transatlantik köle ticareti

TRANSATLANTİK
KÖLE TİCARETİ
ARALIK 2013
Ankara
İÇİNDEKİLER
1.
GİRİŞ
2.
GELENEKSEL AFRİKA KÖLE TİCARETİ
3.
ATLANTİK KÖLE TİCARETİNİN ORTAYA ÇIKIŞI
4.
GENEL HATLARIYLA ATLANTİK KÖLE TİCARETİ
5.
ATLANTİK KÖLE TİCARETİNDE BAŞLICA AKTÖRLER
a.
Portekiz
b.
İspanya
c.
Hollanda
d.
İngiltere
e.
Fransa
f.
Kuzey Amerika ve Amerika Birleşik Devletleri
6.
TRANSATLANTİK KÖLE TİCARETİNİN SONA ERMESİ
7.
İKİNCİ KÖLELİK DÖNEMİ
8.
TRANSATLANTİK KÖLE TİCARETİNİN ETKİLERİ
a.
Avrupa Açısından
b.
Amerikalar Açısından
c.
Afrika Açısından
HARİTALAR
KAYNAKÇA
TRANSATLANTİK KÖLE TİCARETİ
1.
GİRİŞ:
Feodalizmin zayıflayıp, merkantilizmin belirdiği ve ulus devletlerin ortaya çıkmaya
başladığı dönemde, merkezileşmekte olan monarşiler, güçlenmek, prestij ve diplomatik
pazarlık güçlerini artırmak amacıyla zenginleşmek istemişler, bunun için de yeni üretim ve
ticaret olanakları araştırmaya başlamışlar, dış ticarette ihracatın ithalattan büyük olmasını ve
aradaki farkın altın-gümüş gibi değerli madenlerle karşılanmasını, bu yolla ülkede değerli
maden birikimini hedeflemişlerdir. Böylece, 15’inci yüzyılda kendini göstermeye başlayan bu
ticari devrim döneminde, Asya’nın baharat ve diğer değerli ürünlerine ulaşmak arayışları
başlamıştır. Bu çaba, özellikle Osmanlıların 1453 yılında İstanbul’u almalarıyla daha da hız
kazanmıştır. Portekizlilerin Ümit Burnu’nu keşfi, İspanyolların 1492’de Batı Hint Adalarına
ulaşmaları, İngilizlerin 16’ıncı yüzyıl başlarında, Asya’ya kuzeybatı geçişi arama girişimlerini
bu kapsamda değerlendirmek gerekir. Avrupa’nın Sahra Altı Afrika ile tanışması da bu
çabalar sırasında gerçekleşmiştir. Açık denizlere seyahat olanaklarının gelişmesinden
yararlanan Portekizlilerin, aslında Asya’ya ulaşmak için Afrika’nın batı kıyılarından aşağı
doğru çıktıkları yolculuklarda karşılaştıkları Afrikalı kölelerin, gelecek birkaç yüzyılda Batı
ekonomisinin belkemiğini oluşturacağını kimse düşünemezdi (Harita 1). Portekizliler, Ümit
Burnu’na kadar Afrika ile temaslarında, ticari devrimin önemli bir parçasını oluşturduğu
yolunda değerlendirmelere konu olan dört yüzyıldan fazla sürecek Transatlantik Köle
Ticaretinin ilk adımını atmışlardır. On beşinci yüzyıla kadar, Avrupa’nın ekonomi merkezini
Akdeniz oluşturuyorken, ekonomi alanının kısa sürede Atlantik’i de kapsar hale gelmesinde,
coğrafi keşifleri sağlayacak teknolojik gelişmeler kadar, köle ticareti de önemli bir rol
oynamıştır. Köle ticaretinde, Portekiz’i, eş zamanlı olarak İspanyollar, sonrasında
Hollandalılar, İngilizler, Fransızlar ve diğer Avrupalılar izlemiştir.
Transatlantik Köle Ticareti, çok boyutlu bir inceleme alanına işaret etmektedir. Bu
çalışma kapsamında, söz konusu Ticarete, farklı boyutlarıyla genel bir bakış sunulacaktır.
2.
GELENEKSEL AFRİKA KÖLE TİCARETİ:
Aslında köle ticareti bir kurum olarak, farklı nitelikte ve boyutlarda, dünyanın birçok
bölgesinde olduğu gibi Afrika kıtasında da, Avrupalıların kıtaya ulaşmasından önce de
yaygındır. Avrupalılar, 15’nci yüzyılda Batı Afrika’ya ulaştıklarında, kıtada yerleşik köle ticaret
ağlarıyla karşılaşmışlar, bu ağlardan faydalanmışlar, süreç içinde de yönlendirmişler ve
genişletmişlerdir.
1 Afrika’da, daha çok “mecburi hizmetkarlık” olarak tanımlanmaya uygun düşen kölelik,
gelenekler tarafından iyi düzenlenmiş bir sosyal kurum olarak dikkat çeker. Savaşlar
sırasında ele geçirilen esirler köle yapılabildiği gibi, yalnızca köle elde etmek için de akınlar
düzenlenebilirdi. Köle peşinde koşanlar, kurbanlarını, kendi kardeşleri veya kendi
topluluğundan birileri olarak değil, etnik, siyasi, dinsel, dilsel ve kültürel açılardan farklılıklar
taşıyan birer yabancı gibi görmekteydiler.1 Diğer taraftan, gelenekleri veya bir yasağı ihlal
etmiş veya suç kabul edilen bir eylemde bulunmuş veya borcunu ödememiş olanlar da köle
haline getirilebiliyordu. Ayrıca, aileler kıtlık dönemlerinde veya borçlarını ödemek için kendi
topluluğundan veya kendi ailesinden de birilerini satabiliyordu.
Savaşlar sırasında elde edilen çok sayıda esirin, yerleşim yerlerine yakın tutulmaları
sorunlara neden olabileceğinden, uzak bölgelere satılmaları, Afrika’da kölelik kurumunun
ortaya çıkışına ilişkin bir ipucu verir gibidir. Diğer taraftan, birçok Afrika topluluğunda, kölelik,
zenginlik üreten birkaç araçtan biri olmuştur. Afrika kıtasında, özel arazi mülkiyetinin olmadığı
sömürge öncesi dönemlerde, arazi, topluluğun ortak malıdır ve aileye tahsis edilen arazinin
büyüklüğü, arazide çalıştırabileceği işgücü sayısıyla belirlenmektedir. Üretimi artırmak için,
arazi payını artırmak zorunda olan ailenin, bunun için daha fazla işgücüne ihtiyacı vardır.
Bunun en kolay ve hızlı yolu da, köle sahibi olmaktır.2
Geleneksel Afrika köleliğinde, köleler, bir mal gibi alınıp satılıyor olsa da, topluluğun
diğer üyeleriyle benzer koşullarda yaşama şansı bulabilirler. Topluluğun özgür üyelerinden
daha fazla iş yapmazlar, onlarla birlikte yemek yemeseler de, yedikleri yiyecekler, giyim ve
barınma şartları ve aile başkanının hane üzerinde sahip olduğu otorite açısından diğer
üyelerden büyük farklılıklar göstermezler. Evlenme hakkı gibi bazı hakları vardır ve çocukları
genelde özgürdür. Hatta bazı köleler, kendilerine ait kölelere sahip olabilirler ve bu köleleri
kendi ihtiyaçları için kullanabilirler.3 Halbuki Transatlantik Köle Ticareti sırasında Afrikalıların
köleleştirilmesi, ırkçılığın üretilmesinde kritik bir aşamayı oluşturacaktır. Diğer taraftan,
geleneksel Afrika köleliğinde, köleler büyük oranda, yiyecek ve mal üreterek veya prestij
kaynağı
olarak,
Afrikalı
toplulukların
kendisi
için
bir
işleve
sahipken,
Amerika
1
Jack P. Greene (Ed.)ve Philip D. Morgan (Ed.), Atlantic History: A Critical Appraisal, New York: Oxford
University Press, 2009, ss.227-228. 2
Edward Reynolds, Fırtınaya Karşı Ayakta Kalmak, Çeviren: Koray Akten, Ankara: İmge Kitabevi, 2004,
s.21; _______, “Slavery in Africa”,
http://autocww.colorado.edu/~blackmon/E64ContentFiles/AfricanHistory/SlaveryInAfrica.html (23 Eylül
2013); Alexander Ives Bortolot, "The Transatlantic Slave Trade", Heilbrunn Timeline of Art History, The
Metropolitan Museum of Art, 2004, http://www.metmuseum.org/toah/hd/slav/hd_slav.htm (23 Êylül 2013). 3
Matthew Kachur, Slavery in the Americas: The Slave Trade, New York: Chelsea House, 1960, ss.19-20;
Johannes Menne Postma, The Dutch in the Atlantic Slave Trade 1600-1815, New York: Cambridge
University Press, 1990, s.6. 2 plantasyonlarında çalıştırılan köle işgücü, koloni sahibi ülkelerin ekonomilerine hizmet etme
görevi üstlenmiştir.4
Kölelik Avrupa’da da, Romalılar zamanından itibaren, ev hizmetlerinde ve yoğun
tarıma yönelik olarak, özellikle Avrupalıların Haçlı seferlerinde Müslümanlardan öğrendikleri
şeker kamışı üretimi için başvurulan bir kurum olmuştur. Veba salgınının ardından ise,
azalan iş gücünün takviyesine yönelik olarak, 14’üncü yüzyılın ortalarından itibaren kölelere
ihtiyaç artacaktır.5 Bu açıdan Afrika’dan Akdeniz yoluyla elde edilen köleler önem taşımıştır.
Kölelerin Afrika dışına satılışı; İslam’ın ortaya çıkışı ve Kuzey Afrika’da yayılmaya
başlamasıyla, Müslüman grupların hakimiyeti altında gerçekleştirilmiştir. Böylece, İslam’ın
doğduğu 7’inci yüzyıl ile Transatlantik Köle Ticaretinin ortaya çıkmaya başladığı 15’inci
yüzyıllar arasında, Müslümanların kontrolündeki Sahra (Kuzey Afrika’ya ve oradan da
Avrupa, Doğu Akdeniz, Anadolu, Arabistan, İran ve Hindistan’a) ve Hint Okyanusu (Arabistan
ve Hindistan’a) geçişli köle ticaretleri, Afrika ekonomisini besleyen bir işlev üstlenmiştir
(Harita 2). Afrika’da kölelik uygulamasını benimseyen toplumlar, genellikle köle ticaretiyle
uğraşmışlar
ve
Müslüman
tacirler
aracılığıyla
yürütülen
ticaretin
diğer
ayağını
oluşturmuşlardır. Ticaret, 20’nci yüzyıla kadar devam etmişse de, 15’inci yüzyıldan itibaren
hacim ve nitelik açısından giderek Transatlantik Köle Ticaretinin gölgesinde kalmıştır. On
beşinci yüzyıldan itibaren hem Yeni Dünya’ya hem de Doğu’ya yönelik ticaretin kesişmesi,
köleliğin Afrika içinde yayılmasını artırmış, Afrikalı yönetici ve zengin elitler, kendi kullanımları
için olduğu kadar satmak için de gittikçe daha fazla köle araştırır olmuşlar, bu da Batı, Doğu
ve Orta Afrika’da köle akınlarını yaygınlaşmıştır. Böylece geniş Afrikalı kitleler için
köleleştirilme tehdidi, daha da yoğunlaşarak devam etmiştir.
Müslüman tacirler aracılığıyla kıta dışına yapılan köle ticaretiyle kıyaslandığında,
Transatlantik Köle Ticaretinde, Avrupalılar tarafından Amerikalara götürülen kölelerin, hem
yolculuk sırasında, hem de plantasyonlarda, çok ağır şartlara maruz kalmış olmaları önemli
bir ayrımdır. Bununla birlikte, Transatlantik Köle Ticaretini dikkate değer kılan belki de en
önemli unsuru boyutudur. 1440-1880 yılları arasında Batı ve Orta Afrika’dan, Avrupa ve
Amerika kıtasına, iradeleri dışında gönderilen insan sayısı göz önüne alındığında, köle
ihracatının bu derece yoğun bir başka örneği tarihte bulunmamaktadır. Bu dönemde,
Atlantik’i geçen köle sayısına ilişkin verilen rakamlar farklılık gösterebilmektedir. Yirmi
milyonu geçmemekle birlikte, 10 milyondan da az olmayan zorla göçe tabi kılınmış bir
nüfustan söz edilmektedir. Transatlantik Köle Ticareti boyunca, Afrika’dan ihraç edilen
4
_______, “Slavery in Africa”,
http://autocww.colorado.edu/~blackmon/E64ContentFiles/AfricanHistory/SlaveryInAfrica.html (23 Eylül
2013). 5
John Iliffe, Africans: The History of a Continent, New York: Cambridge University Press, 2007, s.131. 3 kölelerin %5’inden azı 1600 yılından önce, yaklaşık %14’ü 1600-1700 yılları arasında ve
yaklaşık %75’i 1701-1810 yılları arasında Yeni Dünya’ya ulaşmıştır.6
3.
ATLANTİK KÖLE TİCARETİNİN ORTAYA ÇIKIŞI:
Avrupalılar, 15’inci yüzyıl ortalarına kadar, köle ihtiyaçlarını Akdeniz geçişli olarak
Kuzey Afrika’dan Müslüman tacirler vasıtasıyla karşılıyorken, 1441 yılında, Portekizlilerin,
Afrika’nın bugünkü Moritanya kıyılarında yakaladıkları bir grup Afrikalıyı, o dönemde beyaz
ve siyah kölelerin düzenli olarak satıldıkları güney Avrupa köle pazarlarından Lizbon’a
götürerek satmalarıyla, Transatlantik Köle Ticareti yolunda ilk adım atılmıştır. Ancak bu
yönde ilk ciddi başlangıç, 1444 yılına gelindiğinde, düzenli seferlerle, yıl içinde toplam 235
kölenin Afrika’dan Portekiz pazarlarına getirilmesiyle gerçekleşmiştir. Portekiz’de denizcilik
faaliyetlerinden sorumlu Prens Henry, köle satışlarından elde edilen kraliyet payını (royal
fifth) tatmin edici bulunca, köle ticaretini devlet tekeli olarak belirlemiştir.7
Altın bulmak için yola çıkan Portekizliler, 1415 yılında Fas kıyısında ele geçirdikleri
Ceuta’dan altın ticaretini kontrol altına alamayınca daha güneye inmeye başlamışlar,
Madeira, Azor, Yeşil Burun (Cape Verde) (Harita 3) ve São Tomé ve Príncipe (Harita 4)
adalarında egemenlik iddia ederek, 1480’li yılların sonlarına kadar Ümit Burnu’na değin
Afrika’nın Atlantik kıyılarını keşfetmişlerdir. 1450’de Moritanya açıklarında Arguin adasında
bir ticaret noktasını oluşturan Portekizliler, 1482’de Altın Sahili’nde, başlangıçta köle
ticaretinden çok altın ticareti için önem taşıyan Elmina’da Sahra Altı Afrika’daki ilk kaleyi inşa
etmişlerdir (Harita 5).
Transatlantik Köle Ticaretinin ilk aşamasında, Afrika’dan elde edilen köleler,
Avrupa’ya ve yukarıda adı geçen Portekiz’e ait Atlantik adaları ile İspanya’nın kontrolündeki
Kanarya adalarında yer alan şeker plantasyonlarına götürülüyorlardı.8 Avrupa’ya yönelik bu
köle ihracı, Eski Dünya Köle Ticareti olarak adlandırılmıştır (Harita 6). Avrupa’ya gönderilen
köleler, sonraları, buradan Yeni Dünya’ya da nakledilmeye başlanmıştır. Bununla birlikte,
gerçek Transatlantik Köle Ticaretinin başlangıç tarihi, genel olarak, kölelerin Afrika’dan
Amerika’ya ilk kez doğrudan gönderildiği 1518 yılı olarak kabul edilmektedir.9
Transatlantik Köle Ticareti açısından en önemli gelişme Amerika’nın keşfidir. Kristof
Kolomb’un 1492 yılında Amerika’ya ulaşması ile yeni toprakların, tarım ve zenginlik için
mükemmel olanaklar sunduğu fark edilmiştir. Bu toprakların, özellikle, şeker kamışı üretimi
6
Kachur, a.g.k., s.32. 7
Postma, a.g.k., ss.2-3; James A. Rawley ve Stephen D. Behrendt, The Transatlantic Slave Trade: A History,
Revised Edition, Lincoln ve Londra: University of Nebraska Press, 2005, s.19. 8
Postma, a.g.k., s.3. 9
Aynı 4 için elverişli olması büyük bir etki yaratmıştır.10 Portekizliler ve İspanyollar, 1400’lü yıllarda,
Atlantik adalarında şeker kamışı üretimini ve bu üretimde köle kullanma sürecini
başlatmışlardı. Amerika’nın keşfinden sonra ise, Kristof Kolomb’un 1493 yılındaki ikinci
seyahatinde, deneme dikimi yapmak için Karayip Adalarına beraberinde götürdüğü şeker
kamışının bölge iklimine uyum sağlaması, bundan sonra, yeni keşfedilen topraklarda üretim
yapmayı cazip hale getirmiştir. Zaman içinde şeker kamışının yanı sıra, tütün, kahve, pamuk
vb. ürünlerin tarımı için de oluşturulacak plantasyonlar için, bu kez işgücü sorunu ortaya
çıkmıştır. Plantasyon sahipleri çok sayıda niteliksiz işgücü arayışındayken, Amerikan
yerlilerinden
yararlanma
çabaları,
milyonlarca
yerlinin,
zor
çalışma
koşullarına
dayanamaması, Avrupa kaynaklı hastalıklardan ölmesi ve hayatta kalıp yakalananların da
araziyi iyi tanımalarından dolayı kolayca kaçabilmeleri nedeniyle yetersiz kalmıştır.11 Yerli
kölelerden sınırlı da olsa yararlanılmaya devam edilmişse de, artan işgücü ihtiyacı
karşısında, plantasyon sahipleri için, Afrikalı köleler, iyi bir seçenek olarak belirmiştir.
Böylece, 1500’li yılların başlarına kadar, Afrika dışında başlıca pazar, Avrupa ülkeleriyken
(Portekiz ve İspanya başta olmak üzere), Amerika’nın keşfedilmesi ve büyük plantasyon
sistemleri ve işleme tesislerinin kurulmaya başlanmasıyla, Atlantik ötesinde yeni oluşan köle
pazarları öne geçmeye başlamıştır.
