(MUTFAK) VE MİMARİsİ mE TAND/REVl (KITCHEN)

GELıENEKSEl ERZURUM EVLERİNDE TANDlREVİ (MUTFAK) VE MİMARİsİ
Zerrtlı KÖŞKI.C
Şerife
TAI.I" "
mE TAND/REVl (KITCHEN) AND ARCHffECnJRE IN TRADrrlONAL ERZURUM HOUSES
Tradifional ErzlImm house.> are ıhe besı samp!es refleeling ıhe plan ofbOi/ses having an inlerior COUt1 andatandirev!
and ine/uding Ihe one-srored Iype, rwo-stored type and multi-seelimıa! (lpe oIilnaıohan li/ıkisb house" arehiteeture.
The most imporıanl parI q(lbe &zu1"!.IIn houses is ranelirev! (kiiehen) wiıb ıandırbaşı a ~mall oven, seki (a kind ofdivan
on whieh the inhahiı.ants sleep and sil), kunnı (Ihe slore waterıank), kiler·ambaı· (the slore room IotfoadJ, lerekler (Ihe
system qfsbefı'es). lt has ci GOvering called kirlangiç örlü u;hich has ıl doıne wiıb alanıem.
Tandire!'i which is cl /Jlace sencinR several purposes !ike cooking ealing sil/ing resIing, ((ccepling guests, and sleepirfR and
ı~\ used b}' the memIJers q(ıhefamilv, esped'al~v ıwmen, wiıb ıhejimelion ofa hareınlik.
In ıbe design qfIhe place, clitml/e, eeanomle and n'Uioiuıl condlıloi'/s besides tradilirmal and reliRiousbeliefs are rern.arka/d)'
effecliı'e. Tbe assacialion (~{landm!f)i wiıb Central A,ia- Analalfa and the inlensi/iealion of ıhis aSSGeialion wilh ı.andirbaşi,
ıandir and kirlangiç örıü rııakes ıhe effeet oftbe elemem" dear.
L
Anahtar Kelimeler: Geleneksel Erzun~m
Eı:leri, Tandırevı; Tandırbaşı
](ey Words: Tradilional Erzurum Houses, ?Cmdirel'i (Kilehen) , Head of Tarlliir,
GiRİş
Doğu Anadolu BölgeSinin önemli kentlerinden biri
olan En.urum, t<lrih boyunca bir kü1ıür ve ticaret merkezi
olmuştur, Kentin kültürel zenginliği içerisinde coğrafi
konumu; iklim ve malzemellin de etkisiyle şekillenen evleri
dikkat çekicidir. Tek katlı, iki katlı ve çok böjümlü planlanan
evlerde belirleyici unsur iç avlu ve tandırevinin bulunmasıdır.
Bu çalışma kapsamlılda geleneksel Erzumm evlerinde
tandırevi, günümüzde sağlam, kısmen ayakta olan veya
günümüze ulaşmayan fakat kaynaklardan tespit edilen 55
ev incelenerek değerlendirilmiştir. Eski evlerin zaman
içerisinde el değ~tirmesi, bölünmeSi; sokak ve ev
numaralarının değişmesi bazı kanşıklıklara neden olmuş
buda tespit aşamasını güçle~tirmWir. \iaka!enin hazu:lanma
sürecinde inceleme ,5ansı bulduğumuz Re~it Keki Evi,
Ahıska1ılann Evi, Faik Albayrak Evi, Modoğlu Evi, Baydar
Evi, Mehmet Oamgacı Evi, Çöğel1derli Evi, Hancığazlı Hafız
Efendi Evi, Mehdi Efendi Mah. Sıvilnk Sak. :lo:], Aşağı
Hasani Basri Mah. No:1] ve Aşağı Mumcu Mah.l\o:9 da ki
evlerin ]'alnızca fotOğrafjan ile isimleıi kalmıştır.
2. ERZURUM EVLERİNDE TANDlREVİ
(MUTFAK)
Evler, yaşadığımız her türlü ihtiyacUU17.J
karşılad.ığımız mekanlar. . , Geçmişte Anadolu Türk ev lipini,
dı'ğişik coğrafi bölgelerde, iklim, malzeme, dlrti ve ekonomik
yapı ile geleneklerin şekillendirdiği özellikler belirlemiştir.
Genellikle avlu ve safa i1i§kisine dayanan farklı plan lipIeri
Doğu Anadolu Bölgesındek,i evlerde sofasız, iç avlulutandırevli olarak iSimJendirilen ve kendi içeıisinde alt lipIere
aynlan düzenlemeleri ile dikkat çekmektedir l (Şekill)
En.umm evleri (ŞekHZ) Türk ev planlarının genel
özelliklerini ve iç düzenlemesini yansıtmasına rağmen soğuk
ikliminde etkisivle sotımJIl yerini zemin karta avlu ve tandırevi
almıştır Zemin kana avlu 've tanclırevinin şekillendirdiği ev
planlarıııa ayrıca oda, ahır·merek mekanları eklenmiştir 2
Zemin katlll en geniş mekanı o18f'JklaSar!anan ıandırevi,
arsaoın clUnllTIuna ve sokak cephesine göre arkada. anada
veya ön cephecle yer alabilir. Tandırevinin plan şeması kare
veya kareye yakın dikdörtgendir. Genellikle 8x9m.
boyutlarında olan landırevlerinin 5x6m. boyutlarında olan
• Yrd. Doç. Dr. Aratürk lI1lvcrsiresi Fcn -Edchi)':\( rakiilte.,; Sana! Tarihı Bölünıu EDuruın,
Gör. Atatürk rnıversiwsj So;,yal Bilimler Ensriılisii Emırum,
ı Haşim K.1,rpuı, Türk Islam !>lesken Minmrislnde Erzurum Evleri, Ankar.ı, 1995, ·.fa
2 Bahattiu Ogel. "EI"I.\Il'wn E\'1en" Ulkü Dergis., cı, S.ı2, 19-17, .1.32-33, Uarbi lIorau, 'CrLUmm'ıİJ Sivil Mim3rı ve Özelli leri" Arkiıckt, es, 1946, ~.62
64. Ilarhi Horan,.:·Erzurum Evle~i', Nkİlckl, C 16, 19·i7, s.2/-30: lIaşjm Karpul.. EmtI'lim hit'n, Anbm, 1989, s B·H: !ütfü S<;l.('n, fl'l.. ı:n:ı ştln
FoJkloru,Aıaıürk Unıversitt"l Sosyalllilımler Ensıilüsü Türk Dili Ve Edehıvalı Aıı~bilıın 0<111 (yaı'-ınbomamış) Dokıpra Tezi, Erzurum. 1993. s.233-234.
Umu: Kukarau, Gunüınüz ErI_unım E"jnde Gelend;.,d Unsurların K,Jlianımına Yönelik Bır Senrcz Çalı~l1l<ısl, Atatürk liniversires; So5)':l1 Bilimler Enstıtüsü
Sanaı Tarihı Anabilim Dajı (Yavınlaıınıan1J~) Yük:;ek Lısans Tezi, Emırum, 2Ci! i. ,36·37
.. Ai'j.
Sanat
De"\lisi ı 97
küçük örnekleri de mevcuttur. Geleneksel Erzurum evlerinin
karakteristik bir özelliği olarak belirlenen tandıre~ine bölgede
ö', ,L~hane, mutfak, kır~al alanda ise bu isimlerle birlikte
e\ylizü de denümekledir. Tandırevi, tandırbaşı, kliçük ocak,
seh. kUlUn, kiler-ambar, terekJer, tandırevi odaları ve üst
örtüsü kırlangıç kubbe ile anıtsal bir mimari gösterir (Şekil
3).
Aile fertlerinin ve özellikle ev hanmılannın daha
çok zaman gcçirdiği dinlenmek, yemck pişirmek, yemek.
yatmak, oturmak, misafir ağırlamak gibi çok amaçu kullandan
tandırevi böylece haremlik i~levini de kazanmaktadır.)
ErzUrlını'da sen ve uzun geçen kış ayları tandırevinin çok
fonksiyonlu bir mekan olarak tasarlanmasında en önemli
etkendir. Kalabalık ailelerin bir arada yaşadığı Erzurum
evleıinde tandırevi tüm ailenin soğuk havalarda toplandığı
biryerde 15Jnma probleminirı de çözümlcndiği bir mekandır.
Tandırbaşında yere gömülen tandırlar, hem her türlü
pişirmenin yapıldığı hem de ıSJnma amaçlı kullanılan
ocaklardır. 4
Tandırın, bölgede geçmişte kent ve günümüzde
mimaride yaygın olması, bölgesel faktörler, iklim
özellikleri, ekonomik koşuııar ve gelenekler ile doğmelan
ilgilidir. 5Zengin biryemek kültürü olan Eı7.urlım'dageçmiştc
tandırda ekmek yapmak, bakır ve güveç kapial'da yemek
pişirmek, ev hanunlarJ arasında son derecc önemsenen bir
kırsal
ışdi.
Tandınn pişirme
ve ısınma anıacırun yanı Sıra günlük
sıcak su temininde özellikle çamaşır yıkamak ve banyo
sularını ısıtmak amacıyla kuBanımı söz konusuydu.
