Ngen Inyu Honol Mbin Bod Baa Ma Nsik I Italia

Ngen Inyu Honol Mbin Bod Baa Ma Nsik I Italia

NGEN INYU HONOL MBIN BOD BAA MA NSIK I ITALIA
ARTURO TOSCANINI
LONNI
MAGDA OLIVERO
Emilio Spedicato
Università di Bergamo
I Son Decembre 2007
[email protected]
inyu :
Giuseppe Valdengo, bariton nu Toscanini a tèp, ni nyè a temb yag Maled i ma bodlè ma
octobre 2007
Mana matila ma yè mpémhag yag Liberal, hana lonni ndeg mahenèl. Mè yega kinhè Emanuela
Castelbarco, nlam Toscanini, inyu mahola inde mebi tila mam ma nin sogol wé; me yega ki Mudaa
ma tén nsik ba sebel lè Lirica, Magda Olivero Busch, inyu mahola inde mebi tila mam ma ma begè
nyè. I foto ndiga tèhè imbus mana matila ma nunda Spedicato lonni Olivero, ini foto ibi odba i
mabodlè ma nwii 2007
1
INYU BIGDA TOSCANINI
BOM MUD MA NSIK MA ITALIA I MANWII 900
Kikii me bog me kal inde me tilah kaad inyu Andrea Luchesi ni inyu Mozart ( hanano me lègèl le
Taboga aga pemes kaad ipè inyu anlè bè kikii Mozart abi wò yonog lonni mam ma mòdo). Me
tabemè nihgil nsik ndi ma ngwes nsik ba sebel lè nsik classica ni nsik ba sebel lè lirica ni popolare.
Mebi bana mbom i yi bom bod ba nsik, kikii nkod piano Badura.Skoda, lonni tjodog mi lirica kikii
Taddei, Valdengo (nu abi wò i sòn tjom 2007), Benelli, Prandelli, Bergonzi, Di Stefano (ni a ninhi
bòg impus le babi bep nyè i òn i lòn basebel Kenya inyulè abè a top bè ti mud bawip medaille i
Toscanini a ti nyè , abi wò i son aa 2008), Cerquetti lonni Stella, ndi ten ten Magda Olivero. Mèbi
àn ngadag bikaad ndi ndigi bikaad bòo i i anal nin i Toscanini; mèbi la ki anhal ni Harvey Sachs,
bom yi nin i Toscanini, inyu bàd nyè inyu ki Toscanini lonni Alberto Erede babi bagla ni nunda nyè
lè yag Rosina Storchio abè muda Toscanini. Di la leba kaad i anhal nin i Toscanini i ndap ba sebel
lè Museo Storchio i Dello, bèbèè Brescia, museo i yonos baa i Italia inyu lirica (nyo di la kè tehè
ngadag bikaad bi nsik inyu koa) ndi ngadag bod bay i bè yo. Kikii Sachs a yek Italia i nwii 2007
inyu kè anhal i America nin i Toscanini ihed ngadag bod bay i Toscanini ilò italia, profeta a gwé bè
lipem i lon ye, mana mam me tila niga leba mo i kaad Toscanini, dolce tiranno i Renzo Allegri, inyu
yem longè kaad, i hèd yag bi ngod gwe Wanda lonni Wally babi tila ni pemes joga li manwii.
Mi gwe gim boma lonni logni Toscanini. Basan mem babè ba beges nyè hiloo man italia i nwii
1900, bèbeg inyu lè sogol wem abè nu bisu nu abi kobol mahop i Milano i bibodlè mi nwii 1900 ni
lè abbi boma nyè i homa mitug ba sebel lè Scala. Mè tip yi lè manyan ma yem nu a bena mom bò
ma ngui lonni manke numpè Aureliano Pertile, nu aye ntop tchembi nu Toscanini abè a gwes
ngadag abè li wanda li liten jem jon abè a lò i kod piano ni top i ndap basogol bem. Mè honol lè
guim tchembi abi tila di bi nimil bè i ndeda bi sonda bi inglish babi bok ndap basogol bem i milano.
Mè honol hilo me bè ndeg mangè hideda babi legel mè lè maled a wo. Abi yeg ndap ikede njiha ni
maea.
