Kitaba Göz At

Transkript

Kitaba Göz At

1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 1
HER ÇOCUK BAfiARAB‹L‹R
Okul Ça¤›nda Zihin Geliflimi ve
Ö¤renme Farkl›l›klar›
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 2
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 3
Okul Ça¤›nda Zihin Geliflimi ve
Ö¤renme Farkl›l›klar›
Dr. Mel Levine
Çeviren
Zeliha Babayi¤it
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 4
BOYNER YAYINLARI
Eski Büyükdere Caddesi, Park Plaza 22, Maslak- ‹stanbul
Tel: (212) 345 09 00
e-mail: [email protected]
2002, Mel Levine, M.D.
Türkçe yay›n haklar› Kesim Telif Haklar› Ajans›
taraf›ndan sa¤lanm›flt›r.
Orjinal ad› ve yay›mc›s›: A Mind at a Time
Simon Schuster
New York
1. Bask› Ekim 2002, ‹stanbul
2. Bask› May›s 2003, ‹stanbul
ISBN: 975 - 7004 - 37-5
Kapak: Rafineri Reklamc›l›k
Dizgi, Bask› ve Cilt: Altan Matbaa Ltd.
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 5
Bu kitap, ö¤renmedeki farklar› anlamak için kurulmufl kâr amac›
gütmeyen bir enstitü olan All Kinds of Minds’›n [Her Türlü Zihin]
Yönetim Kurulu’na ve çok say›da di¤er cömert destekçisine adanm›flt›r. Bunlar, kararl›l›klar›, bilgileri ve duyarl›l›klar› ile herhangi
bir zihnin, herhangi bir zamanda yanl›fl yorumlan›p yanl›fl kullan›lmas›n› önlemeye yard›mc› olan ola¤anüstü kiflilerdir.
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 6
Teflekkür
Yazar bu kitaba do¤rudan veya dolayl› olarak katk›da bulunan çok
say›da kifliye minnettarl›¤›n› sunmak istiyor. All Kinds of Minds’›n
yetenekli ve ileri görüfllü Yönetim Kurulu Baflkan› Mark Grayson
bu kitab›n tasarlanmas›nda çok önemli bir rol oynad›. Zeki ve destekleyici telif haklar› temsilcim Lane Zachary de öyle. Ayr›ca Simon&Schuster’dan Bay Bob Bender mükemmel Yaz› ‹flleri Müdürü’nü temsil ediyor. Dr. Missy Wakely okunacak kitaplar› ve di¤er
kaynaklar› toplamada çok yard›mc› oldu. Ayr›ca, ilhamlar›n›n ve
entelektüel coflkular›n›n kariyerime sürekli güç verdi¤i meslektafllar›ma da teflekkür etmek istiyorum. Bunlar›n aras›nda: en yak›n arkadafl›m Dr. Bill Coleman’›n yan› s›ra Ann Hobgood, Dr. Steven
Hooper, Dr. Desmond Kelly, Dr. Craig Pohlman, Stacy Parker Fisher, Tamara Nimkoff ve Dr. Carl Swartz bulunuyor. Bunlara ek
olarak, ö¤retmen e¤itimimizde ve klinik de¤erlendirme programlar›m›zda yenilikçi liderlikleriyle göz dolduran Mary Dean Barringer
ve Marjorie Satinsky’ye ola¤anüstü çal›flmalar› için de teflekkür
ediyorum. Sally Bowles ve Alexa Culwell görevimizi yerine getirmede sad›k ve ak›ll› müttefiklerim olmaya devam ettiler. Ayr›ca,
asistan›m Pam McBane’e yüksek nitelikli çal›flmalar› ve kararl›l›¤›
için de müteflekkirim.
Charles ve Helen Schwab’a çal›flmama gösterdikleri güven ve destek için teflekkürü bir borç biliyorum. Bob ve Mary Ann Eubank’a
da büyük bir minnet borcum var. Bob, All Kinds of Minds’›n baflkanl›¤›n› yap›yor; zekice düflünceleri, ola¤anüstü zekâs› ve müthifl
arkadafll›¤› Kuzey Carolina’daki hayat›m›n önemli noktalar›n› vurguluyor.
Chapel Hill’deki North Carolina Üniversitesi’ne çabalar›ma
gösterdikleri destek için teflekkür etmek istiyorum. North Carolina
T›p Fakültesi Dekan› Jeffrey Houpt’a benim zihin yap›ma karfl›
gösterdi¤i yürekli hoflgörü için müteflekkirim.
Hayvan Koruna¤›nda bizimle birlikte yaflayan sevgili hayvan
ailesine de teflekkür etmek istiyorum. Sadakatleri, göz kamaflt›ran
bireysel erdemleri ve acayiplikleri bütün yaflayan canl›lar›n eflsiz
de¤eri konusunda beni sürekli olarak e¤itiyor. Ben bu kitab› haz›rlarken çiftlikte ç›rp›n›p didinen David Taylor’›n ola¤anüstü çal›fl-
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 7
malar›na müteflekkir oldu¤umu da belirtmek istiyorum. Son ve en
önemli olarak, sevgisi ve zekice rehberli¤i bu kitab›n her sayfas›nda iz b›rakan eflim Bambi’ye en derin teflekkürlerimi sunmak istiyorum.
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 8
‹çindekiler
1 Her Çocuk Baflarabilir:
Girifl
13
13
Bir Zihnin Olanaklar›
25
Pediatrik Bir Bak›fl Aç›s›
27
2 Ö¤renmenin Yollar›
31
Ö¤renme Nas›l Gerçekleflir
32
Sekiz Sistem
34
Nörogeliflimsel Profiller
41
Bir Zihin Profili Nas›l fiekillenir
44
Hayat Tarzlar› Ö¤renme Biçimlerini Nas›l Etkiler
50
Bütün Olarak De¤erlendirmek Yerine Parçalara Ay›r›n
54
‹fllev Bozuklu¤unun Erken Tespiti
56
Yetiflkinler Üzerindeki Etkiler
57
3 Bir Zihni Yönetmek:
Dikkat Kontrol Sistemimiz
60
Zihinsel Enerji Kontrolleri
68
Girdi Kontrolleri
75
Ç›kt› Kontrolleri
90
Dikkat Kontrollerinin Etkileri
99
Zaman ‹çinde Zihinler: Çocuklar Büyürken Dikkat Kontrolleri
Konusunda Uyan›k Olmak
100
Pratik Düflünceler
105
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 9
4 Ö¤renmeyi Hat›rlamak, Hat›rlamay› Ö¤renmek:
Bellek Sistemimiz
109
K›sa-Süreli Bellek
112
Aktif Çal›flma Belle¤i
119
Uzun-Süreli Bellek
126
Birkaç Bellek Farkl›l›¤› Daha
138
Genel Görünüm
140
Zaman ‹çinde Zihinler: Çocuklar Büyürken Bellek
141
142
5 Sözcükleri Kullanma: Dil Sistemimiz
146
Dili Oluflturan Farkl› Diller
147
Dil Seviyeleri
156
Dilin Özel Görevi
174
Dil ve Dilin Elçilik ‹fllevleri
176
Zaman ‹çinde Zihinler: Çocuklar Büyürken Dil Konusunda
Uyan›k Olmak
177
179
6 Düzenlemeler Yapmak:
Mekansal ve Ard›fl›k Düzenleme Sistemlerimiz 182
Ard›fl›k Düzenleme
185
Mekansal Düzenleme
194
Ard›fl›k Düzenlemeye Karfl›l›k Mekansal Düzenleme:
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 10
Hangisinde ‹yi Olmay› Tercih Ederdiniz?
202
Zaman ‹çinde Zihinler: Çocuklar Büyürken Ard›fl›k ve
Mekansal Düzenleme Konusunda Uyan›k Olmak
202
204
7 Kaslara Hükmeden Zihin: Motor Sistemimiz 206
Motor ‹fllev Türleri
208
Zaman ‹çinde Zihinler: Çocuklar Büyürken Motor ‹fllev
223
225
8 Zihnin Zirvelerine Bir Bak›fl:
Yüksek Düflünme Sistemimiz
228
Kavramsal Düflünme
233
Problem Çözmeye Yönelik Düflünme
238
Elefltirel Düflünme
246
Kurallara Göre Düflünme
251
Yarat›c› Düflünme
253
Her Türlü Yüksek Düflünme Biçimini Etkilemede
Sezgisel Düflünmenin Rolü
259
Yüksek Düflünme Sistemi ve Di¤er Nörogeliflimsel Sistemler 261
Zaman ‹çinde Zihinler: Çocuklar Büyürken Yüksek
Düflünme Konusunda Uyan›k Olmak
262
263
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 11
9 ‹liflki Kurmayla ‹yi ‹liflkiler Kurmak:
Sosyal Düflünme Sistemimiz
268
Üç Büyük Sosyal Görev
273
Sosyal ‹fllevler ve ‹fllev Bozukluklar›
278
Baz› Çocuklar Sosyal Aç›dan Daha m› Baflar›l›d›r?
291
Zaman ‹çinde Zihinler: Çocuklar Büyürken Sosyal
Düflünme Konusunda Uyan›k Olmak
293
294
10 Bir Zihin Geri Kal›nca
298
Nörogeliflimsel Profilleri ‹nfla Etmek
299
Aksakl›k Noktalar›n› Tan›mlamak
301
‹yi Profillerin Bafl›na Kötü fieyler Gelince
315
Çocu¤un De¤erli Varl›klar›n› Bulup Ortaya Ç›karmak
318
Duygusal Sorunlar› Tan›mlamak ve Anlamak
318
Nedenler Yerine Nas›llar: Aksakl›klar›n Nedenleri
Yerine Kendilerine ve Giderilmelerine Odaklanmak
326
Çocu¤un Zihninin Test Edilmesinin Yararlar› ve Tehlikeleri
327
Yetiflkinlikteki Engeller ve Sonuçlar
329
11 Zihnin Ateflini Yeniden Yakmak
(ama yeniden tasarlamak de¤il)
336
Profile Göre Yönetim (Management By Profile)
336
‹laç Kullan›m›
348
E¤itim ve Ak›l Hocal›¤›
349
Raoul: Profile Göre Yönetilen Bir Çocuk Örne¤i
349
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 12
12 Beyinleri Büyütmek:
Her Türlü Zihin Yap›s›na Uygun Evler
356
Çocu¤unuzu Tan›mak
356
Boflluklara Tepki Vermek
360
Güçlü Yanlar›, Becerileri, Yetenekleri, Sezgileri ve
‹lgi Alanlar›n› Korumak
361
Zarar Vermemeye Çal›flmak
364
E¤itimi Desteklemek
366
Evde Entelektüel Bir Yaflam Sürmek
368
Gelecekle ‹lgili ‹yimser ve Olumlu Bir Tutum Sergilemek
369
13 Farkl› Olma Hakk›:
Her Türlü Zihin Yap›s›na Uygun Okullar
371
Ö¤retmenler: Rolleri ve Bu Roller ‹çin Ald›klar› E¤itim
372
Ebeveynler: Çocu¤un Ö¤renmesindeki Anlaml› Rolleri
376
Ö¤renciler: Ö¤renmeyi Ö¤renmek ve Zihin
Yap›lar›n› Ö¤renmek
378
‹nsanc›l Okullar: Her Türlü Zihin Yap›s›n› Koruyucu ve
Besleyici Ortamlar
381
Yollar: Baflar› ‹çin Çok Say›da Seçene¤e Ulaflabilme
385
E¤itim Atmosferi
398
Sonuçlar
403
Nörogeliflimsel Ço¤ulculuk: Bir Etik Olarak
Her Çocuk Baflarabilir
Yard›mc› Kitaplar ve Di¤er Kaynaklar
403
405
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 13
1
Her Çocuk Baflarabilir
Girifl
Zihin, i. Beyin taraf›ndan salg›lanan gizemli bir madde türüdür. Bafll›ca faaliyeti kendi do¤as›n› ortaya ç›karma çabas›na dayan›r. Bu giriflimin beyhudeli¤i kendisini tan›mak için kendisinden baflka hiçbir fleyi olmad›¤›
gerçe¤inde sakl›d›r.
AMBROSE BIERCE, The Devil’s Dictionary [fieytan›n Sözlü¤ü]
Zaman f›rsat›n var oldu¤u, f›rsatsa çok fazla zaman›n olmad›¤› durumdur... ‹yileflme bir zaman, ama ayn› zamanda f›rsat meselesidir.
HIPPOCRATES, Epidemics [Salg›n Hastal›klar]
Dünya gezegeninde türlü zihin yap›s›na sahip türlü türlü insan yaflar. Her insan›n beyni eflsizdir. Baz› insanlar›n beyni senfoniler ve
soneler bestelemeye yatk›nken baz›lar›n›nki köprüler, otoyollar ve
bilgisayarlar infla etmeye, kimilerininki uçak ve yol sistemleri tasarlamaya, kimilerininki kamyon ve taksi kullanmaya ya da beyin
kanseri ve yüksek tansiyona çare bulmaya yönelik biçimde yarat›lm›flt›r. Toplumumuzun geliflimi ve dünyan›n ilerleyifli, bu farkl›
türde zihinlerin karfl›l›kl› sayg› ve bar›fl içinde bir arada var olabilece¤i görüflünü çocuklar›m›zda ve hatta kendimizde teflvik etme
kararl›l›¤›m›za ba¤l›d›r. Ebeveynler, çocuklar›n›n bireysel zihin yap›lar›n› daha iyi tan›d›kça ve gelifltirdikçe özel bir sorumluluk ve
sevinç duyarlar. Çocuklar›m›z›n zihin yap›lar›n› yanl›fl yorumlad›¤›m›zda ve hatta kötüye kulland›¤›m›zda trajik sonuçlar ortaya ç›kar! Ve bu tür fleyler her zaman olur.
Ben misyonu olan bir çocuk doktoruyum. Çocuklar›n baflar›ya
ulaflmalar›n› saplant› haline getirdim. Y›llar boyunca her türlü ortamda çal›flm›fl biri olarak, iyi fleyler yapmaya çal›flan, fakat kötü
biçimde baflar›s›z olup ö¤retmenlerini, ailelerini ve en kötüsü de
kendilerini düfl k›r›kl›¤›na u¤ratan çok say›da kederli çocuk gördüm. Düfl k›r›kl›¤› yaratan biri olmak zor, çok zor olmal›. Böyle ço13
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 14
cuklar›n yollar›n› bulmalar›na yard›mc› olman›n, ast›m nöbetlerini
ve kulak iltihaplar›n› tedavi etmek kadar pediyatrik bak›m›n bir
parças› oldu¤unu düflünüyorum.
Ak›llar› kar›flan ebeveynler, okudu¤unu çok az anlayan, arkadafl edinmede zorluk çeken ya da okulda silik olan çocuklar› yüzünden anlafl›l›r biçimde uykusuz kal›rken, kafalar›n› beklentilere uyacak flekilde çal›flt›ramayan çocuklar da kendileri için çok kötü fleyler hissediyor olmal›lar. Ö¤retmenler, bir ö¤rencinin aç›klanamaz
flekilde inifle geçti¤ini gözlerken sab›rlar›n›n tükendi¤ini ve bazen
de yetersiz olduklar›n› hissedebilirler.
Baz› çocuklar böyle bir zihin yap›s›yla do¤duklar› için çok büyük bir bedel öderler. Bu onlar›n hatas› olmasa da, do¤ru heceleme,
okunakl› yazma, h›zl› okuma, etkin çal›flma ya da çarp›m tablosunu
otomatik olarak hat›rlama gibi gereksinimleri ve talepleri karfl›layamayan türde beyinlere sahiptirler. Büyüdüklerinde beyin yap›lar›na
göre bir uzmanl›k sahibi olabileceklerdir, ama çocuklukta ac›mas›zca her fleyi ne kadar iyi yapt›klar›na göre de¤erlendirilirler. Erken yaflta baflar›s›zl›¤› tadanlar›n ac›s›n› çok s›k gördü¤üm için
böyle çocuklara, ebeveynlerine ve ö¤retmenlerine karfl› yak›nl›k
hissetmeye bafllad›m. Bunlar›n hepsi, çocu¤un s›ra d›fl› bir nörolojik yap›ya sahip oluflunun iyi niyetli, masum kurbanlar›d›r.
Bütün gün e¤itimi, afla¤›lanmakla efl tutmaya bafllayan çocuklar›n üzücü hikâyelerini dinledikten sonra iflten eve çökmüfl, içimin
boflald›¤›n› hissetmifl olarak döndü¤üm çok olmufltur. Bu çocuklar›n ço¤u kendilerine tak›lan etiketi kabullenmeye zorlan›r. Onlar›
kal›c› olarak sapk›n ya da gerekti¤i gibi ifllev görmeyen biri olarak
gösteren etiketlerdir bunlar, ADD* (Dikkat Eksikli¤i Bozuklu¤u)
ya da LD** (Ö¤renme Güçlü¤ü) gibi. Baz›lar›na isteseler de istemeseler de zihin yap›lar›n› düzene sokan, yat›flt›ran ya da sakinlefltiren ilaçlar verilir. Böyle ö¤rencilerin ço¤u izledikleri iflkenceli yola ek olarak bir de toplumumuzdaki test manyakl›¤›yla ciddi biçimde yara almaktad›rlar. Gerçekten güçlü olan noktalar›na, zay›fl›klar›na ve e¤itimsel gereksinimlerine çok az ›fl›k tutulurken, entelektü* Attention Deficit Disorder
** Learning Disorder
14
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 15
G‹R‹fi
el kimlikleri, kaderlerini belirleyen muayene puanlar› listesine dönüfltürülmüfltür.
Bu çocuklar özsayg›lar›na indirilen darbelerle ac› çekerken ben
bir kenarda durmay› istemedim. Bu çocuklar›n ço¤u, yetiflkin dünyas› taraf›ndan yanl›fl anlafl›l›yor, afl›r› derecede basite al›n›yor, taciz ediliyor ya da yanl›fl bir flekilde suçlan›yor. Ve bir de kendi sistemlerinin masum kurban› olan bu çocuklar›n kendileri hakk›nda ne
düflündükleri konusu var endifle edilmesi gereken. Bir çocuk mektubunda flunlardan yak›n›yordu, "Hiçbir fleyi do¤ru yapam›yorum.
Annem ve ö¤retmenlerim hiç durmadan bana ba¤›r›yor. S›n›f›mdaki en aptal çocuk oldu¤umu hissediyorum. Galiba hep kaybetmek
için do¤dum ben." Hiç kimsenin bunlar› hissederek büyümemesi
gerekir. Ve son zamanlarda yap›lan araflt›rmalar›n ö¤renme farkl›l›klar› konusunda ortaya koyduklar›na bak›l›rsa buna art›k gerek de
yok.
Senaryo evrenseldir. Her çocuk beyin sisteminin mevcut talepleri karfl›layamamas› yüzünden ciddi travma içine girmez, fakat hepimiz er ya da geç, düfl k›r›kl›¤›na ve pani¤e yol açan yetersizlik
duygular›na neden olan beklentilerle karfl›lafl›r›z. Kimse istisna de¤ildir. Hepimiz hayat›m›zda di¤erlerine k›yasla kendimizi daha de¤ersiz hissetti¤imiz dönemler oldu¤unu hat›rlar›z. Bereket versin
ço¤umuz yeteri derecede esnek oldu¤umuz için bu tür afla¤›l›k duygular›ndan uzaklaflabiliriz. Bununla birlikte, baz› insanlar bu baflar›s›zl›klar›n›n etkisinden hiçbir zaman kurtulamazlar.
Bir çocu¤un yaflam› boyunca, do¤ru olmad›klar› aç›k oldu¤u
halde, "Daha iyisini yapabilece¤ini biliyoruz," ya da "Karar›n› verince daha baflar›l› olacakt›r," ya da "Bu çocu¤un tutum problemi
var," gibi i¤neleyici sözler duydu¤unda yaflad›¤› trajediyi bir düflünün. Bu sözler, çocu¤un akademik aç›dan yetersiz, yanl›fl yapt›¤›
fleyden birinci derecede suçlu oldu¤unu ifade ediyor! Evet, hepsi
daha iyisini yapabilir, fakat ancak ve ancak yetiflkinler taraf›ndan
do¤ru anlafl›l›r ve baflar›l› olmalar›na yard›m edilirse... Ebeveynlerin ve ö¤retmenlerin bu çocuklar› geri kazanmak için yapabilecekleri çok fley vard›r. Bütün bu çocuklar harekete geçirilmeyi bekleyen inan›lmaz derecede büyük bir güce sahiptirler. Biyografilerine
dald›kça bana en büyük enerjiyi veren fley budur. Zihinlerinin gü15
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 16
HER ÇOCUK BAfiARAB‹L‹R‹fi
cünü ve baflar›ya giden yolda karfl›lar›na ç›kan engelleri bir kez tan›mlad›ktan sonra hepsine yard›m edebiliriz. Zay›fl›klar›na yönelerek ve güçlü yanlar›n› daha da güçlendirerek zihinlerini gelifltirebiliriz.
Her Çocuk Baflarabilir, çok say›da hedefi gerçeklefltirmek üzere yola ç›kt›. Bu kitapta, baflar›s›z çocuklar›n mücadelelerini tan›mlarken, bizim katlanmak zorunda kald›¤›m›z ve y›llar geçtikçe çocuklar›m›zda da tan›k oldu¤umuz beyinsel mücadelelere ›fl›k tutaca¤›m. Ek olarak, bu kitab›n ebeveynler ve ö¤retmenler için bir yol
haritas› olmas›n› amaçl›yorum. Bu kitap, ayr›ca çocuklar okul y›llar› boyunca olgunlafl›p gelifltikçe, ö¤retmenlerin ve ebeveynlerin,
çocuklar›n okul performans›nda (ve kariyer baflar›s›nda) öncü rol
oynayan önemli zihinsel ifllevlerin ortaya ç›k›fl›n› gözlemelerine
olanak sa¤layacakt›r. Bu flekliyle bu kitap, çocu¤un de¤erli niteliklerinin yan› s›ra ö¤renmedeki aksakl›klar› da olabildi¤ince erken
belirlemeye kendini adam›fl olan ebeveynler ve ö¤retmenler taraf›ndan okunabilir. Bu kitap y›llar önce yaz›labilecek bir kitap de¤ildi.
Çünkü, ö¤renme, beyin ifllevleri ve okul baflar›s›zl›¤›yla ilgili çok
say›da araflt›rmadan destek alarak çocuklar›n zihin yap›lar›n› anlamaya yönelik yaklafl›mlar› ancak son y›llarda gelifltirebildik.
Her Çocuk Baflarabilir, ayn› zamanda bir savafl ça¤r›s›d›r.
Ebeveynlere, ö¤retmenlere ve yasa koyuculara genç zihin türlerinin
say›s›z oldu¤unu kabullenmeleri için ça¤r› yap›yor ve onlar›n ö¤renme gereksinimlerini karfl›lamam›z, güçlerini art›rmam›z ve bunu yaparken gelece¤e dair umutlar›n› korumam›z gerekti¤ini fark
etmeleri için sesleniyorum.
Bu kitab› yazarken, kliniklerde ve anaokulundan onikinci s›n›fa kadar (lise sonras› y›llar›na yap›lan birkaç dal›flla birlikte) her
türlü okul ortam›nda çal›flan bir çocuk doktoru olarak, daha çok
otuz y›ll›k deneyimime güvenmeye karar verdim. Bu otuz y›ll›k süre zarf›nda direkt al›nt›lar›n, gerçek hikâyelerin ve çocuklar›n gerçek mücadelelerine ait sözlerin yan› s›ra çeflitli vaka özetlerini de
toplay›p tarih s›ras›na koydum. Bana göre bu çocuklar ö¤renme ve
zihinsel geliflim konular›nda ders kitab› gibiler. Bir çocu¤u tan›mak
yoluyla, onun hakk›nda bilgisayardan al›nm›fl test sonuçlar› listesini okumaktan daha fazla fley ö¤renebiliriz. Hatta, ne zaman bir ço16
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 17
G‹R‹fi
cu¤un klinik de¤erlendirilmesine kat›lsam beyin ifllevinin daha önce hiç görmedi¤im baz› yönlerini görürüm. Bu kitapta ö¤rencilerden, ebeveynlerinden ve ö¤retmenlerinden ö¤rendiklerimi paylaflmak istiyorum. Sahadaki çal›flmalar› çok yak›ndan takip ediyor olsam da, bu kitab› tamamen tarafs›z klinik gözlemlere dayan›r flekilde yazman›n daha uygun oldu¤unu düflünüyorum. Bu yüzden, bu
kitap, hikâyenin ço¤unu çocuklar›n, ailelerinin ve ö¤retmenlerinin
anlatt›¤› bir kitap olacak (kuflkusuz isimler ve tan›mlay›c› ayr›nt›lar
de¤ifltirildi).
Daha fazla ilerlemeden kitab›n tarz›n› belirlemek için bu görüflmelerden baz› ayd›nlat›c› örnekler vermek istiyorum. Örneklerin
hepsi kendilerini çaresiz hissederek meslektafllar›mdan ve benden
yard›m isteyen iyi ailelerin çocuklar›d›r. Caleb'la bafllayaca¤›m.
Boston'un hemen d›fl›nda yaflayan Caleb, yaklafl›k dört yafl›nda
okul öncesi e¤itimle tan›fl›r. E¤itiminin sonraki iki y›l›nda, kendi
gibi küçük s›n›f arkadafllar›yla hofl ve iflbirli¤ine dayanan bir iliflki
kurmas›, Happy Mountain Preschool and Kindergarten'in rutinlerine, kurallar›na ve di¤er gündelik yaflam gereksinimlerine uymas›
beklenir. Ebeveynleri hakl› olarak memnun ve gururludur. Caleb'in,
bu yaflta, çok gerekli olan erken akademik ön-beceriler kazand›¤›n›
göstermesi gerekmektedir. Bu da makas› iyi kullanmas›, harfleri
okunakl› olarak yazmas›, boncuklar› saymas›, macera hikâyelerini
anlamas› ve sözel talimatlara uygun hareket etmesi anlam›na gelmektedir. Caleb motor becerilere uyum sa¤lar, fakat talimatlar› yerine getirmede yavaflt›r ve hikâyelerle ilgilenmez. Ebeveynleri endiflelenir, çünkü Caleb okuldan nefret etti¤ini söylemeye bafllam›flt›r. Ço¤u okul gününde karn›n›n a¤r›d›¤› bahanesini uydurur. Onun
için endiflelenirler, fakat herhangi bir ö¤renme problemi bulamazlar.
Birinci ve ikinci s›n›fta Caleb'in çok basit matematik becerilerini kazanmas› gereklidir ki bu onun için çok kolay olur. Ayn› zamanda ‹ngilizce dilinin seslerine tamamen uyum sa¤lamas›, böylelikle sözcükleri birbirinden kolayl›kla ay›rt edebilmesi (örne¤in,
"uflak" ve "uçak" aras›ndaki fark gibi), sesleri sembollerle efllemesi
gerekmektedir. Bu son beceri okuman›n temelidir. Caleb bir gece
yemekte birdenbire, "Okul i¤renç, ben okuldan nefret ediyorum.
17
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 18
Okula dayanam›yorum. Okul çok aptalca ve ben s›n›ftaki en aptal
çocu¤um," diyerek gözyafllar› içinde odas›na kaçar. Caleb, zihninin
dil alan›ndaki yetersizli¤i yüzünden akademik aç›dan tökezlemeye
ve baflar›s›z olmaya bafllam›flt›r. Dil alan›nda yaflad›¤› zorluk, sözcükleri oluflturan sesleri aç›kça ay›rt etmesini zorlaflt›rmaktad›r. Etraf›na bak›p s›n›f arkadafllar›n›n okuma için gerekli dil flifresini kolayca çözdüklerini gördükçe kendini berbat hissetmekte ve pani¤e
kap›lmaktad›r. Annesi ve babas› özel derse veya teste ihtiyac› olup
olmad›¤›n› sorar, fakat çocuk doktoru Caleb'›n zeki oldu¤unu ve bu
problemi zamanla aflaca¤›na dair kuflkusu olmad›¤›n› söyler. Üçüncü ve dördüncü s›n›fta dil gereksinimleri yo¤unlafl›r, sözcük da¤arc›¤›n›n h›zla artmas› ve zorlu dilbilgisinin anlafl›l›p kullan›lmas› gerekmektedir. Caleb di¤erlerinden daha da geri kal›r.
Art›k akademik aç›dan h›zla inifle geçmifltir. Harfleri güzelce
yazabilmesine ra¤men ifl, düflüncelerini önce söze, sonra ka¤›da
dökmeye geldi¤inde neredeyse tamamen tutulmaktad›r. Art›k iyice
endiflelenmeye bafllayan ebeveynleri onu de¤erlendirmem için bana getirdiler. Caleb'in önemli dil yetersizlikleriyle bafl etmeye çal›flt›¤›n› görüp yo¤un yard›m almas›n› sa¤lad›m. Bu arada Caleb'›n
matematik becerileri iyice güçlenmifl, müthifl bir ressam oldu¤u
keflfedilmiflti. Ayn› zamanda trompet dersleri almaya bafllam›flt› ve
müzikle aras› çok iyiydi. Sporda bütün arkadafllar›yla rekabet ediyordu, fakat önemli bir atletik yetene¤i göze çarpm›yordu. Anne
babas› y›lda bir beni görmeye geliyor ve arada faks ve e-mail yoluyla haberlefliyoruz.
Ortaokulda Caleb'in okumas› beklentilere yetiflmeye bafllar.
Sürekli yard›mla sekizinci s›n›f›n ortas›na kadar okuma konusunda
s›n›f›n›n seviyesine ulafl›r ve daha fazla yazmaya bafllar. Matematikten sürekli 5 almakta, Fen Bilgisinde de s›n›f›n h›z›n› yakalamaktad›r. Bununla birlikte, Sosyal Bilgiler ve Fen Bilgisi derslerindeki çok say›da soyut terminoloji, varl›¤›n› hâlâ sürdüren dil zay›fl›¤› yüzünden kafas›n›n kar›flmas›na yol açar. Caleb, ortaokul yaflam›nda öncü güç olan amans›z arkadafl bask›s›yla etkin bir flekilde
bafla ç›kabilir. Ayn› zamanda ortaokulda karfl›lafl›lan a¤›r ezber dalgas›yla da – ezberlenmesi gereken bir y›¤›n bilimsel gerçek, tarih,
matematik ifllemleri ve co¤rafik bölgelerle– baflar›l› bir flekilde mü18
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 19
G‹R‹fi
cadele eder. Ayr›ca ev ödevleri, teslim tarihleri ve di¤er sorumluluklarla organize olma konusunda da tatmin edicidir. Caleb'in anne
babas› memnun ve rahatlam›flt›r. Onun tehlikeyi atlatt›¤›n› düflünmektedirler.
Heyhat, dokuzuncu s›n›fta, lisenin birinci y›l›nda Caleb'in notlar› feci flekilde inifle geçer. Okula karfl› bütün ilgisini yitirmifltir,
umutsuz flekilde ezildi¤ini hissetmektedir, sanki hiç baflar›l› olamayacakt›r. 2800 ö¤rencinin ve afl›r› çal›flan, az maafl alan, iyi niyetli,
ö¤rencilerin bireysel ö¤renme gereksinimleriyle ilgilenmek bir yana bütün yapabilecekleri onlar›n ad›n› ö¤renmek gibi görünen ö¤retmenler aras›nda kaybolmufltur. Caleb zaten hiçbir zaman zevk
için okumam›flt›r ve art›k okuma yükünü dayan›lmaz bulmaktad›r.
Caleb'in en güçlü yetene¤i olan matematik bile inifle geçmifltir.
Dokuzuncu s›n›f akademik açl›k anlam›na gelir; Caleb baflar›
için açl›k duymakta, fakat idare etmektedir. Anne babas› panik haldedir. Tavsiye için beni arad›lar ve telefonda Caleb'le birkaç kez
durumunu tart›flt›k. Ayn› zamanda Boston'daki bir psikologla görüflmesini ayarlad›m. Caleb problem yaflad›¤›n› inkâr edip bütün
yard›mlar› reddetti. "E¤er siz tepemden inip beni rahat b›rak›rsan›z
her fley yolunda gider. Üstelik ö¤retmenlerimin hiçbirini sevmiyorum ve arkadafllar›m da ö¤retmenlerini sevmiyor." Anne ve babas›,
kendilerini, son on y›ld›r lunaparklarda bulunan h›z trenindeymifl
gibi hissetmektedirler. Annesi Caleb'› flu flekilde tarif etmektedir:
"O bir bebek. Çok iyi. ‹yi niyetli. Ona sayg› duymam›z› istiyor, ama
bizi hak etmedi¤ine inan›yor. Art›k hep mutsuz, hep üzgün. Cesaretini yitirdi¤ini biliyoruz. Biz de öyle. Neler oldu¤u konusunda
hiçbir fikrimiz yok. Neden okul Caleb'› yeniyor ve neden Caleb teslim oluyor, hiç bilmiyoruz."
Caleb'› tekrar gördü¤ümde savafl istiyordu. Onunla konuflmak
hiç e¤lenceli de¤ildi. Göz konta¤› kurmuyordu. "Aptal" ve "tembel" oldu¤unda ve bunlar› söylemesi için Dr. Mel Levine’a ihtiyac›
olmad›¤›nda ›srar ediyordu. De¤erlendirme ekibimiz Caleb'a yeniden test uygulama karar› ald›. Caleb bu kez flafl›rt›c› derecede iflbirli¤i içindeydi - bu da çocu¤un asl›nda yüre¤inin derinliklerinde
umutsuzca yard›m istedi¤ini gösteriyordu. Caleb'›n bafl›na hâlâ bela olan baz› önemli dil problemleri tespit ettik. Ortaokulda dil talep19
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 20
leri h›zla artt›¤› için bu çok aç›kt›. Caleb'›n zihni dik bir yokuflu t›rmanmaya çal›flan bir kamyonet gibi pat›rd›yor, durakl›yordu. Acele etmeyerek Caleb'a dil alan›nda yaflad›¤› zorluklar› ve bunun y›llar boyunca okulda yaflad›¤› sorunlarla nas›l ba¤lant›l› oldu¤unu
hat›rlatt›m. "Kafas›z" olmad›¤›, yaln›zca ö¤renmenin sözel bölümüyle ilgili çok kesin bir problem yaflad›¤› konusunda ona güvence verdi¤imde kiflili¤ini etkisi alt›na alan de¤iflimi görmek mucizevi bir olayd›. Anne babas› da rahatlam›fl görünüyordu. Daha sonra
hoflland›¤› konulardan bafllayarak Caleb'a dili daha etkin bir flekilde kullanmas› konusunda yard›m etmenin yollar›n› tart›flt›k. Arabalarla, özellikle yar›fl arabalar›yla ilgili her fleyi çok seviyordu. Bu
yüzden arabalar hakk›nda konuflmas›, yaz›lar yazmas› ve olabildi¤ince çok say›da araba dergisi okumas› için cesaretlendirildi. Caleb
gibi insanlar›n dil yeteneklerinin, istek ve uzmanl›k alanlar›na göre
gelifltirilmesi gerekir.
