VERG‹ TEOR‹S‹ - Personel Web Sistemi

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2960
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1915
VERG‹ TEOR‹S‹
Yazarlar
Doç.Dr. Ali ÇEL‹KKAYA (Ünite 1, 2)
Doç.Dr. Naci Tolga SARUÇ (Ünite 3)
Prof.Dr. Fatih SAVAfiAN (Ünite 4, 5)
Prof.Dr. Mehmet Cahit GÜRAN (Ünite 6, 7)
Prof.Dr. ‹sa SA⁄BAfi (Ünite 8)
Editör
Prof.Dr. ‹sa SA⁄BAfi
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›lar›
Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Yrd.Doç.Dr. Figen Ünal Çolak
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flmanlar›
Funda Gürbüz
Emine Koyuncu
Grafikerler
Ayflegül Dibek
Hilal Küçükda¤aflan
Gülflah Karabulut
Aysun fiavl›
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Vergi Teorisi
ISBN
978-975-06-1625-9
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Sunufl ............................................................................................................ viii
Verginin Tan›m›, Amaçlar›, Tarihsel ve Teorik Geliflimi ....
2
VERG‹ TEOR‹S‹N‹N KONUSU......................................................................
VERG‹N‹N TANIMI........................................................................................
VERG‹N‹N AMAÇLARI ..................................................................................
VERG‹N‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ...................................................................
VERG‹N‹N TEOR‹K GEL‹fi‹M‹ ......................................................................
Fayda Prensibi ...............................................................................................
Fayda Prensibinin Esaslar› ......................................................................
Fayda Prensibinin Uygulamas› ..............................................................
Fayda Prensibinin Elefltirileri ..................................................................
Ödeme Gücü Prensibi .................................................................................
Ödeme Gücü Prensibinin Ortaya Ç›k›fl› ................................................
Yatay Adalet: ‹deal Vergi Konusunun Seçimi .......................................
Dikey Adalet: ‹deal Oran Yap›s›n›n Seçimi...........................................
‹Y‹ B‹R VERG‹ S‹STEM‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹.....................................
Adalet .............................................................................................................
Ekonomik Etkinlik.........................................................................................
‹dari Etkinlik ..................................................................................................
Esneklik..........................................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3
3
4
5
7
7
7
8
9
9
9
10
12
13
14
14
14
14
15
16
17
17
18
19
Vergilerin S›n›fland›r›lmas› ve Vergi D›fl› Kamu Gelirleri ... 20
VERG‹LER‹N SINIFLANDIRILMASI ...............................................................
Dolays›z ve Dolayl› Vergi S›n›fland›rmas› ...................................................
Dolays›z Vergilerin Üstün Taraflar› .......................................................
Dolays›z Vergilerin Olumsuz Taraflar›...................................................
Dolayl› Vergilerin Üstün Taraflar› ..........................................................
Dolayl› Vergilerin Olumsuz Taraflar› .....................................................
Konular›na Göre Vergi S›n›fland›rmas› ........................................................
Oran Yap›s›na Göre Vergi S›n›fland›rmas› ..................................................
Spesifik ve Ad Valorem Vergi S›n›fland›rmas› ...........................................
Objektif ve Subjektif Vergi S›n›fland›rmas›..................................................
Genel ve Özel Vergi S›n›fland›rmas›............................................................
Geçici ve Sürekli Vergi S›n›fland›rmas›........................................................
Ayni ve Nakdi Vergi S›n›fland›rmas› ............................................................
Düzenleyici ve Tamamlay›c› Vergi S›n›fland›rmas› .....................................
TEK VERG‹ YAKLAfiIMI ..............................................................................
VERG‹ DIfiI KAMU GEL‹RLER‹ ...................................................................
Harçlar............................................................................................................
Parafiskal Gelirler ..........................................................................................
21
21
22
23
23
24
25
26
26
26
26
27
27
27
28
28
29
30
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Devletin Mülk ve Kamu Teflebbüsleri (Patrimuan) Gelirleri .....................
Para Basmak (Senyoraj) ................................................................................
Borçlanma......................................................................................................
Ba¤›fl ve Yard›mlar ........................................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
3. ÜN‹TE
30
30
31
31
32
33
34
34
34
35
Vergi Uyumu ve K›s›tlar›......................................................... 36
VERG‹ UYUMU ............................................................................................
VERG‹ UYUMUNDA MAKRO SINIRLAR......................................................
Vergilemenin Hukuki S›n›r› .........................................................................
Vergilemenin Ekonomik S›n›r›......................................................................
Vergilemenin Mali S›n›r›................................................................................
Vergilemenin Politik S›n›r› ...........................................................................
VERG‹ UYUMUNDA M‹KRO SINIRLAR .......................................................
Vergi Yans›mas› ...........................................................................................
Verginin ‹kame Etkisi....................................................................................
Vergi Kaç›rma ve Vergiden Kaç›nma...........................................................
VERG‹ KAÇIRMANIN EKONOM‹K ETK‹LER‹ ............................................
VERG‹ KAÇIRMANIN BEL‹RLENMES‹ VE ÖLÇÜM YÖNTEMLER‹ .............
VERG‹ KAÇIRMANIN ANAL‹Z‹.....................................................................
Vergi Kaç›rman›n Pozitif Analizi ..................................................................
Ekonomik Modeller.......................................................................................
Psikolojik Modeller........................................................................................
Vergi Kaç›rman›n Normatif Analizi ..............................................................
VERG‹ KAÇIRMAYI ETK‹LEYEN FAKTÖRLER ............................................
Vergi Oranlar› ................................................................................................
Gelir ...............................................................................................................
Gelir Kayna¤›.................................................................................................
Alg›lanan Adalet ............................................................................................
Beklenen Ceza...............................................................................................
Sosyal Normlar, Referans Grubu Etkisi ve Suçluluk Duygusu...................
VERG‹ UYUMU ‹LE ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR ....................................................
Vergi Kapasitesi ve Vergi Gayreti ................................................................
Kay›t D›fl› Ekonomi ......................................................................................
Verginin Reddi...............................................................................................
Vergi Rekabeti ..............................................................................................
Vergi Tatili .....................................................................................................
Vergi Cenneti.................................................................................................
Çifte Vergileme..............................................................................................
Vergi Uyumlaflt›rmas› ...................................................................................
Transfer Fiyatland›rmas›................................................................................
Vergi Harcamalar›..........................................................................................
Vergi Erozyonu..............................................................................................
Vergi Arbitraj› ................................................................................................
Özet................................................................................................................
37
37
38
38
39
39
40
40
41
41
43
44
45
45
45
48
50
51
51
51
51
51
51
52
52
52
52
53
53
54
54
54
54
55
55
55
55
56
v
‹çindekiler
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
Okuma Parças› 1 ...........................................................................................
Okuma Parças› 2 ...........................................................................................
57
58
59
60
61
61
63
Vergilemede Adalet ................................................................ 64
VERG‹LEME VE GEL‹R DA⁄ILIMI................................................................
GEL‹R DA⁄ILIMI ...........................................................................................
Gelir Da¤›l›m›n›n Tan›mlar› ..........................................................................
Gelir Da¤›l›m›nda Adaletin Ölçülmesi .........................................................
Vergi Gelir Da¤›l›m› ‹liflkisi ..........................................................................
Vergi Tarifelerinin Gelir Da¤›l›m›na Etkisi...................................................
Sabit Miktarl› Vergi Tarifesi ...................................................................
Düz Oranl› Vergi Tarifesi........................................................................
Artan Oranl› Vergi Tarifesi .....................................................................
Gizli Artan Oranl›l›k................................................................................
Azalan Oranl› Vergi Tarifesi ...................................................................
Artan Oranl› Vergi Tarifelerinde Zay›f ve Güçlü Artan Oranl›l›k .......
VERG‹ YANSIMASI........................................................................................
Vergi Yans›mas›n›n Aflamalar› ......................................................................
Vergi Yans›mas›n›n Türleri ...........................................................................
Vergi Yükünün Devredildi¤i Birime Göre Yans›ma Türleri.................
Vergi Yükünün Devredilmesinin Kanunda Öngörülmesine Göre ......
Yans›ma Türleri .......................................................................................
Vergi Yans›mas›n›n Süreklili¤ine Göre Yans›ma Türleri ......................
Vergi Yans›mas›n›n Gelir Da¤›l›m›na Etkisine Göre Yans›ma Türleri .
Vergi Yans›mas›n›n Üç Kural› ......................................................................
Yasal Yükümlülük Vergi Yükünü Gerçekte Kimin Yüklendi¤ini
Belirlemez ................................................................................................
Vergi Yükü Da¤›l›m›nda Verginin Tüketiciden mi Üreticiden mi
Al›nd›¤› Önemsizdir ................................................................................
Vergi Yükü Arz veya Talebin Fiyat Esnekliklerine Göre Paylafl›l›r .....
Ad valorem Vergide Yans›ma.......................................................................
Piyasa Türlerine Göre Vergi Yans›mas› .......................................................
Monopolde Vergi Yans›mas› ..................................................................
Oligopolde Vergi Yans›mas›...................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
77
77
77
78
78
80
81
84
84
85
85
87
88
89
90
90
91
Vergileme ve Ekonomik Etkinlik............................................ 92
VERG‹LEME VE EKONOM‹K ETK‹NL‹K .....................................................
VERG‹ YÜKÜ.................................................................................................
Vergi Yükü.....................................................................................................
4. ÜN‹TE
65
66
66
66
68
68
69
70
71
73
74
75
75
76
76
76
93
94
94
5. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
Bireysel Vergi Yükü ................................................................................
Gelir Gruplar›na Göre Vergi Yükü ........................................................
Sektörel (Mesleki) Vergi Yükü ..............................................................
Bölgesel Vergi Yükü ...............................................................................
Toplam Vergi Yükü ................................................................................
Net Vergi Yükü .............................................................................................
Gerçek Vergi Yükü .......................................................................................
VERG‹ UYUM MAL‹YET‹ ..............................................................................
VERG‹N‹N TÜKET‹M KARARI ÜZER‹NDEK‹ ETK‹S‹..................................
AfiIRI VERG‹ YÜKÜ ......................................................................................
Afl›r› Vergi Yükünün Belirleyicileri ..............................................................
Esneklik ...................................................................................................
Vergi Miktar› ............................................................................................
Afl›r› Vergi Yükünün Azalt›lmas› ve Ramsey Kural› ....................................
VERG‹LER‹N MAKROEKONOM‹K ETK‹LER‹ ..............................................
Vergi ve Ekonomik ‹stikrar...........................................................................
Vergi Çarpan›.................................................................................................
Maktu Vergi Çarpan› ...............................................................................
Karma Vergi Çarpan›...............................................................................
Vergi Gelirin Fonksiyonu Oldu¤unda Harcama Çarpan› .....................
Vergilerin Otomatik Stabilizatörlü¤ü ............................................................
Mali Sürüklenme ...........................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
6. ÜN‹TE
94
94
94
94
95
95
95
96
97
98
100
100
101
102
103
103
103
104
104
105
105
107
109
110
111
112
112
113
Gelir Vergileri .......................................................................... 114
K‹fi‹SEL GEL‹R VERG‹S‹................................................................................
Teorik Aç›dan Vergilenebilir Gelirin Tan›m› ...............................................
Kapsaml› Gelir .......................................................................................
Ak›m Gelir ..............................................................................................
Uygulamada Gelir Tan›m›.............................................................................
Kiflisel Gelirin Vergilendirilmesinde Politika Alanlar› .................................
‹ndirilebilecek Giderler, ‹stisna ve Muafiyetlerin Kapsam›...................
Artan, Azalan ve Düz Oranl› Gelir Vergileri .........................................
Toplu Gelir Vergisi ve Ayr› S›n›fl› Gelir Vergisi ..................................
Kiflisel Gelir Vergisinin Ekonomik Etkileri ..................................................
‹ktisadi Etkinlik Üzerindeki Etkileri .......................................................
Gelir Vergisinin Emek Arz› Üzerindeki Etkisi .......................................
Gelir Vergisinin Tasarruflar Üzerindeki Etkisi .......................................
Gelir Vergisinin Yat›r›mlar Üzerindeki Etkisi ........................................
Gelir Da¤›l›m› Üzerindeki Etkileri..........................................................
KURUMLAR VERG‹S‹ ....................................................................................
Ayr› Bir Kurumlar Vergisinin Gereklili¤i .....................................................
Kurumlar Vergisinin Yans›mas› ...................................................................
Kurumlar Vergisinin ‹ktisadi Etkinlik Üzerindeki Etkisi .............................
Özet ...............................................................................................................
115
116
116
118
119
120
120
121
122
123
123
124
126
128
129
130
131
132
133
134
vii
‹çindekiler
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
135
136
137
137
138
Tüketim Vergileri .................................................................... 140
VERG‹ TABANI OLARAK TÜKET‹M ............................................................
TÜKET‹M VERG‹S‹ TÜRLER‹ ........................................................................
Dolays›z Tüketim Vergisi..............................................................................
Dolayl› Tüketim Vergileri .............................................................................
Genel Tüketim Vergileri .........................................................................
Özel Tüketim Vergisi ..............................................................................
Gümrük Vergileri ....................................................................................
FARKLILAfiTIRILMIfi TÜKET‹M VERG‹LEMES‹ ............................................
TÜKET‹M VERG‹LER‹N‹N EKONOM‹K ETK‹LER‹ ......................................
Tüketim Vergilerinin Gelir Da¤›l›m› Üzerindeki Etkileri ...........................
Tüketim Vergilerinin Yans›mas› ..................................................................
Tüketim Vergilerinin Etkinlik Üzerindeki Etkileri ......................................
Özet ...............................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden 1 ........................................................................................
Yaflam›n ‹çinden 2 ........................................................................................
Servet Vergileri........................................................................ 162
SERVET VERG‹LER‹.......................................................................................
SERVET VERG‹LER‹N‹N SINIFLANDIRILMASI ..........................................
SERVET VERG‹LER‹N‹N OLUMLU VE OLUMSUZ YÖNLER‹......................
Servet Vergilerinin Olumlu Yönleri..............................................................
Servet Vergilerinin Olumsuz Yönleri ...........................................................
SERVET VERG‹LER‹N‹N EKONOM‹K ETK‹LER‹ .........................................
Servet Vergilerinin Olumlu Ekonomik Etkileri............................................
Servet Vergilerinin Olumsuz Ekonomik Etkileri..........................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
7. ÜN‹TE
141
143
144
145
145
147
148
148
149
149
151
153
155
156
157
158
159
159
161
163
163
165
165
167
168
169
169
170
171
172
172
173
173
Sözlük........................................................................................................ 175
8. ÜN‹TE
viii
Sunufl
Sunufl
Tarih boyunca devletle vatandafllar aras›ndaki en önemli ba¤lardan birisi
vergi olmufltur ve olmaya devam etmektedir. Devletler mali ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için vergi almak istemifl, ancak vatandafllar buna direnmifltir. Krallara ait
olan vergilendirme yetkisi ilk defa 1215 y›l›nda ‹ngiltere’de s›n›rland›r›lmaya
bafllanm›flt›r. Vergilendirme yetkisinin kraldan halk ad›na karar veren meclislere geçmesi insanl›¤›n demokrasiye giden yolunda en önemli kilometre tafllar›ndan biri olmufltur. Kanunsuz vergi olmaz prensibi gere¤i, modern devletlerde günümüzde kifliler kendilerinden ne kadar vergi al›naca¤›na kendi aralar›ndan seçtikleri vekilleri arac›l›¤›yla karar vermektedir. Verginin al›nmas› ve vergilendirme yetkisinin kime ait olmas› gibi konular art›k tart›fl›lmamaktad›r. Ancak hangi konularda vergi al›naca¤›, vergi oranlar›n›n ne olaca¤› gibi konular
tart›fl›lmaya devam etmektedir.
Vergi hem devlet hem de vatandafl için önemlidir. Devlet vergiyle yapt›¤› kamu harcamalar›n› finanse edebilmektedir. Vatandafllar da vergi ile bedelini ödedi¤i kamu hizmetlerinden yararlanabilmektedir. Wendel’in belirtti¤i gibi ‘Vergiler
medeni bir toplumda yaflamak için ödedi¤imiz bedeldir’.
Kamu harcamalar›n›n finanse edilmesi için verginin kullan›lmas›, verginin
mali fonksiyonudur. Vergiler kiflilerin tüketim, tasarruf ve yat›r›m kararlar›n›
etkiler (verginin ekonomik fonksiyonu) ve vergilerle gelir da¤›l›m› dengesizli¤i azalt›labilir (verginin sosyal fonksiyonu). Kitab›m›zda gelir, tüketim ve servet vergileri ile vergilerin mali, ekonomik ve sosyal fonksiyonlar› aras›ndaki
iliflki ortaya konulmaya çal›fl›lm›flt›r. Vergi konular›n›n ve oranlar›n›n belirlenmesi, vergilemenin adaletli ve ekonomik etkin olmas› gibi konular optimal bir
vergi sisteminin oluflturulmas› aç›s›ndan çok önemlidir. ‹yi bir vergi politikas›,
vergi teorisinin üzerinde yükselir. Bu kapsamda kitab›m›z›n temel amac› vergi
teorisini aç›klamakt›r.
Sosyal bilimlerin birçok alan› gibi vergi teorisi alan› da dinamik bir yap›ya
sahiptir. Bu nedenle kitab›m›z›n içeri¤inde vergi teorisi alan›nda da meydana
gelen yeni geliflmeler ve yaklafl›mlara yer verilmifltir. Kitab›m›zda vergi teorisi konular› uzaktan ö¤retim tekni¤ine uygun bir flekilde ele al›nm›flt›r. Her ünitenin bafl›nda ö¤rencinin o üniteyi tam olarak kavramas› sonucunda elde edece¤i bilgi ve becerilerin ne olaca¤› maddeler halinde belirtilmifltir. Vergi teorisinin temel kavramlar›na sayfalar›n yan boflluklar›nda ‘yana ç›kma’ olarak ve
kitab›n sonundaki sözlükte yer verilmifltir. Ünitede yer alan bilgilerin pekifltirilmesi için okuyuculara yeteri kadar ‘s›ra sizde’ sorular› yöneltilmifl, bunlar›n
cevaplar› ünite sonunda verilmifltir. Ünitede yer alan bilgilerin kavran›p kavran›lmad›¤›n› s›namak için ünite sonunda ‘kendimizi s›nayal›m’ k›sm›nda çoktan
seçmeli sorular haz›rlanm›flt›r. Kitapta vergi teorisi ile ilgili gazete köfle yaz›lar› ve güncel haberlerin yer ald›¤› ‘yaflam›n içinden’ ve ‘okuma parçalar›n›’ ö¤rencilerin okumas›n› önemle tavsiye ederiz.
Sunufl
Vergi teorisi ders kitab›m›z›n yaz›lmas›nda birçok kiflinin do¤rudan veya dolayl› katk› ve yard›m›n› gördük. Kitab›m›z›n ünite yazarlar›na ve yard›m› olan herkese katk›lar›ndan dolay› içten teflekkür ederiz. Kitab›m›z›n ö¤rencilerimize vergi
konusunda yeni ve farkl› bir bak›fl aç›s› kazand›rmas›n› ve yararl› olmas›n› dileriz.
Kitab›m›z›n içeri¤inde yer alan her türlü hata ve eksiklik kitab›n editörüne ve ünite yazarlar›na aittir.
Editör
Prof.Dr. ‹sa SA⁄BAfi
ix
1
VERG‹ TEOR‹S‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Vergiyi temel unsurlar› ile birlikte tan›mlayabilecek,
Vergi toplanmas›n›n amaçlar›n› aç›klayabilecek,
Verginin tarihsel geliflimini aç›klayabilecek,
Verginin teorik geliflimini aç›klayabilecek,
‹yi bir vergi sisteminin özelliklerini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Vergi
Yatay Adalet
Dikey Adalet
Fayda Prensibi
Ödeme Gücü Prensibi
•
•
•
•
•
Fedakârl›k Kuram›
‹deal Vergi Konusu
‹deal Vergi Oran›
Vergilemede Adalet
Vergilemede Esneklik
‹çindekiler
Vergi Teorisi
Verginin Tan›m›,
Amaçlar›, Tarihsel
ve Teorik Geliflimi
•
•
•
•
•
•
VERG‹ TEOR‹S‹N‹N KONUSU
VERG‹N‹N TANIMI
VERG‹N‹N AMAÇLARI
VERG‹N‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
VERG‹N‹N TEOR‹K GEL‹fi‹M‹
‹Y‹ B‹R VERG‹ S‹STEM‹N‹N
ÖZELL‹KLER‹
Verginin Tan›m›, Amaçlar›,
Tarihsel ve Teorik Geliflimi
VERG‹ TEOR‹S‹N‹N KONUSU
Vergi teorisinin özünü oluflturan iki temel konu vard›r. Bunlardan birincisi sosyal
refah›n art›r›lmas› için vergilerin nas›l tasarlanmas› gerekti¤i, yani vergilemede adaletin ve etkinli¤in sa¤lanmas› ile ilgilidir. ‹kincisi de devletin uygulad›¤› çeflitli vergilerin ekonomik etkileri ile ilgilidir. Bu noktada yan›tlanmas› gereken iki önemli
soru vard›r:
• Vergiler kiflilerin tüketim, tasarruf ve iflgücü tercihleri üzerinde ya da firmalar›n yat›r›m kararlar› üzerinde nas›l etki yapar?
• Vergi yükünü kim tafl›r?
Sosyal refah› art›rmak için vergileri tasarlarken devletin bu iki soruyu dikkate almas› gereklidir. Kamu tercihi teorisyenleri vergi teorisine üçüncü bir bak›fl aç›s› daha kazand›rm›fllard›r. Kamu tercihi teorisine göre vergi teorisinde as›l konu yasama
organ›n›n vergi koyma gücünü anayasal düzenlemeler yoluyla s›n›rland›rmak ve
kamu harcamalar›n› azaltman›n yollar›n› araflt›rmakt›r. Ancak bu ders kitab›nda, genelde de oldu¤u gibi, vergi teorisinin ilk iki konusu üzerinde durulacakt›r.
VERG‹N‹N TANIMI
Di¤er mal ve hizmetlerde oldu¤u gibi kamunun mal ve hizmet üretiminin de finanse edilmesi zorunludur. Bunun çeflitli yollar› vard›r. Bunlardan biri daha fazla para basmak suretiyle para biriminin de¤erini düflürmektir. Ancak kamu harcamalar›
bu flekilde finanse edilirse para arz› artacak ve neticesinde fiyatlar seviyesi yükselecektir. Devletin kamusal mal ve hizmetleri finanse etmek için, çok daha kolay bir
yol olan para basmay› tercih etmemesinin temel nedeni bunun enflasyona yol açacak olmas›d›r.
Devlet için bir di¤er alternatif sundu¤u mal ve hizmetlere bir bedel uygulamakt›r. Burada devlet bir ticari iflletme gibi hareket eder. Ancak bu yol da oldukça güçtür, hatta savunma gibi kamu hizmetlerinde kiflileri kullan›mlar›na göre bir yükümlülü¤e tabi tutmak imkâns›zd›r. Devletin finansman ihtiyac›n› karfl›lamas›n›n bir di¤er yolu da borçlanmad›r. Devlet kendi vatandafllar›ndan ya da d›flar›dan borç alabilir, ancak kiflilerin devlete borç vermeye haz›r olacaklar› miktar oldukça s›n›rl›d›r. Ayr›ca borç, baz› dönemler itibar›yla faiziyle birlikte geri ödenmek zorundad›r.
Bu finansman yöntemleri hakk›nda kitab›m›z›n ikinci ünitesinde ayr›nt›l› bilgi verilecektir.
4
Vergi Teorisi
Devletin ve devletin
yetkilendirdi¤i kamu
kurulufllar›n›n mali ve mali
olmayan görevleri
gerçeklefltirmek üzere gerçek
veya tüzel kiflilerden
hukuken, zorla karfl›l›ks›z
olarak ve egemenlik gücüne
dayanarak ald›¤› para
fleklindeki iktisadi de¤erlere
vergi denir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
1
Bütün bunlara alternatif bir di¤er finansman yöntemi ise vergilemedir. Devletler genellikle gelir ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için yukar›da sayd›¤›m›z yöntemlerin
hepsini kullanmakla birlikte, vergi kamu gelirleri içinde devletin en önemli gelir
kayna¤› olarak kabul edilmektedir. Dolay›s›yla vergi hayat›n her alan›nda karfl›m›za ç›kan ve Benjamin Franklin’in (1789) ifadesiyle “vergi ölüm ile birlikte kesin
olan iki fleyden biridir”.
Vergilemede kaynaklar›n kiflilerden ya da ekonomik birimlerden devlete transferi söz konusudur. Bir örnekle aç›klamak gerekirse y›ll›k geliri T30.000 olan ve
bunun T3.000’lik k›sm›n› devlete vergi olarak ödeyen bir kifli, ödedi¤i vergi tutar›
kadar y›ll›k tüketimini ya da tasarrufunu k›smak zorundad›r. Ödenen vergi miktar›, ev eflyas› almak için ya da özel yat›r›mlar› finanse etmek için kullan›labilecektir.
Bir baflka deyiflle vergi yoluyla devlete transfer edilen (ödenen) T3.000 ile al›nacak
olan özel mal ve hizmetler, bu kifli için devlet taraf›ndan sunulan mal ve hizmetlerin alternatif maliyetini oluflturmaktad›r.
Di¤er yandan kifliler aras›nda gerçeklefltirilen birçok para transferinin aksine
vergi, gönüllü de¤il zorunlu bir ödemedir. Buradan ç›kacak sonuç, kiflilerin belirlenen standartlara göre ödeme yetene¤ine sahip olmalar› hâlinde vergiyi ödemekten baflka bir seçeneklerinin bulunmamas›d›r. Aksi takdirde hiç kimse vergiyi gönüllü olarak ödemeyece¤i için, kifliler bir anlamda buna zorlanm›fllard›r. Bununla
birlikte bu zorlama, bir grubun kaynaklar›n›n di¤er gruba aktar›lmas›na yol açarsa
iflte o zaman vergi, devlet eliyle yasal bir k›l›fa bürünen bir tür adaletsizli¤e dönüflecektir. Bu yüzden bir ülkede uygulanan vergi politikas›n›n tüm toplumu temsil
etmesi ve kaynaklar›n adil bir flekilde transfer edilmesi gerekmektedir.
Günümüzde, vergileme yoluyla kaynaklara zorla el konulmas›n›, di¤er zorunlu
transferlerden ay›rmak için devletin vergi toplama yetkisi yasalarla s›n›rland›r›lm›flt›r. Bir baflka deyiflle devletin vergi toplama konusundaki gücünü s›n›rs›z olarak alg›lamak do¤ru de¤ildir. Nitekim birçok ülkede oldu¤u gibi Türkiye’de de 1982
Anayasa’s›n›n 73. maddesi ile vergilemenin yasal çerçevesi çizilmifl ve bu konuda
parlamentonun yetkileri belirlenmifltir.
Taussing’in ifadesiyle verginin en önemli özelliklerinden biri de devletin di¤er
yükümlülüklerinden farkl› olarak, mükellef ve kamu otoriteleri aras›nda do¤rudan
bir karfl›l›¤a dayanmamas›d›r. Bu anlamda vergi kiflilerin karfl›l›¤›nda özel bir fayda sa¤lamad›¤› gelir, servet ya da harcama unsurlar› üzerinden al›nan faydas›ndan
kimsenin d›fllanamad›¤› ve tüketiminde rekabetin olmad›¤› kamusal mal ve hizmetlerin do¤rudan bir bedelidir. Netice olarak bütün bu anlat›lanlardan hareketle
bir vergi tan›m›nda mutlaka bulunmas› geren temel unsurlar› flu flekilde özetlemek
mümkündür:
• Vergi kamu otoriteleri taraf›ndan al›n›r,
• Vergi gönüllü de¤il kanuni bir zorunluluktur,
• Vergide özel bir karfl›l›k bulunmamaktad›r,
• Vergi parasal bir yükümlülüktür.
En genifl anlam›yla
vergiyi nas›l tan›mlars›n›z?
SIRA S‹ZDE
VERG‹N‹N AMAÇLARI
D Üen
fi Ü Ntemel
E L ‹ M amac› kamuya gelir sa¤lamakt›r. E¤er bir ülkede di¤er kamu
Bir verginin
geliri türleri oldukça fazla ise yani devlet çok gelir getiren mülklere sahipse ya da
ülkedeki zenginler
S O R U aras›nda devlete gönüllü ba¤›fl yapmak konusunda bir yar›fl
varsa, ancak o zaman devletin gelir kayna¤› olarak vergiye olan ihtiyac› azal›r.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
5
1. Ünite - Verginin Tan›m›, Amaçlar›, Tarihsel ve Teorik Geliflimi
Yirminci yüzy›la gelene kadar vergilemenin temel amac› devlete gelir sa¤lamak
(mali amaç) olmufltur. Günümüzde ise vergilemenin mali olmayan amaçlar için
de kullan›ld›¤› görülmektedir. Örne¤in vergi, tütün gibi sa¤l›¤a zararl› bir mal›n tüketimini k›smak suretiyle sosyal politikan›n bir arac› olarak kullan›labilir. Yerli endüstriyi korumak için baz› ithal mallardan yüksek oranda vergi al›nabilir. Devletin
gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizlikleri azaltmak için di¤er politikalar›n yan› s›ra vergi
politikas›n› kullanmas› da mümkündür.
VERG‹N‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹
Verginin bilinen ilk tarihi, Mezopotamya ve M›s›r uygarl›klar›na dayand›r›lmaktad›r. Milattan önce 3500’lerde Sümer tabletlerinde vergiye iliflkin kay›tlara rastlanm›flt›r. Bu dönemde, kral›n gelir kaynaklar› papazlar›n, yarg›çlar›n ve ordunun ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya yetmedi¤i için vergilere baflvurulmak zorunda kal›nm›flt›r.
Böylece bafllang›çta, gönüllü bir ödeme (ba¤›fl/yard›m/hay›r/iyilik gibi) olan vergi,
devletin artan faaliyetlerine ve gelir ihtiyac›na paralel olarak zorunlu bir yükümlülü¤e dönüflmüfltür.
Paran›n kullan›m›n›n yayg›n olmad›¤› dönemlerde vergilerin büyük ço¤unlu¤u
ayni olarak, di¤er bir söylemle mal ve hizmet fleklinde ödenmifltir. Böylece nüfusun büyük ço¤unlu¤unu oluflturan köylüler, ürünlerinin sabit bir yüzdesini (M›s›rda beflte birini, Sümerlerde onda birini) krala vermek zorunda kalm›fllard›r. Dönemin koflullar› nedeniyle ödenen ayni vergiler genellikle mültezim ad› verilen kifliler taraf›ndan toplanm›flt›r. Mültezimlerin afl›r› kâr elde edebilmek için krala borçland›klar› vergi miktar›n›n iki kat›n› toplamaya bafllad›klar› bu yöntem, on dokuzuncu yüzy›la kadar devam etmifltir.
Köylüler vergi ödemenin d›fl›nda ayr›ca devlet ifllerinde, piramit ve tap›naklar›n
inflas›nda ve kral›n özel arazisinde çal›flt›r›lm›fllard›r. Böylece köylüler asl›nda parasal olmayan bir vergi ödemifl, bir anlamda kölelik yapm›fllard›r. Atina ve Roma
döneminde çok daha ileri gidilmifl; arazi ve köle sat›fllar› vergilendirilmifl, ithalat
vergileri art›r›lm›fl ayr›ca baflar›s›zl›kla sonuçlanmakla birlikte, sermaye ve mülk gelirlerinin vergilendirilmesi teflebbüsünde bulunulmufltur. Feodal sistemin ortaya
ç›kmas› ile birlikte köylülerden soylulara kadar herkesin, topra¤a sahip olman›n
bir karfl›l›¤› olarak, askerî hizmetlerde ya da çal›flma yoluyla devlete katk›da bulunmas› prensibi gelifltirilmifltir. Ancak günümüzde verginin parasal olmas› gerekti¤i,
kiflilerin vergi yerine çal›flmaya zorlanamayaca¤› görüflü hakimdir.
Feodal dönemde ayni vergilerin ve çal›flman›n d›fl›nda, ayr›ca mallar›n el de¤ifltirmesi üzerinden de vergiler al›nmaya bafllanm›flt›r. Vergi ayr›cal›klar›ndan yararlanmak için kral ile müzakereler bafllam›fl ve baz› ülkelerde “her yeni verginin halk
taraf›ndan kabul edilebilir olmas›” ilkesi gelifltirilmifltir. Bunun ilk örne¤i ‹ngiliz
Kral› John taraf›ndan 1215 y›l›nda kabul edilen Magna Carta’d›r.
Bütün bu geliflmeler ayn› zamanda ödeme gücü prensibinin, yani herkesin
ödeme gücü oran›nda kamu hizmetlerinin finansman›na kat›lmas› gerekti¤i düflüncesinin, günümüze kadar geçirdi¤i aflamalar› göstermektedir. Özel mülkiyetin henüz geliflmedi¤i, ekonomik koflullar aras›nda büyük bir fark›n bulunmad›¤› gelirin
neredeyse tamam›n›n beden gücüne dayal› olarak elde edildi¤i ilkel toplumlarda,
kiflinin fiziki varl›¤› ödeme gücünün temel göstergesi olmufltur. Böylece hemen
her yerde “bafl ya da kelle vergisi” ad› verilen sabit bir dolays›z vergi al›nmaya bafllam›flt›r. Ancak özel mülkiyetin h›z kazanmas› ve sanayileflmenin artmas› ile birlikte servet da¤›l›m› adaletsiz hâle gelmifl ve bafl vergisinin ödeme gücünün bir göstergesi olma özelli¤i zay›flam›flt›r. Bunun üzerine bafl vergisi kiflilerin sosyal statü-
Magna Carta ile birlikte
tarihte ilk kez kral›n s›n›rs›z
olan vergilendirme yetkisi
s›n›rland›r›lm›flt›r.
Bafl/kelle vergisi, kiflinin
fiziki varl›¤› üzerinden
al›nan dolays›z bir vergidir.
Günümüzde uygulamas›
bulunmamaktad›r.
6
Vergi Teorisi
lerine göre derecelendirilmeye çal›fl›lan bir tür s›n›f vergisine dönüfltürülse de bir
Orta Ça¤ vergisi olarak kalm›flt›r.
Servetin ödeme gücünün bir ölçüsü olarak kabul edildi¤i ikinci aflamada, özel
mülk daha çok araziden olufltu¤u için servet vergisi de neredeyse arazi üzerinden
al›nan bir vergi olmufltur. Ticaretin ve endüstrinin geliflmesi ile birlikte çok say›da
özel mülk ortaya ç›kmaya bafllam›fl ve servet sosyo-ekonomik s›n›flar›n ve her s›n›f içindeki kiflilerin ayr›lmas›nda tek ölçü olarak kullan›lmaya bafllam›flt›r. Bafllang›çta bafl vergisine ek olarak uygulanan ve demokrasinin bafllang›c›ndaki her yerde genel kabul gören servet vergisi ekonomik geliflmenin h›z kazanmas›, sosyoekonomik s›n›flar aras›ndaki fark›n h›zla büyümesi ve servetin vergilendirilmesindeki di¤er güçlükler nedeniyle zaman içinde önemini kaybetmifltir.
Orta Ça¤’›n sonlar›na do¤ru bafllayan vergi tarihinin üçüncü aflamas›nda harcaman›n ödeme gücünün en iyi ölçüsü oldu¤u fikri ileri sürülmüfltür. Zengin ya da
fakir herkes harcama yapmak zorunda oldu¤u için, servet vergisine bir alternatif
olarak, harcama esas›na dayal› bir sistem önerilmifl ve Avrupa’n›n tamam›nda 1618. yüzy›llarda genifl bir kabul görmüfltür. Ancak zaman içinde harcaman›n, ödeme gücünün en iyi göstergesi olmad›¤› anlafl›lm›fl ve 19. yüzy›lda bütün ülkeler
harcama vergilerini azaltmaya çal›flm›fllard›r.
Bir sonraki aflamada servetin getirisi olan ürün/üretim üzerinden vergi al›nmas› esas› gelifltirilmifltir. Ancak zaman içinde özellikle Sanayi Devrimi’nden sonra,
bu teori de elefltirilmeye bafllam›flt›r. fiöyle ki, ürünü vergilendirmenin, kiflinin gelirini vergilendirmek ile efl de¤er oldu¤u ve kiflinin nispi koflullar›n›n göz önünde
bulundurulmamas› hâlinde, ürün üzerinden al›nan bir verginin etkin olmayaca¤›
ileri sürülmüfltür.
En son aflama gelirin, ödeme gücünün bir göstergesi olarak kullan›ld›¤› aflamad›r. Bafllang›çta gelirin ödeme gücünün tek göstergesi olmas› gerekti¤i düflünülmüfltür. Ancak bunun baz› dezavantajlar› oldu¤u gözlenmifltir. Her fleyden önce
ayn› gelire sahip olan iki kiflinin ayn› vergi ödeme gücüne sahip oldu¤unu söylemek yan›lt›c›d›r. Bir örnekle ifade etmek gerekirse bekar ve küçük bir kasabada
yaflayan bir kifli ile evli ve büyük bir flehirde yaflayan bir di¤er kiflinin, ayn› ödeme
gücüne sahip olduklar›n› söylemek imkans›zd›r. Benzer flekilde gelirinin büyük
k›sm›n› yat›r›ma ay›ran bir kifli ile spekülatif amaçl› arsa ya da araziye yat›ran di¤er
kifliyi karfl›laflt›rd›¤›m›zda, ikinci kiflinin hiç gelir elde etmedi¤i gerekçesiyle hiç
ödeme gücü olmad›¤›n› söylemek mümkün de¤ildir. Bu yüzden günümüzde gelir
tek bafl›na de¤il ödeme gücünün di¤er göstergeleri (harcama ve servet) ile birlikte kullan›lmaya bafllam›flt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
Tarihsel süreç
içerisinde
SIRA
S‹ZDE ödeme gücü ilkesi hangi aflamalardan geçmifltir?
Endüstri Devrimi vergi sistemlerinde de önemli de¤iflikliklere neden olmufltur.
fi Ü N E L ‹ M savafllar›n›n finansman ihtiyac› ilk modern gelir vergisinin
‹ngiltere’deD ÜNapolyon
(1815) uygulanmas›na neden olmufltur. Ancak gelir vergisi bu savafl›n ard›ndan
O R U
kald›r›lm›flt›r.S Bununla
birlikte 19. yüzy›ldaki liberal ak›mlar nedeniyle gümrük vergisi gelirlerinde azalma olmufl, bu azalmay› telafi etmek için de ‹ngiltere Baflbakan› Robert Peel 1842 y›l›nda gelir vergisini yeniden yürürlü¤e sokmufltur. Ard›ndan
D‹KKAT
Amerika Birleflik Devletleri 1913 y›l›nda gümrük vergileri, tütün ve alkol ürünlerinden al›nan vergilerin yan› s›ra gelir vergisini uygulamaya koymufltur. Türkiye’de
S‹ZDE anlamda bir gelir vergisi uygulanmaya bafllam›flt›r.
1950 y›l›ndaSIRA
modern
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
7
Yirminci yüzy›la gelindi¤inde vergi gelirlerinde büyük art›fl olmufltur. Bunun iki
temel sebebi; yaflanan dünya savafllar› ve modern refah devletlerinin ortaya ç›kmas›d›r. Her iki dünya savafl›nda da savafla kat›lan ülkelerde askeri harcamalar ulusal
gelirin neredeyse yar›s›n› aflm›flt›r. Baz› ülkeler kamu harcamalar›ndaki bu art›fl›
borçla finanse ederken, birçok ülke bunu vergi art›fl› ile telafi etmeye çal›flm›flt›r.
‹kinci dünya savafl› ile birlikte gelir vergisinin kapsam› geniflletilmifl, ABD’de ve ‹ngiltere’de “kazand›kça öde sistemi” gelifltirilerek hanehalklar›n›n yar›s›ndan fazlas›
gelir vergisinin kapsam›na al›nm›flt›r.
Her iki dünya savafl›n›n ard›ndan vergi oranlar› biraz azalt›lm›fl, ancak sosyal
harcamalardaki güçlü art›fl paralelinde yeniden art›r›lm›flt›r. Prusya’da Bismarc’›n
öncülü¤ünde refah devleti anlay›fl› do¤mufl ve 1883’te zorunlu sa¤l›k sigortas› ve
1889’da emeklilik sistemi uygulamalar› bafllat›lm›flt›r. Bu uygulamalar› 20. yüzy›l›n
ilk yar›s›ndan itibaren di¤er ülkeler takip etmifl, ‹ngiltere’de 1911 y›l›nda, Almanya’da 1927’de, Fransa’da 1931’de ve ABD’de 1936’da iflsizlik yard›m› getirilmifltir.
Benzer flekilde ‹ngiltere’de 1909’da ve ABD’de 1935’de emeklilik sistemi yasallaflm›flt›r. Bütün bu reformlar transfer harcamalar› içinde yer alan sosyal harcamalar›n
afl›r› yükselmesine ve dolay›s›yla vergiye duyulan ihtiyac›n artmas›na yol açm›flt›r.
Günümüzde de bu ihtiyaç devam etmektedir.
Yirminci yüzy›lda vergiye duyulan ihtiyac›n artmas›n›n temel sebepleri
SIRAnelerdir?
S‹ZDE
VERG‹N‹N TEOR‹K GEL‹fi‹M‹
D Ü fimaliyetine
ÜNEL‹M
Vergi sisteminin adil olmas›, yani herkesin kamu hizmetlerinin
hissesi
oran›nda kat›lmas›, genel kabul görmüfl bir vergileme ilkesidir. Burada sorun “adil
hisse pay›n›n” ne olaca¤› ya da nas›l tan›mlanaca¤›d›r. Bu konuyla
olarak iki
S O R ilgili
U
görüfl geçerlidir. Birincisi fayday› tek vergi kriteri olarak kabul eden fayda prensibidir. Buna göre herkes kamu hizmetlerinden sa¤lad›¤› fayda ile orant›l› olarak
D‹KKAT
vergi ödemelidir. ‹kincisi ise fayday› de¤il, ödeme gücünü ön plana ç›kartan ödeme gücü prensibidir. Ödeme gücü prensibine göre ihtiyaç duyulan toplam gelir
her mükellefe ödeme gücü ile orant›l› olarak da¤›t›lmal›d›r. SIRA S‹ZDE
Ancak bu yaklafl›mlardan her ikisinin de kendisine göre güçlükleri bulunmaktad›r. Nitekim fayda prensibi seçildi¤inde, kifliler için kamu harcamalar›ndan elde
AMAÇLARIMIZ
etti¤i faydan›n bilinmesi zorunludur. Ödeme gücü prensibi kabul edildi¤inde ise
bu gücün tam olarak nas›l ölçülece¤ini bilmek gereklidir. Bu güçlükler dolay›s›yla
her iki yaklafl›m›n da vergi politikas›n›n bütün fonksiyonlar›n›
yerine
K ‹tam
T A olarak
P
getirdiklerini söylemek zordur.
3
N N
Fayda Prensibi
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Fayda Prensibinin Esaslar›
Fayda prensibi herkesin kamu mal ve hizmetlerinden sa¤lad›¤› fayda ile orant›l›
‹ N T Ekifliler
R N E T piyasadan
olarak vergi ödemesi gerekti¤i varsay›m›na dayan›r. Buna göre
sat›n ald›klar› mal ve hizmetler için bir bedel ödedikleri gibi kamu mal ve hizmetleri için de bir bedel (vergi) ödemelidirler. E¤er vergilemede fayda ilkesi ihlal ediM A K Ave
L E kamu harcalirse, kamu hizmetleri kullan›c›lar› için bir sübvansiyona dönüflür
malar› di¤er kiflilerin vergileri ile karfl›lanm›fl olur. Ayr›ca kifliler kamu hizmetlerinin bedava oldu¤una inan›rlarsa, bu tür hizmetlere olan talep afl›r› derecede artar.
Bu nedenle tamamen özel mallarda oldu¤u gibi kamusal mal ve hizmetlerde de
marjinal maliyete eflde¤er bir fiyat, etkinli¤e ulaflmak için faydal› olacakt›r.
‹NTERNET
MAKALE
8
Vergi Teorisi
Herkesin kamu
hizmetlerinden sa¤lad›¤›
fayda oran›nda vergi
ödemesine fayda prensibine
göre vergileme denir.
Fayda prensibine göre; yatay adaleti sa¤lamak için ayn› fayda seviyesine sahip
olanlar›n ayn› vergiyi ödemeleri gereklidir. Dikey adaleti sa¤lamak için de kim daha fazla fayda sa¤l›yorsa onun daha fazla vergi ödemesi gereklidir. Böylece hizmetten faydalanmayanlar›n bir vergi ödemesine gerek kalmayacakt›r.
Fayda Prensibinin Uygulamas›
Fayda prensibi faydan›n aç›kça tan›mland›¤›, kamu hizmetinin kullan›c›lar› taraf›ndan do¤rudan finanse edilebildi¤i durumlarda uygulanabilir. Burada devlet taraf›ndan sunulan mal ya da hizmetler do¤as› gere¤i tüketiminde tam bir rekabetin söz
konusu oldu¤u mal ve hizmetler oldu¤u için, bu mal ve hizmetlerin özel kullan›c›lar›na, vergi uygulanmas› mümkündür.
Fayda prensibinin birçok kamu hizmetinin finansman›nda kullan›lmas› mümkün de¤ildir ve ayr›ca fayda prensibi vergilemede adalet prensibi aç›s›ndan elefltirilmektedir. Ancak bununla birlikte baz› hizmet türlerinin fayda prensibine göre finanse edilmesinde yarar bulunmaktad›r. Özellikle de son y›llarda fayda prensibi
demokratik toplumlarda yeniden savunulmaya bafllam›flt›r.
Fayda prensibinin uygulamada; i) kiflilerin kamu hizmetlerinden ald›¤› faydan›n
ölçülebildi¤i ve ii) adalet ilkesine göre faydalanan›n bedelini ödemesini gerektirdi¤i durumlarda kullan›lmas› mümkündür. Bunun en güzel örne¤i otoyollar›n finansman›d›r. Bu tür hizmetlerde bedeli otoyol ücreti fleklinde toplamak çok daha
maliyetlidir. Böyle bir uygulama yolculara s›k›nt› verir ve trafik s›k›fl›kl›¤›na neden
olabilir. Bunun yerine otoyolu kullanan araçlar›n kulland›klar› akaryak›ttan vergi
almak çok daha kolay, ucuz ve objektif bir ölçüdür. Çünkü bir kiflinin tüketti¤i
akaryak›t ve kulland›¤› arac›n›n büyüklü¤ü, otoyollar›n kullan›m›n›n kabaca da olsa bir ölçüsünü verir. Bu durumda Amerika Birleflik Devletleri örne¤inde oldu¤u
SIRA S‹ZDEuygulanarak akaryak›ttan ve araçlardan vergi al›nmas› ve bugibi fayda prensibi
nun da otoyollar›n bak›m ve onar›m›nda kullan›lmas› mümkündür.
Bir di¤er
örnek sosyal güvenlik primi ödemeleridir. Kiflilerin çal›fl›rken ulusal
sigorta fonuna ödemek zorunda olduklar› primler, kendilerine emekliliklerinde
sa¤l›k ve yafll›l›k yard›m› gibi faydalar sa¤lamak için kullan›l›r. Türkiye’de ve birS O R U
çok ülkede uygulanan
sistem buna örnek gösterilebilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Sosyal güvenlik
D ‹ Kprimi
K A T ödemeleri baz› ülkelerde sosyal güvenlik vergisi ad› alt›nda toplanmaktad›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
MAKALE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Fayda prensibine göre vergilemeye bir di¤er örnek emlak vergisidir. Emlak vergisi yerel yönetimler taraf›ndan sunulan hizmetlerin bedeli olarak kabul edilebilir.
Çünkü sözAMAÇLARIMIZ
konusu hizmetlerden do¤rudan yararlanan emlak sahipleri, bu hizmetlerin devlet taraf›ndan sunulmamas› hâlinde, bu hizmetlerin büyük ço¤unlu¤unu
özel sektörden bir bedel ödeyerek sa¤lamak zorunda kalacaklard›r.
K ‹ T A bay›nd›rl›k
P
Ayr›ca mahalli
hizmetlerinin finansman› için al›nan flerefiye (harcamalara kat›lma pay›) fayda prensibine göre kamu finansman›na örnek gösterilebilir. Baz› kamusal hizmetlerden yararlananlardan al›nan harçlar fayda prensibine
TELEV‹ZYON
göre al›nmaktad›r.
4
Fayda prensibine
göre al›nan kamu gelirleri hangileridir?
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
MAKALE
S O R U
D‹KKAT
9
Fayda Prensibinin Elefltirileri
Fayda prensibinin kamu mal ve hizmetlerinin büyük bir ço¤unlu¤unda uygulama
alan› s›n›rl›d›r. Birçok kamu hizmetinde, savunma gibi, kiflilerin ald›klar› faydan›n
büyüklü¤ünü ölçmenin zorlu¤u ve imkâns›zl›¤› nedeniyle vergilemede fayda yaklafl›m› tercih edilmemektedir. Savunma gibi kamu harcamalar›ndan herkes baz›
faydalar elde etmekle birlikte bu fayday› kifliler aras›nda bölüfltürmek neredeyse
imkans›zd›r.
Fayda vergilerine yöneltilen bir di¤er elefltiri de kullan›mla iliflkilendirilmeleri
halinde çarp›kl›¤a yol açmalar›d›r. fiöyle ki; matrah olarak kamu hizmetlerinin kullan›m›n›n esas al›nmas› hâlinde, örne¤in köprü hizmetinin kullan›m› engellenebilecek ve böylece kaynak tahsisinde etkinsizli¤e neden olunabilecektir. Ayr›ca fayda prensibinin en iyi uygulama fleklinde bile sadece kamu hizmetlerinin finansman› dikkate al›nd›¤› için vergilemenin önemli bir fonksiyonu olan yeniden da¤›t›m
fonksiyonu ihmal edilmektedir. Bu sebeplerden ötürü alternatif bir vergileme prensibi olarak ödeme gücü prensibi gelifltirilmifltir.
Fayda prensibine yöneltilen elefltiriler nelerdir?
Ödeme Gücü Prensibi
SIRA S‹ZDE
5
SIRA S‹ZDE
Ödeme Gücü Prensibinin Ortaya Ç›k›fl›
Feodal toplumlar›n Avrupa’da 1700’lerde sona ermeye bafllamas›yla
vergiS O R birlikte,
U
ler ile kamu hizmetleri aras›ndaki iliflkinin sadece fayda prensibine dayand›r›larak
aç›klanamayaca¤›n›n fark›na var›lm›flt›r. A. Smith ve J.S. Mill, kiflilerin ödedikleri
D‹KKAT
vergiler için özel bir karfl›l›k beklemek yerine, kamu mallar› için ödeme güçleri
oran›nda fedakârl›kta bulunmalar› görüflüne dayanan alternatif bir vergileme prenSIRA S‹ZDE
sibi gelifltirmifl ve vergi ödemelerinin yatay ve dikey adalete uygun
olmas› gerekti¤ini de ifade etmifllerdir.
Yatay adalet, ayn› ekonomik koflullara sahip kiflilerin vergisel aç›dan ayn› muAMAÇLARIMIZ
ameleye tabi tutulmalar›n› ifade etmektedir. Ancak ayn› gelirin elde edilmesinin
ayn› ekonomik koflullara sahip olundu¤unu göstermeyece¤i unutulmamal›d›r. Nitekim daha önce de ifade etti¤imiz gibi ayn› gelire sahip olanKiki
biri bak‹ Tkifliden
A P
makla yükümlü oldu¤u bir aileye sahip iken di¤eri bekar olabilir ya da biri ev taksiti öderken di¤eri ödemeyebilir. Benzer flekilde ayn› ekonomik de¤ere sahip servet de ayn› ekonomik koflulara sahip olundu¤unu göstermez.T EServet
L E V ‹ Z Ye¤er
O N iflte kullan›lan bir makine ise belirli bir süre sonra y›pran›p de¤erini tamamen kaybeder.
Buna karfl›l›k servet bir resim koleksiyonu ise tam tersine y›llar geçtikçe de¤eri artar, ancak bu art›fl gelir olarak kabul edilmez. Bu ve benzeri nedenlerle vergileme‹ N T E R N E Tyap›lmas›na
de yatay adaleti sa¤lamak için vergi matrah›ndan baz› indirimlerin
(bakmakla yükümlü olunan kifliler için indirim, amortisman gibi) izin verilir.
Dikey adalet, farkl› ekonomik koflullara sahip kiflilerin vergileme aç›s›ndan
M A K A L kamu
E
farkl› muameleye tabi tutulmalar›n› ifade etmektedir. Burada amaç
gelirini
art›rman›n yan›nda, gelir ve servetin da¤›l›m›ndaki farkl›l›klar› azaltmak suretiyle
sosyal adaleti sa¤lamakt›r.
Dikey adaleti sa¤lamak için genellikle artan oranl› vergileme uygulanmakta ve
böylece vergi borcu gelirdeki art›fltan daha h›zl› artmaktad›r. Bir örnek vermek gerekirse artan oranl› vergilemede 20 lira geliri olan 2 lira (gelirinin %10’u), 30 lira
geliri olan 4 lira (gelirinin %13,3’ü) vergi ödeyecektir. Bunun alternatifleri ise azalan oranl› ve düz oranl› vergilemedir.
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
Yatay adalet ayn› ekonomik
AMAÇLARIMIZ
koflullara sahip
kiflilerin
vergisel aç›dan ayn›
muameleye tabi
tutulmalar›n› ifade eder.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Dikey adalet farkl› ekonomik
koflullardaki kiflilerin
MAKALE
vergisel aç›dan farkl›
muameleye tabi
tutulmalar›n› ifade eder.
10
Vergi Teorisi
Azalan oranl› vergilemede vergi borcu gelirdeki art›fltan daha yavafl artmaktad›r. Yukar›daki örnekte azalan oranl› vergilemeye göre 20 lira geliri olan 2 lira (gelirinin %10’u), 30 lira geliri olan ise 2,5 lira (gelirinin %8,3’ü) vergi ödeyecektir.
Düz oranl› vergilemede ise vergi gelirin sabit bir yüzdesi fleklindedir. Yukar›daki örnekte nispi oranl› vergilemeye göre 20 lira geliri olan 2 lira (gelirinin %10’u),
30 lira geliri olan ise 3 lira (gelirinin %10’u) vergi ödeyecektir.
Netice olarak vergilemede ödeme gücü ilkesi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda yatay adalet, ideal vergi matrah›n›n araflt›r›lmas›n›, yani ayn› gelire sahip olan iki kiflinin ayn› vergiyi ödemesini gerekmektedir. Buna karfl›l›k dikey adalet ise ideal vergi yap›s›n›n araflt›r›lmas›n› ifade etmektedir. Bunun da iki ayr› bilefleni vard›r. Bunlar
vergi matrah›n›n farkl› de¤erlerine uygulanan vergi oranlar› ve mükelleflere tan›nan indirimlerdir (muafiyet, istisna, vb.).
Yatay Adalet: ‹deal Vergi Konusunun Seçimi
Ödeme gücünün ölçülmesinde ideal olan, kiflinin bugün ve gelecekteki tüketimi,
servet birikimi ve bofl zaman gibi bütün seçenekleri kuflatan ve dolay›s›yla bütün
refah›n› yans›tan bir ölçünün esas al›nmas›d›r. Ancak bu derece kapsaml› bir vergi konusunun bulunmas› pratikte imkâns›z oldu¤u için (bofl zaman›n de¤erinin ölçülmesi gibi), en iyi ikinci seçenek gelir, tüketim ve servetin vergi konusu olarak
kullan›lmas›d›r.
Vergi Konusu Olarak Gelir
Gelir, ödeme gücünün en çok kabul gören göstergesidir. Gelirin vergi konusu olarak seçilmesiyle birlikte ‘yüksek gelir elde edenler, yüksek ödeme gücüne sahiptir
ve dolay›s›yla yüksek vergi ödemelidir’ anlay›fl› da gerçeklefltirilmeye çal›fl›l›r. Di¤er yandan ‘ne kadar yüksek vergi ödemelidir’ sorusunun genel kabul gören cevab›, yüksek gelir sahiplerinin gelirlerinin daha büyük bir k›sm›n› vergi olarak ödemeleri, yani verginin artan oranl› olmas› yönündedir. De¤ilse zenginler mutlak olarak fazla vergi ödemifl gibi gözükseler bile, gelirlerinin daha küçük bir k›sm›n› vergi olarak ödedikleri sürece vergi azalan oranl› olacakt›r.
Daha önce de ifade edildi¤i gibi yirminci yüzy›la kadar geliri art›rmak için genellikle dolayl› vergilere (gümrük vergisi, lüks vergisi gibi) a¤›rl›k verilmifltir. Ancak devletin rolünün artmaya bafllamas› ile birlikte daha çok gelire ihtiyaç duyulmufl ve vergi matrah› da özellikle gelir tercih edilecek flekilde yeniden tasarlanm›flt›r. Gelir vergisi de beraberinde yüksek bir artan oranl›l›k getirmifl ve farkl› ürünlerden al›nan çok say›da verginin neden oldu¤u çarp›kl›¤› ortadan kald›rm›flt›r.
