Mart 2015 Risk ve Mühendislik Grubu Valf ve Tüpler

RİSK DEĞERLENDİRME
BÜLTENİ
“Hasar servisi ve underwriterlar için mühendislik branşı
risk ve hasar değerlendirmeleri”
Sayı: 2015/3
Ekol Sigorta Ekspertiz Hizmetleri Limited Şirketi
Kasım 2015 Risk ve Mühendislik Grubu Bülteni
LAZER, RÖNTGEN TÜPLERİ, TÜPLER ve VALFLER
LAZER NEDİR
Tek renkli, oldukça düz, yoğun ve aynı fazlı paralel dalgalar halinde genliği yüksek güçlü bir
ışık demeti üreten alettir.
Lazer ingilizce; Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation (uyarılmış radyasyon
salınımlarıyla ışığın kuvvetlendirilmesi) cümlesindeki kelimelerin baş harflerinin alınmasından türetilmiş
bir kelimedir.
LAZERİN ÇALIŞMA PRENSİBİ
Optik bakımdan saydam, bir ucunda tam sırlı ve yansıtıcı, diğer ucunda yarı sırlı kısmen
yansıtıcı iki ayna bulunan bir tüp alınır. Buna gaz, sıvı ve katı bir madde doldurulur. Dışarıdan ışık
verme, elektrik akımı geçirmek suretiyle veya kimyasal bir yolla elde edilen enerji, ortamdaki atomlara
ulaşır. Bunların bazıları bu enerjiyi emerler. Fazla enerji, atomları kararsız hale getirir. Kendisine bir
foton çarpan, uyarılmış ve kararsız atom, fazla enerjiyi foton neşrederek verir. Fotonlar, benzer şekilde
diğer fotonların neşrini sağlar. Uçlara ulaşan fotonlar, aynalardan yansıyarak geri dönerler ve olay
devam eder. Uyarma ve tahriklerde ortamdaki fotonlar artar. Atomların hemen hemen hepsi, foton
yaymaya başlayınca kuvvetlenen ışık, yarı sırlı uçtan dışarı çıkar.
LAZER IŞINININ ÖZELLİKLERİ
En büyük özelliği dağılmaz olması ve yön verilebilmesidir. Bu özelliğinden istifade ile mesafe
ölçme ve fiber optik teknolojisi geliştirilmiştir. Dalga boyunun küçük olması dağılmayı da büyük ölçüde
azaltır. Uyarılan atomlar her yön yerine belli yönlerde hareket ederler. Bu lazerin çok parlak olmasını
doğurur.
Lazer ışını, dalga boyu tek olduğundan monokromatik özellik taşır. Frekans dağılım aralığı,
frekansının bir milyonda biri civarındadır. Bu sebepten istenilen frekansta çok sayıda dalgalar lazer
dalgası üzerine bindirilmek suretiyle haberleşmede iyi bir sinyal jeneratörü olarak iş görür.
Aynı
anda
birçok
bilgi
bir
yerden
başka
yere
gönderilebilir.
Lazer ışını dağılmaz olduğundan kısa darbeler halinde yayınlanabilmesi mümkündür. Kayıpsız
yüksek enerji nakli yapılması bu özelliği ile sağlanabilir. Lazer kendisinde bulunan yüksek enerji
sayesinde kesme, kaynak ve delme endüstrisinde kullanılır. Ayrıca lazer darbesinin çok kısa
olmasından yüksek hız fotoğrafçılığında faydalanılır. Yönlü bir hareket olması özelliğinden ise holografi
ve ölçüm biliminde yararlanılır. Bütün özellikleri ile uzak mesafe ölçümlerini mümkün kılar.
Lazer
ışını tek dalga boyuna sahip olduğu için lazer cinsine göre çeşitli renkte ışınlar elde etmek
mümkündür.
