İtalya`da Endüstrileşme Sürecinde Devletin Rolü Üzerine Bir Tartışma
Transkript
İtalya`da Endüstrileşme Sürecinde Devletin Rolü Üzerine Bir Tartışma
PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal İtalya’da Endüstrileşme Sürecinde Devletin Rolü Üzerine Bir Tartışma A Debate On The Role Of Government Policies On Italian Industrıalization Arş.Gör. Ayda POLAT Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü Temmuz/July 2014, Cilt/Vol: 10, Sayı/Num: 2, Page: 119-151 ISSN: 1305-7979 © 2005 - 2014 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014, Cilt/Vol: 10, Sayı/Num: 2 ISSN: 1305-7979 Editör/Editor-in-Chief Doç.Dr.Sema AY Editör Yardımcıları/Co-Editors Öğr.Gör.Dr.Elif KARAKURT TOSUN Öğr.Gör.Dr.Hilal YILDIRIR KESER Uygulama/Design Dr.Yusuf Budak Tarandığımız İndexler / Indexes Dergide yayınlanan yazılardaki görüşler ve bu konudaki sorumluluk yazarlarına aiøir. Yayınlanan eserlerde yer alan tüm içerik kaynak gösterilmeden kullanılamaz. All the opinions wriVen in articles are under responsibilities of the authors. None of the contents published cannot be used without being cited. Yayın ve Danışma Kurulu / Publishing and Advisory Committee Prof.Dr.Veysel BOZKURT (İstanbul Üniversitesi) Prof.Dr.Recai ÇINAR (Gazi Üniversitesi) Prof.Dr.R.Cengiz DERDİMAN (Uludağ Üniversitesi) Prof.Dr.Zeynel DİNLER (Uludağ Üniversitesi) Doç.Dr.Aşkın KESER (Uludağ Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Emine KOBAN (Beykoz Lojistik Meslek Yüksek Okulu) Yrd.Doç.Dr.Ferhat ÖZBEK (Gümüşhane Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Senay YÜRÜR (Yalova Üniversitesi) Dr.Sema AY (Uludağ Üniversitesi) Dr.Zerrin FIRAT (Uludağ Üniversitesi) Dr.Elif KARAKURT TOSUN (Uludağ Üniversitesi) Dr.Hilal YILDIRIR KESER (Uludağ Üniversitesi) Hakem Kurulu / Referee Committee Prof.Dr.Veysel BOZKURT (İstanbul Üniversitesi) Prof.Dr.Recai ÇINAR (Gazi Üniversitesi) Prof.Dr.Mehmet Sami DENKER (Dumlupınar Üniversitesi) Prof.Dr.R.Cengiz DERDİMAN (Uludağ Üniversitesi) Prof.Dr.Zeynel DİNLER (Uludağ Üniversitesi) Prof.Dr.Hasan ERTÜRK (Uludağ Üniversitesi) Prof.Dr.Erkan IŞIĞIÇOK (Uludağ Üniversitesi) Prof.Dr.Bekir PARLAK (Uludağ Üniversitesi) Prof.Dr.Ali Yaşar SARIBAY (Uludağ Üniversitesi) Prof.Dr.Şaban SİTEMBÖLÜKBAŞI (Süleyman Demirel Üniversitesi) Prof.Dr.Veli URHAN (Gazi Üniversitesi) Prof.Dr.Uğur YOZGAT (Marmara Üniversitesi) Doç.Dr.Hakan ALTINTAŞ (Sütçü İmam Üniversitesi) Doç.Dr.Hamza ATEŞ (Kocaeli Üniversitesi) Doç.Dr.Kenan DAĞCI (Yalova Üniversitesi) Doç.Dr.Kemal DEĞER (Karadeniz Teknik Üniversitesi) Doç.Dr.Bülent GÜNSOY (Anadolu Üniversitesi) Doç.Dr.Ömer İŞCAN (Atatürk Üniversitesi) Doç.Dr.Vedat KAYA (Atatürk Üniversitesi) Doç.Dr.Sait KAYGUSUZ (Uludağ Üniversitesi) Doç.Dr.Aşkın KESER (Uludağ Üniversitesi) Doç.Dr.Veli Özer ÖZBEK (Dokuz Eylül Üniversitesi) Doç.Dr.Serap PALAZ (Balıkesir Üniversitesi) Doç.Dr.Abdülkadir ŞENKAL (Kocaeli Üniversitesi) Doç.Dr.Sevtap ÜNAL (Atatürk Üniversitesi) Doç.Dr.Sevda YAPRAKLI (Atatürk Üniversitesi) Doç.Dr.Gözde YILMAZ (Marmara Üniversitesi) Yrd.Doç..Dr.Aybeniz AKDENİZ AR (Balıkesir Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Doğan BIÇKI (Muğla Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Cantürk CANER (Dumlupınar Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Canan CEYLAN (Uludağ Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Kadir Yasin ERYİĞİT (Uludağ Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Burcu GÜLER (Kocaeli Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Ferhat ÖZBEK (Gümüşhane Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Emine KOBAN (Beykoz Lojistik Meslek Yüksek Okulu) Yrd.Doç.Dr.Ceyda ÖZSOY (Anadolu Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Senay YÜRÜR (Yalova Üniversitesi) PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol: 10 - Sayı/Num: 02 Sayfa/Page: 119-151 İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA A DEBATE ON THE ROLE OF GOVERNMENT POLICIES ON ITALIAN INDUSTRIALIZATION Arş.Gör. Ayda POLAT Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü Özet: Bu çalışma, endüstrileşme sürecine Sanayi Devrimi’ni yaşayan Batı Avrupa ülkelerine göre daha geç giren İtalya’nın bu sürece girmesini sağlayan dinamiklerin irdelenmesini amaçlamaktadır. Literatürde İtalya’nın endüstrileşmesi konusundaki en önemli tartışma, İtalya devletinin bu konuda bilinçli ve planlı politikalar izleyip izlemediğine ilişkindir. Bu tartışma, çalışmamızın önemli eksenlerinden birini oluşturmaktadır. Aynı zamanda bu çalışma İtalya’nın hem içsel dinamikler açısından hem de dünya ölçeğinde sanayileşen ülkelerle karşılaştırmalı olarak, 1896-1908 yılları arasında endüstrileşen bir ekonomi haline geldiğini göstermeyi amaçlamaktadır. Anahtar Kelimeler: Alexander Gerschenkron, geç endüstrileşme, devlet politikaları Abstract: Main goal of this article is to examine the dynamics of the process of late industrialization Italy. The most important debate about the industrialization of Italy is the role of government policies in industrialization process. In this context, this debate is one of the major context of our study. At the same time this article aims to prove that between the years 1896-1908 both in terms of internal dynamics and global scale Italy became an industrialized economy. Key words: Alexander Gerschenkron, late industrialization, government policies PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 GİRİŞ Avrupa’da endüstrileşme süreci, 1700’lü yılların sonunda İngiltere’de Sanayi Devrimi’yle başlayan ve 1900’lü yılların başına kadar bölgenin diğer ülkelerine yayılan bir süreçtir. İngiltere’de serfliğin erken ortadan kaldırılması ile feodal sistemin kalıntılarının silinmesi ve özellikle ticaretin geliştirilmesiyle sermaye birikiminin sağlanması, endüstrileşme sürecini hızlandırmıştır. Bu ülkede yaşanan sanayi devriminden kısa süre sonra ise diğer Avrupa ülkeleri ile A.B.D’de bu sürece dahil olmuştur. Dolayısıyla endüstrileşme için gerekli koşullara diğer ülkelerden daha önce sahip olan İngiltere, ilk endüstrileşen ülke olarak karşımıza çıkarken, bu koşulların neler olduğunu, diğer ülkelerde bu koşulların olmayışının endüstrileşmede neden olduğu gecikmeyi ve hangi faktörlerin bu koşulların yerine geçtiğini irdelemek gerekmektedir. Endüstriyel büyüme için gerekli şartların mevcut olduğu ve bu şartların özellikle serbest piyasa mekanizmasıyla harekete geçerek sanayileşmeyi hızlandırdığı İngiltere, Fransa ve İsviçre gibi ülkeler Alexander Gerschenkron tarafından erken endüstrileşen ülkeler olarak kabul edilirken, mevcut olmayan gerekli şartların yerini sistematik unsurların aldığı ve erken endüstrileşen ülkeleri yakalama isteğiyle devlet müdahalesine başvuran Rusya, İtalya, Almanya ve Japonya gibi ülkeler ise yine Gerschenkron tarafından geç endüstrileşen ülkeler olarak tasnif edilmektedir. Alexander Gerschenkron’un tezinde belirttiği gibi; sanayileşme için gerekli koşullar, yerleşmiş mülkiyet hakları, yüksek okur yazar oranları, sürekli gelişen dış ticaret, yeterli maden rezervleri, ileri teknoloji ve tarımsal kesimde ortadan kaldırılan serflik rejimi ile modernleşmenin sağlanmasıdır. Geç endüstrileşen ülkeler ise, özellikle karşılaştıkları siyasi zorluklardan ve endüstrileşme için gerekli koşulların eksikliğinden dolayı endüstriyel hamlelerini ancak 19. yüzyılın sonlarına doğru gerçekleştirebilmiş olan ülkelerdir. İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA Ülkeleri, endüstriyel gelişimlerini ayrı zamanlarda tamamlamalarına ve ekonomide endüstrileşmeyi sağlayan kurumların farklı özellikler taşımasına göre birbirinden ayıran Gerschenkron, Geç Endüstrileşen Ülkeler Tezini de bu görüşlerini kanıtlayan üç ayrı ülkeyi ele alarak oluşturmuştur. Gerschenkron’a göre; endüstrileşmenin öncüsü olan İngiltere’de yerli kapitalistlerin sahip olduğu toplam sermaye endüstrileşmenin finansmanında temel rol oynamış ve böylece iktisadi kalkınma özel teşebbüs tarafından gerçekleştirilmiştir. Rusya’ya göre daha erken endüstrileşen, ancak geç endüstrileşen ülkeler