Inyulè me labemè jop ikede mam ma nsik ma Toscanini, i bodol joga li nyi mbom bolo inyu bong lè
bolo yé i temb longè, me anlè bè hanano nin yé. Inyu koodè yi mam mapè ma nin i maled ni lama
an bikaad bab tila inyu yé ni kè tehè i homa abi gwé i Parma, ni suglu nsik i homa abi nigil. Mega
tilla T indeda me top joi li Toscanini.
T abi gwé hilo 25 mars 1867 i Parma, i kede liten li bod baba sal ni moo imbus mbom lep. Nsan abè
nohol garibaldi abè ki a tjel hanè i eglesia. Nyan abè muda abè a gwe hemlè. Babi hoo tehè lè man
wap abè a yi nsik ni kod piano to lakii abè ngui nihil yo. Lonni mahola abi konas inyu tilba i suglu
abi jop i suglu nsik i Parma i hed mabed ma bè maled ngadag, bidjeck bibè ndeg, héé inyu ndeda
lihep i bè ndeg, messa bikèkela tutu inyu bod bobassona ngi baled babè banga baled. Kel yada le T
abi tol suglu babi kogsè nye lè a loos kel yosona i jiibè nyetama lonni hilung he. Abena be kundè i
ke i luk jon abi bonol hilun kikii luk. Hilo i be inonh maled we abàd nyè lè: kinjè jam hilun hon i
gwé, i ye yoog ni miibè! I bodol yokèla mawanda ma suglu babi sebel nyè lè nyi mam. Maled abàd
bana bawudu bapè inyuki ba sebel nyè lè nyi mam jon a gwes noodè nyè. Maled a bad nyè lè a kod
hilun hè lonni kaad tjembi I a bitèhè ndigi ngele yada. Imbus hala a kal nyè lè a kod hiembi I
Warner i abi tehè ndigi ngèlè yada I kaad nsik, ni T a kod ho longè kiyaga. Kikii abi tèhè lè T abi
tèhè lè T abena ngap I teeda i kede bonha yè tjembi, yag yè a pahal lè, hala aye mbalè. Toscanini
2
abè mangè nu abena mbom ngap inyu ninil higi jam ni nhò. Abelag honol yag titidgi jam e i nènè lè
abi ninil i nho jam kikii 1500 tjembi. Kel yada koa yada i kal nyè lè babela be top inyulè babi bog i
diba i i ti kin i tjembi e babè labè leba ipè. T abad bo lè i diba hi kintjè kin igwe jon a honol ndeg ni
timbhè lè ba la top ngi i diba hi inyulè mu i hiembi i kin i i bebè mu. Kel yada ki lè abè bebè i bana
mom moo ma nwii ni nkod piano Delli Ponti abè keneg i kod nsik i ndap T, Delli Ponti a kàl nyè
lè, hanano mènkè kod kim hiembi i i yi bè i Frescobaldi… jon T a timbhè nyè lè hala ayè mbalè ndi
me yi lè hi hiembi i ye tilgaga mi ten maa, ma matila mo ma magwe gim bahoma ba tebe sep. Di la
ki migda lè bom bod bapè ba bena bom yi kikii T, ten ten De Sabato inyu nsik, Von Neumann inyu
ton mam. Lelem di honol k imam lon Russia nu Oliver Sacks a anhal lè abena bom soso ngap i
honol mam.
I suglu nsik base bel lè conservatorio, T a tibil nigil hilun ba sebel lè violoncello ndi di yi bè ngadag
mam kikii ngap ye i kod hi hilun. Di honol lèi manwii ma benoh a kod ngadag piano lonni ngadag
ba top tjembi. I mamelel ma nin yè abe aloos ngim kel yosona i kod ni top ngim tjembi i piano lonni
kin yè i ibè be beba kiyaga. ( di bigda inde abi top Traviata ihed Licia Albanese abe tobog pes i
Violetta, i lèn ini a ngida ninni i New York, a gwè hanano jam kikii 100 nwii…).