Onuncu s›n›fta Caleb'›n geometri ö¤retmeni Bay Peters (rastlant› o ki kendisi ayn› zamanda okul bandosunun lideriydi) onunla
çok ilgileniyordu. ‹kisi aras›nda güçlü bir ba¤ oluflmufltu; Caleb geometride ve bandoda üstünlük göstermeye bafllad›. Bay Peters, Caleb için bir arkadafl ve ak›l hocas› haline gelmiflti ki bu büyük fark
yarat›yordu. Bay Peters ve kar›s› onu ve baz› arkadafllar›n› birkaç
kez s›rt çantalar›n› s›rtlan›p yürüyüfle ç›kard› ve bu deneyim Caleb’›n çok hofluna gitti. Hatta ertesi yaz› da¤larda uzun yürüyüfllere
ç›karak geçirdi. Caleb kendini keflfediyordu. Bütün okul ödevlerini
teslim ediyor, onbirinci ve onikinci s›n›fta her fleyi büyük bir zevkle ö¤reniyordu. Bir devlet üniversitesinin mühendislik bölümüne
bafllad› ve üniversite ö¤rencisi olarak entelektüel geliflimini sürdürdü. Anne ve babas› onunla büyük gurur duyuyor ve her fleyin böyle devam etmesini umut ediyor.
Caleb flu anda bir ses mühendisi. Kuzey Amerika'da konser salonlar›, tiyatrolar ve kiliselerin ses düzenini tasarlayan bir flirketin
orta¤›. ‹flini çok seviyor. Hayattaki yerini buldu. K›sa süre önce bana yazd›¤› mektupta flöyle diyor Caleb: "Sabah ifle gitmek için yola ç›kt›¤›mda oraya varmak için sab›rs›zlan›yorum. Yapt›¤›m ifli seviyorum." Anne babas› büyük bir mutluluk yafl›yor. Caleb'in annesi o kadar dokunakl› bir fley ifade etti ki bunu oldu¤u gibi Caleb'in
20
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 21
G‹R‹fi
dosyas›na yazd›m: "Caleb'›n flimdi ne kadar gururlu oldu¤unu görmek eskiden ne kadar ac›l› oldu¤unu anlat›yor bana."
Caleb gibi çocuklar okula kendi eflsiz zihin yap›lar›n› getirirler
ve zaman içinde beyinlerindeki pek çok devre de¤iflerek rafine hale gelir. Böyle çocuklarla karfl›lafl›rken farkl› türde çocuk zihninin
farkl› türde yetiflkin hayat›na neden oldu¤u sonucundan kaçamam.
Zihinler, beyinlerin ne için donan›ml›, ne için donan›ms›z olduklar›na dair çok az belirti verdikleri bir dönem olan okul y›llar› s›ras›nda en iyi biçimde ifllevde bulunma yollar›n› aray›p bulmal›d›r.
Caleb efsanesinden al›nacak bir ders var. Çocu¤un y›ll›k performans›yla bilinçli bir flekilde ilgilenerek flekillenmekte olan genç
zihindeki draman›n fark›na varabiliriz. Üstelik yaln›z bununla kalmaz, bu dramatik hikâye üzerinde olumlu bir etki bile yaratabiliriz
(Bay Peters'in yapt›¤› gibi).
Bir de Carson’›n hikâyesi var. Ebeveynleri sürekli olarak onun
asla bir fley olamayaca¤›n› söylerken, ö¤retmenleri de bu iç karart›c› kehaneti paylafl›yordu. Etraf›ndaki yetiflkinler Carson'›n düflük
okul performans›n› yaln›zca tembelli¤e ve ahlak eksikli¤ine ba¤l›yorlard›. Bu sevimli ve yak›fl›kl› New York’lu genç, onüç yafl›na
gelmeden kendisini ciddi uyuflturucu ve alkol ba¤›ml›l›¤›na götüren
bir kültürün vatandafl› olan yafl› büyük ergenlerle toplan›p içmeye
bafllam›flt›. Carson yafl› kendisinden büyük arkadafllar›n›n kendisiyle ilgilenmesinden gurur duyuyordu, çünkü yetiflkin dünyas›ndaki
hiç kimse onu onaylam›yordu. Ondördüncü do¤um gününden önce
anne babas› onu birkaç kez kefaletle hapisten ç›karmak zorunda
kalm›flt›. O¤lunun özy›k›c› hayat tarz› yüzünden derin kedere ve
depresyona gömülen babas›, ona hep "kaybeden" biri oldu¤unu
söylemiflti ve bu Carson'›n do¤ru oldu¤unu kabullendi¤i bir etiket
haline gelmiflti.
Fakat Carson'›n ebeveynleri, ö¤retmenleri ve hatta Carson'›n
kendisi bile yan›l›yordu. O yanl›fl anlafl›lm›fl bir zihindi. Bu çocuk
çok iyi bir okur ve s›n›f tart›flmalar› s›ras›nda verimli bir düflünce
kayna¤› olmas›na ra¤men, matematik ve kompozisyon alanlar›nda
hep düfl k›r›kl›¤› yaratan sorunlar yaflam›flt›. Geriye dönüp bak›ld›¤›nda Carson'›n, belle¤ini yo¤un biçimde kullanmas› gereken ifllerde büyük s›k›nt› yaflad›¤› aç›kça görünüyordu. Matematik denklem21
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 22
leri, imlâ, hatta el yaz›s› ve noktalama bile zihninin depolama kapasitesini afl›yor gibiydi. Fakat o, bellek yetersizli¤inden tamamen
habersizdi; anne babas› da ö¤retmenleri gibi bu konuda cahildi. ‹lkokuldayken Carson’a, ezberledi¤i konulara ait hayaller, ça¤r›fl›mlar ve örnekler oluflturmak gibi belle¤ini güçlendirecek stratejiler
ö¤retilebilirdi. Matematik problemlerini çözmek için hesap makinesi kullanmas› teflvik edilebilir ve yazma problemini hafifletmek
için olabildi¤ince erken yaflta klavye kullanmas› ö¤retilebilirdi.
Carson onbeflinci do¤um gününden üç hafta önce afl›r› doz yüzünden neredeyse ölüyordu. Otuzalt› saat boyunca komada kald›.
Bu süre zarf›nda kendine gelip gelmeyece¤i belirsizdi.
Carson'la hastaneden taburcu olup uyuflturucu ve alkol rehabilitasyon program›na kaydolduktan iki ay sonra tan›flt›m. Okul bu
yenilmifl genç için bir tehdit oluflturmaya devam ediyordu. ‹lk de¤erlendirmede flunu itiraf etti Carson: "‹fl ö¤renmeye gelince bat›yorum. O kadar gerideyim ki, Pasifik Okyanusunda bo¤uluyormufl
gibi hissediyorum kendimi. Bo¤ulmayla ilgili rüyalar bile görüyorum, hem de neredeyse her gece. Ben suyun alt›na girerken ö¤retmenlerim tekneyle h›zla geçip gidiyorlar yan›mdan." Carson'›n babas› flunlar› söylüyordu: "Bence Carson bu madde kullan›m› problemiyle iyi bafl ediyor, ama okula geri dönme düflüncesi onu depresyona sokuyor. Yaln›zca tekrar baflar›s›z olmaktan korkuyor. Biz
de onun için korkuyoruz. Y›llard›r ona karfl› sert davrand›k ve flimdi acaba fazla m› sert davrand›k diye düflünü-yoruz."
Carson, Kuzey Carolina Üniversitesi T›p Fakültesinde yönetti¤im Geliflim ve Ö¤renme Araflt›rmalar› Klinik Merkezi’nde teste
kat›lmay› kabul etti. De¤erlendirme ekibimiz bu çocu¤un matematik ve yazma alanlar›nda ciddi problemleri oldu¤unu do¤rulad›. Ayn› zamanda onun etkileyici dil yeteneklerini, çarp›c› sosyal becerilerini ve çok say›da di¤er olumlu nitelik ve kabiliyetini de "teflhis
ettik". Bunlar›n aras›nda güncel politika ve uluslararas› konularla
ilgili orijinal ve keskin kavray›fll› düflünceler ortaya koyma becerisi de bulunuyordu. Carson günlük gazetelerin her santimi üzerinde
dikkatle düflünüyordu ve her konuda bir fikri vard›. Fakat benim
yapt›¤›m bir test s›ras›nda ona tekrarlamas› gereken say› listesini
verdi¤imde bu zeki çocuk say›lar› bir türlü s›ras›na göre söyleyemi22
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 23
G‹R‹fi
yordu. Ayr›ca akl›ndan resim çizemiyor, tipik bir flekilde anahtar
konumdaki ayr›nt›lar› atl›yordu. Bu, uzun ve k›sa süreli bellek de¤erlendirmeleri baz› büyük boflluklar›n oldu¤unu gösteriyordu. Bu
çocu¤un okuldaki s›navlar s›ras›nda her fleyi do¤ru ve h›zl› bir flekilde hat›rlay›p baflar›l› oldu¤unu hayal etmek çor zordu.
De¤erlendirme sabah›n›n sonunda Carson'›n "esrar›n› çözme",
ona ve anne babas›na zay›f ve güçlü yanlar›n› aç›klama flans›m oldu. Carson'a ola¤anüstü dil becerisini, s›ra d›fl› yarat›c›l›¤›n› ve belirgin insani becerilerini ifade ettim. ‹leri seviyedeki okuma performans›n› ve keskin elefltirel düflünme yetene¤ini iflaret ettim. Onalt›
yafl›nda herhangi bir üniversitenin tart›flma ekibinde yer alabilece¤ini düflündü¤ümü belirttim. Yüzündeki ifadeyi seyrederken Carson'›n, birisinin beyni hakk›nda iyi bir fley söyledi¤ini daha önce
hiç duymad›¤› izlenimine kap›ld›m! Dört Temmuz’daki bir mum
gibi ayd›nlanm›flt› yüzü.
Sonra zihninin üzerinde çal›fl›lmas› gereken alanlar hakk›nda
konufltuk. Ona herkeste böyle alanlar›n bulundu¤unu söyledim. Kesinlikle aptal olmad›¤›n›, iletiflim becerilerinin ve sezgisel düflünme
yetene¤inin gerçekten ola¤and›fl› bir zihin yap›s›n›n göstergesi oldu¤unu düflündü¤ümü aç›klad›m. Daha sonra Carson'›n baz› fleyleri anlama ve aç›klama becerisinin, onlar› hat›rlama becerisinden
çok daha iyi oldu¤unu, bilgiyi depolay›p hat›rlamada çekti¤i zorluk
yüzünden okulda mücadele vermek zorunda kald›¤›n› söyledim.
Carson’a belle¤inin hangi yönlerinin beklentileri karfl›layamad›¤›n›
göstermek için benim gelifltirdi¤im "Bellek Fabrikas›" adl› diyagram› kulland›m. Konular› hat›rlamada ve kendini s›namada daha sistemli olabilmesi için deneyebilece¤i farkl› tekniklerden örnekler
verdim. E¤er çal›fl›rken sürekli olarak bilinçli bir flekilde belle¤ini
düflünecek olursa, zaman içinde hat›rlama kapasitesinin geliflme
olas›l›¤›n›n yüksek oldu¤unu söyledim. Ona, ayr›ca okulda belle¤ine ard› ard›na bir sürü bilginin t›k›flt›r›ld›¤›n›, ama ço¤u mesle¤in
en önemli parças›n›n hat›rlama olmad›¤›n› anlatt›m. Bu yüzden bir
meslekte yerini buldu¤unda Carson’›n genel görüntüsü mükemmel
olacakt›. Ard›ndan onunla yaln›zca halihaz›rda sahip oldu¤u güçleri kullanarak üstünlük sa¤layabilece¤i heyecan verici kariyer seçeneklerini tart›flarak iyimserli¤ini art›rd›m.
23
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 24
Carson’›n babas› bu de¤erlendirmeden birkaç gün sonra beni
arayarak flunlar› söyledi: "Bu çocu¤un bulutlar›n üstünde oldu¤unu
söyleyebilirim. Gelecek hafta okula dönmekten bile söz ediyor –
sanki kendisine de¤er vermeye bafllam›fl gibi. Çok mutluyuz."
Carson gerçekten okula gitti (tabii anlafl›labilir bir heyecanla). Matematikte ihtiyac› olan yard›m› almas›n› sa¤lad›k. Baz› yararl› ezberleme stratejilerini ö¤rendi. Ö¤retmenleri onun için baz› de¤ifliklikler yapt›lar. Örne¤in, tarih ö¤retmeni ona olgularla ilgili sorular
sormak yerine bir konudaki fikrini aç›klamas›n› istemeyi kabul etti. Yazmadaki problemi yüzünden klavyesinden yard›m ald›.
Carson flu anda New York’ta City College’de gazetecilik okuyor. Uyuflturucu ve alkolden uzak duruyor ve okul gazetesinin yaz›
iflleri müdürlü¤ü görevini yürütüyor. Carson seyahat etmeyi çok
sevdi¤i için d›fl haberler muhabiri olmak istiyor. Bahar yar› tatilinde beni görmeye geldi. "San›r›m kendimi toparlad›m. Okul konusunda hâlâ çok endifleliyim ve k›sa s›navlarda s›k›nt› yafl›yorum, fakat geçen sömestr dekan›n onur listesine girmeyi baflard›m. ‹lk kez
kaybeden de¤il de, kazanan oldu¤umu hissetmeye bafll›yorum."
Carson benim bir çocuk doktoru oldu¤umu biliyordu, fakat zaman
zaman s›rf flöyle bir görünmek için beni görmeye gelip gelemeyece¤ini sordu. Bu ricada bulunurken biraz utanm›fl gibiydi, ama ben
çok mutlu oldum. Her türlü zihin yap›s›n›n baflar›l› olmas›na yard›mc› olabilece¤imize beni inand›ran fley Carson’lar›n, Caleb’lar›n
ziyaretleridir. Üstelik zaman zaman bu çocuklarla o kadar özdefllefliyorum ki kendimi onlar›n amcalar› gibi hissediyorum.
Illinois’den gerçek bir hikâye daha. Nana çok fazla fleyi, üzerinde düflünmeden h›zla yapt›¤› için bafl› s›k s›k belaya giren, çok
hareketli küçük bir k›zd›. fieytani bir kiflili¤i vard›, etraf›ndaki herkesi kolayca büyüleyebilirdi. Bulafl›c› kahkahas›, z›playan alt›n
bukleleri, palyaçolara has espri yetene¤i yetiflkinler kadar di¤er çocuklar›n da dikkat ve ilgisini çekiyordu. Düflük konsantrasyonu ve
oldukça dürtüsel e¤ilimlerine ra¤men okuldaki derslerini ö¤renme
konusunda baflar› sa¤lad›. Nana akl›na gelen ilk fleyi hiç düflünmeden yap›yordu her zaman. Ö¤retmenine, "Benim k›p›r k›p›r bir beynim var. Hiç düflünmeden gördü¤ü her fleyin üstüne atl›yor," demiflti. Bu durum yeni yürümeye bafllad›¤› bebeklik günlerinden beri
24
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 25
G‹R‹fi
bafl›na bela olan dikkat probleminin bir parças› gibi görünüyordu.
Dokuz yafllar›ndayken bir ö¤leden sonra okul otobüsünden
inerlerken s›n›f arkadafl› Juanita’yla fliddetli bir tart›flma yapm›flt›.
Okul otobüsü gittikten az sonra hiç düflünmeden arkadafl›n› caddeye itince ona bir kamyonet çarpm›fl, Juanita’n›n uyluk ve kalça kemi¤i k›r›lm›flt›. Ameliyat olup birkaç hafta hastanede yatm›flt›. Bereket versin iyileflmiflti, ama kazadan uzun süre sonra bile fark edilir flekilde topall›yordu. Nana bu olay›n etkisinden hiç kurtulamad›.
Uzun süre arkadafl›n›n kendisi yüzünden öldü¤üne dair kâbuslar
gördü. Ne zaman Juanita’n›n oyun park›nda topallad›¤›n› görse
suçluluk hissedip depresyona giriyordu.
Okulun ilk dört y›l›nda Nana bozucu davran›fllar› yüzünden s›k
s›k cezaland›r›ld›, ama hiç anlay›fl görmedi. E¤er anne ve babas›,
Nana’n›n genellikle dürtüsel e¤ilimlerin efllik etti¤i bir problem
olan dikkatini kontrol etmede zorluk yaflad›¤›n› fark etseydi bir dan›flmana baflvurmay› düflünebilirdi. Biraz yard›mla Nana dürtüsel
olman›n risklerini, hareket etmeden önce durup say› saymak ve düflünmek gibi baz› teknikleri ö¤renebilirdi. Dikkatini kontrol edebilmesi için baz› ilaçlardan da yararlanabilirdi.
Bereket versin Nana ondokuz yafl›ndayken bir uzmandan yard›m ald›. Uzman kendisine dikkat bozuklu¤unun çeflitli yönlerini
aç›klad›. K›sa süre önce dürtüselli¤ini azaltan bir ilaç kullanmaya
bafllad›, ama ilaçlar›n kendisi üzerinde kontrol sahibi olmak için tek
cevap olmad›¤›n›n fark›ndayd›. Nana liseyi bitirmeyi baflard› ve
flimdi bir güzellik salonunda çal›fl›yor. ‹nsanlar aras› becerileri orada çok ifline yar›yor. Nana’n›n hikâyesini bana anlatan psikolog,
Nana’n›n ciddi flekilde üniversiteye gitmeyi düflündü¤ünü söyledi.
Sosyal hizmetlerde çal›flmay› istiyormufl.
℘B‹R Z‹HN‹N OLANAKLARI
Her alanda beceri sahibi üstatlar olmay›fl›m›z yetiflkin toplumunda
do¤al olarak kabul edilen bir gerçektir. Bununla birlikte, çocuklar›m›za her fleyde baflar›l› olmalar› için muazzam bask› uygular›z. Onlardan her gün matematikte, okumada, yazmada, konuflmada, imlâda, ezberde, anlamada, problem çözmede, sosyal becerilerde, atletizmde ve sözel talimatlar› takip etmede kusursuz olmalar›n› bekle25
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 26
riz. Çok az çocuk bu "ifllerin" hepsinde ustalaflabilir. Ve yetiflkinlerden hiçbiri bunu yapamaz. Öyle ya da böyle bütün zihinlerin güçlü
ve zay›f yönleri vard›r.
Her birimize oldukça karmafl›k, do¤ufltan getirilen devreler
bahfledilmifltir – bütün bu devreler seçenek ve engellerden oluflan
say›s›z yollar meydana getirir. Baz›lar›m›z bir sürü bilgiyle ayn› anda bafl edebilecek flekilde donan›ml›yken, di¤erleri bir kerede yaln›zca çok az bilgiyi (genellikle daha do¤ru bir flekilde) al›p iflleyecek beyinlere sahiptir. Kimimiz bilgiyi do¤ru ve h›zl› bir flekilde
depolay›p hat›rlayan beyinlere sahipken, di¤erleri bilgiyi daha yavafl ve daha az do¤ru bir flekilde hat›rlayan beyinlere sahiptir. Baz›lar›n›n zihni baflkalar›n›n fikirlerini kullanmak yerine kendi orijinal
düflüncelerini üretmeyi tercih eder ya da bunun tersi olur.
Baz›lar›m›z›n zihin yap›s› karmafl›k politik, hatta dini fikirleri
rahat ve etkin bir flekilde hayalinde canland›r›rken di¤erleri sözcükler ve cümlelerle düflünme e¤ilimindedir. Bu yüzden hepimiz bir
alanda mükemmel olup di¤erinde bocalayan zihin yap›lar›yla yaflar›z. Umar›z ki, zihin yap›m›z ve hayattaki u¤rafllar›m›z aras›nda iyi
bir eflleme gerçekleflsin.
Yeteneklerimiz ve yetersizliklerimiz okul y›llar› boyunca ve
mesleklerimizin günlük seyrinde s›nan›p zorluklarla karfl›lafl›r. Hepimiz beklentileri karfl›lamada baflar›s›z olmak fleklindeki bitmek
bilmeyen tehditle karfl› karfl›ya kal›r›z. Bu beklentilerin kimi bize
d›flar›dan zorla kabul ettirilir, kimini biz kendimiz koyar›z. Karnesinde 4’den düflük bir not olmayan onbir yafl›nda bir çocuk yabanc› bir dil ö¤renirken ne kadar zorland›¤›n› keflfedince özsayg›s› birden bafl afla¤› olur. Beden e¤itimi dersinde voleybol servisi atmaya
çal›flan bir çocuk topu a¤›n üzerinden afl›ramay›nca aptal durumuna düfler. Göze çarpan kaba motor yetersizli¤i, ac›mas›zca yarg›da
bulunan, çileden ç›km›fl tak›m arkadafllar›n›n küçük düflürücü alaylar›na neden olur.
Bir zihin donan›ml› olmad›¤› bir fleyi ö¤renmeye ya da yapmaya zorland›¤›nda az ya da çok bir bedel ödemesi gerekir. Zaman
zaman bu hepimize olur, fakat bir zihnin bir dizi önemli görevle
yanl›fl efllenmesi s›radan bir olay haline geldi¤inde ve bu zay›f eflleme anlafl›lamad›¤›nda sonuç trajiktir. Bu olay dünyan›n her yerin26
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 27
G‹R‹fi
deki okullarda her gün meydana gelir.
℘PED‹ATR‹K B‹R BAKIfi AÇISI
Bu kitab›n temelini anlaman›za yard›mc› olmak için baz› mütevaz›
otobiyografik ayr›nt›larla kendimi fl›martmay› zorunlu say›yorum.
Ben geliflimci-davran›flç› pediatrist dedikleri biriyim. Bu, pediatrinin git gide büyüyen bir dal›d›r ve çocuk geliflimi, davran›flla ilgili konular ve ö¤renmeyle u¤rafl›r. Harvard T›p Fakültesi ve Boston’daki Children’s Hospital’daki e¤itimimden sonra Filipinler’deki Clark Hava Kuvvetleri Üssünde yüzbafl› ve okul doktoru
olarak görev yapt›m. Burada, çocuk doktorlar›n›n ve e¤itimcilerin
çocuklar›n hayatta kendi yerlerini bulmalar›na yard›mc› olmak için
iflbirli¤ine girme flekilleri beni büyüledi. Bu görev sona erdikten
sonra Boston’a geri dönüp Children’s Hospital’da polikliniklerin
bafl›na geçtim. Geleneksel hastal›klarla de¤il, özellikle okuldaki ifllev sorunlar› yüzünden bizi görmeye gelen çocuklar›n say›s› beni
flaflk›na çevirdi. Bu çocuklar bana göre ne duygusal aç›dan hasta, ne
aptal, ne de tembeldiler; belli ki içlerinde çok daha gizli ve sinsi bir
fleyler oluyordu, bizim tespitimizi ve iyi yönetimimizi bekleyen bir
fleyler. K›sa süre sonra bu "gizli ifllev bozukluklar›n›" saplant›
haline getirdim ve en sonunda da bütün kariyerimi çocuklara yard›m etmek için bunlar› ortadan kald›rmaya adad›m. Daha sonra
pediatri profesörü ve Kuzey Carolina T›p Fakültesinde bulunan
Geliflim ve Ö¤renme Çal›flmalar› Klinik Merkezinin idarecisi oldum. fiu anda bu görevi sürdürüyorum.
1995’te Charles Schwab’la birlikte All Kinds of Minds’› [Her
Türlü Zihin Yap›s›] kurdum. Bu, ö¤renmedeki farkl›l›klar› anlamak
üzere kurulmufl, kâr amac› gütmeyen bir enstitüdür. Ö¤retmenleri,
ö¤renmedeki farkl›l›klar› anlay›p onlarla bafl etmek üzere e¤itmekle u¤raflmaktad›r. Ayn› zamanda çocuklar›n çok say›daki farkl›
zihin yap›lar›n›n iyi anlafl›l›p e¤itilebilmesini sa¤lama gayretiyle
ebeveynler, uzmanlar ve çocuklarla da çal›flmak üzere tasarlanm›flt›r. All Kinds of Minds h›zla büyüyor ve dünyan›n her yerindeki
çocuklar üzerinde güçlü bir etkisi oldu¤unu ifade etmek beni mutlu ediyor.
Çocukken büyük oranda iyi bir ö¤renci olsam da, hemen
27
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 28
hemen herkes gibi beyin donan›m›mla yürek parçalayan çekiflmelerden pay›ma düfleni ben de yaflad›m. Okul öncesi dönemde
boyama yaparken hiçbir zaman çizgilerin içinde kalamaz, hep
tafl›r›rd›m. Makas› düzgün kullanamazd›m (ve hâlâ da kullanamam). Düz bir çizgiyi çizdikten ya da kestikten sonra duyulan
coflku, yaln›zca s›n›f arkadafllar›m›n yaflad›¤›n› gördü¤üm bir
heyecand›. Sanatsal becerilerim geliflimimin her döneminde standard›n alt›nda olmufl, ürünlerimi s›n›f arkadafllar›m›n görmelerini
engellemek için hep resimlerimin ya da di¤er sanat çal›flmalar›m›n
üzerine e¤ilmem gerekmifltir. Y›llar sonra keflfetti¤im k›rm›z›-yeflil
renk körlü¤ünün sanatsal baflar›s›zl›klar›ma katk›da bulundu¤una
hiç kuflku yok. Bugün bile ne zaman 81/2x11 boyutlar›ndaki bir
ka¤›d› bir zarf›n içine güzelce s›¤abilecek flekilde katlama
girifliminde bulunsam utanç hissederim. Bu ifli hâlâ baflaram›yor ve
baflaranlara hayranl›k duyuyorum! Bir yol haritas›n› katlamaya
çal›flt›¤›mda da ayn› flekilde afallar›m; öylece torpido gözüne s›k›flt›r›r›m haritay›. Kendime ait bozuk donan›mlar› anlatmaya bafllam›flken anaokulundan bugüne kadar hiç kalemt›rafl kullanamad›¤›m› da itiraf etmeliyim. Bu konuda hiç gayret göstermeden sergiledikleri ustal›k karfl›s›nda arkadafllar›m› içimi kemiren
bir k›skançl›kla izlerdim; ne zaman bir kalemi kalemt›rafl›n içine
soksam kalem güdük kalm›fl, ucu küt bir çubuk fleklinde ç›kard›
d›flar›.
Hiçbir zaman iyi bir sporcu olmad›m. Karmafl›k bir dili yorumlamada oldukça iyi olmama ra¤men, beden e¤itimi ö¤retmeninin
söyledikleri konusunda hiçbir fley anlam›yordum (büyük olas›l›kla
hâlâ da anlamam). Dörtlü dans etti¤imizde nörogeliflim aç›s›ndan
dibe vurdum, çünkü sözel talimatlar› kaba motor modellere dönüfltürmemin bir yolu yoktu – eflimi kaç›n›lmaz olarak yanl›fl yöne
savuruyordum. Ne büyük bir utanç! Çocukluk dönemim boyunca
bütün tak›mlar için en son ben seçilirdim. Bazen kendimi flahitler
taraf›ndan seçilmek için bekleyen flüpheliler gibi hissederdim. Jimnastik s›n›f› özsayg›m üzerindeki y›k›c› etkisi bak›m›ndan nükleer
bir silah gibiydi. Ortaokulda jimnastik dersimin oldu¤u sabahlarda
hemflirenin odas› benim bomba s›¤›na¤›md›. Dayan›lmaz kar›n a¤r›lar›m için oraya koflard›m s›k s›k. Ve o a¤r›y› gerçekten hisseder28
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 29
G‹R‹fi
dim. Bir topu atmak ya da yakalamak beynimin do¤ufltan getirdi¤i
ifl tan›m›n›n çok ötesindeydi. Ergenlik ça¤›nda babam beni golf
dersleri almaya ikna etti. Birkaç ders sonra golf ö¤retmeni kibarca
benim baflka türde bir e¤lence bulmam› önerdi, çünkü havada bir
kavis çizerek indirdi¤im golf sopas› nadiren topla bulufluyordu. Bu
yüzden spor yerine lise gazetesinin yaz› iflleri müdürü olmay› tercih
ettim (ki bu da beden imaj›m› güçlendirme konusunda pek ifle yaramad›).
Beflinci s›n›fta ö¤retmenim Bayan Briggs’le ilgili çok ciddi
sorunlar yaflad›m. Konu, ev ödevlerimi organize etmek ve güzel
yazmaya gelince çok beceriksizdim. Yaln›zca evcil hayvanlar›mla
(bir çoban köpe¤i, bir kaplumba¤a ve bir sürü tropik bal›k) ilgilenmeye bafllam›flt›m. Hepsini çok fazla seviyordum. O y›l okula
uyum sa¤layamad›¤›m› hissettim. Beni her gün okul arkadafllar›m›n
önünde ac›mas›zca elefltiren Bayan Briggs beni beflinci s›n›fta
b›rakarak engellemek istiyordu, fakat çok flükür ki annem ve babam
ona ald›rmad›, çünkü her alandaki baflar› testi sonuçlar›m çok yüksekti. Alt›nca s›n›fta ço¤unlukla befl ald›m. Di¤erleri gibi ben de
okulda küçük düflmenin dehfletini ve ac›s›n› yaflad›m. Y›llar boyunca, tamamen akademik alanlarda veya talepkâr sosyal hayatta, hatta ebeveynlerinin sevgi dolu umutlar› ve beklentilerini karfl›lama
konusunda gayretleri yetersiz kalan binlerce baflar›s›z ö¤rencinin
ac›s›n› hafifletmeye çal›flt›m. Bu süre zarf›nda ebeveynlere ve ö¤retmenlere karfl› çok büyük sayg› duymaya, bunun yan› s›ra baflarmak için gösterdikleri mücadelelerinin yetiflkinler ve hatta kendileri
taraf›ndan yanl›fl anlafl›lmas› yüzünden sürekli zarar gören çocuklar› da modern zamanlar›n kahramanlar› olarak görmeye bafllad›m.
Bu mutsuz çocuklar› inceleyip onlara yard›m etmeye çal›fl›rken
ö¤renme konusuna baz› pencereler açt›¤›m› fark ettim. Ben bireysel zihinlerin eflsizli¤i konusunda e¤itildim. Bu da beni "zaman
içinde zihinler ve her çocu¤un baflar›l› olabilece¤i" hakk›nda
düflünmeye ve en sonunda da bu kitab› yazmaya zorlad›. Bu kitab›n
bir di¤er bafll›¤› "Ö¤renme Zorlu¤u Çeken Çocuklardan Ö¤renme
Hakk›nda Ö¤rendiklerimiz" olabilirdi, çünkü problemli ö¤renme
çal›flmalar›n›n, bütün ö¤renme olay›na ve ö¤renmenin nas›l gerçekleflmesi gerekti¤ine ›fl›k tuttu¤unu beklenmedik bir flekilde keflfet29
1. Bölüm
31/5/04
9:43
Page 30
tim. Otuz y›ll›k klinik gözlemlerim, dünyan›n her yerindeki okullarla y›llarca sürdürdü¤üm iflbirli¤i, kat›ld›¤›m araflt›rmalar›n yan›
s›ra nörobilimsel literatürü genifl ölçüde yalay›p yutmam, bir ö¤renme modeli oluflturmama yard›mc› oldu. Bu model, zihin türlerine
ait genifl spektrum boyunca gördü¤üm ö¤renme örüntülerini aç›klamaya çal›fl›yor ve bir çocu¤un beyin ifllevleri taleplere
yetiflemedi¤inde ortaya ç›kan okul baflar›s›zl›¤›n› anlay›p onunla
bafla ç›kmak için araçlar sa¤l›yor.
‹ster yetiflkin, ister çocuk olsun, insanlar kendi boflluklar›n› ö¤rendiklerinde genellikle bir rahatlama duygusu hisseder, hatta bunu
ifade ederler, çünkü hayatlar›nda ilk kez belirli talepleri karfl›lamak
için neden mücadele etmek zorunda olduklar›n› ve bu zorlu iflleri
nas›l baflarabileceklerini ya da nas›l aflacaklar›n› tam olarak anlayabilmektedirler. Kendilerini ba¤›fllay›p daha güçlü bir insan olmaya bafllayabilirler. Caleb’a ö¤retmeni konuflurken ya da kendisi
kitap okurken karmafl›k dili anlamada zorluk çekti¤ini aç›klad›¤›mda di¤er çocuklardan umutsuzca geri oldu¤unu hissetmedi art›k.
Carson’a belle¤iyle ilgili problemler yaflad›¤›n› söyledi¤imde yüzü
ayd›nland›. "Demek sorun buydu. Ben de kötü bir beyin hasar›yla
do¤du¤umu san›yordum," dedi heyecanla. Nana dürtüsel olman›n
ne demek oldu¤unu ö¤rendi¤inde kendisinin kötü ruhlu oldu¤unu
düflünmedi bir daha. ‹çgörü özgürlefltirici ve ba¤›fllay›c›d›r.
30
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 31
2
Ö¤renmenin Yollar›
Sivrisinek bir otomatondur. Baflka bir fley olmay› baflaramaz. Minik beyninde yaln›zca yüz bin sinir hücresi vard›r ve her biri kendi üzerine düfleni yerine getirmelidir. Birkaç günlük bir hayat döngüsünden gere¤i gibi ve
baflar›yla ç›kman›n tek yolu içgüdüleri, yani genleri taraf›ndan programlanan kat› davran›fl serileridir... Buna karfl›l›k insan›n zihinsel geliflim kanallar› dolambaçl› ve de¤iflkendir.
EDWARD O. WILSON, On Human Nature [‹nsan Do¤as› Üzerine]
Fritz, tel çerçeveli ve kal›n caml› gözlükler tak›yordu. Genellikle
yaln›z bafl›na olmay› seven s›k›nt›l› bir çocuktu. Sekiz yafl›nda yaz›l› sözcüklerin doymak bilmez merakl›s› olmufltu. Yaz›l› gördü¤ü
her fleyi nerede bulsa yalay›p yutuyordu. Bafllang›çta anne babas›
kendini banyoya kilitledi¤i maratonlar boyunca rahats›zl›k duymufllar, ama sonra s›ra d›fl› Fritz’in okuman›n tad›na en iyi orada
vard›¤›n› anlam›fllard›. Fritz yazmada zorluk, bellekte görünüflte
kay›plar›n yan› s›ra baz› motor problemler yüzünden bana geldi.
