"Kazaya Yatkınlık" Tanımı Yapılabilir mi, "Riskli Sürücü"ler Kimlerdir?

"Kazaya Yatkınlık" Tanımı Yapılabilir mi,
"Riskli Sürücü"ler Kimlerdir?
Volkan GİRGİN *, Ahmet KOCABIYIK *
ÖZET
"Trafik kazasma yatk ınlı k" tanım ı yapılabilir mi? "Riskli sürücüler" kimlerdir? Bu kavramları tammlayabilmek
için methodolofileri sağlam çalışmalara gereksinim vardı r Bu makalede dünya literatüründeki çalışmalardan söz
edilmektedir Belki de ki şi, yaşadığı gibi araç kullanır!
Anahtar kelimeler: Trafik kazalarına yatkınlık, riskli sürücü
Düşünen Adam: 2003, 16(1): 35-38
a
SUMMARY
cy
Is described the "predispozed to traffic accidents", who are the risky drivers? Because of describe to theese to
theese concepts, we need studies that have strong methodology. ln this rewiev, some of the world studies are discussed about this topic. Probably, the persons drive as live!
Key words: Predispozing traffic accidents, risky drivers
pe
GIRIŞ
Kazaya yatk ınlık kavram ı, en genel anlam ıyla istatistiksel olarak pay ına düşmesi gerekenden fazla sayıda kaza yapan ki şileri tanımlamak için kullan ılır.
30 bin sürücü üzerinde yap ılan bir çalışmada sürücülerin %4 ünün toplam kazaların % 40' ını gerçekleştirdikleri bulunmu ştur ( 1 ).
Araştı rma bulguları yüksek kaza yüzdesine sahip
sürücülerin di ğer sürücülere oranla yayg ın aile problemleri olduğunu, çocukluklarında suça yönelim
gösterdiklerini, çok az sayıda hobi ve arkada şa sahip
olduklarını, duygusal olarak yeterince olgunla şmamış olduklarını göstermiştir. Çalışmacılar; bulgularını "kişi yaşadığı gibi sürer" diye özetlemi şlerdir. Bu
araştırmada bulgularında belirli kişilik özellikleri
nedensel faktörler olarak öne ç ıkmaktadır. Bunlar
aras ında saldırganlık, duyguları kontrol etme yetersizliği, kızgınlık, öfke, depresyon, dü şük zihinsel
yönelim, prestij ve güç aramaya yönelik davran ışlar
ve A tipi davran ış örüntüsü yer almaktad ır.
Duygusal dengesizlik, huzursuz ya da sinirli olma,
kendini kontrol edememe, heyecan ve uyar ım arama
güdüsü, açık kızgınlık ifadesi ya da örtülü kızgınlık,
engellenmeye karşı düşük tolerans, engellenme ve
mutsuzluk duyguları, eleştiriye aşırı duyarlılık, depresyon ve üzüntü, çaresizlikve ki şisel yetersizlik hissi, başkaları tarafından kolay etkilenme ve eziklik
duyma, kendi kaderini kontrol etmede yetersizlik
algısı, erkeksilik, otorite veya rekabet yönelimli sosyal rolleri benimseme gibi özellikler riskli sürücülerin özellikleri olarak tan ımlanmışlardır ( 1 ).
Trafik kazas ı nedenleri aras ında etkileşim olgusuna
açıklık getiren bir çalışmaya göre araç kullanma
davran ışı iki grup faktöre dayan ır:
1. Sürücünün yetenek ve yetkinli ğine ilişkin olanlar
* Bak ı rköy Ruh Sinir Eğitim ve Araştırma Hastanesi
35
"Kazaya Yatk ınlık" Tan ımı . Yap ılabilir mi, "Riskli Sürücü"ler
Kintlerdir?
Girgin, Kocablyık
2. Görev ya da araç kullanma ortam ından kaynaklanan faktörler
yapma oranı daha az, araç modeli daha yeni olanlar ın
kaza yapma oranı daha fazla, sürücü belgesini emniyetten alanların kaza yapma oran ı daha az, sürücülük
deneyimi 15 yıl ve daha az olanların, kaza yapma
oranı daha çok, günlük yapılan yol göreceli kısa
olanların kaza yapma oran ı daha fazla, gelecekle
beklentileri olumsuz olan sürücülerin kaza yapma
oranı daha az, aile ili şkilerini iyi olarak alg ılayanlann kaza yapma oran ı daha az, kişisel uyum düzeyleri günlük 50-99 km yol yapanlarda daha iyi, 400
km'den fazla olursa dü şme eğilimi, evli sürücülerin
sosyal uyum düzeyleri daha yüksek, ya ş yükseldikçe
sosyal uyum düzeylerinde yükselme e ğilimi saptanmıştır (3).