Tandırevinde çok amaçlı kullanılan randıriann c1ı)ıncla hemen
yapılması gereken günlük işlerde tandırbaşının yanıııda yer
alan küçük ocak kullanılırdı.
Erl.Urum evlerinde tand~revinin fonksiyonel bir
özelliği de ailelerin yazlan serin, kışlan sıcak olan bu
mekanda, kışın kullanmak üzere hazır tutulan un, yağ,
peynir, bal, patates, soğan, lahana, şalgam, kavurma, sucuk,
turşu gibi yiyeceklerin depolandığı kiler-ambar bölümüdür.
Kiler-ambarda sakbnan yiyecekler Erzurumlu bir aile için
iklim, geleneksel tutum ve ekonomik koşullara bağlı olarak
bir güven ortarıunın oluşmasını sağlıyordu.
Tandırevinin çok fonksiyonlu bir mekan olarak
biçinIIemnesinde omnılan, yatılan ve hatta ıp.isafu
ağırlanan sekiler önemli bir yer tutmaktadır. Uzerine
hall ve kiliın serilen sekileıin bazııaruıda YLiklük ve kahve
pişirmek için oeak vardır. Sekiler tandırevinde bir bakıma
evin oturma odası gibi kullanılan bölümüdür.
3. TANDlREVİNİN KAYNAGI
Emırum evlerinin plaıunı yönlendiren iç avlulutandırevi, biçimsel v<.: fonksiyonel özellikleri ile konut
mimaı:isinin erken aşamalaımdan geçen yüzyıla uzanan bir
süreklilik gösıermektcdir. Bu süreklilik içerisinde mekanın
tasanmınıiklim vc malzemeye bağlı olarak üst örtü şekli ve
fonksiyonel özelikler belirlemektedir.
Erturum 'da sen \'e uzun geçen kış wn(~revinin
yere gömülü korunaklı bir mekan olarak şekillenmesinde,
örtü şekli kırlangıç kubbc ([üteklikli örtü) ise bu büvük
~ekanın örtütmesi.nde bir çÖ'/,üın yolu olJrak geliştirilmiştir.
Iç ve Orta Asya'da yazın gcçirildiği yaylak ve kışın gcçiıilCıiği
kı~lak yan güçebc bir kijltüıiin aynı zamanda yerle~ik
dUzenini gösterınesi açlSU1C1an dikkat çekicidir.!! ProLO-Türk
ve Türk topiıı'luklarında yurt tipi çadırın yanıncia rerleşik
bir hayatınvarlığına işaret eden farklı ev tipler,i de tespit
edilmiştir. Ozellikle yazılı ısıynak ve yapılan arkeoJojik kaz~ar
neolotik çağdan itibaren Iç ve OrtaAsya'da iklim ve yaşam
şartlarının zorlamasıyla yere gömülü üzeri ahşap örtülü ev
tipinin varlığını ortaya koymaktadır.!
Kırgızistan 'da 1964 yılında yapılan kazılarda bir
kısmı toprak al.wıda kalan ÜStÜ al1~ap örtülü c\i\<.:r tespit
edilmiştir: M.O. llL. :'Üzyıla ait olduğu sanılan bu evlenn
LJsun Dönemine ait olduğu kabul edilmektedir. Hun
Döneminde ordıı·k<.:nt tamnda şehirlerin varlığı bilinmekle
birlikte son zamanlarda yapılan kazıla!'Ja Hun ycrleşme
yerleri ve evlen hakkında kaynaklann dışında bilgilere
ulaşılmıştır. Selenga Vadisindeki UJan-lIc1e'den 16 km.
uzaklıkta
bulunan Ivolga yerleşmesinde eJHbir cv ortaya
evletin çoğunun yen: gömülü olduğu tespit
çıkanınıiş,
eclilıniştir. 9
Daha çok soğuk iklim bölgelerine özgü neolitik
döneme uzanan geçm işi ile yerevi ( çukur ev ) ve üzeıindeki
abşap örtlinün Asya'nın çeşüli bölgelcrinde Çin. Güney
Sibiıya, Transka&asya ve kuzcy !\aradenız'de tarihsel gelışim
aşamaları izlenebilnıektedir. LO
3 Karpuı, 1993. sA,,; HaşlJTI K;ırp1l7., "Cıki uwrııırl Evierinde Tandırevi", Kdt Dergisi, S 6, Emınım. 19B6.,Jı9·53; Hamza Gü ıdoğdu. "Genel ilzciJikkrivle
Evler" \1ad l1W ıSlam Aıısiklopedısi,
munım Evleıi". Güzel Sanatlar En~Wüsü Dergisı, 5.3, Eızunım, 1997,530-31. Rahmi Hüseyin Unal, "Erınrum Mimaıi,
C ll, L,ıanbul. 1994.
s.329·330
4 Zcrıin Kiişklü, "Eski ErlUrum Muıfağıoda Tandır: Yapııı~ı, Kullanımı Ve Doıju Anadolu dakı Ycıi
[zenne' Anauoln Ünı . . erslte'ı Sosy;ıllJilımler Dergisı, CS, S.2. E,ki~chir, 20üSa. s ı55·177
.
Tandır Yapıını Ve Yôrc Mcskenlcrindeki Tal1dırc"i'nın Coğrafi Yönden ıncelenmesi·'. Akadenıık Açı 1. Samsun,
1996 5.113· 125
6 Salim Koca, "Eski Türklerde Sosyal Ve Ekonomik Hayaı" Türkh, CJ. Ankara, 2002, s 19-2ı: M.•"Jemıbr Yalçııı."EskJ Dönemlerden Anildolu'ya Türk
Sosyal Dal'anı~ma Kurumlmı" Türkler, C.3. Ankara, 2002,5 108-110; "ciat l)ıv;u'hekirli "Esb Türklerde Kültür Ve San;ı( Tıirkler, C.3. An ara, 2002. s
832,833; Tunccr Baykara. "Türklüğün En Dki Zamanlar( Türkler, c.ı. Ankara, 2002, 5.30:;; Y:J:jar Çonıhlu, Erken DevirTürk Sanaunın ABCsı, lslJil1bıll,
1998. s 63-64
7 Yaşar Çorııhlu. "rlu' Sanaıı' Türkler, C 4, Ankara. 2002. s.65-66; Glinkut Akın, "Tüıeklikli Önü Geleneğı Anadolu Camı Ve Tarikat Yapılannda Tiitekliklı
Önü" Vakıflar Dergisi. S. XXTl. Ankara. 199], s.325·326, Giinkm Akın. ''Doğu Ve Güneydoğu :\nadolu·'nun Gelcneksel Mimarhgtnda Iki Tanlısel E,'tıpi:
Biııdirme Kuhheli Ve Tiiteklıkli hlcr" T:ırlhten Günümüze Annuolu'da Konut Ve Verkııııe, Ilabıotal II, hranbul. 1996, U52·2S3
8 lv!lısw[a Cel.ar. Anatblu Öncesi Türk!eıı:!e Şehir Ve :-ll1na.rlık. İ>ıanuul. 199:, s.22
9 Çoruhlu, 2002. s.65
10 Bu konu h;ıkkında geniş bilgi vc ul'ğerleııdi.ıne için bkz. Akın, 1991, s.323-354: Akm, 1996. ,.2 i8·256
5 Sebahaı Uwn, "Ermrum Yöresİnde
98
i
Sanat
Dergisi
Anadolu'da ~1Ö. 401-40(rdc Muş Ovasında tütcklikli
evlenn bulunduğu hir yerleşmeden kaynaklarda bahsedil mesi
Anadolu- Ona A'ya bağlant,ısı açısımlan dikkat çe. icidiL ıı
Anadolu'ya yerleşen Türklerin yerel'i. vurt tipi çadır veya
çadır şeklini andıran evleri. Ona Asya iklim koşull'arı \'e
yaşam mekanına ilişkin alışkanlıklart Anadolu konut ve
yapım teknikleri ile bütünleşcn bir oluşumla Emırum
evlerinde wndırevi mekamna uzanan bir süreçten geçmiş
olmalıdır.
Erzurum evleıinde ailenin bir araya mplandığı
tandırevi, Ona Asya 'da ayıu iklim koşullan ve ya..5am taı"lının
geliştirdiği verevi geleneği ile önüşen özellikler
gösteımektedir. Tandıre\-i mekanının yere gömülme olgusu
ve üzerindeki klrlangıç kubbe ıSı kaybının önlenmesi.nde
etkili bir yoldur. 12 Tandırevinin klasik örtü şekli kırlangıç
kubbenin konut mimarisinin dışında dini ve diğer vapı
ıipbinde Ona A,p, Anadolu, Hint, Çin, Doğu ve Orta
Afrika başla olmak üzere geniş bir coğrafyada uygulandığı
aıliaşı1ınaktaciLr 1\ Değişik coğrafya ve kültiiden:1t; rastbnılan
Iarlangıç kubbc ve yurt tipi çadırın biçınısel özellikleri
mekanlarda sembolik bir anlauya da dönüşmüştür. Orta
Asya şamanist kültürlerde yurt, gök- yeryüzü ve yeraltından
oluşan evrenin bir yansıması olar'Jk kabul edılir. Onlara göre
güneşin doğuşu ve batlşı, bütünde gökkubbe ve merkezinde
yurı vardır. Böylece çadırın ortasmdaki açıklık gökyüzünı:
açılan bir göz, kapalı kubbe be sınırsız gök~'Üi'ünü temsil
eınıektedir.14 Yurdun merkezi ve II kutsal yeri ortastnda
yanan ateş yeridir.