Anne babas› birkaç kez her türlü aletin Fritz’i büyüledi¤inden
söz etmifllerdi. Ulaflabildi¤i, çekici olan her alete dokunmaktan büyük zevk al›yordu. Arabada özenle kül tablalar›n›, hoparlörleri ve
kap› kollar›n› söküyordu. Ola¤anüstü derecede hoflgörülü olan babas›, Fritz’in nesneleri parçalara ay›rmada birlefltirmede oldu¤undan çok daha becerikli ve hevesli oldu¤unu ö¤renmiflti! Fakat Bay
Powell onun evdeki eflyalar› tamir etmede ola¤anüstü oldu¤unu kabul ediyordu.
Bir gün muayenehanemde Fritz’i fiziksel olarak muayene
ederken bu bulguyu do¤rulad›m. Kulaklar› muayene etmek için
kulland›¤›m ›fl›klardan (otoskop) birinin yanmad›¤›n› gördü. Aletin
bozuldu¤unu, pillerini ve ampulünü de¤ifltirdi¤im halde çal›flmad›¤›n› söyledim. Kabul edilmifl, makul derecede basit Mel Levine
tekni¤ini de kullan›p aleti birkaç kez h›zla sallad›m. Her neyse,
Fritz otoskobumun üzerine çullan›p hiç de alçak gönüllü olmayan
bir flekilde, "Ben tamir ederim," dedi. Teklif edilen bu operasyonu
onaylad›m elbet. Fritz aleti inceleyip sesli düflünmeye bafllad›, "Bir
31
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 32
bakal›m, bu fley nas›l çal›fl›yormufl?" Ben olsam bu soruyu kendime
hiç sormazd›m. Fritz daha sonra parmaklar›n› ve sesini kullanarak
otoskobun nas›l çal›flmas› gerekti¤ini keflfe ç›kt›. Ancak ondan
sonra geri dönüp ar›zan›n nerede oldu¤unu bulmaya çal›flt›. Bunu
yaparken kopuk bir kabloyla karfl›laflt› ve pençeyi and›ran t›rnaklar›n›n yard›m›yla ar›zay› giderdi. Daha sonra beni etkileyen ve hiç
unutmayaca¤›m fley, Fritz’in önce nas›l çal›flt›¤›n› ö¤renmeden aleti tamire kalk›flmamas›yd›. O zamandan sonra kariyerime "Fritz ‹lkesi"ni ekledim. Yani, ö¤renmenin nas›l gerçekleflti¤ini anlayana
kadar ö¤renmedeki farklar› anlamaya ve onlarla bafl etmeye çal›flmamal›yd›m. Bu yüzden, cebirde ustalaflmak için normalde ne gerekti¤ini, baflka bir deyiflle böylesi bir ö¤renmenin nas›l gerçekleflti¤ini anlamadan bir çocu¤un cebir konusunda neden ciddi bir s›k›nt› yaflad›¤›n› bulamam.
℘Ö⁄RENME NASIL GERÇEKLEfi‹R?
Ö¤renmenin en temel arac› nörogeliflimsel ifllev denen fleydir. Bizim kendi zihin yap›lar›m›z ve çocuklar›m›z›nkiler alet çekmeceleri gibidir. Bu çekmeceler hassas araçlarla, nörogeliflimsel ifllevlerle, ö¤renme ve ö¤renileni uygulama için gerekli olan çeflitli ayg›tlarla doludur. T›pk› bir marangozun farkl› alet gruplar›n› farkl› projeleri tamamlamak için kulland›¤› gibi zihinlerimiz de belirli becerileri ö¤renmek ve baz› ürünleri yaratmak için farkl› nörogeliflimsel
ifllev gruplar›n› kullanabilir. Bir nörogeliflimsel ifllev grubu ö¤rencinin ç›karma yapmada ustalaflmas›n› sa¤layabilir; bir di¤er grup ‹ttifak Anlaflmas›n› ezberlemesine katk›da bulunur, bir baflka nörogeliflimsel görev gücü ise bisiklete binmesini mümkün k›lar.
Nörogeliflimsel ifllev, geçmiflte görülen fleyleri hat›rlama yetene¤i (görsel bellek) gibi belle¤in bir parças› olabilir ya da "g" harfini her yap›fl›n›zda kaleminizin bu harfin neresinde oldu¤una dair
fark›ndal›¤›n›z olabilir. Alfabe ya da Birinci Dünya Savafl›na kadar
olan olaylar gibi bilgi zincirlerini depolay›p hat›rlama yetene¤i nörogeliflimsel iflleve ait bir di¤er örnektir. Tahmin edebilece¤iniz gibi beynin alet kutusu çok genifl, nörogeliflimsel ifllevlerin say›s› çok
fazlad›r. Üstüne üstlük akademik görevlerin baflar›lmas› için kullan›lan farkl› ifllev kombinasyonlar›n›n da¤›l›m› ak›llara durgunluk
32
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 33
Ö⁄RENMEN‹N YOLLARI
verecek geniflliktedir. Bütün bu hareketli parçalar› göz önüne ald›¤›m›zda baz› aksakl›klar›n ya da belirli zay›fl›klar›n yayg›n flekilde
görünüflü bizi flafl›rtmamal›d›r. Bu aksakl›klara nörogeliflimsel ifllev
bozukluklar› diyoruz. Çocuklar›m›z kadar biz de bu tür kusurlardan
pay›m›z› al›r›z. Bu ifllev bozukluklar› genellikle baflar›ya giden yolu ciddi biçimde t›kamaz. Ama bazen de t›kar.
Burada nörogeliflimsel ifllev bozukluklar›na birkaç örnek vermek istiyorum. Baz› çocuklar söyleyecek çok fleyleri olmas›na ra¤men yazmada zorluk çekerler. Harfleri fikir ve sözcük ak›fllar›na
yetiflecek kadar h›zl› ve do¤ru bir flekilde yapamaz gibi görünürler.
Bu yüzden yaz›lar› düflünce ya da konuflmalar›n›n zenginli¤ine
oranla çarp›c› derecede kötüdür. Çocuklar yaz› yazarken, beyinleri,
harflerin belirli yönlerine belirli kaslar› tayin eder; baz› kaslar dikey
hareketleri idare etmek zorundayken, baz›lar› dairesel hareketleri
yapar, bir k›sm› yatay hareketleri üstlenirken, di¤erleri yaz› yazarken kalemin yere düflmesine engel olmak için onu sabit tutmaya çal›fl›r. Baz› çocuklar bu tür motor hareketleri gerçeklefltirmek için ac›
veren zorluklara katlan›rlar; uygun kaslar› tutarl› bir flekilde görevlendiremezler. Bu yüzden, yaz› yazmak onlara iflkence veren bir
problem haline gelir. Bir harfi yaparken belirli kaslar› do¤ru zamanda do¤ru biçimde görevlendirme yetersizli¤i nörogeliflimsel ifllev bozuklu¤unun mükemmel bir örne¤idir. Baz› çocuklarsa konuflurken do¤ru sözcükleri bulmada, okurken sesler ve semboller aras›ndaki ba¤lant›y› hat›rlamada ya da karmafl›k cümleleri anlamada
ve bu yüzden s›n›fta verilen talimatlar› h›zla ve do¤ru biçimde yerine getirmede s›k›nt› çekerler. Bu yetersizliklerin her biri kesin nörogeliflimsel ifllev bozuklu¤udur ve her bir örnekteki ifllev bozuklu¤u büyük olas›l›kla ö¤renmeyi engeller.
Nörogeliflimsel bir ifllev bozuklu¤u, t›pk› çözülmemifl bir cinayet gibi çok s›k olarak tespit edilmeden kal›r. Carson’›n durumunda oldu¤u gibi baflar›s›z bir ö¤renci için "gerçekten denemiyor" veya "tembel ya da isteksiz," hatta daha da kötüsü "yaln›zca o kadar
zeki de¤il" denebilir. Nana gibi bir çocu¤un s›n›fta hayaller kurdu¤u ya da k›p›r k›p›r oldu¤u, derse hiç odaklanmad›¤› görülebilir.
Derse dikkatini vermesi gerekti¤i, yoksa cezaya kalaca¤› söylenir.
Çocuk bir flekilde kötü oldu¤una inanmaya bafllar. Kimse uzun sür33
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 34
meyen konsantrasyonunun bir tür zihinsel yorgunluk ya da y›pranma oldu¤unu fark etmez; onda zihninin kendini toparlay›p derse
dikkatini yo¤unlaflt›rmas› için gerekli zihinsel enerji ak›fl›na yetiflme becerisine engel olan bir nörogeliflimsel ifllev bozuklu¤u vard›r.
Ciddi zihinsel yorgunlukla mücadele etmesi gerekti¤inde, nörogeliflimsel ifllev bozuklu¤u davran›fl problemi olarak yanl›fl anlafl›l›r.
O kendi zihinsel donan›m›n›n masum bir kurban›d›r.
℘SEK‹Z S‹STEM
‹nsan beyninde yaklafl›k olarak 30 trilyon sinaps ya da sinir ba¤lant›s› vard›r. Bu kalabal›k a¤ bol miktarda güçlü ba¤lant›ya, kopuklu¤a ve yanl›fl ba¤lant›lara olanak verir – k›sacas›, neredeyse s›n›rs›z
say›da nörogeliflimsel olas›l›k kombinasyonu söz konusudur. Daha
önce gördü¤ümüz gibi, önceden tayin edilmifl nörogeliflimsel ifllev
ekipleri çocu¤un belirli yetenekleri kazanmas› için bir araya gelirler. Ekibin bir veya daha fazla üyesi ortaya ç›kmay›nca ya da üzerini düfleni yapamay›nca performans sars›l›r. Böylesi olumsuz sonuçlar, duygusal ve motivasyonla ilgili komplikasyonlar›n geri tepmesine neden olur. Çok flükür, bu problemleri kontrolden ç›kmadan
tamir edecek araçlara ve bilgiye sahibiz.
Okullar ve ebeveynler, hayati öneme sahip nörogeliflimsel ifllevlerin sa¤l›kl› bir flekilde geliflimini sa¤lama görevini paylafl›rlar.
O halde çocu¤un okul hayat› boyunca zihinsel geliflme sürecini nas›l izleyebiliriz? Yan›t, sevecen yetiflkinlerin bu ifllevlerin her y›l
nas›l iflledi¤ini bilmeleri gerekti¤inde yatar – t›pk› çocu¤un süregelen beslenme gereksinimlerini ya da büyüme oran›n› takip ettikleri
gibi. ‹lk bak›flta, önemli nörogeliflimsel ifllevlerden oluflan kümenin
geniflli¤i düflünüldü¤ünde çocu¤un zihin gelifliminin pek çok yönünü izleyebilmek göz korkutucu ve gerçekd›fl› bir görev gibi görünebilir. Fakat üzülmeyin; izleme görevinde bize yard›mc› olmak amac›yla, farkl› nörogeliflimsel ifllevlerin hepsi üstesinden gelinebilir
sekiz kategoriye ya da nörogeliflimsel sisteme ayr›labilir. Okullarla
ve uzmanlarla yapt›¤›m çal›flmalarda bunlar› "nörogeliflimsel yap›lar" olarak adland›rd›m, fakat "zihnin sistemleri" olarak düflünülmeleri daha yararl› olabilir.
T›pta, genel sa¤l›¤› kalp-damar sistemi, sinir sistemi ve mide-ba¤›r34
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 35
sak sistemi gibi çeflitli sistemlerin toplam› olarak düflünmeye al›fl›¤›z. Benzeri flekilde, çocu¤un ö¤renme sa¤l›¤›n›, tarif etmek üzere
oldu¤um sekiz ö¤renme sisteminin sa¤l›kl› oluflu ba¤lam›nda düflünebiliriz. Vücutlar›m›zda iflleyen sistemler gibi nörogeliflimsel sistemler de birbirine ba¤l›d›r. Ö¤renmenin gerçekleflmesi için birlikte çal›flmak zorundad›rlar, t›pk› kalp-damar sisteminin vücudun çeflitli bölümlerine oksijen da¤›l›m›n› sa¤lamak için solunum sistemiyle birlikte çal›flmak zorunda oluflu gibi.
Bu sistemler karfl›m›zda gerçekleflen bir draman›n ana karakterleri gibidirler. Çocuklar›m›z›n okul y›llar› boyunca büyüyüp geliflmelerini seyrederken bu sekiz sistemin geliflimine odaklanmal›y›z. Herhangi bir zamanda bu sekiz sistem içindeki ifllevlerin gücü,
okul ve okul d›fl›nda performans› do¤rudan etkiler. Sistemlerin kapasiteleri de¤iflebilir. ‹fllevlerin etkinli¤i artabilir. Düz bir seyir izleyebilirler. Bozulabilirler. Bu yüzden, ilgili yetiflkinler, her sistemin geliflimini dikkatle izlemeli, herhangi bir bozukluk ya da geliflimde gecikme iflaretlerini hemen tespit edip onlarla bafl etmelidirler.
Sekiz nörogeliflimsel sistem fiekil 2-1’de resmedilmifltir. Bu
kitaptaki ayr› ayr› bölümler her bir sisteme odaklanm›flt›r. Fakat önce her birinin k›sa bir tan›m›n› verece¤im.
fiekil 2-1. Nörogeliflimsel Sistemler
35
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 36
Dikkat Kontrol Sistemi. Jesse, afl›r› h›z yüzünden ceza yer; buna
çok sinirlenir ve anne babas›na, "H›z göstergesine dikkat etmiyordum. Akl›mda baflka fleyler vard›," diyerek kendini savunur. Fakat
Jesse s›k s›k böyle zihinsel aksakl›klar yaflamakta ve uzun süredir
dikkatini yöneltmede zorluk çekmektedir. Annesi bir keresinde
flöyle demiflti, "‹flte benim Jesse’m. Bir fleyi yaparken ayn› anda üç
fleyi daha düflünmesi inan›lmazd›r! Yapt›¤› ifl hariç her fleye konsantre olur."
Dikkat, beynin idari bürosu, ö¤renme ve davran›fl› kontrol edip
izleyen zihinsel düzenleyicilerin merkezidir. Dikkat, zihinsel enerjinin beynimiz içinde da¤›l›fl›n› kontrol eder, böylelikle bafllad›¤›m›z ifli bitirir ve gün içinde tetikte kal›r›z. Di¤er dikkat kontrolleri
düflünmemizi yavafllat›r, böylece görevleri yeterli ve etkin bir flekilde yerine getiririz. Bir çocu¤un matematik ö¤retmeninin aç›klad›¤›
probleme odaklanabilmek için o akflam davet edildi¤i partiyi düflünme iste¤ine direnme yetene¤i dikkatin kontrolüne ait bir örnektir. Dikkat, dikkat çelicileri süzerek çocu¤unuzun odaklanmas›n›
sa¤lar. Çocuklar, dikkat kontrollerinin etkin bir flekilde iflleyifli bak›m›ndan büyük çeflitlilik gösterirler.
Bellek Sistemi. Elsa onu ezberlemeye ve daha sonra tek bir do¤ru
cevab› olan sorulara yan›t vermeye zorlayan testler veya küçük s›navlarda durmadan baflar›s›z olmaktad›r. K›sa bir süre önce çok çal›flmas›na ra¤men bitkilerin yap›s›yla ilgili bir s›navda baflar›s›z
olur. "Her fleyi bildi¤imi san›yordum, ama ben uyurken her fley
beynimden ak›p gitmifl olmal›." Okul y›llar›, belle¤imizin hayat›n
herhangi bir döneminde oldu¤undan çok daha büyük bir gayretle
çal›flt›r›lmas›n› gerektirir. Hatta, okul baflar›s› için hemen hemen
bütün meslekler için gerekenden daha büyük bir bellek gerekir.
Okuldaki her ders de¤iflen ölçüde bir bellek al›flt›rmas›d›r. Her ö¤rencinin kendisine iyi hizmet eden bellek bölmeleri varken di¤er
bellek bölmeleri çeflitli derecelerde düfl k›r›kl›¤› yarat›r. Yeterli zekâya sahip oldu¤u halde okulda baflar›s›z olan say›s›z çocuk vard›r,
çünkü bu çocuklar hat›rlad›klar›ndan çok daha iyi anlarlar. Ne gariptir ki, belle¤i çok iyi oldu¤u için okul y›llar› boyunca yaln›zca
gerçe¤e dayal› verileri tekrarlayarak üstün baflar› sa¤layan say›s›z
36
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 37
çocuk vard›r. Bu çocuklar belle¤in daha önemsiz bir rol oynad›¤›
yetiflkin kariyerinde çok daha az baflar›l› olurlar.
Dil Sistemi. Riley, oldukça orijinal olan k›sa hikâyesinden 5 alm›flt›; ‹ngilizce’den her zaman 5 al›yordu ve okuma ve yazmay› çok seviyordu. Bu çocu¤a göre okul ödevlerinin ço¤u çok basitti. Çünkü
okul Riley gibi do¤ufltan dil uzmanlar›na çok uygundu. Ö¤renmenin dil bileflenleri, baflka fleylerin yan› s›ra, beynin k›rkdört ya da
daha fazla say›da ‹ngiliz dili sesi aras›nda ay›r›m yapmadaki kolayl›¤›n› (ö¤renme becerisi için vazgeçilmez bir bileflendir bu), yeni
sözcük da¤arc›¤›n› anlama, hat›rlama ve kullanmaya bafllama yetene¤ini, konuflurken ya da ka¤›t üzerinde düflüncelerini ifade edebilme yetene¤ini ve sözel aç›klamalar›n ve talimatlar›n görünüflte süpersonik ak›fl›na yetiflebilmek için gereken kavray›fl h›z›n› içerir.
‹kinci bir dili ö¤renmek, güçlü sözel kapasiteyi gerektiren akademik talebe bir baflka örnektir. Dil konusunda iyi olan çocuklar›n
okul hayatlar› boyunca baflar›l› olmalar› flafl›rt›c› de¤ildir. Öte yandan, çok hafif (ço¤u kez fark edilmez) bir dil yetersizli¤i olan zavall› çocuklarsa okullar›m›zda baflar›l› olabilmek için büyük ac›lara katlanmak zorunda kal›rlar.
Mekansal Düzenleme Sistemi (Spatial Ordering System). Marcus’un anne babas› onun sa¤›n› solunu ay›rt edememesi yüzünden
çok üzülüyordu; Marcus genellikle ayakkab›s›n› yanl›fl aya¤›na giyiyordu. Babas› bir keresinde, "Sanki bu çocuk uzayda kaybolmufl
gibi; eflyalar›n› nereye koydu¤unu hiç hat›rlamaz, ne yapt›¤›na dikkat ederken bile tiflörtünü s›k s›k ters giyer," diye yak›n›yordu.
Okuldaki karmafl›k çizimleri de Marcus için bir utanç kayna¤›yd›.
Bu eksiklikler onun zay›f mekansal düzenlemesini gösteriyor. Mekansal düzenleme sistemi bizim bilgiyi bir bütün, görsel bir model
ya da flekil halinde düzenlenmifl olarak yaratmam›za ya da bilgiyle o flekilde u¤raflmam›za olanak verir tarzda tasarlanm›flt›r. Mekansal düzenleme yoluyla parçalar›n birbirine nas›l uydu¤unu alg›lar›z. Tan›d›k flekilleri, görece konumlar›n› ve belirli bir örüntüyü
(pattern) meydana getirmek için neyin neyle ba¤lanmas› gerekti¤ini inceleyebilir, daha sonra da tan›yabiliriz; "h" harfi, sekizgen ya
37
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 38
da erkek veya k›z arkadafl›n›z›n yüzü gibi. Mekansal düzenleme çeflitli maddi gereksinimlerimizi organize etmeye yard›mc› olur, kalem, defter, s›ra, dolap muhteviyat› ve akademik etkinlik ve yeterlilik için gerekli olan di¤er destekler gibi. Mekansal düzenleme,
gözlerimizle beynimiz aras›ndaki kapal› devrenin kullan›m›n› gerektirir, belirli örüntüleri fark edip aralar›nda ay›r›m yapmam›z için
tasarlanm›fl bir donan›md›r bu. Güçlü mekansal düzeni olan insanlar kay›p eflyalar›n› aramak için fazla zaman kaybetmezler; her fleyin nerede oldu¤unu bilirler. Daha karmafl›k düzeyde mekansal düzen bizim resimlerle düflünmemizi sa¤lar, böylece Robin Hood’u
dinleyen bir çocuk çarp›c› olaylar› hayalinde canland›rabilirken, sanat s›n›f›ndaki bir ö¤renci seramik projesini gerçeklefltirmek için
gerekli ad›mlar› gözünün önüne getirir.
Ard›fl›k Düzenleme Sistemi (Sequential Ordering System). Suzanne’ya yapmas› için üç fleyi arka arkaya söylerseniz afallam›fl görünür ve yaln›zca talimatlar›n›z›n son ad›m›n› yerine getirir. Ö¤retmeni onu "mutlak bir tek-ad›m ifllemcisi" olarak tan›ml›yor. Uzun
bir bölme problemini çözmek için gerekli olan ad›mlar› hat›rlamada zorluk çekiyor. Bu çocuk s›ralamayla ilgili kapasitesinin yetersizli¤iyle bo¤ufluyor. Mekansal düzenleme sisteminin çal›flma orta¤› olan bu sistem, belirli bir s›rayla kodlanm›fl olarak zihnimize giren ya da ç›kan bilgi zincirleriyle bafl etmemize yard›mc› olur. Çocuklar gün boyu birbiri ard›na gelen ard›fl›k bilgilerin fliddetli hücumuna u¤rar. Bunlar bir cebir denklemini eflitlemekten, yeni bir arkadafl›n telefon numaras›ndaki say›lar›n s›ras›na, baflkan›n seçimine kadar meydana gelen olaylar›n kronolojik s›ras›na kadar uzan›r.
Ö¤retmenin talimatlar› sözel bir s›ralamayla aktar›l›r. Fakat en zorlu ve sinsi s›ralamaya "zaman" ad› verilir. Ard›fl›k düzenleme sistemi zaman› kullanman›n, zaman› anlaman›n, zaman› tahmin etmenin, zaman ay›rman›n ve zaman›n geçti¤inin fark›nda oluflun temelini oluflturur. Daha üst düzlemde, ard›fl›k düzenleme pek çok ak›l
yürütme biçimiyle iliflkilidir ve belki en canl› biçimde onuncu s›n›f
çocu¤unun geometrik iflleminde görülebilir.
Motor Sistem. Alcindor, bütün arkadafllar› hiç gayret göstermeden
38
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 39
bunu baflarabilirken iki tekerlekli bisiklete binemedi¤i için büyük
bir düfl k›r›kl›¤› yafl›yor ve kendinden utan›yordu. Beceriksiz oldu¤unu düflünüyordu. Zavall› çocuk motor sisteminde bir ar›zayla yafl›yordu. Motor sistem beyin ve vücudun her yerinde bulunan çeflitli kaslar aras›ndaki s›k› ba¤lant› a¤›n› yönetir. Çocu¤un motor ifllevleri onun sporda baflar›l› olup olamayaca¤›n› belirler ve e¤er baflar›l› olacaksa bu sahan›n hokey mi, tenis mi, yoksa atletizm mi
olaca¤›na karar verir. Di¤er nöromotor ifllevler el yaz›s›n›, keman
çalmay› ve makas kullanmay› olanakl› k›lar. Motor koordinasyon
çocuklar için önemlidir; yeterlilik gösterebilmek bütün benlik kavram›na ve kendine güvene önemli katk›larda bulunur. Beceriksiz
çocuklar çevik s›n›f arkadafllar›n›n yan›nda kendilerini afla¤›lanm›fl
hissedebilirler.
Yüksek Düflünme Sistemi. Melinda lisedeki fizik dersindeki kütle
kavram›n› bir türlü anlayamamaktad›r. Hareket süratiyle h›zlanma
aras›ndaki fark, teldeki direncin anlam› ve statik elektrik görüngüsü (phenomenon) de onun kavrama alan› d›fl›ndad›r. Gönüllü bir flekilde itiraf eder, "Fizikten anlam›yorum, hem de hiç." Melinda yetersiz yüksek düflünme sistemiyle mücadele ediyor. Bu sistem gerçek zirveyi, düflünce yetene¤imizin doru¤unu temsil eder. Jackson,
T.S.Elliot’a ait bir fliirdeki sembolizmi çözemez, ama ileri cebir
dersindeki sembollerle bir s›k›nt›s› yoktur. Dilini kullan›rken yüksek düflünme yetene¤inde kesin bir problem bulunmaktad›r. Myrna,
bilgisayar› çal›flmad›¤›nda ne oldu¤unu bulmada hiç zorluk çekmez, ama global ›s›nma konusundaki bafl yaz›n›n anlatmak istedi¤i
bak›fl aç›s›n› kavramakta zorlan›r. Yüksek düflünme yetene¤i, problem çözme ve mant›kl› ak›l yürütmeyi, kavramlar› oluflturup kullanmay› (fizikteki kütle kavram› gibi), kurallar›n ne zaman ve nas›l
uyguland›¤›n› anlamay› ve karmafl›k bir fikrin anlam›n› kavramay›
içerir. Yüksek düflünme, elefltirel ve yarat›c› düflünmeyi de içine
al›r.
Sosyal Düflünme Sistemi. Bethany hiç partilere davet edilmemektedir. Telefon kardeflleri için durmadan çalarken onun için hiç çalmamaktad›r. Okulda arkadafllar› ona tak›l›r, dalga geçer, alay eder
39
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 40
ve zehirli bir y›lan gibi kaçarlar ondan. Hiç arkadafl› yoktur ve anlafl›l›r derecede üzgündür. Bethany, baflar›l› bir iliflkiyi sürdürmek
için gerekli olan türde sosyal düflünme becerisinden yoksundur.
Annesi flöyle yak›nmaktad›r, "Bethany do¤ru arkadafl› bulmak için
sa¤ kolunu bile verir, ama görünüfle göre, ne zaman tatmin edici bir
arkadafll›k kurmaya yaklaflsa her fleyi berbat ediyor. Yeni arkadafl›n›n cesaretini k›ran bir fley söylüyor ya da yap›yor. Ve Bethany’nin
neyi yanl›fl yapt›¤› konusunda hiçbir fikri yok."
Çocuklar›n sosyal becerileri okulda merkez sahneyi iflgal eder.
Sosyal spotlar göz kamaflt›r›r. Kifliler aras› güç ve eksiklik kümelerini ayd›nlat›r. Akranlarla etkileflim bir ö¤rencinin hayatta yaflad›¤›
hoflnutluk ya da afla¤›lanman›n büyük bölümünü oluflturur. Baz› çocuklar arkadafll›k kurmaya ve sa¤lam bir flöhret edinmeye izin veren belirgin sosyal yeteneklerle do¤mufl gibidir; di¤erlerine ise nas›l iliflki kuracaklar›n›n ö¤retilmesi gerekir. Bir çocuk (ya da yetiflkin) di¤er yedi nörogeliflimsel sistemde güçlü olabilir, ama hayatta
baflar›l› olamaz, çünkü yafl gruplar›ndaki di¤er kiflilere uygun gelen
tarzda davranamaz. Çocuk yeni arkadafll›k kurmada ya da eskileri
sürdürmede, gruplarda iflbirli¤i içinde çal›flmada veya s›n›f arkadafllar›n› içeren hararetli bir tart›flmayla becerikli bir flekilde bafl etmede zorluk çekebilir. En zeki çocuk bile çok utangaçsa, sosyal
aç›dan yeteneksizse ya da antisosyalse sonunda düfl k›r›kl›¤›na u¤rar. Okulda neredeyse hiç gizlilik yoktur. Sosyal etkileflim becerileri güdük olanlar iffla edilme ve her gün afla¤›lanma ac›s›na mahkum edilirler. Onlar›n okuldaki en mazlum ö¤renciler (ifl yerindeki
en kederli çal›flanlar) olma olas›l›klar› yüksektir.
Ebeveynler ve ö¤retmenler çocuklar›n›n nörogeliflimsel sistemlerinin kapasitelerinin günler, aylar ve y›llar içinde geliflmesini
büyük bir memnuniyetle izlerler, özellikle de ifllevler iyi kullan›l›yorsa. Sevecen ebeveynler bir sistemin az kullan›ld›¤›nda esasl› bir
flekilde bozuldu¤unu bilmelidir. Örne¤in, e¤er bir çocuk hemen
hiçbir zaman fikirler üzerinde ayr›nt›lara girmiyor, nadiren tam
cümlelerle konufluyor, "filan" ve "fley" gibi sözcükleri afl›r› derecede kullan›yor ya da küfürlü konufluyorsa sözel becerileri durgunlaflacak, geliflmeyecek ve hatta yok olacakt›r. E¤er hiç koflmazsan›z
koflmak için gerekli olan nörogeliflimsel ifllevler büyük açl›k çeker
40
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 41
ve kaç›n›lmaz olarak bütün kaba motor performans›n›z› afl›nd›r›r.
Çocu¤unuzun nörogeliflimsel sistemleri hiçbir zaman bir solist
gibi çal›flma flans›na sahip olmayacakt›r; iyi sonuçlar elde etmek
için sürekli olarak güçlerini birlefltirmeleri gerekir. Üçüncü s›n›f
ö¤rencisinin "Sessiz Gece"nin sözlerini hat›rlayabilmesi için bellek
dille ortak çal›fl›r. Uzun bir at›fl›n onsekizinci deli¤e girmesi için
dikkat kontrolü kaba motor yetenekle hareket eder. Geçen gece televizyonda seyretti¤iniz korku filmini bir arkadafl›n›za anlatabilmeniz için ard›fl›k düzenleme, görsel bellek ve dil, sosyal fark›ndal›¤a
efllik eder.
℘NÖROGEL‹fi‹MSEL PROF‹LLER
Çocuklar›m›z, her gün, kiflinin zay›f ve güçlü yanlar›n› gösteren,
k›smen gizli zihin profillerini beraberlerinde sürükleyerek, okulun
yarg›lay›c› koridorlar›nda yürürler. Ve bu profiller okulun her an›nda s›nava tabi tutulur. Çocuklar›m›z›n baz›lar›na beklentilerle mükemmel uyum sa¤layan profiller bahfledilmiflken di¤erleri taleplerle örtüflmeyen profilleri üstlenmek zorunda kal›rlar – her yaflta ortaya ç›kabilen yayg›n uyumsuzluklard›r bunlar.
E¤er tan›d›¤›n›z bir çocu¤un profili taleplere uymuyorsa vazgeçmeyin ve çocu¤un vazgeçmesine de izin vermeyin. Bu profilin
er ya da geç kendini kan›tlama olas›l›¤› yüksektir. Çünkü zay›f ve
güçlü yanlar›n belirli yafllarda ve baz› durumlarda özellikle iyi iflledi¤ini, ama baflka zamanlarda ve farkl› flartlar alt›nda ayn› flekilde
iyi çal›flmad›klar›n› biliyoruz.
Toby’nin durumu da böyleydi. ‹lk ve ortaokulda ezber talepleri karfl›s›nda büyük s›k›nt› yaflam›fl bir çocuktu Toby. Olgular› ve
becerileri h›zl› ve otomatik bir flekilde hat›rlamada zorluk yafl›yordu ve bir görevi tamamlarken ayn› anda birkaç fleyi akl›nda tutmada zorlan›yordu. Sonuç olarak cebirde baflar›s›z oldu ve yaz›l› ödevlerde büyük zorluk çekti. Yaz›l› ödevlerde imlây› düflünmek için
durdu¤unda ne yazaca¤›n› unutuyordu durmadan. Fakat Toby çok
yarat›c›yd›, kavramsallaflt›rma yetene¤i inan›lmaz boyutlardayd› ve
çok keskin elefltirel düflünme yetene¤ine sahipti. Belle¤indeki aç›klar yüzünden ilk ve ortaokulda her gün rezil olmaya zorlukla katland›ktan sonra lisede Tarih, ‹ngilizce ve Resim konular›nda ileri
41
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 42
dersler almas›na izin verilince bir balistik füze gibi yükseldi. Rehberlik ö¤retmeni çok insanc›ld› ve bazen çocu¤un güçlü yönlerini
takip ederek zay›f yönlerinin düzeltilebilece¤ini bilecek kadar anlay›fll›yd›. Onur listesine girdi¤i dersler, s›rf ezberi önemsemiyor, orijinal ve elefltirel düflünmeyi vurguluyordu. Neredeyse s›n›f›n en baflar›l› ö¤rencisi olarak mezun olan Toby, Brown Üniversitesinde Siyasal Bilimler bölümüne girdi. fiu anda baflar›l› ulusal liderlerin kariyerlerine duydu¤u büyük ilgiyle doktora yap›yor. K›sa bir süre
önce politik motivasyonla ilgili çok önemli bir kitap yazd›. Hâlâ
belle¤iyle ilgili baz› sorunlar› oldu¤unu iddia ediyor, ama bu art›k
önemli görünmüyor ve herhangi bir fleye engel olmuyor. Bilgisayarlar›n ona büyük yard›m› oldu. "Hard diskim masamda duruyor,
bu yüzden kafam›n içinde olmas› gerekmiyor! Üstelik burada kimsenin çal›flma süresi belle¤i sayesinde uzat›lm›yor," diye düflünüyor.
Bence ö¤retimin ve çocuk bak›m›n›n en önemli bölümü çocuklar›n kendilerini yetersiz hissettikleri dönemleri atlatmalar›na yard›m etmeyi gerektiriyor. Zaman zaman herkes kendini yetersiz hissedebilir. Bu nedenle, her zihnin hayat›n belirli bir döneminde baflar› sa¤layaca¤›n› düflünmemiz gerekiyor. Demek oluyor ki, "zihinleri zaman içinde düflünmeliyiz" (bu kitab›n ad›n›n ikinci anlam› da
bu).
Bir zihin yap›s› zaman içinde kendini kan›tlayabildi¤i gibi,
okulda mükemmel baflar›y› yakalayan bir profil de kariyer edinmede o kadar uygun olmayabilir. Bir çocu¤un profili ilkokul y›llar› boyunca her türlü övgüyü kazanmas›n› sa¤layabilir, fakat bu durum,
bu profilin yirmiüç yafl›na geldi¤inde kariyer gereksinimlerini tatmin edece¤ini hiçbir flekilde garanti etmez. O halde aç›kça görülmektedir ki, baz› zihinsel profiller baz› yafllarda di¤erlerinde oldu¤undan daha iyi çal›fl›r. Bazen üçüncü s›n›fta çocu¤unuzu tehlikeye
atan bir özellik yetiflkinli¤i s›ras›nda onun en de¤erli niteli¤i olabilir. Okuma dersi s›ras›nda dikkatin kolayca da¤›lmas› ya da hayaller kurma birer dikkat bozuklu¤u olabilir, ama ayn› zamanda yarat›c›l›¤›n ve yenilikçi düflüncenin erken belirtileri de olabilir. Metin
yazar› veya video müzik prodüktörü olarak kiflinin kariyerini destekleyecek "semptomlard›r" bunlar. Bir ö¤rencinin dili anlamadaki
42
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 43
s›k›nt›s›, düflünme olay›n›n çok az bir bölümünün sözcüklerle gerçeklefltirmesine neden olabilir. Bunun sonucu olarak da görsel ve
mekansal düflüncesi güçlenir ve yirmi y›l sonra nükleer güç tesisleri tasarlayan bir makine mühendisi olarak kariyerine çok iyi hizmet
eder.
