Tüketici Vatandaşlığı Eğitimi

 1
Tüketici Vatanda lı ı
E itimi
El Kitabı
Cilt 1 Yüksek Ö retim
Tüketici Vatanda lı ı Proje A ı
2005
Victoria W. Thoresen (ed.)
2
Ç NDEK LER
Giri
A. lkeler
7
1 .Tüketici Vatanda lı ı E itimi Nedir?
2. Tüketici Vatanda lı ı E itimine Neden htiyaç Vardır?
3. Kimler Bu E itimden Sorumludurlar?
B. Beceriler: Tüketici Vatanda lı ı E itiminde
1. Hangi Beceriler ve?
2. Bu Becerilerin Hangi Türleri Ö retilecektir?
3. Hangi Konular Bu alanla ili kilidir?
C. Çıktılar
1. Hangi Ö renme Sonuçları Beklenmektedir?
D. Yöntem
1. Tüketici Vatanda lı ı E itimi Nasıl Yapılabilir?
2. Tüketici Vatanda lı ı, Sürdürülebilir Kalkınma E itiminin Bir Bölümü
Olarak Nasıl Verilir?
3. Tüketici Vatanda lı ı E itimi Nasıl De erlendirilir?
E. Kaynaklar
1. Ne Tür Materyaller Uygundur?
2. Hangi Terminolojiyi Bilmek Faydalıdır?
F. Ek Bölüm
1. Avrupa’da Tüketiciyi Koruma
Kaynakça
2. lgili Tartı ma Soruları
11
14
17
20
23
24
26
28
47
50
51
55
59
66
67
Kodlar
= A Ba lantıları
= Vakalar
= Referanslar
= Müfredat Örnekleri
= Didaktik (ö retici) Yöntemler
= Didaktik Kaynak Materyali
3
Te ekkürler
Bu yayın Tüketici Vatanda lı ı A ortaklarının çabalarıyla ortaya çıkmı tır. Bu kılavuzda
yayınlanan metinlerin bazıları Tüketici Vatanda lı ı A ı (TVA)’nın yaptı ı anket ve müfredat
kamuoyu ara tırmasına verilen yazılı yanıtlardır. Di er bölümler ise Tüketici Vatanda lı ı A ı
(TVA) konferanslarında sunulan ve Konferans kitapçı ında yayınlanan bildirilerden alıntılar olup
yazarların isim ve kaynakçaları verilmi tir. Metinlerin ço u 2004-2005 yıllarında a ortaklı ı
üyelerininin olu turdu u (ayrı ayrı konuların görü üldü ü) çalı ma/görev grup toplantılarının
isti aresinin sonucudur. Çalı ma/görev grup toplantılarını gerçekle tiren üyelerin adları a a ıdaki
gibidir: Üyelerin katkıları, Declan Doyl’un yardımlarıyla Victoria W. Thoresen tarafından
kılavuza dahil edilmi tir.
Görev Grupları
Grup #1: Etik Sorgulama
Valentin Petroussenko, ba kan-Plovdiv Üniversitesi, Bulgaristan
Arthur Olzak- Lodz Be eri ve ktisadi Bilimler Akademisi, Polonya
Erik Brøntveit- Hedmark Üniversitesi, Norveç
Kaija Turrki- Helsinki Üniversitesi, Finlandiya
Jette Gottschau- Kopenhag Gündüz ve Gece E itimi Koleji, Danimarka
Sue Bailey- Londra Metropolitan Üniversitesi, ngiltere Birle ik Krallı ı
Guido Ipsen- Dortmund Üniversitesi, Almanya
Fani Uzunova- Varna Teknik Üniversitesi, Bulgaristan
Henk Goovaerts- Limburg Katolik Yüksek Ö retim Enstitüsü, Hollanda
Solveig F. Aasen- Hedmark Üniversitesi, Norveç
Maria Mikusova, - Ostrava Teknik Üniversitesi, Çek Cumhuriyeti
Nadezda Klabusayova, - Ostrava Teknik Üniversitesi, Çek Cumhuriyeti
Victor Nogueira- Tüketici Enstitüsü, Portekiz
Grup #2: Bilgi Toplumu
Declan Doyle, lider- Carlow Teknoloji Enstitüsü, Irlanda
Mario Refice- Bari Teknik Üniversitesi, talya
Zivile Zedereviciute - Vilnius Pedagoji Üniversitesi, Litvanya
Chris Andrew /Ann Davidson- Tüketici Konuları Üzerine Avrupa Ara tırması ngiltere
Birle ik Krallı ı
Piret Multer- Jaan Tonisson Enstitüsü, Estonya
Mara Jegere- Tüketici Haklarını Koruma Merkezi, Latviya
Nelly Bencheva- Plovdiv Zirai Bilimler Üniversitesi, Bulgaristan
Alexandru Dodu- Romanya Tüketicileri Koruma Derne i, Romanya
Karen Mugliett- Malta Üniversitesi
Barbara Mazur- Bialystok Teknik Üniversitesi, Polonya
Natasa Vrcon Tratar- Promorska Üniversitesi, letme Fakültesi, Koper, Slovenya
Michelina Savino- Bari Üniversitesi talya
Grup #3: Hak ve Yükümlülükler
Ilze Liepina, lider-Ziraat Üniversitesi, Latviya
Peter Van der Baan, HAS Den Bosch, Profosyonel E itim Üniversitesi, Hollanda
4
Vija Dislere- Ziraat Üniversitesi, Latviya
Karen Bayer- Finansal Hizmetler Enstitüsü, Hamburg, Almanya
Lazlo Borbas- Budape te Politeknik Üniversitesi, Macaristan
Jørgen Juul Jensen- Suhr Beslenme ve Sa lık Koleji, Danimarka
Joanna Kostecka- Rzeszow Üniversitesi, Polonya
Marino Melissano,Carlo Biasior- “Avrupada Tüketim” Bölgesel Teknik Ara tırma Merkezi,
talya
Luisa Ferreira da Silva - Portekiz Açık Ö retim Üniversitesi, Portekiz
Mike Kitson- Londra Metropolitan Üniversitesi, ngiltere Birle ik Krallı ı
Helen Allik- Estonya Tüketicileri Koruma Kurulu, Estonya
Thor Øyvind Jensen- Bergen Üniversitesi, Norveç
Anu Toots- Talin Pedagoji Üniversitesi, Estonya
Grup #4: Küresel Dayanı ma
Anne-Marie Van den Dries, Lider- Katolik Okulu, Güney-Batı Flanders, Belçika
Michael Hellstern- Kassel Üniversitesi, letme- ktisat Bölümü, Almanya
Ingeborg Schrettle- Ingeborg Schrettle E itim Koleji, Graz, Avusturya
Stoyan Tanchev- Yemek ve Lezzet Endüstrisi Yüksek E itim Enstitüsü, Bulgaristan
Jørgen Klein- Hedmark Üniversitesi, Norveç
Margaret Jepson- Liverpool John Moores Üniversitesi, ngiltere Birle ik Krallı ı
Dana Voukonova- Bratislava ktisadi Bilimler Üniversitesi, Slovakya
Miroslav Nikolov- 2000 Avrupa Ortakları Vakfı, Bulgaristan
Jette Benn- Danimarka E itim Üniversitesi, Kopenhag, Danimarka
Idar Ree- Stavanger Üniversitesi, Norveç
Larissa de Blauwe- Profosyonel E itim
Taina Mannisto- Tüketici Temsilcili i, Helsinki, Finlandiya
Maria Herminia Pedro- E itim Yüksek Okulu, Portekiz
Grup #5: Katılımı Artırma
Katri Kerem, Leader- Nord Üniversitesi, Estonya
Nieves Alvares Martin- Avrupa Tüketici Okulu, Santander, spanya
Violeta Dimitrova- Varna ktisat Üniversitesi, Bulgaristan
Annamaria Formentini- Milano Politeknik Üniversitesi, talya
Ezio Manzini–Milano Politeknik Üniversitesi, talya
Leena Graeffe- Helsinki Üniversitesi, Finlandiya
Peter Gnielczyk- Alman Tüketici Organizasyonu Federasyonu, Berlin, Almanya
Irena Zaleskiene- Vilnius Pedagoji Üniversitesi, Litvanya
Peter Bris- Zlin Üniversitesi, Çek Cumhuriyeti
Rui Manule Costa Gabinio-Beja Süper E itim Okulu, Politeknik Enstitüsü, Portekiz
Gustavo Moral Alvarez- Avrupa Tüketici Okulu, Santander, spanya
Oddhild Bergsli- Oslo Üniversitesi, Norveç
Jeppe Læssöe- Pedagoji Üniversitesi, Kopenhag, Danimarka
Priya Bala- Uluslar arası Tüketicilik, ngiltere Birle ik Krallı ı
5
6
Giri
Tüketici Vatanda lı ı E itimi
El Kitabı
Cilt 1 Yüksek Ö retim
Tüketici vatanda lı ı, satınalma tercihlerini etik, ekonomik, ve
çevresel olguları göz önünde bulundurarak yapan bireydir.
Tüketici vatanda , aile, ulusal ve global düzeylerde tüm tüketim
faaliyetlerinde dikkatli ve sorumlu bir ekilde hareket ederek
adil ve sürdürülebilir kalkınmanın idamesine aktif bir ekilde
katkıda bulunur.
Bu el kitabı Tüketici Vatanda lı ı Proje A ı tarafından derlenmi Tüketici Vatanda lı ı
E itimiyle ilgili bir kılavuzdur1. Bu kılavuz genel olarak Yüksek Ö retimdeki Ö retim
elemanlarını, özellikle de ö retmen yeti tiren elemanlar tarafından kullanılımını hedeflemektedir.
Bu yönerge Tüketici Vatanda lı ı E itimine ço ulcu bir yakla ım getirmektedir. Ö renme
çıktıları, yöntemleri, ve becerileri gibi bir çok model sunulmu ve öneriler yapılmı tır. Teorik
ara tırma referansları ve kullanı lı materyaller, web ba lantıları da bu çalı maya dahil edilmi tir.
Söylem
Tüketici Vatanda lı ı Proje A ı çalı malarının ba ladı ı tarihten itibaren, proje ortakları
sürdürülebilir kalkınma ve tüketici vatanda lı ı e itimiyle ili kili olarak ara tırmalar yapmı ,
tartı ma ortamları açmı , konu üzerinde fikir alı veri inde bulunmu tur.
