Irak Nüfusu

Transkript

Irak Nüfusu

IRAK ÇALIŞMA ZİYARETİ RAPORU
2011
Dicle Kalkınma Ajansı
1
İÇİNDEKILER
A-TABLOLAR ............................................................................................................................................ 3
B-ŞEKİLLER ............................................................................................................................................... 4
C-HARİTALAR ........................................................................................................................................... 5
D-EKLER LİSTESİ ....................................................................................................................................... 6
I.GİRİŞ ...................................................................................................................................................... 7
II.GENEL BİLGİLER .................................................................................................................................... 8
1.Coğrafi Konum
8
2.Siyasi ve İdari Yapı
8
III.SOSYAL GÖSTERGELER ...................................................................................................................... 10
IV.EKONOMİ .......................................................................................................................................... 12
1.Irak’ta Petrol ve Doğalgaz Piyasası
13
2. Irak’ta Yatırım Ortamı
19
3.Dış Ticaret
22
4.Irak’ta Güvenlik İklimi ve Siyasi İstikrar
24
4.1.Irak Genelinde Siyasi İstikrarın Belirleyicileri
25
4.2.Irak Genelinde Güvenlik İkliminin Belirleyicileri
26
5.Irak Pazarının Sunduğu Fırsatlar
28
6.Bölgesel Kürt Yönetimi Ekonomi Stratejisi
29
6.1.Kuzey Irak Bölgesi Yatırımları
31
6.2. Kuzey Irak Bölgesi Elektrik Enerjisi Yatırımları
33
V.DİKA IRAK ÇALIŞMA ZİYARETİ (16-20 OCAK 2011) ............................................................................. 34
1.Ziyaretin Amaçları
34
2.Ziyaretler
35
VI. GENEL DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER
36
VII.KAYNAKÇA ........................................................................................................................................ 40
VIII.EKLER ............................................................................................................................................... 41
Dicle Kalkınma Ajansı, 2011
Sayfa 2
A-TABLOLAR
Tablo 1 : Genel Göstergeler ..................................................................................................................... 8
Tablo 2: Eyaletler İtibariyle Irak Nüfusu (2009 Yılı) ............................................................................... 12
Tablo 3: Temel Ekonomik Göstergeler (2008-2011) .............................................................................. 13
Tablo 4: Irak Petrol Sahaları Rezervleri Ve Üretimleri ........................................................................... 15
Tablo 5 : Dünya İş Yapma Kıstasları Sıralamasında Türkiye ve Irak 2009-2010 ..................................... 19
Tablo 6 : Irak’a yapılan doğrudan yatırımlar, 2003-2009 ...................................................................... 20
Tablo 7: Türkiye ve Irak Yatırım Teşvikleri Karşılaştırması .................................................................... 21
Tablo 8: DİCLE Bölgesi İlleri 2010 Yılı İhracat Verileri (USD) .................................................................. 24
Tablo 9 : Irak’ta Siyasi İstikrarı Temel Belirleyicileri .............................................................................. 25
Tablo 10 : Irak’ta Siyasi ve Güvenlik Riskleri: Güçlü ve Zayıf Yönler ...................................................... 28
Sayfa 3
B-ŞEKİLLER
Şekil 1: Yıllar İtibariyle Irak Nüfusu ........................................................................................................ 11
Şekil 2: Irak İşsizlik Oranları (2003-2008) .............................................................................................. 11
Şekil 3: Dünya Petrol Reservleri (Milyar Varil) ...................................................................................... 13
Şekil 4: Irak Petrol Endüstrisi (2005-2009) ............................................................................................ 14
Şekil 5: Ham Petrol Fiyatları .................................................................................................................. 15
Şekil 6: Dünya Doğalgaz Rezervi Dağılımı (Trilyon Kubik)...................................................................... 18
Şekil 7: Türkiye-Irak İhracatının Sektörlere Göre Dağılımı .................................................................... 22
Şekil 8: DİCLE Bölgesi İhracatı (2004-2010) ........................................................................................... 23
Şekil 9: Dicle İhracatının Sektörlere göre Dağılımı ................................................................................ 23
Şekil 10: Irak’ta Güvenlik İklimi: Haftalık Güvenlik Olayı Sayısı ............................................................. 26
Şekil 11: Günlük Ortalama Saldırı (Temmuz 2009 – Mart 2010) ........................................................... 27
Şekil 12: Irak Yeniden İnşaat Özel Müfettiş Şefi Raporu Verileri .......................................................... 27
Şekil 13: Yatırımların Yıllara Göre Dağılımı (1 Eylül 2006 - 31 Ocak 2011) ............................................ 31
Şekil 14: Yatırımların Alanlar Bazında Dağılımı (1 Eylül 2006 - 31 Ocak 2011) ...................................... 32
Şekil 15: Yatırımların Vilayetlere ve Finansman Kaynaklarına Göre Dağılımı (1 Eylül 2006 - 31 Ocak
2011)...................................................................................................................................................... 32
Sayfa 4
C-HARİTALAR
Harita 1: Kuzey Irak Bölgesi Elektrik Enerjisi Yatırımları ........................................................................ 33
Sayfa 5
D-EKLER LİSTESİ
Ek 1: Irak Çalışma Ziyareti Katılımcı Listesi ............................................................................................ 41
Sayfa 6
I.GİRİŞ
2003 yılındaki Amerikan müdahalesi sonrasında siyasi ve ekonomik olarak yeniden
yapılanma sürecine giren Irak‟ta ekonomik faaliyetlerin tam anlamıyla gerçekleştirilebilmesi için
yeterli bir güvenlik ortamından bahsetmek mümkün değildir. Bu bağlamda Kuzey Irak Bölgesi
güvenlik açısından diğer bölgelerden farklı özellikler taşımaktadır. Kuzeyde Bölgesel Yönetimin
oluşturduğu güvenlik ortamı ticari faaliyetlerin hızla artmasını sağlamıştır. Türk mallarının
kalitesinin yüksek olması; Türk şirketlerinin tercih edilmesindeki önemli bir etkendir. Böylece
nitelikli insan kaynağına sahip Türk şirketleri, Kuzey Irak‟ın yeniden yapılanması sürecinde
önemli roller üstlenmiştir.
TRC3 (Dicle) Bölgesi (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) başta coğrafi konum olmak üzere
sosyal ve kültürel özellikleri ile Kuzey Irak‟ta gelişmekte olan ekonomik aktivitelerden en fazla
faydalanabilecek bölgelerden biridir. Bu nedenle Irak, Dicle Kalkınma Ajansı 2011-2013 Bölge
Planı Dış Çevre Analizi Çalışmaları kapsamında öncelikli olarak ele alınmış ve Dicle Kalkınma
Ajansı‟nın ev sahipliğinde DPT ve TEPAV‟ın katılımları ile Irak Çalışma Ziyareti 16-20 Ocak
2011 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir.
Ziyaretin temel amacı Irak‟ta yaşanan sosyal ve ekonomik gelişmeleri daha yakında
izlemek, Irak‟ta uygulanmakta olan ulusal ve yerel planlardan haberdar olmak ve bu veriler
ışığında Dicle Bölgesi 2011-2013 Bölge Planı‟nda yer alacak stratejilerin dış çevre ile uyumlu
hale getirerek daha sağlam bir zemine oturmasını sağlamaktır.
Irak‟a gerçekleştirilen çalışma ziyareti izlenimleri, Irak ile ilgili sosyo-ekonomik veriler,
mevcut durum analizi, Irak‟ta yaşanan ekonomik ve sosyal gelişmelerin seyri ve bu gelişmelerin
Türkiye‟ye ve Dicle Bölgesine yönelik muhtemel yansımaları ile geliştirilmesi gereken stratejiler
ve alınması gereken önlemler raporda ayrıntıları ile ele alınmıştır.
Dicle bölgesi ekonomik ve sosyal kalkınmasına dönük Ajans tarafından yürütülen
planlama çalışmaları ve diğer faaliyetlerine önemli katkılar sunacağına inandığım söz konusu
raporun hazırlanmasında emeği geçen Ajans uzmanları Mehmet UNCU ve Recep DEMİR başta
olmak üzere emeği geçen diğer tüm Ajans personeline, gerekliliğine inanarak bu raporun
hazırlanmasına dayanak olan çalışma ziyaretinin yapılmasına imkân veren Ajans Yönetim Kurulu
Başkanı ve Üyelerine, heyete eşlik eden Sayın Serkan VALANDOVA başta olmak üzere diğer
DPT yetkililerine, ziyaret sırasında yakın ilgi ve desteğini gördüğümüz Erbil Başkonsolosumuz
Sayın Aydın SELCEN ve personeline, ayrıca Sayın Güven SAK başta olmak üzere geziye katılan
diğer TEPAV yetkililerine teşekkür ederim.
Abdullah ERİN
Genel Sekreter
Sayfa 7
II.GENEL BİLGİLER
Sosyal ve ekonomik yönden yeni bir yapılanma içinde olan Irak, nüfus bakımından
etnik ve inanç temelli başta olmak üzere farklı şekillerde ele alınabilir. Güvenlik sorununun
ciddiyetini koruduğu Irak‟a ait temel veriler tablosu aşağıdaki gibidir:
Tablo 1 : Genel Göstergeler
Resmi Adı
Yüzölçümü
Nüfusu
Resmi Dili
Irak Cumhuriyeti
441.839 km2
32,5 milyon (2009)
Arapça
(Kuzey ve Kuzeydoğu bölgelerinde Kürtçe, Türkmenler’in bulunduğu yerlerde
Türkçe, diğer bölgelerde Ermenice ve Asurice konuşulmaktadır.)
Başkent
Bağdat
Başlıca Şehirleri
Bağdat, Basra, Musul, Erbil, Süleymaniye
Dini Yapısı
Müslüman (% 97; %60–65 Şii, % 32–37 Sünni), Hristiyan ve diğer (% 3).
Etnik Yapısı
Arap (% 75–80), Kürt (% 15–20), Türkmen (% 5) ve diğer.
Kaynak: Economist Intelligence Unit (EIU), Irak Ülke Raporu, Aralık 2009.
1.Coğrafi Konum
