tekin, 1998, s. 2). Do¤al olaçük ve anaSIRA
maddesi
rak sikkeler üzerinde yer alan tip ve yaz›lar›n basit olarak iki ifllevi vard›r. Birincisi, kullan›c›n›n
sikkeyi tan›mas›, ikincisi, propaganday› yaymakt›r. Sikkeler devlet
AMAÇLARIMIZ
otoritesi taraf›ndan bas›ld›¤› için, otorite metalin safl›k ve a¤›rl›¤›n›n belirlenmesinde tek bafl›na yetkilidir. Sikkeler genifl alanda dolafl›ma bafllad›¤›nda, üzerinde
devlet politikas›n›n
K ‹ T A Pkesinli¤inin itibar› olarak hükümdar›n bir imaj› da yer almaya
bafllam›flt›r. Bu yüzden sikke tipleri gere¤inden fazla çeflitlidir. Bizans sikkelerinde
üç temel tipte sikkeye rastlan›r. Bunlar imparator tipleri, dinsel ve çeflitli tiplerdir
(Grierson,T1999,
E L E V ‹ Zs.Y O23).
N Ünitemizde, Bizans sikkelerinde görülen tiplerin özelliklerine yer verilmemifl sadece birimleri üzerinde durulmufltur.
Farkl› disiplinler ve çal›flma alanlar› taraf›ndan Bizans sikkelerinin bafllang›c›
için farkl› y›llar kullan›lsa da, nümismatik alan›nda tart›flmas›z olarak 491 y›l›nda
‹ N T E RI.
N EAnastasios’un
T
imparator olan
sikke reformu temel al›nmaktad›r. Bu reform
ile art›k iyice bozulmufl Geç Roma nummileri piyasadan kald›r›lm›fl, yerlerine iri
ebatlarda ve üzerlerinde birimleri belirtilmifl sikkeler bas›lmaya bafllanm›flt›r (Resim 9.6). Bu sikkelerin bir önceki döneme göre çok belirgin farkl›l›klar› olmas›,
Geç Roma sikkelerinin sonunu iflaret etmifltir. Sonuçta Bizans sikkeleri I. Anastasios’tan (491-518) ‹stanbul’un 1453’teki fethi s›ras›nda tahta olan XI. Konstantinos’a (1448-1453) kadar olan dönemi kapsamaktad›r. 1204’teki Latin istilas›ndan
sonra kurulan ‹znik, Epir, Selanik imparatorluklar› ile Trabzon imparatorlu¤u sikkeleri de Bizans sikkeleri kapsam›nda ele al›nmaktad›r (Tekin, 1999, s. 28).
Anastasios sikke reformu, alt›n ve gümüfl sikkelerin birimlerinin yap›s›nda fark
edilir bir etkiye sebep olmam›flt›r. Ancak bununla birlikte, bu iki maden aras›nda
baz› ayarlamalar oldu¤u söylenebilir. Uzun zamand›r alt›n sikkenin alt birimleri
olan yar›m manas›ndaki semissis ve üçte bir manas›ndaki tremissisin, solidus’a
oranla say›sal bir art›fla do¤ru e¤ilim gösterdi¤i, yani bu sikkelerin emisyon (piyasaya sürüm) hacminin solidustan fazla oldu¤u görülmektedir (Hendy, 1985, 476).
N N
I.KAnastasios’un
‹ T A P sikke
reformu: ‹mparator
Anastasios’un 498’deki sikke
reformu ile bak›r sikke
birimlerinde köklü de¤ifliklik
Tyap›lm›flt›r.
E L E V ‹ Z YAnastasios’un
ON
sikke reformu, sikkeler
üzerinde 498 ve 512 y›llar›nda
olmak üzere iki ana dönemde
izlenmektedir. Birinci dönem
sikkelerinin
‹ N T E R N Earka
T yüzünde
sikkelerin de¤erlerini gösteren
flu iflaretler bulunurdu:
yaklafl›k 9 gr. “M” (40
nummi), yaklafl›k 4,5 gr. “K”
(20 nummi) ve yaklafl›k 2.25
gr. “I” (10 nummi). ‹kinci
dönem sikkelerinde ise, bu
a¤›rl›klar yaklafl›k iki kat›na
ç›kar›lm›fl ve ilave olarak
yaklafl›k 2.25 gr. A¤›rl›¤›nda
“e” (5 nummi) eklenmifltir
(Hendy, 1985, 476). Eski
Yunanca’da rakamlar harf ile
gösterilmektedir. “e” harfinin
rakam karfl›l›¤› 5, “I”
harfinin 10, “K” harfinin 20
ve “M” harfinin rakam
karfl›l›¤› 40’t›r,
Nummi: Follisin 1/40’›na eflit
bak›r sikke de¤er birimidir.
Follis: 40 nummi de¤erinde
bak›r sikkedir.
Semissis: solidus’un 1/2’si
a¤›rl›¤›nda 2.25 gr. alt›n
sikke.
Tremissis: Solidus’un 1/3’ü
a¤›rl›¤›nda 1.52 gr. alt›n
sikke. ‹lk kez I. Teodosios
(M.S. 383) taraf›ndan
bas›lm›flt›r.
219
Resim 9.6
Anastasius follis
(498–518),
Malatya Arkeoloji
Müzesi,
AE 32 mm., 15.98
gr., ky.6. Of.: e;
Env.no.: 1108
Kaynak: 2. Demirel
Gökalpin Arflivi
Sikke Metali ve Birimi
Bizans sikkeleri esas olarak üç metalden bas›lm›flt›r: alt›n, gümüfl ve bak›r. Ancak
11. yüzy›ldan itibaren ekonomik kriz dolay›s›yla ayar› düflük alt›n “elektron” ve ayar› düflük gümüfl “billon” sikkeler de yo¤un olarak bas›lm›flt›r (Tekin, 1999, s. 37).
Bizans’›n önemli maden yataklar› 7. yüzy›ldaki Arap ak›nlar› ile kaybedilmifl oldu¤undan, sikke darb› için gerekli olan madenlerin elde edildi¤i yataklar hakk›nda özellikle 10-13. yüzy›l için oldukça az bilgi vard›r. Bununla birlikte Anadolu’da
dönemin önemli maden yataklar› aras›nda ‹spir ve Artvin’de alt›n, Bayburt, Gümüflhane, Torul ve Uluk›flla’da gümüfl, Kastamonu, Samsun, Murgul, Toros da¤lar› ve Sinop civarlar›nda bak›r madenleri say›labilir. Görüldü¤ü üzere Bizans topraklar›nda bulunan madenler, özellikle alt›n ve gümüfl, Bizans’›n maden aç›s›ndan
tamamen d›flar›ya ba¤l› olmas›n› engelliyordu. Ancak yine de maden ihtiyac›n›n bir
k›sm›n› ithal yolu ile de karfl›l›yordu (Vryonis, 1962, s. 3-17).
Alt›n Sikkeler
Bizans alt›n sikke birimi yaklafl›k 4.40 gr. a¤›rl›¤›ndaki “solidus”tur (Resim 9.7). 3.
yüzy›ldaki ekonomik bunal›m›n ard›ndan I. Konstantinos (306-337) taraf›ndan tedavüle giren solidus Roma libras›n›n 1/72’si a¤›rl›¤›nda (1 libra, 327,45 gr.) ve 24
karat (1 karat 0.189 gr.) ayar›ndad›r (Lopez, 1951, s.209-234). 6. ve 7. yüzy›llarda
imparatorlu¤un do¤usunda (Fokas, Heraklios, II. Konstantinos ve IV. Konstantinos
dönemlerinde) ve bat›s›nda (Sicilya’da) “Hafif Solidus” olarak adland›r›lan ve 20,
22, 23 karat ayar›nda da alt›n sikke bas›lm›flt›r. 11. yüzy›l›n sonlar›na kadar ayn›
ayarda (24) bas›lan Solidus’un arka yüzünde yer alan OB iflareti (obryzum, obryziacus, οβρúζος) alt›n ayar›n›n yüksek oldu¤unu göstermektedir. OB, ayn› zamanda Eski Yunan say› sistemine göre 72 anlam›na gelmektedir. Solidus’un yar›s›
“semissis” ve üçte biri “tremissis”dir (Tekin, 1999, s. 37). Ancak 9. yüzy›l›n ikinci
yar›s›ndan sonra bu iki birimin bas›lmas›na son verilmifltir.
Resim 9.7
VII. Konstantinos,
Solidus (945/59),
Malatya Arkeoloji
Müzesi,
AV 4.36 gr., 28/29
gr., ky.6; Ref.: DOC
3/2, s.552; Env.no.:
4392
Kaynak: 2. Demirel
Gökalpin Arflivi
220
Devalüasyon: Tedavüldeki
sikkenin de¤erinin,
fiyatlarda indirim
yapmaks›z›n ciddi flekilde
düflürülmesi.
Nomisma: Soliduslara
verilen isimdir. Ço¤ulu:
Nomismata.
Karat: 0.200 grama eflit olan
a¤›rl›k ölçüsüdür.
Bizans Tarihi
II. Nikiforos’a kadar (963-969) solidus’un a¤›rl›¤›nda, kalitesinde ve büyüklü¤ünde herhangi bir de¤ifliklik olmam›flt›r. Ancak II. Nikiforos solidus’tan daha hafif
“tetarteron (nomisma) olarak adland›r›lan sikkeyi tedavüle sokmufltur. Bu dönemde a¤›rl›¤› tam olan alt›n sikke ise “istamenon” (nomisma) olarak bilinmektedir.
Nomisma’n›n ayar› ve kalitesi IV. Mihail (1034-1040) ile birlikte bozulmaya bafllam›flt›r. VII. Mihail’in (1071-78) saray mensubu bafl dan›flman› Nikiforicis mali durumu düzeltebilmek için kat› yapt›r›mlar› uygulamaya koymufltur. Bunlar›n içinde
‹stanbul’un tah›l tedarikinin düzenlenmesi ve devalüasyon yer almaktad›r. Alt›n
sikkenin al›m gücünün önemli miktarda düflmesi de imparatora parapinakes lakab›n›n verilmesine neden olmufltur. Bu durum eskiden bir alt›n sikke ile al›nabilen
bir kile (medimnos) bu¤day yerine, ayn› para karfl›l›¤›nda daha az bu¤day al›nmas›na karfl›l›k gelmekteydi. Bu yüzden parapinakes, “çeyrek miktar› yürüten” gibi
alayc› bir anlam tafl›yordu (Ostrogorsky, 1999, s. 320). VII. Mihail dönemine kadar,
1 nomisma 10. yüzy›ldan sonra saf olarak yaklafl›k 16 karat de¤erindeydi. VII. Mihail döneminde bu de¤eri 10 karat ve daha alt› olmak üzere azalt›lm›flt›r (Grierson, 1961, s. 95-7; Grierson, 1954, s. 385-6, 391-3; Hendy, 1985, s. 509). VII. Mihail döneminde bafllayan sikkenin ani de¤er kayb› III. Nikiforos (1078-1081) ve I.
Aleksios (1081-1118) dönemlerinde de devam etmifltir. Bu de¤er kayb› öyle ciddiydi ki, Aleksios Komninos (1081-1118) döneminde Bizans ile Antakya’daki Haçl›
devleti aras›nda yap›lan bir anlaflmada, Bizans’›n yapaca¤› ödemelerin Aleksios’un
ç›kard›¤› yeni paralarla de¤il, selefi VII. Mihail’in sikkeleri ile yap›lmas› flart› konmufltur (Bask›c›, 2009, s. 251, dip not. 16).
1071’deki Malazgirt yenilgisinden sonra ve I. Aleksios (1081-1118) döneminde
nomisman›n içindeki alt›n miktar› neredeyse %75 oran›nda azalm›flt›r. Bu yüzden
1092 y›l›nda I. Aleksios para reformu yapmak zorunda kalm›flt›r. Yeni düzenlemede Nomisma’n›n yerine “iperpiron” ad›yla yeni bir alt›n sikke tedavüle sokulmufltur. Ancak bu kez alt›n›n ayar› 24 karat yerine 20 1/2 karata düflmüfltür. Bu döneminde tedavüle sokulan di¤er alt›n sikkeler ise, iperpiron’un üçte biri de¤erindeki
elektron aspron trahis ve k›rk sekizde biri billon trahis’tir (stamenon).
Latinlerin ‹stanbul’u istilas› (1204-1261) s›ras›nda sürgündeki ‹znik imparatorlu¤unda, III. ‹oannis (1222-1254) döneminde, iperpiron’un içindeki alt›n ayar› 16-18
karat’a düflürülmüfltür. ‹perpiron, ‹stanbul yeniden ele geçirildikten sonra VIII. Mihail (1259-1285) döneminde 15 karat’a, II. Andronikos (1285-1330) döneminde de
12 karat’a düflmüfltür. Alt›n iperpiron son kez 11 karat olarak V. ‹oannis (13411391) döneminde bas›lm›fl ve böylece Bizans alt›n sikkeleri 1350’lerde sona ermifltir. Anlafl›laca¤› üzere bafllang›çta yaklafl›k %98-95 safl›kta bas›lm›fl olan alt›n sikkelerin safl›¤›nda 11. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren kayda de¤er bir düflüfl gözlenmektedir (Tekin, 1999, s. 66-67). Bizans alt›n sikkeleri ‹stanbul, Selanik, Kartaca
(daha sonra Kagliari’ye tafl›nm›flt›r), Kartagena, Ravenna, Roma, Katanya, Napoli
ve Sirakuza’da bas›lm›flt›r.
Gümüfl Sikkeler
Bizans gümüfl sikkeleri, alt›n ve bak›r sikkelere göre daha az bas›lm›flt›r. 6. yüzy›lda seyrek olarak ticari amaç ve tören sikkeleri olarak gümüfl karfl›m›za ç›kar. I. ‹ustinianos döneminde solidus’un 1/24’ü de¤erinde siliqua ve solidus’un 1/12 de¤erinde miliaresion tedavüldeydi.
‹mparator Heraklios ise 615 y›l›nda gümüfl sikkeyi yeniden canland›rm›flt›r.
Özellikle Pers savafllar› s›ras›nda çok say›da kiliseye ait gümüflleri devlet hazinesi-
221
ne çekip gümüfl sikke bast›rm›flt›r. Bu yeni gümüfl sikkeler alt› gram manas›na gelen “Eksagrama” tabiri ile ifade edilir (Resim 9.8).
Resim 9.8
II. Constans,
Hexagram
(654/659), Yalvaç
Arkeoloji Müzesi
AR 6.60 gr., 22
mm., ky. 6;
Env.no.: 4087.
Kaynak: 2. Demirel
Gökalp, Yalvaç
Müzesi Bizans
Sikkeleri (Ankara,
2009), Kat. No. 396
Eksagrama Roma imparatorlu¤u süresince bas›lan sikkelerden daha büyük ve
6.84 gr. a¤›rl›¤›ndayd›. 8. yüzy›l›n bafllar›nda tedavülden kald›r›lan eksagrama, k›sa ömrüne ra¤men, siliqua ve miliarision’a göre çok daha fazla say›da bas›lm›flt›r
(Tekin, 1999, s. 39; Grierson, 1999, s. 13).
720 y›l›nda III. Leon ve o¤lu V. Konstantinos (720-741) tedavüle yeni ve sürekli Miliaresion’u sokmufltur. Bu gümüfl sikkeler eksagrama’a göre daha genifl ve ince olarak bas›lm›flt›r. I. Mihail (811-813) döneminde miliarision üzerindeki yaz›lara “Romanion” (Romal›) ve “basileis” (imparator) eklenmifltir. I. Aleksios dönemine kadar tedavülde kalan miliarision’un 11. yüzy›lda alt katlar› da bas›lm›flt›r (Grierson, 1999, s. 14-15).
I. Aleksios’un 1092 y›l› reformundan sonra gümüfl sikke eski önemine ve kalitesine ulaflamam›flt›r. Ancak %7’si gümüfl olan çukur sikkeler bas›lm›flt›r. Bu gümüfl
sikke aspron trahis olup, alt›n iperpiron sikkenin 1/48’i de¤erindeydi. I. Manuel
(1143-1180) döneminde aspron trahis’in de¤eri iyice azalm›fl ve II. Isaakios (11851195) dönemine gelindi¤inde 1 aspron trahis alt›n iperpiron’un 1/184’ü olmufltur
(Tekin, 1999, 39).
1300 y›l› sonras› II. Andronikos (1282-1328) “vasilikon” adl› Venedik gümüfl
“dukaton”una benzeyen genifl fakat çukur olmayan yeni bir gümüfl sikke tedavüle
sokmufltur. Tedavüle girdi¤i y›ldan yaklafl›k 50 y›l sonra ortadan kalkan bu sikke
iperpiron’un 1/12’si de¤erindeydi. 14. yüzy›l›n üçüncü çeyre¤i içinde, V. ‹oannis’in
(1341-1391) iktidar› döneminde alt›n sikkenin yerini, iperpiron ad›n› tafl›yan gümüfl sikke alm›flt›r. Gümüfl iperpiron, ayn› ad› tafl›yan önceki alt›n iperpiron’un yar›s› de¤erindeydi. Bu sikke “stavraton” olarak da bilinmektedir.1/2 ve 1/8 de¤erinde iki adet alt kat› da bas›lm›flt›r (Tekin, 1999, s. 40; Grierson, 1999, s. 16).
Bak›r Sikkeler
Anastasios’un 498 y›l›nda gerçeklefltirmifl oldu¤u para reformu esas olarak kendini bak›r sikkelerde göstermifltir. Yaklafl›k 350 y›l süren bu de¤ifliklikte, önceki ufak
bak›r sikke “nummus”un yerine tedavüle ç›kar›lan sikkelerde en büyük birimin ad›
“follis” idi. 40 nummia de¤erindeki bu bak›r sikkenin ön yüzünde imparator büstü ve arka yüzünde, de¤erini gösteren k›rk rakam›na iflaret eden büyük bir “M”
harfi vard› (bkz. Resim 9.6). Daha küçük birimler de yine sikkenin arka yüzüne
yerlefltirilen harflerle gösteriliyordu. Dolay›s›yla folisin yar›s› yar›m follis (K), yar›
222
Bizans Tarihi
follis’in yar›s› decanummium (I), decanummium’un yar›s› pentanummiumdu (e).
De¤er iflaretleri her zaman sikkenin arka yüzünde yer al›yordu. ‹ki evreli gerçekleflen Anastasios reformunun ikinci evresinde bas›lan follis’lerin çap› ve a¤›rl›¤› ile
solidus karfl›s›ndaki de¤erlerini iki kat›na ç›karm›flt›r. Örne¤in birinci evrede follis’in çap› 24 mm., a¤›rl›¤› da yaklafl›k 8.5 gr. iken, ikinci evrede çap 30 mm.’in üstüne, a¤›rl›k da yaklafl›k 17-18 gr.a yükseltilmifltir (Tekin, 1999, s. 44). Follislerin arka yüzünde de¤er, darphane ve flube (ofis) belirtilirken I. ‹ustinianos ve ondan
sonra bu yüzde, sikkenin bas›ld›¤› tarih de yer almaya bafllam›flt›r.
7. yüzy›lda follislerin piyasaya sürümünde bir düflüfl görülmektedir. ‹savria’l›
imparatorlar (717-802) döneminde bak›r follisler alt›n sikkelerde oldu¤u gibi basitlefltirmeye maruz kalm›flt›r. V. Konstantinos (741-775) iktidar›n›n ortalar›nda neredeyse decanummia ve pentanummia son kez bas›l›yordu. ‹savria ve Amorion Hanedan› (820 - 867) follislerin ço¤unun ön yüzlerinde yaz› bulunmamaktad›r. Yaklafl›k 835’te Teofilos (829-842) önceki 175 y›l›n kötü bak›r follislerini toplat›p yeniden darp ettirmifltir. Bu yeni follis, sadece yunan harfleri tafl›makta ve 288 tanesi
bir alt›n nomisma’ya karfl›l›k gelmekteydi. Makedon Hanedanl›¤›’n›n (M.S.8671056) sekizinci ferdi olan ‹mparator I. ‹oannis Cimiskis (969-976) döneminde ise
“Anonim Follis”ler bas›lmaya bafllam›flt›r. Anonim follisleri önceki yüzy›llarda bas›lm›fl olan sikkelerden ay›ran iki önemli özelli¤i vard›r. Birincisi, bak›r sikkeler
üzerinde, flimdiye kadar alt›n sikkeler için ayr›lm›fl bir özellik olan, ‹sa’n›n bir portresinin olmas›; ikincisi, herhangi bir imparator ad›na bas›lmam›fl olmalar›d›r (Resim 9.9).
Resim 9.9
Anonim follis A2
(976 (?)/ 1030-35),
Yalvaç Arkeoloji Müzesi
AE 30 mm., 13.83 gr.,
ky. 6; Env.no.: 3016.
Kaynak: 2. Demirel
Gökalp, Yalvaç Müzesi
Bizans Sikkeleri
(Ankara, 2009), Kat. No.