Proje ortakları tematik grup toplantılarıyla, konferanslarla ve internet üzerinden tartı malarla
görü alı veri inde bulunmaktadırlar. Tüm Avrupada Tüketici Vatanda lı ı Proje A ı Ortak
kurumlarında Tüketici Vatanda lı ı E itimine ili kin konularda bir ö retim müfredat ara tırması
yapılmı tır. Bu ara tırma sonucunda özetle, Tüketici Vatanda lı ı E itimi ve Sürdürülebilir
Kalkınma konusunda birçok açıdan e itim yapılsa da, genel olarak yeni fikirler ve kayna tırıcı
1
Tüketici Vatanda lı ı Proje A ı (TVA) bireyin tüketici kimli iyle sürdürülebilir kalkınma ve kar ılıklı
dayanı maya yapıcı bir ekilde nasıl katkıda bulunulabilece i konusuna ilgi duyan e itimcilerden,
ara tırmacılardan, sivil toplum kurulu larının temsilcilerinden olu an disiplinler arası bir çalı ma a ıdır.
Katılımcılar, insanların maddi ve manevi refah arasındaki dengeyi göz önünde bulundurma ve piyasa
ekonomisine dikkatli bir katılım sayesinde etik de erleri günlük ya amlarına nasıl geçirecekleri gibi ana temalara
ili kin disiplinler arası yakla ımlar geli tirmektedirler. TVA, Tüketici Vatanda lı ı konusunda sa lıklı bir
e itim programını uygulamaya sokacak yurtta lık bilgisi, çevre bilgisi, ve tüketici e itimi konularında uzman
ki ileri bir araya getirmektedir. Proje A ı 35 ülkeden 135 ortak kurumu, UNESCO, UNEP ve Uluslar arası
Tüketicileri de içine almaktadır. TVA, Tüketici e itimiyle ili kili Ara tırma ve Geli tirme çalı malarında dialog
kanallarını ve birlikte çalı mayı sa lamaktadır. Tüketici Vatanda lı ı Proje A ı, Norveç Milli E itim ve Aile
ve Çocuk Bakanlıkları, Avrupa Birli i -Socrates-Erasmus Programının destekledi i bir Erasmus 3 tematik proje
a ıdır.
7
programlarda bir yetersizlik oldu u saptanmı tır. Sürdürülebilir insani kalkınma vizyonunun
kavramsal düzeyde anla ılması genellikle anla ılmaz, ya da yetersiz kalmaktadır. Ders içerikleri
düzeyinde bu konularla ilgili sunulanların bazılarının bütünlük içinde olmadı ı, parça parça
oldu u ve günümüze uyarlanmı ancak gerçek hayatta fonksiyonel olmayan bazı teoriler üzerine
kurulu oldu u tespit edilmi tir. Ö retim düzeyinde ise ö retmenler teori, ara tırma ve prati i
biribirine ba lamada güçlük çekmekte, ders içeri ini ö rencilerin günlük ya amlarına
ili kilendirmede zorluk ya amaktadır. Ö renci motivasyonu düzeyinde de ö retmenler
ö rencilerin hayal kırıklı ı, pasif kalma, herseyi oluruna bırakma ve hiçbir eye güçlerinin
yetmemesi gibi duygulara kapıldıklarını kaydetmektedirler.
Stratejiler
Bu kılavuz, u andaki tüketim modellerininin sonuçlarını, Tüketici Vatanda lı ı E itimini
olu turan çok sayıda unsuru bir araya getirerek ya am kalitesinin yükseltilmesi ve evrensel
boyutta yaygınla tırılma gereksinimini vurgulamaktadır.
Bu kılavuz, Avrupa Yüksek Ö retimininin toplumun günümüz gereksinimlerini kar ılamaya
yönelik ekilde iyile tirilmesinin altını çizerek, Avrupa Bologna sürecini desteklerken, aynı
zamanda Yüksek Ö retimin tepkiselli ini (ele tirel bakı ını) ve uyumlulu una katkıda bulunan
Lisbon stratejisini de destekleyen bir yüksek ö retim içinde,
kaliteli modül veya ders
müfredatlarının geli tirilmesinin önemini vurgulamaktadır.
Kılavuzun temel amacı, ö rencilerin gerçek hayattaki günlük problemleri analiz etme, anlama ve
üstesinden gelmelerini kolayla tıracak bir e itimi harekete geçirmek ve onları modern toplumun
aktif birer üyesi olarak güçlü kılmaktır. Aktif katılımcılar, sadece piyasa ekonomisinde ya am
tarzı seçimlerini yansıtan, bilinçli tercihler yapan ki iler de il, aynı zamanda sosyal payda lar
olarak politikaları belirleyen tartı ma ve diyaloglarda da yer alıp kararları etkileyen, saydamlı a
katkıda bulunan ve hesap verebilirli i garanti altına alan ki ilerdir.
Farklı Yakla ımlar
Tüketici vatanda lı ı kavramını açıklayan bazı temel prensipler ve gereklerini ya atacak bir çok
yöntem olsa da bu kılavuz, basma kalıp tüketici vatanda lı ı fikrini destekleme çabasından çok,
Tüketim Vatanda lı ı için gerekli bilgiye sahip olmayı ve belli becerileri kazanmayı ö retmeyi
amaçlamaktadır.
Tüketici vatanda ının faaliyet gösterece i alanı ve sürekli de i en ko ulları derinlemesine ve
güncel olarak anlamayı ve bilinçlenmeyi gerektiren de i ik yakla ımlar mevcuttur. Tüketici
vatanda lı ıyla ilgili her soruya kesin yanıtlar bulmak imkansız olmasına ra men ö rencilere bu
sorulara daha iyi yanıtlar bulmayı sa layacak temel yöntemleri ö retmek mümkündür.
Araçlar
Tüketici Vatanda lı ı e itim araçlarını sa layan bilim ve de erler birbirini tamamlayan iki bilgi
sistemidir ve her ikisi de tüm e itim programlarının bir parçası olmak zorundadır.
Tüketim Vatanda lı ı e itimi sadece becerilerin kazanılmasıyla ili kili de il aynı zamanda
toplumsal de erlerin anlatılması ve bilimsel yöntemlerin bütünle tirilmesiyle de ilgilidir. Her
aydın Tüketici vatanda ı, tüketimi ve ya am tarzı seçimini yönlendirmeye yardım eden sebepsonuç, deney-analiz gibi bilimsel yakla ımlardan faydalanmalıdır. Süreç bazlı dü ünmeyi
8
ö renmek insanlara do al ve insani sistemlerin dinamiklerini anlama yollarını sa lar. Ancak,
de er yargılarını dı layan bir bilim sürdürülmesi imkansız bir materyalizme neden olur2.
Disiplinler Arası çerik
Tüketici Vatanda lı ı E itimi müfredatın farklı konularını içeren disiplinlerarası bir e itimdir.
Yurtta lık e itiminin ana konuları olan tüketici e itimi ve çevre e itimi Tüketim Vatanda lı ı
e itiminin bel kemi ini olu turur. Tüketici Vatanda lı ı E itimi aynı zamanda insanın sahip
olması gereken becerilerin veya ya am becerilerinin (ya amla ba a çıkma becerileri ve buna
ili kin bilgi) tanıtıldı ı “Talim Terbiye” olarak da adlandırılan genel e itimin bütünleyici bir
parçası olarak da görülebilir. Her ne kadar Tüketim Vatanda lı ı E itimi belli konulara dayalı
ustalık ve becerileri içerse de genel olarak, özel bir disiplin alanından çok, salt bilgi aktarımına
dayalı ö retici bir ö retim yakla ımı sayılabilir. Herkes do al olarak hem tüketici hem de
vatanda tır. Bu durum ya amlarının bir parçası veya varolu ları olup, toplumla ve di er bireylerle
ya adıkları deneyimlerdir. Hem tüketici, hem de vatanda olan ö rencilerin günlük ya amlarını
ve kar ıla tıkları sorunları çıkı noktası olarak ele alan ö retmenler, ö rencilerin e itimlerini daha
kapsamlı, daha anlamlı ve konuyla ili kili bir hale getirmek için yardımcı olabilirler.
Konuya Odaklanma
Tüketici Vatanda lı ı E itimi; ya am kalitesi ve ya am tarzları, tüketicilik, bireysel finans
yönetimi, tüketici hak ve yükümlülükleri, reklam ve alıcıyı ikna yolları, tüketim ve çevre,
beslenme ve gıda, bilgi, güvenlik, uluslararası farkındalık, ve gelece e bakı gibi genel
kategorilerle tanımlanabilen geni bir yelpazeden olu an konuları içerir. Günümüzde
sürdürülebilir kalkınma üzerine yapılan küresel tartı malar yukarıda adı geçen konuların
biribiriyle olan ba larını vurgulamaktadır. Tüketim Vatanda lı ı E itimi aynı zamanda içinde
bulundu umuz ça da ya anan de i imlerin bireylerin yaptı ı seçimler sonucunda oldu unu da ön
plana çıkarmaktadır.
Teori ve Uygulama Örnekleri
Bu klavuz, ö renme sürecinde tüketici vatanda lı ının temeli olarak hem örnek materyallerin
hem de teorik bilginin önemini vurgulamaktadır. Ö rencilerin günlük ya amları e itim sürecinde
(projelerde ve vaka incelemesi gibi) kullanılabilecek problemler içermektedir. Keza, ö rencilerin
içinde ya adıkları küresel toplumda da benzer sorunların farklı çözümleri zaten bulunmaktadır.
Ö renciler problemleri getirilen yeniliklerin neden ve nasıl çözdü ünü incelediklerinde
insano lunu bekleyen felaketleri dü ünerek karamsar bir çukura dü me yerine günümüz
toplumunun kar ıla tı ı problemlerin nasıl üstesinden gelinece ini ö renirler. Böylelikle
kalkınmanın alternatif yollarını dü ünme yönünde cesaretlendirilen ö renciler -bireysel veya grup
olarak- ele tirel farkındalık, yenilikçilik ve küresel dayanı ma olarak tanımlanan sosyal ve pratik
giri imcili i de ö renebilirler.
2
Science and values as complementary foundations for consumer citizenship. by Arthur Lyon Dahl,
International Environment Forum and Consultant Adviser, UNEP Geneva, Switzerland (Tüketici vatanda lı ı için
tamamlayıcı kurumlar olarak Bilim ve de erler, Arthur Lyon Dahl, Uluslar arası çevre forumu Danı manı ve Ba kanı,
BMÇP (BM çevre programı), Cenevre, sviçre )
9
Ya amboyu Ö renme
Tüketici Vatanda lı ı E itimi sadece ö retmenler ve ö rencilerin etkinli i de ildir. Tüketici
Vatanda lı ı E itimi yurtta lık e itimi, çevre e itimi ve tüketici e itimi ba lamında sürdürülen
yaygın e itimin ve ya am boyu ö renmenin önemli bir bölümüdür. Yüksek ö retim kurumlarında
çalı an e itimciler devlet, sivil toplum kurulu ları ve medya gibi bir çok sosyal payda la
ö rencilerine sundukları Tüketici Vatanda lı ı E itiminin kalitesini artırmak için i birli i
yapabilirler.