İngilizlerin 1607’de Kuzey Amerika’nın doğu kıyılarında oluşturmaya başladığı
kolonilerde durum bir parça farklılık göstermiştir. İngilizlerin Jamestown (Virginia)’da ilk kalıcı
yerleşim bölgesini (Harita 7-8) kurmalarının ardından 12 yıl sonra, ilk kez, Hollandalılar
tarafından Karayiplerde bir İspanyol ticaret gemisinden esir alınan 20 kişilik Afrikalı bir grup
Jamestown’a getirilmiş, böylece geleceğin Amerika Birleşik Devletleri’ne ilk siyahlar
ulaşmıştır. Hollandalılar tarafından erzak karşılığında koloniye bırakılan bu Afrikalıların, köle
olarak mı, yoksa “sözleşmeli hizmetkar” (indentured servant) olarak mı çalıştırıldıkları
tartışmalıdır. Bununla birlikte, “sözleşmeli hizmetkar” olarak çalıştırıldıklarına dair görüşler
daha sık dile getirilmektedir. İlk dönemlerden itibaren köle olarak çalıştırılan Afrikalıların var
olduğu düşünülmekteyse de, köleliğe ilişkin herhangi bir İngiliz yasasının bulunmaması
ve/veya Hıristiyanların köleleştirilmesini yasaklayan İngiliz yasaları uyarınca, vaftiz edilerek
Hıristiyanlığa
geçirilen
Afrikalıların
köle
yapılamaması
gibi
nedenlerle,
Afrikalıların
başlangıçta, daha çok “sözleşmeli hizmetkar” statüsünde çalıştırılmış olabilecekleri
10
Şeker, o dönemde, Avrupa pazarında altın kadar kıymetli bir üründür. Ancak Avrupa iklimi şeker kamışı için
uygun değildir. Şeker kamışı üretimi, zor ve pahalı olsa da, yeterli miktarda üretim yapıldığında, yüklü bir
kazanç sağlamak için önemli bir fırsat sunmaktadır. 11
Aynı, ss. 27-28. 5 düşünülmektedir.12 Esasen Avrupalı göçmenlere yönelik benimsenmiş olan “sözleşmeli
hizmetkarlık” uygulamasına göre, İngiltere’de ekonomik koşulların iyi olmaması nedeniyle
Amerika’ya göç etmek isteyen yoksul ve genç Avrupalılar, ulaşım ücreti karşılığında işverenle
bir sözleşme imzalıyorlar, bunun karşılığında belli bir süre (üç-yedi yıl arası) çalışmayı kabul
ediyorlar, sözleşme süreleri dolduğunda da özgür kalıyorlardı. 1680’li yıllara kadar devam
eden süreçte, Kuzey Amerikalı kolonilerin tercihi, daha ucuz olduğundan, “sözleşmeli
hizmetkar” statüsündeki Avrupalı işgücüdür. Ancak, İngiliz kolonilerinde, tütün üretimi için
artan işgücü ihtiyacı karşısında, sözleşmeliler kalıcı bir çözüm oluşturamamıştır. Ayrıca,
17’nci yüzyıl sonlarında, İngiliz nüfusunun durağan bir döneme girmesi ve İngiltere’de
ekonomik koşulların iyileşmeye başlaması üzerine, “sözleşmeli hizmetkar” arzında da bir
azalma söz konusu olmuş, bu da sözleşmelilerin fiyatlarını artmıştır.13 Üstelik, Avrupalı
sözleşmeli hizmetkarlar arasında, zaman içinde isyanlar ortaya çıkmaya başlamış, kaçanlar
olmuş, bu da plantasyon sahiplerinde beyaz işgücüne karşı bir güvensizlik yaratmaya
başlamıştır.14 Bu nedenlerle, Kuzey Amerika’da Afrikalı kölelere talep artırmaya başlamıştır.
Kuzey Amerika’daki İngiliz kolonileri arasında ilk kez 1641 yılında Massachusetts’te yasal
nitelik kazanan kölelik, 1661 yılına gelindiğinde Virginia yasaları tarafından da tanınmaya
başlamıştır. On yedinci yüzyılın sonlarında, Maine’den Güney Carolina’ya kadar, Kuzey
Amerika’daki tüm İngiliz kolonilerinde köle işgücünden artan şekilde yararlanılır olmuştur.15
Amerika’nın keşfinden sonra, köle ticaretinin seyri açısından önem taşıyan bir başka
gelişme, Kristof Kolomb ve 15’nci yüzyılın diğer gezginleri tarafından yeni keşfedilen
topraklar üzerindeki anlaşmazlıkları gidermek için, dönemin deniz güçleri Portekiz ve İspanya
arasında Tordesillas Antlaşması’nın imzalanmasıdır. 1493 yılında, anlaşmazlıklarda hakem
rolü oynayan Papa VI’ncı Alexander, Yeşil Burun Adaları’ndan 100 fersah (320 mil) batıda,
kutuptan kutuba uzanan hayali bir hat çizmiş, bu hattın batısında kalan ve Hıristiyan olmayan
yeni keşfedilmiş veya keşfedilecek bütün toprakların (tümüyle Yeni Dünya) İspanya’ya,
doğusunda kalanların (Afrika ve Hindistan) ise Portekiz’e ait olduğunu bildirmiştir.16 Ancak,
12
History Detectives, “Indentured Servants in the US”,
http://www.pbs.org/opb/historydetectives/feature/indentured-servants-in-the-us/ (21 Aralık 2013); Arrival
of first Africans to Virginia Colony-1619”, http://www.pbs.org/wgbh/aia/part1/1p263.html (22 Aralık 2013);
“From Indentured Servitude to Racial Slavery”, http://www.pbs.org/wgbh/aia/part1/1narr3.html (22 Aralık
2013); “History of Slavery in America”,
http://www.ocf.berkeley.edu/~arihuang/academic/abg/slavery/history.html (22 Aralık 2013).
13
Kenneth Morgan, Slavery and the British Empire: From Africa to America, Oxford: Oxford University
Press, 2007, s.11. 14
Kachur, a.g.k., s.7; “ABD’de Sivil Haklar Hareketi, Nihayet Özgürüz”, s.4,
http://photos.state.gov/libraries/turkey/231771/PDFs/freeatlast_turkish_all.pdf (23 Eylül 2013) 15
Morgan, a.g.k., s.16.
“Tordesillas, Treaty of”, http://education.yahoo.com/reference/encyclopedia/entry/Tordesil (23 Eylül
2013)
16
6 1494 yılında, iki ülke arasında imzalanan Tordesillas Antlaşması ile yeri değiştirilen hayali
hat, Yeşil Burun Adaları’nın 370 fersah batısına kaydırılmıştır. Bu da, Portekiz’e Brezilya
üzerinde hak iddia etme olanağı sağlayacaktır. Böylece, Afrika’da köle ticareti tekelini eline
geçiren Portekiz karşısında İspanya da, Brezilya dışında, Yeni Dünya’daki köle ticareti
tekelini sahiplenmiş oluyordu. Anlaşmanın Papa tarafından onaylanması, diğer Avrupalı
devletlerin söz konusu paylaşım aleyhindeki faaliyetlerine engel olmayacaktır. Anlaşmanın
diğer devletlerce geçersiz hale getirilmiş olmasına rağmen, İspanya, Anlaşmaya sadık
kalmış, kölelerin kaynağı Afrika’da faaliyet göstermekten kaçınmıştır.
4.
GENEL HATLARIYLA ATLANTİK KÖLE TİCARETİ:
Portekiz, Afrika’da kontrolü elinde tutarken, Afrika’da bir üs sahibi olamayan İspanya,
köle elde etmek için Afrika pazarlarından köle taşıyan Portekiz, zamanla Hollanda, Fransa,
İngiltere gibi diğer ülke tacirlerine dayanmak zorunda kalmışlardır. Portekizliler, pazarlara
köle taşıyan ilk tacirlerdir ve bu ticaretten en son vazgeçen yine Portekizliler olmuştur. On
beş ve 16’ncı yüzyıllarda köle taşımacılığı neredeyse tümüyle Portekizlilerin elindeyken,
17’nci yüzyılın ilk yarısında, baskın Portekiz egemenliğinin yanında Hollandalılar, yüzyılın
ortalarında İngilizler ve yüzyıl sonlarına doğru Fransızlar ticarette boy göstermeye
başlamışlardır. On sekizinci yüzyıla kadar, ticaret kapsamında taşınan tüm kölelerin %55,75’i
Portekizli gemilerle nakledilmişken, on sekizinci yüzyıl İngiliz hakimiyeti dönemidir. Aynı
dönemde, Fransa da köle taşımacılığında önemli bir aktör haline gelmiştir. Bu yüzyılda
taşınan kölelerin %40,55’i İngiliz, %30,89’u Portekiz, %18,06’sı ile Fransız gemileri
tarafından taşınmıştır.17 On sekizinci yüzyılın başlarından itibaren Kuzey Amerikalılar da
ticarete yakın ilgi göstermeye başlamışlar, yüzyıl boyunca, Cenova, İsveç, Danimarka ve
Brandenburg18 gibi Avrupa devletleri de, küçük çaplı da olsa ticarete dahil olmuşlardır.
Ülkeler, Afrika ile ticaret yapmak ve Amerika’ya köle nakletmek için şirketler oluşturmuşlar,
şirketler, bu ticaret için hükümetlerinden tekel hakları almışlar, böylece fiyatların kontrolünü
de sağlama olanağı bulmuşlardır. Karşılığında ise, kıyılarda yeni kaleler inşa etmek ve
eskilerini korumakla yükümlü tutulmuşlardır.19 Böylece devlet çıkarları, ticaret tekeli garantisi
verilen lisanslı şirketler vasıtasıyla korunmuştur. Hollanda, Felemenk Batı Hindistan Şirketi
(Dutch West India 1921); Fransa, Fransız Batı Hindistan Şirketi (French West India
17
“Which Europeans Trafficked in Slaves?”, Park Ethnograpyh Program, National Park Service U.S.
Department of the Interior,
http://www.nps.gov/history/ethnography/aah/AAheritage/histContextsD.htm (23Eylül2013). 18
Kutsal Roma Germen İmparatorluğu’nun bir parçası olan Brandenburg (Başkenti Kaliningrad), İspanya
Veraset Savaşı (1701-1713) sırasında İngiltere, Kutsal Roma Germen İmparatorluğu, Hollanda, Portekiz ve
Savoya Dükalığı İttifakı ile savaşa katılmış, İttifak Fransa karşısında zafer kazanmıştır. 1713 tarihinde imzalanan
Utrecht Barışı’yla Brandenburg Dükalığına krallık statüsü tanınmış, bu tarihten sonra Prusya Krallığı olarak
tanınmaya başlamıştır. Başkenti Berlin olmuştur. 19
M.Malowist, “The Struggle For International Trade and Its Implications for Africa”, General History of
Africa V, Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century, Ed.:B.A.Ogot, Paris: UNESCO Publishing,
2000, s.16. 7 Company-1664), Senegal Şirketi (Senegal Company-1673) ve Gine Şirketi (Guinea
Company-1684); İngiltere ise, Kraliyet Afrika Şirketi (Royal African Company-1672)
tarafından temsil edilmiştir.20 Ancak 1700’lere gelindiğinde, ulusal şirketler artan köle talebini
karşılayamaz olunca, ticaret özel şirketlere de açılmaya başlanmıştır. İngilizler 1698 yılında,
Fransızlar 1725 yılında, Hollandalılar 1730 yılında ticareti serbestleştirmişlerdir.21
Transatlantik Köle Ticaretinin kaynağı olarak rol üstlenen Batı Afrika ve Orta Afrika,
köle ticareti yoluyla Atlantik ticaret sistemine dahil olurken, Güneydoğu Afrika –Mozambik ve
Madagaskar- da Atlantik ticareti için bir miktar köle sağlamıştır. Ancak kıtanın güneyine
yolculuk tehlikelerle dolu ve uzun süreli olduğundan, bu bölgelere yönelmek çok fazla tercih
edilmemiştir.22 Köleler, çoğunlukla, Batı Afrika’da Senegambiya’dan başlayarak, Altın Sahili,
Benin Körfezi, Biafra Körfezi, Kongo ve Angola’ya kadar yayılan bölgeden elde edilmiştir.
Transatlantik Köle Ticaretinin tüm zamanlarında, en fazla köle Orta-Batı Afrika (Kongo ve
Angola)’dan sağlanmıştır (Harita 9). Orta-Batı Afrika’nın yanı sıra, on yedinci yüzyılın
sonlarına kadar olan dönemde, başlangıçta Senegambiya, Altın Sahili, Benin Körfezi ve
Biafra Körfezi eşit oranda rol üstlenmişken, 17’inci yüzyıla gelindiğinde, Benin Körfezi
(%17,02) gelişme göstermiş, Benin Körfezi’ni Biafra Körfezi (%9,63) ve Altın Sahili (%6,69)
izlemiştir. On yedinci yüzyılın sonu itibariyle Orta-Batı Afrika’nın payı ise %60,59 olmuştur.
On sekizinci yüzyıla gelindiğinde, Orta-Batı Afrika’nın payı düşmüş (%38,41), bir önceki
döneme kıyasla bu dönemde en fazla gelişmeyi Altın Sahili (%14,31) göstermiş, ardından
Biafra Körfezi (%14,9) takip etmiştir. Benin Körfezi %20,17’lik oranla diğer iki bölgeyi geçmiş
durumda olsa bile, önceki dönem sahip olduğu orana yakın kalmıştır. Yine bu dönede Sierra
Leone (payı %0,39’dan %3,62’ye yükselmiştir) ve Rüzgar Kıyısı’nın (payı %0,05’ten, %2,35’e
yükselmiştir) da gelişme gösterdiği görülmektedir. On sekizinci yüzyılın son çeyreğinde
Güney Doğu Afrika’dan köle ihracında da artış yaşanmıştır. Orta-Batı Afrika’da Luanda,
Cabinda ve Benguela; Biafra Körfezi’nde Bonny ve Old Calabar; Benin Körfezi’nde (Köle
Sahili) Quidah; Altın Sahili’nde, Elmina, Cape Coast, Anomabu; Senegambiya’da, Goree,
James Fort ve St.Louis, başlıca ticaret üsleri olarak öne çıkmışlardır (Harita 10-11-12). Bu
kaynaklardan elde edilen kölelerin varış noktaları, bir hesaplamaya göre, 1441–1866 yılları
arasında, sahip oldukları paylara göre şu bölgelerdedir: Güney Amerika %49,1, Karayip
Adaları %42,2, Kuzey Amerika %6,8, Eski Dünya (São Tomé, Madeira, Kanarya Adaları,
Yeşil Burun Adaları ve Avrupa) %1.23 (Harita 13)
20
Kevin Shillington (Ed.), Encyclopedia of African History, New York, Londra: Fitzroy Dearborn (Taylor &
Francis Group), 2005, ss.1373-1374. 21
Kachur, a.g.k., s.65. 22
Rawley ve Behrendt, a.g.k., s.10. 23
Philip D. Curtin, The Atlantic Slave Trade: Census, Amerika Birleşik Devletleri: University of Winsoncin
Press, 1972, ss.88-89> Rawley and Behrendt, a.g.k.,s.16’daki alıntı. 8 Köle ticareti, bu ticarete dahil olan veya olmak isteyen uluslar arasında savaşlara
neden olurken, ticarete dahil olan ulusları, aynı zamanda, bir imparatorluk geliştirmeye
yöneltmiştir.
Batı
Afrika’da
üs
elde
edemeyen
İspanya’nın
oluşturduğu
Amerika
imparatorluğu, Avrupalı güçlerin hedefi haline gelmiştir. Özellikle, tümüyle Afrikalı köle
işgücüne dayanan Karayipler, Avrupalılar arasında, koloni kazanma mücadelelerine sahne
olmuş, adalarda bayrak değişimi şaşırtıcı bir hızda gerçekleşmiştir. Amerikalarda Brezilya ile
sınırlı kalan Portekiz, Brezilya-Angola ekseninde bir güney Atlantik imparatorluğu
oluşturarak, Yeni Dünya’ya taşınan tüm Afrikalı kölelerin beşte ikisini çekmiştir. Diğer
taraftan, ticaretin yürütülmesinde kolonizasyona izin vermeyen Batı ve Orta Afrika kıyıları da
uluslararası sürtüşmelere sahne olmuştur.24
Köle ticareti sırasında, Afrika’da Avrupalıların yerleşip koloni oluşturdukları bölge
.
Afrika’nın güneyiyle sınırlanmıştır. Kıta sahilleri yalnızca birkaç doğal liman sunan, nehirleri
ve bitki örtüsü daha içerilere ilerlemeye izin vermeyen zor bir coğrafyaya sahip Afrika’da,
tropik hastalıklar da Avrupalı köle tacirleri için önemli bir engel teşkil etmiş, bu nedenle,
Avrupalı yerleşimleri çok az sayıda ve kıyıyla sınırlı kalmıştır. Ticaret, ya gemilerden ya da
kıyılarda edinilen ticaret üslerinden (küçük hisar veya kaleler inşa edilerek), yerli yöneticiler
veya aracılar vasıtasıyla yürütülmüştür.
Afrikalı yönetici ve köle tacirleri, Avrupalılarla yaptıkları işbirliğinin karşılığında
Afrika’da başka türlü ulaşılması mümkün olmayan çeşitli mamul ürünler (silah, barut, kumaş,
içki vb) elde ederken, Avrupalılara teslim ettikleri köleler de, şeker kamışı, tütün, pirinç, mısır,
pamuk, keten plantasyonlarında çalıştırılmak üzere gemilere istiflenerek, “orta geçiş” adı
verilen, çok sıkıntılı koşullarda gerçekleşen bir yolculuğun ardından, Karayiplere ve
Amerikalara götürülmüşler, Yeni Dünya plantasyonlarında üretilen ürünler de Avrupa’ya
taşınmıştır. Böylece üç köşeli bir ticaret ağı oluşmuştur (Harita 14).
5.
ATLANTİK KÖLE TİCARETİNDE BAŞLICA AKTÖRLER:
a.
Portekiz:
Esasen altın ve Asya’nın baharatlarına giden yollar arayışıyla Afrika ile ilgilenmeye
başlayan Portekiz, 15’inci yüzyıl boyunca ve 16’ıncı yüzyılın başlarında, Batı Afrika
kıyılarında birçok ticaret üssü oluşturmuştur. Bu bölgede Portekizliler, çeşitli ödemelerle,
yerel Afrikalı yöneticilerin rızalarını kazanarak faaliyetlerini yürütmeye çalışırken, Doğu
Afrika’da, Sofala (Mozambik’te), Mombasa (bugünkü Kenya’da) ve diğer kıyı şehirlerinin
savunmalarını püskürterek (Harita 15-16), buralarda askeri birlikler bırakarak ve Portekiz
Kralı adına vergiler toplayarak, faaliyetlerini garanti altına almaya çalışmışlardır. On altıncı
yüzyılın başlarında, Sierra Leone, Elmina, ve Sofala’da yürüttüğü ticaret, daha çok ucuz altın
alımı ve aynı zamanda arka bölgelerden elde edilen köleler yoluyla kar getirmiştir. On beşinci
24
Rawley ve Behrendt, a.g.k., ss.5-6. 9 yüzyıl boyunca gittikçe daha fazla köle alımıyla ilgilenmeye başlayan Portekiz, 16’ıncı yüzyıl
ve sonrasında, büyük miktarlarda köle sağlayan bölgelere yönelmeye başlamıştır.
