Uluslararası Tıp Bilişimi Derneğinin Sağlık ve Tıp Bilişimi
Transkript
Uluslararası Tıp Bilişimi Derneğinin Sağlık ve Tıp Bilişimi
Uluslararası Tıp Bilişimi Derneğinin Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi Üzerine Önerileri Özet Uluslararası Tıp Bilişimi Derneği (The International Medical Informatics Association; IMIA) sağlık bilişimi/tıp bilişimi eğitimi üzerine uluslararası geçerliliği olması niyetiyle öneriler oluşturmuştur. Bu öneriler kurslar, dersler ve hatta komple eğitim programları hazırlanmasına yardımcı olacak ve çeşitli ülkelerde var olan eğitim etkinliklerine ve sağlık ve tıp bilişimi (STB) alanında eğitim amaçlı uluslararası işbirliğine, özellikle STB uzmanlarının eğitimi ve kurs içeriğinin paylaşılması için uluslararası etkinliklere rehber olacaktır. IMIA önerileri, sağlık çalışanlarının bilgi işleme, bilgi ve iletişim teknolojisi alanındaki bilgi ve becerileri kazanmak için gereksinimleri olan eğitim içeriği üzerine odaklanmıştır. Eğitim gereksinimleri üç boyutlu bir çerçeve olarak tanımlanmıştır. Bu boyutlar şöyledir: 1) sağlık çalışanları (hekimler, hemşireler, STB profesyonelleri, ...), 2)STB’nde uzmanlaşma tipi (bilgi teknolojisi kullanıcıları, STB uzmanları) ve 3) Kariyer aşamaları (lisans, yüksek lisans, ...). Sağlık çalışanlarının (a) Bilgi teknolojileri (BT) kullanıcıları ve (b) STB uzmanları olarak teorik ve pratik öğrenme hedefleri ayrı ayrı tanımlanmıştır. Tıp, hemşirelik, sağlık yönetimi, diş hekimliği, eczacılık, halk sağlığı, tıbbi dokümantasyon ve bilişim/bilgisayar bilimleri eğitim programlarının bir parçası olarak verilecek kurs/dersler ve STB alanında lisans, yüksek lisans, doktora programları için önerilerde bulunulmuştur. STB eğitimini desteklemek için IMIA, nitelikli STB eğitimini belgeleyen bir sertifika ve STB eğitimi Çalışma Grubunun WWW sunucularında programlar ve kurslar arasında bilgi değişimine ev sahipliği yapmayı önermektedir (http://www.imia.org/wg1). Anahtar Kelimeler: Sağlık Bilişimi, Tıp Bilişimi, Eğitim, Öneriler, International Medical Informatics Association, IMIA. Bu belgenin orijinali aşağıdaki kaynakta yayınlanmıştır: International Medical Informatics Association, Working Group 1: Health and Medical Informatics Education. Recommendations of the International Medical Informatics Association (IMIA) on Education in Health and Medical Informatics. Method Inform Med 2000; 39: 267-77. Türkçe yayın hakları için Tıp Bilişimi Derneği (TURKMIA), IMIA ve yayıncıdan izin almıştır. Orijinal baskıda, 10. sayfanın bir nolu dipnotunda 2 ECST kredi saatinin 40 ders saatine denk geldiği bildirilmekle birlikte, IMIA daha sonra bir açıklama yaparak bir hesap hatası yapıldığını, 2 kredinin 20 ders saatine denk geldiğini bildirmiştir. Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri İçindekiler Özet ..................................................................................................................... 1 1 Giriş ................................................................................................................. 3 1.1 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimine Neden İhtiyacımız Var?....................................... 3 1.2 IMIA- Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi için Öneriler.................................................... 3 2 Genel Değerlendirmeler .................................................................................. 4 2.1 IMIA’nın Ana İlkeleri-Öneriler ................................................................................... 4 2.2 IMIA’nın Yapısal Çerçevesi-Öneriler ....................................................................... 4 3 Öğrenim Hedefleri İçin Öneriler ..................................................................... 5 4 Diğer Eğitim Programlarının Bir Parçası Olarak Verilecek Dersler/kurslar İçin Öneriler ......................................................................................................... 10 4.1 Genel Saptamalar...................................................................................................... 10 4.2 Tıp, Hemşirelik, Sağlık Yönetimi, Diş Hekimliği, Eczacılık, Halk sağlığı eğitimlerinin bir parçası olarak verilecek Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi için Öneriler ........... 10 4.3 Tıbbi dokümantasyon eğitiminin bir parçası olarak verilecek Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi için Öneriler .......................................................................................... 11 4.4 Bilişim/bilgisayar bilimleri eğitiminin bir parçası olarak verilecek Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi için Öneriler .................................................................................... 11 5 Sağlık ve Tıp Bilişimine özel eğitim programları için öneriler...................... 12 5.1 Genel Saptamalar ...................................................................................................... 12 5.2 Sağlık ve Tıp Bilişiminde lisans programları için öneriler ..................................... 12 5.3 Sağlık ve Tıp Bilişiminde yüksek lisans ve doktora programları için öneriler .... 13 6 Sürekli eğitim için öneriler .............................................................................. 13 6.1 Sağlık ve Tıp Bilişiminde Sürekli eğitim ................................................................. 13 6.2 Yaşam boyu öğrenme ............................................................................................... 13 7 Diğer öneriler ................................................................................................... 14 7.1 Sağlık ve Tıp Bilişimi eğitimine nasıl başlanmalı ................................................... 14 7.2 Eğitim şekilleri............................................................................................................ 14 7.3 Eğitmen niteliği........................................................................................................... 14 7.4 Niteliklerin tanınması................................................................................................. 14 8 Sağlık ve Tıp Bilişimi programları ve kursları için IMIA desteği................... 14 8.1 IMIA sertifikasyonu .................................................................................................... 14 8.2 Uluslararası Programlar, öğrenci ve eğitmenlerin uluslararası değişimi ........... 15 9 IMIA tarafından desteklenen Sağlık ve Tıp Bilişimi programları ve kurslarında bilgi değiş tokuşu ......................................................................................15 9.1 Sağlık ve Tıp Bilişimi programları ve kursları için IMIA WG1 veritabanı .............. 15 9.2 IMIA WG1 Mektuplaşma Listesi ................................................................................ 15 9.3 Kurs materyalinin geliştirilmesi ve değişimi ........................................................... 15 10 Son saptamalar............................................................................................... 15 Kaynaklar ............................................................................................................. 