Geli mekte Olan Çalı ma
Modern toplumun karma asıyla u ra an tüketici vatanda lı ı bütünsel bir yakla ım olarak hala
geli iminin ba langıç evrelerindedir. Bu klavuz yüksek ö retimde bu konu üzerine yapılacak
e itimin didaktik önerilerinden olu an kısa bir özetini ortaya çıkarmaya yönelik bir te ebbüstür.
Tüketici Vatanda lı ı A ı imdiye kadar bu sürece katkıda bulunan herkese te ekkür eder.
Tüketici Vatanda lı ı A ı (TVA) bu kılavuzun yeniden gözden geçirilmesini ve bu yeni
versiyonun online kullanıma açılmasını da umut etmektedir. leri bir tarihte daha anla ılır
tanımlamalar ve önerileri sunacak versiyonların olu turulması çabaları devam etmektedir.
Victoria W. Thoresen
Editör
Eylül 2005
“Ba ta çevresel hareket olmak üzere yeni toplumsal hareketler toplumsal ve
siyasi bilince sahip tüketicili e çevre bilincini de ekleyerek yeni bir
tüketim/tüketici kavramını ortaya çıkarmı tır. ” Bireylerin tüketimi aktif,
siyasal, sosyal ve çevreci bir uygulama olarak gördükleri tüketici
vatanda lı ı, geli mi kapitalizmde tüketici egemenli ine do ru atılacak bir
adım olarak ba latılabilir (Isin & Wood, 1999).
10
A. Prensipler
1. Tüketici Vatanda lı ı E itimi Nedir?
Tüketici Vatanda lı ı E itimi günümüz toplumunda yükümlülükleri yerine getirebilmek için
gerekli olan bilgi ve becerileri kapsayan bir e itimdir. Bu e itim hem bireyin kendi ya amını, hem
de küresel toplumun kollektif ya amını yürütebilmesine katkıda bulunmayı amaçlayan sorumluluk
ö retimidir. Tüketici Vatanda lı ı E itimi hem disiplinler arası hem de müfredatlar arası bir
e itimdir.
De er Yargılarına Dayalı Davranı E itimi
Tüketici Vatanda lı ı e itimi liberal e itimin önemli bir unsurudur ve üniversitelerin de içinde
yer aldı ı ya am kalitesini tanımlama konusunda süregelen tartı maların bir parçasıdır.
Hakkaniyet, e itlik ve sosyal adalet prensiplerinin toplumda ya anan entrikalarda en iyi ekilde
nasıl korunup ifade edilebilece i, milli anayasaların, insan hakları beyannamelerinin, dini ve
kültürel geleneklerin çözüm bekleyen sorunu haline gelmi tir. Günümüz toplumlarının kar ılıklı
ili kileri ve birbirlerine ba ımlılıkları arttı ı için, de erleri ça da ko ullara uygulamak daha da
me akkatli bir hale gelmi tir. Hızlı teknolojik dönü ümler bu süreci daha da karma ıkla tırmı tır.
Tüketici Vatanda lı ı E itimi, bireylerin bilimsel verilere, vicdan ve prensiplere dayalı olarak
sorunları çözme ve gelece e katkıda bulunma, seçim yapma, kaynakları kullanma becerilerini
geli tirme ile igilidir.
Ele tirel Dü ünce ve Bilimsel Ara tırma Çalı maları
Tüketici Vatanda lı ı E itimi, ba ımsız, ele tirel, ve farkındalı ı yüksek tüketici vatanda ı olmak
için gerekli bilgi ve becerileri içermektedir. Bu becerileri kazandırmak ise bireyin hem kendi hem
de di er toplumların sosyal ve ekonomik geli melerini anlayabilecek bir bakı açısı kazanması ve
bu geli imi etkileyen süreçleri ve sistemleri tanıması demektir. Tüketici Vatanda lı ı E itimi
ürün ve hizmetlerle ilgili veri toplama ve toplanan verileri analiz etme becerisine sahip olma ve
muhtemel sonuçları göz önünde bulundurarak alternatif çözüm üretmeyi gerektirir.
Fırsatların En yi ekilde Kullanılması
Medya ve finansal okur-yazarlık yoksunlu u ve ki isel sa lık ve güvenli in bilincinde olamama
bireylerin iyi bir ya am kalitesi için gerekli adımları atmalarını kısıtlamaktadır.
Tüketici Vatanda lı ı e itimi ö rencilerin finans ve medya okur-yazarlıklarını geli tirerek ve
nelerin güvenli ve sa lıklı ya ama rehberlik edece ini ö reterek her bireyin fırsatlardan azami
ölçüde yararlanmasını sa lar.
Tüketici Vatanda lı ı E itimi, artmakta olan borçlanma, dolandırılma, ticari istismar problemleri
ve ya am tarzından kaynaklanan hastalıklara kar ı adeta koruyucu bir tedbir olarak hizmet
vermektedir.
11
Katılımcı Demokrasi Uygulamaları
Tüketici Vatanda lı ı E itimi, bireylerin demokratik ideallerini ki isel beklentilerle tamamlayarak
medeni bir uluslararası piyasanın geli imine katkıda bulunur.
Tüketici Vatanda lı ı E itimi, vatanda olarak temel hak ve sorumlulukları bilmeyi ve
kullanmayı, bir tüketici olarak da a a ıda belirtilen, hakları ö renme ve uygulayabilmeyi içerir:
Bu haklar:
- Sa lık ve güvenli in korunması hakkı
- Ekonomik çıkarların korunması hakkı
- Tazminat hakkı
- Bilgi edinme ve e itim hakkı
- Temsil hakkı
Tüketici Vatanda lı ı E itimi, yapıcı sosyal eylemleri te vik eden bir araçtır. Tüketim vatanda ı,
politik enstrümanlar, halkın katılımı, piyasaya tepki verme gibi de i imi ba latan araçları
kullanma konusunda e itilir. Bu tüketici vatanda ının daha fazla saydamlı a, daha iyi politikalara
katkıda bulundu u ve taraf oldu u sosyal katılımı ile ve ki isel ya am tarzı seçimleri sayesinde
gerçekle ir. Bilgilendirilmi tüketici vatanda ı sivil toplumun çıkarlarının ve beklentilerinin
küreselle mesinde etkili bir araç olabilir. Nihai olarak, tüketim vatanda ının bu katılımı sesini
duyurma ve nüfuz etmedeki dengesizliklerin düzeltilmesine ve güç dengelerinin de i mesine
katkıda bulunur.
Yeniden Ö renme
Bir bölgedeki irketlerin sosyal farkındalı ı gibi tüketici vatanda lı ı farkındalı ı da sıklıkla
geçmi teki kalkınma modellerinin sonuçlarını yansıtır. Sosyal ve ekonomik ili kileri izleme ve
yönetmedeki geleneksel metodlar, yeni yakla ımların uygulanmasını engel olabilir. Tüketici
Vatanda lı ı E itimi, bilgilerin yeniden düzenlenmesi, daha geni kapsamda anla ılabilmesi ve
yeniden ö renilmesi için bir fırsattır. Tüketici Vatanda lı ı E itimi, ya amın anlamı, maddi ve
manevi refahın de eri ve bireylerin kendi türlerine hizmet etmesinin önemi gibi belli ba lı soruları
yeniden gözden geçirme fırsatı verir. Tüketici Vatanda lı ı E itimi aynı zamanda, uygulanmakta
olan ekonomik ve sosyal sistemlerin olumlu ve olumsuz yönleri hakkında farklı bakı açıları
sa lar. Teknik ve ticari yeniliklerin faaliyet alanlarını ve hızını analiz eder. Ba ka bir deyi le,
Tüketici Vatanda lı ı E itimi, bireylerin, irket ve örgütlerin amaçlarına ula mak için
kullandıkları araçların yeniden gözden geçirilmesini te vik eder.
Küresel Dayanı maya Yöneli
Ba kalarının hayatta kalma çabalarıyla bizim ya am tarzlarımız sıkı ba lantılar içindedir. Tüketici
Vatanda lı ı E itimi’nin temel konusu yoksulluk ve dünya kaynaklarının adil olmayan da ılımı
arasındaki ili kidir. Toplum yararına i birli i yapmak, küresel toplumun yönetime gelmesi ve
insanlı ın bunu nasıl ba araca ı hususunda fikir birli ine varmak için çaba sarfetmesi, Tüketici
Vatanda lı ı E itimi’nin vazgeçilemez konularından biridir.
Tüketici Vatanda lı ı E itimi, ö rencilere, küresel ölçekte be eri kalkınmanın yöntemleri ve
sistemlerini kavramalarında yardımcı olmayı amaçlar. Hangi sistem ve i lemler yürürlükte
kalmalıdır, hangileri hatalıdır ve de i tirilmeleri gerekmektedir? Özel sektör ve devletin i leyi i
ile ilgili bireylerin rolü nedir? Vatanda -tüketici üretimi, da ıtımı, pazarlama ve satı ı nasıl
etkileyebilmektedir?
12
Birey veya çıkar grupları için hangi hak ve sorumluluklar vardır hangileri yoktur? De i imler
nasıl, ne zaman ve kim tarafından yapılabilir?
Sürdürülebilir Kalkınmaya Katkıda Bulunma
Tüketici vatanda lı ı, gelecekle ve barı la ilgili çalı maların önemli bir parçasıdır. Gelece in
e itimi demokratik, deneysel ya da i levsel, insancıl ve bütüncül olarak tanımlanabilir. Bu e itim
ö rencilere, birbirlerine, topluma ve dünyaya kar ı sorumluluk bilincini kazandırır. Deneysel
anlamda etkinlikleri ö renme sürecine dahil edererek, bilimle günlük ya am arasında ba kurar.
nsancıl idealler açısından ise bireyin özsaygısını yükseltir ve ki ili inin duygusal açıdan
geli imini sa lar. Bütüncül bakı açısı, bu konuda e itim alan ki ilere dünya ve evrendeki her
eyin nasıl birbirleriyle ili kili ve birbirlerine ba ımlı oldu u bilgisini vererek, be eri ili kilerin
bir bütün olarak ele alınmasını sa lar3.
E itimde Yeni Bir Çerçeve
lkeler
Amaçlar
Demokratik
Ö rencilere birbirlerine ve dünyaya kar ı sorumluluk bilincini
kazandırmak
Deneysel
Ö renim sürecine etkinlikleri dahil etmek ve akademik
ya amla gerçek ya am arasında ba kurmak
nsancıl
Bireyin özsaygısını yükseltmek ve ki ili inin duygusal açıdan
geli imini sa lamak.
Bütüncül
E itim alan ki ilere dünya ve evrendeki her eyin nasıl
birbirleriyle ili kili ve birbirlerine ba ımlı oldu u bilgisini
vererek, be eri ili kilerin bir bütün olarak ele alınmasını
sa lamak.
Gang, P. 1991. E itimde Küresel-Ekonomi merkezli model (leme). E itimde Yeni Yönelimler.
Bütüncül E itim Derlemesinden Seçmeler, (Miller, R. Ed.). Brandon: Bütüncül E itim Yay.,
syf 78-88.