Vergi Konusu Olarak Harcama
Tarihsel süreç içinde vergi konusu olarak gelir yerine harcaman›n kullan›lmas› gerekti¤i savunulmufltur. Bunlar›n bafl›nda N. Kaldor gelmektedir. Kaldor’a göre harcama gelire göre daha uygun bir vergi konusudur. Zira harcama (tüketim) kiflinin
flahsi kullan›m› için ekonomiden çekti¤i de¤erleri ifade etmektedir. Bu bak›mdan
kiflilerin ekonomiye kazand›rd›klar›na göre de¤il (tasarruflar› üzerinden de¤il),
ekonomiden ald›klar›na göre vergilendirilmelerinin daha adil olaca¤› düflünülmektedir. Gelirinin büyük bir k›sm›n› tüketmeyi (borç alarak ya da geçmifl tasarruflar›n› kullanarak) tercih eden bir kifli, sermaye stokunu azaltt›¤› için daha fazla vergi
ödeyecek, tasarruf eden ise sermaye stokunu art›rd›¤› için vergi ödemeyecektir.
Kaldor’un önerdi¤i harcama vergisi modeli, tüketimi a¤›r vergilendirerek cezaland›rmakta tasarrufu ise vergiden istisna tutarak teflvik etmektedir. Ancak bunun
için verginin artan oranl› olmas›, yani kiflinin tüketimi artt›kça vergi oran›n›n da artmas› gereklidir. Ayr›ca matrah›n mümkün oldu¤unca bütün tüketim türlerinin kapsay›c› olmas›, yani nakit ya da izafi bütün tüketim türlerini kapsamas› gereklidir.
Harcama vergisinin üstün taraf› tasarruflar›n (faiz, kar pay› ve sermaye kazanc›) vergi d›fl›nda tutulacak olmas›d›r. Mevcut gelir vergisi sistemlerinde; ayn› gelire sahip olan ancak biri tasarruf eden di¤eri savurgan olan iki kifliden birincisi çok daha yüksek oranda vergilendirilmektedir. Çünkü tasarruf eden bunun getirisi (faiz) üzerinden vergi ödenmek zorundad›r. Tam tersine harcama
vergisi modelinde tasarruf edilen gelir, matrah›n d›fl›nda tutmak suretiyle ödüllendirilmektedir.
Avantajlar›n›n yan› s›ra harcama vergisinin birtak›m sak›ncalar› söz konusudur.
fiöyle ki; her mükellefin kendi tüketiminin ya da toplam gelir ve servetindeki de¤iflmenin kayd›n› tutmas› gereklidir. Kaldor mükelleflerin y›ll›k harcama beyan›nda bulunmalar›n› önermektedir. Kiflisel harcama kayd›n›n do¤ru tutulmas›n›n zor
olmas› harcama vergilerinin uygulanmas›n›n önünde bir engel olmufltur. Kaldor’un
önerdi¤i türde bir harcama vergisi sadece Hindistan ve Seylan’da uygulanm›fl ve
baflar›l› sonuç vermemifltir. Günümüzde Kaldor’un önerdi¤i flekilde bir harcama
vergisi uygulanmamakla birlikte, harcamalar üzerinden çeflitli vergiler al›nmaktad›r. Bunlardan en yayg›n› katma de¤er vergisi ve özel tüketim vergisidir.
Vergi Konusu Olarak Servet
‹deal vergi konusu olarak gelir ve harcaman›n yan›nda servet de kullan›lmaktad›r.
Her ne kadar servet vergilendirilen gelirden türetildi¤i için, servetin vergilendirilmesi bir çifte vergileme gibi düflünülse de servet sahibine bir tatmin sa¤lamaktad›r.
Bir baflka deyiflle gelirin tüketilmeden servete dönüfltürülmesi servet sahibine ayr›
bir fayda (artan güvence, ekonomik güç, potansiyel tüketim gibi) sunmaktad›r.
E¤er gelir tüketilmezse ve servet bir mirasç›dan di¤erine geçerse bu fayda daha belirgin olarak ortaya ç›kmaktad›r. Kitab›m›z›n sekizinci ünitesinde aç›klanaca¤› üzere, servetin vergilendirilmesinde gelir da¤›l›m›nda adaleti sa¤lamak gibi baflka
amaçlar da bulunmaktad›r.
Netice olarak, ideal vergi konusunun seçimi vergilemenin gerçekleflti¤i ekonominin yap›s›na ve bu yap›n›n ortaya ç›kard›¤› vergi çeflitlili¤ine ba¤l›d›r. fiöyle ki,
tar›msal bir toplumda gelirin büyük k›sm› çiftçiler taraf›ndan sa¤land›¤› ve tüketildi¤i için, gelir vergisi yap›s›n›n uygulanmas› oldukça güçtür. Bu durumda Amerikan Kolonilerinde oldu¤u gibi mal ya da hayvanlar üzerinden al›nan bir vergi, vergi kapasitesine ulaflmak için en uygun yol olacakt›r. Benzer flekilde geliflmekte
olan ülkelerde gelir vergisi ile sermaye kazançlar›na ulaflmak oldukça güçtür. Bu
gibi durumlarda, tespiti çok daha kolay olan arazi ve bina gibi bir servet üzerinden
al›nan vergiler çok daha faydal› ve tamamlay›c› olacakt›r. Di¤er yandan bu güçlükler sadece geliflmekte olan ülkelere özgü olmay›p birçok geliflmifl ülkede tespitindeki güçlükler dolay›s›yla baz› sermaye geliri türleri ya matrahtan istisna edilmektedir ya da baz›lar›na ayr›cal›kl› rejimler uygulanmaktad›r.
Devletin gelire olan ihtiyac› süreklidir. Devletin gelire olan ihtiyac› artt›kça yeni vergi konusu aray›fllar› ortaya ç›kmaktad›r. Her yeni konudan vergi al›nmas›
ters ekonomik etkilere neden olabilmektedir. Bu yüzden bir ya da iki vergi konusundan daha çok vergi almak yerine, birkaç konudan etkin bir miktarda vergi almak daha az ekonomik hasara yol açacakt›r. Bu nedenle günümüzde tek vergi
uygulamas› bulunmamakta gelir, harcama ve servete dayanan çok say›da vergi
al›nmaktad›r.
11
12
Vergi Teorisi
Dikey Adalet: ‹deal Oran Yap›s›n›n Seçimi
‹deal vergi konusunun ne olmas› gerekti¤i ile ilgili tart›flmalarda ideal vergi konusunun genellikle gelir oldu¤u varsay›m› alt›nda, 19. yüzy›l›n ortalar›ndan günümüze ödeme gücüne en uygun oran yap›s›n›n ne olmas› gerekti¤i ile tart›flmalar sürmektedir. Bu tart›flmalarda en temel sorun fludur: “Ayn› gelire sahip kiflilerin ayn›
miktarda, farkl› gelire sahip olan kiflilerin ise farkl› miktarlarda vergi ödemeleri nas›l gerçeklefltirilecektir?”.
Bu dikey adalet probleminin çözümü için fedakârl›k kuram› gelifltirilmifltir. J.S.
Mill fedakârl›k kuram›n›n öncülerindendir. Vergilemede eflit mutlak, eflit orant›l› ve
eflit marjinal (en az toplam) fedakarl›k olmak üzere üç farkl› fedakârl›k kavram›
bulunmaktad›r.
Eflit Mutlak Fedakârl›k
Eflit mutlak fedakârl›k; vergi oranlar›n›n bütün kiflilerin katland›klar› fedakârl›k ayn› olacak flekilde ayarlanmas›n› ifade etmektedir. Dolay›s›yla bu kural, herkesin
eflit vergi ödemesini de¤il, eflit fedakârl›kta bulunmas›n› savunmaktad›r. Bu durumda örne¤in 10.000 lira ve 5.000 lira geliri olan iki farkl› kifli karfl›laflt›r›ld›¤›nda,
birinci kifli ikincisinin iki kat› gelire sahip olmas›na ra¤men her ikisinin de ayn›
gerçek vergi yükünü tafl›yacak flekilde vergilendirilmeleri gerekecektir.
Eflit Orant›l› Fedakârl›k
Eflit orant›l› fedakârl›k; toplumdan daha fazla fayda elde ettikleri gerekçesiyle yüksek gelirlilerin, düflük gelirlilere göre daha fazla vergi ödemelerini (fedakârl›kta
bulunmalar›n) ifade etmektedir. Bu durumda yukar›daki örne¤imizde yer alan
10.000 lira ve 5.000 lira gelir elde eden iki kifliden birincisi ikincisinden iki kat daha fazla gelire sahip oldu¤u için, iki kat fazla vergi ödemesi (fedakârl›¤a katlanmas›) gerekecektir.
Eflit Marjinal Fedakarl›k
Eflit marjinal fedakârl›k; toplumun katland›¤› toplam fedakârl›¤›n mümkün oldu¤unca minimum olmas›n› ifade etmektedir. Bunun için son birim vergi ödemesinden do¤an fayda kayb›n›n bütün mükellefler için ayn› olmas› gerekmektedir. Aksi
taktirde vergi yükünün yans›t›lmas› nedeniyle baz›lar›n›n fedakârl›¤› daha fazla artaca¤› için, azalan toplam fedakârl›k söz konusu olacakt›r. Bu konuda bir örnek
afla¤›da sunulmufltur:
Tablo 1.1
Eflit Marjinal
Fedakârl›¤a Ulaflmak
‹çin Verginin Kifliler
Aras› Da¤›l›m›.
Kaynak: Aronson,
1985, s.310
Mükellef
gruplar›
Vergi
öncesi gelir
(T)
T50.000 vergi
ödemesinin
da¤›l›m›
Vergi
sonras› gelir
(T)
Vergi
T60.000 vergi
ödemesinin sonras› gelir
(T)
da¤›l›m›
1
100.000
50.000
50.000
55.000
45.000
2
50.000
0
50.000
5.000
45.000
3
40.000
0
40.000
40.000
40.000
4
30.000
0
30.000
30.000
30.000
5
20.000
0
20.000
20.000
20.000
13
Tablo 1.1’de görüldü¤ü gibi e¤er devlet 50.000 liral›k bir gelir ihtiyac›n› bütün
mükellef gruplar›n refahlar›nda minimum bir azalma ile karfl›lamak istiyorsa bütün
vergiyi 1. mükellef grubundan almak zorundad›r. Aksi taktirde di¤er gruplardan al›nacak her birim vergi, 1. mükellef grubundan al›nana k›yasla daha fazla fedakârl›¤a
neden olacakt›r. Devletin gelir ihtiyac›n›n 60.000 liraya ç›kmas› hâlinde ise eflit marjinal fedakarl›¤›n sa¤lanmas› için ilk 50.000 liral›k k›s›m 1. mükellef grubundan, kalan 10.000 liral›k k›s›m ise 1. ve 2. mükellef gruplar›ndan karfl›lanmal›d›r. Ancak böyle bir durumda vergi en sonunda el koyma seviyesine ulaflacak ve devletin gelir ihtiyac›na ba¤l› olarak verginin oran› %100’e ulaflacakt›r. Sonuçta, eflit marjinal fedakârl›k kuram›nda belirli bir tutar›n üstündeki gelirin tamam›na el konulmakta (örne¤imizde 45.000 liran›n üzerindeki bütün gelirler %100 oran›nda vergilendirilmektedir), belirli bir tutar›n alt›ndaki kiflilerden ise hiç vergi al›nmamaktad›r. Böyle bir vergileme anlay›fl›n›n adil oldu¤unu düflünenler olsa bile bu oldukça uç bir durumu
yans›tmaktad›r ve gelirin da¤›l›m›nda adalet prensibi ile uyumlu de¤ildir.
Eflit marjinal fedakârl›k teorisinin uygulanabilirli¤ini tart›fl›n›z?
SIRA S‹ZDE
Eflit fedakârl›k kuram› temelde; i) gelir artt›kça artan her birim gelirden sa¤lafi Ü Nii)
E L bütün
‹M
nan marjinal faydan›n azald›¤› (azalan marjinal fayda kanunu)D Üve
kiflilerin gelirlerinden ayn› tatmini sa¤lad›¤› varsay›mlar›na dayanmaktad›r. Buna karfl›l›k modern refah teorisi farkl› kiflilerin fayda ya da zararlar›n›n Sk›yaslanmas›
olas›O R U
l›¤›n› reddetmekte ve ayr›ca gelirden hofllanma derecelerinin eflit oldu¤u varsay›m›n› gerçekçi bulmamaktad›r. Bu teoriye göre ayr›ca ayn› gelire ve koflullara sahip
D‹KKAT
iki kiflinin ayn› toplam ya da marjinal faydaya sahip olduklar›n› varsaymak imkans›zd›r. Çünkü bir kifli için vergi ödenmesinden kaynaklanan fayda ya da zarar ölSIRA
S‹ZDE de¤ildir.
çülemeyece¤i gibi kifliler aras›nda tam bir k›yaslama yapmak da
mümkün
Dolay›s›yla modern refah teorisine göre fayda ya da zarar üzerine bir vergi yap›s›
infla etmek uygun de¤ildir.
AMAÇLARIMIZ
Modern refah teorisine göre bir kiflinin yaflam›n› sürdürecek derecede gelire
ulaflana kadar (asgari yaflam standard›) ödeme gücünden söz etmek mümkün de¤ildir. Bu yaklafl›m›n kabul görmesi hâlinde vergi ödeme gücü
K ‹gelirin
T A P asgari miktar› aflan k›sm›na göre ölçülecektir. Böyle bir durumda gelire göre artan oranl› bir
vergi yap›s› gereklidir. Çünkü düflük gelirli kifliler gelirlerinin tamam›n› ya da
önemli k›sm›n› asgari bir yaflam standard› için kullan›rken yüksek
gelir gruplar› bu
TELEV‹ZYON
asgari tutar›n üzerinde bir gelir düzeyine sahiptir. Bu prensibi kabul eden baz› toplumlarda, belli bir tutar›n gelirden düflülmesine izin verilerek artan oranl›l›¤›n derecesi art›rabilmektedir.
6
S O R U
D‹KKAT
N N
Modern Refah Teorisinin öngördü¤ü vergileme modeli nas›ld›r?
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
7
MAKALE
‹Y‹ B‹R VERG‹ S‹STEM‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹
Adam Smith’den (1776) günümüze iyi bir vergi sisteminde olmas› gereken temel
özellikler tart›fl›lmaktad›r. ‘Adalet, ekonomik ve idari etkinlik ve esneklik’ üzerinde
S O R U de¤erlendihemfikir olunan bafll›ca vergi sistemi özellikleridir. Bir vergi sisteminin
rilmesinde kriter olarak kullan›lan bu amaçlar›n ayn› zamanda birbirleri ile uyumlu olmas› gerekmektedir. Ancak, bir vergi sisteminin temel özelliklerinin kendi araD‹KKAT
lar›nda çat›flma da olabilir, örne¤in adil bir vergi sistemi ekonomik etkinli¤i sa¤lamayabilir. Bu gibi durumlarda devletler bir tercih yaparak vergilemenin amaçlar›
SIRA S‹ZDE
aras›nda denge kurmaya çal›fl›rlar.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
MAKALE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
14
Vergi Teorisi
Adalet
‹yi bir vergi sistemi adil olmal›d›r. Vergi sistemi farkl› kiflilere olabildi¤ince adil uygulanmal› ve vergi yükü adil bir flekilde da¤›t›lmal›d›r. Bunun için de yans›man›n
yani verginin en son kimin üzerinde kald›¤›n›n bilinmesi gereklidir. Hükûmetler
kiflilerden ziyade, iflletmeleri vergilendirmeyi tercih etseler bile (sat›fl vergisi, KDV
ve kurumlar vergisi gibi) ödeme gücü ilkesi aç›s›ndan as›l önemli olan bu vergilerin yükünü gerçekte kimin tafl›d›¤›d›r. ‹flletmeler verginin yükünü yüksek fiyatlar
yoluyla müflterilerine (ileri yans›ma) ya da düflük ücret fleklinde çal›flanlar›na (geri yans›ma) yans›tabilecekleri gibi verginin yükünü bizzat da katlanabilirler. Her ne
kadar bir verginin etkisini (vergi yükümlülü¤ünün yerine getirilmesini) devlet belirlese de kitab›m›z›n dördüncü ünitesinde görülece¤i gibi verginin yans›mas› piyasan›n bu vergiye nas›l tepki verdi¤ine ba¤l›d›r.
Ekonomik Etkinlik
‹yi bir vergi sistemi ekonomik etkinli¤i sa¤lamal›d›r. Bunun için bir ülkede uygulanan vergiler ekonomik kararlar› en az engelleyecek flekilde seçilmelidir. Bunun
için vergi sisteminin; kaynaklar›n etkin da¤›l›m›n› sa¤layacak, maliye politikas›n›n
büyüme ve istikrar amaçlar›na ulaflmas›n› kolaylaflt›racak ve mükelleflerin tercihlerini çarp›t›c› etkisi minimum olacak flekilde tasarlanmas› gereklidir.
‹dari Etkinlik
‹yi bir vergi sisteminde vergilemenin idari ve uyum maliyetleri minimum düzeyde
olmal›d›r. ‹yi bir vergi sistemi keyfi de¤il, etkin bir vergi idaresine imkân tan›mal›,
mükelleflerin sistemi anlayabilece¤i ve de¤erlendirebilece¤i bir niteli¤e sahip olmal›d›r.
Esneklik
‹yi bir vergi sistemi esnek olmal›d›r. Vergiler ekonomik geliflme ve makroekonomik istikrar› sa¤lamak için yeterince esnek olmal›d›r. Vergi sistemi ekonomik koflullardaki de¤iflmelere h›zl› karfl›l›k vermelidir. Ekonomik koflullar de¤ifltikçe vergiler ve vergi oranlar› ayarlanmal›d›r.
15
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Vergiyi temel unsurlar› ile birlikte tan›mlamak
Vergiyi en genifl flekliyle devlet veya yetki devretti¤i di¤er kamu tüzel kiflileri taraf›ndan yasal
bir zorunluluk alt›nda ve özel bir fayda karfl›l›¤›
olmaks›z›n, yani kamu mal ve hizmetlerinin genel bir karfl›l›¤› olarak tahsil edilen ayni (mal ve
hizmet fleklinde) de¤il parasal bir yükümlülük
olarak tan›mlamak mümkündür.
Vergi toplanmas›n›n amaçlar›n› aç›klamak.
Bir verginin temel amac›, kamuya gelir sa¤lamakt›r. Yirminci yüzy›la kadar vergilemenin temel
amac› kamu için geliri art›rmak olmufltur. Ancak
günümüzde vergilemenin bu genel amac›n (mali amaç) d›fl›nda di¤er amaçlara (mali olmayan
amaçlara) da hizmet etti¤i görülmektedir. Böylece vergi; sosyal politikan›n bir arac› olabilir, yerli endüstriyi korumak için kullan›labilir, millî gelirin da¤›l›m› ve miktar› üzerinde önemli bir etki
yaratabilir.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
Verginin tarihsel geliflimini aç›klamak
Vergileme düzenli devletler kadar eski bir olgudur. Vergi bafllang›çta, gönüllü olarak yap›lan bir
ödeme iken zamanla zorunlu bir yükümlülü¤e
dönüflmüfltür. Bafllang›çta dolayl› vergiler daha
çok tercih edilmifltir. Bu ayn› zamanda ödeme
gücü prensibinin, geçirdi¤i aflamalar› göstermektedir. fiöyle ki; ilk aflamada vergi kiflinin fiziki
varl›¤› üzerinden, ikinci aflamada servet üzerinden, üçüncü aflamada harcama üzerinden, dördüncü aflamada ürün üzerinden ve son aflamada
gelir üzeriden al›nmaya bafllanm›flt›r. Günümüzde ise hem gelir hem servet hem de harcama vergi ödeme gücünün ayr› birer göstergesi olarak
kabul edilmektedir. Zaman içinde verginin ödenme flekli de de¤iflmifltir. Bafllang›çta ayni (mal ve
hizmet fleklinde) olarak ödenen vergi, günümüzde para olarak ödenmeye bafllanm›flt›r. Ayr›ca
bafllang›çta ola¤anüstü bir araç olan vergi, günümüzde normal ve devaml› bir gelir kayna¤› haline gelmifltir. Yirminci yüzy›lda yaflanan dünya
savafllar› ve modern refah devletlerinin ortaya
ç›kmas› ile birlikte vergiye olan ihtiyaç ve verginin önemi de artm›flt›r.
5
Verginin teorik geliflimini aç›klamak
Verginin teorik geliflimi ile ilgili iki görüfl hakimdir; Bunlardan ilki fayday› tek vergi kriteri olarak
kabul eden fayda prensibidir. Buna göre herkes
kamu hizmetlerinden sa¤lad›¤› fayda ile orant›l›
olarak vergi ödemelidir. ‹kincisi ise fayday› de¤il, ödeme gücünü ön plana ç›kartan ödeme gücü prensibidir. Buna göre de ihtiyaç duyulan toplam gelir her mükellefe ödeme gücü ile orant›l›
olarak da¤›t›lmal›d›r. Ancak bu yaklafl›mlardan
her ikisinin de kendisine göre güçlükleri bulunmaktad›r. Nitekim fayda prensibi seçildi¤inde,
kifliler için harcama faydas›n›n bilinmesi zorunludur. Ödeme gücü prensibi kabul edildi¤inde
ise bu gücün tam olarak nas›l ölçülece¤ini bilmek gereklidir. Bu güçlükler dolay›s›yla yaklafl›mlardan hiç birinin vergi politikas›n›n bütün
fonksiyonlar›n› tam olarak yerine getirdi¤i söylenemez.
‹yi bir vergi sisteminin özelliklerini aç›klamak
Adam Smith’ten bu yana iyi bir vergi sisteminin
öne ç›kan temel özellikleri; vergi yükünün adil
da¤›l›m›, vergilerin ekonomik kararlar› minimum
etkileyecek flekilde seçilmesi, idari ve uyum maliyetlerinin minimum olmas› ve ekonomik koflullara göre ayarlanabilir olmas›d›r. Bunlar s›ras›yla
adalet, ekonomik etkinlik, idari etkinlik ve esneklik olarak da bilinmektedir.
16
Vergi Teorisi
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi bir verginin özelliklerinden
biri de¤ildir?
a. Alacakl›s› devlettir
b. Borçlusu gerçek ya da tüzel kiflilerdir
c. Karfl›l›k esas›na dayan›r
d. Zorunludur
e. Para ile ödenir
6. Verginin gelirdeki art›fltan daha h›zl› artt›¤› vergilere
ne ad verilir?
a. Azalan oranl› vergi
b. Düz vergi
c. Tek oranl› vergi
d. Artan oranl› vergi
e. Düz oranl› vergi
2. Ondokuzuncu yüzy›la kadar verginin tahsilinde esas
olan yöntem hangisidir?
a. ‹ltizam Usulü
b. Emanet Usulü
c. Beyan Usulü
d. Tevkifat Usulü
e. Takdir Usulü
7. Kiflisel harcama vergi önerisi afla¤›dakilerden kime
aittir?
a. N. Kaldor
b. R. Haig
c. R. Musgrave
d. K. Davey
e. O. Eckstein
3. Afla¤›daki vergilerden hangisinde verginin matrah›
kiflinin fiziki varl›¤›d›r?
a. Gelir Vergisi
b. Servet Vergisi
c. Harcama Vergisi
d. Bafl Vergisi
e. Aflar Vergisi
8. Vergi oranlar›n›n bütün mükelleflerin katland›klar› fedakârl›k eflit olacak flekilde ayarlanmas›na ne ad verilir?
a. Eflit marjinal fedakârl›k
b. En az toplam fedakârl›k
c. Eflit orant›l› fedakârl›k
d. Eflit mutlak fedakârl›k
e. Eflit nispi fedakârl›k
4. Ayn› ekonomik koflulara sahip olanlar›n ayn› vergiyi ödemesine ne ad verilir?
a. Dikey adalet
b. Yatay adalet
c. Marjinal fayda
d. Marjinal fedakârl›k
e. Artan oranl›l›k
9. Afla¤›dakilerden hangisi bir vergi sisteminde aranan
özelliklerden de¤ildir?
a. Adalet
b. Basitlik
c. Belirlilik
d. Esneklik
e. Tarafgirlik
5. Afla¤›daki vergilerden hangisi fayda prensibine göre
al›nmaz?
a. Motorlu Tafl›tlar Vergisi
b. Çevre Temizlik Vergisi
c. Sosyal Güvenlik Vergisi
d. Emlak Vergisi
e. Kurumlar Vergisi
10. Afla¤›dakilerden hangisi “parlamentonun onay› olmadan vergi sal›namayaca¤›” hükmünün ilk ç›k›fl noktas›d›r?
a. Frans›z Devrimi
b. Magna Carta
c. Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl›
d. Sanayi Devrimi
e. Birinci Dünya Savafl›
“
17
Yaflam›n ‹çinden
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Tarih boyunca vergiler mali amac›n yan› s›ra mali olmayan amaçlar içinde al›nm›flt›r. Günümüzde en önemli
sa¤l›k problemlerinden obeziteyle mücadelede vergilerin de kullan›lmas› düflünülmektedir. Bu konuyla ilgili
iki haber afla¤›da sunulmufltur:
Ekonomik ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Kurumu (OECD) taraf›ndan sunulan, ‘’Dünyan›n en obez ülkeleri’’ raporunda, 1980’den bu yana, ‹sveç’te obezite vakâlar›n›n 3
misli artmas›, ya¤l› yiyeceklere a¤›r vergiler getirilmesini gündeme tafl›d›.
Her 3 ‹sveçliden 1 tanesinin bu öneriye s›cak bakt›¤›n›
gösteren devlet televizyonu SVT taraf›ndan aç›klanan
kamuoyu araflt›rmas›nda, ‹sveçlilerin birinci gündeminin obeziteyle mücadele oldu¤u ortaya ç›kt›. fiiflmanl›¤›n; kalp damar hastal›klar›, fleker hastal›¤›, yüksek tansiyon ve depresyonu tetikledi¤ini söyleyen Karolinska
Araflt›rma Merkezi obezite uzman› Claude Mercus, bu
hastal›klar› tedavisinde vergiden kesilen milyonlarca
kronun harcand›¤›n› belirtti. Danimarka’da obezite vergisinin uyguland›¤›n› hat›rlatan Mercus, her 3 ‹sveçliden 1’nin obezite vergisine s›cak bakt›¤›n› kaydederek,
denemede fayda olaca¤›n› tavsiye etti.
Halihaz›rda OECD taraf›ndan yap›lan araflt›rmada dünyan›n en obez 3 ülkesi; Meksika, Amerika ve Yeni Zelanda olarak s›ralan›rken, ‹sveç orta s›ralarda yer ald›.
ABD New York Valisi David Paterson, flekerli meflrubatlardan yüzde 15 oran›nda al›nacak “obezite vergisi”
önerdi.
1. c
”
‹sveç için kaynak: http://www.haber7.com/dunya/haber/895646-isvecde-obezite-vergisi-geliyor (25
Haziran 2012)
ABD için kaynak: http://www.foxnews.com/story/
0,2933,468245,00.html (17 Aral›k 2008)
2. a
3. d
4. b
5. e
6. d
7. a
8. d
9. e
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Verginin Tan›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Verginin Tarihsel Geliflimi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödeme Gücü Prensibinin
Ortaya Ç›k›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fayda Prensibinin Uygulanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödeme Gücü Prensibinin
Ortaya Ç›k›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Konusu Olarak Harcama” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dikey Adalet: ‹deal Oran
Yap›s›n›n Seçimi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹yi Bir Vergi Sisteminin Temel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
18
Vergi Teorisi
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Vergi devletin ve yetkili di¤er kamu kurulufllar›n›n, yüklendikleri görevleri gerçeklefltirmek üzere gerçek veya
tüzel kiflilerden; zorunlu, karfl›l›ks›z olarak ve egemenlik gücüne dayanarak ald›¤› para fleklindeki iktisadi de¤erlerdir.
S›ra Sizde 2
Tarihsel süreç içinde ödeme gücü ilkesi befl aflamadan
geçmifltir. Ödeme gücünün en iyi göstergesi bafllang›çta
kiflinin fiziki varl›¤› kabul edilmifl, ard›ndan s›ras›yla servet, harcama, ürün/üretim ve son olarak da gelir ödeme
gücünün en iyi göstergesi olarak kabul edilmifltir.
S›ra Sizde 3
Vergi gelirlerinde, yirminci yüzy›la gelindi¤inde büyük
art›fl olmas›n›n iki temel sebebi; yaflanan dünya savafllar› ve modern refah devletlerinin ortaya ç›kmas›d›r.
Her iki dünya savafl›nda da savafla kat›lan ülkelerde askeri harcamalar ulusal gelirin neredeyse yar›s›n› aflm›flt›r. Ard›ndan Prusya’da Bismarc’›n öncülü¤ünde bafllat›lan refah devleti anlay›fl› vergiye duyulan ihtiyac› daha da art›rm›flt›r.
S›ra Sizde 4
Fayda prensibine göre al›nan kamu gelirlerinin bafll›ca
örnekleri; baz› ülkelerde uygulanan yol vergisi, sosyal
güvenlik primi ödemeleri, emlak vergisi, flerefiye ile bir
k›s›m kamu hizmetlerinde uygulanan harçlard›r.
S›ra Sizde 5
Fayda prensibine yöneltilen en önemli elefltiride farkl›
kiflilerin ald›klar› faydan›n büyüklü¤ünü ölçmenin imkans›z oldu¤u iddia edilmifltir. Bir di¤er elefltiri de vergiyle kullan›m›n iliflkilendirilmesi halinde çarp›kl›¤a yol
açmas›d›r. Ayr›ca fayda prensibinin en iyi uygulamas›nda bile, vergilemenin yeniden da¤›t›m fonksiyonunun
ihmal edildi¤i gerekçesiyle de elefltirilmektedir.
S›ra Sizde 6
Eflit marjinal fedakârl›k teorisine göre vergi bir noktadan sonra el koyma seviyesine ulaflaca¤› için, adil oldu¤unu düflünenler olsa bile, bu teori uç bir durumu yans›tmaktad›r, yani uygulanma imkan› oldukça s›n›rl›d›r.
S›ra Sizde 7
Modern refah teorisi bir kiflinin yaflam›n› sürdürecek
derecede gelire ulaflana kadar vergi ödeme gücünün
olamayaca¤› ve bu asgari miktara kadar ulafl›ncaya kadar vergilendirilmemesi gerekti¤ini savunmaktad›r. Bu
yaklafl›m›n kabul görmesi halinde ödeme gücü; asgari
miktar›n üzerinde ve aflan k›sma göre ölçülecektir. Ayr›ca gelire göre artan oranl› bir vergileme yap›lacakt›r.
Yararlan›lan Kaynaklar
Akdo¤an, A. (2006). Kamu Maliyesi, Ankara: Gazi Kitabevi.
Aronson, J.R. (1985). Public Finance, New York:
McGraw-Hill Book Company.
Black, P.A., Estain, C., Steenekamp, T.J. (2005). Public
Economics, Oxford: Oxford University Press.
Dalton, H. (1961). Principles of Public Finance,
London: Routledge & Kegan Paul Ltd.
Due, J.F. (1963). Government Finance: An Economic
Analysis, Illinois: Richard D. Irwin Inc.
Eckstein, O. (1979). Public Finance, New Jersey:
Prentice-Hall Inc.
Edizdo¤an, N. (2008). Kamu Maliyesi, Bursa: Ekin Kitabevi.
Edizdo¤an, N., Çelikkaya, A. (2010). Vergilerin Ekonomik Analizi, Bursa: Dora Yay›nc›l›k.
Harvey, S.R., Gayer, T. (2008). Public Finance, New
York: McGraw Hill.
Hyman, D.N. (2002). Public Finance: A Contemporary
Application of Theory to Policy, Orlando: Harcourt.
Lymer, A., Hancock, D. (2003). Taxation Policy and
Practice, London: Thomson.
Marlow, M.L. (1995). Public Finance Theory and
Practice, Orlando: Harcout Brace & Company.
Musgrave, R. A., Musgrave, P.B. (1989). Public Finance
in Theory and Practice, New York: McGraw-Hill
International.
Salanie, B. (2003). The Economics of Taxation,
Boston: The MIT Press.
Sandford, C. (1992). Economics of Public Finance,
Oxford: Pergamon Press.
Seligman, E.R.A. (1970). The Income Tax: A Study of
The History, Theory and Practice, New York:
Augustus M.Kelley Publishers.
Simon, J., Nobes, C. (1998). The Economics of
Taxation: Principles, Policy and Practice, New
York: Prentice Hall.
Stiglitz, J.E. (2000). Economics of Public Sector, New
York: WW Norton & Company.
Tresch, R.W. (2008). Public Sector Economics, New
York: Palgrave Macmillan.
Trotman-Dickenson, D.I. (1996). Economics of the
Public Sector, London: Macmillian.
19
2
VERG‹ TEOR‹S‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Vergi s›n›fland›rmas›n›n önemini aç›klayabilecek,
Dolayl› ve dolays›z vergileri karfl›laflt›rabilecek,
Konular›na göre ve di¤er vergi s›n›fland›rmalar›n› aç›klayabilecek,
Vergi d›fl› kamu gelir türlerini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
Dolayl› Vergi
Dolays›z Vergi
Spesifik Vergi
Ad valorem Vergi
Objektif Vergi
Subjektif Vergi
Tek Vergi Yaklafl›m›
•
•
•
•
•
•
Harç
Para Basma
Borçlanma
Negatif D›flsall›k
Çevre Vergileri
Ba¤›fl ve Yard›m
‹çindekiler
Vergi Teorisi
Vergilerin
S›n›fland›r›lmas› ve
Vergi D›fl› Kamu
Gelirleri
• VERG‹LER‹N SINIFLANDIRILMASI
• TEK VERG‹ YAKLAfiIMI
• VERG‹ DIfiI KAMU GEL‹RLER‹
Vergilerin S›n›fland›r›lmas›
ve Vergi D›fl› Kamu Gelirleri
VERG‹LER‹N SINIFLANDIRILMASI
Vergi s›n›fland›rmas› sayesinde vergi gruplar›n›n mali, ekonomik ve sosyal etkileri
konusunda genellemeler yapmak mümkün olmaktad›r. Verginin, ekonominin iflleyiflini nas›l etkiledi¤ini vergi türü belirler. Kiflilerin, hanehalklar›n›n ve flirketlerin
ekonomik kararlar›n› vergi türü de etkilemektedir. Vergi s›n›fland›rmas› yapman›n
di¤er bir faydas› vergi politikas› yap›c›lar›n›n vergileri izlemesine olanak sa¤lamas›d›r. Örne¤in, gelir üzerinden al›nan vergilerin toplam vergilere oran›nda bir azalma olup olmad›¤› izlenerek bir de¤erlendirme yap›labilir. Bu de¤erlendirmelerin
sonucu olarak daha etkin vergi politikalar› gelifltirilebilir.
Uluslararas› vergi sistemi karfl›laflt›rmas› yapmak ülkelerin ortak bir vergi s›n›fland›rmas› yöntemi kullanmas› sayesinde mümkün olmaktad›r. Ulusal vergi s›n›fland›rmas› sonuçlar› di¤er uluslar›n sonuçlar› ile karfl›laflt›r›labilir ve bulgulara göre yeni vergi politikalar› uygulanabilir. Bu karfl›laflt›rmalardan elde edilen bulgulara dayal› olarak Avrupa Birli¤i’nde oldu¤u gibi vergi uyumlaflt›rmas› politikalar›
uygulanabilir.
Vergi teorisi ile ilgili kaynak kitaplarda birbirinden farkl› vergi s›n›fland›r›lmas› yap›lm›flt›r. Bu s›n›fland›rma yöntemlerinin temel yap›s› ayn› kalmakta, bir s›n›fland›rmadaki farkl›l›k di¤er bir s›n›fland›rmadaki eksikli¤i tamamlamaktad›r. Vergi s›n›fland›rmalar›ndaki alt gruplar birbirini d›fllay›c› de¤ildir. Örne¤in, gelir vergisi, konular›na göre s›n›fland›rmada gelir üzerinden al›nan vergilere örnek gösterilirken dolays›z-dolayl› vergi s›n›fland›rmas›nda dolays›z vergilere de örnek
gösterilebilir.
Dolays›z ve Dolayl› Vergi S›n›fland›rmas›
Dolays›z ve dolayl› vergi ayr›m› en çok kullan›lan ve yayg›n olan vergi s›n›fland›rmas›d›r. Çünkü di¤er bütün ayr›mlar özel karakterli iken dolays›z ve dolayl› vergi
ayr›m› genel karakterli bir ayr›md›r. Dolays›z ve dolayl› vergilerin temel ayr›m flekli, verginin toplanmas› ve hesaplanmas›na iliflkin idari düzenlemelere dayand›r›lmaktad›r. Vergi yükünü tafl›yan kiflilerden toplanan gelir vergisi gibi vergiler dolays›z vergilerdir. Di¤er yandan vergi yükünü tafl›mayan kiflilerden toplanan katma
de¤er vergisi gibi vergiler ise dolayl› vergidir. Servet vergilerinin s›n›fland›r›lmas›nda durum biraz daha farkl›lafl›r. Servet vergileri do¤rudan varl›k üzerinden al›nd›klar› için dolays›z vergi kabul edilir.
22
Vergi Teorisi
Dolays›z vergiler kolayca
yans›t›lamayan, dolayl›
vergiler çok daha kolay
yans›t›lan vergilerdir.
Dolays›z ve dolayl› vergilerin bir di¤er ayr›m flekli, bugün de geçerlili¤ini koruyan dolays›z vergilerin yükünün tamamen mükellef taraf›ndan katlan›ld›¤›, dolayl› vergilerin ise tamamen yans›t›ld›¤› düflüncesine dayand›r›lmaktad›r. Bu aç›dan
bak›ld›¤›nda dolays›z vergiler kolayca yans›t›lamayan vergiler olarak tan›mlan›rlar.
Bu vergiler kiflilerden ya da kurumlardan toplan›r ve mükellefin flahsi özelliklerine
göre (medeni durum, cinsiyet, engelli olmak ve servet gibi) ayarlanmas›na izin verilir. Bu mükelleflerin vergi yükünü üstlenmeleri ve vergiyi idareye ödemeleri beklenir. Bunun bir istisnas› ücretlilerin vergisidir. Ücretlilerin vergisi, iflveren taraf›ndan çal›flan›n ücretinden kesilmekte ve onun ad›na vergi sorumlusu s›fat›yla ödenmektedir. Dolayl› vergiler ise genellikle yans›t›l›rlar ve vergiyi kiflinin flahsi özelliklerine göre ayarlamak da güçtür. Örne¤in, katma de¤er vergisi sat›c›dan tahsil edilir, ancak vergi fiyat art›fllar› yolu ile tüketicilere yans›t›l›r. Böylece tüketiciler dolayl› olarak vergi yüküne katlanm›fl olurlar.
Dolays›z ve dolayl› vergilerin üçüncü ayr›m flekli, vergi yans›mas›n›n dikkate
al›nmamas› hâlinde ortaya ç›kmaktad›r. Zira dolayl› vergiler her zaman tam olarak
yans›t›lamad›¤› gibi tam tersine baz› koflullar alt›nda, dolays›z vergiler de yans›t›labilir. Dolay›s›yla yans›ma dikkate al›nmazsa, dolayl› vergiler her türlü mal ve hizmetin sat›fl› üzerinden al›nan vergiler olarak tan›mlanabilir. Bunlar›n d›fl›nda kalan
vergiler ise dolays›z vergiler olarak adland›r›l›r. Bu durumda gelir vergisi gibi flahsi vergiler dolays›z, sat›fl vergisi, özel tüketim vergisi, gümrük vergisi gibi vergiler
ise dolayl› vergilere örnektir.
Dolays›z ve dolayl› vergilerin son bir ayr›m flekli ise vergi yükünün kifliler aras›ndaki da¤›l›m›ndan hareketle yap›lmaktad›r. Bu görüfle göre dolayl› vergiler daha çok düflük gelir gruplar›, dolays›z vergiler ise daha çok yüksek gelir gruplar› taraf›ndan ödenen vergilerdir. Bu düflünce teorik olmasa da pratik bir geçerlili¤e sahiptir. fiöyle ki modern toplumlarda dolays›z vergiler genellikle gelirlerine göre,
zenginlerden düflük gelirlilere k›yasla daha yüksek oranda toplanmaktad›r. Dolayl› vergilerde ise tam tersi söz konusudur. Zira zorunlu tüketim harcamalar›n›n düflük gelirlilerin bütçesi içerisindeki pay› çok daha yüksektir.
Dolays›z Vergilerin Üstün Taraflar›
Dolays›z vergiler dolayl›
vergilerden daha adil olarak
kabul edilir.
Dolays›z vergilerin vergi idaresi ve mükellef aç›s›ndan bafll›ca avantajlar› flunlard›r:
Adalet: Dolays›z vergilerin dolayl› vergilerden daha adil oldu¤u kabul edilmektedir. Çünkü dolays›z vergilerde fedakârl›k ödeme gücü ile ilintilidir. Dolays›z bir
vergi sisteminin indirimler yoluyla yatay adaleti ve artan oranl› vergileme yoluyla
da dikey adaleti sa¤layacak flekilde tasarlanmas› mümkündür.
Kesinlik: Dolays›z vergilerin kesin oldu¤u kabul edilmektedir. Çünkü dolays›z
vergilerde mükellefler kiflisel olarak teflhis edilebilmekte vergi oranlar›, indirimler
ve ödeme zamanlar› önceden belirlenerek kendilerine bildirilmektedir. Buna karfl›l›k dolayl› vergilerde kesin olarak bilinen arac› yükümlü olup en son vergilendirilmek istenen kifli belli de¤ildir.
Uygunluk: Dolays›z vergilerde, vergi ödemesi gelirin elde edilmesi ile uyumlu
oldu¤u için bu vergiler kazand›kça ödeme esas›na uygun olarak kabul edilirler.
Yans›ma: Dolays›z vergilerde verginin bir baflkas›na yans›t›lmas› oldukça güçtür. Bu sayede mükelleflere eflit davranmak ve vergi yükünün kimin üzerine düfltü¤ünü hesaplamak kolaylafl›r.
Tahsis: Dolays›z vergiler gelir üzerinden al›nd›klar› için geliri azaltmakla birlikte, vergi sonras› harcanabilir gelirin mükellefler aras›nda nas›l tahsis edilece¤i ile
ilgilenmezler. Böylece tasarruf edilen gelirin ve yap›lan tüketim harcamas›n›n miktar› ve harcaman›n yap›s› dolays›z vergiler yoluyla çarp›t›lmaz.
23
2. Ünite - Vergilerin S›n›fland›r›lmas› ve Vergi D›fl› Kamu Gelirleri
Esneklik: Dolays›z vergiler kamunun ekonomiyi geniflletme ya da daraltmaya
yönelik bir maliye politikas› izlemesine ba¤l› olarak oranlar› ve indirimleri ayarlanmak suretiyle harcanabilir geliri art›rabilir ya da azaltabilirler.
Dolays›z Vergilerin Olumsuz Taraflar›
Dolays›z vergilerin bünyelerinde bar›nd›rd›klar› bafll›ca dezavantajlar› ise flunlard›r:
Karmafl›kl›k: Yatay ve dikey adaleti sa¤lamak için istisna ve muafiyetler artt›kça dolays›z vergiler karmafl›klaflmakta ve vergilemenin temel prensiplerinden olan
basitlikten uzaklafl›lmaktad›r. Karmafl›kl›k artt›kça mükelleflerin uyum maliyeti de
buna paralel olarak artmakta, vergi beyanlar› zaman almakta, artan uzman bilgisine ve profesyonel dan›flmanlara ihtiyaç duyulmaktad›r. Karmafl›kl›k artt›kça ayr›ca
vergi kaçakç›l›¤› ve vergi boflluklar›ndan yararlanma teflebbüsleri artmakta ve neticesinde baz› mükellefler ödemelerini azaltmak suretiyle yüklerini azalt›rken tam
tersine di¤er baz›lar›n›n vergi yükü artmaktad›r. Bu da vergilemede adalet ilkesinden uzaklafl›lmas›na yol açmaktad›r.
Çal›flma Arzusu: Dolays›z vergiler geliri art›rmak için giriflilen çabalar neticesinde ayn› zamanda vergi yükümlülü¤ünü de art›rd›klar› için çal›flma ve teflebbüs
gücü üzerinde cayd›r›c› etki yarat›rlar.
Mükellef Direnci: Mükellefler dolayl› vergilere k›yasla dolays›z vergiler konusunda çok daha bilinçlidir. Dolays›z vergiler dolayl› vergiler gibi seçimlik olmad›¤› için bunlar› ödemenin s›k›nt›s› daha fazla olmaktad›r. Dolays›z vergilere karfl›
gösterilen dirençler; kay›t d›fl› ekonominin büyüklü¤ü, çal›flmak yerine bofl zaman
tercihi ya da seçimlerde dolays›z vergilere önem veren partilere oy vermemek gibi çeflitli flekillerde ortaya ç›kabilmektedir.
Dolays›z vergilerin olumsuz yanlar› nelerdir?
Dolayl› Vergilerin Üstün Taraflar›
SIRA S‹ZDE
‹stisna ve muafiyetler
artt›kça dolays›z vergi
sistemi karmafl›klaflmakta
ve basitlikten
uzaklafl›lmaktad›r.
1
Dolayl› vergilerin idare ve mükellef aç›s›ndan bafll›ca avantajlar› flunlard›r:
Kaçakç›l›¤› Azaltma: Dolayl› vergiler mal ve hizmetlerin fiyat›na dahil oldukS O bir
R U alan söz kolar› için dolayl› vergiler yoluyla vergi kaç›rmak için çok daha dar
nusudur. Bu anlamda katma de¤er vergisi di¤er vergilere göre vergi kaçakç›l›¤›n›
azaltman›n en etkili yolu olarak kabul edilmektedir.
D‹KKAT
Psikolojik Etki: Dolayl› vergiler dolays›z vergilere göre daha az hissedilir. Dolayl› vergilerde tüketiciler neredeyse ödedikleri verginin fark›nda bile de¤ildir.
SIRA S‹ZDE
Özel tüketim vergisi gibi dolayl› vergiler fiyat›n içindedir. Dolayl› vergilerin al›c›lar
taraf›ndan hissedilmesi zordur ve bu nedenle dolayl› vergilerin mali anesteziye daha uygun oldu¤u kabul edilir.
AMAÇLARIMIZ
Seçimlik Yap›: Dolayl› vergiler bir dereceye kadar seçimlik vergilerdir. Teorik
olarak bir kifli dolayl› vergi ödemek istemiyorsa vergilendirilen mal ve hizmeti almaktan vazgeçebilir. Pratikte ise tüketim seviyesini de¤ifltirmek
K ‹suretiyle
T A P vergi yükümlülü¤ünü bir derece de¤ifltirmek ya da azaltmak mümkündür. Örne¤in, akaryak›t tüketiminden al›nan dolayl› bir vergi art›r›ld›¤›nda hanehalklar› ›s› yal›t›m› yoluyla enerji tüketiminde etkinli¤i art›rarak akaryak›t tüketimlerini
T E L E Vazaltabilirler.
‹ZYON
Esneklik: Maliye politikas›n› daraltmak ya da geniflletmek için dolayl› vergilerin art›r›lmas› veya azalt›lmas› bir araç olarak kullan›labilir. Dolayl› vergilerin art›r›lmas› tüketimi cezaland›r›p tasarrufu teflvik ederken dolayl› vergilerin azalt›lmas›
‹NTERNET
ise harcamalar› teflvik ederken, tasarrufu azalt›c› bir etkiye sahiptir.
Dolayl› vergiler çevresel amaçlara ulaflmak ve tüketim kal›plar›n› de¤ifltirmek için de kulla-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
Mali yükümlülüklerin
muhataplar› taraf›ndan
fark›na var›lmadan
SIRA yerine
S‹ZDE
getirilmesine mali anestezi
(veya mali uyuflturma) denir.
N N
AMAÇLARIMIZ
Dolayl› vergilerde tüketim
seviyesini de¤ifltirmek
suretiyle vergi
K azaltmak
‹ T A P
yükümlülü¤ünü
mümkündür.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
24
Vergi Teorisi
Dolayl› vergiler, dolays›z
vergilere k›yasla çok daha
k›sa sürede tahsil edilirler.
nabilir. Örne¤in, sigaradan al›nan vergideki bir art›fl sigara tüketimini azaltt›¤› gibi
insanlar›n sa¤l›¤›n› da korur. Çevreyi daha az kirleten bir yak›t türünden daha az
vergi al›nmas› daha temiz bir havaya sahip olmam›z› sa¤lar.
Basitlik: Mal ve hizmetlerden al›nan dolayl› vergilerin hesaplama yöntemleri
gelir üzerinden ödenen dolays›z vergilere göre çok daha kolayd›r.
Uyum Maliyeti: Dolayl› vergiler ço¤u kez sat›fl noktas›nda tahsil edilir. Bu nedenle dolayl› vergilerin yönetimi oldukça kolayd›r.
Çal›flma Arzusu: Dolayl› vergiler kazanc›n seviyesi ile ilgili olmad›klar› için çal›flmay› engellemez, tam tersine teflvik ederler. Dolayl› vergilerin artmas› fiyatlar› art›r›r ve dolay›s›yla önceki yaflam standard›n›n ayn›s›n› devam ettirmek isteyen tüketiciler, tasarruflar›n› azaltmak istemiyorlarsa daha fazla çal›flmay› tercih edebilirler.
Politik Kabul: Mükelleflerin dolayl› vergilere direnç göstermesi, dolays›z vergilere k›yasla daha azd›r. Bu nedenle hükûmetler dolayl› vergileri dolays›z vergilere göre daha fazla tercih edebilmektedir.
Konjonktürel Duyarl›l›k: Dolayl› vergiler konjonktürel fiyat hareketlerini izleme konusunda daha duyarl›d›r. Konjonktürün yükselme devrelerinde has›lat› en
h›zl› artan vergiler dolayl› vergilerdir (tüketim vergileridir). Tam tersine dolays›z
vergiler (gelir vergisi gibi) gecikmeli olarak fiyat hareketlerine yans›t›labilir.
Dolayl› Vergilerin Olumsuz Taraflar›
Dolayl› vergilerin bafll›ca dezavantajlar› flunlard›r:
Tersine artan oranl› vergi yükü: Dolayl› vergiler tersine artan oranl› vergi
yükü (ric’i vergi yükü) yaratmaktad›r. Tersine artan oranl› vergi yükü ise vergi eflitsizli¤ine yol açmaktad›r. Tablo 2.1’de dolayl› vergilerde tersine artan oranl› vergi
yükü örneklendirilmifltir. Bu örnekte, gelir artt›kça vergi yükü azalmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Tablo 2.1
Dolayl› Vergilerde
D Ü fi Ü N EArtan
L ‹ M Oranl›
Tersine
Vergi Yükü
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
matrah
oran (%)
dolayl› vergi
gelir
vergi yükü = vergi /gelir (%)
1.000 D Ü fi Ü N E L ‹ M10
1.000
10
100
500
20
100
1.500
6
1.000
100
2.500
4
S O R U 10
Baz› kaynak kitaplarda
D ‹ K K A T dolayl› vergilerin tersine artan oranl› oldu¤u belirtilmektedir. Oysaki dolayl› vergiler (ülkemizde katma de¤er vergisinde oldu¤u gibi) düz oranl›d›r. Dolayl› vergiler tersine artan oranl› de¤il, ancak tersine artan oranl› vergi yükü yaratmaktad›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Tüketimi Çarp›tma: Dolayl› vergiler, vergi konusuna ve oran›na ba¤l› olarak
tüketicilerin
tüketim ve tasarruf tercihlerini çarp›tabilirler. Dolayl› vergilerle bütün
AMAÇLARIMIZ
mal ve hizmetler ayn› oranda vergilendirilirse ancak o zaman tüketim kal›plar› üzerindeki etkisi tarafs›z olur.
‹ T A P
ÜretimiK Çarp›tma:
Tüketici talebinin çarp›t›lmas› ayr›ca üretim kal›plar›n› da
etkileyecektir. Bir devlet dolayl› vergiler yoluyla yurt içerisinde üretilen ürünlerin
veya ithal edilen ürünlerin talebini etkileyebilir.
T E L E V ‹ Z YEtki:
O N Dolayl› vergiler fiyatlar› art›rmak suretiyle ilave enflasyonist
Enflasyonist
bask› yaratabilir. ‹flçiler artan yaflam maliyetleri ile karfl›lafl›nca muhtemelen ücret
art›fl› bask›s›nda bulunabilirler ve bu gelecekte s›ras›yla fiyat art›fllar›na, yeni ücret
art›fl› taleplerine ve maliyet enflasyonu sarmal›na yol açabilir. Ancak dolayl› vergi‹NTERNET
lerin, tüketimi engelledi¤i sürece anti enflasyonist oldu¤u da ileri sürülmektedir.
25
Dolayl› vergilerin olumsuz yanlar› nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Dolayl› ve dolays›z vergilerin bu karfl›l›kl› avantaj ve dezavantajlar› göz önünD Ü fi Üminimize
NEL‹M
de bulunduruldu¤unda, hükûmetler her birinin olumsuz ektisini
etmek
ve di¤erlerinin faydalar›ndan yararlanmak için dolayl› ve dolays›z vergilerin kar›fl›m›ndan oluflan ideal bir vergi sistemi üzerinde yo¤unlaflmaktad›rlar.
de
S O R Türkiye’de
U
benzer flekilde kifli ve kurumlar›n kazançlar› ve servetleri üzerinden gelir vergisi,
kurumlar vergisi, emlak vergisi, motorlu tafl›tlar vergisi gibi dolays›z vergiler al›n›rD‹KKAT
ken, harcamalar üzerinden de katma de¤er vergisi, özel tüketim vergisi ve gümrük
vergisi gibi dolayl› vergiler al›nmaktad›r.
S‹ZDEterk edilmifl
Günümüzde dolayl› ve dolays›z vergi ayr›m› yap›l›rken idariSIRA
ayr›m›
durumdad›r. Günümüzde daha çok dolays›z vergileri do¤rudan nihai mükellefe
uygulanan, dolayl› vergiler ise üçüncü kifliler arac›l›¤›yla (perakendeci gibi) uyguAMAÇLARIMIZ
lanan vergilerdir fleklinde idari bir ayr›ma tabi tutmak yerine, verginin üzerinden
al›nd›¤› konu (gelir, harcama ve servet) üzerine yo¤unlafl›lm›flt›r.
Dolayl› ve dolays›z vergi ayr›m›, idari amaca hizmet etmenin yan›nda birbirleri
K ‹ T A P
ile sürekli çat›flma hâlinde olan ancak birbirinden ayr› baz› özellikleri bulunan gelir ve harcama ayr›m›na da hizmet etmektedir. Örnek vermek gerekirse motorlu tafl›tlar vergisi araç sahipleri taraf›ndan ödendi¤i ve bir baflkas›na yans›t›lamad›¤› için
T E L E V S‹ZDE
‹ZYON
dolays›z bir vergi olarak kabul edilebilir. Ancak di¤er taraftanSIRA
harcama üzerinden
al›nan bir sat›fl vergisine de benzemektedir. Çünkü bu vergi kiflilerin hoflland›klar›
otomobil gibi bir mal için ödenmektedir. Benzer durum emlakD vergisi
de söyÜ fi Ü N E L ‹ için
M
lenebilir. Zira emlak vergisi do¤rudan ev sahiplerine uyguland›¤›
için
dolays›z
bir
‹NTERNET
vergi olarak kabul edilebilir. Ancak özünde ev gibi hofllan›lan bir mal için ödenen
S O R U
ve bazen kira yoluyla kirac›lara yans›t›lan bir dolayl› vergiye dönüflür.
2
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
Konular›na Göre Vergi S›n›fland›rmas›
Üzerinden al›nd›¤› vergi konular›na göre vergileri gelir, servet ve harcama (tüketim) vergileri olmak üzere üç gruba ay›rmak mümkündür. Bunlara
T E L E Vbir
‹ Z Yde
O N kiflinin fiziki varl›¤› üzerinden al›nan ve pratikte uygulamas› bulunmayan bafl vergisi (kelle
bafl›na al›nan götürü vergi) eklenebilir. Bu ayr›m› matrah›n ak›fl ya da stok olma
özelli¤ine göre de yapmak mümkündür. Bu anlamda gelir üzerinden al›nan vergi‹ N T üzerinden
ERNET
ler (gelir ve kurumlar vergisi) gelir ak›fl› üzerinden, harcamalar
al›nan
vergiler (katma de¤er vergisi ve özel tüketim vergisi) harcama ak›fl› üzerinden al›nan dönemsel (belli bir zaman aral›¤›nda ölçülen) vergilerdir. Buna karfl›l›k servet
vergileri ise servetin elde tutulmas› (stok) üzerinden al›nan ve dönemsel olmayan
(belli bir zaman noktas›nda ölçülen) vergilerdir. Bu üç potansiyel vergi konusundan hangisinin en iyi oldu¤u kitab›m›z›n birinci ünitesinde de aç›kland›¤› gibi tart›flmal› bir konudur. Bu yüzden birçok ülkede karma sistem uygulanmakta ve Türkiye’de oldu¤u gibi üç vergi konusundan da vergi al›nmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
T ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
ZYON
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
N N
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
U.K. Hicks’in ifade etti¤i gibi, dolayl› ve dolays›z vergi ayr›m› çok kolayD de¤ildir.
‹ K K A T Bu nedenle Gladston dolayl› ve dolays›z vergileri ‘iki k›z kardefle’ benzetmektedir.