16 2 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri 1 Giriş 1.1 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimine Neden İhtiyacımız Var? Tüm dünyada, sağlık çalışanları, verilerin ve bilgilerin sistematik olarak işlenmesinin yarattığı olanaklar, bu tekniğin kısıtlamaları ve bunun kalite kontrol ve karar verme süreçleri üzerinde yarattığı etkiler konusunda yeterli bilgiye sahip değildir. Sağlık çalışanları, mesleki pratiklerini geliştirmek için bilgi kaynakların daha iyi kullanmak istemekte, bunun için sıklıkla hakkında fazla bilgi sahibi olmadıkları bilgi teknolojilerini kullanmaları gerekmektedir. Fakat, sağlık hizmetinde ve tıpta verilerin ve bilgilerin sistematik olarak işlenmesi için sağlık çalışanlarının sağlık bilişimi veya tıp bilişiminde iyi bir eğitim almış olmaları gerekmektedir1. Sözü edilen bilgi ve bununla ilişkili becerilerin eksikliği ancak sağlık çalışanlarının daha iyi eğitimi ve sağlık ve tıp bilişimi alanında eğitilmiş profesyonellerin sayısının artırılması ile kapatılabilir. Sağlık ve tıp bilişimi eğitimi 21. yüzyılın başında özellikle şu sebeplerden dolayı önemlidir ([8], s.17): 1 Bilgi işleme, bilgi ve iletişim teknolojisindeki ilerlemeler toplumlarımızı değiştirmektedir; 2 Sağlık ve tıp bilgisi öyle bir hızla artmaktadır ki, yeni bilgi işleme metodolojileri ve bilgi teknolojileri kullanmadan eski ve yeni bilgileri takip etmek, depolamak, düzenlemek ve istediğimiz bilgiye ulaşmak mümkün görünmemektedir; 3 Tıp ve sağlık hizmetlerine yardımcı olacak bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı ile önemli ekonomik kazançlar olacaktır; 4 Bilgi işleme, bilgi ve iletişim teknolojilerinin sistematik kullanımı ile sağlık hizmetinin kalitesi artacaktır; 5 Bu gelişmelerin, en az günümüzde gözlendiği hızda devam etmesi beklenmektedir; 6 Tıp ve sağlık hizmetinde bilginin sistematik olarak işlenmesi, bilgi ve iletişim teknolojilerinin uygun şekilde ve sorumluluk içinde kullanılması için sağlık çalışanlarının iyi bir sağlık veya tıp bilişimi eğitimi almaları gerekmektedir; 7 Sağlık ve tıp bilişimi alanında kaliteli eğitimin öneminin anlaşılması sonucu, tüm dünyada iyi eğitim almış sağlık çalışanlarının etkisiyle sağlık hizmetinin niteliğinin ve verimliliğinin artması beklenmektedir. 1. 2 IMIA- Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi için Öneriler Dünyada bu alandaki eğitim için birbirinden farklı olanaklar vardır. Bazı ülkelerde sağlık ve tıp bilişimi eğitimi için değişik mesleklere ve değişik düzeylere yönelik ayrıntılı planlar mevcuttur. Pek çok başka ülkede ise sağlık hizmetinin niteliği ve verimliliği üzerindeki olumsuz etkilerine karşın bu tip düzenlemeler yoktur veya varsa da yetersizdir. Uluslararası Tıbbi Bilişim Derneği (IMIA), kendi kuruluş amaçları ve yukarıda sözü edilen durum nedeniyle sağlık ve tıp bilişimi eğitimi için uluslararası öneriler oluşturma ihtiyacını hissetmiştir [9], [15]. Bu öneriler, bu alanda eğitim planlamaya, çeşitli ülkelerde var olan eğitim etkinliklerini geliştirmeye yardımcı olacak ve sağlık ve tıp bilişimi eğitimi için uluslararası işbirliğine zemin hazırlayacaktır. Tüm dünyada çeşitli eğitim ve sağlık hizmeti sistemleri olduğu için sağlık ve tıp bilişimi program, ders ve kursları ülkelere göre farklılık gösterebilir. Bu değişkenliğe karşın, sağlık ve tıp bilişimi eğitimindeki temel benzerlikler tanımlanabilir ve öneriler için bir çerçeve olarak kullanılabilir. Bu tip öneriler, uluslararası öğrenci ve eğitmen değişimini mümkün kılmak ve uluslararası programlar oluşturmak için de gereklidir. Burada sunulan IMIA önerileri, sağlık ve tıp bilişimi eğitimi üzerine ve genelde ulusal düzeyde hazırlanmış olan önceki öneriler de dikkate alınarak hazırlanmıştır [1], [2], [4], [6], [12], [13], [14]). IMIA önerileri sağlık ve tıp bilişimi eğitiminde ulusal girişimler ve bu alanda uluslararası öğrenci ve eğitmen değişimi için çerçeve olarak kabul edilmelidir. Bu öneriler kurs materyalinin paylaşılmasını da desteklemeli ve teşvik etmelidir. 1 Sağlık bilişimi ve tıp bilişimi terimlerinin anlamı ülkeler içinde ve ülkeler arasında değişmektedir. Burada her iki terim de geniş ve kapsayıcı anlamda, yani tıpta ve sağlık hizmetinde verilerin ve bilgilerin karar verme mekanizmalarında optimal olarak kullanımı için sistematik olarak işlenmesi ile uğraşan disiplin anlamında kullanılmıştır. Bu bakış açısını yansıtmak için genelde sağlık ve tıp bilişimi (STB) terimi kullanılacaktır. 3 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri 2 Genel Değerlendirmeler 2.1 IMIA’nın Ana İlkeleri-Öneriler Sağlıkta nitelikli bir hizmet sağlamak için, sağlık ve tıp bilişimi eğitimi gereklidir ([16], s. 537547): h for various health care professions (çeşitli sağlık çalışanları için), e in different modes of education (değişik eğitim şekilleri ile), a with different, alternate types of specialisation in health and medical informatics, and (sağlık ve tıp bilişiminde değişik uzmanlaşma tipleri ile) l at various levels of education, at respective stages of career progression. There must be (birbirini izleyen kariyer düzeylerindeki değişik eğitim düzeylerine göre) t qualified teachers to provide health and medical informatics courses which lead to (nitelikli eğitmenlerin verdiği sağlık ve tıp bilişimi eğitimi ile) h recognised qualifications for health and medical informatics positions. (sağlık ve tıp bilişimindeki pozisyonlar için tanımlanmış niteliklere ulaşılacaktır) Daha ayrıntılı tanımı ile, ‘health’ şu anlama gelir: h Sağlık hizmetindeki tüm çalışanlar, eğitimleri sırasında sağlık ve tıp bilişimi eğitimi görmelidir: yani, hekimler, hemşireler, eczacılar, sağlık yöneticileri, sağlık kayıtları ile uğraşanlar ve sağlık branşlarından mezun olmuş olan sağlık ve tıp bilişimcileri. Tıp ve sağlık hizmeti alanında çalışmaya niyetli olan bilgisayar bilimcileri/bilişimciler ve diğer bilim insanları (örneğin mühendisler) de sağlık ve tıp bilişimi eğitimine ihtiyaç duyacaktır. e Gerekli olan teorik bilgi, pratik beceriler ve bilinçli tutumu geliştirmek için çeşitli eğitim metodolojileri geliştirmek gerekmektedir. Geleneksel sınıf içinde eğitim modellerine ek olarak, değerlendirilmesi gereken pek çok esnek, uzaktan eğitime dayanan ve destekli eğitim modelleri vardır. İnternet ve World Wide Web’in hızla büyümesi, eğitim teknolojileri üzerinde, özellikle de esnek eğitim ve uzaktan eğitim modelleri üzerinde önemli etki yaratmaktadır. Üniversitelerarası işbirliği de müfredat seçeneklerini artırabilir. a Sağlık ve tıp bilişimi eğitiminde değişik tip uzmanlaşmalar için çeşitli yollar izlenebilecek ve bunlar seçilen kariyer hedefine bağlı olacaktır. Sağlık çalışanlarının büyük kısmı (hekimler ve hemşireler) bilgi ve iletişim teknolojisini verimli ve bilinçli olarak kullanma ihtiyacındadır, fakat bunlardan pek azı bu alanda özel bir kariyer yapmayı isteyecektir. Öte yandan, bunlar seçtikleri kariyerin bir parçası olarak sağlık ve tıp bilişimi alanında ek nitelikler edinebilmelidir. Değişik mesleklerdeki sağlık çalışanlarına uyması için sağlık ve tıp bilişimi eğitiminde birbirinden farklı özelleşmeler olabilir. Son olarak, yüksek lisans ve doktora gibi sağlık ve tıp bilişimi