Her iki durumda da "ki şilik" önemli bir yer tutmaktadır. Birinci durumda, sürücünün belirli kişilik özellikleri trafik kazas ına yol açan önemli risk faktörleri
arasında doğrudan yer alırken, ikinci durumda di ğer
sürücülerin sahip oldukları bazı kişilik özelliklerinin
çevresel bir faktör olarak bir sürücü için araç kullanma halini aşırı karmaşık bir hale getirmesi söz
konusudur (I).
1373 sürücünün son 6 y ıl içindeki kaza kay ıtları incelendiğinde vke bir dizi teste tabi tutulduklarında
(DBQ, Driving Behaviour Questionare - DSQ, Driving Style Questionare - DMQ, Decision Making
Questionare); 2 kaza yapm ış olanların daha çok erkek, daha deneyimli, daha yaşlı olduğu bulunmuştur.
Bunların kural ihlalleri skorlan dü şük bulunmuş ve
daha az tek ba şına kontrol kayb ı ile kaza yaptıkları
saptanmış. Bu çalışmanın ikinci kısmında ise hız;
tüm kaza tipleri vke yandan çarpmalar, do ğru kararı
verememe; tüm kaza tipleri, arkadan çarpma, yandan
çarpma tip kazalar ile ba ğlantılı bulunmuştur. Ayrıca
ilginç olan başka bir şey de; kural ihlali skorlarm ın
aktif ve pasif kazalarla e şit olarak ilgili bulunmas ıdır.
Bu durum aktif olarak kaza yayanlann yalan beyanla pasif kodlama yapmalar ı, bazen aktif ve pasif aynmının içiçe geçebildiği durumlarla ve pasif durumda olanların yüksek hızda olmaları ile açıklanmıştır
pe
cy
a
Yapılan bir araştırmada 18-24 yaş arasının en büyük
risk grubu oldu ğu bulunmuştur. Bir başka çalışmada
16-18 yaş aralığında en fazla trafik kazas ı yaşandığı
sonucu elde edilmi ştir. Aynı çalışmada deneyimin
trafik kazası oranını azalttığıda bulunmuştur. Bunun
yanısıra sürücülerin ya şları arttıkça deneyimlerine
bağlı olmaksızın trafik kazas ı yapma oranlarının
azaldığı elde edilen diğer bulgulardandır. Kaza yapmada en fazla riskin genç erkek ve ya şlı kadın sürücülerde olduğu, uzun süre araç kullanmakla kazan ın
daha iyi yordanabildi ği saptanmıştır. Ayrıca uzun
süre araç kullan ınca 60 yaş ve üzerindeki sürücülerin
kaza yapma riskleri artmaktad ır. 60 yaş ve üzerindekilerin tereddütlü araç kulland ıklan bir çok çalışmada ortaya ç ıkarılmış bir bulgudur. Bir ba şka çalışmada bu yaş grubunun gençlere göre daha çok ancak
hafif kazalar yaptıkları saptanm ıştır.
Kaza yapan sürücülerin a şırı bağımlı, gerileme mekanizmalarını kullanan, içgörüleri az olan bir ki şilik
yapılanması gösterdikleri bulunmuştur. Bu kişiler çevrelerinin kendilerini kabul etmedikleri, gereksinimleri
karşılanmadığı inancında oldukları için saldırganlık ve
düşmanlık duygularını kontrol etmekte güçlük, gerilimi kontrol edememe dolay ısıyla so4e1 ya da fiziksel
saldırganlık , başkalarının haklanna ve gereksinimlerine duyarsızlık, gerçeklerle uzla şamama ve sevgi
ihtiyacı ya da sevgiyi kaybetme korkusu özelliklerini
gösterdikleri de vurgulanmaktad ır (2 ).
Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonu için
yapılan ticari araç sürücüleri çal ışmasında; evli ve
çocuklu (çocuk say ısı arttıkça daha da azal ıyor) olanların kaza yapma oranının daha az, 35 yaşından sonra
yaş yükseldikçe kaza yapma oranında azalma e ğilimi, ilkokul mezunlarının kaza yapma oranını daha
az, otübüs, kamyon ve kamyonet kullananlar ın kaza
36
(4,5) .
Gerçekçilik, pratiklik, istikrarl ılık, suça yatkınlık ile
kazaya yatkınlık arasında hiçbir bağlantı bulunmazken, dışadönük, agresif, şüpheci, güvensiz, kontrolsüz davranışlarla kazaya yatkınlık arasında doğrudan
güçlü bağlantılar saptanm ıştır. "İyi araç kullanma
tekniği" tanımlanmış ve dikkat, tehlikeyi çabuk farketme ve umursama, çalışkanlık, sebat etme gibi
özelliklerle ilişkilendirilmiştir ( 1,6).
Tip A Davranış Paterni: Yanşmacılık, sürekli tetik-
te olma, hırs ile karakterizedir ve bu tip davran ış
patemine sahip ki şilik tiplerinde koroner kalp hastalıklanna da çok rastlanmaktad ır. Çalışmalarda trafik
kaza riski artışı ve trafik kazas ı sayısı artışı tip A
Girgin, Kocabıyık
"Kazaya Yatk ınlık" Tan ım ı Yap ılabilir mi, "Riskli Sürücü"ler
Kin ılerdir?
davran ış ile kuvvetli korole bulunmu ştur. Trafık için
tip A davranış paterninde; s ık frene basma, s ık kollama veya şerit değiştirme, sık korna çalma, s ık selektör kullanma görülmü ştür.
Çalışmalarda yaş , deneyim, felaketi sezebilme yeteneği, risk alma eğ ilimi trafik kazalarında prediktörler
olarak saptanm ıştır. Ayrıca karar verme ve yargılama
stilleri sürü ş davranışını etkiler. Karar verme stili
özellikle üzerinde durulmas ı gereken bile şendir.
Gerçekçi karar verenler; ince ve çok dü şünürler, sezgisel karar verenler; sonuçlar hakk ında yeterince dilşünmezler, bağımlı karar verenler; sorumluluk almaktan kaçarlar ve yüksek oranda sosyal deste ğe
gereksinim duyarlar.
5 faktör kişilik testi ile yapılan bir çalış mada; görevine bağlı, çalışkan ve dürüst olanlar ın daha az kaza
yaptıkları, açıklık, uzlaşılabilirlik, dış adönüklük,
nevrotiklik gibi kavramlann kazalar ile bir ili şkisi
bulunmamıştır (8-10)
Liselerde yapılan risk alıcı davranış ve sürüş davranışı çalışmasında; % 8.5 'inin trafik kazas ı yaptığı, %
7.4'ünün yaya olarak kazaya kar ıştığı, % 63.2'sinin
sürücü belgesi olmadan araç kulland ığı, % 16.1inin
aşırı yüklü araç kullandığı , % 8'inin alkollü araç kullandığı , motorsiklet sürücülerinin % 47.94unun kask
kullanmadığı , % 37.3'ünün emniyet kemeri takmad ığı rapor edilmi ştir. Kadı nlar erkeklerden daha fazla
aileleriyle sorun yaş amakta ve alkol-madde kullanmaktadırlar. Erkeklerin ise daha s ık hız yaptıkları,
yasal problemler yaş adıkları, daha iyi sürü ş yeteneğine sahip oldukları , heyecan arama, öfke ve hostilitelerinin daha yüksek oldu ğu saptanmıştır (11,12).
a
DSQ (Dreving Style Questionare) ve DMQ (Decision Making Questionare) ile yap ılan çalışmanın sonucunda; total skorlar aç ısından erkekler önde gitse
de subskalalarda cinsiyet farkl ılığı saptanmam ıştır.
60 yaşa kadar yaş ile tereddüt etme hafif ters orant ılı,
yaş ile sosyal direnç hafif do ğru orantılı, 50 yaşa
kadar yaş ile mükemmelliyetçilik ters orantılı, yaş ile
idealistlik kuvvetli do ğru orantılı, 50 yaştan sonra
yaş ile dürtüsellik do ğru orantılı, titizlik ve kontrol
tüm sürüş stilleriyle ilgili, hı z, tereddüt, soğukkanlılık, mükemmelliyetçilik, dürtüsellik ve odaklanma,
planlama kazalar ile do ğrudan ilgili bulunmuştur.