LAZER KAYNAĞI
Lazer kaynağı, endüstriyel gaz (Karbondioksit) ve Nd: YAG (Katı hal lazeri) şeklinde sanayide
son yıllarda hızla gelişen bir uygulama sahasına sahiptir. Lazer ışınının yüksek enerji yoğunluğuna
sahip olmasından dolayı hızlı kaynak yapma yetisi ve dolayısıyla birim alanda daha düşük ısı girdisine,
yüksek nüfuziyete ve kaynak bölgesinde düşük çarpılma riskine ihtimal verir. Bu işlemde lazer ışını
kaynak yapılacak malzemeye odaklanır ve herhangi bir dolgu maddesi gerekmeden işlem kendi
kendine (otojen olarak) tamamlanır. Kaynak sırasında işlem verimliliğini, kaynak kalitesini ve kaynak
banyosunu (ergimiş metal oksitlenmeden) korumak için koruyucu gaz olarak kullanılır. Karbondioksit
lazer kaynağında genellikle koruyucu gaz olarak helyum kullanılır, çünkü helyumun yüksek bir
iyonlaşma potansiyeli vardır ve buda plazma oluşumunu azaltarak nüfuziyeti artırıp yüksek kaliteli
kaynak yapılmasını sağlar. Özel uygulamalarda, koruyucu gazlar karışım halinde kullanılırsa daha iyi
sonuç vermektedir.
LAZER ÇEŞİTLERİ
OPTİK POMPALAMALI LAZER
YAKUT LAZERİ
En eski lazerdir kristalin yapı taşı Al2O3 tür ve küçük sayıda olmak üzere
Al+3 iyonları Cr+3 iyonlarıyla değiştirilmiş durumdadır. Cr+3 iyonları kırmızı
ışıktan sorumludur bu lazer çeşidinde. Tersine birikime ulaşmak için bir flaş
kullanılır. Flaşın güçlü ışığı, kristalin elektronlarını yüksek seviyelere
pompalar. Flaş beyaz ışık yayar ve çok şiddetlidir. (beyazın içinde her renk
vardır yani bu görünür bölgeye düşen her dalga boyu anlamına gelir).
Kristal çubuk flaş lambasından gelen uygun frekanslı ışığı emer ve lazer
ışığı yaymaya hazır olur. Kendiliğinden yayımlanan bir foton zincirleme
reaksiyon başlatır ve 693nm (kırmızı) dalga boyunda lazer ışığı oluşur.
Tersine birikime uğramış atomlar, çubukta 0.001 saniye kalırlar yani
devamlılık için flaş bu sıklıkta yakılmalıdır.
ATOMİK ÇARPIŞMALARLA POMPALAMA
HELYUM-NEON LAZERİ
Bu tip lazer devamlı ışık veren bir sistemdir. Cam deşarj tüpü %80-%20
oranda helyum ve neon ile doludur. Gerekli tersine birikim, neon ve helyum
atomları arsındaki çarpışmalarla sağlanır. Bu lazer işleminde, yüksek voltaj
deşarj tüpüne verilir ve helyum atomları 20.61eV alarak, temel halden, yarı
kararlı hale geçer. Neon ile çarpışır ve ona 20.61eV ve ekstradan 0.05eV
kinetik enerjisinden verir. Bu sefer neon 20.66eV enerji alarak yarı kararlı
seviyesine gelir. Helyum, temel hale foton yaymadan iner, çünkü bütün
enerjisini Neon’ a vermiştir. Bunlardan sonra kendiliğinden ışıyan bir neon
atomu diğer neon atomlarını salınım yapmak için zorlar ve zincirleme
reaksiyon devam eder, sürekli bir lazer ışını oluşur, ta ki yüksek voltaj
kesilerek
tersine
birikim
engelleninceye
dek.
He-Ne gaz lazeri 632.8 nm lazer ışığına ve ayrıca kızılötesi birçok ışımaya
neden olur. Ama bu lazer çok güçlü bir enerji açığa çıkarmaz.
KARBON DİOKSİT –
NİTROJEN LAZERİ
NEODYMIUM LAZERİ
KRİPTON LAZERİ
Çok güçlüdür. Çalışması helyum-neon lazerininkine benzer. Karbondioksit
molekülleri lazeri oluşturur ve nitrojen ise CO2’nin tersine birikime
ulaşmasını sağlar. Bu tip lazerler, kolayca 10kW sürekli enerji sağlarlar.
