ikinci Ulusal Mimarllk ve Bon atz`la Oku mak

TMMOB
$ehir Planolan Odasr
Mimar, ODTU,
Ankara Universitesi
Sanat Tarihi YUksek Lisans Of rencisi
rrr
II
lll
Saraqo$ | u Yerle$kes i' n i
ikinci Ulusal Mimarllk ve
Bon atz'la Oku mak
Resim 1. SaragoQlu Mahallesinin Plan (Sayar,2., 1946,58)
"Moholleye daha girerken, eski Tilrk evlerinin genig,
ferah, yilrek agtcr hovost duyulmaktadtr. Krsoca evlere
Tilrk ruhu hdkimdir ve SoragoQlu Mahallesi mimorlanmtzn kofostnt yormosrnt her flrsotto temenni ettigimiz
modern milli Tilrk mimqrisinin gilzel bir 1rneQini vermektedir."
Saragofl u Mahallesi'nin kullanrma agrldrfr ilk gr.inlerde,
1945 senesinde Ulus Gazetesi'nde tam sayfa yaylnlanan
haber, yerlegkeyi boyle tantttyor ve ornek gosteriyor.
Daha sonralarr, Fatih Metigil imzasr tagryan bu yazrnrn,
yerlegkenin mimarr Paul Bonatz tarafrndan kaleme alrndt$r da iddia edilmig (Erkan, 1996). Yazarr her kim olursa
olsun, bu cilmleler inga edildifi donemde Saragollu Mahallesi'ne yriklenen simgesel cinemi griglii bir gekilde
ifade ediyor.
Resim 2. Saragollu Yerlegkesi'ne ait 1945te gekilmig bir fotoQraf
(ArkiteW 1946, n.3-4, s.56)
gpo biiLlten
11
TII
II
Planolan odast
TMMOB
$ehlr
lll
Yaprmrna 1-944 yrhnda baglanan Saragoflu Yerlegkesi, do-
nemin kentsel planlama ve mimarlrk anlayrgrnrn devletin siyasal ve toplumsal tutumu ile birlikte okunmasrnda
onemli bir belge nitelilinde.
Yerlegkenin bulundu$u, Krzllay'tn Bakanhklar bolgesinde;
kuzeyde Kumrular Caddesi, batrda Necatibey Caddesi,
gtineyde Yahya Galip Caddesi, dofuda ise Gtivenpark ile
stntrlanan alanrn konut alanr olarak planlanmasr, HermannJansen tarafrndan hazrrlanan, 1932 tarihli imar planrna dayanrr. Ebenezer Howard'rn Bahge gehir planr ve
CamilloSitte'nin insan 6lgepinde kentsel tasanm prensiplerinden etkilenen Jansen'in hazrrladrfir Ankara imar
Planr'nda kent iglevsel bolgelere ayrrlmrgtrr (Tankut,
L998). ida ri, ticari ve endr.istriyel alanlar b<ilgelegtirilerek
birbirlerinden ayrr konumlandrrrlrrken, konut alanlarr da
gelir ve meslek gruplarrna gore ayrrgtrrrlmrgtrr. Jansen,
gehrin farkh iglevsel bolgelerinin ve konut mahallelerinin ye5il kemerler ile ayrrlmasrnr planlamr5trr. Bu bolge-
leri ayrran genig yegil alanlarda ellence ve
spor
etkinlikleri cingdren Jansen'in, konut alanlarr igin, kendine ait bahgesi olan dofa ile iligkili mristakil evler cinerisi Bahge gehir planr ile uyumludur (Akcan, 2009).
Jansen'in Ankara imar Planr, devletin ydnetsel yaptstndaki anlagmazlrklar sebebiyle tam olarak uygulanamamrg olsa da (Nicolai, 201L), planrn Bahge gehir
gcindermelerinden biri olan Saragoflu Mahallesi, kent
yaga mr
ndaki yerini bugrine dek srirdU rm iigtri
r.