eğitim programları ile bu alanda uzman nitelikler kazanmak mümkün olmalıdır. l Her sağlık meslek grubu için, eğitimin erken dönemlerinde bile bazı çekirdek sağlık ve tıp bilişimi bilgileri gereklidir. Kariyerin değişik aşamalarında (lisans, yüksek lisans, doktora), deneyim, profesyonel rol ve sorumluluk düzeyine göre değişik düzeylerde sağlık ve tıp bilişimi bilgisine gerek vardır. Normal bir çalışan yönetici pozisyonundaki bir çalışana göre bilgiyi daha değişik kullanır. Üniversitelerde spesifik sağlık ve tıp bilişimi programları olmalı, bunun yanı sıra sağlık ve tıp bilişimi eğitimi diğer eğitim programlarına (tıp, hemşirelik, bilişim/bilgisayar bilimleri gibi) da entegre olmalıdır. Bu şekilde farklı öğrenci gruplarına uyacak farklı genişlik ve derinliklerde eğitim bileşenleri olacaktır. Bundan sonra da sağlık ve tıp bilişiminde sürekli eğitim programlarının hazırlanmasına ihtiyaç duyulacaktır. t Sağlık ve tıp bilişimi kurs ve programlarının içerik ve sunumu nitelikli olmalıdır. Sağlık ve tıp bilişimi derslerinin öğretmenlerinin bu alanda yeterli ve özgül uzmanlığı olmalıdır. h Bu alandaki pozisyonlar için sağlık ve tıp bilişimi bilgi ve becerileri tanımlanmış olmalıdır. Eğitim içeriğinin ve sağlık ve tıp bilişiminde yetkinliğin akreditasyonu, ardından da uluslararası zeminde tanımlanması gereklidir. IMIA önerileri h, a, kısmen l boyutlarını değişik boyutları ile ele almaktadır. Bölüm 6 ve 7’de edilecek, diğer komponentler olan e ve t yanısıra h hakkında yorumlarda bulunulacaktır. 2.2 IMIA’nın Yapısal Çerçevesi-Öneriler IMIA önerileri, tıp ve sağlık hizmetinde gereksinim duyulan ve bu güne kadar uygulanan bilgi işleme, bilgi ve iletişim teknolojisinde sağlık çalışanlarının bilgi ve beceri kazanmak için gereksinim duydukları eğitim üzerinde odaklanmıştır. Eğitim gereksinimleri, “sağlık çalışanı tipi”, “sağlık ve tıp bilişiminde uzmanlık tipi” ve “kariyer aşaması” olmak üzere üç boyutta tanımlanmıştır (şekil 1). Bu değişik eğitim gereksinimleri (bkz. Bölüm 3) eğitim programlarının bir parçası olarak (bkz. Bölüm 4) 4 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri kurs1 ve dersler2, veya sağlık ve tıp bilişimi alanında uzmanlaşacaklar için programlar3 (bkz. Bölüm 5) temelinde tanımlanmıştır. Sağlık ve tıp bilişiminde gereken bilgi ve beceriler Öğrenme hedefleri tıp, hemşirelik, sağlık yöneticiliği, diş hekimliği, eczacılık, halk sağlığı, tıbbi dokümantasyon bilişim/ bilgisayar bilimleri, sağlık ve tıp bilişimi, diğerleri gibi branşlardaki öğrenciler tıp, hemşirelik, sağlık yöneticiliği, diş hekimliği, eczacılık, halk sağlığı, tıbbi dokümantasyon, bilişim/bilgisayar bilimleri, diğerleri (Eğitim programlarında kurslar/dersler olarak) ve sağlık ve tıp bilişimi uzmanlığı programlarında kendi alanlarına uygun derinlik ve genişlikte eğitim almalıdır Doktora Y. Lisans Lisans BT kullanıcısı.......... STB uzmanı Olmak üzere Şekil 1: Sağlık ve tıp bilişimi eğitiminde IMIA önerilerinin yapısal çerçevesi: Sağlık hizmeti ile ilişkili öğrenciler için, STB’nde uzmanlaşmak için, kariyer yapmak için STB’nde gereken bilgi ve beceriler için öğrenme hedefleri ortaya konulmalı, bunlar eğitime uygun derinlik ve genişlikte entegre edilmelidir. Şekil 1’de belirtildiği gibi, IMIA önerilerine göre eğer bir öğrenci belli disiplinde (örneğin tıp doktoru diploması almak üzere) eğitiliyorsa, bilgi ve iletişim teknolojisini etkili olarak kullanabileceği (IT [Information Technology]; BT [Bilgi Teknolojisi] kullanıcısı) en az eğitimi alacaktır. Bu eğitim tipi tablo 1’in 3. bölümünde öğrenme hedefi olarak ayrıntılandırılmıştır. Diğer yandan 3. Bölümdeki tablo 1, sağlık ve tıp bilişimi uzmanı olmak isteyenler için verilecek eğitimi tanımlamaktadır. SBT uzmanlığı daha değişiktir. Burada lisans, yüksek lisans ve doktora almak için şekil 1’deki hedefler tanımlanmıştır (tablo 1’de incelenmiş, bölüm 4 ve 5’te açıklanmıştır). Bu, SBT uzmanını bir ön tanım olarak tanımlamaktadır. Açıktır ki nitelikli bir SBT uzmanı olmak için çeşitli yollar vardır. 3 Öğrenme hedefleri için öneriler Günümüzde standart bir müfredatı temel almak mümkün değildir, fakat ülkeler içinde ve arasında oldukça ilginç farklılıklar vardır. Müfredat hazırlanmasında son dönemde belirgin şekilde ortaya çıkan bir eğilim vardır ki bu da bilgi işleme, bilgi sistemleri ve teknolojileri alanında ve bilgi yönetiminde, yani kanıta dayalı eylemleri (evidence based practice) ve uygun karar vermeyi desteklemek için bilgi ve iletişim teknolojisinin kullanılmasında gerekli olan bilgi ve becerilerin kazandırılmasıdır. Bu eğilim, multi disipliner bilgi paylaşımı ile ilgili kavramların gelişimi ile de ilişkilidir, çünkü sağlık hizmeti ve diğer alanlarda başarılı karar verme ve kalite denetimi için bilgi paylaşımı gereklidir. Sağlık ve tıp bilişimi eğitiminde iki ana öğrenme hedefi tanımlanabilir. 1 Kurs: Ders ve pratiklerden oluşan, belli alanda sınırlı eğitim. Örneğin “hastane bilgi sistemlerine giriş”, “tıbbi karar verme”. 2 Ders: Bir eğitim programının parçası olarak bir alanda verilen kurs dizisi. Örneğin hemşirelik eğitimi içinde verilen “sağlık bilişimi” dersi. 3 Program: Katılanları belli bir alanda uzmanlaştırmaya yönelik ve bir diploloma, unvan veya sertifika veren sistematik dersler-kurslar dizisi. Örneğin “tıp”, “tıp bilişimi” programları. 5 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri 1. Tüm sağlık çalışanları için BT kullanıcıları olarak eğitim hedefleri: Sağlık çalışanlarının bilgi işleme metodolojisi ve bilgi ve iletişim teknolojisini verimli ve sorumlu olarak kullanabilmelerini sağlamak. Bu öğrenme hedefi, sağlık çalışanı olmayı sağlayan tüm eğitim programları için geçerlidir. 2. Sağlık ve tıp bilişimi uzmanları için eğitim hedefleri: Akademik ortamlarda, sağlık hizmetinde (örneğin hastane) veya endüstride çalışacak sağlık ve tıp bilişimi uzmanlarının eğitimi. Sağlık ve tıp bilişimi uzmanı yetiştiren tüm programlar bu eğitim hedeflerini kapsamalıdır. Sağlık ve tıp bilişiminde bilgi ve beceriler kazanacak sağlık çalışanları için, eğitim bileşenlerinin derinliği ve kapsamına göre değişik düzeyler olduğu açıktır. Öğrenme hedefleri, gerekli bilgi ve becerilerin düzeyini tanımlar. Arzulanan hedefler sağlık alanındaki eğitim programlarının bir parçası olarak veya sağlık ve tıp bilişimi alanında yetiştirilenlere özel olarak sağlık ve tıp bilişimi eğitimi kurs/derslerindeki eğitim bileşenlerini tanımlar. Tablo 1’de IMIA tarafından önerilen öğrenme hedefleri görülmektedir. Bunlar bilgi ve pratik beceriler olarak ayrı ayrı belirtilmiştir. Bilgi ve beceriler için üç ayrı düzey belirtilmiştir: 1) temel bilgi ve beceriler, 2) orta düzey bilgi ve beceriler ve 3) ileri düzey bilgi ve beceriler. “İsteğe bağlı” olarak belirtilen bilgi ve beceriler, eğer programı düzenleyen eğitim kurumunun araştırma profili bu konuyu kapsıyor ve sözü edilen alan eğitim programı ile uyum içindeyse önerilir. Bilgi ve beceri düzeyleri üç ayrı bilgi ve beceri alanına göre sınıflandırılmıştır: 1. Tıp ve sağlık hizmetinde veri ve bilginin işlenmesi için metodoloji ve teknoloji. 2. Tıp, sağlık ve biyolojik bilimler, sağlık sistemi organizasyonu. 3. Bilişim/bilgisayar bilimleri, matematik, biyometri. 