442
1092’de I. Aleksios, anonim follisleri ortadan kald›rarak yerine küçük ve çukur
olmayan yayvan sikke tedavüle sokmufltur. Alt›n tetartera’y› hat›rlatan bu sikkeler
bak›r tetarteron ad› ile an›l›r. 12. yüzy›l boyunca ‹stanbul ve Selanik’de bas›lan sikkelerin bir yüzünde imparatorlar›n büstü ya da ayakta tasviri di¤er bir yüzünde ‹sa,
Meryem, Aziz ya da onlar›n adlar›n›n genelde ilk iki harfleriyle gösterilen k›saltmalar› olan monogramlar tasvir edilmifltir. 13. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru di¤er bak›r sikkeler gibi tetarteron’da ortadan kalkm›flt›r. Dede ve torun Andronikos Paleologoslar (1328-41) dönemlerinde yaklafl›k iki gram a¤›rl›¤›nda “assaria” ad› ile bilinen
hafif bak›r sikke tedavüle girmifltir. ‹ki imparator her y›l assaria üzerindeki modelleri de¤ifltirdi¤i için s›ra d›fl›, bozuk, korumas›z ve yeniden üretilemeyecek numuneler ortaya ç›km›flt›r. 1367 y›l›nda imparator V. ‹oannis’in tedavüle soktu¤u gümüfl “stavrato”un yan›nda “tornese” “follaro” adl› iki bak›r birim de bulunmaktad›r.
223
Darphaneler
Anastasios döneminin sonunda imparatorluk topraklar›nda dört darphane mevcuttu: ‹stanbul, Selanik, ‹zmit ve Antakya. I. ‹ustinianos döneminde bu darphanelere
Kizikos (Balk›z - Erdek), Aleksandreia ve Herson (Sivastopol - K›r›m) eklenmifltir.
I. ‹ustinianos döneminde ‹talya, Balkanlar, Kuzey Afrika ve ‹spanya’n›n fethi sonucunda Kartaca, Roma, Ravenna ve Kartagena darphaneleri de imparatorluk için faaliyete geçmifltir. Bütün bu darphanelerde bak›r sikke bas›lmaktayd›. Alt›n ‹stanbul, Ravenna ve Kartaca’da, gümüfl ise, Ravenna ve Kartaca’da bas›l›yordu. 7. yüzy›lda toprak kayb› nedeniyle darphane say›s› azalm›flt›r. Önce Antakya ard›ndan
‹zmit, Kizikos ve Selanik faaliyetlerine son vermek zorunda kalm›flt›r. 620 dolaylar›nda Kartagena’n›n Vizigotlar›n, 646’da da ‹skenderiye’nin Araplar›n eline geçmesiyle birlikte 7. yüzy›lda imparatorluk topraklar›nda faaliyet gösteren yaln›zca befl
darphane bulunuyordu: ‹stanbul, Kartaca, Sirakuza, Roma ve Ravenna. Kartaca
darphanesi yüzy›l›n sonundaki Arap ak›nlar›ndan dolay› kapanm›flt›r. 878’de Araplar Sirakuza’y› al›nca bu darphane de kapanm›flt›r. Dolay›s›yla ‹stanbul darphanesi,
Orta Bizans dönemince neredeyse tek bafl›na faaliyet göstermifltir (Tekin, 1999, s. 40).
11. yüzy›l sonlar›nda Selanik darphanesi yeniden faaliyete bafllam›fl ve 14. yüzy›l›n sonuna kadar sikke bas›m›n› sürdürmüfltür. Komninoslar ve Angeloslar dönemi boyunca ‹stanbul ve Selanik imparatorlu¤un en önemli iki darphanesi konumundad›r. 1204’teki Latin istilas›ndan sonra Bizans sikkeleri önce ‹znik ve sonras›nda Manisa bas›lm›flt›r. Paleologoslar döneminde emisyon hacmi küçük baz›
darphaneler faaliyet göstermifltir. Fakat sikke üretimi esas ve yo¤un olarak ‹stanbul’da yap›lm›flt›r (Tekin, 1999, s. 41).
Sikke bas›m›nda kullan›lan metallerin temin edildi¤i önemli madenSIRA
yataklar›
S‹ZDE Anadolu’da
nerelerde bulunmaktad›r?
Darphane: Sikkelerin
bas›ld›¤› kurumun ya da
yerin ad›.
6
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
224
Bizans Tarihi
Özet
N
A M A Ç
1
Bizans ekonomisini dönemlerine göre aç›klayabileceksiniz
Bizans Devleti’nin çok çeflitli alanlardan vergi geliri elde etmesine ra¤men, her zaman için en
önemli vergi kayna¤› tar›msal alanlar ve bunlar›
iflleyen küçük köylüler olmufltur. Temel olarak
Bizans ekonomisini erken dönem, orta dönem
ve geç dönem Bizans ekonomisi olarak dönemlendirebiliriz. 4. ve 7. yüzy›llar aras›ndaki erken
dönemde özellikle 5. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda artan nüfusa ba¤l› olarak tar›msal ekonomide de
de¤iflim yaflanm›flt›r. 6. yüzy›lda ‹ustinianos’un
yeni toprak kazançlar›yla ticaret geliflmifltir. Bunun sonucunda askeri ihtiyaçlar›n harcamalar›,
saray giderleri, baflkent ve di¤er flehirlerin beslenmesi, lüks eflya üretimi ve devasa büyüklükte
inflaat faaliyetleri gözlenmifltir. 7. yüzy›ldan 12.
yüzy›l›n sonuna kadar geçen zaman diliminde
orta dönem Bizans ekonomisinde de¤iflik aflamalar görülür. 7. yüzy›lda Ortado¤u’daki Bizans
topraklar›n›n Araplar taraf›ndan fethedilmesi,
Balkan topraklar›n›n istila edilmesi, nüfusun düflmesine ve vergi taban›n›n azalmas›na neden olmufltur. 9. yüzy›ldan sonra Bizans ekonomisi toplanmaya bafllam›fl, kentte oturanlar›n say›s› artm›fl, verginin kayna¤› olan çiftçileri korumaya
yönelik önlemler al›nm›flt›r. 11. ve 12. yüzy›lda
tar›m alan›ndaki teknik geliflmeler üretimi artt›rm›fl ticareti gelifltirmifltir. 1204 y›l›nda bafllayan
ve 1453’te ‹stanbul’un fethiyle tamamlanan geç
dönem Bizans ekonomisinde temel de¤iflim 13.
yüzy›l boyunca ‹stanbul’un merkezi rolünü kaybetmesidir. Ancak 1261’den sonra ‹stanbul’un Latinlerin elinden al›nmas›yla baflkent tekrar eski
önemini kazanmaya çal›flm›flt›r. Ancak bat›da Venedik ve Ceneviz, do¤uda da Osmanl› ilerleyifli
karfl›s›nda Bizans ekonomisi küçülmüfl ve eski
büyüklü¤üne bir daha ulaflamam›flt›r.
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Bizans Devleti’nin Anadolu ve Anadolu d›fl›nda
üretimi ve ticareti yap›lan ürünlerini tan›mlayabileceksiniz.
‹stanbul ve imparatorlu¤un di¤er eyaletlerinde ticareti yap›lan mallar›n say›s› oldukça fazlad›r. En
önemlileri aras›nda; zeytinya¤›, flarap, tuzlu bal›k, et, sebze, tuz, kereste, balmumu, seramik, ahflap ve keten say›labilir. Bunlara parfümler ve baharatlar gibi lüks maddeler de eklenebilir. Özellikle 12. yüzy›l›n sonlar›na kadar uluslararas› ticaretin merkezi olarak sadece ‹stanbul de¤il, Selanik ve Trabzon gibi flehirler de bulunmaktad›r.
Bizans topraklar›nda tah›l Teselya, Trakya, Makedonya, Bitinya’da yetifltiriliyordu. Zeytin a¤açlar› ise Güney ‹talya, Mora Yar›madas›, Bitinya,
Lydia ve adalar gibi imparatorlu¤un sahil k›s›mlar›nda yetifltiriliyordu. Balkanlar ve Anadolu’nun
ufak bir bölümü ise hayvan yetifltirmekle u¤rafl›yordu ‹mparatorlu¤un di¤er tüm bölgelerinde de
bu¤day, arpa gibi tah›llar, baz› ya¤ çeflitleri, flarap, kuru baklagiller ve havyac›l›k gibi üretimleri yap›lmaktayd›. Bunlar›n yan›nda ikincil üretim
olarak de¤erlendirilen maden, seramik, tekstil ve
lüks objelerin de üretimi yap›lmaktad›r. K›rsal
hayat›n temel araç-gereçleri genellikle köylerde
üretilmifltir.
Bizans Devleti’nde ticaret yapan tacirlerin ve esnaflar›n ba¤l› olduklar› loncalar› ve devletin vergi gelirlerini aç›klayabileceksiniz.
Noterler, gümüflçüler, banker ya da sarraflar, ipek
ticareti ve ipek üretimiyle ilgili befl ayr› lonca,
keten tüccarlar›, parfümcüler, mum imalatç›lar›,
sabuncular, bakkal ve manavlar, saraçlar, kasaplar, domuz sat›c›lar›, bal›k sat›c›lar›, ekmek f›r›nc›lar›, meyhaneci ve perakende flarap tüccarlar›,
eparhos’a baz› denetim görevlerinde yard›mc›
memurlar›n loncas›, s›¤›r pazarlar›n›n müfettiflleri, aralar›nda marangoz, mermer ustas›, çilingir,
duvarc›, boyac› ve benzerlerin bulundu¤u çeflitli
ustalar›n loncalar› vard›.
Bizans Devletinin gelirini oluflturan vergiler dolayl› ve dolays›z vergi olmak üzere ikiye ayr›l›r.
Dolayl› vergiler: ithalat ve ihracattan al›nan %10
oran›ndaki gümrük vergisi, pazar ve liman vergileri, üretim, sat›fl ve tüketim vergileri, devlet izin-
leri için gerekli vergiler ve kay›t ücretleri olarak
s›ralanabilir. Dolays›z vergiler ise dört bafll›k alt›nda ele al›n›r: Arazi vergisi, otlaklardan ve koflum hayvanlar› d›fl›nda kalan hayvanlardan al›nan vergi, bafl vergisi ve kentlerde ticaret izni almak için ödenen vergi. Bizans Devleti ayr›ca üç
ana kaynaktan daha gelir sa¤lamaktayd›. Bu gelirler: Artizanal mülkiyet, tar›msal mülkiyet ve flehirlerdeki mülkiyetti.
N
A M A Ç
4
Bizans Devleti’nin para sistemini örnekleriyle tan›mlayabileceksiniz
Bizans para sisteminde I. Anastasios’un sikke reformu temel al›nmaktad›r. Bizans sikkeleri esas
olarak üç metalden bas›lm›flt›r: alt›n, gümüfl ve
bak›r. Bizans alt›n sikke birimi yaklafl›k 4.40 gr.
a¤›rl›¤›ndaki “solidus”tur. II. Nikiforos’a kadar
solidus’un a¤›rl›¤›nda, kalitesinde ve büyüklü¤ünde herhangi bir de¤ifliklik olmam›flt›r. Ancak
II. Nikiforos solidus’tan daha hafif “tetarteron
(nomisma) olarak adland›r›lan sikkeyi tedavüle
sokmufltur. Nomisma’n›n ayar› ve kalitesi IV. Mihail ile birlikte bozulmaya bafllam›flt›r. 1071’deki
Malazgirt yenilgisinden sonra ve I. Aleksios
(1081-1118) döneminde nomisman›n içindeki alt›n miktar› neredeyse %75 oran›nda azalm›flt›r.
Bu yüzden 1092 y›l›nda I. Aleksios para reformu
yapmak zorunda kalm›flt›r. Yeni düzenlemede
Nomisma’n›n yerine “iperpiron” ad›yla yeni bir
alt›n sikke tedavüle sokulmufltur. Ancak bu kez
alt›n›n ayar› 24 karat yerine 20 1/2 karata düflmüfltür. Latinlerin ‹stanbul’u istilas› s›ras›nda sürgündeki ‹znik imparatorlu¤unda, III. ‹oannis döneminde, iperpiron’un içindeki alt›n ayar› 16-18
karat’a düflürülmüfltür. ‹perpiron, ‹stanbul yeniden ele geçirildikten sonra VIII. Mihail döneminde 15 karat’a, II. Andronikos döneminde de 12
karat’a düflmüfltür. Alt›n iperpiron son kez 11 karat olarak V. ‹oannis döneminde bas›lm›fl ve böylece Bizans alt›n sikkeleri 1350’lerde sona ermifltir. Bizans alt›n sikkeleri ‹stanbul, Selanik, Kartaca (daha sonra Kagliari’ye tafl›nm›flt›r), Kartagena, Ravenna, Roma, Katania, Napoli ve Syrakusa’da bas›lm›flt›r.
225
Bizans gümüfl sikkeleri, alt›n ve bak›r sikkelere
göre daha az bas›lm›flt›r. 6. yüzy›lda seyrek olarak ticari amaç ve tören sikkeleri olarak gümüfl
karfl›m›za ç›kar. I. ‹ustinianos döneminde solidus’un 1/24’ü de¤erinde siliqua ve; solidus’un
1/12 de¤erinde miliarision tedavüldeydi. ‹mparator Heraklios ise 615 y›l›nda gümüfl sikkeyi
yeniden canland›rm›flt›r. Heraklios döneminde
bas›lan gümüfl sikkeler “eksagrama” olarak bilinmektedir ve 8. yüzy›l›n bafllar›nda tedavülden
kald›r›lm›flt›r. 720 y›l›nda III. Leon ve o¤lu V.
Konstantinos tedavüle yeni ve sürekli Miliarision’u sokmufltur.
Anastasios’un 498 y›l›nda gerçeklefltirmifl oldu¤u
para reformu ile tedavüle ç›kar›lan bak›r sikkelerde en büyük birim “follis” idi. ‹savria ve Amorion Hanedan› follislerin ço¤unun ön yüzlerinde
yaz› bulunmamaktad›r. Makedon Hanedanl›¤›’n›n (M.S.867-1056) sekizinci ferdi olan ‹mparator I. ‹oannis Cimiskis döneminde ise “Anonim Follis”ler bas›lmaya bafllam›flt›r. 1092’de I.
Aleksios, Anonim follisleri ortadan kald›rarak
yerine küçük ve çukur olmayan yayvan sikke tedavüle sokmufltur. Alt›n tetartera’y› hat›rlatan bu
sikkeler bak›r tetarteron ya da bak›r tetarteron
ad› ile an›l›r. 13. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru di¤er
bak›r sikkeler gibi tetarteron’da ortadan kalkm›flt›r. II. Andronikos ve III. Andronikos dönemlerinde “Assaria” ad› ile bilinen hafif bak›r sikke
tedavüle girmifltir. 1367 y›l›nda imparator V. ‹oannis’in döneminde de “tornese” “follaro” tedavüle bas›lm›flt›r.
226
Bizans Tarihi
1. Bizans ‹mparatorlu¤unda ticari faaliyetlerden do¤an
gümrük vergilerini toplayan memurlar›n ad› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Komerkiaros
b. Eparhos
c. Sübvansiyon
d. Tema
e. Nomisma
2. Bizans ‹mparatorlu¤unun en önemli vergi kayna¤›
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ticaret
b. Tar›msal Alanlar
c. Hayvanc›l›k
d. Zanaat
e. Deniz Ticareti
3. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans sosyal yaflam› ve
ekonomik sisteminin 6. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ciddi
bir gerileme yaflamas›n›n nedenleri aras›nda yer almaz?
a. Veba salg›n›
b. Suçiçe¤i salg›n›
c. Depremler
d. Uzun süren savafllar
e. Seri üretimin artmas›
4. 1092 y›l›nda ‹mparator I. Aleksios Komninos’un sikke
reformu yapmas›n›n nedeni afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sübvansiyonlara engel olmak için
b. Ekonomik tedbir için
c. Nomisman›n ayar› ve kalitesi bozuldu¤u için
d. Üretimi artt›rmak için
e. Kiflisel harcamalar› için
5. Bizans ‹mparatorlu¤unun merkezindeki alan d›fl›nda vergi taban›n›n izini kaybetti¤i dönem afla¤›dakilerden hangisidir?
a. 6. yüzy›l
b. 11. yüzy›l
c. 4. ve 5. yüzy›llar
d. 7. yüzy›l
e. 10. yüzy›l
6. Afla¤›dakilerden hangisi 9. ve 10. yüzy›llarda ticareti canland›ran unsurlardan biri de¤ildir?
a. fiehirlerin geliflmesi
b. ‹mparatorlu¤un sikke da¤›t›m›
c. Nüfus arflt›
d. Üretimdeki art›fl
e. Kentlerde oturanlar›n say›s›n›n artmas›
7. Afla¤›dakilerden hangisi 11. ve 12. yüzy›llarda üretimin artmas›nda rol oynayan teknik yeniliklerden biri
de¤ildir?
a. Antik ça¤lardan beri bilinen bahar bu¤day› yerine 11. ve 12. yüzy›lda tar›mda, yulaf ve çavdar
gibi yeni ekinlerin gelifltirilmesi
b. 10. yüzy›ldan beri var olan su de¤irmenlerinin
etkin kullan›m›
c. Daha önce ifllenmemifl alanlar›n genifllemesi
d. Genel olarak hem çiftçilerin hem de toprak sahiplerinin toprak geliflimine kat›lmas›
e. Demir saban›n keflfi
8. 13. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Bizans’›n ticaretinde
bask›n olan flehirler afla¤›dakilerden hangileridir?
a. Priene ve Katania
b. Afrodisias ve Efes
c. Venedik ve Cenova
d. Girit ve Teselya
e. Selanik ve Korintos
9. ‹mparatorlu¤un en önemli ticari metalar› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tah›l ve ipek
b. Fildifli ve keten
c. Balmumu ve tuz
d. Seramik ve cam
e. Maden ve mine
10. Afla¤›dakilerden hangisi dolayl› vergi de¤ildir?
a. ‹thalat ve ihracattan al›nan %10 oran›ndaki gümrük vergisi
b. Arazi vergisi
c. Pazar ve liman vergileri
d. Üretim, sat›fl ve tüketim vergileri
e. Devlet izinleri için gerekli vergiler ve kay›t
ücretleri
227
1. a
S›ra Sizde 1
Bizans Devleti toplad›¤› vergileri ordu yetkililerinin maafllar› olarak da¤›t›yordu. Ayr›ca kamu iflleri, binalar veya sanat eserleri olarak tekrar devreye sokuyordu.
2. b
3. e
4. c
5. d
6. b
7. e
8. c
9. a
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Girifl” bölümünü yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Girifl” bölümünü ve “Orta
Dönem Bizans Ekonomisi” bölümünü yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “6. Yüzy›l Bizans Ekonomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Para Sistemi” bölümünü
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “7 - 9. Yüzy›l Bizans Ekonomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “9. ve 10. Yüzy›l Bizans Ekonomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “11. ve 12. Yüzy›l Bizans
Ekonomisi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Geç Dönem Bizans Ekonomisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ticaret” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Vergiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
6. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda veba ve veban›n nüfus üzerindeki etkileri,
Slav, Avar, Pers ve Arap sald›r›lar›na karfl› koyma imkân›n› azaltan askeri kriz sonras›, imparatorlu¤un baz›
zengin alanlar› kaybedilmifl olmas›,
7. yüzy›ldaki Müslüman fetihlerinin kargaflal› döneminde, arazi kay›plar› ve düflman sald›r›lar›n›n çok say›da
mülteci yaratmas›,
‹nsanlar›n daha güvenli bölgelere kaçmas› ile devletin
vergi taban›n›n izini kaybetmesi, üretimin azalmas›,
S›ra Sizde 3
11. yüzy›lda ekonomiyi olumsuz olarak etkileyen en
önemli faktör X. Konstantinos Dukas’›n maliye idaresine, memuriyetleri para ile satmak yöntemini getirmifl
olmas›d›r. Hâkim tabaka olmalar› s›fat›yla da talepleri
artan memurlar devletin masraflar›n› büyütmüfltür. Paran›n de¤erinin düflürülmesi ve kaynaklar›n ordu yerine ‹stanbul için kullan›lmas› gibi uygulamalar› kapsayan mali politikalarda önemli faktörler aras›ndad›r.
S›ra Sizde 4
Bat› Avrupa kökenli seri üretim ile imal edilen ürünlerin daha düflük maliyetleri nedeniyle Bizans imalat giriflimleri küçülmüfltür. Bu durum beraberinde Bizans zanaat üretiminde düflüfle neden olmufltur.
S›ra Sizde 5
“‹malat ve zanaatç› ifli” olarak de¤erlendirilen maden,
seramik, tekstil ve lüks objeler (cam, fildifli, ipek, alt›n
ve gümüfl eserler) ikincil üretim olarak tan›mlanmaktad›r.
S›ra Sizde 6
Anadolu’da önemli maden yataklar› aras›nda ‹spir ve
Artvin’de alt›n, Bayburt, Gümüflhane, Torul ve Uluk›flla’da gümüfl, Kastamonu, Samsun, Murgul, Toros da¤lar› ve Sinop civarlar›nda bak›r madenleri say›labilir.
228
Bizans Tarihi
Acara, M. (2005). “Ankara Anadolu Medeniyetleri
Müzesi’ndeki Bizans Maden Eserleri: A¤›rl›klar ve
Haçlar”, 22. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s›, C.2, s.
51-58, Ankara.
Angold, M. (1997). A Political History the Byzantine
Empire 1025-1204, London and New York:
Longman.
Bask›c› M. M. (2009). Bizans Döneminde Anadolu
‹ktisadi ve Sosyal Yap› (900-1261), Ankara, Phoenix.
Cutler, S. (2001). “Gifts and Gift Exchange as Aspects of
the Byzantine, Arab, and Related Economies”,
Dumbarton Papers 55.