Bir Ortadoğu (Ön Asya) ülkesi olan Irak, kuzeyden Türkiye, doğudan İran,
güneydoğudan Basra Körfezi ve Kuveyt, güneyden Suudi Arabistan, batıdan da Ürdün ve
Suriye ile çevrilidir. Türkiye ile 352 km, İran ile 1458 km, Ürdün ile 181 km, Kuveyt ile 240
km, Suudi Arabistan ile 814 km ve Suriye ile 605 km sınıra sahiptir.
Türkiye ve İran sınırına yakın bölgelerde dağlık araziler; İran sınırında da bataklıklar
görülmektedir. Büyük bir bölümü düzlük arazilerden oluşan Irak topraklarının; % 13'ü tarım
alanı, % 10'u otlak, % 4'ü orman ve çalılıktır. En yüksek yerleri Handran (2625 m.) ve Sincar
Dağı (1500 m.)'dır. En önemli akarsu kaynakları Fırat ve Dicle nehirleridir. Bölgelere göre
değişiklik arz eden bir iklimi vardır. İç kesimlerde bulunan başkent Bağdat'ta yıllık sıcaklık
ortalaması 23 °C, yıllık yağış ortalaması ise 140 mm'dir. Basra şehrinde bu ortalama, 24°C
/171 mm.'dir. Bağdat‟ta en sıcak aylar Temmuz ve Ağustos‟tur. Bu aylarda en düşük ve en
fazla sıcaklıklar ort. 24-43°C‟dir. Bağdat‟ta en soğuk ay 4-16°C ile Ocak‟tır. Yağışın en az
olduğu aylar 1 mm ortalama ile Haziran-Eylül iken en iyi yağış ortalamasına sahip ay 28 mm
ile Mart‟tır.
2.Siyasi ve İdari Yapı
7. ve 8. yüzyıllarda İslam dininin yayılmaya başlaması ile Bağdat, Abbasi
Halifeliği‟nin merkezi haline gelmiş ancak 1258 yılında Moğollar tarafından ele geçirilmiştir.
Sayfa 8
Osmanlı Devleti, Bağdat‟ı 1534–1535 yıllarından itibaren yaklaşık olarak 400 yıl boyunca
idaresi altında bulundurmuştur. I. Dünya Savaşı‟ndan sonra, Osmanlı Devleti‟nin üç eyaleti
olan Basra, Bağdat ve Musul İngilizler tarafından bir araya getirilerek Irak devleti
kurulmuştur.
İngiltere, 1921–1932 yılları arasında uluslararası manda yönetimi çatısı altında Irak
Devleti‟nin kurumlarının oluşturulmasında önemli bir rol oynayarak, 1921'de Şerif Hüseyin'in
üçüncü oğlu I. Faysal'ın Irak kralı olmasını sağlamışlardır. Ardından, Osmanlı Devleti
zamanındaki memurlardan ve çoğunlukla Sünnilerden oluşan bir hükümete tedrici olarak
Irak‟taki yönetimi devretmişlerdir. 1932 yılında Irak‟ta resmen bağımsız bir devlet kurulsa da
İngilizlerin etkisi uzun yıllar devam etmiştir. 1958 yılındaki askeri darbe ile Irak‟ta
Cumhuriyet ilan edilmiş ve ilk devlet başkanı General Abdülkerim Kasım (1958-1963)
olmuştur. 1963‟te Baasçılar tarafından yapılan askeri darbe ile Abdülkerim Kasım da
devrilmiştir. 1963-68 yılları arasındaki 5 yıllık dönemde Baasçılar ve askerler yönetimde
etkin olmuşlardır. 1968‟de General Hasan El-Bekir ve Baas partisini destekleyen ordu
subayları tarafından gerçekleştirilen darbe sonrasında Hasan El-Bekir devlet başkanı
olmuştur. Bu süreçte, Hasan El-Bekir‟in yeğeni Saddam Hüseyin önemli bir rol oynamış,
güvenlik hizmetleri ve ordu üzerinde hâkimiyet kurmuştur. Takip eden zaman zarfında Irak
askeri subaylar tarafından yönetilmiş, ancak istikrar bir türlü sağlanamamıştır.
1976 yılkında başbakanlığı ve bazı önemli görevleri El-Bekir'den devralan Saddam
Hüseyin, 16 Temmuz 1979‟da Irak devlet başkanı olmuştur. Saddam Hüseyin‟in devlet
başkanlığı ile beraber Irak‟ın, Körfez ülkelerinden ve Batılı finans kurumlarından yüklü
miktarda borç almasına, Irak ekonomisi ciddi anlamda olumsuz etkilenmesine yol açacak ve 8
yıl sürecek olan Irak-İran Savaşı başlamıştır.
1990 yılında Irak, Kuveyt'in petrol fiyatlarını ve dolayısıyla Irak‟ın petrol ihraç
gelirlerini düşürmek amacıyla kasten kapasitesinden fazla petrol üretimi yaptığını ve iki
ülkenin ortak sınırlarındaki petrol sahalarından Kuveyt‟in petrol çaldığını ileri sürerek
Kuveyt‟i işgal etmiş, bunun üzerine başlayan I. Körfez Savaşı olarak da anılan savaşın
sonucunda Irak, Kuveyt‟ten çekilmiş ve 6 Ağustos 1990 tarihinde BM 661 sayılı kararıyla
Irak‟a ekonomik yaptırımlar uygulanmaya başlanmıştır. Nisan 1995‟te BM ile petrol karşılığı
gıda ithalatı konusunda bir anlaşma imzalanarak, Irak‟ın her altı ayda bir 2 milyar Amerikan
doları petrol ihraç etmesine izin verilmiştir. Bunun karşılığında ise gıda maddesi ve temel
insani malzemeler ithal edilmesi için fon sağlanmıştır. 20 Mart 2003 tarihinde ABD askeri
Sayfa 9
müdahalesi ile başlayan süreç aynı zamanda Irak‟ta Saddam Hüseyin devrinin kapanması ile
sonuçlanmıştır.
22 Mayıs 2003‟te Irak‟a uygulanan ambargo kaldırılarak, Irak‟ta BM gözetiminde ve
ABD öncülüğünde yeni bir yönetim kurulmuştur. 15 Ekim 2005 tarihinde Irak‟ta anayasa
taslağına ilişkin yapılan halk oylamasının ardından, ülkede siyasi sürecin son aşamasını
oluşturan genel seçimler de 15 Aralık 2005 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Cumhurbaşkanı
seçilen Celal Talabani, 22 Nisan tarihinde Nuri El-Maliki‟yi hükümeti kurmakla
görevlendirmiş, Maliki 40 bakandan oluşan yeni Irak Hükümeti‟ni 20 Mayıs 2006 tarihinde
kurmuştur. 21 Aralık 2010‟da yine Nuri El-Maliki‟nin Başbakan olduğu hükümet, Irak
Meclisi‟nden güvenoyu alarak kurulmuştur.
Türkiye, Irak ile her zaman iyi ilişkiler geliştirme yönünde çaba göstermiştir. İki ülke
arasında 1955 yılında Bağdat Paktı anlaşması imzalanmış ve 1977‟de Kerkük-Ceyhan Petrol
Boru Hattı‟nı hayata geçirilmiştir. (Kısa süreli kesintiler olmakla birlikte, Ağustos 2007
itibarıyla Kerkük-Yumurtalık petrol boru hattı yeniden faaliyete geçirilmiştir). 1980‟li yıllarda
Türkiye‟nin izlediği dışa dönük ve ihracata dayalı büyüme politikası neticesinde Irak,
Türkiye‟nin önemli ticaret ortaklarından biri haline gelmiş ve Türk müteahhitleri Irak‟ta
önemli projeler gerçekleştirmiştir. Ancak, 1990 yılında Irak‟ın Kuveyt‟i işgal etmesi üzerine
Irak‟a uygulanan ekonomik ambargoların etkisiyle Türkiye-Irak ilişkileri başta ticaret olmak
üzere kesintiye uğramıştır. Yukarıda bahsedilen ve 2003 yılında başlayan yeni süreçte,
Türkiye-Irak ilişkileri, Irak‟ın yeniden yapılandırılması ve imarı olarak adlandırılabilecek yeni
bir döneme girmiştir1.
Irak, idari olarak 18 eyaletten (muhafazah) oluşmaktadır. Bu eyaletler ve başkentleri
(parantez içerisinde verilmiştir); Bağdat (Bağdat), Selahattin (Tikrit), Diyala (Bakuba), Vasit
(Kut), Maysan (Amara), Basra (Basra), Zi Kar (Nasiriye), Mutanna (Samava), Kadisiye
(Divaniye), Babil (Hilla), Kerbela (Kerbela), Necef (Necef), Anbar (Ramadi), Nineve
(Musul), Dohuk (Dohuk), Erbil (Erbil), Kerkük (Kerkük), Süleymaniye (Süleymaniye).
III.SOSYAL GÖSTERGELER
1.Nüfus
EIU tahminlerine göre 2009 yılı Irak nüfusunun yaş ortalaması 20‟dir ve nüfusun
yaklaşık % 40‟ı 0-14, % 58‟si 15-64 yaş arası ve % 3‟ü 65 yaş üstündedir. Irak‟ta yıllık
1
Irak İGEME Raporu
Sayfa 10
ortalama nüfus artış hızı % 2,5 düzeyindedir. 2008 yılı verilerine göre nüfusun yaklaşık %
70‟si kentlerde yaşamaktadır ve okur-yazar oranı yaklaşık % 75‟tir.
Şekil 1: Yıllar İtibariyle Irak Nüfusu
Irak Nüfusu
35.000
30.000
25.000
20.000
15.000
10.000
5.000
0
Seri 1
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
25.565
26.340
27.139
27.963
28.810
29.682
31.895
32.105
Kaynak: Irak Merkezi İstatistik ve Bilişim Teknolojileri Kurumu (COSIT), 2010
Yılda yüzde 2.6 büyüyen 32,5 milyonluk Irak nüfusunun, 2025‟te 40 milyon ve 2040
yılında 50 milyona ulaşması beklenmektedir.
Şekil 2: Irak İşsizlik Oranları (2003-2008)
İşsizlik Oranları
35
30
25
%
20
15
10
5
0
Erkek
Kadın
Toplam
2003
2004
2005
2006
2007
2008
30,2
29,4
19,2
16,2
11,7
14,3
16
15
14,2
22,7
11,7
19,7
28,1
26,8
18
17,5
11,7
15,3
Sayfa 11
Irak genelinde işsizlik oranı 2003 yılındaki %28,1 seviyesinde iken, 2007 yılında bu
oran %11,7‟ye gerilemiştir. 2008 yılında yaşanan küresel ekonomik kriz sebebiyle işsizlik
oranı %15,3‟e yükselmiştir. İşsizlik oranının 2009-2010 yılları arasında düştüğü tahmin
edilmektedir. İşsizlik oranının düşüş sergilemesi: yeni hükümet üzerindeki baskıyı azaltıcı,
ekonomide ise talebi arttırıcı yönde etki göstermektedir.
Tablo 2: Eyaletler İtibariyle Irak Nüfusu (2009 Yılı)
Vilayet
Nüfus
Musul
Kerkük
Diyala
Alanbar
Bağdat
Babil
Kerbala
Vasit
Nejef
Kadisiya
Mutanna
Tikar
Missan
Basra
Salahaddin
Duhok
Erbil
Süleymaniye
Toplam
3.237.918
1.290.072
1.370.537
1.451.583
7.180.889
1.727.032
1.003.516
1.158.033
1.180.681
1.121.782
719.824
1.846.788
1.009.565
2.555.542
1.259.298
968.901
1.471.053
1.551.974
32.104.988
Irak‟ın vilayetlere göre nüfus dağılımı aynı zamanda Irak pazarı konusunda da fikir
vermektedir. Türkiye ve Dicle Bölgesi ihracatı, diğer bölgelere göre daha hızlı gelişme
kaydetmekte olan ve yaklaşık 4 milyon kişi ile Irak nüfusunun sadece %12,5 ini oluşturan
Kuzey Irak Bölgesine yapılmaktadır. Irak‟ın istikrara kavuşması ve güvenlik probleminin
ortadan kalkması ile birlikte bu ülkeye yapılan ihracatın büyük oranlarda artma potansiyeli
bulunmaktadır. (Irak 20-25 milyar dolar arasında bir ihracat hacmi potansiyeline sahip olduğu
tahmin edilmektedir.)
IV.EKONOMİ
Irak ekonomisi, petrol gelirleri kaynaklı icra ettiği politikalar sayesinde 2008 yılı
sonrasında bir gelişme dönemine girmiştir. Bu durum kişi başına düşen GSYİH verilerine de
yansımış durumdadır. Irak‟a ait ayıntılı temel ekonomik göstergeler aşağıdaki gibidir:
Sayfa 12
Tablo 3: Temel Ekonomik Göstergeler (2008-2011)
2008a
2009a
2010b
2011b
Nominal GSYİH (milyon $)
84 719
74 729
91 617
97 939
Reel GSYİH‟deki Artış (%)
7,8
5,8
6,2
6,5
3 750
3 937
4 154
4 384
c
1,0
6,1
4,5
Petrol üretimi (000 varil/gün, ort)
2 384c
2 444
2 603
2 774
Bütçe Dengesi (GSYİH‟nin %‟si)
13,3
-12,7
-4,7
-4,5
İhracat, fob (milyar $)
58,8
39,2
49,9
51,5
İthalat, fob (milyar $)
37,2
35,8
42,6
48,9
Cari Hesap Dengesi (Milyar $)
13,7
-0,1
3,5
-1,7
Cari Hesap Dengesi GSYİH‟nin %‟si)
16,1
-0,1
3,8
-1,7
Döviz Kuru (ort, 1 ID = 1 $)
1,193c
1,170
1,170
1,170
Dış Borç (yıl sonu, milyar $)
67,7
50,3
52,1
45,3
Kişi Başı GSYİH* ($)
Tüketici Fiyat Enflasyonu (ort, %)
2,8
* Satın Alma Gücü Paritesi ile.
a
EIU tahmini b EIU öngörüsü c Gerçekleşen
Kaynak: Economist Intelligence Unit (EIU), Irak Ülke Raporu, Aralık 2009.
1.Irak’ta Petrol ve Doğalgaz Piyasası
Irak Milli Gelirinin %60, Hükümet Bütçesinin ise %90‟ı Petrolden elde edilmektedir.