“Tüketici Vatanda lı ı E itimi sadece hayatından memnun ve özgür organizmalar meselesi
kadar basit de ildir!”
3
Consumer Citizenship Education in Finland --Comparisons between comprehensive school curricula in 1994 and
2004 ; by Kaija Turkki, Professor, Faculty of Behavioural Sciences, Department of Home Economics and Craft
Science, University of Helsinki, Finland (Finlandiya’da Tüketim Vatanda lı ı E itimi -- 1994 ve 2004 arasında devlet
lk ö retim okullarında müfredat kar ıla tırması, Prof. Kaija Turkki, Davranı Bilimleri Fakültesi, Ev ekonomisi ve
El sanatı Böl., Helsinki Üniversitesi, Finlandiya)
13
2. Neden Tüketici Vatanda lı ı E itimine Gerek Vardır?
Geli melerin Tarihçesi
Yüksek ö renimde, a a ıda sıralanan güncel geli meler ve bunlara ba lı olu an ko ullar
sonucunda esaslı ve sistemli bir Tüketici Vatanda lı ı E itimi ihtiyacı ortaya çıkmı tır4.
Güncel Geli meler:
1. Küreselle me
2. Kar ılıklı Ba ımlılık
3. Teknolojik yenilikler
4. Bilgiye ula ma kolaylı ı
5. leti imdeki geli meler
6. Küresel dünyada yeni yönetim modelleri
7. ve ticarette yeni güç odakları
8. Planlı ekonomik sistemlerden serbest piyasa ekonomisine geçi
9. stihdam, hizmetler ve mevzuatlardaki de i im hızı
10. Toplumun karma ıklı ının artı ı
11. Piyasaya daha fazla katılım ve piyasa de i ikliklerini daha fazla kontrol edebilme
12. Çevre kirlili i
Tüketici Vatanda lı ı E itimi’ne niçin ihtiyaç duyuldu u sorusuna verilen en genel yanıt
küreselle menin etkileridir. leti im ve ula ımdaki geli melerden dolayı dünyanın fiziksel olarak
daha küçük bir yer haline gelmesi; tek bir küresel piyasanın ortaya çıkması; çok-uluslu irketlerin
tüm dünyaya yayılması, yeni bir dünya medeniyetini ve insanlık ailesini olu turma konusunda
sorumluluk yüklenme gibi bir çok olgu “küreselle me” kavramını tanımlamakta kullanılır.
Sosyal Durum ve E itsizlikler
Son yüzyıllarda görülen bir takım özel ko ullar ve e itsizlikler, Tüketici Vatanda lı ı E itimi’nin
ortaya çıkmasına ve geli mesine zemin hazırlamı tır. Bunlardan en önemlileri unlardır:
-
hem ülkeler hem de insanlar arasındaki büyük gelir dengesizlikleri
do al kaynakların haksız kullanım ve da ıtımı
ekonomik ve siyasal güvensizlik
sürdürülemez tüketim
bireylerin ve grupların marjinalle mesi
saldırgan ve çok kapsamlı satı yöntemleri
a ırı harcama ve finansal ba ımlılık
ya am biçimlerine ba lı olarak artan bedensel ve zihinsel sa lık problemleri
açgözlülük, dolandırıcılık, suç ve iddette a ırı artı
ürün ve hizmetler hakkında bilgi sa lama ve de erlendirmede zorluklar.
ki ilerin eylemlerinin sonuçları hakkında bilinç eksikli i
insanların sivil insiyatiflere katılımındaki dü ü
4
Ba lıklarla ilgili ayrıntılı bilgi verilmesi bu tür rehber kitapların kapsamı dı ındadır ancak, konulara kaynak olan
makale ve kitaplar, kitabın son bölümünde bulunabilir.
14
Uluslararası ve Bölgesel Kaygılar
Birle mi Milletler, tüketici e itimi, yurtta lık e itimi ve çevre bilincinin önemini 1985’lerde,
vurgulamı tır.
1992’de devletlerin ve dı aktörlerin Rio de Janeiro’da katıldı ı dünya zirvesinde sürdürülebilir
kalkınmaya yönelik eylem planı olan Gündem 21’de bu konularda “e itime” merkezi bir konum
atfedildi i halde Birle mi Milletler’in Sürdürülebilir Kalkınma Komisyonu’na göre ‘E itim
konusu’, Rio’nun unutulmu önceli idir. Johannesburg-DSKZ (Dünya Sürdürülebilir Kalkınma
Zirvesi, Eylül 2002) toplantısına ait “Uygulama Planı” Madde III/14/d’de sürdürülebilir tüketim
üzerinde dikkatle durulması gerekti i ve bu amaca do ru çalı maların ertelenemeyece i
belirtilmi tir.
BM, son zamanlarda, sürdürülebilir kalkınma konusunda, yeni yükümlülüklere gereksinim
oldu unu önemle vurgulamakta ve özellikle üretim ve tüketimin sürdürülebilir olmayan
modellerinin de i mesinin ya amsal önemi üzerinde durmaktadır. Bu süreçte ara tırma, yüksek
ö retim ve sivil toplum olarak hepsi önemli rollere sahiptir5.
Uluslararası toplum; yoksullu un kökünü kazımak, evrensel temel-ilkö retimi ba armak, kadınerkek e itli ini sa lamak, çocuk ölüm oranlarını azaltmak, anne sa lı ını iyile tirmek, HIV/AIDS
ile sava mak, çevresel sürdürülebilirli i garantilemek ve geli im için evrensel bir ortaklık
geli tirmek amacı ile “Milenyum Hedefleri”ni harekete geçirmi tir.
Uluslararası Marake Süreci’nin bir parçası olarak (Sürdürülebilir tüketim ve üretim programları
üzerine 10 yıllık taslak çalı ması) (2003-2013) ba latılmı ve burada sürdürülebilir tüketimin
yararları ile bilginin yayılmasında araç olan e itimin önemi tanımlanmı tır.
Avrupa’da birkaç yıldır hem tüketici e itimi hem de çevre e itimi gündemde yer almaktadır.
Avrupa Konseyi, 1973 yılında tüketicinin korunması ve bilgilendirilmesi amacıyla tüketici
e itimini içeren bir beyanname geli tirmi tir. Aynı ekilde, yurtta lık e itimine de yüksek öncelik
verilmi tir.
Devlet ba kanları ve hükümetlerce olu turulmu olan Birle mi Milletler Gündemi (Barselona
2002), Tüketici e itiminde iki temel konu olan “sürdürülebilir büyüme” ve “toplumsal uyumun
artırılması” konuları üzerinde odaklanmı tır. Bu gündem, 2000 yılında ba latılan ve bilgi temelli
Birle ik bir Avrupa Toplumunun önemini vurgulayan Lizbon Stratejisinin de devamıdır. Daha
özelde ise, Amsterdam Antla masının Avrupa Toplulu u ba lılıklı 143. maddesinde tüketici
e itiminin gereklili i vurgulanmı tır6.
BM’in “on yıllık Sürdürülebilir Kalkınma E itimi” eylem planı 2005 yılında ba lamı tır. Bu on
yıllık eylem planı, e itim kurumlarının dikkatini sürdürülebilir be eri kalkınmanın önemine
çekmek anlamına gelmektedir. Bir çok ülkedeki üniversite ve yüksekokullar sürdürülebilir
tüketim, çevre koruma ve küresel ekonomik kalkınma gibi konular üzerine artan bir ilgi
göstemektedirler.
5
UNEP, News, Report from UN secretary-general puts changing consumption patterns high on the
agenda, 31/01/02. (BMÇP (BM çevre programı), Haberler, BM sekreterli i- tüketim modellerinin de i mesini
gündemin ba ına almı tır 31/01/02.
6
Tüketici Vatanda lı ı E itimine ili kin Avrupa politikaları konusunda daha fazla bilgi için, kaynaklar bölümüne
bakınız.
15
Tüketici Vatanda lı ı E itimi; BM’in 10 yıllık eylem planını destekleyen ve katkıda bulunan bir
araçtır ve aynı zamanda “sürdürülebilir kalkınma”nın soyut bir kavramdan somut ve uygulanabilir
bir eyleme dönü ümü sürecidir.
Küreselle me, tüm dünyada tüketici piyasalarını birle tirmekte
ve yeni fırsatlar yaratmaktadır.
Ancak, aynı zamanda yeni e itsizlikler ve tüketici haklarının korunması açısından
yeni zorlukları da getirmektedir.
A ırı tüketim, çevresel kaynaklar üzerinde baskı yaratarak bir çok insanın dünya
zenginliklerinden pay almalarını engellemektedir.
( UNDP 1998-BM Kalkınma Programı 1998).
Herkes için daha iyi bir ya am kalitesi
Günümüzde dünyada daha önce olmadı ı kadar çok üretim ve tüketim yapılmaktadır. Modern
dünyanın i çileri, 18. yy’daki meslekta larının dört yılda ürettiklerinin toplamını bir hafta içinde
üretmektedirler. Özel tüketim harcamaları (mallar ve hizmetler için “hane halkı düzeyinde”
yapılan harcamalar) 2000 yılında, 20 trilyon dolardan fazla (1960 yılının 4 katı) olarak en üst
düzeye ula mı tır.
Dünya nüfusunun dörtte biri –dünya üzerindeki 1,7 milyar ki i- önceden sadece Avrupa’nın
zengin ulusları, Kuzey Amerika ve Japonya’da görülen beslenme, ula ım sistemleri ve ya am
tarzlarına giderek daha cok sahip olmakta ve “Küresel Tüketici sınıfı”na girmektedirler.
Günümüzde, sayıları gittikçe artan “Bu Tüketiciler” Çin, Hindistan ve di er geli mekte olan
ülkelerde de görülmektedirler.
Ancak, dünya kar ıtlıkları barındırır. Yukarıda tanımı yapılan Küresel Tüketici sınıfı refah içinde
geli irken, dünya nüfusunun geriye kalan büyük kısmı e it ko ullarda de ildir ve 2,8 milyar insan
günde 2 dolardan daha az bir parayla hayatta kalma mücadelesi verirken, 1 milyardan fazla insan
güvenli içme suyu eri iminden bile yoksundur.
Dünya nüfusunun yüzde 12’sini olu turan kuzey Amerika ve batı Avrupa’da ya ayan insanlar,
toplam özel tüketim harcamalarının yüzde 60’ını gerçekle tirirken, dünyanın üçte birini olu turan
güney Asya ve Afrika’nın orta ve güneyinde ya ayan insanlar özel tüketim harcamalarının sadece
yüzde 3,2’sini gerçekle tirmektedirler.
nsanlar hayatta kalabilmek için tüketmek zorundadır; dünyanın en yoksulları bile onurlu bir
ya am sürdürme fırsatı verildi inde tüketim düzeylerini artırma ihtiyacı duyacaklardır. Ancak
dünya bu ekilde devam edemez, çünkü dünyanın do al sistemi bu kadar a ırı tüketime cevap
veremez. 20. yy’da birçokları için refah yaratan yo un tüketim ekonomileri 21. yy’da de i erek
sınırsız tüketim ürününe sahip olmak yerine en az çevresel zararla herkes için daha iyi bir ya am
kalitesi ara tıran yeni ve farklı bir yakla ıma dönmü tür.