Alanla ilgili ilk mimari projeler, yine 30'lu ylllarda tiretilmigtir. 1935 yrlrnda hUktimetin bu arazide devletin rist
dtizey memurlan igin bir toplu konut inga edecefini o[renen Jansen, Ankara Belediyesi'ne projenin kendisine
verilmesini rica eden bir mektup yazmtsttr. Bunun yanlstra, 1937 yrhnda Bruno Taut, istanbul Akademisi'ndeki
ofrencileri ile bu alanr galrgmrg, olrencilerden arazi igin
bir toplu konut projesi riretmelerini istemigtir ('Arkitekt",
L937). Ancak proje, 1944 yrlrnda, T[irkiye'ye Maarif Vekaleti'ndeki danrgmanlrk gorevi igin gelen Paul Bonatz'a
teklif edilmigtir (Akcan, 2009). Herhangi bir yarrgma srireci igletilmeksizin yaprlan bu gorevlendirmeyi daha iyi
anlayabilmek igin, Bonatz'a ve donemin mimarlrk orta-
Resim 3. Taut'un dlrencileri tarafindan hretilmig projelere ait
gizimler (Arkitekt 1937, n.8, s.212-213)
Paul Bonatz'rn mimarlrk anlayrgr tizerinde etkili olmugtur
(May, 2009). Meslek hayatr boyunca donemin iki baskrn
efilimi olan, gelenekselci milli bir mimari arayrgr ile mo-
dern mimarlrlrn evrensel arayrglarr arastnda gidip gelen
Bonatz'rn kendisine ozgti bir mimarlrk geligtirdifi soylenebilir. Roland May'in, 'amaca ozel' olarak tanrmladrlr
bu yaklagtm, farklr iglevlerdeki yaprlar igin farklr mimari
diller kullanrlmastnt ongdrmektedir. Konut yaprlarr igin
geleneksel mimari formlarrndan esinlenen eserler riretirken, koprii gibi teknik yaprlar igin kullanrlan teknigi
yansrtan modern yaprlar, kamu yaptlarr iginse klasik
formlarrn modernizasyonu ile elde edilmig bir anrtsalltk;
zaman zaman farklrlrklar gosterse de Bonatz'rn mimari
yaklagrmrnr genel olarak tanrmlamaktadrr.
mrna biraz daha yakrndan bakmak gerekiyor.
Paul Bonatz, 1877 yrhnda Alsace - Lorraine bolgesinde
bir kamu gahganrnrn gocufu olarak diinyaya gelmig, 1900
yrlrnda Mtinih Politeknik Universitesi'nde mimarhk e$i-
timini tamamlamrgtrr. Olrenimi srrasrnda, mimarhk o[-
bir yangmayl
kazanarak mimar TheodorFischer'in yanrnda gahgmaya
hak kazanmrgtrr. Fischer'in geleneksel el iggilili ve yerel
rencileri arasrnda gergeklegtirilen
formlar tlzerinden yeni bir mlmarlrk geligtirme araytgt-
12
gpo
biilten
Resim 4. Mahallenin Maketi (Sayar,
2., 1946, 57)
TMMOB
telrlr
Plancrlan Odasr
TII
TT
ill
Bonatz'rn gelenekselciler ile modernistler arastnda kaldr$r bir difer alan akademidir. Stuttgart Politeknik Uni-
versitesi'nde profesor olarak gorev yapan Bonatz,
geleneksel ile modern arasrndaki farkrn keskinle$tigi ve
mimarlarrn kamplagtrfr bu donemde her iki gruba ait organizasyonlar iginde yer almrg; gelenekselcileri gok muhafazakar; modern hareketi ise tarihsellikten gok kopuk
bularak tam olarak benimsememigse de her iki grupla
ballantrsrnr siirdiirmUgtrir (May, 2009). Bonatz'rn bu iki
kutup arasrndaki arabuluculu[u, bir arkadag toplanttsrnda soyledili Nazi aleyhtarr sozlerin duyulmasr sonucu
Hitler'in ofkesini tizerine gekmesi ile son bulmugtur. Mimarlrk pratifini s[irdrirmeyi her zaman oncelikli tutmu$
olan Bonatz, kendisini tehdit altlnda hissederek gelenekselciler ile yakrnlagmrg, L935-1944 yrllarr arasrnda
Nazi tekno- tratlarrndan olugan bir kurum olan GBI'ya
ballr olarak galrgmrgtrr. Fakat savagrn kaybedilecefinin
agtk oldufu bir doneme yaklagrldrfrnda ve Nazilerin her
alandaki diktatdrltifii mimarhk alanrnda da giderek daha
zorlayrcr olmaya bagladrlrnda Bonatz Tiirkiye'den kendi-
sine getirilen danrgmanlrk teklifini defierlendirmeye
karar vermigtir (Nicolai, 20L1).