Bu sebeple art›k dolayl› ve dolays›z ayr›m› daha çok gelir, harcama ve servet
vergileri s›n›fland›rmas›na göre yap›lmaktad›r. Bu anlamda yukar›da da ifade edildi¤i gibi gelir ve servet üzerinden al›nan vergiler (gelir, kurumlar,
motorlu tafl›tlar,
AMAÇLARIMIZ
emlak vergisi gibi) dolays›z, harcamalar üzerinden al›nan vergiler (katma de¤er,
özel tüketim, gümrük vergisi gibi) ise dolayl› olarak kabul edilmektedir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Gelir ve servet üzerinden
al›nan vergiler dolays›z,
harcamalar üzerinden
al›nan vergilerAMAÇLARIMIZ
ise dolayl›
vergidir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
26
Vergi Teorisi
Oran Yap›s›na Göre Vergi S›n›fland›rmas›
Vergileri gelire göre de¤iflen oran yap›lar›na göre artan oranl› vergiler, düz oranl›
vergiler ve azalan oranl› vergiler olmak üzere üç gruba ay›rmak mümkündür. Bu
vergi s›n›fland›rmas›yla ilgili detayl› aç›klamalar kitab›m›z›n dördüncü ünitesinde
yap›lacakt›r.
Spesifik ve Ad Valorem Vergi S›n›fland›rmas›
Vergi konusunun büyüklük
ya da a¤›rl›k miktar›na
dayand›¤› vergilere spesifik,
vergi konusunun de¤eri
üzerinden al›nd›¤› vergilere
ise ad valorem vergi denir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
3
Vergi konusunun büyüklük ya da a¤›rl›k miktar›na dayand›¤› vergilere spesifik
vergiler denir. Vergi konusunun de¤eri üzerinden al›nd›¤› vergilere ad valorem
vergiler denir. Motorlu tafl›tlar vergisi spesifik vergilere, katma de¤er vergisi ve bütün dolays›z vergiler ise ad valorem vergilere örnek gösterilebilir.
Günümüzde vergi sistemlerinde ad valorem vergiler daha çok kullan›lmaktad›r.
Spesifik vergiler fiyat hareketlerini izleyemedikleri için uygulama alanlar› gittikçe
azalmaktad›r. Örne¤in, arac›n motor hacmine göre al›nan spesifik vergide, arac›n
de¤eri dikkate al›nmad›¤› için de¤eri daha yüksek olan araçlar›n vergi yükü daha
düflük ç›kacakt›r. Ayr›ca arac›n de¤eri matraha yans›t›lamad›¤› için vergi gelirleri
de azalacakt›r. Bu bak›mdan günümüzde daha çok fiyat hareketlerini izleyebilen
ad valorem vergiler tercih edilmektedir.
Spesifik vergilerin
uygulama alan›n›n gittikçe azalmas›n›n sebepleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Objektif ve Subjektif Vergi S›n›fland›rmas›
D Ü fi Ü N Eve
L ‹ M subjektif vergiler fleklinde s›n›fland›r›labilir. Subjektif vergiler
Vergiler objektif
mükellefin kiflisel ödeme gücüne göre ayarlanan vergilerdir. Objektif vergiler ise
kiflisel özelliklerden
(kiflisel, ailevi, medeni durum ve di¤er özellikler) ba¤›ms›z
S O R U
olup, faaliyetler ya da ifllemler (al›m, sat›m ya da elde tutma gibi) üzerinden al›nan
vergilerdir. Dolay›s›yla objektif vergilerde yükümlü ile verginin konusu aras›nda bir
D‹KKAT
iliflki yoktur. Bu anlamda gelir vergisi ve veraset vergisi subjektif gruba, damga vergisi, tüketim vergileri ve gümrük vergisi ise objektif vergilere örnek gösterilebilir.
N N
SIRA S‹ZDE
Genel ve Özel Vergi S›n›fland›rmas›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Vergiler genel (genifl tabanl›) vergiler ve özel (dar tabanl›) vergiler fleklinde de s›AMAÇLARIMIZ
n›fland›r›labilir. Genel vergi, bütün vergi matrah›n› kapsayan ve hiçbir istisna, muafiyet ve indirime yer vermeyen vergidir. Hiçbir istisnan›n uygulanmad›¤› katma
de¤er vergisi
K ‹genel
T A Pvergiye örnek gösterilebilir. Benzer flekilde bütün gelir kaynaklar›n› (sermaye gelirleri dahil) matraha dahil eden ve hiçbir indirime yer vermeyen
bir gelir vergisi de genel vergiye örnek gösterilebilir.
Özel vergi
T E L E ise
V ‹ Z Yvergi
O N matrah›n›n sadece belli bir k›sm›n› vergiye tabi tutan ya da
genel vergi matrah›ndan birtak›m istisna ve indirimlerin yap›lmas›na izin veren
vergidir. Dolay›s›yla özel bir vergi, bir ya da az say›da ürün üzerine ya da sadece
gelir üzerine konur ve böylece bütün vergi matrah› vergilendirilmez. Örne¤in, özel
TERNET
baz› mal ve‹ Nhizmetlerden
(sigara gibi) al›nan özel tüketim vergisi ve servet vergisinin bir türü olan emlak vergisi özel vergidir.
Vergilemede amaç esas al›nd›¤›nda özel bir amaçla al›nan (ihracat ya da ithalat› s›n›rland›rmak gibi) vergiler özel vergilerdir. Buna karfl›l›k tüm mali ve di¤er
amaçlar› gerçeklefltirmek üzere uygulanan vergiler ise genel vergiler olarak s›n›fland›r›labilir. Merkezî yönetim taraf›ndan tahsil edilen vergileri genel vergiler, yerel yönetimler taraf›ndan kendi yetki alanlar› içerisinde uygulanan vergileri ise özel
vergiler olarak s›n›fland›rmak mümkündür.
27
Geçici ve Sürekli Vergi S›n›fland›rmas›
‹lke olarak vergiler sürekli uygulanacak flekilde uygulamaya konurlar. Günün koflullar›na uydurmak için zaman zaman de¤iflikli¤e u¤rasalar bile bu sürekliliklerini bozmaz. Buna karfl›l›k uygulamaya konulmas› s›ras›nda belirli bir süre ile s›n›rland›r›lan
vergiler ise geçici vergilerdir. Geçici vergiler özellikle savafl, kriz, afet gibi dönemlerde, koflullar›n gerektirdi¤i finansman ihtiyaçlar›n› karfl›lamak, vergi d›fl› kalm›fl gelir ve servetleri vergilendirmek amac›yla konurlar. Bu koflullar sona erdi¤inde ise geçici vergilerin uygulanmalar›na gerek kalmaz. Büyük miktardaki kamu borçlar›n›,
savafl› ya da özel bir savunma program›n› finanse etmek için gelir veya servet üzerinden k›sa bir dönem için al›nan vergi geçici vergilere örnek gösterilebilir.
Ayni ve Nakdi Vergi S›n›fland›rmas›
Vergiler, vergi ödemede kullan›lan araçlara göre ayni ve nakdi vergiler olarak s›n›fland›r›labilirler. Tarihte genifl uygulama alan› bulmufl olan ayni vergiler, mal ya
da hizmet fleklinde ödenen vergilerdir. Bu vergilere savafl gibi ola¤anüstü dönemlerde ve belli baz› konularda geçici olarak baflvurulmufltur. Türkiye’de 1925 y›l›nda yürürlükten kald›r›lan Aflar, 1943-1945 y›llar› aras›nda uygulanan Toprak Mahsulleri Vergisi ve 1951 y›l›nda kald›r›lan Yol Vergisi buna birer örnektir.
Para ile ödenen vergilere nakdi vergi denir. Günümüzde vergiler genellikle
nakdi (parasal) olarak ödenmektedir. Ayni ve nakdi vergi s›n›fland›rmas› ondokuzuncu yüzy›lda ayni vergi yönteminin sona ermesi ile önemini büyük ölçüde kaybetmifltir. Bunun temel nedenleri; ayni vergilerin her konuda uygulanma olana¤›n›n olmamas›, tarh ve tahsilinde büyük güçlükler yaflanmas› (tafl›ma, depolama,
saklama ve paraya çevirme gibi), suistimale uygun olmas›, tar›m sektörünü olumsuz yönde etkilemesi, fleklinde s›ralanabilir. Bütün bu sebeplerden ötürü ayni vergilerin günümüzde uygulama flekli kalmam›flt›r.
Verginin ayni olarak ödenmemesinin sebepleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
Düzenleyici ve Tamamlay›c› Vergi S›n›fland›rmas›
Günümüzde vergi para ile
ödenmektedir, yani ayni
vergi ödeme flekli
kalmam›flt›r.
4
Ü fi Ü N E L ‹ M
Vergiler düzenleyici vergiler ve tamamlay›c› vergiler fleklinde Dde
s›n›fland›r›labilir.
Düzenleyici vergiler; kullan›m› topluma, büyük maliyetler yükleyen mallar›n
S O R U cezaland›rtüketimini k›smak ve/veya vergiye ra¤men kullanmaya devam edenleri
mak için uygulanan vergilerdir. Sosyal maliyeti özel maliyetinin üzerinde olan, yani negatif d›flsall›¤› bulunan mallardan düzenleyici vergi al›nmak suretiyle maliyet
D‹KKAT
dengelenmifl ve kaynak da¤›l›m›nda etkinlik sa¤lanm›fl olur. Bu mallar›n en güzel
örnekleri alkol ve tütündür. Dolay›s›yla bu tür sa¤l›¤a zararl› ürünlerden vergi al›nSIRA
S‹ZDE
mas›, toplum sa¤l›¤›n› koruyucu bir etki yarat›r. Bir di¤er örnek
akaryak›tt›r.
Akaryak›ttan vergi al›nmas› do¤al kaynaklar›n korunmas›n› sa¤lad›¤› gibi çevre kirlili¤ini de azalt›r. Akaryak›t gibi ürünlerin vergilendirilmesiyle hem
çevrenin korunmaAMAÇLARIMIZ
s› sa¤lanacak hem de kamuya gelir elde edilecektir. Çevreyi korumay› amaçlayan
vergiler çevre vergileri (yeflil vergiler) olarak adland›r›l›r.
Tamamlay›c› vergiler ise vergilemeye iliflkin amaçlar›n gerçeklefltirilmesi
bak›K ‹ T A P
m›ndan birbirleri ile uyumlaflt›r›lan vergilerdir. Bu anlamda kiflisel bir harcama vergisi, gelir vergisini tamamlay›c› bir vergi olarak kullan›labilir. Zira gelirini saklayan
kiflilerin ayn› baflar›y› harcamalar›n› saklamada da göstermesiT Egüçtür.
fley
L E V ‹ Z Y O Benzer
N
gelir vergisinin bir tamamlay›c›s› olan servet vergisi için de söylenebilir. fiöyle ki
gelir vergisinde baz› gelir türleri (sermaye kazançlar› gibi) yeterince vergilen-
Negatif d›flsall›k bir mal ya
da hizmetin tüketiminin
S O R U
neden oldu¤u d›flsal
maliyetlere denir.
D‹KKAT
Yeni bir e¤ilim olan çevre
vergilerinin amac› çevre
kirlili¤ini ve negatif
SIRA S‹ZDE
d›flsall›klar› önlemektir.
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
28
Vergi Teorisi
dirilmemekte veya tamamen vergi d›fl›nda kalabilmektedir. Servet vergilerinin mali aç›dan önemi azalmakla birlikte, hâlâ al›nmalar›n›n gerekçesi gelir vergisini tamamlay›c› özelli¤idir.
TEK VERG‹ YAKLAfiIMI
Tarihsel süreç içinde yaln›zca tek konudan vergi almas›n› savunanlar olmufltur, örne¤in fizyokratlar verginin yaln›zca tar›mdan (topraktan) al›nmas›n› savunmufltur.
Tek vergi yaklafl›m›n›n kökeni D. Ricardo’ya dayanmaktad›r. Ricardo’dan itibaren
kamunun gelir ihtiyac›n›n karfl›lanmas› ve servetin yeniden da¤›l›m› amaçlar›na
ulaflmak için sadece toprak üzerinden vergi al›nmas› konusu tart›fl›lm›flt›r. Bu düflünce özellikle Amerika’da 1870’li y›llarda H. George’nin liderli¤inde güçlü bir
destek bulmufltur. H. George’ye göre arazinin de¤erlerindeki art›fl, arazi sahiplerinin flahsi becerisi ya da yetene¤inden de¤il, sosyal faktörlerin (nüfus art›fl›, h›zl›
kentleflme ya da kent planlar›n›n de¤iflmesi gibi) etkisiyle meydana gelmektedir.
Dolay›s›yla arazi sahiplerinin emek karfl›l›¤› olmayan kazançlar› üzerinden özel bir
vergi al›nmas› adalet aç›s›ndan daha uygun olacakt›r. Bu düflünce tarz›, Avrupa’da
da sanayileflme ve kentleflmenin h›zland›¤› ondokuzuncu yüzy›l›n sonunda oldukça taraftar bulmufl, Avustralya, Kanada gibi nüfusu az fakat arazisi genifl olan s›n›rl› say›da ülke ile ‹ngiliz ve Alman kolonilerinde k›smen de olsa uygulanma imkân› bulmufltur.
Arz› esnek olmayan arazi üzerinden tek bir vergi al›nmas› fikri 1920’li y›llarda
F. Ramsey’e ilham kayna¤› olmufltur. Ramsey arz ya da talebi esnek olmayan bir
ürün üzerinden vergi al›nmas›n›n üretim ve tüketim üzerinde oldukça düflük bir etki yarataca¤›n› ileri sürmüfltür.
H. George’nin önerdi¤i tek vergili sistemde, çal›flma ve teflebbüs faaliyetleri
vergi d›fl›nda tutulmakta, verginin arz› esnek olmayan arazi üzerinden al›nmas›
savunulmaktad›r. Böyle bir durumda vergiden kaç›n›lmas› imkâns›z olmaktad›r.
Bu özellik tek vergiyi savunanlar için tek verginin en cazip yan›n› oluflturmaktad›r. Ayr›ca vergilendirilecek tek bir nesne oldu¤u için uygulanmas› da oldukça
kolayd›r.
Ancak, tek vergi kayna¤›n›n devletin gelir ihtiyac›n› karfl›lamas› imkâns›zd›r.
Devletin artan ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için çok daha fazla gelire ihtiyaç duyaca¤›
düflünülürse tek verginin oran›n›n çok yüksek olmas› gerekecektir. Bu ise adaletsizli¤i iyice art›racakt›r. Zira vergi oranlar›n› artt›rarak verimlili¤i sa¤lamak imkâns›zd›r. Di¤er yandan günümüzde arazinin d›fl›nda di¤er üretim faktörleri de gelir
sa¤lamaktad›r. Dolay›s›yla her durumda vergiyi toprak rant›na ba¤lamak adalete
uygun düflmeyecektir. Netice itibar›yla tek vergi düflüncesi, tar›ma dayal› ekonomilerde iyi bir düflünce olmakla birlikte, yüksek sanayileflmifl ekonomilerde adaletsiz ve uygulanmas› güç bir düflüncedir. Öyle ki ünlü fizyokratlardan Turgot’un
Maliye Bakanl›¤› yapt›¤› dönemde bile ülkesinde tek vergiyi uygulamaya cesaret
edemeyifli, bu teorinin uygulamas›n›n çok güç oldu¤una bir delildir. Bu sebeple
bütün ülkelerde birden fazla konudan verginin al›nd›¤› ‘çok vergili sistem’ tercih
edilmektedir.
VERG‹ DIfiI KAMU GEL‹RLER‹
Her ne kadar kamu finansman›nda bask›n olan vergileme ise de s›n›rl› ekonomik kaynaklar› özelden kamuya aktarman›n vergi d›fl›nda baflka yöntemleri de
bulunmaktad›r.
Harçlar
Baz› kamu kurulufllar›n›n sunduklar› ticari ve s›nai mahiyette olmayan hizmetlerden yararlananlar›n yararlanma karfl›l›¤› ödedikleri bedele harç denir. Tapu, yarg›,
noter, pasaport ve konsolosluk, trafik harçlar› en önemli harç türleridir. Harc› ödeyen karfl›l›¤›nda özel bir fayda elde eder. Örne¤in; üniversite harc› ödeyen, karfl›l›¤›nda üniversite e¤itimi alarak bireysel (özel) bir fayda elde etmektedir. Tart›flmal› olmakla beraber harçlar zorunludur. Harç karfl›l›¤›nda yararlan›lan hizmet ticari
ve s›nai nitelikte de¤ildir. Harç karfl›l›¤› al›nan mal ve hizmet genellikle piyasada
al›n›p sat›lmaz. Örne¤in, pasaport ve yarg› hizmeti piyasada sat›lmaz.
Devletin sunmufl oldu¤u yar› kamusal mallar k›smen harçlarla finanse edilmektedir, örne¤in üniversite e¤itimi k›smen vergilerle k›smen de harçlarla finanse edilir. Tamamen bireysel faydan›n söz konusu oldu¤u özel mallar piyasa ekonomisi
içerisinde fiyatla finanse edilir. Faydas›ndan kimsenin d›fllanmad›¤› ve bir bireyin
elde etti¤i faydan›n di¤erlerinin faydas›n› azaltmad›¤› kamusal mallar ise tamamen
vergilerle finanse edilir.
Bir hizmetin tüketiminde toplumsal (ortak) bir fayda elde edilmekle beraber,
bireysel (özel) fayda da söz konusu ise bu mal veya hizmetten elde edilen özel
faydan›n karfl›l›¤› olarak harç al›nmaktad›r. Örne¤in, yarg› hizmetinde toplumsal
ortak fayda oldu¤u gibi yarg› hizmetinin sonucunda bireye özgü bir fayda da ortaya ç›kmaktad›r. Bu bireysel faydan›n karfl›l›¤› olarak kiflilerden harç al›nmas›, harc›n al›nmas›ndaki en önemli nedendir. Harçlar devlete gelir kazand›rarak kamu
harcamalar›n›n finanse edilmesini sa¤lad›¤› gibi talep k›s›tlamas› fonksiyonu ile
kaynak kullan›m›nda etkinli¤e katk›da bulunur.
S›n›rl› arz›n s›n›rs›z talebe bölüfltürülmesine talep k›s›tlamas› (veya tay›nlama)
denir. Tay›nlama miktar ve fiyat tay›nlamas› olmak üzere ikiye ayr›l›r. Miktar tay›nlamas› kuyruk (önce gelen al›r), rastgele (kura çekilir), arz kesintisi (elektrik, su
kesintisi) ve karne (her eve bir ekmek alma hakk›) gibi yöntemlerle gerçeklefltirilir. Fiyat tay›nlamas›nda ise fiyat mekanizmas›nda arzu edilen ödeme ile talebe cevap verilir.
Harçlarla baz› kamu hizmetlerin sunumunda k›smi fiyat tay›nlamas› gerçeklefltirilmektedir. Tam fiyat tay›nlamas› olabilmesi için sunulan bu hizmetlerin tamamen harçlarla finanse edilmesi gerekir.
Harc›n miktar›n›n belirlenmesinde harç ile hizmetin maliyeti aras›nda genellikle bir iliflki kurulmaz. Di¤er bir anlat›mla hizmetin maliyeti harç miktar› belirlenirken çok fazla dikkate al›nmaz. Bunun en önemli nedeni, maliyetin belirlenmesindeki güçlüktür. Harc›n miktar›n›n belirlenmesinde maliyet unsuruna nazaran daha
çok siyasal, sosyal ve mali faktörler göz önünde bulundurulur. Hizmetten yararlanan kifli veya kiflilerin gelir seviyeleri harc›n miktar›n›n belirlenmesinde etkili olur.
Örne¤in, pasaport harc›nda maliyetin çok üstünde, e¤itim harc›nda ise maliyetin
çok alt›nda bir harç miktar› belirlenir. Pasaport hizmetinden yararlananlar›n yüksek gelirli oldu¤u düflünülmektedir. E¤itim harc›n›n yüksek tutulmas› ise düflük gelirli ailelerin çocuklar›n›n e¤itim hizmeti alamamas›na neden olur ki bu devletin f›rsat eflitli¤ini sa¤lamas› aç›s›ndan istenmeyen bir sonuç olacakt›r.
Harçlar›n kamu finansman›nda kullan›lmas›n›n baz› dezavantajlar› bulunmaktad›r. Düflük gelirliler harçlar yüzünden kamu hizmetlerinin faydalar›ndan d›fllanabilir. Harc›n tutar› hizmetin maliyetinin üzerinde ise maliyetin üzerindeki k›sm›n özel
bir karfl›l›¤› olmad›¤› gerekçesiyle bu k›s›m vergiye dönüflür. Harc›n vergi gibi zorunlu olup olmad›¤› konusu da tart›fl›lmaktad›r. Baz›lar› harc›n zorunlu oldu¤unu,
29
30
Vergi Teorisi
baz›lar› ise harc›n zorunlu olmad›¤›n› belirtir. Pasaport harc›ndan pasaport al›nmazsa kaç›n›labilir. Ancak, yak›n› yurtd›fl›nda hasta olan birisi için pasaport almak
için harç zorunlu bir ödemeye dönüflür. Çünkü pasaportun al›n›p sat›ld›¤› baflka
bir piyasa bulunmamaktad›r.
Parafiskal Gelirler
Sosyo-ekonomik alanda devlet müdahalecili¤inin artmas› nedeniyle artan kamu
harcamalar›n› gerçeklefltirmek üzere kurulan yar› kamu niteli¤ine haiz sosyal ve
mesleki kurulufllarca toplanan kamu gelirlerine parafiskal gelirler denir. Parafiskal gelirler zorunludur, parafiskal ödeme yapanlar karfl›l›¤›nda özel bir fayda elde eder. Parafiskal gelirler sosyal ve mesleki amaçlarla toplan›r. Meslek odalar›n›n üyelerinden toplad›¤› üyelik aidatlar›, (barolar›n üyeleri avukatlardan ald›¤›
aidatlar gibi) mesleki parafiskal gelirlere örnek gösterilebilir. Sosyal güvenlik
kurulufllar›n›n üyelerinden ald›klar› primler ise sosyal parafiskal gelirlere örnek
gösterilebilir.
Avukatl›k, mimarl›k vb. baz› meslekleri icra etmek için meslek odalar›na üye
olunmas› kanun gere¤i zorunludur. Bu kurulufllar üyelerinden toplad›klar› gelirle
faydas›n›n önemli k›sm› üyelerine ait olan kamu hizmeti vermektedir. Parafiskal
gelirlerin en önemli avantaj›, bir kamu hizmetinin bütçeye herhangi bir yük oluflturmaks›z›n yerine getirilmesidir.
Devletin Mülk ve Kamu Teflebbüsleri (Patrimuan) Gelirleri
Devlet sahip oldu¤u gayrimenkullerden, çeflitli kurulufllardan (kamu teflebbüsleri)
gelir elde etmektedir. Devletin mülk ve teflebbüs gelirlerine patrimuan gelirleri
denir. Patrimuan kelime olarak miras, kal›t, mülk, gelir anlamlar›na gelmektedir.
Rekabet Kurumu, Sermaye Piyasas› Kurulu, Türk Hava Yollar›, T.C. Devlet Demiryollar› vb. kurulufllar›n gelirleri patrimuan gelirlerine örnek gösterilebilir.
Para Basmak (Senyoraj)
Devletin para basmadaki tekel gücünü kullanarak elde etti¤i reel gelire senyoraj
denir. Senyoraj ‘hükümranl›k hakk›’ anlam›na gelmektedir. Senyoraj teorik bir gelirdir ve bu yüzden hesaplanmas› zordur. Senyoraj olabilmesi için enflasyonun
yüksek olmas› gerekir. Kaynaklar› kamuya aktarman›n yollar›ndan biri daha fazla
para basmak suretiyle para biriminin de¤erini düflürmektir. Devletler para basma
gücüne sahiptir ve vergi salmada oldu¤u gibi bu da devletin egemenli¤inden kaynaklanan bir güçtür.
Paran›n de¤eri düfltükçe sat›n alma gücü paray› elinde tutanlardan devlete geçecektir, bu flekilde elde edilen kamu geliri enflasyon vergisi olarak adland›r›l›r.
Yüksek enflasyon döneminde bir fiyat endeksine ba¤lanmamas› hâlinde, al›nan
borcun gerçek de¤eri düflecek ve devlet borcu enflasyon vergisi ile finanse edilmifl olacakt›r. Kamu harcamalar›n›n para basarak finanse edilmesi hâlinde, para
arz› sürekli artacak ve neticede fiyatlar seviyesi yükselecektir, yani enflasyon ortaya ç›kacakt›r. Enflasyon ise vatandafllar›n tüketim ve tasarruflar›n› k›smalar›na
yol açacakt›r. Enflasyona neden olmamas› için devlet kolay bir yol olan para basmay› ya da onunla ayn› anlama gelen Merkez Bankas›’ndan borç alma yolunu
tercih etmemelidir.
SIRA S‹ZDE
5
Para basma SIRA
nedenS‹ZDE
kaç›n›lmas› gereken bir yöntemdir?
S O R U
S O R U
Borçlanma
Devletin geliri art›rmas›n›n bir di¤er yolu, geçici bir kaynak olarak, kendi vatandafllar›ndan ya da yabanc› ülkelerden borç para al›nmas›d›r. Devlet de kifliler ve
firmalarda oldu¤u gibi borç alabilir. Devlete borç verme konusunda kifliler genellikle özgür iradeye sahiptirler. Devlete ödünç olarak verdikleri fonlar›n karfl›l›¤›nda gelecekte belirli bir tarihte faizi ile birlikte ödenece¤ini gösteren bir belge (bono, tahvil gibi) al›rlar. Kendilerine yap›lan bu faiz ödemeleri, alternatif olarak özel
yat›r›m ve tüketim yerine devlet bono ve tahvillerini sat›n alman›n bir karfl›l›¤›d›r.
Di¤er yandan devlet ald›¤› borçlar› ödemek için gelecekteki vergileri kullan›rsa bu
durumda gelecek nesiller, geçmiflte devlete gönüllü olarak borç verenleri finanse
etmek için tüketim ve tasarruflar›n› azaltmak zorunda kalacakt›r. Borçla finansman
vergi yükünün ertelenmesi anlam›na gelmektedir.
Devlet borçlanmas› genellikle sermaye (yat›r›m) harcamalar›n›n finansman› için
kullan›l›r. Borçlan›lan paran›n verimli yat›r›mlarda kullan›lmas›, borç verenlerin cari tüketimlerini ertelemelerini telafi etmek için bir zorunluluktur. Ancak bazen ekonomik gerekçelerle savunmak imkâns›z olsa bile, devletler borçland›klar› miktarlar› cari tüketim için kullanabilmektedir. Böyle bir durumda borçlanma yoluyla elde edilen gelirlerin, sadece bugünkü nesillerin yararlanaca¤› günlük ifllere harcanmas› gerekmektedir. Gelecek nesillerin hiç yararlanmad›klar› hizmetlerin borçlar›n› faizi ile birlikte ödemek zorunda b›rak›lmas›, gelecek nesile bu günden yap›lm›fl
bir haks›zl›k olarak kabul edilmektedir. Bu koflullar alt›nda devlet taraf›ndan yap›lan borçlanmalar›n, gelecek nesillerinde yararlanaca¤› projelerin finansman›nda
kullan›lmas›, gelecek nesillerin sat›n alma gücünde afl›r› bir k›s›tlama yapmayacakt›r. Örne¤in, hastane ya da otoyol gibi inflas› y›llar süren temel baz› kamu hizmetlerinin vergi ile finanse edilmesi hâlinde, yat›r›ma baflland›¤› dönemdeki kifliler söz
konusu faaliyetin toplam maliyetine eflde¤er oranda tasarruf ve tüketim f›rsatlar›ndan vazgeçecektir. Bununla birlikte yat›r›m henüz tamamlanmad›¤› için herhangi
bir fayda oluflmayacakt›r. Böyle bir durumda devletin yat›r›m› vergi yerine borçla
finanse etmesi daha makuldür. Çünkü böyle bir durumda yat›r›m›n sermaye maliyeti zamana yay›lacak ve yat›r›ma baflland›¤› andaki kifliler de¤il, yat›r›mdan yararlanacak kifliler (gelecekteki nesiller) bedelini ödemifl olacaklard›r.
Ba¤›fl ve Yard›mlar
Ba¤›fl ve yard›mlar, kifli ve kurulufllar taraf›ndan kamuya yap›lan gönüllü katk›lard›r. Bunlar genellikle özel programlar›n finansman› için kullan›l›r. Örne¤in, devlet
do¤al felaketlerden zarar görenlere ve zorluk içinde olan di¤er kiflilere, yard›m için
özel bir fon oluflturabilir ve kiflilerden bu fona katk› yapmalar›n› isteyebilir. Savafl
zamanlar›nda birçok ülkede vatandafllar, savafl›n finansman› için yard›mda bulunmaya davet edilmifltir. Benzer flekilde bar›fl zaman›nda da özel baz› kamu hizmetlerini sa¤lamak için kiflilerin gönüllü kat›l›mlar› teflvik edilmekte ve paras›z birtak›m organizasyonlar kurulmaktad›r.
Birçok ülkede ba¤›fl ve yard›mlar›n nispi önemi nüfus art›fl›na ve yo¤unlu¤una
paralel olarak azalmaya bafllam›flt›r. Örne¤in, geçmiflte Amerika Birleflik Devletleri’nde özellikle k›rsal alanlarda; itfaiye, hasta nakli ve polis korumas› gibi alanlarda,
gönüllü finansman yayg›n olarak kullan›lm›flt›r. Günümüzde de birçok küçük yerleflim yerinde itfaiye hizmetleri gönüllü olarak sürdürülmeye devam etmektedir.
Bir ülkeden di¤erine yap›lan yard›mlar da ülke içi ba¤›fllara oldukça benzerdir.
Ancak bu yard›mlar garantör devletlerin vatandafllar›n›n ödedikleri vergiler ile finanse edildi¤i için verginin gerçek bir alternatifi olarak görülmemektedir.
31
32
Vergi Teorisi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Vergi s›n›fland›rmas›n›n önemini aç›klamak
Vergi s›n›fland›rmas› sayesinde vergilerin mali,
ekonomik ve sosyal etkileri konusunda genellemeler yapmak mümkün olmaktad›r. Verginin kiflilerin, hane halklar›n›n ve flirketlerin kararlar›n›
nas›l etkiledi¤ini vergi türü de etkilemektedir.
Vergi s›n›fland›rmas› yapman›n faydas› vergi politikas› yap›c›lar›n›n vergileri izlemesine olanak
sa¤lar. Örne¤in, gelir üzerinden al›nan vergilerin
toplam vergilere oran›nda bir azalma olup olmad›¤› izlenerek bir de¤erlendirme yap›labilir. Uluslararas› vergi sistemi karfl›laflt›rmas› yapmak ülkelerin ortak bir vergi s›n›fland›rmas› yöntemi
kullanmas› sayesinde mümkün olmaktad›r. Ulusal vergi s›n›fland›rmas› sonuçlar› di¤er uluslar›n
sonuçlar› ile karfl›laflt›r›labilir ve bulgulara göre
yeni vergi politikalar› uygulanabilir
Dolayl› ve dolays›z vergileri karfl›laflt›rmak
Dolays›z vergiler adil vergilerdir çünkü ödeme
gücünü esas al›r. Bu vergilerde oran ve ödeme
zamanlar›n› önceden bilmek mümkün oldu¤u
için kesindir. Yans›t›lmalar› oldukça güçtür, yani
ödeyenin üzeride kal›rlar. Vergi sonras› harcanabilir gelirin tahsisinde çarp›kl›k yaratmazlar. Buna karfl›l›k; karmafl›kt›rlar ve yüksek uyum maliyeti gerektirirler. Bu da vergi kaç›rmay› teflvik
eder ve çal›flma gücünü olumsuz etkiler. Ayr›ca
mükellef direnci ile karfl›laflma olas›l›klar› oldukça yüksektir. Fiyata dahil olduklar› için vergi kaç›rma olas›l›¤›n› azalt›rlar. Bu vergilere karfl› daha az direnç gösterilir ve bu sebeple politik olarak daha fazla kabul görürler. Dolayl› vergiler bir
dereceye kadar seçimliktir. Esnek, basit ve düflük uyum maliyetine sahiptirler. Harcama üzerinden al›nd›klar› için çal›flma arzusu üzerinde
olumsuz etki yaratmazlar. Konjonktür ve fiyat
hareketlerini kolay takip ederler. Buna karfl›l›k
düflük gelirlilerden daha fazla al›nd›klar› gerekçesiyle tersine artan oranl› vergi yükü yaratt›¤›
kabul edilir.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
Konular›na göre ve di¤er vergi s›n›fland›rmalar›n› aç›klamak
Dolayl› ve dolays›z vergi ayr›m› en çok kullan›lan ayr›m olmakla birlikte, vergileri farkl› amaçlara hizmet eden çok de¤iflik flekillerde s›n›fland›rmak da mümkündür. Vergiler üzerinden al›nd›klar› konulara göre gelir, harcama ve servet
fleklinde ayr›labilir. Vergi miktar› ve matrah›n büyüklü¤üne göre, spesifik ve ad valorem fleklinde
ayr›l›r. Oran yap›s›na göre ise artan, azalan ve
düz oranl› vergiler olarak ayr›l›r. Kapsam›na göre genel ve özel vergiler olarak ayr›l›r. Ola¤anüstü dönemlerde al›n›p al›nmamas›na göre geçici
ve sürekli fleklinde ayr›l›r. Ödemede kullan›lan
araçlara göre ayni ve nakdi fleklinde ayr›l›r. Son
olarak etkileri bak›m›ndan düzenleyici ve tamamlay›c› vergiler olarak ayr›l›r. Bir verginin bak›fl
aç›s›na göre bu s›n›fland›rmalardan bir kaç›na
ayn› anda girmesi mümkündür.
Vergi d›fl› kamu gelir türlerini aç›klamak
Devletin gelir ihtiyac›n› karfl›lamak için verginin
d›fl›nda farkl› finansman kaynaklar› da mevcuttur. Bunlar harçlar, parafiskal gelirler, devletin
mülk ve kamu teflebbüsleri (patrimuan) gelirleri,
para basmak (senyoraj), borçlanma, ba¤›fl ve yard›mlard›r. Verginin d›fl›nda toplanan bu kamu gelirlerinin toplam kamu gelirleri içindeki pay› yaklafl›k %15’tir. Harçlar fayda prensibine göre topland›¤› için fayda vergisi olarak da adland›r›l›r.
33
1. Afla¤›daki vergilerden hangisi ödeme gücü prensibini dikkate almaktad›r?
a. Özel Tüketim Vergisi
b. Katma De¤er Vergisi
c. Gümrük Vergisi
d. Gelir Vergisi
e. Damga vergisi
6. Afla¤›daki vergilerden hangisi genifl tabanl› bir vergi
de¤ildir?
a. Gelir Vergisi
b. Katma De¤er Vergisi
c. Servet Vergisi
d. Harcama Vergisi
e. Özel Tüketim Vergisi
2. Afla¤›dakilerden hangisi dolays›z vergilerin bir özelli¤idir?
a. Basitlik
b. Düflük uyum maliyeti
c. Mali anestezi
d. Artan oranl›l›k
e. Objektif olmalar›
7. Afla¤›dakilerden kim tek vergi yaklafl›m›n›n öncülerinden kabul edilmektedir?
a. N. Kaldor
b. D. Ricardo
c. F. Ramsey
d. Turgout
e. R. Musgrave
3. Afla¤›daki vergilerden hangisi dolayl› bir vergidir?
a. Sermaye Kazançlar› Vergisi
b. Özel Tüketim Vergisi
c. Veraset ve ‹ntikal Vergisi
d. Gelir Vergisi
e. Kurumlar Vergisi
8. Kullan›m› topluma büyük maliyet yükleyen mallar›n
tüketimini k›smak ya da kullan›c›lar›n› cezaland›rmak
için al›nan vergilere ne ad verilir?
a. Telafi edici vergi
b. Takip edici vergi
c. Tamamlay›c› vergi
d. Düzenleyici vergi
e. Denetleyici vergi
4. Afla¤›daki ifadelerden hangileri do¤rudur?
I. Dolayl› vergiler mükellefin kiflisel ödeme gücünü
dikkate alan vergilerdir.
II. Dolayl› vergilerde istisna ve muafiyetler artt›kça vergi kaçakç›l›¤› ve vergiden kaç›nma artmaktad›r.
III. Dolayl› vergilerde tüketim seviyesini de¤ifltirmek suretiyle vergi yükümlülü¤ünü azaltmak mümkündür.
IV. Dolayl› vergiler dolays›z vergilere göre daha kolay
yans›t›labilir.
a. I ve II
b. I ve III
c. Ive IV
d. II ve IV
e. III ve IV
5. Afla¤›daki vergi türlerinin hangisinde mükellefin tepkisi daha azd›r?
a. Kurumlar Vergisi
b. Gelir Vergisi
c. Katma De¤er Vergisi
d. Veraset Vergisi
e. Motorlu Tafl›tlar Vergisi
9. Afla¤›dakilerden hangisi ile savunma harcamalar›
karfl›lanmaktad›r?
a. Harç
b. Vergi
c. Harcamalara kat›lma pay›
d. Resim
e. Fiyat
10. Afla¤›daki finansman flekillerinden hangisi enflasyona yol açar?
a. Borçlanma
b. Para Basma
c. Mal ve hizmet sat›fl›
d. Ba¤›fl ve yard›m
e. Vergileme
34
“
Vergi Teorisi
Harçlar bir tay›nlama arac› oldu¤u için, talebi k›s›tlar.
Hizmetten yararlananlar harç ödedi¤i için gerçekten ihtiyac› olan kifli veya kifliler hizmetten faydalan›r. Bu
özelli¤i nedeniyle harçlar mali amac›n d›fl›nda da birçok farkl› alanda kullan›labilmektir. Bu konuda farkl›
bir uygulama ‹ngiltere’de gerçeklefltirilmektedir. ‹ngiltere’nin baflkenti ve en kalabal›k flehri Londra’da trafik
s›k›fl›kl›¤›n› azaltmada harç bir yöntem olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Londra’da trafik s›k›fl›kl›¤› harc› uygulamas› 2003 y›l›nda bafllat›lm›flt›r. Londra’n›n en ifllek
bölgesi olan Merkezi Londra’ya hafta içi saat 7.00 ile
18.30 aras› giren, park eden veya ç›kan araçlar harç
ödemek zorundad›r. Bu uygulaman›n Londra’daki trafik problemini azaltmada baflar›l› oldu¤u gözlenmifltir.
S›ra Sizde 1
Dolays›z vergilerin bafll›ca olumsuz taraf›, vergilemenin
temel prensibi olan basitlikten uzak olmas›d›r. Bu da
uyum maliyetlerini art›rmakta vergi kaçakç›l›¤›n› teflvik
etmektedir. Ayr›ca gelir üzerinden al›nd›¤› için çal›flma
ve teflebbüs gücünü zay›flatmakta ve mükellef direncini art›rmaktad›r.
Kaynak: Saruç, T. (2008). Trafik S›k›fl›kl›¤› Ücretlendirmesi: Ekonomik Teori ve Uygulama, Ankara: Gazi Kitabevi.
1. d
2. d
3. b
4. e
5. c
6. e
7. b
8. d
9. b
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dolays›z ve Dolayl› Vergi
Ayr›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dolays›z Vergilerin Üstün
Taraflar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dolayl› Vergilerin Üstün
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dolays›z Vergilerin Üstün
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dolayl› Vergilerin Üstün
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel ve Özel Vergi S›n›fland›rmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tek Vergi Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Düzenleyici ve Tamamlay›c› Vergi S›n›fland›rmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Harçlar” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Para Basmak (Senyoraj)”
S›ra Sizde 2
Dolayl› vergilerin temel olumsuz özelli¤i tersine artan
oranl› vergi yükü oluflturmas›d›r. Ayr›ca dolayl› vergiler
tüketim ve üretim tercihlerini çarp›tmaktad›r. fiöyle ki
vergilendirildikleri fleye ve orana ba¤l› olarak tüketim
ve tasarruf tercihlerini etkilemektedirler. Bir di¤er olumsuz yönü de bir gelir politikas›n›n yoklu¤unda fiyatlar›
art›rmak suretiyle enflasyona yol açmas›d›r.
”
S›ra Sizde 3
Spesifik vergilerin uygulanma alan›n›n gittikçe daralmas›n›n temel sebepleri; fiyat hareketlerini izleyememeleri, gerekli geliri sa¤layamamalar› ve uygulanmalar›nda büyük güçlükler bulunmas›d›r.
S›ra Sizde 4
Günümüzde ayni vergi ödeme fleklinin kalmamas›n›n
temel nedenleri; her konuda uygulanma olana¤›n›n bulunmamas›, tarh ve tahsillerinde büyük güçlükler yaflanmas› (tafl›ma, depolama, saklama ve paraya çevirme
gibi), suistimale uygun olmalar› ve tar›m sektörünü
olumsuz yönde etkilemeleri olarak s›ralanabilir.
S›ra Sizde 5
Kamu harcamalar›n› para basmak suretiyle finanse etmek, para arz›n› sürekli yükseltece¤i için enflasyona
yol açacakt›r. Ayr›ca kâ¤›t para basmak çok kolay oldu¤u için suistimale aç›kt›r ve bir kez kullan›lmas› hâlinde
vazgeçmek oldukça zordur. Bu da devletin istikrar›na
olan güveni zedeler. Bu sebeplerden ötürü para basma
kamunun finansman›nda kaç›n›lan bir yöntemdir.
35
Anderson, W.H. (1973). Financing Modern
Government: The Political Economy of the
Public Sector, Boston: Houghton Mifflin Company.
Aronson, J.R. (1985). Public Finance, New York:
McGraw-Hill Book Company.
Bat›rel, Ö.F. (1979). Kamu Maliyesi Teorisine Girifl,
2. Bask›, ‹stanbul: Mert/Er Matbaas›.
Black, P.A., Estain, C., Steenekamp, T.J. (2005). Public
Economics, Oxford: Oxford University Press.
Buchanan, J. M. (1960). The Public Finances, Illinois:
Richard D. Irwin.
Buluto¤lu, K. (2004). Türk Vergi Sistemi, ‹stanbul:
Bat› Türkeli Yay›nc›l›k.
Çelikkaya, A. (2011). “Avrupa Birli¤i Üyesi Ülkelerde
Çevre Vergisi Reformlar› ve Türkiye’deki
Durumun
De¤erlendirilmesi”,
Anadolu
Üniversitesi SBE Dergisi, 11 (2), 97-720.
Dalton, H. (1961). Principles of Public Finance,
London: Routledge & Kegan Paul Ltd.
Due, J.F. (1963). Government Finance: An Economic
Analysis, Illinois: Richard D. Irwin Inc.
Eckstein, O. (1979). Public Finance, New Jersey:
Prentice-Hall Inc.
Edizdo¤an, N. (2008). Kamu Maliyesi, Bursa: Ekin
Kitabevi.
Edizdo¤an, N., Çelikkaya, A. (2010). Vergilerin
Ekonomik Analizi, Bursa: Dora Yay›nc›l›k.
Harriss, C.L. (1954). The American Economy:
Principles, Practices, and Policies, Illinois:
Richard D. Irwin Inc.
Harvey, S.R., Gayer, T. (2008). Public Finance, New
York: McGraw Hill.
Herekman, A. (1989). Kamu Maliyesi, Cilt II, Ankara:
Sevinç Matbaas›.
Hyman,
D.N.
(2002).
Public Finance: A
Contemporary Application of Theory to Policy,
Orlando: Harcourt.
Lymer, A., Hancock, D. (2003). Taxation Policy and
Practice, London: Thomson.
Marlow, M.L. (1995). Public Finance Theory and
Practice, Orlando: Harcout Brace & Company.
Musgrave, R. A., Musgrave, P.B. (1989). Public Finance
in Theory and Practice, New York: McGraw-Hill
International.
Nadaro¤lu, H. (1998). Kamu Maliyesi Teorisi,
‹stanbul: Beta Yay›nc›l›k.
Pechman, J. (1966). Federal Tax Policy, Washington
DC: The Brookings Institution.
Sa¤bafl, ‹. (2010). Vergi Teorisi, Ece Matbaas›, Ankara.
Samuelson, P.A., Nordhaus, W.D. (1995). Economics,
New York: McGraw-Hill.
Salanie, B. (2003). The Economics of Taxation,
Boston: The MIT Press.
Sandford, C. (1992). Economics of Public Finance,
Oxford: Pergamon Press.
Sayar, N.S. (1970). Kamu Maliyesi, Cilt I, ‹stanbul:
Sermet Matbaas›.
Seligman, E.R.A. (1970). The Income Tax: A Study of
The History, Theory and Practice, New York:
Augustus M.Kelley Publishers.
Simon, J., Nobes, C. (1998). The Economics of
Taxation: Principles, Policy and Practice, New
York: Prentice Hall.
Stiglitz, J.E. (2000). Economics of Public Sector, New
York: WW Norton & Company.
Tresch, R.W. (2008). Public Sector Economics, New
York: Palgrave Macmillan.
Trotman-Dickenson, D.I. (1996). Economics of the
Public Sector, London: Macmillian.
Tuncer, S. (1966). Teoride ve Pratikte Servet
Vergileri, ‹stanbul: E‹T‹A Yay›nlar›.
Turhan, S. (1993). Vergi Teorisi ve Politikas›, ‹stanbul:
Filiz Kitabevi.
Winfrey, J.C. (1973). Public Finance: Public Choices
and the Public Economy, New York: Harper and
Row Publishers.
3
VERG‹ TEOR‹S‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Vergi uyumunda makro ve mikro s›n›rlar› aç›klayabilecek,
Vergi kaç›rma ve vergiden kaç›nmay› ay›rt edebilecek,
Vergi kaç›rman›n analizinde kullan›lan teorik modelleri tart›flabilecek,
Vergi kaç›rman›n belirlenmesi ve ölçüm yöntemlerini aç›klayabilecek,
Vergi kaç›rmay› etkileyen faktörleri aç›klayabilecek,
Vergi uyumu ile ilgili temel kavramlar› tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Vergiye Uyum
Vergi Uyumunda K›s›tlar
Vergi Kaç›rma, Vergiden Kaç›nma
Vergi Kaç›rman›n Ekonomik
Etkileri
• Vergi Kapasitesi ve Vergi Gayreti
• Vergi Rekabeti, Vergi Cennetleri
• Kay›t D›fl› Ekonomi
‹çindekiler
Vergi Teorisi
Vergi Uyumu ve
K›s›tlar›
• VERG‹ UYUMU
• VERG‹ UYUMUNDA MAKRO
SINIRLAR
• VERG‹ UYUMUNDA M‹KRO
SINIRLAR
• VERG‹ KAÇIRMANIN EKONOM‹K
ETK‹LER‹
• VERG‹ KAÇIRMANIN
BEL‹RLENMES‹ VE ÖLÇÜM
YÖNTEMLER‹
• VERG‹ KAÇIRMANIN ANAL‹Z‹
• VERG‹ KAÇIRMAYI ETK‹LEYEN
FAKTÖRLER
• VERG‹ UYUMU ‹LE ‹LG‹L‹
KAVRAMLAR
Vergi Uyumu ve K›s›tlar›
VERG‹ UYUMU
Vergi uyumu mükelleflerin vergilendirmeye iliflkin beyannamelerini zaman›nda
idareye teslim etmesini, beyannamelerin vergi yükümlülü¤ünü tam olarak yans›tacak flekilde beyannamenin dolduruldu¤u tarihte geçerli olan yasal mevzuata uygun olmas›n› ve zaman›nda vergisini ödemesini gerektirir. K›saca, vergi uyumu
mükellefin vergi ile ilgili yürürlükteki tüm kurallara uyarak vergisini ödemesi fleklinde tan›mlanabilir. Vergi uyumunun ana unsurlar› befl bafll›k alt›nda toplanabilir:
• Vergiye tabi gelirin do¤ru beyan edilmesi,
• Matrahtan indirilebilecek giderlerin do¤ru gösterilmesi,
• Vergi beyannamesinin süresi içinde doldurulmas›,
• Vergi beyannamesindeki hesaplamalar›n do¤ru yap›lmas›,
• Vergilerin zaman›nda ödenmesi.
Vergi ahlak› d›flar›dan bir bask› ve zor kullanma olmadan mükellefin vergi uyumunun gönüllü olarak yüksek olmas›n› ifade eder. Vergi ahlak› vergi uyumunu etkileyen önemli bir faktördür. Vergi ahlak› vergi ödeme konusunda içsel bir motivasyon olarak kabul edilebilir. Yap›lan birçok çal›flma vergi ahlak›n›n ülkeden ülkeye çok ciddi farkl›l›klar gösterdi¤ini ortaya koymufltur. Vergi ahlak›n›n özellikle
Kuzey Avrupa ülkelerinde yüksek, Akdeniz ülkelerinde ise daha düflük oldu¤u
gözlenmifltir.
SIRA
Vergi uyumu ve vergi ahlak› kavramlar›n› tan›mlay›n›z. Aralar›nda nas›l
birS‹ZDE
iliflki mevcuttur?
Vergi ahlak› mükelleflerin
devletle aralar›ndaki iliflkiyi
belirleyen davran›fl
normlar›d›r.
1
Devletler vatandafllar›n vergi yasalar›na uygun davranmalar›n›, vergilerini zaD Ü fi Ü N E L ‹ M
man›nda ve eksiksiz ödemelerini isterler. Devletin amac› vergi uyumunu art›rmakt›r. Vatandafl›n vergiye uyumunu ilgilendiren iki çeflit s›n›rdan bahsedebiliriz: i)
S O Ruyumunda
U
vergi uyumunda devlet kaynakl› s›n›rlar (makro s›n›rlar); ii) vergi
mükellef kaynakl› s›n›rlar (mikro s›n›rlar). Baflar›l› bir vergi politikas› uygulamas› için
hem makro hem de mikro s›n›rlar›n göz önünde bulundurulmas›
D ‹ Kgerekir.
KAT
VERG‹ UYUMUNDA MAKRO SINIRLAR
SIRA S‹ZDE
N N
Verginin bir birim dahi art›r›lmas›n›n mümkün olmad›¤› noktaya vergilemenin s›n›r› denir. Vergilemenin s›n›r›n›n belirlenmesinde hukuki, ekonomik, politik, psikolojik ve benzeri ögelerin birlikte dikkate al›nmas› gerekir. AMAÇLARIMIZ
Örne¤in, mükelleflerin psikolojik durumlar› vergilemede baflar›y› etkileyen önemli bir faktördür ve
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
38
Vergi Teorisi
devletçe dikkate al›nmal›d›r. Savafl veya deprem gibi ola¤anüstü koflullarda mükelleflerin vergiye olan negatif tepkileri azalmaktad›r. Bu iddiaya dayal› Peacock ve
Wiseman’›n S›çrama Tezi’ne göre savafl gibi ola¤anüstü dönemlerde insanlar›n vergiye karfl› bak›fl› olumlu hâle gelmekte devletler daha fazla vergi toplayabilmekte
ve harcama yapabilmektedir. Örne¤in, ülkemizde 17 A¤ustos 1999’da gerçekleflen
Marmara depreminden sonra artan kamu harcamalar›n› karfl›lamak için çeflitli vergiler bafllat›lm›fl, baz› vergilerin oranlar› art›r›lm›flt›r. Mükellefler bu yeni vergilere
ve vergi art›fl›na negatif tepki vermemifltir. Vergilemenin hukuki, ekonomik, mali
ve politik s›n›rlar› afla¤›da s›ras›yla aç›klanacakt›r.
Vergilemenin Hukuki S›n›r›
Vergilemede hukuki s›n›r anayasa, yasa ve di¤er mevzuattan kaynaklan›r. Tarihte
devletin karfl›laflt›¤› ilk hukuki vergi s›n›rlamas› 1215 y›l›nda ‹ngiltere’de kral›n kabul etti¤i Büyük Özgürlük Ferman› (Magna Carta Libertatum) ile gerçekleflmifltir.
Bu ferman ile krala ait s›n›rs›z olan vergilendirme yetkisi s›n›rland›r›lm›flt›r. ‹ngiltere’de demokrasinin yerleflmesi bak›m›ndan da çok önemli olan bu sözleflme ile
kral vergilendirme konusunda kendisini s›n›rlayan hukuki bir metni kabul etmifltir.
Büyük Özgürlük Ferman› ile bafllay›p geliflen süreçte, hukukun kral›n isteklerinden daha önemli oldu¤u kabul edilmifltir. Vergileme yetkisini de kapsayan birçok
yetki kraldan aflamalarla al›n›p, halka veya halk temsilcilerine verilmifltir.
‹ngiltere’nin sömürgesi durumunda olan Amerika’da protestocular ‹ngiltere’den
gelen yüksek vergili çay› protesto etmek amac›yla K›z›lderili k›l›¤›na girerek tonlarca çay› Boston Liman›’na dökmüfllerdir. 16 Aral›k 1773 y›l›nda gerçekleflen bu
olay ‘Boston Çay Partisi’ olarak bilinmektedir. Bu protestolar ve bu protestolara ‹ngilizlerin verdi¤i sert tepkiler Amerika’ya ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›racak savafl›n fitilini atefllemifltir. Bu protestolarda halk ileride vergilemede bir kural olacak olan
‘temsilsiz vergi olmaz’ slogan›n› kullanm›flt›r.
Temsilsiz vergi olmaz prensibinin uyguland›¤› ülkelerde al›nacak vergiler konusunda son söz halk›n kendi içinden seçti¤i temsilcilere aittir. ‘Temsilsiz vergi olmaz’ ilkesi ile ayn› anlama gelen ‘kanunsuz vergi olmaz’ ilkesinin sonucu olarak
halk›n ne kadar vergi ödeyece¤ine kral de¤il halk temsilcileri arac›l›¤›yla kanunlar
ç›kartarak karar vermektedir.
Türkiye’de de hukuki vergi s›n›rlamas› Anayasa ile bafllar. Temsilsiz ve kanunsuz
vergi olmaz prensibi 1982 Anayasas› 73. maddesinde aç›k bir flekilde belirtilmifltir:
“Herkes kamu giderlerini karfl›lamak üzere, mali gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür. Vergi yükünün adaletli ve dengeli da¤›l›m›, maliye politikas›n›n sosyal
amac›d›r. Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler, kanunla konulur, de¤ifltirilir veya kald›r›l›r. Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin muafl›k,
istisnalar ve indirimleriyle oranlar›na iliflkin hükümlerinde kanunun belirtti¤i yukar› ve afla¤› s›n›rlar içinde de¤ifliklik yapma yetkisi Bakanlar Kuruluna verilebilir.”
Verginin hukuksal s›n›rlamas›nda Anayasal ‹ktisad› savunanlar vergi oranlar›n›n anayasada belirtilmesini istemektedirler. Vergi oranlar›n›n hükûmetlerce kolayca de¤ifltirilmesini önlemek için böyle bir anayasal önlem almak istemektedirler.
Çünkü anayasan›n de¤ifltirilmesi kanunlara göre daha zordur.
Vergilemenin Ekonomik S›n›r›
Vergi kapasitesinin en etkin biçimde kullan›labilinece¤i nokta verginin ekonomik
s›n›r›d›r. Bir ülke için GSYH, bir birey için gelirinin tümü verginin ekonomik s›n›-
39
3. Ünite - Vergi Uyumu ve K›s›tlar›
r›n›n son noktas›d›r. Bir bireyin gelirinin tümünün vergilendirilmesine müsadere
denir. Müsaderede kiflinin tüm gelirine devlet el koyar. Bu durumda mükellef gelirini oldu¤undan düflük göstermek için her türlü yolu deneyecektir. Devletler vergi politikas›n›n baflar›l› olabilmesi için vergi al›rken bireyin ekonomik s›n›r›n› dikkate almas› gerekir.
Vergilemenin Mali S›n›r›
Mevcut bir vergi oran›n›n art›r›lmas›na ra¤men vergi has›lat›nda art›k bir art›fl›n olmad›¤› noktaya gelindi¤inde verginin mali s›n›r›na ulafl›lm›fl demektir. “Vergilemede ço¤u kez iki kere iki dört de¤il, bir eder” kural› vergi oranlar› ile vergi has›lat›
aras›nda do¤rusal bir iliflkinin olmad›¤›n› ifade eder. Vergi oranlar› ile vergi has›lat› aras›nda do¤rusal bir iliflkinin olmad›¤› Laffer E¤risi yard›m› ile aç›klanabilir.
fiekil 3.1’de gösterilen Laffer e¤risi
fiekil 3.1
fleklinden görülece¤i üzere vergi oran› 0
Laffer E¤risi
Optimal vergi oran›
iken vergi has›lat› 0’d›r. Benzer flekilde
vergi oran› %100 iken vergi has›lat› yine
0’d›r (gelirlerinin tümüne el koyan bir
vergi idaresine hiçbir mükellef gelir beyan etmeyecektir). Vergi oran› artarken
belli bir maksimum noktaya kadar vergi
100
has›lat› da artmakta ancak bu nokta geçiVergi oran› (%)
0
lirse vergi oran›n›n artmas›na ra¤men vergi has›lat› düflmeye bafllamaktad›r. Laffer
e¤risi vergi oranlar› ile vergi gelirleri aras›ndaki iliflkinin belli bir noktadan sonra
ters yönlü oldu¤unu göstermektedir. Fakat uygulamada bu vergi oran›n›n ne oldu¤unun tespitinde güçlükler vard›r. Bu maksimum noktan›n ne oldu¤u ülkeden ülSIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
keye, farkl› zamanlarda ve kültürlere göre de¤ifliklik göstermektedir. Yap›lan ampirik çal›flmalar ABD’de 1921-1986 y›llar› aras›ndaki vergi indirimlerinin vergi has›lat› üzerindeki pozitif etkileri oldu¤unu göstermektedir.