Bu sebepten dolayı petrol Irak ekonomisi için hayati bir öneme sahiptir. Irak ekonomisinde
yaşanabilecek gelişmeler Petrol üretimi ve fiyatı ile yakından ilgilidir.
Oil and Gas Journal ve U.S. Energy Information Administration verilerine göre,
Irak‟ın mevcut petrol rezervi 115 milyar varil ile Dünya petrol rezervinin %8,6‟sını elinde
tutmaktadır. Petrol bilimciler, ülkenin batısı ve güneyi yeni teknolojilerle daha detaylı olarak
ele alınırsa, ülkenin sahip olduğu petrol rezervlerinin 45 ila 100 milyar varil arasında
artabileceği görüşünde hemfikirdir. Ülkenin sahip olduğu kuyulardan dokuzu super dev petrol
havzası (5 milyar varil rezervi), 22 tanesi de dev petrol sahasıdır (1 milyar varil üstü). Bu
kuyuların yüzde 70-80‟i ülkenin güneyinde bulunmaktadır. Geri kalan yüzde 20-30‟luk kısım
ise daha çok ülkenin kuzeyinde Musul, Kerkük ve Khanaqin civarında bulunmaktadır.2 2009
yılındaki üretimin üçte ikisi güney sahaları ve Kerkük‟te yapılmaktadır.
Şekil 3: Dünya Petrol Reservleri (Milyar Varil)
2
http://www.eia.doe.gov/cabs/Iraq/Full.html
Sayfa 13
Meksika
Cezayir
Brezilya
Katar
Çin
ABD
Kazakistan
Nijerya
Libya
Rusya
B.A.E.
Venezuella
Kuveyt
Irak
İran
Kanada
S.Arabistan
10,5
12,2
12,6
15,2
16,0
21,3
30,0
36,2
43,7
Dünya Petrol Reservleri (Milyar Varil)
60,0
97,8
99,4
104,0
115,0
136,2
178,1
266,7
0,0
50,0
100,0
150,0
200,0
250,0
300,0
Kaynak: U.S. Energy Information Administration, 2011
Şekilden de görülebileceği gibi Irak‟ta üretilen petrolün önemli bir kısmı ihraç
edilmektedir. Dikkat çeken diğer bir husus da 2009 yılı verilerine göre Irak‟ın petrol işleme
kapasitesi toplam petrol üretiminin %25 „ine tekabül etmektedir. Toplam petrol üretiminin
düzenli olarak arttığı ve 2008 yılı hariç olmak üzere petrol ihracatının petrol üretimine bağlı
olarak değiştiği görülmektedir. Söz konusu durum 2008 yılında yaşanan global ekonomik kriz
kaynaklıdır.
Şekil 4: Irak Petrol Endüstrisi (2005-2009)
3000
2500
000 Varil/Gün
2000
1500
1000
500
0
2005
2006
2007
2008
2009
Ham Petrol Üretimi
1878
1996
2086
2375
2391
Tüketim
541
533
571
612
636
Petrol Rafinaj Kapasitesi
598
598
598
598
598
Petrol İhracatı
1432
1559
1612
1650
1875
Kaynak: U.S. Energy Information Administration,2011
Ham petrol fiyatları 2002-2008 yılları aralığında düzenli bir artış sergilemiştir. Söz
konusu artış 2008 yılında tüm düyada etkili olan ekonomik kriz nedeniyle sekteye uğramıştır.
2008 yılında %75 oranındaki düşüşün ardından fiyatlar hızlı bir toparlanma sürecine girmiş
Ekim 2010 tarihi itibariyle 91,04 $ düzeyine yükselmiştir.
Sayfa 14
Şekil 5: Ham Petrol Fiyatları
Ham Petrol Fiyatları
160
ABD Doları/Varil
140
137,11
120
100
91,04
80
60
40
35,99
20
18,68
Eki 04, 2010
May 04, 2010
Ara 04, 2009
Tem 04, 2009
Şub 04, 2009
Eyl 04, 2008
Nis 04, 2008
Kas 04, 2007
Haz 04, 2007
Oca 04, 2007
Ağu 04, 2006
Mar 04, 2006
Eki 04, 2005
May 04, 2005
Ara 04, 2004
Tem 04, 2004
Şub 04, 2004
Eyl 04, 2003
Nis 04, 2003
Kas 04, 2002
Haz 04, 2002
Oca 04, 2002
0
Kaynak: U.S Energy Information Administration, 2011
ABD Enerji Enformasyon İdaresi verilerine göre Irak Petrol rezevi bakımında dünyada
dördüncü sırada yer alsa da, 2008 verilerine göre petrol üretiminde 13., rafineri kapasitesi
bakımından ise 31. sırada yer almaktadır. Sektörün daha fazla gelir getirmesi için altyapı ve
rafinaj kapasitesinin arttırılması gerekmektedir3. ABD hükümeti, sektörün gelişimi ve
altyapısının yenilenmesi için 2010 yılına kadar 2 milyar doların üzerinde yatırım yapmıştır.
Ne var ki bu yatırım sektör için yetersizdir; petrol sektörü ile beraber ülkenin yeniden
yapılanması
için ihtiyaç duyulan miktarın
100 milyar doların
üzerinde olduğu
belirtilmektedir.4 2007‟de ilk taslağı şekillenen; ancak halen merkezi hükümet tarafından
onaylanmayan Irak Hidrokarbon Yasası üzerinde taraflarca kısa süre içinde uzlaşılması,
Irak‟ın tekrar yapılanması için önemli bir finans kaynağı olacaktır.5
Tablo 4: Irak Petrol Sahaları Rezervleri Ve Üretimleri
Irak Petrol Sahaları Rezervleri Ve Üretimleri
3
http://tonto.eia.doe.gov/country/country_energy_data.cfm?fips=IZ
5
TEPAV Dış Çevre Analizi
4
Sayfa 15
Alan
Sahalar
Reserv
(Milyar Varil)
2010 Üreti
(1000Varil/gün)
Kürt Yönetimi
6
2
Kuzey Petrol Şirketi
32
21
Orta Petrol Şirketi
27
13
Missan Petrol Şirketi
10
8
Güney Petrol Şirketi
25
69
Toplam
100
113
Kaynak: U.S Energy Information Administration, 2011
15
770
10
110
1455
2360
Potansiyel üretim
(1000 varil/gün)
375
1300
680
820
10050
13225
Tavsiye edilen hidrokarbon yasası üzerinde uzlaşılamamasının ana sebebi gruplar
arasındaki iktidar mücadelesidir. Sünniler, Saddam dönemindeki gibi güçlü kalmayı
arzularken, zengin kaynaklar üzerinde oturan Şii ve Kürtler ise iktidarı ele geçirmenin tek
yolunun doğal kaynakları etkin bir şekilde kullanmak olduğunu bildiklerinden, sahip oldukları
haklarından vazgeçmek istememektedirler. Sünniler ise Irak petrol gelirlerinin tamamen
merkezileştirilmesi gerektiğini düşünmekte ve bunda ısrar etmektedir. Nitekim bu ABD‟nin
de arzusudur; çünkü bu ülkenin yönetiminde merkezi gelir dağıtımının merkezi hükümetin
elde edeceği kaynakları artırarak, onu güçlendireceği yönünde düşünceler mevcuttur.6
Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı bölge olan Kürt Yönetimi Bölgesi sahip olduğu
petrolün üretim hakkını elinde tutmak amacıyla 2007 yılında kendi hidrokarbon yasasını
çıkarmıştır. Yasanın ardından da Kürt Bölgesel Yönetimi bazı yabancı firmalarla yatırım
anlaşmaları imzalamış ve kendi petrolünü ihraç etmeye başlamıştır. Kürt Bölgesel
Yönetimi‟nin anlaştığı firmalar arasında yer alan Norveçli DNO ve Çinli Sinopec/Addax ile
imzalanan anlaşmalar neticesinde mevcut üretimin bir iki yıl içinde günde 100 ila 200 bin
varile yükseltilmesi amaçlanmaktadır. Anlaşmalar imzalanmış olsa da Irak Petrol Bakanlığı
bölgede çıkartılan petrolün merkez hükümetin pazarlama şirketi olan SOMO üzerinden
yapılmasını talep etmektedir.7
Yeni kurulan hükümetin en önemli gündem maddelerinden birisini oluşturacak olan
hidrokarbon yasası, ülkedeki petrol ve doğalgaz yatırımlarını doğrudan ilgilendirmekte ve
ülkenin ihtiyaç duyduğu kaynakları temin etme konusunda büyük önem arz etmektedir.
Taraflarca yasa üzerinde henüz tam uzlaşma sağlanmamış olsa da Irak Petrol Bakanlığı,
Kasım 2008 ila Mayıs 2010 tarihleri arasında uluslararası petrol şirketleriyle 14 petrol
sahasının geliştirilmesine yönelik uzun vadeli 12 sözleşme imzalamıştır. Birinci aşamada
hâlihazırda petrol üretimi yapılan ve toplamda yaklaşık olarak 45 milyar varillik rezerve sahip
6
7
Report of the Study Group on Iraq
Sayfa 16
olan 6 dev petrol sahasının geliştirilmesine yönelik ihaleye gidilmiştir. İkinci aşamada ise
keşfedilmiş ve yaklaşık olarak 60 milyar dolarlık rezerve sahip diğer dev petrol sahalarının
geliştirilmesi ve üretime kazandırılması için anlaşmalar yapılmıştır. Bu ihaleler sonucunda
2011 yılı sonu itibariyle Irak‟ın toplam üretiminin 400 bin varil/gün artması beklenmektedir.
Tüm bu dev petrol sahaları üretime girdiğinde 2017 yılında Irak petrol üretiminin 12 milyon
varil/güne ulaşması beklenmektedir. Ayrıca Federal Irak Hükümeti Başbakanı Nuri El Maliki
7 Şubat 2011 de yaptığı açıklamada; 2009 yılında imzalanan petrol anlaşmalarını tanıdıklarını
belirtti. Bu açıklamalar sonucunda Irak‟taki petrol ihracatının artacağı düşünülmektedir.
Irak‟ın bu rakamlara ulaşması kolay olmayacaktır; zira ülkenin petrol iletim hatları ve
altyapısı çökmüş olduğundan sadece güneydeki petrol hatları tam kapasite çalışabilecek
durumdadır. Dolayısıyla ciddi altyapı yatırımlarına ihtiyaç duyulmaktadır.
Ülkedeki akaryakıt işleme kapasitesi 637.500 varil/gün civarındadır ve ülke ancak
bunun yarısını işletebilmektedir. Bu da ülkenin günlük 600 bin varillik ihtiyacı
karşılayamamaktadır. Bunun sonucunda da Irak tükettiği mazotun/benzinin yüzde 30‟unu ve
LPG‟nin yüzde 17‟sini ithal etmektedir.
Irak‟ın en önemli ve halen çalışır vaziyette olan petrol boru hattı Kerkük-Ceyhan
hattıdır. Akdeniz‟e petrol taşıyan bu hat savaşlar ve dönem dönem de sabotajlar yüzünden
kesintiye uğramıştır. Yaklaşık olarak 1,6 milyon varil/gün kapasiteli olan bu hattın günde 1
milyon varille çalışması için Irak ve Türkiye arasında görüşmeler devam etmektedir. Bu
hattın öngörülen kapasiteye ulaşabilmesi için ülkenin güneyindeki petrol sahalarından da
petrol alması gerekmektedir. Nitekim bunun için Irak hükümeti, ülkenin güneyinden
(Basra‟dan) Kerkük‟e uzanan iki stratejik petrol boru hattı inşa etmeyi planlamaktadır.
Irak, petrolün yanı sıra doğal gaz bakımından da son derece zengin bir ülkedir. Oil and
Gas Journal verilere göre, ülkenin gaz rezervi 112 trilyon kübik feet‟tir. Dünyanın onuncu
büyük gaz rezervlerine sahip olan ülkedeki doğal gaz yataklarının büyük bir kısmı (yaklaşık
yüzde 70) Basra civarındadır.
Sayfa 17
Şekil 6: Dünya Doğalgaz Rezervi Dağılımı (Trilyon Kubik)
Dünya Doğalgaz Rezervi Dağılımı (Trilyon Kubik)
50
54
59
62
64
65
82
83
85
106
107
110
112
159
176
185
214
245
264
265
Hollanda
Libya
Mısır
Kanada
Kuveyt
Özbekistan
Norveç
Malezya
Kazakistan
İndonezya
Çin
Avusturalya
Irak
Cezayir
Venezuella
Nijerya
U.A.E.
ABD
S.Arabistan
Türkmenistan
Katar
İran
Rusya
899
1046
1680
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1800
Kaynak: U.S. Energy Information Administrative
Ülkenin mevcut gaz verileri en son teknoloji ile tekrar ele alındığında bu rakamın 275
ila 300 trilyon kübik feet‟i geçeceği tahmin edilmektedir. Ne var ki Irak mevcut teknoloji ile
gazının ancak küçük bir kısmını (2008 yılında 522 milyar kübik feet) üretebilmektedir.
Çıkarılan gazın bir kısmı elektrik üretiminde, geri kalan kısmı da petrol kuyularının basıncını
yüksek tutmak için kullanılmaktadır. Elde kalan yüzde 40‟lık kısım da yetersiz altyapıdan
dolayı ihraç edilememekte ve kuyuların başında havada yakılmaktadır. Ülkenin 2015 yılından