Ayrıca kısa şoklarla çok daha güçlü enerjiler verebilirler. Bu lazer ışını
görünmezdir ve elektromanyetik spektrumun kızılötesi bölgesinde yer alır.
(Kızıl ötesi ışınlar ısı ışınları diye de adlandırılabilir.)
Termonükleer füzyon deneyleri için yapılmıştır ve bu lazer 10- 9 saniyelik
sürelerle 8*1010kW enerji verir.
Bu lazer yeşil ışık yayar. Bu da fazla güçlü değildir.
RÖNTGEN TÜPLERİ
Röntgen tüpleri röntgen cihazının çok önemli bir parçasıdır. X- ışınları bu tüplerde elde edilir. Değişik
tip ve özellikte röntgen tüpleri üretilmektedir.
Modern Röntgen Tüpleri
"Modern röntgen tüpleri" ; sabit anotlu, döner anotlu ve iki foküslü olmak üzere değişik şekillerde
üretilmektedir.
Modern Röntgen Tüplerinin Yapısı
Röntgen tüpü; x-ışınlarının oluşturulmasına
yarayan, havası boşaltılmış ve içerisindeki
katot ve anot olmak üzere iki elektrot
bulunan cam bir zarftır.
EY=Elektron yöneltici H= Hedef
F= Flaman A= Anot
K= Katot P= Pencere
FK= Flaman kablosu C= Cam zarf
YVT= Yüksek voltaj kablosu
Cam Zarf: Tüpün diğer kısımlarını içinde bulunduran, havası tamamen boşaltılmış(vakum) bir
koruyucu
olup
modern
tüplerde
genellikle
silindir
şeklinde
üretilmektedir.
Katot (cathode) : Flamanın etrafındaki metalden meydana gelmiş olup, flamanı ısıtacak akımı
taşıma görevi yapar. Katot, tüpün negatif elektrotudur. Flaman, ısıya dayanıklı bir metal olan
Tungstenden yapılmıştır. Flaman transformatöründen gelen akımla ısıtılan flaman, kendisini ısıtan
akım şiddetiyle doğru orantılı olarak elektron yayar. Flaman ısıtıldıkça, flaman etrafında bir elektron
bulutu oluşur. Flamandaki elektron bulutunun yoğunluğu, anottan elde edilecek olan x- ışını demetinin
de yoğunluğunu tayin eder.
Yani; elde edilecek olan x- ışınlarının yoğunluk derecesini, flamanda oluşturan eletronların miktarı
belirler.
Anot (anode) : Katodun karşısında bulunan ve üzerine x- ışını oluşturacak olan elektrotların
gönderildiği kısım olup, bakır bir levha ortasına gömülü Tungsten (Volfram) hedeften meydana
gelmiştir. Tüpün pozitif elektrottur. Hedef olarak Tungsten'in seçilmesi, atom numarasının (Z=74) ve
kaynama noktasının çok yüksek (3400 C) olmasındandır. İşte: bu nedenle, bombardıman sırasında
Tungsten
atomları
parçalanmaz
ve
hedefte
de
ısı
karşısında
erimez.
Haube: Kurşun kaplı olup kurşun geçirmez. Elektrikte yalıtkanlığı sağlamak için içi yağ doldurmuştur.
Cam
zarf,
bu
yağın
içine
gömülüdür.
Haube içerisindeki yağ, elektriğin yalıtkanlığını sağlaması yanında, tüpün soğumasına da yardım eder.
Tüp, haube ortasına yalıtkan desteklerle monte edilmiştir. Haube, elektrik şokuna karşı ayrıca
topraklanmıştır.
Röntgen Tüpü Arızaları
Tüpler, cihazın en kıymetli parçalarının başında gelir. Bunlardaki bir arıza radyografik kaliteyi
düşürebileceği gibi tüpün tamamen bozulması halinde hizmeti de aksatabilir. Ayrıca; değiştirilmeleri
mümkün olsa da pahalı bir eleman olduklarından değiştirilmesi ekonomik yük sebebedir. Bu
bakımdan; röntgen tüpünün arızaları, bu arızaların belirtileri ve arızalara karşı alınması gereken
önlemler
iyi
bilinmelidir.