Day, G. W. (1977). “Manuel and Genoese: A Reappraisal
of Byzantine Commercial Policy in the Late Twelfth
Century”, The Journal of Economic History, 37, s.
289-301.
Demirel Gökalp, Z. (2009). “Battalgazi Definesi: VI.
Mikhael Dukas’›n Histamenonlar›”, Hacettepe
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 26, s.81-96.
Demirel Gökalp, Z. (2009). Yalvaç Müzesi Bizans
Sikkeleri, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanl›¤›.
Demirkent,
I.
(1992).
Mikhael
Psellos’un
Khronographia’s›, Ankara, Türk Tarih Kurumu
Bas›mevi.
Demirkent, I. (2005). “12. Yüzy›la Kadar Bizans’da
Loncalar”, Bizans Tarihi Yaz›lar›, s. 159-173.
Grierson, P. (1954). “The Debasement of the Bezant in
the Eleventh Century” Byzantinische Zeitschrift, 47,
s. 379-94.
Grierson, P. (1961). “Notes on the Fineness of the
Byzantine Solidu”, Byzantinische Zeitschrift, 54, 9197.
Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage, Washington,
D.C.: Dumbarton Oaks Reseacrch Library and
Collection.
Harris, J. (2003). Byzantium and the Crusades,
Hambledon, London.
Hendy, M. F. (1970). “Byzantium, 1081-1204: An
Economic Reappraisal”, Transactions of the Royal
Historical Society, 20, s. 31-52.
Hendy, M. F. (1985). Studies in the Byzantine Monetary
Economy c.300-1450, Cambridge, Cambridge
University Press.
Hendy, M. F. (1999). “Alexius I to Alexius V”, Catalogue
of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks
Collection and in the Whittemore Collection, V. 5/1
(Edt. A. R. Bellinger ve P. Grierson), Washington,
D. C.
Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaça¤ ‹mparatorlu¤unun fiafl›rt›c› Yaflam›, ‹stanbul, ‹letiflim.
Jakoby, D. (2006). “The Economy of Late Byzantium Some Considerations”, Proceedings of the 21st
International Congress of Byzantine Studies (Edt. E.
Jeffreys ve F. K. Haarer), Ashgate Publishing.
Köro¤lu, G. (2004). Anadolu Uygarl›klar›nda Tak›,
‹stanbul, Türk Eskiça¤ Bilimleri Enstitüsü Yay›nlar›.
Laiou, (2002). “The Byzantine Economy: An Overview”,
The Economic History of Byzantium: From the
Seventh through the Fifteenth Century 3 (Edt.
Angeliki E. Laiou), Washington, D.C., Dumbarton
Oaks Research Library and Collection, s. 1145-1164.
Laiou, (2002a).” Exchange and Trade, Seventh-Twelfth
Centuries”, The Economic History of Byzantium:
From the Seventh through the Fifteenth Century 2
(Edt. Angeliki E. Laiou), Washington, D.C.,
Dumbarton Oaks Research Library and Collection,
s. 697-770.
Laiou, A. E. (2002b).” Writing the Economic History of
Byzantium”, The Economic History of Byzantium:
s. 3-8.
Laiou A. E. ve C. Morrisson (2007). The Byzatine
Economy, Cambridge, Cambridge University Pres.
Lefort, J. (2002). “The Rural Economy, Seventh-Twelfth
Centuries”, The Economic History of Byzantium:
s. 231-310.
Lopez, R. S. (1951). “The Dolar of the Middle Ages”,
The Journal of Economic History, Vol.1, No.3, s. 209234.
Magdalino, P. (2002). “Medieval Constantinople: Built
Environment and Urban Development”, The
Economic History of Byzantium: From the Seventh
through the Fifteenth Century 2 (Edt. Angeliki E.
Laiou), Washington, D.C., Dumbarton Oaks
Research Library and Collection, s. 529-537.
Mango, C. (2008). Bizans Yeni Roma ‹mparatorlu¤u
(G. Ç. Güven, çev.), ‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›.
Morrisson, C. (2002). “Byzantine Money: Its Production
and Circulation”, The Economic History of
Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth
Century 2 (Edt. Angeliki E. Laiou), Washington,
D.C., Dumbarton Oaks Research Library and
Collection, s.909-966.
Morrisson, C. ve J. P. Sodini (2002) “The Sixth-Century
Economy”, The Economic History of Byzantium:
s. 171-220.
Necipo¤lu, N. (1994). “Loncalar”, Dünden Bugüne
‹stanbul Ansiklopedisi, C.5, s.224-226.
Norwich, J. J. (1995). Byzantium: The Decline and Fall,
Londra, Penguin.
Norwich, J. J. (1999). A Short History of Byzantium,
New York, Vintage Boks.
Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi (Çev. F.
Ifl›ltan), Ankara, Türk Tarih Kurumu Bas›mevi.
Rautman, M. (2006). Daily Life in the Byzantine Empire,
London, Greenwood Press.
Sarris, P. (2006). Economy and Society in the Age of
Justinian, Cambridge, Cambridge University Pres.
Selvi, C. (2005). “Bizans ‹mparatorlu¤u Ekonomi Tarihi
‹çinde Lüks Obje Endüstrisinin Yeri”, Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Eskiflehir (Dan›flman: Prof. Dr. B.
Yelda Olcay Uçkan).
Tek, A. T ve Demirel Gökalp, Z. (2010). “12. Yüzy›l
Bizans Dünyas›nda Para”, 1. Uluslararas› Sevgi
Gönül Bizans Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildiriler,
‹stanbul, s.178-186.
Tekin, O. (1998). Eski Ça¤da Para-Antik Numismati¤e
Girifl, ‹stanbul, Eskiça¤ Bilimleri Enstitüsü Yay›nlar›.
Tekin, O. (1999). Yap› Kredi Koleksiyonu Bizans
Sikkeleri, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
Treadgold, W. (1997). A History of the Byzantine State
and Society, California, Stanford University Pres.
Vryonis, S. J. (1962). “The Question of the Byzantine
Mines”, Speculum, 37, s. 3-17.
229
10
B‹ZANS TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bizans Sanat›n› içerik ve kavramsal olarak tan›mlayabilecek;
Bizans Mimarisi’nin özelliklerini dönemlerine göre tart›flabilecek;
Bizans An›tsal Resim Sanat›n› dönemlere ay›rarak aç›klayabilecek;
Bizans El Sanat› örneklerini tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Bizans Sanat›
An›tsal Resim Sanat›
Bizans El Sanatlar›
Bizans Mimarisi
Bizans Kentleri
Manast›r
Kilise
Martirium
Hipoje
Katakomp
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Vaftizahane
fiapel
Duvar Resmi
Fresko
Mozaik
Seramik
Cam
Fildifli
Maden
Sikke
‹çindekiler
Bizans Tarihi
Bizans Sanat›
• B‹ZANS SANATI
Bizans Sanat›
B‹ZANS SANATI
Bizans ‹mparatorlu¤u kuruldu¤u kabul edilen 330 y›l›ndan ‹stanbul’un Osmanl›
Devleti taraf›ndan fethedildi¤i 1453 senesine kadar hüküm sürmüfltür. Söz konusu tarihsel süreç içerisinde imparatorluk s›n›rlar› dâhilinde üretilen sanat, mimarl›k, edebiyat ürünleri ve de¤iflen inanç sistemine ba¤l› olarak yeniden flekillenen
sosyo-külürel yap› ile iliflkili tüm unsurlar “Bizans Kenti”, “Bizans Sanat›”, “Bizans
Mimarisi” ve “Bizans Edebiyat›” gibi “Bizans” üst kimli¤i alt›nda tan›mlanarak incelenmektedir.
Bizans Sanat› ve Mimarl›¤› bafll›ca üç dönem içerisinde ele al›narak de¤erlendirilir. Buna göre ‹stanbul’un 330 y›l›nda baflkent olarak belirlenmesinden Geç
Antik Ça¤’›n sonu olarak kabul edilen ‹ustinianos döneminin de içerisinde oldu¤u 650 y›l›na kadar olan süreç Erken Bizans Dönemi olarak adland›r›l›r. 650 y›l›ndan 850 y›l›na kadar olan tarihsel aral›k, Arap ak›nlar› ve ‹konoklazma (‹konak›r›c›l›k) sürecinin yafland›¤› ve Geçifl Dönemi ya da Karanl›k dönem olarak ta adland›r›lan bir ara dönemdir. 842 y›l›nda ‹konoklast ak›m’›n sona ermesinden ‹stanbul’un Latinler taraf›ndan iflgal edildi¤i 1204 y›l›na kadar olan süreç “Orta Bizans Dönemi” ve 1261 y›l›nda Latin istilas›n›n sona ermesi ve ‹stanbul’un yeniden
al›nmas› ile bafllayan ve 1453 y›l›nda ‹stanbul’un Osmanl› Devleti taraf›ndan fethedilmesi ile son bulan tarihsel süreç “Geç Bizans Dönemi” olarak tan›mlan›r. Ayr›ca 1204 ile 1261 y›llar› aras›nda ‹stanbul’un Latinler taraf›ndan iflgal edildi¤i Orta Bizans dönemi ile Geç Bizans dönemi aras›ndaki süre ikinci bir ara dönem olarak tan›mlanabilir.
Sanat› oluflturan biçim ve içerik, toplumun yap›s› ile do¤rudan iliflkilidir. Sanat
eserinin amac›, konusu, malzeme ve tekni¤i tarihsel ve co¤rafi olarak içinde üretildi¤i uygarl›¤›n ve dolay›s› ile toplumun ekonomik, sosyo-kültürel yap›s› ve sahip
olunan teknik düzeye ba¤l› olarak flekillenir. Yap›t›n biçimi bütün bu koflullar›n bileflkesi do¤rultusunda meydana gelir (Kuban 2005, 15). Bizans sanat› ‹mparatorlu¤un hâkim oldu¤u genifl co¤rafi alandaki yerleflimlerinde üretilen eserlerin bütününü tan›mlayan kapsaml› bir olgudur. Bizans Sanat› öncelikle dini ve sosyo-kültürel yap›, sonras›nda siyasal ve ekonomik koflullar›n belirleyicili¤inde dönüflüm,
de¤iflim ve oluflum evreleri yans›t›r. Bu dönemler içerisinde Bizans sanat eserleri
farkl› konu, teknik ve üsluplarda fresko, mozaik duvar resimleri, el yazmalar›,
maden, fildifli, seramik, cam, tekstil ve sikke gibi eserlerde yans›malar›n› bulur.
‹konaklast/‹konaklazma
(‹konak›r›c›l›k): Yunancadaki
eikon (ikona ya da imge) ve
klao (k›rmak ya da y›kmak)
sözcüklerinden gelir ve
sözcük anlam›yla imgelerin
kas›tl› olarak yok edilmesi
anlam›ndad›r. Bizans
Sanat›nda 726 ila 842 y›llar›
aras›nda hâkim olan tasvir
k›r›c› süreç ikonoklast ak›m
olarak tan›mlan›r
Fresko: Yafl s›va üzerine
suda çözülmüfl boya
pigmentleri kullan›larak
yap›lan duvar resmi
Mozaik: tafl, mermer, piflmifl
toprak, cam ve de¤erli
tafllar›n küçük geometrik
parçac›klar halinde harç
üzerine dizilerek yap›lan
dekorasyondur
232
Bizans Tarihi
Sanat Eserlerinin Üretim ve Uygulama Alan› Olarak
Bizans Kentleri
Kastron: Savunma amac› ile
oluflturulan kaleye verilen
isimdir. 7. yüzy›ldan sonra
“Kasaba” ya da “kent”
anlam›nda da kullan›lm›flt›r
Tema: 7. yüzy›l›n
ortalar›ndan itibaren
askerlerin yerlefltirildi¤i ve
devflirildi¤i bir bölge, bir
idari birim
Pagan: Eski Yunan ve
Roma’da çoktanr›l› inaç
sistemine verilen ad
Martirum: ‹sa’n›n yaflam› ile
iliflkili bir olay›n geçti¤i bir
yerde ya da bir din flehidinin
(Martyr) mezar› üzerine infla
edilen genellikle merkezi
plan özelli¤i tafl›yan Erken
H›ristiyan yap›s›
Manast›r: Dünya ile iliflkisini
kesmifl H›ristiyan din adamlar›n›n yaflamas› için genellikle k›rsal alanda yap›lm›fl
yap› ya da yap› toplulu¤udur.
Bizans Sanat› ve Mimarl›¤› imparatorlu¤un tüm co¤rafyas›na da¤›lm›fl olan kentlerde gerçeklefltirilmifltir. Bizans döneminde yerleflimler; baflkent ‹stanbul ve Efes gibi metropol niteli¤inde büyük kentler, küçük ölçekli kentler, savunma amaçl› kastronlar ve köylerden oluflan yönetsel birimlerden oluflur. Kentsel nitelikteki bir Bizans yerleflimini, köy ya da kale nitelikli di¤er yerleflimlerden ay›rt eden özelli¤i,
kentlerin “çok ifllevsel” yap›s›d›r. Bir yerleflimin çok ifllevli bir yap›ya sahip olmas›
komflu ya da uzak bölgelerden de ilgi çeken bir ticaret merkezi olmas› ve bulundu¤u bölgenin idari, dini, askeri ve ekonomik merkezi konumunda bulunmas› ile
mümkündür. Ayn› zamanda kentlerde bir köyde oldu¤undan daha farkl› sosyal s›n›flar›n bulunmas›, bu çok ifllevsel yap›y› oluflturan özellikler aras›ndad›r (Brandes
1999: 26).
H›ristiyanl›¤›n resmi din olarak kabul edilmesi ve Roma’n›n ikiye ayr›lmas› sonras›nda Bizans kentlerini yeni kurulmufl ya da tümden de¤iflmifl yerleflimler olarak
düflünmemek gerekir. Özellikle Erken Bizans döneminde kentler büyük ölçüde
kökleri Antik döneme uzanan yerleflimlerdir. Bu dönemde Bizans imparatorlar› taraf›ndan kurulmufl kentlerin say›s› oldukça azd›r; üstelik bunlar›n hiçbiri çok önemli bir merkeze dönüflecek kadar geliflmemifltir (Mango 2008, 69). 6. yüzy›lda kurulan S›rbistan’da Nifl yak›nlar›ndaki Jusitiniana Prima ve Suriye’deki Zenobia kentleri antik geçmifli olmayan yerleflimlerdir.
7-8. yüzy›llarda Bizans ‹mparatorlu¤u içerisinde sadece dört ya da befl yerleflim
kent ad› ile tan›mlanabilecek niteliktedir. Bu kentler baflkent ‹stanbul, Selanik,
Efes, ‹znik ve Trabzon’dur. Söz konusu kentlerin tümünün deniz kenar›nda veya
yak›n›nda olmas› kesinlikle bir rastlant› de¤ildir. fiehirlerin baflkent ‹stanbul ile
ba¤lant›lar›, kentsel oluflumlarla ilgili belirli standartlar› kazanmalar› ve devam ettirmelerinde kuflkusuz etkili olmufltur (Brandes 1999: 26).
7. yüzy›l sonras›nda Anadolu’da daha çok savunmaya yönelik ve kale kent niteli¤inde yerleflimlerin bulundu¤u bilinmektedir (Haldon 1999: 1-23). Kastron olarak adland›r›lan ve 7. 8. yüzy›llarda oluflmaya bafllayan kale kentlerin, daha sonraki dönemlerde kullan›lmaya devam edildi¤i, birçok yeni kale kentin oluflturuldu¤u; mevcut yerleflimlerin de savunmaya yönelik olarak surlarla çevrelendi¤i görülmektedir. Araflt›rmac›lar taraf›ndan kale kent olarak adland›r›lan “Kastron”, Antik
Dönem “polis”i ile karfl›laflt›r›lm›fl ve Orta Bizans döneminin askeri flehirleri olarak
tan›mlanm›flt›r (Iv›son 2000: 2-3; Haldon 1999: 10-16). Bu kentlerden en önemlilerinden biri, Bizans’›n Anadolu’daki önemli askeri kentlerinden biri olan ve Opsikion Temas›’n›n merkezi durumundaki Amorium kentidir. Amorium ile birlikte Anadolu’da bulunan birçok Bizans yerleflimi Arap ve Pers sald›r›lar›nda zarar görmüfl,
11 ve 12. yüzy›llarda Selçuklu hâkimiyetine girmifltir. 13. ve 14. yüzy›llarda ise
Türkmen Beylikleri taraf›ndan Bizans ‹mparatorlu¤u’nun ‹stanbul ve Bitinya’da
bulunan kentleri d›fl›nda bulunan tüm yerleflimleri ele geçirilmifltir (Nicol 1999:136,
153, 155).
Bizans Mimarisi
H›ristiyanl›¤›n kabulü ile birlikte Geç Roma dünyas›nda din, kültür ve yönetim
alanlar›nda derin bir de¤iflim süreci bafllam›flt›r. Bu de¤iflim öncelikle kentlerin h›ristiyanlaflmas› ile gerçekleflmifltir. H›ristiyanl›k yeni idealler ile birlikte yeni toplumsal ve ahlaki de¤erleri beraberinde getirmifltir (Sarandi 2008, 317). Bu de¤ifli-
10. Ünite - Bizans Sanat›
233
min kentin fiziksel yap›s›ndaki yans›mas› öncelikli olarak dini yap›larda karfl›m›za
ç›kar. Erken Bizans döneminde H›ristiyanl›¤a ba¤l› olarak geliflen dini mimarinin
yan› s›ra kamusal ve toplumsal yap›n›n gere¤i olarak ihtiyaç duyulan mimari düzenlenemeler-uygulamalar gerçeklefltirilmifltir. Fakat burada önemle vurgulanmas›
gereken nokta, her ne kadar H›ristiyanl›k ile birlikte sosyo-kültürel yap›da bir tak›m de¤iflimler olsa da birey ve dolay›s› ile toplum Romal›’d›r. Yüzy›lard›r devam
eden gelenek ve kültürün birden de¤iflmesi mümkün de¤ildir. Bu nedenle dini mimaride görülen de¤iflim ve yeniden oluflum süreçleri di¤er yap› türlerinde nispeten daha yavafl gerçekleflmifltir. Öncelikle Roma’n›n pagan tap›naklar› terkedilmifl,
birço¤u y›k›lm›fl, tafllar› yeni yap›lar›n inflaas›nda kullan›lm›flt›r. Ayr›ca baz› tap›naklar kiliseye dönüflürülerek yeniden kullan›lm›flt›r. 6. yüzy›la gelindi¤inde kentsel mekan art›k derinden h›ristiyanlaflm›flt›r. Kentlerde kilise, martirum ve manast›rlar baflta olmak üzere H›ristiyanl›¤a ba¤l› olarak geliflen dini yap› tipleri infla edilmifltir. (Sarandi 2008, 318). Ayr›ca piskopos ve manast›rlar taraf›ndan fakir
ve hastalar için düflkünler yurdu, aflevi ve hastaneler yap›lm›flt›r. Söz konusu dini
yap›lanmaya ba¤l› olarak flekillenen mimarinin d›fl›nda, kamusal ve sosyal ifllevli
yap›lar Bizans mimarisinin bütününün tan›mlanmas›nda önemlidir.
Bazilika: ‹çi, iki s›ra sütunla,
ortadaki daha genifl ve
yüksek olmak üzere üç
sah›na bölünmüfl,
dikdörtgen planl› yap›
biçimidir. Roma döneminde
mahkeme salonu olarak
kullan›lan bazilikalar, Erken
H›ristiyan ve Ortaça¤
mimarisinde yayg›n
uygulanan bazilikal planl›
kiliselere örnek olmufllard›r
Erken Bizans Dönemi Dini Yap›lar›
Erken Bizans döneminde her ne kadar inanç sistemi, sosyo - kültürel yap› ve siyasal de¤iflmeler h›zla gerçekleflse de söz konusu de¤iflimlerin mimari ve sanata yans›mas› ve özgün bir kimli¤e ulaflmas› zaman alm›flt›r. Bizans’›n erken dönemlerinde imparatorluk dönemi Roma mimarisinin ayr› ayr› formlar› bir araya getirilerek
yeni bir anlay›flta kullan›lm›flt›r (Koch 2007). Çok tanr›l› inanç sisteminden tek tanr›l› H›ristiyanl›¤a geçifl sonras›nda mimarideki en belirgin de¤iflim, do¤al olarak dini yap›larda gerçekleflmifltir. Yeni ibadet yap›lar› olan “kiliseler” antik dönemin dini yap›s›-simgesi olan tap›naklardan de¤il özetle “toplant› yap›s›” olarak tan›mlanan bazilikalardan esinlenerek infla edilmifltir (Kuban 2005). Dördüncü yüzy›ldan
alt›nc› yüzy›l›n sonuna kadar bazilika, tüm Bizans co¤rafyas›nda cemaat, piskoposluk hatta manast›r kiliselerinin ana plan flemas›n› oluflturmufltur (Mango 2006, 50).
Ayn› zamanda “bazilika” erken h›ristiyanl›k ve Bizans dönemlerinde “kilise” anlam›nda kullan›lm›flt›r. Bu yeni yap› tipi H›ristiyan ayinlerinin gerçekleflmesi için gerekli bir tak›m mekansal düzenlemelere ba¤l› olarak flekillenmifltir. Ana flemas› itibari ile Bazilika iki sütun dizisiyle üç bölüme (orta nef ve yan nefler) ayr›lm›fl büyük bir salon (naos), bu salonun do¤u ucunda yar›m daire formlu bir büyük ç›k›nt› (apsis) ve naosun bat›s›nda, girifl taraf›nda avludan (atrium) oluflan bir düzenlemeye sahiptir. Atrium’dan kiliseye giriflte naosa aç›lan bir hol (narteks) yer
al›r. Apsisin iki yan›nda dini ayinlerde kullan›lan pastoforium odalar› bulunur.