itibaren Avrupa‟ya Türkiye üzerinden yılda 530 kübik feetlik gaz satışı yapabileceği
Başbakan El Maliki tarafından açıklamıştır.
Bu bilgiler ışığında Irak‟ta petrol ve doğalgaz üretiminin artırılmasına ilişkin takvimin
önünde ciddi engeller ve yatırım kısıtları olduğu söylenebilir. Bu da petrol gelirlerindeki
artışın kısa-orta vadede petrol fiyatlarına bağlı olduğu izlenimini vermektedir. Bu süreçlerin
yakından takip edilip Irak‟ın genelinde ve özellikle Kuzey Irak‟ta petrol gelirlerinin seyrine
bağlı bir strateji izlemek Dicle Bölgesi için oldukça önemlidir.
Sayfa 18
2. Irak’ta Yatırım Ortamı
Irak‟ta savaş öncesi bürokratik yapı ve savaş sonrasının politik çalkantıları yatırım
ortamını olumsuz yönde etkilemiştir. Tablo 8‟de görüldüğü gibi Irak, ülke kıyaslamalarında
kullanılan bir çok kısasta göre yapılan tasnifte genellikle son sıralarda yer almaktadır.
Yatırım ortamının elverişliliği bakımından Irak, Türkiye‟ye göre daha kötü bir
durumdadır. 2009-2010 yılları arasında inşaat izinleri, sözleşmelerin bağlayıcılığı gibi
konularda yapılan çalışmalarla belirli bazı ilerlemeler kaydedilmişse de diğer alanlardaki
sıkıntılar devam etmektedir. Kuzey Irak‟taki
yatırım ortamının ise Türkiye ile
kıyaslanmayacak derecede kötü, ancak Irak geneline göre daha iyi olduğu, Irak Bölgesel Kürt
Yönetiminin de bölgede yatırım ortamının iyileştirilmesi(inşaat izinleri, işçi çalıştırma,
mülkiyet aktarımı) konusunda kararlı bir çalışma içinde olduğu söylenebilir.
Tablo 5 : Dünya İş Yapma Kıstasları Sıralamasında Türkiye ve Irak 2009-2010
Türkiye
Irak
İş Yapma Kıstasları
2010
2009
2010
2009
İş Yapma Kolaylığı
73
63
153
150
İş Açma
56
44
175
177
İnşaat İzinleri
133
133
94
108
İşçi Çalıştırma
145
143
59
51
Mülkiyet Aktarımı
36
33
53
43
Krediye Erişim
71
68
167
165
Yatırımcının Korunması
57
53
119
114
Vergi Ödeme
75
70
53
50
Dış Ticaret
67
65
180
180
Sözleşmelerin Bağlayıcılığı
27
26
139
148
İflas İşlemleri
121
120
183
183
Kaynak: IFC-World Bank Doing Business Report, 2010
Irak‟ta bürokrasinin yavaş işleyişi ve gerekli iş izinlerinin çıkarılmasındaki zorluklar
büyük ölçekli yatırımların yapılmasını son derece zorlaştırmaktadır. Ayrıca, devlet bütçesinin
yüzde 90‟ının petrol ve doğalgaz gelirlerinden elde edilmesi, yatırımların büyük ölçüde adı
Sayfa 19
geçen sektörlere yapılmasına ve diğer sektörlerin ihmaline neden olmuştur. Öte yandan, yapısı
gereği
büyük
ölçekli
olması
gereken
petrol
ve
doğalgaz
sektör
yatırımlarının
gerçekleştirilmesi ise uzun bir yatırım sürecini gerektirmektedir.
Tablo 6 : Irak’a yapılan doğrudan yatırımlar, 2003-2009
Miktar (Mn. $)
Proje Sayısı
% Miktar
% Sayı
BAE
31,404
8
50%
8%
ABD
10,207
32
16%
33%
5,94
6
9%
6%
3
2
5%
2%
16
3%
16%
İngiltere
Çin
Türkiye
1,901
Kaynak: Invest in Iraq Report 2010, KRG
Irak‟ta
küçük
ölçekli
yatırımların
yaygınlığı,
doğrudan
yatırımların
yapısı
incelendiğinde de açıkça görülebilmektedir. Yatırım sayısında yüzde 16‟lık payla ikinci sırada
bulunan Türkiye‟den gelen yatırımın hacmine bakıldığında yüzde 3‟te kaldığı görülmektedir
(Tablo 9). Bu da Türkiye kaynaklı yatırımların aslında daha çok küçük ölçekli olduğuna işaret
etmektedir. Yatırım sayısında lider konumundaki ABD‟nin yatırım hacmine bakıldığında da
benzer bir durum ortaya çıkmaktadır. Bu durum Irak‟ın, petrol ve doğalgaz gibi büyük yatırım
gerektiren sektörler dışındaki küçük ölçekli yatırımlar için elverişli koşullara sahip olduğunu
ve bu alanlarda özel sektörün gelişmesine yatkın bir ortamın bulunduğunun bir göstergesi
olarak kabul edilebilir.
Ülkede yatırım programları, federal yönetimin münhasır yetki alanına girmeyen
alanlarda yerel yönetim bazında kararlaştırılmaktadır. Bu sayede Kuzey Irak‟taki Yerel
Yönetim (KYY) tarafından 2006 yılında çıkarılan yatırım kanunuyla, federal yönetimin 2006
yılında çıkardığı yatırım kanunundan farklı olarak birçok alanda yabancı yatırımcıya teşvik
verilmektedir. Öte yandan, iki kanun da yabancı yatırımcıların yerli yatırımcılar ile eşit
haklara sahip olmasını ve yabancı işçi çalıştırabilmelerini öngörmektedir. Kuzey Irak‟taki ek
teşviklerden yararlanmak isteyen yatırımcının KYY bünyesinde kurulmuş bir yatırım
kurulundan lisans alması gerekmektedir. Bu lisansların başvuru süreci bir aydan dört aya
kadar bir süre içerisinde tamamlanmaktadır. Kuzey Irak‟ta yabancı yatırımcıya sağlanan en
önemli teşvikler ise şunlardır:
Sayfa 20
Tablo 7: Türkiye ve Irak Yatırım Teşvikleri Karşılaştırması
Türkiye 4. Bölge
Irak
Kuzey Irak
Arazi Tahsisi
Var
Var
Var, (petrol sahaları dışında tam
mülkiyet)
Gelir Vergisi
2%
10 yıla
kadar
muaf
10 yıla kadar muaf
Kar Transferi
10 yıla kadar karın %100’ü
Gümrük vergisi,
KDV
200,000 lira’dan fazla makineekipman ithalatında den fazla
Muaf
Muaf (Hammadde gümrüksüz 5
yıla kadar ithal edilebiliyor)
Yakıt (dizel) $
2
0,6
0,6
İşgücü Maliyeti
Aylık $
Teşvik belgesi ile 340
Vasıfsız
işlerde 200
Vasıfsız işlerde 200
Kaynak: Türkiye Genel teşvik sistemi, Irak Yatırımlar kanunu, Kuzey Irak Bölgesi Yatırımlar kanunu
Bankacılık ve finans sektörlerindeki sorunlar bu yatırım teşviklerine gölge düşürmekle
beraber, bu sektörlerde de son yıllarda olumlu gelişmeler yaşandığı gözlenmektedir.
Enflasyondaki hızlı düşüşler ve yeni para biriminin getirdiği istikrarla ekonomi her geçen yıl
daha da düzelmektedir. Fakat ekonomik aktiviteler halen çoğunlukla nakit para üzerinden
yürütülmekte ve büyük miktarda ödemelerin yapılması için çantalarla nakit para
taşınmaktadır. Bankacılık hizmetlerine olan talep, şu anda sunulabilen hizmet seviyesinin çok
üzerindedir.
Irak‟ta 2010 itibariyle Merkez Bankası‟na ek olarak 45 banka faaliyet göstermektedir.
Bunların 7‟si devlet, 23‟ü yerli özel sektör, 8‟i yerli islami (katılım bankası) ve 7‟ si yabancı
özel sektör bankalardır. En büyük üç devlet bankası, varlıkların yüzde 85‟ine sahiptir.
Irak‟ta şube açmak için dört Türk bankası BDDK‟dan izin talep etmiştir. Bunlardan
Irak‟ta çalışma izni alan ilk Türk bankası olan Ziraat Bankası, Bağdat‟ta şube açmış
bulunmaktadır. İş Bankası ve Vakıfbank ise gerekli izinleri almış, Irak‟ta şube açmak için
çalışmalarını hızlandırmış bulunmaktadır. Dika tarafından organize edilen 16-20 Ocak 2011
tarihli Irak çalışma ziyaretinde Vakıfbank Erbil şubesinin faaliyete geçmek üzere olduğu
gözlenmiştir. Fizibilite çalışmalarını tamamlayan ve şube açmak için izin talebinin
sonuçlanmasını bekleyen Kuveyt Türk‟ün yanısıra Albaraka Türk de Kasım 2010‟da Erbil‟de
şube açmak için fizibilite çalışmalarına başladığını duyurmuştur.
Sayfa 21
Irak finans sektörü, savaş öncesi yönetiminin merkezi ve müdahaleci yapısını çeşitli
reformlarla daha modern bir yapıya kavuşturmuştur. Irak Merkez Bankası‟nın bağımsızlığının
artırılması, yurtiçi faizlerin serbest bırakılması, para biriminin yenilenmesi, vergi sistemindeki
büyük değişiklikler, kara para aklamayla mücadele yasasının çıkarılması ve bankalar için
çıkarılan yeni sermaye koşulları finans sektörünün hızlı bir şekilde gelişim ve dönüşümünü
desteklemektedir. 2008-2009 yılları arasında bankacılık sektörünün kredi hacmi 2 kat artış
gösterirken, henüz gelişmesinin ilk evrelerini yaşayan sermaye piyasaları da hızla büyümeye
devam etmektedir.8
3.Dış Ticaret
Türkiye-Irak dış ticaret verileri incelendiğinde hububat ve inşaat malzemelerinin
Türkiye‟den Irak‟a ihraç edilen ürünlerin başında geldiği görülmektedir. 2010 yılı TİM
verilerine göre toplam hacmi yaklaşık 6 Milyar Dolar olan Türkiye – Irak ihracatının kalemler
bazında ayrıntılı dağılımı aşağıdaki gibidir:
Şekil 7: Türkiye-Irak İhracatının Sektörlere Göre Dağılımı
Türkiye-Irak İhracatının Sektörlere Göre Dağılımı
1% 4%
2%2%
3%
3%
3%
15%
5%
15%
5%
5%
12%
6%
7%
11%
HUBUBAT
ÇELİK
KİMYEVİ
ELEKTRİK
AĞAÇ ORMAN
ÇİMENTO
MAKİNE
DEMİR
CANLI HAYVA
KONFEKSİYON
OTOMOTİV
YAŞ MEYVESB
MEYVE SEBZE
HALI
MADENCİLİK
DİĞER
Kaynak: TİM,2011
2010 yılı Dicle Bölgesi ihracat verilerine göre toplam ihracatın yaklaşık %98‟i Irak‟a
yapılmaktadır. 9
8
9
TİM, 2011
Sayfa 22
2004-2010 yılları aralığına ait Dicle Bölgesi ihracat verileri incelendiğinde yaklaşık
%440 düzeyinde bir artışın yaşandığı görülmektedir. 2010 yılı toplam rakamı 926 milyon TL
olan ihracatın önemli kısmı Şırnak ve Mardin illerinden yapılmaktadır. Tamamına yakını
Irak‟a yapılan ihracatın 2004-2010 yılları arasındaki değişimi şekildeki gibidir:
USD
Şekil 8: DİCLE Bölgesi İhracatı (2004-2010)
1.000.000.000
800.000.000
600.000.000
400.000.000
200.000.000
0
TRC3
Dicle Bölgesi İhracatı (2004-2010)
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
171.501.9 343.879.9 295.610.9 405.629.8 562.988.0 845.567.6 925.991.2
MARDİN 56.795.11 110.134.3 120.022.5 173.497.3 276.505.3 347.965.3 382.261.6
BATMAN 4.484.086 12.160.91 9.666.804 34.774.24 6.621.039 12.389.98 13.624.47
SİİRT
2.512.848 7.947.291 1.339.602 3.541.080 1.110.793 1.108.723 1.279.251
ŞIRNAK
107.709.9 213.637.3 164.581.9 193.817.1 278.750.9 484.103.6 528.825.7
Kaynak: TİM,2011
Dicle Bölgesi ihracatının sektörlere göre dağılımına bakıldığında genel itibariyle
Türkiye–Irak İhracatı dağılımına benzediği söylenebilir. Çimento ve toprak ürünleri
kaleminde Dicle Bölgesi Türkiye oranla daha yüksek bir yüzdeye sahiptir. Bu durum Dicle
Bölgesinde yer alan büyük ölçekli çimento farikaları tarafından yapılan ihracattan
kaynaklanmaktadır.
Şekil 9: Dicle İhracatının Sektörlere göre Dağılımı
Madencilik Ürünleri
Hub.Bakl.,Yağlı Toh.
2%
Ağaç Mam. ve
Ma.
Çimento ve Toprak
Orman Ür.
15%
Ür.
2%
Kimyevi Mad. ve
26%
Mam.
Hazırgiyim
6% ve
Konfeksiyon
Elektrik6% Elektronik,Mak.ve
Bil.
Demir Çelik Ür.
Makine ve Ak.
2%
34%
2%
Kaynak: TİM,2011
Dicle Bölgesinde üretimi olmayan demir-çelik ürünlerinin toplam Dicle Bölgesi
ihracatında 315,77 milyon TL değere sahip olması Dicle Bölgesinde yer alan aracı ihracat
firmaları kaynaklıdır. Bitkisel ürünler kaleminin önemli bir kısmını oluşturan “Hububat,
Bakliyat, Yağlı Tohumlar ve Mamulleri “ büyük oranda Dicle Bölgesinde üretilmekte ve