Optimal vergi oran›n› aç›klay›n›z?
SIRA S‹ZDE
S O R U
2
‹ K K A T ilk olarak
Kaynaklarda Laffer e¤risini ilk kim buldu tart›flmas› yap›lmaktad›r.DBaz›lar›,
Dupuit’in 1844’te bu e¤riyi ortaya koydu¤unu iddia etmektedir. E¤riye ismi verilen ProfeS O R ‹bni
U
sör Laffer 2004 y›l›nda bir makale yay›nlam›flt›r. Laffer bu makalesinde
Haldun ve
SIRA S‹ZDE
Keynes’in Laffer e¤risinin aç›klanmas›nda kullan›lan bilgileri kendisinden önce ortaya
koydu¤unu kabul etmektedir. Profesör Laffer’in bu aç›klamas›na ra¤men,
bu
D ‹ K K A literatürde
T
AMAÇLARIMIZ
e¤ri yayg›n olarak Laffer e¤risi ad›yla kullan›lmaktad›r.
Vergilemenin Politik S›n›r›
SIRA S‹ZDE
N N
N N
K ‹ T A vergilemenin
P
Vergi nedeniyle oylar›n düflmeye bafllad›¤› noktadan önceki durum
politik s›n›r›d›r. Vergi oran› artarken belli bir maksimum noktaya
kadar oy say›s›
AMAÇLARIMIZ
da artmaktad›r fakat belli bir noktadan sonra oy say›s› düflmeye bafllayacakt›r. SeçT E L E V ‹ Z Yamac›
ON
menlerin amac› kendi ç›karlar›n› maksimize etmektir, politikac›lar›n
ise seçimleri kazanarak hükûmet oluflturmak, hükûmetlerin amac› ise
K ‹yeniden
T A P seçim kazanabilmektir. Bu nedenle politikac›lar seçmenlerin vergi ile ilgili karar ve isteklerini mümkün oldu¤unca yerine getirmeye çal›fl›rlar. Politikac›lar
‹ N T Egerek
R N E T hükûmete
seçilebilmek veya hükûmette kalabilmek için vergi ile ilgili kararlar›nda
T E L E V ‹ Z Y O N verginin
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
40
Vergi Teorisi
politik s›n›r›n› göz önünde bulundururlar. Hükûmetler vergi say›s›n› ve oranlar›n›
kendilerinin oyunun düflmeye bafllayaca¤›n› tahmin ettikleri noktaya kadar art›rma
e¤ilimindedirler. Politikac›lar verginin politik s›n›r›n› zorlamak yerine afla¤›da örnekleri sunulan birtak›m manipülasyonlara gidebilirler.
• Vergi mükellefi taraf›ndan hissedilmeyen veya az hissedilen ve Katma De¤er Vergisi ve Özel Tüketim Vergisi gibi ‘fiyata dahil’ dolayl› vergiler politikac›lar taraf›ndan tercih edilir.
• Politikac›lar oy tehdidi ve oylama gücü bulunmayan ekonomik birimleri di¤er ekonomik birimlere göre daha yüksek oranda vergilemek isterler. Bunun en güzel örne¤i gümrük vergileridir. Zira birçok gümrük vergisinde vergileme, seçimlerde oy kullanamayacak yabanc› ülke üreticilerini ve vatandafllar›n› hedef almaktad›r.
• Politikac›lar vergi yasalar›n›n ve bütçe sürecinin karmafl›k ve anlafl›lmaz olmas›n› isterler. Vergi kanunlar›nda s›k yap›lan de¤ifliklikler, s›k yap›lan vergi reformlar›, gelir vergisinde oldu¤u gibi tarife yap›s›n›n karmafl›kl›¤›, bütçedeki gelir (ve gider) kalemlerinin çoklu¤u bu varsay›m›n gerçekli¤ine iliflkin örnekler olarak düflünülebilir.
• Politikac›lar karars›zlar›n vergi yükünü azalt›rken özellikle kendi partilerini
desteklemeyen seçmenlerin vergi yükünü artt›rmak isterler.
VERG‹ UYUMUNDA M‹KRO SINIRLAR
Vergi
•
•
•
uyumunda mükellef kaynakl› s›n›rlar afla¤›daki gibidir:
Vergi yans›mas›,
Verginin ikame etkisi,
Vergi kaç›rma ve vergiden kaç›nma.
Vergi Yans›mas›
Vergi yans›mas› vergi mükellefinin üzerindeki vergi yükünü baflkalar›na aktarmas›d›r. Vergi yans›mas›, vergi ödeyen mükellefin/firman›n ödedi¤i vergiye karfl› verdi¤i bir tepkidir. Vergi yans›mas› mekanizmas›yla mümkünse ödenen verginin tamam›, de¤ilse bir k›sm› baflkalar›na aktar›lmaya çal›fl›l›r. Verginin amortisman› veya kapitilizasyonu da vergi yans›mas›n›n bir çeflididir.
Vergi al›nmas› (veya art›r›lmas›) nedeniyle vergi konusu olan mal›n de¤erinin
azalmas›na verginin amortisman› denir. Bir verginin kald›r›lmas› (veya azalt›lmas›) nedeniyle vergi konusu olan mal›n de¤erinin artmas›na ise verginin kapitilizasyonu denir. Verginin amortisman› mükellef aleyhine iken verginin kapitilizasyonu
mükellef lehinedir.
Verginin amortisman› ve kapitilizasyonu gayrimenkullerde veya devlet tahvillerinde söz konusu olabilir. Gayrimenkul veya tahvilin de¤erini etkileyen di¤er faktörler sabitken, vergi art›fl veya azal›fllar›n›n etkisi vergi amortisman› veya vergi kapitilizasyonuna yol açar. Verginin amortisman› ve kapitilizasyonu
afla¤›da örneklendirilmifltir:
Di¤er fleyler sabit varsay›m› alt›nda, bir evin y›ll›k geliri (getirisi) T20 bin, piyasada ortalama faiz oran›n›n %5 oldu¤unu varsayal›m. Bu evin sermaye de¤eri (y›ll›k gelir/ortalama faiz) formülü ile hesaplan›r ve (20.000/0,05) = T400.000 olarak
bulunur. Bu evin y›ll›k gelirinden %10 vergi al›n›rsa, ödenecek vergi T2.000 olacakt›r. Vergiden sonra y›ll›k gelir (20.000-2.000) = T18.000 olacakt›r. Vergiden sonra evin sermaye de¤eri yeniden hesaplan›rsa, sermaye de¤eri (18.000/0,05) =
T360.000 olarak bulunur. Vergi nedeniyle evin sermaye de¤eri 400 bin liradan 360
41
bin liraya düflmüfltür. Sonuçta evin üzerine sal›nan bir vergi evin de¤erini azaltm›flt›r, bu azalma vergi amortisman›na örnektir. Ayn› verileri kullanarak, evin sermaye de¤eri 360 bin lira iken vergi kald›r›lacak olursa sermaye de¤eri 400 bin liraya
ç›kacakt›r, bu da vergi kapitilizasyonuna örnektir.
Vergi yans›mas›n›n di¤er ekonomik etkileri kitab›m›z›n dördüncü ünitesinde
detayl› bir flekilde aç›klanmaktad›r.
Verginin ‹kame Etkisi
Ödenen vergi kiflinin üzerinde gelir etkisi veya ikame etkisi yaratabilir. Ödedi¤i
vergi nedeniyle mükellefin daha fazla çal›flmak suretiyle vergiden önceki gelir düzeyine ç›kmas›na gelir etkisi, tüketimini k›sarak dinlenmeye ve/veya e¤lenmeye
yönelmesine ise ikame etkisi denir. Gelir etkisi ekonomi aç›s›ndan olumlu ve istenen bir etki iken ikame etkisi tersi yöndedir.
Gelir ve ikame etkisi Laffer e¤risi
yard›m›yla aç›klanabilir. fiekil 3.2’de
yer alan A alan› gelir etkisi bölgesidir.
Optimal vergi oran›
A alan›nda vergi oran› artmas›na ra¤men kiflilerin ödedikleri vergi miktar›
artmaya devam etmektedir. B Alan›nA
B
da ise vergi oran› artarken kiflilerin
ödedikleri vergi miktar› azalmaya bafl100
lamaktad›r. B Alan›nda verginin ikame
Vergi oran› (%)
0
etkisinin yan› s›ra vergi kaç›rma ve/veya vergiden kaç›nma yüzünden vergi
gelirleri azal›yor da olabilir.
fiekil 3.2
Laffer E¤risi: Gelir
ve ‹kame Etkisi
Vergi Kaç›rma ve Vergiden Kaç›nma
Yasal aç›dan bakt›¤›m›zda vergi kaç›rmak, mükellefin vergi yükünü yasa d›fl› yollarla azaltmas›yken (örne¤in gelirini düflük beyan etmek), vergiden kaç›nma mükellefin vergi yükünü yasal yollarla düflürmesidir. Buna göre vergi kaç›rmak yasad›fl› ve riskli bir davran›flt›r çünkü yap›lan denetimler sonucunda yakalanan mükellef cezai müeyyideye tabi olacakt›r. Öte yandan vergiden kaç›nma tamamen yasal
ve risksiz bir davran›flt›r. Vergi kaç›rma ve vergiden kaç›nman›n yasall›k ve risk
aç›s›ndan özellikleri Tablo 3.1’de özetlenmifltir.
Yasal m›?
Riskli mi?
Vergi Kaç›rma
Hay›r
Evet
Vergiden Kaç›nma
Evet
Hay›r
Vergiden kaç›nma yasal boflluklardan yararlanmak suretiyle olabilece¤i gibi,
mükellefin vergiden muaf olan veya daha az vergilendirilen ekonomik aktivitelere
yönelmesi fleklinde de olabilir. Vergiden kaç›nmada temel üç yöntem kullan›labilir:
Birincisi, vergi nedeniyle kifli mal› sat›n almayabilir. Buna vergiye maddi anlamda intibak da denir. Bu bir vergiye karfl› davran›flt›r, kifli vergiyi do¤uran olay› meydana getirmeyerek vergiden kaç›nmaktad›r. Bir kifli mal›n fiyat›n› yüksek bularak almaktan vazgeçebilir veya ihtiyaçlar›n› erteleyebilir. Günümüzde tüketim üzerinden
al›nan vergiler fiyat›n içinde gizlidir. Mal›n fiyat›nda gizli olan vergi miktar› kadar bir
indirim olmas› durumunda kifli mal› sat›n almaya karar verirse, kiflinin güncel fiyattan vergi nedeniyle mal› almaktan vazgeçti¤i ve vergiden kaç›nd›¤› ifade edilebilir.
Tablo 3.1
Vergi Kaç›rma,
Vergiden Kaç›nma
Vergi kaç›rma yasa d›fl› ve
riskli bir davran›flken,
vergiden kaç›nma yasal ve
risksiz bir davran›flt›r.
42
Vergi Teorisi
‹kincisi, vergi nedeniyle kifli vergili mal› stok yapabilir. Buna vergiye zaman
anlamda intibak denmektedir. Vergi nedeniyle kifli vergili mal› stok yapabilir. Bu
yöntemle kifliler ‘gelecekte’ ödeyece¤i vergiden kaç›nmaktad›r. Stoklaman›n maliyeti ile kaç›n›lacak vergi miktar› karfl›laflt›r›l›r, stoklaman›n maliyeti daha düflük ise
stok yap›l›r. Stoklama maliyeti düflük ve son kullanma tarihi uzun ürünlerde do¤al
olarak bu durumla daha fazla karfl›lafl›lacakt›r.
Üçüncüsü, kifliler al›flverifl, ticaret veya yat›r›m yapmak için düflük vergi oran›
uygulanan veya hiç vergi olmayan yerleri (vergi cennetleri gibi) tercih edebilir. Buna vergiye yer anlamda intibak da denir. Vergi nedeniyle düflük vergi oran› uygulanan veya hiç vergi olmayan yerlere gidilerek yat›r›m yap›labilir.
Vergiden kaç›nma, devletler taraf›ndan sosyal ve ekonomik aç›dan faydal› sonuçlar do¤uraca¤› için teflvik edilmifl olabilir ya da tersi sonuçlar do¤urabilir. Örne¤in, sigara üzerinden al›nan yüksek vergiler tüketimi k›sarak faydal› bir sonuç
do¤ururken, yüksek gelir vergisi kiflilerin uzmanl›k alan› d›fl›nda kendi ifllerini (ev
boyama, dekorasyon, tamir iflleri vb.) yapmaya teflvik edece¤i için ekonomik aç›dan düflük verimlili¤e yol açacakt›r.
Vergiden kaç›nma ve vergi kaç›rma birbirinin ikamesi olabilece¤i gibi tamamlay›c›s› da olabilir. ‹kame, bir davran›fltaki (örne¤in, vergi kaç›rma) artan maliyet
nedeniyle mükellefin bu davran›fltan di¤erine (örne¤in, vergiden kaç›nmaya) yönelmesi ile olur. Tamamlay›c›l›k ise normalde vergi matrah›ndan indirilebilecek bir
gider kaleminin (vergiden kaç›nma) yüksek gösterilmesi (vergi kaç›rma) sonucu
do¤abilir. Bazen vergi kaç›rma ile vergiden kaç›nma aras›ndaki s›n›r tam olarak belirgin de¤ildir. Mükellefin mevzuat› yorumlayarak vergiden kaç›nma olarak alg›lad›¤› bir davran›fl vergi idaresi taraf›ndan vergi kaç›rma olarak kabul edilebilir. Mükellef ve idare aras›ndaki bu tür anlaflmazl›klarda nihai karar› vergi mahkemeleri
verecektir.
Vergi kaç›rma mükellefin vergi ödememek veya vergi yükünü azaltmak amac›yla yasalara uygun olmayan tüm davran›fllar›n› kapsar. Vergi kaç›rma bilerek yap›lan vergi kaç›rmay› kapsad›¤› gibi bilmeden yap›lan hatalar ile vergi kanunlar›na
göre uyulmas› gereken davran›fllara uyulmamas›n› da kapsar. Vergi kaç›rma kavram› kasten hileli bir flekilde vergi yükünü azaltmay› kavrad›¤› gibi, vergi mevzuat›n› bilmeme, yanl›fl yorumlama, beyannamede yap›lan istem d›fl› hatalar veya
mükellefin ihmali dolay›s›yla vergi matrah›n›n düflük gösterilmesini de kapsar.
Say›s›z vergi kaç›rma yöntemi bulunmaktad›r. En fazla bilinen vergi kaç›rma
yöntemleri flunlard›r:
• ‹ki farkl› muhasebe kayd› tutarak vergi idaresine gerçe¤i yans›tmayan kay›tlar›n gösterilmesi veya defter ve belgeleri bilerek yok edip mahkemelerden
zayi ilam› ç›karmak,
• Yasal mevzuata göre belge düzenlenmesi gerekirken hiç belge düzenlenmemesi veya geçerli olmayan belgeler düzenlenmesi yani sahte fatura
kullan›m›,
• Küçük iflletmeler yoluyla tamamen kay›t d›fl› üretim yap›lmas›,
• Kay›t d›fl› istihdam.
Vergi kaç›rma davran›fl›n› iki temel gruba ay›rmak mümkündür. Birinci grupta,
bir faaliyet ile yap›lan vergi kaç›rma ve ihmal sonucu oluflan vergi kaç›rma bulunmaktad›r. ‹kinci grupta ise kasten vergi kaç›rma ve bilmeden (kas›ts›z) vergi kaç›rma bulunmaktad›r. Bir faaliyet ile yap›lan vergi kaç›rma, mükellefin vergi yükünü
azaltmak amac›yla belli davran›fllarda bulunmas›d›r (örne¤in, matrahtan indirilebilecek giderleri oldu¤undan fazla göstermek gibi). Öte yandan ihmal sonucu oluflan
43
vergi kaç›rma ise mükellefin vergi mevzuat›na göre yapmak zorunda oldu¤u davran›fllar› yapmamas›d›r (örne¤in baz› gelir kalemlerini beyan etmemek vb. gibi).
Kasten vergi kaç›rma ile bilmeden vergi kaç›rma aras›ndaki fark ise mükellefin
gerçekten vergi kaç›rmay› amaçlay›p amaçlamad›¤› ile ilgilidir. Mükellef beyanname verirken fark›nda olmadan basit hesaplama hatalar› veya mevzuata yeterince
hakim olamama nedeniyle gelirini gerçekte oldu¤undan daha az beyan etmifl olabilir. Kasten veya bilmeden vergi kaç›rma genel olarak vergi gelirlerini azaltmak
gibi bir sonucu do¤ursa da iki tür vergi kaç›rmaya neden olan faktörler ile bu iki
farkl› tür vergi kaç›ran mükelleflerin karakterleri birbirinden oldukça farkl›d›r. Bu
yüzden vergi kaç›rma konusunda gerçeklefltirilen birçok çal›flmada kasten vergi
kaç›rma konusuyla ilgilenilmifl, istemeden yap›lan vergi kaç›rma genellikle araflt›rmalara dahil edilmemifltir.
VERG‹ KAÇIRMANIN EKONOM‹K ETK‹LER‹
Vergi kaç›rman›n tarihi vergiler kadar eskidir ve bu problem hem geliflmifl hem de
geliflmekte olan ekonomilerde mevcuttur. Uygulamada vergi kaç›rman›n tamamen
ortadan kald›r›labilmesi söz konusu de¤ildir. Bireyler ve firmalar ödedikleri vergi
miktar›n› düflürebilmek için çeflitli yollar denerler. Nas›l suç oran›n›n s›f›r oldu¤u
ve cezaevlerinde hiç kimsenin bulunmad›¤› bir ülke olmad›¤› gibi vergi kaç›rman›n bulunmad›¤› bir ülkede yoktur. Fakat yap›lan çal›flmalar ülkelerin millî gelir
düzeyleri art›kça ekonomide kay›t d›fl›l›¤›n azald›¤›n› ortaya koymaktad›r.
Vergi kaç›rma en baflta vergi gelirlerini düflürerek kamu harcamalar›n›n ve hizmetlerinin etkin olarak görülememesine yol açar. Fakat vergi kaç›rman›n bu ilk bak›fltaki zarar›ndan çok daha farkl› ve derin zararlar› bulunmaktad›r.
Bilindi¤i üzere vergi kaç›rman›n yayg›n oldu¤u bir ekonomide devlet kamu
harcamalar› ve hizmetleri için gerekli vergi gelirlerini ancak mevcut vergi gelirlerini art›rarak sa¤layabilir. Vergi oranlar›n›n artmas› ise ekonomide etkinsizli¤e yol
açacakt›r. Yani yüksek vergi oranlar› yüksek refah kayb› anlam›na gelecektir. Ayr›ca, ampirik çal›flmalar genel olarak vergi oranlar›ndaki art›fl›n kaç›r›lan vergiyi art›rd›¤›n› göstermektedir. Bu da vergi oranlar›n› art›rarak vergi gelirlerini yükseltmenin baflar›s›n›n s›n›rl› olaca¤›n› göstermektedir. Öte yandan, vergi kaç›rman›n düflürüldü¤ü bir ekonomide vergi taban› yayg›nlaflt›r›larak, vergi oranlar› düflürülerek
ekonomideki etkinlik art›r›labilecektir.
Vergi kaç›rman›n ve dolay›s›yla kay›t d›fl› ekonominin yayg›n oldu¤u durumlarda haks›z rekabet söz konusudur. Vergisini tam olarak ödeyen bireyler ve firmalar›n maliyetleri ödedikleri vergi oran›nda artarken, vergi kaç›ranlar haks›z bir avantaj elde etmifl olacaklard›r. Bu durum dürüst mükelleflerin ifl dünyas›nda baflar›s›z
olmalar›na yol açarak kay›t d›fl› ekonomiyi daha da artt›racakt›r.
Vergi kaç›rma yatay eflitsizli¤i olumsuz yönde etkileyecektir; ayn› gelire sahip
iki bireyden yakalanmadan vergi kaç›ran›n kullanabilir geliri yüksek olurken dürüst mükellefin düflecektir. Vergi kaç›rma dikey adaleti de olumsuz etkileyecektir
çünkü genel olarak düflük gelir gruplar›ndaki mükelleflerin vergi kaç›rma imkânlar› daha azd›r çünkü bu mükelleflerin büyük bir bölümünün vergileri kaynakta
kesilmektedir. Öte yandan, yüksek gelir grubundaki mükelleflerin vergi kaç›rma
f›rsatlar› daha yüksektir çünkü bu mükellefler birden çok kaynaktan elde ettikleri
gelirleri beyanname ile vergi idaresine bildirdikleri için vergi idaresi taraf›ndan kaç›r›lan verginin aç›¤a ç›kar›lmas› daha zordur. Bu durum gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizli¤i daha da art›racakt›r.
Bir ekonomide kaç›r›lan
vergi miktar›n›n azalt›lmas›
sonucu vergi oranlar›
düflürülerek vergi tabana
yay›lacakt›r. Bu da ekonomik
etkinli¤i art›r›r.
Vergi kaç›rma yatay ve dikey
eflitli¤i bozarak gelir
da¤›l›m›nda adaletsizli¤e yol
açar.
44
Vergi Teorisi
Bir ekonomide vergi kaç›rman›n yüksek olmas› millî gelir, istihdam ve di¤er
birçok makroekonomik rakamlar›n yanl›fl hesaplanmas›na neden olacak, bu da
maliye politikalar›n›n baflar›s›zl›¤›na yol açacakt›r.
Vergi kaç›ranlar yaflad›klar› toplumda di¤er bireyler ile etkileflim hâlindedir. Yap›lan çal›flmalar bireyin etraf›ndaki kifliler aras›nda vergi kaç›ranlar›n yayg›n oldu¤u ve bunun kabul edilebilir olarak alg›land›¤›nda, vergi kaç›rman›n bulafl›c› bir
hastal›k gibi yay›ld›¤› ve toplumu sard›¤›n› ortaya koymaktad›r. Bu durumda devlet yeterli vergi geliri toplayamayaca¤› için kamu harcama ve hizmetleri yeterli
miktarda sunulamayacakt›r. Az say›daki dürüst mükellefte ödedi¤i vergilerin karfl›l›¤›n› alamad›¤› veya kamu harcama ve hizmetlerinde israf oldu¤u duygusu oluflacak ve mükellefler daha çok vergi kaç›racaklard›r.
Vergi kaç›rma devletle birey aras›nda var olmas› gereken güven duygusunu da
azalt›r. Bireyle devlet aras›nda karfl›l›kl› güven ne kadar yüksek olursa toplumsal
huzur ve ekonomik etkinlik o denli yükselecektir. Vergi kaç›rman›n yayg›n oldu¤u ekonomilerde bu güven ortadan kalkar, bireylerde vergi kanunlar›na sayg› ve
güven azal›r. Bu durum ifllem maliyetlerini, mevzuata uyum maliyetlerini yükselterek ekonomik etkinsizli¤e yol açar.
Vergi kaç›rman›n istihdam› art›rma, kriz durumlar›nda sosyal patlamalar› önleyebilme, ihracatta rekabeti art›rabilme gibi k›sa süreli baz› faydalar›ndan bahsedilebilirse de topluma ve ekonomiye verdi¤i zararlar düflünüldü¤ünde kay›t d›fl› ile
mücadelenin ne kadar önemli oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
SIRA S‹ZDE
Vergi kaç›rman›n
ekonomi üzerindeki etkilerini tart›fl›n›z.
VERG‹ KAÇIRMANIN
BEL‹RLENMES‹ VE ÖLÇÜM
YÖNTEMLER‹
Vergi kaç›rman›n ekonomik boyutlar›n› ölçmek oldukça zordur. Tan›m› gere¤i
S Osuçtur
R U ve bu yüzden bireyler ve firmalar bu tür davran›fllar›n› gizlervergi kaç›rma
ler. Vergi kaç›rman›n belirlenmesi ve ölçümünde iki temel yöntem kullan›lm›flt›r:
Dolays›z ve Ddolayl›
‹ K K A T ölçüm yöntemleri.
Dolays›z ölçüm yöntemleri: Vergi kaç›rma konusunda resmi veri, deney ve anket olmak üzere üç dolays›z belirleme ve ölçüm yöntemi kullan›lmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Resmî veri yöntemi: Bu yöntemde vergi inceleme elemanlar› taraf›ndan gerçeklefltirilen gerçek inceleme sonuçlar› kullan›larak vergi kaç›rma belirlenmeye çal›fl›lmaktad›r. ABD’de
1963 y›l›ndan 1988 y›l›na kadar yaklafl›k her üç y›lda bir rastgeAMAÇLARIMIZ
le seçilen 45.000 ile 50.000 aras›nda mükellefin beyannameleri denetlenmifltir. Bu
denetlemelerden elde edilen bulgular ‘Mükellef Uyumu Ölçüm Program›’ olarak
adland›r›lanK bir
kullan›larak vergi kaç›rma belirlenmeye ve ölçülmeye
‹ T çal›flmada
A P
çal›fl›lm›flt›r.
Deney yöntemi: Bu yöntemde laboratuvar ortam›nda kiflilerden kendilerine verilen kamuT Etransferleri
L E V ‹ Z Y O N miktar›, vergi oran›, denetleme oran›, ceza miktar› gibi faktörleri dikkate alarak gelirlerini vergilendirilmek üzere beyan etmesi istenir. Kat›l›mc›lar gözlenerek faydalar›n› maksimize edip etmedikleri ve çeflitli faktörlerden
(vergi oran› art›fl›, denetim oran› vb.) nas›l etkilendikleri gözlenir. Yöntemde, ger‹NTERNET
çek hayattaki kadar büyük miktarlarda cezaland›rma ya da ödüllendirme yap›lamamakla birlikte daha düflük oranlardaki ödül ve cezalarla vergi beyan› gerçe¤ine
benzetilmeye çal›fl›lmaktad›r. Bulunan sonuçlar ceza oran› ve denetim oranlar›ndaki art›fl›n beyan edilen geliri artt›rd›¤›n› göstermektedir.
N N
45
Anket yöntemi: Anket çal›flmalar›nda mükelleflere geçmiflte gerçeklefltirdi¤i veya gelecekte planlad›¤› vergi kaç›rma faaliyetleri sorularak, çeflitli faktörlerin (alg›lanan denetim oran›, sosyal normlar, demografik özellikler vb.) vergi davran›fllar›n› nas›l etkiledi¤i araflt›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Anket yönteminin önemli bir avantaj›
vergi kaçakç›l›¤›n› etkiledi¤i düflünülen psikolojik, sosyo ekonomik ve demografik
faktörlerle ilgili zengin veri seti sa¤layabilme özelli¤idir. Anket çal›flmalar›n›n sonuçlar›, mükellefin genel olarak vergi sistemini adil alg›lamad›¤›n› ve küçük miktarlarda vergi kaç›rmaya hoflgörü ile bakt›¤›n› ortaya koymaktad›r. Birçok çal›flma
eflitlik alg›s› ile vergi uyumu aras›nda pozitif bir iliflki oldu¤unu ortaya koymufltur.
Yüksek vergi ahlak› (eti¤i), vicdan azab› ve sosyal bask› faktörleri vergi kaç›rmay›
azaltmaktad›r. Ayr›ca, ikinci iflten elde edilen gelirin faydas› daha yüksek alg›lanmakta ve bu yüzden de bu tip gelirlerde vergi kaç›rma daha yüksek olmaktad›r.
Dolayl› Ölçüm Yöntemleri: Vergi kaç›rman›n dolayl› ölçüm yöntemleri flu flekilde s›ralanabilir. Bu yöntemler ayn› zamanda kay›t d›fl› ekonominin ölçülmesinde
de kullan›lmaktad›r.
• Gelir ve harcama yöntemleri ile elde edilen millî gelir hesaplar› aras›ndaki
fark›n hesaplanmas›,
• Resmî ifl gücü rakamlar› ile farkl› yöntemlerle tahmin edilen gerçek ifl gücü
rakamlar› aras›ndaki fark›n hesaplanmas›,
• Toplam para arz›nda beyan edilmeyen gelirin izlerini araflt›rarak tahmin
yap›lmas›.
VERG‹ KAÇIRMANIN ANAL‹Z‹
Vergi kaç›rma sorunu sadece geliflmekte olan ülkelerin de¤il, geliflmifl ülkelerin de
bir sorunu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Vergi kaç›rma probleminin vergiler kadar
eski oldu¤u bilinmektedir. Buna ra¤men vergi kaç›rma konusundaki akademik çal›flmalar ancak son 35-40 y›lda önemli geliflmeler göstermifltir. Günümüzde vergi
kaç›rma konusunda oldukça genifl teorik ve ampirik literatür oluflmufltur.
Vergi kaç›rman›n analizinde kullan›lan yöntemler pozitif ve normatif olarak ikiye ayr›labilir. Pozitif analizde objektif de¤erlendirmelere yer verilir. Pozitif analizde s›nanabilir sonuçlara varmak için bilimsel ilkeler kullan›l›r. Normatif analizde
ise bilimsel bulgular kullan›lmakla beraber subjektif de¤erlendirmeler yer almaktad›r. ‘Günümüzde iflsizlik oran› yüzde 10’dur fleklindeki bir ifade pozitif analiz sonucudur. ‘‹flsizlik oran› düflürülmelidir’ ifadesi ise normatif bir ifadedir.
Vergi Kaç›rman›n Pozitif Analizi
Vergi kaç›rman›n pozitif analizinde ekonomik ve psikolojik modeller olmak üzere
iki farkl› bak›fl aç›s› kullan›lmaktad›r.
Ekonomik Modeller
Ekonomik modellerle vergi kaçakç›l›¤› teorik düzeyde aç›klanmaya çal›fl›lmaktad›r. Bu yaklafl›mda mükellefin vergi kaç›rmadan önce fayda maliyet analizi yapaca¤› ve ‘vergi kaç›rman›n beklenen faydas›n›n maliyetinden yüksek olmas› durumunda’ vergi kaç›raca¤› ileri sürülmektedir. Ekonomik modellere göre ahlaki de¤erler, sosyal normlar ve di¤er psikolojik faktörler kiflinin vergi kaç›r›p kaç›rmamas›n› herhangi bir flekilde etkilememektedir. Bu yaklafl›m›n gerçekçi olmad›¤›n› günümüzdeki geliflmifl ülkelerin vergi sistemlerine bakarak anlayabiliriz. Geliflmifl ülkelerin vergi sistemleri gönüllü beyan esas›na dayanmakta ve denetleme oranlar›
ile kaç›r›lan vergilere uygulanan ceza miktarlar› düflük oranlarda kalmas›na ra¤-
Vergi kaç›rmay› aç›klayan
ekonomik modellere göre
mükellef vergi kaç›rman›n
beklenen maliyeti beklenen
faydas›ndan düflük ise vergi
kaç›racakt›r.
46
Ekonomik modelde denetim
ve ceza oranlar›ndaki art›fl›n
kaç›r›lan vergi miktar›n›
azaltaca¤› belirtilmektedir.
Vergi Teorisi
men mükelleflerin büyük bir k›sm› vergilerini tam olarak beyan etmektedirler. Ayr›ca bu konuda yap›lan deneysel çal›flmalar, baz› kiflilerin denetleme oran› s›f›r oldu¤u durumlarda bile gelirlerini do¤ru olarak beyan ettiklerini göstermektedir.
Ekonomik teoriye göre vergi kaç›rma riskli bir hisse senedine yap›lan yat›r›mla
efl de¤erdir. Mükellef ceza miktar›, denetleme oran›, vergi oran› ve gelir gibi faktörleri dikkate alarak beklenen kiflisel faydas›n› maksimize etmek için vergi kaç›r›p kaç›rmayaca¤›na, e¤er kaç›racaksa miktar›na karar vermektedir. Bu nedenle
ekonomik model beklenen fayda modeli olarak da adland›r›l›r. Beklenen fayda
modelinde mükelleflerin ceza ve denetleme oran› gibi faktörlerin say›sal de¤erlerini tam olarak bildi¤i ve sadece gelirlerinden fayda ettikleri varsay›l›r. Yani kifliler
vergi kaç›rd›klar› için bir utanç duymad›klar› gibi vergilerini tam olarak ödedikleri
için bir haz da almamaktad›rlar.
Fayda maksimizasyonu yaklafl›m›yla vergi kaç›rmay› analiz eden öncü çal›flma
Allingham ve Sandmo’ya (1972) aittir. Allingham ve Sandmo’nun çal›flmas›nda mükellefin beyan› vergi oran›, ceza miktar› ve denetim oran› gibi faktörler taraf›ndan
etkilenmektedir. Bu çal›flmada gelifltirilen model ayn› konuda daha sonraki çal›flmalar için temel teflkil etmifltir.
Vergi kaç›rma riskli ve yasad›fl› bir aktivitedir. Ekonomi bilimi bak›m›ndan bakt›¤›m›zda yasal aktivitelerde risk almak ile yasa d›fl› aktivitelerde risk almak birbirinden çok farkl› de¤ildir. Bu yüzden ekonominin di¤er alanlar›nda uygulanan
analizleri vergi kaç›rma karar›nda da uygulamak çok uygun görülmektedir.
Genel olarak cezan›n üç farkl› flekilde olabilece¤i varsay›lmaktad›r. Yasal yapt›r›mlar, devlet taraf›ndan belirlenen yapt›r›mlar› ifade eder. Sosyal ay›plama, akran gruplar› ve çevre taraf›ndan oluflturulan cezai müeyyideyi kapsar. Suçluluk
duygusu ise kiflinin kendi kendini cezaland›rmas›d›r. Vergi kaç›rma cayd›r›c›l›k teorisi için optimal flartlar›n olufltu¤u aktivitelerden birisidir. Çünkü bilerek vergi kaç›rmak için dikkatli bir planlama gerekir. Fakat birçok basit ekonomik model bu
üç cayd›r›c› faktörden sadece yasal yapt›r›mlar› modellerinde kullanm›fllard›r.
Beklenen fayda modeline göre ‘vergi denetim oran› ve ceza olas›l›¤›’ devletin
vergi kaç›rmay› kontrol etmede kulland›¤› araçlar›d›r. Mükellef vergi kaç›r›p kaç›rmama ve kaç›r›lacaksa ne kadar kaç›r›laca¤› konusundaki farkl› alternatifleri de¤erlendirir. Her bir sonucun beklenen faydas›n› mükellef olas›l›klar› dikkate alarak
de¤erlendirir. Her bir seçene¤in beklenen faydas› hesaplan›r ve kifli beklenen faydas›n›n en yüksek oldu¤u alternatifi seçer.
E¤er denetim olas›l›¤› (P) ve ödenecek cezalar (F) yeterince a¤›r ise bu durumda
mükellefler vergiye uyum göstereceklerdir. Modelde denetim olas›l›¤› ile vergi cezalar› aras›nda ikame oldu¤unu, vergi otoritesinin bu de¤erleri ayarlayarak [(P×F) ≥ T]
eflitsizli¤ini sa¤layarak vergi kaçakç›l›¤›n› tamamen ortadan kald›rabilece¤ini ifade
etmektedir. Bu eflitsizlikte T vergi oran›d›r.
E¤er devletin amac› vergi kaçakç›l›¤›n› tamamen ortadan kald›rmak ise denetlenme olas›l›¤› ve ödenecek ceza miktar›n› fiekil 3.3’te yer alan [P×F=T] e¤risinin
yukar›s›nda yer alan A Bölgesinde yer alacak flekilde ayarlayarak tam bir vergi
uyumu sa¤layabilir. Çünkü A Bölgesinde hiç kimse vergi kaç›rmayacakt›r. Denetlenme olas›l›¤›n›n ve ceza miktar›n›n optimal de¤erleri vergi oran› de¤erine ba¤l›
olacakt›r; e¤er vergi oranlar› artarsa, denetlenme olas›l›¤› ve ceza miktar›n›n yeni
vergi oranlar›na göre ayarlamas› yani yükseltmesi gerekecektir.
47
fiekil 3.3
Vergi Uyum E¤risi
Denetleme
olas›l›¤› (P)
A
P*
P x F = Vergi Oran› (T)
F*
Ödenecek ceza (F)
Beklenen fayda modelinde mükellefin tek amac› gelirini maksimize etmektir. Mükellefin kaç›rd›¤› her bir lira kendisi için vergi kaç›rman›n marjinal faydas›d›r ve bu
marjinal vergi oran›na eflittir. Marjinal vergi oran›, vergi oranlar›ndaki art›fla gelirin verdi¤i tepkiyi gösterir. Matrah artarken vergi oranlar› daha fazla artarsa, marjinal vergi
oran› artacakt›r. Beklenen fayda modelinde vergi idaresi mükellefin gerçek gelirini bilmemekte ve rastgele yöntemle verfiekil 3.4
gi beyannameleri denetlenmekteVergi Kaç›rma
dir. Bunun sonucu olarak mükelleDurumu
fin denetlenme olas›l›¤› bulunmakMarjinal maliyet
tad›r. Mükellef vergi kaç›rmaktan
yakalan›rsa ödeyece¤i ceza ile denetlenme olas›l›¤›n›n çarp›m› vergi
Marjinal fayda
kaç›rman›n marjinal maliyeti olacakt›r. Mükellefin vergi kaç›rd›¤›
takdirde denetlenme olas›l›¤›n›,
K*
Kaç›r›lan vergi miktar› (K)
ödeyece¤i cezay› ve elde edece¤i
marjinal fayday› bildi¤i varsay›l›r.
fiekil 3.4’te mükellef marjinal malifiekil 3.5
yeti ile marjinal faydas›n›n kesiflti¤i
Vergi Kaç›rmama
Marjinal maliyet
nokta olan K* birimi kadar vergi kaDurumu
ç›racak ve bu miktar mükellefin gelirini maksimize etti¤i noktad›r. Ancak ‘belirsizlik dünyas›nda’ mükelMarjinal fayda
lefin gelirini maksimize etti¤i miktar›n ne oldu¤u bilinmemektedir.
Baz› vergi mükellefleri için vergi kaç›rmaman›n da optimal ve
Kaç›r›lan vergi miktar› (K)
K*=0
rasyonel bir seçenek olabilece¤i
bilinmelidir. fiekil 3.5’te gösterildi-
48
Vergi Teorisi
¤i gibi mükellef vergi kaç›rman›n marjinal maliyetinin marjinal faydas›ndan fazla oldu¤unu düflünüyorsa optimal politikan›n hiç vergi kaç›rmamak oldu¤unu düflünecek ve vergi kaç›rmayacakt›r. fiekil 3.5, fiekil 3.3’ün farkl› bir flekilde gösterilmesidir.
SIRA S‹ZDE
4
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRAaç›klayan
S‹ZDE
Vergi kaç›rmay›
ekonomik modellere göre denetim oran› ve ceza miktar›n›n vergi kaç›rma üzerindeki etkisi nedir?
Allingham ve Sandmo’nun çal›flmas›nda vergi cezas› beyan edilmeyen matrah
üzerinden al›nmaktad›r. Hâlbuki birçok ülkede vergi cezas› beyan edilmeyen matS Ode¤il,
R U kaç›r›lan vergi miktar› üzerinden uygulanmaktad›r. Bu varsarah üzerinden
y›m alt›nda, Yitzhaki (1974) Allingham ve Sandmo’nun çal›flmas›ndaki beyan edilmeyen matrah
al›nan ceza yerine, kaç›r›lan vergi üzerinden al›nan ceza
D ‹ Küzerinden
KAT
oran›n› modele yerlefltirdi¤inde ‘vergi oranlar›ndaki art›fl›n kaç›r›lan vergiyi azaltt›¤›’ bulgusunu
elde etmifltir.
SIRA S‹ZDE
Vergi oranlar›ndaki art›fl›n kiflinin kaç›rd›¤› vergiyi azaltaca¤› teorik sonucu afla¤›daki iki nedenle aç›klanabilir; (i) vergi oranlar›ndaki art›fl sanki cezalarda bir arAMAÇLARIMIZve mükellef bu yüzden öncekine göre daha az vergi kaç›rat›fl etkisi gösterecek
cakt›r. Örne¤in, bir mükellef gelirinin 1 milyon liral›k k›sm›n› vergi idaresine vergilendirilmek üzere beyan etmemektedir ve vergi kaçakç›l›¤›n›n cezas› kaç›r›lan
‹ T A Vergi
P
verginin 3 Kkat›d›r.
oran›n›n %25 oldu¤u durumda mükellef yakaland›¤›nda
kaç›rd›¤› vergi olan T250 binin 3 kat› ceza, yani T750 bin ödeyecektir. Vergi oranlar› %50’ye ç›kt›¤›nda ve mükellef ayn› miktarda gelir kaç›rd›¤›nda kifli 500 bin liT E Lceza
E V ‹ Z Yyani
O N T1,5 milyon ödeyecektir. Bu yeni cezan›n yüksekli¤i karfl›ran›n 3 kat›
s›nda vergi mükellefi kaç›rd›¤› gelir miktar›n› azaltmak zorunda kalacakt›r, (ii) ikinci bir etki de kaç›r›lan gelir miktar›n› azalt›c› yönde olacakt›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Mükellefin vergi kaç›rma
dolay›s›yla karfl›laflaca¤›
ceza üç farkl› flekilde
olabilir; yasal yapt›r›mlar,
sosyal ay›plama ve suçluluk
duygusu.
Denetim oranlar›ndaki art›fl
psikolojik olarak nefret etkisi
oluflturarak mükellefin daha
fazla vergi kaç›rmas›na
neden olabilir.
‹NTERNET
Psikolojik Modeller
Vergi kaç›rmay› aç›klamada kullan›lan ekonomik modellerde vergi kaç›rma basit bir
kumar oyununa benzetilmekte ve vergi kaç›rman›n beklenen ceza ile vergi oranlar›ndan etkilendi¤i varsay›lmaktad›r. Öte yandan, birçok ampirik çal›flma vergi ödemeyi etkileyen farkl› faktörlerin varl›¤›na dikkat çekmektedir. Buna göre alg›lar, tutumlar, ahlaki de¤erler ve demografik de¤iflkenler vergi uyumunu etkilemektedir.
Vergi kaç›rmay› etkileyen faktörleri tek bafl›na aç›klamada ekonomik modeller
yeterli olmamaktad›r. Vergi kaçakç›l›¤› sorunu sadece ekonomist veya maliyeciler
taraf›ndan de¤il psikolog, sosyolog ve suç bilimcileri gibi di¤er sosyal bilim dallar›nda uzmanlaflan araflt›rmac›lar taraf›ndan da incelenmifltir.
Vergi kaç›rmada cayd›r›c› faktörleri sadece yasal cezalar olarak düflünmek yerine üç ana gruba ay›rmak daha isabetli olacakt›r. Bunlar: (i) devletin uygulad›¤›
cezalar olan yasal yapt›r›mlar; (ii) kiflinin ait oldu¤u gruptaki sosyal norma uygun
olarak davranmad›¤› zaman karfl›laflaca¤› utanç ve kaybedece¤i sayg›nl›¤› ifade
eden toplumsal etki yani sosyal ay›plama; (iii) kiflinin kendi kendisine uygulad›¤›
bir ceza olan suçluluk duygusu yani vicdan azab›d›r.
Psikolojik etki olan nefret etkisi ya da kin etkisine göre denetim oranlar›ndaki art›fl, devlet ile vatandafl aras›nda var oldu¤u düflünülen güveni ortadan kald›racak, vergi ödevini azaltacak, kiflinin vergi ödemede asli motivasyon kayna¤› olan vergi ahlak›n› bozarak mükellefin daha çok vergi kaç›rmas›na neden
olabilecektir.
Kiflilerin davran›fllar› onlar›n içinde yaflad›klar› veya ait olduklar› grup taraf›ndan etkilenir. Kiflilerin ait oldu¤u grup, buna referans grubu da diyebiliriz, bireyin
kendine yak›n hissetti¤i arkadafllar›, meslektafllar›, aile fertleri ve benzerlerinden
oluflur. Sosyolojinin genel kabul görmüfl bir teoremine göre, birey kendi referans
grubunda benimsenen düflünce ve davran›fllara yönelecek, referans grubu taraf›ndan hofl karfl›lanmayan ve ay›planan düflünce ve davran›fllardan kaç›nacakt›r. Buna göre, bireyin etraf›ndaki sevdikleri insanlardan oluflan referans grubu vergi kaç›rmay› benimsiyor ve onayl›yorsa, kifli de vergi kaç›racakt›r ve vergi kaç›rd›¤› için
herhangi bir sosyal ay›plama olmayacakt›r.
Eflitlik teorisine göre bir iliflkide e¤er tüm kat›l›mc›lar bulunduklar› katk› kadar
fayda sa¤l›yorlarsa, bu eflit bir iliflki olarak kabul edilir. E¤er bir iliflkide eflitsizlik
söz konusu ise kifli sa¤lad›¤› katk› miktar›n› de¤ifltirerek (art›rarak veya azaltarak)
bu iliflkiyi ‘eflitlefltirmek’ isteyecektir. Vergi konusunda genel olarak üç farkl› eflitlik kavram› bulunmaktad›r. Dikey eflitlik, gelir ve serveti yüksek olan mükelleflerin düflük olanlara oranla daha yüksek oranlarda vergi ödemesi ile gerçekleflir. Yatay eflitlik ise ayn› durumda olan kiflilerin (gelir ve servet olarak) ayn› oranlarda
vergilendirilmesidir. Mübadele eflitli¤inde ise mükellef kamusal mal ve hizmetlerden elde etti¤i fayda ile ödedi¤i vergi miktar›n› karfl›laflt›rmaktad›r.
Vergi mükellefi devlet ile olan iliflkisinin adil olmad›¤›n›, ödedi¤i verginin karfl›l›¤›n› alamad›¤›n› düflünüyorsa, vergi kaç›rarak bu adaleti kendisi sa¤lamaya çal›flacakt›r. Eflitlik teorisi, klasik ekonomik teorinin tamamen tersi bir öngörüde bulunmaktad›r. Mükellefin yararland›¤› kamusal mal ve hizmet miktar›ndaki art›fl mükellefin eflitli¤i alg›lamas›nda pozitif bir etki yaratarak vergi kaçakç›l›¤›n› azaltacak,
tersi bir durumda ise mükellef yeterince kamusal mal ve hizmetlerden yararlanmad›¤› düflüncesiyle, eflitli¤i sa¤lamak için vergi kaç›rmaya bafllayacakt›r. Ayn› flekilde kifli kendisinin devletle olan iliflkisi ile baflka kifli veya kiflilerin iliflkisini de k›yaslayacakt›r. Sonuçta yatay, dikey ve mübadele eflitsizli¤inin alg›lanmas› mükelleflerin vergi davran›fllar› üzerinde etki yapacakt›r.
Vergi kaç›rmay› aç›klamada kullan›lan ekonomik modellerden beklenen fayda
teorisine karfl› yap›lan elefltiriler sonucu Beklenti Teorisi olarak adland›r›lan teori
ortaya sürülmüfltür. Karar alma mekanizmas›n›n gerçekte nas›l olufltu¤unu anlamak üzere bu teori Kahneman ve Tversky (1979) taraf›ndan oluflturuldu ve daha
sonra da birçok yazar taraf›ndan gelifltirildi. Bu ve benzeri çal›flmalar› nedeniyle
Kahneman 2002 y›l›nda Nobel Ekonomi ödülü alm›flt›r. Beklenti teorisi ile beklenen fayda modelinde gerçekçi olmayan k›s›mlar›ndaki sorunlar›n giderilmesi amaçlanm›fl, bireylerin gerçekte nas›l karar ald›¤› aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r.
Beklenen fayda modelinde bireyler son servet durumlar›n› göz önüne alarak
karar al›rlarken, beklenti teorisinde bir referans noktas›na (genellikle bafllang›çtaki varl›k durumlar›na) göre karar verirler. fiekil 3.6’da görülece¤i üzere beklenti teorisinde kullan›lan de¤er fonksiyonu kay›plar için d›flbükey iken kazançlar için içbükeydir. Yani kay›plar her zaman kazançlardan daha yüksek alg›lan›r, bu yüzden
de kay›p e¤risi (A) kazanç e¤risinden (B) çok daha diktir.
49
50
Vergi Teorisi
fiekil 3.6
De¤er
Beklenti Teorisi
De¤er Fonksiyonu
B
Kay›plar
Kazançlar
A
De¤er
Beklenti teorisindeki de¤er fonksiyonu kiflilerin yüksek oranl› kazançlar için
riskten kaç›nd›¤›n› fakat kesinli¤i yüksek kay›plar› önlemek için risk ald›klar›n› ortaya koymaktad›r. Bireyler ayn› de¤erdeki bir kay›p veya kazanç için farkl› oranlarda risk al›rlar. Buna göre, kifliler bir referans noktas› (genellikle ilk varl›k noktas›) belirler ve daha sonra bu referans noktas›na göre de¤iflimin kazanç m› yoksa
kay›p m› oldu¤una karar verir. Bu durumda de¤iflimin ne flekilde alg›land›¤› ve
çerçevelendi¤i çok önemlidir. Örne¤in, mükellefin ana iflinden stopaj ile kesilen
vergilere karfl› gösterece¤i direnç, mükelleflerin ikinci iflinden vergi beyannamesi
ile ödeyece¤i vergiye karfl› dirençten çok daha azd›r. Bu durumda baz› yazarlar
vergilerin olmas› gereken miktardan biraz daha fazla kesilerek, mali y›lsonunda
fazla al›nan bu miktarlar›n iadesinin yap›lmas› yoluyla vergi kaç›rma motivasyonunun azalt›labilece¤ini belirtmifllerdir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
5
SIRA beklenen
S‹ZDE
Beklenti teorisi,
fayda teorisine göre ne gibi farkl›l›klar içermektedir?
Vergi Kaç›rman›n Normatif Analizi
Kay›t d›fl› ekonominin genellikle ekonomiye zarar verdi¤i ve bu yüzden de kay›t
d›fl› ekonominin azalt›lmas› gerekti¤i görüflü önemlidir. Ancak bir toplumdaki
O R U
mevcut gelirSda¤›l›m›
dengesizli¤inde düflük gelirlilerin yüksek gelirlilere yetiflebilmeleri için kay›t d›fl› ekonominin getirilerinden yararlanmalar› gerekti¤i iddia edilmektedir. Kay›t
D ‹ K Kd›fl›
A T ekonomiyle mücadelenin de bir maliyeti bulunmaktad›r. Vergi kaçakç›l›¤›n› mümkün olan minimum maliyetle azaltmak kay›t d›fl› ekonomiyi
azaltman›n maliyetidir.
SIRA S‹ZDE
Cezalar›n ve denetlemelerin art›r›lmas› vergi kaç›rman›n marjinal maliyetini art›racak ve kay›t d›fl› ekonomiyi azaltacakt›r. Ancak cezalar ve denetlemelerin afl›r›
art›r›lmas› AMAÇLARIMIZ
ise ‘hakkaniyetli bir cezaland›rma’ olmayacakt›r. Psikolojik etki olan nefret etkisi ya da kin etkisine göre denetim oranlar›ndaki art›fl, devlet ile vatandafl
aras›nda var oldu¤u düflünülen güveni ortadan kald›racak, kiflinin vergi ödemede
asli motivasyon
olan vergi ahlak›n› bozarak mükellefin daha çok vergi kaK ‹ T kayna¤›
A P
ç›rmas›na neden olabilecektir. Toplumda yerleflik vergi ahlak› da vergi kaç›rmay›
veya vergi kaç›rman›n z›tt› olan vergi uyumunu belirleyici bir faktördür.
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
VERG‹ KAÇIRMAYI ETK‹LEYEN FAKTÖRLER
Yap›lan ampirik çal›flmalar›n sonuçlar›na göre vergi kaç›rmay› etkileyen çeflitli
faktörler bulunmufltur. Mükellefin vergi ödevlerini yerine getirip getirmemesini
etkileyen çok çeflitli faktörler oldu¤unu biliyoruz. Bu de¤iflik faktörlerin vergi kaç›rmay› etkileme yönü ve derecesini araflt›rmak amac›yla birçok ampirik çal›flma
yap›lm›flt›r. Bu çal›flmalar›n ortaya koydu¤u sonuçlar ilgili de¤iflkene göre afla¤›da özetlenmifltir.
Vergi Oranlar›
Vergi oranlar›n›n kaç›r›lan vergi miktar›n› artt›rd›¤›na dair kesin bir delil ne anket
ne de resmî veri kullanan çal›flmalar taraf›ndan bulunmufltur. Baz› çal›flmalar artan vergi oranlar›n›n daha fazla vergi kaç›rmaya yol açt›¤›n› bulmuflken, baz›lar›
tersi sonuç elde etmifltir. Di¤er baz› çal›flmalar ise istatistiksel anlaml› bir iliflki bulamam›fllard›r. Fakat genel olarak deney, resmî veri ve anket çal›flmalar›n›n birço¤unda ‘yüksek vergi oranlar›n›n düflük vergi uyumuna neden oldu¤u’ bulgusu elde edilmifltir.
Gelir
Genellikle artan gelirin kaç›r›lan vergi miktar›n› art›rd›¤› bulunmufltur. Fakat
oransal olarak incelendi¤inde gelir art›kça kaç›r›lan vergi miktar›n›n gelire oran›
azalmaktad›r.
Gelir Kayna¤›
Vergi kaç›rmay› etkileyen en önemli faktörlerden biri gelir kayna¤›d›r. Çünkü gelirin kayna¤› vergi kaç›rma f›rsatlar›n› belirleme bak›m›ndan çok önemlidir. Kaynakta stopaj usulü ile kesilen vergilerde kaçak miktar› çok daha azken serbest
meslek kazançlar›nda daha yüksektir. Benzer flekilde gelirin üçüncü taraflara bildirilmesi gereken durumlarda da vergi kaç›rma miktar› daha düflük olmaktad›r. Ayr›ca ikinci iflten elde edilen gelirde daha fazla vergi uyumsuzlu¤u oldu¤u ve bireylerin bu tür gelirden kaç›r›lan vergiye daha hoflgörülü bakt›¤› bulunmufltur.
Alg›lanan Adalet
Alg›lanan vergi adaletsizli¤i ile vergi uyumu aras›nda negatif iliflki bulunmufltur.
Özellikle anket çal›flmalar› mükelleflerin vergi sitemini ne kadar adaletsiz buluyorsa o kadar çok vergi kaç›rd›¤› sonucunu bulmufltur. Yaln›z burada dikkat edilmesi gereken nokta vergi kaç›ran mükellefin bu davran›fl› rasyonellefltirmek için vergi siteminin adaletsiz oldu¤u bahanesini kullan›yor olabilece¤idir.
Beklenen Ceza
Beklenen ceza denetim oranlar› ve ceza oranlar›ndan oluflur. Bu de¤iflkenlerin
vergi uyumu üzerindeki etkisi sadece teorik de¤il uygulamada da çok önemlidir.
Çünkü ülkeler bu de¤iflkenleri istedikleri flekilde kontrol edebilirler. Birçok çal›flma denetim oranlar›n›n vergi uyumu üzerindeki olumlu etkisini ortaya koymufltur. Çal›flmalar benzer flekilde yüksek ceza miktarlar›n›n vergi uyumunu art›rd›¤› bulgusuna ulaflm›flt›r. Özellikle, yüksek gelir grubu mükellefler ile serbest
meslek mensuplar›nda ceza oranlar›ndaki art›fl›n vergi uyumuna etkisi çok daha
belirgindir.
51
52
Vergi Teorisi
Sosyal Normlar, Referans Grubu Etkisi ve Suçluluk Duygusu
Sosyal normlar›n ve referans grubunun vergi uyumu üzerindeki etkisi de önemli
bulunmufltur. Mükellefin ait oldu¤u referans grubunda (yak›n arkadafllar, aile üyeleri ve yak›n meslektafllar gibi) vergi kaç›rmak ay›planm›yor ve bir anlamda benimseniyorsa mükellefte herhangi bir sosyal ay›plama veya grup bask›s›na maruz kalmadan vergi kaç›racakt›r. Vergi kaç›rman›n yüz k›zart›c› bir suç olarak alg›lanmad›¤› toplum ve gruplarda vergi uyumu düflük olacakt›r. Çal›flmalar vergi mükelleflerinin alg›lad›¤› kay›t d›fl› ekonominin boyutu ile vergi kaç›rma aras›nda do¤ru
orant›l› bir iliflki oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Yani kay›t d›fl›n›n yüksek oldu¤unu düflünen mükellef çok vergi kaç›rmaktad›r. Literatürdeki birçok önemli çal›flma
suçluluk duygusunun (vicdan azab›) vergi uyumu üzerindeki pozitif etkisini ortaya koymufltur. Vergi ahlak› (eti¤i) ve suçluluk duygusu aras›nda da yüksek oranl›
pozitif bir iliflki bulunmufltur.
SIRA S‹ZDE
6
SIRA S‹ZDE
Referans grubunun
vergi kaç›rma üzerindeki etkisini aç›klay›n›z.
VERG‹ UYUMU ‹LE ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR
Vergi Kapasitesi ve Vergi Gayreti
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S O az
R Ugeçim seviyesinin üstünde kalan GSYH’sine o ülkenin vergi kaBir ülkenin en
pasitesi denir. Vergi gayreti oran› ise toplanan verginin vergi kapasitesine oran›d›r.