Hollandalıların Batı Afrika kıyılarındaki istasyonları, özellikle de Elmina’yı 17’nci yüzyıl
başlarında ele geçirmeleri de, Portekizlilerin altın ticaretinden uzaklaşarak tamamen köle
ticaretine yönelmelerinde etkili olacaktır. Portekiz’in 16’ıncı yüzyılın başlarından itibaren, altın
veya gümüş kaynaklarına sahip olmayan Kongo Krallığında25 ilerlemesi ve Angola kıyılarında
Luanda (1575) ve güneyde Benguela’da (1587) üsler oluşturması bu yönde önemli girişimler
olmuştur. Bununla birlikte, 17’nci yüzyılda Kongo’dan sürülen Portekizliler, Orta-Batı
Afrika’daki faaliyetlerini Luanda ve Benguela’da yoğunlaştırmışlardır (Harita 12). Özellikle
Luanda, kısa sürede, Portekiz kolonyal idaresinin merkezi ve aynı zamanda misyonerlik
faaliyetleri için de bir üs rolünü üstlenmiştir. On sekizinci yüzyılın başlarında, Kongo Nehri’nin
kuzeyi Loango sahili, aynı bölgede Malemba ve Cabinda, önce Hollandalılar, sonra Fransız
ve İngilizlerle rekabet alanı haline gelmiştir (Harita 10). Portekizliler yüzyıl boyunca, Loango
ticaretindan ancak küçük bir pay alabilmişlerdir.26 Fransızlar Fransız Devrimi nedeniyle,
İngilizler de, köle ticaretini yasadışı ilan ederek (1808) bölgeden çekilince, Portekizliler
19’uncu yüzyılın başlarında bölgede yeniden aktif hale gelmişlerdir.27 Portekizlier, Altın
Sahili’ndeki istasyonları kaybettikten sonra, bu kez Angola (1641-1648) Hollanda kontrolüne
girmişse de, Portekizliler, kısa sürede, Angola’yı geri almış, Benguela’da ve São Tomé ve
Príncipe adalarında kontrolü tekrar kazanmıştır.
16’ncı yüzyılda, Portekiz gemileri, büyük köle gruplarını, başlıca beş bölgeye
taşımışlardır: Avrupa, Atlantik adaları (Azorlar, Yeşil Burun Adaları, Madeira Adaları), São
Tomé (Biafra Körfezi), İspanya Amerikası ve yüzyılın ikinci yarısında Brezilya. Portekizlilerin
Brezilya’ya 1500 yılında ayak basmasında sonra, bölgeye ilk köleler 1538 yılında ulaşmış ve
Brezilya, üç yüzyıl boyunca, Atlantik dünyasında en fazla köle talep eden bölge haline
gelmiştir.28 Şeker ve kahve plantasyonları, şeker işleme tesisleri ve madenler için fazla
sayıda köleye ihtiyaç duyan Brezilya’nın üç sahil bölgesi, Pernambuco, Bahia ve Rio de
Janerio (Harita 17) ekonomileri için köle işgücü arayışında olmuşlardır. On altıncı yüzyılın
ortalarından itibaren şeker üretimindeki liderliği São Tomé’den almaya başlayan Brezilya için,
17’nci yüzyıl şeker yüzyılı iken, 18’nci yüzyıl ise altın çağı olmuştur. Bu dönemde Brezilya,
yalnızca şeker merkezi değil, aynı zamanda, altın, tütün ve pamuk üreticisidir ve 19’uncu
25
Kuzeyde bugünkü Gabon’dan güneyde іse Kwanza nehrine (bugünkü Angola sınırları içinde) uzanan bölgede
Kongo Krallığı yer almaktaydı. Bu dönemde, Kоngо Krallığının güneyinde bulunan devletlerden en önemlisi
olan Ngola iѕimli kral tarafından yönetilen Ndongo krallığı bulunmaktaydı. Angola iѕmi, Ndongo krallarına
verilen unvan olan ngola (kral) dan gеlmеktеdir. 26
27
28
Rawley ve Behrendt, a.g.k., s.36. Aynı, ss.36-37. Morgan, a.g.k., s.3; Rawley ve Behrendt, a.g.k., s.24. 10 yüzyılda da kahve üretiminde etkili bir konuma yükselecektir. Tüm bu ürünler, Brezilya’da
köle işgücüne talebi arttırırken, Brezilya’nın başlıca köle kaynağı Angola olmuştur.
Köle
ticaretiyle
uğraşan
diğer
uluslar
Hollanda,
Fransa
ve
İngiltere
ile
karşılaştırıldığında, Portekiz, 18 ve 19’uncu yüzyıllarda, önemli bir metropolit köle taciri
topluluğuna sahip olmamıştır. Ticareti, kolonisi Brezilya yürütmüştür. Brezilya yalnızca pazarı
sağlamamış, aynı zamanda sermaye ve emtianın önemli bir kısmını ve gemilerin neredeyse
hepsini sağlamıştır. Böylece, ticaretin liderliği Brezilya’ya geçmiştir. 18’inci yüzyıl sonlarında,
koloni, artık ana vatan ile rekabet eder durumdadır. Nihayetinde Brezilya, 1822 yılında
Portekiz’den bağımsızlığını ilan etmiştir.
Portekiz’in Mozambik’teki faaliyetleri de, köle ticaretinde belli bir etki yaratmıştır.
Şimdi Mozambik olarak bilinen bölgeye Portekizliler (Vasco de Gama liderliğinde) ilk kez
1498’de ayak basmışlardır. On altıncı yüzyılın başlarında Mozambik ve Sofala’da ticaret
merkezi (Harita 18) oluşturan Portekizliler, Brezilya ve Angola ile kıyaslandığında, bu
bölgede başlangıçta sınırlı bir varlık oluşturmuşlardır. Altın ve köle kaynağı olarak
yararlanılan Mozambik’ten elde edilen kölelerin varış noktası, Portekiz’in başlıca kolonisi
Brezilya’nın hızla büyüyen plantasyonları olmuştur. Mozambik’in köle ticareti, Portekiz’in
diğer önemli kolonisi Angola’da köleliğin 19’uncu yüzyıl başlarında yasaklanmasından sonra
da devam etmiştir. Bu dönemde, Mozambik’ten elde edilen köleler ya Hint Okyanusu’na ya
da “sözleşmeli hizmetkar” olarak Fransızların şeker üreten plantasyonlarına ya da doğu
Afrika köle pazarlarına yönlendirilmişlerdir. Mozambik kölelerinin Fransız plantasyonlarında
“sözleşmeli hizmetkarlar” olarak çalıştırılmasına, uygulama 1864 yılında III. Napoleon’un
kararıyla yasaklanıncaya kadar devam edilmiştir.29
b.
İspanya:
1479’da Kanarya Adaları üzerindeki mücadeleyi kazanan İspanyollar ise, 1492’den
sonra ise, Karayip adalarında elde ettiği karakollardan başka, Meksika, Orta Amerika ve
Peru’yu işgal etmiş, 1600’e gelindiğinde, şimdiki ABD’nin güneybatısından, Güney
Amerika’nın güney ucuna kadar uzanan bölgelerde, büyük oranda hakimiyet elde etmişlerdir.
İspanyolların Atlantik’teki varlıkları, Avrupalıların Atlas Okyanusu’ndaki genişlemelerinin ilk
büyük dalgasını temsil etmiştir. Hollandalılar, İngilizler ve Fransızlar, ancak 100 yıl sonra
Atlantik’e açılacaklardır.30
İspanya, Transatlantik Köle Ticaretinin başlarında, tropikal Amerika dahil, neredeyse
tüm Yeni Dünya’yı sahiplenmişse de, Portekiz ile yapılan anlaşma gereği, Batı Afrika’da, köle
kaynağı olarak herhangi bir toprak parçası elde etmemiştir. Köle ihtiyacının çoğunluğunda,
29
Richard M. Juang (Ed.), Noelle Morrissette (Ed.) ve Melissa Fullmer (Yrdc.Ed.), Africa and the Americas:
Culture, Politics, and History, A Multidisciplinary Encyclopedia, Volume II, Santa Barbara: ABC-CLIO,
2008,ss.780-781. 30
Greene (Ed.) ve.Morgan (Ed.), a.g.k., s.56. 11 Afrika’ya erişim yapan ülkelere veya Karayip adaları arasındaki ticarete bağımlı kalmıştır.
Nitekim, 1502 yılında ilk köleler İspanya Amerikası’na bir Portekiz gemisiyle ulaşmıştır.31
Avrupalı uluslar, İspanya Yeni Dünyası’nda toprak elde etmiş ve Portekiz Afrikası’nda toprak
işgal etmişse de, bunların karşılığında İspanya, Afrika’da ticaret üsleri oluşturmamıştır.
Avrupalı devletlerin imparatorluk geliştirmeleri, çoğunlukla Yeni Dünya’daki İspanyol toprak
tekeli, İspanyol ticareti ve İspanya Amerikası’na yönelik köle ticareti aleyhinde olmuştur.
Bunda, İspanya’nın, Batı Avrupa’daki en sınırlı köle ticareti sistemine sahip olmasının etkili
olduğu değerlendirilmektedir. Sistem, tropikal üretim yerine değerli madenleri, köle işgücü
yerine kraliyet gelirlerini önemsemiştir. İspanya, Yeni Dünya’ya yönelik önemli sermaye
yatırımları yapmamış, diğer ülkeler gibi denizaşırı ticaretten yararlanmak için ticari şirketler
kurmamış ve yeterli ticari filo geliştirmemiştir.32
İspanya’nın Amerikan şekerine yönelik ihtiyacı, Kanarya Adalarında zaten üretim
yapılmakta olduğundan yüksek olmasa da, İspanya Amerikası’nda şeker üretimi hızla
yayılmıştır. Diğer taraftan, yüzyılın ortalarına gelindiğinde, Peru ve Meksika’da zengin gümüş
yatakları bulunmuştur. Böylece, İspanya’nın köle talebini, madencilik, tarım ve plantasyon
işgücü ihtiyacı belirlemiştir.
İspanya, üç yüz elli yıl süren Transatlantik Köle Ticaretine katılımı sırasında, kendi
kolonileri için köle sağlamakta üç ekonomik sistem benimsemiştir. On altıncı yüzyılda,
kraliyet için gelir elde etmek ve kaçakçılığı önlemek için geliştirdiği lisans sistemine göre,
lisans sahibi olanlar, kölelerini Portekizlilerden almak ve gemilerini Seville gümrüğünden
geçirmek zorundaydılar. Ancak sistem, İspanyalı alıcılara köle sağlamak için yeterli
olmamıştır. Bunun ardından, “asiento” adı verilen sözleşmeler dönemi başlamıştır. Ortak
yönetim altında birleştikleri dönemde (1580-1640)33, İspanya Portekiz’le, krala iyi miktarda
ödeme karşılığında, köleleri Afrika’dan doğrudan nakletme olanağı tanıyan anlaşmalar
yapmıştır. Bu ilk “asiento” sözleşmeleriyle, 1595 yılından, Portekiz’in İspanya’dan yeniden
bağımsızlığını kazandığı 1640 yılına kadar kırk beş yılda, Amerikalara (Karayipler, Cartagena
ve Vera Cruz/Meksika limanları) (Harita 19), İspanya-Portekiz işbirliği ile ilk büyük çaplı köle
nakilleri gerçekleştirilmiştir. On yedinci yüzyılın başlarından itibaren, “asiento”lar, uluslararası
diplomaside bir ödül niteliği kazanmış, ancak yeterli kölenin sağlamasında çok yararlı
olamamıştır. Nihayetinde, “asiento” sistemi 1805 yılında sonlandırılarak, İspanya için serbest
ticaret dönemi başlamıştır. İspanya’nın köle elde etmek için benimsediği bu üç sistem içinde
en fazla başarı bu dönemde elde edilmiştir. Küba’da şeker devrimi için gerekli işgücü ancak
ticaretin serbestleştirilmesinden sonra sağlanabilmiştir.
31
32
33
Morgan, a.g.k., s.5 Rawley veBehrendt, a.g.k., s.45. Portekiz, 1580-1640 yılları arasında İspanya’nın kontrolü altına girmiştir. 12 “Asiento” sisteminde, 1640 yılından önce sözleşmeler Portekizlilerin tekelindeyken,
1713 yılından sonra, İngilizlerin tekeline geçmiş, aradaki dönemde ise, “asiento” tekeli için
güçler arasında yoğun mücadeleler yaşanmıştır. Bir taraftan, kendisine isyan eden
Portekizliler ile ilişkileri bozulup, diğer taraftan, Afrika’da üsler edinmiş olan İngiltere,
Hollanda ve Fransa ile savaş halinde olunca, İspanya “asiento” uygulamasını askıya almak
zorunda kalmış ve lisans uygulamasına dönülmüştür. Ancak bunun da hazine gelirlerini
azaltması üzerine, 1662 yılında “asiento” uygulaması yeniden başlatılmıştır. On sekizinci
yüzyıl başına kadar Cenevizli, Portekizli, Hollandalı tüccar ve şirketlere sağlanan “asiento”lar,
1702-1713 yılları arasında Fransızların tekeline, 1713-1748 yılları arasında da İngilizlerin
tekeline geçmiştir.34
Kölelerin yasal yoldan İspanya kolonilerine taşınmasını sağlayan lisans ve
“asiento”ların yanı sıra, kölelerin kaçak yollardan İspanya kolonilerine taşınması da söz
konusu olmuştur. Korsan köle ticaretinde özellikle Hollanda gemileri faal rol oynamıştır.
c. Hollanda:
Hollandalıların, 1568’de Habsburg İspanyası’na karşı isyan edinceye kadar
gerçekleştirdikleri
faaliyetler,
Atlantik’tekiler
dahil,
İspanya’nın
bir
parçası
olarak
yürütülmüştür. İsyanla başlayan ve 80 yıl süren bağımsızlık savaşları sırasında, 1600
yıllarında, İspanya’ya karşı Amerika yerlilerinin desteğini almak fikri oluşmuş ve savaşın son
döneminde 1621’de kurulan ve 1623 yılında faaliyete geçen Flemenk Batı Hindistan Şirketi
(Dutch West Indian Company-WIC) vasıtasıyla, Atlantik’te oldukça saldırgan, hırslı ve etkili
hareket etmişlerdir. Anti-Habsburg bir karakter sahiplenen Flemenk Batı Hindistan Şirketi’nin
savaşı İspanya’nın yumuşak karnı olan İspanya Amerika’sına taşımış ve İspanyol ticareti
aleyhinde faaliyet göstermiş, böylece Hollandalılar yalnızca yirmi-otuz yılda, Kuzey ve
Güney Amerika, Karayipler ve Batı Afrika’ya ulaşan önemli ve karlı bir imparatorluk
kurmuşlardır.35 1630 yılında Brezilya’nın kuzeyi Pernambuco bölgesini ele geçirmiş, yedi yıl
sonra Altın Sahili’nde Elmina’yı ele geçirmiş ve on beş yıl sonra da Angola’yı zapt
etmişlerdir. Hollanda rekabeti Portekizlileri zorlasa da, birkaç yıl içinde Angola’yı ve 1654
yılında da Brezilya’yı Hollandalılardan kurtarmışlardır. Nitekim, Flemenk imparatorluğu uzun
süreli olmamış, 1650’li yıllardan itibaren Avrupalı rakiplerinin saldırıları karşısında güç yitiren
Hollandalılar, koloni yönetimi ve emperyal hükümranlık amaçlarından uzaklaşarak, ticarete
ağırlık vermeye başlamışlardır. 1674 yılında Batı Hindistan Şirketi’nin dağılmasının
ardından, yerine kurulan yeni Flemenk Atlantik Şirketi, daha serbest bir ticaret teşkilatı ve
pazarlara daha fazla erişim olanaklarıyla, açık pazar yaklaşımını yansıtacak şekilde
oluşturulmuştur.
On
sekizinci
yüzyıla
gelindiğinde,
Hollandalılar
artık
Atlantik
34
35
Postma, a.g.k., s.34. Greene ve Morgan, a.g.k.; ss.166-175 13 İmparatorluğu’na dayanan bir güç olmaktan çıkarak, tüm egzotik dünya ile ilgilenen bir ticari
güce dönüşmüşlerdir. Yine de, köle, altın ve fildişi ticaretini ve Karayipler (1634-48 yılları
arasında koloniler oluşturduğu Curaçao, Aruba, Bonaire, Sint Eustatius, Saba, Sint
Maarten’de)36 (Harita 20) ile Vahşi Kıyı (Wild Coast)’daki (Harita 21) nispeten mütevazı
kolonilerin idaresini içeren Afrika ticaretine devam etmişlerdir37.
Esasen köle ticaretinin mali ve ticari yönleriyle daha çok ilgilenen Hollandalıların,
17’nci yüzyılda ilgileri kölelerden çok altına yönelmiştir. Altına dayalı Avrupa para ve mali
sisteminin
dizginlerini
ellerinde
tutan
Hollandalılar,
Altın
Sahili’ndeki
Elmina’yı
Portekizlilerden ele geçirmenin sağladığı avantajla, 1637’den itibaren Altın Sahili’nden
yapılan altın ihracatında en büyük payı almışlardır.38 Gine kıyılarındaki39 (Harita 22)
Hollandalılar,
köle
ticaretiyle
ancak
18’nci
yüzyılın
ikinci
on
yılında
ilgilenmeye
başlamışlardır. On altıncı ve 17’inci yüzyıllarda, Altın Sahili, 10’un üzerinde istasyon elde
eden ve 17’nci yüzyılın ikinci yarısında ve 18’inci yüzyılın ilk yarısında Köle Sahili (bugünkü
Togo, Benin ve Nijerya’nın batısı)’nde de ticaret noktaları oluşturan Hollandalılar, 1760’lara
gelindiğinde Köle Sahili ve Gambiya’daki, 1872’ye gelindiğinde de Altın Sahili’ndeki üslerin
tümünü kaybedecektir.40
Hollandalıların güney Afrika’da oluşturdukları yerleşimler de, etkileri bugüne kadar
gelen önemli gelişmelerin alt yapısını oluşturmuştur. 1607-1608 yıllarında, Portekiz’i
Mozambik’ten çıkarma çabaları sonuç vermeyince, Hollandalılar gemileri için su ve erzak
sağlayacak başka liman arayışlarına girmişler, Mauritius adasını (Harita 23) geçici olarak
işgal etmişler, ancak tatlı su olanağı sunan kıtanın güney ucundaki Masa Koyu’ndan (Cape
Town eteklerinde) daha fazla yararlanır olmuşlardır. Flemenk Doğu Hindistan Şirketi yetkilisi
Jan Van Riebeeck, şirketin kendisine talimatıyla 1652 yılında burada bir kale inşa etmiştir.
Amaç, Hollanda’dan Asya’ya, özellikle Endonezya’ya giden Hollanda gemilerine su ve erzak
sağlamak ve Avrupalı rakipleri ve yerel Khoi kabilesine karşı savunma yapabilmektir.