içinde yer alan Almanya’da, endüstrileşme sürecinde en önemli rol oynayan kurumlar, özel sektörü teşvik etmeyi başaran genel bankalar olmuştur. Rusya’da ise devlet finansal kaynakları doğrudan harekete geçirmiş ve bu kaynaklar sayesinde yeni endüstriler yaratılmıştır. Dolayısıyla Geç Endüstrileşen Ülkeler Tezine göre, bir ülkenin ekonomisi ne kadar geri kalmışsa endüstrileşme süreci için gerekli koşulların yerine o kadar çok o ülkeye özgü kurumlar ve kurumsal nitelikler geçmektedir. (Gerschenkron, 1962: 126) Endüstriyel gelişimini ilk tamamlayan ülke olan İngiltere’nin bu süreçte gösterdiği iktisadi gelişmeleri ana başlıklarıyla ortaya koymak geç endüstrileşen ülkelerin endüstrileşme süreçlerini anlamamızı kolaylaştıracaktır. Ekonomide önemli bir çarpan etkisi yaratan finansal yenilikler İngiltere’de 18. yüzyılın başından itibaren gerçekleşmeye başlamıştır. Örneğin, ülkede Bank of England’ın kurulması ve City of London’ın finans merkezi haline gelmesi endüstrileşmenin kolaylaşmasında büyük rol oynayan sermaye hareketini mümkün kılmış ve İngiltere’de ulusal sermaye piyasası oluşmuştur. Böylece İngiltere harekete geçme aşamasında hiç sermaye ithal etmeden endüstrileşme için gerekli sermayeyi yerli kaynaklardan temin etmiştir. (Rostow, 1980: 67) İngiltere’nin sahip olduğu kömür madeni ve İngiliz üreticilerin demir endüstrisini geliştirme arayışları ülkede, Batı Avrupa ülkelerinin çoğunda harekete geçmeyi teşvik eden temel etkenlerden biri olan teknolojinin gelişmesini sağlamıştır. İngiltere’nin taşımacılık masraflarının diğer ülkelere göre daha düşük 123 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 olmasını sağlayan jeopolitik konumu da endüstrileşme sürecinde önemli rol oynamıştır. Ayrıca ülkede gelişen mülkiyet ve patent hakları, tarımsal kesimde ortadan kaldırılan serflik rejiminin ücretli işgücü piyasasında neden olduğu gelişme ve devletin izlediği piyasayı teşvik edici stratejiler, İngiltere’de sanayileşmenin doğuşunu açıklamaktadır. 18. yüzyılın sonunda İngiltere’de Sanayi Devrimi’nin yaşanmasıyla birlikte endüstriyel ve askeri açıdan İngiltere’yi yakalama gayesi olan Almanya, İtalya ve Rusya gibi ülkeler endüstrileşmeye yönelik stratejiler benimsemek zorunda kalmışlardır. Gerschenkron’a göre, geç endüstrileşen ülkeler için en büyük itici güç uluslararası rekabet olmuştur. Bu ülkeler bir yandan erken endüstrileşen ülkelerde varolan sermaye, teknoloji ve sağlam finansal yapı gibi endüstrileşme için gerekli koşulları sağlamaya uğraşırken, diğer yandan da ülkelerinde olmayan bu koşulları çeşitli kurumlar veya Gerschenkron’un kavramsal çerçevesindeki deyişle sistematik unsurlarla ikame etmeye çalışmışlardır. (Gerschenkron, 1962: 126) Geç endüstrileşen ülkelerde, endüstrileşme süreci erken endüstrileşen ülkelerdeki endüstriyel gelişmeyi kolaylaştıran sistematik unsurların bu ülkelerde yaratılması ya da bulunması ile gerçekleşebilmiştir. Bu unsurlar, endüstrileşme için gerekli olan koşulların yetersizliğinin, özellikle devlet politikaları yoluyla ortadan kaldırılmasıyla giderilmektedir. Bu bağlamda, çalışma İtalya’da devletin endüstrileşme gayesini üstlenerek ayrıntılı ve zorlayıcı önlemler alıp almadığı sorusuna cevap bulmaya çalışmaktadır. Dolayısıyla İtalya’da devletin izlediği politikalar; demiryolu yapımı uygulamaları, gümrük tarife politikaları ve zorunlu tasarruf politikaları ekonomide yarattığı sonuçlarla birlikte değerlendirilecektir. Ayrıca bu çalışmada İtalya’nın 1861 sonrasında özellikle 1890’lı yıllarda yaşadığı endüstrileşme sürecinin ve ortaya çıkan endüstriyel yapının nicel olarak gösterilmesi de amaçlanmıştır. Bu çerçevede, öncelikle istatistiki verilerden de yararlanılarak İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA çeşitli araştırmacılar tarafından hazırlanan yıllık endüstriyel büyüme oranları karşılaştırmalı olarak ele alınmaktadır. 1. TEORİDE İTALYA’NIN ENDÜSTRİLEŞMESİ İtalya’da sanayileşme süreci erken endüstrileşen İngiltere’nin endüstrileşme tecrübesi ile mukayese edildiğinde oldukça farklı özellikler göstermektedir. Özellikle sermaye kıtlığı çeken İtalya’da, endüstriyel gelişme biriken refahın piyasa mekanizması aracılığıyla endüstriyel girişimlere aktarılması sonucu kendiliğinden ortaya çıkmamıştır. Endüstrileşme için gerekli koşullardan yoksun olan İtalya’da bu koşulları ikame edecek sistematik unsurlar harekete geçmiş, ülkedeki endüstrileşme ikame edici unsurların yarattığı bir süreç olarak ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda Gerschenkron İtalya’nın tarihsel deneyimini, göreli geri kalmışlık koşulları altında geç endüstrileşen bir ülke olarak ele almıştır. Ancak Gerschenkron’a göre İtalya’nın yaşadığı endüstrileşme süreci ve ortaya çıkan endüstriyel yapı geç endüstrileşen ülkeler içinde yer alan Almanya ve Rusya gibi ülkelerin endüstriyel büyümesinden de farklı özellikler göstermektedir. Örneğin; Almanya ve Rusya’nın endüstrileşmesinde çeşitli düşünce akımları önemli rol oynamış, ancak İtalya endüstriyel kapitalizme geçişte güçlü bir ideolojiden yoksun kalmıştır. Gerschenkron’a göre, “İtalya’nın endüstrileşmesinin tekerleklerinde ideoloji yağının olmaması, tekerleklerin daha yavaş hareket etmesine neden olmuştur.” (Gerschenkron, 1955: 373) Ayrıca Gerschenkron’a göre, İtalya’da yaşanan endüstriyel hamle Almanya ve Rusya ile mukayese edildiğinde oldukça geç ortaya çıkmış, İtalya’nın endüstrileşmesi Alman tipi bankalar kurulana dek gecikmiştir. Bununla birlikte, geç endüstrileşen ülkelerde endüstrileşmenin başlangıcında yapılan yatırımlar ile çıktı oranında ani ve büyük sıçramalar yaşanacağını savunan Gerschenkron’a göre, 18961908 yılları arasında İtalya’da endüstriyel büyüme oranı %6.7 olarak gerçekleşmiş ve 125 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 bu oran geç endüstrileşen diğer ülkelerin endüstriyel büyüme oranları ile mukayese edildiğinde çok düşük kalmıştır. Örneğin; Rusya’da 1890’larda yaşanan endüstriyel patlama ile birlikte endüstriyel büyüme oranı %8’e ulaşmıştır. (Crisp, 1991: 261; Gerschenkron, 1947: 151) Gerschenkron’a göre, İtalya’nın göreli düşük endüstriyel performansı ve ülkede endüstrileşmenin gecikmesi izlenen yanlış devlet politikalarından kaynaklanmıştır. Gerschenkron, endüstrileşme için gerekli koşullardan yoksun olan İtalya’da devletin, bu koşulları ikame edecek sistematik unsurları tam olarak harekete geçiremediğini savunmuştur. Ancak bu görüşe karşıt olarak, bazı araştırmacılara göre İtalya’da endüstrileşme için gerekli altyapı ve sermaye oluşumunu sağlayan değişik politikalar uygulayan devlettir. (Romeo, 2008: 173; Clough, 1964: 9; Supple, 1973: 342; Fenoaltea, 2003a: 697) Bu bağlamda endüstrileşme için gerekli koşullardan yoksun olan İtalya’da bu koşulları ikame edecek sistematik unsurları harekete geçiren ve tam endüstrileşmeyi başlatan temel etken değişik politikalar uygulayan devlet midir sorusu tartışmaya değer gözükmektedir. 2. 1861-1913 DÖNEMİNDE İTALYA’NIN ENDÜSTRİ VE SOSYO-EKONOMİK YAPISINA GENEL BAKIŞ 1861 yılında kuzey İtalyan coğrafyasının da sınırlar içine katılmasıyla siyasi birliğini tamamlayan İtalya, 250.000 kilometre kareden oluşmaktaydı. Bu dönemde İtalya’nın nüfusu 22 milyon kişi iken, toplam nüfusun %38’i tarımsal kesimde istihdam edilmekteydi. (Federico and Malanima, 2004: 449) Aynı dönemde sanayinin gayrisafi milli hasıla içindeki payı %20 iken, tarımın payı %60 olarak gerçekleşmiştir. (Coppa, 1970: 743) Siyasi birliğini tamamlayan İtalya’da demiryolları yapımı gelişmemiş, toplam demiryolu uzunluğu 2.404 kilometreye ancak ulaşabilmişti. (Romeo, 2008: 133) Öte yandan bu dönemde İngiltere’de kişi başına düşen dış ticaret hacmi 325 lire, Rusya’da 25 lire değerinde iken, İtalya’da 65 lire olarak gerçekleşmişti. Ayrıca toplam ihracat değeri toplam ithalat değerinin üçte ikisini İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA oluştururken, ham ipek ve ipek endüstrisi üretimi toplam ihracatın %35’ini teşkil etmekteydi. (Mori, 1979: 62) Bu bağlamda Gerschenkron 1860 ve 1870’li yıllarda İtalya’nın göreli geri kalmış bir ülke olduğunu vurgulamıştır. (Gerschenkron, 1955: 373) Ona göre, İtalya’da bu dönemde endüstride çalışan işgücü ve endüstriyel üretim miktarı oldukça düşük gerçekleşmiştir. (Gerschenkron and Romeo, 1968: 116) Öte yandan, Romeo ise İtalya’nın siyasi birliğini tamamlamasının ülkenin endüstriyel büyüme sürecinde etkili olduğunu vurgulamıştır. Ona göre, devletin siyasi ve idari yapısındaki değişmeler endüstrileşmeyi hızlandırmıştır. Ülkenin siyasi birliğini tamamlamasından sonra endüstriyel hamle için gerekli altyapı değişiklikleri ortaya çıkmış, tekstil, metalurji ve gemi yapım endüstrileri bu dönemden itibaren gelişmeye başlamıştır. 