State of the World Report 2004, Worldwatch Institute, Gary Gardner, Erik Assadourian, and
Radhika Sarin (Dünya Durum De erlendirme Raporu, Dünya zleme Enstitüsü, Gary Gardner,
Erik Assadourian ve Radhika Sarin)
16
3 Kimler Bu E itimden Sorumludur?
E itim çevrelerinde; toplumdaki ve e itimdeki yeniliklerden kimin sorumlu oldu u ile ilgili
süregelen bir tartı ma bulunmaktadır. “Tepeden-tabana” görü ünü benimseyenler; özgün ve son
derece ya amsal adımların, gündemdeki müfredat de i ikliklerini yerle tiren, yasala tıran ve
uygulayan makamlar olarak, yerel ve merkezi yönetimler tarafından atılması gerekti ini
savunurlar. “Tabandan-tavana” fikrini savunanlar ise görevin ki iden beklenen yeni dü ünce, bilgi
ve becerilerin, ö retmenin ö rettikleriyle bütünle tirdikleri yer olan sınıf ortamında, “ö retmene”
ait oldu u görü ünü ta ırlar. Bu iki görü ün dı ındaki “üçüncü” grup görevin sivil topluma
(medya, ilgili kurum-kurulu lar, ebeveynler ve i dünyası, vs.) ait oldu unu ve bu grupların
temsilcilerinin e itimin eksik kalan kısmını tamamlamak amacıyla sınıflara davet edilmeleri
gerekti ini de ifade etmektedirler.
Bu tür kılavuz kitaplar, yukarıda sözü edilen talimatların her birinin eyleme dönü mesini te vik
eder. Bu konularda müfredatların uyarlanması gereklidir. Bu nedenle, bu kılavuzda ba tan sona
modüller ve ders örnekleri sunulmu tur. Sivil toplum, i dünyası ve medya ile i birli i yapmak da
esastır. Bu nedenle bu kurumların birkaçının internet ba lantıları kılavuza dahil edilmi tir. Ancak
bu kılavuz, öncelikle ve zorunlu olarak, üniversite ö retim üyeleri ve ö retmenlerin, kendi
derslerinde TV E itiminin yer alması konusundaki tereddütlerini de gidermeye çalı ır.
Disiplinler Arası
birli i
Böylece ba ka bir soru ortaya çıkmaktadır: hangi üniversite ö retim üyeleri ve ö retmen yeti tiren
e itimciler derslerine Tüketici Vatanda lı ı E itimini dahil etme sorumlulu u almalıdır? Tüketici
e itimi, imdiye kadar, üniversitelerin Ev daresi ve Ev Ekonomisi Bölümleri tarafından ele
alınagelmi tir. Baltık Denizi’ne kıyısı bulunan ülkelerde, bu dersler el sanatları ve mutfak e itimi
ö retmenlerince verilmektaydi. Avrupa’nın her tarafında, yurtta lık e itimi sosyal bilimlere
indirgenirken (yan dalı olurken) çevre e itimi, do a bilimcilerin konusu olmu tu.
Bununla birlikte daha önceki bölümde belirtildi i gibi, Tüketici Vatanda lı ı E itimi finans ve
medya okur-yazarlı ı, sa lık ve ya am tarzları gibi konuları içeren bütüncül ve gelecek odaklı
olacaksa; tüm bilim dallarında çalı anların bu konulara dahil olmasını beklemek te mantıklı
olacaktır. letme e itiminde bile gelece in yöneticilerine (daha fazla kârın nasıl yapılaca ını
ö retmek niyetiyle verilen “tüketici davranı ları” derslerinin tam tersine) tüketim vatanda lı ı
dersleri ek olarak verilmelidir. Tüketici vatanda lı ının çevreyi algılama çerçevesinde aldı ı
sorumluluk e itimi konuları ile i letme konuları birbirleriyle içiçe geçmi oldu undan kurumsal
sosyal sorumluluk konuları ile yönetim e itimi konularını birbirinden ayırmak mümkün de ildir.
çevreleri, sivil toplum örgütleri ve bireyler arasındaki etkile imli ili ki ekonomi bilimleri
müfredatlarının odak noktası haline gelmelidir.
Bir çok örnekte de görüldü ü gibi üniversite ve yüksek okullarda departmanlar arasındaki sınırlar
bir disiplinin di er disiplinlerle ili ki ve i birli inden uzak tutulması nedeniyle son derece katıdır.
Disiplinler arası i birli inin sa lanması Tüketici Vatanda lı ı E itiminin geli tirilme sürecinde en
zorlayıcı olanıdır. Tüketici Vatanda lı ı E itimini vermenin sorumlulu unu payla ma, konuların
parçalanmasına da engel olacaktır. “Fil ve körler” masalında; her bir kör, fili dokunabildikleri tek
bir bölümü ile tanımlamı lardır, çünkü hayvanın tümünü ifade etmeye gerekli olan bilginin
yalnızca tek bir kısmına ula abilmi lerdir. Tüketici Vatanda lı ı E itimi’nde benzer bir sondan
sakınılmalıdır.
Bir kurumda Tüketici Vatanda lı ı E itimini entegre etme sürecinin ba ında farklı ö retim
üyelerinin tüketici vatanda lı ını nasıl anladıkları ile ilgili bir müzakere ba latılabilir. Bilim
17
dalları arasındaki i birli i ortak bir anlayı ı olu turmayı kolayla tırmaktadır. Böyle bir
müzakerede, Tüketici Vatanda lı ı E itimi’nin bütüncül, gelecek odaklı ve küresel boyutları göz
önünde tutulmalıdır. Dünyanın dört bir yanında sayısı gittikçe artmakta olan üniversitelerde
“Dünya Vatanda lı ı ve Sürdürülebilir Kalkınma” konusuna odaklı disiplinlerarası dersler
verilmektedir7. Bu dersler verilirken tüketici vatanda lı ının farklı yönleri birle tirilebilir.
A a ıdaki müfredat örnekleri iki farklı yakla ımı göstermektedir. lki, ço u bilimdalına genel
olarak uygulanabilir iken, ikincisi, özel konulara odaklanmı olan derslerde tüketici vatanda lı ının neleri ele aldı ını göstermektedir.
Günümüzde Etkin Vatanda lık
ABD
Sivil sorumlulu u te vik etmek, ve Günümüzde Aktif Vatanda lık (Yakın Plan Vakfı ve Anayasal
Haklar Vakfı tarafından geli tirilmi ): ö renmenin üç esas alanda arzu edilen kazanımlarını kabul
eder:
Bilgi, beceriler ve tavır-davranı lar. Her bir kazanım, bir seri özel yetenekle desteklenmektedir.
Bilgi Ö rencileri a a ıdaki bilgileri elde ederler:
Etkin vatanda ların niteliklerini ve eylemlerini tanımlama
Ya adıkları toplumu tarif etme
Yerel problemleri, ve bu problemlerin devletle olan ba lantılarını ve ulusal sorunları tespit
edebilme
Kamu politikalarını önemli ölçüde etkileyen etmenleri, kurum ve kurulu ları açıklayabilme
Bireyin toplum sorunlarına nasıl yakla aca ını ö renme
Beceri ö rencileri a a ıdaki becerileri edinirler;
Etkili sorular geli tirme ve sorma
Birincil ve ikincil kaynaklardan bilgi edinebilme
Bilgiyi bakı açısı, tarafsızlı ı ve do rulu u yönünden de erlendirebilme
Bilgiyi Toplumsal problemleri çözmede kullanma
Ki isel faaliyeti de erlendirme
Bilgiye dayalı ve sorumluluk ta ıyan kararlar almak için ele tirel dü ünce becerilerini geli tirme
leti im ve ikna becerilerini olu turma.
Ba kalarıyla i birli i yaparak çalı ma
Davranı ö rencileri a a ıdaki Tavır-Davranı ları geli tirirler;
nsanların farklılıklarını tanıma ve buna saygı gösterme
Toplumun savunucusu rolünde etkin olma bilinci geli tirme
Haklar ve sorumluluklar arasındaki dengeyi gözetme
Topluma hizmet ve sürekli katılımın de erini koruma
Tüketiciler ve Organik Ürünler
Bulgaristan
Bulgaristan, Plovdiv Üniversitesi Ziraat Fakültesinin bir bölümü olan “Ekolojik-Tarım Merkezi”
yurtta lık ve tüketici sorumlulu u konularında, ö rencilerin ve organik tarımla u ra an çiftçilerin
e itimi için bir örnek sunmaktadır. Bu projede, ö renciler bilgilendirilmi ve gerekli beceriler
kazandırılmı tüketiciler olarak e itilecektir. Bu yolla, giderek karma ıkla an piyasa ortamında,
haklarını ve daha da önemlisi sorumluluklarını farkedeceklerdir. Bu derse katılım, farklı
7
GEHSP(Global Higher Education for Sustainablity Partnership) SOKYÖ (Sürdürülebilir Ortaklık için Küresel
Yüksek Ö retim)
www.unesco.org/iau/sd/sd_ghesp.html
18
programlar yoluyla spesifik bilgi elde etme fırsatı verecektir. Tüketici de erleri ve davranı ları
a a ıdaki talimatları içermektedir:
- Sorumluluk ta ıyan Seçimler Yapmak (organik ürün tüketicilerinin kim oldu unu ve
toplumdaki spesifik grupların tüketim seçimlerindeki ihtiyaçlarını anlamak)
- Kaynakların Yönetimi (“kullanıma uygunluk” gibi tüketimde seçimi etkileyen faktörleri
açıklayarak, organik kaynakların sorumlu ve etkin kullanımı gereklili ini anlamak)
- Organik ürün tüketiminin sonuçları (üretici ve tüketici ili kilerini anlamak ve bunların çevresel
ve sosyal sonuçlarını analiz etmek, spesifik tüketici davranı larının sonuçlarını tanımlamak ve bu
davranı ın maliyetini ölçmek, organik ürünlerin tüketiminin bölgesel, ülke çapında ve tüm
dünyadaki etkilerini anlamak)
- Tüketici etkisi (ürünlerin ekilmesi-yeti tirilmesi, i lenmesi ve alıcıya teslim edilmesinde
tüketicinin nasıl etkisi oldu unu fark etmek)
Tüketicilerin satın alma kararlarında (ürünle ve tüketiciyle ilgili bilgiye ula ılması,
tanımlanması ve analiz edilmesi)
Reklamcılık ve satı teknikleri (organik ürünlerin reklamını kimin yaptı ını bilmek,
tüketiciye bilgi vermek ile reklam arasındaki farkı ayırt etmek)
Sources of advice Tüketiciye fikir veren kaynaklar (internet gibi yeni teknolojilerin üretici,
tüketici ve perakendeci arasındaki etkile imi nasıl de i tirebilece ini anlama konusunda yardımcı
olan resmi ve sivil örgütler hakkında bilgi sahibi olmak,)
Organik ürünleri kullanmak (organik ve alı ılagelmi ürünler arasındaki farkı bilerek, bu
tür seçimleri yapmanın nedenlerini açıklayabilmek)
-Tüketici hak ve sorumlulukları (tüketici olarak kendi hak ve sorumluluklarını bilmek)
- Tüketici memnuniyetinin veya memnuniyetsizli inin ifadesi (Tüketicilerin nasıl bir hizmet
bekledi ini bilmek, anla mazlıkları çözmeyi ve tazminat talep etmeyi ö renmek, ikayetlerin resmi
olarak tescillenmek zorunda oldu unu kabul etmek)
Yulia Dzhabarova and Nelly Bencheva; Plovdiv Üniversitesi,, Ziraat Fakültesi, Bulgaristan
Tüketim ekonomisi endüstriyel geli imin kaçınılmaz bir a aması de ildir.