Irak‟a ihraç edilmektedir.
Sayfa 23
Tablo 8: DİCLE Bölgesi İlleri 2010 Yılı İhracat Verileri (USD)
2010 Yılı İhracat Verileri (USD)
Sektörler
I.TARIM
A.BİTKİSEL ÜRÜNLER
Hububat,Bakliyat,Yağlı Tohumlar ve
Mamulleri
Yaş Meyve ve Sebze
Meyve Sebze Mamulleri
Kuru Meyve ve Mamulleri
Fındık ve Mamulleri
Zeytin ve Zeytinyağı
Tütün
Kesme Çiçek
B.HAYVANSAL ÜRÜNLER
Su Ürünleri ve Hayvansal Mamuller
C.AĞAÇ VE ORMAN ÜRÜNLERİ
Ağaç Mamulleri ve Orman Ürünleri
II.SANAYİ
A.TARIMA DAYALI İŞLENMİŞ ÜRÜNLER
Tekstil ve Hammaddeleri
Deri ve Deri Mamulleri
Halı
B.KİMYEVİ MADDELER VE MAMÜLLERİ
Kimyevi Maddeler ve Mamulleri
C.SANAYİ MAMULLERİ
Hazırgiyim ve Konfeksiyon
Taşıt Araçları ve Yan Sanayi
Gemi ve Yat
Elektrik-Elektronik,Makine ve Bilişim
Makine ve Aksamları
Demir ve Demir Dışı Metaller
Demir Çelik Ürünleri
Çimento ve Toprak Ürünleri
Değerli Maden ve Mücevherat
Diğer Sanayi Ürünleri
III.MADENCİLİK
Madencilik Ürünleri
Batman
Mardin
Siirt
Şırnak
DİCLE
4.890.212
137.401.735
736.820
36.377.685
179.406.454
4.589.082
127.276.326
567.680
25.031.705
157.464.794
4.477.069
122.358.428
382.480
14.803.786
142.021.763
53.823
1.149.387
0
7.570.216
8.773.427
1.152
2.971.918
0
807.049
3.780.120
0
303.165
185.200
498.169
986.534
0
378.303
0
1.240.422
1.618.725
57.037
88.655
0
102.061
247.754
0
0
0
0
0
0
26.468
0
10.000
36.468
129.014
584.352
0
3.595.034
4.308.401
Toplam
Kaynak: TİM,2011
129.015
584.352
0
3.595.034
4.308.401
172.115
9.541.057
169.140
7.750.946
17.633.259
172.115
9.541.057
169.140
7.750.946
17.633.259
4.687.731
231.163.466
542.431
487.484.436
723.878.064
0
4.109.859
19.970
4.100.254
8.230.084
0
1.060.523
0
429.204
1.489.727
0
2.566.558
0
2.247.405
4.813.963
0
482.778
19.970
1.423.645
1.926.394
2.210.406
17.876.357
218.544
37.767.685
58.072.992
2.210.406
17.876.357
218.544
37.767.685
58.072.992
2.477.325
209.177.250
303.917
445.616.497
657.574.989
0
51.356.465
0
3.857.803
55.214.268
19.414
4.331.773
27
5.293.311
9.644.525
0
0
0
0
0
1.128.740
8.169.897
240
6.559.005
15.857.882
359.875
5.241.653
5.008
9.563.647
15.170.183
384.250
3.952.705
123.824
2.643.117
7.103.895
20.055
87.410.049
160.714
228.186.258
315.777.076
564.991
48.310.378
13.515
189.406.291
238.295.175
0
139.075
590
94.931
234.596
0
265.255
0
12.134
277.388
4.046.532
13.696.491
0
4.963.671
22.706.693
4.046.532
13.696.491
0
4.963.671
22.706.693
13.624.475
382.261.693
1.279.251
528.825.793
925.991.211
4.Irak’ta Güvenlik İklimi ve Siyasi İstikrar
Irak ile Türkiye arasında ekonomik ilişkilerin gelişimi açısından bir diğer önemli
husus ise Irak‟taki güvenlik ortamı ve siyasi istikrara ilişkin gelişmelerdir. Bu konular hem iş
Sayfa 24
yapma ortamını doğrudan etkilemekte hem de Türkiye-Irak ilişkilerinin seyrini tayin
etmektedir.
4.1.Irak Genelinde Siyasi İstikrarın Belirleyicileri10
Irak ve özellikle de Kuzey Irak‟ın siyasi istikrar ve güvenlik ikliminde yaşanacak
kırılganlıklar DİCLE Bölgesi‟ni de etkilemektedir. Aşağıdaki tabloda da ifade edildiği üzere;
Irak genelinde siyasi istikrarın başlıca belirleyicileri; güvenlik iklimi, etnik ve mezhepsel
gerginlikler, Irak Merkezi Hükümeti ile Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi arasındaki
anlaşmazlıklar ve bazı yasal/anayasal konulardaki tıkanıklardır.
Irak‟ın siyasi istikrarına yönelik kısa vadeli öncelikli tehditler; etnik ve mezhepsel
gerginliklerin yanı sıra Sünni direnişçi grupların güvenlik iklimi üzerindeki negatif
etkilerinden kaynaklanmaktadır. Orta vadeli bir değerlendirmede; egemenliği tartışmalı
bölgelerde yaşanabilecek etnik gerginliklerin yanı sıra merkezi hükümet ile Kuzey Irak
Bölgesel Yönetimi arasında yaşanabilecek gerginlikler, Irak‟ta siyasi istikrarı bozucu etki
yaratabilir. Etnik ve mezhepsel ayrışmanın belirleyiciliğine karşın; 2010 seçimleri öncesi ve
sonrasında, farklı grupları temsil eden başat aktörlerin politik süreçlere dâhil olma eğilimi ise
umut verici bir gelişme olarak değerlendirilebilir.
2003 yılından bu yana siyasal sistemini hızla yapılandırmaya çalışan Irak merkezi
hükümetleri; Seçim Yasası, Federal Bütçe Yasası, Güvenlik Güçlerine İlişkin Yasa, Yatırım
Kanunu gibi tartışmalı birçok konuda yasal düzenlemeler gerçekleştirdi. Fakat özellikle
“Hidrokarbon Çerçeve Yasası” ve “Vilayetler Kanunu” olarak anılan ve merkezi hükümetin
yerel yönetimler karşısında yetkilerini törpüleyen kanun gibi birçok tartışmalı konu
hâlihazırda yasalaştırılamadı. Bu konulara ilişkin yasal bir çerçeve üzerinde kapsamlı bir
uzlaşıya varılamaması halinde Irak‟ın siyasi istikrarını olumsuz etkileme riskini taşımaktadır.
Tablo 9 : Irak’ta Siyasi İstikrarı Temel Belirleyicileri
Ana Konular
Direnişçi Gruplar sebebiyle Güvenlik
İkliminin Kırılganlığı
Etnik ve mezhepsel gerginliklerin siyasi
istikrarsızlığa sebep olması
Merkezi hükümet ve yerel yönetimler
arasında egemenlik ve güç paylaşımı ve
bütçe gibi idari konularda
anlaşmazlıklar
Egemenliği tartışmalı bölgeler
10
Taraflar
Direnişçi Gruplar, Irak Merkezi Hükümeti, İran,
Suriye
Egemenliği tartışmalı bölgelerde Arap, Kürt ve
diğer etnik gruplar arasında gerginlik (+) Bağdat
ve güneyinde mezhepsel (Şii – Sünni) gerginlik
Merkezi hükümet ve Kuzey Irak Bölgesel
Yönetimi
Değerlendirme
Kısa Erimli Tehdit
Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi ve Merkezi
Orta Erimli Risk
Kısa Erimli Risk
Uzun Erimli Risk
Sayfa 25
Hükümet
Mevcut hükümetin kırılganlığı
Sünni Blok ve özellikle ılımlı Şii gruplar
arasındaki güç paylaşımı
Kısa Erimli Tehdit
Hidrokarbon Yasası, Seçim Kanunu,
Kerkük nüfus sayımı vs. gibi yasalar
Uzun Erimli Risk
4.2.Irak Genelinde Güvenlik İkliminin Belirleyicileri
Irak genelinde güvenlik ikliminin; özellikle 2007 yılı ile beraber takip eden süreçte
normalleşme eğilimi gösterdiğini söylemek mümkündür. Güvenlik olaylarının son beş yılın en
düşük seviyesine gerilemiş olması bunun en somut göstergesidir. Şekil 16‟dan görüldüğü
üzere; haftalık güvenlik olayı sayısı, 2007 yılı Eylül ayında yaklaşık 1550 iken, 2010 yılı
Ocak ayında haftalık güvenlik vakası sayısı yaklaşık 180‟e gerilemiştir. Birçok radikal Sünni
ve İran destekli Şii grup; 2010 Mart ayında gerçekleştirilen seçimler sonrasında silahlı
eylemlerini azaltarak; politik süreçlere dâhil olma eğilimine girmiştir.
Şekil 10: Irak’ta Güvenlik İklimi: Haftalık Güvenlik Olayı Sayısı
Oca.10
Eyl.09
May.09
Oca.09
Eyl.08
May.08
Oca.08
Eyl.07
May.07
Oca.07
Eyl.06
May.06
Oca.06
Eyl.05
May.05
Oca.05
Eyl.04
May.04
Oca.04
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
Kaynak: USF-I (U.S. Forces Iraq)
Irak‟ta güvenlik iklimi, bölgeler arasında ciddi farklılıklar göstermektedir. DİCLE
Bölgesi‟nin öncelikli dış ticaret pazarı olan Irak‟ın kuzeyindeki vilayetler, güvenlik iklimi
açısından Irak‟ın en istikrarlı bölgeleridir. Ülkenin kuzeyindeki; Kerkük, Musul ve Telafer
illerinde, Kürtler ve Araplar arasında etnik gerginlik şu aşamada kısa vadede bir güvenlik
tehdidi yaratmamaktadır. Bağdat, Nineva ve Diyala vilayetlerinde mezhepsel çatışmalar
güvenlik iklimi üzerindeki en belirgin tehdidi oluşturmaktadır. Güvenlik vakalarının yüzde
73‟ü Irak nüfusunun yaklaşık yüzde 50‟sinin yaşadığı Bağdat, Diyala, Nineva ve
Selahaddin‟de görülmektedir. Anbar ve Tamim vilayetlerinde, güvenlik ikliminin kırılganlığı
Sünni direnişçilerin eylemlerinden kaynaklanmaktadır.
Sayfa 26
Şekil 11: Günlük Ortalama Saldırı (Temmuz 2009 – Mart 2010)
Anbar
7%
Babil
3%
Basra
3%
Erbil Dohuk
1%
0%
Tamim
9%
Süleymaniye
0%
Bağdat
36%
Diyala
10%
Selahaddin
12%
Nineva
19%
Kaynak: ABD, Savunma Bakanlığı
Irak Yeniden İnşaat Özel Müfettiş Şefi raporuna göre Irak‟taki güvenlik iklimi
vilayetlerin birçok alanda farklı gelişme sergilemesine sebebiyet vermektedir. Diğer bölgelere
görece daha güvenli olan Kuzey Irak Bölgesi ve Babil vilayeti birçok alanda daha fazla
ilerleme kaydetmiştir. Etnik ve mezhepsel kırılganlıkların daha fazla olduğu Nineva, Diyala
ve Salahaddin vilayetlerinde ekonomi, yönetim, ulusal birlik, politik gelişme ve hukuk
alanlarında daha az gelişme yaşanmıştır.
Şekil 12: Irak Yeniden İnşaat Özel Müfettiş Şefi Raporu Verileri
Kaynak: SIGIR (Special Inspector General for Iraq Reconstruction, quartely reports 2010
Sayfa 27
Bu değerlendirmeler ışığında, Irak‟ta güvenlik ve siyasi istikrara ilişkin temel risk
alanları ve güçlü yönler aşağıdaki tabloda ifade edilmiştir:
Tablo 10 : Irak’ta Siyasi ve Güvenlik Riskleri: Güçlü ve Zayıf Yönler
Güçlü
Yönler
Zayıf
Yönler
Siyasi İstikrar
Güvenlik İklimi
Uluslararası toplum, ABD, Türkiye
ve birçok Arap devletinin siyasi
istikrara olan desteği
Hükümetin kurulması sürecinde
(İran dâhil) komşu ülkelerin desteği
 2007 sonrası dönemde sürekli düşüş
eğiliminde olan politik güvenlik olayları
 DİCLE’ün birincil dış pazarı olan Kuzey
Irak’ta güvenlik iklimi ve Kuzey Irak Bölgesel
Yönetimi bölgelerinde göreli siyasi istikrar
 Yeni kurulan hükümetin kırılganlığı
 Hidrokarbon Yasası, Seçim Kanunu,
vs. gibi yasaların akıbetinin belirsizliği
 Merkezi ve Bölgesel Hükümet
arasındaki yetki tartışmaları
 Egemenliği tartışmalı bölgelerin
geleceğinin belirsizliği
 Etnik ve dinsel fay hatlarının belirginliği
 ABD’nin muharip güçlerinin çekilmesi
 Irak güvenlik güçlerinin etkin kontrolü
dışındaki bölgeler
 Nüfus hareketlerinin yoğunluğu
Görüldüğü üzere etnik ve mezhepsel ayrışmalar ve merkezi hükümet ile bölgesel
hükümetler arasındaki yetki karmaşası Irak‟ın geleceğini tehdit etmektedir. Bu da önceki
bölümlerde belirtildiği üzere yatırım ortamına ilişkin beklenen reformların gecikmesine neden
olacaktır. Bu durum DİCLE açısından riskleri ve fırsatları bir arada getirmektedir.
Reformların gecikmesi sözleşmelerin bağlayıcılığı, bankacılık ve yatırımcı hakları konusunda
sorunların devam edeceğini göstermektedir. Aynı zamanda bu durum coğrafi yakınlık,
kültürel benzerlik ve akrabalık bağları dolayısıyla Irak‟ta (özellikle Irak‟ın kuzeyinde) iş
yapan DİCLE bölgesi işadamları için Irak içinden ve gelişmiş ülkelerden kaynaklı rekabet