Hız; kaza oran ı nda esas belirleyicidir, planlama stilleri ve kural ihlalleri de kaza oran ını önemli derecede
etkilemektedirler. Tüm bu sonuçlar ın ışığında bir
modelleme yap ılmıştır (7).
yüksek saptanm ıştır.
pe
cy
60 sürücü üzerinde yap ılan video kayıtlarının esas
alındığı bir çalış mada yetenek ve yarg ılama puanlamalan yapılmış ve sonucunda; genç ve ya şlı erkek
sürücillerin; en çok yetenek ve yarg ılama puanlannı
kendilerine verdikleri, genç kad ı n sürücülerin; en çok
yetenek ve yargılama puanlannı yaşlı erkek sürücülere verdiği, yaşlı kadı n sürücülerin; en çok yetenek
puanlannı yaşlı erkek sürücülere, yarg ılama puanla(13,14).
nnı ise yaşlı kadınlara verdi ği saptanmıştı r
erkek > kadın
422 sürücü üzerinde yap ılan çalış mada; yoldaki stres,
agresyon açısı ndan anlamlı cinsiyet farkl ılığı saptanmamıştır. Oysa yoldaki anksiyete kad ınlarda, trafik
suçu da erkeklerde daha fazla görülmektedir. ilginç
olan alkollü iken araç kullanan kad ınları n erkeklerden daha fazla agresif, anksiyöz oldu ğu ve daha sık
kaza yaptıklandır ( 15).
Yüksek riskli sürücü grubu ile suçlu sürücü grubu
karşılaştırması yapılan ı bir çalışmada; suçlu grupta
olanların alkol ve madde bağımlılığı , yüksek riskli
sürücü grubundakilerde ise alkol kötüye kullan ımı
daha çok görülmü ştür. Ayrıca yüksek riskli grubun
heyecan arama ve hostilite puanlar ı ön planda çıkm ıştır, diğer gruba göre e ğitimleri ve kontrol mekanizmaları da daha yüksek bulunmu ştur. Suçlu grubun
ise depresyona yatk ınlık ve agresyon puanları daha
Dış adönüklük ile trafik kazas ı geçirme aras ındaki
iliş kinin halen karmaşık olduğu söylenebilir. Nevrotik kişilik ile kaza sıklığı arasında anlamlı bir ilişki
bulunamamıştır. Heyecan arama, alkol kullanma ve
sürücülük davran ışı syal oldukça kuvvetli ba ğlantı
içindedir. Bunlar tehlikeyi daha az alg ılarlar, emniyet
kemeri kullanmazlar, takip mesafesine uymazlar, s ık
şerit değiştirirler. Ayrıca rnacerac ılık veya heyecan
arayışıyla ilgili kimyasal ve genetik baz ı bulgular da
60 yaş altı
60 yaş üstü
yaş
titizlik
KAZA----hız----titizlik
dürtü----tereddüt
yol miktarı
hız
37
Ka:ava Yatkınlı k" Tanı mı Yap ılabilir mi, "Riskli Süriicii"ler
K inllerdir?
saptanm ışt ı r. Genel saldırganlık, riskli sürücülük olas ılığı n ı artt ırıyor gibi görünse de saldırganlık ve kaza
geçirme aras ı ndaki ilişki üzerine yapılan çalışmaları n bulguları oldukça zayıftı r (16).
KAYNAKLAR
I. Signori E. Bown ıan RG: On the study of persormlity factors in
research on driving behaviour. Perceptual Motor Skills 38:10671076, 1974.
2. Sümer N: Kazaya yatk ı n ki ş ilik var m ı d ı r? Türk Psikoloji
Bülteni 7:23-27, 1997.
3. Özgüven İ E, Y ı ld ı rı m İ , Çilingiroglu H: Ticari Araç Ş oförlerinin Nitelikleri, Sorunlar ı ve Trafik Kazalar ı n ı n Nedenleri
Konulu Araş tı rma. Plaka Matbaac ı l ı k, Ankara, 1997.
4. Parker D, West R, Stradling S, and Manstead AS: Behavioural
charecteristics and involvement in different types of traftic accident. accid Anal Prev 27(4):571-58 I , 1995.