6 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri Bilgi-Beceri Alanı Düzey BT Kullanıcısı STB Uzmanı (1) Tıp ve Sağlık Hizmetinde Veri ve Bilgileri İşleyecek Yöntem ve Teknolojiler 1.1a Tıp ve sağlık hizmetinde veri ve bilgilerin sistematik TT TT 1.1b 1.1c 1.1d 1.2 1.3a 1.3b 1.3c 1.3d 1.3e 1.4 1.5 1.6a 1.6b 1.7 1.8a 1.8b 1.9 olarak işlenmesinin gerekliliğinin nedenleri Tıp ve sağlık hizmetinde bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanılmasının yararları ve günümüzdeki sınırları Kurumların yönetilmesinin ve hastaya yaklaşımın başarılı olması için kaliteli verinin önemi Kurumsal bilgi stratejisi ve eğitilmiş personelin gerekliliği Sağlık hizmetinde çalışanların günlük pratiğini ve karar vermesini desteklemek için bilgi işleme araçlarının verimli ve sorumlu kullanımı Sağlık bilgi sistemlerinin genel özellikleri Sağlık hizmetinde bilgi sistemlerinin yönetimi TT TT TT TT TT TT P TT TT PP T TTT TTT PPP TTT PP Sağlıkta kullanılan bilişim sistemlerinin mimarileri ve örnekleri. Özellikle sağlık çalışanlarına ve sağlık hizmet kurumlarının yöneticilerine destek sağlayan hastane bilgi sistemleri ve muayenehane/uygulama bilgi sistemleri Hastalara ve halka destek sağlayacak bilgi sistemlerinin mimarileri ve örnekler Planlamacıların ve toplum/il/bölge sağlık hizmet kurumlarının yöneticilerine destek olan bilgi sistemlerinin mimarileri ve örnekler Dokumantasyon, internete erişim de dahil kişisel iletişim, basıma hazırlık, temel istatistik için hazırlanmış uygulama yazılımlarının kullanımı Bilgi okuryazarlığı: kütüphane sınıflandırması ve sağlıkla ilişkili sistematik terminolojiler ve bunların kodlanması, literatür tarama yöntemleri Sağlık ve tıpta kullanılan kodlama sistemlerini de içeren doğru dokümantantasyon ve sağlık verilerinin yönetimi ilkeleri Sağlık ve tıp kodlama sistemlerinin yapılandırılması ve bunların temsil ilkeleri Veri kalitesi, minimum veri setleri, elektronik sağlık kayıtlarının genel uygulamaları nosyonlarını da içeren sağlık kayıtlarının yapı, dizayn ve analiz ilkeleri Uygun karar verme, rehberler oluşturma ve kullanma, “critical paths” Karar destek mekanizmaları için araçlar oluşturma ve bunların hasta bakımı ve tıbbi bilginin edinilmesi, gösterimi ve oluşturulması için kullanılması Eylem değerlendirme ve kanıta dayalı eylemin ilkeleri TTT PP TTT PP TT PP TT PP Tt PPp* Tt PPp TTt* PPp TTT PPp Tt* Pp TTt Pp TTT PPP TTT PPP TTT PP T TTT PPP TTT PPP t* p* Tt P ... Önerilen bilgi düzeyi (Teorik): T: temel TT:orta TTT: ileri Önerilen beceri düzeyi (Pratik): P: temel PP: orta PPP: ileri T, P büyük harfler: sağlık hizmetindeki tüm profesyoneller için önerilir t, p küçük harfler: sağlık hizmetindeki bazı profesyoneller için önerilir * tıbbi dokümantasyonda eğitilecekler için Tablo 1a: BT kullanıcısı veya STB uzmanı olarak görev alacak sağlık çalışanları için bilgi ve beceri düzeyleri olarak önerilen hedefler. Bir sağlık çalışanının BT kullanıcısı veya STB uzmanı olarak yetiştirilmesi sırasında eğitim kapsamı ve derinliği hedefleri bakımından değişik seçenekler vardır. Bölüm 4 ve 5’te belli eğitim programları için spesifik öneriler yapılacaktır. 7 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri Bilgi-Beceri Alanı Düzey BT Kullanıcısı STB Uzmanı Tıp ve Sağlık Hizmetinde Veri ve Bilgileri İşleyecek Yöntem ve... (devamı) 1.10 Teletıp, sağlıkta elektronik ticaret T TT P P 1.11 Birincil ve ikincil veri kaynaklarını, işletme süreçlerinin T TTT analizini, biyoistatistik ve epidemiyolojiyi kullanarak veri PPP 1.12 analizi Tıbbi sinyallerin işlenmesi pH 1.13 Tıbbi görüntü işleme pH 1.14 Biyoenformatik (isteğe bağlı) 1.15 Tıbbi fizik, radyoterapi (isteğe bağlı) 1.16 Tıbbi robotbilim (isteğe bağlı) 1.17 Biyomedikal modelleme (isteğe bağlı) 1.18 Sağlık hizmeti sağlayıcılarının, yöneticilerinin ve STB uzmanlarının sorumlulukları, hasta verilerinin gizliliği ve güvenliği gibi etik konular Sağlık ve tıp bilişiminde standartlar Eğitimi (esnek ve uzaktan eğitim de dahil) destekleyen bilişim metodları ve araçları, internet ve “World Wide Web” de dahil ilişkili teknolojiler 1.19 1.20 2.3 2.4 Sağlık sisteminin yapısı 2.5 Sağlık işletmesi, sağlık ekonomisi, sağlıkta kalite ve kaynak yönetimi, halk sağlığı hizmetleri ve ölçümleri 2.2 T TT TT (2) Tıp ve Sağlık Bilimleri, Sağlık Sisteminin Yapısı t ttX p pX İnsan organizması fonksiyonları ve biyolojik bilimlerin temelleri (anatomi, fizyoloji, mikrobiyoloji ve dahiliye, cerrahi gibi klinik bilimler) Fizyolojik, sosyolojik, psikolojik, beslenme ile ilgili, duygulanımsal, çevresel, kültürel, ruhsal açılardan sağlık bileşenlerinin temelleri ve sağlığın değerlendirilmesi Tanı ve tedavi stratejileri 2.1 T p TTtH, STB ppH, STB TTtH, STB ppH, STB ttt pp ttt pp ttt pp ttt pp TT pp t p ttX pX t p t p ttX pX ttX pX ttX pX ... Önerilen bilgi düzeyi (Teorik): T: temel TT:orta TTT: ileri Önerilen beceri düzeyi (Pratik): P: temel PP: orta PPP: ileri T, P büyük harfler: sağlık hizmetindeki tüm profesyoneller için önerilir t, p küçük harfler: sağlık hizmetindeki bazı profesyoneller için önerilir H: hekimler için önerilir STB: sağlık ve tıp bilişimi uzmanları için önerilir X: STB öğrencileri, tıbbi dokümantasyon eğitimi görenler, lisans veya yüksek lisans eğitimi gören bilişim ve bilgisayar bilimler öğrencileri için tıp, sağlık ve biyolojik bilimler, sağlık sisteminin yapısı ile ilgili minimum bilgi ve beceri hedefleri önerilir. Tablo 1b: BT kullanıcısı veya STB uzmanı olarak görev alacak sağlık çalışanları için bilgi ve beceri düzeyleri olarak önerilen hedefler. Bir sağlık çalışanının BT kullanıcısı veya STB uzmanı olarak yetiştirilmesi sırasında eğitim kapsamı ve derinliği hedefleri bakımından değişik seçenekler vardır. Bölüm 4 ve 5’te belli eğitim programları için spesifik öneriler yapılacaktır. 8 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri Bilgi-Beceri Alanı 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 Düzey BT Kullanıcısı STB Uzmanı (3) Bilişim/Bilgisayar Bilimleri, Matematik, Biyometri Veri, bilgi, donanım, yazılım, bilgisayar, ağ, bilgi T TTT sistemleri, bilgi sistemleri yönetimi gibi temel bilgisayar PPP terminolojisi Kişisel bilgisayar, kelime işlem ve hesap tablosu yazılımlarının kullanımı, kullanımı kolay veritabanı sistemleri Diğer sağlık çalışanları ile elektronik iletişim, veri alışverişi TT PPP TT PPP TT PPP TT PPP TttL/YL PppL/YL Bilişim/bilgisayar bilimi uygulamalarının yöntemleri, özellikle programlama dilleri, yazılım mühendisliği, veritabanları, veritabanı yönetim sistemleri, bilgi ve sistem modelleme araçları, bilgi sistemleri teorisi ve pratiği, karara destek, bilgi mühendisliği, (kavram) gösterimi ve edinilmesi, bilgisayar ağları, telekomünikasyon, insan-bilgisayar arayüzü ile ilgili genel kavramlar, bilgi işlemenin bilişsel yönleri Bilişim/bilgisayar bilimi yöntem teorileri 3.6 Sanal gerçeklik ve çokluortamı da içeren bilişim/bilgisayar bilimi teknolojisi yöntemleri 3.7 Değişim yönetimi ilkeleri ve terminolojisi ve proje yönetimi metodolojisi 3.8 Matematik: cebir, çözümleme, mantık, sayısal matematik, olasılık teorisi ve istatistik 3.9 Biyometri, çalışma planlama ve değerlendirme metodları t TT P tttL/YL pppL/YL tttL/YL pppL/YL TTT PP TttL/YL pppL/YL Tt P