Mimarrn onceden yakrn ballantrlar geligtirdi[i; Stuttgart'ta elitim gormii5 olan Hamit Kemali Sdylemezollu
ve Arif Hikmet Holtay'rn Ankara'da cinemli pozisyonlarda
olmasr, bu davetin gergeklegmesinde etkili olmugtur.
1943 yrlrndan itibaren Maarif Vekaleti imar Bi.irosu'nun
bagrnda olan Kemali Soylemezollu, aynr briroya danrgman olarak davet edilen Paul Bonatz'rn burada gahgtrfil
donemde brironun gizli gefi oldu$unu belirtmigtir(Nicolai, 2011). Mimari prati$inin yanrsrra, 1946-1954 yrllarr
a rasr nda istanbul Tekn i k U niversitesi'nde profescir olarak galrganBonatz buradaki elitimi ve kendi roliinri goyle
anlatmaktadrr:
"Burodaki pozisyonumun giicil, [...] genCligi Avrupo'yr
ta kl it etm
e
m
e
k y6 n il n de ce so retl e nd i rm e m d e n kay na k-
lonmoktodtr. Bunu kendi inSa etmig oldugum orneklerle
uygulamoyo goyret ediyorum. Sedad ile aynr gizgideyim
[...], okuldo verdigim editimi, pratik alondoki yapilonm
il ze ri n de sil rd ii rilyo ru m." (akta ran; N icolai, 201 1)
Paul Bonatz'rn 1944-1954 yrllarr arasrnda Tr.irkiye'de ge-
girdifi on yrllrk stireg, TUrkiye'nin ddnem mimarlrfr a9rsrndan biiyUk onem taStr. Geleneksel formlarrn
modernizasyonu rizerine yogunlagmrg olan mimann gaItgmalarrnrn ikinci Ulusal Mimarlrk Donemi'nin fikir ve
idealleri ile paralelli[i, mimarrn bu donemde TiJrkiye'de
mimarlar ve ycineticiler tarafrndan kabul grirmesini ve
onemli igler almasrnr saflamrg, efiitimci ve teorisyen olarak donemi ydnlendirmesine olanak tanrmrgtrr. Dcinemin
Resim
5.
SaragoQlu Mahallesinden Fotofiraf 1 (Yazar, 2014)
Anrtkabir gibi onemli projelerinde jriri 0yesi olarak gorev
almasr da ddnem mimarh$rnda derin izler brrakmasrnr
kolaylagtrrmtgttr.