Inde a bana 19 nwii, T a nkè top i Sud america, kikii kod violon. Igeda i abè ayi ni nhò yon kikii 20
ma tjembi. Indeda abe a kè i Sud America aloos ndeda yè i avion i top tjembi inyu bodaa baba bè
lonni nyè (T abè nlam mulum i kal ma lal wé Emanuala Castelbarco, jon bodaa babé gwes nyè
ngadag). I Brasil, T a kena bè koa yè longè jon bod ba unup ngadag ni sol nyè yag i ndeda kinjè
Dom Pedro abè ha. Mi mitug i Sud America mabelè mabon lè T lonni koa yè ba bana ban monni
inyu temb i Italia, jon mudaa koa yada a soohè nyè lè a top nyè tama bisu bi liten. T a nèbè jon
imbus lè a mal top, bod bobasona ba telèp i bebel nyè moo. Jon kinhè a tihè bom makebel. Imbus
hala, hilo ibè nohog T imbus lè a nahal ù wosona inyulè abè itobog, bikekela inde abè a timba i
hiembi abi top a tèhè lè abi kwo mahoma baa. A kondè top ni lipem I dilo di dibè nonhog, yag
ngadag bod ba tèhè lè abè a ngida yi mange ndi abena nguy yila bom soso maled.
Inde atèb I Italia, T abe honlag lè aga timba bodol kod hilun hè. Ndi kin I lipem abi kohna I
America ibi yon ni mbog jon babi sebel nyè lè ayila maled i bom koa, i bodol i Turin ipam i koa i
Scala ihed a biba ba maled inyu ngadag manwii. Munu mana matila ndi sombol bè kees I mama bi
hènèl inyulè ajos liten ni matop koa inyulè babe ba bena hènel jam I mud abi tila ngim hiembi abi
tila. T abe a ngwes lè hi hiembi I ba ntobog kikii I manh I hiembi abi tila ho. Ngim mangeda abè a
unum ni liten ni bod ba koa ndi abeki a hola ko ani monni. Abi yi ngadag ba tila tjiembi kikii Verdi
( nu abi kè i boma i Genoa inyu minkaa ipola nyè ni Tamagno inyu mam ma nsik…jon Verdi a kal
nyè lè nyè abè a honol hi hiembi longè)., Puccini, abe a bena nomol ni nyè inyu mam ma politique
tolakii babe bom mawanda inyulè Puccini, Catalani, Boito, Mascagni… babè ba non politique ba
sebel lè fascismo.
T a bena a gwes mam mahan mi politique ndi abe a bon be yo. A bè i pan Mussolini inde abè i lon
politique ba sebel socialiste, imbus hala a bodol kees nye ngi woni i nunda nyè lè mam abe bonoh
ma bè be malam. Abè atjel lè batop mignen mi fasciste iloo lè nye abe bodlag top tjembi ni mitug
kikii Giovinezza, lini jam libi bonha i Bologna ihed bongè baba bè fasciste babi su nyè ni han nyè
nyemb. Mussolini akal lè abebe ayi ngim jam hala ni kal lè T abena le a bogna 100 bod i koa yén di
3
nyè Mussolini abena lè a bogna ngim lon yosona. Imbus mana mam T a tjòo Italia ni kè i America
ihed a kohna ngadag lipem ni NBC a ti nyè gim koa. Ndap yè i Riverdale i yila èm i nsik ni ndap
boma inyu bod babè johog Mussolini. I America inde a yila man mud a waa ba maled koa. Koa yè
ibi top lonni mikod piano kikii Serkin, Rubinstein, Horszowski, Horowitz (nu abii ngon ye i 1933),
lonni bakod violon kikii Heifetz, Busch. T ngim makeda abe bè a nogla ni bana ba kod nsik kikii
O’Connel abi tila inde a kod tjembi li Beethoven lonni Heifetz: a be a nohla mè tèhè bò baa kikii
babè ba poona ndi ma be ki kikii ha lonni nwii, bilèm, ni kii babè ba nsombol lè nsik i ba. I bisu bi
liten babè bom mawanda ndi ni mbalè babè ba tadba bo baa kikii miten mi singa baa.