Önerilen bilgi düzeyi (Teorik): T: temel TT:orta TTT: ileri Önerilen beceri düzeyi (Pratik): P: temel PP: orta PPP: ileri T, P büyük harfler: sağlık hizmetindeki tüm profesyoneller için önerilir t, p küçük harfler: sağlık hizmetindeki bazı profesyoneller için önerilir Y/YL: Lisans düzeyinde, bilişim temelli sağlık ve tıp bilişim için önerilir (Bkz 5. bölüm), bilişim temelli yaklaşım ile yüksek lisansa girişi için gerekli bilgi ve becerilerdir. Tablo 1c: BT kullanıcısı veya STB uzmanı olarak görev alacak sağlık çalışanları için bilgi ve beceri düzeyleri olarak önerilen hedefler. Bir sağlık çalışanının BT kullanıcısı veya STB uzmanı olarak yetiştirilmesi sırasında eğitim kapsamı ve derinliği hedefleri bakımından değişik seçenekler vardır. Bölüm 4 ve 5’te belli eğitim programları için spesifik öneriler yapılacaktır. Tüm sağlık branşlarından mezun olanlar, BT kullanıcılığı için belirtilen bilgi ve becerilere sahip olmalıdır. Bunun gibi, sağlık ve tıp bilişimi alanında çalışacak profesyoneller de kendileri ile ilgili belirtilen bilgi ve becerilere sahip olmalıdır. Yukarıda sözü edilen hedeflere ulaşmak için, ilgili eğitim programlarının içeriği, hedeflere uygun şekilde düzenlenmelidir. Sözü edilen bilgi ve beceriler, özellikle bilgi teknolojilerine erişimin kolay olduğu, elektronik sağlık altyapısı gelişmiş olan endüstrileşmiş veya gelişmiş ülkeler için geçerli olabilir. Gelişmekte olan ülkeler başlangıçta, bu önerileri ülkelerindeki teknolojik yeterliliklere göre uyarlayabilir. Buna karşın, yüksek düzeyde bilgi ve iletişim teknolojisi olmasa da sağlık ve tıp bilişiminin ilkeleri düşünülebilir, uygulanabilir ve geliştirilebilir. Bölüm 5 ve 6’da değişik eğitim programlarının bir parçası olarak veya tıp bilişimi uzmanlarının eğitimi olarak sağlık ve tıp bilişimi eğitimi ile ilgili önerilere yer verilmiştir. 9 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri 4 Diğer Eğitim Programlarının Bir Parçası Olarak Verilecek Dersler/kurslar İçin Öneriler 4.1 Genel Saptamalar Sağlık ve tıp bilişimi eğitim bileşenleri öğrencinin gelişme çizgisine göre ayarlanmalı ve öğrencinin geldiği aşama ile uyumlu olmalı ve onu desteklemelidir. Örneğin, hasta kayıtları hakkındaki eğitim, tıp öğrencisi bir miktar klinik deneyim kazandıktan sonra verilmeli, ama klinik eğitimlerinin ileri aşamalarında ve bu bilgiden yararlanmalarını engelleyecek kadar geç de verilmemelidir. Daha önceden de sözü edilen büyük değişkenlikler nedeniyle, sağlık ve tıp bilişimi eğitiminde değişik perspektifler vardır. Sağlık ve tıp bilişimi uzmanları için bir yandan bilişime daha yakın, diğer yandan sağlık hizmetine daha yakın sağlık ve tıp bilişimi eğitimi yaklaşımları ve arada kalmış daha değişik yaklaşımlar görebiliriz. Sağlık ve tıp bilişimine bilişim temelinde bir yaklaşımın amacı sağlık ve tıp bilişiminde gerekli olan veri ve bilgi işlemeye sağlık ve tıp bilişiminde ileri düzeyde bilgi ve beceriler, matematik, teorik, pratik ve teknik yönlerden bilişim/bilgisayar bilimlerine ağırlık vererek yaklaşmaktır. Sağlık hizmeti problemleri, ancak hekim ile diğer sağlık çalışanlarının işbirliği ile çözülebilir. Bu yaklaşımda sağlık ve tıp bilişimi eğitiminde bilişim/bilgisayar bilimleri bilgi ve becerileri baskın olacaktır. Sağlık ve tıp bilişimine sağlık hizmeti temelinde bir yaklaşımın amacı, sağlık hizmetinde ve tıpta gerekli olan veri ve bilgi işlemeye, sağlık ve tıp bilişimi bilgisinin yanı sıra ancak sağlıkla ilgili branşlarda eğitimde öğrenilebilecek bilgiler ışığında anlaşılabilecek sağlık ve tıp bilgilerine ağırlık vererek yaklaşmaktır. Sağlık ve tıp bilişimi eğitimine bu tip bir yaklaşımda sağlık ve tıp bilgi ve becerileri baskın olacaktır. Bölüm 4.2 ve 4.3’te verilen öneriler sağlık ve tıp bilişimi eğitimine sağlık hizmeti temelli bir yaklaşım içindir. Bölüm 4.4 ve 5.2’de verilen öneriler bilişim temelli bir yaklaşım içindir. Lisans, yüksek lisans, doktora gibi ileri eğitimler için içerik ve kapsam değerlendirmesi 5. bölümde yapılacaktır. 4.2 Tıp, Hemşirelik, Sağlık Yönetimi, Diş Hekimliği, Eczacılık, Halk sağlığı eğitimlerinin bir parçası olarak verilecek Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi için Öneriler BT kullanıcıları için kurslar ve dersler Bölüm 3’te BT kullanıcıları için önerilen hedeflere ulaşmak için öğrencinin sağlık ve tıp bilişimi eğitimi ders yükü en az 2 ECST1 [3] kredisi olmalıdır. Eğitim görülen meslekte çalışanların kullandığı spesifik işlemler örnek olarak gösterilmelidir. Özellikle pratik eğitime önem verilmelidir. Bu bölümdeki öneriler tıbbi laboratuar teknisyenliği, tıbbi kütüphanecilik, radyoloji teknisyenliği, diyetisyenlik, çalışma terapisi gibi diğer sağlık programları ve sağlıkla ilgili araştırma yapan programlar için de geçerli olabilir. Bu programlarda eğitim görenler de sağlık hizmetinde bilgi işlemenin olanakları ve riskleri hakkında bilgi sahibi olmalı, bilgi işleme araç ve yöntemlerini ve bilgi ve iletişim teknolojisini kullanabilmelidir. 2 Sağlık ve tıp bilişimi uzmanları için kurslar ve dersler Bölüm 3’te uzmanlar için önerilen hedeflere ulaşmak için öğrencinin sağlık ve tıp bilişimi eğitimi ders yükü en az 60 ECST kredisi, yani bir tam yıl eğitim olmalıdır. Bu özellik sağlık ve tıp bilişimi yüksek lisansı ile benzer niteliktedir. Her programda edinilen çekirdek bilgi ve becerilere ek olarak, sağlık ve tıp bilişimi eğitiminde yer alan üç bilgi ve beceri alanının birbirine ağırlığı yaklaşık olarak tablo 2’de sunulduğu gibi olmalıdır. European Credit Transfer System (ECTS, [3])’de öğrencinin yılda 60 kredilik ders alması gerekir. İki ECST kredisi yaklaşık 40 ders ve pratik saatine denk gelir. Örneğin iki kredilik bir ders haftada üç saat ve 14 hafta olabilir. 2 Burada lisans eğitimi içinde bir grup öğrencinin eğitim içeriğinin sağlık ve tıp bilişimine ağırlık verilerek STB uzmanı olarak yetiştirilmesi şeklinde bir uygulamadan söz edilmektedir. Bunun sonucu hekim, hemşire ve diğer sağlık personelinin bir kısmı STB alanında uzman olarak mezun olacaktır. Bugünkü ülkemiz mevzuatına ve altyapısına çok uygun olmamakla birlikte ilerisi için değerlendirilmesi gereken bir seçenektir (Ç.N). 1 10 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri Bilgi/beceri alanı (1) Tıp ve sağlık hizmetinde veri ve bilgi işlemenin yöntem ve teknolojisi (2) Tıp, sağlık ve biyolojik bilimler, sağlık sistemi organizasyonu (3) Bilişim/bilgisayar bilimleri, matematik, biyometri Toplam Program Tıp Hemşirelik Sağlık Yönetimi Diş Hekimliği Eczacılık Halk sağlığı 40 5 15 60 Tablo 2: Tıp ve diğer sağlık bilimleri programları içinde sağlık ve tıp bilişimi uzmanı olarak yetiştirilecek olan öğrenciler için üç bilgi ve beceri alanının ECTS kredisi olarak önerilen içeriği. Tüm sağlık alanları için (2) nolu alanda sağlık sistemi organizasyonu, (3) nolu alanda bilişim pratiği ve proje yönetimine odaklanmalıdır. Hemşireler için okula kayıttan sonra seçilecek özel bir müfredat ile bu alanda uzmanlaşma imkanı sağlanmalıdır. Sağlık idarecileri için bilgi sistemleri mimarisi ve bilgi sistemleri yönetimi ile ilgili bilgi ve becerileri verirken özellikle işletme, denetim, kalite kontrol ve uygulama sırasında karar verme gibi iş organizasyonu işlevleri üzerinde durulmalıdır. 