Aksi
halde
uygulamada
çeşitli
problemlerin
doğması
olasıdır.
Röntgen Tüpünde Meydana Gelebilecek Arızalar
1. Flaman arızası
2. Anot - Rotor bilyalarının erimesi ve aşınması
3. Anot arızası
4. Cam zarfın kırılması
5. Tüpün gazlanması
6. Tungsten buharlaşması
* Flaman Arızası
Nedenleri:
1. YVK'nın katotla iyi temas etmemesi
2. Mekanik çarpma sonucu flamanın kopması
3. Flaman devresini ısıtmak için hazırlık düğmesine uzun süre basmak
Belirtileri:
Flaman kopmuşsa ışınlamadan sonra film banyo edildiğinde görüntü oluşmaz.
Film, tespit banyosundan beyaz olarak çıkar. Zira flaman kopmuş olduğundan
elektron neşredemeyecek ve elektron olmayınca da x ışını oluşumu mümkün olmayacaktır.
X ışını olmayınca da görüntünün kaydı mümkün olmaz. Dolayısıyla ışınlanmamış AgBr kristalleri tespit
banyosuna düşeceğinden, film saydam bir görünüm alır.
Önlenmesi:
1. YV kablosunun katotla bağlantılı ucunun teması sağlanmalı
2. Tüp, mekanik çarpmalardan korunmalı
3. Gerektiğinden fazla süre hazırlık düğmesine basılmamalıdır.
*Anot-Rotor Bilyalarının Erimesi ve Aşınması
Nedenleri:
1. Çalışma sonucu zamanla olan normal aşınma
2. Fazla ısıma nedeni ile erime
Belirtileri:
1. Anottaki disk dönerken duyulan seste artma
2. Anodun dönme zamanında azalma
3. Anodun hiç dönmemesi
Önlenmesi:
Anot gereksiz döndürülmemelidir. Zira bilyalarda oluşacak bir arıza Anodun dönmesini engelleyebilir
ve elektronların bombardıman edeceği nokta değişmeye bilir.
*Anot Arızası
Nedenleri:
1. Art arda yapılan ışınlamalar
2. Devamlı yüksek KV değerini kullanmak
3. Oluşacak fazla ısı
Belirtileri:
1. Foküste oluşan radyasyon şiddetinde azalma
2. Aynı kalitede radyograf için doz değerlerini zamanla arttırma gereği
Önlenmesi:
1. Tüp günün aşmayan ışınlama dozunu kullanma
2. Işınlama aralarında tüpün soğuması için biraz zaman ayırmak
*Cam Zarfın Kırılması
Nedenleri:
1. Mekanik çarpma
2. Belirtilen en son KV değerini aşma
3. Tüpün muhafaza edildiği haubenin yağ sızdırarak bu yağın yerine dışarıdan hava girmesi ve bu
zayıf yalıtkandan YV'nin atlaması
Belirtisi:
Cam kırılınca tüp içine yağ girer
Önlenmesi:
Cam kırılmasını neden olan faktörleri yapmamak
*Tüpün Gazlanması
Az görülen bir durumdur ,ancak meydana geldiğinde tüp kullanılmaz.
Nedenleri:
1. Yüksek mA değerinde kısa aralıklarla ışınlama yapmak
2. Fazla ısı nedeni ile tüpün diğer kısımlarında da gaz yayması
Belirtileri:
1. Katottan Nikel, Tungsten ve anottan Tungsten zerreciklerinin tüpün camı üzerinde görülmesi
2. Elektronların, tüp içindeki gaz atomlarını iyonize etmesi sonucu, tüp mA değeri artar bu nedenle mA
ve mAs göstergeleri istenilen değerleri göstermez.