Kırlangıç kubbe ile Öl1ÜıÜ tandıreviılin dı§a kilpalılığı
ve tek ışık kaynağı olal'ak örtünün ortasında bulunan açıklık
ve bu mekan içerisinde yanan ateş, yurı tipi çadır gibi güçlü
birliktelikjerin kurulabildiği, tehlikelere karşı korunakl,
mekansal bir tasanma uönlişmektedir.
4. TANDIREVİ~İ OLUŞTURAN UNSURIAR
4.1 Tandnbası: Tandırevinin en önemli bölümünu
oluşturan tandırbaşı genellikle giriş kapısının karşısında
köşede yer alır Tandııba.~ı yarım daire şeklinde bir alt yapı
üzerinde beş kenarlı bir iç giriminin yuvarlak basık bir
keınerk cephelendirilmesi ile oluşim mimari bir form
g"stedr. Tandırbaşı kemeri ıki yanda "çekirge taşı" adı
\fert! ) avaklar üzerine oturur. Kemerin üzeri hafif dışa
t.a.5kın bir silme şeklinde tamamlanmıştır. Ocak gaşı (kaşı)
denilen bu "itmeli bölüm üzeıine bakır sini, tepsi gibi mutfak
eşyaları konulur. Genellikle tandırbaşı kemeri \'e kaşı taş
Ilıalzernedir. Yanı sıra ahşaptan yapılan örnekleri de
bulunmaktadtr. i')
Zırnıklı Vehbi Bey E\~(l739) .ı6 Ahıskaltıann Evi
(1763)1" (yıkıldı), Ilanağası Evi (l9.yüzyll başı) IS (Şekil 4),
Muhsin Efe Evi (1 S70) 19, Abdülhamit Bey Konağı (1887)20,
Mısırlı ~khn:ıct Efencli Evi (19,yüzyıl sonu)21 (himen ayakta),
Somunoğlu Evi (1876)22 Hamza Polat Evi (19,yüZ~11 sonu)13,
~luslafa Torun Evi (l9.yüzyıl sonu)24. Sultan Iv1elik \1ah.
Toprak Tabya Sok. 1\0: 19 (19.)'Üzyıl sonu), Fikri Evin Evi
(19,yüzyıl sonu)2>, Abdülgafur Gülen Evi (19,yüzyıl sonu)26,
Yeni Kapı Cad. No:52 (l9.yüzyl! sonu), Sultan Meli.k
Malı.Toprak Tabya Sak. No:51 (19. yüzyıJ sonu), ~ehdi
Efendi Malı, Sıvııuk Sak. ~o: 1(19.rüzyll sonu) (yıkıldı),
tandu-evlerinde ıandırbaşlan taştan olup benzer
düzenlemeler göstermektedir.
Kadıhafızoğull.arı Evi (1 786)2' tandırbaşı
cephesinde selvi motifleri ve silmelerde basit geometıik
şekiller, Faik .'\lbayrak Evi (19. yüzyıl sonu)28 (yıkıldı)
ıandırbaşıncia yuzey'se! ni~ler şeklinde bir bezeme, Hacı
Kazı Bey Evi (19.yi.izyll orı.aJan)29, tandırbaşı cephesinde:
ise sadece oı1ada sekiz parçaya bölünen bilsit bir roıet motın
az sayıdaki bezeDl{.~i örncklerdir. 3o
11 Akın, 1991. 5. 325; Akın, 1996. 5,254
12 Akın, ı996,5.253
ı 3Akın.
19<)1, s,328-329
H Ant n ılanımer, "Çadır tle Anadolu Ev iliıki!erı" TaııhLen GünümlilC,\D:~(h)lu'(b Konut Ve Ycıi"i11ıe, Hahit;ıı ll, :ıntıul, 19%,5.237; ScI,:ukülayım,
"'Kubbe" \1,id. TDV. ısl:ı.nı Ansiklopedisi. C,26. Ankara. 2002, ,s. 301; /'li'bı !lı ZJnın:, "Çadır" '\1afJ. TDV (.s1,IıJl ,Ir
pcdısı, r:. H. bt'ırıiJııl,. 1995. s. !60162, >'lire 1!1i,lde (Çe\'_ Birkan), amanlmı. nklıra,l~99, s,291-29S: Yaşar.cıroh l. Türk .\ll!oIO)I5iıilJl!ılJl Haulliı, Isı
I, 20C~J, 5.89-97,:1 .n·l'~ul j{ı;ux
(çev Kaz~n(lBII), TLirkledn ve .\loğoi1:lrın E.ILı Dıni, Anbr:!, 1998, S 11)-11 'i
15 Karabekır, 984, s.6; Karpıu, 19i!6.;.1 53: R.ırpıu, 1%9, 120-21: Karpııl., 199.1, \ -16·47; ['Wll, 19965.120. Emme Kaı·pıu. "Anadolu Türk Mi nalisinde
.\kkarı Obıak Muıfak Ve Osnun!! DUJll'1II1 Orneklerı", Osmanlı. C10. ,\n,kar:ı. 1999, \ 462
16 Miın Mehmet Mah, Se)'yıc1 Efendi Sok
J7 Karmanlı M;ıh, Cami Sı;k.
18 Sultan :\jelik .\-lah Torrak T;lDya Sok.
19 Sultan Melik .\tıh Çeıme Sak.
20 Narmaıı!.' \i;ıh Dere Sok.
2l Tebrız Kapı Cad.
22 Camii Kebir ,\lah.
23 Ycğen~ğa >,biL Gülahmet Cad
24 Köse Omer Mah. Cami Sok.
25 _\lehdi Efendj Mah. Cami Sok.
26 -'iirıa Mehmet ~bh. 'lo')
27 LaJa Paşa Malı. ~:ıdırlı Sok,(Koşkli1. 200Sb, 129'd:1 Kadıhafı7.oğullan E.i sokak ve is.lm kaJ1)ıklığı nedeniyle günumüze ulıjmay;ın e.' olarak :ıelinilmcsine
rağmen, hu çalışmada evin a)'akıa oldııı:.~ı ve oıl2rllrnaya başlandığı tespit edilmi.ım
28 YCi;enağa Mah.Caml Sok.
29 Ali Pa,,! >'lah Gazine' Sok.
30 K1rpuz. 1993, s.-ii
Sanal
Dergısı 199
Tandırbaşı kemeri ve ocak kaşı ahşap olan Avni
Evi (19. yüzyıl ortalan)31, Hancığaz!ı Hafız Efeneli Evi
(l9.yüzyLl) (yıkıldl)32, Hacı Rıfat Merda! Evi (19.}üzyJl)33,
B.Ceylan Evi (l9.yüz}~I) (Şekil 5)3\ Çöğenclerli Evi (19.yüzyıl
sonları) (}~kıld.ı)35, Yüzbaşı A. Fahri Evi (1902)36, Nusret
Gedik Evi (1913)37 uygulamanın ömeklerinden sadece
baLılamlır. Hancığazlı Hafız Efendi Evinde tandırbaşı kemeri
üzerinde iki yanda yer alan Mühr-ü Süleyman motifi dikkat
çekicidir.
Be}~n
Tandırbası tandırevi
zemininden 30-40 cm. kadar
yükseltilmiştir. Tandırhaşı zeminine tandırkır gömülmüştür.
iki kath ve konak tipi evlerin t<ındırba~ıannda genellikle üç
boy (büyük, orta, küçük) , tek kadı evlerde iki veya tck
randır görülmektedir. 38 Somunoğlu Evi (Şekil 6), Hanağası
Evı, Muhsin Efe Evi, tandırba.şında üç tandıra yer verilirken,
Hamza Polat Evi, Abdulgafur Gülen Evi, Hacı Kazım Bey Evi,
Ali Bayram Evi(1890)39 tanelırbaşında büyük ve küçük olmak
üzere iki tandır yerleşıirilmiştir. Eski Türklerde kutsal sayılan
ocak 4o Erzurum evlerinde tandırbaşının kutsallığı ile
özde~leşmiştir. Zengin biryemek kültürü olan Erzurum'da
tandırda pişen yemeklerin lezzeti ve tandırbaşında yapLlan
sohbetler özlemle hala anılmaktaelır. Tandırbaşı tandırların
külve deliklerinden (hava ddiği) hava alabilmesi için
zeminden yükseltilmiştir. Tandırların bulunduğu zemin Icin
ağacJ ile çevrilmiştir.
Tandırba~ının iç kısmı belirli bir yüksekliğe kadar
taşla kapıannu~ köşe yüzlerinde sivri veya kaş kemerli küçük
nişlere yer verilmiştir. Yemek pişüirken her an lazım
olabilecek küçük eşyaJann ve ihtiyaç du}rulan malzemelerin
konulduğu bu küçük ilişler genellikle üç tanedi'. Somunoğlu
Evi, Muhsin Efe Evi, Hamza Polat Evi, Filcri EVin Evleri
tandırhaşlarında görülen üç niş örneklerden sadece bir
kaçıdır. Hao Kazım Bey Evi tandırbaşında diğer Erzurum
evlerinden farklJ olarak bir kapJ ile arka kısımdaki kü(,.iik
gusülhaneye geçilmektedir. Ahşap taVan süslemesi ile dikkat
çeken gusülhanenin burada yeralması tandmn ısısı ve suyun
ISltllmasında sağlamın bir kolaylıkla düşünülmüş bir çözüm
olmalıdır.