4.3 Tıbbi dokümantasyon eğitiminin bir parçası olarak verilecek Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi için Öneriler Geçtiğimiz onyıl içinde tıbbi dokümantasyon (sağlık kayıtları yönetimi, sağlık bilgi yönetimi de denir) disiplini belge arşivlemeden sağlık hizmetleri bilgi yönetimine doğru genişledi. Pratik uygulama alanı da dikkat çekici şekilde değişti. Sağlık kayıtları yöneticilerinin eğitimi için iki değişik eğitim düzeyi önerilir: - Birinci aşamada temel düzeydeki becerileri kazandıracak kavramlar ve ilkeler verilmelidir. Bu düzeyde eğitim alan öğrencilere örneğin iki-üç yıllık bir eğitim ile ön lisans diploması verilebilir. - İkinci aşamada bilgi kavramına daha derin bir bakış açısı, daha ileri yetenekler, sorun giderme ve eleştirel düşünmede daha ileri beceriler beklenmelidir. Bu düzeyde eğitim alan öğrencilere örneğin üç-dört yıllık bir eğitim ile lisans diploması verilebilir. Daha sonra daha ileri eğitim verilebilir1. BT kullanıcıları için kurslar ve dersler Yukarda sözü edilen birinci aşama öğrenciler BT kullanıcıları olarak nitelenebilir. Bunlar için önerilen bilgi ve beceri düzeyleri, bölüm 4.2’de sözü edilen BT kullanıcıları ile aynıdır. Bilgi okuryazarlığı, sağlık terminolojisi, kodlama sistemleri, elektronik sağlık kayıtları, değerlendirme yöntembilimi konularına özel önem verilmelidir. Tıp, sağlık bilimleri ve biyolojik bilimler, sağlık sistemleri organizasyonu ile ilgili temel bilgi ve beceriler verilmelidir. Sağlık ve tıp bilişimi uzmanları için kurslar ve dersler Tıbbi dokümantasyon veya sağlık bilgi yönetimi alanında lisans veya yüksek lisans yapacak öğrenciler için bölüm 4.2’de söz edilen STB uzmanı bilgi ve becerilerinin aynıları geçerlidir. Bilgi okuryazarlığı, sağlık terminolojisi, kodlama sistemleri, elektronik sağlık kayıtları, değerlendirme yöntembilimi konularına özel önem verilmelidir. 4.4 Bilişim/bilgisayar bilimleri eğitiminin bir parçası olarak verilecek Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi İçin Öneriler Sağlık ve tıp bilişimi uzmanları için kurslar ve dersler2 Bölüm 3’te uzmanlar için önerilen hedeflere ulaşmak için öğrencinin sağlık ve tıp bilişimi eğitimi ders yükü en az 60 ECST kredisi, yani bir tam yıl eğitim olmalıdır. Bilişim/bilgisayar bilimleri alanında edinilen çekirdek bilgi ve becerilere ek olarak, sağlık ve tıp bilişimi eğitiminde yer alan üç bilgi ve beceri alanının birbirine ağırlığı yaklaşık olarak tablo 3’de sunulduğu gibi olmalıdır. 1 Ülkemizde bu landa lisans programı yoktur. Çok sayıda ön lisans programı bulunmaktadır (Ç.N.). Burada bilişim/bilgisayar lisans programları içinde verilecek eğitimden söz edilmektedir. Bunun sonucu örneğin “sağlık ve tıp bilişimi uzmanı” bilgisayar mühendisi gibi özel yetişmiş personel olacaktır (Ç.N.). 2 11 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri Bilgi/beceri alanı (1) Tıp ve sağlık hizmetinde veri ve bilgi işlemenin yöntem ve teknolojisi (2) Tıp, sağlık ve biyolojik bilimler, sağlık sistemi organizasyonu (3) Bilişim/bilgisayar bilimleri, matematik, biyometri Toplam Program Bilişim/bilgisayar bilimleri 40 15 5 60 Tablo 3: Bilişim/bilgisayar bilimleri programları içinde sağlık ve tıp bilişimi uzmanı olarak yetiştirilecek olan öğrenciler için üç bilgi ve beceri alanının ECTS kredisi olarak önerilen içeriği. (3) nolu maddede belirtilen çalışma alanı, biyometri ve değerlendirme alanındaki bilgi ve becerileri kapsayacaktır. Sağlık hizmet kurumlarında ve tanı, tedavi, hemşirelik ve sağlık hizmeti yönetimindeki somut problemlerin çözümünde bilişim araçlarının ve yöntemlerinin kullanımı üzerinde durulacaktır. Bu yöntem, bilişim veya bilgisayar bilimleri öğrencisinin sağlık hizmeti ortamını tanımasına yardımcı olacaktır. Sağlık bilgi sistemlerinin yönetiminden söz edilirken sağlık bilgi sistemlerinde yazılım ve donanım bileşenlerinin yerleştirilmesi ve geliştirilmesinden de söz edilecektir. Tıbbi sinyal ve veri işleme ele alınırken teknik ve bilişimsel yönleri özellikle değerlendirilecektir. 5 Sağlık ve Tıp Bilişimine özel eğitim programları için öneriler 5.1 Genel Saptama Sağlık ve tıp bilişimi alanına özel yapılan eğitimin amacı akademik ortamda, sağlık hizmeti sektöründe (örneğin hastane) veya endüstride çalışacak mezunlar yetiştirmektir. 5.2 Sağlık ve Tıp Bilişiminde lisans programları için öneriler Sağlık ve tıp bilişimi alanında lisans diploması verecek eğitim programlarında müfredat, uygulama ile ilişkili, gelecekteki çalışma ortamına tam hazırlanma amacına yönelik olmalıdır. Buna ek olarak bu alanda veya ilişkili bir alanda bir yüksek lisans programı için iyi bir temel oluşturmalıdır. Bu tip bir eğitimin amacı sağlık ve tıp bilişimi alanında özelleşmiş bilgiyi kapsamak yanı sıra kazanılan bilgiyi pratiğe dayalı olarak uygulama becerilerini de geliştirmektir. Sağlık ve tıp bilişimi alanında kazanılan uzmanlığı bilgi seviyesi ile uyumlu olarak pratiğe çevirme niteliğini kazandıracak, pratiğe dayalı eğitim hedeflenmiştir. Bir yüksek lisans programının geniş ve kapsayıcı, formal metodolojik yapısı ile karşılaştırılırsa, pratiğe dayalı bir yaklaşım daha baskındır. Bölüm 3’te önerilen sağlık ve tıp bilişimi bilgi ve becerilerine ulaşmak, tüm eğitim bileşenlerini geniş kapsam ve derinlikte ele almak için sağlık ve tıp bilişimi eğitimi bileşenlerini okuma süresi en az üç yıl olmalıdır. Bu da yaklaşık 180 ECST kredisine denk gelir. Bilişim temeline dayanan sağlık ve tıp bilişimi eğitimi için, lisans programı eğitiminde yer alan üç bilgi ve beceri alanının birbirine ağırlığı yaklaşık olarak tablo 4’te sunulduğu gibi olmalıdır. Bu kompozisyon, arzulanan hedeflere göre güçlü teknik BT becerileri kazanılmasını amaçlayan eğitim ile daha az BT becerileri ve daha fazla sağlık uygulamaları odaklı eğitim arasında değişebilir. Bilgi/beceri alanı (1) Tıp ve sağlık hizmetinde veri ve bilgi işlemenin yöntem ve teknolojisi (2) Tıp, sağlık ve biyolojik bilimler, sağlık sistemi organizasyonu (3) Bilişim/bilgisayar bilimleri, matematik, biyometri Toplam Program Bilişim/bilgisayar bilimleri 50 20 110 180 Tablo 4: Bir lisans programı olarak sağlık ve tıp bilişimi uzmanı olarak yetiştirilecek olan öğrenciler için üç bilgi ve beceri alanının ECTS kredisi olarak önerilen içeriği. 