Inde ngwet bi mal, T a temb i Italia inyu yibil mitug mi nsik i homa basebel lè Scala. Inyu top
soprano a tèp Telbaldi hanyèn a nkon isi wosona bay i nyè kikii kin angèl. Ni mbalè T abè a sombol
lè Magda Oliveri nyèn a top ndi nyè i nwii 1941 a waa top. Imbus ndeg ndeda Oliveri a temb top
tjembi inyulè Cilea a soohè nyè ngadag ni lè Tullio Serafin a kal nyè lè abe a ngida yii nu bisu inde
abe a bonha L’Adriana Lecouvreur. A boma T i Sirmione ndi a top bè lonni nyè. Inyu mi mitug,
Scala abi yon ni bod ba ba bam moo jam kikii 37 ma manud inde Toscanini a kè i yega bo.
Ikede minsik Toscanini a sog kena i America: Aida, Traviata, Otello ni Falstaff lonni soprano Licia
Albanese ni bariton Valdengo. Lonni Valdengo a top ki Di Stefano.
T a kondè nin ndeg nwii imbus nyemb nwa wé Carla lonni jè abé bibaga 54 ma nwii. Li libii libè
ndudu jam inyulè T abena a bena bana bodaa bapè. Ikede ba bodaa bapè “bellissima” lonni Rosina
Storchio lonni njè a bana man mulum nu a wò i titidgi. Storchio a loos manwii ma mabè ma yii nyè
kikii soeur ni tibil bibog bi bongè. I kaad a tilha Toscanini ndeg ndeda i lo lè abe wog li ye mbugè
jam i i nuda kikii abi leba nsan i èm ni mbuu.
T abè a tjel anè ibi pada jon abè habè a jop i ndap Job imbus lè a kwo nkon i hed abè a ninhil nsik.
Tohala abena hemlè tolakii abe be a pod mam ma basè. A bena ikede i peck mbasa i lelem mbasa i
babi jò nyè. Abi wò indeda abena yom kikii 90 ma nwii, ndeg ndeda imbus nyèmb i nwudu wè abè
agwes ngadag Cantelli. Èm wé ibi waa bép lonni ni nyè abi wò imbus 10 di dilo.
Pada abè abena boma ni abe bèges ngadag ibé Gnocchi. Bingod bi T ba sebel nyè lè alò a emblè T a
pahal mabè mé ndi pada a timhè bo lè: hala a tabè nsèn inyulè abi bon longè i nin yé…
Pada Giovanni barbareschi, nu abe a hola Pada Gnocchi, abè maled wèm basè, abi ba tebeg kikii
nupibi nu maten, inyulè a sòn ngadag bon ba israele ni kena bo i lon Suisse, imbus hala yag nyè a
mal i kede madap ma nyèmb ma Jaman. Pada Gnocchi lonni T, bod ba nsan, mè yi bemè inyukii ba
tabè bapubi.
Hilo 25 mars 1910, i lemel kel abi gwé T, ndi imbus 43 ma nwii, a gwé i Saluzzo top tjembi numbè
nu a kohna ngadag lipem, Maria Maddalena, nu base bel lè Magda Olivero, nu angida yii i nin ni
kondè top.
4
NGAD ILAM I ANNIVARSAIRE, MUDAA NSIK BASEL LE’ LIRICA!
I bom kaad Le Muse, De Agostini, 1967, soprano i aa i manwii 900
ROSINA STORCHIO (Verona 1876, Milano 1945).
A bodol top i Milano i Carmen i nwii 1892. A hoo pam i bom mandap ma teatre, a konas ngadag
lipem i nkon isi, ndi a abè a bena ki top i Italia. Abena longè kin inyu nsik ba sebel lè lirica-leggera.
A top ngadag miten mi tjembi kikii (Mimì, Butterfly…) ibè i pona lè ti tjembi babi tila gwo inyu yè.
CLAUDIA MUZIO.(Pavia 1892, Roma 1936).
A bodol i Manon i Massenet i homa ba sebel lè Arezzo. A hoo pam i Scala imbus hala i bom
mandap ma teatre ma nkon isi ihèd a kohna ngadag lipem. Abena ngap i top ngadag miten mi
tjembi ni nsik kikii minten mi nsik ba sebel lè lirico, lirico-spinto ni lirico-drammatico. Abena
longuè kin kikii soprano. Abe be ndigi bom top nsik ndi abe ki longè muda mitug mi teatre.