Erzurum evlerinde tandırbaşınm üzeri yukarıya
daralan bir sistemle baca şeklindedir. Bacanın iç
yüzüne domuzluk denir. Dam seviyesinde demir bir ızgara
doğru
ve ızgar.ının üzenlnde aşağıdan açılıp kapanabilen bir kepenk
vardır. Kepenk mn dır yandığı zaman açılıp dumanın dışan
atılmasını, yanmadığı zaman kapatılarak sıcaklığın
korunmasını sağlar.
4.2. Ocak: Tandırbaşının
yanında
genellikle
tanelırbaşı kemeri ile aynı özelliği yansıtan duvara bitişik
küçük ocaklardır.;]. Ocak tandırevinde acele yapılan işler
için kullaıulıyordu. Içerisinde teneere veya henzeri kapları
koymak için taş kaide5İ vardır. Mısırlı Mehmet Efendi E\~,
Abdülhamit Bey Konağı, Somunoğlu Evi, Hanağası Evi (Şekil
4), Hacı Kazım Bey Evi, Mehdi Efendi Mah. SIVIJCık Sak. No:
l'deki Ev (yıkıldı), Faik klbayrak E\~ (yıkıldı), tandırevinde
tandubaşı ocak kaşı ile benzer şekilde yapılm).) küçük ocaklar
günüınüze ulaşan örneklerden bazılandır. Tandırevi küçük
ocaklan genellikle bezemesiıdir. Fakat KadıhafızoğlılJan
Evindc oGL.ğuı üzerinde basit geomerrik silmeler ve iki yancb
yer alan küçük kitahelikler uygulamanın az sayıdaki bezemeli
örneklerdendir. Muhsin Efe Evi, Mustafa Torun Evi, Hamza
Polat Evi, Fikri Evin Evı, Abdülgafur Gülen Evi gibi daha
birçok eski Erzurum evinin tandırevinde küçük ocağa yer
verilmediği, ocağın yerine tanelırbaşında küçük mndırların
kullanıldığı anlaşılm<ıktadır.
4.3. Kurun: Tandırevi gin;; kapısmın
sağ veya sol
duvara yerleştirilen içi o~ıarak derinleşıirilen
dikdörtgen farmlu su deposudur. Onceleri mahalle
çeşaıderinden evlere Guıgılılarla (su kaplan) su taşıyan
sakalar genellikle tandırevine ginneden akıntı yerinden
kuruna su boşaltırlarelı. Kurunun üzerinde sade veya
bezemeli a/ı.şap kapak vardır. Kurunun ön kısmında burma
tarafında
bulunmaktadıL
o2
Geleneksel Erzurum evlerinde değişik tiplerde
kurunlar tespit edilmiştir. Evi yaptıran kişinin ekonomik
gücü, sosyal hayatı v-c bölgcsel özellikler değişik tiplerin
ortaya çıkınasında ve ön yüz süslemelerinde etkili olmuştur.
Bunlar:
1) Sade Kurun1ar:Duvar eliplerine yerleştinlen
cepheleri bezemesiz veya basir bezemeleri olan kurunlardır.
Bu tip kurunlar daha çok küçük evlerde göıülmekıedir. 43
Sulran Melik Mah, ToprAk Tabya Sok. Ko: 19, Abdulgafur
Gülen Evi, Hacı Rıfat .\{ercbl Evi, tandırevlerindeki kurunlar
bu tipin sadece üç önıeğini oluşturmaktadJr.
31 Emırjeyh Mah Gülbe)' Sok.
32 Sultan _\klık:vl2h Rabiana Sak
33 Sulıan ~telik ~tıh. Rabiana Sak.
34 Kırmarı _\lah. No.59
35 ~tehdı Efendı Mah S,,1fcık Sok.
)6 Aşağı Yoncalık~!ah Kadıoğlu Sok.
37 Yeğenağa ~tJ.h. Karanlık Kümbeı Sok
38 _\{ürsel Köse. 'Taııdır", Türk rolklor Araştırmalan Dergisi, Yıl 16. C.9, 1965. s. 3715-3716. Leki Ba:jar, "HalkımI7,ln Yaşamında Yandır". Tiirk Folklor
Ara:jııııııalaıı Yıllığı 1975, Ankarn, 1976 s 29,32; Karpuz. 1993, s,47
39 Mımı Mdııııeı ~!ah. Musa Bel' Sok
40Abdüikadir inan, TanJııe Ve Bugün Şamanizm. Ankara 1986, s.66-71: Bahaeınn Öge!, Türk Kültür Tanhine Ginş, C4, ,I.nkam. 1991,) 73-78, Bahaelim
Ögel, TiJrk ),!ııolojısı. C 2, Anbr:ı. 1995, s ~95-532; Ya~ar Kala_al. Doğu Anadolu'da Eski Türk İnançlaııııın (ıleri. Ankara,1995. s 61-64: Cemaleltın
çapııroijlu. "Insan çevre Kültür Eık !e~iıııi çerçevesinde Bannma Külıürıi" Milli Folldor,S 57, Ankara.2003,s.53-57
41 Karpuz, 1986, .1.50, Karpuz. ]993, s.48
42 Karpuz, 19B9, .1.22: Karpuz. 1993, s ~8-49
43 Karpuz, 1993, ~.49
1001 Sanal Dergısi
2)Kemerli Kurunla.r:Sivri kemerle
önlerinde sulukları bulunan kurunlardır.
cephelendirilmiş,
a)Basit Bezemeli Kemerli Kurunlar: Cephelerinde
basit geometrik şekiller veya stilile bitkisel moüfJer.
bulunmaktadır. ll Kemal Alkur Evi (19. yüzyıl sonları)i' (Şekil
7), ~1üceldill Evi (1901)46, Sultan Melik Mah. Toprak Tabva
Sak. 010:51 tandırevindeki kurunlar bu tipin
örneklerindendir. Bu grubun alt tipi olarak
nitelendircbileceğüniz bir uygulamada kunınun üzer,inın
ahşapran bezemesel kemerli bir alınlıkla dörtgen çerçeveye
tamamlanmasıdır. !v[uhsin Efe Ed (Şekil 8) kurunu \'C özdlikle
Somunoğlu Evi kurunun da ahşaptan bitkisel bezeme ile
oluştuwlan iki bölümlü alınlık göz alıcıdır.
..
b) Çeşme Şeklinde Bezemeli Kemerli Kurunlar:
Ozeııikle zenginlerin oturduğu konak tipi hüyük evlerde
sokak çeşmelerini anımsatan kemerli cepheleri son derece
bezemeli kurunlanlır. Bu tip kunuııarın cepheleri üzerindeki
süslemeler sdlize çiçek, yapr:ık ve ağaç motifleri, va7.0dan
çıkan çiçek motifleıi, rOleetler, ibrik motifleri, atlı süvariler,
gibi değişik kom)?ozisyonlarla zengin bir çeşitlilik
göstermektedir.': Bu tip kurunların en güzel örnekleri
:ırasında Zırnıklı Vehbi Beyin Evi, Reşit Keki Evi (19. yüzyıl
sonu)48, Abdülhamit Bey Konaği, Kadıhafizoğlıl1an Evi, Bavdar
Evi (19 yüzyıl sonu)49(}lkıldl), B. Ceylan Evi (Şekil 9), Fikd
Evin Evi (ŞekillO), Hamza Polat Evi ve Hacı Kazım Bey Evi
sa yılabilir.
4.4.Terekler: Tanelırevınin önemli unsurlarından
olan terekler yan duvarlarda ahşaptan yapılmıştır. iki vcra
üç bölüm halinde düzenlenen tereklerde her bölüm,
genellikle beş sıra raftan oluşur. Dört ve alo Sıra raftan oluşan
tereklerde vardır. Terekleıin alt ve üst kısımlan büyük mutfak
eşyalarını kOymak için yüksek tutulmuştur. TerekJerin ÜSt
gözlermin kenarları oyma tekniğinde bitki motifleri ve daha
az örnekte geometrik hezemelidir. Tereklerde U7.un şeritler
halinde giden bitki, stilize çiçek, yaprak ve dal motifleri ile
oluşturulan bezeme gösterir. Zengin evlcr,inde bezetneleri
ve böıümleri ile çeşitlilik gösteren terekler orta haUi ve. fakir
evlerinde sade ve az bölümlüdür 50 Somunoğlu Evi (Ş kil
11), Hanağası Evi, Hacı Kazım Bey Evi, Baydar Evi (yıkJ.ldl),
kenarları kımmlı beş, Sultan Melik Mah. Toprak Tabya Sok.