Bir çocuk eve düfl k›r›kl›¤› yaratan notlarla döndü¤ünde, anne
babas›, karnelerin çocu¤un kariyerinde ne kadar baflar›l› olaca¤›n›
önceden kestirmede oldukça kötü olduklar›n› gösteren bulgularla
teselli olabilir. Hatta bazen muayenehanemde okulda baflar›s›z olan
bir çocuk gördü¤ümde flunlar› söyleyerek onu canland›rmaya bay›l›r›m: "Pazartesi günü okula gitti¤inde s›n›f›na flöyle bir bak ve gerçekten k›skand›¤›n bir çocu¤u seç, muhteflem notlar alan, yak›fl›kl›
ve sporcu olan birini, hani flu her fleyi do¤ru yapanlardan. Ve de popüler biri olsun. O çocu¤a yak›ndan bak ve bunun onun en iyi dönemi oldu¤u fikrini ciddi flekilde düflün! Gün gelip o çocu¤un senin
için çal›flmas› olas›l›¤› çok yüksek." San›r›m bu, farkl› profillerin
hayat›n farkl› dönemlerinde ve zaman uygun oldu¤unda istenen dereceye ulaflaca¤›n› söylemenin baflka bir yolu. Yetiflkin hayat›, s›n›rs›z say›da zihin türü için çocukluk hayat›nda oldu¤undan çok daha fazla say›da olanak sa¤lar. Ebeveynlerinin mücadele veren çocu¤u övecek fleyler bulmalar› ve baflar›l› olaca¤› günü beklerken teslim olup depresyona girmesine ve s›k›nt›ya düflmesine engel olmalar› gerekir.
Farkl› profillerin sonunda baflar›ya ulaflmalar› gibi, çocuklar da
zaman içinde güçlü ve zay›f yönlerini de¤ifltirebilirler. Umutsuzlu¤a kap›lmay›n, ebeveynler: nörogeliflimsel profiller bilgisayar donan›mlar› ya da fosiller gibi de¤ildirler. Onlar esnektir. Umutsuzlu¤a kap›lan bir anne bana flunlar› söylemiflti, "K›z›m Cathy çok tatl›
ve naziktir. Herkes için her fleyi yapar. Ama okul onun için büyük
bir düfl k›r›kl›¤› kayna¤›. Bazen zihninin ö¤renmeyle ilgili bölümünü de¤ifltirebilseydik keflke, diyorum." Eh, görünüfle göre zihin yap›n›z› de¤ifltirebiliyorsunuz, ama bir baflka zihin yap›s›yla de¤il.
Örne¤in, okulda dil konusundaki zay›fl›klar› yüzünden s›k›nt› çeken baz› ö¤renciler otuz yafl›na kadar ak›c› ve iyi konuflup düflüncelerini güzelce ifade edebilen konuflmac›lar haline gelir, ola¤anüstü derecede metin kavrama yetene¤i gelifltirebilirler. Sözel beceri43
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 44
leri olmayan ö¤rencilerken kendi dil sistemlerini olufltururlar. Genellikle seçtikleri kariyer s›ras›nda dilin genifl ölçüde kullan›m›yla
sayg›de¤er dil uzmanlar› haline gelebilirler. Kuflkusuz zay›fl›klar›n
güçleniflinin de bir tavan›, bir üst s›n›r› vard›r. Örne¤in, yetersiz bir
sporcu olan bana beyzbolda at›fl dersleri verilse biraz geliflme kaydedebilirim (bunun için bol bol yer var), ama ne kadar sönük bir sezon geçiriyor olurlarsa olsunlar Boston Red Sox için oynama olas›l›¤›m hiç yoktur. Ço¤u kifli ifllev bozuklu¤u olan evlerde, fliddet dolu mahallelerde, zihinlerini aç b›rakan çevrelerde büyürler, ama yine de zihinlerini kurtarmay›, kendilerine karfl› olan biyografik olas›l›klara ra¤men ö¤renmenin ve baflar›l› olman›n yollar›n› keflfetmeyi baflar›rlar. Bu esnekli¤in bir k›sm› kendi içlerinde keflfettikleri ve harekete geçirdikleri gizli nörogeliflimsel güçlerden kaynaklanabilir. Yoksulluk içinde büyüyen, fakat do¤ufltan çok üstün sözel
donan›mlara sahip olan ünlü avukatlar, rahipler ve oyun yazarlar›
vard›r. Bir hatip, aktör ya da komedyenin yetene¤ine sahip olmak
kifliye esneklik kazand›rabilir. Kuflkusuz, bazen gizli yetenekler
sonsuza dek gizli kal›r ve esnekli¤in teti¤ini çekmek yerine ziyan
olur gider. Bu da ebeveynlerin ve ö¤retmenlerin çocuklar›n içindeki gömülü hazineleri sürekli ve gayretli bir flekilde araflt›rmalar› gerekti¤i anlam›na gelir.
℘B‹R Z‹H‹N PROF‹L‹ NASIL fiEK‹LLEN‹R
Çocu¤unuzun profilini flekillendiren nedir? Bu süreci etkileyebilir
misiniz? Bunlar, bu kitap boyunca karfl›laflaca¤›m›z zor sorulard›r.
Bir çocu¤un güçlü yanlar›n› ve eksikliklerini belirlemede çok say›da faktörün etkileflimde bulundu¤una kuflku yoktur. Ve ebeveynler
bu güçlerin ço¤unu -ama hepsini de¤il- etkileyecek oldukça iyi bir
konuma sahiptirler.
Genler. ‹yi de olsa kötü de olsa anne ve babalar çocuklar›n›n miras
olarak ald›¤› özellikleri seçemez ya da reddedemez. Sandy en az
annesi kadar dalg›n ve da¤›n›kt›. "Ben ondan daha berbat durumdayken k›z›ma nas›l yard›mc› olaca¤›m?" diye yak›n›yordu annesi.
Birçok zay›f ve güçlü özellik k›smen ya da tamamen kal›t›m yoluyla geçer gibi görünmektedir. Çocu¤unuzun profilinin özelliklerini
44
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 45
paylaflmak sizi anlay›fll› bir ebeveyn yapar. Çocu¤unuzun neler yaflad›¤›n› anlars›n›z. Benim deneyimlerime göre, bir çocuk belirli
türde ö¤renme güçlü¤ü yaflad›¤›nda ayn› durum ebeveynin birinde
ya da ikisinde veya bir kardeflte aç›kça görünür. Ebeveynler bizi
test yaparken seyretti¤inde annenin ya da baban›n, "Ben de ayn› konuda s›k›nt› yaflard›m!" dedi¤ini çok s›k duyar›z.
Kesinlikle çok tatl› bir çocuk olan Joey k›sa bir süre önce bir
takip ziyareti için bana geldi. K›sac›k saçl›, ters giydi¤i beyzbol
flapkas›n› sürekli olarak kafas›nda tafl›yan bu çocuk benimkine yak›n bir çiftlikte yafl›yordu. Yaln›zca on yafl›nda olmas›na ra¤men
Joey her zaman sayg›de¤er, yafll› bir devlet adam› gibi konufluyordu. Muayenehaneme geldi¤inde okulda durumun nas›l oldu¤unu
sordum, "Pek iyi de¤il, doktor," diye cevap verdi. Ne demek istedi¤ini sordu¤umda, "El yaz›m, sorun hep ayn›, yaln›zca el yaz›m. Ö¤retmenim Bayan Bailey yazd›¤›m hiçbir fleyi okuyamad›¤›n› söylüyor," dedi. "Peki Joey, bu konuda ne yap›yorsun?" diye sordum.
Çocuk yavafl, neredeyse babacan bir sesle, "fiey, doktor, yapmam
gerekeni yapt›m. Onunla uzun uzun konufltum. Ona dedim ki, Bayan Bailey, büyükbabam öyle yaz›yordu, babam öyle yaz›yor ve
ben de alt› yafl›mdan beri öyle yaz›yorum. Bayan Bailey, benim ailemde bundan iyisi olamaz." Joey kal›t›msal faktörlerin önemli rolünü mazeret olarak gösteriyordu. Joey’a olan sayg›m sonsuz olmas›na ra¤men flunu söylemek zorunday›m ki, genler güçlüdür, fakat
bizi zay›f noktalar›m›z üzerinde çal›flmaktan al›koyamazlar, özellikle de bu zay›f noktalar› üzerinde çal›flmaya de¤er buluyorsak.
Aile Hayat› ve Stres Düzeyi. Billy’nin ailesi öylesine büyük maddi, evlili¤e ait ve evle ilgili genel s›k›nt›lar yafl›yordu ki, annesi
okul ödevlerinde kendisine yard›m edemiyordu. Anne flöyle yak›n›yordu, "Geçinmek, biraz para kazanmak, evimizin güzel görünmesini, çocuklar›n iyi yiyecekler yemelerini sa¤lamak ve köpe¤i yürüyüfle ç›karmak için elimden geleni yap›yorum." Kendisi de okulda
zorluk çekmifl ve dokuzuncu s›n›ftan öteye geçememiflti. Billy’nin
okula karfl› hiç ilgisi yoktu ve ö¤renmeye karfl› herhangi olumlu bir
his beslemiyordu. Aileler günlük varoluflun stresi ve gerilimleri alt›nda ezildiklerini hissettiklerinde, paylafl›lan deneyimler yoluyla
45
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 46
uyar›c› entelektüel yaflam› ve yemek sofralar›nda mevcut olaylarla
ilgili üst düzey tart›flmalar› teflvik etmek zor olabilir. Cassandra’n›nki ise çok farkl› bir hikayeydi. Cassie’nin (arkadafllar› öyle
sesleniyordu ona) annesi cilt hastal›klar› uzman›, babas› dava yarg›c›yd›. Evde s›k s›k fikirler dünyas›yla ilgili tart›flmalar oluyordu.
‹ki ebeveyn de okumay› seviyordu. Entelektüel yaflamlar›na de¤er
veriyorlar ve bunu tek k›zlar›yla bol bol paylafl›yorlard›. Entelektüel merak› k›zlar›na da geçirmifllerdi. Cassie akademik aç›dan büyük
üstünlük gösterdi ve yeni bilgiye karfl› giderilemez bir susuzluk hissetti her zaman. Billy’yle Cassie’yi karfl›laflt›r›n. Sosyoekonomik
gerçekler çocu¤un geliflimi üzerinde çok güçlü bir etki yarat›r. Yoksullu¤un kendine ait riskleri vard›r, afl›r› ayr›cal›kl› ve fl›mart›lm›fl
olman›n oldu¤u gibi. Mahalle, içinde yaflan›lan topluluk ve her türlü toplumsal kaynaklar zihnin geliflmekte olan güçlü yanlar› ve kusurlar› üzerinde etkili olur.
Kültürel Etmenler. Suzie k›sa süre önce Hong Kong’dan göç etmifl bir aileden geliyordu. Ailesinin nesiller öncesine dayanan çok
güçlü bir çal›flma ahlak› vard›. Bütün Çinli arkadafllar› da ayn› geçmifli paylafl›yor ve e¤itimi çok ciddiye al›yordu. Suzie okuldan eve
gelince hiç mola vermeden dörtle alt› saat aras› çal›fl›yordu. Arkadafllar› voleybol oynay›p hafta sonu partileri düzenleseler de insanlar›n hep öyle çal›flt›¤›n› var say›yordu. Suzie’nin nörogeliflimsel
kapasitesi git gide geniflledi, hatta belki de s›n›ra vard›. Ola¤anüstü
konsantrasyon gücü gelifltirdi ve ihtiyaç duydu¤unda kolayca zihinsel çaba gösterebilir hale geldi. Suzie’nin azmine hayranl›k duyan
ö¤retmeni flu yorumda bulunuyordu, "Bu k›z asla vazgeçmiyor, ne
kadar sürerse sürsün yapt›¤› ifl en iyi hale gelene kadar peflini b›rakm›yor." Kusursuz iftihar notlar› da bunu do¤ruluyordu. Ö¤rencinin
kültürel geçmifli hangi nörogeliflimsel güçlerin daha da güçlenece¤ini, hangilerinin güçlenmeyece¤ini belirleyebilir. Baz› kültürel ortamlarda atletik yetenekler de¤erli görülür; di¤erlerinde spor önemsiz e¤lence olarak kabul edilir. Bir ergenin kitap okuyup okumamas›, bulmaca çözmesi, cip tamir etmesi, ‹talyan operas›na gitmesi, ev
ifllerine yard›m etmesi ya da beyaz kuyruklu geyik av›na ç›kmas›
içinde büyüdü¤ü kültürü canl› bir flekilde yans›t›r. Bu faaliyetler,
46
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 47
çocu¤un güçlü ve zay›f yanlar›na ait profili büyük ölçüde etkileyecektir.
Arkadafllar. Christian ev ödevlerini yapmay› neredeyse tamamen
b›rakm›flt›. Dokuzuncu s›n›fta çok ra¤bet gören bir çocuktu. Arkadafllar›n›n ço¤u ev ödevlerini yapman›n pek iyi bir fley olmad›¤›n›,
ödevlerin daha çok gerzekler, inekler ve di¤er acayip çocuklar için
oldu¤unu düflünüyordu. Christian popüler oluflunun tad›n› nadir bulunan bir Burgundy flarab› gibi ç›kar›rken sosyal bask›ya teslim oldu ve birkaç dersten baflar›s›z oldu. Babas› flunlar› söylüyordu, "Arkadafllar› o¤lumu elimden ald›. Bir tek onlarla ilgileniyor. Ailemizden uzaklafl›p bir tek akranlar›n›n onay›yla ilgilendi¤ini düflünüyorum. Bir kukla gibi arkadafllar› için gösteri yap›yor; onlar›n alk›fl›n› kazanmak için ne gerekirse yap›yor. Ve yaln›zca içinde bulunduklar› an› yaflayan çocuklarla birlikte oluyor. Okul ve zihinsel durumlar› umurlar›nda de¤il."
Beynin biçimlenmesinde arkadafllar bask›n bir rol oynarlar. Herhangi bir entelektüel ilgileri olmayan çocuklar di¤erleri için olumsuz örnek olurlar. Ö¤renme ve okulda baflar›l› olma bir tür sosyal
tabu olarak alg›lanabilir. Öte yandan, onüç yafl›nda olup kendisi ve
arkadafllar› politikaya büyük ilgi duyan New York’lu bir genci görüyorum. Geçen yaz bir yerel kampanyada görev ald›lar, aral›ks›z
olarak politika konufluyor, New York Times’›n bafl yaz›lar›n› tart›fl›yor ve moda olan politik konularda fikir bildiriyorlar. Bu genç fikirleri oldukça radikal oldu¤u için kendilerini "yerel politik muhalifler" olarak gördüklerini söylüyor. Bu arada ola¤anüstü bir dil,
elefltirel düflünme yap›s› ve okuma yetene¤i gelifltirip zihinsel profillerini destekliyorlar. Ebeveynleri bu çocuklar› hayranl›kla izliyor. Bir anne flu itirafta bulundu, "Bazen söylediklerinin yar›s›n› bile anlam›yorum, ama kula¤a çok etkileyici geldi¤i kesin – ve biraz
da göz korkutucu. Onlar› dinlemek çok hofluma gidiyor. Onlarla
gurur duyuyorum. San›r›m gelece¤in liderleri olacaklar. Birbirlerini bulduklar› için çok flansl›lar ve onlar bizim çocuklar›m›z olduklar› için bizler çok talihliyiz."
Sa¤l›k. Deanna, ondört yafl›ndayken virüsle bulaflan kötü bir me47
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 48
nenjit geçirmiflti. Hastal›¤›n› takiben o zamandan beri kontrol alt›na al›namayan bir havale rahats›zl›¤› bafllam›flt›. Okumada ve matematikte çok yavaflt›. T›bbi geçmiflinin, temel becerileri kazanmas› için önemli olan baz› nörogeliflimsel ifllevlerin zay›flamas›nda rol
oynad›¤›na dair güçlü bir kuflku vard›. Deanna’n›n dil ifllevinde ve
belle¤inin belirli k›s›mlar›nda fark edilir gedikler vard› ve okulda
düfl k›r›kl›¤› yafl›yordu. Ablas› Beth hiç durmadan onun için endifleleniyor, muayenehaneme her geliflinde ona efllik ediyordu. Bana
bir keresinde flunlar› söyledi, "Deanna bir aptal gibi hissediyor kendini. Nöbetler ve okulda yaflad›¤› s›k›nt›lar aras›nda hiçbir fleyi do¤ru yapamad›¤›n› düflünüyor. Onun için çok üzülüyorum." Çeflitli
t›bbi etmenler okul y›llar› s›ras›nda beyin geliflimini ya destekler ya
da engeller. Beslenme, baz› hastal›klar ve fiziksel travmalar, profilin flekillenmesinde önemli rol oynar.
Duygular. Geraldine bütün y›l boyunca depresyondayd›. Geçen yaz
anne babas› bofland›, erkek arkadafl›ndan ayr›ld› ve büyükannesi öldü. Anne ve babas› k›zlar›na kal›c› zarar verdiklerinden endiflelendikleri için suçluluk duyuyorlar. Geraldine her gün kendini üzgün
hissediyor. Okula olan ilgisini yitirdi; notlar› da bunu gösteriyor.
Kayg› ya da depresyon yaflayan ö¤renciler s›kl›kla bütün ilgilerini
yitirir ve okul konusunda çekingenlik gösterirler, bu da akademik
ve nörogeliflimsel geliflimlerini engellemeye bafllar. Geraldine, çocuklar›n normalde yarat›l›fl, sembolizm, özgecilik ve emperyalizm
gibi oldukça soyut terimleri ö¤renip onlar hakk›nda düflünme yetene¤ini gelifltirdikleri bir dönemde zihnini yeni ö¤renme malzemelerine karfl› kapad›. E¤er zihnini okula karfl› kapal› tutmaya devam
ederse yüksek düflünme yetene¤inin geliflimindeki önemli bir destek yok olacak. Duygular ve nörogeliflimsel ifllevler iki yönlü bir
cadde gibidir: duygusal problemler ifllevleri zay›flatabilir ve zay›flam›fl ifllevler duygusal karmaflaya yol açabilir.
E¤itimsel Deneyim. Arturo, birinci ve ikinci s›n›fa, k›rkiki ö¤renciyle ilgilenen tek bir ö¤retmenin ve ara s›ra bir yard›mc›n›n bulundu¤u bir okulda devam etmiflti. Anne babas› büyük düfl k›r›kl›¤›
içindeydi. Konuflma yapt›¤›m bir konferansta annesi bana flu flekil48
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 49
de yak›nm›flt›, "Arturo o okulda tamamen kaybolmufl durumda.
Kimse için s›k›nt› yaratmayan bir çocuktur, onun etraf›n›zda oldu¤unu fark bile etmeyebilirsiniz. Hiçbir zaman yard›m istemez. Anlat›lan›n yar›s›n› bile anlamad›¤› durumlarda anlam›fl gibi yapar.
Ama okul o kadar büyük ki; onun hiçbir yere ulaflmad›¤›n› göremiyorlar. O¤lum için endifleleniyorum." Arturo’nun okuma becerisi
yetersizdi ve matematikte de git gide geriliyordu. fiimdi alt›nc› s›n›fta, ciddi biçimde geri, iste¤ini kaybedip teslim olmufl durumda.
Bireysel yard›m almaya bafllad› ve bu performans›nda ve özsayg›s›nda biraz etkili oldu. Umar›z ki çok geç kal›nmam›flt›r. Çocu¤a
verilen e¤itimin kalitesi onun zihinsel profili üzerinde kesinlikle etkilidir. Hatta sofistike beyin taramalar›n› kullanan yak›n dönem çal›flmalar› iyi talimatlar›n beyin yap›s›nda olumlu de¤iflikliklere neden oldu¤unu aç›kça göstermektedir. Beynin bir k›sm› bir süre ihmal edildikten sonra gerekti¤i gibi uyar›lmaya bafllad›¤›nda beyin
dokusundaki kal›nlaflmay› görmek olas›d›r. Ayr›ca, bir çocu¤un
e¤itim çizgisi motivasyonu derinden etkiler, çünkü Arturo gibi geçmiflte tekrar tekrar baflar›s›zl›¤a u¤rayan çocuklar›n motivasyonlar›
zay›flayabilir ve daha da büyük baflar›s›zl›¤a gömülebilirler. Öte
yandan baflar› daha büyük baflar›lar› getirir.
Bütün bu güçler fiekil 2-2’de görüldü¤ü gibi dokuz yafl›nda bir
fiekil 2-2. Bir çocu¤un nörogeliflimsel profilini belirleyen çoklu güçler.
49
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 50
çocu¤un ya da bir yetiflkinin profilini ortaya koymak üzere etkileflimde bulunur.
℘HAYAT TARZLARI Ö⁄RENME B‹Ç‹MLER‹N‹ NASIL
ETK‹LER
Y›llard›r, annelerden, babalardan ve e¤itimcilerden ça¤dafl çocuklar›n yaflam tarzlar› ve bu yaflam tarzlar›n›n çocuklar› nas›l "aptallaflt›rd›¤›" konusunda homurdanmalar duyuyorum. Bir ortaokul ‹ngilizce ö¤retmeni endiflelerini flu flekilde dile getiriyor: "Çok dezavantajl› bir durumda oldu¤umu düflünüyorum. Ders verdi¤im ö¤renciler, hayatlar›n›n çok büyük bir bölümünü televizyonda komedi ve fliddet içeren filmler seyretmekle geçiriyorlar. Bu filmler hiç
konsantrasyon gerektirmiyor, ayr›nt›lar› ve herhangi bir gizli anlamlar› yok ve basmakal›p hikâyeler içinde her türlü çat›flma neredeyse an›nda çözülüyor. Çocuklar›m›n buraya gelip ‹ki fiehrin Hikâyesini okumak ya da yarat›c› bir hikâye yazmak için bu hazz› ertelemelerini nas›l bekleyebilirim? Ço¤unun beyni ‹ngilizce dersimde yapmalar›, hatta zevk almalar› gerekti¤ini düflündü¤üm fley için
formda de¤il." Bu ö¤retmene kat›lmak zorunday›m. H›zl› e¤lence,
okul içeri¤inin muazzam s›k›c› görünmesine neden olabilir!
Bütün klinik çal›flmalar›mda, ça¤dafl hayat›n, çok önemli nörogeliflimsel ifllevlerin geliflimini engelleyebildi¤ini gördüm. Öncelikle, çocuklar›n ve ergenlerin tad›n› ç›kard›¤› elektronik deneyimlerin etkisi var. Televizyon en büyük suçludur. Dürtüsel, düflünmeden gerçeklefltirilen davran›fllar› örnek gösterebilecek fliddetin yan›
s›ra televizyon programlar›n› seyretmenin içerdi¤i bir pasiflik de
söz konusudur. Kanepede s›rtüstü uzan›p pasif bir flekilde bilgi almak ve ya¤l› patlam›fl m›s›r tüketmek, daha aktif ve inisiyatif gerektiren zihin-gelifltirici faaliyetler olan yarat›c› düflünme, beyin f›rt›nas›, ürün ve hobi gelifltirme için gerekli f›rsatlar› gölgeler. Televizyon programlar› sürekli dikkat ve yo¤un konsantrasyon gerektirmeyen önemsiz uyaranlar sunar. Zaman zaman baz› televizyon
programlar›n›n genç izleyicileri için dikkate ait ifllev bozuklu¤u
modeli sundu¤unu düflünüyorum. Sitcom’larda arkadan gelen kahkaha sesleri, benim görüflüme göre, en büyük suçlu ve bir entelektüel çocuk tacizi biçimi olarak yasaklanmal›! Bir fleyin komik oldu¤unun size söylendi¤ini düflünün – dilin ifllenmesine ve yüksek dü50
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 51
flünmeye en büyük hakarettir bu. Dahas›, televizyonun sözel içeri¤i
ac›nacak derecede basittir ve vurgusu karmafl›k dil kullan›m› ya da
yorumundan çok canl› görsel imajlar üzerindedir.
Basit dil, çocuklar›n ilgilendi¤i müzi¤in de en önemli özelli¤idir. Bir bestecinin müzi¤ine uyan sözcükleri biçimlendirmesi için
bir tür flair olan söz yazar›yla çal›flt›¤› bir dönem vard›. fiimdiyse
söz yazarlar› büyük ölçüde iflsiz, çünkü melodiyi yaratan kifli ayn›
zamanda ona uyacak sözleri de üretiyor. Bu sözler, genellikle dilbilgisi ve anlam aç›s›ndan zay›f oldu¤u gibi, sözcükler üzerinde oynayarak söylemek istedi¤ini zekice anlatan bir dilden çok basit ve
s›radan bir dil ile yaz›l›yor. Bu yüzden, müzik art›k sözel yetenekleri güçlendirmiyor. Ayr›ca çocuklar›n dinledi¤i müzi¤in geneli,
monoton bir flekilde tekrarlanan çok k›sa temalar ya da melodik sat›rlar kullan›yor. Sonuç olarak tekrarlanan örüntüleri bellekte saklama yetene¤i müzik yoluyla güçlenmiyor (oysa bir zamanlar bunun
oldu¤una inan›yordum).
Elektronik oyunlar›n da etkileri kötü olmakta, ama zaman zaman el-göz koordinasyonu ve mekansal düzen üzerinde olumlu etkileri bulunmaktad›r. Ancak ne yaz›k ki, bu yeteneklerin çocu¤un
zeka geliflimi üzerinde çok büyük bir katk›s› bulunmamaktad›r. Dokuz yafl›ndaki bir erkek çocu¤u flunlar› söylemiflti bana, "Oyunlar›m› her fleyden çok seviyorum. Okumaktan nefret ediyorum, çünkü
o kadar e¤lenceli ve heyecanl› de¤il. Yeni bir oyunda bile bütün arkadafllar›m› ve a¤abeyimi yenebiliyorum. Bütün gün oyun oynay›p
mümkün olsa okulu bile k›rard›m. Bu çok güzel olurdu. Büyüdü¤ümde oyun tasar›mc›s› olaca¤›m."
‹nternet kullan›m› hem iyi hem kötü bir fley. Bir yandan belirli bir bilgi u¤runa internette sörf yapmak güçlü bir araflt›rma becerisi kazand›rabilir. Bununla birlikte, baz› ö¤renciler Web sitelerini
gerçekten anlamadan bilgi almak için kullan›r oldular. Bu yüzden,
bu sürecin yeni bir pasif ö¤renme, hatta afl›rma becerileri kazanman›n bir yolu olmas› riski var.
Aile hayat› da zihin geliflimini engelleyebilir. Aileler afl›r› bask› alt›nda olduklar›n› hissettiklerinde evdeki hayat ç›lg›nca olabilir.
Bir anne flunlar› söylüyordu, "Birbirimizi zor görüyoruz. Her zaman acelemiz var veya büyük bir olaya haz›rlan›yoruz. En son ne
51
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 52
zaman oturup güzel bir masa bafl› sohbeti yapt›k hat›rlam›yorum.
Hatta, benim ve eflimin ifli, çocuklar›n faaliyetleri derken ço¤u kez
akflam yemeklerimizi birlikte yiyemiyoruz bile." Bu durum aile hayat›n›n iletiflim becerilerini güçlendirmesini zorlaflt›r›r, öyle de¤il
mi? Gündelik hayatlar›n daha lojistik bir flekilde yafland›¤› ve zihin
gelifltirici düflünce ya da tart›flmaya hiç zaman›n kalmad›¤› bekâr
ebeveynli aileler aras›nda bu eksiklik daha da belirgindir. Yüksek
tempolu hayat tarzlar› çocuklar›n beslenmesi ba¤lam›nda da bir
fleylere mal olabilir. Kahvalt›y› atlamak, insan›n kolay›na gelen
abur cubur yiyecekleri afl›r› tüketmek ve çeflitli flekillerde al›nan
bofl kalorilere ba¤›ml› hale gelmek, beyin geliflimi ve zihinsel enerjiye gizli bir bedel ödetebilir.
Gece hayat› bir di¤er güçlü mütecavizdir. Çocuklar›n gece
zevklerine gittikçe artan biçimde yöneldiklerini, s›kl›kla geç saatlere kadar oturup ertesi gün okulda zorluk çektiklerini görüyorum.
Televizyon, internet, toplumsal yaflam, e-mail, an›nda mesajlaflma
ve çok say›daki di¤er heyecan verici gece deneyimleri, ev ödevlerinin ve di¤er e¤itimsel aç›dan yararl› faaliyetlerin olabildi¤ince
h›zl› bir flekilde halledilmesi gereken angaryalar ya da s›k›c› ifller
olarak görünmesine neden olmaktad›r. Ve ödevlerini h›zla bitiren
çocuklar bu ödevlerden entelektüel aç›dan çok az yarar ya da uyar›m elde ederler. K›sa bir süre önce bir anne telefonda flunlar› söyledi bana, "Derste uyan›k kalmada zorluk çekmesi beni hiç flafl›rtm›yor. Bu çocuk sabah›n ikisine kadar müzik dinliyor, televizyon
seyrediyor, mesaj çekiyor ve e¤er flans›m›z varsa son saniyede alelacele ödevini tamaml›yor." Bu anne hakl›. Birden bire artan say›da çocuk gece kuflu olmaya bafllad›. Eskiden günün bofl an› olan geceler çok say›da çocuk için en uyar›c› ve dikkat çelici bir ara olay
haline geldi.
Zaman zaman "görsel-motor coflkunluk" dedi¤im bir zihinsel
(ya da bedensel) durumdan söz ederim. Bu yüce mutluluk fleklinde
çocuklar, bedenlerinin bofllukta hareket etmesinden afl›r› zevk al›yor gibi görünürler. Kaykaya binmek, paten kaymak, h›zl› araba
sürmek veya hatta kayak yapmak bile baz› çocuklar için saplant›
haline gelebilir. Bütün bunlar zihni içermeyen türde e¤lenceler olarak kesinlikle iyi faaliyetlerdir, fakat ö¤renmeyi d›fllayacak derece52
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 53
de afl›r›ya kaç›ld›¤›nda ak›l sa¤l›¤› için tehlikeli hale gelirler. Spora karfl› afl›r› ilgi de görsel-motor coflkunluk olarak nitelenebilir.
Ça¤dafl kültür görüntüye belki de çok fazla de¤er veriyor. Çok
say›da çocuk bedenleri ve fiziksel görüntüleriyle çok fazla ilgilenir
oldu. Bir baba flunlar› fark etmiflti, "Onbir yafl›ndaki o¤lumun sabahlar› bana saatler gibi gelen bir süre boyunca aynada kendini seyretti¤ine inanam›yorum. Görüntüsünü düzeltmek için kirli kotunu
çekifltiriyor, y›rt›k tiflörtünün iyi durdu¤undan emin olmak gibi her
türlü ufak tefek ayarlamay› yap›yor. Keflke bu kadar zaman› ve
enerjiyi ev ödevlerine harcasa."
Çocuk afl›r› derecede programl› hale geldi¤inde de yaflam tarz›
konusu ortaya ç›kar. S›k› bir flekilde programland›klar› için orijinal
düflünceye çok az zaman kalan okullarda beyin f›rt›nas› k›sa devre
yapabilir. Çocu¤un okul sonras› ve hafta sonu da programlanm›fl faaliyetlerle doluysa bu durum daha da belirginleflir. Bir k›z çocu¤u
flöyle yak›n›yordu, "Hiç bofl zaman›m yok. Sanki orduday›m. Her
gün, yapmak istedi¤imden ya da yapmam gerekti¤inden emin olmad›¤›m bir fleyleri yapmak için belirli bir zamanda belirli bir yerde haz›r bulunmal›y›m. Keflke yapacak hiçbir fleyim olmasa diye
düflünüyorum durmadan." Bence yapacak hiçbir fleyi olmamak yapacak çok fleyi olmakt›r. Saatlerce kendilerini e¤lendiren çocuklara
her zaman hayran olmuflumdur; bu önemli bir niteliktir ve genellikle yarat›c›l›¤›n ve beceriklili¤in göstergesidir.
Ergenlik ça¤›ndaki milyonlarca genç okuldan sonra çal›fl›r, bu
süre genellikle haftada yirmi saatten fazlad›r. Bu ifller ço¤unlukla
çok az zihinsel çaba gerektirir. Süpermarketteki kasiyer, hesaplamalar› yapmak için taray›c› kullan›r ve saatlerce yaln›zca tekrarlanan ve talepkâr olmayan sözel etkileflimde (ör, "ka¤›t m› naylon
mu?" gibi) bulunurlar. Çal›flan bir ö¤renci, araba almak için para biriktirmeye çal›fl›yorsa, ödevlerini bafltan savma yapar ve okulun sinir bozucu oldu¤unu düflünebilir. E¤er ekonomik aç›dan mümkünse bu çocuklar›n haftada yirmi saatten daha az çal›flmalar› gerekir.
Ergenlik ayn› zamanda çocuklar›n uyuflturucu ve alkole en yatk›n olduklar› bir dönemdir. Bunlar›n her ikisi de beyin geliflimi üzerinde olumsuz etki yaratabilir. Ergenlerin bu riskli ba¤›ml›l›klara
karfl› uyar›lmalar› gerekir.
53
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 54
Kuflkusuz, bütün bu gizli tuzaklarla dolu olan ça¤dafl kültürde
yetifltikleri halde okulda baflar›l› olan ve zihinlerini gelifltiren çok
say›da çocuk vard›r. Öte yandan, ö¤renme güçlü¤ü çeken ve s›ralad›¤›m yaflam tarzlar›n›n baz› olumsuz etkilerinin direkt sonucu olarak zay›f yönleri daha da zay›flam›fl olan çok say›da çocukla da karfl›laflt›m. Baz› durumlarda okulda düfl k›r›kl›¤›na u¤rayan ö¤renciler, e¤itimsel yaralar›n›n verdi¤i ac›dan kaçmaya çal›fl›rken entelektüel aç›dan bofl ifllerde rahatl›k ararlar. Bütün olas›l›klara ra¤men, televizyon, görsel-motor coflkunluk, görünüflle çok fazla ilgilenme ve sözünü etti¤im di¤er oyalay›c›lar pek tehlikeli de¤ildir, ta
ki çocu¤un esas zihin gelifltirici deneyimleri d›fllamas›na neden olacak kadar zaman›n› ve dikkatini çelmeye bafllayana kadar. Bu da
demektir ki, ebeveynler olarak yükümlülü¤ünüz, durumu kontrol
etmek, kültürel görüngünün bir flekilde kontrolden ç›k›p ç›kmad›¤›n› ölçüp biçmek, sonra da önemli ayarlamalar› yapmakt›r. Ça¤dafl
yaflam tarz› makul s›n›rlar içinde arzu edilen bir fleydir.