MAGDA OLIVERO (Saluzzo, 1910)
I bodol bi bodlè babè a tehè lè abè bom soso soprano i nkon isi, a loos ngadag ndeda yé i top tjembi
i kaad “verista”. Abena ngap i top higi mug lonni i tèn kin ibè i sombla inyu bon lè bod ba tibil nog
kinjè jam abè a top.
Hilo 25 mars 1867, abi gwè i Parma Arturo Toscanini, bom lipem li nsik i Italia. Hilo 25 mars 1910,
imbus 43 ma nwii, a gwè i Saluzzo, Maria Maddalena, nu base bel lè Magda Olivero. Inyu beges
nyè ni yonos nyè ni lipem i ndeda ini lè a gwé 90 ma nwii, di tila mana mam.
Di bag di bodol lonni honol bom soprano i baa babi lò bisu bi Olivero, Storchio lonni Muzio:
-
-
Rosina Storchio, muda Toscanini nu abi gwelel nyè man mulòm (nko kon, abbi wò titidgi
man), inde abi waa mitug mi teatre a loos ndeda ye itibil mongè ba Cottolengo ba Milano;
abè ayinè ihed ba sebel lè Magenta 68, bisu bi homa Olivero a nin naanò.
Claudia Muzio, mud nyèginyè abena kin yé kikii soprano nu abena agwes anke i teatre ingi
matoa nkihig ni kabla nkana i yonog ni mbonji nkana. Babe ba sebel nyè lè “divina” nu
Eugenio Montale, mbom tilha nu abi kosna premio Nobel. I kaad yeé “Stelle della lirica”
nu Stinchelli, mud radio basebel lè La Barcaccia, i babi bog ba pemes i America jon i Italia,
ikede 300 matop tjembi, abi sebel ndigi Claudia Muzio “divina”.
Tullio Serafin abè ankal lè, ilolè olievero abè a bodol top tjembi, lè ikede batop tjembi Caruso,
Titta Ruffo ni Ponselle babè baled. Bèbèg Serafin imbus hala abè ki lè a kondè Scialiapin ni
Olivero nu abikal indè abè a bonha nyè inyu Adriana Lecouvreur, lè ayè nu bisu. Inde Olivero
abi bana i loo moo matan ma nyui, a bodòl top i America ihed abi konas ngadag lipem, Ponselle
5
i ndeda i abi waa top ndi anog Olivero a top i radio jon a kod nyè i singa inyu kal nyè lè agwe
longè kin.
Mana matila mayé inyu honol mbom ntop tjembi italia, nu ngap yé ibi mabè beges kikii i be
isombla inyulè ngadag radio i bè i bena emblè ndigi Callas ni pod inyu misan mibè ikede costei
lonni Telbadi. Inde me bè ndeg mangè me bad mama yem njè abè mbom ntop tjembi ni nyè
atimhè me lè Tito Schipa lonni Beniamino Gigli inyu tenor; Renata Tebaldi lonni Magda
Olivero inyu soprano. Me tip bodol gwes liten li nsik ba sebel lè lirica. Schipa lonni Gigli babi
wò koba, Tebaldi a tip wò (mebi anhal ni nyè i singa inde abè ankon). Mèbi bana masoda i
boma Olivero, me lama yega inyu hala maled Crespi, mud mabend, nkod piano ni kokod mi oda
ma ba hemlè. I bodol i nyi 2003, mebi bana ni masoda i boma nyè. Aye longè mud ni nyi nsik
ba sebel lè lirica.
Me tabemè maled nsik jon mega pod ndigi ni nin i Olivero. I bodol hanano mega sebel nyè lè
Magda kikii abe a gwes lè ba sebel nye to la kikii Giulietta Simionato abè a sebel nyè lè Muda
nsik Lirica.
Magda abi ngwé i Saluzzo. Basan babè ba gwe longè nin ni babè bayi kaad (babena ki hemlè).