Ayr›ca kiliselerde bema, ambon, solea, templon, altar, kiborum, sintranon,
katedra ve kripta ad› verilen litürijik ifllevli kurulufllar ve mekânlara sahiptir.
Nef: Kiliselerde sütun ya da
paye gibi destek dizileriyle
ayr›lm›fl bölümlere denir.
Yap›n›n büyüklü¤üne göre
farkl›laflan nef say›lar› 1, 3,
5 hatta 7 olabilmektedir.
Neflerden ortadaki yani
apsis ekseninde bulunan
orta nef, her iki yandakiler
ise yan neftir
Naos: Kiliselerde halk›n
ibadet etti¤i, orta ve yan
neflerden meydana gelen
mekând›r
Apsis: kilisenin do¤usunda
bulunan ve ibadetin yönünü
gösteren bölümdür.
Genellikle içten ve d›fltan
yar›m yuvarlak ya da içten
yar›m yuvarlak d›fltan çok
cepheli ya da hem içten hem
d›fltan çok cepheli
olabilmektedir
Atrium: Kiliselerin bat›s›nda
bulunan avluya denir
Narteks: Kilisenin bat›s›nda
yer alan ve naosa aç›lan
girifl mekân›d›r
Pastoforium Odas›: Apsisin
kuzey ve güneyindeki kapal›
mekânlara denir. Bu
mekânlar kiliselerde
yap›lacak dini törene haz›rl›k
yeri ve ayn› zamanda din
görevlilerinin eflyalar›n›
koyduklar› yerlerdir. Apsisin
kuzeyindeki odaya “protesis”
ve güneyindeki odaya ise
“diokonikon” denir
Bema: Sadece din
adamlar›n›n girebildi¤i,
naostan levhalar arac›l›¤›
ayr›lm›fl, naos seviyesinden
biraz daha yüksek döflemesi
olan altar odas›
Ambon: Kilisede ‹ncil
okumak için kullan›lan
birkaç basamakla
yükseltilmifl özel kürsü
Solea: Kiliselerde bemay›
ambona ba¤layan zeminden
yükseltilmifl yol
234
Bizans Tarihi
Resim 10.1
Bazilikal Planl›
Kilise Örne¤i
Templon: kiliselerde kutsal
mekân olan bema ile halka
aç›k ibadet mekân› olan
naosu ay›ran bölüme denir.
Altar: H›ristiyanl›k öncesi
çeflitli dinlerde hayvanlar›n
üzerinde kurban edildi¤i tafl
masa. Kiliselerde ise
üzerinde ‹sa’n›n bedenini
simgeleyen ekme¤in ve yine
‹sa’n›n kan›n› simgeleyen
flarab›n bulundu¤u,
genellikle tafltan ya da
madenden yap›lm›fl dört ya
da daha çok destekle
tafl›nan bir üst tabladan
oluflan masa.
Resim 10.2
Ayasofya Genel
Görünüm
Kaynak: R.
Cormack,M.
Vassilaki,
Byzantium (3301543), London,
2009, s. 37
Erken Dönem Bizans Bazilikalar› örtü
sistemi ve mimari özelliklerine göre “Ahflap Örtülü (Hellenistik) Bazilika”, “Tonoz Örtülü Bazilika”, “Kubbeli Bazilika”
ve “Transeptli Bazilika” olmak üzere
dört tip alt›nda incelenir.
Tarihlenenebilen ilk bazilika, Konstantinos’un Roma piskoposu için 313 y›l›nda Roma’da yapt›rd›¤› Salvator Kilisesi
(S. Giovanni in Laterano)’dir (Koch 2007,
41). Yap› transeptli plan tipi ile orta bizans döneminde yayg›n uygulanan plan
tipi olan haç planl› kiliselerin kökenini
temsil eder. I. Konstantinos taraf›ndan
328-335 y›llar›nda infla ettirilen Kudüs
Kutsal Mezar Kilisesi ve ‹stanbul Studios
Manast›r› Kilisesi (‹mrahor Cami) Helenistik Bazilika’lar›n önemli örnekleri aras›nda tan›mlanabilir. Tonoz örtülü bazilikalar›n en tipik örneklerinden birisi ise
Binbirkilise 1. No’lu Bazilika’d›r. Bu plan
tipindeki yap›lar yayg›n olarak Orta Anadolu’da Karaman ve Karada¤ (Binbir Kilise)
çevresinde infla edilmifltir. 6. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren orta nefin kubbe ile örtülmesi bazilikalar›n plan›n› etkilemifltir. Kiliselerin kubbe ile örtülmesi, uzunlamas›na geliflen bazilikal flemadan merkezi planl› bir flemaya dönüflümü ifade eden
“kubbeli bazilika” plan tipini ortaya ç›karm›flt›r. Kubbeli bazilika plan tipinin bilinen en erken tarihli uygulamas› ‹stanbul’daki Aziz Poliefktos Kilisesi’dir. Ayr›ca
Alahan Do¤u Bazilikas›, Demre Aziz Nikolaos Kilisesi ve Aya ‹rini Kilisesi kubbeli
bazilika plan tipinin önemli örnekleridir. ‹stanbul’daki Aya Sofya Kilisesi ise kubbeli bazilika plan flemas›n›n mimari aç›dan ulaflt›¤› son nokta olarak tan›mlan›r
(Kuban 2005, 60). Yap› dönemin yayg›n unsurlar›n›n bir bileflimi olmas›na karfl›n,
söz konusu mimari tasar›m›n yak›n bir öncüsü yoktur (Mango 2006, 93).
235
Erken Bizans döneminde yayg›n olarak vaftizhane ve martirumlarda tercih
edilen bir di¤er plan tipi merkezi planl› tiptir. Roma’da Pantheon Tap›na¤› ile kubbenin dairesel bir alan› örtü¤ü, bir merkeze göre simetrik mekân kurgusu 2. yüzy›lda etkili bir mimari düzeye eriflildi¤inin göstergesidir. Roma döneminde tap›nak
ve mezar yap›s› olarak birçok uygulamas› olan merkezi planl› mimari düzenleme,
Bizans döneminde vaftizhane ve martiryumlara örnek olmufltur. Milano’da San Lorenzo, Kudüs’te Anastasis Rotondas›, Pamukkale’de Aziz Filip Martirumu merkezi planl› yap›lar›n önemli örnekleri aras›nda gösterilir. ‹stanbul’daki Sergios Bakhos Kilisesi ve ‹talya’da Revenna’daki San Vitale Kilisesi merkezi plan tipi gelifliminin son aflamas›n› temsil ederler (Kuban 2005).
Kiborion: Altar›n önemini
vurgulamak için onun
üzerini kaplayacak biçimde
yap›lm›fl dört sütuna at›lan
kemerlere oturan kubbeyle
oluflturulmufl bölüm.
Sintranon: Apsis yar›m
yuvarl›¤› içinde kademeli
basamaklarla oluflturulan
din görevlilerinin oturmalar›
için ayr›lm›fl bölüme denir.
Resim 10.3
Ayasofya 3d Model
Kaynak:
http://www.arkeo3d
.com/byzantium12
00/ayasofya.html
Geçifl Dönemi (Karanl›k Dönem) Dini Yap›lar›
Bizans Sanat›nda 726 y›l›ndan 842 y›l›na kadar olan tarihsel süreçte “‹konoklast
Dönem” ad› verilen dini konulu resimlerin yok edilmesini öngören bir süreç yaflanm›flt›r. Bu dönemde ikonalar›n yak›ld›¤›, yap›lardaki duvar resimleri ve mozaikler kaz›nd›¤› ya da kapat›ld›¤›, el yazmalar›n›n yok edildi¤i bilinmektedir (Mango 2008, 286). ‹konoklast dönem Bizans sanat› ve mimarisine dair bilinenler oldukça s›n›rl›d›r (Kuban 2005, 69; Osterhout 2008, 358).
Bu dönemin kilise mimarisi ‹ustinianos dönemindeki büyük geliflimin basitlefltirilmifl bir takipçili¤i olarak yorumlan›r (Osterhout 2008, 358). Bu dönemde infla
edilmifl yap›lara örnek olarak Selanik Ayasofya Kilisesi, ‹stanbul Atik Mustafa Pafla
Cami, Bursa Mudanya Zeytinba¤› Tirilye Fatih Cami gösterilebilir.
‹konoklast dönemde çok fazla yap› infla edilmemesine karfl›n kiliselerde dönemin sanatsal anlay›fl›n› yans›tan uygulamalar yo¤undur. Bu dönemde yap›larda kaz›nan ya da üzeri kapat›lan süslemelerin yerine haç motifleri, bitkisel motifler ve
hayvan figürleri resmedilmifltir (Mango 2008, 287).
Orta Dönem Bizans Dini Yap›lar›
‹konoklazm’aya karfl› kilisenin zaferi ile bafllayan orta Bizans dönemi, 842 y›l›ndan
‹stanbul’un Latinler taraf›ndan iflgal edildi¤i 1204 y›l›na kadar devam etmifltir (Eyice 1982, 569). Bu dönem önce Makedon sülalesinin (867-1057), sonras›nda Komninoslar’›n (1081-1185) hüküm sürdü¤ü; tüm nitelikleriyle Bizans kültürünü yans›tan klasik Bizans ortaça¤›’d›r (Kuban 2005, 70).
Katedra: Sintranonun
ortas›nda ahflap, tafl ya da
fildiflinden yap›lm›fl ve
baflpiskoposun oturdu¤u
büyük, yüksek görkemli
koltuk.
Kripta: Kiliselerin alt kat›nda
yer alan mezar odas›.
Tonoz: Biçimi alttan içbükey
olmak üzere tafl ya da tu¤la
ve harçla örülmüfl yar›m
silindir biçiminde tavan: bir
kemerin ötelenmesi ile
meydana gelen örtü.
Kubbe: Bir kemerin, yay›n›n
tepe noktas›ndan inen dikin
çevresinde dönmesiyle
meydana gelen örtü.
Kubbeler kare, çokgen ya da
dairesel planlar› örtmekte
Transept: Kiliselerde orta
nefi dik kesen ve orta nefle
birlikte bir haç flekli
meydana getiren uzunca
sah›n.
236
Bizans Tarihi
Vaftizhane: Vaftiz sözcü¤ü
Grekçe kökenlidir ve “suya
bat›rma-dald›rma” anlam›
tafl›r. Vaftizhaneler içinde
vaftiz töreni yap›lan ve
genellikle de merkezi planl›
H›ristiyan dinsel yap›lar›d›r.
Orta Bizans dönemi kiliselerinin karakteristik plan tipi “Kapal› Yunan Haç›”d›r.
Kapal› Yunan Haç› planl› kiliseler ortada merkezi alan› kaplayan, dört destek üzerine oturan pandantif geçiflli bir kubbe, orta mekân›n dik ekseninde tonoz örtülü
haç kollar›, çapraz ekseninde ise kubbe ya da tonoz örtülü köfle odalar›ndan oluflmaktad›r. Kapal› Yunan Haç› planl› kiliseler “Kompleks-Geliflmifl Tip” ve “Basit
Tip” olmak üzere iki grup alt›nda de¤erlendirilir. Kapal› Yunan Haç› plan tipinde
infla edilmifl olan yap›lar oldukça genifl bir co¤rafyaya yay›lm›flt›r. Günümüze ulaflmasa da I. Vasil (867-886) taraf›ndan yapt›r›ld›¤› bilinen “Nea Kilisesi” kapal› yunan haç› plan tipinin ilk örne¤i olarak kabul edilir. ‹stanbul’da 907 tarihinde infla
edilen Lips Manast›r›’n›n (Fenari ‹sa Cami) Kuzey Kilisesi de kapal› yunan haç›
planl› yap›lardand›r. Yine 920 y›l›nda ‹stanbul’da infla edilen Mireleon Kilisesi
(Bodrum Cami) iç mekân koordinasyonu ve yap›sal sistemin dengeli iliflkisi aç›s›ndan bu plan tipinin güzel bir örne¤idir (Ousterhout 2008, 359; Mango 2006, 165).
Yunanistan’da ilk olarak 10. yüzy›l sonlar›nda Osios Lukas Manast›r Kilisesi’nde
uygulamas›n› gördü¤ümüz plan tipi Anadolu’da, Güney ‹talya’da, Balkanlar ve
Rusya’da küçük de¤iflikliklerle temel fonksiyonlar›n› koruyarak kilise, saray, manast›r ve mezar kiliseleri olarak infla edilmifltir (Ousterhout 2008, 360). Orta Bizans
dönemi kiliseleri küçük ölçekli yap›lar olarak tasarlanmas›na karfl›n, dönemin egemen plan tipi olan kapal› yunan haç› planl› yap›lar manast›r kiliseleri olarak özellikle baflkent ‹stanbul’da en çok uygulanan plan tipi olmufltur (Mercangöz 2007,
22) 10. ve 12. yüzy›llar aras›nda imparatorluk taraf›ndan yap›m› desteklenen büyük manast›r kompleksleri oluflturulmufltur. Manast›rlar›n etraf› surlarla çevrilmifl
ve içeride manast›r hücreleri ile di¤er yap›lar yer almaktad›r. Bu manast›r komplekslerinde ‹stanbul’daki Pantakrator Kilisesi’nde oldu¤u gibi imparator ve hanedan üyelerinin mezarlar› için bölümler ayr›lm›flt›r (Ousterhout 2008,360).
Bu dönemde özellikle daha genifl bir iç mekân istendi¤inde bazilika ve kubbeli bazilika planl› kiliselerin inflas›na devam edildi¤i görülmektedir.
Orta Bizans döneminde uygulanm›fl örnekleri bulunan bir baflka plan tipi “sekiz destekli tip”tir.
“Ada Tipi” ve “Kara Tipi” olmak üzere yap›lar›n uygulama alanlar›na göre iki alt
grupta de¤erlendirilen sekiz destekli yap›lar daha çok Yunanistan ve K›br›s’ta infla
edilmifltir. Bu plan tipinin en tan›nm›fl örnekleri Sak›z Adas›’ndaki Neo Moni Kilisesi (Ada Tipi) ve Osios Lukas Kilisesi (Kara Tipi)’dir. ‹stanbul’da 11. yüzy›lda infla edilen Manganal› Aziz Georgios Manas›tr› sekiz destekli plan kurgusu ile Nea
Moni ve Osios Lukas kiliselerine model oluflturdu¤u düflünülür (Mango 2008, 295).
Rotonda: Plan› kubbeli olan
daire planl› yap›.
ikona: Yunanca “eiko”
fiilinden türetilen, ‘tasvir,
suret’ anlam›na gelen ikona,
boya ile ahflap panel üzerine
yap›lan ve ibadet amac› da
tafl›yan dini konulu
resimlerdir.
Motif: Bezeme ve Süslemede
bütünü oluflturan
parçalardan her birine
verilen ad.
Figür: Resim ve heykel
sanat›nda betimlenmifl,
do¤ada rastlanan ya da
düflsel her tür varl›k ve
nesnenin genel ad›.
Kompleks-Geliflmifl Tip: Orta
Bizans döneminde kubbenin
dört serbest destek (sütunpaye) üzerine oturdu¤u plan
tipi.
Basit Tip: Orta Bizans
döneminde kubbenin köfle
duvarlar›na oturdu¤u plan
tipi.
Sekiz Destekli Tip: Orta
Bizans Döneminde özelikle
Yunanistan ve K›br›s’ta
tercih edilen bir kilise plan
tipi. Bu plan tipinde orta
nefin üzerini örten kubbe
sekiz destek üzerine
oturmaktad›r.
Resim 10.4
Osios Lukas Genel
Görünüm ve Plan
Kaynak: R.
Cormack,M.
Vassilaki,
2009, s. 197
12. yüzy›l Bizans ‹mparatorlu¤unda askeri aristokrasi ve feodelleflmenin derinleflti¤i bir dönemdir. Bu döneme egemen olan iktidar Komninos Hanedanl›¤›’d›r
ve dolay›s› ile dönemin mimari oluflumu Komninoslar Dönemi Mimarisi olarak ta
tan›mlan›r (Mercangöz 2007, 22). Komninoslar döneminde 1071’deki Malazgirt Savafl› sonras›nda gerçekleflen toprak kay›plar› ve savunma zafiyetinden dolay› Anadolu’daki bafll›ca yap› faaliyetleri kalelerdir. 12. ve 13. yüzy›llarda Bizans ‹mparatorlu¤u’nun do¤u, güney ve orta Anadolu’daki topraklar›n›n Selçuklular baflta olmak üzere Türkmenlerin eline geçti¤i ve Haçl› ordular›n›n seferleri s›ras›nda birçok Bizans yerleflimi ya¤malanm›flt›r. Bu süreçte özellikle Anadolu’da yeni yap›lar
infla etmek yerine var olan yap›lar›n kullan›ld›klar› varsay›l›r (Mercangöz 2007, 23).
Orta Bizans Döneminde Anadolu d›fl›nda S›rbistan ve Bulgaristan’da infla edilen kiliselerde baflkent mimarisinin etkileri izlenmektedir. 1164 y›l›nda infla edilen
Nerezi’deki St. Panteleimon kilisesi befl kubbeli plan flemas› ile kesinlikle baflkent
mimarisinden etkilenmifltir (Ousterhout 2008,360). Ayr›ca cemaatin ihtiyaçlar›n›
karfl›layabilmek için Ohrid’deki Ayasofya Kilisesi gibi bir kaç büyük bazilika infla
edilmifltir. Rusya’da ise 987 y›l›nda H›ristiyanl›¤›n kabulünün ard›ndan Kiev’deki
Ayasofya Kilisesi gibi yap›lar infla edilmifl olmas›na karfl›n, sonraki dönemlerde
Rusya’da mimarinin kuzey Avrupa mimarisinden ve dönemin Avrupa’daki ça¤dafl
sanat üslubu olarak Romanesk Mimari’den etkilendi¤i görülmektedir (Ousterhout 2008, 360).
Geç Dönem Bizans Dini Yap›lar›
Geç Bizans dönemi tarihi tek bir imparatorlu¤un de¤il bir dizi küçük beyli¤in tarihidir (Mango 2006, 210). 1204 y›l›nda ‹stanbul’un Latinler taraf›ndan iflgal edilmesi, Bizans imparatorlu¤u ve dolay›s› ile Bizans sanat› ve mimarisi için yeni bir sürecin bafllang›c› olmufltur. ‹flgalin ard›ndan Teodoros Laskaris’in yönetiminde Nikaia (‹znik) ‹mparatorlu¤u kurulmufltur. Ayr›ca Karadeniz bölgesinde 1461 y›l›na
kadar hüküm sürecek olan Trabzon ‹mparatorlu¤u; Yunanistan’›n Arta bölgesinde
1453 y›l›na kadar hüküm süren Epir Despotlu¤u (1261-1453) ve baflkenti Mistra
olan ve 1460 y›l›na kadar ba¤›ml›s›zl›¤›n› koruyan Mora Despotlu¤u ba¤›ms›z yönetimler olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r (Haldon 2006, 193; Mango 2006, 210) . 1261
y›l›nda ‹stanbul’un Latinlerden geri al›nmas›na karfl›n Bizans imparatorlu¤u’nun
son iki yüz y›l› yavafl, fakat kaç›n›lmaz bir küçülmenin hikâyesi olarak yorumlan›r
(Haldon 2006, 194)
Bu dönemde ‹stanbul ve Selanik’te infla edilmifl olan bir kaç önemli yap› olmas›na karfl›n, döneme özgü bir mimari geliflme söz konusu de¤ildir. Yap›lar daha
çok Orta Bizans dönemi mimari gelene¤ini sürdürür niteliktedir. Birçok yap› da
daha önceki dönemlerde infla edilen kilise ve manast›rlara eklenenerek infla edilmifltir. Geç Bizans döneminde ‹stanbul’da “Dehlizli Tip” ad› verilen plan tipinin ortaya ç›kar. Bu plan tipinde kare planl› orta mekân bir kule gibi kilisenin ana kitlesini aflarak yükselmekte ve üstünü yüksek kasnakl› bir kubbe örtmektedir. Orta
bölümü üç taraftan saran beflik tonoz örtülü dehlizler ayn› zamanda plan tipine ismini veren yap› birimleridir (Eyice 1988, 49). VIII. Mihail Paleologos’un efli Teodora taraf›ndan yapt›r›lan Lips Manast›r›’n›n (Fenari ‹sa Cami) güney kilisesi “Dehlizli Tip” olarak adland›r›lan plan flemas›nda infla edilmifltir. Yap› dönemin mimari
gelene¤ine uygun olarak Konstantinos Lips’in özgün kilisesinin yan›na konumland›r›lm›flt›r. Yap› tipinin ‹stanbul’daki di¤er uygulamalar›; Aziz Andreas Manast›r Kilisesi (Koca Mustafa Pafla Cami) ve Pammakaristos Manast›r› kuzey binas› (Fethiye
Cami)’d›r. Ayr›ca bu dönemde “Kapal› Yunan Haç› Planl›”, “Tek Nefli” ve “Yonca
237
Romanesk Mimari:
Avrupa’da 7. Yüzy›l ile 13.