Cumhuriyetin ilk yrllarrnda batrdaki modern yagama entegre olmayr amaglayan yeni cumhuriyet, yabancr mimarlar davet ederek mimarlrkta da uluslararasr r.islup ile
kendi yeni modern Trirk ulusu drigrincesini ozdeglegtirmeyi amaglamtgtrr. 1930'larrn sonlarrna gelindifinde ise,
Ttirkiye siyasal ortamrnda 'gifte olumsuzlamaya dayalr
milliyetgi bir gortig' giderek griglenmektedir. Sibel Bozdofan'rn ifade ettifi gekliyle, bu milliyetgilik'yeni ulusun
medeniyet bakrmrndan otekisi' olan Osmanlr ve islami
gegmig ile birlikte Batrtoplumu etkilenimini de reddetmeye baglamtgtrr. ilerleme ve modernlik ideali yerini kril-
ttirde'Ttirkltik' gereksinimi vurgusuna
brrakmrgtrr
(Bozdofian, 2002).Bu kogullarda dofian ikinci Ulusal Mi-
marlrk Akrmr'nrn oncti mimar ve efitmeni olan Sedad
Hakkr Eldem, L939'da Arkitekt dergisinde yayrnlanan
'Milli Mimari Meselesi'
baglrklr gortlgme ddktimtinde
goyle demektedir:
"Bugilnkil mimoride enternqsyonolizmden ziyode, nosyonolizme dogru bir cereyan vordtr. Muhtelif milletler
yeni yap zihniyet ve unsurlannt hep kabul etmig ve tatbik etmekte iseler de, fikir ve ideal hususunds kendi benliklerinin inkigaflno mani olmoyacak yollar aramoktadtr.
[...] Ankoro'nn ilk imor devrinde, ecnebilere milrocaat
edilmesine boglondrytnda, o devirdeki milstocel ihtiyoglan bir an evvel kargilamak lozm geliyordu. Bu itibarla,
stil meseleleri ile meSgul olmak igin vokit bulunamadr
Eru kabul etmek lazmdrr... Artrk bu mesele ile meggul
olmak zamont gelmigtir. Milli mimariolabilir mi degil, olmoltdt r demek laz mdt r."
Sibel BozdoEan, bu donemde uluslararasr mimarlrk ortamr n In rasyona list ve iglevci i lkelerinin reddedilmedi[inin, aksine 'Ttirk inga gelenekleri ile modern mimarinin
rasyona list il keleri nin bafidagtrlr
n
r' gcisterme yon ii nde
gpo
biilten 13
TMMOB
$ehir Planolan Odasl
TTI
IT
III
bir gaba oldufiunun altrnr gizer. Devrimin gelecefe d6ntik
ytizUnti simgelegtiren 1930'lann Yeni Mimari dcinemini
izleyen ikinci Ulusal Mimarlrk dcinemi, devrimin gereksinimi dofrultusunda kurgulanan 'ulus'a ait bir mimari
igin tarihsel kimlik arayr5r igindedir. Osmanh ve islami donemin reddi tizerine kurulu yeni milliyetgilik drigiincesi-
nin ycineldifi mimari miras Trirk Sivil Mimarlr$r'drr.
Bolgesel iklim kogullanna uygun, geleneksel mimarllkla
iligkili, yerel malzeme ve iggilikle yapr tiretimine d6niik
bu efilimde savag sebebiyle drgarrdan malzeme getirilemiyor olmasrnrn da payr vardtr (Sozen, 1996).
Bu noktada, Saragollu yerle5kesini Bonatz ve ikinci Ulusal Mimarlrk Ddnemi'nin gocu$u olarak delerlendirmemiz igin bize yardrmcr olacak iki temel kavramr ortaya
koymak gerekiyor. Bunlardan bir tanesi Alman modernizminin Bahge gehir fikrine getirdifii bir toplu konut yorumu olarak dzetlenebilecek olan 'Siedlung'. Diferi ise
Sedad Hakkr Eldem'in Ttlrk Sivil Mimarh[r'nrn modernizasyonu galrgmalarrnrn cinemli bir pargasrnr olugturan
'Trirk Evi'.
Resim
6.
SaragoQlu Mahallesinden
Fotolraf 2 (Yazar, 2014)
gart'da dtizenlenen Alman Ahgap Ev Sergisi kapsamrnda
katrldrlr toplu konut projesinde de kendisini gostermigtir. Schmitthenner tarafrndan dlizenlenen ve Akcan'rn
belirttifi gekilde 'neredeyse Weissenhof kargrtr bir simge
olarak tasarla nan'siedlung projesinde, Bonatz golu mtistakil ya da ikiz ev olan projeler arasrnda gok-aileli konut
bloku tireten tek kigi olmugtur.
lara ve agrk alanlara sahip, plan gemalarrnda akrgkan ve
Siedlung tartr$masrnr aklrmrzda tutarak Saragoglu'na
baktrgrmrzda Bonatz'rn bu yarrgmada gosterdi$ine benzer bir tutum sergiledilini gortirtiz. Kent merkezinde, gok
aileli, goiunlukla yatay bloklardan olugan yerlegke; okul,
sosyal merkez gibi donatrlarryla birlikte tasarlanmrgtrr.