Ngadag matop tjembi babè babè bon ba ngoo bod (Caruso) tolè mod ba nkon, ihed top tjembi
libè longè jaminyu nin i hikikel ( i kaad Viaggio in Italia, Goethe a tila lè hihoma i Italia, bod ba
bè ba top tjembi… i len ini tomud a bon habe hala, to ba nyan ba nyi habè top tjembi inyu bon
bap). Magda abi tep lè aga ba ntop tjmbi tola kikii i bi bodol abè a gwes yila mud teatre kikii
Sarah Ferrati. Babi bog ba kal nyè lè abena bè ngap inyu top tjembi tèni ngele ba ni baled ba
EIAR ba Torino tolaki Gerussi abi tehè lè Magda abena ngap inyu yola bom intop tjembi jon abi
bonol niga nyè kikii bon lè gin yè i ba ilam. Magda abi sal ngadag yag lonni maled Luigi Ricci
inyu tibil nigil top tjembi. Kel yada lè abi top ngele ina i ngim sondè, mud abè a bemgè batop
tjembi ba Scala abad nyè le a bengè nyè inyu tehè i balè gin yè ibe i tombog ndi a bi tehè lè gin
yè i be kikii i mud lè abè ngi top. Inyu hala nyen abi la top moo matan ma nyi. Abelè ala ki top
ndi hi lo we abi wò. I pam i nyi 2006 abè a top ki i ndap Job i Solda. Inde Callas nu abi temb i
top tjembi lonni Di Stefano abi tehè lè kin ye ibè habè i bisu akàl lè ndigi Olivero nyen abè lè a
hola nyè … ndi hanano to mud anla ha bè bohn to yom.
Magda abi bodol top tjembi i nyi 1932, a bodol i Tespi ihed Achille Starace a sebel nyè. Imbus
hala ngadag bom teatre bà bodol sebel nyè. A bodol lonni top tjembi li batila tjembi ba nyi 800,
imbus hala a top ki nten nsik ba sebel lè verismo ihed a kosna ngadag lipem lonni Traviata i
Regio i Parma lonni Adriana Lecouvreur nu Cilea. Kel yada inde amal top Adriana, a tèhè
mudaa wada nu abè anhè jon a lò nyè bebè ni sambla nyè ni kal nyè lè: i pam ilen ini mèn
mebag Adriana, hanano wè nyen u yila nyè. Nu mudaa abè Giuseppina Cobelli, bom soprano mi
nyi 20 nu abè anla habè top inyu lè abè a noga habè.
6
I nyi 1941, Magda abi biiba jon kikii abè a honol lè famille yé ibè jam libisu ilò bolo yè i top
tjembi, Magda a wa top tjembi. I nyi 1946 Toscanini, nu abe yig ni gwes nyè ndigi i radio abè a
sombol nye kikii soprano inde ndap mitug Scala ibe lama timba yibil imbus gwet ndi tomud a
laa bè sebel nyè. Hanal nyen babi tep Telbadi nu abi lemel ngadag Toscanini inde abe tobog pès
i yonos aa i Otello. I nyi 1951 Magda, nu abè anyi lè aga labè bana bon a tep lè a temb i top
tjembi imbus jòm linyi inyulè Cilea abi soohè nyè ngadag inyulè abè asombol timba emblè
Adriana toboga kikii nyè abe a gwes. Inyu hala lè Serafin a kal nyè lè a ngida yii nu bisu. I
bodol yokela i loos moo maa ma nyi Magda abi top yom kikii mom jèm mi miten mi tjembi hi
homa i Italia ni bilon bipè.
Mbugè lipem a kosna i America, i Dallas lonni i Metropolitan i New york, ihed ba bebèl nyè mò
moo mana ma manud inyu hembi ba sebel lè Tosca inyulè higi mud nu abè nyo abè i yonog ni
massé i nog kin yé lonni lama wé. Jon ngadag bod babé ba sébel nyè le Alida Valli inyu nsik ba
sebel lè lirica. I pam i lèn ini di badba kinjè jam libè lè liba inyu Adriana Lecouvreur ibalè ba
sàs be ho.
Magda abi sal lonni batop tjembi kikii Pertile, Gigli, Schipa, Prandelli, Tagliavini, Corelli, Di
Stefano, Benelli, Giacomini, Pavarotti, Domingo, Protti, Bastianini, Simionat, Stignani… I len
ini leba tjembi abi top li yè ndudu inyulè abè a ntop ndigi i madap ma mitug ba sebel lè teatre ni
lè ndeg bod ba nsik babi yon ndeda i teda tjembi jè i misinga.