12 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri 5.3 Sağlık ve Tıp Bilişiminde yüksek lisans ve doktora programları için öneriler Bir yüksek lisans veya doktora (Ph. D.) unvanı verecek olan programların için sağlık ve tıp bilişiminin geniş kapsamlı, formal, metodolojik temelleri baskındır. Amaç, teori, özelleşmiş bilgi ve pratik becerileri içeren bilimsel nitelikte bir eğitim sağlamaktır. Programdan mezun olanlar, sağlık ve tıp bilişimin araç ve yöntemlerini pratiğe yönelik uygulayabilme yanı sıra, sağlık ve tıp bilişimi alanında araştırma ve yöntemsel ilerlemelere bağımsız olarak katılabilecektir. Lisans programlarının aksine, bu programlarda bilimsel olarak konunun derinliklerine inme ve soyutlama ve yukarıda sözü edildiği gibi metodolojik ve bilimsel ilerlemelere bağımsız olarak katkıda bulunma özellikleri baskındır. Bölüm 3’te önerilen sağlık ve tıp bilişimi bilgi ve becerisi düzeylerine ulaşmak, daha önce tanımlanan eğitim bileşenlerini arzulanan geniş kapsam ve derinlikte ele almak için yüksek lisans süresi en az bir yıl olmalıdır. Bu da en az 60 ECST kredisine denk gelir. Doktora (Ph. D.) ortalama üç yıl sürmelidir. Yüksek lisans eğitimi için, programda yer alan üç bilgi ve beceri alanının birbirine ağırlığı yaklaşık olarak tablo 5’te sunulduğu gibi olmalıdır. Program Bilgi/beceri alanı Bilişim/bilgisayar bilimleri (1) Tıp ve sağlık hizmetinde veri ve bilgi işlemenin yöntem ve teknolojisi 40 (2) Tıp, sağlık ve biyolojik bilimler, sağlık sistemi organizasyonu 10 (3) Bilişim/bilgisayar bilimleri, matematik, biyometri 10 Toplam 60 Tablo 5: Sağlık ve tıp bilişimi yüksek lisans programı için üç bilgi ve beceri alanının ECTS kredisi olarak önerilen içeriği. Yüksek lisans öğrencilerinin (a) sağlık ve tıp bilişimi lisansı (b) tıp veya diğer sağlık branşlarında veya (c) bilgisayar bilimlerinde lisans veya yüksek lisans yapmış olmaları beklenir. (b) maddesinde söz edilen öğrenciler için bilişim/bilgisayar bilimlerinde ek dersler, (c) maddesinde söz edilenler için tıp, sağlık ve biyolojik bilimler, sağlık sistemi organizasyonu konusunda ek dersler önerilmelidir. Doktora veren programlarda daha önce sözü edilen özelliklere ek olarak, öğrenci bağımsız olarak kendi araştırmasını yürütmelidir. Bilgi ve becerileri de daha fazla derinlik ve kapsama sahip olmalıdır. Doktora programlarında gereken bilgi ve beceriler için bölüm 3’ten yararlanırken bu da göz önüne alınmalıdır. 6 Sürekli eğitim için öneriler 6.1 Sağlık ve Tıp Bilişiminde Sürekli eğitim Sağlık ve tıp bilişiminde yeterli nitelikleri belgelendirmek için, hem akademik eğitim veya sağlık ve tıp bilişiminde sürekli eğitimle ilgili, hem de en az dört yıllık başarılı çalışma etkinliğini (operational qualification) gösteren bir “sağlık bilişimi” veya “tıp bilişimi” sertifikası planlanmalıdır. Dahası, genellikle iyi organize olmuş olan sürekli eğitim programları olan hekimler için, tıp doktorluğu unvanlarına ek olarak “sağlık bilişimi” veya “tıp bilişimi” alanlarında sertifika programları düzenlenmelidir. Bu programlar ulusal tabip birlikleri tarafından verilebilir. Aynı durum, pek çok ülkede iyi düzenlenmiş sürekli eğitim programları olan hemşireler için de geçerlidir. Sağlık ve tıp bilişiminde sürekli eğitim kursları düzenlemek için, bu tip kurslar düzenleyecek eğitim kurumlarının kurulması önerilir. Bu kurumlar, üniversitelerin bünyesinde yer alabileceği gibi, örneğin sağlık ve tıp bilişimi derneklerinin kurduğu akademiler şeklinde de olabilir. 6.2 Yaşam boyu öğrenme Sağlık ve tıp bilişimi alanında çalışmak, hatta bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanmak yaşam boyu eğitim gerektirir. Bundan dolayı SBT uzmanlarına ve çeşitli mesleklerden BT kullanıcılarına sürekli eğitim fırsatları sunulmalıdır. Gelecekte “öğrenmeyi öğrenme” yeteneği özel önem taşıyacaktır. 13 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri 7 Diğer öneriler 7.1 Sağlık ve Tıp Bilişimi eğitimine nasıl başlanılmalı Sağlık ve tıp bilişimi tüm sağlık çalışanlarını etkiler. Bu alanda eğitime başlanması için, IMIA, değişik mesleklerde ve eğitim düzeylerindeki sağlık personelinin tümünün değerlendirilmesini önerir. Sağlık ve tıp bilişimi eğitimine hiç başlanmamış ülkelerde aşağıdaki adımlar önerilir. Önce eğitmenler eğitilmelidir (“eğitenleri eğitiniz”). Kurs içeriği hazırlanmalı, üniversiteler içinde genellikle tıp ve sağlık bilimleri fakültelerinin içinde sağlık ve tıp bilişimi eğitimi enstitüleri kurulmalıdır. Bilgi işleme, bilgi ve iletişim teknolojisi alanında, sağlık çalışanları, özellikle hekim ve hemşirelere geniş bir eğitim verilmesi öncelikle ele alınmalıdır. Öncelikle tıp ve hemşirelik öğrencilerine temel bilgiler verilmelidir. Ardından, yukarıda sözü edilen daha değişik eğitim uygulamalarına geçilmelidir. 7.2 Eğitim şekilleri İlgili üniversitelerin yapısı ve olanakları gözönüne alınarak değişik eğitim şekilleri seçilmelidir. Dersler yanı sıra hastane gibi sağlık hizmet kurumlarına pratiğe yönelik kurslar hazırlanmalıdır. Üniversitelerde verilen geleneksel ders ve pratiklere ek olarak, özellikle İnternet ve “World Wide Web”in hızla gelişmesi gözönüne alınarak değişik esnek eğitim, uzaktan eğitim, destekli açık öğretim modelleri takip edilmelidir. Bilginin entegrasyonunu ve multidisipliner yaklaşımı gerektirdiği için probleme dayalı eğitim sağlık ve tıp bilişimi eğitiminin amaçlarını özellikle destekleyebilir. 7.3 Eğitmen niteliği Sağlık ve tıp bilişimi ders ve kursları nitelikli olmalıdır. Sağlık ve tıp bilişimi eğitmenlerinin bu alanda yeterli ve özgül nitelikleri olmalıdır. Sağlık ve tıp bilişimi eğitimi vermek için gereken bu nitelikleri kazanabilme olanakları olmalıdır, bu da genellikle üniversitelerde olacaktır. 7.4 Niteliklerin tanınması Öğrencilere, sağlık ve tıp bilişimi alanında bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı hakkında temel düzeyin üstünde eğitim verilmesi, ancak bu mezunların niteliklerine uygun işlerin varlığı veya oluşturulması ile anlamlı olabilir. Bu tip sağlık ve tıp bilişimi mezunlarının tanınması ve sağlık ve tıp bilişimi uzmanı olarak iş bulabilmesi gerekir. 8 Sağlık ve Tıp Bilişimi programları ve dersleri için IMIA desteği 8.1 IMIA sertifikasyonu Sağlık ve tıp bilişimi alanında nitelikli eğitimi desteklemek için IMIA, kaynakları izin verdiği ölçüde kişi ve kurumlara uzmanların önerileri şeklinde yardım etmeyi önermektedir. Bu durum özellikle bu görevi yapacak ulusal kurumların olmadığı durumlarda eğitim aktivitelerine başlamak için yararlı olacaktır. Daha sonra eğitim programları içindeki sağlık ve tıp bilişimi eğitimi içeriği veya sağlık ve tıp bilişimi programları için IMIA’ya başvurarak programlar için “IMIA tarafından desteklenmiştir” ibaresini ve IMIA logosunu kullanmak mümkündür. Bunun için, IMIA önerilerinin yerine getirilmesi ve programın niteliklerinin, kurumsal entegrasyon ve kaynakların IMIA tarafından atanan uzmanlarca incelenmesi gerekir. Kurslar bu değerlendirme kapsamı dışındadır, sadece ders ve programlar değerlendirilecektir. Önerilerin yerine getirilip getirilmediği ve programın niteliklerinin değerlendirilmesi için, SBT eğitimi alanında deneyimli, IMIA WG11 üyeleri veya diğer kişilerden oluşan bir komite görev yapacak, bunların çalışmaları IMIA başkanı ve IMIA WG1 başkanı tarafından onaylanacaktır. Bu komitenin üyeleri IMIA başkanı ve IMIA WG1 başkanı tarafından birlikte önerilecektir. Onaydan sonra IMIA başkanı, IMIA sağlık ve tıp bilişimi eğitimi çalışma grubu olan WG1’in başkanı ve komite üyelerinin imzalarını taşıyan bir sertifika hazırlanarak ilgili kuruma verilecektir. Konu ile ilgili başvurular IMIA’nın 1 nolu çalışma grubunun başkanına yapılmalıdır. 1 IMIA WG1: IMIA Working Group 1; IMIA’nın sağlık ve tıp bilişimi eğitimi alanında çalışan çalışma grubu (Ç.N.) 14 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri 8.2 Uluslararası Programlar, Öğrenci ve eğitmenlerin uluslararası değişimi IMIA sağlık ve tıp bilişimi uzmanlarının eğitimi alanında uluslararası etkinlikleri önerir ve destekler. IMIA, aynı zamanda bu alanda uluslararası öğrenci ve eğitmen değişimini de destekler. Uluslararası programlar kurulmasını ve kurs içeriği alışverişinin yapılmasını teşvik eder. Bu uluslararası perspektifi desteklemek için programlar modüler olmalı ve ECTS [3] gibi uluslararası bir kredi sistemi kullanılmalıdır. 