3. Filmler az ışınlandığında istenilen dansite ve kontrast sağlanmaz
4. Pozitif iyonların camı ve katodu bombardıman etmesi sonucu cam çatlar
Önlenmesi:
1. Çok yüksek mA değerini aralıksız kullanmak.
*Tungsten Buharlaşması
Nedenleri:
Tüp kullanıldıkça flaman ve anottan tungsten parçacıkları neşredilir. Bu zerrecikler cam zarf içinde
ince bir tabaka oluşturulur.
Belirtileri:
Flaman akkor haldeyken tüp içinde mavimtırak bir renk görülür. Tüp kullanıldıkça bu renk dahada
koyulaşır. Tüpü kaplayan bu metal parçacıklarını yan etkileri:
1. Oluşan bu tabaka ışınları emerek filtre görevini görür. Böylece oluşan ışın demetinin şiddeti
değiştirilir. Buda zamanla ışınlama faktörlerini arttırmayı gerektirir.
2. Camın elektriği geçirgenliği artar ki buda Yüksek Voltaj atlamasını kolaylaştırır.
SONUÇ ve DEĞERLENDİRME
EC - Aksine Sözleşme Yoksa Teminat Dışında Kalan Haller
Madde 2- Aksine sözleşme yoksa aşağıdaki haller sigorta teminatı dışındadır:
g) Valf ve tüplerde meydana gelecek ziya ve hasarlar
Cihazlarda tüp olarak isimlendirilen parça; ısı, ışın veya foton kaynağı olarak kullanılan, temel görevi
ihtiyaç duyulan ısı veya ışını oluşturmak olan, kullanım yerine göre ismi değişmekle birlikte tamamında
çalışma prensibi aynı olan ömürlü malzeme niteliğindeki tüplerdir.
Kullanıldığı cihazlarda cihazın tüm fonksiyonları çalışır halde iken tek başına arızalanan tüplerdeki
arıza nedeni kullanım ömrünün zamanında veya kullanım şekline bağlı olarak zamanından önce
dolması olarak açıklanmaktadır. Ve sarf malzemelerdir. Bu nedenle üreticileri dahi garanti kapsamında
işlem yapmamakta veya exchange uygulayamamaktadır.
Tüplerin kullanıldığı yerler kısaca ;
Tıbbi cihazlarda (MR-Tomografi-Röntgen-Angiographi-Lazer Epilasyon) tüpler; görüntüleme
cihazlarında türüne göre ‘X Işını Tüpü’ veya ‘RF Tüpü’ şeklinde adlandırılan, lazer epilasyon
cihazlarında ‘Cavıty Unıt’ olarak geçen, tıbbi ölçüm ve kimyasal analiz cihazlarında ‘Red Laser’ olarak
adlandırılan parçalardır.
Fotoğrafçılık sektöründe; baskı makinelerindeki tüpler, görevi pozlamaya yardımcı lazeri üretmek olan,
‘Lazer Unıt’ olarak isimlendirilen parçadır.
Sanayii sektöründe; Laser kesim tezgahlarında lazer tüpü, ‘RF Tüpü’ olarak adlandırılmaktadır.
Güvenlik ve kamu alanlarında kullanılan X-ray Cihazı içinde ‘X-Ray Tüpü’ olarak anılmaktadır.
SONUÇ OLARAK :
LASER üretim özellikleri ve çalışma prensibini dikkate alarak HER TÜRLÜ LASER KAYNAĞININ
VAR OLUŞU İÇİN “TÜP” İÇİNDE BİR OLUŞUM ŞARTI TEMEL PRENSİPTİR. LASER VE TÜPÜ ISI
VE IŞIN KAYNAĞIDIR. KULLANILDIKLARI ALANLARA GÖRE DEĞİŞKENLİK GÖSTERSE DE
GENEL BİR TANIM İÇİN “ISI VE IŞIN İLE FOTON KAYNAKLARI” OLARAK TANIMLAMAK
YERİNDE OLACAKTIR. Laser ve tüpünün aynı zamanda LAMBA-AMPÜL işlevselliğinde olduğunu
belirtmek doğru olacaktır.