Yüzy›l aras›nda geliflen
mimari üsluptur. Genelde
kilise ve katedral
yap›lar›nda yayg›n
uygulamas› izlenen
Romanesk üslubun temel
özellikleri yuvarlak kemerler,
beflik tonoz kullan›m› ve
masif duvarlard›r.
238
Bizans Tarihi
Gotik Mimari: Gotik dönem
Avrupa’da Ortaça¤
sanat›nda bir üslüp
devresidir. Avrupa’da
ülkelere göre ortaya ç›k›fl ve
bitifl dönemleri farkl›
olmakla birlikte 12. yüzy›l ile
14. yüzy›l aras›nda etkin
olan bir üsluptur.
Mimarl›ktaki en belirgin
özelli¤i sivri formlar ve genifl
vitrayl› aç›kl›klar
yaratmas›na olanak
sa¤layan sütrüktür
sistemidir.
Planl›” mekân kurgusuna sahip yap›lar infla edilmifltir. Pammakaristos Manat›r› Kilisesi (Fethiye Cami)’nin güney binas› Geç Bizans Dönemi’nde Kapal› Yunan Haç›
Plan tipinde Konstantinopol’de infla edilmifl tek yap›d›r. Yine bu dönemde ‹sa Kap› Mescidi ve Sinan Pafla Mescidi gibi “tek nefli” yap›lar›n yan›s›ra, Panaghiotissa
ve Panaya Kiliseleri gibi Bizans mimarisinin tüm dönemlerinde yayg›n uygulamas›
bulunan “yonca planl›” yap›lar infla edilmifltir.
Geç dönem Bizans mimarisi farkl› bölgelerde kurulan ba¤›ms›z yap›lanmaya
ba¤l› olarak çeflitli yerel uygulamalar sergiler. Söz konusu yerel uygulamalar›n ortaya ç›kmas›n›n sebebi her bir bölgenin farkl› bir politik blok ve dolay›s› ile farkl›
kültürel etki alan› içerisinde bulunmas›d›r (Mango 2006, 210-11). Bu nedenle 13
yüzy›l sonras› Bizans mimarisi çok giriflli, içerisinde Avrupa’daki ça¤dafl mimari üsluplar olan Romanesk ve Gotik Mimari unsurlar›n›n da izlenebildi¤i bir dönem
olarak karfl›m›za ç›kacakt›r. Mora Elis’teki Vlaherna Manast›r› bu yap›lanmaya örnek olarak gösterilebilir.
Yunanistan’da Epir Despotlu¤u’na ba¤l› Arta yak›nlar›nda II. Mihail taraf›ndan
infla ettirilen Kato Panaya ve Trikkala yak›nlar›nda ‹oannis Dukas taraf›ndan yapt›r›lan Porta Panaya kiliseleri transept planl› yap›lar olarak karfl›m›za ç›kar. Epir
Despotlu¤u süresince 1283-1296 y›llar› aras›nda infla edilen yap›lardan Arta’daki
Parigoritisa Kilisesi söz konusu bölgesel mimarinin baflyap›t› olarak tan›mlan›r
(Mango 2006, 217). ‹ki katl› olarak düzenlenen yap›n›n alt kat›nda sekiz destekli
bir plan flemas› uygulanm›fl, üst katta ise kapal› yunan haç› planl› bir mekân düzenlemesine gidilmifltir. Yap› plan tipleri itibari ile geleneksel Bizans mimarisinin
ana strüktürünü korumakla birlikte, geleneklerden uzak iki katl› mekân kurgusu
ve bat›l› tarzda biçimlerle oluflturmufl sentez bir plan ve görünüme sahiptir (Mango 2006, 220). Benzer bir yap›lanma Mora Despotlu¤u’nun baflkenti Mistra’da karfl›m›za ç›kmaktad›r. Mistra’da 14. yüzy›l›n bafl›nda infla edilen Teodoros Azizler Manast›r›’na ek olarak infla edilen Odigitria Kilisesi’nde alt kat bazilika, üst kat ise kapal› yunan haç› plan flemas› ile “Mistra Tipi” denilen kiliselere modellik etmifltir.
Resim 10.5
Arta- Parigoritisa
Kilisesi
SIRA S‹ZDE
1
Geç Bizans dönemi
mimarisinde görülen bölgesel üsluplar›n oluflmas›n›n sebepleri neSIRA S‹ZDE
lerdir?
S O R U
S O R U
239
Kamusal ve Sosyal ‹fllevli Bizans Yap›lar›
Bizans mimarisinin simgesel temsili dini yap›lard›r. Bu yap›lar›n d›fl›nda sosyo-kültürel ve siyasal yap›lanmaya ba¤l› olarak kentlerde farkl› yap› tipleri infla edilmifltir. Sivil, profan, din d›fl› ya da laik yap›lar olarak ta tan›mlanan söz konusu yap›lar daha çok kamusal-idari ve sosyal ifllevlidir. Erken dönem Bizans kentlerinde
genel bir de¤erlendirme ile tan›mlanabilen yap› tipleri; idari ve kamu yap›lar› olarak, pazar-çarfl›, saray, piskoposluk saray›-konutu, özel aile saray›-konutu, aflevi,
düflkünler evidir. Ayn› zamanda üretim ya da ticaret yap›lar› olarak tan›mlanan
dükkânlar, atölyeler ve depolar ile hastane, hamam, tiyatro ve hipodrom gibi sa¤l›k ve sosyal yaflama yönelik yap›lar da infla edilmifltir. Bizans kentlerinde alt yap›y› oluflturan, yollar, köprüler, su kemerleri ve sarn›çlar Bizans kentlerinde farkl›
dönemlerde uygulanm›fl yap› tipleridir (Bakirtzis 2008, 374).
Erken Bizans Dönemi kentlerinde caddelerin birleflme noktalar›nda bulunan
meydanlar ve pazaryerlerinin düzeni daha önceki dönemlerde var olan uygulamalar› izlemifltir. Antik döneminin agoralar›-forumlar› Erken Bizans dönemi boyunca sürekli onar›lm›fl, gerekli durumlarda geniflletilerek kullan›lm›flt›r (Koch 2007,
100). Bu dönemin sonuna do¤ru söz konusu yap›lar özellikle depremler sonras›nda y›k›ld›klar›nda eski an›tsal formunda yeniden infla edilmemifl, ya söz konusu
alan bofl tutulmufl ya da farkl› amaçlar do¤rultusunda kullan›lm›flt›r (Bakirtzis 2008,
374). Konstantinos zaman›nda baflkent ‹stanbul’da infla edilen bir forum kentin
merkezi haline gelmifltir. Günümüze ulaflmayan forumun yuvarlak planl› oldu¤u
ortas›nda bir porfir sütun bulundu¤u ve bunu çevreleyen revaklar›n ise heykellerle süslendi¤i bilinmektedir (Koch 2007, 100-101). Konstantinos forumunun inflas›nda sonra ‹stanbul’da dikdörtgen planl› dört meydan infla edilmifltir: Tauri Forumu, Bovis Forumu, Filadelfion Forumu, Arkadius Forumu.
Erken H›ristiyanl›k döneminde ayr›ca Roma döneminde oldu¤u gibi imparatorun zaferini ya da di¤er önemli olaylar› kutlamak için onur sütunu ve zafer taklar›n›n dikildi¤i bilinmektedir. ‹stanbul’da bulunan Konstantinos Sütunu ve Teodosios Sütunu Roma’daki Traianus ve Marcus Aurelius sütunlar›na benzer düzenlemeleri ile di¤er mimari ve sanat örneklerinde oldu¤u gibi geçifl sürecindeki Roma geleneklerinin devam›n› oraya koyan örneklerdir. Yine Erken Bizans döneminde infla olunan Arkadius Sütunu ve Gotlar Sütunu ile Teodosios Zafer Tak› söz konusu
onur sütunlar›n›n ve taklar›n önemli örnekleridir (Koch 2007, 101).
Bizans kentlerinde saraylar sadece imparatorluk konutlar› de¤il ayn› zamanda
kamusal merkezler olarak da görev üstlenmifltir. Erken Bizans kentlerinin merkezinde dikkat çekici bir konumda bulunan saraylar Bizans dönemi içerisinde imparatorluk saraylar› ve özel saraylar olmak üzere iki tip içerisinde de¤erlendirilir
(Koch 2007, 110; Bakirtzis 2008, 374). ‹stanbul’da Erken Bizans dönemi saraylar› 4.
ve 5. yüzy›llarda infla edildi¤i bilinen Bodrum Saray›, Lausos Saray›, Antiohos Saray› ve 4. yüzy›l ile 11. yüzy›l aras›nda kullan›ld›¤› bilinen Büyük Saray’d›r. Orta Bizans döneminde Emevi ve Abbasi Saraylar› ile büyük benzerlik gösterdi¤i bilinen
Bryas Saray› ‹mparator Teofilos (829-842) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Yine 11. yüzy›lda kullan›ld›¤› bilinen bir di¤er Bizans saray› olarak Manganoi Saray›’ndan günümüze sadece temel seviyesinde izler kalm›flt›r. 12. yüzy›lda ise 4. yüzy›ldan beri
imparatorluk saray› olarak kullan›lan Büyük Saray’›n terkedilerek Tekfur Saray›
olarak ta bilinen Vlaherna Saray›’na tafl›nd›¤› bilinmektedir.
Hipodrom: ‹çinde atl› araba
yar›fllar› yap›lan yap›. Bir
ucu dairesel biten uzunca
dikdörtgen biçimli bir plan›
vard›r.
Agora: Antik Yunan kentinin
kamusal, yönetimsel ve
ticari merkezi niteli¤indeki
alan.
Forum: Antik Roma
kentlerinin merkezlerinde yer
alan ve çevresi önemli
kamusal yap›larla
kuflat›lm›fl meydan. Erken
H›ristiyanl›k döneminde de
uygulamas›na devam
edilmifltir.
Revak: Üstü örtülü, önü aç›k
galeri. Revaklar›n genellikle
ön yüzü kemerlemeli ve aç›k,
arkas› duvarl›, üstü tonoz,
kubbe veya düz tavanla
örtülü olur.
240
Bizans Tarihi
Resim 10.6
Vlaherna Saray›
(Tekfur Saray›) 3d
Model
Kaynak:
http://www.arkeo3d
.com/byzantium12
00
Kentlerin özerkliklerinin oradan kalkmas›n›n ard›ndan yönetimin piskoposlara
b›rak›ld›¤› bilinmektedir. Bu süreç içerisinde kentlerde piskoposluk saraylar› infla
edilmifltir. Fakat söz konusu saraylar için özel bir mimari tip ortaya ç›kmam›fl, yap›lar saray kadar an›tsal olmayan büyük bir ev fleklinde tasarlanm›flt›r. Episkopion
olarak adland›r›lan bu piskoposluk konutlar› ‹stanbul ve Milet örneklerinde oldu¤u gibi Metropolitan Kilise’sinin yan›na ya da yak›n çevresine infla edilmifltir. Söz
konusu yap›lar›n genelde iki katl› olarak infla edildi¤i, girifl kat›nda bulunan odalar›n din adam› ya da rahip s›n›f›ndan olmayanlar ve çal›flanlara ait oldu¤u, piskoposlar›n odalar›n ise üst katta yer ald›¤› öne sürülür (Bakirtzis 2008, 375).
Erken Bizans döneminde evler Helenistik ve Roma döneminde kullan›lan evlerin genel karakteri ve plan flemas›n› yans›t›r niteliktedir. Daha önceki bölümlerde
vurguland›¤› üzere toplumun H›ristiyanl›kla birlikte din de¤ifltirmesi, sosyo-kültürel yap›da bir tak›m de¤iflimleri beraberinde getirse de, birey Roma’l›d›r ve mevcut
evlerinde oturmaya devam etmifllerdir. Bu anlamda birden bire konut mimarisinde
köklü de¤iflimlerin oluflmayaca¤› aç›kt›r. Ancak Erken Bizans dönemi sonuna kadar farkl› dönemlerde evlerde ihtiyaçlar ve de¤iflen koflullar do¤rultusunda odalar›n küçük bölümlere ayr›larak kullan›ld›¤› bilinmektedir (Bakirtzis 2008, 375). Bizans evleri genellikle iki kategoride incelenmektedir. Birinci tip, revakl› ya da revaks›z bir iç avlu etraf›ndaki odalardan oluflan evlerdir. Bu tip genellikle Roma
kentlerinde bir ya da iki katl› olarak infla edilen yayg›n bir ev modelidir. Odalar
aras›nda bazen bir hamam ya da Dura Evropos’ta oldu¤u gibi bir dua odas› bulunabiliyordu. ‹kinci tip, iç avlusuz olarak bir ya da daha fazla katl› evlerdir. Bu evlerde zemin kat genellikle depo ve atölyeler için ayr›lm›flt›r (Bakirtzis 2008, 375).
Bizans döneminde dükkânlar özelliklerine göre gruplanm›fl olarak kentlerde
büyük caddelerin kenarlar›nda ve çarfl›da yer almaktad›r. Ayr›ca çarfl› bölgesinin
d›fl›nda kentin farkl› bölgelerinde, evlerin zemin kat›nda özel fonksiyonlu dükkânlar›n bulundu¤u bilinmektedir. Üretime iliflkin ifllikler olarak tu¤la atölyeleri ve kireç f›r›nlar› gibi baz› iflletmeler genellikle kentlerde surlar›n d›fl›nda, daha çok
hammadde kayna¤›na yak›n bölgelerde infla edilmifltir. Kent d›fl›nda bulunan ayn›
tür atölyelerin endüstriyel bir yerleflim alan› oluflturmas›n›n, standardize edilmifl bir
üretimin sa¤lanmas›nda önemli oldu¤u belirtilir (Bakirtzis 2008, 375-76). Üretime
ba¤l› depolama hem özel hemde kamusal olarak bir zorunluluk olmas›na karfl›n
belirli bir mimari tür yaratmam›flt›r (Bakirtzis 2008, 376).
Bizans Kentlerinde yollar taflla kapl› ya da toprak olarak düzenlenmifltir. Kentlerdeki ana yollar ‹stanbul’daki Mesi ya da Selanik’teki Leohoros gibi adlarla tan›mlanm›fl an›tsal revakl› düzenlemesi ile önemli caddelerdir (Bakirtzis 2008, 376). Bizans döneminde gerek kentlerin içinde yer alan yollar, gerekse flehirler aras›ndaki
yol a¤lar› farkl› dönemlerde onar›lm›fl ve yenilenmifltir. Ayr›ca farkl› bölgelerde
ulafl›m›n verimli¤i aç›s›ndan son derece önemli olan köprüler infla edilmifltir.
Su ve suya iliflkin mimari organizasyon Bizans kentlerinde önemli ifllevleri olan
düzenlemelerdir. ‹nsan yaflam› için son derece önemli bir ihtiyaç olan su, kentler
için her dönemde ayn› derecede önemli bir sorun olmufltur. Erken Bizans döneminde kentlerde antik ça¤larda oluflturulmufl su kemerleri ve kanallar› onar›lm›fl,
gerekli görülen yerlerde yenileri infla edilmifltir. ‹mparator Valens’in (364-78) ‹stanbul’da iki tepe aras›nda infla ettirdi¤i Bozdo¤an Kemeri olarak ta bilinen su kemeri Erken H›ristiyanl›k döneminin önemli bir örne¤idir. Su kemerleri ile kente ulaflan su üstü aç›k ve kapal› olarak infla edilen sarn›çlarda depolanmaktad›r. Üstü
aç›k sarn›çlara ‹stanbul’da Bak›rköy Sarn›c›, Da¤l›k Kilikya’da Meryemlik Sarn›c›
örnek gösterilebilir. ‹stanbul’da ‹ustinianos döneminde 6. yüzy›lda infla edilen Yerebatan ve Binbirdirek Sarn›çlar› kapal› sarn›çlar›n en önemli mimari örnekleridir
(Koch 2007, 116). Sarn›çlar Bizans’›n her döneminde ihtiyaçlar do¤rultusunda infla
edilmifl, özellikle savafl zamanlar›nda sarn›ç yap›m›nda önemli say›da art›fl gözlenmifltir (Bakirtzis 2008, 376).
Suya iliflkin bir di¤er yap› tipi hamamlard›r. Roma dönemi boyunca infla edilmifl olan hamamlar Bizans kentinin do¤al fiziksel yap›s›nda önemli mimari unsurlard›r. Bu hamamlar erken Bizans döneminden itibaren kullan›lm›fl, farkl› dönemlerde onar›lm›fl, ihtiyaçlara ba¤l› olarak yeni hamamlar infla edilmifltir. Kent içersinde infla edilen an›tsal nitelikli büyük hamamlar›n yan› s›ra, saraylarda, hastanelerde, evlerde ve bazen manast›rlarda küçük hamamlar infla edildi¤i bilinmektedir. 5.
yüzy›lda ‹stanbul’da befl kamusal nitelikli an›tsal büyük hamam›n yan› s›ra yüzelliüç özel hamam bulunmaktayd›. 6. yüzy›ldan sonra özellikle kamusal hamamlar
H›ristiyan yaflam tarz›na ayk›r› oldu¤u için yavafl yavafl terkedilerek kullan›lmaz olmufltur (Bakirtzis 2008, 377).
Roma kentlerinin e¤lence hayat›nda Hipodrom ve Tiyatrolar›n yeri önemlidir.
Roma dönemi hipodromlar›n›n öncül yap›s› Roma’daki Maximus Circus’tur. Ayr›ca
‹stanbul, Antakya, Selanik ve Milano’da hipodrom infla edildi¤i bilinmektedir. ‹stanbul’daki hipodrom günümüze kadar ulaflmasa da yaz›l› kaynaklarda yer alan
bilgiler ve orta bölümde (spina) yer alan üç an›t yap› hakk›nda önemli verilerdir.
Söz konusu üç an›t 390-92 y›l›nda ‹mparator Teodosios taraf›ndan dikilen Obelisk, Y›lanl› Sütun ve Örme Obelisktir.
An›tsal Resim Sanat›
Erken H›ristiyanl›k döneminden itibaren Bizans An›tsal Resim Sanat›n›n en önemli uygulama alan› duvar resimleri ve mozaiklerdir. Fresko ve mozaikler baflta kiliseler olmak üzere mimariye ba¤l› olarak uygulanan An›tsal Resim Sanat› örnekleridir. Erken H›ristiyanl›k döneminde kiliseler, mezarlar, sivil ve resmi yap›lar› freskolar ile süslenmifltir. Bu döneme ait en eski örnek ayn› zamanda Erken H›ristiyan-
241
Su Kemeri: Romal›lar
taraf›ndan uygulanm›fl olan,
üzerinde su yolu bulunan
tu¤la ve tafltan yap›lm›fl
kemerli köprülerdir
Sarn›ç: Ya¤mur suyu
biriktirmeye yarayan yeralt›
su deposu
Obelisk: Önemli bir olay›n ya
da bir zaferin an›s› için
dikilmifl ço¤u granitten
yap›lm›fl olan kare veya
dikdörtgen kesitli, tepesine
do¤ru incelerek bir pramitle
sonuçlanan yüksek tafl.
242
Bizans Tarihi
Katakomp: Roma’da ilk
H›ristiyanlar›n içinde
toplan›p tap›nd›klar› yeralt›
mezarlar›n›n genel ad›d›r.
Hipoje: Yunanca “hypogée”
(hupo (altta) gé (toprak)
kelimesinden kaynakl› mezar
odas›d›r.
l›k dönemi mimarisinin de ilk örne¤i olarak tan›mlanan Suriye’de Dura Evropos’taki ev kilisesinin vaftiz odas›nda bulunan Tevrat ve ‹ncil’den konular›n ifllendi¤i
freskolard›r (Koch 2007, 131). Yine öncül resim örnekleri olarak Roma Katakomplar›n›n mezar odalar› ve hipojelerin duvarlar›nda geometrik, bitkisel motifler ile
insan ve hayvan fügürleri resmedilmifltir. (Koch 2007, 132). Mezar yap›lar›nda ayr›ca Antik dönem mitolojisinden sahneler ile Tevrat ve ‹ncil’den konular da resmedilmifltir. Genellikle 3. ve 4. yüzy›lda infla edilmifl olan söz konusu yap›larda mitolojik sahneler ile birlikte kutsal kitaplardan sahnelere de yer verilmesi mimaride oldu¤u gibi resim sanat›nda da bir geçifl süreci oldu¤unun göstergesidir.
Resim 10.7
Duro EuroposDuvar Resimleri
Kaynak:
http://www.library.
yale.edu/exhibition/
judaica/jcsml.2.ht
ml
Mitolojik Sahne: Çok tanr›l›
dinlerde tanr› ve yar›tanr›lar›n eylemleri ile
onlar›n insanlarla ve di¤er
yarat›klarla iliflkileri
konusundaki efsaneler,
öyküleri konu alan
sahnelerdir.
Tessera: Mozai¤i oluflturan
genellikle küp biçimindeki
küçük mermer, cam ya da
keramik parçalar›n›n her
birine verilen add›r.
Erken H›ristiyanl›k Dönemi resim sanat›n›n bir di¤er önemli türü mozaiklerdir.