℘BÜTÜN OLARAK DE⁄ERLEND‹RMEK YER‹NE PARÇALARA AYIRIN
Çocuklarla çal›flan insanlar›n bütüncüler ve parçac›lar olarak ayr›labilece¤ini düflünüyorum. Ben bir parçac› oldu¤umu itiraf etmeliyim, hem de son raddedeki bir parçac›. Yani, çocuklar› kategorilere sokup her kategorinin bütün üyelerinin birbirine benzedi¤ini var
saymay› kararl› bir biçimde reddediyorum. Tam tersine, bana göre
çocuklar›n benzerliklerinden çok farklar› var. Hatta, ne zaman muayenehanemde yeni bir çocukla tan›flsam daha önce hiçbir çocukta
görmedi¤im bir görüngüyle karfl›lafl›r›m. Her çocuk orijinal bir zihinsel özellikler tablosu sergiler. Zor olan ifl, çocu¤un özel donan›m›n› ve bu donan›m›n çocuk bak›m›, dan›flmanl›k ve e¤itim üzerindeki olas› etkilerini anlamaya çal›flmakt›r.
Her Çocuk Baflarabilir’de, çocuklar› hep birlikte bir kategoriye (ADD gibi) sokmak yerine, yak›n gözlem ve do¤ru tan›mlamay› vurgulayan bir yaklafl›m› savunuyorum. Ö¤retmenlerin, ebeveynlerin ve hatta çocuklar›n bile profilleri gözlemeleri, üzerinde
konuflmalar› ve çal›flmalar› gerekir. Profilin baz› yönlerinin, okulun
baz› yönleriyle uyuflmad›¤› problem noktalar›n› bulabilmelidirler.
54
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 55
Bu flekilde bir çocuk engellendi¤inde yolunu neyin t›kad›¤›n› anlayabiliriz.
Güçlü yönlerin tan›m› ve övülmesi daha da önemli olabilir.
Çocu¤unuzun bast›r›lm›fl güçleri, büyürken kullanmas› engellenen
yetenekleri oldu¤unda onun patlamaya haz›r bir bomba haline geldi¤ine inan›yorum. Gerard, Kuzey Carolina’daki küçük bir kasabada büyüyen ondört yafl›nda bir çocuktu. K›sa boylu ve t›¤ gibi zay›f Gerard ondört yerine on yafl›nda görünüyordu. Zihninin dil, bellek ve dikkat alanlar›nda nörogeliflimsel ifllev bozuklu¤u bar›nd›r›yordu, fakat güçlü sosyal becerilerinin yan› s›ra müthifl bir mekanik
problem çözme yetene¤i de vard›. Yine de dokuzuncu s›n›fta durumu gerçekten tehlikeliydi. Gerard tam bir disiplin sorunuydu. S›n›fta büyük olas›l›kla fiziksel yetersizli¤ini ve akademik aç›dan küçük
düflmesini gizlemek için asi, afl›r› derecede so¤ukkanl› ve sert görünmeye çal›fl›yordu. Pek çok suçla itham ediliyordu, ‹ngilizce dersinde ceketini ç›karmamak, sak›z çi¤nemek, ö¤retmenlerinin önünde küfretmek, beden e¤itimi dersi için giyinmeyi reddetmek (geliflmemifl vücudunu arkadafllar›ndan gizleme çabas›), sürekli olarak
beyzbol flapkas› giymede ›srar etmek ve müstehcen resimli tiflörtler
giymek bunlar›n aras›nda bulunuyordu. Ev ödevi yapmay› b›rakm›flt› ve karnesi ac›mas›z ahlaki k›namalarla doluydu.
Gerard’›n babas› bir benzin istasyonunun müdürüydü. Bana
hafta sonlar› Gerard’›n oraya çal›flmaya geldi¤ini söylemiflti. "Gerard Cumartesi ve Pazarlar› benimle çal›fl›rken hiç sorun ç›karm›yor. Hatta bu çocuk benim sahip oldu¤um en iyi yard›mc›. ‹nsanlar
arabalar› bozuldu¤unda gelip Gerard’› soruyorlar. O küçük adam
kafas›n› kaputun alt›na bir sokuyor ve sorunu neredeyse an›nda buluyor. Ve biliyor musunuz, daha önce arabalar üzerinde hiç çal›flmam›flt›. Motorlar›n nas›l çal›flt›¤›n› ve neden çal›flmad›¤›n› yaln›zca hissediyor. Sa¤duyusu var, ama kitap kafas› yok. Gençken ben
de t›pk› onun gibiydim. Ayr›ca çok iyi insanlar aras› becerileri, geliflmifl bir mizah yetene¤i var. Herkese karfl› çok nazik. Herkes Gerard’la konuflmak istiyor. Biliyor musunuz, bu çocu¤un baflar›l› bir
yetiflkin olmak için ihtiyac› olan her fleyi var, ama gerçe¤i söylemek
gerekirse o noktaya ulaflaca¤›ndan kuflkuluyum."
Gerard’›n mekanik yetene¤i ve insanlar aras› becerilerine okul55
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 56
da de¤er verilmiyor, hatta kabul edilmiyordu bile. Ama sonra Gerard’›n babas›n›n akl›na parlak bir fikir geldi. Yak›ndaki bir kasabada bir meslek okulu oldu¤unu duymufltu. Bütün bürokratik engelleri aflarak Gerard’› onuncu s›n›f için oraya kaydettirmeyi baflard›. Gerard’›n y›ld›z› otomobil mekani¤i s›n›f›nda parlad›, ama ilginçtir ki ‹ngilizce ve matematikte de ola¤anüstü beceriler kazanmaya bafllad›. Onbirinci s›n›ftayken müthifl insani becerileri ö¤renci meclisine seçilmesini sa¤lad›. fiimdi onikinci s›n›fta ve k›sa bir
süre önce bana flunlar› söyledi, "Buras› harika bir okul. Tam bana
göre. Arabalara bay›l›yorum, ama sonsuza dek tamirci olarak kalmak istedi¤imi sanm›yorum. Bir gün araba tasarlamay› ya da bir tür
spor araba bayisi olmay› istiyorum." Gerard hayattaki yerini buldu
ve bu gereken bütün fark› yaratt›. Profilinizin geliflip serpilece¤i, zihin yap›n›za göre bir yer bulmak neredeyse her zaman mucizeler
yarat›r. Ne yaz›k ki Gerard’›n devam etti¤i türde meslek okullar› bir
zamanlar oldu¤u gibi yayg›n de¤iller. Bu eksiklik Gerard’›nki gibi
büyük zihinlerin aleyhinedir. Babas› bu konuda flunlar› söylemektedir, "E¤er okulda bu özel ilgisi üzerine çal›flamasayd› Gerard flu
anda hapiste olurdu. O flimdi çok mutlu, biz de öyle."
℘‹fiLEV BOZUKLU⁄UNUN ERKEN TESP‹T‹
Yayg›n bir inanca göre, çocu¤unuzun ifllev bozuklu¤unu ne kadar
erken tespit edip bafl ederseniz korkunç davran›flsal sorunlar› önleme olas›l›¤›n›z o kadar yüksektir. Bu konuda biraz gerçek pay› oldu¤una inan›yorum. Bu yüzden bu kitab›n bebeklikten bafllamak
yerine okul ça¤› çocuklar›yla u¤raflmas› garip görünebilir. Bunun
nedeni, k›smen, uzmanl›¤›m›n okul ça¤› çocuklar› ve ergenlerle s›n›rl› olufludur. Buna ek olarak, ö¤renme için gerekli olan nörogeliflimsel ifllevlerin ço¤u okulda gerekene kadar de¤erlendirilemezler.
Bellekle, zaman› kullanmayla, soyut dili anlamayla ilgili problemler ö¤renmedeki di¤er yüzlerce küçük aksakl›k gibi çocuk okula
gitmeden tespit edilemez. Anaokulundan üniversitenin son y›l›na
kadar talepler de¤ifltikçe ö¤renme farklar› ortaya ç›kabilir. Baz›
akademisyenlerin, politika üretenlerin ve ilkö¤retimcilerin ö¤renme problemini alt› yafl›ndan önce çözemiyorsan›z daha sonra u¤raflman›z›n olanaks›z oldu¤u fleklindeki görüflü tafl›malar› beni çok ra56
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 57
hats›z ediyor. Bu iddia yanl›flt›r. Daha sonra görece¤imiz gibi, yetiflkinler bile nörogeliflimsel sistemlerinin bir veya daha fazlas›nda
dikkate de¤er geliflme kaydedebilirler.
℘YET‹fiK‹NLER ÜZER‹NDEK‹ ETK‹LER
Bu kitap okul y›llar› s›ras›ndaki nörogeliflimsel de¤iflimlere odaklansa da her okur yetiflkinler üzerindeki etkileri de fark edecektir.
Hatta, hiç kimsenin bu kitab› donan›mlar›yla mücadele eden bireylerin tan›mlar›yla karfl›lafl›rken aynaya bakt›¤›n› hissetmeden okuyabilece¤ini sanm›yorum. Çok say›da çocu¤u tökezleten ifllev bozuklu¤u s›kl›kla hiçbir fleyden flüphelenmeyen yetiflkinleri de –kariyerlerinde, u¤rafllar›nda ve aileleri içindeki ifllevlerinde– tuza¤›na
düflürür. ‹flte baz› örnekler:
Donna ortaokul müdürüydü. Etkin bir yönetici, çocuklar ve ö¤retmenler aras›nda sevilen bir liderdi. Fakat insanlar›n önünde konuflurken büyük zorluk çekiyordu. Nefesi kesiliyor, okul aile birli¤i ve okul kurulu toplant›lar›nda kendini aptal yerine koydu¤unu
düflünüyordu. Okulda ö¤renciyken hep çok sessiz olmufltu. Kendi
donan›m›yla yaflam boyu sürecek bir savafl verdi¤inin fark›nda de¤ildi; Donna fikirlerini sözcüklere ve cümlelere dönüfltürmede ciddi bir zorluk yafl›yordu. Söylediklerinin zamanlamas› çok iyiydi ve
önemli konularda mükemmel fikirleri vard›, fakat sözcükleri bulmak ve cümle kurmak ac› veren beyin faaliyetleriydi onun için. Sorununun "yaln›zca kayg›" oldu¤unu san›yordu, fakat ifl sözel sunumlara gelince endiflelerinde hakl› ç›k›yordu. Durumunu flöyle
ifade ediyordu, "‹nsanlara hitaben konuflurken sinirlerim çok fazla
geriliyor. Fikirlerim çok basit, hatta çarp›k gibi geliyor. Ama iyi yazabiliyorum ve bir sohbette a¤›r a¤›r konuflurken sorun ç›km›yor.
Ama bir konuflma yapt›¤›mda sözcükleri yeterince h›zl› bir flekilde
bulam›yorum ve düflüncelerimi toparlayam›yorum. Bu, benim
iflimde gerçek bir sorun, çünkü bir gün yönetici olmak istiyorum."
Kathleen geçen y›l babas›n›n muhasebe firmas›na giren genç
bir muhasebe uzman›yd›. Birbirine s›k› s›k›ya ba¤l› olan sevecen
bir ailenin tek çocu¤u olarak bu mesle¤i büyük ölçüde babas›n›
memnun etmek için seçmiflti (babas›n› memnun etmek her zaman
yapmaya çal›flt›¤› bir fleydi). Fakat yapt›¤› ifl özellikle babas› için
57
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 58
bafltan sona kötü, düfl k›r›kl›¤› yarat›c› ve sinir bozucuydu. Kathleen müthifl sosyal dil ve iletiflim becerilerini tutarl› biçimde sergiliyordu, son derece yarat›c› ve enerjikti, fakat dikkati umutsuz biçimde kolayca da¤›l›yordu ve üstlendi¤i her görevi aceleyle yerine getirip geride dikkatsizlikten kaynaklanan bir sürü hata b›rak›yordu.
Küçük ayr›nt›lar› atlay›p resmin tamam›na önem veren türde bir zihin yap›s›na sahipti. Beyni bir muhasebecinin bilançosundaki gibi
minik ayr›nt›lardan hiç hofllanm›yordu. Kathleen’in zihni kavramsallaflt›rma, yaratma ve kuramlar oluflturmaya uygun bir flekilde donat›lm›flt›. Büyük olas›l›kla muhasebeci olmasa daha iyi olurdu, fakat beyin karakteristi¤inin kariyeri üzerindeki etkilerini anlam›yor
gibi görünüyor. Ola¤anüstü güçleri kullan›lmadan öyle kalaca¤a
benziyor. fiu anda klasik depresyon belirtileri gösteriyor ve s›radan
varoluflun anlams›z ve amaçs›z oldu¤unu söylüyor.
Brad t›p fakültesinde ortopedik cerrahiden hofllan›yordu. Her
zaman bir spor fanati¤i olmufltu ve meslek olarak spor t›bb›n›n albenisi onun için s›k›c› ve zor olan t›p fakültesine dayanmas›n› sa¤layacak kadar büyülemiflti onu. Ne yaz›k ki ameliyathanede yetersiz, hatta büyük olas›l›kla tehlikeliydi. Bu durumun iç yüzünü kimse anlayam›yordu; çünkü çok istekli bir t›p fakültesi ö¤rencisiydi.
Sonradan anlafl›ld›¤› üzere bu zeki adam, becerikli bir ortopedik
cerrah olarak ifllevde bulunmas› için gereken mekansal alg›lama ve
sözel olmayan problem çözme yetene¤inden (bir tür mekanik yatk›nl›k) yoksundu. Çok yayg›n rastlanan üzücü bir durumla, yani ilgileri zihin yap›s›n›n donan›m›yla uyuflmayan bir kiflinin karmakar›fl›k meslek hayat›yla mücadele ediyordu. Brad büyük olas›l›kla
baflar›l› olamayaca¤› bir fleyin peflindeydi. Bu riskli çeliflkinin fark›nda de¤ildi. Çok say›da de¤erli özelli¤i için herhangi bir kanal
bulam›yordu. Sonuç olarak, ortopedi cerrahi flefi, ona "bir hekim
olarak ›srarl› yetersizli¤i" yüzünden bölümden ayr›lmas›n› tavsiye
etti.
Bu bireylerin her biri oldukça yeteneklidir. Bir yerlerde hepsi
için uyum sa¤layabilecekleri meslekler bulunmaktad›r. Bu üç kiflinin hiçbiri profillerini ve bu profillerin mevcut taleplerle uyuflmad›¤›n› anlamamaktad›r. Bu üç zeki ve istekli insan›n içgörü eksikliklerinin bedeli oldukça yüksek olacakt›r. Oldukça yeterli oldukla58
2. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 59
r› halde fark›na varmaks›z›n ayn› flekilde zay›f uyumla mücadele
eden say›s›z insan vard›r. Mesleklerinin zihin yap›lar›yla uyuflmad›¤›n› aç›kça görebilselerdi iyileflme yolunda olurlard›.
Kitab›n bundan sonraki yedi bölümünde sekiz nörogeliflimsel
sistem ve hayatlar›m›z› etkileme flekilleri üzerinde duraca¤›m.
59
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 60
3
Bir Zihni Yönetmek
Dikkat Kontrol Sistemimiz
Darwin beyninin fazla düflünme için infla edilmedi¤ini ve ak›ll›l›k ederek
özel bir konu üzerinde çal›fl›rken beynini bir kerede bir saatten fazla bir
süre için kullanma girifliminden vazgeçti¤ini ifade ediyor. Bunu yapmasayd› paha biçilmez çal›flmalar›n›n büyük bir bölümü hiçbir zaman gün
yüzüne ç›kmayabilirdi. E¤er Darwin’in devasa zekâs›na sahip birisi, yorgunluk duymaks›z›n dikkatini uzun bir süre için yo¤unlaflt›rman›n olanaks›z oldu¤unu düflünüyorsa onun gibi eziyet çekti¤i kesin olan çocuklar› da
göz önünde bulundurmal›y›z. Ancak, parlak zekâl› çocuklar›n dikkatlerini
bir kerede saatlerce yo¤unlaflt›rmalar› beklenir ve bunu yapamad›klar›nda aç›kça tembel olarak görülürler.
LEONARD G. GUTHRIE, Functional Nervous Disorders in
Childhood (1909) [Çocuklukta ‹fllevsel Sinir Sistemi Bozukluklar›]
Tan›nm›fl bir senfoni orkestras›nda birinci viyolay› çalan bir anne
olan Beverly Samson ciddi bir s›k›nt› yafl›yordu. Bana telefon açt›¤›nda o¤lu James hakk›nda flunlar› söyledi, "Beyni sanki en iyi, en
büyük, en yetenekli sanatç›larla dolu olan, ama bir flefin bulunmad›¤›, kontrolden ç›km›fl bir orkestra gibi. Zihnindeki farkl› müzisyenler sonuca önem vermeden kendi melodilerini çal›yorlar. Bir
uyum yok, hiçbir melodi canl› bir müzik parças›na dönüflmüyor. James parlak fikir bulmada hiçbir zaman zorlanmaz, ama bir fleyi asla tamamlayamaz, özellikle de okul ödevlerini."
Bayan Samson’›n benzetmesi çok yerindeydi, çünkü zihinlerimiz büyük bir müzik grubu gibi yönetilir. Rolünü oynayan beyin
sistemleri bir orkestran›n parçalar›na benzer: dil, bellek ve s›ralama
bölümleri, mekansal bölümle birlefltirildi¤inde ahenkli ve hassas
bir uyum gerçeklefltirebilirler, fakat bunun için yetenekli bir lider
gerekir. Bir çocu¤un zihninin idaresi, benim ve meslektafllar›m›n
dikkat kontrolleri dedi¤imiz beyin ifllevleri ekibine verilmifltir. Dikkat, ö¤retmeniniz konuflurken camdan d›flar› bakmaya direnmekten,
otobüse koflmadan önce fermuar›n›z› kapatt›¤›n›zdan emin olmaya,
60
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 61
B‹R Z‹HN‹ YÖNETMEK
hayat›n küçük ayr›nt›lar›ndan öncelik tafl›yan önemli ifllerine kadar
pek çok fleyi idare eder. Bu yüzden, dikkat eksikli¤inin veya yetersiz beyin liderli¤inin genifl çapl›, talihsiz, utanç verici ve can s›k›c›
etkileri olabilir. James’la ilgili yorumlar›na devam eden Bayan
Samson flunlar› söylüyordu, "E¤er her fleyi kontrol etmesem okula
iki farkl› çorapla ve kemer takmay› unuttu¤u için pantolonu belinden düflerek gidebilir. Bu arada beslenme çantas› da masan›n üstünde kal›r tabii ki." Di¤erleri gibi, bu çocuk da kendisinin olmayan bir
hata yüzünden ayar› kötü yap›lm›fl dikkat kontrollerine sahiptir.
E¤er ebeveynler yak›ndan gözlem yaparlarsa çocuklar›n›n dikkatini ne zaman yo¤unlaflt›r›p ne zaman kaybetti¤ini, çok fazla fleyi delice bir h›zla veya fazla düflünmeden yapt›¤›n› fark edebilirler. Bayan Samson fluna dikkat etmiflti, "James asl›nda alternatif ak›m üzerindeki bir çocuk gibi. Bütün gün titreflen bir mum gibi bir yan›yor
bir sönüyor. Bazen söylediklerimi anlayabilmesi için onu tutup
do¤ruca kulaklar›na hitaben konuflmak istedi¤im zamanlar oluyor."
Dikkat kontrolleri gerekti¤i gibi iflledi¤inde bir ö¤rencinin ö¤renmesine, üretken olmas›na, uygun biçimde davranmas›na yard›mc› olur. S›n›fta olanlara dikkat eder ve dürtüsel olarak akl›ndan
geçen ilk fleyi yapmaya kalkmak yerine matematik problemini çözmenin yollar›n› bulmaya çal›fl›r. Sonuçlar sevindiricidir. Öte yandan, dikkat kontrollerinin ifllev bozukluklar› genellikle ö¤renme sürecinde ve gündelik aile yaflam›nda karmaflaya neden olur. James’in ifade etti¤i gibi, "Her fleyi durmadan berbat ediyorum ve
sonra herkes bana k›z›yor, hem de gerçekten k›z›yor – annem, babam, ö¤retmenim, herkes. Bu öyle bir fley ki, sanki bir fleyi çok h›zl› bir flekilde yap›yorum ve sonra bu yapt›¤›ma inanam›yorum. Ka¤›t uça¤› f›rlat›fl›m ve Bayan Taylor’›n yüzüne çarp›fl› gibi. Uçak
ona varana kadar ö¤retmenimin arkas›na dönece¤i akl›ma bile gelmemiflti. Ama döndü iflte. Bafl›m büyük derde girdi, ama bu yeni bir
fley de¤il." Bereket versin, dikkat kontrolleriyle mücadele veren çocuklar›n görmezden gelemeyece¤imiz telafi edici özellikleri vard›r.
James hayali oyunlarda çok iyiydi ve uçurtma tasarlay›p yapmaya
bay›l›yordu (yanl›fl yöne giden uçaktan söz etmiyorum!). Ayr›ca
komik hikâyeler anlat›yor ve güzel konufluyordu.
Zay›f dikkat kontrolü modelleri çocuktan çocu¤a farkl›l›k gösterir. Asl›nda birbirinden oldukça farkl› iki çocu¤un tipik hikâyele61
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 62
rine bir bakal›m. Clark ve April bu bölüm boyunca bizlerle birlikte
olacaklar.
Clark bir hayalperest ve numarac›d›r. Dalgal› sar› saçl›, çilli
yanakl› dokuz yafl›ndaki bu çocuk içindeki yorulmak bilmez iç motorlardan ve görünüflte s›n›rs›z enerji depolar›ndan güç al›r gibi görünüyor. Clark ani bir heyecan dalgas› yaratmak için bu ihtiyaç fazlas› yak›t›n› kullan›yor. Bir gece renkli difl macununu k›z kardeflinin mavi çarflaflar›na s›kt›. K›sa bir süre önce aile yadigar› bir taba¤› uçan taba¤a dönüfltürdü (ilk kalk›fl› s›ras›nda da yere çak›l›fl›na
tan›k oldu). A¤abeyinin k›z arkadafl›n›n vücut hatlar›yla ilgili imal› yorumlar›yla büyük bir pat›rt› koparmay› baflard›, özellikle de bu
yorumlar› k›z›n yan›nda yapt›¤› için. Annesinin Clark’›n en son
maceralar›n› ve nezaketsiz yorumlar›n› anlatmak üzere beni kaç kere arad›¤›n› saymam mümkün de¤il.
Clark sinir bozucu maskaral›klar›na ra¤men büyük sayg› duydu¤um bir çocuk. Nörogeliflimsel de¤erlerle dolu. Önceden kestirilemeyen günlük davran›fllar› ve üretkenli¤iyle bizi düfl k›r›kl›¤›na
u¤rat›rken zihinsel gücüyle bizimle alay ediyor. Hiç kuflku yok ki,
Clark kendi kurallar›n› kendi koyuyor!
Dürtüsel bir çocuk. Dikkat kontrolleri zay›f olan çocuklarda oldukça yayg›n görünen bir durumdur bu. Niyetleri kötülük yapmak
de¤ildir; asl›nda hiç kötü çocuklar de¤ildirler. Fakat kardefllerinin
yan› s›ra s›k›nt›l› anne babalar›n› da k›zd›r›rlar. Bunun nedeni yavafllamak için gereken kontrollerinin olmay›fl› ve bir fleyi yapmadan
önce sonuçlar›n› düflünmemeleridir. Annesi flunlar› söylüyor,
"Clark do¤ru olsun olmas›n akl›na gelen ilk fleyi yapar ve bu fley
genellikle do¤ru de¤ildir. Sanki baflka seçene¤i yok gibidir. Akl›na
kötü bir fley gelince o fleyi ya söyler ya da an›nda yapar ve bafl› s›k
s›k büyük derde girer."
Clark dikkat kontrolleri zay›f olan çocuklarda görülen bir özelli¤e daha sahip; genellikle ç›lg›n gibi aranan uyaranlara, e¤lenceye,
yeni oyuncaklara ve heyecan yaratmak için alt›n f›rsatlara karfl›
doymak bilmez bir açl›¤› var. Evdeki flartlar mutluluk verecek derecede sakin oldu¤unda zihni hareket geçiyor, ortal›¤› kar›flt›rmak
için gönüllü oluyor. Geriye dönüp bakt›¤›nda ailede iflledi¤i suçlardan piflmanl›k duyuyor. Sonuç olarak Clark, Clark oldu¤u için pek
çok aç›dan mutsuz. Anne babas› da Clark’›n ebeveynleri olduklar›
62
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 63
için pek mutlu de¤iller. Onu seviyorlar – hem de çok. Ama ço¤u zaman ondan hofllanm›yorlar.
Bu çocuk çok nazik olabiliyor. Ve bütün canl›lara karfl› hissetti¤i duyarl›l›¤› paylafl›yorum. Ola¤anüstü derecede anlay›fll› ve bütün yarat›klara karfl› flefkat hissediyor. Annesi a¤lar›n› temizlemeden önce örümcekleri kurtarmakta ›srar ediyor. Okulda ac› çekti¤ini ya da düfl k›r›kl›¤›na u¤rad›¤›n› gördü¤ü herkese yard›ma kofluyor. K›sa bir süre önce s›n›f›ndaki yeni bir k›zla arkadafl oldu. K›z›n ciddi bir geliflimsel bozuklu¤u ve iflitme yetersizli¤i var. Clark
her gün ö¤le yemeklerinde k›za yard›m ediyor. Bence Clark harika
bir çocuk doktoru olurdu.
Clark sözcükleri çok güzel kullan›yor, kalem ve tebeflirle ustaca resimler çiziyor. Bu küçük yafl›nda uzay kahramanlar›yla ilgili
çizgi resimli öyküler yarat›yor. De¤erli çal›flmalar› Springdale ‹lkokulunun sar› cüruf tu¤la duvarlar›n› süslüyor ve evde de bu çal›flmalar› göze çarp›yor. Fakat, Clark duvar yaz›lar›na karfl› do¤al çekim hissetti¤i için bazen resimleri bulunmamas› gereken yerde bulunuyor!
Clark h›zl› ve do¤ru okuyor ve imlâs› da iyi. Muayenehaneme
geldi¤inde s›rt çantas› benimle paylaflmaktan hoflland›¤› bilim kurgu kitaplar›yla dolu oluyor. Matemati¤i yeterli, ama muhteflem de¤il; genellikle bütün kavramlar› anl›yor, ancak bir ödevi bitirmek
için acele ederken ayr›nt›lar› atl›yor (art›, eksi iflaretleri ve benzerleri gibi). Dikkat problemi olan çocuklar›n büyük fikirlerde baflar›l› olduklar›, fakat küçük, ama önemli ayr›nt›larda s›k›nt› çektikleri
yayg›n olarak görülür. Konu ev ödevi teslimi olunca "ne yapaca¤›
belli de¤il" ifadesi Clark’› çok güzel tan›ml›yor. Ya ödevi yapmay›
unutuyor, ya da evdeki masas›n›n bafl›na oturam›yor bir türlü. Dikkat kontrolleri zay›f olan çocuklarda yayg›n görülen bir di¤er model bu.
Clark’›n ö¤retmenleri onun davran›fllar›ndan b›k›p usand›lar,
fakat fikirleri ve orijinal yarat›lar›ndan etkileniyorlar. Anne babas›
da ayn› flekilde çeliflkili duygular içinde. Clark’› büyütmek kolay
de¤il. Clark’a adamak zorunda kald›klar› dikkat evliliklerini zedeliyor ve di¤er iki çocuklar›n›n baz› önemli ihtiyaçlar›n› ihmal etmelerine neden oluyor. "Clark tam zamanl› bir ifl gibi," diyor babas›.
"Sürekli olarak gözünüzü üzerinde tutmak zorundas›n›z ve o da bu63
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 64
nu istiyor gibi. Sürekli dikkat çekmek için onun kadar çaba harcayan birini hiç görmedim."
Arkadafllar› Clark’›n maskaral›klar›ndan ve onunla birlikte
gülmekten hofllan›yorlar, ama yak›n arkadafl› yok ve do¤um günü
partilerine davet edilmiyor. Dikkat problemi olan herkes gibi bu çocu¤un kendini kontrol eksikli¤i de arkadafllar› için itici oluyor. Üstelik onlarla birlikteyken Clark sürekli kontrolde olmay› istiyor,
gösterinin y›ld›z› olmay› talep ediyor. Doyumsuzlu¤u da buna eklenince di¤er çocuklar k›z›yorlar.
Clark dikkatle ilgili zorluklar›n› ö¤renmeye bafllad›. Bu özelliklerinin kendi hatas› olmad›¤›n›, ama onlar› bir flekle sokmak için
üzerlerinde çal›flmas› gerekti¤ini anl›yor. Dikkat kontrolleri üzerinde çal›fl›yor ve kontrolü daha fazla elde tutmak için kullanabilece¤i
teknikler hakk›nda konufluyor. Örne¤in, ö¤retmeni talimat verdi¤inde dikkatle dinledi¤inden emin olmak için bunlar› kendi kendine f›s›ld›yor. Ayn› zamanda hatalar›n› kontrol etmek için geriye
dönmeye çal›fl›yor ve ödevlerini önceden planl›yor. Bir faaliyete
bafllamadan önce kendi kendine bilinçli bir flekilde, "Bunu yapman›n en iyi yolu nedir?" ya da "fiu anda yap›lacak en iyi fley nedir?"
diye soruyor. "Bu hiç kolay de¤il ve bazen unutuyorum, ama bir fleyin üstüne atlamadan önce nereye gitti¤ime bakmaya çal›fl›yorum,"
diyor. Ö¤retmenleri ve s›n›f arkadafllar› üzerinde b›rakt›¤› olumsuz
etkiyi alg›lamaya bafllad›. Kontrolsüz olman›n kendisini mutsuz
hissetmesine neden oldu¤unu da anlamaya bafllad›, özellikle de arkadafllar› kendisini reddetmeye bafllad›¤› için. H›zla bozulan özsayg›s›n› iyilefltirmek için Clark’›n etkileyici güçlerini keflfedip daha
iyi kullanmas›na yard›mc› olmaya çal›fl›yoruz.
fiimdi de dikkat kontrolleriyle mücadele eden bir baflka çocu¤un hikâyesi. April ondört yafl›nda ve Clark gibi dikkatiyle ilgili sorunlar yafl›yor. Düflünce flekli bak›m›ndan Clark gibi o da insan›
canland›racak derecede orijinal, bafltan ç›karacak derecede al›fl›lmad›k. Ufak tefek bir k›z ve tel çerçeveli gözlük tak›yor, ac›nacak
derecede narin, k›r›lgan biri oldu¤u izlenimini b›rak›yor. Son üç
y›lda onu çok iyi tan›ma f›rsat› buldum. Bu k›z olumlu anlamda
al›flkanl›k yarat›yor sizde. Anne babas› onun gerçek bir nefle kayna¤› oldu¤unu düflünüyor. Okulda veya evde kesinlikle bir davran›fl
problemi yok ve çok say›daki uzun süreli arkadafll›klar›n tad›n› ç›64
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 65
kar›yor. Dikkatindeki boflluklar akademik baflar›s›n› engellese de
davran›fllar›n› ya da sosyal hayat›n› bozmuyor. Clark’›n gösterdi¤i
dürtüselli¤i ya da doyumsuzlu¤u o göstermiyor.
April’in bir sorunu daha var ki, dikkati zay›f olan çocuklarda
s›k rastlanan bir sorun bu: yaz› yazmak onun için çok zor. Asl›nda
iflkence demek daha do¤ru olur. ‹yi fikirlerine, çok güzel el yaz›s›na ve ak›c› diline ra¤men yaz›l› metinleri çok büyük zorluklarla ve
ciddi hatalarla dolu bir flekilde üretebiliyor. Yaz› yazma, dikkat
problemi olan çocuklar için görünüflte afl›lmaz bir tehdittir, çünkü
düflüncelerinizi ka¤›da dökmek için gerekli olan orkestray› yönetmek güçlü dikkat kontrolü gerektirir. Yavafllamal›, plan yapmal›,
düflüncelerinizi organize etmeli, h›z›n›z› saptamal›, ka¤›da döktüklerinizi izlemeli ve her türlü küçük ayr›nt›ya (noktalama, imlâ, büyük harf ve dilbilgisi kullan›m›) bir anda dikkat etmelisiniz. Bu talepler dikkat kontrolü zay›f olanlar için zor olabilir. Yaz› yazmak
bir çocu¤un zihninin idare edebilece¤i en büyük orkestralardan biridir.
April yazmaya bafllad›¤›nda bo¤uldu¤unu hissediyor. Bu yüzden bafl›n› derde sokmayacak kadar az yaz›yor (ve bazen de bundan
daha az›n› yazarak bafl›n› derde sokuyor). S›kl›kla tembel ve sorumsuz olmakla suçlan›yor. Oysa hiç de tembel de¤il. Bir keresinde bana flunlar› söylemiflti, "Ne zaman yazmaya çal›flsam fikirlerimi kaybediyorum ve hepsini birbirine kar›flt›r›yorum. Sonra ne yazd›¤›m›
görünce hepsinin koca bir z›rva oldu¤unu, ortaya koydu¤um fikirlerin beynimden ç›kanlar olmad›¤›n› görüyorum. Bebeksi ve aptalca görünüyor yazd›klar›m. Sonra arkadafllar›mdan birinin yazd›klar›m› görmesinden ya da ö¤retmenimin s›n›ftaki herkese göstermesinden veya annemlerin görüp çok sinirlenerek gerçekten denemedi¤imi söylemesinden korkuyorum. Yaz› yazmaktan nefret ediyorum." April’in yaz›lar›n› aflamalar halinde yazmas›na yard›mc› oluyoruz, bu yüzden önce fikirlerini beyin f›rt›nas›yla bir banda kaydediyor, ard›ndan bir mola verip ana fikirleri yaz›yor, sonra bir mola daha veriyor, fikirlerini en iyi biçimde s›raya sokuyor, yeni bir
molan›n ard›ndan güzelli¤i, imlâs› ya da noktalamas› için endiflelenmeden (bu ayr›nt›lar daha sonra eklenecek) bir taslak yaz›yor.
Yaz› yazmak için bilgisayar kullanmak April için iyi oldu; h›zla
yazd›ktan sonra geri dönüp bilgisayar›n kelime ifllemcisi program›65
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 66
n›n kendisine gösterdi¤i hatalar›n› düzeltmek hofluna gidiyor.