Vergi gayretiD ‹oran›
K K A T yönetimlerin kendi vergi kapasitelerinden ne oranda faydaland›klar›n› gösterir. Ülkelerin vergi salabilecekleri mali kapasite ayn› olsa bile toplad›klar› vergi miktar›, vergi toplama konusunda gösterdikleri gayrete göre de¤iflebiSIRA S‹ZDE
lir. Bunu ölçmek için ‘vergi gayreti oran›’ kullan›lmaktad›r.
Vergi idaresi yöneticilerinin inisiyatif kullanabilmeleri vergi gayretini art›rabilir.
Ancak özellikle
yerel yönetimlerin toplad›klar› vergilerde yöneticiler politik kayg›AMAÇLARIMIZ
larla daha fazla vergi toplama konusunda isteksiz olabilirler. Vergi idaresinin eleman yetersizli¤i, organizasyon eksikli¤i vb. problemler vergi gayreti üzerinde
olumsuz etki
K ‹yapabilir.
T A P
Kurumsal çerçeve vergi gayreti oran›n› etkileyebilir. Anayasa, kanunlar ve di¤er
ilgili düzenlemelerin hepsi kurumsal çerçeve olarak adland›r›l›r ve bu kurumsal
çerçeve vergi
T E L Egayretini
V ‹ Z Y O N art›rmada veya azaltmada rol oynayabilir. Yöneticilerin daha fazla vergi toplama iste¤i kurumsal çerçevenin zay›fl›klar› yüzünden sonuçsuz
kalabilir. Yasal düzenlemeler yöneticilere daha fazla vergi gayreti için inisiyatif ve
esneklik vermeyebilir. Mali kapasite ve bunun vergilendirilmesi ülkenin genel eko‹ N T E R N E T etkilenebilir. Örne¤in ülkede kay›t d›fl› ekonomi yayg›nsa,
nomik koflullar›ndan
vergi sal›nabilecek kapasitenin bir k›sm› da kay›t d›fl› kalabilecek ve sonuçta vergi
gayreti oran› düflecektir.
N N
Kay›t D›fl› Ekonomi
Devletin düzenlemelerinden, vergilemeden veya gözleminden kaç›r›lan ya da k›smen gizlenen katma de¤er yaratan ekonomik faaliyetlere ve bu faaliyetlerden elde
edilen gelirlere kay›t d›fl› ekonomi denir. Di¤er bir ifadeyle kay›t d›fl› ekonomi millî gelir hesaplamalar›na flu veya bu flekilde dahil edilmeyen tüm ekonomik faaliyetlerdir. Bunlar uyuflturucu veya silah kaçakç›l›¤› gibi yasa d›fl› olabilece¤i gibi ev
iflleri, araba tamiri gibi yasal faaliyetlerde olabilir. Bu kavram vergi kaç›rmadan daha kapsaml› bir kavramd›r.
Kay›t d›fl› ekonomi vergi potansiyeli (kapasitesi) ile toplanan vergi aras›ndaki
farkt›r. Kay›t d›fl› ekonomi ne kadar fazla ise o kadar vergi kayb› fazlad›r. Kay›t d›fl› ekonomi büyüdükçe, kay›t içinde kalan mükelleflerin vergi yükü artmaktad›r.
Kay›t d›fl› ekonominin büyüklü¤ünü tahmin etmek için birçok yöntem gelifltirilmekle beraber herkesin kabul etti¤i ortak bir yöntem henüz gelifltirilememifltir.
Yasa d›fl› faaliyetler, yasal ancak k›smen ya da tamamen kay›t d›fl›nda kalan faaliyetler ve vergi kaç›rma amac›nda olsun ya da olmas›n ölçüm d›fl›nda kalm›fl bütün faaliyetler, ekonomik bir de¤er ürettikleri yani gelirle sonuçland›klar› takdirde
kay›t d›fl› ekonomi kapsam› içine girmektedirler.
Verginin Reddi
Bir kiflinin vergi kaç›rmas›, bireysel olarak ‘vergiyi ret’ etmesinin bir sonucudur.
Verginin bireysel reddi olabildi¤i gibi toplumsal reddi de söz konusu olabilir. Uygulanmak istenen bir verginin toplumsal boyutta kabul edilmemesine verginin
reddi denir. Verginin reddi kavram› baz› kaynaklarda vergi grevi olarak da adland›r›lmaktad›r. Vergi kaçakç›l›¤› veya vergiden kaç›nma bireysel iken verginin reddi toplumsal boyutta gerçekleflmektedir. Fransa’da 1953 y›l›nda bafllayan Poujade
hareketi ve 1987-1990 y›llar›nda ‹ngiltere’de bafl vergisinin toplumca kabul edilmemesi vergi reddinin son yüzy›ldaki örnekleridir.
Verginin reddine örnek olarak verilebilecek Poujade hareketi 1953 y›l›nda Fransa’da bafllam›fl ve k›sa zamanda yay›larak bir vergi grevine dönüflmüfltür. Bu toplu
direnifli bafllatan ve yöneten Poujade küçük bir kasabada k›rtasiyecilik yap›yordu.
1956 y›l›nda yap›lan genel seçimlerde Poujade’nin kurdu¤u parti parlamentoya girince, vergi reddi hareketi siyasal bir zafer kazanm›flt›r. Fakat bu ak›m zaman içinde h›z›n› ve güncelli¤ini kaybetti. Poujade’nin bafllatt›¤› vergi karfl›t› ak›m Fransa’da uzun süre kamuoyunu meflgul etmifl ve bu verginin reddi olay› maliye literatüründe yerini alm›flt›r.
Vergi Rekabeti
Ülkelerin veya ülke içinde bölgelerin birbirleriyle vergi konusunda rekabete girmeleri vergi rekabeti olarak tan›mlanabilir. Özellikle finansal ifllemler olmak üzere co¤rafi olarak hareketli faaliyetleri çekebilmenin yaratt›¤› cazibe, ülkeleri vergide rekabete itmekte ve bu rekabet kimi durumlarda di¤er ülkelerin ulusal vergi tabanlar›nda erozyona sebebiyet verilmesi pahas›na devam ettirilebilmektedir. Böylesi negatif bir sonuç zararl› vergi rekabeti olarak adland›r›l›r. Zararl› vergi rekabetinde bir ülke (veya bölge) baz› vergi avantajlar› sunarak uluslararas› yat›r›m kararlar›n› çarp›tmakta ve di¤er ülke vergi tabanlar›n›n erozyona u¤ramas›na neden olmaktad›r.
Küreselleflme nedeniyle ortaya ç›kan sermaye hareketlerinde serbestleflme ve
artan teknolojik olanaklar, vergi otoriteleri aç›s›ndan bir yandan yeni olanaklar yarat›rken, di¤er yandan ciddi problemleri de beraberinde getirmektedir. Bunlara
ba¤l› olarak küreselleflmenin vergileme alan›ndaki yans›malar›n›n en önemlilerinden birisi vergi rekabetidir.
Küreselleflme nedeniyle sermaye ve üretim faktörlerinin ülkeler aras›ndaki hareketlili¤i artm›flt›r. Bu durum sermaye ve eme¤in ülkeler aras›ndaki farkl› vergi
politikalar›n› dikkate alarak en az vergi ödeyece¤i ülkelere yönelmesine yol açm›flt›r. Yabanc› yat›r›mc›lar› kendi ülkelerine çekmek ve yerli yat›r›mlar›n baflka ülkelere yönelmesini önlemek amac›yla ülkeler vergi politikalar›nda özellikle vergi
oranlar›nda de¤iflikliklere yönelmifllerdir. Ülkelerin uygulad›klar› vergi politikalar›n›n liberalleflen ve küreselleflen günümüzdeki dünya ekonomisinde di¤er ülkeler
53
54
Vergi Teorisi
üzerinde ciddi boyutta etkisi olabilmektedir. Vergi oranlar› önemli ölçüde düflürülmüfltür. Vergi rekabeti vergi oranlar›n› afla¤›lara düflürerek s›f›r noktas›na yaklaflmas›na neden olabilir ki bu da vergi yar›fl› veya dip noktas›na yar›fl fleklinde ifade
edilmektedir.
Ülkelerin vergi oranlar›n› düflürmesi yat›r›mlar›n vergi oranlar›ndan etkilenmesi sonucunu do¤uracak ve kaynaklar›n verimsiz da¤›l›m›na yol açacakt›r. Bu durum baz› ülkelerin vergi gelirlerinde ciddi kay›plara yol açacakt›r. Baz› ekonomistler vergi rekabetinin refah art›r›c› etkilerinden bahsetmiflse de uluslararas› kurulufllar, özellikle OECD ve AB zararl› vergi rekabetini önleme konusunda çal›flmalar
gerçeklefltirmekte ve politika önerileri gelifltirmektedir.
Vergi Tatili
Vergi tatili uygulamas› vergi rekabeti araçlar›ndan biridir. Vergi tatili ülkede yabanc› sermayeden belirli bir süre boyunca vergi al›nmamas›n› ifade eder. Vergi tatili
benzer flekilde yerli sermaye için de uygulanabilir. Özel okullar›n kazançlar› belirli bir y›l vergi d›fl› b›rak›l›rsa, bu vergi tatiline örnek gösterilebilir.
Vergi Cenneti
Herhangi bir ülkede veya bölgede, finansal ve di¤er hizmetler üzerinde herhangi
bir vergi al›nmamas› veya nominal bir vergi al›nmas› ve/veya bir ülkenin kendisini vergi cenneti olarak tan›mlamas› veya baflka ülkelerce bu flekilde varsay›lmas›
durumunda bu ülke/bölge vergi cenneti olarak adland›r›l›r. Verginin nominal olmas›, yasal mevzuatta verginin olmas›na ra¤men devletin bilerek vergiyi toplamamas› anlam›na gelmektedir. Bir ülke yerleflik olmayanlar›n, yerleflik olduklar› ülkedeki vergilemeden kaçmalar›na f›rsat sa¤lamas› durumunda vergi cenneti olarak
kabul edilmektedir. Vergi cennetleri ülkeler sa¤lad›klar› düflük vergili veya tamamen vergisiz ortamlar arac›l›¤›yla, özellikle finansal hizmetler olmak üzere mobil
faaliyetleri kendilerine çekmekte, bunun yan› s›ra düflük vergili veya vergisiz ortam sa¤lanmakla yetinmeyip, ayn› zamanda di¤er ülke vergi otoriteleriyle bilgi de¤iflimine de yanaflmamaktad›rlar.
Çifte Vergileme
Bir vergi konusunun iki defa vergilendirmesine çifte vergileme denir. Örne¤in, ayn›
vergi konusundan merkezî hükûmet ve belediyeler vergi al›yorsa burada çifte vergileme söz konusudur. Genellikle federal ülkelerde federe devlet ile eyaletler aras›nda karfl›lafl›lan mali problemlerden birisi de çifte vergilemedir. Çifte vergilemenin
görüldü¤ü baflka bir yer ise ayn› vergi konusundan birden fazla ülkenin vergi almas›d›r. Ülkeler çifte vergilemeyi önlemek için vergi anlaflmalar› yapmaktad›rlar.
Vergi Uyumlaflt›rmas›
‹ki veya daha fazla ülkenin vergi sistemleri aras›ndaki farkl›l›klar› azaltmas›na vergi
uyumlaflt›rmas› denir. Daha genifl bir tan›mla, ekonomik ifl birli¤ini hedefleyen devletlerin bu iliflkilerini daha baflar›l› k›lmak için vergilendirme konusunda paralellik
sa¤lamak üzere yap›lan çal›flmalar›n bütününe vergi uyumlaflt›rmas› denir. Vergi
uyumlaflt›rmas› konusunda en fazla gayret gösterilen yer AB’dir. AB dolayl› vergilerde (KDV gibi) üye ülkeler aras›nda vergi sisteminden kaynaklanan farkl›l›klar› en
aza indirecek politikalar izlemektedir. Ancak AB gelir vergisi gibi dolays›z vergilerde vergi uyumlaflt›rmas› politikalar› izlememektedir. Türkiye’de AB’ye uyum süreci
içerisinde 1985 y›l›nda KDV, 2002 y›l›nda ise ÖTV uygulamas› bafllat›lm›flt›r.
55
Transfer Fiyatland›rmas›
Küreselleflme ile birlikte çok uluslu flirketlerin dünya ekonomisi içindeki önemi art›fl göstermifltir. Aralar›nda iliflki bulunan bu flirketler birbirlerine mal ve hizmet satarken transfer fiyatlamas› uygulayarak mal ve hizmetlerin fiyat›n› toplam vergi
yüklerini düflürecek flekilde ayarlayabilirler. K›saca, ayn› iflletme içinde yer alan bir
birimin di¤erine satt›¤› mal ve hizmete uygulanan fiyata transfer fiyatlamas› denir.
Genel olarak vergi mükellefleri ve iliflkili kifliler aras›nda gerçekleflen, mal sat›fllar›
ve hizmet sunumlar› gibi tüm ifllemler için belirlenip al›nan fiyatt›r. Çok uluslu flirketler mal ve hizmet al›m sat›mlar›nda fiyatlar› ayarlayarak yüksek vergi oranlar›n›n uyguland›¤› ülkede kar› düflük gösterip, düflük vergi oran›n›n uyguland›¤› ülkede yüksek göstererek vergi avantaj› elde edebilirler. Bu tür örtülü kazanç aktar›m› ile elde edilen vergi avantajlar› ilgili gelir idaresi için vergi kayb› anlam›n› tafl›maktad›r. Bu nedenle birçok ülkede vergi idaresi transfer fiyatlamas› ile örtülü
kazanç aktar›m›n› azaltmak için mücadele etmektedir.
Vergi Harcamalar›
Vergi mükelleflerine getirilen muafiyetler, vergi konular›na getirilen istisna ve indirimler dolay›s›yla vergi gelirlerindeki kay›plara vergi harcamalar› denir. Vergi
harcamalar›nda devlet harcama yapmamakta ancak vergi harcamalar›ndaki gelir
kayb› miktar› kadar kamu harcamas›ndan mahrum kalmaktad›r.
Vergi Erozyonu
Vergi erozyonu yasal boflluklar ve vergi harcamalar› gibi nedenlerle vergi gelirlerindeki azalmay› ifade etmek için kullan›lan bir terimdir. Vergi erozyonu nedeniyle vergi matrah› daral›r. Vergi erozyonu vergi kaç›rmay› ve vergiden kaç›nmay› da
kapsar.
Vergi Arbitraj›
Vergi arbitraj› kavram› vergi sistemindeki farkl›l›klardan do¤an özellikleri kullanarak herhangi bir riske girmeden kazanç sa¤lama faaliyeti olarak tan›mlan›r. Örne¤in, ülkemizde bölgesel farkl›l›klar› gidermek amac›yla az geliflmifl bölgelerde yap›lan yat›r›mlar çeflitli istisna ve muafiyetler ile teflvik edilmekte ve daha düflük
oranlarda vergilendirilmektedir. Vergi arbitraj› bir ülke içinde olabilece¤i gibi ülkeler aras› da olabilir. Ülkeler aras› vergi arbitraj› (buna s›n›r ötesi vergi arbitraj› da
denilir) mükellefin elde etti¤i gelirin farkl› iki ülkenin vergi mevzuat›n› ilgilendirdi¤i durumda geçerli olur ve mükellef bu durumdan avantaj sa¤lar.
Bilindi¤i üzere vergilendirmede baz› ülkeler ikamet ilkesini benimserken baz›lar› kaynak ilkesini veya uyrukluk ilkesini benimseyebilir. Her üç ilkenin benimsendi¤i karma sistemler de mevcuttur. ‹kamet ilkesi mükellefin tüm ülkelerde elde
etti¤i gelirlerin toplan›p hesaplanarak ikamet etti¤i ülkede ödemesidir. Kaynak ilkesi ise gelirin do¤du¤u ülkede vergilendirilmesi esas›d›r. Uyrukluk ilkesinde ise
mükellef vatandafl› oldu¤u ülkede tüm ülkelerden elde etti¤i gelirin vergisini ödemelidir. E¤er bir mükellef kaynak ilkesini benimsemifl bir ülkede ikamet edip ikamet ilkesini benimsemifl bir di¤er ülkede kazanç elde ederse, bu kazanç her iki ülke taraf›ndan da vergilendirilmeyecektir. ‹flte bu durum s›n›r ötesi vergi arbitraj›
kavram› ile ifade edilir.
Vergi arbitraj› vergi
idarelerinin iste¤i d›fl›nda
ortaya ç›karken vergi
rekabeti bilinçli bir tercihtir.
56
Vergi Teorisi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Vergi uyumunda makro ve mikro s›n›rlar› aç›klayabilmek
Vergi uyumunda devlet kaynakl› s›n›rlar makro
s›n›rlar olarak bilinirken mükellef kaynakl› s›n›rlara mikro s›n›rlar denmektedir. Vergi idaresi etkin ve baflar›l› vergi politikalar› için bu s›n›rlar›
dikkate almak durumundad›r. Makro s›n›rlar hukuki, ekonomik, mali ve politik s›n›rlard›r. Verginin yans›mas›, ikame etkisi, vergi kaç›rma ve vergiden kaç›nma ise mikro s›n›rlard›r.
Vergi kaç›rma ve vergiden kaç›nmay› ay›rt etmek
Vergi kaç›rmak yasa d›fl› ve bu yüzden de riskli
bir davran›flt›r. Vergiden kaç›nma ise tamamen
yasal ve risksiz bir davran›flt›r. Vergiden kaç›nma
vergiye maddi anlamda intibak, vergiye zaman
anlam›nda intibak veya vergiye yer anlam›nda
intibak fleklinde olabilir.
Vergi kaç›rman›n analizinde kullan›lan teorik
modelleri tart›flmak
Ekonomik modeller bireylerin beklenen fayda
maksimizasyonuna göre karar ald›¤›n› yani vergi
kaç›rmadan önce fayda maliyet analizi yapaca¤›n› e¤er vergi kaç›rman›n beklenen faydas› beklenen maliyetinden yüksek ise vergi kaç›raca¤›n›
ifade etmektedir. Öte yandan psikolojik modeller
ekonomik faktörlerin d›fl›nda, sosyal normlar, vicdan azab›, ahlaki de¤erler gibi faktörlerin önemini araflt›rm›flt›r. Yine psikolojik modellerden olan
beklenti teorisine göre mükellef bafllang›çtaki servet durumuna göre yeni durumun potansiyel bir
kay›p m› yoksa kazanç m› oldu¤una karar verir
ve ayn› miktarda kay›plar› önlemek için kazançlar› için alaca¤› miktardan çok daha fazla risk al›r.
Vergi kaç›rman›n belirlenmesi ve ölçüm yöntemlerini aç›klamak
Vergi kaç›rman›n boyutlar›n› ölçmek için iki grup
yöntem kullan›lmaktad›r: Dolays›z ölçüm yöntemleri ve dolayl› ölçüm yöntemleri. Resmî veri
yöntemi, deney yöntemi ve anket yöntemi dolays›z ölçüm yöntemleri olarak s›ralanabilir. Gelir ve harcama yöntemleri ile elde edilen millî gelir hesaplar› aras›ndaki fark›n hesaplanmas› gibi
dolayl› ölçüm yöntemleri de bulunmaktad›r.
Vergi kaç›rmay› etkileyen faktörleri aç›klamak
Kaç›r›lan vergi miktar› artan gelir ile do¤ru orant›l› olarak artmaktad›r. Öte yandan oransal olarak durum incelendi¤inde gelir art›kça kaç›r›lan
vergi miktar›n›n gelire oran› azalmaktad›r. Baz›
ampirik çal›flmalar yüksek vergi oranlar›n›n dü-
N
A M A Ç
6
flük vergi uyumuna neden oldu¤u sonucuna ulaflm›flt›r. Fakat bu konuda literatürde tam bir görüfl
birli¤i yoktur. Vergi kaç›rmay› etkileyen en önemli faktörlerden biri gelirin kayna¤›d›r çünkü gelir
kayna¤› ayn› zamanda vergi kaç›rma f›rsat›n›n
belirleyicisidir. Örne¤in, kaynakta stopaj usulü
ile al›nan vergilerde kaçak miktar› çok daha azken, serbest meslek kazançlar›nda daha yüksektir. Alg›lanan adalet, beklenen ceza, sosyal normlar gibi faktörlerinde vergi uyumu üzerinde
önemli etkisi oldu¤u ortaya konmufltur.
Vergi uyumu ile ilgili temel kavramlar› tan›mlamak
Vergi kapasitesi ülkenin en az geçim seviyesinin
üstünde kalan GSYH’sine denmektedir. Toplanan vergi miktar›n›n vergi kapasitesine oran›na
ise vergi gayreti denir. Kay›t d›fl› ekonomi millî
gelir hesaplamalar›na flu veya bu flekilde dahil
edilmeyen tüm ekonomik faaliyetlerden oluflur.
Bir verginin toplumsal boyutta kabul görmemesine verginin reddi denir, bu kavram vergi grevi
olarak da adland›r›labilmektedir. Ülkelerin veya
ülke içinde bölgelerin vergi oranlar›n› düflürerek
veya tamamen kald›rarak birbirleriyle vergi konusunda rekabete girmeleri vergi rekabeti olarak
tan›mlan›r. Bu zararl› vergi rekabeti sonucunda
baz› ülkeler vergi cennetlerine dönüflmüfllerdir.
Vergi cenneti ülkelerin vergi sistemlerine bakt›¤›m›zda bu ülkelerde hiç vergi olmamas› veya
çok düflük oranlarda vergi olmas›, bilgi de¤ifliminde bulunulmamas› ve vergi sisteminin fleffaf
olmamas› özelliklerinin bulundu¤unu görürüz.
Bir vergi konusunun iki defa vergilendirilmesine
çifte vergilendirme denirken, iki veya daha fazla
ülkenin vergi sistemleri aras›ndaki farkl›l›klar›n
azalt›lmas›na vergi uyumlaflt›r›lmas› denir. Transfer fiyatland›rmas› k›saca iflletmede bir birimin
di¤erine satt›¤› mal ve hizmete uygulad›¤› fiyata
denir. Ülkede bulunan yabanc› sermayeden belirli bir süre boyunca vergi al›nmamas›na vergi
tatili denir. Benzer flekilde vergi tatili yerli sermaye içinde uygulanabilir. Muafiyet ve istisnalar dolay›s›yla vergi gelirlerinde oluflan kay›plara vergi
harcamalar› denir. Vergi erozyonu ise yasal boflluklar ve benzeri nedenler dolay›s›yla vergi gelirlerinde oluflan azalmay› ifade eder. Son olarak
vergi sistemindeki muafiyet, istisna ve oranlardaki farkl›l›klardan do¤an özellikleri kullanarak herhangi bir riske girmeden kazanç sa¤lama faaliyetleri vergi arbitraj› olarak an›l›r.
57
1. Vergi al›nmas› (veya art›r›lmas›) nedeniyle veri konusu olan mal›n de¤erinin azalmas›na ne denir?
a. Verginin amortisman›.
b. Vergi rekabeti.
c. Vergi tatili.
d. Vergi kapitilizasyonu.
e. Vergiden kaç›nma.
2. Hangi kavram›n birçok ülkedeki tan›m› mükellefin
vergi ödememek veya vergi yükünü azaltmak amac›yla
yasalara uygun olmayan tüm davran›fllar›n› kapsar?
a. Vergi tatili.
b. Vergiden kaç›nma.
c. Vergi harcamas›.
d. Vergi kaç›rma.
e. Vergi yükü.
3. Vatandafllar›n mükellef olarak devletle aralar›ndaki
iliflkiyi belirleyen davran›fl normlar›na ne denir?
a. Vergi ahlak›.
b. Vergi yükü.
c. Vergi yans›mas›.
d. Vergi gayreti.
e. Vergi erozyonu.
4. Mükellefin beyannamesini ülkede uygulanan yasalara, vergi düzenlemelerine ve yarg› kararlar›na uygun
olarak zaman›nda haz›rlamas› ve zaman›nda ilgili mercilere vermesine ne denir?
a. Vergi alg›lamas›.
b. Vergi yükü.
c. Vergi yans›mas›.
d. Vergi gayreti.
e. Vergi uyumu.
5. Vergi kaç›rma ekonomik modeli esas olarak hangi
varsay›m üzerine kurulmufltur?
a. Ceza hukuku maksimizasyonu
b. Vergi hukuku
c. Vergi ceza hukuku
d. Harcama hukuku maksimizasyonu
e. Beklenen fayda maksimizasyonu
6. Beklenen fayda modeline göre ceza olas›l›¤› d›fl›nda
hangisi devletin vergi kaç›rmay› kontrol etmede kulland›¤› araçlardand›r?
a. Denetim oran›.
b. Gelir oran›.
c. Beyan oran›.
d. Refah oran›.
e. Kamusal mal.
7. Hangisi vergi kaçakç›l›¤› konusunda yap›lan ampirik çal›flma yöntemlerinden birisidir?
a. Deney.
b. Soru.
c. Araflt›rma.
d. Model.
e. Teori.
8. Önemli bir avantaj› vergi kaçakç›l›¤›n› etkiledi¤i düflünülen psikolojik, sosyo-ekonomik ve demografik faktörlerle ilgili zengin veri seti sa¤layabilme özelli¤i olan
veri toplama yöntemi hangisidir?
a. Deney.
b. Anket.
c. Araflt›rma.
d. Resmi veri.
e. Teori.
9. Afla¤›dakilerden hangisi ekonomik modelin elefltirilerinden say›lamaz?
a. Ruhsal maliyetleri dikkate almaz.
b. Alturistik davran›fl› dikkate almaz.
c. Gelenekleri dikkate almaz.
d. Vergi oranlar›n›n etkisini dikkate almaz.
e. Adalet alg›lamalar›n› dikkate almaz.
10. Toplanan verginin vergi kapasitesine bölünmesiyle
bulunan de¤ere ne denir?
a. Vergi rekabeti.
b. Vergi uyumlaflt›r›lmas›.
c. Vergi gayreti.
d. Vergi arbitraj›.
e. Vergi harcamalar›.
58
“
Vergi Teorisi
ABD’de Vergi Nefreti Adeta Bir Gelenek
Her geliflmifl ülke, halk›na daha iyi bir yaflam sunmay›
amaçlar. Gelgelelim ABD, en yaflamsal alanlarda dikkatsizli¤i ile dikkat çekiyor. Geliflmifl uluslar aras›nda
en yüksek yoksulluk ve çocuk ölümü oran› onda. ‹flsizlere sosyal yard›mda en cimri davranan da O [ABD].
E¤itimde yerlerde sürünüyor.
Amerika zengin olmas›na ra¤men, durumunu düzeltmeye gücü yetmiyor. Tüm siyasiler, ülkenin uzun vadeli bir parasal krizden geçti¤ini biliyor. Sosyal Güvenlik
kapsam›ndaki Amerikal›lar›n say›s› 2000’de 45 milyonken, 2020’de 70 milyona ç›kacak. 65 yafl üstü için sa¤l›k sigortas› program› Medicare kapsam›ndakilerin say›s› 2000’de 40 milyonken, 64 milyona varacak. Her ekonomist biliyor ki, Medicare ile yoksullar için sa¤l›k sigortas› program› Medicaid’in sürdürülebilmesinin flart›,
orta s›n›f›n vergilerinin artt›r›lmas›.
Ama bu, inatla tart›flman›n d›fl›nda tutuluyor. Baflkan
Barack Obama, y›lda 250 bin dolardan fazla kazanan
ailelere daha yüksek vergiyi kabul etmeye istekli. Cumhuriyetçi rakibi Mitt Romney ise aksi yönde hareket ediyor. Romney, Obama’n›n selefi George W. Bush’un icraati olan vergi indirimlerini sonsuza dek uzatmay› istemekle kalm›yor, ilave indirimlerde vaat ediyor.
1965’ten bugüne, geliflmifl dünyadaki hükûmetlerin vergi gelirleri GSYH’nin yüzde 25’inden 34’üne yükseldi.
Bafl istisna ise ABD. 1965’te toplanan vergi, ulusal rand›man›n yüzde 24.7’sine denk geliyordu. 2010’da yüzde 24.8’ine. fiili ve Meksika’y› saymazsak, ABD, ekonomi pastas›ndan pay olarak, di¤er tüm sanayileflmifl ülkelerden daha az vergi geliri elde ediyor.
2007’de ABD, has›las›n›n yaklafl›k yüzde 16’s›n› sosyal
programlara harc›yordu. ‹talya’da bu oran yüzde 25’ti.
Politika yap›c›lar, düflük vergilerin büyümeyi teflvik etti¤ini savunuyor. Ama sunduklar› kan›tlar, en iyi ifadeyle, müphem. IMF verilerine göre, geliflmifl ülkelerde kifli bafl›na gelir, 1980’lerden beri kabataslak ayn› oranda
artt›. ABD’de Avrupa Birli¤i ve Kanada’ya göre biraz
daha h›zl›, ama yüksek vergi al›nan ülkelere k›yasla daha yavafl büyüdü. Di¤er tüm sanayileflmifl ülkelerde tüketici vergisi var, böylece ekonomik teflvikleri bozmadan epey para toplanabiliyor. ABD’deki vergiler ise
eme¤e ve sermayeye dayand›¤›ndan, insanlar›n çal›flma
ve yat›r›m yapma flevkini bast›rarak büyümeye ayak ba¤› oluyor. Vergi hukuku da imtiyaz ve kaçamak noktalar›yla her türlü delinmeye aç›k.
Yetersiz vergiden, gel de Bush yönetimini suçlama.
Onun kesintileri yüzünden federal hükûmetin vergi toplama kapasitesi genifl çapta azald›. Ard›ndan büyük durgunluk, vergi gelirlerini iyice erozyona u¤ratt›.
Yine de Amerikal›lar›n vergi nefretinin daha derin sebepleri var. ABD, en az›ndan 1970’lerin bafl›ndan beri,
di¤er zengin ülkelerden daha az vergi topluyor. Buna
ra¤men kamuoyu yoklama flirketi Gallup’un araflt›rmas›na göre, 1950’lerden beri vergileri “adil” oldu¤unu söyleyen Amerikal›lar›n say›s›, “çok yüksek” oldu¤unu söyleyen Amerikal›lar›n say›s›n› sadece üç kez geçebilmifl.
Harvard Üniversitesi’nden ekonomist Alberto Alesina,
kiflisel giriflimlerin baflar› getirdi¤i inanc›ndan kaynaklanan Amerikan bireycili¤i ile Avrupal›lardan miras kalan, devletin refah› yeniden bölüfltürmesi inanc› aras›ndaki tezata dikkat çekiyor. Amerikal›lar, köfleyi dönmenin haklar› oldu¤u düflüncesiyle gelecekte elde etmeyi
umduklar› servete yüksek vergi getirilmesine karfl› oy
kullan›yor. Zengin olman›n flans ve iyi ba¤lant›lara ba¤l› oldu¤unu düflünen Avrupal›lar ise kollektif refah için
vergi ödemeye pek karfl› koymuyor. Bununla birlikte
Amerikal›lar, daha fazla vergi ödemeye istekli hale gelebileceklerine dair baz› çekingen iflaretler veriyor. Amerikal›lar›n ço¤unlu¤unun vergileri “çok yüksek” de¤il
de, “adil” buldu¤u üç seferden ikisi, 2009 sonras›nda
gerçekleflti. Ekonomik kriz de hükûmetin manevralar›na deste¤i art›rm›fl olabilir.
Ekonomistlerin bulgular›na göre, özellikle de ergenlik
ça¤lar›n›n sonlar›nda ya da 20’li yafllar›n›n bafl›nda ekonomik flok geçirmifl Amerikal›lar, refah›n hükûmet taraf›ndan yeniden da¤›t›lmas›n› desteklemeye daha e¤imli.
Seçim sonuçlar›n› bugün 18-25 yafl aral›¤›nda olan kitle
belirleseydi, muhtemelen Amerikal›lar›n vergi tart›flmas› da dünyan›n geri kalan›ndaki gibi sonuçlan›rd›.
Kaynak: The New York Times Gazetesi, Eduardo Porter, 2 Eylül 2012
”
59
Okuma Parças› 1
Vergi mükellefi say›s› kolay artt›r›lam›yor
Afla¤›daki tabloda, 2007 ve 2011 y›llar›nda ülkemizdeki
vergi türü baz›nda faal mükelleflerinin say›s› yer al›yor.
Y›llardan beri, vergi mükellefi say›s› bir türlü artt›r›lamam›flt›. Say›y› artt›rmak için “vatandafll›k numaras›”
dahil çeflitli tedbirler al›nd›; ama kesin sonuç elde edilemedi. Ancak, geçen y›l kiralardan elde edilen kazançlar›n üzerine gidilmesi sayesinde, yaklafl›k 450.000 yeni
vergi mükellefi kazan›ld›. Mükellef say›s›n›n artmas› ile,
“potansiyel mükellef say›s›” da düfltü.
VERG‹ TÜRÜ ADI
GEL‹R VERG‹S‹
2007 YILI FAAL 2011 YILI FAAL
MÜKELLEF
MÜKELLEF
SAYISI
SAYISI
VERG‹ DIfiINDA MAL‹YE NE GEL‹R ELDE ED‹YOR?
Genel Bütçe Gelirleri/Oran
317.786.594.000/100,0
Vergi Gelirleri
284.446.206.000/89,5
Teflebbüs ve Mülkiyet Gelirleri
9.103.761.000/2,9
Al›nan Ba¤›fl-Yard›mlar ve Özel Gelirler
1.276.258.000/0,4
Faizler, Paylar ve Cezalar
Sermaye Gelirleri
20.166.493.000/6,3
2.456.303.000/0,8
Alacaklardan Tahsilat
337.573.000/0,1
Kaynak: Maliye Bakanl›¤›
Görüldü¤ü gibi, Bütçe gelirlerinin çok büyük bölümü
vergi gelirlerinden elde ediliyor.
1.724.366
1.703.754
KURUMLAR VERG‹S‹
634.569
663.967
GEL‹R VERG‹S‹
(Gayrimenkul Sermaye ‹rad›)
696.905
1.041.427
GEL‹R STOPAJ VERG‹S‹
2.284.723
2.386.309
KATMA DE⁄ER VERG‹S‹
2.268.925
2.293.765
762.111
714.693
YILLAR
T100 VERG‹ TOPLAMAK ‹Ç‹N
YAPILAN HARCAMA (T)
33.194.015
32.136.010
2002
0,72
2003
0,74
2004
0,83
2005
0,79
2006
0,76
2007
0,74
2008
0,75
2009
0,82
2010
0,69
2011
0,68
BAS‹T USULDE T‹CAR‹
KAZANÇ
POTANS‹YEL MÜKELLEF
TOPLAMI
Tabloda göze çarpan en önemli rakam, tüm tedbirlere
ra¤men “potansiyel mükellef say›s›”n›n yüksek olmas›.
Yani, al›nan bunca tedbire ra¤men, milletimiz vergi vermek istemiyor...
Sa¤l›kl› vergi toplayabilen bir ülke olabilmemiz için,
Maliye’nin yaklafl›k 5 milyon daha vergi mükellefi yaratmas› gerekiyor. Do¤al olarak, son y›llardaki çabalar›
ve sonuçlar› da göz ard› etmeyelim.
Öte yandan, Ocak 2003 - Aral›k 2011 döneminde re’sen
terk ifllemine tabi tutularak kayd› silinen mükellef say›s› 615.862 olmufl. Sadece 2011 y›l›nda 60.926 kifli veya
kurum mükelleflikten ayr›lm›fl. Ama, tek bafl›na bu rakam, bu konuda ciddi bir de¤erlendirme yap›labilmesini sa¤lam›yor; sadece bilgi için verilmifl. 2011 y›l›nda
Genel Bütçe gelir tahsilat› (T) ve bunlar›n oran› (%)
afla¤›daki tabloda yer al›yor.
VERG‹ TAHS‹L ETMEK ‹Ç‹N NE HARCANIYOR?
Afla¤›daki tablo, Maliye’nin T100 toplamak için yapt›¤›
harcamay›, di¤er bir deyiflle toplanan verginin yüzde
kaç›n› “toplama masraf›” olarak harcad›¤›n› gösteriyor.
Maliye Bakanl›¤›’n›n vergi toplamak için yapt›¤› harcaman›n dengeli ve normal düzeylerde oldu¤u görülüyor.
Kaynak: Milliyet Gazetesi, Yaman TÖRÜNER, 11 Eylül
2012
60
Vergi Teorisi
Okuma Parças› 2
Vergi kaç›rman›n mefl’um [kötü] etkileri
Geçen hafta McKinsey dan›flmanl›k firmas›n›n eski bafl
ekonomisti James Henry taraf›ndan haz›rlanan bir rapor, küresel süper zenginlerin Lüksemburg ya da Cayman Adalar› gibi vergi cennetlerinde en az 21 trilyon
dolar saklad›¤›n› gözler önüne serdi. Unutmuflsan›z hat›rlatay›m, bir trilyon eflittir 1.000 milyar.
Söz konusu para, yerel vergi yetkililerinin erifliminin
ötesinde. Bu afallat›c› miktar›n bir k›sm›n›, Türkiye’nin
en zengin bireyleri ve ifladamlar›n›n offshore banka hesaplar›nda istifledikleri 158 milyar dolar oluflturuyor.
Bu vergi kaç›rma davran›fl›n›n sonucu olarak, Türkiye
ve di¤er ilgili ülkeler, pek çok devletin iki yakas›n› bir
araya getirmek için umutsuzca ihtiyaç duydu¤u milyarlarca dolarl›k vergi gelirini kaybediyor.
Araflt›rmay›, uluslararas› finansta fleffafl›¤› teflvik edip
gizlili¤e karfl› ç›kan bir örgüt olan Vergi Adaleti A¤›
(TJN) siparifl etmifl. TJN, web sitesinde bunun sebebini
flöyle aç›kl›yor: “Vergiye riayeti teflvik ediyoruz. Vergi
kaç›rmaya, vergiden kaç›nmaya ve servete sahip olan,
kontrol eden kiflilerin servetlerinin dayand›¤› topluma
karfl› sorumluluklar›ndan kaçmas›na imkân tan›yan tüm
mekanizmalara karfl› ç›k›yoruz.’’ TJN özellikle vergi
cennetleriyle mücadelede kararl›. Çünkü vergi cennetleri, “Bir yandan iyi altyap›, e¤itim ve hukukun üstünlü¤ü gibi verginin onshore faydalar›ndan yararlanan
büyük flirketlerle zengin bireylerin, di¤er yandan bunlar›n bedelini ödeme sorumlulu¤undan offshore dünyas›n› kullanarak kaçmas›n› sa¤l›yor. Geri kalanlar›m›z
yükü s›rtlan›yor.’’
Pek ço¤unuz gibi ben de vergi cennetlerinin var oldu¤unu biliyordum ve baz› çok zengin insanlar›n bunlar›
kullanarak evlerinde ya hiç vergi ödemedikleri ya da
az ödedikleri gerçe¤inin fark›ndayd›m. Ama kaç para
döndü¤ü ve offshore sektörünü tasar›mlay›p iflleten
altyap›n›n ne kadar sofistike oldu¤una dair en ufak fikrim yoktu. Henry’nin raporu sayesinde gözlerim aç›ld›.
S›rf muazzam miktarda para döndü¤ünden de¤il.
Henry’nin ‘dünya ekonomisindeki kara delik’ dedi¤i
fleye odaklanmas›yla, vergi kaçakç›l›¤›n›n, egzotik adalarda ad› bile olmayan kanunsuz bankalar taraf›ndan
de¤il de, merkezleri Londra, New York, Cenevre gibi
Birinci Dünya baflkentlerinde bulunan dünyan›n en
büyük özel bankalar›, hukuk ve muhasebe firmalar› taraf›ndan yürütüldü¤ü kan›tlan›yor. En çok offshore varl›k iflleten bankalar UBS, Credit Suisse ve Goldman
Sachs. Henry’nin zekice vurgulad›¤› gibi, bu bankala-
r›n detayl› analizi gösteriyor ki, bunlar ayn› zamanda
hükûmetin kurtarma paketlerinden faydalanma ve son
dönemde imza at›lan di¤er mali sahtekârl›klarda da lider konumundalar.
Hakl› sebeplerden, Henry’nin vergi kaç›rma raporuna
medya dünya çap›nda ilgi gösterdi. Bu ç›¤›r aç›c› rapora efllik eden TJN’nin ‘Eflitsizlik: Yar›s›ndan bile haberiniz yok’ bafll›kl› çal›flmas› ise ayn› ilgiyi görmedi. Çok
yaz›k, çünkü yazarlar, pek çok ülkede ekonomik eflitsizli¤in afl›r›, bugüne dek bizim sand›¤›m›zdan çok daha vahim boyutlara ulaflt›¤›n› ortaya koyuyor. Bunun
sebeplerinden biri do¤rudan Henry’nin raporuyla ba¤lant›l›: Eflitsizlikle ilgili araflt›rmalar›n hiçbirinde, offshore bankalardaki gizli varl›klar ve bunlar›n getirdi¤i gelir
istatistiklere konulmuyor. Bu sonucu destekleyen rakamlarla sizi s›kmayaca¤›m. Ancak rapordaki iki temel
sav vurgulanmal›: Birincisi, gelir eflitsizli¤i ile ömür beklentisi, ak›l hastal›klar›, uyuflturucu kullan›m› kadar sosyal hareketlilik ve e¤itim düzeyi gibi bir dizi toplumsal
ve ekonomik sorun aras›nda ba¤lant› oldu¤u giderek
daha çok kabul görüyor. Di¤er araflt›rmalar, eflitsizli¤in
siyasi istikrars›zl›kla güçlü biçimde ba¤lant›l› oldu¤unu
göstermiflti. Bir baflka deyiflle, afl›r› ekonomik eflitsizlik,
ahlaki, toplumsal ve ekonomik sebeplerden kötüdür ve
eflitsizlik bizim fark etti¤imizden bile kötüyse, bu ekstradan kötüdür.
TJN araflt›rmas›n›n anmaya de¤er ikinci fikri, eflitsizli¤in
‘siyasi bir tercih’ oldu¤u sonucu: “Bir toplumun sonuç
olarak ne kadar eflitsizli¤i hofl görmeye istekli oldu¤uyla ilgili bir tercihtir. Toplumun inançlar›na göre teflvik
sa¤laman›n ne kadar önemli oldu¤uyla ilgilidir ve sosyal huzura, ekonomik büyümeye ve bunun gibi durumlara ne kadar zarar verebilece¤iyle ilgilidir.’’ Bunun do¤ru bir yan›t› yok ve her toplumun ne kadar eflitsizli¤i
kald›rabilece¤ine kendisinin karar vermesi gerek...
Kaynak: Zaman Gazetesi, Joost Lagendijk, 29 Temmuz
2012
61
1. a
2. d
3. a
4. e
5. e
6. a
7. a
8. b
9. d
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Hukukunda Mikro S›n›rlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Uyumu ve Vergi Uyumu ile ‹lgili Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Kaç›rman›n Analizi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Kaç›rma Konusunda
Veri Toplama ve Ölçüm Yöntemleri” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Kaç›rma Konusunda
Veri Toplama ve Ölçüm Yöntemleri” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Uyumu ile ‹lgili Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Vergi uyumu mükelleflerin tüm gelir beyannamelerini
zaman›nda doldurmas› ve beyannamelerin vergi yükümlülü¤ünü tam olarak yans›tacak flekilde beyannamenin dolduruldu¤u tarihte geçerli olan mevzuat, düzenlemeler ve mahkeme kararlar›na uygun olmas›n› ifade eder. K›saca vergi uyumunu mükellefin vergi ile ilgili yürürlükteki tüm kurallara uyarak gelirini tam olarak beyan edip vergisini ödemesi fleklinde tan›mlayabiliriz. Vergi uyumunun ana unsurlar› befl bafll›k alt›nda
toplanabilir:
• Vergiye tabi gelirin do¤ru beyan edilmesi,
• Matrahtan indirilebilecek giderlerin do¤ru gösterilmesi
• Vergi beyannamesinin süresi içinde doldurulmas›
• Vergi beyannamesindeki hesaplamalar›n do¤ru
yap›lmas›
• Vergilerin zaman›nda ödenmesi.
Vergi ahlak›n› vergi ödeme konusunda içsel bir motivasyon olarak kabul edilebiliriz. Yani d›flar›dan bir bask› ve zor kullanma olmadan mükellefin vergi uyumunun gönüllü olarak yüksek olmas›n› ifade eder. Vergi
ahlak› mükelleflerin devletle aralar›ndaki iliflkiyi belirleyen davran›fl normlar› olarak ifade edilebilir.
Yap›lan birçok ampirik çal›flma vergi ahlak› ile vergi
uyumu aras›nda pozitif bir iliflki bulmufltur.
S›ra Sizde 2
Vergi oranlar› ile vergi gelirleri aras›ndaki iliflki Laffer
e¤risi ile aç›klan›r. Laffer e¤risinde vergi oran› art›kça
belli bir noktada vergi gelirleri maksimuma ulaflacak
daha sonra ise düflmeye bafllayacakt›r. En yüksek vergi
has›lat›n›n elde edildi¤i nokta optimal vergi oran› olarak tan›mlan›r. Bu noktadan sonra vergi oran› art›r›lmaya devam edilirse vergi gelirleri düflmeye bafllar.
S›ra Sizde 3
Vergi kaç›rma en baflta vergi gelirlerini düflürerek kamu harcamalar›n›n ve hizmetlerinin etkin olarak görülememesine yol açar. Fakat vergi kaç›rman›n bu ilk bak›fltaki zarar›ndan çok daha farkl› ve derin zararlar› bulunmaktad›r.
Vergi kaç›rman›n ve dolay›s›yla kay›t d›fl› ekonominin
yayg›n oldu¤u durumlarda haks›z rekabet söz konusudur. Vergi kaç›rma yatay ve dikey eflitli¤i bozarak gelir
da¤›l›m›nda adaletsizli¤e yol açar.
Bir ekonomide vergi kaç›rman›n yüksek olmas› millî
gelir, istihdam ve di¤er birçok makroekonomik rakamlar›n yanl›fl hesaplanmas›na neden olacak, bu da maliye politikalar›n›n baflar›s›zl›¤›na yol açacakt›r. Vergi kaç›rma devletle birey aras›nda var olmas› gereken güven
duygusunu da azalt›r. Bireyle devlet aras›nda karfl›l›kl›
güven ne kadar yüksek olursa toplumsal huzur ve ekonomik etkinlik o denli yükselecektir. Vergi kaç›rman›n
yayg›n oldu¤u ekonomilerde bu güven ortadan kalkar,
bireylerde vergi kanunlar›na sayg› ve güven azal›r. Bu
durum ifllem maliyetlerini, mevzuata uyum maliyetlerini yükselterek ekonomik etkinsizli¤e yol açar.
Vergi kaç›rman›n ekonomik boyutlar›n› ölçmek oldukça zordur. Tan›m› gere¤i vergi kaç›rma suçtur ve
bu yüzden bireyler ve firmalar bu tür davran›fllar›n›
gizlerler.
62
Vergi Teorisi
S›ra Sizde 4
E¤er denetim olas›l›¤› (P) ve ödenecek cezalar (F) yeterince a¤›r ise bu durumda mükellefler vergiye uyum
göstereceklerdir. Model denetim olas›l›¤› ile vergi cezalar›n›n ikame oldu¤unu, vergi otoritesinin bu de¤erleri
ayarlayarak PF ≥ T eflitsizli¤ini sa¤layarak vergi kaçakç›l›¤›n› tamamen ortadan kald›rabilece¤ini ifade etmektedir. Bilindi¤i üzere T vergi oran›d›r.
S›ra Sizde 5
Beklenen fayda fonksiyonunda bireyler son servet durumlar›n› göz önüne alarak karar al›rlarken, beklenti teorisinde bir referans noktas›na (genellikle bafllang›çtaki
varl›k durumlar›na) göre karar verirler. Kiflilerin yüksek
oranl› kazançlar için riskten kaç›nd›¤›n› fakat kesinli¤i
yüksek kay›plar› önlemek için risk ald›klar›n› ortaya
koymaktad›r.
Bireyler ayn› de¤erdeki bir kay›p veya kazanç için farkl› oranlarda risk al›yorlar. Buna göre, kifliler bir referans
noktas› (genellikle ilk varl›k noktas›) belirliyor ve daha
sonra bu referans noktas›na göre de¤iflimin kazanç m›
yoksa kay›p m› oldu¤una karar veriyor. Ayn› miktardaki kazançlar için kay›plar›n› önleyece¤inden çok daha
az risk al›yor. Bu durumda de¤iflikli¤in ne flekilde alg›land›¤› ve çerçevelendi¤i çok önemlidir. Örne¤in, buna
göre mükellefin ana iflinden stopaj ile kesilen vergilere
karfl› direnç, mükelleflerin ikinci iflinden vergi beyannamesi ile ödeyece¤i vergiye karfl› dirençten çok daha
azd›r. Bu durumda baz› yazarlar vergilerin olmas› gereken miktardan biraz daha fazla kesilerek, mali y›lsonunda fazla al›nan bu miktarlar›n iadesinin yap›lmas›
yoluyla vergi kaç›rma motivasyonunun azalt›labilece¤ini belirtmifllerdir.
S›ra Sizde 6
Sosyal normlar›n ve referans grubunun vergi uyumu
üzerindeki etkisi de önemli bulunmufltur. Mükellefin ait
oldu¤u referans grubunda (yak›n arkadafllar, aile üyeleri ve yak›n meslektafllar gibi) vergi kaç›rmak ay›planm›yor ve bir anlamda benimseniyorsa mükellef de herhangi bir sosyal ay›plama veya grup bask›s›na maruz
kalmadan vergi kaç›racakt›r. Vergi kaç›rman›n yüz k›zart›c› bir suç olarak alg›lanmad›¤› toplum ve gruplarda
vergi uyumu düflük olacakt›r. Çal›flmalar vergi mükelleflerinin alg›lad›¤› kay›t d›fl› ekonominin boyutu ile
vergi kaç›rma aras›nda do¤ru orant›l› bir iliflki oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Yani kay›t d›fl›n›n yüksek oldu¤unu düflünen mükellef çok vergi kaç›rmaktad›r. Literatürdeki birçok önemli çal›flma suçluluk duygusunun
(vicdan azab›) vergi uyumu üzerindeki pozitif etkisini
ortaya koymufltur. Vergi eti¤i ve suçluluk duygusu aras›nda da yüksek oranl› pozitif bir iliflki bulunmufltur.
Allingham, M.G., Sandmo, A. (1972). “Income Tax
Evasion: A Theoretical Analysis”, Journal of Public
Economics, 1, 323-338.
Alm, J. (2005). Tax Evasion, içinde Cordes, J.J., Ebel, R.
D., Gravelle, J.G. (Editörler), The Encyclopedia of
Taxation and Tax Policy, Washington, D.C.: The
Urban Institute Press.
At›fl, C. (2012). Küreselleflme Sürecinde Transfer
Fiyatland›rmas› ve Türkiye, içinde Aktan, C. C.,
Kesik, A., Dileyici, D. (Editörler), Yeni Maliye
De¤iflim Ça¤›nda Kamu Maliyesi: Yeni Trendler,
Yeni Paradigmalar, Yeni Ö¤retiler, Yeni
Perspektifler, Ankara: Maliye Bakanl›¤› Strateji
Gelifltirme Baflkanl›¤›.
Bayrakl›, H.H., Saruç, N.T., Sa¤bafl, ‹. (2004). Vergi
Kaçakç›l›¤›n› Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi ve
Vergi Kaçakç›l›¤›n› Önleme Yöntemleri, içinde
Türkiye’de Vergi Kay›p ve Kaçaklar› ve
Önlenmesi Yollar›,
19.
Ulusal
Maliye
Sempozyumu Bildirileri Kitab›, Bursa: Uluda¤
Üniversitesi.
Berksoy, T., Demir, ‹. (2004). Politik Vergi Çevrimleri:
Türkiye’de Vergi Yükü Üzerine Politik Etkiler, içinde
19.
Ulusal
Maliye
Üniversitesi.
Brown, C.V., Jackson, P.M. (1990). Public Sector
Economics, Oxford: Blackwell.
Kahneman, D., Tversky, A. (1979). “Prospect Theory:
An Analysis of Decision Under Risk”,
Econometrica, 47(2), 263-291.
Rosen, H.S., Gayer, T. (2010). Public Finance, New
York: McGraw Hill.
Sa¤bafl, ‹. (2010). Vergi Teorisi, Ankara: Ece Matbaas›.
Tafl, B., Karaca, Y. (2004). Küreselleflmenin Vergi
Sistemleri Üzerindeki Etkileri Aç›s›ndan ‹ki Önemli
Konu: Vergi Rekabeti ve Elektronik Ticaret, içinde
19.
Ulusal
Maliye
Üniversitesi.
Yitzhaki, S. (1974). “A Note on Income Tax Evasion: A
Theoretical Analysis”, Journal of Public
Economics, 3, 201-202.
63
4
VERG‹ TEOR‹S‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Gelir da¤›l›m›n›n ölçülerini aç›klayabilecek,
Gelir da¤›l›m› ile vergi tarifelerini iliflkilendirebilecek,
Vergi yans›mas›n› tan›mlayabilecek,
Vergi yans›mas›n›n türlerini ay›rt edebilecek,
Vergi yans›mas›n› etkileyen faktörleri analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Gelir Da¤›l›m›
• Lorenz E¤risi
• Gini Katsay›s›
• Vergi Tarifeleri
• Vergi Yans›mas›
• Vergi Yans›mas› Türleri
‹çindekiler
Vergi Teorisi
Vergilemede Adalet
• VERG‹LEME VE GEL‹R DA⁄ILIMI
• GEL‹R DA⁄ILIMI
• VERG‹ YANSIMASI
Vergilemede Adalet
VERG‹LEME VE GEL‹R DA⁄ILIMI
Bir baba eve dönerken eflini cep telefonundan aray›p “bir fley laz›m m›?” diye sordu¤unda vergi öder. Ard›ndan evin ihtiyaçlar›n› temin edip çocu¤una da bir çikolata almak istedi¤inde yapt›¤› ödemelerin içinde vergi de vard›r. Baba e¤er memursa maafl›n› almadan gelir vergisi kesilmifltir; serbest meslek erbab› ise kazanc›n› beyan edip vergi ödeyecektir. Bu örnekler verginin kiflilerin üzerinde bir yük oluflturdu¤unu göstermektedir. Vergi yüküne iliflkin iki soru sorulabilir:
• Vergi yükü vatandafllar aras›nda ‘adil’ olarak da¤›lmakta m›d›r?
• Vergi gelir da¤›l›m›n› nas›l etkilemektedir?
‹lk soru vergi adaleti ile ilgilidir ve her ülkede en çok tart›fl›lan mali konulardan
biridir. ‹kinci soru ise mevcut vergi sisteminin unsurlar›n›n gelir da¤›l›m› üzerindeki etkisini ele almaktad›r. Vergiyi ödeyenle verginin yükünü gerçekten yüklenen
ço¤unlukla ayn› kifli olmaz. Bir kiflinin ne kadar vergi ödedi¤ini ö¤renerek o kiflinin üzerindeki vergi yükü hesaplanamaz. Bu konu afla¤›daki örnekle somutlaflt›r›labilir.
Bir müteahhit-ifl adam› olan Semih Bey yeni lüks bir otomobil sat›n al›r. Araç
için yüksek bir Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) ödemifltir. Verginin oluflturdu¤u etki
ile iflçilerine “Yeni konutlar›m›za talep bekledi¤im gibi olmad›. Size ödedi¤im ücreti bir süreli¤ine indirmek zorunda kal›yorum” der. ‹flçiler baflka ifl bulamayacaklar›n› düflündüklerinden bu düflük ücreti kabul ederler. Semih Bey böylece vergi
yükünün tamam›n› veya bir k›sm›n› iflçilerine aktarm›fl olur.
Semih Bey için çal›flan su tesisatç›s› Ahmet Bey’in morali bozulmufltur. Azalt›lan ücretini al›p eve dönerken eflinin tembihledi¤i g›da ürünlerinin fiyat›n›n içinde
Katma De¤er Vergisi’nin de (KDV) oldu¤unu, ald›¤› fifle bak›nca fark eder. Tüm ihtiyaçlar›n› karfl›layamadan eve dönmenin buruklu¤u içinde otururken komflusu
Ayfle Han›m’›n evinde ortaya ç›kan acil bir tesisat sorunu için ça¤r›l›r. Tesisat sorununu çözdükten sonra normalde alaca¤› ücret yerine daha fazla bir ücret alarak
kendi üzerindeki vergi yükünün bir k›sm›n› Ayfle Han›m’a aktarm›fl olur.
Yukar›daki örneklerin ilkinde ÖTV’nin mükellefi, otomobil al›c›s› Semih Bey;
ikincisinde ise KDV’nin mükellefi g›da ürünlerinin tüketicisi Ahmet Bey’dir. Semih
Bey ve Ahmet Bey yasal olarak yükümlü olduklar› vergileri ödedikten sonra imkân
bulduklar›nda yükü baflkalar›na aktarm›fllard›r. Aç›kt›r ki vergi yükünün gerçek tafl›y›c›s›, vergi kendisine aktar›land›r. Böylece yasalar›n öngördü¤ünün aksine yük
baflka kiflilerce yüklenilmifltir.