Mozaikler k›rm›z›, mavi ve yeflil renkler a¤›rl› olmak üzere farkl› renklerde cam ve
tafl parçalar›n›n kare fleklinde kesilip harçl› zemin üzerine yanyana getirilmesi ile
oluflturulmufltur. 300 y›l›nda infla edilmifl olan Roma’daki St. Peter Kilisesi’nin alt›nda bulunan Julianus Mezar›’n›n tonozunda, bitkisel kompozisyon içinde atlarla
gökyüzüne ç›kar›lan arabas› içinde ›fl›nl› tac›yla bir tanr› fügürü olarak ‹sa tasvir
edilmifltir (Koch 2007, 134). Erken dönem moziklerinde cam ve tafl parçalar›ndan
oluflan tesseralar›n yerine Bizans döneminde özellikle 6. yüzy›ldan itibaren alt›n
ve gümüfl kaplama tesseralar›n kullan›ld›¤› görülür. Sina Yar›madas›n’daki Aya Katerina Manast›r›’n›n apsis kubbesinde metamorfosis, kemerlerde ise Musa’n›n yaflam›ndan sahneler resmedilmifltir. Söz konusu mozaikler Justinanos döneminin bilinen nadir dinsel betimlerini içerir (Ötüken 1997, 235). ‹talya’da Ravenna St. Apollinare Nuovo, S. Apollinare Classe ve S. Vitale Kiliseleri’nde Bizans resim sanat›n›n
en zengin mozaikleri bulunur. Yap›da daha çok ‹ncil’den sahneler ile birlikte dini
kifli ve konular resmedilmifltir. S. Vitale Kilise’sinde yer alan ‹mparator ‹ustinianos
ve kar›s› Teodora’n›n portreleri, yap›ya hakim olan dinsel sembol ve tasvirler ile
birlikte hierarflik bir anlay›fla göre düzenlenmifl, dönemin görkemini, dinle devleti
bir bütün olarak özümseyen imparatorun büyüklü¤ünü simgeleyen tasvirler olarak
yorumlan›r (Ötüken 1997, 235). Sina Da¤›’ndaki dinsel kompozisyonda manzaray›
bir kenara b›rakan “geliflmeci” anlay›fl, S. Vitale’de ise somut figürler ile gökyüzü,
kayalar ve a¤açlar ile pekifltirilmifl bir do¤a vurgusunun beraberinde getirdi¤i gerçeklik geçmifle dair “tutucu” bir anlay›fl olarak yorumlan›r (Mango 2008, 284).
Yaklafl›k 650 y›l›ndan 850 y›l›na kadar olan süreç özellikle Bizans resim sanat›
için büyük bir boflluktan ibarettir (Mango 2008, 286). Bu tarihsel aral›¤›n büyük bir
sürecini “‹konoklast Ak›m” olarak adland›r›lan tasvir k›r›c› dönem oluflturmaktad›r.
Bu dönemde geçmifl dönemde yap›lm›fl olan dini temal› resimlerin büyük bir k›sm›n›n yok edildi¤i ve yeni resim faaliyetlerinin oldukça az oldu¤u düflünüldü¤ünde söz konusu boflluk büyük ölçüde anlam kazan›r. ‹konoklast süreçten en fazla
etkilen baflkent ‹stanbul ve yak›n çevresidir. Bu dönemde bir çok yap›da oldu¤u
gibi Ayasofya’daki mozaikler tamamen yok edilmifl, apsisteki meryem tasvrinin yerine büyük bir haç resmedilmifltir (Ötüken 1997,236). ‹konoklazma dönemine tarihlenebilecek önemli örnekler ‹talya’da (özellikle Roma’da) bulunmaktad›r. Bunun sebebi Arap istilas›ndan ve ‹konoklazma öncesi kar›fl›kl›klardan kaçan çok say›da Bizansl› sanatç›n›n Güney ‹talya ve Fransa’ya yerleflmeleri ve burada sanatsal
faaliyetlere kat›lmalar›d›r. Bu sanatç›lar arac›l›¤› ile Bizans üslubunun bat›ya geçti¤i bilinir (Ötüken 1997,236). Milano yak›nlar›nda Castelseprio’daki Meryem Kilisesi’nde bulunan ve 8.- 9. yüzy›la tarihlenen freskolar Bizans resim sanat›n›n önemli örnekleri aras›ndad›r.
Orta Bizans Dönemi’nde ikonoklast ak›m›n son bulmas›n›n ard›ndan yo¤un
bir resimsel faaliyet bafllam›flt›r. Bu dönem resim sanat›n›n en önemli özelliklerinden birisi konular›n düzenleniflinde hiyerarflik bir sistem uygulanmas›d›r. Bu düzenlemeye göre kilisenin en yüksek k›sm› olan kubbenin merkezinde genellikle
‹sa Pantakrator yani mutlak hâkim Tanr›’ya ayr›l›r. Bu tasvirlerde ‹sa kimi zaman
baflmeleklerle çevrilidir. Kiliselerin dinsel simge ve litürijisinde önemli bir mekân
olan apsisin yar›m kubbesi iki yan›nda bafl melekler Mikail ve Cebrail’in bulundu¤u Meryem’e ayr›l›r. ‹sa’n›n alt›nda havariler ve peygamber’ler yer al›rken, Meryem’in alt›nda havari’lerin yan› s›ra piskoposlar ve diyakozlar yer almaktad›r.
Kubbeyi destekleyen dört pandantif üzerinde geleneksel olarak dört ‹ncil yazar›n›n tasvir edildi¤i görülmektedir. Kiliselerin di¤er bölümlerinde kutsal savaflç›lar,
hekimler, keflifller ya da flehitler olmak üzere kategoriler halinde resmedilmifllerdir (Mango 2008, 290-291). Orta Bizans Resim Sanat›’n›n bir di¤er önemli özelli¤i
resimlerde konu s›n›rlamas›na gidilmesidir. Dönemin plan ve mekânsal kurgusuna uygun bir seçicilikle Erken H›ristiyanl›k sanat›n›n uzun dizelerinin yerine ‹ncil’deki anahtar (önemli) sahnelerin resmedilmesinin tercih edildi¤i görülmektedir
(Mango 2008, 291).
Bu dönemde ‹stanbul baflta olmak üzere Anadolu ve Anadolu d›fl›nda (özellikle Yunanistan’da) önemli resimsel faaliyetler gerçeklefltirilmifltir. Baflkentte kapal›
yunan haç› planl› yap›lar›n öncül örne¤i olan Nea Kilisesi ayn› zamanda dönemin
resim program›na da öncülük eder. Ayasofya Kilisesi’nin apsisindeki Meryem tasviri (GÖRSEL 8) ve günümüze ulaflmasa da kubbede yer ald›¤›n› bildi¤imiz Pantakrator ‹sa tasviri dönemin resim anlay›fl›n›n önemli temsilidir. Ayr›ca Anadolu d›fl›nda 11. yüzy›l resim sanat›n›n önemli örnekleri Yunanistan’daki Osios Lukas, Sak›z Adas›’ndaki Nea Moni ve Kiev’de Ayasofya Kilisesi’nde yer alan mozaiklerde
izlenebilir. Yap›lardan Osios Lukas Kilise’sinde yer alan mozaik resimler baflkentin
geleneksel resim anlay›fl›ndan ayr›lan üslup özelliklerine sahiptir. Nea Moni ve Kiev Ayasofyas›’nda yer alan mozaiklerde ise baflkentin genel sanatsal uslüp özelliklerine ba¤l› kal›nd›¤› görülmektedir (Ötüken 1997, 236).
243
Pantokrator: H›ristiyanl›¤›n
içindeki yayg›n inanca göre
Baba ile O¤ul’un (Tanr› ile
‹sa) tek görünüfl olarak
tasviri.
244
Bizans Tarihi
Resim 10.8
Ayasofya KilisesiApis-Meryem
Mozai¤i
Kaynak: Anadolu
Üniversitesi Sanat
Tarihi Bölümü
Arflivi
‹stanbul’da Komninoslar dönemi’nden günümüze ulaflan tek mozaik Aya Sofya
Kilisesi’nde bulunmaktad›r. Yap›n›n güney galerisinde yer alan panoda dönemin
Bizans imparatoru II. ‹oannes Komninos, ‹mparatoriçe ‹rini ve Meryem resmedilmifltir. Ayr›ca 12. yüzy›lda Dafni mozaikleri, Venedik San Marco ve Torcello’daki
Meryem Kilisesi’nde yer alan mozaik resimler dönemin resim anlay›fl›n› ortaya koyan önemli örnekler olarak tan›mlanabilir.
Resim 10.9
Ayasofya KilisesiII. ‹oannes
Komninos,
‹mparatoriçe ‹rini
ve Meryem Tasviri
Kaynak: Anadolu
Üniversitesi Sanat
Tarihi Bölümü
Arflivi
11. ve 12. yüzy›la ait Bizans freskolar› oldukça s›n›rl› olmas›na karfl›n, Selanik’te
Panaya Halkeon ve Ohri’deki Ayasofya Kiliselerinin resim programlar› 11. yüzy›l
Bizans resminin önemli örneklerdir. 12. yüzy›l resim gelene¤ini yans›tan örnekler
aç›s›ndan baflkentten ziyade K›br›s ve Makedonya’da bulunan freskolar bir tak›m
245
somut ç›kar›mlara kaynakl›k eder. K›br›s’taki Panaya Portetisa ve yine K›br›s’ta Para Hori’deki On ‹ki Havari Kiliseleri ile Makendonya Nerezi’de Aziz Panteleimon
ve Kurbinova Kiliseleri gerek dönemin geleneksel üslup anlay›fl›n› gerekse farkl›laflma-yenilikleri ortaya koyan veriler içermesi aç›s›ndan önemlidir. Komninoslar
dönemi duvar resimlerinde görülen abart›lm›fl duygu ve hareketleri Nerezi Aziz
Panteleimon Kilisesi’nde görmek münkündür. Dönemin Makedonya’daki bir di¤er
önemli yap›s› olan Kurbinova Kilisesi’nin duvar resimleri ise dönemin üslubunun
neredeyse Maniyerist bir anlay›flla aktar›ld›¤› örnekler olarak tan›mlan›r (Ötüken
1997,237). Dönemin söz konusu coflku ve duygusall›¤›n› k›ran ve dingin, hareketlerin dengelendi¤i resimsel düzenlemeler Kesriye’daki Panaya Mavriotissa Kilisesi’nde görülmektedir (Ötüken 1997,237).
Geç Bizans Dönemi-Sanat› ayn› zamanda Paleologoslar Dönemi-Sanat› olarak
ta tan›mlan›r. ‹stanbul’un Latinler taraf›ndan iflgal edildi¤i tarihsel aral›k ayn› zamnda Geç Bizans Sanat›n› haz›rlayan süreçtir. Latin istilas› süresince- 1204 ile 1261 y›llar› aras›- Bizans resmine dair bilinenler s›n›rl›d›r. Daha önce belirtildi¤i üzere ‹stanbul’un Latinler taraf›ndan iflgali sonras›nda Anadolu’da ‹znik baflta olmak üzere
Trabzon, Epir ve Mora’da oluflan ba¤›ms›z bölgesel yönetimler oluflmufltur. Ne yaz›k ki, baflta ‹znik olmak üzere Latin istilas› sürecinde bu merkezlerdeki resim sanat›na dair bilinenler oldukça s›n›rl›d›r. ‹znik Ayasofya Kilisesi diakonikon mekan›nda yer alan ‹sa ve aziz tasvirleri ve Bursa Zeytinba¤›’ndaki Trilye Pantobasilissa Kilisesi’nde yer alan freskolar Latin ‹stilas› sürecinde Bitinya bölgesindeki resim
sanat›na dair nadir örnekler aras›ndad›r. Ayr›ca Kapadokya’da bulunan baz› yap›lar›ndaki duvar resimlerinin bu dönemde yap›ld›¤› bilinmektedir. Bu yap›lardan
Suvasa Oktagonu’nda ‹oannis Vatacis’in, Karfl› ve K›rk Martyrler Kiliseleri’nde Teodoros Laskaris’in ad›n›n yeralmas› ve genellikle ‹znik kökenli azizlerin tasvirlerine yer verilmesi resimlerin tarihlendirilmesinde önemli veriler olarak de¤erlendirilmifltir (Ötüken 1997, 237). Fakat yap›larda yer alan resimler dönemin resim sanat›
anlay›fl›na yönelik genel bir üslup tan›m› ve de¤erlendirmesi için yeterli de¤ildir.
Bizans resim sanat›n›n Paleologoslar dönemi’ndeki oluflum ve de¤iflim sürecinin tan›mlanmas›nda, Trabzon Ayasofya Kilise’si freskolar› öncül örnekler olarak
kabul edilir (Kuban 2005, 78). Ayasofya’n›n fresklerinde tasvir edilen figur ve kompozisyonlar genelde Komninoslar dönemi resimsel anlay›fl›n› temsil etmesine karfl›n, figürlerin elbise k›vr›mlar› içinde belirginleflen vücut hatlar› ve dengeli hareketler, Paleologoslar Dönemin’de olgunlaflacak yeni bir üslubun yorumu olarak tan›mlan›r (Ötüken 1997, 237). Benzer geçifl süreçlerinin izlenebildi¤i duvar resimleri Arta’daki Ayos Dimitrios Kaçuris, Ayos Nikolaos Rodias ve Kata Panaya Kiliseleri’nde görülebilir. Paleologoslar Dönemi Resim Sanat› üslübunun en bilinen örnekleri Hora Manast›r› Kilisesi (Kariye Cami)’nde yer al›r. 6. yüzy›ldan itibaren
farkl› dönemlerde onar›m ve yeniden infla süreçleri geçiren yap›da dönemin resim
sanat›n› yans›tan duvar resimleri 14. yüzy›lda Teodoros Metohitis taraf›ndan yapt›r›lan d›fl narteks ve mezar flapelinde görülmektedir Nartekslerde yer alan resimlerde ‹sa’n›n ve Meryem’in hayat› konu edilirken, mezar flapelinde Tevrat’tan çeflitli
sahneler, Son Yarg›, Mahfler ve Anastasis sahneleri ifllenmifltir (Kuban 2005, 78-79).
Yap›da Meryem’in hayat›n› konu alan yirmi bölümden oluflan bir dizi ile ondört
bölümde resmedilmifl ‹sa’n›n çocuklu¤u dizisi ve otuziki sahneden oluflan ‹sa’n›n
peygamberlik dönemini konu alan zengin bir resim program›na sahiptir. S›rbistan’da yine Hora Manast›r› Kilisesi ile ayn› döneme tarihlenen Decani Kilisesi’nde
sahnelerin say›s› daha da fazlad›r (Mango 2008, 298-99). Dönemin resim örneklerinde ortak nokta geçmiflteki iki boyutlulu¤u aflan ve tam anlam› ile bir perspek-
Maniyerizm: Rönesans ile
Barok dönem aras›ndaki
sanatç›lar›n›n eserlerini
tan›mlamak için kullan›lan
bir sanat dönemi olan
Maniyerizm, resimde abart›l›
uzunlukta küçük bafll›, çok
hareketli, havada uçuflur
flekilde zeminden kopuk
kompozisyonlar sunar.
Maniyerizm ya da Maniyerist
sözcü¤ü günümüzde
kurallar› yads›yan her türlü
sanatsal tutum içinde
kullan›l›r.
Perpektif: Resmim iki
boyutlu ortam›nda, üçüncü
boyut yani derinlik
yan›lsamas› vermek için
kullan›lan teknik.
246
Bizans Tarihi
tif olarak tan›mlanmasa da yüzeysel bir derinlik kayg›s›n›n izlenebilirli¤idir. Resimlerde eflyalar ve figürler uzayan ve incelen bir formda düzenlemifl; figürlerin Komninoslar Dönemi resim anlay›fl›na benzer nitelikte hareketli, duygular›n yo¤un bir
d›flavurumcu kayg› ile yans›t›ld›¤› görülmektedir. ‹stanbul’da Hora Kilisesi’nden
baflka bu döneme tarihlenen ‹sa Kap› Mescidi, Mireleon Kilisesi (Bodrum Cami),
Kalenderhane Cami, Aya Efemia ve Pammakaristos Manast›r Kilisesi’nde duvar resimleri bulunur.
Resim 10.10
Hora Manast›r
Kilisesi (Kariye
Cami) Duvar
Resimleri
Kaynak: Anadolu
Üniversitesi Sanat
Tarihi Bölümü
Arflivi
SIRA S‹ZDE
2
Bizans An›tsal
Resim
SIRA
S‹ZDESanat› örnekleri nelerdir? Uygulama alanlar› nereleridir?
El Sanatlar›
Seramik
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
Astar: Üzerine resim
yap›lacak olan yüzeyin
boyay› emmemesi için
Tsürülen
E L E V boya
‹ Z Y Okatman›d›r.
N
‹NTERNET
S O R U dört ana kronolojik evrede incelenir. Birinci evre (4.-8. yüzy›l):
Bizans seramikleri
Erken Bizans döneminde antik geleneklerin devam etti¤i tarihsel aral›kt›r. ‹kinci
evre (9.-11. yüzy›l):
Seramik üretiminde ‹stanbul’un hâkim oldu¤u ve siyasi ve külD‹KKAT
türel olarak iliflkide bulundu¤u bölgelere üretimlerin ihraç edildi¤i dönemdir.
Üçüncü evre (Komninos’lar dönemi): S›rl› seramik üretimin taflra merkezlerine taSIRA S‹ZDE
fl›narak yayg›nlaflt›¤›
dönemdir. Dördüncü evre (12. yüzy›l sonu- geç Bizans dönemi): Seramik üretiminde bölgesel üsluplar›n hâkim oldu¤u dönemdir. (Armstrong
2008. 429).AMAÇLARIMIZ
Bizans serami¤i dini ve resmi sanat›n aksine halk›n ekonomik çizgisi ve be¤enilerine göre flekillenmifltir. Arkeolojik veriler Erken H›ristiyanl›k döneminden 7.
yüzy›la kadar
K ‹ Roma
T A P gelene¤inin önemli ölçüde devam etti¤ini ortaya koyar (Do¤er 2007, 48). Bu dönemlerde K›rm›z› Astarl› Roma gelene¤ini yans›tan seramikler üzerine H›ristiyanl›k sembolleri olarak güvercin, tavus kuflu, yunus ve haç motiflerinin yan›
T E L Es›ra
V ‹ Z Ydini
O N temal› figür ve kompozisyonlar ifllenmifltir (Hayes 1997, 471;
Armstrong 2008, 429, Do¤er 2007, 48). Erken Bizans döneminin k›rm›z› hamurlu
seramikleri ile Komninoslar döneminin yayg›n tercihi olan s›rl› seramikler aras›nda dönemde az bilinen bir grup olarak beyaz hamurlu seramiklerin ortaya ç›kt›¤›
‹ N T E (Armstrong
RNET
görülmektedir
2008, 432). Beyaz hamurlu seramikler kendi içerisinde
“S›rl› Beyaz” ve “Polykrom Beyaz” olmak üzere iki grup alt›nda incelenir (Arms-
247
trong 2008, 432; Do¤er 2007, 48). S›rl› Beyaz olarak tan›mlanan seramiklerin süslemesinde klasik anlay›fl devam etmesine karfl›n, “Polykrom Beyaz” ve k›rm›z› hamurlu seramiklerin süslemelerinde ‹slam sanat›n›n etkileri görülmektedir (Rice
1954, 214-215); Bezeme kompozisyonlar›nda yayg›n kullan›m› olan kufi yaz›dan
etkilenmifl motifler, palmetler ve kavisli bitkisel bandlar, söz konusu ‹slam ve Do¤u Sanat›’n›n etkisinin eserlerdeki yans›malar› olarak tan›mlanabilir (Do¤er 2007,
49). Özellikle 7. yüzy›ldan itibaren sürekli olarak baflta Araplar olmak üzere do¤u
uygarl›klar›n›n Bizans’a karfl› ak›nlar› böyle bir kültürel etkileflimi beraberinde getirmifl oldu¤u düflünülür.
Orta Bizans Dönemi’nin yayg›n uygulanan bezeme tekni¤i, k›rm›z› hamurlu,
krem-beyaz astarl› kaplar›n›n üzerlerinin astar› kald›racak flekilde çizilmesi ve kaz›lmas› fleklinde uygulanan “sgraffito”dur. Sgrafitto tekni¤inin uygulama biçimleri ile
farkl›laflan alt türleri bulunmaktad›r: ‹nce Sgrafitto, Kaz›ma Sgrafitto, Genifl Oyma/Cahmpleve. Orta Bizans döneminde palmet, rumi, k›vr›k dallar gibi sitilize edilmifl bitkisel motifler ile birlikte, güvercin, keklik, aslan, tavflan, bal›k vb. hayvan figürlerine yer verilmifltir. Ayr›ca hayvan figürlerinde mitolojik ve fantastik hayvanlar
da konu edilmifltir (Maguire 1992, 3; Do¤er 2007, 49). Seramiklerde insan figürlerinde yer ald›¤› kompozisyonlarda 12. yüzy›ldan itibaren belirgin bir art›fl söz konusudur. Bu sahnelerde daha çok savaflç› görülmekte ve bu tercih asker kökenli bir sülale olan Komninoslar›n iktidar› ile iliflkilendirilmektedir (Do¤er 2007, 49).
Geç dönem Bizans serami¤ini mimari ve di¤er sanat
alanlar›nda oldu¤u gibi dönemin siyasal yap›s›na ba¤l› olarak de¤iflen yönetim ve co¤rafi s›n›rlar do¤rultusunda de¤erlendirmek gerekir. Geç döneme tarihlenen baz› seramiklerin ‹znik Kufllu Kaseleri, Karacahisar (Eskiflehir) Rozetli Kaseleri, Selanik Kufllu Kaseleri,
Serres Seramikleri gibi üretim
yerleri ile tan›mlanmas›, bu dönemde bölgesel ve yerel üsluplar›n›n varl›¤›n› ortaya koyar. Ayr›ca bu dönemde özel
bir üretim grubu olarak baflkent kökenli Zeuksippos Seramikler ön plana ç›kmaktad›r.