No: 19, Avni Beyin Evi dört, B. Ceylan Evi tandırevlerinde altı
sır:ı olan terekkrin açıklık şeklindeki üsrbölümieriııin
kenarlan onna sülize bitkisel bezemelidir. Tereklerin alt
kısımları da s kıVrtınlı geniş gözler şeklindedir. HacıRıfat
:,>{erdal Evi ve lvluhsin Efe Evlerinde beş, Fikri Evin
tandırevinde dört, Abdülhamit Bey KonağL tandırevinde ise
üç sıra olan tereklerin alt kısımlan S kıvnmlı, geniş açıklıklı,
üst kenarları bezemesiz olan çcşitlemenin örneklerindendir
(ŞekilU). Mustaf:ı Torun Evi, Hamza Polat Evi, Abdulgafur
Gülen Evleri tandırevlerinde olduğu gibi sade bezemesiz
tereklerde görülebilmektedir. Tereklerin tandırevindeki
ve düzenlemesi son derece önemlidir. TerekleLin
biçimlenmesinde bakır kapların çeşitliliği ve boyutlan da
etkilidir. 5! İki katlı ve konak tipi evlerde bakır kaplar bir
düzen İ\:erisinde diziiiI', kapların çokluğu, çeşitliliği ve temizliği
özellijde eY sahibinin maddi göstergesi ve evin hanımının
da bu konudaki mahareti olar:ık kabul edilirdi.
görünüşü
4.;. Seki: Tandırevinde çeşidi işlerin yapıJdığL
oıunulan, yarılan bölümdür. Ahşapran sekiler tanelırevinin
bir kenarına yerleştirilmiştir. Tandırevlerinde genellikle iki
türlü seki bulunur.
a) Yükseltilmiş Sekiler: Daha çok zengin ve konak
tipi evletin randırevlerinde bulunan merdivenle çıkılan
yerden yiikseltilmiş sekikrdir. Etrali ahşap korkuluklarla
çe~'Lili sekilerin alt kısımJan amhar-kiler şeklindedir. Bu tipin
en güzel örneği Ahıskalılann Evinde (yıkıldı) bezemeli a~ap
korkuluğu \'e ayak başlıklan ile dikkat çeken sekidil'. Iki katJı
korkulukları ile kapali bir oda görüntüsü sergileyen sekinin
alt kısmı kiler-ambar olarak düzenlenmiştir. Ali Bayram
Evinde oda haline getirilen ve iki pencere ile aydınlaolan
sekinin altı yine kiler olarak kulliırulmaktadır. KadıhaJi.zoğuııan
Evinde kahve OCağı ve ahşap dolaplarla zenginJeştirilen seki
bu (ipin günümüze ula!jan az sa~ldaki örnekleıinden biridir.
Sultan Melik Mah. Toprak Tabya Sok. No: 19'da ki evde ise
yüksek fakat bezemesiz ah~ap korkuluklan bulunan seki
uygulamanın .çeşitlemeleıinclendir.
b) Yer Sekileri: Tandıre\1nin bir köşesinde zeminden
30-40 cm. yüksekte olan sekilerdir. Ahşap korkuluklarla
çevrilen sekileıin zaman zaman alt kısunları taştan olan
örnekleri de görülebilmekıcdir. Somunoğlu Evi ve Hanağası
Evi tandırevlerinde sekiler taştan yapıJmLŞ etrafı ahşap
parmaklıklarla çmilmiş ycr sekilerine iki örnektir (Şekil 13).
Hacı Kazım Bey Evi tandırevinde ise ahşap sekinin sade bir
örneği görülmektedir.
4.6. Kiler-Ambar: Geleneksel Erzurum evlerinde
yiyeceklerin saklandığı hler-ambar:
çeşidi kışlık
a) Tandırevine bitişik ayrı bir mekan olar:ık
tasarlanmıştll'. Genellikle büyük konak ıipi evlerde
tandırevinden bir kapı ile ulaşılan kiler-ambarda çeşitli
boyurlarda ahşap dolaplal', un ambarları bulunmaktadır.
Kadıhaliıoğulları Evi, Scmih Beyin E\1, Hamz.a Polat Evi,
Somunoğlu EvI, Sultan Melik Mah. Toprak Tabya Sok. No: 19
da bulunan ev, Kohazagilin Evi 0'ıklldl), Alemdarları 1. Evi
(yıkıldı) tipin örneklerindendil'.
44 Karpuz, 1993, 5.49
·15 Sultan .\1elik -'bho Tophane Sak.
46 l..ala Paşa Mah. Cami Sok.
4i Karpuz, 1993,5.49
48 Emir§cyh Malı Tebnzkapı Cad
49 MehdJ Efendi Malı. Sıvırak Sok
50 Karpuz, 1993. ,.48
51 Zerfin Köşklü, "Geçmıştcn Günümü/oC Emınım' da Bakırcılik ve Bakı·' Kaplar" Sanat, Ataıiirk ii ı\'ersitesi Güzel Sanatlar fakiiltesı Dergisı, S.8, Erzurum,
2005c, S. 107-120
i
Sanal Derg;s' 101
b) Tandırevi odalarına çık~lan merdivenlerin alt
kiler-ambar şekHnde c!üzcfllenmiştir. Hacı Kazım Bey
Evi, Muhsin Efe Evi, Mustafa Torun Evi (Şekil 14), fikri Evin
Evi gibi birçok evde bu tipin uygulamalan görülmektedir.
kısmı
c)Tandırevinin
bir kenannda veya sekiııin üzerinde
büyük hir dolap ya da un ambaıı şeklindedir.
Evinde kiler-ambar, sekinin üzerinde kapaklı bir
dolap görünümündedir.
ahşaptan
Hanağa"ı
4.7. Tandırevi Odaları (Harem Odalın):
Geleneksel Erzurum evlerinde zemin ka[ta tandırevinin ark3
cephede, ona kısımda, önde avlunun sağında veya solunda
yer alması avlu ve tandırevi ilişkili odalann yönlenişinde
etkili olmuşwr.
Tandırevine açılan oclalann sayıları, boyutları, bezeınesi
ev sahibinin maddj durumuna, evi.n plamna göre değişiklik
göstermektedir. Zemin katta bir veya iki oda daha çok
Landırevi ile bjrlikte haremlik fonksiyonu kazanmaktadır.
Han:ığası Evi, Avnı Beyin
.
Evi, Kemai Alkur Evi, Rıza Avcı E\i(1901)52, Mustafa
Tomn Evı, İbrahim Yerdelen Evi (1842)53, Faik Albayrak Evi;
Yaşar İkizler Evi(1891),4 gibi birçok evde tandırevine bir
oda, Somunoğlu Evi (ŞekiI15), Dursun Akal Evi (1784)55,
Abdulgafur Gülen Evı tandırevleıine iki oda açılmaktadır.
Hacı Kazım Bev E\1, Muhsin Efe Evlerinde tandırevine acılan
üç oda bulunmaktadır. Hacı Kazım Bey Evinde on basamakla
ulaşılan haremlik odaları yan yana düzenlenmiştir. Muhsin
Efe hlndc ise tandırevinde karşılıklı iki merdivenle ulaşılan
sağ tarafta bir, oda so! tarafta ise yan yana iki oda
bulunmaktadır. Sol tarafta yan yana düzenlenen odalar
birinci kaı!a bağlantılıdLr. Bugün bu iki odanın girişi
tandırevinden kapatılmıştır.
4.8. Kırlangıç örtü: Erzurum evlerinde
tandırevinin karakteristik öıtüsüdür. Ahşap ayaklar tarafından
taşınan dikdörtgen kesidi kirişlerin köşelere çapraz
oturmasıyla sekizgeııe, ikinci sıra ile kareye, tekrar ta.)mhp
sekizgen şekle getirilen ve hindirınell hir biçimde yiiksellilen
bu örtüde en son kare, açık bırakılan ışıklıkla sonuçlanır. 56
[rwrum 'da tandır vlerinjn kırlangıç önüsü genellikle yeeli
bindırmelidir. Beş ve dokuz bindinneli ömekJerin yanı sıra
iki. altı ve on bindinneli örneklere de rastlanmıştır.
Somunoğlu bi, Hanağa,ı Evi; Hacı Kazım Bey Evi,
AbdüUıamit Bey Konağı, Reşit Keki Evi (yıkıldı), Ahısk(~ı!ann
Evi (yıkıldı), Muhsin Ete E\~, Mustafa Torun Evi. Fikri Evin
Evi (Şekil 16). AbdulgafurGülen Evi, Rıza Avcı Evi tandırevleri
yedi buıcljnneLı, Yaşar Ikizler Evi, HamLa Polat Evi, Hacı Rıfal
Merdal Evi, Avni Bölen Evi (19.yüzyıl onalan)5: (~1kıldı),
tandırevleri beş, Kobazagilin Evi (19.yüzyıl oıtabn)S8 (yıkıldı)
tandırevi ise dokuz bindirmeli kırlangıç önünün
örneklerindendir. Sultan Melik lvIah. Toprak Tabya
SokXo:l9'daki ev iki, Kiyazi Güogönnez E\i (1895)59 (yıkıldı)
altı, Seyfullah Ağa hi (1897)(j) ()1kıldı) on bindırmdi kırlangıç
örtünün çeşidemelerindendir.