66
Vergi Teorisi
Vergi yükünün bir ekonomik birimden di¤erine aktar›lmas›na vergi yans›mas›
denir. Vergi yans›mas› analizinde, verginin oluflturdu¤u yükün da¤›l›m›n› etkileyen
faktörleri ve yükün da¤›lmas›n›n ekonomik sonuçlar› incelenmektedir. Bu ünitede
önce gelir da¤›l›m› üzerinde k›saca durulacak ve gelir da¤›l›m›n›n en çok kullan›lan ölçüleri tan›t›lacakt›r. Sonra vergi tarifelerinin gelir da¤›l›m›na etkileri ele al›nacakt›r. Ard›ndan verginin gerçek yüklenicisini belirlemek üzere yans›ma ve yans›may› etkileyen faktörler ele al›nacakt›r.
GEL‹R DA⁄ILIMI
Bir ülkede üretilen gelirin miktar›n›n en genel ve en çok kullan›lan ölçüsü gayri
safi yurt içi has›lad›r (GSYH). Gelirin büyüklü¤ü kadar nas›l paylafl›ld›¤› da önemlidir. Bu yüzden devletler, gelir da¤›l›m›n› etkilemeye çal›fl›rlar. Bu amaçla kullan›lan araçlardan biri de vergilerdir.
Gelir Da¤›l›m›n›n Tan›mlar›
Gelirin, geliri üreten
faktörler aras›ndaki
da¤›l›m›na fonksiyonel gelir
da¤›l›m› denir.
Kiflisel gelir da¤›l›m›, gelirin
toplumu meydana getiren
bireyler, haneler ve gelir
gruplar› aras›ndaki
paylafl›m›n› ele al›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1
Gelirin, geliri üreten faktörler aras›nda da¤›l›m›na fonksiyonel gelir da¤›l›m› denir.
Bir üretim sürecine dahil olan girdilerin sahipleri üretimden paylar›n› al›rlar. Örne¤in, bir mobilya atölyesinde üretilen masalar piyasa fiyat›na sat›l›rlar. Elde edilen
gelir iflçiler, ham madde sa¤lay›c›lar›, sermayedar, ifl yerini kiralayanlar aras›nda
paylafl›l›r.
GSYH’nin sektörler aras›nda paylafl›m›na sektörel gelir da¤›l›m› denir. Sektörel
gelir da¤›l›m›nda tar›m, maden, imalat, enerji ve hizmetten oluflan ana sektörlerin
veya bu sektörlerin alt kategorilerinin (hizmet sektörünün içinde bankac›l›k ve sigortac›l›k, sanayi içinde otomotiv gibi) gelirden ald›klar› paylar ele al›n›r. Gelirin
ülkenin farkl› bölgeleri veya illeri aras›nda da¤›l›m›na bölgesel gelir da¤›l›m› denir.
Kiflisel gelir da¤›l›m›, gelirin toplumu meydana getiren bireyler, haneler ve gelir
gruplar› aras›ndaki paylafl›m›n› ele al›r. Kiflisel gelir da¤›l›m› en çok kullan›lan gelir da¤›l›m› türüdür.
Gelir da¤›l›m›n›n
çok say›da tan›m›n›n olmas›n›n nedeni nedir?
SIRA S‹ZDE
Gelir Da¤›l›m›nda Adaletin Ölçülmesi
Gelir da¤›l›mdaki
eflitsizlikleri ölçmek için genellikle millî gelirin kifliler veya hane
halklar› aras› da¤›l›m› incelenir. Bu ölçümde hanehalklar› harcanabilir (kullan›labiS Ogöre
R U s›ralan›p yüzdelik (genellikle yüzde 20’lik) dilimlere ayr›l›rlar.
lir) gelirlerine
Gelirine göre s›ralan›p yüzde 20’lik dilimlere ayr›lan nüfusun ilk yüzde 20’lik dilimi düflük gelir grubu olarak tasnif edilir. Di¤er gruplar ise orta alt›, orta, orta üstü
D‹KKAT
ve üst gelir gruplar›d›r. Gelir da¤›l›m› eflit oldu¤unda bu gruplar›n her birinin toplam gelirin de ayn› yüzdesini almas› gerekir. Bir baflka ifadeyle her yüzde 20’lik
SIRA S‹ZDE
grubun toplam
gelirden ald›¤› pay da yüzde 20 olmal›d›r. Bu ideal durum elbette
hiçbir ülke için mümkün de¤ildir. Ancak bu durumdan uzaklafl›ld›kça gelir de daha eflitsiz da¤›lm›fl
olur. Bu grupland›rmadan faydalan›larak biri Lorenz e¤risi ad›
AMAÇLARIMIZ
verilen grafiksel di¤eri ise Gini katsay›s› denilen rakamsal iki ölçü gelifltirilir.
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
67
4. Ünite - Vergilemede Adalet
fiekil 4.1
Türkiye’de Gelir
Da¤›l›m› (2009).
Gelir (Birikimli%)
100
80
Lorenz E¤risi (Türkiye,2009)
60
Mutlak Eflitlik Do¤rusu
54
40
32.2
20
6.20
0
0
20
40
16.9
60
80
100
Nüfus (Birikimli%)
Lorenz e¤risi, fiili gelir da¤›l›m›n› gösterir. Birikimli gelir gruplar›n›n gelirin birikimli yüzdelerinin ne kadar›n› ald›¤›n› gösteren e¤ri gelir da¤›l›m›nda adaletin ne
kadar sa¤land›¤›n› görsel olarak ortaya koyar. fiayet gelir gruplar aras›nda eflit paylafl›l›rsa mutlak eflitlik veya eflit bölüflüm gerçekleflir. Bu durumda gelir ve nüfusun
birikimli yüzdeleri bir grafikte gösterildi¤inde yüzdeler birbirine eflit olaca¤›ndan
45 derecelik bir do¤ru ortaya ç›kar. Bir di¤er ifadeyle her grubun nüfus içindeki
yüzdesi ile gelirden ald›¤› pay›n yüzdesi birbirine eflit olsa ortaya ç›kacak olan 45
derecelik do¤ruya mutlak eflitlik do¤rusu veya efl bölüflüm do¤rusu denir. Oysa gelir pastas›n›n fiili da¤›l›m› her ülkede bu noktadan uzakt›r. Fiili da¤›l›m› gösteren
Lorenz e¤risi eflitsizlik artt›kça bir yay çizerek mutlak eflitlik do¤rusundan uzaklafl›r. fiekil 4.1’de görüldü¤ü gibi Türkiye’de 2009 y›l›nda en fakir yüzde yirmi, gelirin sadece yaklafl›k yüzde 6’s›n› al›rken en zengin yüzde yirmi ise gelirin yüzde
54’ünü alm›flt›r. fiekil 4.1’de mutlak eflitlik do¤rusuna bir yay çizen Lorenz e¤risinin bu do¤ruya uzakl›¤› gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizli¤i görsel olarak göstermektedir.
Mutlak eflitlik do¤rusu ile Lorenz e¤risi aras›ndaki alan›n (A) efl bölüflüm do¤rusunun alt›nda kalan toplam alana (A+B) oranlanmas› sayesinde ise Gini katsay›s› hesaplanmaktad›r.
Gini =
Lorenz e¤risi gelirin kifliler
aras›nda fiili da¤›l›m›n›
gösteren e¤ridir.
A
A+ B
Gini katsay›s›, 0 ile 1 aras›nda bir de¤er al›r. Lorenz e¤risi mutlak eflitlik do¤rusundan uzaklaflt›kça A alan› (formüldeki pay) büyür ve Gini katsay›s› 1’e yaklafl›r.
Lorenz e¤risi mutlak eflitlik do¤rusuna yaklaflt›kça A alan› küçülür ve Gini katsay›s› 0’a yaklafl›r. Böylece Gini katsay›s›n›n 1’e yak›nlaflmas› eflitsizli¤in artt›¤›n›; 0’a
yaklaflmas› ise eflitsizli¤in azald›¤›n› gösterir.
Türkiye ‹statistik Kurumu (TÜ‹K) Gelir ve Yaflam Koflullar› Araflt›rmas› yaparak
gelir da¤›l›m›n›n adil olup olmad›¤›n› hesaplamaktad›r. Bu araflt›rmaya göre, Türkiye’de 2009 y›l›nda 0,415 olan Gini katsay›s› 2010 y›l›nda 0,402 olarak hesaplanm›flt›r. Gini katsay›s›ndaki bu düflüfl, Türkiye’de gelirin 2010’da 2009 y›l›na göre
daha adil da¤›ld›¤›n› göstermektedir.
Gini katsay›s› s›f›r ile bir
aras›nda bir de¤er al›r. Gini
katsay›s› s›f›ra yaklaflt›kça
gelir da¤›l›m›nda adalet
artar, bire yaklaflt›kça gelir
da¤›l›m›nda adalet azal›r.
68
SIRA S‹ZDE
Vergi Teorisi
2
S O R U
Birincil gelir da¤›l›m› devlet
D‹KKAT
müdahalesi olmad›¤›
varsay›m› alt›nda piyasa
iflleyifli sonucunda ortaya
SIRAgelir
S‹ZDE
ç›kan
da¤›l›m›d›r.
AMAÇLARIMIZ
Gini katsay›s›n›n
küçülmesi neden daha adil bir gelir da¤›l›m›na iflaret eder?
SIRA S‹ZDE
Vergi Gelir Da¤›l›m› ‹liflkisi
Mal ve hizmetlerin
üretim sürecine kat›lan üretim faktörleri, mal›n veya hizmetin
sat›fl›ndan elde edilen geliri paylafl›rlar. Bir kifli birden çok üretim faktörüne sahip
S O R U
olabilir. Bu durumda
bu faktörlerin üretimden ald›¤› paylar topland›¤›nda o kiflinin geliri bulunur.
Devletin vergi ve harcamalarla bir müdahalede bulunmad›¤› varsay›m› alt›nda
D‹KKAT
piyasan›n iflleyiflinin sonucunda ortaya ç›kan gelir da¤›l›m›na birincil gelir da¤›l›m›
denir. Birincil gelir da¤›l›m›na baz› kaynaklarda piyasa da¤›l›m› da denmektedir.
SIRA S‹ZDE
‹ktisat teorisine
göre düzgün iflleyen ve tam rekabet piyasas›n›n ideal koflullar›n›
tafl›yan bir piyasada üretim faktörlerinin üretimden ald›klar› pay, bu faktörlerin
üretime katk›s›n›
(marjinal verimlili¤ini) yans›t›r.
AMAÇLARIMIZ
Birincil gelir da¤›l›m› adil midir? Her üretim faktörü, üretime katk›s› kadar gelir
elde etmekteyse birincil gelir da¤›l›m›n›n adil oldu¤unu düflünmek gerekir. Ancak
piyasalar tam
K ‹ rekabet
T A P koflullar› alt›nda çal›flmazlar ve toplumlar de¤iflik ifllevleri yerine getirmesi için devlete ekonomiye müdahale görevi verirler. Devletler birincil
gelir da¤›l›m›n› birtak›m düzenlemelerle etkilerler. Örne¤in, devlet asgari ücreti zorunlu tutarak
bazda baz› güvenlik ve sa¤l›k önlemlerinin al›nmas›n›
T E L Eveya
V ‹ Z Y Osektörel
N
zorunlu hâle getirerek gelirin birincil da¤›l›m›n› etkileme gücüne sahiptir.
Devletin gelir da¤›l›m›na müdahalesi bununla s›n›rl› de¤ildir. Devlet vergiler ve
harcamalar yoluyla gelir da¤›l›m›n› etkiler. Her vergi, gelir gruplar› üzerinde farkl›
‹ N T E RDevlet
NET
etkiye sahiptir.
geliri yüksek olanlar› daha yüksek vergilendirir. Bu yüzden
herkesin vergi sonras› kullan›labilir geliri ayn› oranda azalmaz. Yüksek gelirlilerin
gelirindeki azalma daha yüksek olur. Kullan›labilir gelirin harcanmas› aflamas›nda
ise devlet dolayl› vergiler alarak kiflilerin refah›n›n bir k›sm›na el koyar. Gelir da¤›l›m›n› düzeltmek amac›yla yüksek gelirlilerin sat›n ald›klar› mallar› daha yüksek
oranda vergilendirerek gelir da¤›l›m›n› etkiler.
Devlet, vergi (ve kamu harcamalar› gibi di¤er yöntemler) yoluyla birincil gelir
da¤›l›m›n› de¤ifltirebilir. Devletin birincil gelir da¤›l›m›na müdahale etmesi sonucu
ortaya ç›kan yeni gelir da¤›l›m›na ikincil gelir da¤›l›m› denir. Bir di¤er ifadeyle birincil gelir da¤›l›m›, bütçenin gelir ve gider kalemlerinin etkileri ile de¤iflir ve nihai
gelir da¤›l›m› ortaya ç›kar. fiekil 4.1’deki Lorenz e¤risi 2009 y›l› için ikincil gelir da¤›l›m› rakamlar› kullan›larak çizilmifltir.
Verginin, kamu harcamalar›n›n finansman› için al›nmas› vergilemenin mali
amac›d›r. Ancak vergi, gelir da¤›l›m›n› düzeltmek, ekonomik istikrar› sa¤lamak,
cari aç›¤› azaltmak gibi birçok amac› elde etmek için de al›n›r. Bunlara verginin
mali olmayan (ekstra fiskal) amaçlar› denir. Örne¤in, lüks otomobilleri talep
edenlerden yüksek ÖTV al›nmas›n›n ithalat› azaltarak d›fl ticaret aç›¤›n› düflürmek
ve gelir da¤›l›m›n› düzeltmek gibi hedefleri olabilir. Fakat yukar›daki örnekte görüldü¤ü gibi vergi yükümlüsü ödedi¤i vergiyi baflkalar›na k›smen veya tamamen
aktar›rsa (yans›t›rsa) gelir da¤›l›m›n› düzeltme hedefi gerçekleflmez. Lüks otomobillerin al›c›lar›ndan yüksek vergi al›nd›¤›nda, ödedikleri ÖTV’yi tamamen veya
k›smen baflkalar›na yans›t›rlarsa hedeflenen da¤›l›m gerçekleflmez. Bu konuyu vergi yans›mas› bafll›¤› alt›nda ele alaca¤›z.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Devletin vergi ve kamu
harcamalar›n› kullanarak
birincil gelir da¤›l›m›na
müdahale etmesiyle ortaya
ç›kan gelir da¤›l›m›na ikincil
gelir da¤›l›m› denir.
Vergi Tarifelerinin Gelir Da¤›l›m›na Etkisi
Devletlerin gelir da¤›l›m›nda adaleti art›rmak hedefine ulaflmak için kullan›labilece¤i bir araç da vergilerdir. Bu amaçla vergilemede asgari (en az) geçim indirimi,
ay›rma ilkesi ve istisna ve muafiyetler yan›nda vergi tarifelerinden de faydalan›labilir. Verginin hesaplanabilmesi için matraha uygulanmas› gereken ölçüye vergi tarifesi denir. Düz oranl› ve artan oranl› vergi tarifesi uygulamada en çok kullan›lan
tarifelerdir. Düz oranl› tarife, sapt›r›c› etkiye daha az yol açt›¤› için etkinlik aç›s›ndan artan oranl› tarife ise dikey adalete daha uygun oldu¤u için savunulmaktad›r.
Artan oranl› vergi tarifesi ile vergi tarifelerinde artan oranl›l›k ayr› kavramlard›r.
Örne¤in, iki artan oranl› vergi tarifesi farkl› artan oranl›l›¤a sahip olabilir. Bir vergi
tarifesinin artan oranl›l›¤›n› ölçmek için ortalama vergi oran› ve marjinal vergi oran› kavramlar›ndan yararlan›l›r.
Ortalama vergi oran›, ödenen verginin matraha bölünmesiyle ulafl›lan orand›r
(Yüzde ifadeye dönüfltürmek için genellikle yüzle çarp›l›r). Ödenen vergi T ve
üzerine vergi tarifesinin uyguland›¤› matrah X ise ortalama vergi oran›(OVO) afla¤›daki gibidir:
OVO =
T
×100
X
Ahmet Beyin matrah› T10 bin ve ödedi¤i vergi T1500 ise ortalama vergi oran›
OVO =
1.500
×100 = %15
10.000
olarak hesaplan›r.
Marjinal vergi oran› ise matrahtaki art›fl›n (de¤iflmenin) vergide neden oldu¤u
art›fl› gösterir. Matrahtaki de¤iflmeyi ∆X sembolü ile gösterelim. Bafllang›ç matrah›
(X0) ile sonraki matrah (X1) aras›ndaki fark matrahtaki de¤iflmeyi verir. Bu de¤iflme vergide ∆T kadar bir de¤iflmeye yol açar. Marjinal vergi oran› afla¤›daki formül
yard›m›yla hesaplan›r:
MVO =
 ∆T

T1 − T0
×100
×100 veya kısaca MVO = 
 ∆X

X1 − X0
Ahmet Beyin matrah› T10 bin’den T20 bin’ye yükselmifl; ödedi¤i vergi de
T1.500’den T3.500’ye yükselmiflse marjinal vergi oran›
MVO =
3.500 − 1.500
×100 = %20
20.000 −10.000
olarak hesaplan›r.
fiimdi vergi tarifelerini bu ölçüleri kullanarak artan oranl›l›k aç›s›ndan de¤erlendirelim.
Sabit Miktarl› Vergi Tarifesi
Ödenecek vergi ile matrah aras›nda bir iliflki kurulmaks›z›n önceden saptanan sabit bir miktar›n vergi olarak ödenmesi durumunda bu tarifeye sabit miktarl› vergi
tarifesi denir. Götürü veya maktu vergiler sabit miktarl› vergilerdir ve bu vergilerde bir vergi oran› kullan›lmaz sadece ödenecek vergi belirlenir.
69
70
Vergi Teorisi
Bu tür vergilerde, vergi sabit bir miktar olarak ödendi¤inden matrah artt›kça ortalama vergi oran› azal›r. Vergi, matrahtaki de¤iflmeye tepki vermedi¤inden marjinal vergi oran› s›f›rd›r. Böylece ortalama vergi oran›n›n matrah artt›kça azald›¤› ve
marjinal vergi oran›n›n da s›f›r oldu¤u bir tarife yap›s› ortaya ç›kar. Sabit miktarl›
tarifeyi bir örnek üzerinden de¤erlendirelim. Ahmet, Mehmet, Hakk› ve Semih
Beyler, bakkal esnaf›d›r ve s›ras›yla 10 bin, 20 bin, 50 bin ve T70 bin matraha sahiptir. Bakkal esnaf›n›n T2 bin sabit bir vergi ödemesi gerekmektedir. Bu durumda ortalama ve marjinal vergi oranlar›n› içeren Tablo 4.1 oluflturabilir:
Tablo 4.1
Sabit Miktarl› Vergi
Tarifesinde
Ortalama ve
Marjinal Vergi
Oranlar›.
Verginin sabit bir miktar
olarak al›nd›¤› vergiye sabit
miktarl› vergi denir. Vergi ile
gelirler aras›nda bir iliflki
olmad›¤›ndan ortalama
vergi oran› matrah artt›kça
azal›r.
Matrah
Vergi
OVO
MVO
Ahmet Bey
10.000
2.000
%20
-
Mehmet Bey
20.000
2.000
%10
0
Hakk› Bey
50.000
2.000
%4
0
Semih Bey
70.000
2.000
%2,86
0
Tablo 4.1’de görüldü¤ü gibi matrah artmas›na ra¤men vergi sabit kald›¤›ndan
ortalama vergi oran›, matrah yükseldikçe düflmektedir. Matrah artsa da vergi de¤iflmedi¤inden marjinal vergi oran› s›f›r olmaktad›r.
Vergi adaleti aç›s›ndan bu ne anlama gelmektedir? Bakkal Ahmet Bey, daha düflük matraha sahip olmas›na ra¤men daha yüksek matrahl› bakkallara göre oransal
olarak daha fazla vergi ödemektedir. fiüphesiz ki bu durumda vergi, gelir (matrah)
ile iliflkili olmad›¤›ndan hem yatay hem de dikey adalet ilkesine ayk›r›l›k oluflmufltur. Bu yüzden, sabit miktarl› vergilere tersine artan oranl› tarife (ric’i vergi tarifesi) de denir.
Tablo 4.1’de görüldü¤ü gibi matrah artt›kça ortalama vergi oran› azalmaktad›r.
Bu durumda yüksek matraha sahip mükelleflerin oransal olarak daha düflük bir
vergi yükümlülü¤üne sahip olduklar› aç›kt›r. Götürü vergileme, beyan gerektirmedi¤inden, matrah (gelir) ile iliflkisi olmad›¤›ndan ve ödeme gücünü dikkate almad›¤›ndan dolay› modern vergilemede fazla baflvurulmayan bir yöntemdir.
Düz Oranl› Vergi Tarifesi
Sabit bir vergi oran›n›n matraha uygulanmas› durumunda vergi tarifesine düz (sabit/tek) oranl› vergi tarifesi denir. Sabit miktarl› vergide ödenen vergi matrah de¤iflse de ayn› kalmaktayken düz oranl› vergi tarifesinde matrah artt›kça uygulanan
oran ayn› kalmakta fakat hesaplanan vergi artmaktad›r. Bir di¤er ifadeyle vergi
miktar olarak artmakta fakat oransal olarak ayn› kalmaktad›r.
Vergi oran›n›n yüzde 10 oldu¤unu varsayal›m. Bu durumda Tablo 4.2’de görüldü¤ü gibi matrah artt›kça hesaplanan vergi rakamsal olarak artmaktad›r. Yüksek
matrahl› mükellefler, yüksek miktarda vergi ödemektedir. Öte yandan vergi mükellefinin yükü oransal olarak de¤iflmemektedir. Bir di¤er ifadeyle, ortalama vergi
oran› yüzde 10 olarak hesaplanmaktad›r. Matrahtaki de¤iflmenin vergide oluflturdu¤u de¤iflmeyi gösteren marjinal vergi oran› da yüzde 10’da sabit kalmaktad›r.
Buradan ç›kar›labilecek sonuç, geliri yüksek mükelleflerin ödedikleri verginin rakamsal olarak artmas›na ra¤men oransal olarak ayn› kald›¤›d›r.
71
Matrah
Oran
Vergi
OVO
MVO
Ahmet Bey
10.000
%10
1.000
%10
-
Mehmet Bey
20.000
%10
2.000
%10
%10
Hakk› Bey
50.000
%10
5.000
%10
%10
Semih Bey
70.000
%10
7.000
%10
%10
Matrahtaki art›fl›n ortalama vergi oran›nda art›fla yol açmamas› nedeniyle düz
oranl› tarife uyguland›¤›nda gelir vergisinin sapt›r›c› etkisi (ikame etkisi) ortaya ç›kmaz. Bir di¤er ifadeyle vergi, mükellefleri çal›flma yerine bofl zaman kullanmaya üretip kazanma yerine kazanmamaya sevk etmemektedir. ‹flte düz oranl› vergi tarifesinin etkinli¤i bozmamas›, gelir vergisinde bu tarifeyi savunanlar›n üzerinde durduklar› en önemli avantajd›r. Buna karfl›l›k artan oranl› tarifeyi savunanlar, düz oranl› tarifenin vergiyi sadece rakamsal olarak art›rd›¤›na, oransal olarak etkilemedi¤ine vurgu yaparak dikey adaletin ancak artan oranl› tarife ile sa¤lanabilece¤ini düflünmektedirler.
Tablo 4.2
Düz Oranl›
Vergilerde Ortalama
ve Marjinal Vergi
Oranlar›.
Düz oranl› tarifede tek oran
vard›r. Türkiye’de kurumlar
vergisinde düz oranl› tarife
uygulanmaktad›r.
Artan Oranl› Vergi Tarifesi
Matrah yükseldikçe daha yüksek oranlarda vergi ödenmesine yol açan tarifeye artan oranl› vergi tarifesi denir. Artan oranl› vergi tarifesi, basit artan oranl›l›k ve dilimli artan oranl›l›k olmak üzere iki farkl› flekilde uygulanabilir.
Basit artan oranl›l›k uygulamas›nda matrah hangi dilime isabet etmekteyse o
dilimin oran› tüm matraha uygulanmaktad›r. Tablo 4.3’te basit artan oranl› tarife
örneklendirilmifltir. Buna göre matrah› T10 bin olan Ahmet Bey birinci dilimin oran› olan yüzde 15’ten; matrah› T20 bin olan Mehmet Bey ise matrah› ikinci dilime
isabet etti¤inden yüzde 20 üzerinden vergi ödemektedir. Hakk› Bey yüzde 27; Semih Bey ise yüzde 35 üzerinden vergi ödemektedir. Tablo 4.3’te sunuldu¤u gibi
ortalama vergi oranlar› tarifedeki oranlara eflittir ve matrah artt›kça ödenen vergi
artmaktad›r. Artan oranl› tarife, matrah yükseldikçe verginin sadece miktar olarak
de¤il ayn› zamanda oransal olarak artmas›na neden olur. Bu nedenle matrahtaki
de¤iflmenin vergiye etkisini gösteren marjinal vergi oran› matrah artt›kça yükselmektedir. Dikkat edilirse marjinal vergi oran› ortalama vergi oran›ndan büyüktür.
Dilimler
Oranlar Mükellefler Matrah
Vergi
OVO MVO
0-10,000
%15
Ahmet Bey
10,000
10.000x%15=1.500
%15
-
10,001-25,000
%20
Mehmet Bey
20.000
20.000x%20= 4.000
%20
%25
25,001-58,000
%27
Hakk› Bey
50.000
50.000x%27= 13.500
%27
%31,7
58,001 ve üzeri
%35
Semih Bey
70.000
70.000x%35= 24.500
%35
%55
Basit artan oranl›l›¤›n ortalama ve marjinal vergi oranlar›na etkileri fiekil 4.2’de
gösterilmifltir. Birincisi, ortalama vergi oran› e¤risi pozitif e¤imlidir: Matrah artt›kça ortalama vergi oran› artmaktad›r. ‹kincisi, marjinal vergi oran› da pozitif e¤imlidir. Bu matrahtaki art›fl›n mükellefin vergisini oransal olarak da art›rd›¤›n› gösterir. Zaten marjinal vergi oran› e¤risi, ortalama vergi oran› e¤risinin üzerinde seyretmektedir.
Tablo 4.3
Basit Artan
Oranl›l›kta
Ortalama ve
Marjinal Vergi
Oranlar›.
72
Vergi Teorisi
fiekil 4.2
60
55
50
OVO ve MVO (%)
Basit Artan
Oranl›l›kta
Ortalama ve
Marjinal Vergi
Oranlar›.
OVO
40
31.7
30
25
20
20
35
MVO
27
15
10
10000
20000
50000
70000
Dilimli artan oranl›l›k uygulamas›nda matrah›n tamam›na karfl›l›k gelen tek bir
oran uygulanmamaktad›r. Matrah dilimlere ayr›larak her dilime, kendine isabet
eden oran uygulanmaktad›r. Tablo 4.4’te görüldü¤ü gibi matrah› T10 bin olan Ahmet Bey üst dilime taflmad›¤›ndan yüzde 15 üzerinden vergi ödemektedir. Mehmet
Bey’in matrah› T20 bin’dir. Bu matrah ikinci dilim aral›¤›nda yer alsa da tamam›na
yüzde 20 oran› uygulanmamakta matrah dilimlere ayr›lmaktad›r. T20 bin’nin ilk dilimi olan T10 bin yüzde 15’ten; ikinci dilime taflan T10 bin ise yüzde 20 üzerinden
vergilendirilmektedir.
Tablo 4.4
Dilimli Artan
Oranl›l›kta
Ortalama ve
Marjinal Vergi
Oranlar›.
Dilimler
Oranlar Mükellefler Matrah Vergi
OVO MVO
0-10,000
%15
Ahmet Bey
10,000 10.000 x %15=1.500
%15
-
10,00125,000
%20
Mehmet Bey
20.000
10.000 x %15 + 10.000 x
%20 = 3.500
%17,5
%20
25,00158,000
%27
Hakk› Bey
50.000
10.000 x %15 + 15.000 x
%22,5 %25,8
%20 + 25.000 x %27 = 11.250
58,001 ve
üzeri
%35
Semih Bey
10.000 x %15 + 15.000 x %20
70.000 + 33.000 x %27 + 12.000 x
%25,2 %31,8
%35 = 17.610
Dilimli artan oranl›l›kta da ortalama ve marjinal vergi oranlar› matrah yükseldikçe yükselmektedir. Ancak basit artan oranl›l›kla k›yaslad›¤›m›zda flu farklar karfl›m›za ç›kmaktad›r. ‹lk olarak, basit artan oranl›l›kta ortalama vergi oranlar› tarifedeki oranlarla ayn› olmas›na ra¤men dilimli artan oranl›l›kta ortalama vergi oranlar› tarifedeki oranlardan daha düflüktür. ‹kincisi, dilimli artan oranl›l›kta OVO ve
MVO, basit artan oranl›l›k uygulamas›ndaki OVO ve MVO’dan düflüktür.
73
fiekil 4.3
35
31.8
OVO ve MVO (%)
30
20
20
15
OVO
25.8
25
22.5
25.16
Dilimli Artan
Oranl›l›kta
Ortalama ve
Marjinal Vergi
Oranlar›.
MVO
17.5
15
10
10000
20000
50000
70000
fiekil 4.3 dilimli artan oranl›l›kta matrahla ortalama ve marjinal vergi oranlar›
aras›ndaki iliflkiyi görsel olarak sergilemektedir. Ortalama ve marjinal vergi oranlar› e¤rilerinin her ikisi de pozitif e¤imlidir. Ancak her iki e¤ri de fiekil 4.2’de yer
alan e¤rilere göre daha yat›kt›r. Bunun nedeni, dilimli artan oranl›l›¤›n basit artan
oranl›l›¤a göre matrahtaki art›fla daha az tepki vermesidir.
Basit artan oranl›l›k özellikle matrahtaki küçük de¤iflikliklerin bir üst dilime geçifle yol açt›¤›nda mükellefin ödeyece¤i vergide s›çramaya yol açar. Örne¤in Ahmet Bey’in matrah› T10 bin iken T1500 (10.000x%15) vergi öderken matrah
T10.100’ye yükseldi¤inde vergisi T2.020 (10.100x%20) olur. Bir di¤er ifadeyle, matrahtaki T100 art›fl vergide T520 ’lik bir art›fla yol açmaktad›r. Oysa dilimli artan
oranl›l›k uyguland›¤›nda matrahtaki T100’lik art›fl vergide sadece T20’lik bir art›fla
yol açmaktad›r. Basit artan oranl› tarife dilim s›n›rlar›ndaki küçük art›fllar afl›r› bir
flekilde vergilendirildi¤i için mükellef aleyhinedir.
Artan oranl› tarife uygulamas›nda enflasyon yüksekse mükellef aleyhine bir durum ortaya ç›kar. Enflasyon, bir önceki y›la göre fiyatlar genel düzeyindeki art›flt›r
ve paran›n al›m gücünün azalmas›na yol açar. Enflasyon ortam›nda gelirde ortaya
ç›kan art›fl›n bir k›sm› parasal (nominal/sanal) art›flt›r. Artan oranl› tarife uyguland›¤›nda gelirin enflasyon nedeniyle artmas› yüzünden mükellefin matrah› üst dilimlere tafl›nabilir. Yüksek enflasyon dönemlerinde, artan oranl› gelir vergisi tarifesi uygulanmas› hâlinde matrah›n enflasyon nedeniyle artmas› ve bu nedenle
mükellefin vergi oran› daha yüksek üst dilimlerden vergilendirilmesine so¤uk artan oranl›l›k (so¤uk progresyon) denir.
Dikey adaletin sa¤lanmas› aç›s›ndan avantajl› olmas› yüzünden birçok ülke gelir vergisinde artan oranl› tarifeyi uygulamaktad›r.
Düz oranl› ve artan oranl› tarifeden hangisini daha adil buluyorsunuz?
SIRA S‹ZDE
Artan oranl› tarifede matrah
artt›kça vergi oran› artar. Bu
yüzden matrah art›fl› vergiyi
hem miktar hem de oransal
olarak art›r›r.
Türkiye’de gelir vergisinde
dilimli artan oranl›l›k
uygulanmaktad›r.
3
Gizli Artan Oranl›l›k
fi Ü N E L ‹ M öngörülDüz oranl› vergi tarifesi uygulamas›nda matrahtan bir indirimD Üyap›lmas›
dü¤ünde ortaya ç›kan fiili durum gizli artan oranl›l›k olarak adland›r›l›r. Bir di¤er
ifadeyle düz oran, matrahtan indirim yap›ld›ktan sonra kalan miktara
S O R U uyguland›¤›nda ortalama vergi oran›nda art›fl olur. Gizli artan oranl›l›kta, tarifede düz/sabit/tek oran olmas›na ra¤men indirimden dolay› ortalama vergi oran›, matrah artD‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
74
Vergi Teorisi
t›kça artar. Böylece artan oranl› tarifenin bir özelli¤i olmas›na ra¤men matrah artt›kça ortalama vergi oran›n›n da artmas› düz oranl› tarifede de gözlenir.
Tablo 4.5 yard›m›yla bu konu incelenebilir. En az geçim indirimi uygulamas›ndan dolay› matrahtan T5.000 indirildikten sonra kalan matraha düz oran›n uygulanmas› kararlaflt›r›lm›fl olsun. Bu durumda örne¤in T10 bin matrah› olan Ahmet
Bey, bunun üzerinden de¤il T5.000 üzerinden yüzde 10; T20 bin matraha sahip
Mehmet Bey, bunun üzerinden de¤il T15.000 üzerinden yüzde 10 vergi ödeyecektir. Böylece vergi matrahlar›na oranland›¤›nda ortalama vergi oranlar› artacakt›r [s›ras›yla (500/10.000)x100=%5 ve (1.500/20.000)x100=%7,5].
Tablo 4.5
Standart ‹ndirim
Uyguland›¤›nda Düz
Oranl› Tarifede
Ortalama ve
Marjinal Vergi
Oranlar›.
Matrah
Oran
‹ndirim
Orana Esas
Matrah
Vergi
OVO
MVO
Ahmet Bey
10.000
%10
5.000
5.000
500
%5
-
Mehmet Bey
20.000
%10
5.000
15.000
1.500
%7,5
%10
Hakk› Bey
50.000
%10
5.000
45.000
4.500
%9
%10
Semih Bey
70.000
%10
5.000
65.000
6.500
%9,29
%10
fiekil 4.4’te görüldü¤ü gibi düz oranl› tarife standart bir indirimle birlikte uyguland›¤›nda ortalama vergi oranlar› t›pk› artan oranl› tarifede oldu¤u gibi matrah artt›kça artmakta, ortalama vergi oranlar› e¤risi pozitif e¤imli hâle gelmektedir.
fiekil 4.4
12
10
10
8
OVO ve MVO (%)
Gizli Artan
Oranl›l›kta
Ortalama ve
Marjinal Vergi
Oranlar›.
6
4
10
10
9
9.29
7.5
OVO
MVO
5
2
0
10000
20000
50000
70000
Gelir da¤›l›m›n› etkilemek amac›yla her mükellefe standart bir indirim uygulama yerine yüksek gelirlere gidildikçe indirim miktar› azalt›labilir. Bu durumda gizli artan oranl›l›k güçlendirilmifl olur. Standart indirim yerine matrah yükseldikçe indirimin azalt›ld›¤› bu sisteme azalt›m (abatemenet) sistemi denir.
Azalan Oranl› Vergi Tarifesi
Matrah artt›kça vergi oran›n›n azald›¤› tarifeye azalan oranl› vergi tarifesi denir.
Azalan oranl› vergi tarifesi uygulamas›nda ödenecek vergi bazen, tarifedeki oranlar›n azalmas›na ra¤men artabilmekte ise de bu durum tamamen matrahtaki art›fl›n
etkisinin, oranlardaki azalman›n etkisine bask›n olmas›n›n bir sonucu olmaktad›r.
K›saca, ödenecek vergideki art›fl azalan oranl› tarifede her zaman gerçekleflmeye-
75
bilir. Azalan oranl› vergi tarifesi, yüksek gelirli mükelleflerin oransal olarak düflük
vergi ödemelerine yol açar.
Tablo 4.6’da gösterildi¤i gibi tarifedeki oranlar›n azalmas› OVO ve MVO üzerinde etki yapar. Birincisi, ortalama vergi oran› da tarifedeki oranlar gibi azalan seyir izler. ‹kincisi, marjinal vergi oran› düflme e¤ilimi gösterir. Bu yüzden azalan
oranl› tarife yüksek gelirliler lehine sonuç yarat›r.
Matrah
Oran
Vergi
OVO
MVO
Ahmet Bey
10.000
%10
1.000
%10
-
Mehmet Bey
20.000
%8
1.600
%8
%6
Hakk› Bey
50.000
%7
3.500
%7
%6,3
Semih Bey
70.000
%6
4.200
%6
%3,5
Tablo 4.6
Azalan Oranl› Vergi
Tarifesinde
Ortalama ve
Marjinal Vergi
Oranlar›.
Artan Oranl› Vergi Tarifelerinde Zay›f ve Güçlü Artan Oranl›l›k
Artan oranl› tarifenin yap›s› dilim ve oranlardan oluflur. Dilim ve oranlardaki de¤iflme mükellefin vergisinin lehine veya aleyhine olabilir. Mükellefin bir üst dilime
ç›kmas› için matrah›n artmas› gerekir. Bir üst dilime ç›kma zorlaflt›kça mükellef daha az vergi öder; kolaylaflt›kça daha fazla vergi öder. Öte yandan dilimlerin mesafesi ayn› iken oranlar aras›ndaki fark artarsa mükellefin ödeyece¤i vergi artar.
Bir vergi tarifesi içindeki en yüksek dilim ile en düflük dilim aras›ndaki farka
uzunluk fark› denir. Uzunluk fark› hesaplan›rken dilimlerde yer alan s›f›r (0) en
küçük de¤er olarak kabul edilmez. Bir tarifedeki en yüksek oran ile en düflük oran
aras›ndaki farka yükseklik fark› denir. Örne¤in; Tablo 4.7’de sunulan hayali tarifede, uzunluk fark› = [15.000 - 7.000 = 8.000]; yükseklik fark› = [25 - 10 = 15] olarak
hesaplan›r.
Dilimler (uzunluk fark›) T
Oran (yükseklik fark›)
0 - 7.000
%10
7.001 - 15.000
%15
15.001 - üzeri
%25
Tablo 4.7
Artan Oranl› Vergi
Tarifesinde Zay›f ve
Güçlü Artan
Oranl›l›k.
Yükseklik fark› sabitken, uzunluk fark› artarsa artan oranl›l›k zay›flar. Böyle bir
durum mükellefin lehine sonuç yarat›r. Zira mükellefin düflük oranlardan vergilendirilmesi söz konusudur. Öte yandan uzunluk fark› sabitken, yükseklik fark› artarsa artan oranl›l›k güçlenir. Bu durumda ise, mükellef daha yüksek oranlardan vergilendirilmifl olur. K›saca, zay›f artan oranl›l›¤› belirleyen uzunluk fark›, güçlü artan oranl›l›¤› belirleyen yükseklik fark›d›r.
Bir vergi tarifesinin zay›f veya güçlü artan oranl›l›k özelliklerinden hangisine saSIRA S‹ZDE
hip oldu¤una karar verebilmek için onu baflka bir tarife ile karfl›laflt›rmak
gerekir.
Bu karfl›laflt›rma sonucunda uzunluk ve yükseklik farklar›n›n ortalama vergi oran›
ve marjinal vergi oran› üzerindeki etkisi aç›kça görülür. BöyleceD artan
oranl›l›¤›n yaÜ fi Ü N E L ‹ M
p›s› hakk›nda yorum yap›labilir. Uzunluk ve yükseklik farklar› birbirinden farkl›
olan iki tarifenin ortalama vergi oranlar› ve marjinal vergi oranlar› farkl› olaca¤› için
S O R U
bu tarifelerin dikey adaleti sa¤lamadaki etkileri de farkl›laflacakt›r.
Baz› kaynaklarda “zay›f” artan oranl›l›k yerine “yumuflak” artan oranl›l›k;
D ‹ K K A T“güçlü” artan
oranl›l›k yerine “sert” artan oranl›l›k ifadeleri kullan›lmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
76
Vergi Teorisi
VERG‹ YANSIMASI
Ödenen verginin iktisadi
imkânlar kullan›larak
k›smen veya tamamen
baflkalar›na aktar›lmas›na
vergi yans›mas› denir.
Vergi yükünün iktisadi baz› imkânlardan yararlan›larak k›smen veya tamamen baflkalar›na devredilmesine vergi yans›mas› denir. Vergi yükünün devredilmesinin
do¤al sonucu, vergi yükünün yasal yükümlüsü d›fl›ndaki ekonomik birimlerce
yüklenilmesidir.
Vergi Yans›mas›n›n Aflamalar›
fiekil 4.5
Vergi Yans›mas›n›n
Aflamalar›.
SIRA S‹ZDE
S O R U
4
fiekil 4.5’te gösterildi¤i gibi vergi yans›mas›n›n dört aflamas› vard›r:
• Verginin ödenmesi: Bu aflamada verginin yasal yükümlüsü vergi borcunu
öder.
• Vurgu: Verginin yasal yükümlüsü, verginin reel gelirinde oluflturdu¤u azalmay› fark eder. Gelirindeki bu azalma, yükümlünün üzerinde negatif etki
oluflturabilir. Bu psikolojik bask› yüzünden vergi yükünü baflkalar›na aktarma aray›fl›na girebilir. E¤er vergi, yükümlü üzerinde negatif etki oluflturmazsa vergiyi baflkalar›na devretmeye çal›flmaz. Bu yüzden vergi ödemeyi ödev
olarak gören, vergisini ödemekle topluma karfl› sorumlulu¤unu yerine getirdi¤ini düflünen bir mükellef, vergi yükünü baflkalar›na aktarmaya çal›flmayacakt›r. fiüphesiz bu anlay›fla sahip mükelleflerin ço¤unlukta oldu¤u bir toplumda vergi yükü, daha çok verginin yasal mükellefleri üzerinde kalacakt›r.
• Devretme-yay›lma: Vergi yükümlüsü, iktisadi imkân buldu¤unda ödedi¤i
verginin tamam›n› veya bir k›sm›n› baflkalar›na aktar›r (yans›t›r).
• Yerleflme: Verginin art›k baflkas›na devredilemedi¤i, bir iktisadi birim üzerinde kald›¤› aflamad›r. Kendisine vergi yans›t›lan da verginin tamam›n› ya
da bir k›sm›n› baflkas›na aktarabilir. Fakat yans›ma kesintisiz devam etmezse nihayetinde yükü baflkas›na aktaramayan bir iktisadi birim üzerinde yerleflir.
Bu ünitenin giriflinde verdi¤imiz
örnekte, Semih Bey, lüks otomobili
için yüksek miktarda ÖTV ödemifl;
ödedi¤i verginin üzerinde oluflturVerginin
Verginin
du¤u negatif etkiyle vergiyi baflkaVurgu
Devretme Yerleflmesi
Ödenmesi
lar›na aktarma aray›fl›na girmifltir.
‹flçilerine aktarabilece¤ini düflünerek iflçilere ödedi¤i yevmiyeyi azaltm›flt›r. Semih Bey, e¤er satt›¤› dairelere talep yüksek olsayd› vergiyi daire fiyatlar›na da ekleyebilirdi. Semih Bey’in iflçisi tesisatç› Ahmet Bey de ödedi¤i KDV’nin ve kendisine aktar›lan ÖTV’nin bir
k›sm›n› Ayfle Han›ma devretmifltir. E¤er Ayfle Han›m yükü aktarmak istemez veya
aktaramazsa vergi Ayfle Han›m üzerinde yerleflmifl olur.
Sizce her mükellef
ödedi¤i vergiyi mutlaka baflkalar›na aktarmaya çal›fl›r m›?
SIRA S‹ZDE
Vergi Yans›mas›n›n Türleri
D Ü fi Ü N vergi
E L ‹ M yükünün devredildi¤i birime göre, kanunda yans›man›n önVergi yans›mas›
görülmesine göre, vergi yans›mas›n›n süreklili¤ine göre ve vergisel de¤iflikliklerin
gelir da¤›l›m›S üzerindeki
etkisine göre s›n›fland›r›labilir.
O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
77
Vergi Yükünün Devredildi¤i Birime Göre Yans›ma Türleri
Yans›ma, vergi yükünün devredildi¤i birime göre ileriye ve geriye yans›ma olmak
üzere ikiye ayr›l›r. Ödenen verginin fiyata ilave edilerek al›c›ya devredilmesine ileriye yans›ma denir. Örne¤in bir mand›ra iflletmecisi, ödedi¤i bir vergiyi yo¤urdun
fiyat›na ilave ederek tüketiciye yans›tabilir. Al›c› mal›n nihai tüketicisi olabilece¤i
gibi ald›¤› mal› aramal› olarak kullanan bir üretici de olabilir. Örne¤in, mand›radan
yo¤urdu alan bir lokanta olabilir. Lokanta sahibi de bunu müflterilerine fiyata ekleyerek aktarabilir. Ödenen verginin al›nan ham madde fiyat› azalt›larak ve/veya
iflçi ücretleri gibi di¤er üretim girdilerinin fiyat› düflürülerek yans›t›lmas›na geriye
yans›ma denir. K›saca geriye yans›ma ödenen verginin üretim faktörlerine do¤ru
aktar›lmas›d›r. ‹flveren, sigorta primi iflveren pay›n›n tamam›n› veya bir k›sm›n› ücretleri düflürerek iflçisine yans›tabilir.
‹leriye yans›man›n özel bir hâli çapraz yans›mad›r. Bir sat›c›n›n vergisini ödedi¤i
mal›n fiyat›n› art›rd›¤›nda mal› satamazsa, di¤er bir mal›n fiyat›n› art›rarak vergi yükünü devretme yoluna gitmesine çapraz yans›ma denir. Bir eczac›n›n talebi göreli
olarak esnek olan deodoranttan al›nan bir vergiyi esnekli¤i düflük olan kanser ilac›n›n fiyat›n› yükselterek yans›tmas› durumu çapraz yans›maya örnek gösterilebilir.
Ödenen vergi, fiyata
eklenerek al›c›ya aktar›l›rsa
ileriye yans›ma; üretim
faktörlerinin fiyat›
düflürülerek bu faktörlerin
sahiplerine aktar›l›rsa geriye
yans›ma söz konusudur.
Vergi Yükünün Devredilmesinin Kanunda Öngörülmesine Göre
Yans›ma Türleri
Bazen verginin devredilmesi kanunda öngörülür. Bu durumda kanuni (yasal)
yans›ma söz konusudur. Örne¤in, kanun katma de¤er vergisinin nihai tüketici taraf›ndan ödenmesini öngörür. Mal›n üretim aflamalar›nda yarat›lan ilave (katma)
de¤er üzerinden al›nan verginin tamam›n› sonunda tüketici öder.
Yasada öngörülenin aksine vergi yükünün iktisadi (ekonomik) imkânlar kullan›larak aktar›lmas›na fiili (iktisadi) yans›ma denir. ‹ktisadi yans›ma sonucunda
vergi, reel gelirin da¤›l›m›nda hedeflenenin d›fl›nda bir de¤ifliklik oluflturur.
Vergi teorisi kanuni yans›madan çok iktisadi yans›ma üzerinde durur. Esas›nda
vergi yans›mas› analizi, verginin yasal yükümlüsünün yükün ne kadar›n› baflkalar›na aktard›¤›n›, bu aktarmay› etkileyen faktörleri ve aktarman›n ekonomik ve mali sonuçlar›n› ele al›r.
Katma De¤er Vergisinde hem yasal yans›ma hem de iktisadi yans›ma
sözS‹ZDE
konusu olabilir
SIRA
mi? Tart›fl›n›z.
Kanun’da ödenen verginin
baflkas›na aktar›lmas›
öngörülmüflse buna yasal
yans›ma denir.
Ödenen verginin iktisadi
imkânlar kullan›larak
baflkalar›na devredilmesine
fiili yans›ma denir.
5
Vergi Yans›mas›n›n Süreklili¤ine Göre Yans›ma Türleri
SIRA S‹ZDE
Vergi, yans›t›ld›ktan sonra belirli bir kifli veya grup üzerine yerleflebilir. Buna s›n›rO R U
l› yans›ma denir. E¤er vergi hiç kimsenin veya grubun üzerine Syerleflmezse
s›n›rs›z yans›ma söz konusudur. Bu durumda üzerine vergi yans›t›lan her ekonomik
birim bu yükün tamam›n› veya bir k›sm›n› baflka birimlere devretmektedir. Yans›D‹KKAT
t›lm›fl verginin tekrar yans›t›lmas›na verginin yay›lmas› denir. Bir di¤er ifadeyle, s›n›rs›z yans›maya verginin yay›lmas› da denilir.
SIRA S‹ZDE
Verginin s›n›rl› m› yoksa s›n›rs›z m› yans›yaca¤› konusu tart›flmal›d›r.
Vergi, küçük tutarlar hâlinde paylafl›l›r ve çok say›da tüketici üzerinde yerleflirse vergi yans›mas› s›n›rl›d›r. Vergi, sonuç olarak kimsenin üzerine yerleflmez;
sürekli yans›t›l›rAMAÇLARIMIZ
sa s›n›rs›z yans›ma söz konusudur.
Yans›t›lan verginin yeniden yans›t›lmas› ile ilintili di¤er bir kavram ç›¤ etkisidir.
Üretim mal›nda yans›man›n zincirleme olarak gerçekleflmesineK ç›¤
‹ T etkisi
A P denir.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
78
Vergi Teorisi
Vergi Yans›mas›n›n Gelir Da¤›l›m›na Etkisine Göre Yans›ma Türleri
Bir verginin baflka bir vergi
ile de¤ifltirilmesinin gelir
da¤›l›m›nda yaratt›¤› etkiye
diferansiyel vergi yans›mas›
denir. Verginin düzeyindeki
de¤iflmenin gelir da¤›l›m›na
etkisi ise mutlak vergi
yans›mas› denir.
Vergi, ekonomik birimler üzerinde yük oluflturur. Öte yandan ekonomik birimler,
toplanan vergi gelirleri ile üretilen hizmetlerden de faydalan›rlar. Adem-i tahsis ilkesinin bir gere¤i olarak vergiler genelde bir harcama alan›na ayr›lmazlar. Toplanan vergiler bütçenin gelir kaleminde yer al›rlar ve herhangi bir harcama türüne
dönüflürler. Vergiler ekonomik birimler üzerinde yük olufltururken harcamalar
ekonomik birimlere fayda sa¤larlar. ‹flte vergilerin ve harcamalar›n birleflik etkisine denk-bütçe yans›mas› denir. Denk bütçe yans›mas›, vergi ödeyen mükelleflerin
bu vergiler sayesinde devletin yapt›¤› ek hizmetlerden faydaland›klar›nda yüklerinin azalaca¤› tespitine dayanmaktad›r. Bu tespit do¤rudur fakat hangi harcaman›n
vergi art›fl›na ba¤l› olarak gerçeklefltirildi¤ini belirlemek güçtür. Bu yüzden vergi
yans›mas› analizleri yap›l›rken kamu harcamalar›n›n gelir üzerindeki etkileri dikkate al›nmaz.
Kamu harcamalar› sabitken bir verginin kald›r›larak yerine baflka bir verginin
sal›nmas›n›n gelir da¤›l›m›nda yaratt›¤› etkiye diferansiyel vergi yans›mas› denir.
Örne¤in, Türkiye’de 1985 y›l›nda di¤er sat›fl vergileri yerine Katma De¤er Vergisi
(KDV) getirilmifltir. Toplam vergi geliri ayn› kalsa da dolayl› vergilerdeki bu de¤ifliklik, gelir da¤›l›m›n› etkileyebilir. ‹flte gelir da¤›l›m›nda ortaya ç›kabilecek bu de¤ifliklik diferansiyel vergi yans›mas›d›r.
Di¤er vergiler ve kamu harcamalar› sabitken bir verginin düzeyinde yap›lan de¤iflikli¤in gelir da¤›l›m› üzerindeki etkisine ise mutlak vergi yans›mas› denir. Ekonomik istikrar› sa¤lamak için al›nan vergisel önlemlerin etkisini ele ald›¤›ndan
mutlak vergi yans›mas› makroekonominin ilgi alan›na girer. Örne¤in, enflasyonla
mücadele etmek için gelir vergisi oranlar› art›r›ld›¤›nda gelir da¤›l›m›nda ortaya ç›kan de¤iflme mutlak vergi yans›mas›d›r.
Vergi Yans›mas›n›n Üç Kural›
Vergi yans›mas› analizi, vergi yükünü gerçekte kimin yüklendi¤ini ortaya koyar.
Yans›ma ile ilgili olarak temel üç kural› belirlemeden önce vergilerin spesifik (miktar esasl›) ve ad valorem (de¤er esasl›) vergiler olarak s›n›fland›r›ld›¤›n› hat›rlayal›m. Spesifik (birim/maktu) vergi bir mal›n veya hizmetin birimi üzerinden al›nan
sabit bir vergidir. Ad valorem vergi ise mal›n fiyat›n›n sabit bir yüzdesi olarak al›nan vergidir. Vergi yans›mas› aç›s›ndan ikisi aras›ndaki fark vergi sonras›nda arz
veya talep do¤rusundaki kaymalarla alakal›d›r. Birim vergide arz veya talep do¤rusu sabit miktarda ve paralel kayarken, ad valorem vergide fiyat›n sabit bir yüzdesi olarak kayar. Yans›man›n üç temel kural›n› birim vergi üzerinden tart›flaca¤›z.
Ancak ayn› sonuçlar ad valorem vergi için de geçerlidir.
Yasal Yükümlülük Vergi Yükünü Gerçekte Kimin Yüklendi¤ini
Belirlemez
Verginin yasal yükümlüsü üretici (sat›c›) veya tüketici (al›c›) olabilir. Verginin üreticiden mi yoksa tüketiciden mi al›nd›¤›n›n vergiyi fiilen kimin ödedi¤i aç›s›ndan
fark› yoktur. Zira üretici veya tüketici iktisadi imkânlar› kullanarak verginin tamam›n› veya bir k›sm›n› baflkas›na devredebilir. Burada verginin üreticiden al›nd›¤›
varsay›lacakt›r.
Birim vergi üretici üzerine sal›nd›¤›nda, üretici satt›¤› mal›n veya hizmetin her
biriminden sabit bir miktar vergi öder. Birim vergi uygulamas›nda, mal›n veya hizmetin miktar› (metresi, litresi, tanesi, kutusu, saati vs.) üzerinden sabit bir vergi al›n›r; böyle bir verginin mal›n veya hizmetin fiyat› (de¤eri) ile ilgisi yoktur. Birim
79
vergi üretimin marjinal maliyetinde sabit bir art›fla neden olur. Bu yüzden arz sabit
miktarda vergi kadar yukar› kayar.
CD üreticinin satt›¤› mal›n tanesinden T2 birim vergi al›nd›¤› varsay›m› alt›nda
vergi yans›mas› fiekil 4.6’da gösterilmifltir. ‹ktisat derslerinde aç›kland›¤› gibi piyasa arz do¤rusu de¤iflik fiyatlardan arz edilen mal veya hizmet miktarlar›n›; talep
do¤rusu ise talep edilen mal miktarlar›n› gösterir. fiekil 4.6’ya göre, vergi konulmadan önce CD’nin piyasa fiyat› T10 iken üreticilerin arz etti¤i miktarla tüketicilerin
talep etti¤i miktar 100 adetle birbirine eflittir.
fiekil 4.6
Birim Vergi
Üreticiden
Al›nd›¤›nda
‹ktisadi Yans›ma.
Fiyat (P)
k
S1
S0
m
e
n
f
h
g
d
D
›
Q2= Q1= Q0=
80 90 100
Miktar (Q)
Üreticiler üzerine T2 birim vergi sal›nd›¤›nda, firmalar›n Q0 düzeyinde arza devam etmeleri için fiyat›n T12 olmas› gerekir. Birim vergi marjinal maliyetin T2 artmas› anlam›na geldi¤inden bafllang›ç arz do¤rusu (S0) paralel bir flekilde yukar› kayar. Yeni arz do¤rusu S1 do¤rusudur. Bafllang›ç denge fiyat›nda (P0 = T10) talep
fazlas› oluflur: Bu fiyattan firmalar Q2 kadar (80 adet) CD arz etmek isterken tüketiciler Q0 kadar (100 adet) CD talep ederler. Bir di¤er ifadeyle bafllang›ç fiyat›nda
afl›r› talep söz konusudur. Tüketiciler, CD alabilmek için rekabete girerler ve fiyat› art›r›rlar. Fiyat artt›kça yeni arz do¤rusu S1 üzerinde hareket eden üreticiler CD
arz›n› art›r›rlar. Fiyat artt›kça tüketicilerden baz›lar› art›k CD talep etmezler. Süreç
CD arz ve talep miktarlar› Q1 düzeyinde (90 adet) eflitleninceye kadar devam eder.
Üreticilerden al›nmak üzere vergi sal›nmas›n›n piyasa aktörleri üzerinde iki etki b›rakt›¤› görülmektedir. Birincisi, vergi piyasa fiyat›n› de¤ifltirmifltir. Vergi sonras›nda piyasa fiyat› T11’ye yükselmifltir. ‹kincisi, üretici satt›¤› her birim mal veya
hizmet için vergi idaresine T2 vergi ödemektedir.
Üretici aç›s›ndan bak›ld›¤›nda T2 vergi ödemenin verdi¤i elem/ac› k›smen azalm›flt›r. Zira her birim mal için tüketiciden T10 yerine T11 almaktad›r. Bu yüzden
T2’lik verginin sadece T1’si üreticinin cebinden ç›kmaktad›r.