Kaz› ve yüzey araflt›rmalar› 13. Yüzy›lda Kilikya’da Misis ve El Mina (Samanda¤ Çevlik)’da üretilen Aziz Simeon seramiklerinin, ‹talyan üretimi Proto-Mayolikalar’›n, Suriye ve turkuaz s›rl› ‹ran seramiklerinin Bat› Anadolu’da dolafl›mda oldu¤unu ortaya ç›karm›flt›r (Do¤er 2007, 51).
Orta Bizans döneminde yayg›n kullan›lan bezeme tekni¤i olan “sgrafitto”
nedir? Çeflitleri
SIRA S‹ZDE
nelerdir?
Polychrome: Yunanca çok
ve renk kelimelerinin
birleflmesiyle çok renkli
dekor anlam›ndaki
sözcüktür.
Kufi: 8. yüzy›lda kurulmufl
bir Arap kenti olan Kufa’da
ortaya ç›kan hat sanat›nda
kullan›lan bir yaz› türüdür.
Palmet: Bir sap›n iki
taraf›nda simetrik olarak
s›ralanm›fl uzunca
yapraklardan oluflan
üsluplaflt›r›lm›fl bezeme
ö¤esidir.
Rumi: Birbirine ba¤l› yar›m
palmetlerden oluflan
süsleme ö¤esidir.
Resim 10.11
Sgrafitto
Tekni¤inde
yap›lm›fl üzerinde
çift bafll› kartal
figürü bulunan
seramik (13.
14.yüzy›l)
Kaynak: R.
Cormack,M.
Vassilaki,
2009, s. 149
S›r: Seramik hamurunun
üzerine sürülerek f›r›nlanan
ve bunlar›n üzerini saydam
bir katmanla örterek su ve
benzeri s›v›lardan
etkilenmemesini sa¤layan
koruyucu malzemedir.
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
248
Bizans Tarihi
Cam Sanat›
Lüks Obje: Genellikle
imparatorluk saray› için
de¤erli malzemeler
kullan›larak üretilen ve
süslenen kullan›m
eflyalar›d›r.
Alt›n Sandviç Tekni¤i:
Renksiz iki cam aras›na
alt›n yald›zla yap›lan
süsleme tekni¤idir.
Kal›ba Üfleme Tekni¤i:
Üfleme borusunun ucuna
al›nan cam hamurunun
önceden haz›rlanm›fl kal›ba
üflenerek
flekillendirilmesidir.
Emay Tekni¤i: So¤uk cam
üzerine alt›n yald›z ve
maden oksitlerle dekorasyon
yap›ld›ktan sonra f›r›nda
›s›t›larak cam›n yüzeyine
sabitlenmesi ifllemidir.
Bizans cam sanat›na dair en önemli bilgiler günümüze ulaflan cam kaplar ve arkeolojik kaz›lar sonucunda elde edilen örneklerden oluflur. Bu veriler ›fl›¤›nda cam›n
Bizans döneminde günlük kullan›m objeleri, ayd›nlatma elemanlar›, pencere cam›
ve lüks objeler olarak üretildi¤ini ortaya koymufltur (Olcay 2007, 42)
Bizans ‹mparatorlu¤u’nda cam sanat›n›n bizzat imparatorluk taraf›ndan desteklenen bir sanat alan› oldu¤u bilinmektedir. Özellikle Erken H›ristiyanl›k döneminde cam yap›mc›lar›n›n (vitriari) ve cam dekaratörlerinin (diatretari) vergiden muaf
tutulduklar› yönündeki veriler (Olcay 2008, 102), cam üretimin desteklendi¤i ve
özendirildi¤inin göstergesidir. Erken Bizans dönemi cam atölyeleri köken olarak
Roma dönemi cam sanat› gelene¤ine ba¤l›d›r. Roma döneminde ortaya ç›kan üretim ve pazarlama organizasyonunun Bizans’›n erken dönemlerinde de görüldü¤ü
bilinmektedir (Olcay 2010, 24). Bu dönemin karakteristik eser grubu, “alt›n sandviç tekni¤i”nde süslenmifl cam eserlerlerdir. Söz konusu cam eserlerde Roma gelene¤inin bir yans›mas› olan pagan inanç ve kültürüne ait konu ve semboller ile
H›ristiyanl›¤a iliflkin unsurlar bir arada kullan›lm›flt›r (Olcay 2008, 103). Erken H›ristiyanl›k döneminin tüm sanat unsurlar›nda oldu¤u gibi cam sanat›nda da geçifl
döneminin karakteristik olgusunu izlenmek mümkündür. Erken Bizans döneminde M. S. 578-636 y›llar› aras›nda üretim ve kullan›m alan› bulunan “Hac› Kaplar›”
önemli bir eser grubudur. Söz konusu eserler “kal›ba üfleme tekni¤i” ile üretilmifl çokgen gövdeli fliflelerdir (Olcay 2008, 103). Erken dönem sonras› özellikle
‹konoklast dönem (726-842) ile bafllayan ve 10. yüzy›la kadar devam eden süreçte cam sanat›na dair bilinenler oldukça s›n›rl›d›r. Ortaça¤da cam üretimi ve niteli¤ini belgeleyen veriler az say›daki yaz›l› kayna¤a ve kaz› çal›flmalar› sonucunda elde edilen bulgulara dayan›r. Bu kapsamda, Anadolu’da Erken dönemlerden itibaren devam eden bir cam üretimi tan›mlanm›flt›r. Antakya ve ‹stanbul’da cam üretiminin varl›¤› bilinmesine karfl›n, üretim merkezleri, gelenek, üslup hakk›nda belirsizlikler davam etmektedir. Anadolu d›fl›nda Yunanistan’da Korintos’ta 9. ve 11.
yüzy›llarda cam üretiminin yap›ld›¤› bilinmektedir. Arkeolojik kaz›lar sonras›nda
ortaya ç›kan verilere göre cam atölyeleri seramik atölyeleri ile birlikte bir çarfl› alan›nda bulunmaktad›r. Atölyelerin çarfl› alan› içindeki konumu üretim ve sat›fl›n ayn› mekânsal düzenleme içerisinde gerçeklefltirildi¤ini göstermesi aç›s›ndan önemlidir (Olcay 2007). 12. ve 13. yüzy›llarda Bizans ‹mparatorlu¤u farkl› co¤rafyalarda,
farkl› sosyo-kültürel unsurlarla karfl›laflm›flt›r. Ayr›ca bu süreçte Anadolu’nun geçifl
yolu üzerinde olmas› farkl› kültürlerle etkileflimli bir sanat üslubunun oluflmas›n›
sa¤lam›flt›r. Ayn› yüzy›lda Venedik ve Cenevizliler’in Bizans, ‹slam ve Bat› devletleriyle önemli ölçüde ticaret iliflkisi, sentez bir üslubun ortaya ç›kmas› ve yayg›nlaflmas›n›nda etkendir. Dönemin yayg›n cam tekni¤i “alt›n y›ld›z boyama” ve
“emay tekni¤i”dir. Bu yüzy›llarda gerek Bizans cam›nda gerekse ‹slam camlar›nda ayn› teknikle farkl› üslupta eserler üretildi¤i gözlemlenmifltir. Eserlerde geometrik ve bitkisel motifler ile birlikte insan ve hayvan figürlerinin kullan›ld›¤› bilinmektedir (Olcay 2007, 42-45).
Maden
Bizans ‹mparatorlu¤u, Anadolu ve Balkanlarda bulunan pek çok maden yata¤›n›
Roma’dan devir al›p iflletmifltir. M›s›r, Suriye, Anadolu ve ‹talya gibi genifl bir alana yay›lan maden döküm merkezleri eyaletler kaybedildikçe elden ç›km›fl ve baflkent ‹stanbul tek ve önemli bir üretim merkezi olarak kalm›flt›r. Antik dönem ve
249
Ortaça¤’da oldukça önemsenen madeni eflyalar›n yap›m tekniklerinde Helenistik
ve Roma gelene¤i sürdürülmüfltür. Bizans maden eserleri alt›n, gümüfl, bak›r,
bronz, demir ve pirinç gibi malzemelerden üretilmifltir. Günlük yaflam›n araç-gereçleri, demir ve bronz malzemeden baflkent ‹stanbul’dan k›rsaldaki köylere kadar
genifl bir alanda üretilmesine karfl›n; alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenlerin üretimi devlet kontrolündeydi (Rautmann, 2007, s. 261).
Erken Bizans Dönemi’nde alt›n malzemeyi daha çok bilezik, yüzük, kemer, madalyon, kolye, küpe gibi süs eflyalar›nda ve sikkelerde görürüz. Bu eflyalar›n üzerinde genellikle Tevrat ve ‹ncil konular› tasvir edilmifltir. Gümüfl malzeme ise daha çok imparatorlar›n hükümdarl›k y›ldönümünü kutlamak ya da di¤er nedenlerle yap›lan hediyelik tabak ve kâselerde ya da liturjik eflyalardatercih edilmifltir.
Özellikle litürjik eflyalarda kullan›lan gümüfllerde kontrol damgalar› vard›r. Bu
damgalar “imparatorluk damgas›” olarak da adland›r›lmaktad›r. Bunun sebebi ise
damgalarda imparator portresinin, isminin ya da monogram›n›n bulunmas›d›r. II.
Konstantinos (641-668) dönemine kadar devam eden bu damgalar hükümet otoritesinin sembolüdür (Dodd, 1961, s. 6).
H›ristiyan liturjisinin ana ayinini olan “ökaristi”de kullan›lan eserler flunlard›r:
Paten ve Asteriskos, kalis, kafl›k, ibrik ve el y›kama tas› olan trulla, buhurdan, yelpaze, kitap kapa¤› ve haçt›r (Acara, 1998, s. 183-201).
Bronz ucuz ve kolay sat›n al›nabilen bir maden olmas› dolay›s›yla hem sivil yap›larda günlük kullan›m araçlar› olarak hem de dini alanda küçük eflya yap›m›nda
karfl›m›za ç›kmaktad›r. Çeflitli kaplar ve kutular, kantar a¤›rl›klar›, ayd›nlatma araçlar› (kandil, kandil aya¤›, cam kandilleri tafl›yan polykandilionlar gibi) sivil yap›larda günlük kullan›m araçlar› olarak kullan›lm›flt›r. Haçlar ise dinle iliflkili objeler
olarak dikkat çekmektedir.
Orta Bizans Dönemi’nde alt›n daha önceki dönemlerde oldu¤u gibi yine de¤erli ziynet eflyalar›nda tercih edilen bir malzeme olmufltur. Ancak bu dönemde gümüfl rezervlerinin tükenmesi ve ekonomiye ba¤l› olarak gümüfl kullan›m›n›n azald›¤› görülmektedir. Dolay›s›yla eserlerde kontrol damgas› sistemi de yer almaz. 9.
yüzy›l ile birlikte, sanat›n her alan›nda oldu¤u gibi maden iflçili¤inde de bir canlanma yaflanm›flt›r. Bu dönemde Bizans kuyumculu¤unun özellikle mine tekni¤inde doruk noktas›na ulaflt›¤› görülür. Bu teknikteki eserler bugün, Venedik San
Marco Hazinesi baflta olmak üzere, çeflitli Avrupa ülkelerinin müze ve koleksiyonlar›nda takip edilmektedir. Mine tekni¤inin kullan›ld›¤› eserlerin büyük k›sm›n› paten, kalis, röliker gibi dini ifllevli eserler ile taç, küpe, bilezik gibi süs eflyalar›
oluflturmaktad›r. Dönemin en önemli örnekleri aras›nda VI. Leon’un Adak Tac›
(886-912), ‹mparator Romanos kalisleri (956-963), ‹mparator Konstantinos Monomahos’un Tac› (1042-1050) say›labilir (Acara, 2007, s. 37-39).
Geç Bizans Dönemi’nde günlük kullan›m objeleri d›fl›nda, de¤erli maden üretimine rastlanmamaktad›r. De¤erli objelerin ham maddesinin kayna¤› olan topraklar›n kaybedilmifl olmas› ve özellikle 1261-1453 y›llar› aras›nda imparatorlu¤un
içinde bulundu¤u siyasal ve ekonomik bunal›m sanat›n her alan›nda oldu¤u gibi
maden sanat›n› da etkilemifltir.
Fildifli
Bizans Döneminde fildifli Afrika ve Hindistan’da bulunan fillerin uzun difllerinden
elde edilmifltir. Kolay ifllenebilen dayan›kl› bir malzeme olan fildiflinden yap›lan
eserler üzerinde farkl› süsleme kompozisyonlar› ifllenmifltir. Bizans sanat›nda özellikle 6. yüzy›lda fildiflinden üretilen eserler aç›s›ndan en parlak dönemdir. 7. ve 8.
Kontrol Damgas›: De¤erli
madenden yap›lm›fl
objelerin, kalitelerini
gösteren resmi bir iflaret ile
damgalanmas›d›r. Damgal›
gümüfl eserler Bizans
Devleti’nde 400-615 y›llar›
aras›nda yap›lm›flt›r.
Paten ve Asteriskos: Paten
‹sa’n›n bedenini sembolize
eden ekme¤in kondu¤u
tepsidir. Asteriskos ise,
paten ile birlikte kullan›lan
ve ekme¤in üzerine
gelebilecek toz, böcek vb.
önlemek için üzerine örtü
serilen, yar›m daire fleklinde
iki fleridin merkezde
birbirine ba¤lanmas› ise
oluflturulmufl malzemedir.
Kalis: ‹sa’n›n kan›n›
sembolize eden flarab›n
kondu¤u kadehtir.
Kafl›k: fiarab›n içinde
›slat›lan kutsal ekmek
parçalar›n› ayine kat›lanlara
vermek için kullan›lan
malzeme.
‹brik ve Trulla: Ayine
bafllamadan önce rahibin
ellerini y›kamas› için
kullan›l›r.
Buhurdan: ‹çinde tütsünün
yak›ld›¤› küresel, dilimli,
silindirik, alt›gen ya da kare
gövdeli kaplard›r.
Yelpaze: Kutsak ekmek ve
flarab› toz ve böceklerden
korumak için kullan›lan
malzemedir.
Kitap Kapa¤›: ‹ncil ve di¤er
dini kitaplar› koruyan
kapaklard›r.
Haç: ‹sa’n›n çarm›ha
geriliflini sembolize eden
malzeme.
Mine: Metal üzerine
f›r›nlanarak kaplanan cam
esasl› tabaka.
Röliker: Önemli dini kiflilerin
kemiklerinin muhafaza
edildi¤i kutulard›r.
Diptikon: Birbirine mentefle
ile ba¤l› iki levhadan
oluflan, konsüllerin bafla
geçti¤i zaman, di¤er
meslektafllar›na yeni
görevine bafllad›¤›n› haber
vermek için üretilen
hediyedir.
250
Bizans Tarihi
Triptikon: Konsüller bafla
geçti¤i zaman, di¤er
meslektafllar›na yeni
görevine bafllad›¤›n› haber
vermek için gönderdikleri
birbirine mentefle ile ba¤l›
üç levhadan üretilen
hediyedir.
yüzy›llarda bölgesel savafllar fildifli teminini kesintiye u¤ratm›fl ve sonraki y›llarda
erken dönemlere k›yasla nispeten daha küçük boyutlu ve s›n›rl› say›da üretim gerçekleflmifltir (Rautman 2006, 264).
Bizans döneminde fildiflinden yap›lan objeler aras›nda; diptikonlar, triptikonlar, mücevher kutular›, röliker, kitap kapaklar›, toka ve süs eflyalar› ve haçlar›n muhafaza edildi¤i stavrotekler say›labilir. Erken h›ristiyanl›k döneminden itibaren 10. yüzy›la kadar Fildifli eserlerde dini sahnelerle birlikte, mitolojik sahneler,
sirk gösterileri, hayvanlar, efsanevi yarat›klar ve antik dönem süsleme anlay›fl›n›n
yans›malar› izlenmektedir. 11. yüzy›ldan itibaren fildifli eserlerde daha çok dini konular›n resmedildi¤i görülmektedir (Grabar 1966, 174, Rautman 2006, 264).
Resim 10.12
Resim 10.13
Fildifli Triptikon Örne¤i (Bibliothéque Nationale
de France-10. yüzy›l)
Kaynak: R. Cormack,M. Vassilaki, Byzantium
(330-1543), London, 2009, s. 114
Stavrotek Örne¤i (‹stanbul-9.yüzy›l)
Kaynak: R. Cormack,M. Vassilaki, Byzantium
(330-1543), London, 2009, s. 102
Sikke
Paludamentum: Düz uzun ve
mor askeri pelerindir.
Genellikle z›rh›n üzerine
giyilir ve sa¤ omuzda bir
fibula ile tutturulur.
Yaklafl›k ayak bileklerine
kadar sarkar.
Sagion: Bir fibula (‹¤ne) ile
boyun hizas›nda tutturulan
ve omuzlar›n arkas›ndan
at›l›p s›rt› örten pelerindir.
Paludamentum’un
küçü¤üdür.
Hlamis: Sa¤ omuzda fibula
ile tutturulan ve sa¤ omuzu
aç›k b›rakan uzun pelerindir.
K›sa olanlar› antik dönemde
askerler, avc›lar ve biniciler
taraf›ndan giyilirdi. Hlamis
6. yüzy›lda hlamis askeri
karakterini kaybetmifl ve
bafll›ca saray giysisine
dönüflmüfltür.
Üzerindeki figürler bezemeler göz önüne al›n›rsa, Bizans sikkeleri de birer sanatsal obje olarak de¤erlendirilebilir. Bizans sikke tipleri, imparatorlara ve dönemin
be¤enisine göre çeflitlilik göstermektedir. Sikkeler üzerindeki yer alan figürlü bezemeleri, imparator tipleri ve dini tipler olarak s›n›fland›rabiliriz.
6. yüzy›lda sikke ön yüzlerinde Bizans ‹mparatorlar›n›n, cepheden ya profilden
büstü ya da ayakta figürleri yer almaktad›r. 7. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren profil
büst yerine cepheden büst kullan›m› yayg›nlaflt›¤› görülmektedir. Söz konusu sikkelerde iki ortak imparator tasvir edildi¤inde yaflça büyük olan imparator sakall› görünümü ile sakals›z olarak tasvir edilen genç imparatordan ayr›l›r. Ayn› zamanda ortak
imparatorlardan büyük olan›n sikkenin solunda küçük olan›n ise sa¤da tasvir edildi¤i bilinir. Sikke üzerinde üç figürün yer ald›¤› örneklerde ise en büyük olan›, yani
as›l imparator ortada bulunurdu. ‹kinci önemli figür ortadakinin sa¤ taraf›nda, üçüncüsü de sol taraf›nda yer al›rd›. 1261’den sonra imparatorlar›n ayakta (tek bafl›na ya
da ortak imparator ile), otururken (genellikle tek bafl›na) ya da diz çökmüfl figürleri
(‹sa ya da Meryem önünde) görülmektedir. ‹ki ortak imparator bir dini figür ile (‹sa,
Meryem ya da azizler gibi) betimlendi¤inde ise, dini figür genellikle ortada tasvir
251
edilmifltir. Sikkeler üzerinde betimlenen imparatorlar paludamentum, z›rh ve Sagion gibi askeri, hlamis gibi sivil ve loros gibi konsül k›yafetleri ile tasvir edilmifllerdir (Bellinger ve Grierson, 1973, s. 107-115; Demirel Gökalp, 2009, s.19-26).
Resim 10.14a
I. Basileios-Histamenon- ön yüz. Yalvac
Arkeoloji Muzesi
Resim 10.14b
I. Basileios-Histamenon-arka yüz. Yalvac
Arkeoloji Muzesi
Kaynak: Z. Demirel Gökalp, Yalvaç Müzesi
Bizans Sikkeleri, Ankara, 2009, Kat.no. 476
Bizans sanat›n›n di¤er örneklerinde oldu¤u gibi sikkeler üzerinde de haç motifi dinsel sembol niteli¤inde en belirgin ve yayg›n kullan›m› olan iflarettir.
Zaferi simgeleyen viktoria figürü, melek ve hristogramlar da (‹sa’y› temsil eden
bir monogram) sikkeler üzerinde kullan›lan dinsel figürler olarak tan›mlanabilir.
H›ristiyanl›¤›n ve Bizans sanat›n›n en önemli figür ve simgesi olarak ‹sa’n›n Bizans
sikkeleri üzerinde resmedilmesi ilk kez II. ‹ustinianos (685- 695/705-711) döneminde görülür. Fakat bu nokta da alt›n› çizmek gerekir ki, ‹sa tasvirleri Geç Roma
sikkelerinde de kullan›lm›flt›r. Örne¤in ‹mparator II. Teodosios’un (M.S.408-450)
k›z› Evdokia ve III. Valentinianus’un (M.S.422-462) evlilik töreni için bas›lan sikke
üzerinde ‹sa tasviri görülmektedir. Ancak oldukça s›n›rl› bas›lm›fl bu tip sikkeler
Bizans sikke tiplerini etkilememifltir. ‹sa burada H›ristiyanlaflm›fl imparatorluk kültü ya da dindarl›¤› göstermek amac›yla özel sembolik sebepten dolay› sikke üzerinde yer almaktad›r. Dolay›s›yla ‹sa’n›n büst halinde sikkeler üzerinde ana tip olarak tasvir edilmesi II. ‹ustinianos taraf›ndan bafllat›lm›flt›r. ‹slamiyetin 678 y›l›ndaki
zaferinden sonra II. ‹ustinianos Troullo Konsili’nde Bizans alt›n sikkelerinin ikonografisinde bir reform yapt›rarak ve muhtemelen ‹slamiyete bir tepki olarak sikkelerin ön yüzüne ‹sa tasvirini yerlefltirmifltir (Breckenridge, 1959). Di¤er bir dinsel tip olarak Meryem figürü ise sikkeler üzerinde ilk kez imparator VI. Leon
(M.S.886-912) döneminde yer alm›flt›r.