Kuzey-gr.iney yonrinde uzanan r.ig ana cadde ile boltinen
araziye,435 konut, girig cepheleri birbirlerine bakacak
pratik, ucuz konutlar riretme niyetinden dofmugtur
gekilde konumlandrrrlmrgtrr. 2, 3 ve 4 kath olmak r.izere rig
(Akcan, 2009). Almanya'daki siedlung tartr$ma ve uygulamalarrnrn onciileri olan Taut ve Wagner, kavramr Trirkiye'ye de tagrmak istemiglerse de, iirettikleri gegitli
farklr y0kseklikte konut birimlerinden olugan mahallenin, en yUksek krsmrna yrlksek katlr konutlar yerlegtirilirken, arazinin i9 bolgesinde kalan gukur krsma iki katlr
yaprlar yerlegtirilmigtir (Nicolai, 2011). Siedlung anlayrSrna uygun olarak, konutlar mristakil yaprlar olmaktan grkarrlmrg, bahgeler ortaklagtrrrl mrg, yerlegkenin merkezinde ortak bir park kurgulanmr5trr. Siedlung tartrgmalarrnda onemli bir yer tegkil eden plan Semalarrnrn iglevsellifii ve kompakthfir konusunda ise, donemin mimarhk
yayrnlartnda yerlegkeye yonelik gegitli elegtiriler yer almrgtrr. Zeki Sayar, Arkitekt'teki yazrsrnda yerlegkenin
arazi yerlegimini overken, plan gozrimlerini yetersiz bulmaktadrr (Sayar, L946). Yine Orhan Alsag, cephede milli
mimari kaygtstnrn plan goztimlerinin oniine gegtigine de$inmektedir (aktaran, Akcan, 2009). Donem mimarlarrnrn dikkat gektifi gekilde cephelere oncelik verenBonatz,
Siedlung, Birinci Dr.inya Savagr sonrasr Weimar Almanya'srnda geligen bir toplu konut yaklagrmrdrr. Howard'rn
Bahge $ehir kavramrnrn tartt$maya agrlarak modernize
edilmesi ile ortaya gtkan siedlunglar,kira konutlarrna ve
kent merkezinden uzakta inga edilen mUstakil evlere bir
kargr grkrgtrr. Kent merkezinde, gok aileli, ortak donatr-
projeler uygu lanmamrgtr r. Bunun la birlikte, si ed I u ng kavramrnrn geligtifi donemde Almanya mimarlrk ortamrnrn
etkin bir pargasr olan Bonatz'rn bu tarttgmalar igerisindeki yeri, Saragoilu'nun okunmasrnda onemlidir.
Esra Akcan, Bonatz'rn
donemdeki konumlanrgrnr, Mies-
van der Rohe mimarlr$rnda gergeklegtirilen Siedlung-
Weissenhof projesi iizerinde ytirriyen tartrsma
aracrhfiryla sunmaktadrr. Siedlung tartrgmalarrnrn onemli
bir pargasr olan 'dtiz gatr' polemi[i, bu proje ile ciddi bir
kutuplagmaya dontigmLigtr.ir. Bonatz ve Schmitthenner;
dtiz gatryr, Alman kLiltlirrine ait olmayan, Do$ulu kllltrirlerden altnmrg yozlaStrrrcr bir unsur olarak de$erlendirerek projeye
Taut'un
ka rgr kam pa
nya baglatm rglardt r. T€rtt$ma lar,
Siedlung Onkel Toms Htiffe uygulamasr
ile iyice giddetlenmig, kutuplagma salt diiz gatrdan ibaret
olmayan, modern ve geleneksel egilimler arasrndaki bir
dr.iz gatrh
gatr$maya dontigm i.igtUr.Bu n unla beraber, Bonatz'rn her
daim iki kutup arasrnda kalan tavrr, 1933 yrlrnda Stutt-
14
gpo
biilten
cephe tasartmlarrnda Eldem'in TUrk Evi galrgmalarrndan
faydalanarak; yaprlarda genig sagaklat cumbaya gdndermede bulunan grkmalar, ahgap geleneksel korkuluk-
lardan esinlenen sac korkuluklar kullanmrgtrr.