Daha çok, karma ık kültürel, politik ve toplumsal faktörlerin etkiledi i bir
seçimdir. (Gary Cross)
19
B. Beceriler
1. Hangi Beceriler Ö retilmektedir?
Tüketici Vatanda lı ı E itimi, güncel olaylar ve ko ullar üzerine odaklanmı olan disiplinlerarası
bir çalı ma alanıdır. Çe itli unsurların tanımlanması, uzun tarihi geçmi leri olan geleneksel
(mono) bilim dallarının incelenmesi kadar kolay de ildir. Bunun ana nedenlerinden birisi,
Tüketici Vatanda lı ı E itimi ile ilgisi olan teknolojik, toplumsal ve ekonomik ko ulların
oldukça hızlı de i iyor olmasıdır. Her yeni bilimsel bulu la yeni meseleler de ortaya çıkmaktadır.
Yeni toplumsal ve politik güç odakları Tüketici Vatanda lı ı E itimi alan ö rencilerden süreç ve
sistem arasındaki kar ılıklı etkile imleri anlamalarını beklemektedir. Ancak bu, Tüketici
Vatanda lı ı E itimi’nin, her eyin geli igüzel bir derlemesi oldu u anlamına gelmez. Tüketici
Vatanda lı ı E itimi, bireyin rolü üzerinde yo unla arak, her bireyin özel olarak piyasaya nasıl
tepki verdi i, onunla etkile ti i ve toplumu genel olarak nasıl de i tirdi iyle ilgilenir. Bireysel
seçimler ve bireysel eylemlerin sonuçları da Tüketici Vatanda lı ı E itimi için e it ölçüde
önemlidir. Böylece, Tüketici Vatanda lı ı E itimi’nin esas olarak moderm toplum ve birey
arasındaki diyalektik∗ ile ilgilendi i söylenebilir.
Uyumla tırma Projesi
Tüketici Vatanda lı ı Proje A ı, (TVPA), 2004 yılında, AB Uyumla tırma Projesi ile i birli i
ba latmı tır8. Bu uyumla tırma projesi, özellikle kolayca anla ılabilir ve kar ıla tırılabilir bir
sistemin a amalarının uyumu, iki döngüye dayanan bir sistemin adaptasyonu ve kredi sisteminin
kurulu u gibi Avrupa’da yüksek ö retim için geli tirilmi Bologna Süreci’nin eylem planlarına da
atıfta bulunur. Uyumla tırma metodu; e itim kurumlarına uyum, ortak anlayı ve referans
noktalarının tanımlanması yoluyla destek vererek, Avrupa yüksek ö reniminde uyumla tırma
sürecini hızlandırma niyetindedir. Proje, ne Avrupa e itiminin özgün çe itlili ine zarar vermek ne
de akademisyenlerin ba ımsızlılı ını kısıtlamak niyetindedir.
Toplumsal htiyaçlar
Tüketici Vatanda lı ı E itimi’nin henüz geli iminin ba langıç a amasında olması gerçe inden
hareketle, bu yöntemlerin eksiksiz kullanımı günümüzde her ne kadar ba arılmı olmasa da TVPA
“Uyumla tırma Projesi” yöntemlerine mümkün oldu unca uymaya çalı maktadır. Uyumla tırma
Projesinin ilk bölümü, belirli çalı ma alanlarına ili kin toplumun gereksinimlerinin tanımlanması
ile ilgilenir. Uyumla tırma Projesi metodolojisinde, ö renciler toplumdaki “i verenler ve
kurumsal payda lar” tarafından gelecekteki i gücü olarak tanımlanırlar. Ancak tüketici
vatanda lı ı, ö rencileri küresel piyasalarla ili kili dü üncelerini yansıtan ve ele tirel bakabilen
tüketiciler olarak yeti tirir. Tüketici Vatanda lı ı E itimi ö rencilerin sivil katılım alanında
de i im yapabilecek aktörler olmasını sa lar. Tüketici Vatanda lı ı E itimi’ne ili kin toplumsal
∗
Ç.N: Diyalektik=eyti im, cedel: Do a, toplum ve dü üncenin kendi içlerinde ta ıdıkları iç çeli kilerin do al bir
sonucu olarak sürekli bir devinim ve de i im halinde bulunduklarını kabul eden yakla ım, mantıklı dü ünme sistemi.
Terim, daha çok Hegel’in, “çeli kileri biraraya getirip üstesinden gelmede” kullandı ı akıl yürütme yöntemine denir.
8
http://europa.eu.int/comm/education/socrates/TuningProject
http://www.relint.deusto.es/TuningProject/index.htm
http://www.let.rug.nl/Tuning Project/index.htm
20
gereksinimler, sosyal bilimciler, do a bilimcileri ve ekonomistler tarafından, yalnızca potansiyel
i gücü açısından de il, daha geni ba lamda tanımlanması gerekir. TVPA faaliyete geçti i
günden beri tüketici vatanda lı ı hakkında çalı ılması ve ara tırmaların toplanması üzerinde
yo unla mı tır. Tamamlanan ara tırma ve bildirilerin bir kısmı yayınlanırken bazıları uluslar arası
konferanslarda sunulmu tur9. Birçok sosyolojik çalı ma alanında oldu u gibi e itimin kaydade er
ölçüde dü ünsel ve davranı sal de i imler sa layabilece i ile ilgili tartı malar bu alanda da
sürmektedir. Bununla birlikte tüketici vatanda lı ı veya ilgili konuların ö rencilerinin kendi
alı kanlıklarını de i tirdikleri ve siyasal uygulamalarda ve irketlerin faaliyetlerinde de i imleri
etkilediklerini gösteren birçok dokuman ve belge vardır.
Ö renme Becerileri
Uyumla tırma metodunda ikinci basamak, ö renme becerileri ve kazanımlarının tanımlanmasıdır.
Tüketici Vatanda lı ı Proje A ı, Ekim 2003’de 93 yüksek ö renim kurumunun katılıp yanıtladı ı
bir anket yoklaması yaparak bu süreci ba lattı. kinci ve daha özgün bir inceleme Haziran
2004’de yapıldı. Bu ara tırmalara paralel olarak, “Avrupa Akademik birli i Ortaklı ı (AAO)”,
“AB Komisyonu Sa lık ve Tüketiciyi Koruma Genel Müdürlü ü” adına, Avrupa’daki yüksek
ö renim kurumlarının tümünü kapsayan benzer bir müfredat tarama çalı masını tamamladı. AAO
tarama çalı ması, vatanda lık ya da çevresel konulardaki e itimle ilgili soruları de il, yalnızca
“Tüketiciyi Koruma E itimi”yle ilgili soruları içermekteydi.
Bu çalı malardan elde edilen sonuçlar, Tüketici Vatanda lı ı E itimi ile ba lantılı ö renim
kazanımlarını ve becerilerinin tam olarak aydınlatılması için yeterli olmamı tır. Açıktır ki, bu
disiplinler arası alanda konuya özel ve her vatanda a özgü becerilerin tanımlanması için çalı ma
yapmak aralıksız zaman ve emek gerektirecektir. Buna kar ın, Tüketici Vatanda lı ı A ı (TVA)
yüksek ö renim kurumlarına çalı malarında yardımcı olmak için taslak bir liste olu turmu tur.
A a ıda verilecek olan bu liste bir çe it kontrol listesi ya da Tüketici Vatanda lı ı E itimi’nin
tamamına dahil edilecebilecek bir profil çıkarma aracı olarak görülebilir. Sözü geçen listedeki
konular, Tüketici Vatanda lı ı E itimi’nde ders ve modüllerin tasarlanması, planlanması ve
uygulanmasında kullanılabilir. Tek bir dersin sözü edilen tüm konuların hepsini kapsaması
beklenemez.
Ö renme ve ö retme amaçlarını bilgi, beceri ve de erler olarak sınıflandırmak yıllardır müfredat
geli tirmede ortak bir yakla ım olmu tur. Bu yöntemin ele tirilecek yanı, daha once edinilmi
bilgi, beceri ve de erlerin sürekli de i ti i ö renme sürecinin dinamizmini yeterince
göstermemesidir. A a ıdaki grafik, Tüketim Vatanda lı ı E itimi ile ilgili olan bu unsurların
(Bilgi, Beceri ve De erlerin) kar ılıklı etkile imini tanımlamaktadır:
9
http://fulltekst.bibsys.no/hihm/oppdragsrapport/2004/04/opprapp04_2004.pdf
21
Tüketim Vatanda lı ı
E itimi kılavuzunun bu bölümü, özel becerilerin uyumla tırma
kategorilerini kullanarak ilgili konuları açıklayacaktır. “Beceriler” tutum, yetenek ve özelliklerin
dinamik bir bile imini ifade etmektedir. Derslere özgü yetenek ve becerilerin tanımlanması u
a amada erken olaca ından, onun yerine derslere özgü konuların bir listesi yer almı tır.
22
2. Hangi Tür Özel Beceriler Ö
renilecektir?