Başlangıçta, büyük ve küçük baş hayvanlar Khoi kabilesinden sağlanabiliyorsa da, tedarik
düzensiz olduğu ve Madagaskar’dan yapılan pirinç ithaline dayanmak zorunda kalındığı için,
36
Hollanda Batı Hint Adaları (Hollanda Antilleri), Hollanda’nın denizaşırı toprakları olarak kalmıştır. 1986
yılında, diğer adalardan ayrı olarak, Aruba’ya özerklik tanınmıştır. 10 Ekim2010'da yapılan referandum
sonucunda da, Hollanda Antilleri dağılmış ve Aruba ile beraber, doğrudan Hollanda Krallığı'na bağlı 4 yeni
özerk bölge oluşmuştur. Bu bölgeler, Aruba, Curaçao, Sint Maarten ve BES Adaları (Bonaire, Saba ve Sint
Eustatius)’dır. 37
Aynı, s.176. 38
Richard Gray (Ed.), J.D.Fage (Gen.Ed.) ve Roland Oliver (Gen. Ed.), The Cambridge History of Africa,
Volume 4, from c.1600 to c.1790, Cambridge: Cambridge University Press, 2003, s.595. 39
Gine denilen bölge, o dönemde, batıda bugünkü Liberya’dan, doğuda bugünkü Kamerun’a kadar
uzanmaktaydı. 40
Richard M. Juang ve Noelle Morrissette (Ed.), Melissa Fullmer (Yardımcı Ed.), Africa and theAmericas:
Culture, Politics, and History, A Multidisciplinary Encyclopedia, Volume I, Transatlantic Relations
Series,Will Kaufman (Seri Ed.), Santa Barbara, California: ABC-CLIO, s.386. 14 ticaret merkezinin kendi kendine yeterli olabilmesi arayışları çerçevesinde, 1658 yılında
şirketin bazı çalışanları sözleşme dışına çıkarılarak “özgür çiftçiler” haline getirilmişlerdir. Bu
eski şirket çalışanları beyaz Güney Afrika nüfusunun çekirdeğini oluşturmuş ve Boer
(Flamanca’da çiftçi) veya daha sonları Afrikaner (Flemenk, Alman, Fransız Protestanı, vb
Avrupalı grupların karışımı Hollandalı) olarak tanınmaya başlamışlardır. Koloni çevresinde
verimli topraklarda geniş çiftlikler kurulmuş, ortaya çıkan köle ihtiyacı, önce Dahomey’den
(Batı
Afrika’da
bugünkü
Benin’in
güneyinde)
ve
korsanlık
yoluyla,
sonrasında
Madagaskar’dan, Rio de la Goa (bugün Mozambik’in başkenti Mabuto)’daki ticaret üssünden,
Mozambik kıyılarından ve Asya (Hindistan ve Endonezya)’dan gelen gemilerin getirdiği
Asyalı kölelerle karşılanmaya çalışılmıştır. Zaman zaman yerli kabilelerle, arazi, otlaklar ve
sığır kaçırma olaylarıyla ilgili olarak anlaşmazlıklar ve kanlı çatışmalar yaşasalar da Boerler,
zaman içinde arazilerini genişletmişlerdir. Özellikle kolonin 1795 yılında İngiltere tarafından
ele geçirilmesi ve İngilizlerin 1815 yılında resmi olarak koloniye sahiplenmesi, İngiliz
kontrolünden kaçmak isteyen Boerleri, koloni sınırlarının dışına çıkarak özerk devletler
kurmaya zorlamıştır (Transvaal Cumhuriyeti ve Özgür Orange Devleti). 1803-1806 yılları
arasında kısa bir süre Hollanda’ya geri verilmekle birlikte, Cape Kolonisi (Cape Colony),
Güney Afrika Cumhuriyeti olarak biçimlendiği 1910 yılına kadar İngiliz kolonisi olarak devam
etmiştir.41 (Harita 24)
d. İngiltere:42
Köle ticaretine geç dahil olan İngilizler, sistematik köle ticaretine geçmeden önce
Afrika ile yaklaşık bir yüzyıl kadar ticaret yapmışlardır. Gine kıyılarına ilk ulaşan İngiliz
denizciler, köleden çok altın aramışlar, bazen beraberlerinde köle ile dönmüşlerdir. Köle alımı
ve satımıyla özellikle ilgilenen ilk İngiliz girişimci ise John Hawkins’tir. 1562 yılında İngilizlerin
köle için Afrika’ya bilenen ilk yolculuğunu gerçekleştiren Kaptan John Hawkins, 1567 yılına
kadar kıtaya iki yolculuk daha gerçekleştirmiş ve ele geçirdiği 1200’den fazla Afrikalıyı
Amerikalardaki İspanyol kolonilerine satmış, buradan elde ettiği plantasyon ürünlerini de
İngiltere’ye götürmüştür. Böylece, Transatlantik Köle Ticareti, tam anlamıyla üç köşeli nitelik
kazanmıştır.43
Amerikalarda İspanya’nın kontrolünde olan köle ticareti için “asiento” sözleşmesi
gerekli olduğu halde, yasa dışı yollarla bu ticareti yürütmüş olan Hawkins’in liderliğindeki
41
Shillington (Ed.), a.g.k., s.208; John Middleton (Baş Ed.) ve Joseph C.Miller (Ed.), New Encyclopedia of
Africa, Volume 1, ABD: The Gale Group, 2008, s.309. 42
927-1707 yılları arasında hüküm süren İngiltere Krallığı, 1707 yılında İskoçya Krallığı ile birleşerek, “Büyük
Britanya Krallığı” adını almış; 1801 yılında, Büyük Britanya Krallığı İrlanda Krallığı ile birleşerek “Büyük
Britanya ve İrlanda Birleşik Krallığı” adını almıştır. Ancak, çalışmada, tarihsel süreçler zaman zaman iç içine
geçebildiğinden, pratik sebeplerle bu ayrımlar göz ardı edilerek, “İngiltere” ortak başlığı kullanılmıştır. 43
The Abolition Project, http://abolition.e2bn.org/slavery_45.html; Rawley ve Behrendt, a.g.k., ss.130-131;
Shaun Standfield, “Slavery and Abolition: the Plymouth Connection”,
www.bristolreads.com/small_island_read/downloads/slave_trade_story.doc 15 gemiler, üçüncü seferden dönerken, yakalandıkları fırtınadan kaçmak için sığındıkları
Meksika Körfezi’nde İspanyol donanmasının saldırısına uğramış, Hawkins, mürettabatının
büyük bir kısmını kaybederek İngiltere’ye dönmüştür. Saldırının rövanşını almak üzere
yeniden yola çıktığında ise, başarısızlığa uğrayıp hayatını kaybedecektir.44
Bu olaydan sonra İngilizlerin, yaklaşık üç çeyrek yüzyıl, köle ticaretine ilgileri
sönmüştür.45 On yedinci yüzyılın ikinci yarısında ilgileri artmaya başlamış, 1660 yılında,
“Royal Adventures into Africa” Şirketinin kraliyet sözleşmesinde, köle ticareti ilk kez bir İngiliz
şirketinin amaçlarından biri olarak ifade edilmiştir. Ancak, İngilizlerin köle ticaretine gerçek
anlamda dahil olmaları, monarşinin restorasyonundan sonraya denk gelmektedir. “Royal
Adventurers Trading into Africa” şirketinin mali sıkıntıları üzerine, yerine 1672 yılında kurulan
daha büyük ve daha iyi organize edilmiş Royal Africa Company (1750 yılında yeniden
organize edilerek “Company of Merchants Trading into Africa” adını alacaktır), kraliyetin
sağladığı imtiyazla, Afrika ile ticareti bin yıl süreyle tekeline almış, ancak, imtiyaza karşı
gösterilen tepkiler üzerine, 1698 yılında köle ticareti özel tüccarlara da açılmak zorunda
kalmıştır. Köle ticaretinin serbestleştirilmesinin yanında, Yeni Dünya’da elde edilen
topraklarda oluşturulan plantasyonlar işgücü ihtiyacını ortaya çıkarınca, İngilizler köle
ticaretinde liderliği ellerine almak üzere faaliyetlerini yoğunlaştırmaya başlamışlardır.
İngilizler, Royal Africa Şirketi’nin kurulmasına kadar olan dönemde, Batı Hint
Adalarında ve Kuzey Amerika anakarasında bir çok koloni elde etmiştir. 1588 yılında,
İngiltere-İspanya arasında yapılan deniz savaşında, İspanya’nın yenilgiye uğrayarak deniz
hakimiyetinin sarsılması, kolonileşme sürecinin başlamasında kolaylaştırıcı bir rol oynamıştır.
Diğer taraftan, 16 ve 17’nci yüzyılların, İngiltere ekonomisi açısından sıkıntılı bir dönem
olması da, kolonileşme sürecine ivme kazandırmıştır. Daha iyi iş olanakları, daha yüksek
yaşam standardı ve dini özgürlük peşinde olanlar için Yeni Dünya’ya göç, ümit vaat eden bir
seçenek olarak belirmiştir. Ayrıca, İngiltere’deki siyasi karmaşa da mağdur durumda olanları
Yeni Dünya’ya göç etmeye zorlamıştır. On yedinci yüzyılın sonlarına gelindiğinde 350 bin
İngiliz Atlantik’i geçmiş durumdadır.46
Amerikalarda ilk İngiliz kolonisi, James I’in sağladığı özel imtiyazla 1607 yılında
Amerika ana kıtası üzerinde Virginia’da kurulmuştur. Ana kıta üzerindeki ikinci koloni ise,
1620 yılında Massachusetts Plymouth’da kurulmuş (Harita 25-26), bu yerleşim New
England’da47 Avrupalı yerleşiminin başlangıcını oluşturmuştur. Ancak, İngiltere’yi köle
44
Standfield, a.g.k. 45
Rawley ve Behrendt, a.g.k., s.131 46
Morgan, a.g.k., s.7. 47
New England veya Yeni İngiltere, ABD’nin kuzey doğu köşesine verilen isimdir. Massachusetts, Rhode
Island, New Hampshire, Connecticut, Maine, Vermont eyaletlerini içerir. 16 ticaretine çeken Kuzey Amerika anakıtası üzerinde kurulan bu koloniler olmamıştır.48
Yukarıda da ele alındığı üzere, şeker yerine tütün ve pirinç üretimine uygun bu topraklarda,
17’nci yüzyılın son yıllarına kadar Afrikalı köleler yerine, Avrupalı sözleşmeli hizmetkarlar
tercih edilmişlerdir. Virginia ve Maryland kolonilerine (ilk yerleşimler 1634 yılında başlamıştır)
ancak 1680’li yıllardan itibaren gittikçe daha fazla sayıda köle ulaşmaya başlamıştır. Köle
sahibi bir toplumun oluşması için nüfusun %20’sinin siyahlardan oluşması beklenirse,
Virginia bu noktaya 1710 yılında, Maryland ise 1720 yılında ulaşmıştır.49 (Harita 27) Özetle,
17’nci yüzyılın sonlarına kadar Amerika anakarasında köle talebi çok sınırlıyken, İngiltere’nin
köle ihtiyacı, Karayiplerde genişlemesine bağlı olarak ortaya çıkmıştır.
İngiltere’nin Karayiplerde genişlemesi ve koloniler elde etmesi ile Karayip adalarında
oluşturulan şeker plantasyonları için kölelere artan bir ihtiyaç vardır. 1612’de Bermuda’da50
(Harita 28) yerleşime geçen İngilizler, 1624 yılında St.Kitts (Saint Christopher) adasında,
1627 yılında Barbados adasında koloni oluşturmuşlar, 1655 yılında ise Jamaika’yı
İspanyollardan ele geçirmişlerdir. St.Kitts adasını51 ilk kolonileştiren Avrupalı güç olan
İngilizlere, 1625 yılında Fransızlar katılmıştır. 1629 yılında İspanyol saldırısına birlikte karşı
koyan İngilizler ve Fransızlar, bundan sonra dikkatlerini çevredeki diğer adaların
kolonileştirilmesine vermişler, St.Kitts adası, bu iki gücün Karayiplerde genişlemesinde temel
bir üs işlevi görmüştür. İngilizler, Nevis52 (1628), Antigua53 (1632), Barbuda (1678),
Montserrat54 (1632), Tortola55 (1672) adalarını yerleşime açmışlar, St.Kitts adasının
hakimiyeti için İngilizler ile Fransızlar arasındaki mücadele ise, sonunda adanın 1783 yılında
Versailles Anlaşması ile İngiltere’ye bağlanmasıyla son bulmuştur.56 (Harita 29)
48
Standfield, a.g.k. 49
Morgan, a.g.k., ss.27-28. 50
1966 yılında elde ettiği bağımsızlığa kadar İngiltere’nin kontrolünde kalmıştır. 51
1493’te Christopher Columbus tarafından keşfedilerek İspanya adına hak iddia edilmiş, 1538 yılında
oluşturulan Fransız Huguenot yerleşimi, kısa bir süre içinde İspanyollar tarafından dağıtılmıştır.
52
Nevis 1882 yılında St.Kitts ve Anguilla ile birleşmiş, 1967 yılında içte özerklik taşıyan ortak devlet haline
gelmişler, 1971 yılında Anguilla ayrılmış, St.Kitts ve Nevis ise 1983 yılında bağımsız bir devlet haline gelmiştir. 53
1967 yılında, Antigua, Barbuda ve küçük Redonda adası ile birlikte İngiltere’nin bağlı devletleri haline gelmiş,
1981 yılında da tam bağımsız olmuştur. 54
1782 yılında, Amerikan Bağımsızlık Savaşı sırasında, Amerikalı isyancıları destekleyen Fransızlar kısa bir
süre Montressat’ı ele geçirmiş, daha sonra 1783 Paris Antlaşması’yla da adayı Büyük Britanya’ya iade etmiştir.
Halen İngiltere’nin denizaşırı toprağıdır. 55
Tortola, İngiltere’nin denizaşırı toprağı olan İngiliz Virgin Adalarının en büyüğüdür. İspanyol İmparatorluğu,
16’ncı yüzyıl başlarında keşfettiği Virjin Adalarında hak etmiş, ancak buralarda yerleşmemiştir. Takip eden
yıllarda, bölgenin kontrolü için İngilizler, Hollandalılar, Fransızlar, İspanyollar ve Danimarkalılar mücadele
içine girmişlerdir. 1648 yılında Hollandalıların sürekli yerleşim kurdukları Tortola adası, 1672 yılında İngilizler
tarafından ele geçirilmiş ve 1680 yılında da Anegada ve Virgin Gorda adaları da Tortola’ya eklenmiştir. 16721733 yıllarında da yakın adalardan Saint Thomas, Saint John ve Saint Croix adalarının kontrolünü ele geçiren
Danimarkalılar, 1917 yılında adaları ABD’ye 25 milyon dolar karşılığında satmış, ABD bu adaları ABD Virjin
Adaları olarak yeniden adlandırmıştır. İngiliz Virgin Adaları 1960 yılında ayrı koloni statüsü kazanmış ve
1967’de de özerk hale gelmişlerdir.
56
“St.Kitts-History of Our Island”, http://stkittsguide.tripod.com/stkittshistory.html (23 Eylül 2013). 17 Amerika anakıtası üzerindeki kolonileşme süreci, Stuart Restorasyonu (16601688)’ndan sonra, Charles II’nin verdiği özel imtiyazlarla, Carolina, Doğu ve Batı Jersey ve
Pennsylvania kolonilerinin oluşturulmasıyla devam etmiştir. New England ve Newfoundland
bölgelerinde de koloniler artış göstermiş, 1732 tarihli özel imtiyazla da Georgia
oluşturulmuştur.57 1763 yılında Yedi Yıl Savaşlarını sonlandıran Paris Antlaşması’yla,
Karayiplerde Grenada ve Dominica, St.Vincent, Tobago, anakıtada Yeni Fransa ve Vermont
Fransa tarafından; 1802 yılında Amiens Barışı’yla, Trinidad, İspanya tarafından İngiltere’ye
bırakılmıştır.58 Güney Amerika’nın kuzeybatısında Hollanda kolonileri olan DemeraraEssequibo ve Berbice, 1781 yılından itibaren aralıklarla İngiliz kontrolüne geçmiş ve sonunda
1814 yılında Londra Antlaşması ile Hollanda tarafından resmen İngiltere’ye bırakılmış, 1831
yılında, koloniler İngiliz Guyanası adı altında birleştirilmiştir (1966 yılında bağımsızlığını
kazanıncaya kadar).59 (Harita 30).
Batı Afrika kıyılarında ise ilk sürekli İngiliz yerleşimi, 1618 yılında İngiltere Kralı James
I’in sağladığı imtiyazla, bölgede İngiliz tüccarların artan faaliyetleri sonucu, Gambiya Nehri
üzerinde James Adası’nda 1661 yılında oluşturulmuştur. Bugünkü Senegal’den Kamerun’u
da içine alacak şekilde uzanan bölgede altmış kadar ticaret noktası oluşturan İngilizler, köle
ticareti boyunca İngiliz Amerikası’na taşıdıkları köleleri en çok Biafra Körfezi’nden (1/3
kadarı) elde etmişlerdir. Bonny ve Calabar, bölgede başlıca ticaret noktaları olarak önem
taşımıştır. Bundan sonra, Orta-Batı Afrika önemli bir köle kaynağı olarak hizmet görmüş, bu
iki bölgeyi, Altın Sahili, Sierra Leone, Rüzgar Sahili (Windward Coast), Benin Körfezi ve
Senegambiya takip etmiştir.60 (Harita 31)
On sekizinci yüzyıl, hem İngiliz köle ticaretinin, hem de genel olarak Transatlantik
Köle Ticaretinin en yoğun dönemi niteliğini kazanmıştır. İngiltere limanları Londra (16601720’ler arası), Bristol (1720’li-1740’lı yıllar arası) ve Liverpool (1740’lı yıllar-1807 arası),
diğer taraftan Kuzey Amerika’nın başlıca köle limanı Rhode Island’daki Newport (köleler
tarafından üretilen ürünlerin ihracında), köle ticaretinde başlıca İngiliz limanları olmuştur.