1870’li yıllarda kuzey İtalya’da başta tekstil endüstrisi olmak üzere çeşitli endüstriyel alanlarda anonim ortaklıklar kurulmuştur. Soylu toprak sahipleri tarafından kurulan ve endüstriyel alanda etkinlik gösteren bu anonim ortaklıklar, ilk küçük ölçekli endüstriyel girişimler olmuştur. (Vaccaro, 1980: 732) Sonuç olarak, 1860-1880 yılları arasında artan devlet harcamaları, hızlanan demiryolları yapımı ve yeni kurulan endüstriler İtalya’da bu dönemde ılımlı bir endüstriyel gelişmenin olduğunu göstermektedir. (Cafagna, 1973: 289) Geç endüstrileşen bir ülkenin gerçek durumunu gözler önüne sermek ve karşılaştırma yapabilmek için endüstriyel çıktı büyüme oranlarına bakmak yararlı olacaktır. İtalya’nın ilk endüstriyel üretim endeksini oluşturan Gerschenkron’a göre, İtalya’da endüstriyel üretim hacmi 1892 yılından itibaren istikrarlı ve giderek artmıştır. 1892 yılında 64 olan endüstriyel üretim endeksi 1899’da 92 ve 1913’de 184 olmuştur. Bununla birlikte Tablo 1’de görüldüğü gibi, endüstriyel üretim 127 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal hacmindeki artışlar 1881-1913 Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 yılları arasında zaman zaman konjonktürel bunalımlarla kesintiye uğramıştır. Tablo 1: İtalya’nın Endüstriyel Üretim Endeksi, 1881-1913 (1900=100) Yıllar Üretim Yıllar Üretim Endeksi Yıllar Üretim Endeksi Endeksi 1881 54 1892 64 1903 114 1882 57 1893 70 1904 117 1883 64 1894 72 1905 126 1884 63 1895 73 1906 139 1885 65 1896 75 1907 152 1886 67 1897 78 1908 163 1887 73 1898 86 1909 168 1888 74 1899 92 1910 169 1889 72 1900 100 1911 174 1890 72 1901 104 1912 182 1891 67 1902 109 1913 184 Kaynak: Alexander Gerschenkron, “Notes on The Rate of Industrial Growth in Italy, 1881-1913”, The Journal of Economic History, Vol. 15, No. 4 (Dec., 1955), s. 362 Gerschenkron tarafından yapılan bu çalışmadan sonra İtalya’nın endüstrileşme sürecini nicel olarak ele alan birçok çalışma yapılmıştır. Fenoaltea, Carreras ve Fua İtalya için endüstriyel üretim endeksi oluşturmuştur. Tablo 2’de görüldüğü gibi, Gerschenkron, Fenoaltea, Carreras ve ISTAT (The National Institute of Statistics) tarafından hesaplanan istatistikî veriler arasında farklılıklar bulunmaktadır. ISTAT ve Fua tarafından hazırlanan endüstriyel üretim endekslerine göre, İtalya’da büyüme hızı ve imalat sanayi tarafından yaratılan katma değer göreli düşük gerçekleşmiştir. Dolayısıyla, ISTAT ve Fua serileri İtalya’nın uzun dönemli ekonomik performansını olduğundan düşük göstermiştir. (Federico, 1996: 767) İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA Tablo 2: İtalya’nın Endüstriyel Üretim Endeksi, 1861-1913 (Yıllık Artış Hızı) (%) Dönem Gerschenkron ISTAT Fenoaltea Carreras 1861-1913 - 1.95 3.42 2.51 1861-1881 - 2.0 2.2 - 1881-1913 3.8 2.3 4.2 3.19 1881-1888 4.6 1.0 6.2 - 1888-1896 0.3 0.0 1.2 - 1896-1908 6.7 5.0 7.6 5.00 1908-1913 2.4 1.5 2.3 - Kaynak: Vera Zamagni, The Economic History of Italy 1860-1990, Clarendan Press, Oxford, 1993, s. 79 ve Giovanni Federico and Gianni Toniolo, “Italy”, Patterns of European Industrialization: The Nineteenth Century, Ed. Richard Sylla and Gianni Toniolo, Routledge, London, 1991, s. 149 Gerschenkron, Fenoaltea ve Romeo 1880’li yıllarda İtalya’da endüstriyel büyümenin hızlandığını savunmaktadır. Bu dönemde endüstriyel büyüme oranı nüfus artış hızından daha yüksek gerçekleşmiştir. (Fenoaltea, 2005: 276) Gerschenkron tarafından oluşturulan endüstriyel üretim endeksine göre, İtalya’da 1881-1888 yılları arasında endüstriyel üretim hacmi %34 artmıştır. Ülkede endüstriyel girişimlerin kuruluş tarihlerine bakıldığında, 1881-1888 yılları arasında endüstriyel üretimde meydana gelen artış doğrulanırken, bu dönemde imalat kesiminin geliştiği de birçok araştırmacı tarafından kabul edilmiştir. (Rossi, Toniolo and Vecchi, 2001: 917) Büyük ölçekli endüstriyel yatırımlar artmış, eski üretim tekniklerinin yerini yeni üretim teknikleri almış, modern pazarlama yöntemleri kullanılmaya başlanmış, altyapı ağı ve ekonomik gelişme için ön koşullar oluşturulmuştur. Dolayısıyla, endüstrileşme sürecinde önemli nitel değişiklikler ortaya çıkmıştır. (Gerschenkron and Romeo, 1968: 111) Ancak ISTAT verilerine göre, 1880’li yıllarda yaşanan tarımsal krizler endüstriyel hamlenin gecikmesine neden olmuş, 1881-1888 yılları arasında 129 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 endüstriyel üretim hacmi %14 azalmıştır. ISTAT, 1880’li ve 1890’lı yıllarda endüstriyel ve tarımsal üretimi olduğundan düşük hesaplamıştır. (Fenoaltea, 2010: 85) Fenoaltea ise, bu dönemde yaşanan tarımsal krizlerin tarımsal üretimde ve tüketimde neden olduğu azalışın göreli düşük olduğunu, bu krizlerin sadece soylu toprak sahiplerini etkilediğini savunmuştur. (Fenoaltea, 2005: 284) 1888-1896 yılları arasında yaşanan tarımsal krizler, politik istikrarsızlıklar ve bankacılık krizleri sermayenin endüstriye akmasını engellemiş, yatırım talebi azalmış, bu dönemde yaşanan ekonomik durgunluğa rağmen endüstriyel üretim hacminde düşük bir artış gözlenmiştir. (Cafagna, 1973: 297) Gerschenkron’a göre, İtalya’da 1896 yılında endüstriyel büyüme oranında kesiklik meydana gelmiştir. 1896’da gayrisafi yurtiçi hasıla yıllık ortalama %0.8 artmıştır. (Zamagni, 1993: 37) 1896 yılından sonra ekonomi yeniden toparlanırken, İtalya’da endüstrileşme hızlanmıştır. Endüstrinin en büyük hamle yaptığı 1896-1908 yılları arasında yıllık ortalama endüstriyel büyüme oranı Gerschenkron’a göre %6.7 olarak gerçekleşmiştir. Fenoaltea ise, 1896-1908 döneminde yıllık ortalama endüstriyel büyüme oranının %7.6 olarak gerçekleştiğini öne sürmüştür. Fua tarafından yapılan hesaplamalara göre ise, 1896-1905 yılları arasında yıllık ortalama endüstriyel büyüme oranı %4 olarak gerçekleşmiştir. (Milward and Saul, 2012: 255) Gerschenkron ve ISTAT verilerine göre, 1908-1913 yılları arasında görülen endüstriyel büyüme oranı 1896-1908 döneminde görülen yıllık ortalama endüstriyel büyüme oranından daha düşük gerçekleşmiştir. (Cafagna, 1973: 297) 1908-1913 yılları arasında İtalya’da endüstriyel büyüme oranı göreli düşük olmasına ve 1911-1915 yılları arasında imalat endüstrisinin milli gelir içindeki payı %15 olarak gerçekleşmesine rağmen 19. yüzyılın sonunda İtalya’da endüstriyel hamlenin yaşandığı görülmektedir. (Supple, 1973: 341) Dolayısıyla İtalya’da 1880’li yıllardan başlayarak 1900’lü yıllara kadar süren büyüme hızı süreklilik göstermediğinden büyüme birbirini izleyen bir süreç olarak İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA değil konjonktür hareketleri ile tanımlanmaktadır. Gerschenkron’a göre, İtalya’da endüstriyel büyüme daha düzensiz, daha az bütünlük içeren ve daha fazla belirsizlik ortamında yaşanmıştır. (Gerschenkron and Romeo, 1968: 119) Fenoaltea tarafından hazırlanan endüstriyel üretim endeksi, Gerschenkron’un bulgularını doğrulamakla birlikte bu verilere göre ekonomik konjonktür evreleri göreli uzundur. Ayrıca Fenoaltea’ya göre, İtalya’da endüstriyel büyüme oranında meydana gelen kesiklik Gerschenkron’un iddia ettiği gibi 1896’da gerçekleşmemiştir. Ona göre, İtalya’da endüstriyel üretim hacmindeki ani değişme 1879 yılında ortaya çıkmıştır. (Federico and Toniolo, 1991: 203) İtalya üzerine yapılan çalışmalarda, ülkede hızlı ekonomik büyümenin ortaya çıktığı dönemler ile ilgili görüşler farklılık göstermektedir. Gerschenkron, 1896-1908 yılları arasında İtalya’da endüstriyel hamle yaşandığını ve bu dönemden itibaren toplam üretim içindeki sermaye mallarının payının hızla arttığını savunmuştur. (Gerschenkron, 1955: 363) Öte yandan Esposto, 1891 yılında İtalya’nın endüstriyel hamle eşiğinde olduğunu ileri sürmüştür. (Esposto, 1992: 356) Romeo ise, 1881-1887 yılları arasında İtalya’da endüstriyel gelişme yaşandığını, ancak bu gelişmelerin endüstriyel dönüşüme neden olmadığını vurgulamıştır. Ona göre, İtalya’da endüstrileşme için gerekli ön koşullar 1880’li yıllarda ortaya çıkmış, ancak bu koşullar tam olarak olgunlaşmamıştır. Dolayısıyla Romeo, İtalya’da endüstriyel hamlenin 1880’lerde demir aldığını ve Gerschenkron’un iddia ettiği gibi 1890’lı yılların sonunda ivme kazandığını öne sürmüştür. Genel olarak 20. yüzyılın başında İtalya’nın hem gelişmiş bir endüstriyel yapıya kavuştuğu hem de dünya ülkeleri arasında endüstriyel gelişmişlik açısından önemli bir konuma ulaştığı söylenebilir. Bu bağlamda İtalya, erken endüstrileşen ülkeleri takip eden, endüstrileşme tecrübesini yüzyılın sonunda yaşayan geç endüstrileşen ülkeler içinde yer almıştır. 