April s›n›fta flekerleme yapanlardan. ‹lgisi s›k s›k baflka yönlere kay›yor ve önemli bilgileri kaç›r›yor. Ço¤unlukla bir savafl yorgunu gibi görünüyor. Bunun nedeni k›smen gece uykuya dalmada
ve uyumaya devam etmede zorluk çekmesi. Genellikle gece ikiden
önce yatm›yor; o zaman bile huzursuz bir uyku uyuyor. Uykunun
düzeniyle ve gün içinde uyan›k kalmayla ilgili sorunlar dikkat yetersizli¤i olan çocuklarda s›k s›k ortaya ç›kan görüntülerdir. Buna
uyku-uyar›lma dengesizli¤i diyoruz. Çocuk doktorundan ald›¤› tavsiyeyle her gece fonda hafif bir sesle ayn› saatte yatmaya çal›fl›yor.
Rahatlamaya çal›flarak okurken uykuya dal›yor. Bu önlemler ifle
yaramazsa uykusunu düzenlemek için birkaç ay ilaç kullanmas› gerekebiliyor. Uykunun niteli¤i ve niceli¤iyle ertesi gün okulda ya da
iflteki baflar› aras›nda aç›k bir iliflki vard›r ve bu herkes için böyledir. April’in uyku sorunlar› onda kötü etki yarat›yor.
April’in ö¤retmenleri onun ne kadar de¤iflken oldu¤unu ve
davran›fllar›n›n önceden kestirilemedi¤ini ifade ediyorlar. Baz›
günler mükemmel performans gösterirken di¤er günler sersemlemifl görünüyor ve dikkatini bir türlü yo¤unlaflt›ram›yor. Böylesi
günlerinden birinde April flunlar› söyledi, "Bu beynime yanl›fl lensleri takt›¤›m günlerden biri. Her fley belirsiz ve bulan›k görünüyor.
Sesler bana ulaflsa bile ö¤retmenin söylediklerini duymuyor gibiyim. Böyle zamanlarda yar› uykuda gibi oluyorum. Ama her zaman
olmuyor. Bazen çok iyi dinliyorum. Hiçbir fleyi atlam›yorum. Ama
sabah okula giderken kötü bir dinleme günü mü, yoksa iyi bir dinleme günü mü geçirece¤imi hiç bilmiyorum. Bu biraz ürkütücü."
Clark olay›nda gördü¤ümüz gibi performans tutars›zl›¤› yetiflkinler
için oldu¤u gibi dikkat yetersizli¤i olan çocuklar için de sürekli bir
kayg› ve flaflk›nl›k kayna¤› olmaktad›r. Annesi bir keresinde bir flaflk›nl›k havas›yla, "Neden bir an son derece güzel bir flekilde çal›fl›rken baflka zamanlarda o kadar berbat oluyor?" diye sormufltu. Bu
soru yeterince kontrol edilmeyen zihinlerle ilgili olarak durmadan
ortaya gelmektedir.
Bu iki vakan›n aç›kça gösterdi¤i gibi, dikkat kontrolü yetersizli¤inden yak›nan çocuklar düflünce yap›lar› al›fl›lmad›k olan ola¤anüstü çocuklard›r. Bu çocuklar›n sapk›n de¤il, insani çeflitlilik içinde yer alan ilginç tipler oldu¤una inan›yorum, bu yüzden ebeveyn66
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 67
ler dikkat eksikli¤i olan çocuklar›n›n mutlaka anormal ya da patolojik olmas› gerekti¤ine inanmamal›d›rlar. ADD* [dikkat eksikli¤i
bozuklu¤u] veya ADHD** [dikkat eksikli¤inin efllik etti¤i hiperaktivite bozuklu¤u] gibi damgalay›c› harfleri kullanmaya direnmemin
nedenlerinden biri budur. Bu çocuklar söz konusu oldu¤unda yanl›fltan çok do¤ru vard›r. Bu çocuklar›n defolu mallar olduklar›n› ve
bu yüzden her zaman kusurlu olarak kalacaklar›n› var saymak ne
büyük bir suçtur. Y›llarca bu çocuklarla çal›flt›ktan sonra kaç tanesinin ola¤anüstü birer yetiflkin oldu¤unu görmek beni her zaman
çok etkilemifltir. Yaln›zca oraya varana kadar onlara yard›mc› olmam›z gerekmektedir.
Uyan›k bulunulan gün boyunca dikkat ifl bafl›ndad›r. Ebeveynler çocuklar› di¤erleriyle etkileflimde bulunurken, gerekti¤i gibi
davran›rken ve okul ödevlerini yap›p derslerini ö¤renirken bu kontrollerin iflledi¤ini görebilirler. Bunlar bir çocu¤un fark›na varmaks›z›n bir hedefe niflan ald›¤› ve düzenli, makul derecede etkin bir
tarzda baflard›¤› oldukça düzenli faaliyetlerdir. Bu hedefler bir ev
ödevini yapmaktan, futbol s›ras›ndaki kurallar› takip etmeye, oyun
park›nda arkadafl grubuyla dostça oynamaya kadar uzanabilir. Klinik çal›flmalar›m›za ve konuyla ilgili olarak yap›lan araflt›rmalara
dayanarak gelifltirdi¤imiz modelde bunlar ve çok say›da di¤er faaliyete üç tür kontrol rehberlik eder: zihinsel enerji üzerindeki kontrol, bilgi ve di¤er uyaranlar›n girifli üzerindeki kontrol ve ifl ve davran›fl biçimindeki ç›kt›lar üzerindeki kontrol. Bu bölümde her dikkat türüne has iflleri tan›mlayacak olmama ra¤men, bir çocu¤un ö¤renci olarak baflar›l› olmas› ve okul y›llar› s›ras›nda makul derecede davran›fl ve sosyal uyum göstermesi için, bu kontrol biçimlerinin birlikte çal›flmas› gerekti¤ini unutmamak gerekti¤ini söylemek
istiyorum. Daha sonra görece¤imiz gibi, bu üç tür dikkat kontrolünün her biri kendi içinde özel roller üstlenen küçük bir nörogeliflimsel ifllev ekibini bar›nd›r›r.
Ebeveynlerin ve ö¤retmenlerin bu üç tür dikkat kontrolünü anlamalar› kesinlikle hayati önem tafl›maktad›r. Nas›l çal›flt›klar›n› ve
ne zaman normal olmad›klar›n› bilmek sizi çok daha iyi bir e¤itim* Attention Deficit Disorder
** Attention Deficit Hyperactivity Disorder
67
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 68
ci veya ebeveyn k›lar. Bu alanlarla ilgili bilgi, çocuklara hayatlar›nda baflar›n›n tad›n› ç›karmalar› için yard›m etmeye çal›flan bir çocuk
doktoru olarak benim için vazgeçilmezdir. Bu yüzden flimdi bu üç
tür dikkat kontrolünü tek tek inceleyelim.
℘Z‹H‹NSEL ENERJ‹ KONTROLLER‹
Hiçbir fley vermeden bir fley alamazs›n›z. ‹ster sebze bahçesindeki
zararl› otlar› temizliyor, ister maraton kofluyor, isterse kayak yap›yor olun, bir sürü kalori yak›yor, böylelikle ifli yapabilmek için gerekli fiziksel enerjiyi topluyorsunuz. Son y›llarda, düflünme ve davran›fl› kontrol etmek için gereken enerjiyi düzenleyen benzeri süreçler hakk›nda bir fleyler ö¤rendik. Böylesi, temelde hareket etmeksizin yap›lan faaliyetler de yüksek düzeyde enerji tüketir, bu zihinsel enerjidir. Bu yüzden do¤ru zamanlarda beynin do¤ru bölgelerine gidecek düzenli bir "yak›t" girifline gerek vard›r. E¤er çocu¤unuz s›n›f›n kasas›ndan sorumlu olmak için seçilmek istiyorsa ve
o sabah okul meclisinde bir konuflma yapmak zorundaysa beyninin
dil bölümüne olabildi¤ince fazla miktarda zihinsel yak›t almal›d›r,
böylece henüz karar vermemifl olan oy verenleri etkileyebilsin.
fiekil 3-1. Dikkat Kontrolleri
68
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 69
Beynin görsel-ifllem bölümüne gere¤inden fazla yak›t gider de konuflmas›na yo¤unlaflmak yerine konuflurken sürekli olarak pencereden d›flar› bakarsa ne büyük kay›p olur. Yak›t tedariki yaln›zca gerekli anda beynin gerekli bölgesine teslim edilmekle kalmamal›,
ak›fl iflin tamamlanmas› için gereken süre boyunca sa¤lanmal›d›r.
Görmekte oldu¤um bir çocuk bir zamanlar flöyle söylemiflti, "‹fl bitmeden beynimin benzini bitiyor; matematikteki o aptal ifllemleri
yapmaya çal›flt›¤›m zaman oldu¤u gibi. Yaln›zca tükendi¤imi hissediyorum. Akl›m›n pili bitiyor gibi. Çok yoruldu¤umu ve s›k›ld›¤›m› hissediyorum, bu yüzden de bitmemifl olsa da her ne yap›yorsam orada b›rak›yorum ve yapacak yeni bir fley buluyorum. Yeni
bir fley yapmak beni uyand›r›yor." Bu çocuk zihinsel enerji kontrolüyle yapt›¤› mücadeleyi nas›l kaybetti¤ini anlat›yor. Bu her çocu¤un sürekli olarak giriflti¤i bir savaflt›r. Her biri zaman zaman bu
konuda s›k›nt› yaflar. Yaln›zca baz›lar›n›n s›k›nt›s› çok daha s›k
olur.
Dikkat, zihinsel enerji ak›fl›n› kontrol ederken dört
nörogeliflimsel ifllevden yararlan›r.
fiekil 3-2. Zihinsel Enerji Kontrolleri
69
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 70
Uyan›kl›k Kontrolü
Zihinsel enerji çocu¤unuzun uyan›kl›¤›n› sa¤lar ve sürdürür. Ö¤rencinin s›n›fta tetikte olmas›n›, önemli bilgilere yo¤unlaflmas›n›,
okul faaliyetleri s›ras›nda ilgili oldu¤unu hissetmesini sa¤lar. Ö¤renciyi iyi bir dinleyici yapar ki bu önemli bir özelliktir. Zihinsel
enerji kötü bir flekilde kontrol edildi¤inde, çocu¤un, uyan›k kalma
yetene¤ini etkileyen nörogeliflimsel ifllev bozuklu¤u ortaya koyma
olas›l›¤› yüksektir. Kuflkusuz en dikkatli ö¤rencinin bile zaman zaman dikkati da¤›l›r, ilgisini yitirir ve entelektüel karartmalar yaflar,
t›pk› ciddi bir enerji krizi s›ras›nda büyük bir flehirde oldu¤u gibi.
Dikkat kontrolü sorunu olan çocuklar konsantre olmaya çal›flt›klar›nda, April vakas›nda görüldü¤ü gibi çok yorulduklar›n› hissederler. Ö¤retmenler baz› ö¤rencilerin zihinsel yorgunluk belirtilerini
di¤erlerinden daha s›k ve daha ciddi bir flekilde gösterdiklerini fark
ederler. Zihinsel yorgunluklar› kaç›n›lmaz olarak okul çal›flmalar›n›n niteli¤i kadar ö¤renmelerini de etkiler.
Uyan›k kalma konusunda ciddi s›k›nt› duyan çocuklar eve gelip anne babalar›na, "S›n›fta uyan›kl›k seviyemi sürdürmede ciddi
sorunlar yafl›yorum," demezler. Daha çok (kendilerinden hoflnut bir
gururla) "Okul çok s›k›c›," derler.
Bu garip görünebilir, fakat çok say›da çocuk zihinsel yorgunlu¤a k›p›r k›p›r olarak tepki verir. Fiziksel enerjileriyle zihinsel
enerjilerindeki bofllu¤u doldurmak ister gibidirler. Bir anne flöyle
diyordu, "Çocu¤um biraz garip. Bütün gün hiç yavafllamadan koflturuyor ve her an bir torpido gibi oradan oraya çarp›n›yor. Ama fark
ettim ki, bu sürenin yar›s›nda esniyor. Sanki uyan›k kalmak için deli gibi hareket ediyor." Bu anne hakl›.
Okul müdürünün tavsiyesiyle bana gönderilen dokuz yafl›ndaki Meg’in eklem yerleri yatak yaylar›ndan yap›lm›fl gibi görünüyor.
Hiç durmadan z›pl›yor. Önemli ders bilgileri uyan›k ö¤rencilere
ulafl›rken, bu hofl ve çevik, ama dikkati kolayca çelinen k›z sürekli
olarak esniyor, k›p›rdan›yor ve hayaller kuruyor. Bereket versin, bir
s›raya ba¤l› kalmak Meg için dayan›lmaz hale geldi¤inde ö¤retmeni onun s›n›f›n en arkas›na çekilmesine izin veriyor. Artan fiziksel
enerjisinin boflalt›lmas›na yard›mc› olmak için Meg düzenli bir flekilde baz› fleyleri götürmesi için ana ofise ve baflka yerlere gönde70
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 71
riliyor. Ö¤retmeni, farkl› sulara girdi¤i s›rada Meg’e seslenerek onu
utand›rmak yerine uyan›kl›k kontrolünü sa¤laman›n bir yolu olarak
Meg’in sol omzuna dokunuyor. Bu ifle yar›yor.
Zihinsel Çaba Kontrolü
Yapmay› istemedi¤iniz fleyleri yapmak büyük enerji gerektirir!
Dikkat kontrolü, zihnin iflini yapmas›, hazz› geciktirmek için gerekli dayanma gücünü göstermesi ve e¤lenceli olmasa da gösterilen çabaya de¤en ve zihinsel aç›dan talepkâr olan düflünce faaliyetleriyle
u¤raflmas› için gereken enerji ak›fl›n› da¤›t›p sürdürür. Trigonometri s›nav› için çal›flmak çok büyük bir ifl olabilir; oysa Binbafl› Zappo ve Katil Zipper Zappers adl› video oyununu oynamak büyük
zevk verebilir ve hemen hemen hiç zihinsel enerji gerektirmez. Baz› çocuklar için ders çal›flmak çok zorken di¤erleri için hiç çaba istemez. Okullarda kuflaklar boyunca gösterilen çaba için notlar verilir (genellikle, ö¤rencilere yönelik zay›f bir flekilde gizlenmifl ahlaki de¤erlendirmeler de söz konusudur). Bu hükümler flüpheli de¤erlendirmelerdir, çünkü baz› ö¤rencilerin hiç çaba göstermeleri gerekmedi¤ini biliriz, bu durumda da bu çocuklar›n gösterdikleri çaba için övgüye de¤er notlar almamalar› gerekir. Çaba göstermenin
neredeyse afl›lmaz derecede zor bir ifl oldu¤u çocuklar ise çaba göstermek için az miktarda bir enerji harcad›klar›nda bile yüksek notlar almay› hak ederler, çünkü bunun onlar için çok zor oldu¤unu biliyoruz. Tembel olduklar› düflünülen çocuklar›n ço¤u zihinsel çaba
gösterirken büyük s›k›nt› yaflarlar. Onlar› suçlamay› b›rak›p anlamaya bafllamal› ve zihinsel çabalar›n› kontrol etmenin yollar›n› gelifltirmelerine yard›m etmeliyiz.
Ev ödevi zihinsel çaba gerektiren klasik zorlu görevlerden biridir. Evde akademik aç›dan üretken olmak dikkat yetersizli¤i olan
pek çok çocuk için oldu¤u gibi Clark ve April için de çetin bir savaflt›r. Ev ödeviyle ilgili hararetli ve gergin tart›flmalar ço¤u ailede
düzenli olarak sürdürülen bir uygulamad›r. Baz› çocuklar masan›n
üstüne bakarken gereken çaban›n beyinlerinin yak›t rezervlerini aflt›¤› biçimindeki felç edici hissin etkisi alt›nda kal›rlar. Fakat ev
ödevi ve ders çal›flma bütün çocuklarda daha büyük bir zihinsel çaba kapasitesi infla etmek için bir kaynak olabilir. Okullar çocuklara
71
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 72
nas›l ö¤reneceklerini ö¤retmeli, ebeveynler de evde çal›flma kurallar› ve çal›flma ahlak› yerlefltirerek nas›l çal›flmalar› gerekti¤ini ö¤retmelidir. Pek çok çocu¤un ödeve bafllamada yard›ma ihtiyac›
olur. Dikkat çelicilerden görece ar›nd›r›lm›fl bir ortamda ve s›k molalar alarak çal›flmas› iyi olur.
Uyku-Uyar›lma Kontrolü
Alt› yafl›ndaki bir çocuk geceleri bir türlü sakinleflememektedir; hemen her gece makul bir saatte yatmak zorunda oluflu konusunda
sanki haks›z bir ceza alm›fl gibi tart›flmaktad›r yorgunluktan tükenmifl anne babas›yla. Yatak saatinde enerjisi fazla gibi görünür ve
anne babas› bu fazla enerjiyi yakman›n yollar›n› arar. Çocuklar›yla
zaman geçirmeyi çok sevseler de kendilerine de biraz zaman ay›rmay› istemektedirler. Ne yaz›k ki onlar yatmaya haz›r olduklar›nda
çocuk oyuna daha yeni bafllam›flt›r.
Uyku ve uyan›kl›¤›n s›k› bir flekilde düzenlenmesi zihinsel
enerji kontrolünün önemli bir parças›d›r. Bu düzenlemeyle çocu¤unuz çok fazla zorluk çekmeden uykuya dalar ve gece boyu uyur. Bu
flekilde de okul için gerekli olan zihinsel enerjisini toplam›fl olur.
‹yi bir gece uykusu (en az sekiz saat) okulda üst düzeyde beyin ifllevi için esast›r. Baz› çocuklar ihtiyaçlar› olan uykuyu uyuyamad›klar›ndan okula uykusuz bir flekilde gelir ve zihinsel olarak iyi ifllevde bulunamazlar.
Beynin en alt›nda, beyin sap›nda bulunan bir tür uyku termostat› çocuklar›n yatak zaman›nda sakinleflmelerini sa¤lar. Bu termostat çal›flt›¤› zaman çocu¤un duyular› körelir ve ambulans sirenlerini, köpek havlamalar›n› ve komflular›n çald›¤› müzi¤i süzerek
d›flar›da b›rak›r. Ayn› zamanda çocuk, ertesi gün okula ne giyece¤i
ya da arkadafl›n›n do¤um günü partisine davet edilip edilmeyece¤i
konular›nda endiflelenmeyi b›rak›r. Zihni rahatlayan bu küçük çocuk tatl› bir yorgunluk hisseder ve mutluluk veren bir uykuya dalar.
Ertesi sabah 6:30’da günün olaylar› ve uyaranlar›yla karfl›laflmaya
haz›r bir flekilde tamamen uyanm›fl olarak aya¤a f›rlar. Uykuyla
dinçleflen beyni uyaranlarla daha etkin bir flekilde karfl›lafl›r. Bu çocuk benim sa¤l›kl› bir uyku-uyar›lma dengesi dedi¤im fleyi baflarm›flt›r.
72
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 73
Ne yaz›k ki April gibi baz› çocuklar uyku-uyar›lma dengesizli¤iyle
u¤raflmak zorundad›rlar. Onun gibi çocuklar büyük s›kl›kla gece
uykuya dalmada zorluk çekerler. Okul gecelerinde çok az derin uyku uyurlar. Ve bazen bu uyuklamalar yeterince dinlendirici de¤ildir; uykular› hareketli bir uçak yolculu¤u gibi f›rt›nal›d›r. Ertesi gün
zihinleri tam gaz çal›flamaz, t›pk› April’inki gibi. Belirgin zihinsel
yorgunluk gösterebilir ve dilbilgisi yap›lar› gibi yüksek enerji tüketen derslerde konsantrasyon zorlu¤u çekerler. Bu çocuklara yard›mc› olmak amac›yla uykular›na müdahale edip daha derin uyumalar›n› sa¤lamak için çeflitli teknikler deneriz, böylece gün içinde
daha zinde olurlar.
Ebeveynler umutsuzlu¤a kap›lmamal›d›r; uyku-uyar›lma dengesizli¤i olan baz› çocuklar sonraki gelen neslin gece insanlar›n›
oluflturabilirler. Sabaha karfl› ikide çello sonatlar› besteleyebilir,
BMW tesislerinde gece vardiyas›nda çal›flabilir ya da radyoda bütün gece süren rock program›n› sunabilirler. Ne yaz›k ki yar›n›n gece kufllar›, çocukluklar› s›ras›nda gündüz kufllar› olan di¤er çocuklarla birlikte okula gitmek zorundad›rlar. Henüz gece çocuklar› için
gece okullar›m›z yok.
Tutarl›l›k Kontrolü
Daha önce belirtti¤imiz gibi zaman zaman herkesin dikkat konusunda zorluk çekti¤i olur. Çocu¤unuz dikkatiyle çok fazla s›k›nt›
yaflad›¤›nda endiflelenmek için bir nedeniniz vard›r, özellikle de ergenlik ça¤›ndaki çocu¤unuzun araba sürmeyi ö¤rendi¤i, yani kontrolün en fazla gerekti¤i zamanlarda. Zihinsel enerji ak›fl› güvenilmez ya da tutars›z olan bir çocu¤unuz olabilir; herhangi bir günde,
herhangi bir anda enerjisinin var olup olmayaca¤›n› asla bilemezsiniz. Fakat en ciddi dikkat problemlerinde bile enerjinin etkin bir flekilde ak›yor göründü¤ü dönemler vard›r. Clark ve April’in ikisi de
flafl›rt›c› bir tutars›zl›k hayat› yafl›yorlard›. Kaderin garip bir cilvesidir ki, iyi olduklar› zamanlar yetiflkinlerin beklentisini yükseltmek Clark ve April için üzüntü kayna¤› oluyordu. Clark bir keresinde flöyle demiflti, "Benim gerçekten iyi bir beynim var, ama durmadan güç kayb› yafl›yor! S›n›fta oturmufl gerçekten çal›fl›yor ve
gerekti¤i gibi düflünüyorum, ama sonra birden gümmm, kafamda
73
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 74
yeni bir güç kesintisi; birkaç saniye sürebildi¤i gibi saatlerce veya
günlerce de sürebilir... ›fl›klar›n yeniden ne zaman yanaca¤›n› kim
bilebilir!"
‹flte April’i etkileyen ve performans tutars›zl›¤›n›n yanl›fl anlafl›lmas›ndan kaynaklanan tipik bir senaryo. April, bir Cuma günü
ö¤leden sonras›nda matematik s›nav›na girerek çok iyi, hatta s›n›f›ndaki herkesten yüksek not alm›flt›. H›z›n› güzelce ayarlam›fl,
do¤ru bir flekilde çal›flm›fl, hesaplar›n› kontrol etmifl ve çarp›c› bir
99 alm›flt›. Genellikle kay›ts›z olan ö¤retmeni gözle görülür flekilde
etkilenmiflti. Bununla birlikte, ne kadar üzücüdür ki, neredeyse kinci bir flekilde tepki vermiflti: "Art›k yapabildi¤ini biliyoruz. April
akl›n› gerçekten verince elindeki ifli bitirebiliyor. Gerçekten denedi¤inde baflar›l› olabiliyor." Onun ö¤retmen kafas›yla April’in k›sa
deha gösterisi, daha önceki ve gelecekteki dikkatsizlik dönemlerinin k›nanmas›n› mazur gösteriyordu. Ö¤retmeni di¤er zamanlarda
April’in gerçekten denemedi¤i, gerçekten çaba sarf etmedi¤i için
suçlu oldu¤unu ima ediyordu.
Dikkat yetersizli¤i olan hemen hemen bütün çocuklar böyle cesaret k›ran performans tutars›zl›klar› sergilerler. Sergiledikleri de¤iflken performanslar› yaln›zca herkesi flafl›rtmakla kalmaz, a¤›r bir
haks›z suçlama ya¤muruna da neden olur. "Yapabilece¤ini biliyoruz, daha önce yapt›¤›n› gördük. Baflarmay› akl›na koydu¤unda bunu yapabiliyorsun." Yanl›fl! (Bazen, s›k s›k yanl›fl yorumlanan bu
çocuklara, bir fleyi do¤ru yapabildiklerini kimseye göstermemelerini ö¤ütlemek istiyorum, çünkü bu durum sonsuza dek onlar›n aleyhine kullan›labiliyor.) Keflke ebeveynler ve ö¤retmenler çocuklar›n tutars›zl›klar›n›n bir suç de¤il, üzerinde çal›flmalar› gereken bir
fley oldu¤unu onlara gösterebilseydiler. Bu flekilde iyi ve kötü performans dönemlerinin kay›tlar›n› tutabilir ve hedefe isabet ettirdikleri süreyi bilinçli olarak art›rmaya çal›flabilirler. Yavafl yavafl (bir
gecede de¤il) daha büyük bir tutarl›l›k sergilemeye bafllayabilirler.
Performans tutars›zl›¤› yetiflkinli¤e kadar uzanabilir. Bu durum
yetiflkinlerde görüldü¤ünde buna "güvenilmezlik" diyoruz. "Ona
gerçekten güvenemezsin. Bazen gelir ve harika ifl ç›kar›r, sonra ona
bir daha ihtiyac›n oldu¤unu ortalarda görünmez bile. O kadar güvenilmezdir ki." K›smen bu tutars›zl›¤›n sonucu olarak bu kiflilerin
74
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 75
ço¤u ergenlikleri s›ras›nda eninde sonunda kendi ifllerini kurmalar›
gerekti¤ine karar verirler. Çal›flma saatlerini kendileri belirlemek
ihtiyac›n› duyarlar ve buna ihtiyaçlar› vard›r.
Vermont’› ziyaretim s›ras›nda tan›flt›¤›m genç bir adam› hat›rl›yorum. Her zaman dikkatle ilgili sorunlar yaflad›¤›n›, ama art›k ilginç özellikleriyle bir uzlaflmaya vard›¤›n› söylemiflti bana. Green
Mountains’da yafl›yor ve mobilya yap›yordu. fiöyle övünüyordu,
"Yapt›¤›m mobilya birinci s›n›ft›r. Gerçekten mükemmeldir. Ama
size bir fley söyleyeyim: ço¤u sabah uyand›¤›mda hiçbir fleyi
tamamlayamayaca¤›m› hissederim, bu yüzden tekrar uykuya
dalar›m. Di¤er günlerde yataktan f›rlar ve kendimi harika hissederim ve aral›ks›z on saat çal›fl›r›m. Ö¤le yeme¤i bile yemem.
Ay›n sonunda ben de herkes kadar ifl ç›karm›fl olurum. Ama çal›flmak istedi¤im zaman çal›flmal›y›m ve çal›flmak istemedi¤imde
sakinleflmeliyim. E¤er bir patronu olan düzenli bir iflte çal›flsayd›m
y›llar önce kovulmufl olurdum." ‹lginçtir ki ayn› fleyler flairler, heykelt›rafllar, oyun yazarlar› ve son derece yarat›c› di¤er insanlar
taraf›ndan da ifade edilmektedir. Sabahlar› stüdyolar›na girdiklerinde yarat›c› çabalar›n› körükleyecek zihinsel enerjiyi bazen bulduklar›n› bazen bulamad›klar›n› belirtmektedirler. Baz› bireylerde bizi
endiflelendiren bu tutars›zl›klar asl›nda bir sürü çekici güçle birlikte gelir. Ralph Waldo Emerson yazd›¤› "Özgüven" adl› makalesinde, "Tutars›z olmayan büyük bir adamla hiç karfl›laflmad›m,"
demektedir. Anne babalar dikkat.
℘G‹RD‹ KONTROLLER‹
De¤erli de¤ersiz ço¤u bilgi okul çocuklar›m›z›n zihinlerinin etraf›nda döner durur. Bu konuda ne yapmal›lar? Gündelik veri ya¤murunu nas›l kontrol edebilirler? Bir zihnin do¤ru bilgiyi do¤ru
zamanda ifllemesi ve sonra da onun içinden anlaml› fikirler ç›kar›p
yeterli miktar›n› özümsemesi için hangi gereksinimler ortaya ç›kmal›d›r? Çocu¤unuz odakland›¤› fleyden en fazla fayday› sa¤layabilmek için yeterince aktif olan zihinsel duruma ulaflmay› nas›l
baflar›r? Bir fleyi ö¤renmek için gereken süre boyunca dikkatini
nas›l toplayacakt›r? Ancak, bu konuya, bir sonraki ilgili konu veya
faaliyete geçemeyecek kadar da saplanmam›fl olmalar› gerekmek75
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 76
tedir. Bütün bu sorular›n cevab› k›smen dikkatin girdi kontrolleri
içinde yer al›r, çünkü zihni düflünmek, yeni ulaflan ya da hat›rlanan
olgular›, fikirleri ve deneyimleri en iyi biçimde kullanmak için
haz›rlamak onlar›n ortak görevidir.
Girdi kontrolünün görevleri, fiekil 3-3’te görüldü¤ü gibi, befl
nörogeliflimsel iflleve ayr›l›r.
Seçim Kontrolü
Tipik bir okul gününde neredeyse ses engelini aflarak kulaklar› t›rmalayan zil sesleri, arkadafllar›n›z›n ilgisiz, sayg›s›z yorumlar›, ö¤retmenlerinizin önceden tahmin edilebilecek uyar›lar› (ya da tehditleri) ve afl›r› uyaranla dolu bülten panolar› çok daha inand›r›c› bilgilerle harman olur. Dikkat, düflünen beyne girecek bütün adaylar›
bilinçsiz,
fiekil 3-3. Gelen bilgiyi ve di¤er uyaranlar› düzenleyen girdi kontrolleri.
fakat ›srarl› bir flekilde tekrar tekrar inceler, ilgisiz göründü¤ünü
düflündüklerini süzüp atar, seçilmifl birkaç uyaran› bilince kabul
eder, daha sonra bu seçilmifl parçalar›n zamanlamas› en do¤ru ve en
76
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 77
bilgilendirici olanlar›n› anlafl›l›p hat›rlanacak ya da hemen kullan›lacak kadar derinlere süzülmeye davet eder.
Seçim kontrolü, floresan lambas›n›n sessiz v›z›lt›s›, ö¤retmeninizin leylak rengi külotlu çorab› veya dikkatle rekabet halindeki tamamen ilgisiz di¤er an›lar gibi de¤ersiz uyaranlar› atar. Seçim
kontrolü gördü¤ümüz ya da duydu¤umuz fleyleri gerçekte yorumlamaz ya da kullan›ma geçirmez; yaln›zca en iyi, en önemli ve halihaz›rda geçerli olan verileri seçer. Zihnin, zaman zaman, yeni bilgi
için çok düflük bir kapasiteye sahip oldu¤u gerçe¤i düflünülürse iyi
iflleyen seçim kontrolünün de¤eri daha iyi anlafl›l›r. Bilinçli fark›ndal›¤a aç›lan girifl yolu çok dard›r; boflluk s›n›rl›d›r. Bu yüzden seçim kontrolünün oldukça rafine olmas› zorunludur.
Baflar›l› olmak için sizi bir yerlere götürecek olan fleye odaklanman›z gerekir. Öncelik vermesi gereken fleyleri bilmedi¤i ve
önemsiz konular yerine en fazla ifle yarayan bilgiye odaklanmad›¤›
takdirde bir çocu¤un derslerde geri kalmas› kaç›n›lmazd›r. K›z›n›z
önemli olanla olmayan› seçip ay›ramazsa Rus Devrimiyle ilgili kal›n bölümden ifle yarar bir fley hat›rlayamayacakt›r. Hepsini hat›rlamas›n›n da bir yolu yoktur. Dikkati kolayca çelinebilen genç bir k›z
ayn› zamanda f›s›lt›lara, blucinlere ve etraf›n› çeviren yak›fl›kl› delikanl›lara dikkat etti¤i takdirde okudu¤u makalenin içerdi¤i en
önemli bilgileri ö¤renemeyecektir. Bu nedenle, hangi bilginin bilince kabul edilece¤ine, hangilerinin kap›da girdi kontrol sisteminin
güvenlik görevlileri taraf›nca geri çevrilece¤ine karar vermek için
güvenilir bir bekçiye ihtiyaç vard›r.
Baz› ö¤renciler önem derecesine karar vermede zorlan›rlar. Di¤erleri ayn› anda pek çok fleye odaklan›rlar. Clark bir keresinde
flöyle yak›nm›flt›, "Biliyor musunuz, kafam t›pk› bir televizyon gibi, ama benim bir uzaktan kumandam yok; bu yüzden bütün programlar ayn› anda ekran›ma geliyor." Eminim öyledir ve bu çok gürültülü ve karmafl›k bir zihin anlam›na gelir.
Neyin önemli oldu¤una karar vermedeki zorluk iki aflamada
meydana gelir. ‹fle yaramaz duyular› veya an›lar› süzmede zorluk
yaflayanlar ve do¤ru girdilere odaklanan, fakat girdinin yanl›fl yönlerine yo¤unlaflanlar vard›r. Birinci grubun dikkatinin kolayca da77
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 78
¤›ld›¤› söylenir, ikinci grubun ise benim "önem tespiti" dedi¤im
alanda sorunlar› vard›r. ‹ki modeli de anlataca¤›m – bunlar size tan›d›k gelirse hiç flafl›rmay›n.
Baz› çocuklar›n görsel dikkatleri kolay da¤›l›r. Bu mutlu gezginler sabahlar› s›n›fa bir döner bafll›¤›n üzerine monte edilmifl gibi gelirler, çünkü hummal› bir flekilde etraflar›n› taramaktad›rlar.
Böyle bir çocuk tart›flmas›z bir gözlem yetene¤iyle bülten panosunda o anda yaln›zca ikisinin kullan›ld›¤› üç raptiye bulundu¤unu
söyleyebilir. Keskin görüfl yetene¤i, üçüncü raptiyenin kullan›lmay›fl nedeninin yan› s›ra gelecekte kullan›lma potansiyeliyle ilgili befl
dakikal›k içsel tahminle sonuçlan›r. Bu arada gerçekten önemli baz› ders bilgilerinin bu çocu¤un zihin s›n›rlar›na girifli reddedilir.
E¤itim program›m›zdaki bir ö¤retmen s›n›f›ndaki bir k›z ö¤renciyi
flöyle tarif ediyordu: "Sophia beni çileden ç›kar›yor. O kadar zeki
bir çocuk ve düflünceleri o kadar çarp›c› ki, s›n›f›mda bulunmas› benim için gerçekten büyük zevk. Ama zaman›n büyük bölümünü
kendi dünyas›nda geçiriyor. Sürekli camdan d›flar› bak›yor ve ben
de düflen palamutlarla, çim biçme makinesiyle ve sincaplarla rekabet etti¤imi düflünüyorum. Talimatlar›m› onun için tekrarlamak zorunda kal›yorum. Hatta önemli bir fleyi aç›klarken gözlerime bakmas›n› istemem gerekiyor. O zaman bile hayalinde çim biçme makinesini canland›r›yor olabilir."