H›ristiyan dünyas›n›n tan›nan ve sevilen azizleri Bizans sikkeleri üzerinde oldukça geç dönemde yine dinsel tip olarak sikkeler üzerinde tasvir edilmifltir. Söz
konusu aziz tasvirlerinin bulundu¤u sikkelerde Aziz Aleksandros, Aziz Mihail, Aziz
Andronikos gibi ilk aziz isimlerinin ayn› ad› tafl›yan imparatorlar›n sikkelerinde betimlendi¤i görülmektedir (Tekin, 1999, s. 31-33).
Loros: Romal›lar›n da
kulland›¤› süslü bir pelerin
olan loros, Bizans
döneminde konsül k›yafeti
olarak kullan›lm›flt›r. Loros
deriden yap›lan, a¤›r, uzun
ve dar dikdörtgen, yaklafl›k 5
m. uzunlu¤unda bir atk›d›r.
Hem imparator hem de
imparatoriçe taraf›ndan
giyilen loros’un geliflimi
Roma imparatorlu¤u
döneminde konsullerin
giydi¤i “toga” ya da
“trabea”ya dayanmaktad›r.
Haç: ‹sa’n›n çarm›ha
geriliflini sembolize eden
haç I. Teodosios (‹.S. 379395) döneminde
imparatorluk
seremonilerinde önemli bir
yer al›r. ‹sa’n›n ölüme karfl›
zaferinin sembolü olan haç,
imparatorlar için
düflmanlara karfl› kazan›lan
zaferin de sembolüdür. 6.
yüzy›l sonlar›ndan itibaren
Bizans sikkelerinde en çok
betimlenen dini simge
olmufltur.
252
Bizans Tarihi
Özet
N
A M A Ç
1
Bizans Sanat›n› içerik ve kavramsal olarak tan›mlayabilecek;
Sanat› oluflturan biçim ve içerik, toplumun yap›s› ile do¤rudan iliflkilidir. Sanat eserinin amac›,
konusu, malzeme ve tekni¤i tarihsel ve co¤rafi
olarak içinde üretildi¤i uygarl›¤›n ve dolay›s› ile
toplumun ekonomik, sosyo-kültürel yap›s› ve sahip olunan teknik düzeye ba¤l› olarak flekillenir.
Yap›t›n biçimi bütün bu koflullar›n bileflkesi do¤rultusunda meydana gelir. Bizans ‹mparatorlu¤u
kuruldu¤u kabul edilen 330 y›l›ndan ‹stanbul’un
Osmanl› Devleti taraf›ndan fethedildi¤i 1453 senesine kadar hüküm sürmüfltür. Söz konusu tarihsel süreç içerisinde imparatorluk s›n›rlar› dâhilinde üretilen sanat, mimarl›k, edebiyat ürünleri
ve de¤iflen inanç sistemine ba¤l› olarak yeniden
flekillenen sosyo-kültürel yap› ile iliflkili tüm unsurlar “Bizans Kenti”, “Bizans Sanat›”, “Bizans
Mimarisi” ve “Bizans Edebiyat›” gibi “Bizans” üst
kimli¤i alt›nda tan›mlanarak incelenmektedir. Bizans Sanat› öncelikle dini ve sosyo-kültürel yap›
sonras›nda siyasal ve ekonomik koflullar›n belirleyicili¤inde dönüflüm, de¤iflim ve oluflum evreleri yans›t›r. Bu dönemler içerisinde Bizans sanat
eserleri farkl› plan, konu, teknik ve üsluplarda
mimari, duvar resimleri, el yazmalar›, maden, fildifli, seramik, cam, tekstil ve sikke gibi eserlerde
yans›malar›n› bulur.
N
A M A Ç
2
Bizans mimarisinin özelliklerini dönemlerine
göre tart›flabilmek;
Bizans’›n erken dönemlerinde çok tanr›l› inanç
sisteminden tek tanr›l› H›ristiyanl›¤a geçifl sonras›nda mimarideki en belirgin de¤iflim, do¤al olarak dini yap›larda gerçekleflmifltir. Yeni ibadet
yap›lar› olan “kiliseler” antik dönemin “toplant›
yap›s›” olarak tan›mlanan bazilikalardan esinlenerek infla edilmifltir. Dördüncü yüzy›ldan alt›nc›
yüzy›l›n sonuna kadar bazilika, tüm Bizans co¤rafyas›nda cemaat, piskoposluk hatta manast›r
kiliselerinin ana plan flemas›n› oluflturmufltur. Orta Bizans Dönemi’nde kilise mimarisinde, baflta
baflkent olmak üzere, imparatorlu¤un bütün bölgelerinde yayg›n olarak kullan›lan plan tipi “Kapal› Yunan Haç›”d›r. Orta Bizans Dönemine damgas›n› vurmufl Kapal› Yunan Haç› Planl› kiliselerden tarihi bilinilen en eskisi 907 tarihli ‹stanbul
Konstantin Lips Manast›r›’n›n (Fenari ‹sa Camii)
kuzey kilisesidir. Di¤eri ise yaklafl›k 920 tarihli
Mireleon Manast›r› Kilisesi’dir (Bodrum Camii).
Orta Bizans Dönemi’nde görülen di¤er önemli
tip ise, “Sekiz Detekli” tiptir. Geç Bizans döneminde ‹stanbul’da “Dehlizli Tip” ad› verilen plan
tipinin ortaya ç›kar. Geç dönem Bizans mimarisi
farkl› bölgelerde kurulan ba¤›ms›z yap›lanmaya
ba¤l› olarak çeflitli yerel uygulamalar sergiler. Bu
nedenle 13 yüzy›l sonras› Bizans mimarisi çok
giriflli, içerisinde Avrupa’daki ça¤dafl mimari üsluplar olan Romanesk ve Gotik mimari unsurlar›n›n da izlenebildi¤i bir dönem olarak karfl›m›za
ç›kacakt›r.
N
A M A Ç
3
Bizans An›tsal Resim Sanat›n› dönemlere ay›rarak aç›klayabilecek;
Erken H›ristiyanl›k döneminde kiliseler, mezarlar, sivil ve resmi yap›lar, freskolar ile süslenmifltir. Bu döneme ait en eski örnek ayn› zamanda
erken H›ristiyanl›k dönemi mimarisinin de ilk örne¤i olarak tan›mlanan Suriye’de Dura Evropos’taki ev kilisesinin vaftiz odas›nda bulunan
Tevrat ve ‹ncil’den konular›n ifllendi¤i freskolard›r. Yine öncül resim örnekleri olarak Roma Katakomplar›n›n duvarlar›nda geometrik, bitkisel
motifler ile insan ve hayvan fügürleri resmedilmifltir. Mezar yap›lar›nda ayr›ca Antik dönem mitolojisinden sahneler ile Tevrat ve ‹ncil’den konular da resmedilmifltir. Orta Bizans Dönemi’nde
ikonoklast ak›m›n son bulmas›n›n ard›ndan yo¤un bir resimsel faaliyet bafllam›flt›r. Bu dönem
resim sanat›n›n en önemli özelliklerinden birisi
konular›n düzenleniflinde hiyerarflik bir sistem
uygulanmas›d›r. Orta Bizans Resim Sanat›’n›n bir
di¤er önemli özelli¤i resimlerde konu s›n›rlamas›na gidilmesidir. Dönemin plan ve mekânsal
kurgusuna uygun bir seçicilikle erken H›ristiyanl›k sanat›n›n uzun dizelerinin yerine ‹ncil’deki
anahtar (önemli) sahnelerin resmedilmesinin tercih edildi¤i görülmektedir. Geç Bizans DönemiSanat› ayn› zamanda Paleologoslar Dönemi-Sanat› olarak ta tan›mlan›r. Dönemin resim örneklerinde ortak nokta geçmiflteki iki boyutlulu¤u
aflan ve tam anlam› ile bir perspektif olarak tan›mlanmasa da yüzeysel bir derinlik kayg›s›n›n
izlenebilirli¤idir. Resimlerde eflyalar ve figürler
uzayan ve incelen bir formda düzenlemifltir. Figürlerin Komninoslar Dönemi resim anlay›fl›na
benzer nitelikte hareketli, duygular›n yo¤un bir
d›flavurumcu kayg› ile yans›t›ld›¤› görülmektedir.
N
A M A Ç
4
253
Bizans El Sanat› örneklerini tan›mlayabileceksiniz.
Erken Bizans döneminden itibaren Bizans sanat›n›n önemli bir grubu el sanatlar›d›r. Bizans el
sanat› eserleri, sanatsal düzenlemenin üzerinde
gerçeklefltirildi¤i malzemenin niteli¤i ve ifllevine
göre seramik, cam, maden, fildifli, tekstil ve sikke olmak üzere s›n›fland›r›l›r. Kullan›lan malzemenin niteli¤i ve dönemin tercihlerine ba¤l› olarak de¤iflen teknik ve üsluplar›n uyguland›¤› el
sanat› eserlerinde, bitkisel, geometrik motifler ile
birlikte insan ve hayvan figürlerinin resmedildi¤i
görülür. Eserler üzerinde yer alan bezemelerde
H›ristiyanl›¤a dair dini konu ve simgeler baflta
olmak üzere, erken dönemlerde daha yo¤un olmak üzere mitolojik sahneler ve sosyal yaflama
dair konulara da yer verilmifltir.
254
Bizans Tarihi
1. Resim K›r›c›l›k olarak da bilinen 726-842 y›llar› aras›nda özelikle dini resimlerin yok edilmesini öngören
ve yenilerinin yap›lmas›n› yasaklayan süreç afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Fresko
b. Obelisk
c. ‹konoklazm
d. Katakomp
e. Tessera
6. Afla¤›dakilerden hangisi, Forum ad› verilen, Antik
Roma kentlerinin merkezlerinde yer alan ve çevresi
önemli kamusal yap›larla kuflat›lm›fl meydanlara örnektir?
a. Pastaforium Odalar›
b. Dua Odalar›
c. Hipoje
d. Vaftizhane
e. Bovis
2. Bizans Resim sanat›n›n ilk örnekleri yeralt› mezar
odalar›nda karfl›m›za ç›kmaktad›r. Afla¤›dakilerden hangisinde söz konusu mezar yap›lar› birlikte verilmifltir?
a. Katakomp-Bazilika
b. Bazilika-Hipoje
c. Manast›r- Katakomp
d. Katakomp-Hipoje
e. Kilise-Vaftizhane
7. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans döneminde infla edilmifl forumlardan biri de¤ildir?
a. Tauri Forumu
b. Komninos Forumu
c. Bovis Forumu
d. Filadelfion Forumu
e. Arkadius Forumu
3. Yafl s›va üzerine suda çözülmüfl boya pigmentleri
kullan›larak yap›lan duvar resmi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Fresko
b. Mozaik
c. Sikke
d. Sgrafitto
e. ‹kona
4. Renksiz iki cam aras›na alt›n yald›zla yap›lan süsleme tekni¤i afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sgrafitto
b. Champleve
c. Emay Tekni¤i
d. Kal›ba Üfleme Tekni¤i
e. Alt›n Sandviç Tekni¤i
5. Afla¤›daki objelerden hangisinde fildifli kullan›lmaz?
a. Diptikonlar
b. Röliker
c. Trulla
d. Stavrotek
e. Triptikonlar
8. Afla¤›daki kiliselerden hangisi erken Bizans döneminde kubbeli bazilika plan tipinde infla edilmemifltir?
a. Aziz Poliefktos Kilisesi
b. Aya Sofya Kilisesi
c. Aya ‹rini Kilisesi
d. Mireleon Kilisesi
e. Demre Aziz Nikolaos Kilisesi
9. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans döneminde su ve
suya iliflkin mimari uygulamalar aras›nda yer almaz?
a. Yerebatan Sarn›c›
b. Bak›rköy Sarn›c›
c. Bozdo¤an Kemeri
d. Binbirdirek Sarn›c›
e. Y›lanl› Sütun
10. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans kilisesinin bölümlerinden biri de¤ildir?
a. Loros
b. Atrium
c. Naos
d. Narteks
e. Apsis
255
1. c
S›ra Sizde 1
1204 y›l›nda ‹stanbul’un Latinler taraf›ndan iflgal edilmesi, Bizans imparatorlu¤u ve dolay›s› ile Bizans sanat› ve mimarisi için yeni bir sürecin bafllang›c› olmufltur.
‹flgalin ard›ndan Teodoros Laskaris’in yönetiminde Nikaia (‹znik) ‹mparatorlu¤u kurulmufltur. Ayr›ca Karadeniz bölgesinde 1461 y›l›na kadar hüküm sürecek olan
Trabzon ‹mparatorlu¤u; Yunanistan’›n Arta bölgesinde
1453 y›l›na kadar hüküm süren Epir Despotlu¤u (12611453) ve baflkenti Mistra olan ve 1460 y›l›na kadar Mora Despotlu¤u ba¤›ms›z yönetimler olarak karfl›m›za
ç›kmaktad›r. Geç dönem Bizans mimarisi farkl› bölgelerde kurulan müstakil yap›lanmaya ba¤l› olarak çeflitli
yerel uygulamalar sergiler. Söz konusu yerel uygulamalar›n ortaya ç›kmas›n›n sebebi her bir bölgenin farkl›
bir politik blok ve dolay›s› ile farkl› kültürel etki alan›
içerisinde bulunmas›d›r.
2. d
3. a
4. e
5. c
6. e
7. b
8. d
9. e
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “An›tsal Resim Sanat›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “An›tsal Resim Sanat›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bizans Sanat›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cam Sanat›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fildifli” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kamusal ve Sosyal ‹fllevli
Bizans Yap›lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Erken Bizans Dönemi Dini
Yap›lar “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Erken Bizans Dönemi Dini
Yap›lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Erken H›ristiyanl›k döneminden itibaren Bizans resim
sanat›n› yans›tan en önemli uygulama alan› freskolar ve
mozaiklerdir. Bizans döneminde fresko ve mozaikler
kiliselerde, mezar yap›lar›nda, kamusal ve sosyal ifllevli yap›larda kullan›lm›flt›r.
S›ra Sizde 3
Orta Bizans döneminin yayg›n uygulanan bezeme tekni¤i, k›rm›z› hamurlu, krem-beyaz astarl› kaplar›n›n
üzerlerinin astar› kald›racak flekilde çizilmesi ve kaz›lmas› fleklinde uygulanan “sgraffito”dur. Sgrafito tekni¤inin uygulama biçimleri ile farkl›laflan alt türleri bulunmaktad›r: ‹nce Sgrafitto, Kaz›ma Sgrafitto, Genifl Oyma/Cahmpleve.
256
Bizans Tarihi
Acara, M. (1998). “Bizans Ortodoks Kilisesi’nde Liturji
ve Liturjik Eserler”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Dergisi, C.15, S.1, s. 183-201.
Acara, M. (2007). “Litürjide ve Günlük Kullan›mda Maden Sanat›”, Kalanlar 12. ve 13. yüzy›llarda Türkiye’de Bizans, ‹stanbul, 37-39.
Armstrong, Pamela. (2008) “Ceramics” The Oxford
Handbook of Byzantine Studies, New York: Oxford
Universty Press, 429-443
Bakirtzis, Charalambos. (2008) “Secular and Military
Buildings” The Oxford Handbook of Byzantine
Studies, New York: Oxford Universty Press, 373-385
Bellinger, A. R. ve P. Grierson (Edt.) (1973). Catalogue
of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks
Collection and in the Whittemore Collection, Volume
Three Part 1, Leo III to Nicephorus III 717-1081,
Washington, D.C..
Breckenridge, J.D. (1959). The Numismat›c Iconography
of Justinian II (685- 695, 705-711), New York,
American Numismat›c Society.
Brandes. W. (1999) “ Byzantine Cities in the Seventh
and Eighth Centuries - Different Sources, Different
Histories” The ‹dea and ‹deal of the Town Between
Late Antiquity and the Early Middle Age, LeidenBoston-Köln, 25-57
Demirel Gökalp, Zeliha (2009) Yalvaç Müzesi Bizans
Sikkeleri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›
Dodd, C. E. (1961). Byzantine Siver Stamps, Washington
D.C.
Do¤er, Lale (2007). “Halk›n ‹mge Dünyas›nda Seramik
Sanat›” Kalanlar: 12. ve 13. Yüzy›llarda Türkiye’de
Bizans, ‹stanbul: Vehbi Koç Vakf›, 48-51.
Do¤er, Lale (2007). “‹fllev, Teknik ve Estetik De¤erlendirmelerle Bizans Günlük Yaflam›nda S›rl› Seramik”
SERES’O7 IV. Uluslararas› Kat›l›ml› Seramik, Cam,
Emaye, S›r ve Boya Semineri (Eskiflehir, 709-727)
Eyice, S. (1980). Son Devir Bizans Mimarisi ‹stanbul’da
Palaiologos’lar Devri An›tlar›, ‹stanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
Eyice, S. (1982). “Türkiye’de Bizans Sanat›”, Anadolu
Uygarl›klar› Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, C.
3, 568-618.
Grabar, Andre (1966). Art of The World - Byzantium,
Holle Verlag G.M.B.H., Baden, Germany
Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage, Washington,
D.C.: Dumbarton Oaks Reseacrch Library and
Collection
Haldon, John. (2006) Bizans Tarih Atlas› (Çev. Ali Özdamar), ‹stanbul: Kitap Yay›nevi.
Hasol, D. (1998). Ansiklopedik Mimarl›k Sözlü¤ü, ‹stanbul: Yem Yay›n.
Hayes, J. William (1972), Late Roman Pottery, Londra:
British School at Rome
‹stanbul:Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›.
Ivison, Eric. (2000) “Urban Renewal and Imperial Revival
730-1025” Byzantine Forschungen, XXVI, 1-46
Kazhdan, Alexander (Ed.) (1991). Oxford Dictionary of
Byzantium C.1-3, New York: Oxford University
Press.
Koch, Guntram. (2007) Erken H›ristiyan Sanat› (Çev.
Ayfle Ayd›n), ‹stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›.
Kuban, Do¤an. (2005), Ça¤lar Boyunca Türkiye Sanat›n›n Ana Hatlar›, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›
Mango, Cyril (2006). Bizans Mimarisi, Ankara: Rekmay
Ltd. fiti.
Mango, Cyril (2008). Bizans: Yeni Roma ‹mparatorlu¤u
(Çev. Gül Ça¤al› Güven), ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
Mercangöz, Zeynep, E. Akyürek (2007) “Yaflam Mekanlar›: Mimarl›k” Kalanlar, 12. ve 13. Yüzy›llarda Türkiye’de Bizans, ‹stanbul:Vehbi Koç Vakf› Yay., s.2229
Nicol, Donald M. (1999) Bizans’›n Son Yüzy›llar› (12611453), (Çev. Bilge Umar),
Olcay Uçkan, B.Y. (2008). “Cam Tarihine Genel Bir Bak›fl”, Anadolu Sanat, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fak. Yay., S.19, s.97-110.
Olcay Uçkan, B.Y. vd. (2007). “Lüks Üretimde ve Günlük Kullan›mda Cam”, Kalanlar, 12. ve 13. Yüzy›llarda Türkiye’de Bizans, ‹stanbul:Vehbi Koç Vakf›
Yay., s.42-47
Olcay Uçkan, B.Y. vd. (2010) “Bizans Dönemi” Ortaça¤dan Günümüze Anadolu Uygarl›klar›, Eskiflehir
Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, 1-78
Orcasberro, S. (1998). “Mozai¤in K›sa Bir Tarihi”, Sanat
Dünyam›z, S.69-70, 149-154.
Ötüken, Y.(1997). “Bizans: An›tsal Resim ve Minyatür”,
Eczac›bafl› Sanat Ansiklopedisi, ‹stanbul, 257-260.
Ötüken, Y.,vd. (2007). “Resim Sanat›nda ‹nanc›n ‹mgeleri”, Kalanlar. 12. ve 13.Yüzy›llarda Türkiye’de Bizans, ‹stanbul: Vehbi Koç Vakf›, 33-35.
Ousterhout, Robert. (2008) “Churches and Monasteries”
The Oxford Handbook of Byzantine Studies, New
York: Oxford Universty Press, 354-372
Saradi, Helen. (2008) “Towns and Cities” The Oxford
Handbook of Byzantine Studies, New York: Oxford
Universty Press, 317-327
Sözen, M ve Tanyeli, U. (1999). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlü¤ü, ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
Tekin, O. (1999). Yap› Kredi Koleksiyonu Bizans Sikkeleri, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
257

Bizans Tarihi E-kitap okumak için tıklayın

Transkript

Benzer belgeler

The Holy See

Kurtulus 2. baski NETCOPY

BASIN BÜLTENİ

SM93-06 - Spormeydani.org

Pazar Baflar›lar Tarihçe Ürün