131 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 3. DEVLET POLİTİKALARINA GENEL BAKIŞ 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren geri kalmış ülkelerde, sanayileşme erken endüstrileşen ülkelere ulaşma kaygısıyla birlikte temel amaç haline gelmiştir. Bu temel amaca ulaşmak için geç endüstrileşen ülkelerde, devlet ekonomiye rasyonel stratejilerle müdahale etmiştir. Gerschenkron’a göre, geç endüstrileşen ülkelerde devletin ekonomiye müdahalesinin boyutu geri kalmışlıkla yakından ilgilidir. Bu tür ülkelerde ekonominin geri kalmışlığı ne kadar büyükse, devletin müdahalesi de o denli büyük olacaktır. (Gerschenkron, 1962: 127) Çünkü bu ülkelerde göreli geri kalmışlık, toplumdaki ekonomik gelişme beklentisi ve sürekli durgunluk arasında gelgitlere neden olurken bu gerilim reel politikaya yansıyarak, ekonomik büyüme için gerekli koşulların yerine geçecek kurumsal değişmelerin yaratılmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla endüstrileşme için gerekli koşullardan yoksun olan geç endüstrileşen ülkelerde, sanayileşme süreci özellikle devlet politikaları yoluyla bu koşulları ikame edecek sistematik unsurların harekete geçirilmesiyle gerçekleşebilmiştir. Gerschenkron, geç endüstrileşen ülkelerde gerekli koşulların yerine geçecek temel sistematik unsurları ise demiryolu inşası, ağır endüstri politikası, gümrük tarife koruması, altın standardı ve zorunlu tasarruf politikası biçiminde formüle etmiştir. (Weiss ve Hobson, 1999: 119) Öte yandan, endüstrileşme sürecinde Gerschenkron devletin rolünü, endüstrileşmeyi doğrudan teşvik eden ve endüstriyel gelişme için uygun olan çatıyı oluşturma çabası içine giren devlet ile endüstriyel büyümede bir engel olarak ekonominin karşısına çıkan devlet olmak üzere ikiye ayırmıştır. (Gerschenkron, 1962: 115) Özellikle geri kalmış ülkelerde devletin rolünün etkin olduğunu vurgulayan Gerschenkron, tezinde devletin endüstrileşme sürecinde genellikle teşvik eden rolünü üstlendiğini vurgulamış ve buna en uygun örnek olarak da Rusya’yı göstermiştir. Ancak Gerschenkron, Rusya’nın aksine, İtalya’da izlenen devlet politikalarında bazı eksiklikler olduğunu ve devlet politikalarının ülkede ekonomik İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA gelişmeyi teşvik etmek yerine endüstriyel hamlenin gecikmesine neden olduğunu ileri sürmüştür. (Gerschenkron, 1955: 369) Gerschenkron’a göre, İtalya’da yüksek gümrük tarifeleri yoluyla koruma politikaları izleyen devletin yanlış endüstrileri seçmesi, demiryolları yapımı ve endüstriyel hamle arasındaki zaman tutarsızlığı İtalya’nın neden geç endüstrileştiğini açıklamaktadır. (Fenoaltea, 2003a: 700) Ona göre, İtalya’da devletin izlediği demiryolu politikası endüstrileşme sürecinden önce hızlanmış, demiryolları yapımı endüstriyel hamleye göre erken tamamlanmıştır. (Gerschenkron, 1962: 114) Bu nedenle devletin izlediği demiryolu politikası endüstrileşme sürecini teşvik etmemiştir. Öte yandan, ülkede izlenen gümrük tarife politikaları yanlış yönlendirilmiş, belirli endüstrilerde tarifelerin koruma gücü düşük kalmıştır. Dolayısıyla Gerschenkron İtalya’da devletin 1880’li yıllarda ortaya çıkan gelişmeleri değerlendiremediğini, yanlış devlet politikalarının ve tarımsal krizlerin endüstriyel hamlenin gecikmesine neden olduğunu vurgulamıştır. (Gerschenkron, 1962: 115) Diğer yandan, İtalya’nın ekonomik gelişme sürecini mantıklı bir bütün içinde değerlendiren ve bu sürecin bütünüyle değerlendirilebilmesi için endüstriyel gelişmeyi engelleyen ve teşvik eden öğelerin bir arada ele alınması gerektiğini vurgulayan Romeo, İtalya’da devletin endüstrileşme sürecinde Rusya ile benzer politikalar izlediğini öne sürmüştür. Ona göre, İtalya’nın endüstrileşme deneyiminde devlet politikasının sürekliliği önemli rol oynamıştır. (Gerschenkron and Romeo, 1968: 122) Yine Quintino Sella, Zamagni, Clough, Supple ve Bonelli, Gerschenkron’un aksine, İtalya’da devletin endüstrileşmeyi doğrudan teşvik etttiğini ve endüstriyel gelişme için uygun olan çatıyı oluşturma çabası içine girdiğini savunmuştur. (Clough, 1964: 9; Supple, 1973: 343; Zamagni, 1993: 115-158) Devlet emekleme döneminde olan endüstrileri yüksek gümrük tarifeleriyle korumuş, yeni endüstrilerin kurulması için teşvikler sağlamıştır. Özellikle çelik, gemi yapım ve makine endüstrileri başta olmak üzere ağır endüstriye doğrudan teşvikler veren, 133 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 endüstrileşme için gerekli altyapının oluşmasını üstlenen ve tarımsal kesimden endüstriye kaynak aktarımını sağlayan devlet endüstrileşme sürecinde önemli rol oynamıştır. (Supple, 1973: 342) İtalya’da devletin bilinçli endüstrileşme politikaları izlediğini savunan araştırmacılara göre, ülkede endüstrileşme sürecinde karşılaşılan güçlükler devletin ekonomik gelişme sürecinde etkin rol oynamasına neden olmuştur. Ülkede kömür fiyatlarının yüksek olması, sermaye kıtlığı sorunu, düşük yurtiçi talep, nitelikli işgücünün yetersiz olması ve endüstri için gerekli makine-teçhizatın yurtiçinde yeterince üretilmemesi ulusal endüstrilerin gelişmesinin önünde engel teşkil etmiştir. (Zangheri, 1969: 28-29) Özellikle hammadde ithalatı İtalya’nın dışa bağımlılığını arttırmıştır. Dolayısıyla, İtalya’da endüstrileşmenin önündeki bu engeller endüstriyel hamlenin kendiliğinden gelişme modelini kısmen engellemiş ve devletin girişimci ve teşvik unsuru olarak endüstrileşme sürecinde aktif rol oynamasına neden olmuştur. Örneğin; ağır endüstrilerin gelişimi göreli yüksek sermaye ve nitelikli işgücü gerektirdiğinden, İtalya’da ağır sanayinin giderek büyümesi izlenen hükümet politikalarıyla gerçekleşebilmiştir. (Sarti, 2004: 250) Devlet desteği olmadan gelişmesi güç olan demir, çelik, gemi yapım ve mühendislik endüstrilerine verilen teşvikler oldukça önemlidir. (Federico, 1994: Introduction) Özellikle düşük yurtiçi talep artan devlet alımları ile ikame edilmiş, böylece devlet ağır sanayi endüstrileri için talep yaratmıştır. (Bonelli, 1994: 113) Bununla birlikte İtalya’da devlet yalnızca ağır sanayiyi desteklememiş, aynı zamanda ülkede tekstil endüstrisi başta olmak üzere tüketim malları endüstrisinin de gelişmesini teşvik etmiştir. Öte yandan, sermaye piyasası gelişmemiş geç endüstrileşen ülkelerde, piyasa mekanizması uzun dönemde finansal sermayeyi dağıtmada adaletsiz olduğundan, bankalar ve devlet bu görevi üstlenmiştir. Ancak bu yolla, ülkelerde endüstrileşme için gerekli olan sermaye hareketliliği sağlanabilmiştir. Çünkü sermaye hareketliliği endüstrileşme sürecinde sağlanması gereken bir özelliktir. Öte yandan ülkelerin İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA bankalara veya devlete olan ihtiyacı ise gelişmemişlik düzeyleriyle yakından ilgilidir. Bu bağlamda geç endüstrileşen ülkeler içinde yer alan İtalya’da devlet bizzat piyasanın yerine geçerek vergilerden elde edilen gelirler ile yabancı yatırımcılardan ülkeye gelen sermayeyi bankalar ve fabrikalar arasında dağıtmıştır. 