Görsel dikkati kolay da¤›lan çocuklar sayfadaki siyah harfler
yerine beyaz boflluklar› okuyor olabilirler. Ama umut veren baz›
yönleri de vard›r. Ebeveynler genellikle flu yorumda bulunur: "Çocu¤umun bir iyi yan› çok iyi gözlemci olmas›. Baflka kimsenin fark
etmeyece¤i fleyleri fark eder, baflka kimsenin akl›na bile gelmeyecek ba¤lant›lar kurabilir." Görsel dikkat da¤›n›kl›¤›n›n yarat›c›l›kla
iliflkisinin olmas› bile mümkündür. Oldukça yarat›c› olan grafik sanatç›lar› görsel dikkat da¤›n›kl›¤›ndan "yak›n›r". Çok çeflitli uyaranlar› içlerine al›rlar ve di¤er insanlar›n ilgisiz oldu¤unu düflündükleri ya da incelemeye de¤er bulmad›klar› yeni flekilleri görürler.
Bununla birlikte, ö¤reniyor olman›z gereken zamanda zay›f görsel
seçim kontrolü yolunuza ç›kar.
Oldukça fazla say›da çocu¤un iflitsel filtreleri s›zd›rmaktad›r,
78
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 79
bu yüzden dikkat çelici sesleri elemede zorluk çekerler. Bütün yanl›fl sesler onlar›n zihinlerinde yükselmeye tabi tutulur. Ina ad›ndaki
küçük k›z muayenehaneme gelip dikkatle dördüncü s›n›f›n baz› tehlikelerini anlat›fl›m› dinledi. Dikkatindeki ifllev bozuklu¤una ait
uzun geçmifline ra¤men Ina gerçekten anlatt›klar›m› anl›yor görünüyordu. Ama birkaç dakika dinliyor gibi göründükten sonra birden sözümü kesti, bafl›n› öne arkaya sallayarak, "Evet, ama anlamad›¤›m bir fley var,"dedi. "Nedir Ina?" diye sordum. "Burada bir kliman›n oldu¤unu duyuyorum, ama hiçbir yerde göremiyorum."
Ina’n›n beni dinledi¤ini sand›¤›m bütün o süre boyunca o kula¤›n›
muayenehanemin borular›na vermiflti. ‹flitsel dikkat da¤›n›kl›¤›n›
içeren dikkat bozuklu¤u olan çocuklarda bu tipik bir durumdur.
Duyduklar›ndan daha fazlas›na kulak misafiri olurlar. Bu kifliler bir
gün CIA’de çok önemli görevlere gelebilirler. Gerçekten de Ina’n›n
annesi onun kulaklar›n›n ola¤anüstü derecede keskin oldu¤unu söylemiflti. Ne yaz›k ki iflitsel dikkat da¤›n›kl›¤› günlük s›n›f ifllevlerini afl›nd›rmaktad›r. Gelece¤in casusu Ina derste pek iyi bir dinleyici de¤ildi.
Dokunsal dikkat da¤›n›kl›¤› bir baflka hatal› yoldur. Baz› çocuklar dokunulacak fleylere karfl› koyamazlar, ne yaz›k ki buna akranlar› dahildir. Elleri sürekli bir keflif halindedir; durmadan parmak safarilerine ç›karlar. Burunlar›n› ovuflturmaktan masan›n alt›na dokunmaya, bir arkadafl›n› yakalamaya veya saçlar›n› çekmeye
çal›flarak s›k s›k dokunsal kontak kurmak ve dokunma ihtiyaçlar›n›
gidermek zorundad›rlar.
Baz› çocuklar kendi an›lar›yla kolayca yoldan ç›kabilirler. Ö¤retmeninin söyledi¤i bir fley Clark’›n geçen yaz› hat›rlamas›na neden olabilir. Böylece ö¤retmeninin söyledikleri yerine geçen yaza
konsantre olur. Son olarak gelecekle dikkati da¤›lanlar da vard›r.
Bir annenin flunlar› söyledi¤ini hat›rl›yorum, "Keflke Michael hafta
sonu ne yapaca¤›na oldu¤u kadar bugün yapmas› gerekenlere de
konsantre olabilse. O zaman durumu harika olurdu, ama ileriye
bakmaktan kendini alam›yor." Bir anaokulu ö¤retmeni sabah okula
gelip, "Ö¤le yeme¤i ne zaman?" diye soran befl buçuk yafl›ndaki bir
çocu¤u çok canl› bir flekilde tarif ediyordu. Gün içinde gelecekle il79
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 80
gili bir sürü soru soran çocuk içerideyken ne zaman d›flar› ç›kacaklar›n›, d›flar›dayken ne zaman içeri gireceklerini merak ediyormufl!
Bu çocuklar›n hepsi için umut var. Dikkatleri kolayca çelinen çocuklar›n her fleyden önce dikkat da¤›n›kl›klar›n› ö¤renmeleri ve
yanl›fl fleylere odakland›klar› anlar› fark edebilmeleri gerekmektedir. Bir ebeveyn çocu¤a, "Galiba yine baflka yerlere dald›n, hadi
önemli konuya geri dönelim," diye hat›rlatma yapabilir. Çocuklar
ne oldu¤unu ve ne zaman ortaya ç›kt›¤›n› bildiklerinde dikkat da¤›n›kl›klar›n› kendileri daha iyi kontrol edebilirler.
Girdi kontrolü zay›f olan çocuklar büyüdükçe ikinci türde bir
seçim bozuklu¤u gösterebilirler: ders çal›fl›rken ya da s›n›fta ders
dinlerken neyin önemli oldu¤u konusunda bir karar veremezler. Bir
bölümdeki, bir dersteki, bir problemdeki ya da diyagramdaki önemli bölümleri dam›t›p daha az önem tafl›yan bölümleri hafifsemeyi
baflaramazlar. Bir keresinde bir çocuk kederli bir ses tonuyla flunlar› söylemiflti: "Bütün her fley kafam›n içinde birbiriyle çarp›fl›yor –
hiçbir fley önemli görünmüyor." Her fleyi ö¤renemezsiniz, her fleyi
hat›rlayamazs›n›z ve ö¤renmeye ve hat›rlamaya çal›flt›¤›n›z her fleyi kullanamazs›n›z. Bu yüzden dinlerken, okurken ya da seyrederken neyin önemli, neyin ilgili ya da neyin biraz ilgili oldu¤unu bilmek önemlidir. Görece önemli olan› eleyemiyorsan›z herhangi bir
fleyi özetlemek düfl k›r›kl›¤› yaratabilir, notlar almak zor olur ve ertesi günkü din bilgisi s›nav›nda hangi sorular›n gelece¤ini tahmin
etmek neredeyse olanaks›z olur (e¤er bir tür ilâhi müdahaleden yararlanm›yorsan›z).
Sürekli bir mücadele halinde bulunan ve düfl k›r›kl›¤› içindeki
Felicia, en büyük mücadeleyi biyoloji ve tarih derslerinde verdi¤ini söyledi¤inde konulara gereken de¤eri vermede bir problem yaflad›¤›ndan kuflkuland›m. Neyin gerçekten önemli, neyin önemsiz oldu¤una karar veremiyorsan›z biyoloji ve tarih gibi dersler, da¤ gibi
bilgi y›¤›nlar›yla afl›r› yüklenmenize ve geri kalman›za neden olabilir. Felicia gibi girdi kontrolü problemi olan çocuklar testler için
çal›fl›rken, notlar al›rken, özet ç›kar›rken, okuyup önemli yerlerin
alt›n› çizerken bafllar›n› kafl›yacak vakitleri olmaz. En önemli noktalar› ak›llar›nda tutmalar› gerekti¤inde bütün ö¤renme olay› sona
80
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 81
erebilir. Genellikle, ‹ncil’den bölümler kopya eden bir keflifl gibi
her fleyi özete dahil etmeye çal›fl›rlar, çünkü farkl› ayr›nt›lar aras›ndaki öncelikleri belirleyemezler.
Felicia’n›n bol bol önemli yerlerin alt›n› çizme, not alma ve
özet ç›karma al›flt›rmas› yapmas›n› tavsiye ettim; baflka bir deyiflle
bilinçli bir flekilde bilginin önem derecesi konusunda hüküm verecekti. Bu konuda ona yard›m eden özel ö¤retmeni Felicia’n›n Wall
Street Journal’den bir makale okuyup haberin en önemli bölümünün alt›n› çizmesini istiyordu. Bu arada Felicia ticarete karfl› büyük
ilgi duyuyordu; bir ifllevi gelifltirmek için çocu¤un istek duydu¤u
bir alandan bafllamak her zaman için iyi bir uygulamad›r. Felicia
neden di¤erlerinin de¤il de baz› sözcüklerin, deyimlerin veya cümlelerin alt›n› çizdi¤ini aç›klamak zorundayd›. Bunu yapmadan önce
çal›fl›rken ya da okurken neyin en önemli oldu¤u konusunda durup
düflünmesi gerekti¤inin fark›nda bile de¤ildi. Bu uygulama ona
keskin bir kavray›fl yetisi kazand›rd› ve bu ad›m› bundan sonraki
uygulamalar›n›n bir parças› haline getirdi.
Birlikte çal›flt›¤›m John Reilly ad›ndaki bir ö¤retmen seçim
kontrolünü bütün s›n›f›nda sa¤lamak amac›yla ö¤rencilere okumalar› için bir makale verip en fazla yüz sözcükle özetlemelerini istedi. Çocuklar özetlerini teslim ettikten sonra bunlar› çocuklara geri
verip özetlerinin en fazla elli kelimelik özetini ç›karmalar›n› istedi.
Ertesi hafta elli kelimelik özetin yirmibefl kelimelik özetini ç›karmalar›n› istedi. Bütün bu süre zarf›nda bilgi y›¤›nlar›n›n görece
önem derecelerini belirlemenin önemini vurguluyordu ki, çok
önemli bir akademik dersti bu.
Bir çocu¤un e¤itimi boyunca ve yetiflkinlikte herhangi bir nesnenin, yerin, mesaj›n veya deneyimin göze çarpan özelliklerini seçmek bitmek bilmez bir gereksinimdir. Bir kiflinin yüzünün en göze
çarpan özelliklerini zihninizde vurgulaman›z o kifliyi bir daha gördü¤ünüzde hat›rlaman›z› sa¤lar. "Kahkaha" sözcü¤ünün en belirgin
özelli¤ini bilmek bir çocu¤un okurken o sözcü¤ü hemen tan›mas›n› sa¤lar. E¤er seçim kontrolü önemli ve ay›rt edici olanlar yerine
önemsiz ya da belirsiz özellikleri öne ç›kar›rsa ö¤renme biraz bulan›k hale gelir.
81
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 82
Bu arada, gerçek hayatta, bir deneyimden yaras›z beresiz kurtulup bu olayda gerçekten önem tafl›yan fleyin ne oldu¤unu bilmenin yararl› oldu¤unu düflünmüyor musunuz? Evet, bilgeli¤e bu flekilde ulafl›yoruz.
Derinlik ve Ayr›nt› Kontrolü
Zihinlerimiz taraf›ndan girdi seçimi bir kez yap›ld›ktan sonra bu
bilgi ne kadar derin bir flekilde düflünülecektir? Bilincimizin ne kadar derinine nüfuz etmesine izin verilecektir? Eski bir ebeveyn yak›nmas›n› hepimiz biliriz, "Bir kula¤›ndan girip di¤erinden ç›kt›.
Hiç dinlemiyor. Hatta bazen orada de¤ilmifl gibi davran›yor." ‹çeriye ak›fl, bir flekilde aral›ks›z d›flar›ya ak›fla neden olur. Bu, dalg›n
çocu¤un bilgiyi zihninde derin bir etki yaratacak kadar derinlemesine de¤il, yüzeysel olarak tarad›¤› anlam›na gelir. Böyle çocuklar
yeni bilgiyi k›sa süreli bellekte tutmada zorlanabilir. Ne de olsa,
çok ileri gitmeyen bir fley kolayca d›flar› s›zar. Clark’›n ö¤retmeni
flöyle yak›n›yordu, "Onun duymas› için her fleyi üç kez tekrarlamak
zorunda kal›yoruz."
Bilgi bir kulaktan girip di¤erinden ç›karken, Clark gibi çocuklar pek çok önemli ayr›nt›y› kaç›r›rlar. E¤er yaln›zca yüzeysel bir
dikkat sarf ediyorsan›z, birisinin size ö¤retti¤i fleyin ya da bilim
gösterisi s›ras›nda gözlemledi¤iniz fleyin ana fikrini ya da genel görüntüsünü kavrayabilirsiniz, fakat belirli ayr›nt›lar gözünüzün
önünden kay›p gider. Clark haberlerde anlat›lan Ortado¤udaki fliddet olaylar› konular›nda bir sürü fley söyleyebilir, fakat ilgili ülkelerin ya da liderlerinin ad›n› veremez. Asl›nda, bilgiyi yeterince derine alamayan çok say›da çocuk resmin tamam›n› görmek için ola¤anüstü derecede donan›ml›d›r; belki bunun nedeni ayr›nt›lara tak›l›p kalmamalar›d›r. Evreni genifl aç›l› merceklerle görürler. Ço¤u
kavramsallaflt›rmada, genellefltirmede ve gelecekle ilgili tahminde
bulunmada becerikli hale gelir, fakat ayr›nt›larla ilgilenmek söz konusu olunca o kadar da becerikli de¤ildirler. Clark kesinlikle resmin
tamam›n› gören bir çocuktu. Kavramlar› iyi alg›lamas›na ra¤men
matematikteki ince ayr›nt›lar konusunda belirgin sorunlar yaflad›¤›n› hat›rlay›n. 46 ve 64 gibi say›lar aras›ndaki ayr›mlar› bile yapam›82
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 83
yordu. Ne yaz›k ki, bu tür dikkat kontrolü bir matematik erdemi
olan do¤rulu¤a katk›da bulunur. Anne babas›n›n ödevlerini ikinci
kez kontrol etmesine yard›mc› olmalar›n› sa¤lad›¤›mda Clark geliflme kaydetti; "küçük ayr›nt› av›" diyorduk bu çal›flmaya. Anne babas› Clark’›n matematik ve yaz› ödevlerinde bulabildi¤i her ayr›nt›
hatas› için ona puan veriyorlard›.
Bu arada tam tersi bir bulgu da dikkat kontrolünü serbest b›rakman›n bir belirtisi olabilir; bu da, baz› ö¤rencilerin bilginin zihinlerinde çok fazla derine nüfuz etmesine izin vermeleridir. Bu nas›l
olur? Bu çocuklar ac› verecek derecede yavafl çal›flan ve ayr›nt›larla çok fazla u¤raflt›klar› için resmin tamam›n› göremeyen çocuklard›r. Bir ö¤retmen konuflmam›n ard›ndan flunlar› söylemiflti: "Beni
deli eden birkaç ö¤rencim var. Her fleyi son derece a¤›r ve titiz bir
flekilde yap›yorlar. Mükemmeliyetçi olduklar›n› söyleyebilirim. Bir
fley üzerinde uzun uzun kafa yormad›kça ilerlemiyorlar. Okurken
ya da yazarken ufak da olsa her fleyi do¤ru yapt›klar›ndan emin olmak için tekrar tekrar geri dönüyorlar. Zihinlerini harekete geçirmeleri için popolar›na bir tekme indirmek istiyorum. Küçük ayr›nt›lar içinde kaybolup a¤açlar yüzünden orman› göremiyorlar. Büyük temalar›, gerçek konular› ve daha genifl anlamlar› gözden kaç›r›p duruyorlar. ‹ç Savaflla ilgili bölümdeki bütün isimleri ve tarihleri hat›rlayan, ama bütün temay› ya da bölümün amac›n› oluflturan
insan haklar› konusunda yolu bir türlü bulamayan küçük bir k›z ö¤rencimi düflünüyorum özellikle." Bu ö¤rencilerin h›zlanmay› ö¤renmek ve ayr›nt›lar›n içine iyice gömülmek yerine genel anlam›
ç›karabilmek üzere bir ad›m atmak için yard›ma ihtiyaçlar› vard›r.
Gelen bilginin yerlefltirilip incelenece¤i uygun bir derinlik seviyesi olmal›d›r. Önemli bilgi ne sizi yavafllat›p resmin tamam›n›
görmenize engel olacak kadar derin, ne de yaln›zca ana hatlar› veya genel fikri alman›za neden olacak kadar yüzeysel olmayan makul bir seviyede de¤erlendirilmelidir. Derinlik ve ayr›nt› kontrolü
sizin için do¤ru zamanda do¤ru kar›fl›m› bulacakt›r. Bununla birlikte afl›r› uçlar ›srarc›d›r; baz› insanlar bütün hayatlar› boyunca resmin tamam›n› görmeye devam ederler. Ayr›nt›lardan hiç hofllanmazlar ve büyük manzaran›n tad›n› ç›kar›rlar, di¤erleri ayr›nt›larla
83
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 84
ilgilenirken büyük genellefltiriciler, kavramsallaflt›r›c›lar ve hayalperestler olma olas›l›klar› pek yoktur. Yetiflkin dünyas›n›n flirketlerinin, kurumlar›n›n ve örgütlerinin her ikisine de, yani iflbirli¤ine
ihtiyaçlar› vard›r. Hepimiz müthifl bir ayr›nt› insan› olan, ama çok
yarat›c› ürünler ortaya koyamayan veya yenilikçi ve genifl kapsaml› düflünüp ayr›nt›larla asla s›k›lmak istemeyen insanlara örnekler
verebiliriz.
Zihinsel Faaliyet Kontrolü
Çocu¤unuzun zihni aktif mi, yoksa pasif mi? Hiç durmadan yeni fikirleri halihaz›rda bildiklerine ekliyor mu? Yoksa yeni bilgi herhangi bir fley hat›rlatmadan veya gerçek bir heyecana yol açmadan
zihnine öylece yerlefliyor mu? Yoksa zihni çok aktif oldu¤u için sürekli hayaller kurup serbest ça¤r›fl›mlar yap›yor, düflünsel gezilere
mi ç›k›yor? Bilgi çocu¤un düflüncesine ifllenir ifllenmez ilgili beyin
alanlar›na sinyaller gönderir. Aktif bir zihin bilgiyi al›r almaz bu
yeni bilginin baz› fleyleri hat›rlatmas›na, ça¤r›fl›mlar oluflturmas›na
ve daha önceki bilgi ya da deneyimle ba¤lant›lar kurmas›na izin verir. Ö¤retmen bask›c› bir ülkenin diktatöründen söz ederken aktif
bir ö¤renci totaliter hükümeti ve söz konusu ülkeyi düflünmeye bafllar. Neredeyse otomatik bir flekilde bu konuyla ilgili olarak halihaz›rda bildiklerini veya inand›klar›n› düflünür ve yeni ifllenen bu bilgiyle karfl›laflt›r›r. Aktif bir zihin, dikkat kontrolünün önemli bir yönü ve güçlü ö¤renmenin esas bileflenlerinden biridir.
Aktif zihinli ö¤renciler, yeni olgular veya fikirlerle karfl›laflt›klar›nda zihinlerinde birkaç çan birden çalar. Yeni bilgiyi daha önceki deneyimlerin ve ö¤renilenlerin baz› noktalar›na eklerler, böylece yeni girdiler çok daha anlaml›, ba¤lant›l› ve ilginç hale gelir.
‹leri biyoloji s›n›f›ndaki bir ö¤retmen flunlar› söylüyordu, "Bu çocuklara bay›l›yorum, hiç durmadan ba¤lant› kuruyorlar. Ne zaman
yeni bir fley okusalar ya da ö¤renseler bulmacan›n bir parças› gibi
otomatik olarak geçmiflte ö¤rendiklerine ba¤l›yorlar. Ayr›ca çeliflkileri de ar›yor, yeni ö¤rendikleri bir fleyin daha önce düflündüklerinden hangi aç›dan farkl› oldu¤unu keflfediyorlar. Bunun yan› s›ra
ö¤rendikleri hemen her fleyi daha önce yaflad›klar› deneyimlere veya kendi bafllar›na fark ettikleri fleylere ba¤l›yorlar."
84
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 85
Makul derecede aktif zihnin z›tt› ço¤unlukla pasif olan bir zihindir. Dikkat kontrol problemi bulunan görünüflte kay›ts›z çocuklarda s›k rastlanan bir bulgudur bu. Ö¤retmen ünlü bir flehidi anlat›rken Tiffany büyük bir can s›k›nt›s›yla s›n›fta oturmaktad›r. Zihni
bu flehitle baflka flehitler, ülkeler ya da içinde yaflad›¤› zamanla, hatta flahsen tan›d›¤› insanlar›n benzerlikleriyle ba¤lant› kuramamaktad›r. Hiçbir fley baflka bir fleyle ba¤lanmamaktad›r. Yeni bilgi, akademik dünyas›nda hiçbir ça¤r›fl›m yapmamaktad›r. Yeni bilgi beynin yüzeyinde tek bafl›na sallan›p durmakta, yeni bir dal vermemekte, herhangi bir ba¤lant› oluflturmamakta, herhangi bir yank› uyand›rmamaktad›r. Tiffany bir keresinde flu itirafta bulunmufltu, "Okulda ö¤le yeme¤i, teneffüs ve bazen Beden E¤itimi dersi hariç bütün
derslerde s›k›nt›dan patl›yorum. Bütün o fleyleri neden ö¤renmemiz
gerekti¤ini bile bilmiyorum; hiçbirini kullanmayaca¤›m zaten. Yaln›zca hat›rlamam gereken bir y›¤›n fley hepsi. Hayat›mdaki hiçbir
fleye uymuyorlar." E¤er hiçbir yank› uyand›rm›yorsa müfredat çekici de¤ildir. Pasif ifllemci olan çocuklar çok az akademik ilgi gösterirler, ama zihinlerinde entelektüel ›s›y› alevlendirecek bir alan ya
da konu bafll›¤› tan›mlamak yararl› olabilir; böylesi bir yak›nl›k
okuldaki düflünce süreçlerini h›zland›rmak amac›yla kullan›labilir.
Bu ço¤unlukla içgüdüsel bir fley olmas›na ra¤men bu çocuklar›n flu
soruyu kendi kendilerine sormay› al›flkanl›k haline getirmeleri gerekir, "Bu yeni bilgi neye uyuyor? Zihnimde neyi de¤ifltiriyor? Bu
yeni bilgi bana neyi hat›rlat›yor?"
Ebeveynler ve ö¤retmenler, ö¤rencilerden yeni bilgiyi düzenli
bir flekilde daha önceden bildiklerine veya yaflamlar›nda daha önce
karfl›laflt›klar› fleylere ba¤lamalar›n› isteyerek aktif süreci teflvik
edebilirler. Örne¤in, "Okulda politik partileri ö¤rendi¤ine göre, baban ve benim geçen sene oy verme fleklimize ne diyorsun? Sen de
ayn› flekilde mi oy verirdin?" ya da "Bölmeler, ondal›klar ve yüzdeleri ö¤renmeniz harika. Spor hakk›nda bir fleyler okumay› çok
sevdi¤ine göre, matemati¤in bu alan›, at›fl ortalamalar›n› ve di¤er
spor istatistiklerini daha iyi anlamana nas›l yard›mc› olacak bir bakal›m."
Ebeveynler ve ö¤retmenler dikkatli olun! Zihinlerini sürekli
85
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 86
olarak afl›r› çal›flt›ran çok hevesli ö¤renciler de vard›r. Zihinlerine
giren hemen hemen bütün bilgi parçalar› bir sürü ça¤r›fl›m yarat›r
ve zihinlerini serbest uçufla geçirir. Ö¤retmen köpekle ilgili bir fleyler anlat›rken Clark hemen köpe¤ini ve arkadafl› Sal’la birlikte geçen yaz sahilde köpe¤iyle neler yapt›klar›n› hat›rlar. Sahil ona okyanusu hat›rlat›r, okyanuslar çok etkileyicidir, çünkü orada köpekbal›klar› vard›r. Balinalar da. Bir gün denize aç›l›p koca bir balina
görmek çok e¤lenceli olmaz m›yd›? Bu gerçekten çok müthifl olurdu. Hem bu arada Afrika’ya kadar yelken aç›p fillere ve gergedanlara da bakabilirdiniz. Bu gerçekten müthifl olurdu. S›n›f baflka bir
fleyi tart›fl›rken Clark Afrika’da safariye ç›km›flt›r bile.
Böylesine s›k uçufla geçen düflünme biçimleri, dikkat kontrol
problemi olan çocuklarda görülür. Zihinleri bir anda infilak edip
dünya d›fl› bir yolculu¤a ç›kar. Bu hayalperestler s›kl›kla vahfli ve
bereketli fantezilerle dolu yaflam›n tad›n› ç›kar›rlar. Ço¤u rüzgârla
çal›flan uzay araçlar› veya günefl ›fl›¤›yla çal›flan onalt› tekerlekli
araçlar›n gerçeküstü resimlerini çizmek için s›n›f›n arkalar›na yerleflir. Bu serbest düflünürler ve hayalperestler oldukça yarat›c› olabilirler, fakat biraz gariptirler. Bu çocuklara bir fley söyledi¤inizde
sözleriniz büyük olas›l›kla dolayl› bir yoruma ve belirsiz bir ça¤r›fl›ma neden olacakt›r. Bu yorum ve ça¤r›fl›mlar az önce söyledi¤inizle çok uzaktan ba¤lant›l›d›r. Clark dersler s›ras›nda s›k s›k zihin
yolculuklar›na ç›kt›¤›n› itiraf ediyordu. Bir keresinde bana flunlar›
söylemiflti, "Dr.Levine, zihnim seyahat etmeyi gerçekten seviyor.
Özellikle dersler s›ras›nda bafl›n› al›p gerçekten çok güzel yerlere
gidiyor ve ö¤retmenim bana çok k›z›yor. Çok fazla hayal kurdu¤umu söylüyor. Galiba hakl›, ama elimde de¤il; sürekli gezilere ç›kmay› seven gezgin bir beynim var." Anne babas› da Clark’›n düflüncesine kat›l›yor. Babas›na göre, "Bu çocuk zaman›n büyük bölümünü kendi dünyas›nda geçiriyor. Ve orada çok mutlu görünüyor.
Tam bir hayalci o. Ve çok da yarat›c›. Belki de hayalperestli¤in bir
sonucu bu. Dünyaya geri döndü¤ünde bize anlatt›¤› harika fleyler
düflünüyor gerçekten." Clark’›n canl› yarat›c› gezileri, matematik
dersinin ortas›nda olmak yerine baflka zamanlar için programlanmal›. Anne babas›n›n üzerinde çal›flmas›n› istedi¤im bir nokta buy86
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 87
du. Clark’›n yarat›c› oyunla ve di¤er yarat›c› maceralar›yla zaman
geçirmesi için bol bol f›rsat verecekler ve dikkatini toplamas› gereken zamanlarda serbest uçufllar›n› b›rakmas›n› hat›rlatacaklard›.
Dikkat kontrol problemlerinin ço¤unda oldu¤u gibi bir özelli¤i tamamen yok etmek için çaba sarf etmem (bunu zaten yapamay›z).
Bunun yerine ebeveynlere ya da ö¤retmenlere kanal de¤ifltirmeleri
ya da bu örnekte oldu¤u gibi yeniden programlamalar› için yard›mda bulunuruz.
Uzam Kontrolü
Pek çok çocu¤u "dikkati k›sa süreli" fleklinde nitelendirmek çok
yayg›n görülen, hatta belki de basmakal›p bir uygulamad›r. Ama
bence problem çok daha karmafl›kt›r, çünkü baz› girdilere yeterince uzun süre konsantre olamayan çocuklar di¤erlerine çok uzun süre konsantre olabilirler. Sonra bir de çok k›sa süre odaklanmayla
çok uzun süre odaklanma aras›nda önceden kestirilemez flekilde gidip gelen çocuklar vard›r (teknik olarak, etkileyici "azim" terimiyle ifade edilen bir durumdur bu). Nadiren do¤ru uyarana gereken
süre boyunca ba¤l› kal›rlar. Düflünme üzerindeki kontrollerinin bir
parças› olarak çocuklar›n afl›r›ya kaçmadan yeterli bir süre için dikkatlerini sürdürmeleri, oyuncak askere baflka bilgileri veya talepleri ihmal edecek kadar uzun bir süre odaklanmamalar› gerekir.
Dikkat ettikleri süreyi ayarlamay› bir kez ö¤rendikten sonra
ö¤rencilerin dikkati problemsiz olarak bir noktadan di¤erine aktarmalar› mümkündür. Böylelikle, on yafl›ndaki Rupert herhangi bir
duygusal karmaflaya ya da sözel çat›flmaya neden olmaks›z›n akflam
yeme¤inin ard›ndan ev ödevine geçifl yapabilir. Bunun nedeni dikkat uzam›n› gerekti¤i gibi bafllatmada, durdurmada ve yeniden yönlendirmede etkin olufludur.
Dikkati sürdürürken dikkat uzam›n› bölme, gereken süre boyunca birden fazla fleye konsantre olma yetene¤i dikkat kontrolüne
yönelik bir di¤er zorlu ifl ya da tehdittir. ‹lk bak›flta dikkatli gözlerinizi bir kerede birkaç hedef üzerinde tutmak gözüpek bir ifl gibi
görünse de bölünmüfl konsantrasyonun zorunlu oldu¤u baz› durumlar söz konusudur. Bu konuda verilebilecek en iyi örnek ayn› anda
87
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 88
gitti¤iniz yere, oraya nas›l varaca¤›n›za, direksiyonu kullanmak gibi karmafl›k becerilere ve trafi¤e konsantre olman›z› gerektiren araba ya da bisiklet sürmek olabilir. Bu yüzden dikkat kontrolleriyle
problemleri olan ergenlerin ya da genç yetiflkinlerin ciddi araba kazalar›na neden olmalar› bizi flafl›rtmamal›d›r. Böyle gençlerin araba
kullan›rken radyo dinlemelerine ya da cep telefonuyla konuflmalar›na izin verilmemelidir. Ayr›ca yanlar›nda bir arkadafllar›n›n olmas› da iyi bir fikir de¤ildir, çünkü araba kullan›rken gösterifl yapma
arzusu dikkat kontrollerinin bafl edebilece¤inden daha büyük bir ifl
olabilir. Bu tür ö¤rencilerin ebeveynleri ve sürüfl e¤itim ö¤retmenleri onlar› belirli tehlikelere karfl› uyarmal›d›r.
Do¤ru süre boyunca odaklanmada zorluk çeken çocuklar için
zamanlay›c› ya da kronometre ifle yarayabilir. Bir fleyin ne kadar
sürece¤inin ve sürenin yar›s›n› aflt›klar›n›n kendilerine haber verilmesi gerekir. Periyodik zihinsel molalar almal›, durup arkalar›na
yaslanmal› ve üzerinde çal›flt›klar› fley d›fl›nda bir fleyi düflünmeleri için teflvik edilmelidirler. Sonra geri dönüp dikkatlerini vermeye
devam edebilirler. Böylesi zihinsel molalar›n belirli bir noktaya verilen süre miktar›n› ayarlamada muazzam yard›m› olur. Asl›nda,
ben bütün çocuklar›n ne zaman durup zihinlerine mola ald›racaklar›n› bilmeleri gerekti¤ini düflünüyorum. Ö¤retmenler uzun bir dersin ard›ndan buna izin vermelidir. San Diegolu bir ö¤retmen sekizinci s›n›f matematik dersinde bunu düzenli olarak yap›yor. Dersleri s›ras›nda birkaç stratejik noktan›n ard›ndan iki ya da üç dakikal›k "beyin teneffüsleri" veriyor. "Çocuklar zihin molas›ndan sonra
devam etmeye haz›r oluyorlar; bu molalar çocuklar›n düflünce süreçlerini yeniliyor," diyor.
Doyum Kontrolü
Çocuk neyin kendisini tatmin edece¤ine, ne tür bilgi girdisinin ve
kullan›m›n mevcut gereksinimi karfl›lar göründü¤üne h›zla karar
vererek hangi konuda düflünmesi gerekti¤ini seçer. Bir fley e¤lendiriciyse, yararl› görünüyorsa ya da gelecek için somut yararlar sa¤layacaksa çocu¤un konsantre olma olas›l›¤› yüksektir. Bu yüzden
en sevdi¤i komedi dergisine, yeni DVD çalar›n›n nas›l çal›flaca¤›na
88
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 89
ya da nas›l bol para kazanaca¤›na dair talimatlara kolayca konsantre olur. Her fley yolunda giderse o anda doyurucu ya da memnunluk verici olmayan, ama daha sonra büyük bir karfl›l›¤› olan (harika
bir karne gibi) bir fleye bile odaklanabilir. Ne yaz›k ki dikkat kontrol problemi olan çok say›da çocuk do¤ru bir flekilde doyumsuz
olarak tan›mlan›r. Bu da demektir ki, yaln›zca heyecan verici ve hemen uyaran uyar›c›lara konsantre olurlar. Kutsal Roma ‹mparatorlu¤unun ilk y›llar›n› inceleyen yedinci s›n›f Sosyal Bilgiler dersi
onlar için yeterli olmaz. Bu çocuklar hazz› geciktiremez, örne¤in
Sosyal Bilgilerde baflar›l› olman›n daha sonra baz› yararlar getirece¤ini düflünemezler. Yo¤un bir flekilde doyumsuz olduklar› için
an›nda yarar sa¤lamalar› ve zevk almalar› gerekir. Sürekli huzursuzluk içindeki bu çocuklar daha fazla uyaran, an›nda tatmin edici
bir deneyim için yan›p tutuflurken s›n›fta s›k›l›r ve k›p›r k›p›r olurlar. Bir birinci s›n›f ö¤retmeni flunlar› söylüyor, "Jody yaln›zca heyecan ar›yor. Ortal›¤› kar›flt›rmaya bay›l›yor. S›n›fta durum sakin
olunca s›k›l›yor ve inan›lmaz derecede huzursuz oluyor. Çok tatl›
bir çocuk, ama yaln›zca heyecan yaratmak için problem ç›kard›¤›nda beni k›zd›r›yor. Ve bunu günde birkaç kez yap›yor." Jody ise
muayenehanemde flu aç›klamay› yapt›, "Evet, yaln›zca biraz e¤lenmek istiyorum. Oturup dinlemekten hofllanm›yorum. Hareket etmeliyim, yoksa k›vranmaya veya kavga etmeye bafll›yorum, o zaman
da ö¤retmenimle bafl›m derde giriyor. Bu biraz e¤lenceli oluyor,
ama sonra üzülüyorum."