Her türlü MK VE EC İÇİN ( Mühendislik poliçelerine konu olan )
“ TEMEL ÇALIŞMA PRENSİBİNDE ISI, IŞIN VE FOTON ETKİNLİĞİ BULUNAN CİHAZLARDA BU
ETKİNLİĞİN KAYNAĞINI OLUŞTURAN YAPISAL ELEMAN VE ELEMANLAR TÜP OLARAK
ANILACAKTIR. ” Şeklinde bir ibare poliçe içeriğinde ayrıca yer aldığı durumda hasar dosyalarında
sıkça karşılaşılan tartışmalı durumu ortadan kaldıracak ve bu tür bir düzenleme sonuca katkı
sağlayacaktır. Aksi takdirde sigortacı TTK Maddeleri gereğince sorumlu olacaktır.(TTK 1435,1436,
1437, 1438 ve 1439) Sigortacıya; poliçe metinlerinde yeterli açıklamayı sağlayacak biçimde
genişletme yapılması, riziko konusu olan valf ve tüplerin ne anlam ifade ettiğinin açıkça belirtilmesi
çözüm önerisi olarak sunulmaktadır.
Bilgisayarlı Tomografi, Radyografi, Tanılama, Fluoroscop ve Mamografi Cihazlarında Kullanılan X Işını
Tüpleri
MR Cihazı RF Tüpü
Lazer epilasyon cihazlarında ‘Cavıty Unıt’ olarak geçen parça tüpdür.
Tıbbi ölçüm ve kimyasal analiz cihazlarında lazer tüpü ‘Red Laser’ olarak adlandırılan parçalardır.
Fotoğrafçılık sektöründe; baskı makinelerindeki tüpler, görevi pozlamaya yardımcı lazeri üretmek olan,
‘Lazer Unıt’ olarak isimlendirilen parçadır.
Sanayii sektöründe; Laser kesim tezgahlarında lazer tüpü, ‘RF Tüpü’ olarak adlandırılmaktadır.
Lazer Kesim Cihazlarında Kullanılan RF Tüpleri (Amerikan Tüpü)
Güvenlik ve kamu alanlarında kullanılan X-ray Cihazı içinde ‘X-Ray Tüpü’ (X Işını Tüpü) olarak
anılmaktadır.
Nihayetinde tüp tanımına getirilecek açıklama poliçelerde yer verilen genel ve özel şartlara işlevsellik
katarak teminatının sağlandığı poliçelerde tüpün yaş veya kesit aralığına göre belirtilen kullanım
süreleri baz alınmak sureti ile bir hasar halinde parçanın değerlendirilmesinde yaşanan sektörel
tartışmaları ve sigortalı-sigortacı arasındaki uzlaşmazlığı ortadan kaldıracaktır.
EKOL EKSPERTİZ MÜHENDİSLİK GRUBU
Ayşe Nazlıer Efetürk Eksper – Mühendislik / Yangın / Kredi Finans
Ayça Şener
Eksper – Mühendislik / Kimya Yüksek Mühendisi
Hüseyin Kaycı
Eksper – Mühendislik / Tarım Makinaları Mühendisi
Ali Ömer Yıldır
Risk ve Hasar Yönetmeni – Uzman /Otomotiv Öğretmeni
Efe Eroğlu
Risk ve Hasar Yönetmeni – Uzman/Makine Mühendisi
Erdim Dalkılıç
Risk ve Hasar Yönetmeni – Uzman / Makine Mühendisi
Zühre Tamer
Risk ve Hasar Yönetmeni – Hasar Uzmanı
Aycan Koçak
Risk ve Hasar Yönetmeni – Uzman / Yapı Yönetim Müh.
İlhan İrfan Adıgüzel
Risk ve Hasar Yönetmeni–Uzman/Rafineri ve Petrokimya Tek.
***Bu bülten, konuyla ilgili çeşitli kaynaklardan derlenen bilgiler ile hasar ve risk alanındaki
tecrübelerimiz çerçevesinde hazırlanmış olup, kendi görüşlerimizi içermektedir.