1880’li yıllardan itibaren ulusal tasarruflar özellikle sosyal sabit sermaye yatırımlarına aktarılmış, devlet hem zorunlu tasarruf politikasıyla elde ettiği yurtiçi fonları hem de yabancı yatırım fonlarını ya doğrudan ya da dolaylı yollarla altyapı yatırımları ile endüstriyel alanlara yöneltmiştir. (Fenoaltea, 2003a: 697) Böylece uzun dönemli altyapı yatırımları içinde yer alan yeni yolların yapımını, limanların güvenliğinin sağlanmasını, konut yapımını, haberleşme ağının kurulmasını, ulusal ticaret filolarının geliştirilmesini ve demiryolları yapımını üstlenen İtalya devleti endüstrileşme için gerekli altyapıyı yaratmıştır. (Cafagna, 1973: 293) Bununla birlikte devletin sabit sermaye yatırımları için yaptığı harcamalar özel sermaye birikiminde de etkili olmuştur. Tablo 3, 1861-1913 yılları arasında devletin sosyal sabit yatırımlarının dağılımını göstermektedir. Özellikle 1883-1885 döneminde sermaye hasıla oranı yükselmiş, altyapı yatırımları için yapılan devlet harcamaları artmıştır. 1896 yılında yaşanan endüstriyel hamle ile birlikte altyapı yatırımları azalırken, 18961908 döneminde yaşanan ekonomik büyümede endüstriyel girişimlere yatırılan sermaye önemli rol oynamıştır. (Eckaus, 1961: 313) 135 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 Tablo 3: İtalya’da Yıllar İtibariyle Sosyal Sabit Sermaye (1911 Yılı Fiyatlarıyla) (Milyon Lire) Sosyal Sabit Sermaye Yıllar Demiryolu Diğer Sosyal Sabit Sermaye Yıllar Yapımı Demiryolu Diğer Yapımı 1861 188 109 1888 205 298 1862 210 114 1889 176 286 1863 214 143 1890 175 247 1864 191 145 1891 181 210 1865 182 179 1892 179 182 1866 157 132 1893 151 166 1867 113 114 1894 165 151 1868 111 127 1895 73 143 1869 96 116 1896 43 142 1870 106 140 1897 46 141 1871 114 128 1898 36 143 1872 122 153 1899 34 154 1873 136 167 1900 43 165 1874 141 149 1901 51 173 1875 111 140 1902 60 191 1876 97 140 1903 58 202 1877 83 166 1904 70 198 1878 89 172 1905 73 226 1879 123 156 1906 83 278 1880 147 167 1907 91 302 1881 168 154 1908 95 337 1882 211 171 1909 116 413 1883 236 196 1910 141 477 1884 231 219 1911 150 495 1885 234 218 1912 155 506 1886 223 238 1913 151 501 1887 198 277 Kaynak: Stefano Fenoaltea, “International Resource Flows and Construction Movements in the Atlantic Economy: The Kuznets Cycle in Italy, 1861-1913”, The Journal of Economic History, Vol. XLVIII, No. 3 (Sept., 1988), s. 608-609 İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA İtalya’da 1860’lı yıllardan itibaren devletin altyapı harcamalarının büyük bölümü demiryollarına yapılan harcamalardan oluşmaktaydı. (Schram, 1997: 10) 1861-1876 yılları arasında, ortalama yıllık 376 kilometre demiryolu inşa edilirken, 1877-1885 döneminde ortalama yıllık demiryolu inşaatı tutarı 290 kilometre olarak gerçekleşmiştir. 1886-1905 yılları arasında ise ortalama yıllık 302 kilometre demiryolu inşa edilmiştir. 1870’de 6.000 kilometre olan demiryolu hatlarının uzunluğu, 1881’de 9.326 kilometreye ulaşmıştır. (Vaccaro, 1980: 731; Clapham, 1963: 339) Bu dönemde özellikle ana hatların yapımı artmıştır. 1890’lı yıllarda demiryolu yapımı kesintiye uğramış, bu dönemde demiryolları yapım faaliyeti azalmıştır. 1896-1900 yılları arasında inşa edilen demiryolları daha çok bölgesel hatların gelişimi amacıyla kurulmuştur. İtalya’da 1876, 1885 ve 1905 yıllarında devletin izlediği demiryolu yapımı politikaları değişiklik göstermiş, hükümetin demiryolları yapımına ayırdığı harcama payı artmıştır. (Cafagna, 1973: 287) Ayrıca bu yasa ile birlikte demiryollarının gereksinim duyduğu sermaye donanımı büyük ölçüde yurtiçi endüstrilerden temin edilmeye başlanmıştır. 1905 yılında demiryolları kamulaştırılmış, bu dönemde ülkede demiryolu yapımı doruk noktasına ulaşmıştır. (Fenoaltea, 1994: 440) Tablo 4’de görüldüğü gibi; İtalya’da 19. yüzyılın ilk yarısında başlayan demiryolu yapımı Batı Avrupa ülkeleri ile mukayese edildiğinde göreli yavaş gelişmiştir. Ancak İtalya’nın hammadde ve sermaye kıtlığı sorunu göz önüne alındığında ülkede demiryolu yapımı yine de yüksek olmuştur. (Clapham, 1963: 340) 137 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 Tablo 4: İtalya’da Demiryolları Yapımı (Kilometre) Yıllar Yeni Açılan Demiryolları Uzunluğu 1839-1845 152 1846-1850 468 1851-1855 648 1856-1860 1,167 1861-1865 2,188 1866-1870 1,838 1871-1875 1,577 1876-1880 1,172 1881-1885 1,682 1886-1890 2,716 1891-1895 2,341 1896-1900 458 1901-1905 650 Kaynak: Albert Schram, Railways and the Formation of the Italian State in the Nineteenth Century, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s. 72 İtalya’da 1861-1880 döneminde demiryolu yapımının ihtiyaç duyduğu sermaye donanımı büyük ölçüde ithalat yoluyla sağlanmış, bu dönemde madencilik ve metalurji endüstrilerine olan yurtiçi talep düşük kalmıştır. (Zamagni, 1993: 165) Ancak 1886-1890 döneminde demiryolları yapımının geriye doğru bağlantı etkisi artan demir ve çelik talebiyle ortaya çıkmıştır. Özellikle 1887 yılında izlenen yüksek gümrük tarifesi politikalarıyla demir üzerine konulan vergiler demiryolları yapımı için gerekli olan ray ve lokomotif ihtiyacının büyük bölümünün yerli endüstriden temin edilmesini sağlamıştır. Fenoaltea, demiryolu yapımının başta demir ve çelik endüstrileri olmak üzere ağır endüstrinin büyümesinde ve ekonomik gelişmenin sağlanmasında etkili olduğunu öne sürmüştür. (Fenoaltea, 1994: 450) Örneğin; demiryolu yapımının hızlandığı 1860-1890 yılları arasında demir üretimi altı kat, 1880-1887 döneminde mühendislik endüstrisi üretimi ise yıllık %20 artmıştır. İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA (Cafagna, 1973: 290; Fenoaltea, 2003a: 704) Öte yandan İtalya’nın ekonomik entegrasyonunda da önemli rol oynayan demiryolları sermaye ve işgücü hareketliliğinin artmasını sağlamış, yerel piyasaların gelişmesine ve yeni ihracat pazarlarının oluşmasına katkıda bulunmuştur. Biagioli, Salvemini, Visceglie ve E. Sereni’ye göre, ileriye doğru bağlantı etkisinin bir yansıması olarak 1880’li yıllarda hızlanan demiryolu yapımı tarım ürünlerinin ticarileşmesini sağlamıştır. (Federico, 1994: 306; Cohen and Giovanni, 2001: 35) Bu dönemde tarım ürünlerinin ticarileşme oranı %75’e yükselmiştir. (Federico, 1996: 768) Gerschenkron ise İtalya’da endüstrileşme sürecinde demiryollarının önemli etkiye sahip olmadığını savunmuştur. (Fenoaltea, 1994: 447; Zamagni, 1993: 165) Gerschenkron’a göre, İtalya’da demiryolları sadece geriye doğru bağlantı etkisi yaratmış, bu etki ise düşük kalmıştır. Ona göre, İtalya’da demiryolları yapımının ulusal endüstrilerin gelişmesi üzerindeki etkisi Almanya ve Rusya ile mukayese edildiğinde çok düşük gerçekleşmiştir. (Schram, 1997: 153; Fenoaltea, 1994: 449) Ayrıca Gerschenkron İtalya’da demiryolları yapımının endüstrileşme hamlesinden önce başladığını öne sürmüştür. Ona göre, Rusya’da endüstrinin en büyük hamle yaptığı 1886-1900 yılları arasında demiryolları yapımı %70 artarken, İtalya’da bu oran sadece %10 olarak gerçeklemiştir. (Gerschenkron, 1955: 370-371) Dolayısıyla İtalya’da yerli endüstrilerin demiryolları yapımı için gerekli olan sermaye mallarını arz edemediği dönemde demiryolu yapımı hızlanmıştır. (Federico, 1996: 765) Bununla birlikte Gerschenkron’a göre, demiryolları yapımının ulusal endüstriler üzerindeki etkisi geç ortaya çıkmış, demiryolları yapımı 1885 yılında hızlanmasına rağmen İtalya’da ulusal lokomotif endüstrisi başta olmak üzere mühendislik ve metalurji endüstrileri 20. yüzyılın başında gelişmiştir. (Schram, 1997: 153) Daha önce politkalarının de belirtildiği gibi; İtalya’da devletin uyguladığı tarife endüstrileşme üzerindeki etkileri de oldukça tartışmalıdır. Gerschenkron’a göre; İtalya’da devlet tarafından izlenen gümrük tarifesi politikaları 139 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 endüstriyel büyümeyi ve yeni endüstrilerin gelişmesini teşvik etmek yerine mevcut endüstrilerin gelişmesini sağlamıştır. (Gerschenkron, 1962: 114; Eckaus, 1961: 314; Federico, 1996: 771; Toniolo, 1977: 672) Romeo ise, Gerschenkron’un görüşlerinin kısmen doğru olduğunu ve İtalya’da izlenen gümrük tarife politikalarının ekonomik refahı zaman zaman azalttığını kabul etmiş, ancak özellikle düşük sermaye gerektiren tekstil ve şeker endüstrilerinin büyümesinde korumacılık politikalarının oldukça etkili olduğunu savunmuştur. (Gerschenkron and Romeo, 1968: 123; Fenoaltea, 2003b: 1077) İtalya’da izlenen gümrük tarifesi politikalarına genel olarak bakıldığında, 1861-1878 yılları arasında İtalya devleti serbest ticaret politikası izlemiş, 1878 yılında izlenen gümrük tarife politikasıyla gümrük vergisi oranları yükselmiştir. Ancak bu tarifelerin asıl amacı hazineye gelir sağlamak olduğundan koruma oranı göreli düşük kalmıştır. (Clough, 1964: 115) 1887 yılında uygulanan yüksek gümrük tarifeleri ile birlikte gümrük vergileri artmış, korumacılık İtalya’nın ekonomik politikasının temelini oluşturmuştur. (Junguito, 2010: 347) Bu tarifeler, sanayi malları ve sanayi girdilerinin yanı sıra tarımsal malları da kapsamıştır. Özellikle ABD ile tahıl rekabetinin ortaya çıkması tahılın ilk kez 1887 yılında yüksek gümrük tarifeleriyle vergilendirilmesine neden olmuştur. 