9 IMIA tarafından desteklenen Sağlık ve Tıp Bilişimi programları ve kurslarında bilgi değiş tokuşu 9.1 Sağlık ve Tıp Bilişimi programları ve kursları için IMIA WG1 veritabanı IMIA’nın sağlık ve tıp bilişimi eğitimi çalışma grubu (IMIA WG1) çalışmaları hakkında güncel bilgi vermek amacıyla bir WWW sitesi kurmuştur [10]. Bu sitenin ana özelliği tüm dünyadaki SBT eğitimi hakkında bilgi sağlayan bir veritabanı bulunmasıdır [7]. IMIA, değerli ve nitelikli bir veritabanına sahip olmak amacıyla tüm eğitmen ve kurumları sundukları ders ve programlar ile ilgili ve kendi sitelerine yönlendirme yapılmasını sağlayacak bilgileri göndermeye davet eder. 9.2 IMIA WG1 Mektuplaşma Listesi Ek olarak, IMIA tüm dünyadaki sağlık ve tıp bilişimi eğitimi ile ilgili kişiler arasında iletişim sağlayacak bir mektuplaşma listesi işletmektedir. Bu listeye üye olmak için, ‘[email protected]‘ adresine bir mesaj gönderilmelidir. Bu mesajın metin kısmına ‘SUBSCRIBE IMIA-WG1‘ yazılmalıdır. IMIA WG1 listesine mesaj göndermek için ‘[email protected]‘ adresi kullanılmalıdır. 9.3 Kurs materyalinin geliştirilmesi ve paylaşılması IMIA sağlık ve tıp bilişimi eğitiminde nitelikli eğitim için ders materyalinin geliştirilmesi ve paylaşılmasını teşvik eder. Bu yöntem bu alanda daha çok ders açılmasına yardımcı olacaktır. Bu tip girişimlerin örnekleri Avrupa birliğinin “IT Eductra” projesi [11] ve “Handbook of Medical Informatics” WWW siteleridir [16]. IMIA, bu tip ders içeriğinin paylaşılması için IMIA WG1 WWW sunucusu ve liste sunucusunun kullanılmasını teşvik eder. 10 Son saptamalar Bu öneriler müfredat oluşturmak için bir başlangıç çerçevesi belirlemektedir. Her bir ülke kendi eğitim sistemi ve gereksinimlerine göre daha ayrıntılı ve daha iyi müfredat ilkeleri belirleyebilir. her düzey ve bilgi/beceri alanına özel minimum yetkinlik düzeyi belirlenebilir. Bu ilkelerin gelecekte tekrar ele alınması sırasında bilgi sahibi olabilmemiz için bu tip ulusal çabaların bize de bildirilmesini arzu ederiz. IMIA WG1, sağlık ve tıp bilişimi eğitimi verecek eğitmenler için kredilendirme kriterlerini yakın gelecekte hazırlamak çabası içindedir. Teşekkür Bu öneriler, çoğu of IMIA WG1 tarafından yapılan çok sayıda toplantının sonucu ortaya çıkmıştır ve IMIA’nın pek çok grubu ve ulusal dernekler tarafından tartışılmış ve değiştirilmiştir. 11 Kasım 1999’da Washington’da yapılan IMIA Genel Kurul toplantısında onaylanmıştır. Aşağıdaki kişilerin önerilere önemli katkıları olmuştur. John Arokiasamy (Malezya), Marion Ball (ABD), Denise Barnett (İngiltere), Margaret Bearman (Avustralya), Jan van Bemmel (Hollanda), Judith Douglas (ABD), Paul Fisher (Kanada), Robert Garrie (ABD), Lael Gatewood (ABD), William Goossen (Hollanda), Andrew Grant (Kanada, HEALNET), Joseph Hales (ABD), Arie Hasman (Hollanda), Reinhold Haux (Almanya), Evelyn Hovenga (Avustralya), Merida Johns (ABD), Petra Knaup (Almanya), Franz Josef Leven (Almanya), Nancy Lorenzi (ABD), Peter Murray (İngiltere), Roderick Neame (İngiltere), Denis Protti (Kanada), Michael Power (Güney Afrika), Janise Richards (ABD), Ernst Schuster (Avusturya), Wendy Swinkels (Avustralya), Jim Yang (Norveç), Lynn Zelmer (Avustralya), Jana Zvárová· (Çek Cumhuriyeti). Öneriler, Reinhold Haux (IMIA WG1 Başkanı), Andrew Grant, Arie Hasman, Evelyn Hovenga ve Petra Knaup (IMIA WG1 Sekreteri) tarafından toparlanmış ve yazılı hale getirilmiştir. 15 Sağlık ve Tıp Bilişimi Eğitimi üzerine IMIA önerileri Kaynaklar [1] Council of Europe Committee of Ministers (1995): Recommendations No. R (90) 21 of the Committee of Ministers to Member States on Training Strategies for Health Information Systems. In: [5], 3-6. [2] Enabling People Programme & English National Board for Nursing, Midwifery and Health Visiting (1997): Information for Caring: integrating informatics into learning programmes for nurses, midwives and health visitors. Birmingham: Institute of Health and Care Development. [3] European Credit Transfer System: http://europa.eu.int/comm/education/socrates/ects.html [4] HASMAN A, ALBERT A (1997): Education and Training in Health Informatics: Guidelines for European Curricula. Int J Med Informatics 45, 91-110. [5] HASMAN A, ALBERT A, WAINWRIGHT P, KLAR R, SOSA M (eds) (1995): Education and Training in Health Informatics in Europe. State of the Art - Guidelines -Applications. Amsterdam: IOS Press. [6] HAUX R, DUDECK J, GAUS W, LEVEN F J, KUNATH H, MICHAELIS J, PRETSCHNER D P, THURMAYR R, WOLTERS E (1992): Recommendations of the German Association of Medical Informatics, Biometry and Epidemiology on Education in Medical Informatics. Meth Inform Med 31, 60-70. [7] HAUX R, FRANK J, KNAUP P (1997): The IMIA WG1 database on health and medical informatics programs and courses: a call for participation. Meth Inform Med 36, 233-4. Reprint in: VAN BEMMEL, J.H., MCCRAY, A.T. (eds). IMIA Yearbook of Medical Informatics 1998, 528-9. Stuttgart: Schattauer. [8] HAUX R, SWINKELS W, BALL MJ, KNAUP P, LUN KC (eds) (1998): Health and medical informatics education: transformation of health care through innovative use of information technology for the 21st century. Int J Med Informatics, 50, 1-300. [9] International Medical Informatics Association (IMIA). WWW server: http://www.imia.org [10] International Medical Informatics Association (IMIA), Working Group 1 (WG1) on Health and Medical Informatics Education. WWW server: http://www.imia.org/wg1 [11] IT EDUCTRA: http://www.fundesco.es/it-eductra [12] NACNEP, National Advisory Council on Nurse Education and Practice (1997): A national informatics agenda for nursing education and practice. Report to the Secretary of the Department of Health & Human Services. Washington DC: US Department of Health and Human Services, Division of Nursing. [13] Physicians for the Twenty-First Century (The GPEP Report). Association of the American Medical Colleges, Washington, 1984. [14] VAN BEMMEL JH, FESTEN C (eds) (1987): Medical Informatics: Renewal in Medicine (In Dutch with English Summary). Amsterdam: Committee from Medicine of the Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences. [15] VAN BEMMEL JH, MCCRAY AT (eds): IMIA Yearbook of Medical Informatics. Stuttgart: Schattauer. Annual appearance. [16] VAN BEMMEL JH, MUSEN MA (eds) (1997): Handbook of Medical Informatics. Heidelberg: Springer. WWW sites: http://www.mieur.nl/mihandbook, http://www.mihandbook.stanford.edu. Yazışma Adresi: International Medical Informatics Association (IMIA) Working Group 1: Health and Medical Informatics Education Internet: http://www.imia.org/wg1 Chairman: Prof. Dr. Reinhold Haux Secretary: Dr. Petra Knaup University of Heidelberg Institute for Medical Biometry and Informatics Department of Medical Informatics Im Neuenheimer Feld 400 D-69120 Heidelberg Germany http://www.med.uni-heidelberg.de/mi Phone: ++49/6221/56-7483 Fax: ++49/6221/56-4997 e-posta: {Reinhold_Haux, Petra_Knaup}@med.uni-heidelberg.de Türkçeye Çeviren: Dr. K. Hakan Gülkesen (Ocak 2001) e-posta: [email protected] 16