riskini azaltmaktadır.
5.Irak Pazarının Sunduğu Fırsatlar
Irak‟la ticaret, Dicle Bölgesi‟nin ihracat hacminin yüzde 98‟ini oluşturduğundan, Irak
pazarındaki gelişmeler bölge için büyük önem taşımaktadır. Bununla beraber, Irak‟la
ekonomik ilişkilerin gidişatı, diğer Orta Doğu ülkeleriyle ilişkilerdeki değişimlerin ne yönde
olacağının da işaretini vermektedir.
Irak‟ın ithalatında Türkiye‟nin tüm sektörlerde üst sıralarda yer alması ve bir yeniden
inşa sürecinden geçiyor olması, bu pazardaki arz açığının ve orta ve uzun vadede ortaya
çıkabilecek fırsatların stratejik açıdan değerlendirmesinin yapılmasını zorunlu kılmaktadır.
Irak ekonomisinin petrol üretimine dayandığı, ham petrol ihracatının milli gelirin yüzde
Sayfa 28
60‟ını, bütçe gelirinin ise yüzde 90‟ını oluşturduğu bilinmektedir. Petrol fiyatlarındaki
artışların ve faaliyete geçen yeni petrol sahalarının, milli geliri olumlu yönde etkileyerek diğer
sektörlerin de gelişmesine yol açacağı ve ülkede arz açığı ve kapasite yetersizliği olan tarım,
gıda sanayi ve inşaat gibi sektörlerde ithal ürünlere olan talebin artmasına yol açacağı
beklenmektedir. 2009‟dan beri ham petrol fiyatlarının yükselişte olması ve Irak ekonomisinin
istikrarlı büyüme seyri bu yöndeki gelişmeleri hızlandırmaktadır.
Ülkede güvenliğin sağlanması ile beraber ekonominin büyümesine yönelik tüketimi
arttırıcı tedbirler alınırken, üretimi gerçekleştirilemeyen malların ithalatı
yönünde
kolaylaştırıcı düzenlemeler yapılmaktadır. Bir önceki Irak Merkezi Hükümeti, Kuzey Irak
Bölgesi Kabinesi ve Irak‟taki Türkiye temsilcileriyle yapılan görüşmelerde Irak‟ın yeniden
inşa sürecinin yaklaşık 20 yıl daha devam edeceği dolayısıyla, Irak‟ın inşaat malzemelerine
olan talebinin kısa vadede düşmeyeceği öngörülmektedir.
Irak‟ta altyapı ve inşaat sektöründeki ihtiyacı karşılayacak yeterli kapasitenin
bulunmaması ve normalleşen güvenlik koşullarıyla birlikte düzelen ekonomi, ülkeyi
yatırımcılar için cazip hale getirmektedir. Bu durum, lojistik sektörü açısından Irak‟ta büyük
avantaja sahip Dicle Bölgesi‟nde faaliyet gösteren işletmelerin Irak‟a yatırım yaptığı takdirde
buradaki yeniden inşa sürecinden büyük yarar sağlayabileceğini göstermektedir.
6.Bölgesel Kürt Yönetimi Ekonomi Stratejisi
Bölgesel Kürt Yönetimi Ekonomi Stratejisi, Kuzey Irak Bölgesel Kürt Yönetimi
Başbakanı Barham Ahmad Salih 'in Ekonomi Danışmanı Dr. Zeki Fettah tarafından
hazırlanmıştır.
„Yenilikçi ve sürdürülebilir bir özel sektörün geliştirilmesi‟ni hedefleyen Bölgesel
Kürt Yönetiminin Stratejisi; „Doğru bir insan kaynakları politikası ile beraber fiziksel ve
doğal kaynakları yerinde kullanarak, ekonomik ve sosyal kalkınmanın insanların uzun
dönemli yararını gözetecek şekilde sağlanması‟ teması üzerine kuruludur.
Kuzey Irak Bölgesi‟nde hâkim olan ekonomik aktiviteler genel olarak ticaret, inşaat,
tarım, temel imalat sanayi, gayrimenkul, küçük ölçekli yatırımlar ve devlet hizmetleridir. Bu
aktiviteler insan kaynağı gelişimi ve Doğrudan Yabancı Yatırımlar için fırsatlar sunmaktadır.
Üniversiteler, yollar, okullar, alış-veriş merkezleri, hastaneler ve iki uluslararası
havaalanı yeni büyük ölçekli altyapı projeleri olarak ön plana çıkmaktadır..
Sayfa 29
Kuzey Irak Bölgesi Yönetiminin benimsediği strateji aşağıdaki sekiz hükümden
oluşan üçüncü ekonomik aktiviteler gurubuna uygulanmaya çalışılmaktadır.
1. Kürt Bölgesinin büyük ve bereketli topraklarının etkin bir şekilde kullanılarak
tarımsal sanayinin ve hayvancılığın geliştirilmesi. Bölgesel Kürt Yönetimi bu faaliyetleri
kapsayan
fabrikaların,
araştırma
merkezlerinin
ve
teknik
kolejlerin
kurulumunu
destekleyecektir. Irak ve Kürt bölgesi piyasasının bu ürünler için önemli bir pazar olması bu
alanlarda yatırımı cazip kılmaktadır.
2. Tarıma dayalı sanayiyi destekleyen aktivite ağlarının geliştirilmesi; demiryolları,
depolama tesisleri, dağıtım merkezleri, soğutma, dondurma, paketleme, ticari tesis ve üretim
sistemlerinin geliştirilmesi.
3. Kırsal ve kentsel alanlarda konut stoku, okul binalarının ve diğer sosyal hizmet
binalarının geliştirilmesi: Yüksek teknoloji kullanılarak üretilen yapı malzemeleri üretimi de
bu kümede yer almaktadır.
4. Eğitim ve sağlık sisteminin reformu ve İngilizcenin çalışma dili olarak kullanılması.
5. Mühendislik, dizayn, taahhüt, ticaret ve girişimcilik, kalite ve standart kontrolü,
araştırma ve geliştirme merkezlerinin kurulması ve geliştirilmesi.
6. Bankacılık, risk sermayesi, mikro-finansman, sigorta ve sermaye piyasalarının
oluşturulması
7. Doğal kaynakların geliştirilmesi
8. Turizmin geliştirilmesi.
Bölgesel Kürt Yönetiminin Rolü:
1. Ekonominin yönetişimi ile beraber özel sektör için doğru makro-ekonomik
koşulların ve iş ortamının yaratılması.
2. Planlama ve politika formulasyonunu denetleyecek kurumların kurulması
3. Paydaşlar, federal hükümet, özel sektör, uluslararası dönorlar, sivil toplum örgütleri
ile beraber çalışarak Kürt bölgesinin gelişimini sağlayacak stratejilerin geliştirilmesi.
4. Özel sektörün kalkınma sürecinde etkin ve lider bir rol almasını sağlamak adına
doğru beceri, teknoloji ve yönetim kapasitesini kazanması için desteklenmesi.
5. İnsan kaynağını geliştirilmesinin, nüfus politikalarının ve kent planlamasının
yönetilmesi.
Sayfa 30
6. İhracatın ve ilgili faaliyetlerin desteklenmesi.
6.1. Kuzey Irak Bölgesi Yatırımları
Erbil, Duhok ve Süleymaniye illerini kapsayan Kuzey Irak Bölgesi toplam yatırımları
2008 yılı hariç olmak üzere düzenli olarak artmıştır. Kuzey Irak Bölgesi Kamu Yatırımları
merkezi bütçeden alınan kaynaklarla finanse edilmektedir. 2008 yılında meydana gelen azalış
global mali kriz kaynaklıdır. Eylül 2006 - Ocak 2011 dönemini kapsayan toplam özel sektör
ve kamu yatırımlarına ait veriler aşağıdaki gibidir:
Şekil 13: Yatırımların Yıllara Göre Dağılımı (1 Eylül 2006 - 31 Ocak 2011)
Yatırımların Yıllara Göre Dağılımı
(1 Eylül 2006 - 31 Ocak 2011)
5000
4746,56
4500
Milyon ABD Doları
3988,1
3902,36
4000
3606,54
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
438,31
107,01
0
2006 (Son4ay)
2007
2008
2009
2010
2011 (Ocak
Ayı)
Kaynak: Bölgesel Kürt Yönetimi Yatırımlar Kurulu, Ağustos 2006-Ocak 2011 Lisanslı Projeler, 2011
Yatırımların alanlar bazındaki dağılımı incelendiğinde inşaat, sanayi ve bankacılık
sektörlerinin öne çıktığı görülmektedir. Bu durum bölgenin ekonomik anlamda yeni bir
yapılanma sürecinde olduğu görüşünü destekler niteliktedir. Sanayi alanındaki yatırımların
toplam yatırımlar içinde en büyük 2. paya sahip olması bölgenin üretim anlamında da geliştiği
ve ileriki dönemlerde ithalata olan bağımlılığın azalacağı şeklinde yorumlanabilir.
Yatırımların alanlar bazında dağılımı aşağıdaki gibidir:
Sayfa 31
Şekil 14: Yatırımların Alanlar Bazında Dağılımı (1 Eylül 2006 - 31 Ocak 2011)
Yatırımların Alanlar Bazında Dağılımı
(1 Eylül 2006 - 31 Ocak 2011)
Tarım
1%
Turizm
8%
Eğitim
3%
Sağlık
Hizmet Sanat
2% İletişim Spor 0% 0%
1% 0%
Konut
40%
Ticaret
13%
Bankacılık
14%
Sanayi
18%
Yatırmların vilayetlere göre dağılımı incelendiğinde Erbil‟in yaklaşık %55 ile en
büyük paya sahip olduğu görülmektedir. Süleymaniye ve Duhok‟un sahip olduğu paylar
sırasıyla %37 ve %8‟dir. Yatırımların vilayetlere ve finansman kaynaklarına göre dağılımı
aşağıdaki gibidir:
Milyon ABD Doları
Şekil 15: Yatırımların Vilayetlere ve Finansman Kaynaklarına Göre Dağılımı (1 Eylül 2006 - 31 Ocak 2011)
18.000
16.000
14.000
12.000
10.000
8.000
6.000
4.000
2.000
0
Erbil
Yabancı
1.706
Süleymaniye/
Erbil
150
Süleymaniye
Duhok
Toplam
1.555
509
3.920
Ortak
322
343
28
693
Ulusal
7.222
4.303
650
12.175
Genel Toplam
9.250
6.201
1.187
16.788
150
Sayfa 32
6.2. Kuzey Irak Bölgesi Elektrik Enerjisi Yatırımları
26 Şubat 2009 tarihi itibariyle Kuzey Irak Bölgesi‟nin kurulu elektrik kapasitesi 1236
MW‟dir. Söz konusu kapasitenin %52‟si hidroelektrik kaynaklıdır. Yapım aşamasında olan
toplam 1351 MW kapasiteli termik santral projelerinin tamamlanması ile toplam kurulu güç
%109 oranında artarak 2587 MW seviyesine yükselecektir. Projelerin sonlanması durumda
yenilebilir elektrik enerjisi payı yaklaşık olarak %25 oranına gerileyecektir. Son yıllarda
yaşanan kuraklıklardan dolayı hidroelektrik santralleri ortalama kapasite kullanım oranı
yaklaşık %39 düzeyinde gerçekleşmiştir. Kuzey Irak Bölgesi‟nde yer alan kurulu ve yapım
aşamasındaki enerji santrallerinin bölgesel dağılımı aşağıdaki gibidir:
Harita 1: Kuzey Irak Bölgesi Elektrik Enerjisi Yatırımları
Kaynak: Kuzey Irak Bölgesel Kürt Yönetimi Elektrik Bakanlığı, Şubat 2009
Sayfa 33
V. DİKA IRAK ÇALIŞMA ZİYARETİ (16-20 OCAK 2011)
16-20 Ocak 2011 tarihleri arasında Dicle Kalkınma Ajansı Yönetim Kurulu, Genel
Sekreterliği, Devlet Planlama Teşkilatı ve TEPAV (Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma
Vakfı) katılımıyla Irak Çalışma Ziyareti gerçekleştirilmiştir. Daha önce Musul, Kerkük,
Erbil, Süleymaniye, Dohuk, Zaho şehirlerinin ziyareti şeklinde yapılması planlanan gezinin
Musul ve Kerkük kısmı T.C. Dişişleri Bakanlığı‟nın Irak‟ta yer alan makamlarının tavsiyesi
üzerine (güvenlik kaygısı nedeniyle) programdan çıkartılmıştır.
Erbil‟de: Irak Bölgesel Kürt Yönetimi Sanayi ve Ticaret Bakanı Sayın Sinan Çelebi,
Planlama Bakanı Sayın Ali Sindi, Maliye ve Ekonomi Bakanı Sayın Bayiz Talabani,
Bayındırlık ve Yeniden İnşaa Bakanı Kamran Ahmed Abdullah, Belediyeler ve Turizm
Bakanı Sayın Samir Abdullah Muhammed, Eğitim Bakanı Sayın Safin Muhsin Dizaye,
Yatırımlar Kurulu Başkanı Sayın Heriş Muharrem, Erbil Valisi Sayın Nevzat Hadi, Erbil
Ticaret Odası Başkanı Sayın Dara Jalil Al-Khayat;
Süleymaniye‟de: Süleymaniye Valisi Sayın Behroz Koşani , Süleymaniye EXPO
Fuarı;
Dohuk‟ta: Dohuk Valisi Sayın Temer Ramazan Abdulfettah, Dohuk Ticaret Odası
Başkanı Ayad Abdulhalim
Zaho‟da: Halil İbrahim Sınır Kapısı Muhafaza Müdürü Sayın Hamid Ali İbrahim
ziyaret edilmiştir.
1. Ziyaretin Amaçları