1895 yılında gümrük tarifelerinin tarımsal mallar için sağladığı koruma gücü diğer Avrupa ülkeleri ile mukayese edildiğinde en yüksek seviyeye ulaşmıştır. (Milward and Saul, 2012: 233) 1913 yılında İtalya’da buğday üzerine konulan gümrük vergisi %41.5 iken, Fransa’da tarife oranı %34.5, Almanya’da %38 ve Avusturya’da %36 olarak gerçekleşmiştir. (Gerschenkron, 1955: 368) İtalya’da 1878 ve 1887 gümrük tarifesi politikaları ile birlikte tarımsal ürünlerin yanı sıra endüstriyel ürünlere de yüksek gümrük vergileri uygulanmıştır. 1887 tarifeleriyle birlikte bazı endüstriyel mallar üzerindeki ithalat vergisi oranları %200-%330’a yükselmiştir. (Clough, 1964: 116) Tablo 5’de görüldüğü gibi; 1878 İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA yılında uygulanan tarifeler nispeten ılımlı olmasına rağmen, 1887 yılında uygulanan gümrük tarife oranları oldukça yüksek gerçekleşmiştir. (Clough, 1964: 117) Dolayısıyla İtalya’da korumacılık politikası 1887 yılında uygulanan yüksek gümrük tarifeleri ile güçlenmiştir. Tablo 5: İtalya’da Uygulanan Ortalama Tarife Oranları, 1875-1914 (%) İtalya 1875- 1880- 1885- 1890- 1895- 1900- 1905- 1910- 1879 1884 1889 1894 1899 1904 1909 1914 7.9 8.3 9.0 9.6 10.2 10.8 11.7 11.7 Ortalama 9.9 Kaynak: Kevin H. O’Rourke, “Tariffs and Growth in the Late 19TH Century”, The Economic Journal, Vol. 110, No. 463 (April, 2000), s. 461 Gerschenkron’a göre, İtalya’da izlenen gümrük tarifesi politikaları pamuklu dokuma endüstrisi başta olmak üzere gelişme potansiyeli düşük endüstrilerin rekabet gücünün artmasını sağlamış, ancak ülkede ileri teknolojinin kullanılmasını sağlayan gelişme potansiyeli yüksek mühendislik ve kimya endüstrilerinin rekabet gücünün azalmasına neden olmuştur. Ayrıca makine ve mühendislik endüstrileri çelik üzerine konulan tarifelerden zarar görmüş, bu endüstriler için etken koruma oranı düşük kalmıştır. (Federico and Tena, 1998: 85-86; Cohen and Giovanni, 2001: 65). Dolayısıyla İtalya’da izlenen tarife politikaları 1887-1896 yılları arasında mühendislik endüstrisi için etken koruma oranının yükselmesini ve bu endüstrinin gelişmesini engellemiştir. (Toniolo, 1977: 661-672; Federico, 1996: 771) Yani gümrük tarifelerinin koruma gücü, yüksek katma değer yaratan endüstriler için çok düşük kalmıştır. Öte yandan İtalya’da tekstil, demir ve çelik endüstrilerinin büyüme hızı ülkenin ortalama büyüme hızının üzerinde olduğu için Gerschenkron, Morandi ve Zamagni, bu endüstrilerin yüksek tarifelerle korunmasının kaynak dağılımının bozulmasına neden olduğunu öne sürmüştür. (Federico and Toniolo, 1991: 208; Eckaus, 1961: 314) Ayrıca Gerschenkron ve Fenoaltea, İtalya’da 1887 tarifeleri ile 141 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 birlikte tahıl üzerine konulan gümrük vergilerinin de ülke ekonomisini olumsuz etkilediğini savunmuştur. (Gerschenkron and Romeo, 1968: 117; Federico, 1996: 770) Endüstriyel büyümenin tarımsal kesimin korunması yoluyla elde edilen kaynak transferine bağlı olması endüstriyel hamlenin gecikmesine yol açmıştır. Oysa bu görüşlere karşıt olarak, Fenoaltea ve Romeo İtalya’da korumacı tarifelerin mühendislik ve makine endüstrileri üzerindeki olumsuz etkisinin abartıldığını öne sürmüştür. (Fenoaltea, 2011: 13) Fenoaltea, mühendislik endüstrisi için sağlanan korumanın çelik üzerine konulan yüksek tarifelerin olumsuz etkisini bertaraf ettiğini savunmaktadır. (Fenoaltea, 2011: 13) Romeo ise, İtalya’da mühendislik endüstrisinin gelişmesinin çelik endüstrisindeki büyümeye bağlı olduğunu öne sürmüştür. Özellikle 1887 yılında uygulanan yüksek gümrük tarifeleri ile birlikte demir ve çelik üretiminde meydana gelen artışın mühendislik endüstrisinin üzerindeki olumlu etkisini inkâr etmek mümkün değildir. (Cafagna, 1994: 641) Ayrıca Romeo’ya göre, İtalya’da mühendislik ve makine endüstrileri gümrük tarifelerinin korumacılığı olmadan gelişebilecek kapasiteye sahipti. (Gerschenkron, 1962: 114) Öte yandan 1888-1896 döneminde mühendislik endüstrisinde uygulanan gümrük tarifeleri artmasına rağmen bu endüstrinin büyüme oranı çok düşük kalmıştır. Bu nedenle Cafagna, mühendislik endüstrisindeki büyüme hızının düşük olmasını yanlış izlenen gümrük tarifesi politikalarından çok nitelikli işgücü eksikliği ve iç piyasa talebinin yetersiz olması ile açıklamaktadır. (Forsyth, 1993: 34) İtalya’nın endüstrileşme sürecinde tarımsal kesimden sanayi sektörüne yapılan gelir transferi ve tarımsal kesimden elde edilen bu gelirlerin nasıl harcandığı konusunda da fikir birliği yoktur. Bazı araştırmacılara göre; İtalya’da devletin izlediği vergileme politikaları ile birlikte refah transferinin önündeki engeller ortadan kalkmış, yerli kaynakların hareketliliğinin sağlanmasında tarımsal kesimden elde edilen gönüllü ve zorunlu tasarruflar önemli rol oynamıştır. Dolayısıyla, İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA İtalya’da tarımsal kesimin sermaye birikim sürecine ve ülkenin ekonomik gelişmesinin sağlanmasına katkıda bulunduğu ileri sürülmüştür. (Bonelli, 1994: 105; Barbiero, 1988: 116; Federico, 1996: 769; Vaccaro, 1980: 725; Gerschenkron and Romeo, 1968: 111) Bazı görüşlere göre ise; İtalya’da 1861-1880 yılları arasında köylülerden sanayi sektörüne yapılan gelir transferi göreli düşük olmuş, devlet girişimci ve teşvik unsuru olarak endüstrileşme sürecinde çok az rol oynamıştır. Ayrıca, devletin izlediği mali politikalar İtalya’da endüstriyel mallara olan yurtiçi talebin düşük kalmasına neden olurken, ulusal piyasanın gelişmesini engellemiştir. (Cafagna, 1973: 319; Zangheri, 1969: 28-29; Cafagna, 1994: 649; Gerschenkron, 1962: 111) İtalya’da endüstrilere yatırılan yabancı sermaye miktarının düşük kalması, özel girişimin sermaye birikimi sürecinde başarısız olması ve tasarruf oranının yüksek olmaması devletin endüstrileşme için gerekli sermayenin temin edilmesi sorununu çözmeye yönelik tedbirler almasına neden olmuştur. Bu bağlamda vergiler aracılığıyla tarımsal kesim devlet harcamalarının ve endüstrileşmenin finansmanında temel rol oynamıştır. Barbiero, İtalya’da tarım sektöründe meydana gelen değişiklerin endüstriyel gelişmeyi etkilediğini savunmuştur. (Barbiero, 1988: 116) Ona göre, İtalya’da tarımsal sektörün gelişmesi ve endüstrileşme süreci arasında yakın ilişki bulunmaktaydı. Tarımsal kesim endüstri için talep, hammadde ve yedek sanayi ordusu potansiyeli yaratmış, endüstrileşme için gerekli altyapı yatırımlarının finansmanında önemli rol oynamıştır. (Federico, 1996: 769; Vaccaro, 1980: 725) Romeo’ya göre, 1861-1880 yılları arasında İtalya’da tarımsal artık vergilendirilmiş, toplanan vergiler tarımsal kesimi kaçınılmaz biçimde ekonomik gelişme politikalarının içine dâhil etmiştir. (Gerschenkron and Romeo, 1968: 111) Özellikle İtalya’da yaşanan bankacılık krizleri tarımsal kesimin sermaye birikimi sürecindeki önemini göstermiştir. (Bonelli, 1994: 115) Romeo ve Einaudi, 1880’li yıllarda devletin vergileme