Etik -Ahlak De erleri
Do anın de erinin bilinmesi
Farklılıkların ve çok kültürlülü ün de erinin bilinmesi
Kalite beklentisi
Adalet, barı ve i birli i beklentisi
Bireyler ve toplumlar arasında kar ılıklı ili kilerin (kar ılıklı ba ımlılıklarının)
anla ılması
Yardımcı Beceriler (Ki isel)
Ö renme kapasitesi
Ele tirel dü ünme yetene i
Kendini bilme yetene i
Empati/duyarlılık kapasitesi
Ba kalarına yararlı olma yetene i
Bilgiyi (teoriyi) prati e geçirebilme kabiliyeti
Yeni ko ullara uyum sa layabilme kapasitesi
Yeni fikirler üretme yetene i
Ele tiri yapma ve karar verme yetene i
Özerk çalı ma yetene i
Kendini motive etme kapasitesi
Ki ilerarası Yetenekler (Örgütsel ve leti im Becerileri)
Yönetim Bili im becerileri
Sözlü ve yazılı ileti im becerileri
Mantıksal muhakeme ve kanıt kullanma yetene i
Çözümleme ve sentezleme kapasitesi
Ara tırma becerileri
Yenilik yapabilme ve giri imcilik kapasitesi
Küresel bakı açısını kabullenme yetene i
Ekip çalı ma yetene i
Liderlik
Sistem Becerileri (Aktarılabilir Beceriler)
Planlama ve zaman yönetimi
Elektronik ileti im becerileri
Bulgaristan
Kim Bu Yeni Tüketiciler?
Ekonominin yeni itici gücü, ekonomik gereksinimlerini kar ılamada bilgiyi bir hayli yo un olarak kullanan
tüketici çe idinin ortaya çıkı ıdır. Bu yeni tüketiciler, geni ölçüde ticari ve ekonomik kararları etkilemekte ve
toplumsal kuralların mahiyetini de i tirmektedirler. En basit tanımıyla “Yeni tüketiciler”, daha onceki
tüketicilerin özelliklerine kıyasla yüksek ö renim görmü , gelir sıkıntısı olmadan ya ayan ve yeni ileti im
teknolojilerini kullanabilen ki ilerdir. “Yeni tüketiciler”, daha az e itimli, dü ük gelirli, daha az bilgili ve satın
alma faaliyetlerinde daha az talepkar olan “Eski” tüketicilerin yerini almaktadır. Yeni tüketiciler heterojen bir
sosyal gruptur ancak, olayları öngörme ve ihtiyatlı olma konularında oldukça hazırlıklıdırlar.
Fani Uzunova, Varna Teknik Üniversitesi, Bulgaristan
23
3. Hangi Konular Bu Alanla
li kilidir?
Halihazırda tüketici vatanda lı ı konularına odaklı dersler; ekonomi ve i letme yönetimi, ev
ekonomisi, tüketici bilimleri, vatanda lık ve yurtta lık bilgisi, çevre e itimi, sosyoloji, psikoloji,
matematik (bireysel finans yönetimi), sa lık, tarım, biyoteknoloji, ticaret ve alım-satım
konularıyla ba lantılı olan derslerdir.
Tüketici Vatanda lı ı E itimi içindeki konular çok sayıda ve çe itlidir. A a ıdaki liste ö rencinin
bilmesi gereken genel temalardan örneklerdir.
Ya am Kalitesi ve Ya am Biçimleri
Toplumsal kalkınmanın tarihi
Ekonomik kalkınmanın tarihi
Günümüz toplumsal ko ulları
nsan hakları ve ihtiyaçları
Tüketimin simgesel i levleri
Ailesel sorumluluklar
Sivil katılım
Toplumsal hizmetler
Geri dönü türülebilen, tekrar kullanılabilen, onarılabilen ürünler
Alternatif ya am tarzları
Tüketime Dayalı Ekonomi
Tüketimin tarihi
Günümüz tüketim modelleri
Ekonomi (klasik, insancıl ve i levsel ekonomi teorileri hakkında temel bilgi)
Teknoloji (özellikle yeni teknolojiler ve tüketim)
Bireysel Finans Yönetimi
Tasarruflar, kredi/borçlar, yatırımlar
Ödeme sistemleri
Sözle me ve yükümlülükler
stihdam, ücretler, emekli aylıkları, vergilendirme
Satın almayı kolayla tıran finansal araçlar (Uçu -vergisi∗, KDV-Katma de er vergisi, yol vergisi,
gümrük tarifeleri)
Mali hizmetler
Tüketici Hakları ve Sorumlulukları
Yasalar ve normlar
Anla ma ve sözle meler
Etik kurallar
Yerel, ulusal ve uluslar arası politik sistemler
Tüketiciyi koruma politikaları
Cinsiyet e itli i
Saydamlık/hesap verebilirlik
ikayetler, zararların tazmini, yenisiyle de i tirme, ürün bedelini geri ödeme
Anla mazlıkların çözümü
∗
Ç.N: Avrupa’da 2008 yılı Temmuz ayı itibariyle geçilecek olan “Ecotax” olarak bilinen “uçu vergisi” uygulamasına
göre Avrupa'
da 2500 km'
ye kadar yol kateden yolculardan 11,25 €, 2500km'
nin üzerinde yol kateden yolculardan ise 45 €
uçu vergisi alınacaktır.
24
Reklam ve kna
Medya okuryazarlı ı
Akran baskısı∗
Tüketici davranı ı
Tüketim ve Çevre
Ekoloji, ya am döngüleri, ekolojik denge
Eko-endüstri ve tasarım
Suların korunması
Enerji üretimi ve tüketimi
klim, toprak ve su korunması
Biyo-çe itlilik
Çölle me
Atık yönetimi
Beslenme ve Diyet
Sa lık ve hastalık
HIV/AIDS
Diyabet, obezite ve eker tüketimi
Ekolojik, organik besinler
Bilgi
Bilgi ve ileti im teknolojileri (B T) ve Bilginin i lenmesi
Veritabanlı bilgi sistemleri (bankalar, kütüphaneler, vs)
Elektronik-ticaret
Tüketici destek büroları
E-demokrasi
Güvenlik
Ürün güvenli i
Etiketleme ve kalite kontrol
Genetik yapıları de i tirilmi organizmalar
Uluslararası Farkındalık
Küresel kar ılıklı ba ımlılık
Üretim süreçleri
Ticaret, alım-satım, tarım, toprak alanlarının kullanımı
Kaynak da ılımı, yoksulluk
Çok Uluslu irketler
Kurumsal sosyal sorumluluk
Gümrük birli i
Turizm, eko-turizm
Gelecek Perspektifleri
Sürdürülebilir kalkınma ve özellikle sürdürülebilir tüketim
Milenyum hedefleri
Alternatif enerji kaynakları
Dünya vatanda lı ı
∗
“Akran baskısı” bireyin ait oldu u grup ya da arkada çevresinin birey üzerinde olu turabilece i baskıyı tanımlar.
Sigaraya ba lamak, araba çalmak, fazla alkol almak gibi arkada çevresinin bireye uyguladı ı kaçınılmaz baskı gibi.
25
Çevre dostu ta ımacılık
htiyatlılık ilkesi
C. Kazanımlar
1. Hangi Ö renme Kazanımları Beklenmektedir?
Ö renme kazanımlarının özel beceriler (bkz.s.27) ve konuya özel alanlarla yakın ili kisi vardır.
Ö renim kazanımları profosyonel e itim açısından ifade edildi inde genellikle kolay saptanabilir
ve somuttur. Bir cerrah ameliyat yapabilmeli, bir polis kanuna uyulmasını sa layabilmelidir.
Tüketici Vatanda ı ise tanıma gore tercihlerini etik, toplumsal, ekonomik ve ekolojik durum ve
ko ulları gözönünde bulundurarak yapan ki i olmalıdır. Tüketici vatanda ı, aile, ulusal ve global
düzeylerde tüm tüketim faaliyetlerinde dikkatli ve sorumlu bir ekilde hareket ederek adil ve
sürdürülebilir kalkınmanın idamesine aktif bir ekilde katkıda bulunmalıdır. En yalın ifadeyle,
Tüketici Vatanda lı ı E itiminin temel kazanımları a a ıdaki gibi tanımlanabilir:
- Vatanda , tüketici ve i çi olarak, ki i hak ve sorumlulukları bilgisi
- Tüketici ve vatanda olarak bilgileri i leme becerileri
- A a ıdaki ba lıkları içeren toplumsal sorumluluk davranı ları:
Ele tirel farkındalık;
Eylem ve katılım;
Toplumsal sorumluluk;
Ekolojik sorumluluk;
Küresel dayanı ma
Beklenen ö renme kazanımlarını tanımlamada di er bir yol ise:
Davranı sal kazanımlar:
Adil olma, ho görü, saygı (kendine, ba kalarına ve cinsiyet, din, etnik ve kültürel farklılıklara),
empati, ba kalarına kar ı sorumluluk ve yardım duygusu, yardımseverlik, yükümlülük üstlenme,
iyimserlik, küresel dayanı ma ve dürüstlük.
Bili sel:
- Tüketici vatanda lı ı konularının karı ıklık yaratan ve sıklıkla tartı malı olan yapısının
kavranması,
- piyasa ekonomisi ve i dünyasının rolü hakkında bilgi sahibi olma,
- üretim ve tüketimin arz-talep dengesinin uygulanabilirli ine ve toplumsal kalkınmada üretim ve
tüketimin dı pazarla ba ıntısına derinlemesine bakı kazanma (bunların, toplumun tamamının
sürdürülebilir ekonomik ve sosyal refahı ve geli imine genel katkıları),
-bireyin toplumsal, ekonomik ve çevresel kalkınmayı nasıl etkiledi inin irdeleme,
- ürünlerin soyut ve simgesel özelliklerinin farkında olma,
- üretim süreçlerinin tüketim sistemine ba larını anlama,
26
- ki inin bir vatanda ve bir tüketici olarak hak ve sorumluluklarını bilmesi,
- toplumsal örgütlenme biçiminin, tüketim modellerini ekillendirmedeki görünmeyen etkisini
anlama (akran baskısı, statü, vb),
- ürün pazarlama zincirini destekleyen a lar ve tüketicinin tutum ve davranı larıyla fiyat
mekanizmalarının kar ılıklı etkile imiyle ilgili a ikar bilgiyi anlama,
- sivil toplum bilinci ve onun dü ünme ve eylem bazında alternatif yollar önerme gücünün
farkında olma,
- bireysel ve toplumsal tüketici sosyal sorumlulu unun, kurumsal (i letmelerin) sosyal
sorumlulu uyla ili kisini anlama,
- hem bireylerin hem de i letmelerin i birli i içinde toplumsal kalkınma programlarına katılımını
sa lamak üzere bilgi kaynakların kullanılmasına a inalık .
Davranı sal:
- Merhamet,
- cömertlik,
- toplumsal i birli i (ürün talebinin ve ula ım talebinin azaltılması, merkezi olmayan
yapılanmanın desteklenmesi, esnek örgütlenme biçimleri, vb),
- yapıcı toplumsal eylemcilik,
- de i imi ba latma ve yönetme,
- zarar gören do anın hasarlarının giderilmesi ve korunması (Geri dönü türülebilen, tekrar
kullanılabilen, onarılabilen ürünler ve kaynaklar (yeniye ihtiyacın azaltılması),
- uygun para yönetimi,
- piyasada tüketim vatanda lı ını yansıtan tercihler yapma,
- küresel dayanı ma,
- alternatif enerji kaynaklarının kullanımı,
- bilgiye eri me, de erlendirme ve kullanma becerisi,
- ileti im,
- disiplinler arası ve bütüncül bir tutumla çalı ma yetene i.