Tarihi ve kültürel bağımızın kuvvetli olduğu komşumuzu daha yakından
tanımak,

Yeniden yapılanmakta olan Irak‟ın ekonomik gelişiminden bölgemizin daha
fazla istifade etmesini sağlamak,

Bölgesel Kalkınma Ajanslarını ve Dicle Kalkınma Ajansını tanıtmak,

DİCLE Bölgesini tanıtmak, yatırım fırsatları hakkında bilgilendirmek

2011-2013 Bölge planı çalışmalarına katkı sağlamak ve bu plan kapsamında
hazırlanan dış çevre analizine katkı sağlamak

Ajans Uzman Personelinin Vizyonunu geliştirmek,

Kamu kesimi ve özerk düzeyde işbirliği yapılabilecek kurumlarla görüşmek,
iletişimi artırmak.
Sayfa 34

Irak‟ta yaşanan gelişmeler ışığında bölgenin Irak‟a yönelik stratejilerin
belirlenmesi şeklindedir.
2. Ziyaretler
Türkiye‟de bölgesel kalkınma alanında yeni ve önemli bir oluşum olan Kalkınma
Ajansları Modeli‟nin oluşum amacı ve yapısı ziyaretler sırasında ayrıntılı bir şekilde ele
alınmıştır. Bölgesel gelişme alanında toplamda 1700 uzmanın istihdam edildiği örnek
gösterilerek Türkiye‟nin bölgesel kalkınmaya verdiği önem vurgulanmıştır. Bu çerçevede
Dicle Kalkınma Ajansı organizasyon yapısı, faaliyet alanı, sorumluluk bölgesi ve mali yapısı
tüm yönleriyle tanıtılmış ve bu konuda bir farkındalık oluşturulmuştur.
Kalkınma
Ajansları‟nın kurulması Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi Kurumları tarafından memnuniyet
verici bir gelişme olarak değerlendirilmiş, sorumlu oldukları bölgeleri ve Türkiye-Irak
ilişkilerini başta ekonomik olmak üzere birçok yönden olumlu etkileyeceği bir temenni olarak
dile getirilmiştir.
Türkiye Erbil Başkonsolosluğu‟nun açılması Bölge ile Türkiye arasındaki ilişkilerin
olumlu yönde gelişimine birçok açıdan katkı sağladığı ve Türk firmalarının bölgedeki
fırsatlardan yararlanma kapasitesini arttırdığı gözlenmiştir.
Bölgede yaşanan şiddet olayları nedeniyle Irak‟ta eğitim faaliyetlerinin büyük zarar
gördüğü ve son yıllardaki olumlu gelişmeler sayesinde diğer alanlarda olduğu gibi eğitim
alanında da bir toparlanma sürecinin yaşandığı belirtilmiştir. Örneğin Kuzey Irak Bölgesi‟nde
2007 yılında %63 olan okuma yazma oranının 2010 yılında %83 „e yükseldiği ve 2015 yılında
%90 üzerine çıkarılmasının planlandığı aktarılmıştır. Eğitim alanında Türkiye‟nin 1992
yılından günümüze kadar geçen süreçte Kuzey Irak Bölgesinde kayda değer önemli özel
sektör yatırımlarının olduğu gözlenmiştir. Işık Okulları ve Bilkent Okulları bu alandaki
başlıca Türk yatırımları olarak ön plana çıkmaktadır.. Kuzey Irak Bölgesi‟nin mevcut
durumda yaklaşık 1000 okul ihtiyacı olduğu göz önüne alındığında Eğitim‟in Türkiye ve Irak
ilişkilerinde ortak çalışma alanı olma özelliğini bir süre daha sürdüreceği söylenebilir.
Kuzey Irak Bölgesi‟nde son 6 yıl içinde meydana gelen ekonomik ve sosyal
gelişmelerin halkın refah seviyesini arttırdığı ve kalitesiyle öne çıkan Türk mallarını diğer
komşu ülke mallarına nazaran avantajlı hale getirdiği söylenebilir. Bu açıdan bakıldığında her
iki tarafın bu avantajlı durumdan faydalanma kapasitesinin geliştirilmesine yönelik geliştirici
önlemlerin alınmasının Türkiye açısından son derece önemli olduğu ortaya çıkmaktadır.
Sayfa 35
Sınır kapılarındaki sınırlı kapasite ve yetersiz uygulamalar, Türkiye ile Irak arasındaki
sosyal ve ekonomik ilişkilerin verimliliğini azaltmaktadır. İkinci bir sınır kapısının açılması
ve bu kapsamda serbest ticaret bölgelerin kurularak işlerliğinin sağlanması, Türkiye – Irak
arasındaki ticaret kapasitesinin arttırılmasına olumlu katkılar sağlayacaktır. Irak sınırınırda
yer alan bölgelerimizdeki sanayicilerin Irak pazarı ile ilgili farkındalığınının arttırılmasının,
sınır bölgelerinin ekonomik açıdan gelişimine sağlayacağı katkının yanısıra milli gelir artışına
da doğrudan etki etmesi açısından önem arz etmektedir. Valilikler, Kalkınma Ajansları,
Belediyeler, Ticaret ve Sanayi odaları gibi kuruluşlar bu konudaki en önemli paydaşlar olarak
ön plana çıkmaktadır.
VI. GENEL DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER
Dicle Bölgesi İhracatının %98‟lik kısmı (2009 yılında yaklaşık 1,1 Milyar ABD
Doları) Irak‟a yapılmaktadır. Bölgemiz Habur Sınır Kapısı ile Türkiye‟nin Irak‟a açılan kapısı
konumundadır.
Irak Çalışma Ziyareti ile Irak‟ta uygulanmakta olan ulusal ve yerel planlar hakkında
yerinde bilgi alınmış, Dicle Bölgesi 2011-2013 Bölge Planı‟nda yer alan stratejiler dış çevre
ile uyumlu hale getirilerek daha gerçekçi bir zemine oturması sağlanmıştır.
Irak, Dicle Bölgesi‟nde yer alan üreticiler, ihracatçılar ve nakliyatçılar için ekonomik
anlamda hayati bir öneme sahiptir. Bu nedenle Irak genelinin ve Dicle Bölgesi için özelde
Irak‟ın Kuzey Bölgesinin ekonomik ve sosyal gelişiminin düzenli olarak göz önünde
bulundurulması ve özellikle de ulusal plan ve programlarla uyumlu olarak geliştirilen bölgesel
planlama ve politika çalışmaları ile bölgeye yönelik stratejilerin oluşturulması aşamalarında
Irak‟ın ve Kuzey Bölgesinin mevcut durumu ve yetkililerinin geleceğe dönük öngörülerinin
özel olarak analize tabi tutulması ve bu konuya ayrı ve özel bir önem verilmesi
gerekmektedir. Bu çerçevede, derlenen veriler ve Ajans tarafından yürütülen çalışmalar ve
hazırlanan bölge planına katkı sağlaması amacıyla gerçekleştirilen Irak Çalışma Ziyareti
sonuçları ve geliştirilen öneriler aşağıda özetlenmiştir:

Irak ziyareti sırasında yapılan görüşmeler ve saha izlenimlerinin elde edilen veriler
ışığında, Kuzey Irak Bölgesi‟nin bir üretim merkezine dönüştürüldüğü söylenebilir.
Amerika‟nın müdahalesinin ardından son 7 yılda, Kuzey Irak Bölgesel Yönetiminin
önceliği; yeniden yapılanma için gerekli malzemelerin ve ülkede üretimi yapılamayan
temel ihtiyaç mallarının temini konusunda ithalatın kolaylaştırılmasına verdiği ve bu
amaçla örneğin Irak merkezi hükümetinin aksine, Kuzey Irak Bölgesel Yönetimince Türk
Sayfa 36
vatandaşlarından vize talep edilmediği ancak, son 3-4 senedir Bölgesel Yönetimin bütün
çalışmalarını ve planlamalarını daha çok bölgede üretim ve yatırımın arttırılması yönünde
yoğunlaştırdığı görülmektedir.

2006 yılında yürürlüğe giren Kuzey Irak Bölgesel Yatırımlar Kanunu uyarınca; bölgede
yapılacak yatırımlar için bedelsiz arazi tahsisi, 10 yıla kadar gelir vergisi istisnası, 10 yıla
kadar elde edilen kârın masrafsız yurtdışına götürülmesi, yabancı yatırımcının yerli
yatırımcı ile eşit statüde olması ve ithal edilecek makine-ekipman için gümrük vergisi
istisnası
gibi
yatırımcılara
önemli
avantajlar
sağlayan
kolaylaştırıcı
tedbirler
uygulanmaktadır. Bölgede uygulanan teşvikler, Ülkemizde yürürlükte olan Genel Teşvik
Sistemi ile benzerlikler göstermekle birlikte; Kuzey Irak Bölgesel Yatırımlar Kanunu‟nun
kapsamlı olması, sağladığı enerji avantajı ve Irak geneline kıyasla Kürt Bölgesinde
güvenliğin sağlanmış olması gibi hususlar, Kuzey Irak‟ı yatırım için cazip bir bölge haline
getirmektedir.

Bölgede inşaat sektörü dışındaki üretime dönük sektör yatırımlarının da yavaş olmakla
birlikte bir gelişim trendi gösterdiği ve bunun zamanla artarak devam edeceği
öngörülmektedir. Kuzey Irak Bölgesi Yatırımlar Kurulundan alınan verilere göre; 2006
yılının 8. ayı ile 2011 yılının 1. ayı arasında toplam 16,7 milyar dolar yatırım
gerçekleştirilmiştir. Bu yatırımların
%40‟ı Barınma, % 17,7‟si Endüstri, %13,7‟si
Bankacılık, %13,5‟i Ticaret, %8‟i Turizm sektöründe yapılmıştır. Endüstri sektöründeki
yatırımların yoğunluklu olarak; çimento, demir üretimi ve petrol rafinerileri yatırımı
alanlarında olduğu görülmektedir. İstatistikî verilere göre; söz konusu yatırımların
%72,9‟u yerel, %23‟ü yabancı ve %4,1‟i de yerli-yabancı menşeli ortak firmalar
tarafından gerçekleştirilmiştir. Ancak yerli menşeli firmaların büyük bölümünün de
aslında yabancı-yerli ortaklı firmalar olduğu, Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi Sanayi ve
Ticaret Bakanı Sayın Sinan Çelebi‟nin belirttiği üzere 2010 yılında faaliyetteki firmaların
%53‟ü Türk firmalardan oluştuğu yönündeki söyleminden de anlaşılmaktadır. Bu anlamda
sadece Türk ya da Türk - Kuzey Irak ortaklı firmalar yatırımların büyük çoğunluğunu
ellerinde tutmaktadırlar.