Diğer taraftan, azalan sırayla, Güney Carolina, Virginia, Maryland ve Georgia, İngiliz
gemilerinin köle taşıdıkları bölgelerdir. Chesapeake’te tütün plantasyonları, Güney
Carolina’da “Low Country”61 adı verilen bölgede (Harita 32-33) pirinç plantasyonları
57
58
Morgan, a.g.k., s.8. Aynı 59
“The History of Guyana – Contents: 3.The Transition to British Rule”,
http://www.princeton.edu/~achaney/tmve/wiki100k/docs/History_of_Guyana.html(23 Eylül 2013). 60
Morgan, a.g.k., ss.14-15. 61
Kuzeyde Pee Dee Nehri dolaylarından, güneyde Savannah’a ve içeriye 50 mil kadar uzanan, Atlantik kıyı
düzlüğü, Aşağı Ülke (Low Country) olarak adlandırılmıştır. 18 yoğunluktadır. Bununla birlikte, 18’inci yüzyılın ortalarında Virginia’da bazı köleler tahıl
üretimi ve Güney Carolina’da bazı köleler indigo üretiminde çalıştırılmıştır.62
Kuzey Amerika’da ortaya çıkan köle ihtiyacına rağmen, kölelerin çoğu için varış
noktası, Kuzey Amerika’dan çok Karayipler olmuştur. 1700 yılından önce, İngiliz Karayip
adalarında en fazla köle talep eden ada Barbados iken, daha sonra Jamaika Barbados’un
yerini alarak, Batı Hint Adalarına İngiliz gemilerinin getirdiği köleler için en önemli varış
noktası haline gelmiştir. İngiliz Karayiplerinde en büyük araziye sahip olan Jamaika’da şeker
plantasyonları, 18’inci yüzyılda önemli derecede büyüme göstermiştir. Jamaika’dan sonra,
İngiliz gemilerinin köleleri indirdiği ikinci büyük liman olabilmek için Barbados ve
Karayiplerdeki diğer İngiliz adaları birbirleriyle mücadele içinde olmuş ve zaman içinde köle
pazarları olarak taşıdıkları önem değişiklik gösterebilmiştir. Şeker plantasyonları için öne
çıkan İngiliz Karayiplerinde, Yedi Yıl Savaşlarından sonra kahve plantasyonları için de köle
ihtiyacı ortaya çıkmıştır.
1689-1815 yılları arasında, İngiltere ve Fransa, dünya ticareti ve imparatorluğu için
yedi büyük savaşta karşı cephelerde savaşmışlardır. Bu savaşlarda Batı Afrika merkezi bir
savaş alanı olmamışsa da, Yedi Yıl Savaşları sırasında İngilizler, Yukarı Gine’deki tüm
Fransız üslerini ele geçirmişlerdir. 1763 tarihli Paris Antlaşması ile Goree Fransızlara geri
verilmiş olmakla birlikte, diğer üsler İngiltere’de kalmıştır. İngilizler bu üsleri Gambiya’daki
İngiliz üsleri ile birleştirmiş ve 1766 yılında Senegambiya Kraliyet Kolonisi oluşturulmuştur.
Koloninin kurulmasına kadar “Mercants Trading Into Africa” Şirketi’nin kontrolünde olan ticari
üsler, İngiliz hükümetinin kontrolüne geçmiş, böylece İngiliz hükümeti, ilk kez, Afrika
topraklarında idare sorumluluğunu üstlendiği bir koloni kurma girişiminde bulunmuştur. Koloni
uzun ömürlü olmamış, Amerikan Bağımsızlık Savaşı (1778-83) sırasında Fransızlar
Senegal’i, bu kez Gambiya ile birlikte, tekrar geri almışlarsa da, İngiltere 1783 tarihli
Versailles Barışı ile Senegal’i Fransa’ya resmen iade ederken, Gambiya’daki üslerini geri
kazanmıştır (İngiltere Senegal’i 1809 yılında Napolyon savaşları sırasında bir kez daha işgal
edecek, ancak 1817 yılında Fransa bir kez daha geri alacaktır).63 (Harita 34)
On sekizinci yüzyılda, İngiltere-Fransa savaşlarının sonucunda bir taraftan,
İngiltere’nin ticaret filosu ve denizaşırı ticaret alanı genişlerken, diğer taraftan, İngilitere’nin
artan deniz gücünü kontrol etme ümidiyle Fransa ile birlikte hareket eden diğer Avrupalı
ülkelerin ticaret filoları ve ticareti yıkıma uğramıştır. İngiltere’nin Kuzey Amerika kıtasındaki
on üç kolonisini kaybetmesi (1775-1783) de, ticari genişlemesini durdurmamıştır. Bu yüzyılda
İngiltere-Fransa
savaşlarının
Batı
Afrika
açısından
önemi
ise,
yine,
görünürdeki
62
Aynı, s.15. 63
John Donnelly, An Introduction to the History of West Africa, Cambridge: Cambridge University Press,
1962, ss.74-76. 19 Senegambiya başarısızlığına ragmen, İngiltere’nin bu bölgedeki ticaretten daha fazla pay
elde etmesidir. On sekizinci yüzyılın sonlarına gelindiğinde, Batı Afrika köle ticaretinin (Altın
Sahili, Köle Sahili ve Gine Körfezi) yarısından fazlası İngiliz tüccarların elindedir (yılda 38 bin
köle). İkinci büyük pay (20 bin köle) ise Fransız tüccarlara ait (Volta ve Congo nehirleri
arasındaki bölgeden) olmuştur.64
İngiltere’nin Transatlantik Köle Ticareti henüz devam ederken bir başka koloni kurma
girişimi, 1787 yılında toprak satın alma yoluyla Sierra Leone kıyılarında “Özgürlük Bölgesi”
(Province of Freedom) adını verdikleri yerde, Granville isimli yerleşim olmuştur. İngiliz
tüccarlar eşliğinde getirilen, çoğunlukla Amerikan Bağımsızlık Savaşı sırasında İngiliz
ordusuna sığınan yoksul siyahlardan oluşan, bununla birlilkte, Londra’da yaşayan Batı Hint
Adaları, Afrika ve Asya kökenli katılımcıların yer aldığı grup tarafından oluşturulan yerleşim,
toprakların sürekli kullanımı konusunda ortaya çıkan anlaşmazlık nedeniyle, yerli yöneticilerin
1789 yılındaki saldırısıyla başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bu kasabanın sakinlerinden kalanlar,
1791 yılında, Granville’in hemen yakınlarda Cline Town’da başka bir yerleşim kurmuşlardır.
Yakılıp yıkılan Granville kasabasının yıkıntıları üzerine ise, 1792 yılında İngiliz Sierra Leone
Şirketi’nin kontrolünde, İngiliz Kuzey Amerikası’ndan toplanan özgür kölelerle “Freetown” adı
verilen yeni bir yerleşim oluşturulmuştur. İngiltere’de köle ticaretinin yasaklanmasından bir yıl
sonra 1808 yılına gelindiğinde, Freetown İngiliz kraliyet kolonisi haline gelmiş ve 1896 yılında
iç kesimlerin de dahil edilmesiyle İngiliz Himaye Yönetimi altına girmiştir (Harita 35).
Köle ticaretinin hüküm sürdüğü dönemde, İngilizlerin bir diğer önemli kolonisi, Fransız
Devrim savaşları sırasında 1795 yılında işgal ettiği Hollanda’nın Cape Kolonisi’dir. Koloni,
1803 yılında Amiens Anlaşması koşulları uyarınca Hollanda’ya geri verilmiş, 1806 yılında ise
İngiltere koloniyi yeniden işgal etmiş (1910 yılına kadar koloni İngiltere’ye ait kalmıştır), ancak
1807 yılında kölelik kaldırılmış olduğundan, koloni İngiliz köle ticareti açısından belirleyici bir
rol üstlenmemiştir.
Güney Doğu Afrika bölgesi açıklarında, 16’ncı yüzyıl başlarında Portekizliler
tarafından keşfedilen, yüzyılın sonunda kısa bir süre Hollandalıların yerleştiği ve 1715 yılında
da bir Fransız kolonisi haline gelen Mauritius Adası’nın65 kontrolü, 1810 yılında Napolyon
Savaşları sırasında İngiltere’ye geçmiştir. 1814 Paris Antlaşması’yla Rodrigues66 ve Seyşel
Adaları67 ile birlikte Fransa tarafından İngiltere’ye resmen bırakılan Maritius Adası’nın da,
64
Aynı 65
1968 yılında bağımsızlığını kazanarak İngiliz Milletler Topluluğu’na dahil olmuş, 1992 yılında ise İngiliz
Milletler Topluluğu içinde cumhuriyet olmuştur. 66
1968 yılında bağımsızlığını kazanarak Mauritius Adası ile birleşmiştir. 2002 yılından itibaren ise Mauritis
Cumhuriyeti’ne bağlı özerk bir devlettir. 67
1903 yılında ayrı bir kraliyet kolonisi haline gelmiş, 1976 yılında bağımsızlığını kazanarak İngiliz Milletler
Topluluğu’na dahil olmuştur. 20 diğer iki adayla birlikte, İngiliz Transatlantik Köle Ticareti açısından etkin rolünden
bahsedilemez (Harita 36).
e.
Fransa:
Fransa, Afrika ticaretine ilgi gösteren ilk Avrupa ülkeleri arasında yer alsa da, uzun
süre iç sorunlarla uğraşmak zorunda kalmış, gemi, yatırım sermayesi ve mamul ürünler
eksikliği yaşamış, bu nedenle, köle ticaretine ciddi şekilde dahil olmakta en geriye kalmıştır.
Ancak 17’nci yüzyılın sonlarına doğru köle ticaretinin aktörleri arasına katılan Fransa, ticareti
yalnızca kendisine ait koloniler (Fransız Batı Hint Adaları) için yürütmüştür. Fransızlar, 18’inci
yüzyılda ticaretin üçüncü büyük gücü durumunda olmalarına rağmen, kolonilerinin ihtiyacını
karşılamakta yetersiz kalmışlardır.68 1701 ve 1810 yılları arasında, Fransız Transatlantik Köle
Ticareti, Fransız Batı Hint pazarı ihtiyacının yalnızca %62’sini karşılayabilmiştir. Fransa’nın
köle ticaretindeki yetersizliği, imparatorluk kurma ve ekonomik gelişmede üstünlük
sağlayamamasıyla açıklanmaktadır.69 Köle elde etmek için çoğunlukla İngiliz ve Hollandalı
rakiplerine dayanan Fransızlar, diğer taraftan da, bu ticarette kendilerine bir yer edinebilmek
için İspanyollar, Hollandalılar, özellikle de İngilizlerle mücadele etmek zorunda kalmışlardır.
Fransa’nın köle ticareti yapan bir ulus olarak doğuşu Hollandalılarla rekabetinde gösterdiği
başarıya bağlıyken, büyük bir köle taşıyıcı olarak kariyeri İngilizlerle 125 yıl kadar süren
rekabetle şekillenmiştir. İspanya Veraset Savaşlarında (1701-13) Fransa karşıtı ittifak
Avrupa’da başarı kazanmışsa da, Fransa, hem Karayiplerde hem de Afrika’da İngiltere’ye
ağır darbeler indirmiştir. Ancak, barış anlaşmaları Atlantik ve Afrika’da İngiltere’ye karşı
kazandığı başarılara göre değil, Avrupa’da Fransa karşıtı İttifak’ın başarısı temelinde
şekillendiğinden, Utrecht Anlaşması (1713) ile Fransa, “asiento” sözleşmelerini, St.Kitts
Adası’ndaki payını ve Batı Afrika ve Karayip işgallerinden doğan taleplerini kaybetmiştir.70
Fransa’nın ilk büyük Amerikan kolonisi, 1605 yılında, bugünkü Kanada’nın Nova
Scotia Eyaleti’nin bulunduğu bölgede Acadia kolonisini şekillendirecek olan Port Royal’ın
kurulmasıyla oluşturulmuştur. Fransa’nın, 1763 yılında Kuzey Amerika’daki topraklarını
Newfoundland’a çok yakın iki küçük ada dışında kaybetmesine kadar olan süreçte, Fransa,
Kuzey Amerika’da, kuzeyde Labrador Denizi’nden güneyde Meksika Körfezi’ne kadar
uzanan, Amerikan kolonilerinin batısında kalan bölgede Yeni Fransa’yı oluşturmuştur. Yeni
Fransa’da 1709’da çıkarılan bir yasayla köleliğin yasal nitelik kazanmışsa da, Yeni Fransa
yerleşimcileri, daha çok yerliler aracılığıyla kürk ticareti, balıkçılık, çiftçilik, gemicilik vb.
alanlarda faaliyet gösterdiklerinden, köle ticareti bu bölgede yerleşik hale gelmemiştir (Yeni
Fransa’nın oluşumu, gelişimi ve sonlanması süreçlerine ilişkin Haritalar için bkz. Harita 3738-39).
68
Rawley ve Behrendt, a.g.k., s.91. 69
Rawley ve Behrendt, a.g.k., s.109. 70
Rawley ve Behrendt, a.g.k., s.98. 21 Fransa, yine 1623 ve 1635 yılları arasında Batı Hint Adalarından St.Kitts -İngiltere ile
birlikte-(1623), Guadeloupe71 (1635), Martinik72 (1635), birkaç yıl sonra Marie Galante73,
St.Lucia74, Grenada75’yı ele geçirmiş, St.Martin76 (1648) ve St.Barts77 (Saint Barthélemy)
(1623-1758, 1878) adalarında koloniler oluşturmuştur. Fransa’nın 17’inci yüzyılın sonlarında
St.Domingue’i78 İspanyollardan ele geçirmesi (1697), köle ticaretinde etkili bir güç haline
gelmesinde çok önemli bir rol oynamıştır. Diğer taraftan, 17’inci yüzyılın ikinci yarısından
19’uncu yüzyılın başına kadar olan dönemde, Batı Hint Adaları’ndaki Tobago, Hollandalılar
ve İngilizlerle rekabet sırasında, birkaç kez Fransız kontrolüne geçmiştir. Fransa’nın ele
geçirdiği Batı Hint adaları arasında, 17’nci yüzyıl boyunca en verimli Fransız adası Martinik
olmuş, on sekizinci yüzyılda önce Guadeloupe, sonrasında St.Domingue öne geçmiştir.
Özellikle St.Domingue, Karayiplerdeki en zengin şeker kolonisi ve Fransız İmparatorluğu’nun
en önemli toprağı haline gelmiştir.79 Bugünkü Haiti olan St.Domingue’nun köle ticareti
tarihinde sahip olduğu önemli yerin bir başka nedeni de, dünyadaki ilk siyah cumhuriyet
olmasıdır. Ada’da 1791 yılında ortaya çıkan ilk başarılı köle isyanı, Fransız, İspanyol ve
İngiliz kolonistlerin yenilgisiyle sonuçlanmış ve ada Haiti olarak 1804 yılında bağımsızlığına
71
St.Kitss Adası’nda yerleşim gerçekleştikten sora, Fransız Amerika Adaları Şirketi, Charles Lienard (Liénard
de L'Olive) ve Ossonville Lordu Duplessis Ossonville’ye, bölgenin adalarından herhangi birini, Guadelopue,
Martinik veya Dominik’i kolonileştirme yetkisi vermiş, ikili 1635 yılında Guadeloupe’da yerleşmeye karar
vermişler, adanın sahipliğini almışlardır. Adanın yerlilerinin çoğu yok olmuştur. 1674 yılında Fransa Krallığına
bağlanan adanın kontrolü bir çok kez İngilizlere geçmiş, 3 Marta 1813 tarihli İngiliz-İsveç İttifakı sırasında da,
15 ay süreyle, idare İngilizler tarafından yürütülse de, İsveç’e devredilmiştir. 1814 Paris Antlaşması’yla bir kez
daha Fransızlara devredilen Guadeloupe, 1815 Viyana Antlaşması’yla da, kesin olarak Fransa kontrolüne
geçmiştir. 1946 yılında Fransa’nın denizaşırı toprağı haline gelen koloni, 1974 yılında Fransa’nın idari bir
merkezi (ili) olmuştur. Daha küçük Marie Galante, La Désirade ve Îles des Saintes adaları da Guadeloupe’a
dahildir. Saint-Martin and Saint-Barthélemy 2007 yılında Guadeloupe’dan ayrılmışlardır.
72
İngilizler tarafından bir çok kez işgal edilmiş, 1794-1815 yılları arasında İngiliz kontrolü altında kalmıştır.
Halen Fransız illerinden biridir. 73
1493 yılında Kolomb tarafından keşfedilen ada, üç yüzyıldan fazla bir süre, Karayip yerlileri, Fransızlar,
İngilizler ve Hollandalıların mücadelesine konu olmuş, 19’uncu yüzyılda nihayetinde Fransızların kontrolüne
geçmiştir. Bugün Fransa’nın denizaşırı ili Guadeloupe’a dahil adalardandır 74
İlk olarak İngilizler 1605'te adaya yerleşme teşebbüsünde bulunmuştur. Ülke Fransa ve İngiltere arasında el
değiştirdikten sonra, 1814'te Paris Anlaşmasıyla İngiltere'ye bırakılmıştır. 1967'de muhtariyet elde eden ada,
1979'da bağımsızlığına kavuşmuştur. 75
Grenada, 1763'teki Paris Antlaşması’yla resmen İngiltere'ye bırakılmıştır. 76
Fransızlar, İngilizler, Hollandalılar, Danimarkalılar ve İspanyollar arasında mücadelelere sahne olan Saint
Martin Adası, 1648 yılında Concordia Antlaşması ile Fransa (Saint-Martin) ve Hollanda (Sint Maarten) arasında
ikiye bölünmüştür. Kuzey bölgesi Fransa’ya ait olup, Fransa’nın Saint-Martin Deniz Aşırı Bölgesi’ni oluşturur. 77
İlk kez Fransız yerleşimciler 1623 yılında adayı kolonileştirmeye başlamıştır. 1758 yılında kısa bir süre
kontrolünü İngilizlerin ele geçirdiği ada, 1784 yılında, Gothenburg ticaret hakları karşılığında İsveç’e verilmiştir.
1877 yılında yapılan bir referandum sonrası, ada 1878 yılında Fransa’ya iade edilmiştir. Fransa’nın bir ili
statüsündeki denizaşırı toprağı Guadeloupe’un bir parçası olarak idare edilen St.Barts, 2007 yılında
Guadeloupe’in idari yapısından ayrılmış ve Denizaşırı Bölgeler Topluluğu (Overseas Collectivity-COM)’na
dahil olmuştur.
78
Hispanyola adasında bugünkü Haiti. Fransa ve İspanya adaya ilişkin anlaşmazlıkları 1697 tarihli Ryswick
Anlaşması ile sonuçlanmış, Hispanyola iki ülke arasında bölünmüş, Fransa adanın batısında üçte bir oranındaki
bölgeyi sahiplenmiş ve bu bölgeyi Saint Domingue olarak adlandırmıştır. 79
Juang (Ed.), Morrissette (Ed.) ve Fullmer (Yrdc.Ed.), a.g.k., s. 486. 22 kavuşmuştur. Haiti, Karayiplerde ve Amerika Birleşik Devletleri’nde bir çok köle isyanına da
ilham kaynağı olmuştur.80 St.Domingue’in köle ticareti dışında kalmasından sonra, yerini
İspanyolların kontrolündeki Küba alacaktır.
Güney Amerika’da ise, 1624 yılında bugünün Fransız Guyanası bölgesinde
yerleşimler oluşturma yönünde girişimler başlatılmış, ancak Portekizliler, Amerikan yerlileri,
Hollandalılar ve İngilizlerin saldırıları sonucu, bölgede kesin Fransız hakimiyeti ancak 1763
Paris Antlaşması ile mümkün olmuştur. Paris Antlaşması ile Fransa, Guyana’nın yanı sıra
Martinik, Guadeloupe, St.Lucia gibi birkaç Batı Hint Adası dışında, Yeni Dünya’daki diğer
varlıklarını yitirmiştir (Fransa’nın bugüne ulaşan Batı Hint Adaları için Bkz.Harita 40).