5. Elander J, West RJ, Frenclı D: Behavioral corralates of individnal differences in road-traffic crash risk: an examination of methods and findings. Psychol Bull 113(2):279-294, 1993.
6. Hilavaki 1, Veilahti J, Asplund P. Sinivuo J, Laitinen L,
Koskenvuo K: A sixteen-factor personality test for predicting
automobile driving accidents of young drivers. Accid Anal Prev
21(5):413-418, 1989.
7. French DJ, West RJ, Elander J and Wilding JM: Decision-making style, driving style, and self-reported involvement in road traffic accidents. Ergonomics 36(6):627-644, 1993.
8. Clark AW: A social role approach to driver behaviour.
Perceptual and Motor Skills, 42:325-326, 1976.
9. Clenıent R, Jonah BA: Field dependence, sensation seeking and
driving behaviour. Personality and Individual Differe ııces, 5:8793, 1984.
10. Arthur W Jr, Graziano WG: The fiVe-factor model, conscientiousness, and driving accident involvement. J Pers 64(3):593618, 1996.
11. Flisher AJ, Ziervogel CF, Chalton DO, Leger PH, Robertson
BA: Risk-taking behaviour of Cape Peninsula high-school students. Part IV. Road related behaviour. South africa Medical
Journal 83:486-490, 1993.
12. Farrow JA, Brissing P: Risk for DWI: a new look at gender
differences in drinking intluences, experiences, and attitudes
among new adolescent drivers. Health Educ ıition Q. I 7(2):213221, 1990.
13. Gleııdon Al, Dorn L, Davies Dr, Matthews G, Taylor RG: Age
and gender differences in percieved accident likehood and driver
competences. Risk Anal I 6(6):755-762, 1996.
14. Mathews ML, Moran AR: age and differences in male drivers.
Accident Analysis and Prevention 18:299-313, 1986.
15. Sinıon F, Corbett C: Road traffı ct offending, stress, age, and
accident history among male and female drivers. Ergonomics
39(5):757-780, 1996.
16. Aberg L: Attitudional research in trafik psychology. News
form EFPPA 10:9- 10.
17. I şı k 1, Yasak Y: Driver behaviour profile in T ıı rkey:
Relaıionship between driver behaviour and risk taking. 6. Driver
lmprovement Workshop 1997-Berlin
cy
a
Türkiye'de ( İzmir, İstanbul, Ankara) yap ılan bir çal ış mada; 689 sürücü al ınmış ve DBPI (Driver Behaviour Profile inventory), FRF (Questionare Assessing Willingness to Take Risks) kullan ılmış ve fakıiiriyel analiz sonucunda 5 alt grup saptanm ıştır. Kural ihlali ve hata, dikkatsizlik ve kontrolsüzlük, stres
ve gerginlik, benlik imaj ı , kendine güven. Kural ihlalleri yapanlar ile hata yapanlar aras ında kaza riski
aç ı s ı ndan bir fark saptanmam ış. Kadınlar; kural ihlali
ve hata, dikkatsizlik ve kontrolsüzlük, stres ve gerginlik erkekler ise kendine güven alt gruplar ından
daha yüksek skorlar alm ışlar. Gençlerde; kural ihlalleri ve hata, dikkatsizlik ve kontrolsüzlük, stres ve
gerginlik alt gruplar ında skorlar daha yüksek bulunmu ştur. Eğitimi yüksek olanların kural ihlali ve hata
skorları yüksek, dikkatsizlik ve kontrolsüzlük skorları dü şük saptanm ıştır. Kendine güven alt grubunda
e ğ itim ve yaş belirleyici olarak bulunmamıştı r. Ayrıca kendine güven ile kazaya yatk ınlık ters (mant ık
bulunmu ştur. Kural ihlalleri ve hata ile kazaya yatkı nlık korelasyonu saptanm ıştır (17 ).
Giı giıı , Korablyik
pe
Sonuç olarak bu gözden geçirme çal ışmasında; hem
"kazaya yatk ı nlık" hem de "riskli sürücü" kavramların ı n net olarak tan ımlanabilmeleri için detayl ı bir
lite•atür tarama çal ışmasının yapılmasını n gereklili ğ ini belirtme liyiz...
- Ama asl ı nda "kişi yaşadığı gibi araç kullan ır?"
38