yoluyla elde ettiği yurtiçi fonları endüstrileşmede önemli 143 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 rol oynayan altyapı yatırımlarına yönelttiğini öne sürmüştür. (Zamagni, 1993: 108) Özellikle 1860’lı yılların ikinci yarısından itibaren tarımsal kesimden elde edilen vergi gelirleri başta demiryolları yapımı olmak üzere endüstrileşme için gerekli önkoşul olan sosyal sabit sermaye yatırımlarına aktarılmış, böylece ülkede endüstrileşme için gerekli altyapı yatırımları yaratılmıştır. (Fenoaltea, 1994: 466) Örneğin; 1861-1877 yılları arasında demiryolları yapımı için yapılan toplam harcamalar 694.3 milyon lire iken, devletin işlettiği demiryollarına yapılan harcamalar 678.3 milyon lire olarak gerçekleşmiştir. (Clough, 1964: 67) 1861-1882 yılları arasında özel şirketler tarafından demiryolları için yapılan harcamalar ise yalnızca 1 milyon lire olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca 1861-1913 yılları arasında İtalya’da demiryollarına yapılan harcamaların toplam devlet harcamaları içindeki payı %75 iken, bu dönemde demiryolu inşası için yapılan toplam harcama tutarı 1900 yılı milli gelirine eşit olan 12.600 milyon lireye ulaşmıştır. Demiryolu yapımının finanse edilmesi için yapılan harcamaların bütçe içindeki payı ise %13 olarak gerçekleşmiştir. (Clough, 1964: 67; Zamagni, 1993: 164; Schram, 1997: 3) Ancak Gerschenkron İtalya’da başta demiryolları olmak üzere altyapı yatırımlarının finansmanında kullanılan fonların Romeo’nun iddia ettiği gibi yüksek olmadığını öne sürmüştür. (Gerschenkron, 1962: 111) Demir, çelik ve gemi yapım sanayilerinde ileri teknolojinin kullanılması ve bunun bir sonucu olarak büyük ölçekli girişimlerin kurulması gerekliliği sermayenin karlılık oranlarının azalmasına neden olmuştur. (Clough, 1964: 84) İtalya’da özellikle madencilik ve metalurji alanlarında, endüstriyel girişimlerin mali yapısının oldukça zayıf olması nedeniyle devletin manüfaktürler ile madencilik için yaptığı harcamalar artmıştır. Dolayısıyla müdahaleci devlet yapısının temelini oluşturan vergileme ile elde edilen fonlar gemi yapım sanayi ile askeri endüstrinin gelişmesinde etkili olmuştur. (Bonelli, 1994: 106) Devlet birçok sanayi kuruluşunun temellerini attı ve bunları bizzat kendi işletti. Örneğin; devlet çelik endüstrisini teşvik etmiş, bizzat çelik fabrikaları kurmuştur. Ayrıca 1872’de devlet girişimlerinin sabit sermaye İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA miktarı 200 milyon lire iken, 1891’de 500 milyon lireye yükselmiştir. (Zamagni, 1993: 159) 1861-1884 yılları arasında devlet gemi yapım endüstrisine 144,789,000 lire, 18851913 yılları arasında 22,000,000 lire teşvik sağlamıştır. Clough tarafından yapılan hesaplamalara göre, 1914 yılında devlet endüstriyel girişimcilere 500 milyon lire değerinde sübvansiyon vermiştir. (Clough, 1964: 81) Devlet girişimleri için gerekli olan sermaye bankalara ve bireylere bonolar satılarak elde edilmiş, iç borçlar ise vergiler ile ödenmiştir. Endüstrileşme sürecinin başlangıcından itibaren devlet kredi mekanizmasını yönetmiş ve finansal piyasa araçlarını geliştirmiştir. (Zamagni, 1993: 159) Böylece devlet politikaları İtalya gibi sermaye açısından fakir bir ülkede yatırım fonlarının artmasını sağlamıştır. (Clough, 1964: 60) Bununla birlikte, İtalya’da iç piyasa talebi endüstriyel büyümenin gerisinde kalmış, devlet izlediği politikalarla çoğu zaman piyasayı ikame etmeye ve bütçe politikası ile özellikle yetersiz iç piyasaya alternatif olmaya çalışmıştır. Fenoaltea’ye göre, demir, çelik ve mühendislik endüstrilerinin gelişmesinde devlet talebi önemli rol oynamıştır. 1911 yılında ağır endüstri mallarına olan devlet talebi toplam endüstriyel üretimin %5’ini oluştururken, bu talebin %40’ı çelik, vagon, silah ve gemi yapım endüstrilerine olmuştur. (Cohen and Giovanni, 2001: 66) Ayrıca demir ve çelik üzerine konulan yüksek gümrük tarifeleri nedeniyle girdi fiyatlarının yükselmesi mühendislik endüstrisinde maliyetlerin artmasına yol açmış, bu nedenle mühendislik endüstrisine olan talebin büyük bölümü devlet alımlarından meydana gelmiştir. Zamagni’ye göre, 1896-1908 yılları arasında mühendislik endüstrisine olan toplam talebin üçte biri devlet talebinden oluşmaktaydı. (Fenoaltea, 1969: 178) Diğer Avrupa ülkeleri ile mukayese edildiğinde İtalya’da devlet harcamaları ve endüstriyel mallara olan devlet talebi oldukça yüksekti. (Federico and Toniolo, 1991: 208) Gerschenkron, İtalya’da devletin yanlış endüstrilere teşvikler sağladığını öne sürmüştür. Ona göre, İtalya’da devlet gemi yapımı, demir ve çelik endüstrileri başta olmak üzere bazı endüstrileri doğrudan desteklemiş, fakat devletin endüstrilere 145 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 verdiği teşvikler belirli endüstrilerde yoğunlaşmıştır. (Gerschenkron, 1955: 367) Dolayısıyla madencilik ve metalurji sanayilerinde üretiminin büyük ölçekli işletmelerde yoğunlaşması, devletin endüstriler için yaptığı teşviklerin düzensiz ve eşit olmayan biçimde dağılımının bir göstergesidir. (Cafagna, 1973: 319) İtalya’da devlet endüstrileşmeyi doğrudan teşvik etmiş ve endüstriyel gelişme için uygun olan çatıyı oluşturma çabası içine girmiştir. Devlet vergileme yoluyla mali durumunu güçlendirmeye çalışmış, bu yolla elde edilen vergi gelirlerinin altyapı yatırımlarında ve özellikle demiryolu yapımında kullanılması endüstrileşme sürecini hızlandırmıştır. Dolayısıyla vergiler parasal sermayenin devlete transfer olmasını ve sabit sermaye yatırımına dönüşmesini sağlamış, İtalya devleti ulusal tasarruf ve yatırımlar arasında aracılık görevi üstlenmiştir. (Cafagna, 1994: 645) Gerschenkron’a göre ise, İtalya’da 1870-1890 yılları arasında izlenen para ve maliye politikaları yatırımlar üzerinde caydırıcı etki yaratmıştır. 1896-1907 yılları arasında devletin yurtiçi sermaye piyasasından çekilmeye başlaması özel girişimcilerin ödünç alımının ve yatırımların artmasına neden olmuştur. (Spinelli and Fratianni, 1996: 98) Dolayısıyla bazı görüşlere göre; devletin izlediği mali politikalar ve para politikaları endüstri üzerinde çeşitli zayıflatıcı etkiler yaratmıştır. (Federico and Toniolo, 1991: 208; Kemp, 1969: 165) SONUÇ İtalya’da 1896 yılında yaşanan endüstriyel büyüme sürecinin biçimlenmesinde devletin izlediği politikalar önemli rol oynamıştır. Ancak devletin izlediği bu endüstrileşme politikalarının ülkenin sanayileşmesi üzerinde yarattığı etkiler ile ilgili birçok araştırmacı tarafından farklı görüşler öne sürülmüştür. Devletin izlediği politikaların endüstriyel hamlede etkin rol üstlendiğini vurgulayan bazı araştırmacıların yanı sıra bu politikaların endüstriyel hamle döneminden önce başladığını ve endüstrileşme sürecini engellediğini öne süren görüşler de bulunmaktadır. İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA İtalya’da devletin endüstrileşme sürecinde çoğu zaman teşvik eden rolünü üstlendiği ve endüstrileşme için gerekli olan koşulların yetersizliğinin, özellikle devlet politikaları yoluyla ortadan kaldırılmasıyla giderildiği bir gerçektir. Bununla birlikte büyük endüstriyel hamlenin daha erken ve elverişli ekonomik koşullar altında gerçekleşebileceğini savunan görüşler ışığında, ülkede izlenen devlet politikalarının kendi içinde kimi yetersizliklerinden de söz edilebilinir. Ancak araştırmacıların yalnızca endüstrileşme sürecini engelleyen unsurları dikkate alması İtalya’da endüstriyel hamlenin neden ortaya çıkmadığı sorusuna cevap verirken, ülkede ekonomik gelişmeyi sağlayan ve endüstrileşmeyi hızlandıran unsurların ihmal edilmesine neden olacaktır. Ekonomik gelişme süreci endüstrileşme için gerekli önkoşulların yaratılması, altyapı yatırımlarının yapılması, yapısal değişmenin gerçekleşmesi ve endüstriyel gelişmenin tamamlanması aşamalarından meydana gelmektedir. İtalya’da devletin izlediği endüstrileşme amaçlı politikaların özellikleri ve yapılan reformların endüstriyel gelişme yapısında yarattığı değişmeler bu bağlamda ele alınmalıdır. Özellikle devletin endüstrileşme için gerekli altyapıyı yaratma çabalarının ihmal edilmesi endüstrileşme sürecinin bütünüyle ele alınamamasına neden olacaktır. Dolayısıyla İtalya’da izlenen devlet politikalarında bazı eksiklikler olmakla beraber bu politikaların endüstrileşme için gerekli altyapının oluşmasını sağladığını kabul etmek gerekmektedir. 