Afrika’daki faaliyetlerine gelindiğinde, Fransız tüccarlar, 15’inci yüzyılın sonlarında
Afrika’daki krallıklara ticaret ilişkisine başlamış, 1624 yılına kadar Afrika kıyılarında ticaret
üsleri oluşturmaya başlamışlardır. Fransız köle tüccarları, özellikle Senegambiya (%6,5),
Gine Körfezi (%33,9) ve Orta-Batı Afrika’da (%36,8) etkili olmuşlardır. Senegambiya
bölgesinde 1659 yılında St.Louis’de ilk üslerini elde eden Fransızlar, 1666 yılında
Hollandalıların tarafında ve 1672 yılında Hollandalıların karşında savaşmışlar, savaşların
sonucunda zayıflayan Hollanda, Batı Afrika kıyılarında Goree ve Arguin üslerini Fransızlara
bırakmıştır (Harita 4).81 1677 yılında Goree Adası’nı ele geçiren Fransızlar, Senegal
bölgesinde yerlerini sağlamlaştırmışlardır. Ada emperyal savaşlar sırasında zaman zaman
İngiliz işgaline uğrasa da, Senegal’in 1960 yılındaki bağımsızlığına kadar genel olarak
Fransa’nın kontrolü altında kalmıştır.82 1678 yılında bugünkü Moritanya sınırları içinde kalan
Arguin üssünü elde etmesi de, Fransa’nın bölgedeki etkinliği açısından önemli bir girişim
olmuştur. Ancak sık sık el değiştiren Arguin’in tam anlamıyla Fransa kontrolüne girmesi
20’nci yüzyılın başlarına denk gelir. Ayrıca Köle Sahili, önemli köle ihraç noktası Quidah
(Whydah) ile birlikte (Harita 5-6), Fransa’nın Batı Hint Adalarındaki plantasyonları için gerekli
köle işgücü sağlayan başlıca arz kaynaklarından biri olmuştur. Fildişi Sahili, Transatlantik
Köle Ticaretinde önemli bir rol üstlenmemiş olsa bile, Assinie, Grand-Bassam ve San Pedro
gibi üsler (Harita 41), Fransızların Amerikalarda sahip olduğu plantasyonlar için gerekli
işgücünün elde edildiği önemli noktalar olmuşlardır. Başlıca kaynak ise, Kongo’nun sahil
bölgesi başta olmak üzere, Orta-Batı Afrika olmuş, Fransız tüccarlar Gabonlu köleleri, köle
ticareti sona erdikten çok sonrasına, 1870’li yıllara kadar ihraç etmişlerdir.83
Fransa, 17’nci yüzyıldan Afrika’nın sömürgeleştirilmesine kadar olan dönemde
Afrika’nın doğu ucundaki Madagaskar Adası’nda da, ticari üsler edinmek konusunda İngiltere
80
Aynı, s.487. 81
Rawley ve Behrendt, a.g.k., s.92. 82
Shillington (Ed.), a.g.k., s.208; John Middleton (Baş Ed.) ve Joseph C.Miller (Ed.), New Encyclopedia of
Africa, Volume 2, ABD: The Gale Group, 2008, s.484. 83
Juang (Ed.), Morrissette (Ed.) ve Fullmer (Yrdc.Ed.), a.g.k.,s.488; Rawley ve Behrendt, a.g.k., s.112. 23 ile rekabet etmiştir. Avrupalıların Madagaskar ile tanışması 16’ncı yüzyılın başlarında
mümkün olmuş, bu tarihten itibaren Portekizli, Hollandalı, İngiliz ve Fransız gemileri
Madagaskar sahillerinde görülmeye başlanmıştır. 1642 yılından itibaren, Fransızlar, güneyde
Taolagnaro’da Fort Dauphin ve daha kuzeyde Sainte Marie Adası gibi ticaret üsleri
oluşturmuşlardır (Harita 42).84 Fort Dauphin üssü başlangıçta gelişmişse de, 1674 yılında
yerleşimcilerin
neredeyse
tümüyle
yerli
gruplar
tarafından
katledilmesinden
sonra,
Fransızların adada kolonileşme çabaları yüzyıldan fazla bir süre sekteye uğramıştır.85 Bir
tahmine göre, 1670-1769 yılları arasında Mauritius ve Reunion adalarına Fransızlar
tarafından getirilen kölelerin %70’i Madagaskar’dan elde edilmiştir.86 Transatlantik Köle
Ticareti kapsamında, 1650 ve 1900 yılları arasında, Madagaskar, Mozambik ile birlikte,
Afrikalı kölelerin %4,7’sini sağlamıştır.87
Aynı bölgede, ilk kez 1512 yılında Portekizliler tarafından ziyaret edilen Reunion
Adası’na 1642 yılında Fransızlar yerleşmeye başlamıştır (Harita 36). Önce kahve için
plantasyonlar oluşturulmuşken, Napolyon Savaşları sırasında İngilizlerin eline geçen adada
bu kez şeker kamışı üretilmeye başlanmıştır. Paris Anlaşması ile Fransa’ya iade edilen ada,
Karayiplerde artan şeker üretimi ve Asya’ya giden deniz yolunu kısaltan Süveyş Kanalı’nın
açılmasıyla bir süre sonra önemini yitirmiştir. İkinci Dünya Savaşı sonrasında, Fransa’nın
denizaşırı illerinden biri haline gelmiştir.88
f.
Kuzey Amerika ve Amerika Birleşik Devletleri:
Kuzey Amerika’da, köle taşıyıcılığıyla, genellikle kuzey bölgelerinden tüccarlar
ilgilenmişlerdir. İlk Amerikan köle gemilerinin 1630’lu yıllarda Boston’dan hareket ettiği tahmin
edilmektedir. On sekizinci yüzyılın ortalarından itibaren Rhode Island, Amerikan köle
ticaretinin merkezi haline gelmiştir. New London, Connecticut, Portsmouth, New Hampshire
gibi kentler de köle ticaretinde rol oynamışlardır. Böylece, 1700’li yılların ortalarına
gelindiğinde bir çok bağımsız Amerikan tüccarı ticarette yerini almış olmakla birlikte, Kuzey
Amerika’ya köle nakledilmesinde Amerikan gemilerinin çok önemli bir payı olmamıştır. Kuzey
Amerika’ya köleler daha çok İngiliz gemileriyle taşınmıştır.89
84
“Madagascar: Slavery and Early State Formation (1642-1750)”, Electoral Institute for Sustainable Democracy
in Africa, 2005,http://www.eisa.org.za/WEP/madoverview1a.htm(23 Eylül 2013) 85
“Madagascar-HISTORY”,
http://www.mongabay.com/reference/country_studies/madagascar/HISTORY.html(23 Eylül 2013) 86
“Madagascar: Slavery and Early State Formation (1642-1750)”, Electoral Institute for Sustainable Democracy
in Africa, 2005,http://www.eisa.org.za/WEP/madoverview1a.htm(23 Eylül 2013) 87
Hakim Adi, Alik Shahadah, Kimani Nehus (2005), “Transatlantic Slave Trade”, African Holocaust,
http://africanholocaust.net/articles/TRANSATLANTIC%20SLAVE%20TRADE.htm (07 Eylül 2013). 88
“A troubled history of Paradise - Reunion Island”, http://www.reunionisland.fr/history.html (07 Eylül
2013); “Reunion”, http://africanhistory.about.com/od/runio1/Runion.htm (07 Eylül 2013). 89
Kachur, a.g.k., s.65. 24 Bu arada, on üç Amerikan kolonisi, İngiltere’ye karşı Bağımsızlık Savaşı90 ile 1776
yılında bağımsızlığını ilan ederek İngiltere’den ayrılmış, 1803 yılında Fransa’nın Louisiana’yı
ABD’ye satması (Harita 43)91 ve 1819 yılında Batı ve Doğu Florida’nın İspanya tarafından
ABD’ye bırakılmasıyla92, ABD’nin toprakları büyük oranda genişlemiştir. Sonrasında da
topraklarını çeşitli anlaşma ve satın almalarla genişletmeye devam eden ABD’nin ana kıta
üzerindeki genişleme süreci, 1867 yılında Alaska’nın Rusya’dan satın alınmasıyla
tamamlanacaktır. (Harita 44).
Amerika Birleşik Devletleri ve selefi kolonilerin, hem taşıyıcı olarak hem de
topraklarına ulaşan köle grupları açısından, ticarette küçük bir paya sahip olmalarına
rağmen, ülkenin kolonyal ve ulusal gelişmesinde, köle ticareti temel bir rol oynamıştır. Afrikalı
köle işgücü, Virginia ve Maryland tütün plantasyonlarını, Güney Carolina’nın pirinç ve çivit
plantasyonlarını ve Pamuk Krallığı93 plantasyonlarını işlemiştir. Orta koloniler ve New
England, köle barındıran Batı Hint Adalarına, gıda ürünleri, orman ürünleri ve çiftlik
hayvanları satmışlardır.94 Bazı Amerikan tacirleri seyahatleri düzenlerken, diğerleri aracı ve
tüccar olarak, köle ticaretiyle uğraşmışlardır.
90
Yedi Yıl Savaşları’ndan İngiltere kazançlı çıkan taraf görünse de, savaşlar İngiliz maliyesi üzerinde ciddi bir
yük oluşturduğundan, İngiltere bu yükü gidermek amacıyla, Amerika’daki kolonilerine yeni vergiler getirmiştir.
Çay ihracatına yüksek ek vergiler getirilince, bir süredir ekonomik olarak kendi kendine yeter duruma yükselmiş
olan koloniler 1775 yılında, İngiltere’ye karşı mücadele başlatmışlar ve savaşın başlarında 1776 yılında,
Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi'ni yayınlayarak bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Çatışmalar, 1778'de
Fransa’nın, 1779'da İspanya’nın 1780'de Hollanda'nın kolonilerin yanında yer almasıyla, uluslararası bir savaşa
dönüşmüştür. Altı yıl süren savaş sonunda koloni güçleri tarafından yenilgiye uğratılan İngiltere, 1783 Paris
Antlaşması ile batıda Mississipi Irmağını da içine alacak şekilde Amerikan Bağımsızlığını tanımıştır. Kanada
İngiltere’nin elinde kalmış, ama Doğu ve Batı Florida İspanya’ya verilmiştir.
91
Kuruluşundan sonra, Amerika Birleşik Devletleri’nin Louisiana eyaletini Fransa’dan satın almasıyla toprakları
ikiye katlanmıştır. İki ülke arasında, Yedi Yıl Savaşlarının bir parçası olarak, Kuzey Amerika’nın kontrolü için
yapılan savaşlar (Fransız ve Yerli Savaşı/1756-1763) sonunda imzalanan Paris Antlaşması (1763)’nda Louisiana
kolonisi Mississippi ile ikiye bölünmüş, doğusu İngilizlerin kontrolüne, batısı ve New Orleans Fransa’ya
bırakılmıştır. Ancak, Paris Antlaşması’nın imzalandığı sırada, esasen, Mississipi Irmağı vadisini içine alacak
şekilde Louisiana’nın tümü, 1762 yılında Fransa ve İspanya arasında yapılan gizli Fontainebleau Antlaşması ile
İspanya’ya bırakılmış durumdadır. Paris Antlaşması’yla Florida’yı İngiltere’ye bırakmış olan İspanya,
Louisiana’nın doğu bölümü için İngiltere ile sürtüşmeye girmemiştir. Louisiana’nın batı bölümü, 1800 yılındaki
bir başka gizli anlaşmaya kadar İspanya’nın kontrolünde kaldıktan sonra, tekrar Fransa’ya iade edilecektir.
Louisiana, Napoleon Bonaparte yönetimindeki Fransa tarafından, Kuzey Amerika’da bir imparatorluk kurma
umuduyla İspanya’dan geri alınmakla birlikte, 1791 yılında köleler tarafından başlatılan Haiti isyanının 1803
yılına gelindiğinde Fransa’nın mağlubiyetiyle sonuçlanması ve İngiltere’yle savaş tehdidi, Fransa’yı
Louisiana’yı ABD’ye satmaya mecbur bırakmıştır. Böylece ABD, Mississippi’ye geçişi kontrol eden New
Orleans Limanı’nı ve şu anki 15 ABD eyaletinin tümünü veya bir kısmını ve iki Kanada bölgesini içeren bir
alanı ele geçirmiştir.
92
1783 Anlaşması’yla İspanya’ya bırakıldıktan sonra İngilizlerin boşalttığı Florida toprakları ise, İspanyol
kolonistlerin yanı sıra, İspanyol yönetiminin toprak bağışı yapması nedeniyle, yeni oluşan ABD’den
yerleşimcilerin de yoğun akışına sahne olmuş, ayrıca, ABD’li sahiplerinden kaçan köleler de, Florida’ya sığınır
olmuştur. Nihayetinde, Florida, “İspanyol” olmaktan çok, “Amerikan” nitelik kazanmıştır. Bunun yanı sıra,
bölgeye ABD askeri müdahaleleri de, sonunda İspanya’nın Florida’yı ABD’ye bırakmasını gerektirmiş ve 1819
yılında Adams-Onis Antlaşması’yla Florida resmi olarak ABD sınırları içine dahil olmuştur.
93
Amerikan İç Savaşı’na kadar, ABD’nin Alabama, Mississipi ve Louisiana ile Texas’ın içlerine kadar uzanan
güney eyaletlerinde, pamuk ekiminin yapıldığı alanları kapsar. 94
Rawley ve Behrendt, a.g.k., s.6. 25 1770’e gelindiğinde, Afrikalı köleler güney kolonilerdeki nüfusun yaklaşık %40’ını,
Güney Carolina’da ise çoğunluğunu oluştururken, kuzey kolonilerde, kölelerin koloni
nüfuslarına oranı hiçbir zaman %5’i aşmamıştır. Güneyli elitler çok sayıda köleyle birlikte
yaşamak durumunda kalınca, kölelere karşı sosyal tutumların sertleşmesini teşvik etmişler,
köle kadınların çocukları köle ilan edilmiş, köle sahiplerine kölelerini cezalandırırken öldürme
izni verilmiş, siyahlar ile daha yoksul beyaz işçiler arasında ayrım yapmanın bir yolu olarak,
siyah karşıtı ırkçılık teşvik edilmeye başlanmıştır. Böylece, köleliğe karşı yaklaşımda
kuzeydeki kolonilerle güneydeki koloniler arasında ortaya çıkan fark, Amerikan Bağımsızlık
Savaşı’ndan sonra daha da artmıştır. Bağımsızlık Savaşı’nın idealleri ve köleliğin yeterince
karlı olmadığına ilişkin tartışmalar, 18’inci yüzyılın son çeyreğinde kuzey eyaletlerinde
köleliğin kaldırılmasıyla sonuçlanmıştır. Ancak bu arada, güney eyaletlerinde kölelik, ucuz
işgücü peşinde olan tütün ve pamuk üreticilerinin talepleriyle güçlenmiştir. Güney
eyaletlerinde kölelere ilgi güçlü bir şekilde devam etmesine rağmen, 1 Ocak 1808 tarihinde,
ABD’ye köle ithalatı resmi olarak yasaklanmıştır. Bununla birlikte ülke sınırları içinde devam
eden köleliğe yönelik farklı yaklaşımlar, güneyin köle eyaletleri ile kuzeyin özgür eyaletleri
arasındaki gerilimi arttırmış, nihayetinde 1861-1865 yılları arasında Amerikan İç Savaşı’na
neden olmuştur. Kuzeyin galibiyetiyle sonuçlanan İç Savaşın ardından, Aralık 1865’te,
Anayasaya getirilen 13’üncü düzenleme ile kölelik ABD’nin tümünde yasaklanmıştır.
6.
TRANSATLANTİK KÖLE TİCARETİNİN SONA ERMESİ:
Transatlantik Köle Ticaretinin en büyük gücü olan İngiltere’de, 18’inci yüzyılın
sonlarından itibaren, belli insani ve dini çevrelerde, önce köle ticaretine, ardından kölelik
uygulamasına karşı bir tutum benimsenmeye başlanmıştır. O sıralarda, ABD’nin Bağımsızlık
Bildirgesi, Fransız İhtilali’nin dünyaya yaydığı demokrasi, insan hakları, eşitlik, özgürlük
değerlerinin ön plana çıkması ve bazı köle isyanlarının (1791 tarihli Haiti Köle İsyanı gibi)
ortaya çıkmaya başlaması da, etik tartışmalara hız kazandırmıştır. Sonunda, köle ticareti
1807 yılında, kölelik ise 1833 yılında yasaklanmıştır. Ancak İngiltere, bununla yetinmemiş,
Afrika’da ve Batılı ülkelerde hüküm süren köleliğin kaldırılması, Avrupalı ve Orta Doğulu
devlet ve tüccarların ticarete devam etmelerinin önüne geçilmesi için, İngiliz devletinin tüm
silah ve araçlarını kullanmaya karar vermiş, Atlantik’i köle ticareti yapan gemilerden
temizlemek için Kraliyet Donanması’ndan yararlanılmıştır. Kölelik ve köle ticareti dünyada bir
süre daha devam etmişse de, 19’uncu yüzyılın sonlarına gelindiğinde de, hem köle ticareti,
hem de bir kurum olarak kölelik, uluslararası alanda büyük oranda ortadan kaldırılmıştır.
Köle ticareti ve kölelik karşıtı yürütülen etik tartışmalar kamuoyunun ikna edilmesi
açısından kolaylaştırıcı bir rol oynamışsa da, bu tartışmaların ardında ekonomik
hesaplamaların gizli olduğuna dair değerlendirmeler de dikkate değerdir. On sekizinci
yüzyılın sonlarında ve 19’uncu yüzyılın başlarında kölelik karşıtı hareketin bir insanlık seferi
olduğuna ilişkin tezlere karşı ilk itiraz sesi, 1944 tarihli “Kapitalizm ve Kölelik” (Capitalism and
26 Slavery) başlıklı çalışmanın sahibi Eric Eustace Williams’dan gelmiştir. Trinidad ve
Tabogo’nun ilk başbakanı (1956-1981) olan Williams, akademik çalışmaları sırasında North
Carolina Üniversitesi tarafından yayımlanan kitabında, bir taraftan, kölelik karşıtı hareketin
Batı Hint Adalarındaki sistemi yıkan ve siyahları özgürleştiren hücumun başını çektiğini kabul
ederken, diğer taraftan, hümaniterlerin, duygusal yaklaşımı akademik bakış açısına tercih
edenler tarafından ciddi biçimde yanlış anlaşıldığını ve abartıldığını ileri sürmektedir.95
Williams, kölelik karşıtı hareketin ortaya çıkışı ile köle ticaretinin üstünlüğünün ve İngiliz
İmparatorluğu için taşıdığı önemin azalışının aynı döneme denk geldiğine işaret eder.