Baz› çocuklar›n maddi kazan›m› hedefleyen özel türde bir doyumsuzlu¤u vard›r. Sürekli olarak daha fazla, daha fazla fley isterler. Clark’›n annesi itiraf ediyor, "Genellikle teslim olur ve s›rf ondan kurtulmak için Clark’›n istedi¤i fleyi almas›na izin veririm. ‹stedi¤i fleyi ele geçirene kadar vazgeçmez, ondan sonra da ço¤unlukla ilgisini kaybeder ve baflka bir fleyin pefline düfler. Bu insan› çok
yorabiliyor." Kuflkusuz her çocuk bir fleyler ister, fakat doyumsuz
çocuklar bir fleyler isteme durumunu sinir bozacak kadar afl›r›ya kaç›r›rlar. Di¤er kardefller çocu¤un tamamen ben merkezci maddi h›rs›na k›zarlar. Ama ebeveynler umutsuzlu¤a kap›lmamal›d›r, bu
özellik o kadar da kötü de¤ildir; maddi doyumsuzluk yetiflkinlikte
89
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 90
h›rs denen erdeme dönüflür. Koleksiyon yapman›n –tafl, deniz kabu¤u, spor kartlar›, bebek, kelebek, vs.– bu çocuklara yarar› olur. Doyumsuz talepleri kontrolden ç›kt›¤›nda gidip tafl koleksiyonuna katk›da bulunmas› söylenebilir.
Yo¤un deneyimlere karfl› duyulan doyumsuzluk ikinci tiptir.
Yukar›da sözünü etti¤im birinci s›n›f ö¤rencisi Jody çeflitli flekillerde doyumsuzluk sergiliyordu. Onun gibi çocuklar afl›r› derecede
yo¤un uyaranlara karfl› açl›k çekerler. Onlar için belirlenen yo¤unluk seviyesi çok afla¤›daysa k›flk›rt›c› hale gelerek ve k›vrand›ran
huzursuzluklar›n› tatmin etmek için ortal›¤› kar›flt›ran bafl belalar›
gibi görünerek bu seviyeyi yükseltebilirler. En kötü haliyle bu tür
doyumsuzluk yetiflkinlikte madde kullan›m›na, alkolizme, evlilikte
doyumsuzlu¤a ve herhangi bir tutarl› kariyer yoluna girmeye isteksizli¤e katk›da bulunabilir. Böyle bir kifli uzun dönemli bir hedefin
peflinde koflarken o anda yapabilece¤i çok daha büyüleyici ve doyurucu baflka bir fleyi düflünür. Öte yandan yaflant›sal doyumsuzluk
zaman zaman oldukça yap›c› bir risk alma özelli¤ine dönüflebilir;
yaflant›sal doyumsuzlu¤u olan çocuklar yavafl yavafl filizlenen giriflimcilik ve h›rs belirtileri gösterirler. Clark’›n annesi onun için flunlar› söylüyor, "Clark tam bir göz boyay›c›. ‹fl dünyas›nda çok baflar›l› olurdu herhalde. Hep planlar yap›p günün birinde yapaca¤› flaflaal› fleyleri anlat›yor." Ebeveynler çocuklar›n›n kendi Web sitelerini kurmalar›na, dergi satmalar›na veya buna benzer giriflimlerde
bulunmalar›na yard›mc› olarak bu dürtüyü ateflleyebilirler. Ayr›ca
bu çocuklar›n doyumsuzluklar› için yap›c› veya en az›ndan zarars›z
boflal›ma ihtiyaçlar› vard›r. Paten kayabilir, ata binebilir ya da kendilerini tatmin eden tak›m oyunlar›na kat›labilirler. Fakat önemli
olan, kendilerini bu fleyin çekicili¤ine kapt›r›p hayatlar›n› tamamen
anl›k yo¤un hazza adamalar›na izin vermemektir.
℘ÇIKTI KONTROLLER‹
Zihinsel ç›kt›n›z üzerinde kontrol sahibi olmak girdi üzerinde kontrol sahibi olmak kadar önemlidir. Ebeveynler, bir çocu¤un zihninin
ç›kt›s› üzerinde kontrolü kaybetti¤ini anlayabilirler. Bir anne flunlar› söylüyordu, "Yaln›zca kendini kaybediyor, hepsi bu, ondan son90
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 91
ra da her fleyi düflünmeden yap›yor." Girdinin etkin kontrolüyle bir
çocu¤un zihninin yeni al›nan bilgiyle nas›l etkin bir flekilde bo¤uflabilece¤ini görmüfltük. Ayn› flekilde ç›kt› kontrolü ürünlerin ve
hareketlerin niteli¤ini art›r›r. Kuflkusuz, genç zihnin verimli ç›kt›s›
girdinin kontrolüne ba¤l›d›r, çünkü s›kl›kla ç›kt›y› giren mesaja dayand›r›r›z (örne¤in, annenizin söyledi¤ini yapman›z ya da h›zla
yaklaflan bir topun çizdi¤i kavisi izleyip topu yakalamak gibi). Bu
yüzden bu iki tür dikkat kontrolü birbirine dolaflm›fl durumdad›r.
Ç›kt›n›n kontrolünde çocuk bir dereceye kadar zihinsel enerjinin kontrolüne de güvenir. Ne de olsa, zihin motorlar›n› harekete
geçirip montaj hatt›n› çal›flt›rmak zihinsel çaba türünde enerji gerektirir. Asl›nda ç›kt› etkin oldu¤unda çocuk zihinsel enerjinin
önemli bir miktar›n› koruyabilir. Frans›z kornosuyla al›flt›rma yapmak önemli miktarda enerji gerektirir. Ama e¤er bunu etkin bir flekilde yaparsan›z, bir sürü zaman kaybetti¤iniz ve yapt›¤›n›z ifle
konsantre olmad›¤›n›z zaman oldu¤u kadar yorucu, zaman al›c› ve
s›k›c› olmaz.
Zihninin ç›kt› kontrolünü sa¤lamak için çocuk üç tür ç›kt›n›n
niteli¤ini izleyip düzenlemelidir – davran›flsal ç›kt›, sosyal ç›kt› ve
akademik ç›kt›. Çocuklar dürtülerinin hakim oldu¤u kuklalar olmaktan çok yapt›klar›n›n tasar›mc›s› haline gelirler. Bu yüzden Meyer kilisede küfretmeden önce durup düflünür ve davran›fl›n komik
olsa da ak›ll›ca olmayaca¤›na karar verir. Bu yüzden sosyal tahribat› önlemek için tam zaman›nda kendini engeller. Ayn› flartlarda
Clark dürtüsel olarak ve yüksek sesle küfreder. Bunun nedeni
Clark’›n zihinsel ç›kt›s› üzerinde çok az ya da hiç kontrolünün olmay›fl›d›r. Annesi flöyle yak›nmaktad›r: "Clark insanlar›n içinde sürekli olarak utand›r›yor bizi. Bir fley düflündü¤ünde an›nda söylüyor
ya da yap›yor ve bazen sonuçlara biz katlanmak zorunda kal›yoruz."
Ön ‹zleme Kontrolü
Bir partide nas›l davranaca¤›n›za ya da dönem ödeviniz için bir
konu üzerinde karar vermeden önce ileriye bak›p yap›lacak, söylenecek ya da yarat›lacak olan fleyin olas› sonucu hakk›nda düflün91
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 92
mek mant›kl› olacakt›r. Çocu¤unuz bunu yapt›¤›nda yar› otomatik
bir flekilde en önemli, "E¤er ben...?" sorusunu soracakt›r: "E¤er ben
bunu söylersem ne olur? ‹nsanlar hakk›mda ne düflünür?" "E¤er
böyle davran›rsam ne olur? Bafl›m derde girer mi?" "Bülbülü Öldürmek’le ilgili bir rapor yazarsam ne olur? Bitti¤inde nas›l bir fley
olur?" "Bu matematik problemini çözersem ne olur? Cevap ne olmal›?" Çocuklar beyinlerinin ön duvar›na yerleflik olan izleme merceklerini sürekli olarak kullanmal›d›rlar.
fiekil 3-4. Ç›kt›y› düzenleyen nörogeliflimsel ifllevler.
Bu flekilde ileriye bak›p bir fleyleri umar, plan yapar ve iyi tahminlerde bulunurlar. Sonucu tahmin ederek veya öngörerek bir plan›
iptal edebilir veya mutlu sona götürme olas›l›¤› düflük olan bir
amaçta de¤ifliklik yapabilirsiniz. Ne yaz›kt›r ki, baz› insanlar hayat› foto¤raf makinesinin göz merce¤i olmayan foto¤rafç›lar gibi geçirirler. Foto¤raflar›n›n nas›l ç›kaca¤› konusunda hiçbir fikirleri olmadan deklanflöre bas›p dururlar. Okulda olas› sonuçlar› düflünmeden tekrar tekrar dürtüsel, hatta fliddet içerikli davrand›klar› için
bafllar› derde girer. Alenen söylenmesi uygun olmayan fleyleri söy92
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 93
leme e¤ilimindedirler, çünkü bu sözleri di¤erleri üzerindeki etkilerini öngörmeden veya tahmin etmeden sarf ederler. Böyle ö¤rencilerin diplomatik alanda bir kariyer seçmekten cayd›r›lmalar› gerekir! Akademik çal›flmalarla mücadele ederken çabalar›n›n kendilerini nereye yönlendirdi¤inden habersiz olabilirler. Sonuç olarak
matematikteki bir cevab› tahmin etmede, bir projenin alaca¤› flekli
öngörmede ve kitap raporuna hangi sonuçlar› aktaracaklar›n› tasarlamada zorluk çekerler.
Ön izleme ö¤renme sürecinde o kadar önemlidir ki, okulda
aç›k bir flekilde ö¤retilmesi gerekir. Mümkün oldu¤unda çocuklardan ifl bitti¤inde meydana gelecek fleyin bir kopyas›n› haz›rlamalar› istenmelidir. Çocuklar çal›flma planlar› teslim edip bunlara göre
de¤erlendirilmelidirler. Bu tür planlar son ürünün nas›l bir fley olaca¤›n›n tarifini de içermelidir, t›pk› bir bahç›van›n istenen bahçenin
bir tasla¤›n› çizmesi gibi. Bazen ö¤rencilerin raporun son paragraf›n› ilk önce yaz›p raporu haz›rlarken bu paragraf› önlerinde tutmalar› istenebilir. Baflka bir deyiflle önceden gördükleri son paragraf
ona do¤ru ilerledikleri bir hedef olacakt›r. Tan›d›¤›m son derece iyi
okuyan ö¤renciler sürekli olarak ön izleme yaparlar, okurken bir
sonra gelecek olan fleyi tahmin ederler.
Birçok ünlü yetiflkin, "ileri görüfllü," ileriye bakabilen ve daha
düflük seviyeli zihinlerin göremeyece¤i ürünü ya da belirli amac›
önceden görebilen bireylerdir. Bir müteahhit ya da mimar bofl bir
arsay› inceleyip oraya kuraca¤› al›flverifl merkezini hayal edebilir.
Mozart’›n piyano konçertosunun müsveddesi üzerinde çok az de¤ifliklik yapt›¤› söylenir. Mozart’›n bir ad›m atmadan önce bitti¤inde
nas›l olaca¤›na dair aç›k bir fikri olurdu. Howard Gardner afla¤›daki ifadeyi Mozart’›n kendisinden aktarmaktad›r:
"Bütün bunlar benim ruhumu atefller ve rahats›z
edilmedi¤im takdirde eserimi oluflturan motif büyür büyür,
belirli bir düzen içine girer ve uzun olmas›na ra¤men
zihnim deneredeyse tamamlan›r, böylece tamam›n› zarif bir
resim ve ya güzel bir heykel gibi bir bak›flta inceleyebilirim.
Parçalar› hayalimde birbirini izler flekilde duymam, hepsini bir
kerede çal›n›yormufl gibi duyar›m. Bunun ne büyük bir zevk
oldu¤unu anlatamam."
93
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 94
Gardner sözlerine devam ediyor, "Daha bestelenmemiflken çal›n›fl› yirmi, otuz dakika süren bir müzik parças›n›n tamam›n› zihninde duydu¤unu iddia etmek inan›lmaz görünüyor." Bu dünya çap›nda bir ön izlemedir.
Çocu¤un ön izlemede mükemmel oldu¤u bir alan› tan›mlamak
çocu¤un zihninin en iyi ne için donan›ml› oldu¤una dair ipuçlar›
verir. Dokuzuncu s›n›fta kalan ve ciddi bir disiplin problemi olan
Sean ad›nda bir ergeni çok iyi hat›rl›yorum. Sean’›n marangozluk
ö¤retmeni onun hakk›nda flu yorumda bulunmufltu, "S›n›f›mdaki
çocuklar içinde projenin bitti¤inde nas›l bir fley olaca¤›n› tam olarak bir tek o biliyor, üstelik daha ifle bafllamadan." Sean marangozluk s›n›f›nda herhangi bir davran›fl problemi sergilemiyordu. Marangozluk ö¤retmeninin yorumunu takiben ‹ngilizce ö¤retmeni
flunlar› söyledi, "Bu çocu¤un bir kitap raporu yazmaya çal›fl›rken ne
yapt›¤› konusunda hiçbir fikri olmuyor."
Seçenek Kontrolü
Emily Dickinson’›n bir sözü s›k s›k al›nt›lan›r, "Ben olas›l›klarda
yafl›yorum." Bu konuda yaln›z de¤il; hepimiz öyle yafl›yoruz. Hayat boyunca ilerlerken girilecek ya da girilmeyecek sonsuz say›da
yolla, yapabilece¤imiz, söyleyebilece¤imiz, deneyebilece¤imiz
fleylerle, düflünmeye de¤er stratejilerle karfl›lafl›yoruz. ‹ngilizce ö¤retmeniniz orijinal bir hikâye yazman›z› isteyebilir ve siz bunun
uzay› istilâ edenlerle mi, su y›lanlar›yla m›, yoksa insan yiyen dev
kurba¤alarla m› ilgili olaca¤›na karar vermeye çal›fl›rs›n›z. Bu bafll›klar›n iyi ve kötü yanlar›n› düflünür, sonra bir karara var›rs›n›z.
Akl›n›za gelen ilk fleyi yapmak yerine önce bunlar› yapars›n›z. Her
saniye mevcut seçenekler aras›ndan böyle seçimler yapmak zorunda kal›r›z. ‹deal olan›, daha az arzu edilir olanlar› bask›larken en iyi
olan› seçmektir.
Baz› çocuklar s›kl›kla bu ad›m›, yani ç›kt› seçimini atlarlar. Asl›nda, zaman zaman hepimiz yapar›z bunu; seçeneklerimizi gözden
geçirmeyi dürtüsel olarak ihmal eder ve akl›m›za gelen ilk fleyin üstüne atlar›z. Öte yandan bir çocuk kararlar›n› tartt›¤›nda ilk tepkileri bask›lama ya da en az›ndan yavafllatma konumundad›r. Bu flekilde potansiyel olarak düflünmeden verilen ve tehlikeli olan fevri tepkileri bast›rm›fl olur. Seçeneklerini düflünmek için zaman ay›rarak
94
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 95
iyi hüküm verme veya ak›ll›ca karar verme dedi¤imiz süreçten yararlan›r. Bir keresinde Clark’›n okul otobüsündeki arkadafllar›ndan
biri ona yaklafl›p kesinlikle hofl olmayan bir sözcük söylemiflti.
Clark hemen bu k›flk›rt›c› davran›fla karfl› verece¤i ilk tepkiyi düflündü. Bu tepkiyi verdi mi? Yoksa alternatif olarak seçeneklerini
düflünüp en iyisini mi seçti? Akl›na gelen ilk ve son tepkiye teslim
olup genç arkadafl›n› kar y›¤›n›n›n içine itti. Annesi, "Bu günde en
az iki, üç kez oluyor. E¤er birazc›k düflünse tepki verecek, onurunu
koruyacak baflka yollar oldu¤unu görecek."
Burada flansa ba¤l› olan yaln›zca davran›fl de¤ildir. Ebeveynler
ve ö¤retmenler Clark gibi çocuklara zorlu bir okul göreviyle mücadele etmeye bafllamadan önce seçeneklerini gözden geçirmeyi hat›rlatmal›d›r. Kendinize flu soruyu sorman›z önemlidir: "Bir bakal›m, bu resmin sabah›n erken saati gibi görünmesi için ne gerekiyor?" Dikkat kontrolü zay›f olan ve seçenekleri tartamayan çocuklar bu soruyu atlar ve bu yüzden pek çok fleyi zor yoldan veya dürtüsel olarak yaparlar. Seçeneklerini düflünen bir ö¤renci matematik
problemini inceleyip kendi kendine flunu sorabilir, "Bu problemi
çözmenin en iyi yolu nedir?" Seçenekler üzerinde hiç düflünmeyen
biri yaln›zca problemi çözmeye giriflebilir. Bunu yaparken en etkin
ya da en iyi problem çözme stratejisini belki bulur belki bulamaz,
ama genellikle problemi yanl›fl yoldan çözer.
Çocuklara, e¤itimleri boyunca bilinçli seçenek elemesine dayanan bu tür karar verme stratejileri ö¤retilmelidir. Evde çocu¤un
bafl› derde girdi¤inde ebeveynler biraz zaman ay›rarak çocukla di¤er seçeneklerinin neler olabilece¤ine dair konuflmal›d›r. Okulda,
ö¤rencilerden okuduklar› hikâyelerin alternatif sonlar›n› düflünmeleri ve en iyi olan› seçmeleri istenmelidir. Tarihteki olaylar› düflünüp dünya liderlerinin farkl› önemli dönemlerde karfl› karfl›ya kald›klar› karar seçenekleri üzerinde konuflmalar› sa¤lanmal›d›r. Ö¤renciler her durumla bafl ederken birden fazla seçenek oldu¤unu
gösteren türde deneyimler kazanmal›d›r.
H›z Kontrolü
"Keflke Clark biraz yavafllasa, diyorum s›k s›k," diye yak›n›yordu
ö¤retmeni. "Her zaman acelesi var. Ona yavafllamas›n› ve sakin olmas›n› söyleyip duruyorum. Her fleyi çok h›zl› yap›yor ve kaç›n›l95
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 96
maz bir flekilde mahvediyor. Öte yandan yavafllamas›n› sa¤layabildi¤imde harika ifller ç›kar›yor." H›z kontrolü faaliyetin gerçeklefltirildi¤i sürati kontrol eder. Bir çocuk iflleri çok yavafl yapmamal›d›r,
ama ç›kt›s› konusunda telafll› ve afl›r› heyecanl› olmas›n› da istemeyiz. Yapt›¤›m›z her fley için uygun bir h›z›n oldu¤u kesindir.
H›z kontrolü ayn› zamanda çok a¤›r bir sürate de ayarlanabilir.
Her fleyi çok a¤›r yapan, ç›kt› kontrol problemi bulunan çocuklar
gördüm. Baz›lar› gerçekten salyangoz h›z›yla hareket ederler. Baz›
uzmanlar onlara "hipoaktif hiperaktif çocuklar" demektedir. Vücutlar› çok a¤›r hareket ederken zihinleri bir konudan di¤erine koflturur. ‹lginçtir ki, böyle tan›d›¤›m çocuklar›n hemen hemen hepsi k›zd›. Di¤er uzmanlar›n da ayn› fleyi söyledi¤ini duydum. Dikkat bozuklu¤u olan erkek çocuklar› motorlar›n› h›zla çal›flt›rmaya e¤ilimliyken k›zlar daha düflük viteste hareket etmektedir.
H›z› ayarlama efl zamanl›l›¤› da kapsar. Bir ö¤renci çok say›da
bileflenin efl zamanl› olarak hareket etti¤i çok say›da zorlu akademik görevle karfl›lafl›r. Yazma buna klasik bir örnektir. Bir ö¤renci
yaz› yazarken harf oluflumunu (ya da klavye kullan›m›n›), imlây›,
noktalamay›, dilbilgisini, büyük harf kullan›m›n›, önceki bilgileri
ve sözcük da¤arc›¤›n› efl zamanl› k›lmal›d›r. Bütün bu ›rmak ayaklar›n›n ayn› h›zla ana nehre akmas› gerekir. Geliflmekte olan genç
bir yazar noktalama becerisinin bafl harf kullan›m›ndan onbir saniye sonra gelmesini kabul edemez. ‹stenen efl zamanl›l›k derecesini
baflarmada zorluk, zay›f ç›kt› kontrolü olan çok say›da ö¤rencinin
yaz› yazmay› ac›mas›z ve ola¤an d›fl› bir ceza olarak görmesinin
nedenlerinden biridir. Ev ödevi yapmaktan kaç›n›r, düflüncelerini
ka¤›da dökmeleri gerekti¤inde gözle görülür biçimde rahats›z ve
dirençli olurlar. Bu düfl k›r›kl›¤›n› yazmay› idare edilecek çok büyük bir orkestra olarak gören hastam›z April’de fark ettik; müzisyenlerin ayn› anda çalmalar›n› sa¤lamay› baflaram›yordu bir türlü.
E¤er çocuk çoklu ifllevi ayn› anda gerçeklefltirmede zorluk çekiyorsa, ebeveyn çocu¤un bir kerede bir fleyi yapmas› için bir plan oluflturmas›na yard›mc› olabilir. Bu çocuklara görevleri bir kerede de¤il, aflama aflama yapmalar› ö¤retilerek yard›mc› olunabilir. Bu süreci kolaylaflt›rmak için iyi düflünülmüfl çal›flma planlar›na ihtiyaçlar› vard›r. (Bütün çocuklar›n iflleri bir kerede yapmak yerine ad›m
ad›m yapmak için yard›ma ihtiyac› vard›r.)
96
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 97
fiimdiye kadar anlatt›¤›m ç›kt› kontrolleri, yani ön izleme, seçeneklerin tart›lmas› ve h›z›n ayarlanmas› hep h›z›n›z› yavafllatmaya hizmet eder, böylece daha fazla düflünen biri olursunuz. Zay›f ön
izlemeyi ve ç›lg›nca h›z› seçenek yoklu¤una (yani, akla gelen ilk
fleyi yapmaya) eklerseniz dürtüsellik fleklinde iyi tan›nan ve
Clark’›n her günkü davran›fllar›n› sabote eden özelli¤e ulafl›rs›n›z.
Ç›kt› kontrolleri birçok aç›dan çocu¤u yavafllat›p durdurmay›, bir
fleyin üstüne atlamadan önce dinleyip düflünmesini ve bakmas›n›
sa¤lamay› görev edinmifltir.
Kalite Kontrolü
Bir fleyi yaparken nas›l oldu¤umuzu ve bitirdikten hemen sonra da
nas›l yapt›¤›m›z› de¤erlendirmemiz gerekir. Bu süreç, düzenlemeye, kendini toparlamaya izin verir. Araba sürerken, uzun bir bölme
problemini çözerken ya da arkadafl›n›zla etkileflimde bulunurken ifllerin nas›l gitti¤ini saptamak ak›ll›cad›r. Do¤ru yol üzerinde misiniz? Yöntemlerinizi ya da stratejilerinizi de¤ifltirmeniz gerekiyor
mu? Bu faaliyeti durdurman›z gerekiyor mu?
Ç›kt› kontrol problemleri olan çocuklar geribeslemden habersiz ya da ona karfl› duyars›z olabilirler. Kendilerini aptal yerine
koyduklar›n›n fark›nda olmayabilirler. S›n›fta bir fley aç›klamaya
çal›fl›rken kimsenin ne dediklerini anlamad›¤›n› fark etmeyebilirler
(buna zay›f iletiflim izlemesi denir). Söyledikleri baflkalar›na anlams›z gelir. Bazen bu çocuklar okuduklar› ya da dinledikleri bir fleyi anlamad›klar›nda anlamad›klar›n› fark etmeyebilirler, çünkü
kavray›fllar›n› izlemezler. Çok s›k kullan›lan bir ifade olan, "Ama
anlam›yorum" mükemmel bir kendini-izleme, düflünme üzerindeki
kalite kontrolün göstergesidir.
Müfredat süresince ö¤retmen ve ebeveynler, bir faaliyet boyunca ve sonras›nda durumunu ölçme al›flt›rmas› olan öz de¤erlendirmeyi vurgulamal›d›rlar. Çocuklar kendi ödevlerine not vermeye
teflvik edilmelidir. Üzerinde geliflme sa¤lamalar› gereken bir ödevi
incelemek için kontrol listeleri kullanmal›d›rlar. Örne¤in, ebeveynler çocuklar›, yaz› yazmada her cümleye büyük harfle bafllay›p bafllamad›klar›n›, farkl› cümle yap›lar› kullan›p kullanmad›klar›n›, konuyla iliflkin cümleler kurup kurmad›klar›n›, vs. içeren bir kontrol
listesi kullanmaya teflvik edebilirler. Ö¤renci ö¤retmene bir test tes97
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 98
lim etti¤inde sa¤ üst köfleye kaç alaca¤›n› düflündü¤ünü yazmas› istenmeli, notlar›n› do¤ru tahmin edebiliyorlarsa çocuklara birkaç
ilave puan verilmelidir. Vurgu her zaman bir görevi nas›l yapmakta oldu¤unuzu ya da nas›l yapt›¤›n›z› bilme, yani özelefltiri üzerindedir. Bir ilkokul ö¤retmeni, ö¤retmen-e¤itim program›m›zda ö¤rendiklerini uygulad›ktan sonra flu yorumda bulundu, "Art›k s›n›f›mdaki ö¤renciler benim onlar› de¤erlendirdi¤imden çok daha fazla de¤erlendiriyorlar kendilerini. Ve bunun karfl›l›¤›n› da al›yoruz.
Hatalar›n› ö¤renip onlardan ders ald›klar› sürece hata yapman›n
önemli olmad›¤›n› anlad›lar. Çocuklar silgilerini her zamankinden
daha fazla kullan›yorlar ve bunun için onlara övgüler düzüyorum.
Yapt›klar› fleylere gerçekten dikkat ediyorlar."
Pekifltirme Kontrolü
E¤er bir fley, geçmiflte, çocu¤unuz için ifle yaram›flsa tekrar tekrar
kullan›lmal›d›r. Bu olumlu pekifltirmedir. Öte yandan, davran›fl› ya
da yapt›¤› ödevi, baflar›s›zl›¤a veya cezaya neden olacak nitelikteyse, bunu bir daha ayn› flekilde yapmamas› en iyisidir.
Önceki deneyimlerin bugünkü düflünme üzerinde bir etkisi yok
gibi görünüyorsa sonucu düfl k›r›kl›¤› olabilir. Çocuk hayattaki her
olayla yeni karfl›lafl›yormufl ve daha önceki olaylarla ba¤lant›s›
yokmufl gibi davrand›¤›nda anne babalar saçlar›n› yolmak isteyebilir. Çocuk olumlu ya da olumsuz bir deneyimden nadiren bir fleyler
ö¤reniyor gibi görünür. Böyle çocuklar elefltiri, ceza, hatta övgünün
etkilerine karfl› ba¤›fl›kl›ym›fl gibi davranabilir. Kederli bir anne
flöyle yak›n›yordu, "Ona ‘Geçen hafta ev ödevini çok iyi yapt›n ve
çok iyi bir not ald›n. Neden bu gece de ayn› fleyi yapm›yorsun?’ gibi fleyler söyleyip duruyorum."
Ebeveynlere zay›f pekifltirme kontrolü olan çocuklarla, bafllar›na gelen fleylere ait bir günlük tutmalar›na yard›m ederek çal›flmalar›n› teflvik ediyorum, böylelikle bu olaylar›n gelecekteki hareketlerini nas›l etkileyebilece¤ini tart›flabilirler. Ayd›n bir anne bu tekni¤i büyük bir gayretle birkaç ay boyunca uygulad›. "Küçük o¤lumda çok ifle yarad› bu teknik," diye bildirdi. "Her gece yatmadan önce ‘günün önemli haberleri’ ad› alt›nda uzun bir liste yap›yor. Birkaç günde bir listelerin üstünden geçip neyi do¤ru yapt›¤› ve olaylar›n baflka türlü geliflmesi için neyi daha iyi yapabilece¤i hakk›nda
98
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 99
konufluyoruz. Okuldaki bir s›navda düflük not ald›¤›nda neyin ters
gitti¤ini anlamaya çal›fl›yor ve gelecekte nas›l farkl› bir flekilde haz›rlanabilece¤ini tart›fl›yoruz. Konuflman›n büyük bölümünü o yap›yor. ‹yi bir dinleyici olmaya çal›fl›yor ve vaaz vermekten kaç›n›yorum. Sonunda kendi kendine o tavsiye veriyor. Galiba bu hofluna gidiyor. Bu toplant›y› en son kocamla yapt›lar ve geçen pazar›n
futbol maç›n›n video kasetlerini seyredip bir sonraki maç için strateji belirlediler. Önemli olan fley, geçmiflten nas›l ders ç›kart›laca¤›n› ö¤renmekti."
℘D‹KKAT KONTROLLER‹N‹N ETK‹LER‹
Dikkat kontrolünün ö¤renmeyi, davran›fl› ve baflkalar›yla iliflkileri
etkileme yollar›n› gördük. ‹yi ayarlanm›fl dikkat kontrolü bir çocu¤un kendisi hakk›nda hissettiklerini ve ebeveynlerin çocuklar› için
hissettiklerini etkiler. Zihninizin kontrolünü kaybetti¤ini hissederek
yaflamak gerçekten zordur. Özdenetimi olmayan bir zihni büyütmeye çabalamak da ayn› flekilde düfl k›r›kl›¤› yarat›r. Bir ö¤rencinin
ak›ll› olup, üretken olmamas› zordur. Ebeveynler tekrar tekrar düfl
k›r›kl›¤›na u¤rad›klar›n› hissederler. Her fleyi dürtüsel olarak yap›p
sonra da yapt›klar›na piflman olmak korkutucudur. Ebeveynler çocu¤un kontrolü d›fl›nda olan hareketleri yüzünden onu cezaland›r›p
cezaland›rmad›klar›n› düflünürler. Clark karizmatik görüntüsünün
alt›nda çok üzüntülüydü. Annesi Clark’›n s›k s›k a¤layarak uyudu¤unu söylüyordu. April de kederli dönemler geçiriyor, derinden
hissetti¤i yetersizlik duygular›yla mücadele ediyordu. Annesi nerede yanl›fl yapt›klar›n›, April’i nerede düfl k›r›kl›¤›na u¤ratt›klar›n›
düflünüp duruyordu. "Durup çocu¤unuzun kendini baflar›s›z biri
olarak hissetmesini seyretmek çok zor. Özsayg›s›n›n paramparça
oldu¤unu görebiliyorum neredeyse. Ve siz ne derseniz deyin s›n›ftaki en aptal çocuk oldu¤unu söyleyip duruyor. Sonra kendi kendimize nas›l farkl› davranabilece¤imizi, fark›nda olmadan sorununa
nas›l katk›da bulundu¤umuzu sormaya bafll›yoruz. Durmadan April’i ve görünüflte ne kadar iyi olsa da her gün okulda ne kadar ac›
çekti¤ini düflünüyoruz."
‹nsani bak›fl aç›s›ndan bakt›¤›m›zda, dikkat kontrolü zay›f olan
çocuklar›n ve ebeveynlerin, bunlar›n kötü zihinler olmad›¤›n›, güçlü yanlar›n›n sonunda bask›n gelece¤ini fark etmelerine yard›mc›
99
3. Bölüm
31/5/04
9:42
Page 100
olmak zorunday›z. ‹yimserli¤i yerlefltirmemiz ve bu çocuklar›n
kendilerine sayg› duyuldu¤unu hissetmelerini sa¤lamam›z gerekiyor.
℘ZAMAN ‹Ç‹NDE Z‹H‹NLER: ÇOCUKLAR BÜYÜRKEN
D‹KKAT KONTROLLER‹ KONUSUNDA UYANIK OLMAK
Bu ifllevlerden ad›yla söz etmeseler de bütün ebeveynler çocuklar›n›n dikkat kontrollerini sürekli olarak gözler ve bu konuda yorumda bulunurlar. Kontroller gündelik hayatta o kadar önemli rol oynarlar ki, zaman›n büyük bölümünde ilgiyi üzerlerinde toplarlar!
Dikkat kontrollerinin farkl› yafllar›n gereksinimlerini karfl›lamak
için farkl› flekillerde ifllemeleri gerekir. Bebeklik s›ras›nda zihinsel
enerji kontrolü en h›zl› flekilde geliflir. Geceleri uyumada zorluk çeken bebeklerin okul ça¤›na ulaflt›klar›nda dikkat problemi gelifltirmeye meyilli olmalar›n›n nedeni belki de budur. Bu çocuklar uyku
ve uyan›kl›k aras›ndaki en uygun denge için erken yaflta programlanamazlar.
Okulun ilk y›llar›nda zihinsel enerji üzerindeki kontrolün tam
olmas›n› bekleyebilirsiniz; çocuklar›n›z uyku ve uyan›kl›k aras›nda
iyi bir denge kurmal›d›r. Uyku halleri kadar uyan›kl›k halleri de güvenilir olmal›d›r. Okul günü s›ras›nda zihinsel enerjilerini önemli
aral›klarla seferber etmeyi baflarabilmelidirler, t›pk› uzun bir süre
s›rada oturmak gibi görünüflte mant›ks›z bir k›s›tlamaya uymaya
çal›flt›klar› zaman oldu¤u gibi. Sekiz yafl›ndaki bir çocuk bana flunlar› söylemiflti, "Okulun en kötü yan› oturmak zorunda olmam›z.
Bu beni öldürüyor. Oturup uzun süre için dinlemek zorunda oldu¤umda beynim ac› çekiyor. Yerimde oturabiliyorum, ama bazen
aya¤a f›rlay›p koridorlarda koflmak istiyorum." ‹kinci s›n›fa kadar
zihinsel enerjinin iyice kontrollü hale gelmesini bekleyebilirsiniz.
Çünkü çocuklar art›k hazz› geciktirmeyi ve istemedikleri, ama yapmak zorunda olduklar› fleyleri yapmay› ö¤renmektedirler.
Ö¤renciler ilkokuldayken girdi kontrolleri en yüksek seviyedeki geliflimini gösterir. Örne¤in, alt›nc› s›n›f ö¤rencisiyle birinci s›n›f ya da anaokulu ö¤rencisinin dikkat çelicileri d›flar›da b›rakmas›
aras›nda büyük fark vard›r. Küçük çocuklar koridordaki seslerden
ya da ayn› masada k›p›rdanan çocuktan daha kolay etkilenirler.
‹lkokulun ortas›yla sonuna kadar içeriye bilgi ak›fl› üzerindeki
100

Kitaba Göz At

Transkript

Benzer belgeler

AÇ - ekolojikmim.com

T-KIT 3 DOC*

2009.07 Beymen Brasserie