Tüketici vergiden dolay› oluflan yükün oluflturdu¤u elem/ac›n›n bir k›sm›n› hissetmektedir. Vergi idaresi ile muhatap olmamas›na ra¤men fiyat art›fl› yoluyla yükün bir k›sm›n› üretici tüketiciye aktarm›flt›r.
K›saca, üreticiden CD bafl›na T2 birim (maktu) vergi kesilmesi, üretici için vergi sonras› fiyat› T9’ye düflürmüfl; tüketici için ise T11’ye yükseltmifltir. Vergi önce-
80
Vergi Teorisi
si piyasa dengesini sa¤layan fiyat tüketici ve üretici için ayn› iken vergi sonras›nda
tüketicinin ödedi¤i fiyat ile sat›c›n›n elinde kalan farkl›d›r. ‹flte tüketicinin ödedi¤i
fiyat ile üreticinin ald›¤› fiyat aras›nda vergi nedeniyle oluflan bu farka vergi makas› veya vergi kamas› ad› verilmektedir.
Birim vergiden dolay› devlet ne kadar vergi geliri toplamaktad›r? Vergi sonras›
denge miktar› 90 adet oldu¤una göre, birim bafl›na T2 vergi al›nd›¤›nda toplamda
T180 (90x2) vergi toplanmaktad›r (megh alan› kadar). Vergi tüketici ve üretici aras›nda yar› yar›ya paylafl›ld›¤›na göre vergiyi üretici ödüyor görünmesine ra¤men
gerçekte T180’nin yar›s›n› üretici (nfgh alan›) yar›s›n› tüketici (mefn alan›) ödemektedir.
T180’lik vergi tahsilat› asl›nda üretici ve tüketici rant›nda azalmaya yol açar. ‹ktisat derslerinizden hat›rlayaca¤›n›z gibi piyasa denge fiyat› üzerinde talep do¤rusu alt›nda kalan alan tüketici rant› olarak adland›r›l›r. Tüketici rant›na göre CD’ye
piyasa fiyat› üzerindeki bir bedeli bile ödemeye raz› olmalar›na ra¤men baz› tüketiciler daha düflük olan piyasa fiyat›n› ödemektedirler. Böylece daha fazla de¤er
biçtikleri mala düflük bedel ödemekten kaynaklanan bir rant elde etmektedirler.
‹flte bu rant alan› vergi sonras›nda medn alan› kadar küçülmüfltür. Piyasa denge fiyat›n›n alt›nda ve arz do¤rusunun üzerinde kalan alan ise üretici rant› olarak adland›r›l›r. Arz do¤rusuna göre CD’yi piyasa fiyat›n›n alt›nda arz etmeye haz›r üreticiler vard›r. Ancak bunlar da piyasa fiyat›n› veri almakta ve CD’yi daha yüksek bir
fiyata satmaktad›rlar. Vergi sonras›nda üretici rant› ise ndgh alan› kadar azalm›flt›r.
Böylece üretici rant› ve tüketici rant›ndaki toplam azalma medgh alan› kadard›r. ‹flte devlet vergi yoluyla tüketici ve üretici rant›n›n bir k›sm›na (megh alan›) el koymaktad›r. Dikkat edilirse ranttaki toplam azalma devletin vergi gelirinden edg üçgeni kadar büyüktür. Bu konu beflinci ünitede ele al›nacakt›r.
Vergi Yükü Da¤›l›m›nda Verginin Tüketiciden mi Üreticiden mi
Al›nd›¤› Önemsizdir
Yukar›da verginin üreticiden al›nd›¤›n› varsayd›k. Birim vergi, tüketiciden al›nsa
da vergi yükünün da¤›l›m›nda hiçbir de¤ifliklik olmaz. Zaten vergi yans›mas› analizi tam da bunun üzerinde durur: Verginin yasal yükümlüsünün kim oldu¤unun
vergi yükünün da¤›l›m› konusunda hiçbir önemi yoktur.
fiekil 4.7 CD tüketicilerinin T2’lik birim vergi ödemesi gerekti¤inde ortaya ç›kacak de¤ifliklikleri göstermektedir. Talep do¤rusu üzerindeki herhangi bir nokta veri piyasa fiyat›ndan kaç birim mal talep ettiklerini gösterir. CD’nin tanesinden T2
vergi ödemek zorunda b›rak›ld›¤›nda tüketici CD bafl›na T2 az ödemek ister. Bir
di¤er ifadeyle CD’yi vergi öncesi fiyattan sat›n almak ister. Tüketicinin ödeme iste¤indeki bu azalma talep do¤rusunun afla¤› (D0’dan D1’e) kaymas›na yol açar. Vergi öncesi fiyat olan T10’de talep yetersizli¤i (arz fazlal›¤›) vard›r. Bu fiyattan tüketiciler 80 CD (Q1) almak isterken üreticiler 100 CD (Q0) arz etmektedirler. 20 adet
arz fazlas› yüzünden üreticiler fiyat› düflürmek zorunda kal›rlar. Fiyat düflerken talep edilen miktar artmaya bafllar. Yeni talep do¤rusu üzerinde sa¤a do¤ru hareket
edilir. Fiyat T9’ye (P2) indi¤inde arz edilen CD ile talep edilen CD 90 adette (Q1)
eflitlenir. Tüketici T9’ye ald›¤› CD için T2’de birim vergi ödedi¤inden tüketici fiyat› bafllang›ç fiyat›n›n T1 üzerine ç›karak T11 (P1) olur.
81
fiekil 4.7
Birim Vergi
Tüketiciden
Al›nd›¤›nda
‹ktisadi Yans›ma.
CD Fiyat› (P)
S
D0
D1
Q2= Q2= Q0=
80 90 100
CD Miktar› (Q)
Sonuç olarak görüldü¤ü gibi verginin tüketiciden mi yoksa üreticiden mi al›nd›¤›n›n fiili yük bak›m›ndan bir önemi yoktur. Her iki durumda da tüketici fiyat› ile
üretici fiyat› ayr›flm›fl ve yük yar› yar›ya paylafl›lm›flt›r.
Vergi üreticiden de al›nsa
tüketiciden de al›nsa yükün
nihai paylafl›m›n› esneklikler
belirler.
Vergi Yükü Arz veya Talebin Fiyat Esnekliklerine Göre Paylafl›l›r
Esneklik, bir ba¤›ms›z de¤iflkende ortaya ç›kan de¤iflikliklerin ba¤›ml› de¤iflken
üzerindeki etkisini konu al›r. Arz veya talebin fiyat esnekli¤i ise fiyattaki de¤iflmenin arz veya talep miktar›nda yaratt›¤› de¤iflmeyi konu al›r. Buna göre, talep veya
arz miktar›ndaki yüzde de¤iflmenin fiyattaki yüzde de¤iflmeye oranlanmas› ile bulunan rakam arz veya talebin esnekli¤ini verir. E¤er bir mal›n talebinin fiyat esnekli¤i de¤iflik nedenlerle (örne¤in, mal›n ikamesinin olmamas›, mal›n zorunlu tüketim mal› olmas› veya mal›n dayan›ks›z olmas› gibi) düflükse mal›n fiyat›ndaki art›fllara tüketicilerin verdi¤i tepki zay›f olur. Talep miktar›ndaki (yüzde) azalma, fiyattaki yüzde art›fltan düflük olur. Bu durumda esneklik birden küçük olur ve talebin
esnek olmad›¤› sonucuna ulafl›l›r. E¤er fiyat art›fllar›, arz miktar›nda daha yüksek
bir art›fla neden olursa arz›n talep esnekli¤i birden büyüktür.
fiekil 4.8
CD Fiyat› (P)
CD Fiyat› (P)
D
S1
S1
S0
P1=12
Talebin Tam Kat›
ve Tam Esnek
Oldu¤u Durumda
Vergi Yans›mas›.
S0
D
P0=12
P1=10
P0=10
Q0=
100
CD Miktar› (Q)
Panel a: Talep tam kat›
Q1=
80
Q0=
100
CD Miktar› (Q)
Panel b: Talep tam esnek
82
Vergi Teorisi
Arz ve talep do¤rular›, esneklik azald›kça dikleflir; esneklik artt›kça yat›klafl›r.
fiekil 4.6 ve 4.7’de arz ve talep esneklikleri eflit kabul edilerek arz ve talep do¤rular›n›n e¤imi (mutlak rakam olarak) birbirine eflit çizilmifltir. Böyle bir durumda
üretici veya tüketici üzerine sal›nan birim vergi eflit olarak paylafl›lm›flt›r. fiekil 4.8
Panel a’da ise talebin tam kat› oldu¤u varsay›lm›flt›r. Bu durumda fiyattaki de¤iflmelere, tüketiciler talep miktarlar›n› de¤ifltirmek suretiyle tepki verememektedirler. Tam kat› oldu¤unda talep do¤rusu dikey olarak çizilir.
Talep tam kat› oldu¤unda üreticiden al›nmak üzere konulan T2’lik birim verginin etkilerini Panel a’dan izleyelim. Vergi öncesi T10 olan piyasa fiyat›nda arz ve
talep miktarlar› 100 birimde dengededir. Vergi sonras› artan marjinal maliyet yüzünden arz do¤rusu, birim vergi kadar yukar› kayar (S0’den S1’e). Yeni denge fiyat› T12 iken denge miktar›nda bir de¤iflme olmam›flt›r. Bir di¤er ifadeyle vergi nedeniyle üreticiler fiyat› vergi kadar art›rmalar›na ra¤men tüketiciler talep miktarlar›n› azaltamam›fllard›r. Vergi üreticilerden al›nmas›na ra¤men fiili yük tamamen tüketiciler taraf›ndan yüklenilmifltir. ‹flte burada oldu¤u gibi vergi yükünün tamamen
devredilmesine tam yans›ma ad› verilir.
fiekil 4.8 Panel b’de ise talep tam esnektir (esneklik sonsuzdur). Dikkat edilirse talep do¤rusu yat›k olarak çizilmifltir. Talep tam esnek ise fiyattaki en küçük bir
art›fl bile tüketicilerin o maldan hiç tüketmemelerine, talebi s›f›ra düflürmelerine
neden olmaktad›r. Talep tam esnek iken üreticilerden al›nmak üzere T2 vergi sal›nd›¤›nda marjinal maliyet artt›¤›ndan arz do¤rusu birim vergi kadar yukar› kayar
(S0’den S1’e). Yeni durumda denge fiyat› T12’de sabit kal›rken denge miktar› 80’e
düflmüfltür (Q0’dan Q1’e). Tüketici bafllang›çta oldu¤u gibi T12 öderken üretici
fiyat› T10’ye düflmüfltür. Böylece talebin tam esnek olmas› durumunda verginin tamam› üretici üzerinde kalm›fl; tüketiciye vergi yükünün bir k›sm›n› dahi aktaramam›flt›r.
Buradan anlafl›lmaktad›r ki, tüketiciler veya üreticilerden hangi taraf fiyat de¤iflmelerine daha çok tepki verebilmekteyse o taraf verginin daha az bir k›sm›n› ödemektedir. fiekil 4.9 Panel a’da arz esnekli¤i talep esnekli¤inden daha yüksektir
(arz do¤rusu daha yat›k). Bu durumda fiyat de¤iflmelerine üreticiler tüketicilerden
daha fazla tepki verebilmektedirler. Panel b’de ise arz esnekli¤i göreli olarak küçüktür (talep do¤rusu daha yat›k). Yani üreticiler, fiyat de¤iflikliklerine tüketicilerden daha az tepki verebilmektedirler.
fiekil 4.9 Panel a’da bafllang›ç fiyat› olan T10’de arz ve talep miktar› 100 birimle dengedeyken üreticilerden al›nan T2’lik birim vergi arz›n yukar› kaymas›na neden olmaktad›r. Yeni denge durumunda denge miktar› 95 birim; piyasa fiyat› T11,5
olarak belirmifltir. Talep esnekli¤i göreli olarak düflük oldu¤undan, tüketicilerin fiyat art›fllar›na tepkileri göreli olarak zay›f olmaktad›r. Bu nedenle üreticiler T2’lik
birim verginin büyük bir k›sm›n› tüketicilere yans›tabilmektedir. Yeni piyasa fiyat›
ile vergi öncesi piyasa fiyat› aras›ndaki fark T1,5 (P1- P0 = 11,5-10) olmufltur. Üreticiler tüketicilerden birim bafl›na ald›klar› T11,5’nin T2’sini vergi olarak ödediklerinden vergi öncesi duruma göre birim bafl› gelirleri sadece 50 kurufl düflmektedir.
Bir di¤er ifadeyle üreticiler T2 olan birim verginin sadece 50 kuruflunu yüklenmektedir (P0- P2=10-9,5).
83
fiekil 4.9
Panel a: Arz Esnekli¤i > Talep Esnekli¤i
Panel b: Arz Esnekli¤i < Talep Esnekli¤i
CD Fiyat› (P)
CD Fiyat› (P)
S1
S1
S0
S0
P1=11,5
Göreli Esnekliklerin
Vergi Yans›mas›na
Etkisi.
P1=10,5
P0=10
P0=10
P2=9,5
D
P2=8,5
D
Q1= Q0=
95 100
CD Miktar› (Q)
Q1=
85
Q0=
100
CD Miktar› (Q)
fiekil 4.9 Panel b’de ise talep esnekli¤i arz esnekli¤inden yüksektir. Bu yüzden
T2’lik birim vergi üreticilerden al›nmak istendi¤inde fiyat› art›rarak tüketicilere
yans›tmak istemelerine ra¤men bunu ancak k›smen yapabilmektedirler. Yeni piyasa fiyat› T10,5 ’den 85 birim mal al›n›p sat›lmaktad›r. Üreticiler T10,5’lik birim bafl›
gelirin T2’sini vergi olarak devlete ödediklerinden birim verginin fiilen T1,5’sini
yüklenmifllerdir (P0-P2=10-8,5). Bafllang›ç fiyat›na göre 50 kurufl fazla (P1-P0=10,510) ödeyen tüketicilere verginin küçük bir bölümünü yans›tm›fllard›r.
Tablo 4.8’de esnekliklerin vergi yükü da¤›l›m›na etkileri özetlenmektedir. Buna
göre, yasalar verginin kim taraf›ndan ödenmesini öngörürse öngörsün, verginin
ço¤unu göreli kat› (esnek olmayan) olan taraf yüklenir.
Esneklikler
Talep ve Arz Do¤rular›
Sonuç
Arz tam kat›
(talep göreli esnek)
Arz do¤rusu dik (y-eksenine paralel), talep göreli olarak yat›k
Verginin tamam›n› üreticiler
yüklenir
Talep tam kat›
(arz göreli esnek)
Talep do¤rusu dik (y-eksenine
paralel), arz do¤rusu göreli
olarak yat›k
Verginin tamam›n› tüketiciler
yüklenir
Arz tam esnek
(Talep göreli kat›)
Arz do¤rusu yat›k (x-eksenine
paralel)
Verginin tamam›n› tüketiciler
yüklenir
Talep tam esnek
(Arz göreli kat›)
Talep do¤rusu yat›k (x- eksenine paralel)
Verginin tamam›n› üreticiler
yüklenir
Talep esnekli¤i >
Arz esnekli¤i
Talep do¤rusu arz do¤rusundan
yat›k
Tüketiciler verginin daha küçük
bir k›sm›n› yüklenirler
Talep esnekli¤i <
Arz esnekli¤i
Arz do¤rusu daha yat›k
Üreticiler verginin daha küçük
bir k›sm›n› yüklenirler
Vergi yans›mas› analizinde esnekliklerin önemli oldu¤u görülmektedir. Bu nedenle arz veya talebin esnekliklerini etkileyen faktörler asl›nda vergi yükünün nas›l da¤›laca¤›n› da belirlemektedir. Bu faktörlerden baz›lar›n› ele alal›m. Talep aç›s›ndan bak›ld›¤›nda mal›n zorunlu olup olmamas› ve mal›n ikamesinin olup olmamas› en önemli faktörlerdir. E¤er mal zorunlu tüketim mal› ise talep göreli olarak
Tablo 4.8
Esneklikler ve Vergi
Yükü Da¤›l›m›na
Etkileri
84
Vergi Teorisi
kat› olur. Tüketiciler fiyat art›fllar›na güçlü tepki veremezler. Bu yüzden vergi üreticiden de al›nsa tüketiciden de al›nsa yükün ço¤unu tüketiciler yüklenir. Bir mal›n ikamesinin olmamas› veya ikame edilebilirli¤inin düflük olmas› durumunda da
talep esnekli¤i göreli düflüktür. Di¤er taraftan mal›n dayan›ks›z tüketim mal› olmas› durumunda arz edenler fiyat de¤iflmelerine tepki veremezler. Bu yüzden örne¤in manavlar, beyaz eflya sat›c›lar›na göre vergiyi tüketiciye daha zor yans›t›rlar.
SIRA S‹ZDE
6
D Ü fi Ü N E LVergide
‹M
Ad valorem
Yans›ma
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Türkiye’de ekmek,
Çin’de pirinç üzerinden al›nan bir vergi ile havyar üzerinden al›nan bir
SIRA S‹ZDE
verginin hangisinde tüketicinin yükünün a¤›r olmas›n› beklersiniz?
Vergi, mal›n fiyat›n›n bir oran› olarak al›nmaktaysa bu vergiye ad valorem vergi denir. Birim (maktu)
S O R U vergi de mal›n veya hizmetin miktar› üzerinden sabit bir vergi
al›n›rken, ad valorem vergi de hesaplama fiyat›n bir yüzdesi olarak yap›l›r. Ad valorem vergi de sabit olan miktar de¤il orand›r: Fiyat artt›kça vergi miktar olarak arD‹KKAT
tar. Bunun sonucu olarak, vergi üreticilerden al›nd›¤›nda arz do¤rusu, tüketicilerden al›nd›¤›nda talep do¤rusu oransal olarak kayar.
SIRA S‹ZDE
fiekil 4.10’da
ad valorem verginin üreticiden al›nd›¤› varsay›lm›flt›r. Vergi, fiyat›n bir oran› (t) olarak al›nmaktad›r. Bu yüzden fiyat ekseninde orijine do¤ru gidildikçe fiyat düfltü¤ünden vergi miktar olarak düfler; yukar›ya do¤ru gidildikçe fiyat
AMAÇLARIMIZ
artt›¤›ndan hesaplanan vergi de artar. Bir di¤er ifadeyle e¤er P0 > P2 ise txP0 > txP2
olacakt›r. Bu yüzden vergi sonras› arz do¤rusu S1, orijinal arz do¤rusunun yani S0
do¤rusununK txS
yukar›s›nda yer al›r.
‹ T 0 Akadar
P
N N
K ‹ T A P
fiekil 4.10
Ad valorem Vergide
T EYans›ma.
LEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Fiyat (P)
S1
S0
‹NTERNET
Vergi=P0xt
‹NTERNET
Vergi Sonras› Tüketici Fiyat›=P1
Vergi=P2xt
Piyasa Denge Fiyat›=P0
Vergi Sonras› Üretici Fiyat›=P2
D
Q1 Q0
Ad valorem vergide vergi
fiyat›n bir yüzdesi olarak
hesaplan›r.
Miktar (Q)
Vergi üreticiden al›nmaktaysa arz, tüketiciden al›nmaktaysa talep do¤rusundaki bu oransal kayman›n d›fl›nda vergi yans›mas› bak›m›ndan birim vergi ile ad valorem vergi aras›nda bir fark yoktur. Arz göreli olarak kat› (arz do¤rusu daha dik)
ise üreticiler; talep göreli olarak kat› (talep do¤rusu daha dik) ise tüketiciler verginin daha büyük bir k›sm›n› yüklenirler. fiekil 4.10’da esneklikler birbirine eflit oldu¤undan üreticiler üzerinden mal›n piyasa fiyat›n›n bir yüzdesi olarak al›nan verginin yar›s›n›, üreticiler tüketicilere aktarm›fllard›r. Böylece vergi yükü, üretici ve
tüketiciler aras›nda yar› yar›ya paylafl›lm›flt›r.
85
Piyasa Türlerine Göre Vergi Yans›mas›
Yukar›da ele al›nan vergi yans›ma analizi tam rekabet piyasas›nda verginin devredilmesine iliflkindi. Ancak gerçek hayatta tam rekabet neredeyse hiç yoktur. Burada monopol ve oligopol piyasalar›nda vergi yans›mas› ele al›nacakt›r.
Monopolde Vergi Yans›mas›
Monopol (tekel), mal veya hizmetin tek üretici (sat›c›) taraf›ndan üretildi¤i piyasad›r. Tam rekabet piyasas›, çok say›da üretici ve tüketicinin türdefl mal veya hizmeti üretip tüketti¤i piyasad›r ve tüm piyasa aktörleri fiyatlar› veri al›rlar. Monopolde
ise tek üretici ve çok say›da tüketici vard›r. Bu yüzden monopol fiyat› veri olarak
almaz, üretim miktarlar›n› de¤ifltirerek kâr maksimizasyonunu gerçeklefltirecek fiyat› belirler.
fiekil 4.11’de monopol davran›fl› ve verginin monopol piyasas›na etkisi ele al›nm›flt›r. Monopol piyasas›nda kâr maksimizasyonu kural›n›n bir gere¤i olarak üretici
marjinal geliri marjinal maliyete eflitleyerek kâr›n› maksimize etmek ister (MR =
MC). Monopol piyasas›nda talep e¤risi negatif e¤imli oldu¤u için bir birim daha
fazla satmas› için firman›n fiyat› düflürmesi gerekir. Ancak fiyat farkl›laflt›rmas› yap›lamad›¤›nda sadece son birimin de¤il tüm mallar›n fiyatlar›n›n düflürülmesi gerekir. Bu yüzden marjinal gelir (MR) do¤rusu, tüm üretim düzeyleri için talep do¤rusunun (D) alt›nda yer al›r. Q0 düzeyinde marjinal gelir marjinal maliyete eflit oldu¤undan monopol bu düzeyde üretim yapar. Tüketicilerin kaç lira ödeyerek mala
sahip olacaklar›n› talep do¤rusundan izleriz. Vergi öncesi üretim düzeyinde tüketiciler P0 fiyat›n› öderler.
fiekil 4.11
Monopolde Vergi
Yans›mas›.
Fiyat (P)
MC
Vergi Sonras› Tüketici Fiyat›=P1
Piyasa Denge Fiyat›=P0
Vergi Sonras› Üretici Fiyat›=P2
D0
MR0
D1
MR1
Q1 Q0
Miktar (Q)
Devletin tüketicilerden T1 birim vergi almaya karar verdi¤ini varsayal›m. Bu durumda talep do¤rusu T1 kadar afla¤› kayar (D0’dan D1’e). Bu durumda marjinal gelir do¤rusu da MR0’dan MR1’e kayar. Marjinal maliyetle yeni MR do¤rusunun kesiflti¤i üretim düzeyi Q1 oldu¤undan monopolcü firma bu düzeyde üretir. Bu düzeyde üretim için tüketicinin ne kadar ödeyece¤ini bafllang›ç talep do¤rusuna giderek
belirleriz. Bu fiyat P1 fiyat›d›r. Monopol ise birim bafl›na P2 fiyat›n› elde eder. Burada görülmektedir ki monopol ile tam rekabet aras›nda vergi yans›mas› aç›s›ndan
fark yoktur. Tekel durumundaki firma, tüketiciden de al›nsa verginin bir k›sm›n›
yüklenmek zorunda kal›r. Verginin fiilen nas›l paylafl›laca¤› esnekliklere ba¤l›d›r.
Monopolde vergi yans›mas›,
yans›man›n genel
kurallar›na göre gerçekleflir.
86
Vergi Teorisi
Oligopolde Vergi Yans›mas›
Tam rekabet çok say›da sat›c›n›n, monopol ise tek sat›c›n›n yer ald›¤› piyasad›r. Bu
iki uç aras›nda yer alan oligopol piyasas›nda birden fazla sat›c› vard›r. Bu piyasada firmalar fiyat belirleme konusunda bir pazar gücüne sahip olsalar da monopolcü firma kadar rahat hareket edemezler. ‹ktisatç›lar vergi yans›mas› kurallar›n›n bu
piyasa için de geçerli oldu¤unu varsayarlar.
87
Özet
N
A M A Ç
1
Gelir da¤›l›m›n›n ölçülerini kavramak
• Kiflisel gelir da¤›l›m›n›n biri görsel di¤eri rakamsal olmak üzere yayg›n olarak kullan›lan iki ölçüsü vard›r. Lorenz e¤risi, gelirin fiili bölüflümünü gösteren ve mutlak eflitlik (efl bölüflüm) do¤rusuna yay çizen bir e¤ridir. Mutlak eflitlik do¤rusu, birikimli hanehalk› yüzdeleri ile birikimli
gelir yüzdelerinin ayn› olmas› durumunda ortaya
ç›kan 45 derecelik do¤rudur. Gerçek dünyada
ise gelir ve hanehalk› yüzdeleri eflit de¤ildir. ‹flte
bu fiili durumu gösteren yay biçimindeki e¤ri Lorenz e¤risidir. Lorenz e¤risi ile mutlak eflitlik do¤rusu aras›ndaki alan›n mutlak eflitlik do¤rusu alt›nda kalan toplam alana oranlanmas›yla Gini
katsay›s› bulunur. Lorenz e¤risi mutlak eflitlik
do¤rusundan uzaklaflt›kça gelir da¤›l›m›nda eflitlikten uzaklafl›l›r ve Gini katsay›s› 1’e yaklafl›r
Lorenz e¤risi utlak eflitlik do¤rusuna yak›nlaflt›kça ise gelir da¤›l›m›nda adalet artar ve Gini katsay›s› 0’a yak›nlafl›r.
N
A M A Ç
2
Gelir da¤›l›m› ile vergi tarifelerini iliflkilendirmek
• Uygulanan vergi tarifeleri gelir da¤›l›m›na etki
eder. Tarifeleri gelir da¤›l›m› aç›s›ndan de¤erlendirirken ortalama ve marjinal vergi oranlar› kullan›l›r. Sabit miktarl› vergilerde ortalama vergi
oran›, gelir artt›kça azald›¤›ndan; bu tarife gelir
da¤›l›m›n› bozucu etki yarat›r. Düz oranl› vergi
tarifesinde ortalama ve marjinal vergi oranlar›
düz orana eflittir. Bu tarifeleri savunanlara göre,
gelir artt›kça vergi miktar olarak artt›¤›ndan tarife dikey adalete uygundur. Ancak daha çok verginin sapt›r›c› etkilerinin fazla olmayaca¤› (etkinlik aç›s›ndan) için taraftar bulur. Artan oranl› tarifede, gelir yükseldikçe verginin sadece miktar
olarak de¤il ayn› zamanda oransal olarak da artmas› söz konusu oldu¤undan bu tarfe dikey adalet olumludur.
N
A M A Ç
3
Vergi yans›mas›n› tan›mlamak
• Vergi yans›mas›, vergi yükünü gerçekten yüklenenle vergiyi ödeyenin her zaman ayn› olmayaca¤› üzerinde durur. Vergi yans›mas›, vergi mükellefinin ödedi¤i verginin gelirinde yaratt›¤›
azalmay› telafi etmek üzere iktisadi imkanlar›
kullanarak vergiyi baflkalar›na aktarmas›d›r.
N
A M A Ç
4
Vergi yans›mas›n›n türlerini ay›rt etmek
• Vergi yans›mas›, de¤iflik kriterlere göre s›n›fland›r›labilir. En çok kullan›lan s›n›fland›rma ileriye
ve geriye yans›mad›r. ‹leriye yans›ma, vergi ödeyen birimin vergi yükünü mal›n (veya hizmetin)
fiyat›na ekleyerek k›smen veya tamamen tüketiciye aktarmas›d›r. Geriye yans›mada ise vergi yükü üretim faktörleri fiyatlar›n› azaltmak suretiyle
bu faktörlerin sahiplerine aktar›l›r. Mutlak ve diferansiyel yans›ma, vergisel de¤iflikliklerin gelir
da¤›l›m›nda yaratt›¤› etkiyi ele al›r. Di¤er fleyler
ayn› iken verginin baflka vergiyle de¤ifltirilmesinin gelir da¤›l›m›na etkisine diferansiyel, herhangi bir vergideki de¤iflikli¤in gelir da¤›l›m›nda yaratt›¤› etkiye ise mutlak vergi yans›mas› denir.
N
Vergi yans›mas›n› etkileyen faktörleri analiz
etmek
5
• Vergi yans›mas›, verginin yasal mükellefi ile fiili
olarak vergi yükünü yüklenen birimin ayn› olmayaca¤› üzerinde durur. Vergi yans›mas›n› birçok faktör belirler. Bunlardan en önemlisi talep
ve arz›n göreli esneklikleridir. Vergi ister tüketiciden isterse üreticiden al›ns›n, yükün fiili da¤›l›m› esnekliklere ba¤l›d›r. Buna göre, göreli olarak
esnek olan yükün daha az›n› çeker.
A M A Ç
88
Vergi Teorisi
1. Lorenz e¤risi mutlak eflitlik do¤rusundan uzaklafl›rsa Gini katsay›s›ndaki de¤iflme için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?
a. Gini katsay›s› büyür.
b. Gini katsay›s› küçülür.
c. Gini katsay›s› 0 olur.
d. Gini katsay›s› negatif de¤er al›r.
e. Gini katsay›s› 1’den büyük olur.
2. Sabit oranl› vergilerde standart bir indirim tutar›n›n
uygulanmas› ile ................ ortaya ç›kar. Bu bofllu¤a ne
gelmelidir?
a. Gizli artan oranl›l›k
b. Azalan oranl›l›k
c. Dilimli artan oranl›l›k
d. Sabit miktarl›l›k
e. Basit artan oranl›l›k
3. Matrah› 4.000’den 6.000’e ç›kan bir mükellef için
afla¤›daki tarifede dilimli artan oranl›l›k uyguland›¤›nda
marjinal vergi oran› yüzde kaçt›r?
Dilimler (T)
a.
b.
c.
d.
e.
Oran (%)
0-5.000
10
5.001-10.000
20
10.001 ve üzeri
25
40
30
15
20
15
4. Afla¤›daki vergi tarifesine göre uzunluk fark› nedir
ve uzunluk fark› sabitken yükseklik fark›n›n art›r›lmas›n›n tarifeye etkisi nedir?
Dilimler (T)
a.
b.
c.
d.
e.
Oran (%)
0-2.000
10
2.001-5.000
20
5.001-10.000
27
10.001 ve üzeri
35
25; artan oranl›l›k zay›flar
8.000, artan oranl›l›k zay›flar
8.000; artan oranl›l›k güçlenir
35; artan oranl›l›k güçlenir
Uzunluk fark› hesaplanamaz; artan oranl›l›k güçlenir
5. Vergiyi ödeyen yükümlünün bu vergiyi baflkalar›na
k›smen veya tamamen devretmesine ne ad verilir?
a. Vergiden kaç›nma
b. Vergi yans›mas›
c. Verginin amortisman›
d. Verginin telafisi
e. Vergi kaç›rma
6. Kamu harcamalar› sabitken bir verginin yerine baflka vergi konulmas›n›n gelir da¤›l›m› üzerinde yaratt›¤›
etkiye ne denir?
a. Bütçe yans›mas›
b. Çapraz yans›ma
c. Mutlak yans›ma
d. Kanuni yans›ma
e. Diferansiyel yans›ma
7. Üreticinin üretti¤i bir mal için ödedi¤i vergiyi, baflka
bir mal›n fiyat›n› art›rarak baflkalar›na aktarmas›na ne
ad verilir?
a. Mutlak yans›ma
b. Diferansiyel yans›ma
c. Bütçe yans›mas›
d. Çapraz yans›ma
e. Kanuni yans›ma
8. Talebi tam kat› olan bir maldan ad valorem vergi
al›nd›¤›nda afla¤›dakilerden hangisi gerçekleflir?
a. Vergi üretici ve tüketici aras›nda eflit flekilde paylafl›l›r.
b. Vergi tüketici taraf›ndan ödenir.
c. Vergi üretici taraf›ndan ödenir.
d. Vergi daha çok üretici taraf›ndan ödenir.
e. Vergi daha çok tüketici taraf›ndan ödenir.
89
Okuma Parças›
9. Arz talebe göre daha esnek ise, üreticiden al›nan bir
verginin yükü nas›l da¤›l›r?
a. Verginin ço¤unu üretici öder.
b. Verginin tamam›n› üretici öder.
c. Vergi yükü üretici ile tüketici aras›nda yar› yar›ya paylafl›l›r.
d. Verginin tamam›n› tüketici öder.
e. Verginin ço¤unu tüketici öder.
10. Talep göreli esnek ise, tüketiciden al›nan birim verginin yükü nas›l da¤›l›r?
a. Verginin tamam›n› üretici öder.
b. Verginin tamam›n› tüketici öder.
c. Verginin ço¤unu üretici öder.
d. Verginin ço¤unu tüketici öder.
e. Vergi tüketici üzerine yerleflir.
ÖTV ARTIfiLARI NE GET‹R‹YOR?
Son çeyre¤in ilk ay›na girilirken özellikle sigara, alkol
ve otomobillerdeki ÖTV oranlar›nda önemli art›fllar yap›l›rken bir yandan da mal mukabili ve kabul kredili ithalatta KKDF oran› %6’ya ç›kar›ld›...
Kararda yap›lan ayarlamalar›n bira, hafif ticari araçlar
ve sigara d›fl›nda kalanlar› önemli ölçüde ithalata yönelik tedbirler ba¤lam›nda da de¤erlendirilebilir. Hükümet bu kararla ithalat ve cari aç›¤› önlemedeki kararl›l›¤›n› göstermektedir. Sigaraya yap›lan art›fllar ise fiskal
amaç tafl›maktad›r. Yap›lan art›fllarla oransal ÖTV’yi karfl›layacak en ucuz sigara fiyat›n›n T4,2 olmas› gerekiyor. Bu rakamlar en ucuz say›lan sigaralarda önemli bir
fiyat art›fl› anlam›na gelecektir. Tabii Yap›lan ÖTV art›fllar›n›n has›lat etkisinin nas›l olaca¤› önümüzdeki günlerde sigara firmalar›n›n karara karfl› tav›rlar› sonras›nda
görülebilecektir.
Otomobillere getirilen ÖTV art›fllar›n›n 2000 ve üzeri silindir hacimli araçlarda ve bir hayli yüksek oranda olmas› ile de son aylarda cari aç›k veren otomotiv sektöründe kur art›fl› yan›nda bir de vergi art›fl› ile bu durumun de¤ifltirilmeye çal›fl›ld›¤›n› gözlemliyoruz...
Bu karar›n flüphesiz belirtilen tüm sektörlere önemli etkileri olacakt›r. Özellikle sigara ve otomobile yap›lan
ÖTV zamlar›n›n enflasyon üzerine de yar›m puandan
fazla etkisi olacakt›r. Ancak yine de yukar›da belirtti¤imiz gibi sigara ve hafif ticari türü araçlar ile rak› gibi baz› alkollü ürünler d›fl›nda yap›lan ÖTV art›fllar› daha ziyade ithalat› ve dolay›s›yla cari aç›¤› önleyici tedbirler
ba¤lam›nda de¤erlendirilebilecektir. Elbette yap›lan
ÖTV art›fllar› bir yandan da kur art›fl› nedeniyle üçüncü
geçici vergi döneminden itibaren özellikle kurum geçici vergilerinde meydana gelen azalmalar›n bütçe hedeflerine olumsuz etkilerinin önlenmesi amac› tafl›d›¤›n›
da söyleyebiliriz.
Kaynak: Osman Ar›o¤lu http://ekonomi.bugun.com.tr
[14 Ekim 2011]
90
Vergi Teorisi
1. a
2. a
3. c
4. c
5. b
6. e
7. d
8. b
9. e
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelir Da¤›l›m›nda Adaletin
Ölçülmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gizli Artan Oranl›l›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Artan Oranl› Vergi Tarifesi”
Yan›t›n›z yanl›fl is “Artan Oranl› Vergi Tarifelerinde Zay›f ve Güçlü Artan Oranl›l›k” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Yans›mas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Yans›mas›n›n Türleri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Yans›mas›n›n Türleri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ad valorem Vergide Yans›ma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Yükü Arz veya Talebin Fiyat Esnekliklerine Göre Paylafl›l›r” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Yükü Arz Veya Talebin Fiyat Esnekliklerine Göre Paylafl›l›r” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Gelir da¤›l›m›, sosyal yönü a¤›r basan bir ekonomik
göstergedir. Gelir da¤›l›m›n›n buraya almad›¤›m›z birçok tan›m› daha vard›r. Bu tan›mlardan her biri gelir
paylafl›m›n›n farkl› bir unsurunu öne ç›kar›r. Böylece
bu tan›mlara göre gelifltirilmifl göstergeler gelirin bölüflümü ile ilgili farkl› bir perspektif sunar. Örne¤in, kifli
bafl›na gelirin düzeyi önemlidir. Ancak bu rakam, toplumun her ferdinin ayn› geliri elde etti¤ini göstermez.
Gelirden daha düflük pay alanlar ile daha yüksek pay
alanlar aras›ndaki fark›n yüksek olmamas› gerekir. Gelirin sektörel da¤›l›m›na bak›larak her sektörün üretime
katk›s› görülece¤i gibi örne¤in tar›m sektöründe çal›flanlar›n göreli refahlar›na iliflkin bilgiler de elde edilebilir.
S›ra Sizde 2
Gini katsay›s›, Lorenz e¤risi (gelirin fiili bölüflümü) ile
mutlak eflitlik do¤rusu aras›ndaki alan›n mutlak eflitlik
do¤rusu alt›nda kalan alana oranlanmas› ile bulunur.
Lorenz e¤risi mutlak eflitlik do¤rusundan uzaklaflt›kça
gelir da¤›l›m›nda eflitlik bozulur ve Gini katsay›s› formülünün pay› büyür. Mutlak eflitlik do¤rusuna yak›nlaflt›kça ise pay küçülür ve Gini de¤eri s›f›ra yak›nlafl›r.
S›ra Sizde 3
Çok kazanandan oransal olarak daha fazla vergi al›nmas›na imkân vermesinden dolay› genelde artan oranl›
tarife, dikey adalete daha uygun bulunur. Düz oranl› tarifede ise çok kazanan sadece miktar olarak daha fazla
vergi öder. Öte yandan düz oranl› vergi tarifesini savunanlar bu verginin yarataca¤› sapt›r›c› etkinin daha küçük olaca¤›na vurgu yaparlar. Onlara göre, örne¤in, artan oranl› vergide ikame etkisi (vergi nedeniyle çal›flma
yerine bofl zaman› tercih etme) daha güçlüdür. Bu yüzden çok kazananlar vergi yüzünden çal›flmaz (üretmez)
iseler bu durumda dar gelirli ve vas›fs›z iflçiler hiç gelir
elde edemezler. Böylece artan oranl› tarife ile gelir da¤›l›m› adil hâle getirilmek istenirken üretim azald›¤›ndan toplumun refah düzeyi düfler.
S›ra Sizde 4
Vergi, harcanabilir gelirde azalmaya yol açt›¤›ndan mükellefin, vergiyi baflkas›na devretme aray›fl›na girmesi
rasyonel bir davran›flt›r. Ancak her mükelleften ayn›
davran›fl› bekleyemeyiz. Vergi yans›mas›n›n dört aflamas› vard›r. E¤er birey ödedi¤i vergiyi bir sosyal sorumluluk kabul etmekteyse veya ödedi¤i verginin karfl›l›¤›n› hizmet olarak devletten ald›¤›n› düflünmekteyse
vurgu aflamas› gerçekleflmez. Bu gibi nedenlerle ortaya
ç›kan vergiye pozitif bak›fl mükellefin vergiyi yans›tma
aray›fl›na girmemesine veya yans›tabilece¤inden daha
az miktarda yans›tmas›na yol açabilir.
S›ra Sizde 5
Katma De¤er Vergisinin tüketici taraf›ndan ödenmesi
öngörülmektedir (yasal/kanuni yans›ma). Fakat tüketici, arz esnekli¤i düflükse vergiyi üreticiye (sat›c›ya) yans›tabilir (iktisadi yans›ma).
S›ra Sizde 6
Talep esnekli¤i düflük oldu¤unda vergi üreticiden bile
al›nsa verginin ço¤unu tüketici öder. Bu yüzden ekmek
ve pirinç gibi talebin fiyat esnekli¤inin düflük oldu¤u
mallar›n vergisi, havyar gibi talebi göreli esnek mallar›n
vergisine göre daha fazla tüketici üzerinde kal›r.
Akdo¤an, A. (2006). Kamu Maliyesi, (11. Bask›),
Ankara: Gazi Kitabevi.
Ar›o¤lu, O. (2011). ÖTV Art›fllar› Ne Getiriyor?
http://ekonomi.bugun.com.tr [14 Ekim 2011].
Gruber, J. (2011). Public Finance and Public Policy,
(Third Edition), New York: Worth Publishers.
Hyman, D.N. (2002). Public Finance: A
Contemporary Application of Theory to
Policy, (Seventh Edition), Orlando: Harcourt.
Rosen, H., Gayer, T. (2008). Public Finance, (Eight
Edition), New York: McGraw Hill.
fiener, O. (2001). Teoride ve Uygulamada Kamu
Ekonomisi, (7. Bask›), ‹stanbul: Beta.
Turhan, S. (1998). Vergi Teorisi ve Politikas›, (6.
Bask›), ‹stanbul: Filiz Kitabevi.
Ulbrich, H. (2003). Public Finance in Theory and
Practice, Mason: South Western College
Publishers.
Varcan, N., Çak›r, T. (ed.) (2006). Kamu Maliyesi. (1.
Bask›), Eskiflehir: Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›n›.
91
5
VERG‹ TEOR‹S‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Vergilemenin maliyetini tart›flabilecek,
Vergi yükü kavramlar›n› ay›rt edebilecek,
Afl›r› vergi yükünü analiz edebilecek,
Verginin makroekonomik etkilerini de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Vergi Yükü
• Afl›r› Vergi Yükü
• Vergi Uyum Maliyeti
• Vergi Çarpan›
• Otomatik Stabilizatör
‹çindekiler
Vergi Teorisi
Vergileme ve
Ekonomik Etkinlik
• VERG‹LEME VE EKONOM‹K
ETK‹NL‹K
• VERG‹ YÜKÜ
• VERG‹ UYUM MAL‹YET‹
• VERG‹N‹N TÜKET‹M KARARI
ÜZER‹NDEK‹ ETK‹S‹
• AfiIRI VERG‹ YÜKÜ
• VERG‹LER‹N MAKROEKONOM‹K
ETK‹LER‹
Vergileme ve Ekonomik
Etkinlik
VERG‹LEME VE EKONOM‹K ETK‹NL‹K
Bireyler fark›na vararak veya varmadan ödedikleri vergi nedeniyle bir yükle karfl›
karfl›ya kal›rlar. Vergi yüküne iliflkin kavramlar› ve farkl› vergi yükü tan›mlar›n› bu
ünitede ele alaca¤›z. Vergilemede iki taraf vard›r: Devlet (vergi idaresi) ve mükellefler. Her iki taraf da vergisel ifllemlerde maliyet yüklenirler. Dolay›s›yla mükellef
ve vergi idaresi, vergi uyumu için maliyete katlan›rlar. Vergi uyumu maliyeti bu
ünitede ele alaca¤›m›z di¤er bir bafll›kt›r. Dördüncü ünitede verginin al›c› ve sat›c›
fiyat›n› de¤ifltirdi¤ini ve devletin üretici ve tüketici rant›n›n bir k›sm›n› vergi tahsilat› olarak ald›¤›n› tespit ettik. Buradaki bir k›sm› ifadesine dikkat edelim. Devletin
vergi tahsilat›, tüketici ve üretici rant›ndaki toplam azalmadan daha azd›r. Bunun
nedeni piyasa aktörlerinin davran›fl›nda vergi nedeniyle ortaya ç›kan de¤iflikliktir.
Bir di¤er ifadeyle vergi öncesi al›n›p sat›lan miktar›n vergiden sonra azalmas›, birey refah›nda ödenen verginin üzerinde ve ötesinde bir düflüfle neden olmaktad›r.
Afl›r› vergi yükü ad› verilen bu ilave yükü bir örnekle aç›klayal›m.
Zeynep ve Semih tanesine T10 ödeyerek y›lda 20’fler adet albüm sat›n almaktad›rlar. Devletin albüm üzerine T2 birim vergi salmas›n›n ard›ndan albümün fiyat›n›n T11’ye yükseldi¤ini varsayal›m (vergi ister üretici ister tüketiciden al›ns›n arz
ve talep esneklikleri eflitse al›c› ve sat›c›lar›n vergiyi eflit olarak paylaflt›klar›n› dördüncü üniteden hat›rlay›n›z). Zeynep bu fiyat art›fl›n›n ard›ndan albüm al›m›n› yar›ya düflürmüfl, flark› bafl›na 50 kurufl ödeyerek flark›lar› ‹nternet’ten indirmeye bafllam›flt›r. Semih ise albüm talebini s›f›ra düflürmüfltür.
Zeynep albüm talebini yar›ya indirirken ve toplamda T10 vergi öderken Semih
hiç albüm almad›¤›ndan vergi ödememektedir. Bu durumda Semih vergiden hiç
etkilenmemekte midir? Yan›t›m›z hay›r olur. Çünkü vergiden önce Semih’in albüm almas›ndan anl›yoruz ki asl›nda albümü ‹nternet’e tercih etmektedir. Vergi,
Semih’i istemedi¤i mal veya hizmet bileflimini tüketmeye sevk etmifltir. Öte yandan Zeynep’in yükü sadece albüm bafl›na T1 vergi (toplamda T10 ekstra yük) de¤ildir. Zira müzik talebinin di¤er yar›s›n› asl›nda tercih etmedi¤i hizmeti sat›n alarak karfl›lamaktad›r.
‹flte verginin ekonomik kararlar üzerinde oluflturdu¤u bu sapt›r›c› etki, ödenen
vergi yan›nda ilave bir yükün oluflmas›na yol açar. Bu ilave yüke afl›r› vergi yükü
denir. Bu kayba verginin refah maliyeti veya tahsiste etkinsizlik ad› da verilir.
Afl›r› vergi yükünün di¤er bir ad›n›n da tahsiste etkinsizlik denilmesinin
SIRAnedeni
S‹ZDE sizce nedir?
Vergi al›nd›¤›nda ekonomik
birimler karar›n›
de¤ifltirebilir. Bu de¤ifliklik
ödenen vergi d›fl›nda ek bir
yük oluflturur. Bu ilave yüke
afl›r› vergi yükü denir.
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
94
Vergi Teorisi
Vergilemenin toplam maliyetinin üç unsuru olarak vergi yükü, vergi uyum maliyeti ve afl›r› vergi yükü d›fl›nda bu ünitede ele al›nacak di¤er bir bafll›k verginin
makroekonomik etkileri olacakt›r. Vergi, ekonominin daralmas›na yol açabilece¤i
gibi bir maliye politikas› arac› olarak da kullan›labilir.
VERG‹ YÜKÜ
Vergi yükü, ödenen vergi
gelire oranlanarak bulunur.
Vergi yükü, bireyin, gelir grubunun, sektörün, bölgenin veya toplumun ödedi¤i
vergiyi, bunlar›n geliri ile birlikte ele alan bir kavramd›r. Elbette vergi yükü kavramlar› bunlarla s›n›rl› de¤ildir. Örne¤in, kad›n ve erkeklerin gelirleri ve ödedikleri vergiler bilinirse vergi yükünün cinsiyete göre da¤›l›m› hesaplanabilir.
Vergi Yükü
Birey, sektör, toplum, bölge gibi ekonomik birimlerin ödedikleri verginin gelirlerine oran›na vergi yükü denir. Brüt vergi yükü de denilen bu oran›n hesaplamas›nda, vergi yans›mas› ve devlet harcamalar›ndan sa¤lanan fayda dikkate al›nmaz.
Sadece ölçülebilir nitelikteki büyüklükler (ödenen vergi ile gelir) dikkate al›nd›¤›ndan bu vergi yüküne ayn› zamanda objektif vergi yükü de denir. E¤er kiflinin vergiye tabi geliri d›fl›nda baflka geliri yoksa ortalama vergi oran› objektif vergi yükünü gösterir.
Bireysel Vergi Yükü
Vergi, bireyin gelirinde azalmaya yol açar. Ancak ödenen verginin büyüklü¤ü vergi yükünü belirlemek için yeterli de¤ildir. Örne¤in, Ahmet Bey bir y›lda toplam
T1.000 vergi öderken Mehmet Bey T10.000 vergi ödemifl olabilir. Ahmet Bey y›lda
T10.000 gelir elde ederken Mehmet Bey T200.000 gelir elde etmekteyse gelirine
oranla Ahmet Bey daha yüksek vergi ödemifl olur. ‹flte bireysel vergi yükü, bireyin
ödedi¤i toplam verginin bireyin gelirine oran›d›r. Bu oran genellikle yüzde ifade
fleklinde kullan›l›r.
Bireysel Vergi Yükü (%) =
Bireyin Ödedi¤i Toplam Vergi
Bireyin Geliri
× 100
Gelir Gruplar›na Göre Vergi Yükü
Bireysel vergi yükü yerine gelir gruplar›n›n ödedikleri vergiler gelirden ald›klar›
paya bölünerek gelir gruplar›n›n vergi yükü hesaplanabilir. Böylece vergi sisteminin adalet bak›m›ndan de¤erlendirilmesi mümkün olur.
Sektörel (Mesleki) Vergi Yükü
Ekonomide tar›m, maden, sanayi, enerji ve hizmet olmak üzere befl ana sektör vard›r. Ekonomik geliflmifllik düzeyi ve ülke flartlar› (insan gücü, do¤al kaynak sahipli¤i vs.) gibi etmenlere göre sektörlerin millî gelirden ald›klar› pay de¤iflir. Öte yandan vergi sistemi, ekonomik, sosyal ve mali nedenlerden dolay› sektörlere yaklafl›mda farkl›l›klar bar›nd›rabilir. Bu ana sektörler, alt sektörler veya meslek gruplar›n›n ödedikleri vergileri gelirlerine oranlayarak vergi yüklerini hesaplayabiliriz. Bu
hesaplamalar vergi sisteminin ekonomik, sosyal ve mali analizlerinde kullan›labilir.
Bölgesel Vergi Yükü
Vergi yükünün co¤rafi veya istatistiksel bölgeler, alt bölgeler veya iller baz›nda da¤›l›m›n› görmek amac›yla bu birimlerden tahsil edilen vergilerin bu birimlerin ge-
5. Ünite - Vergileme ve Ekonomik Etkinlik
95
lirlerine oranlanmas› söz konusu olabilir. Bu hesaplamalar ekonomik, mali ve sosyal hatta politik analizlerde kullan›labilir. Örne¤in, illerin vergi yükleri ile politik
tercihleri aras›nda bir ba¤ olup olmad›¤› araflt›rma konusu yap›labilir.
Toplam Vergi Yükü
Yukar›da üzerinde durdu¤umuz vergi yükleri kavramlar›, ekonomide yer alan alt
birimlerin de¤iflik özelliklerine göre tasnif edilmesi ve gelirlerine göre vergilerinin
boyutunun görülmesini ele almaktad›r. Ekonomide devlete vergi biçiminde aktar›lan kaynaklar›n büyüklü¤ünü görmek amac›yla toplam vergi yükü hesaplan›r.
Toplam vergi gelirlerini, gayrisafi yurtiçi has›la (GSYH) gibi toplam gelir büyüklüklerine oranlad›¤›m›zda vergilerin ekonomideki a¤›rl›¤› görülebilir.
Toplam Vergi Yükü (%) =
Toplam Vergi Gelirleri
GSYH (veya GSMH)
× 100
Ayr›ca s›k s›k vergi türlerinden (dolayl›-dolays›z, KDV, ÖTV vb.) elde edilen
vergi gelirleri GSYH’ye oranlanarak gelire oranla vergi türlerinin a¤›rl›¤› hesaplanmaktad›r. Vergi yükünün ekonomik, sosyal ve mali yönleri analiz edilirken yukar›dakilere benzer çok say›da vergi yükü hesaplamas› yap›labilir.
Net Vergi Yükü
Yukar›da bahsedilen vergi yükü kavramlar› brüt kavramlard›r. Vergiler ekonomide
yarat›lan kaynaklar›n bir k›sm›n›n devlete aktar›lmas›na neden oldu¤undan ekonomik birimler üzerinde bir yük oluflturmaktad›r. Ancak devlet, özel sektörün üretemedi¤i veya yeterince üretemedi¤i mal ve hizmetlerle toplumun sosyal ve ekonomik sebeplerle kendisine yükledi¤i di¤er hizmetleri yerine getirmektedir. Bir di¤er
ifadeyle vergiler kamu hizmetlerini finanse etmektedir. ‹flte devlet hizmetlerinden
sa¤lanan faydan›n dikkate al›nmas› sonucu ortaya ç›kan vergi yüküne net vergi yükü ad› verilir.
Net Bireysel Vergi Yükü (%) =
Bireyin Ödedi¤i Vergi – Bireyin Kamu Hizmetlerinden Sa¤lad›¤› Fayda
Bireyin Geliri
× 100
fiüphesiz ki devlet hizmetlerinin faydas›n› hesaplamak imkâns›zd›r. Devletin
sundu¤u baz› mal ve hizmetler özel nitelikte; di¤er baz›lar› ise kamusal niteliktedir. Öncelikle faydan›n nicel olarak ölçülmesi tüm mal ve hizmetler için söz konusu de¤ildir. Devletin üretti¤i hizmetlerin özel faydas›n› hesaplamak mümkün de¤ildir. Yine de net vergi yükü kavram› “neden baz› bireyler veya ülkelerin vergiye
karfl› bak›fl›/tepkisi di¤erlerinden daha olumludur?” sorusuna dikkat çekmesi aç›s›ndan önemli bir kavramd›r. Ayn› gelire sahip iki birey ayn› vergiyi ödese bile kamu hizmetlerinden yeterince faydalanmad›¤›n› düflünen bireyin vergiye bak›fl› daha olumsuz olacakt›r. Bu olumsuz bak›fl, vergiye karfl› bireysel negatif tepkinin gelifltirilmesine zemin haz›rlayan subjektif bir alg›d›r ve bu alg›lanan vergi yüküne
subjektif vergi yükü de denir.
Gerçek Vergi Yükü
Vergi ödeyen bireyler imkân bulduklar›nda vergi yükünü baflkalar›na aktarmak isteyebilir. Bireyin baflkalar›na yans›tt›¤› vergi, bireysel vergi yükünde azalma olufl-
Net vergi yükü, ödenen
vergilerin harcand›¤›
hizmetlerin faydas›n›n da
dikkate al›nd›¤› vergi yükü
hesaplamas›d›r.
96
Vergi Teorisi
turur. Öte yandan birey fark›na vararak veya varmadan yans›yan vergileri de öder.
Bu da vergi yükünü artt›r›r. ‹flte kamu hizmetlerinden sa¤lanan fayda yan›nda vergi yans›mas›n›n net sonucunun da dikkate al›nmas› sonucu ulafl›lan vergi yükü
gerçek vergi yüküdür.
Gerçek Bireysel Vergi Yükü (%) =
Bireyin Ödediği Vergi  Bireyin! Devlet! Hizmetlerinden! Sağladığı ! Fayda

 

 ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! +
 -  ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! +


 


 ! ! Yansıyan Vergiler   ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! Yansıtılan Vergiler

x100
Bireyin! Geliri
Gerçek vergi yükü, devlet
hizmetlerinin faydas›
yan›nda vergi yans›mas›n›n
net sonucunun da dikkate
SIRA S‹ZDE
al›nmas›
ile hesaplanan
vergi yüküdür.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Kamu hizmetlerinden sa¤lanan fayda da bireyin yans›tt›¤› ve kendisine yans›t›lan vergiler de tam olarak hesaplanabilecek büyüklükler de¤ildirler ancak baz›
varsay›mlar alt›nda tahmin edilebilirler.
SIRA S‹ZDE
Aç›kt›r ki net ve gerçek vergi yükü hesaplamalar› sektör, bölge, il ve gelir grubu gibi ekonomik birimler için ayr› ayr› hesaplanabilir.
2
Bireylerin, gruplar›n
SIRA S‹ZDEve toplumlar›n vergiye tepkilerinin farkl›laflmas›n›n nedenlerini düflününüz.
S O R U
D ‹ K KTV’de
AT
Gazetelerde veya
vergi yükü kullan›ld›¤›nda bundan objektif vergi yükü (brüt vergi
yükü) anlafl›lmal›d›r.
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
N N
Vergi idaresinin harcamalar›
S O R U
vergilemenin
K ‹ T A Paç›k maliyeti,
mükelleflerin vergisel uyumu
AMAÇLARIMIZ
sa¤lamak için katland›klar›
maliyet
D ‹ K ise
K Avergilemenin
T
sakl› maliyetidir.
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
T‹ENLTEEVR‹ NZ EY TO N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
VERG‹ UYUM MAL‹YET‹
D‹KKAT
Vergilemenin taraflar› vergi idaresi ile mükelleflerdir. Vergi idaresi ve mükellefler
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E Lyürütürken
‹M
vergisel ifllemleri
katland›klar› maliyetlerin tamam›na vergi uyum maliSIRA S‹ZDE
yeti ad› verilir.