I nyi 2007 di bi honol Maria Callas, inyu moo maa ma nyi lè abi wò. Maria abè mbom soso
soprano, tola kikii abi top ndigi inyu jom li nyi ni baa inyulè mam ma èm ilolè gwed yè lonni
Tebaldi. I lèn ini bod ba anal lè nyèn ayé mbom soprano i ma nyi 900. Tèp i nwèd ayè nu bisu i
yè ndudu inyulè higi mud a gwe i ten jam i lemel nyè ndi di sombol anlè bè kinjè jam babi kal
inyu Olivero. I kaad Stelle della lirica nu Stinchelli, a kal lè:
-
-
Honlana Tito Gobbi, Mirto Picchi, Magda Olivero, Gino Bechi, makin ma di labè anhal lè
mabè malam ndi ma mabè ma legèl ngim jam, ni, inyu Magda, abena ki yi top i lo bod
bobasona.
Pèg i bon mam i gwé bè nwii. Magda Olivero …nu tjembi tomud anla bè hoya…inyulè inde
abe tobog abe abon lè higi mud nu abè a emblè nyè a nog ikede yé èm masé inbus mi ùn tolè
ndudu.
I kaad Opera fanatic nu Stefan Zucker, mbom inyi nsik ti la an lè: Given choise between Callas
and Olivero, I’d actually pick Olivero. She has greater warmth and depth and is more moving.
7
Toscanini a tèp mbom baritone nu babe sebel lè Giuseppe Valdengo inyu tjembi li Verdi.
Valdengo inde a emblè Olivero a top Traviata i Parma a kal mè lè i bodol yokela ipam i lèn ini
ayi ngi nog mud nupè a top Traviata kikii Magda. Inde mèbi kè i tèhè nyè i St Vincent, mè kàl
nyè lè di kod i simga Magda. A kon wonhi inyulè abè ngi pod ni nyè. Valdengo abi wò i ma
bodol ma sòn october 2007.
Mè bi yi ki ninhil nu tenore Ettore Parmeggiani, mbon yi kinjè jam inyu Wagner ni imbus gwed
mbom mud i Scala. Joy jè lè Luigi Cestari nu abi kal mè lè Olivero abè ntop tjembi nu tama nu
abè anla bon wè lè u kohol gwiha tolè u ba i yonog ni masé.
I nwii 2007 babi nanha mitug mi bisu inyu honol Magda Olivero. I mud a bi pam nu bisu mi
mitug a yé ntop tjembi bariton i lòn ba sebel lè korea, nu yonos ba ayè tenore i lòn ba sebel le
japon, nu yonos aa bayé boda i lòn ba sebel lè russi ani ukraina… 200 bod babi lò mi mitug ndi
ndigi bòn ba italia bà.
A wè, Magda, joga li nwii mi tagbè inde mè honol wè inde u bèna nwii ma lonni hi kodo hon
ubè tobog Torna a Surriento, i bèdi i winda i Saluzzo. Ndi sobol kodè honol wè inyu ngadag
nwii yag inde uga loos ngadag nwii yag Gina Cigna, 101, lonni jè, kikii Liù, ubi top ngim
Turandot i nwii moo maa.
APPENDICE: NGIM MBAGI INYU MAGDA OLIVERO.
I kaad i Alfredo Kraus, Confidencias para una leyenda. Conversaciones con Francis
Lacombrade.
Edizione del cabildo de Gran Canaria, Las Palmas de gran Canaria, 2000.
Kraus, mbonji yè i bè Magda Olivero, Maria Callas… Ah Magda! Mè la bemè sooh kikii me
beges nyè. Abi heles mè inyulè inde dibè di bonha tjembi abe higi ndeda kikii ngele bisu. Abè a
bèm nwèè, abè a bad lè ma kal nyè i balè kim jam libèbè likè longè inyu bon lè a laa top longè.
Abè nwèè. I Turin mè ni nyè dibi yila mawanda. Nwii i tip tagbè, mè bè metop hembi ba sebel lè
Faust i Parma ni nyè alò i emblè mè masé. “ Hanano me léba mud a top hembi ilam kikii iye
tigla. Longè mud, muda longè èm…
I kaad The last prima donnas, i Lanfranco Raponi.