Williams’a göre, Amerikan Bağımsızlık Savaşı’ndan itibaren, İngiltere’de, tropik ürünlerin,
özellikle şekerin sağlanmasında İngiliz Batı Hint Adalarının geleneksel rolü ve ayrıcalıklı yeri
gittikçe sorgulanır hale gelmiş, ada kolonileri eskisi kadar karlı görülmez olmuştur. Williams’ı
destekleyen görüşlerden bazıları da, Batı Hint adalarının yüksek maliyetli üreticiler
olduğundan şekerin dünya pazarlarında satılamadığını, bunun eski kolonyal sistemin
korumacı merkantilist ticaret politikası nedeniyle, ekonomik kaynakların tahsisinin doğru
yapılamamasından kaynaklandığını ve sistemin artık işlememeye başlamış olduğunu ileri
sürer.96 Böylece, koloni sisteminin ortadan kaldırılması ihtiyacına yanıt arayışı, kölelik karşıtı
hareketi doğuracaktır.
Williams’ın tezi, her zaman destek bulmasa da, 20’nci yüzyılın ikinci yarısından
itibaren, konuyu çalışanlarca temel referans kaynağı olmuştur.
Immanuel Wallerstein da, köleliğin sona ermesiyle kapitalizm arasındaki ilişkileri öne
çıkarır ve köleliğin, kapitalist dünya ekonomisinin genel ihtiyacının gereği olarak sona erdiğini
söyler. Wallerstein’a göre, köle ticareti, 1450’li yıllarda ortaya çıkmaya başlayan Avrupa
merkezli kapitalist dünya ekonomisinin inşasında önemli bir unsur teşkil etmiş olmakla
birlikte, 1750’li yıllardan itibaren Afrika’nın dünya ekonomik sistemine dahil olmaya
başlamasıyla, “köle”den sağlanan “yarar”ın bir bütün olarak dünya ekonomisi açısından
yeniden hesaplanması gerekmiştir. Afrika’nın dünya ekonomisine dahil olduğu andan
itibaren, kölenin özgür köylü üreticiden veya ücretli işçiden farkı kalmaz olmuştur. Kölenin
köle sahibine maliyeti aynı kalsa da, dünya ekonomisi açısından sağladığı yarar
değişebilecektir. Nitekim, köle yapılmadığında elde edilecek net birikim aynı kalırken, kölelik
yıllarının getirdiği net birikim azalmıştır. Yapılan hesap, bir bütün olarak dünya ekonomisinin
birikim sürecinde, köleliğin sağladığı faydanın daha az olduğunu göstermiştir.97
95
Aynı, s.178. 96
Barbara L. Solow, “The British & the Slave Trade”, The New York Review of Books, 2012,
http://www.nybooks.com/articles/archives/2012/jan/12/british-slave
trade/?pagination=false&printpage=true(23 Eylül 2013).
97
I.Wallerstein, “Africa and the World Economy”, UNESCO General History of Africa VI, Africa in the
Nineteenth Century until the 1880s, Der.: J.F.Ade Ajayi, California: Heinemann Educational Publishers, 2000,
ss.23-39. 27 Transatlantik
Köle
Ticaretinin
yasaklanmasını,
İngiltere’nin
endüstrileşmesine
bağlayan değerlendirmelerin geçerliliğinin bundan sonra da tartışılmaya devam etmesi
beklenir. Bununla birlikte, köle ticaretinin kaldırılmasına yönelik uluslararası çabalarda, İngiliz
hükümetinin rüşvet yoluna dahi başvurmuş olması ve İspanya’ya, sözü karşılığında 400 bin
GBP vermesi,98 köle ticaretinin önüne geçmek için Afrika kıyılarında, Afrika’yla toplam
ticaretin yıllık değerini aşacak şekilde savaş gemilerini konuşlandırması,99 kölelik karşıtı
hareketin en önde gelen liderleri arasında bankerlerin de yer alması,100 İngiltere’nin insani
değerlerin ötesinde çıkar arayışları içinde olduğunu gösterir nitelikte örnekler olarak dikkat
çekicidir.
7.
İKİNCİ KÖLELİK DÖNEMİ:
İngiltere’nin Transatlantik Köle Ticaretini yasaklaması, ticaretin kısa sürede
sonlandırıldığı anlamına gelmemektedir. 1780’lerden Brezilya’da köleliğin 1888 yılında
yasaklanmasına kadar devam eden ve Dale Tomisch’in “İkinci Kölelik” adını verdiği
dönemde, Transatlantik Köleliğin yeniden düzenlenmesi ve genişlemesine tanık olunmuştur.
Dale Tomich’in Michael Zeuske ile birlikte kaleme aldığı bir makalede101, “İkinci Kölelik”
kavramının, söz konusu dönemde Atlantik dünyasını dönüştüren, küresel-tarihsel süreçlere
dikkat çektiği ifade edilmektedir. Bu süreçler, eski kolonyal kölelik bölgelerinin çöküşü ve
oldukça verimli yeni köle emtiası üretim bölgelerinin oluşmasıyla sonuçlanmıştır. İkinci Kölelik
Döneminin yeni bölgeleri, kölelik karşıtı hareketlerin ve uluslararası köle ticaretinin
yasaklanmasının baskısı altında gelişmiştir. Köle ticaretinin yasaklanması, köleliği ortadan
kaldırmamış, köle karşıtı siyaset ve kölelere yönelik pazar talebi, köle ticaretini, eski
üretimden, İkinci Köleliğin yeni alanlarına yöneltmiştir. İkinci Kölelik, köleliğin değil, kolonyal
köleliğin krizine işaret etmektedir. Eski kolonyal sistem, yeni koşullarla rekabet edemez hale
gelmiş, böylece, yasadışı köle ticareti, 1870’lere kadar, yeni emtia üçgeninin gölgesinde
devam etmiştir.
1780’lerden 1840’lara kadar olan dönemde, savaş ve devrimlerin getirdiği tahribata
rağmen, Atlantik dünyasında ekonomik genişleme yaşanmıştır. On dokuzuncu yüzyıl ilk
yarısı ortalarında, Atlantik ticaretinde başlıca emtia olan şeker üretimi, eski İngiliz ve Fransız
köle kolonilerinde ve Brezilya’nın kuzeybatısında düşüşe geçmiş, bununla birlikte, yeni tarım
bölgelerinde, şekerin yanı sıra, pamuk ve kahve üretimi artış göstermiştir. Yeni dönemde,
98
99
Eric Williams, Capitalism and Slavery, Chapel Hills: The Universıty of North Carolina Press, 1944, s.169. Aynı, s.171. 100
S.Daget, “The Abolition of the Slave Trade”, UNESCO General History of Africa VI, Africa in the
Nineteenth Century until the 1880s, Der.: J.F.Ade Ajayi, California: Heinemann Educational Publishers. ss.6489. 101
“İkinci Kölelik” kavramıyla ilgili çalışmada ele alınan hususlar için bkz. Dale Tomisch ve Michael Zeuske,
“The Second Slavery: Mass Slavery, World Economy and Comparative Microhistories”,
http://www.academia.edu/2115379/The_Second_Slavery_Mass_Slavery_Worldeconomy_and_Comparative_Microhistories (23 Eylül 2013).
28 köle işgücü, endüstrileşmenin ve kentleşmenin gerektirdiği emtianın üretimine yönlendirilmiş,
bu nedenle, Atlantik ticaretinde bu döneme kadar başlıca emtia olan şekerin yerini pamuk
almıştır. ABD’nin güney bölgeleri, 1830’lardan İç Savaş’a kadar olan dönemde, dünya pamuk
ihtiyacının %75’inden fazlasını karşılamıştır.
Şekere yönelik talep de, 19’uncu yüzyılın ilk yarısında önemli oranda artmış ve
Haiti’nin plantasyon sisteminin dışına çıkmasının ardından, 1830 yılına gelindiğinde, Küba,
dünyanın başlıca şeker üreticisi olarak belirmiş, 1860’lı yıllara kadar her 10 yılda şeker
üretimini ikiye katlamıştır. Kübalı şeker üreticileri, teknolojik gelişmelerin de yardımıyla, şeker
üretimindeki miktar ve kaliteyi artmış ve fiyatları belirler duruma gelmiştir.
Aynı dönemde, kahve de, Avrupa ve Kuzey Amerika’da yeni bir kitle tüketim maddesi
haline gelmiş, kahve üretiminde de dünyada Brezilya başı çekmiştir. Brezilya kahvesi, arazi
ve işgücünü yeni bir endüstriyel ölçeğe göre şekillendirmiş ve üretim 19’uncu yüzyıl boyunca
katlanarak artmıştır.
Söz konusu dönemde, Amerika Birleşik Devletleri’nin bağımsızlığını elde etmesi,
İngiltere’nin Kuzey Amerika kolonileriyle Batı Hint Adaları plantasyon bölgelerini bağlayan
emperyal sistemini alt üst etmiştir. Bir taraftan Batı Hint Adaları, kereste, çiftlik hayvanı, gıda
ve Kuzey Amerikan köle tüccarlarının hizmetlerinden yoksun kalırken, diğer taraftan,
İngiltere, denizcilik ve ticaret alanlarında muhtemel bir rakip ile karşı karşıya kalmıştır. ABD,
Fransız ve İspanyol kolonileri ve Brezilya’yla aktif olarak ticarete başlamış ve İngiltere’nin
uluslararası köle ticaretinin yasaklanması çabalarını da baltalamıştır.
Tomisch ve Zeuske, Haiti’nin köle devrimini gerçekleştirip, yeni bir devlet kurarak
ticaret dışında kalmasının, hem Fransa’nın Amerikan imparatorluğunu, hem de İngiltere’nin
emperyal hırslarını çökerttiğinden söz ederler. Buna göre, Haiti’nin çekilmesiyle, dünyanın en
zengin kolonisi ve en büyük şeker, kahve ve pamuk üreticisi uluslararası ticaretin dışında
kalmıştır. Devrim, kölelik siyaset ve ekonomisini dönüştürmüştür. Tomisch ve Zeuske, Florida
ve Louisiana’nın ABD’ye transferinin, Haiti Devriminin bir sonucu olduğuna, böylece ABD’nin
pamuk kuşağının, nehir ve deniz ulaşımına eriştiğine, ancak bunun da, Güney ile Kuzey
tarımı arasında siyasi ve ekonomik rekabet doğurduğuna işaret eder.
Tomich ve Zeuske’ye göre, Latin Amerika’nın, özellikle Brezilya’nın bağımsızlığı, yeni
ekonomik fırsatlara yanıt verecek siyasi alanı yaratmıştır. Brezilya, Afrika köle ticaretine
devam etmiş, köleler genellikle Angola, Kongo ve Mozambik’ten elde edilmiştir. Küba’daki
plantasyon sahipleri de, Brezilya’da olduğu gibi belli bir özerklik kazanmışlar ve köle ticaretini
devam ettirmişlerdir. Küba’nın yasadışı köle ticareti karları, İspanya için önemli bir destek
olmuştur.
Bu dönemde, ABD, İngiltere’ye pamuk ihraç etmiş, ancak aynı oranda İngiliz ürünü
ithal etmemiş, büyük ticaret fazlası, Küba şekeri ve Brezilya kahvesi için başlıca pazar
29 olabilmesine izin vermiştir. İngiliz ihracatı için başlıca pazarlar ise Küba ve özellikle Brezilya
olmuştur. Böylece yeni bir emtia üçgeni oluşmuştur. Rio, Havana ve New York gibi Amerikan
Atlantik liman şehirleri, daha önemli bir yer edinmeye başlamışlardır.
Tomisch ve Zeuske’ye göre, 19’uncu yüzyılda Atlantik, artık, üretim kaynaklarının
değil, emtia akışının alanıdır.
8.
TRANSATLANTİK KÖLE TİCARETİNİN ETKİLERİ:
a.
Avrupa Açısından:
Transatlantik Köle Ticaretinin Avrupa ekonomisi, özellikle ilk kez İngiltere’de ortaya
çıktığı için İngiliz sanayi devrimi üzerindeki etkileri oldukça geniş tartışmalara sahne
olmuştur. Köle ticaretinin kapitalizmin gelişmesini ve İngiltere’de sanayi devriminin ortaya
çıkışını sağlayan başlıca etmen olduğu görüşüyle, İngiliz ekonomisinin sanayi devrimini
gerçekleştirmek için köle ticaretine ihtiyacı olmadığı veya köle ticaretinin İngiliz ekonomisine
ve dolayısıyla sanayi devrimine etkisinin çok az olduğu yönündeki görüşler karşı karşıya
gelmiştir. İlk grupta yer alanların başında gelen Eric Williams “Capitalism and Slavery”
başlıklı çalışmasında, özetle köle ticaretinden elde edilen karların İngiltere’de endüstri
devrimini finanse ettiğini ele almaktadır. Özellikle İngiltere’de çok tepki çeken çalışma, ülkede
1964 yılına kadar yayımlanmamıştır.
İngilizlerin tepkisini çeken Williams’ın görüşlerini destekleyen isimlerin arasında yine
bir İngiliz tarihçi Robin Blackburn önemli bir yere sahiptir. Blackburn, öncelikle, İngiliz
kapitalizminin köle plantasyonlarının bir sonucu olmaktan çok sebebi olduğunu hatırlatır.
Fiyat devriminin etkisiyle gelişmeye başlayan denizaşırı ticaret, İngiltere’de üretimin
artmasını teşvik etmiş, böylece 16’nci yüzyılın ortalarından 18’inci yüzyılın son üçte birine
kadar devam eden dönemde manüfaktür üretim biçimi102 ortaya çıkmıştır. Ayrıcı özelliği
işbölümünün gelişmesi olan manifaktür döneminde, çeşitli kesimlerden, yediği yiyeceği veya
giydiği giysiyi üretmediği halde geçimini sağlayacak para kazananlar ortaya çıkmış, farklı
kişiler, kazandıkları para ile aynı şeyi satın alabilir olmuşlardır. Tüketici devrimi olarak da
adlandırılan bu dönemde, lüks mallar olarak adlandırılabilecek ürünleri alacak tüketici grubu
gittikçe genişlemeye başlamış, bu süreç Amerikalarda tüccarlar tarafından oluşturulan
plantasyon sistemi ile desteklenmiştir. Plantasyon kolonileri, anavatana, popüler lüks mallar
(boya maddeleri, şeker, tütün, sonraları kahve ve çikolata) ve önemli bir sanayi girdisi olan
pamuk sağlamıştır. Bu tür ürünlerin mevcudiyeti, tüketicileri pazar mübadelelerine daha fazla
katılmaya ve yevmiye, aylık ve ücretlere daha fazla dayanmaya yöneltmiştir.
Amerikalardaki plantasyon kolonileri, anavatana değerli mallar sağlarken, kendileri de
metal araç-gereç, tekstil ve erzaka ihtiyaç duymuşlardır. Batı Hint Adalarının erzak ihtiyacı,
102
“Manüfaktür üretim yöntemi”ne ilişkin bilgi için bkz. Onur Ender Aslan, Kamu Personeli Rejimi-Statü
Hukukundan Esnekliğe, Ankara: Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü, 2005, ss. 24-27. 30 Kuzey Amerika’daki New England ve Newfoundland kolonileri tarafından sağlanmıştır. Ticari
gemi yapımı, bakım ve onarımı sağlayarak İngiliz filosunun gücüne büyük oranda destek de
olan Kuzey Amerika kolonileri, bu şekilde İngiliz ürünlerini alabilecek geliri elde etmiştir.
Bu döngünün sağlanmasında plantasyonlardaki köle işgücü kritik rol oynamıştır.
Blackburn, kolonilerle mübadele ilişkilerinin, metropolit birikim sürecinin bir devamı olan
“genişletilmiş ilksel birikim”i (extended primitive accumulation) oluşturduğunu ileri sürer. Köle
ekonomileri, bir “ilksel birikim” biçimidir, çünkü … doğrudan üreticiler, vahşi zor yoluyla, artık
ve ticari mal üretmeye mecbur edilmişlerdir.103 Köle plantasyonları alanıyla mübadeleler,
kapitalizmi yaratmamış, ancak, mevcut tarımsal ve ticari-manüfaktür kapitalizm kompleksinin
gelişmesini sağlamıştır.
Bir başka ifadeyle, koloni ve Atlantik genişletilmiş ilksel birikim
rejimi, metropolit birikimin, tarımsal ve ulusal sınırları aşarak, endüstriyel ve küresel boyut
kazanmasına olanak tanımış, kapitalist sanayileşmeye geçiş, köle plantasyonlarıyla kapsamlı
mübadeleler yoluyla gerçekleşmiştir.104
“The Making of New World Slavery” başlıklı çalışmasında Blackburn, sanayileşmeye
giden yolda; pazar, ticaretten elde edilen kar ve bunların yatırıma dönüştürülmesi, yatırım
alanları ve yeni mali araçlar, sanayi için gerekli hammaddeler, plantasyon ürünleriyle ilişkili
yeni tüketim biçimleri gibi açılardan köle ekonomilerinin taşıdığı önemi ayrıntılarıyla
tartışmakta, tartışmayı sayısal verilerle desteklemesi de, Transatlantik Köle Ticaretinin
kapitalizmin gelişmesi ve sanayi kapitalizmine evrilmesi sürecine önemli etkisi olduğu tezini
ikna edici kılmaktadır. Böylece, 15’inci yüzyılda başlayan temasların ilk dönemlerinde Afrika
ve Avrupa arasında çok fazla olmayan teknolojik farklılık gittikçe artmış ve Avrupalılar,
Avrupa toplumunu “medeniyet” ile özdeşleştirirken, Afrikalı toplulukları “barbarlık”la
özdeştirmeye başlamışlardır.
b.
Amerikalar Açısından:
Transatlantik Köle Ticaretinin Amerikalardaki ilk önemli etkisi, yerli nüfusa ilişkindir.
Yeni Dünya’nın yerlileri, Avrupalılarla temaslarında, bağışıklık geliştirmemiş oldukları bir çok
Eski Dünya hastalığı ile karşılaşmışlar, kitleler halinde ölümler ortaya çıkmıştır.
Yerli nüfusun yok olması veya çok küçülmesi üzerine Afrikalı kölelere ilgiyi artırınca,
milyonlarca Afrikalı kölenin Amerikalara zor altında nakledilmesi ve zor altında çalıştırılması
sürecine meşruiyet kazandırma ihtiyacı doğacaktır. Bu ihtiyaca yanıt vermek için,
Afrikalıların, Avrupalılara göre aşağı oldukları, “ilkel” ve “barbar” Afrika kıtasında
bırakılmaktansa, bu topraklarından alınıp, Hıristiyanlaştırılmalarının onların menfaatine
olduğu varsayımıyla hareket edilmiştir. Bu da, özellikle Kuzey Amerika kolonileri ve daha
103
Robin Blackburn, The Making of New World Slavery-From the Baroque to the Modern (1492-1800),
Londra, New York: Verso, 1988, s.515 104
Aynı 31 sonra ABD’de, Afrika kökenlilere yönelik ırkçı yaklaşımın temelini oluşturacaktır. Afrika’da ve
İslam dünyasında kölelik, ırk ayrımcılığına değil sınıf ayrımcılığına dayalı bir kurum iken,
Amerikalarda ırka dayalı ayrımcılık, Afrika kökenlileri nüfusun diğer üyelerinden ayırmıştır. Bu
türden ayrımcılık, Afrikalı kölelerin özgür kalmak ve sonrasında beyazlarla sosyal ve siyasal
eşitlik
elde
etmek
için
büyük
çabalar
sarf
etmelerini
gerektirecektir.