Kullanılan ürünler bu ürünleri seçenlerin de erlerinin önceli i hakkında görünür ve somut
bilgiler verir. Bu ürünler çok sevilebilir ya da yerilebilir, yok edilebilinir veya yerlerine yenileri
alınabilir. Kullandı ımız ürünlerin evrensel aklı olu turmada nasıl kullanıldı ını anlamadıkça
ekonomik ya amımızdaki çeli kilerin nasıl çözülece ini de asla bilemeyece iz.
(Douglas and Isherwood 1978)
27
D. Yöntem
1. Tüketim Vatanda lı ı E itimi Nasıl Yapılabilir?
Bu bölümde her ne kadar Tüketim Vatanda lı ı E itimine farklı yakla ımlar sunulsa da, tümünü
tanımlayan bazı temel ö retici kurallar da bulunmaktadır. Bu kurallar, ö rencilere sırf gerçekçi ve
kuralcı talimatların nakledilmesine dayanan ö renme yöntemlerinden çok, faaliyet/eylem
becerisinin geli imini vurgulamaktadır. Bu kuralların asıl amacı, ö rencinin yalnızca bilgi
edinmekle kalmaması, aynı zamanda ya amın her anında sorumlu davranma konusunda
güçlendirilmesi gereklili idir. Bu son derece önemli kurallardan bir kaçı unlardır:
- Problemlerin te hisi; gerçek olanlarıyla ba a çıkma
- Eylemin belirlenmesi; etki-tepki arasındaki neden-sonuç ili kileri
- Ö rencilerin aktif katılımını, ele tirel ve yaratıcı dü ünmelerini kolayla tırma
- Di er aktörlerle diyalog kurma ve i birli ini kolayla tırma; eylem becerilerini
geli tirmek ve bunları ö rencinin kendi ya amındaki geçmi tecrübelerine aktarmayı
kolayla tırma
- Yerel ve küresel perspektiflerin bakı açılarının kar ıla tırılması
- Diyalektik/dinamik dü ünme; çeli kiler üzerinde odaklanma (gerilimler gibi) ve
ikilemler, kararsızlık (duygu karma ası) ve bunlarla ba edebilme yolları10.
Yukarıda sözü edilen kurallar, a a ıdaki ana ba lıklarla açıklanmaktadır:
1. Müfredat de i iklikleri
2. Personel sorumlulukları
3. Metodoloji
4. Ö renci katılımı
Müfredat de i iklikleri
Uzman bir grup bazı üniversite ve yüksek okullarda, Tüketici Vatanda lı ı E itimini vermek için
e itim içeri inin tüketici vatanda lı ı gereksinimlerine nasıl uyarlanabilece ini göstererek kurslar
düzenlemektedir. Bazı yüksek ö renim kurumları ise tüketici vatanda lı ı konusunda özel
sorumlulukları olan bir e itimci görevlendirmi lerdir. Bu e itimci, di er ö retmenlerle i birli i
halinde çalı ır, displinlerarası planlama yapar, müfredata ait e itim birimlerini ve eylemleri
kar ıla tırır. Ö retmenler hep birlikte, her ö retmenin yüklendi i konularla ve bunların arasındaki
ba lantıların nasıl vurgulanaca ı ile ilgili strateji planları yapmaktadırlar. Bu tür takım
çalı maları, e itim kurumlarının, hangi konuların müfredat kapsamında oldu u, hangilerinin
olmadı ı (i yükü fazlalı ı ya da di er sorunlardan ötürü) konusunda genel bakı açısı sa lamasını
olanaklı kılar.
Ba arısı kanıtlanmı bir di er müfredat de i ikli inde ise, tatbiki ö retmen e itiminin önemli bir
kısmı, tüketici vatanda lı ı konularına ayrılmı tır. Bu, stajyer ö retmenlerin tatbiki e itimleri
süresince ba armak zorunda oldukları projeler için uygun ve ayrıntılı “çerçeve program”
seçilerek yapılmı tır. Bu yakla ımın önemli bir ögesi, yaptıkları i e dair, okul arkada larına
yapacakları sunum için her bir ö renciye payla tırılmı olan zamandır. Böyle sunumlar, tüketici
10
Jeppe Lessoe, Danish Pedagogical University (Danimarka Pedagoji Üniversitesi)
28
vatanda lı ına ili kin benzeri genel konuların farklı yönlerinin (de i en bilim dallarında
görüldü ü gibi) ba lantılarını ön plana çıkarır.
Müfredata ait çapraz tartı malarla mü terek çözümler aramak için bir tartı ma ortamı
sa ladı ından disiplinler arası çalı taylar/seminerlerin biçiminin yararlı oldu u da ayrıca
kanıtlanmı tır. Kurum-içi ya da bölge-içi olarak bu tür seminerlerin planlanması ve
gerçekle tirilmesi, odaklanılan konularda benzerlik ve kar ıtlıkları sunmada daha da büyük
fırsatlar sa lamaktadır.
Ara tırma-Geli tirme (AR-GE) çalı maları, yüksek ö renim kurumlarında ö retim elemanlarının
görevlerinin ayrılmaz bir parçasıdır. Bazı kurumlar çalı anlarını tüketici vatanda lı ı alanındaki
konularda (AR-GE) çalı malar yapmaya te vik etmektedir. Keza, bitirme tezleri de tüketici
vatanda lı ı konuları üzerinde olu turulabilmektedir.
A a ıda, bu müfredatların iki örne i verilmektedir. lki, çok çe itli bilim dallarından ö retim
elemanların katılımına dayanmaktadır. kincisi, iki özel çalı ma konusu arasındaki i birli ini
yansıtmaktadır.
htiyaçlar ve istekler
Norveç
Geçmi te ve Günümüzde Tüketim
Ö renciler, tarih boyunca tüketimin olumlu ve olumsuz tanımları ve tüketim ile toplumdaki de i imler arasındaki
ba lantılar konusunda bilgilendirilmeli, “kitlesel tüketim” ça ı (1945-2000) ko ullarına daha ayrıntılı bakmalıdırlar.
Ö renciler insan hakları, ya am kalitesi ve temel gereksinimler, teknoloji ve medyanın geli imi, sürdürülebilir
kalkınma, yoksullu un ortadan kaldırılması, büyüme sınırları konularında çalı malıdır. Hangi etik kural ve de erlerin
çevresel ve sosyal kalkınmaya öncelik verilen bir do rultuda de i imi sa layan “Bilinçli Tüketimin” temelini
olu turdu unu saptamalıdırlar. Ö renciler; sürdürülebilir kalkınmaya ili kin, ki isel, ulusal ve uluslar arası tüketimle
ba lantılı, temel kavram ve süreçler konusunda genel bir anlayı a sahip olmalıdırlar. Klasik, neoklasik, insani ve
Marksist ekonomi teorileri gibi, farklı ekonomik dü üncelere dayalı belli ba lı ekoller hakkında temel bilgiye sahip
olmalıdırlar. Kar ılıklılık, yeniden payla ım ve serbest te ebbüs sistemlerine dayanan piyasa ekonomilerinden dolayı,
toplumda olu an dönü ümleri anlar hale gelmelidirler. Ö renciler aynı zamanda, feodalizm, merkantilizm, sanayicilik
ve süper sanayicilik arasındaki farklılıkları da bilmelidir. Ayrıca, yüzyıllar boyunca, ya am kalitesi tanımlarının ve
temel ihtiyaçların yüzyıllar içinde nasıl de i ti ini iyice anlamalıdırlar.
Seçim Yapma-Tüketici Olarak Seçim Yapmanın Pratik ve Etik Yönleri
Çe itli alternatifler arasından seçim yapabilmek, ya amın tüm yönlerinde gereksinim duyulan beceridir. Bir tüketici
olarak, konuyla ilgili soruları ortaya çıkarabilmek ve karar verebilme yetene ine sahip olmak zorunludur. Ö renciler
seçim yapmayı etkileyen dı etkenlerin yanında (toplumsal, ekonomik, çevresel ve teknolojik), ki isel etkenleri de
(de erler, tutkular, kaynaklar, ya , sa lık, medeni durum, gereksinimler ve istekler, ya am tarzı) ö renmelidir. Ayrıca,
karar verme sürecinin kendisi de dikkatle incelenmelidir. Bu, bilgi toplanmasından, verilmi kararların sonuçlarının
de erlendirilmesine kadar olan süreci içermektedir. Ö renciler, seçimlerimizi hangi de erlerin do rudan etkiledi ini
açıklayabilmeli ve yüksek kaliteli bir ya am için kendilerinin neleri göz önünde bulundurmaları gerekti ini
tanımlayabilmelidirler. Ö renciler, medyanın toplumdaki i levinin farkında olmalı, reklamı tanıyabilmeli ve reklamla
bilgi arasındaki farkı anlayabilmelidir. Medyanın farklı cinsiyet rollerini ve fiziksel idealleri yansıtan farklı ya am
biçimi örneklerini nasıl olu turdu unu farkına varmada yetenekli olmalıdırlar. Ö rencilerden beklenen, kullanılan kar
amaçlı/ticari resimlerin, iletilerin ve dilin analizini ba arabilmeleridir. Dahası, bilgi ve e lencenin iletilmesinde görev
alan elektronik medyanın (tv, video, bilgisayar gibi) rolünü anlamalıdırlar. Elektronik bilgi servislerini ele tirel tarzda
kullanabilmelidirler. Alı veri lerindeki seçimlerle ilgili olarak ö renciler, fiyatları kar ıla tırabilmeli ve kaliteyi
de erlendirebilmelidir. Tüketimin çevreyi genel olarak nasıl etkiledi inin farkında olmalıdırlar.
Kaynakların Yönetimi – Kaynakların Planlanması, Kullanımı ve Korunması
Birle mi Milletler Kalkınma Programı (BMKP)’na göre, sürdürülebilir insan geli imi küresel toplumun en temel
amacıdır. Bu, insanların kendi hayatlarını kendilerinin ekillendirmesini mümkün kılan bir yolla kaynakların yönetimi
anlamına gelir. Uluslararası maddi ve maddi olmayan ihtiyaçların kar ılanabilmesi için ekolojik de erlendirmeler,
ekonomik kar ılıklılık, i birli i ve e it piyasa fırsatları kaynakların yönetimi için esas faktörlerdir. Kaynakların
yönetimi için sorumluluk, her bireyin özel ya amında sahip oldu u düzen ve dünya üzerindeki tüm insanların ortak
ya amlarını ilgilendiren kaynakların planlanması, kullanımı ve korunması konularını kapsar. Amaçları ortaya
koyabilme ve amaçlar ile araçlar arasındaki ba lantıyı görebilme becerisi, kaynak yönetiminde esastır. Kaynak
29