5. DEGERlENDiRME
İnsanlar için tadh boyuııca iki önemli ihtiyaç,
bannma ve beslenme olmuşLUr. Barınma ile birlikte diğer
bütün lhtiyaçların karşılandığı ev mimarisi iklim ve
malzemeye bağlı olarak tarih öncesinden günümüze sürekli
bir gelişim göstermiştir. Pişirme işlemi bu gelişim içerisinde
başlangıçca yaşama ;ılanı olan mekanda yapılmış daha sonra
ise avrı hir mekan olarak tasarlanmışnr. Hun ve Göktürk
Dönemi ev ve mutfaldanna ait bilgiler sımI'lı olmasına rJğ.ınen
Uvgur ve Selçuk,ıu Döneminde aşbk,Gl olarak isimlendirilen
bu mek3n Anadolu'da aşevi, aşocağı, a,~damı, aşhane,
tandırevi, yerel'i, tandırdaml, tokana. t.afana ve marbah gıbi
değişik isimlerle anılmıştır. Gl
Anadolu evinde<~cnişliği ile dikkat çeken mut.fak
önemlı bir mekandır. Bazı bölgelerde evin planını etkileyecek
şekiılde konumlandın'lan mutfak bazen de evin avlusunun
bir köşesindeelir. Çok amaçlı kullanılan mutfaklar tandır,
ocak, ıerek gibi unsurlarla daha da zenginleştirilmiştir.
Anadolu'daki geleneksel Türk evleri incelendiğinde hemen
hepsinin kendine özgü muuak anlayışlan olduğu
görülmektedir. Bu doğrultuda geleneksel Erzurum evlerinı
diğer bölge evlerinden ayıran eyin plan ve mekan dağılunını
etkileyen unsur tandırevidir. KenJı içerisinde başlı başına
bir kültür olan wnclıre\i Erzurum evlerini özcllqti.rerek
Anadolu'nun en zengin mtırfak mimarisinin oluşmasma
sehep olmuştur. Anadolu'daki geleneksel evler içerisinde
tandırevi ya da değışik isimlerle anılan mutfaklar Doğu
Anadolu evlerinde bölgesel faktörler. ma.lzeme, iklim
öıcl:likleri ve ekonomik koşullar ile Erzurum tandırevine
benzer çok amaçlı bir ku~ıanım gösterirler. Bölgenin kent
ve kırsal konut mimarisinde gözlenen çe'jitlilige rağmen
Kars, Ağrı, Iğdır, Erzincan, Bayburt, Sivas, Malatya, Elazığ,
:-.'iuş, Bitlis \'e Van evlerincle mutfak evin içinde vey'a evin
dışımJa avluda, içerisinde tandırlm ile Erzurum randırevinin
fonksiyonel özelliğini yansıtır/ar 63
52 'ep ğ;ı \tah. Giilahmet Cad.
53 Aşağı Yoncaıık ~tah. Abu.) Efendı Sok.
S4 Emi yh Y1ah Künıhcr Sok.
SS Yeğerı;ı. .'ıah Cami Sak
S6 Karpuz,1986, s 52·53: Kaıpuz, 1989. s.22-23. Karpuz,1993. sA9; HaşılTl Karpuz,"E17.ul1lm Ve Konya Evlennde Ahşap MaJzeme Kullarumı' Ahşap Külrürü
Anadıılu'nun Ahşap Evlen, Ankara 2001, 119. Akın, 1991. .-323·327; AJw. 1996. s.25·j-255
57 Emırşeyh Mah Künıber Sok.
58 Mehdı Efcndi Mıh. Samct Sak
59 l.abjJ<işa .\iab. K.adııı.~!u Çıkınnı
60 Enıııı Kuıbi Malı. Tamirh~ne Sok_
61 MchmCl Altay Köymeıı, "AlpArslan Zamanı Tiirk Evı" Sciçuklu Araştırmaları Dergisi, lll, (.~O[aıa%gin Zaferi Ozd Sayısı) Ankara, 1971. s.2-3
62 K;u'jluz,1993, s.2-3; K:ı.rpllZ,I999, s.457-458
1021 Sanat Dergisi
Doğu Anadolu Bölgcsinin dışında iç Anadolu'da
Kayseo, Nevşehir ve Sivas çevresinde Erzurum evlcrindeki
tandırevi kültürünü haurJaGlIl benzer özellikler
görülmektedir. Geleneksel Kayseri evinde tokana denilen
kışlık mutfak kış odası işlevinde oturulan, sohhet edilen
yemek pişirilen ve yenilen evin ana mekanlanndan biridir.
Tobnalann fonk~iyunel özelliği Erzurum evlerinde
tandırevinin ayıu amaçlı kuUanuru ıle öl1üşınektedir.t>1
Nevşehir evlerinde ise tafana denilen kışlık mutfak tandırevi
ile fonksiyonel açıdan benzerlik gösteren bir diğer
mekandır. 65
Sivas evlerinde bulunan mutfak halk tabirivle
tandıriık veya evyüzü ocağı (tandır), terekleri ve özellikle
kırlangıç
kubbe sistemiyle ECLurum evlerinin tandJrevi
görünüşünü harırlatmaktadır/ xi
Anadolu'daki geleneksel evler incelendiğinde
hirehir benzer örneği yoktur. Yalnız
Bayburt evlerinde yerevi olarak bilinen tandıre~'i, tandırba.~ı,
kurun, rerek-teeir, tekir-ambar ve kırman-kırlangıç örtüsü
ile en yakın öınektir 67 Gerçi Erzurum evlerinde tandırevini
oluşturan en önemli unsurlanjan tandırbaşı, yere gömülü
tandır, terek ve kırlangıç örtü uygulaması özellikle diğer
Doğu Anadolu mutfaklarında da tek tek görülehilen ortak
unsurlardJr. Tandırevinin Orta Asya ve Anadolu bağlamısı
ve hu bağlantının tandırbaşı, tandırve kırlangıç kubhe
üzerinde yoğunlaşması mekanın tasarımında iklim şanları,
ckonomik ve bölgesel kQşullar, gelenek ve iııanı)ların son
derece etkili olduğunu göstermektedir.
tandırevi mimaıisinin
mutfak kültürünün de doğmasına sebep olmuştur. Le7.2etine
dayum olrna~'ao remek çeşitleri ve tadılar geçmişten
günümüze Erzurum nıutfağının tatlandır.
6, SONUÇ
Anadolu ev tipinin GIIldırevi gibi özel bir tasanmla
belirlendiği eski Erzurum e.1eri hızlı ve düzensiz yapılanma,
değişen koşullar, ekonomik sebepler ve i1gisizUk karşısında
vak olmakla vüz yüzedir. Eı·JerJe birlikte tandırevleri de yok
()lan örnekle~ ar~~ında Kobazagilin Evi, Al'Oi Bölen Evi,'
Narmanhoğlu Evi (l857)t8. Solakz.ade .\1üftü Evi (19. yiizyıl
sonları)E9: S. Karmanıt Evi (19. yüzyıl sonlanYU, Alemdadann
ı. Evi (1887/ 1, Seyfullah Ağa b~, Alemdarlann 2. Evı (1899fı,
Faik A1baYlcık Evi (19,yü7.yll sonu) (ŞekilI:), Reşit Keki Evi
(19.yi.if.)·ll sonu), Mısıı:1J Mehmet Efendi E\~ (19,yüZ}1l sonu)
(kısmen ayakta), S;ılih Efendi E\~ (19. yüzyıl sonur3,
Korukcular Evi (1902) 7 ,Yüzbaşı A. Fahri Evi, Hanbeyoğlu
E\~ (1908)'5, Saip Efendi Evi (192Sr", Ahıskalılano Eyi (Şekil
18), ~1od(~ğlu Eyi (19.yüzyıl ol1ası)77, ÇöğenderU Evi (Şekil
19), Hacı Omer Ağa Evi (19.yüzyıl)'s, Mehmet Damgacı Evi
(20. yiizyll)'l1, Baydar Evi, Hancığazlı !ıafıı Efendi Evi, Mehdi
Efendi Malt Smrcık Sok. \fo:l (Şekil 20-21), gibi daha bir
çok eskı Erzurum e\~ sa}~labilir.