Köleliğin
yasaklanmasından sonra, siyahlarla beyazların bir arada eşit yaşama koşullarının
oluşturulması süreci, yüzyılı aşan bir süreyle sosyal ve siyasal huzursuzluklara sahne
olacaktır.
Kölelik sırasında ve sonrasında beyazların hükümranlığına karşı yaratıcı yanıtlar
yazılı ve sözlü edebiyatta, müzik, dans ve folklorda ifade bulmuştur. Spiritualler, soul, caz,
blues, köleliğe ve sonrasında yaşananlara karşı verilen müzikli yanıttır. Akan ve diğer Batı
Afrika kültürlerinden gelen entrikacı figürler, Yeni Dünya ortamına uyarlanmış, hayvanlar
efendi ve köle rollerini üstlenmişlerdir. “Uçan Afrikalılar” öyküsü, kölelikten kaçış ve eve
dönüş özlemini yansıtır. Brezilyalı kölelerin ürünü olan Capoeira dansı, kölelerce, savaş
sanatının egzersizi için bir paravan olarak kullanılmıştır.105 Afrika kökenli Amerikalıların,
özellikle müzik ve dans alanında ortaya koydukları örnekler, yalnızca Amerikalarda değil, tüm
dünya sanatında etkiler yaratmıştır.
Karayiplerde çoğunluğu oluşturan, Güney Amerika ve Kuzey Amerika’da nüfusun
önemli bir bölümünü teşkil eden Afrika kökenliler, kölelik döneminden itibaren, zaman içinde
Amerikalardaki Batılıların kültürünü çeşitli şekillerde etkilemiş, Batı ve yerli kültüründen de
etkilenmişlerdir. Bu etkileşim, Afrika’da geldikleri bölgenin etnik ve kültürel özelliklerine göre
de farklılık göstermiştir. Böylece, Afro-Amerika, Afro-Brezilya, Afro-Küba, Afro-Jamaika gibi
kültürel formlar ortaya çıkmıştır. Söz konusu etkileşim, günlük yaşamın her alanında kendini
gösterebilmektedir. Yukarıda ifade edilen alanların dışında, örneğin dilde, Afrikalıların etkisi
hem sözcük dağarcığı ve gramer, hem de telaffuzda kendini göstermektedir. Genellikle
sözcük dağarcığı Avrupa ve Afrika etkisindeyken, gramer daha çok Afrika etkisindedir. Buna,
Haiti kreyolu, Jamaika kreyolu (Jamaican Patois), Hollanda Batı Hint adalarında Papiamento,
ve Güney Carolina’da Gullah dilleri örnek gösterilebilir. Diğer taraftan, örneğin Haiti vudu dini,
Afrika kültürünün etkisine iyi bir örnektir. Gumbo (bamyalı yahni), New Orleans’taki Afrikalı
kölelerin, geleneksel Afrika yemeğinden yola çıkarak geliştirdikleri bir yemektir.
Kolaylıkla çoğaltılabilecek bu örnekler, köklerinden koparılarak başka dünyalara
götürülen Afrikalı kölelerin, buralarda yeniden, ancak bu kez dönüşerek, kök saldıklarını
açıklar gibidir.
105
Richard M. Juang (Ed.), Noelle Morrissette (Ed.) ve Melissa Fullmer (Yrdc.Ed.), Africa and the Americas:
Culture, Politics, and History, A Multidisciplinary Encyclopedia, Volume I, Santa Barbara: ABC-CLIO,
2008, s.xviii. 32 c.
Afrika Açısından:
Transatlantik Köle Ticaretinin Afrika üzerindeki etkileri de tartışılan bir konudur.
Atlantik ötesine köle ticaretinin Afrika açısından yararlı olduğunu düşünenler de mevcut
olmasına karşın, ticaretin, Afrika’nın bir daha kendini toparlamasına izin vermeyecek etkiler
yarattığı ve Afrika’nın kıta olarak zarar gördüğü yönündeki değerlendirmeler ağırlıklı göz
çarpmaktadır.
Köle ticaretinin dikkat çeken ilk etkisi demografi ile ilgilidir. Ne kadar Afrikalı kölenin
Amerikalara nakledildiğine ilişkin kesin bir bilgi yoksa da, 1500 ile 1870 yılları arasında
Atlantik üzerinden nakledilen köle sayısı 11 milyon ile 20 milyon arasında değişen rakamlarla
ifade edilmektedir.106 Kölelerin, Afrika’nın özellikle batı kıyılarından elde edilmesinin, bu
bölgelerde nüfusun azalmasına yol açtığına ilişkin değerlendirmeler mevcuttur. Bu konuda
çalışmalarıyla öne çıkan Patrick Manning, Afrika’dan köle ihracının kıtada nüfus artışını önce
durduğunu, daha sonra da azalttığını ileri sürmektedir. Mannig’e göre, nüfusta azalma 17’nci
yüzyılda Senegambiya, Yukarı Gine ve Angola kıyı bölgeleriyle sınırlıyken, 1730’lardan
başlayarak, Senegal kıyılarından Angola’ya kadar genellik kazanmış ve 1850 yılına kadar
sürmüştür.107 1700 yılında Batı Afrika kıyılarında nüfus yaklaşık olarak 25 milyon iken, 1850
yılına gelindiğinde 20 milyonun altına düşmüştür.108
Manning, Batı Afrika’da, üreme çağındaki hemen hemen eşit oranda erkek ve
kadının, iç bölgelerde yakalanarak kıyılara getirildiğini, esir edilen kadınların yarısının,
burada seçkinlere satılarak çok kadınlı ilişkilere dahil edildiklerini ifade etmektedir. Bu
nedenle kıyılarda nüfusun arttığını söyleyen Manning, buna karşın polijiniye zorlanan
kadınların doğurganlık düzeylerinin daha düşük olduğunun altını çizmektedir. Manning, bu
tezini modern Afrika nüfus sayımlarına dayandırmaktadır. Nüfus sayımı verilerine göre, tek
eşli ilişkilere sahip Afrikalı kadınların doğurganlık oranları, çok kadınlı ilişkilerdeki kadınlara
kıyasla daha yüksektir. Bir başka ifadeyle, Manning, Transatlantik Köle Ticareti olmasaydı ve
Batı Afrika kıyılarında polijinin yoğunlaşmasına yol açmasaydı, bugünkü Afrika nüfusunun
çok daha fazla olacağını ileri sürmektedir. Yine de, İngiliz tarihçisi J.D.Fage gibi, Afrika
nüfuslarının korunduğunu ve Transatlantik Köle Ticareti ani şekilde son buluncaya kadar Batı
Afrika siyasi ve sosyal yapılarının muhafaza edildiğini düşünenler de bulunmaktadır.109
106
John Middleton (Baş Ed.) ve Joseph C.Miller (Ed.), New Encyclopedia of Africa, Volume 4, ABD:
Thomson Gale, 2008, s.429. 107
Manning, a.g.k., s.289. 108
Patrick Manning, Slavery and African Life: Occidental, Oriental, and African Slave Trades, African
Studies Series, Cambridge: Cambridge University Press, 1995, s.82. 109
Katherine Lemie, “The Impact of the Atlantik Slave Trade on West Africa: Polygyny and Female
Reproductive Success”, Nebraska Anthropologist, Paper 31, 2007;
http://digitalcommons.unl.edu/nebanthro/31 (23 Eylül 2013). 33 Afrika nüfusundaki kayıpta, az da olsa, Avrupa ve Amerikalardan nakledilen
hastalıkların da etkili olduğuna dair değerlendirmeler mevcuttur. Tüberküloz ve zatürre, veba,
muhtemelen bir Latin Amerikan hastalığı olan frengi, çiçek gibi hastalıkların, Afrika’da tarımı
yapılmaya başlanan Amerikan tahıllarının etkisiyle arttığı düşünülen nüfusu ortadan kaldıran
bir etki yarattığı ileri sürülmektedir.110
Transatlantik Köle Ticareti, Afrika üzerinde siyasi ve sosyoekonomik etkiler de
yaratmıştır. Başlangıçta, altın, bakır, biber, pamuklu giysi gibi Afrika ürünlerine yönelik
Avrupa talebi, devlet sistemlerinin ve çıkarları barışçıl ilişkiler ve ticarette yatan yönetici
seçkinlerin ortaya çıkmasını teşvik etmiştir. Bugünkü Gana’da ticari işletmelerle yönetilen
Akan ticaret imparatorluğu, merkezi unsurların güç kazandığı Kongo sistemi gibi örnekler,
altın ve bakır ticaretinin bölgedeki devletler üzerinde etkisini göstermesi açısından önem
taşımaktadırlar. Ancak, talep kölelere kaydıkça, siyasi süreçte temel bir değişiklik ortaya
çıkmış, ticaret yoğunlaştıkça, tüm Batı Afrika’da eşkıyalık hakim olmaya başlamıştır. Henüz
güçlü büyük siyasi sistemlerin ortaya çıkmadığı yerlerde, devlet inşası, kişisel çıkarların
peşindeki liderler tarafından sekteye uğratılmıştır. Orta Nijer Vadisi’deki Dahomey, Segu
Bambara, Altın Sahili’ndeki Akan devletleri gibi devletler, askeri aristokrasilerin hüküm
sürdüğü, komşularıyla sürekli savaş halinde devletler olarak belirmişlerdir. Bu süreç
sonunda, bir taraftan bazı devletler yıkılırken, diğer taraftan, Asante ve Ibadan gibi askeri
niteliği daha baskın bazı devletler de ortaya çıkmıştır.111
Transatlantik Köle Ticareti, bazı bölgelerde hukuk sisteminde de değişikliklere sebep
olmuş, suçların kölelikle cezalandırılmasını içeren yaptırımlarda artış izlenmiştir. Köle ticareti
sırasında, zina veya hırsızlık genellikle kölelikle cezalandırılmıştır.
Özetle, Transatlantik Köle Ticareti ile yoğun ve sağlıklı insan göçünün Afrika’nın
yaratıcılığını ve üretimini baltaladığı, ticaretin savaşları artırdığı, kölelikle cezalandırılan
suçların sayısını artırarak hukuku yozlaştırdığı, teknolojik gelişmeyi engellediği, satılan
köleler üzerinden fayda sağlayan bir seçkin yöneticiler ve tacirler sınıfı yarattığı ileri
sürülmektedir. Söz konusu köle ticaretinin, aynı zamanda, Afrika’nın Avrupa ile geliştirdiği
bağımlılık ilişkisinin de başlangıcı olduğu yorumları yapılmaktadır. Afrikalı hükümdarların köle
karşılığı Avrupalılardan mal almasıyla başlayan bu ilişki, Afrika’nın değerli birincil ürünlerinin,
Avrupa’nın imal ürünleri ile takas edildiği sömürgecilik dönemi ve sonrasında da devam
etmiştir. Bu nedenle, Transatlantik Köle Ticaretinin, sanayileşmiş ulusların teknolojik
düzeyine henüz ulaşamayan Afrika’nın bugünkü durumunu ortaya çıkaran sebeplerin
başında geldiği ileri sürülmektedir.
110
Iliffe, a.g.k.,ss.142-143. 111
Middleton (Baş Ed.) ve Miller (Ed.), a.g.k., s.430. 34 HARİTALAR
35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 KAYNAKÇA
KİTAPLAR:
Aslan, Onur Ender, Kamu Personeli Rejimi-Statü Hukukundan Esnekliğe, Ankara:
Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü, 2005.
Blackburn, Robin, The Making of New World Slavery-From the Baroque to the Modern
(1492-1800), Londra, New York: Verso, 1988.
Curtin, Philip D., The Atlantic Slave Trade: Census, Amerika Birleşik Devletleri: University
of Winsoncin Press, 1972.
Daget, S., “The Abolition of the Slave Trade”, UNESCO General History of Africa VI, Africa
in the Nineteenth Century until the 1880s, Der.: J.F.Ade Ajayi, California,
Heinemann Educational Publishers, 2000.
Donnelly, John, An Introduction to the History of West Africa, Cambridge: Cambridge
University Press, 1962.
Gray, Richard (Ed.), J.D.Fage (Gen.Ed.) ve Roland Oliver (Gen. Ed.), The Cambridge
History of Africa, Volume 4, from c.1600 to c.1790, Cambridge: Cambridge
University Press, 2003.
Greene, Jack P.(Ed.) ve Philip D. Morgan (Ed.), Atlantic History: A Critical Appraisal, New
York: Oxford University Press, 2009.
Iliffe, John, Africans: The History of a Continent, New York: Cambridge University Press,
2007.
Juang, Richard M. (Ed.), Noelle Morrissette (Ed.) ve Melissa Fullmer (Yrdc.Ed.), Africa and
the Americas: Culture, Politics, and History, A Multidisciplinary Encyclopedia,
Volume I-II, Santa Barbara: ABC-CLIO.
Kachur, Matthew, Slavery in the Americas: The Slave Trade, New York: Chelsea House,
1960.
Malowist, M., “The Struggle for International Trade and its Implications for Africa”, General
History of Africa V, Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century, Ed.:
B.A.Ogot, Paris: UNESCO Publishing, 2000.
Manning, Patrick, Slavery and African Life: Occidental, Oriental, and African Slave
Trades,African Studies Series, Cambridge: Cambridge University Press, 1995.
Middleton, John (Baş Ed.) ve Joseph C.Miller (Ed.), New Encyclopedia of Africa, Volume
1-2-4, ABD: The Gale Group, 2008.
Morgan, Kenneth, Slavery and the British Empire: From Africa to America, Oxford:
Oxford University Press, 2007.
Perry, Marvin, Western Civilization: A Brief History, Volume II, From 1400s, Yedinci
Baskı, ABD: Wadsworth, Cengage Learning, 2011.
58 Postma, Johannes Menne, The Dutch in the Atlantic Slave Trade 1600-1815, New York:
Cambridge University Press, 1990.
Rawley, James A. ve Stephen D. Behrendt, The Transatlantic Slave Trade: A History,
Revised Edition, Lincoln ve Londra: University of Nebraska Press, 2005.
Reynolds, Edward, Fırtınaya Karşı Ayakta Kalmak, Çeviren: Koray Akten, Ankara: İmge
Kitabevi, 2004.
Shillington, Kevin (Ed.), Encyclopedia of African History, New York, Londra, Fitzroy
Dearborn (Taylor & Francis Group), 2005.
Wallerstein, I., “Africa and the World Economy”, UNESCO General History of Africa VI,
Africa in the Nineteenth Century until the 1880s, Der.: J.F.Ade Ajayi, California,
Heinemann Educational Publishers, 2000.
Williams, Eric, Capitalism and Slavery, Chapel Hills, The Universıty of North Carolina
Press, 1944.
İNTERNET KAYNAKLARI:
Adi, Hakim, Alik Shahadah ve Kimani Nehus, “Transatlantic Slave Trade”, African Holocaust,
2005,
http://africanholocaust.net/articles/TRANSATLANTIC%20SLAVE%20TRADE.htm
(07 Eylül 2013).
Bortolot, Alexander Ives, "The Transatlantic Slave Trade", Heilbrunn Timeline of Art History,
The Metropolitan Museum of Art, 2004,
http://www.metmuseum.org/toah/hd/slav/hd_slav.htm (23 Êylül 2013).
Lemie, Katherine, “The Impact of the Atlantik Slave Trade on West Africa: Polygyny and
Female Reproductive Success”, Nebraska Anthropologist, Paper 31, 2007;
http://digitalcommons.unl.edu/nebanthro/31 (23 Eylül 2013).
Manning, Patrick, “Migrations of Africans to the Americas: The Impact on Africans, Africa and
the New World”, The History Teacher, Vol.26, No.3, 1993,
http://www.manning.pitt.edu/pdf/1993.Migrations.of.Africans.pdf (23 Eylül 2013).
Solow, Barbara L., “The British & the Slave Trade”, The New York Review of Books, 2012,
http://www.nybooks.com/articles/archives/2012/jan/12/british-slavetrade/?pagination=false&printpage=true (23 Eylül 2013).
Standfield, Shaun, “Slavery and Abolition: the Plymouth Connection”
www.bristolreads.com/small_island_read/downloads/slave_trade_story.doc (23
Eylül 2013).
Tomisch, Dale ve Michael Zeuske, “The Second Slavery: Mass Slavery, World Economy and
Comparative Microhistories”,
http://www.academia.edu/2115379/The_Second_Slavery_Mass_Slavery_World_
economy_and_Comparative_Microhistories (23 Eylül 2013).
“ABD’de Sivil Haklar Hareketi, Nihayet Özgürüz”,
http://photos.state.gov/libraries/turkey/231771/PDFs/freeatlast_turkish_all.pdf
(23 Eylül 2013).
59 “A Troubled History of Paradise - Reunion Island”,
http://www.reunionisland.fr/history.html (07 Eylül 2013).
“Reunion”, http://africanhistory.about.com/od/runio1/Runion.htm(07 Eylül 2013).
“British Involvement in the Transatlantic Slave Trade”, The Abolition Project,
http://abolition.e2bn.org/slavery_45.html (23 Eylül 2013).
“Arrival of first Africans to Virginia Colony-1619”,
http://www.pbs.org/wgbh/aia/part1/1p263.html (22 Aralık 2013);
“History of Slavery in America”,
http://www.ocf.berkeley.edu/~arihuang/academic/abg/slavery/history.html (22
Aralık 2013).
“Indentured Servants in the US”, History Detectives,
http://www.pbs.org/opb/historydetectives/feature/indentured-servants-in-the-us/
(21 Aralık 2013)
“Slavery in Africa”,
http://autocww.colorado.edu/~blackmon/E64ContentFiles/AfricanHistory/
SlaveryInAfrica.html(23 Eylül 2013).
“St.Kitts-History of Our Island”, http://stkittsguide.tripod.com/stkittshistory.html (23
Eylül 2013).
“Madagascar: Slavery and Early State Formation (1642-1750)”, Electoral Institute for
Sustainable Democracy in Africa, 2005,
http://www.eisa.org.za/WEP/madoverview1a.htm (23 Eylül 2013).
“Madagascar-HISTORY”,
http://www.mongabay.com/reference/country_studies/madagascar/
HISTORY.html (23 Eylül 2013).
“The History of Guyana – Contents: 3.The Transition to British Rule”,
http://www.princeton.edu/~achaney/tmve/wiki100k/docs/
History_of_Guyana.html (23 Eylül 2013).
“Tordesillas, Treaty of”,
http://education.yahoo.com/reference/encyclopedia/entry/Tordesil (23 Eylül
2013)
“Which Europeans Trafficked in Slaves?”, Park Ethnograpyh Program, National Park
Service U.S. Department of the Interior,
http://www.nps.gov/history/ethnography/aah/AAheritage/histContextsD.htm
(23Eylül2013).
60