Kuzey Irak‟ta yatırım yapılmasını engelleyen temel hususların başında, bankacılık ve
sigortacılık sisteminin henüz tam olarak oluşturulamaması ve yeterli enerji arzının
sağlanamaması gelmektedir. Bankacılık sisteminin geliştirilmesine dönük çalışmalar
devam etmekte olup, sadece 2006-2011 yılları arasında bu sektörde 2,3 milyar dolarlık
yatırım yapılmıştır. Türk bankalarından İş Bankası, Vakıfbank, Ziraat Bankası ve
Albarakatürk Bankaları gerekli izinleri alarak orada şubelerini açmaya başlamışlardır. 5
Sayfa 37
yıl içerisinde Kuzey Irak bölgesinde Bankacılık ve Sigortacılık alanında yaşanan
sıkıntıların büyük oranda çözüleceği tahmin edilmektdir. Enerji arzı konusunda 5 yıl önce
günde sadece 2 saat verilen şebeke elektrik arzı, bugün günde 12 saate çıkarılmıştır.
Elektrik üretimi konusunda yatırımlar gittikçe artmaktadır. Gelecek 5 yıl içerisinde
elektrik konusunda yaşanan sıkıntıların çözülmesi öngörülmektedir. Kuzey Irak‟ta
yaşanan ve çözülmesi yönünde önemli adımların atıldığı bu sorunların aşılması ile birlikte
Kuzey Irak‟a üretim bazlı yatırımların hızla artacağı beklenmektedir.

Kuzey Irak‟ın üretim üssüne dönüştürülmesi çabası ve bu yönde uygulanan ve önemli
finans kaynakları ile desteklenen kararlı politikalar, bölgemiz için hem tehdit hem de fırsat
olarak değerlendirilebilir. Bilindiği üzere, Bölgemizin en önemli rekabet avantalarından
bir tanesi Irak pazarına yakınlığıdır, ancak bahse konu sebeplerle yatırımcılar için Irak‟ta
yatırım ve üretim yapmanın daha cazip hale gelmesi durumunda, bölgeye yatırımcı çekme
konusunda yaşanan zorluğun daha büyük ölçüde devam etmesi, bölgede yatırım yapmayı
düşünen yerel yatırımcıların tercihlerini Irak‟tan yana kullanmaları ve hatta üretimlerini
söz konusu bölgeye taşımaları ve dolayısıyla bölgede potansiyel üretim ve istihdam kaybı
sonucu ile karşı karşıya kalınması kaçınılmaz olacaktır.

Bölge için diğer bir tehdit unsuru da bölgede zaten az olan kalifiye iş gücünün Kuzey
Irak‟a göçmesi ve bölgede ihtiyaç duyulan kalifiye iş gücünün azalmasıdır. Bölgemiz için
fırsat olarak nitelenebilecek durum ise Kuzey Irak Bölgesi‟nde çalışanların çalışma
alışkanlıklarının verimsizliğe yol açmasından dolayı bölgemiz çalışanlarının daha fazla
tercih ediliyor olmasıdır. İyi bir istihdam ve mesleki eğitim politikasıyla işsizlerimizin
Kuzey Irak‟ta doğacak işçi talebine yönelik eğitilmesi sonucu Kuzey Irak‟tan Bölge‟ ye
döviz getirilmesi ve bölgede oluşacak harcama etkisi ile Bölge ekonomisinin gelişmesi
sağlanabilir. Kuzey Irak‟ta da diğer Arap ülkelerinde olduğu gibi Hindistan ve Uzak
Asya‟dan gelen işçiler vasıf gerektirmeyen işlerde çalıştırılmaya başlanmıştır. Yapılan
görüşmelerde Kuzey Irak Bölgesi öğrencilerinin beyaz yaka mahiyetindeki işlere yönelik
eğitildiği gözlemlenmiştir.

Kürt Bölgesinin Türk yatırımcılara yatırım ve ticaret ile ilgili olarak her türlü kolaylığı
sağlayacağı her görüşmede bildirilmiştir. Yapılan görüşmeler ve saha izlenimleri
sonucunda Türk yatırımcılarının Kuzey Irak Bölgesi‟nde alternatifsiz olmadığı ve yatırım
yapmaya hazır diğer ülke yatırımcılarının bulunduğu gözlemlenmiştir. Bu nedenle Bölge
yatırımcılarının Kuzey Irak‟ta yatırım yapma konusunda teşviki ve bu anlamda
bilgilendirilerek desteklenmesi sağlanmalıdır. İran, Kuveyt, B.A.E. Lübnan, Mısır, İsveç
Sayfa 38
ve İngiltere yatırımcıları, bölgede önemli bir yer tutan Türk yatırımcısı dışındaki en yoğun
faaliyete sahip ülke yatırımcıları olarak karşımıza çıkmaktadır.

Irak'ta, özellikle kuzey bölgesinde, istikrarın artmasıyla hemen hemen her sektörde son
birkaç yıl içinde hızlı gelişmeler yaşanmaktadır. Çimento fabrikalarının, rafinerilerin
kurulması, Zaho serbest bölgesi ve organize sanayi bölgelerinin inşa edilmesi, söz konusu
gelişmelerin en somut göstergeleridir. Daha önce ifade edildiği gibi, Kuzey Irak Bölgesel
Yönetimi, diğer ülkelerin ve özelde de Türkiye‟nin Irak‟a ihracatını teşvik eden bir
politikadan, Kuzey Irak‟ı üretime ve hizmete yönelik doğrudan yatırımlar için bir cazibe
merkezi haline getirme politikasına doğru hızla ol almaktadır. Türkiye‟nin bölgedeki bu
gelişmeleri yakından takip etmesi, ulusal ve bölgesel plan, politika ve stratejilerin
oluşturulmasında bu yeni yaklaşımın dikkatle izlenerek mutlaka hesaba katılması ve buna
uygun doğru tedbirlerin gecikmeksizin alınması gerekmektedir.

Irak‟ta her geçen gün artan istikrar ortamı ile beraber tüm ülkeyi kapsayacak hızlı bir
büyüme ve gelişmenin yaşanabileceği öngörülmektedir. Dicle Bölgesi‟nin aynı hızda
gelişememesi durumunda Bölge‟den Kuzey Irak‟a doğru ciddi bir nüfus ve sermaye
akımının yaşanması ve pazarı neredeyse tamamen Kuzey Irak‟a yapılan ihracata bağımlı
olan Bölge sanayisi ve lojistik sektörünün önemli bir pazar kaybı ve gerileme süreci ile
karşı karşıya kalması söz konusu olacaktır. Bu nedenle Irak‟taki potansiyel gelişmelerin,
Bölge üzerinde yaratabileceği ekonomik, sosyal ve siyasal etkilerini öngörecek ve gerekli
önlemleri tespit ederek uygulamaya koyacak bir anlayışın ivedilikle geliştirilmesi
gereklidir.

İstikrar ve normalleşme süreci ile beraber Irak vatandaşlarının gelir ve refah düzeyinde
yaşanması beklenen ciddi artış ve iyileşmenin, Dicle Bölgesi‟ndeki artışlarla
dengelenememesinin yaratacağı sosyal ve siyasal riskler hesaplanarak bu konuya ilişkin
stratejilerin ulusal aktörlerle birlikte belirlenmesi ve Irak‟ta yaşanan ekonomik
gelişmenin, Bölge için bir tehditten çok ülke ve Dicle Bölge‟si yatırımcılarına cazip
yatırım ve iş imkanları sunan ve Dicle Bölgesi ile birlikte Türkiye‟ye düzenli sermaye
akışı sağlayan bir fırsat olarak değerlendirilebilmesine imkan verecek politika ve
tedbirlerin gecikmeksizin geliştirilmesi gerekmektedir.
Sayfa 39
VII.KAYNAKÇA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Economist Intelligence Unit (EIU), Irak Ülke Raporu, Aralık 2009
Hazine Müsteşarlığı, Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Kanun, Temmuz 2009
IFC-World Bank, Doing Business Report, 2010
Irak Merkezi İstatistik ve Bilişim Teknolojileri Kurumu (COSIT), 2010
Iraq Study Group, Report on Iraq, 2010
Irak Ulusal Yatırımlar Komisyonu, Irak Yatırımlar Kanunu, 2006
KRG, Invest in Iraq Report, 2010
Kuzey Irak Bölgesel Kürt Yönetimi Elektrik Bakanlığı, Elektrik Üretim Sektörü, Şubat 2009
Kuzey Irak Bölgesel Kürt Yönetimi Yatırımlar Kurulu, Ağustos 2006-Ocak 2011 Lisanslı
Projeler, 2011
Kuzey Irak Bölgesel Kürt Yönetimi Yatırımlar Kurumu, Kuzey Irak Bölgesi Yatırımlar kanunu,
2006
SIGIR (Special Inspector General for Iraq Reconstruction), Quarterly Report September, 2010
TEPAV Dış Çevre Analizi Raporu (Taslak), Aralık 2010
TİM (Türkiye İhracatçılar Meclisi), İl-Sektör İhracat Verileri, 2011
TİM (Türkiye İhracatçılar Meclisi), İl-Ülke İhracat Verileri, 2011
TİM (Türkiye İhracatçılar Meclisi), Ülke İhracat verileri, 2011
U.S. Energy Information Administration, Iraq Country Brief, Eylül 2010
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iraq/pdf.pdf
U.S. Energy Information Administration, World Energy Statistics, 2011,
http://tonto.eia.doe.gov/country/country_energy_data.cfm?fips=IZ
USF-I (U.S. Forces Iraq), Iraq Security Incidences, 2010
Sayfa 40
VIII.EKLER
Ek 1: Irak Çalışma Ziyareti Katılımcı Listesi
NO
Katılımcı
1 Abdullah ERİN
2 Serkan
VALANDOVA
3 Kamil TAŞÇI
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
Kutluhan YILMAZ
Ramazan UYSAL
Mesut GÜMÜŞ
M. Salih AKTAN
Leyla BİRLİK
Osman GELİŞ
Adnan ELÇİ
Prof. Güven SAK
Sarp KALKAN
Markus UREK
Seda KIRDAR
Bedri YAY
Ahmet PÜRÇÜKLÜ
Recep DEMİR
Mehmet UNCU
Mihriban DEMİR
Esra AVŞAR
Sedat TAŞKIRAN
Kemal PALTA
Gumar BUDAK
Unvan/Kurum
Dicle Kalkınma Ajansı Genel Sekreteri
DPT Bölgesel Rekabet Edebilirlik Dairesi Başkanı
DPT Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü/Planlama
Uzmanı
DPT Dış Ekonomik İlişkiler /Uzman
Şırnak Belediye Başkanı
Mardin İl Genel Meclis Başkanı
Batman İl Genel Meclis Başkanı
Şırnak İl Genel Meclis Başkanı
Şırnak Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı
Cizre Ticareti ve Sanayi Odası Başkanı
TEPAV İcra Direktörü
TEPAV Politika Analisti
TEPAV
TEPAV
Dicle Kalkınma Ajansı Mardin YDO Koordinatörü
Dicle Kalkınma Ajansı İDRB Başkanı
Dicle Kalkınma Ajansı ASGPB Uzmanı
Dicle Kalkınma Ajansı PSYB Uzmanı
Dicle Kalkınma Ajansı Batman YDO Uzmanı
Şırnak Ticaret ve Sanayi Odası Başkan Yardımcısı
Mardin Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı Yardımcısı/Kalkınma Kurulu Üyesi
Sayfa 41

Irak Nüfusu

Transkript

Benzer belgeler

bu karar neden?ye bugün bütün sorumlulu?u, herhang? b?r ?st

SADDAM HÜSEYİN SONRASI IRAK`TAKİ TÜRKİYE

mesolithic dönem m.ö. 10000 - Tire Belediyesi İbn

Adli Bilişim Kapsamında, Sahte Dijital Belgelerle

İndir - Havatek

“Tevhid ve Cihad Örgütü”nden “İslam Devleti”ne

bir ekonomi tetikçisinin itirafları

SAMSONITE: A BRAND ON THE MOVE

Irak Cumhuriyeti UND