Yıkılan adeta yok edilen fuuıum evlerinden ayakta
kalmayı başaranlar ise bugün Sa}1ca çok azdır. Zırnıklı Vehbi
Be}~n .I:\i, Renk Oinlcr Evi, Avni Beyin Evi (19,yüZ)1Iortaları)
(Şekil 22),. Abdülhamit Bey Konağı (Şekil 16). Ali Bayram
Evi, Yaşar Ikizler Evi (1891), Rıza Avcı Evi (1901) (Şekil 17),
Enumm evlerinde anltsalla.)an randırC\~ zengin bir
63 Sabahanm Türkoğlu:Van'da Tandır Aderlen Tlirk 1'01 kır, tırmutın Oerglf. 1969, s,s-!91·5492. Mulltıfiı fuııUı," , ~n'da Ev Blllıil11len" Türk
C 13. S, 254, 19i1l., .5732; !ickharı ~fli,"
ıma'dıkı . " E kı" Kd~1l l'rüjesi 1~l70 Çalı.
arı, Aııka l'a , 1972, s, 163182, KÜjkhi, 2005a. ,.159; O Özbek, '\lalaıya'v .' ~r1< Eınügı .11 ı:ıet:!LJ>ı .S. 111. An m, 19R8, s, 132·IH; lkuin,\ipe ,~ ~ınalıye Evleıi" Her
Ybnüyle Kemalıye (Eğın). ıSlanbul, 1996. ~ 155·228; uksel·Saya ı. Şdı:ıbcl.lın Oltürk, Bltll [1·1eri., Ankarn. 2oo1,. .j1, Aııonım, Cumhuriyeıın 75. Yılıııda
Van. Ankaı .. (rarihslZ).ö. 103,104;
61 Vadı Imamoğlu. Gdeneksel Kayscrt Evi " Ankara.I992, s.49·5]; Yuk.\el [)inici, "Gelenek~e1 Kavseıi Yapılannda Isııma Ve Haval~nctırına"\~, Onaçağ
Ve T\irk Dönemi KalJ Sonuçlan Ve Sınat Tanııı S<:mpozyurnu llildin\er, Kay~cri, 2002, ,~,2()7
65 Mehnıeı Alı Cımer, ,\vanos'un Eskı mk Ederi. Ankara, 1992,5.22; HüseyHl Sc:vındik, Trglip Ve Çe'Tesı Konut Anlayışının Fonksıyone! Açıdan
Dcğcıiendirilmesı' V. Milletlerarası Türk tlalk Klilrüni Kongresi Maddi Külıür Seksıvon Bildiriler~\nkaJ1l, J997,~.35&366
66 Müıgan V!,ocr, -Sivas'ın Eski Evleri" !.ale. S 7. !sr.anhul. 1990, s.24-25, Nurh~n Bilgcı, 51~-:ı.~ hicrı. Ankara, 1993. s 47·48
67 Hatice Uçar, Bayburt ve Ba~tıurt Evlerinın Mimarlık Tarıhindeki Yeri. At:ıtürk lnıvC'l'Sil.esi Sosyllilliliııı!er Enslitü:iu, Arkeoloji ve Sanal. Iaıihi Anabı.linı
Dalı (YayınJanmam~ij Dokl.ora Tezi, Erzurum, 1998, s.114.120, Hatice [çar, "Geleneksel Ba~1lUl1 Evieıiılin Plan Tıpolojisı ve Mekanların OrgOrlenme
Biçımleri" Aratürk UnillEr>ltesı fen,Edebil'at f;ıkGlresı Soöy.1 [JjBmler Deıilisi, c.\ S,35, 2005, s.139·148, Ozan Sağdıç- Baybul1lzlerum!er. .'\nkara. 1998,
Folkkır Ara~[J[malan Oergısi.
s,gB-lOO
68 Alipaşa lli.lı, Camı Sak
69 Aşağı Yoncalık Malı . Şeref Efendi Cad,
70 Narın ılı \lah. Cami Çıkmw
il MehdlEfcndi Mah. SI~mA Sok.
72 ~ Yonc;l.lık ~1aJı Şerei Efendi Gıt!
73 Yt a~ \lah. Gübhmet Cıct
74 Y~ \lah. K:ır;uıhk Kumlıeı Snk.
75 Eınırşcyb Mah. 'larmanh Camii Sak.
76 ŞeyhıCı' Mah. Şerefefendi Cad.
77 Aşağı Mumuı Mah_ Mmalı Sak
78 Ali Paşa Mah. Camı 5ok.
79 GöJha~1 Cad. Balyoz 5ok.
Sanal Derglsl[ı03
Nusret Gedik Evi, Vecihi Topçuoğlu E\1 (20.yüzyll)OO,
Sultan Melik Mah. Toprak Tahya Sok.\io:51, Halis Baransel
Evi (20.yüzyıl)81 gibi eski Erzurum evlerinin güzel örnekleri
içine girilemeyccek durumda kaderlerine terk edilmjştir.
Kadıhafu:oğul1an Evi, Dursun Akal (Kitapçılar) Evi,
Semih Beyin Evi (lS.yüzyıl sonu)82, Hanağ'dsı Evi, Somunoğlu
Evi, 1. Yerdelen Evi, Hacı KaZIJTI Bey Evi, Kemal Alkur Evi,
B. Ceylan Evi, İ. HakkıoğuUan Evj (19. yüzyı! sonu)o3,
MüceldiJi Evi, Muhsin Efe Evi, Mustafa Torun Evi, Fikrj Evin
Evi, Kullebilerin Evi (1909)84, Fizyo Babanın E\'i (1903)85
eski Erzurum evleıinin tandırevleti .de günümüzde en iyi
durumda olan temsHcilerindendir. Iç Kale çevresi,
Mirzamehmet, Sulwn Melik, Emir~eyb, Gülahmet, \1.ehdi
Efendj, Ayazpaşa, Cedit, J\armanh, Aşağı Yoncalık, Şeyhler
ve ~ağL Mumcu MahaJlelerinde tarihi sokak dokusunda
pek çok eski ev bulunmaktadır. Bu evler ya tamamen
terkedilmiş y<l da aileİl:r arasında bölünerek içyapılan
değiştmLştir. Ilgisiıliğe karşı alUk dayanma gücü kalmamış
geleneksel evlerin örnekleri, Anadolu Türk ev tipinin
Erzurum'daki son gö!iintüsünü yansltınakıadır.
Eski Erzurum evlerinin bu genel görüntüsü zengin
bir geçmişin izlerini taşıyan tandırevi mekanlannda daha da
aomasııdır (Şekil 23-24). Tandırevi geçmişteki fonkSiyonel
özeııiğini tamamen kaybetmiş, bugün değişen şartlar ve
modem araçlar kar~ısmda kullarulmayan veya farklı amaçlarla
kullanılan mekanlara dönüşmüştür.
Atatürk Üniversitesi tarafından önemli bir adım
olarak "Geleneksel Erzurum Evlerinin Modern Mimariye
Uyarlanışı", isimli proje ile 2006 yılında geleneksel bir
Erzurum evinin özellikleri yeni bir anlayışla
değerlendirilmiştir. Bununla birlikte neredeyse yok olan
tarihi kent dokusunda sa}ılan giderek azalan geleneksel
Eminım evleri ve içerisindeki aJut.sal tanduevi, projelendirme
ve alan çalış/Tk1Jan ile yeniden canlandU1lınalıdır. Geleneksel
evlerin bölgesel eğilimleri ve kuUarum amacına yönelik
evrensel değişimi yapılmalı ve konıma altına alınmalıdır.
80 Yeğenağ~ ~I:ıh. Karanlık K[imbeı Sok.
sı Narmanll Mah, Yüzha;;ı Sok
82 Sulıan Melik Malı. Toprak Tabya Sok
83 Cedj[ Mah. Dere Suk.
84 Rıtııa !-!alun Malı. Palandöken Cad.
85 ~juraı fuja ~{ah, Yenikapı Cad
1041 SanaL Dergısi
KAYNAKIAR
Akın, G, (1991). "Tüteklikli Örtü Geleneği Alladolu Cami
Ve Tarikat Yapılannda Tüteklikli ünü" Vakıflar
Dergi.'ii, S. XXII, Ankara, 323-354
Akın, G.( 1996). ''Doğu Ve Güneydoğu. Anadolu'nu n
Geleneksel Mimarlığında Iki Tarihsel Ev Tipi:
Bindirme Kubbeli Ve Tüteklikli Evler"
Tarjhten Günümüze Anadolu'da Konut Ve
Yerleşme, Habitat ll, İstanbul, 248-256
Alper, B. (1996). "KeJ!1a1iyc Evleri" Her Yönüyle Kemaliye
(Eğin), Istanhul, 155-228
Anonim, Cumhuriyetin 75. Yılında Van, Ankara (Tarihsiz)
Bammer, A.(1996). "Çadır lle Anadolu Ev ilişkileri" Tarihten
Günümüze Anadolu'da Konut Ve Yerleşme,
Habitat ıı, İstanbul, 234-247
Başar, Z. (1976). "Halkımızın Yaşamında Tandır", Türk
Falklor Araştırmaları Yıllığı 1975, Ankara, 2740
Baykara, T.(2002). ''Türklüğün En Eski Z1ınanlaıı" Türkler,
CJ Ankara, 277-307
Bilget, N,B. (1993). Sivas Evleri, Ankara
Binici, Y. (2002). "Geleneksel Kayseri Yapılannda ısıtma
Ve Hav'alandırma" 'll ürtaçağ Ve Türk
Dönemi Kazı Sonuçlan Ve Sanat Tarihi
Sempozyumu Bilelir'iler, Kayseri, 201-216
Bozkurt, N.(1993).. "Çadır" Mad. UN. ıslanı Ansildopedjsi,
C. 8, ısı.anbul, 158-162
Cezar, M.(1997). Anadolu Öncesi Türklerde Şehir Ve
i
Mimarlık, İstanbul
Çopuroğlu, C. (2003). "İnsan Çevre Küllür Etkileşimi
çerçevesinde Banııma Kültürü" Mjtli Folklor,
S.)7, Ankara, 53-57.