Plan
gozrimlerinde de Trirk Evi'ne gonderme yaparak yer yer
tehir
TMMoB:rr
lll
Plancrlan Odasr
Ii,ri n lulrLlt fiil[[
Mrhrellf liplde a't
ele?s:!0nla? ve
plrtlar
Resim 7. Arkitekt dergisinde yaytnlanan plan ve cephe gizimleri (Arkitekt 1946, n.3-4, s.58)
'sofa' benzeri dolagrm mekanlan kurgulanmrg oldulu gortilmektedir. Bunun yanrnda, merkezi tsttma ve tesisat
sistemleri gibi teknik yenilikler yanrnda okul yaprsrnrn
spor ve laboratuvar olanaklarr gibi Ttirkiye'ye pek Eok ilk
getiren Saragoflu, kullanrcrlarrna dclnemin en ilst dtizey
Kaynaklar
1. Akcan, E. (2009) Qeviride
Modern O/on, istanbul:
YKY.
2. Bozdo$an, S. (2002) Modernizm ve lJlusun inposr(gev.
T,
Birkan),istanbul: Metis.
olanaklarrnr sunmayt amaglamrgtrr.
3. Eldem, S.H. (1939)Milli Mimari Meselesi, Arkitekt,
Paul Bonatz'rn meslek ya$amt boyunca siirdrjrdrifri, ge-
105-106, s.220-223.
leneksel ile moderni bulugturmayr amaglayan araytgtnrn,
ikinci Ulusal Mimarhk Akrmr ile uyumlu birliktelifinden
4. Erkan, A. D. (1996) A confrontationbetweentradition a n d m od e rnity : Re p u b I ica ni d e ol ogy, Sa ra goQ I u q u o rterand Poul Bonatz. Ytiksek Lisans Tez Qalrgmasr, Ankara.
dofia n Sara gollu Yerlegkesi, g0 ntimtize dek ku la nrcr la rrnrn memnuniyeti ile ya5amt nt srirdi.irmiigtiJr. Zamanla
I
gehresi tamamen defigen Krzrlay'da ifadesinden higbir
5. May, R. (2009) Remigration: Postponed. New Ger-
gey kaybetmeyen -cumhuriyetin ilk toplu konut projesi-
manCritique, Volume 36, Number 3 108: L-38.
Saragollu, donemin 'ulus' ile birlikte kurgulanan 'milli
6. Nicolai, B. (2011) Modern ve Silrgiln, Ankara:Mimar-
mimari'sini okunaklr ve canlr bir belge olarak grinilmr.ize
lar Odasr Yaytnlart.
tagrmaktadrr.
7. Sozen, M. (1996) Cumhuriyet DdnemiTilrk Mimarlfir,
Ttirkiye i9 Bankasr Ktiltrir Yayrnlarr.
8. Sayar, Z. 17946l. Sarago!lu Mahallesi. Arkitekt, 3-4,
s.56-59,85.
9. Tankut, G. (1998) Ankara'ntn Planlt imqn ve gehir Mimarisi. Mimarhk: 284, s.20-2t.
10. Tip ve Srra evler. (1937) Arkitekt, 8, s.27!-218.
Resim
8. Saragollu
Mahallesinden Fotolraf 3 (Yazar, 2014)
gpo
biilten 15