Limelight Editions, new York 1985.
Mikwèl lonni Eva Turner.
8
Kikii ndap mitug Scala, Turin abè ndap yèm I italia… I mud lonni jè mebi top Don Giovanni
abè Carlo Galeffi, longè liwanda inyu top tjembi. Di yi njè abe a top pes i Zerlina? Magda
Olivero. Angida tobog, me la ngiga yonos nyè lonni bi beges! Magda a gwè bè kin ilam ndi a
gwè gin jam lè ntop tjembi nu pè a gwè bè, ngap yè i bon lè indeda a top higi mud a emblè nyè a
nog èm wé i bep.
Mikwel lonni Gilda dalla Rizza.
I manwii mem, di bè di top lonni èm wosona inyulè dibè ni honol lè hala nyen di be lama top.
Puccini abelè a kal mè lè me kè me top higi homa, inyu man nsa, me be nèbegè. I lèn ini bom
batop tjembi ba nèbè bé top ibalè ba nsaa bebo. Me bena badba hè ba gwenè èm? Babi gwé ngi
èm è? Laa bala top mi mingèn milam ibalè ba top bèn i èm wap? Me lè ndigi kal lè bana batop
tjembi ba nin i ndeda ipè ilo i ndeda yes, i hed monni motama nwo mi enel.
Ikede bana batop tjembi, ndigi Magda Olivero a tabè kikii bana bapè. Mè yi bemè nwii nwe ndi
mè honol lè a gwè iloo moo ma samal ma nwii. Inyu emblè nyè atop me yelè me nèèbè lè me kè
ikede nop ni lihèp. Me ga pod bemè inyu kin yè, iye kikii iye ndi nunu muda ayi kindjè jam liyè
top tjembi. Abi yonos mè ni masé inde abi top Adriana lè mebè me badba ibalè bebeg inyu hala
lè Job abi ti nyè nguy i top inyu ngadag nwi.
Mikwel lonni Maria Laurenti.
Me honol ngim ndeda iyeba i pam ihed hi top tjembi ayeba waa top ni lipem. Ndi hèmaa Magda
Olivero. Nyè aye mbugè jam. Toloki agwe be kin ilam kiyaga ndi tola kikii mè yi bemè nwii nwe
me la ndigi kal lè nyetama nyen ala bom lè liten li emblè nyè li nin ikede èm kindjè jam a top.
Mikwel lonni Germana di Giulio
Mè emblè Magda Olivero ingelè bisu i Turin, abè a top la Francesca ni Rimini. Ngadag bod ma
kal lè a yi bè top, me yi bemè inyuki, bebeg inyu njon inyulè nyè a ngida tobog, inde bob a waa
top. Abi lemel mè ngadag jon mebi sanè lè mega yi kindjè jam ni nu muda. Imbus lè mebi emblè
nyè joga li ngede mè laa yi nyè. Nguy ye iye lè nyen a henel kin ye. Ngadag bod ba ke bè emble
Magda inyulè a gwe longè kin ndi inyulè a nyi kikii top higi bug . ayi ki bon lè higi mud a emblè
nyè aba masé.
Mikwel lonni Gemma Bosini Stabile.
Higi mud a yi kikii i lèd bon mam in Vissi d’arte. Tobog inyu yè nyetama, tolè yagal Maria
numpubi, tolè sebèl nhanè bisonda? Bala top ho ngadag miten. Jeritza abe tobog ho nahlag i si,
Olivero nyè abe a top ho nyeneg.
9
I kaad i Giacomo Lauri Volpi, Voci parallele
Bongiovanni, Bologna, 1977
Magda Olivero a gwe kin lonni man nguy ilo Mazzoleni ndi, muda yi kaad lonni longè bon
mam. Me bè nyè bebè inde abe tobog Fanciulla del West lonni inde abe tobog Turandot: bom
top nu Minnie, mam tobog Liù. Magda Olivero aye le aba i len ini top soprano nu bisu i nkon isi
(nye tama hye abi la top ngadag nwii iloo ba top tjembi bobasona).
10