Çoruh1u, Y. (1998). Erken Devir Türk Sanatının ABCsi,
Istanbul
Çoruh1u, Y. (2000). Türk Ivlirolojbiniıı Ana Hatlan, istanbul
Çoruh1u, Y. (2002). "Hun Sanatı" Türkler, C. 4, Ankara,
54-76
Diyarbekirli, N.(2002). "Eski Türklerde Kültür Ve Sanat"
Türkler, C.3, Ankara, 827-894
Ellade, M. (Çev. Birkan) (1999). Şamanizm, Ankara
Esmer, MA (1992). Avanos'un.~ski Türk Evleri, Ankara
Gündoğdu, H. (1997). "Genel üzeltikleriyle Erzurum
Evleıi", Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisiı, S.3,
Evurum. 27-37
Hatan, H. (1946). "Erz.'urum'da Sivil Mimari ve ÖzeUikleri",
Arkitekt, C.15. 62-64
Hotao, H. (1947). "Erzurum Evleıi", Arkitekt, C.l6: 27-30
Imamoğlu, V. (1992), Geleneksel Kayseri Evleri, Ankara
İnan, A. (1986). Tarihte Ve Bugün Şamaniltn: Ankara
Ka1afat, y. (1995). Doğu Anadolu'da Eski Türk Inançlarının
Izleri, Ankara
Karabekir, O. (l98~). "Emırum ~1utfakları" Türkiyemız,
S. 43, Istanbul, 1-6
Karpuz, E. (1999). "Anadolu Türk Mimarisinde Mekan
Olarak Mutfak Ve Osmanlı Dönemi
Örnek/eri", Osmanlı, C.ıO, Ankara, 457-463
Karpuz, H. (1986). "Eski Erzurum E~'leıinCıe Tandıreıri",
KÖJ: Dergisi, S. 6, Erzurum, 49-53
Karpuz, H. (1989). Erzurum Evleri, Ankara
Karpuz, H. (1993). Türk Islam Mesken Mimarisinde
Erzurum Evleri, Ankara
Karpuz, H. (2001). "Emınım Ve Konya Evlerinde Ahşap
Malzeme Kuııanum" Ahşap Kültürü
Anadolu'nun Ahşap Evleri, Ankara, 113-12R
Koca, S. (2002). "Eski Türkierde Sosyal Ve Ekonomik
Hayat" Türkler, C.3, Ankara, 15-37.
Koşay, H.ı - Vary, H.(1964). Pu/ur Kazısı, Ankara
Köse, M. (1965). '''[andır'', Türk Folklar Araşurmaları
Dergisi, Yıl:16, C.9, 3714-3719,
Köşk1ü, ı. (2005a). "Eski Erzurum ~utfağında Tandır:
Yapılış!, Kuııanırru Ve D.oğu Anadolu'daki
Yeri Czerine" Anadolu Universilesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Eskişehir, C S, S.2, 155-177.
Köşk!ü, ı. (2005b). "E.ski Erzurum E\1erinde Taş Süslerne'
Atatürk Universitesi Fen- Edebivat Fakültesi
Sosyal Bilimler Dergisi: C5, S.3·5, Erzurum,
123-138
Köşklü, Z. (2005c), "Geçmişten Günümüze Erzurum'da
Bakıralık ve Bakır Kaplar"Sanat. Atatörk
(rnivecsitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi,
S.8, Erzurum, 107-120
Köymen, M. A. (1971). "Alp Arslan Zamanı Türk Evi"
Se1çuld.!l Araştırmaları Dergisi, lll, (~1a1azgirt
zaferi Ozel Sayısı) Ankara, 1-14
Kııkarao, U. (2001). Günümüz Erzurum Evinde Ge1enckscl
Unsurların KuUanımına Yönelik Bir Semez
Çalı.şınası, Ata~ürk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Sanar Tarihi Anabilim Dal,ı
(Yayın1anma1TUş) Yüksek !isafl.s Tezi, Erl.Urum
Millayim, S. (2002). "Kubhe" Mad. TDV. Islam
..
Ansiklopedisi, C.26, 0.nkara, 300-303
Ogel, B. (1947). "Eourum Evlcri"lJkü Dergisi, CL, 5.12,
32-33
9gel, B. (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş, CA, Ankara
Qgel, B. (1995). Türk Mitolojisi, C. 2, Ankara
üzbek, O. (1988). "Malatya Evleri" Türk Etnografya Dergis~
S. XV1I1. Ankara, B2-133
Peters, E. (1972). "A.itınova'claki Kerpiç Evler" Keban
Projesi 1970 Çalışmaları, Ankara, 163-182
Roux, J.P. (Kazancıgit) (1998), Türklerin ve Moğoııarın
Eski Dini, Ankara
Sağdıç Ü. (1998), Bayburt İzlenimler, Ankard
Sayan, Y.·üztürk, Ş. (2001.). BitUs Evleri, Ankara
Sevindik, H. (1997). "Urgüp Ve Çevresi Konut Anlayışının
f.onksiyonei Açıdan Değerlendirilmesi" V.
ı\'1iııetlerJrası Türk Halk Kültürü Kongresi
Maddi Kültür Seksiyon Bildiriler, Ankara, 363370
Sezen, 1. (1993). Erzurum Şehir Folkloru, Atatürk
Ünİwrsitcsi Sosyal Bilimler Ensritüsü Türk
Dili Ve Edebiyatı Anabilım Dalı
(Yayınlanmamış) Doktora Tezi, Erzurum
Turan, M. (1970). "Kağızman'da Ev Bölüm!eıi" Türk Folldor
Araştırmaları Dergisi, ç 13, S, 254, 5732
Türkoğlu, S. (1969)."Van'da. Tandır Adetleri"Türk Folklor
Araştırmaları Dergisi, 5491-5492
Uçar, H. (1998). Bayburt ve Bayburt Evlerinin ~1imar1ık
Tarihindeki Yeri, Atatürk llnivecsitesı SOSyal
Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Taıihı
Anabilim Dalı (Yayınlanmamış) Doktora Tezi,
Erzurum
Uçar, H. (200;), "Geleneksel Bayburt ~vlerinin Plan
Tipolojisi \'C Mckal,11ann Orgürlenme
Biçinıleri" Atatürk [niversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesı Sosyal Bilimler Dergisi, es, 5.35,
139·148
Uzun, S. (1996). "ErLurum Yöresinde Tandır Yapımı Ve
Yöre Me~kcnkrindeki Tandu·evi'nin Coğrafi
Yönden Incelenmesi", Akademik AçL 1.
Samsun, 113-125
Üçer, M. (1990). "Sivas'ın Eski Evleri" uılc, S. 7, İstanbuL,
21-25
Ünal, R. H. (1994). "Erzurum Mimari- Evler" Mad, TDV.
İslam Ansiklopedisi, CIl, İstanbul, 329-330
Yalçın, M. A. (2002). "Eski Dönemlerden Anadolu 'ya
Türk Sosyal Dayanışma Kurumlan" Türkler, C.3,
Ankara, 107·122
Sanal Dergisi
1,05
çizİMLER VE RESİMLER:
r~:""'"
r,~
ŞekilZ
D61 Sanal Dergisi
1
Erzuntm .4bdiilbamit Bey Konağı Gen.el Cöııinıiş
Şekill.Erzumm 1Icmağası Em
(H Karpu.z:'darl)
ŞekilJErzJırum Somunoğlu
Şeki/4 En:ıınmı Hanağası
Evinde TandırelJi (G.
Akın 'dan)
Em'nde Tandırbaıı .'ii Kılçıik Ocak
,
Sanal Derg;sq 1107
Şekil5:
Erzurum B.Ceylan Eliinde TandıTbaşı
Şf!kil6'
Etzumm Somunoğlu Evinde TandıriJaşınm İçten Gönınüşü
Şekil
1081 Sanal Oergısi
B: Erzurum Mubsin Ele Evinde Kurun
Şekil
Şeki/9
7,Erzumm Kema! Alkur Evinde Kurun
Erzurum B.Cf!ylan Evinde Kurun·Çeşme
Şekil
LO: Erzurum Fikri Evin Euinde Kurun
ŞekilI2:
Şekil]
Erzurum AbdÜll.ıamı:t Bey Konağı Tand/rev/nde Terek
Şek11I5. J;"ızumm
ŞekilN.
J- Erzumm Sonııınoğlu Euinde Terekler
Somunq4111 Euinde Tawiıreı:ine tip/an Oda
Erzurum .+Ius/aJa Tonm EVinde Kiler-Ambar
Sanat Dergisi 11 OS
Şekil }6; Erzurum Fikri Eviıı Fvinde JUr/angıç Ö"ıü
Şeki/17 Emmım
Şeki/lS
Şekil
Şekıl
Erzl/mm Ahıska/ılar Evinde Yıktk Tandır Evi
20Erzurum Mehdi Efendı Mab.
1101 Sanal Dargisi
Sıvm:ık
Sok.
Taııdırixışı (Yıkıldı)
Faik Albayrak Evi Tandırhaşı
(Yıkıldı)
19: Erzurum Çöğendeıii Evinde Y,kık Tandır Evi
Şekil 21:
Erzurum Mehdi Efendi Mab.
SıvıTOk
Sok.
Yıkılmış
Bir Ev
Şeki/22:Erzurwn Avrıi Beyin Evinde Tandıı·b~ı
Şekil 23.
Erzurum Palandöken Caddesi ÜZerinde Tandlttxış! (Yikıldlj
Şekil
24. Hrzurum Mirza .Hehmet Maballesinde
TandıriJa:şı (Yıkı/dıj
Sanal Derg;a11111