147 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 KAYNAKÇA Barbiero, T. P., “A Reassessment of Agricultural Production in Italy 1861-1914: The Case of Lombardy”, The Journal of European Economic History, 1988, pp. 103-105 Bonelli, Franco, “Italian Capitalism: General Interpretative Guidelines”, The Economic Development of Italy Since 1870, Ed. Giovanni Federico, Edward Elgar Publication, 1994, pp. 99-142 Cafagna, Luciano, “The Industrial Revolution in Italy 1830-1914”, The Fontana Economic History of Europe, Vol. 4: The Emergence of Industrial Societies, Part I, Ed. Carlo M. Cipolla, 1973, Collins / Fontana Books, London, 1973, pp. 279-328 Cafagna, Luciano, “Discussion of the Origins of Italian Economic Dualism”, The Economic Development of Italy Since 1870, Ed. Giovanni Federico, Edward Elgar Publication, 1994, pp. 635-653 Clapham, J. H., Economic Development of France and Germany, 1815-1914, Cambridge University Press, Cambridge, 1963 Clough, Shepard B., The Economic History of Modern Italy, Columbia University Press, New York, 1964 Cohen, Jon S. and Giovanni, Federico, Economic History Society Staff, Cambridge University Press, Cambridge, 2001 Coppa, Frank J., “The Italian Tariff and the Conflict Between Agriculture and Industry: The Commercial Policy of Liberal Italy, 1860-1922”, The Journal of Economic History, Vol. 30, No. 4 (Dec., 1970), pp. 742-769 Crisp, Olga, “Russia”, Patterns of European Industrialization, The Nineteenth Century, Ed. R. Sylla and G. Toniolo, Routledge, London, 1991, pp. 248-268 Eckaus, Richard S., “The North-South Differential in Italian Economic Development”, The Journal of Economic History, Vol. 21, No. 3 (Sep., 1961), pp. 285-317 Esposto, Alfredo G., “Italian Industrialization and the Gerschenkronian ‘Great Spurt’: A Regional Analysis”, The Journal of Economic History, Vol. 52, No. 2 (Jun., 1992), pp. 353-362 Federico, Giovanni and Malanima, Paolo, “Progress, Decline, Growth: Product and Productivity in Italian Agriculture, 1000-2000”, The Economic History Review, New Series, Vol. 57, No. 3 (Aug., 2004), pp. 437-464 İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA Federico, Giovanni and Toniolo, Gianni, “Italy”, Patterns of European Industrialization: The Nineteenth Century, Ed. Richard Sylla and Gianni Toniolo, Routledge, London, 1991, pp. 197-217 Federico, Giovanni, “Introduction”, The Economic Development of Italy Since 1870, Edward Elgar Publication, 1994, pp. 11-29 Federico, Giovanni, “Italy, 1860-1940: A Little-Known Success Story”, The Economic History Review, New Series, Vol. 49, No. 4 (Nov., 1996), pp. 764-786 Federico, Giovanni and Junguito, Antonio Tena, “Was Italy a Protectionist Country?”, European Review of Economic History, Vol. 2, No. 1 (April, 1998), pp. 73-97 Fenoaltea, Stefano, “Public Policy and Italian Industrial Development, 1861-1913”, The Journal of Economic History, Vol. 29, No. 1, The Tasks of Economic History (Mar., 1969), pp. 176-179 Fenoaltea, Stefano, “International Resource Flows and Construction Movements in the Atlantic Economy: The Kuznets Cycle in Italy, 1861-1913”, The Journal of Economic History, Vol. XLVIII, No. 3 (Sept., 1988), pp. 605-637 Fenoaltea, Stefano, “Italy”, The Economic Development of Italy Since 1870, Ed. Giovanni Federico, Edward Elgar Publication, 1994, pp. 440-511 Fenoaltea, Stefano, “Notes on the Rate of Industrial Growth in Italy, 1861-1913”, The Journal of Economic History, Vol. 63, No. 3 (Sept., 2003a), pp. 695-735 Fenoaltea, Stefano, “Peeking Backward: Regional Aspects of Industrial Growth in Post-Unification Italy”, The Journal of Economic History, Vol. 63, No. 4 (December, 2003b), pp. 1059-1102 Fenoaltea, Stefano, “The Growth of The Italian Economy, 1861-1913: Preliminary Second-Generation Estimates”, European Review of Economic History, Vl. 9, No. 3 (2005), pp. 273-312 Fenoaltea, Stefano, “The Reconstruction of Historical National Accounts: The Case of Italy”, Quarterly Review, Vol. 63, No. 252 (2010), pp. 77-96 Fenoaltea, Stefano, The Reinterpretation of Italian Economic History: From Unification to the Great War, Cambridge University Press, Cambridge, 2011 Forsyth, Douglas J., The Crisis of Liberal Italy, Cambridge University Press, Cambridge, 1993 149 PARADOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi PARADOKS Economics, Sociology and Policy Journal Temmuz/July 2014 - Cilt/Vol:9 - Sayı/Num: 02 Gerschenkron, Alexander, “The Rate of Growth in Russia: The Rate of Industrial Growth in Russia, Since 1885”, The Journal of Economic History, Vol. 7, Supplement: Economic Growth: A Symposium (1947), pp. 144-174 Gerschenkron, Alexander, “Notes on the Rate of Industrial Growth in Italy, 18811913”, The Journal of Economic History, Vol. 15, No. 4 (Dec., 1955), pp. 360375 Gerschenkron, Alexander, Economic Backwardness in Historical Perspective, London: Oxford University Press, 1962 Gerschenkron, Alexander and Romeo, Rosario, “The Industrial Development of Italy: A Debate with Rosario Romeo”, Ed. Alexander Gerschenkron, Continuity in History and Other Essays, Harvard University Press, Cambridge, 1968, pp. 98-127 Junguito, Antonio Tena, “Tariff History Lessons from the European Periphery Protection Intensity and the Infant Industry Argument in Spain and Italy 18701930”, Historical Social Research, Vol. 35, No. 1 (2010), pp. 340-362 Kemp, Tom, Industrialization in Nineteenth Century Europe, Longman, London, 1969 Milward, Alan S. and Saul, S. B., The Development of the Economies of Continental Europe, 1850-1914, Routledge, 2012 Mori, Giorgio, “The Process of Industrialization in General and the Process of Industrialization in Italy, Some Suggestions, Problems and Questions”, The Journal of European Economic History, Vol. 8, 1979, pp. 61-82 O’Rourke, Kevin H., “Tariffs and Growth in the Late 19TH Century”, The Economic Journal, Vol. 110, No. 463 (April, 2000),pp. 456-483 Romeo, Rosario, Risergomento e Capitalismo, Laterza, Bari, 2008 Rossi, Nicola, Toniolo, Gianni and Vecchi, Giovanni, “Is the Kuznets Curve Still Alive? Evidence from Italian Household Budgets, 1881-1961”, The Journal of Economic History, Vol. 61, No. 4 (Dec., 2001), pp. 904-925 Rostow, R. W., İktisadi Gelişmenin Merhaleleri, Çev. Erol Güngör, İstanbul: Kalem Yayıncılık, 1980 Sarti, Roland, “Italy”, European Nations Facts on File, Library of World History, Info Base Publishing, 2004 İTALYA’DA ENDÜSTRİLEŞME SÜRECİNDE DEVLETİN ROLÜ ÜZERİNE BİR TARTIŞMA Schram, Albert, Railways and the Formation of the Italian State in the Nineteenth Century, Cambridge University Press, Cambridge, 1997 Spinelli, Franco and Fratianni, Michele, Monetary History of Italy, Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1996 Supple, Barry, “The State and the Industrial Revolution 1700-1914”, The Fontana Economic History of Europe, Vol. 3: The Industrial Revolution, Part I, Ed. Carlo M. Cipolla, Collins / Fontana Books, London, 1973, pp. 301-357 Toniolo, Gianni “Effective Protection and Industrial Growth: The Case of Italian Engineering”, The Journal of European Economic History, Vol. 6, No. 3 (Winter, 1977), pp. 659-673 Vaccaro, Rosa, “Industrialisation in Spain and Italy (1860-1914)”, The Journal of European Economic History, (Winter, 1980), pp. 709-752 Weiss, Linda ve Hobson, John M., Devletler ve Ekonomik Kalkınma, Çev. Kıvanç Dündar, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 1999 Zamagni, Vera, The Economic History of Italy 1860-1990, Clarendan Press, Oxford, 1993 Zangheri, R., “The Historical Relationship Between Agricultural and Economic Development in Italy”, Agrarian Change and Economic Development: The Historical Problems, Ed. E. L. Jones and S. J. Woolf, Methuen & Co. Ltd., London, 1969, pp. 23- 40 151