Vergi idaresinin
S O R U görevini yürütmesi için yüklendi¤i tüm maliyetler vergilemenin
K
‹ T A Vergi
P
aç›k maliyetidir.
idaresinin bina ihtiyac› (yap›m, kiralama vs.) için yapt›¤›
AMAÇLARIMIZ
harcamalar, baflta personel giderleri olmak üzere cari giderler, uyuflmazl›k hâlinde
D ‹ K Kkatland›¤›
AT
yarg›sal süreçte
giderler gibi yasalar›n yükledi¤i ifllerin tamam›n› yürüT E L E V ‹ Z Yharcamalar
ON
türken katland›¤›
aç›k maliyeti oluflturur. Öte yandan mükellefler verK ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
gilemenin di¤er
taraf› olarak birçok maliyete katlan›rlar. Mükelleflerin, vergisel yükümlülüklerini yasalara uygun olarak yerine getirmek için katland›klar› tüm maliyetler vergilemenin
sakl› maliyetini oluflturur. Muhasebeci ve müflavirlere yapt›k‹ EN LT EE VR‹NZEYTO N
TAMAÇLARIMIZ
lar› ödemeler,
vergisel ifllemleri yürütmek için yüklendi¤i personel giderleri, yarg›sal süreç söz konusu ise yarg› masraflar› gibi tüm maliyetler yan›nda vergisel ifllemleri yürütmek için firman›n kulland›¤› ofis alan›n›n alternatif kullan›m›, mükellefleK ‹ T A P
T E R N E T sa¤lamak için harcad›¤› zaman›n alternatif kullan›m› gibi karin vergisel‹ Nuyumu
lemler vergilemenin sakl› maliyetini oluflturur.
Gelir idaresi baflkanl›¤› vergilemenin aç›k maliyetini hesaplayarak yay›nlamaktaTELEV‹ZYON
d›r. Buna göre, gelir idaresi her T100 vergi tahsilat› için 2002-2010 döneminde ortalama 75 kurufl harcam›flt›r. Vergilemenin sakl› maliyetinin hesaplanmas› ise güçtür.
N N
Gelir ‹daresi‹ NBaflkanl›¤›n›n
(G‹B) ‹nternet sitesinden vergi istatistiklerine ulaflabilirsiniz.
TERNET
Örne¤in, G‹B harcamalar›-vergi tahsilat› karfl›laflt›rmas› için: http://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/CVI/Tablo_62.xls.htm
97
VERG‹N‹N TÜKET‹M KARARI ÜZER‹NDEK‹ ETK‹S‹
Bireyler tüketim karar›n› verirken mallara harcad›klar› son liralar›n sa¤lad›klar› marjinal fayday› dikkate al›rlar. Mallardan birinin di¤erine göre pahal› (ucuz) hâle gelmesi, bireyleri bu maldan daha az (fazla) almaya sevk eder. Verginin afl›r› vergi yüküne yol açmas›n›n nedeni, bireylerin davran›fllar›n› de¤ifltirmesi, bireylerin davran›fllar›n› de¤ifltirmesinin nedeni ise verginin mallar›n nispi (oransal/göreli) fiyatlar›n› de¤ifltirmesidir. Nispi fiyatlar›n de¤iflmesinin önemi bir örnekle aç›klanabilir.
Hande müzi¤i seven bir kifli olarak trend flark›lar› ilk ç›kt›¤›nda edinmeye çal›flmaktad›r. Bu ihtiyac›n› gidermek için albüm almakta veya flark›lar› ‹nternet’ten indirmektedir. S›n›rl› bütçesi ile tanesi Pa liradan albüm ve tanesi Pi liradan ‹nternet’ten flark› indirebilmektedir. Müzik ihtiyac› için ay›rd›¤› paran›n tamam›n› albüme ay›rsa L kadar albüm (gelir/Pa) alabilecek; tamam›n› flark› indirmeye ay›rsa K
kadar flark› indirebilecektir (gelir/Pi). Bu durumda Hande’nin bütçe do¤rusu KL’dir
ve bu do¤runun e¤imi iki ürünün nispi (göreli) fiyatlar›na eflittir (Pa /Pi). Ancak baz› sanatç›lar›n tüm flark›lar›n› be¤enen Hande bu sanatç›lar›n albümlerini al›rken;
di¤er sanatç›lar›n baz› flark›lar›n› ‹nternet’ten indirmeyi tercih etmektedir. Veri fiyatlardan y›lda A1 kadar albüm almakta ve ‹1 kadar flark› indirmekte ve f0 kay›ts›zl›k e¤risinin iflaret etti¤i düzeyde fayda elde etmektedir.
fiekil 5.1
Verginin Nispi
Fiyatlar Üzerindeki
Etkisi
‹ndirilen fiark› Say›s›
K
Vergi Sonras› Bütçe Do¤rusu
E¤im = - (Vergi+Pa)/Pi
Vergi Öncesi Bütçe Do¤rusu
E¤im = - Pa/Pi
‹2 = Vergi Sonras›
‹ndirilen fiark›
1
‹1 = Vergi Öncesi
‹ndirilen fiark›
0
M
A2 = Vergi
Sonras› Albüm
L
A1 = Vergi
Öncesi Albüm
Albüm Say›s›
Devletin albüm üzerinden T2 vergi almaya bafllad›¤›n› varsayal›m. E¤er arz ve
talep esnekli¤i eflitse bu vergi üretici ve tüketici aras›nda paylafl›lacakt›r. ‹nternet’ten flark› indirme üzerinde vergi olmamas› nedeniyle fiyat› de¤iflmezken albüm
fiyatlar› artm›flt›r. Hande paras›n›n tamam›n› ‹nternet’ten flark› indirmeye kullansa
yine ayn› miktarda (K) flark› indirebilecekken tamam›n› albüme ay›rd›¤›nda alabilece¤i albüm miktar› azalmaktad›r (M). Bir di¤er ifadeyle vergi sonras› bütçe do¤rusu KM; bu do¤runun e¤imi ise - (Vergi+Pa) /Pi olur. Hande’nin bu ürünlerden
sa¤lad›¤› marjinal fayda de¤iflmedi¤ine göre ayn› fayday› sa¤layaca¤› albüme vergiden sonra daha fazla ödemesi gerekti¤inden, rasyonel davranarak mal sepetini
Tüketiciler karar verirken
nispi fiyatlar› dikkate al›rlar.
Vergi, nispi fiyatlar›
de¤ifltirerek tüketicilerin
tercihlerini de¤ifltirebilir.
98
Vergi Teorisi
de¤ifltirecektir: Daha az albüm (A2) alacak; ‹nternet’ten daha fazla (‹2) flark› indirecektir. Dikkat edilirse birey vergi sonras›nda T1 × A2 kadar vergi ödemekle kalmamakta, orijine daha yak›n (f0’den f1’ye) kay›ts›zl›k e¤risinin gösterdi¤i fayda düzeyinde yani daha düflük fayda elde edebilmektedir. Birey, vergi nedeniyle nispi fiyatlar de¤iflti¤inden asl›nda tercih etmedi¤i bir mal bileflimine yönelmektedir. Bireyin tercihindeki bu de¤iflmenin nedeni verginin nispi fiyatlar› de¤ifltirmesidir.
AfiIRI VERG‹ YÜKÜ
Devlet bir maldan vergi alarak sadece üretici ve tüketici rantlar›n›n bir k›sm›n› kendine aktarmamakta onlar›n refah›nda vergi hâs›lat›ndan daha büyük bir azalmaya
neden olmaktad›r. Dördüncü ünitede de yap›lan bu tespit fiekil 5.2 yard›m›yla ayr›nt›l› bir flekilde irdelenebilir.
fiekil 5.2
Verginin Ekonomik
Birimlerin
Refah›nda Ortaya
Ç›kard›¤› Toplam
Azalma
Fiyat (P)
18
k
S1
S0
Vergi Sonras› Tüketici Fiyat› = P1= T 11
Piyasa Denge Fiyat›= P0 = T 10
Vergi Sonras› Üretici Fiyat›= P2 = T 9
m
e
n
f
h
Birim Vergi= T 2
d
g
D
2 l
Q2=80 Q1=90 Q0=100
Miktar (Q)
fiekil 5.2’ye göre, sat›lan mal›n üretim ve tüketim miktar›n› 100 adette eflitleyen
piyasa fiyat› T10’dir. Üreticiden al›nmak üzere T2 birim vergi sal›nd›¤›nda arz do¤rusu yukar›ya kayarken mevcut talep do¤rusu üzerinde hareket edilmekte yeni piyasa denge miktar› 90 adede gerilemektedir. Tüketici fiyat› ve üretici fiyat› vergi
nedeniyle ayr›flmakta tüketiciler T11 fiyat öderken üreticilerin kasas›nda vergi sonras›nda T9 kalmaktad›r. Vergi nedeniyle flunlar gerçekleflmifltir:
• T2 birim vergiden sonra üretim miktar› düflmüfltür. E¤er mal›n fiyat› orijinal
fiyat olan T10’de kalsayd› firma üretimi 80 adede düflürürdü. Mala daha yüksek de¤er biçen baz› tüketiciler mala sahip olmak için daha yüksek fiyata
(T11) raz› olduklar›ndan firma üretimi 90 adede ç›kartmaktad›r.
• Üretici ve tüketici fiyat› ayr›flm›flt›r. Üretici orijinal fiyat›n üzerinde öderken
(T10 yerine T11), üreticinin kasas›nda kalan orijinal fiyat›n alt›ndad›r (T10
yerine T9).
• Üretici ve tüketici vergi yükünü paylaflmaktad›r. Burada arz ve talep esneklikleri eflit kabul edildi¤inden verginin yar›s›n› tüketici yar›s›n› üretici ödemektedir. Bir di¤er ifadeyle birim bafl›na T2 olmak üzere toplamda T180’yi
vergi olarak devlete ödeyen üretici asl›nda fiili olarak verginin yar›s›n› ödemekte; yar›s›n› tüketicilere yans›tmaktad›r. Sonuçta devlet vergi salarak üretici ve tüketici rant›ndan bir k›sm›n› kendine aktarm›flt›r.
99
• Ne var ki üretici ve tüketici rant›ndaki toplam azalma devletin vergi tahsilat›ndan küçüktür. Yani devlet T180 vergi toplarken, verginin toplam refahta
yol açt›¤› düflüfl bu miktardan yüksektir. ‹flte bu ilave yük, afl›r› vergi yüküdür. Afl›r› vergi yükü, verginin ekonomik birimleri, kararlar›n› de¤ifltirmeye
sevk etmesinin bir sonucudur.
fiekil 5.2’deki de¤iflikliklerin parasal büyüklü¤ü hesaplanabilir. Bu hesab›n detaylar› Tablo 5.1’de ele al›nm›flt›r. Buna göre, bafllang›çta (vergi öncesi) üretici rant› T400; tüketici rant› T400’dir. Sosyal refah üretici ve tüketici rantlar›n›n toplam›ndan oluflur. Yani bafllang›çta sosyal refah (400+400=) T800’dir. Üreticiler ve tüketiciler kendi refahlar›n› maksimize etmek üzere hareket etmifller; birim fiyat› T10’den
100 adet üretip tüketerek sosyal refah› maksimize etmifllerdir. Bir di¤er ifadeyle piyasa denge fiyat›nda, denge miktar› olan 100 birimin üzerinde üretmek maliyeti
faydadan fazla art›raca¤›ndan sosyal refah› azalt›r. Denge miktar›ndan daha az
üretmek ise elde edilebilecek ilave net fayday› azaltaca¤›ndan sosyal refah› azalt›r.
Refah Alanlar›
Vergi Öncesi
Vergi Sonras›
fiekil
Büyüklük
fiekil
Büyüklük
Tüketici Rant›
kdn
h=18-10=8
a=100
(8x100)/2=400
kem
h=18-11=7
a=90
(7x90)/2=315
Üretici Rant›
ndl
h=10-2=8
a=100
(8x100)/2=400
hgl
h=9-2=7
a=90
(7x90)/2=315
Tüketicinin Vergi
Yükü
-
-
mefn
h=11-10=1
a=90
90x1=90
Üreticinin Vergi
Yükü
-
-
nfgh
h=10-9=1
a=90
90x1=90
Vergi Has›lat›
-
-
megh
h=11-9=2
a=90
90x2=180
Tüketicinin Afl›r›
Vergi Yükü
-
-
efd
h=11-10=1
a=100-90=10
(1x10)/2=5
Üreticinin Afl›r›
Vergi Yükü
-
-
fdg
h=10-9=1
a=100-90=10
(1x10)/2=5
Toplam Afl›r› Vergi
Yükü (Verginin
Refah Kayb›)
-
-
edg
efd+fdg
5+5=10
Ranttaki Toplam
Azalma
-
-
medgh
Vergi Has›lat› + Afl›r›
Vergi Yükü
megh+edg
Üçgenin Alan›= (Yükseklik x Taban)/2= (h x a) / 2; Dikdörtgenin Alan›= Yükseklik x Taban= h x a
Tablo 5.1
Verginin Tüketici ve
Üretici Refah›na
Etkisi
100
Vergi Teorisi
Vergi üretici ve tüketici
rant›nda bir azalmaya neden
olur. fiekilde bu azalma
kama görüntüsündedir. Afl›r›
vergi yükü ise kaman›n uç
k›sm›d›r.
Birim vergi sal›nmas›n›n ard›ndan (vergi sonras›) tüketici rant› ve üretici rant›
T315’ye düflmüfltür. Di¤er bir deyiflle tüketici ve üretici rant›nda T85’er azalma olmufltur. Toplamda sosyal refah (85+85=) T190 azalm›flt›r. Söz konusu azalman›n
tamam› vergi tahsilat› olarak devlete mi aktar›lm›flt›r? Hay›r. Üretici fiyat› T10’den
T11’ye ç›kt›¤›ndan vergi sonras›nda tüketilen 90 birim mal için (1x90=) T90 ödemifl; üreticinin kasas›nda kalan ise T10’den T9’ye düfltü¤ünden 90 adet mal için fiilen (1x90=) T90 vergi ödemifltir. Toplam vergi tahsilat› (90+90=) T180 olarak gerçekleflmifltir. Dolay›s›yla devlet T190’lik rant›n T180’sini kendine aktarm›fl; veri üretici ve tüketici rant›nda T10’lik ilave düflüfle (afl›r› vergi yüküne) neden olmufltur.
Afl›r› vergi yükü analizi bize ne anlatmaktad›r? Devlet vergi sald›¤›nda üretici ve
tüketici refah›nda bir azalma olmaktad›r. Vergi kamas› (makas›) olarak adland›rd›¤›m›z de¤ifliklik sonucunda fiekil 5.2’deki kaman›n (medgh alan›) dikdörtgen bölümü (megh alan›) devlete transfer edilen rant› göstermektedir. Ancak, vergi üretici ve tüketici karar›n› da de¤ifltirdi¤inden kaman›n uç k›sm› (edg alan›) kadar bir
ilave yük ortaya ç›kmaktad›r. Dikkat edilirse afl›r› vergi yükünün kayna¤›, verginin
miktarda neden oldu¤u azalmad›r. Vergi ekonomik birimlerin karar›n› de¤ifltirerek
denge miktar›nda de¤iflmeye yol açmazsa afl›r› vergi yükü oluflmaz.
Afl›r› Vergi Yükünün Belirleyicileri
Esneklik
Esneklik sadece vergi
yans›mas›n› de¤il, ayn›
zamanda afl›r› vergi yükünü
de belirler.
Esneklik artt›kça vergi,
denge miktar›n›n daha çok
düflmesine yol açar. Bu
durumda afl›r› vergi yükü
a¤›rlafl›r.
Dördüncü ünitede vergi yans›mas› aç›klan›rken vergi yükünün üretici ve tüketici
aras›ndaki paylafl›m›n›n talep ve arz esnekli¤ine ba¤l› oldu¤unu vurgulanm›flt›. Esneklik ayn› zamanda afl›r› vergi yükünün büyüklü¤ünü de belirler.
fiekil 5.3 esnekli¤in afl›r› vergi yüküne etkisini göstermektedir. Panel a’da talep
esnekli¤i daha düflüktür (Talep do¤rusu arz do¤rusundan daha dik çizilmifltir). Panel b’de ise talep esnekli¤i daha yüksektir (Talep do¤rusu arz do¤rusundan daha
yat›k çizilmifltir). fiekle bak›ld›¤›nda verginin etkisine dair üç nokta aç›kça görülmektedir. Birincisi, esnek olmayan taraf (Panel a’da tüketiciler, Panel b’de üreticiler) verginin ço¤unu ödemektedir. ‹kincisi, esneklik küçüldükçe afl›r› vergi yükü
alan› küçülmektedir. fiekilde 5.3 Panel a’da afl›r› vergi yükü (edg) Panel b’deki afl›r› vergi yükünden (edg) küçüktür. Üçüncüsü, bu iki noktan›n do¤al bir sonucu
olarak esnek olmayan taraf›n rant›ndaki toplam azalma daha yüksek olmaktad›r.
fiekil 5.3
Panel a : Talep esnekli¤i düflük
Esneklik ve Afl›r›
Vergi Yükü
Panel b : Talep esnekli¤i yüksek
CD Fiyat› (P)
CD Fiyat› (P)
S1
S1
P1 = 11,5
P0 = 10
P2 = 9,5
f
S0
S0
e
P1 = 10,5
P0 = 10
d
g
P2 = 8,5
e
d
f
g
D
D
Q1=95 Q0=100 CD Miktar› (Q)
Q1=85 Q0=100
CD Miktar› (Q)
101
fiekilde Panel a’da tüketici fiyat art›fllar›na güçlü tepki veremedi¤inden hem verginin hem de afl›r› vergi yükünün daha büyük bir k›sm›n› yüklenmektedir. Panel
b’de ise tüketici, üreticiye göre daha güçlü tepki verebildi¤inden hem verginin
hem de afl›r› vergi yükünün üreticiye düflen k›sm› daha yüksektir.
fiekil 5.3’teki afl›r› vergi yükünü Panel a ve Panel b için ayr› ayr› hesaplay›n›z.
SIRA S‹ZDE
3
Esnekliklerin afl›r› vergi yükü aç›s›ndan önemi fiekil 5.4’te daha aç›k bir flekilde
görülmektedir. Panel a’da talebin tam kat› oldu¤u varsay›lm›flt›r.
Bu durumda kendi üzerine sal›nmas›na ra¤men üretici, verginin tamam›n› tüketiciye yans›tabilmiflS O Razaltamam›flt›r.
U
tir. Tüketici, fiyat vergi kadar artmas›na ra¤men tüketim miktar›n›
Bu yüzden denge miktar› vergi öncesi denge miktar› ile ayn›d›r. Böylece afl›r› vergi yükü de ortaya ç›kmam›flt›r.
SIRA S‹ZDE
Vergi, denge miktar›nda
de¤iflmeye yol açmazsa afl›r›
vergi yükü oluflmaz.
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
fiekil 5.4
Panel a: Talep tam kat›
Panel b: Talep tamSIRA
esnekS‹ZDE
CD Fiyat› (P)
D
P1=12
P0=10
AMAÇLARIMIZ
S1
S1
S0
P0=12
P1=10
Q0=100 CD Miktar› (Q)
N N
Talebin Tam
Kat›
SIRA
S‹ZDE
ve Tam Esnek
Oldu¤u Durumda
Vergi Yans›mas›
S0
K ‹ T A P
e
d
g
K ‹ T A P
D
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
SIRA
‹ N T E RS‹ZDE
NET
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
Q1=80 Q0=100 CD Miktar› (Q)
Panel b’de ise talep tam esnek oldu¤undan üretici vergiyi yans›tamam›flt›r. Üretici maliyet art›fl› yüzünden üretim miktar›n› azaltt›¤›ndan edg kadar bir afl›r› vergi
S O R U
yükü ortaya ç›km›flt›r.
S O R U
Talebin (veya arz›n) tam kat› olmas›, vergiden sonra denge miktar›n›n
engel
D ‹ de¤iflmesine
KKAT
olur. Bu yüzden de afl›r› vergi yükü oluflmaz. Ancak, yine de kat› olan taraf vergi yans›mas› yoluyla vergiyi fiilen öder.
SIRA S‹ZDE
K ‹ fiekil
T A P5.5’te görülVergi miktar›ndaki art›fl, afl›r› vergi yükünün artmas›na yol açar.
S O Rüzerine
U
dü¤ü gibi piyasa fiyat› T10 iken denge miktar› 100 birimdir. Üretici
sal›nan
T2 birim vergi, maliyetin artmas›na yol açmaktad›r. Bu nedenle arz do¤rusu yukaE L E V ‹ Z Y O N ayn› olr›ya kaymakta (S0’den S1’e), vergi üretici ve tüketici aras›ndaT (esneklikler
D‹KKAT
du¤undan) eflit bir flekilde paylafl›lmaktad›r. Yeni denge miktar› 90 birim olarak
belirlenmektedir. Miktardaki bu azalma sonucunda edg kadar bir afl›r› vergi yükü
SIRA S‹ZDE
ortaya ç›kmaktad›r.
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
D‹KKAT
N N
Talep tam kat› ise vergi denge miktar›n›n de¤iflmemesine yol açar. Bu
SIRAdurumu
S‹ZDE etkinlik ve
adalet aç›s›ndan de¤erlendiriniz.
AMAÇLARIMIZ
Vergi Miktar›
AMAÇLARIMIZ
4
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
102
Vergi Teorisi
fiekil 5.5
Vergi Miktar›n›n
(veya Oran›n›n)
Afl›r› Vergi Yüküne
Etkisi
Fiyat (P)
k
18
S2
‹lave Birim Vergi= T 2
S1
k
‹lave Vergi Sonras› Tüketici Fiyat›= P1 = T 12
Vergi Sonras› Tüketici Fiyat›= P1 = T 11
e
l
Piyasa Denge Fiyat›= P1 = T 10
Vergi Sonras› Üretici Fiyat›= P2 = T 9
m
‹lave Vergi Sonras› Üretici Fiyat›= P2 = T 8
S0
Birim Vergi= T 2
f
d
g
D
2
l
Q2=80 Q1=90 Q0=100
Miktar (Q)
E¤er devlet vergi tahsilat›n› art›rmak için veya baflka bir nedenle ilave T2 vergi
salarsa artan maliyetler arz do¤rusunun yeniden kaymas›na neden olur (S1’den
S2’ye). Yeni denge miktar› 80 olarak belirlenirken afl›r› vergi yükü bafllang›ca göre
kdm’ye yükselmektedir. Bir di¤er ifadeyle ilave verginin yaratt›¤› marjinal afl›r› vergi yükü kegm kadar olmaktad›r.
K›saca, vergi miktar› (veya ad valorem vergide vergi oran›) artt›kça afl›r› vergi
yükü de artmaktad›r.
Afl›r› Vergi Yükünün Azalt›lmas› ve Ramsey Kural›
Yukar›daki tart›flma aç›kça ortaya koymaktad›r ki vergi sal›nmas› sosyal refahta
azalmaya neden olabilmektedir. Bunun nedeni, üretimin vergi öncesi miktar›n›n
(etkinlik miktar›) alt›na inmesidir. Vergi sistemleri, afl›r› vergi yükü ad› verilen bu
etkinlik kayb›n›n azalt›lmas›n› da dikkate al›r.
F. Ramsey, devlet bütçesinin gelir hedefini gerçeklefltirmesi ve bunu yaparken
mal ve hizmetlerin farkl› miktar ve oranlarda vergilendirilmesinin mümkün olmas›
hâlinde afl›r› vergi yükünün nas›l azalt›labilece¤ini araflt›rm›flt›r. Ramsey ayn› vergi
gelirini sa¤layacak ama daha küçük vergi yüküne neden olabilecek tüketim vergisi sistemi için gerekli kural› gelifltirmifltir.
Afl›r› vergi yükü, vergi nedeniyle bireylerin davran›fllar›n› de¤ifltirmeleri ve vergili mal› daha az tüketmeleri nedeniyle denge miktar›nda ortaya ç›kan azalmadan
kaynaklan›r. Mal›n miktar›ndaki azalma ise talep esnekli¤ine ba¤l›d›r. Ramsey kural›na göre, esnekli¤i yüksek olan mal üzerine sal›nan vergi oran›; esnekli¤i düflük
mala sal›nan vergi oran›ndan düflük olmal›d›r. Ramsey Kural›n›n bir sonucu olarak,
esneklikle vergi oran› aras›ndaki bu ters orant›l›l›¤a ters esneklik kural› denir. Böylece, mallar›n denge miktar›ndaki azalma en aza indirilmifl olur.
Bilindi¤i gibi talep esnekli¤i düflük olan mallar›n bir k›sm› zorunlu tüketim mallar›d›r. Lüks tüketim mallar›n›n talep esnekli¤i ise göreli yüksektir. Ramsey kural›
zorunlu tüketim mallar›n›n lüks tüketim mallar›ndan daha yüksek oranlarda veya
miktarlarda vergilendirilmesini önermektedir. Bu öneri uyguland›¤›nda ise göreli
olarak gelirinin ço¤unlu¤unu zorunlu tüketim mallar›na tahsis eden dar gelirlilerin
yüksek vergi yükü ile karfl› karfl›ya kalmalar› söz konusu olur. Bu nedenle verginin etkinlik maliyetinin azalt›lmas› ile verginin adil olmas› hedefleri aras›nda çat›flma ortaya ç›kar.
103
SIRA S‹ZDE
Ramsey Kural›, etkinlik hedefi gözetilmek istendi¤inde yap›lmas› gerekeni ortaya koyar. Adalet hedefi bu kural›n ilgi alan›na girmez. ZatenD Üoptimal
fi Ü N E L ‹ M vergileme,
gelir hedefi tutturulurken etkinli¤in ve adaletin sa¤lanmas› hedefleri aras›nda uyumun sa¤lanmas› anlam›na gelir. Bir di¤er ifadeyle ideal bir vergi sistemi bu iki ana
S O R U
hedef aras›nda toplumun kabul edece¤i bir uyumu sa¤lamaya çal›fl›r.
SIRA S‹ZDE
Optimal vergileme,
vergilemede etkinlik ve
D Üaras›nda
fi Ü N E L ‹ M
adalet hedefleri
uyumun sa¤lanmas›
anlam›na gelir.
S O R U
Ramsey kural› vergilemede etkinli¤in sa¤lanmas›n›n yolunu göstermektedir.
D ‹ K K A TVerginin adalet boyutu ile ilgilenmez.
SIRA S‹ZDE
VERG‹LER‹N MAKROEKONOM‹K ETK‹LER‹
N N
Kaynaklar›n özel sektörden kamu sektörüne aktar›lmas›nda kullan›lan araçlardan
biri olan vergiler harcanabilir geliri azaltt›¤›ndan toplam talepAMAÇLARIMIZ
üzerinde daralt›c› etki yapar. Vergilerin, millî gelir üzerindeki etkisi çarpan mekanizmas› arac›l›¤›yla irdelenir. Ancak vergilerin daralt›c› etkisini irdelerken iki durumu birbirinden ay›rK amaç)
‹ T A Pvergiler artmak gerekir. Kamu harcamalar›n›n finansman› için (fiskal/mali
t›r›ld›¤›nda toplam talep düfler ve ekonomi üzerinde daralt›c› bir etki ortaya ç›kar.
Öte yandan vergi, maliye politikas› arac› olarak büyüme ve ekonomik istikrar› temin etmek (ekstra fiskal/ mali olmayan amaçlar) için de kullan›labilir.
T E L E V ‹ Z Y OBir
N di¤er ifadeyle, enflasyonu düflürmek için vergiler artt›r›larak talebin azalmas› hedefleniyor
olabilir.
Vergi ve Ekonomik ‹stikrar
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ekonomik istikrar, tam istihdam ve fiyat istikrar› bileflenlerinden oluflur. Fiyat istikrar› ise fiyatlar genel düzeyinde sürekli azalma (buna deflasyon denir) ve yükseliflin (buna enflasyon denir) olmamas›d›r. ‹flte devlet durgunluk içindeki ekonomiye can vermek (geniflletici maliye politikas›) veya enflasyonist bask›lar› gidermek
(daralt›c› maliye politikas›) amac›yla vergiden de faydalanabilir. Belli flartlar alt›nda böyle bir müdahalenin olumlu sonuçlar vermesi beklenir.
‹flte vergi çarpan›, verginin bu daralt›c› ve geniflletici ifllevini nas›l yerine getirece¤ini gösteren bir mekanizmad›r. Öte yandan vergi sistemi içinde bar›nd›rd›¤› unsurlar sayesinde kendili¤inden geniflletici veya daralt›c› etki de yaratabilir. Bu etkiler de otomatik stabilizatör ve mali engel (sürüklenme) kavramlar› ile izah edilir.
Vergi Çarpan›
Vergiler artt›r›ld›¤›nda harcanabilir gelirde bir azalma olur. Bu azalma toplam talepte daha büyük bir azalmaya neden olur. Bunun nedenini aç›klamadan önce
anahtar kavram olarak marjinal tüketim e¤ilimini aç›klayal›m. Marjinal tüketim e¤ilimi, gelirdeki T1’lik art›fl›n (azal›fl›n) tüketimde yol açaca¤› art›fl› (azal›fl›) gösteren
bir katsay›d›r. Örne¤in, marjinal tüketim e¤ilimi (c) 0,80 ise birey, ekstra 1 liral›k
gelirinin 80 kuruflunu tüketirken 20 kuruflunu tasarruf eder veya 100 liral›k ek gelirin 80 liras›n› harcar, 20 liras›n› tasarruf eder.
Öyleyse devlete 100 lira ek vergi ödeyen birey, bu vergiyi ödemeseydi 80 liras›n› harcayacakt›. Bu birey, vergi nedeniyle harcayamad›¤› 80 liray› harcasayd› bir
baflkas›n›n geliri 80 lira artacakt› ve o da bu marjinal gelirinin yüzde 80’ini (64 lira) harcayacakt›. K›saca bafllang›çta al›nan 100 lira ilave vergi, birçok bireyin ilave
gelir elde edememesine ve dolay›s›yla harcama yapamamas›na neden olmaktad›r.
Böylece 100 liral›k ek vergi, toplam talepte 100 liradan daha büyük bir daralma yaratmaktad›r.
Vergideki bir art›fl›n (azalman›n) toplam talebi kaç kat azaltaca¤›n› (art›raca¤›n›) gösteren katsay›ya vergi çarpan› denir.
Vergi çarpan› vergideki bir
de¤iflikli¤in toplam talebi
(millî geliri) kaç kat
de¤ifltirece¤ini gösteren
katsay›d›r.
104
Vergi Teorisi
Maktu Vergi Çarpan›
Maktu vergi gelire ba¤l› olmayan vergidir. Maktu vergi çarpan› afla¤›daki formülle
hesaplan›r:
Maktu Vergi Çarpan› = –
c
1–c
Görüldü¤ü gibi çarpan katsay›s› marjinal tüketim e¤ilimine (c) ba¤l›d›r. Bu katsay› büyüdükçe çarpan büyür.
Marjinal tüketim e¤iliminin (c) 0,80 oldu¤unu varsayarak verginin T200 artt›r›lmas›n›n toplam talepte yarataca¤› nihai etkiyi hesaplayal›m.
0,80
Toplam Talepteki De¤iflme = –
1 – 0,80
= – 4 x 200
= – 800
x 200
Bu hesaplamaya göre devletin ald›¤› ilave T200 vergi, her defas›nda baz› ekonomik birimlerin harcama yapamamas›na yol açt›¤›ndan ekonomide nihai olarak
kendinin dört kat› daralmaya yol açmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
5
Verginin T200
azalt›ld›¤›n›
düflünelim. Marjinal tüketim e¤ilimi 0,80 ise bu vergisel de¤iSIRA
S‹ZDE
flikli¤in nihai etkisini hesaplay›n›z.
D Ü fi Ü NÇarpan›
EL‹M
Karma Vergi
Hiçbir vergi sistemi tamamen maktu vergilerden oluflmaz. Dahas› modern vergilemede, vergi Sgelirin
O R U bir fonksiyonudur: Gelire ba¤l› olarak vergi azal›r veya artar.
Böyle düflünüldü¤ünde devletin ald›¤› ilave verginin her bir aflamada neden olaca¤› tüketim azalmas› daha küçük olur. Yukar›daki örne¤e dönelim. Devlet 100 liD‹KKAT
ra ilave vergi ald›¤›nda vergi ödeyen 80 lira harcayamayacak bu nedenle baflka birileri 80 lira gelir elde edemeyecektir. Ancak bu 80 liray› elde etseydi, bu ek geliri
SIRA S‹ZDE t=%10) gelir vergisi ödeyecek, geriye kalan 72 liran›n yüzde
üzerinden (örne¤in,
80’ini (57,6 lira) harcayacakt›. ‹flte maktu ve gelire ba¤l› vergilerin bulundu¤u varsay›m› alt›nda vergi çarpan› karma vergi çarpan› ad›n› al›r. Karma vergi çarpan›AMAÇLARIMIZ
n›n de¤eri, maktu vergi çarpan›ndan küçük olur.
N N
K ‹ T Çarpan›
A P
Karma Vergi
=–
c
1 – c + ct
Marjinal tüketim e¤ilimi 0,80 ve vergi oran› 0,10 ise T200 vergi art›fl›n›n toplam
T E L E V ‹ Znihai
Y O N etkisini hesaplayal›m.
talep üzerindeki
‹NTERNET
‹NTERNET
0,80
(1 – 0,80)+(0,80x 0,10)
= – 2,86 x 200
= – 572
x 200
Görüldü¤ü gibi, karma vergi çarpan›n›n de¤eri, maktu vergi çarpan›ndan küçüktür. Bu nedenle vergi art›fl› yine T200 olmas›na ra¤men toplam talepteki daralma T572 olarak gerçekleflmifltir.
105
K›saca vergilerin artt›r›lmas› millî gelirde kendinden daha büyük bir daralmaya
yol açar. Vergilerin bu daralt›c› etkisine dikkat çekerken bir noktaya tekrar vurgu
yapmakta yarar vard›r. O da devletin enflasyonla mücadele etmek amac›yla talebi
daraltmak isteyebilece¤i veya durgunlukla mücadele etmek amac›yla talebi geniflletmek isteyebilece¤idir. Böyle bir durumda iradi vergi politikas›ndan bahsedilir.
Enflasyonla mücadelede daralt›c› etki yaratmas› için vergiler artt›r›l›r. Ekonomideki
daralma, vergi art›fl›ndan çarpan katsay›s› kadar büyük olur. Durgunlukla mücadele etmek istenildi¤inde ve vergi araç olarak seçildi¤inde ise vergiler azalt›l›r. Böylece harcanabilir gelir yükseldi¤inden toplam talep büyür ve ekonomi canlan›r.
Karma vergi çarpan›n›n de¤erinin küçük olmas›n›n nedenini tart›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
6
D Ü five
ÜS‹ZDE
Nvergi
E L ‹ M oran› 0,20
Verginin T200 azalt›ld›¤›n› düflünelim. Marjinal tüketim e¤ilimi 0,75
SIRA
ise bu vergisel de¤iflikli¤in toplam talep üzerindeki nihai etkisini hesaplay›n›z.
Vergi Gelirin Fonksiyonu Oldu¤unda Harcama
7
S O R U
Çarpan›
1
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
1–c
N N
N N
AMAÇLARIMIZ
SIRAde
S‹ZDE
Ancak vergi gelirin fonksiyonu oldu¤unda gelir artt›kça vergi
artar. Bu yüzden vergi gelirin bir fonksiyonu ise kamu harcamas› çarpan›n›n de¤eri küçülür:
Vergi Gelire Ba¤l› ise Kamu Harcamas› Çarpan› =
K ‹ T A P
1 AMAÇLARIMIZ
1 – c + ct
Kamu harcamalar› artt›¤›nda ek gelir elde eden birey bu gelirinin
TKE L‹E VT ‹ ZA Ybir
OP Nbölümünü
harcar. Ancak vergi gelirin bir fonksiyonu ise birey önce gelirinden vergi öder, ard›ndan elinde kalan gelirin (vergi sonras› gelir) bir yüzdesini harcar. Formülde de
T E L E V ‹ Z Y O küçülür.
N
görüldü¤ü gibi kamu harcamas› çarpan› paydadaki ct terimi yüzünden
‹NTERNET
Marjinal tüketim e¤ilimi 0,80 ve vergi oran› 0,10 ise kamu harcamalar›n›n T200
artt›r›lmas›n›n toplam talep üzerindeki nihai etkisini hesaplayal›m.
Toplam Talepteki De¤iflme =
1
(1 – 0,80)+(0,80x 0,10)
= 3,57 x 200
= 714
DSIRA
Ü fi Ü NS‹ZDE
EL‹M
S O R U
Çarpan mekanizmas›n›n öngörüsüne göre kamu harcamas›, millî gelirde kendinD‹KKAT
den daha yüksek bir art›fla neden olur.
S O R U
Kamu Harcamas› Çarpan› =
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
x 200
Görüldü¤ü gibi, kamu harcamas› çarpan›n›n de¤eri pozitif oldu¤undan kamu
harcamas› art›fl› toplam talepte kendinden daha büyük bir art›fla neden olmaktad›r.
Ancak kamu harcamalar›n›n geniflletici etkisi vergi nedeniyle küçülmektedir. Bir
di¤er ifadeyle vergi ile toplam talep aras›nda ters yönde; kamu harcamalar› ile toplam talep aras›nda ayn› yönde bir iliflki vard›r.
Vergilerin Otomatik Stabilizatörlü¤ü
Yukar›da devletin kamu harcamalar›n› finanse etmek için veya ekonomik dalgalanmalar› (enflasyon ve durgunluk) gidermek için vergi ve kamu harcamalar›ndan
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
T KE L ‹E VT‹ ZAY OPN
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
106
Vergi Teorisi
Vergilerin ekonomik
dalgalanmalar›n tersine etki
yaratmak üzere otomatik
olarak (kendili¤inden)
devreye girerek ekonomik
istikrar› k›smen temin
etmelerine otomatik
stabilizatörlük denir.
faydalanmas› üzerinde durduk. Vergiler ve kamu harcamalar›, içlerinde bar›nd›rd›klar› unsurlar sayesinde ekonomik dalgalanmalar› kendiliklerinden fark edip hiçbir iradi de¤iflikli¤e gerek kalmadan bu dalgalar›n tersine hareket ederler. Böylece
dalgalanmalar›n boyutu küçülür, ekonomi daha büyük bir enflasyon sorunuyla
karfl›laflmaktan veya daha derin bir durgunlu¤a girmekten kurtulur. ‹flte vergilerin
ve kamu harcamalar›n›n bu özelli¤ine otomatik stabilizatörlük (veya düzenleyicilik/ dengeleyicilik) denir.
Tablo 5.2 üzerinden konuyu örneklendirelim. A ülkesinin 2011 y›l› millî geliri
100 lira olsun. Vergi gelirleri 10 lira ise vergi sonras› toplam gelir (harcanabilir gelir) 90 lirad›r. Senaryo 1’e göre millî gelir azalm›fl ve T90’ye düflmüfltür. Gelirdeki
de¤iflme -%10’dur. Bir di¤er ifadeyle gelir yüzde 10 azalm›flt›r. Gelirdeki bu azal›fl
trendi vergi tahsilat›na yans›r. Bu durumda hem dolayl› hem de dolays›z vergi tahsilat›n›n azalmas› beklenir. E¤er vergi geliri 5 liraya düflerse, millî gelirdeki yüzde
10’luk azalmaya karfl›l›k vergi yüzde 50’lik azalarak daralmaya güçlü bir tepki vermifltir. Böylece harcanabilir gelir 85 lira olmufltur.
Tablo 5.2
Ekonomik
Dalgalanmalar ve
Vergi
Gelir
Vergi
Harcanabilir Gelir
Bafllang›ç (Tam istihdam gelir düzeyi)
100
10
90
Senaryo 1: Daralma
90
5
85
Senaryo 2: Geniflleme
110
15
95
Bu senaryoya göre verginin gelir esnekli¤ini (εT) hesaplayabiliriz:
εT =
Vergideki Yüzde De¤iflme
Gelirdeki Yüzde De¤iflme
=
– %50
– %10
=5
Demek ki verginin gelir esnekli¤i (gelirdeki yüzde 1’lik de¤iflmeye verginin
yüzdesel tepkisi) birden büyüktür. Bu durumda vergi sisteminin esnek oldu¤u sonucuna var›r›z. Vergi sistemindeki bu esneklik sayesinde harcanabilir gelir k›smen
korunmufltur. Bir di¤er ifadeyle vergi de yüzde 10 azalsayd›, vergi gelirleri 9 lira
olurdu ve harcanabilir gelir 81 liraya düflerdi. fiüphesiz ki harcanabilir gelir 85 lira
oldu¤unda talep daha canl› olur. Böylece daralan ekonomide bireyler daha az vergi ödemifller, al›m güçlerini k›smen korumufllard›r.
Senaryo 2’ye göre, gelir 100 liradan 110 liraya yükselmifltir. Bu durumda ekonomi geniflleme dönemindedir ve (bu, tam istidam düzeyi üzerinde bir geniflleme
ise) enflasyonist bask›lar artm›flt›r. Tablo 5.2’ye göre, gelirdeki bu yüzde 10’luk art›fl vergilerin 10 liradan 15 liraya ç›kmas›na neden olmufltur. Vergilerin gelirdeki
genifllemeye tepkisi yüzde 50 ile yüksek olmufltur. Böylece harcanabilir gelir 95 lira olarak gerçekleflir. E¤er vergi geliri de yüzde 10 artsa (T11) harcanabilir gelir 99
olurdu. fiüphesiz ki harcanabilir gelir 99 oldu¤unda talep daha canl› olurdu ve enflasyonist bask› daha fliddetli olurdu.
SIRA S‹ZDE
8
Gelirin 100’den
SIRA110’a
S‹ZDEç›kmas› (yüzde 10 art›fl) vergilerin 10’dan 15’e ç›kmas›na neden olmaktaysa esneklik kaçt›r? Yorumlay›n›z.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
107
Mali Sürüklenme
Vergi sisteminin esnek olmas›n›n sak›ncal› bir yan›, yukar›da bahsedilen otomatik
mekanizman›n durgunluktan ç›kmaya çal›flan bir ekonomide de devreye girmesidir. Yukar›da geniflleme evresinde devreye giren mekanizman›n enflasyonist bask›y› azaltmas›ndan bahsettik. Hâlbuki ekonomi durgunluktan ç›kmaya ve tam istihdam düzeyini yakalamaya çal›fl›rken de ayn› otomatik mekanizma göreli genifllemeyi fark edip devreye girer. Böylece ekonominin durgunluktan kurtulmas› engellenmifl veya geciktirilmifl olur. Buna mali sürüklenme veya mali engel ad› verilir. Mali sürüklenme, verginin gelir esnekli¤inin yüksek olmas›n›n yaratt›¤› olumsuz bir sonuçtur.
Tablo 5.3’e göre, tam istihdam gelir düzeyindeki bir ekonomi durgunlu¤a girmifl; millî gelir 100 liradan 90 liraya gerilemifltir. Devletin uygulamaya koydu¤u
iradi maliye politikas› sayesinde ekonomi tam istihdam düzeyini yakalamak üzere
büyümeye bafllam›fl olsun. Ekonomi yüzde 5’lik büyüme ile 94,5 liraya ç›karken
bu geniflleme vergi sistemindeki otomatik mekanizmay› harekete geçirir. Böylece
vergi daralt›c› etki yaratmak üzere devreye girmifl olur. Vergi gelirlerinin 5 liradan
7,5 liraya ç›kmas› (yüzde 50’lik bir art›fl) yüzünden harcanabilir gelir ancak 87’ye
yükselebilmektedir. Bu durumda talep yeterince canlanamamakta ve buna ba¤l›
olarak yat›r›m art›fl› ve büyüme ihtiyaç duyulan h›zda gerçekleflememektedir. Bir
di¤er ifadeyle esnek vergi sistemi canlanmay› engelleyici ve geciktirici bir ifllev
görmektedir.
Gelir
Vergi
Harcanabilir Gelir
Bafllang›ç (tam istihdam gelir düzeyi)
100
10
90
Daralma
90
5
85
94,5
7,5
87
Durgunluktan Ç›kma (Geniflleme)
Verginin gelir esnekli¤ini vergi taban›, tahakkuk ve tahsilat aras›ndaki zaman
fark›, istisna ve muafiyetlerin kapsam› ve tarife yap›s› etkiler. Tablo 5.4’te özetlendi¤i gibi genifl tabanl› vergilerin gelir esnekli¤i, dar tabanl› vergilere göre yüksektir. Tahakkuk ile tahsilat aras›ndaki zaman fark› uzad›kça verginin gelir esnekli¤i,
bir di¤er ifadeyle otomatik istikrarland›r›c›l›¤› zay›flar. Tahsilat türü de zaten bu
fark› k›salt›c› faktörlerin bafl›nda gelir. Bu yüzden kaynakta kesinti (stopaj) verginin otomatik istikrarland›r›c›l›¤›n› güçlendirir. Öte yandan vergi sisteminde istisna
ve muafiyetlerin kapsam› geniflledikçe ekonomik dalgalanmalar›n vergiye yans›mas› zay›flar. Bu yüzden istisna ve muafiyetler otomatik istikrarland›r›c›l›¤› zay›flatan faktörlerdir.
Tablo 5.3
Mali Sürüklenme
108
Vergi Teorisi
Tablo 5.4
Vergi Esnekli¤inin
Belirleyicileri
Esnekli¤i Etkileyen Faktörler
Özellik
Esneklik
Vergi Taban›
Genifl
(Dar)
Yüksek
(Düflük)
Tahakkuk ile tahsilat aras›ndaki zaman
fark›
Uzun
(K›sa)
Düflük
(Yüksek)
Kaynakta Kesinti
(Beyan)
Yüksek
(Düflük)
Genifl
(Dar)
Düflük
(Yüksek)
Artan Oranl›
Düz Oranl›
Azalan Oranl›
Yüksek (εT > 1)
Birim (εT = 1)
Düflük (εT < 1)
Tahsilat Biçimi
‹stisna ve muafiyetlerin kapsam›
Tarife Yap›s›
Vergilerin tarife yap›s›, otomatik istikrarland›r›c›l›¤› en fazla etkileyen faktördür.
Artan oranl›l›k vergi esnekli¤ini güçlendirir. Artan oranl› vergiler, gelir esnekli¤i
birden büyük olan vergilerdir. Düz oranl› vergilerin gelir esnekli¤i bire eflittir. Bu
yüzden gelir vergisinde artan oranl› tarife uygulayan ekonomilerde otomatik istikrarland›r›c›l›k düz oranl› tarifenin uyguland›¤› ekonomilere göre daha yüksektir.
SIRA S‹ZDE
9
SIRA S‹ZDE
Sizce gelir vergisi
ve kurumlar vergisinden hangisinin otomatik stabilizatörlü¤ü yüksektir?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Vergilemenin maliyetinin tart›flmak
Vergi, ekonomik birimleri, sadece gelirlerinin bir
k›sm›n›n devlete aktar›lmas›na yol açt›¤›ndan etkilemez. Bunun d›fl›nda ekonomik kararlar etkilenir, kaynaklar›n etkin tahsisi bozulur. Bunun
sonucu ödenen verginin d›fl›nda afl›r› vergi yükü
ortaya ç›kar. Ödenen vergi, afl›r› vergi yükü d›fl›nda üçüncü bir maliyet kalemi vergi uyum maliyetidir. Vergi idaresi ve mükellefler, yasal yükümlülükleri yerine getirirken aç›k ve sakl› maliyetlere katlan›rlar.
Vergi yükü kavramlar›n› ay›rt etmek
Vergi yükü, bireyler, gelir gruplar›, bölgeler ve
toplum gibi birçok kategori için hesaplanabilir.
Ödenen verginin bir gelir büyüklü¤üne bölünmesi suretiyle verginin a¤›rl›¤› gelirin bir oran›
olarak hesaplan›r. Bu flekilde hesaplanan vergi
yüküne brüt vergi yükü denir. Vergi ödeyen ekonomik birimlerin kamu hizmetlerinden sa¤lad›klar› faydan›n hesaba dahil edilmesi ile net vergi
yüküne ulafl›l›r. Ancak mükellefler, ödedikleri
vergileri baflkalar›na yans›tabilirler veya baflkalar›n›n yans›tt›¤› vergileri ödemek zorunda kalabilirler. Kamu hizmetlerinin faydas› yan›nda yans›yan ve yans›t›lan vergiler de hesaplamaya dahil
edildi¤inde gerçek vergi yüküne ulafl›l›r.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
109
Afl›r› vergi yükünü analiz etmek
Afl›r› vergi yükü, verginin ekonomik birimlerin
kararlar›n› de¤ifltirdi¤inde ortaya ç›kan ilave
yüktür. Vergi, kararlar›n› verirken kulland›klar›
nispi fiyatlar› bozdu¤unda ekonomik birimleri
karar de¤ifltirmeye sevk etmifl olur. Afl›r› vergi
yükü ve bu yükün üretici ve tüketici aras›nda
da¤›l›m›n› esneklikler ve vergi miktar› belirler.
Ramsey kural›na göre, afl›r› vergi yükünün minimize edilmesi için mallar›n fiyat esneklikleri
ile vergi oran› ters orant›l› olmal›d›r. Örne¤in,
esneklik küçükse vergi oran› yüksek olmal›d›r.
Ramsey kural›n›n kat› biçimde uygulanmas› vergilemede adaletin bozulmas›na yol açabilir. Zaten Ramsey kural› da vergilemenin etkinli¤i bozmamas›n›n yolunu göstermektedir; vergi-adalet
iliflkisine de¤inmez.
Verginin makroekonomik etkilerinin de¤erlendirmek
Vergi, ekonominin daralmas›na yol açar. Ancak
bazen (enflasyonist durumlarda) vergiden bu etkiyi yaratmas› beklenebilir. Verginin ekonomiyi
kendinden kaç kat daha fazla etkileyebilece¤ini
çarpan mekanizmas› ele al›r. Çarpan katsay›s›,
marjinal tüketim e¤ilimine ba¤l›d›r. Bu katsay›
büyüdükçe çarpan de¤eri de büyür. Verginin
ekonomik dalgalanmayla birlikte kendili¤inden
ve dalga yönünün tersine devreye girmesine otomatik stabilizatörlük denir. Durgunluk içinde bir
ekonominin tam istihdama ulaflmas›n› engellemesi verginin otomatik devreye girmesinin olumsuz yönüdür.
110
Vergi Teorisi
1. Hizmet sektörünün millî gelire katk›s› 1.000 birim ve
hizmet sektöründen toplanan vergi 150 birim ise bu
sektörün vergi yükü yüzde kaçt›r?
a. %15
b. 850
c. 1.150
d. %0,15
e. Vergi yükü hesaplanamaz.
2. ve 3. Soruyu afla¤›daki bilgileri kullanarak cevaplay›n›z.
Ödenen Vergi=100
Yans›yan Vergiler=30
Kamu Hizmetlerinden Sa¤lanan Fayda= 20
Yans›t›lan Vergi=30
Gelir=160
2. Net vergi yükü nedir?
a. % 56,25
b. % 0,5625
c. % 50
d. % 0,50
e. Hesaplanamaz
3. Gerçek Vergi yükü nedir?
a. % 56,25
b. % 0,5625
c. % 50
d. % 0,50
e. Hesaplanamaz
4. Mükellefin vergisel ifllemleri yürüten muhasebeciye
ödedi¤i ücret afla¤›daki kavramlardan hangisine girer?
a. Afl›r› vergi yükü
b. Vergilemenin sakl› maliyeti
c. Vergilemenin aç›k maliyeti
d. Net vergi yükü
e. Brüt vergi yükü
5. Talep arzdan esnekse afl›r› vergi yükü için hangisi
do¤rudur?
a. Afl›r› vergi yükü oluflmaz.
b. Tüketicinin afl›r› vergi yükü yüksek olur.
c. Tüketici ve üreticinin afl›r› vergi yükü eflit olur.
d. Üreticinin vergi yükü önce artar, sonra azal›r.
e. Üreticinin afl›r› vergi yükü yüksek olur.
6. Afl›r› vergi yükünün (net refah kayb›) s›f›r olmas›
için afla¤›dakilerden hangisi gerçekleflmelidir?
a. Esnekli¤i düflük olan mallardan vergi al›nmal›d›r.
b. Esnekli¤i yüksek olan mallardan vergi al›nmal›d›r.
c. Bireysel kararlar vergiden sonra çok az de¤iflmelidir.
d. Bireysel kararlar vergiden sonra de¤iflmemelidir.
e. Verginin bireyler aras›nda h›zla yay›larak (yans›t›larak) küçük parçalara ayr›lmas› gerekir.
7. Talep tam kat› ise afl›r› vergi yükü (net refah kayb›)
için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?
a. Afl›r› vergi yükü büyük olur.
b. Afl›r› vergi yükü küçük olur.
c. Afl›r› vergi yükünü devlet yüklenir.
d. Afl›r› vergi yükü oluflmaz.
e. Afl›r› vergi yükünü üretici yüklenir.
8. Kurumlar vergisi (KV) ve gelir vergisinin (GV) esnekli¤i ve otomatik stabilizatörlüklerine iliflkin ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. KV’nin esnekli¤i 1’den büyük; GV’nin esnekli¤i
1’den küçüktür. KV’nin otomatik stabilizatörlü¤ü GV’nden yüksektir.
b. KV’nin esnekli¤i 1’e eflittir, GV’nin esnekli¤i
1’den büyüktür. KV’nin otomatik stabilizatörlü¤ü GV’nden yüksektir.
c. KV’nin esnekli¤i 1’e eflittir, GV’nin esnekli¤i
1’den büyüktür. GV’nin otomatik stabilizatörlü¤ü KV’nden yüksektir.
d. KV’nin esnekli¤i 1’den küçük; GV’nin esnekli¤i
1’den büyüktür. KV’nin otomatik stabilizatörlü¤ü GV’den yüksektir.
e. Her ikisi de esnektir ve otomatik stabilizatörlükleri ayn›d›r.
“
9. Marjinal tüketim e¤ilimi 0,75 ise vergilerin 100 birim
artt›r›lmas›n›n millî gelir üzerindeki etkisi nedir?
a. 300 birim azal›r.
b. 300 birim artar.
c. 400 birim artar.
d. 400 birim azal›r.
e. 100 birim azal›r.
10. Afla¤›dakilerden hangisi vergilerin otomatik stabilizatörlü¤ünü kuvvetlendirmez?
a. Vergi taban›n›n genifllemesi
b. Stopaj yöntemi
c. Artan oranl› tarife
d. ‹stisna ve muafiyetlerin azalt›lmas›
e. Düz oranl› tarife
111
TÜRK‹YE’DE VERG‹ YÜKÜ
Türkiye’de vergi yükünün çok yüksek oldu¤u kanaatinin rakamlarla desteklenmedi¤ini belirten [Maliye Bakan› Mehmet] fiimflek, Türkiye’nin 2010 y›l› için OECD
ülkeleri aras›nda Meksika, fiili, ABD, Kore ve Avustralya’dan sonra en düflük vergi yüküne sahip ülke oldu¤unu bildirdi. fiimflek, vergi geliri OECD ülkelerinde ortalama yüzde 33 iken, Danimarka’n›n yüzde 48.2 oran›yla ilk s›rada, Türkiye’nin ise yüzde 26’l›k vergi yükü
ile 37 ülke aras›nda 29. s›rada yer ald›¤›n› kaydetti. fiimflek, ‘’Yani Türkiye’de vergi yükü yüksek de¤il, en düflükler aras›ndad›r’’ dedi.
Yukar›da yapt›¤›m›z al›nt›da Maliye Bakan›, “Türkiye’de
vergi yükünün çok yüksek oldu¤u kanaatinin” varl›¤›n›
kabul etmekte ve rakamlarla asl›nda OECD ülkeleri aras›nda vergi yükünün düflük oldu¤u ülkelerden biri oldu¤umuzu aç›klamaktad›r. Yüksek oldu¤u kanaati, sübjektif vergi yüküne örnektir. Bakan›n dile getirdi¤i rakamlar ise vergi gelirlerinin GSYH’ye oranlanmas› ile
bulunan (brüt) vergi yüküdür.
”
Kaynak: http://www.aksam.com.tr [Eriflim: 15 May›s
2012]
112
Vergi Teorisi
1. a
2. c
3. c
4. b
5. e
6. d
7. d
8. c
9. a
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Yükü” ve “Sektörel
(veya Mesleki) Vergi Yükü” konular›n› yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Net Vergi Yükü” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gerçek Vergi Yükü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Uyum Maliyeti” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Afl›r› Vergi Yükünün Belirleyicileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mali Sürüklenme” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Maktu Vergi Çarpan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergilerin Otomatik Stabilizatörlü¤ü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Teorik olarak üretici ve tüketicilerin kendi ç›karlar›n›
maksimize etmek üzere hareket etmelerine ra¤men fiyat mekanizmas› sayesinde sosyal refah›n da maksimize edildi¤i varsay›l›r. Bir di¤er ifadeyle serbestçe iflleyen piyasada kaynaklar, sosyal refah› maksimize edecek flekilde mal ve hizmetlerin üretimine tahsis edilir.
Vergi ise nispi fiyatlar› bozarak ekonomik birimleri karar de¤ifltirmeye sevk etti¤inden kaynakta tahsisin bozulmas›na (etkinsizlik) neden olur.
S›ra Sizde 2
Vergi, ödeyen kiflide negatif duygulara neden olabilir.
Bu negatif duygular›n yo¤unlu¤u sadece ödenen verginin büyüklü¤ünden etkilenmez. Kamu hizmetlerinden
sa¤lanan fayda düzeyi, devlette yolsuzlu¤un oldu¤u
inanc›, bürokratik hantall›k gibi birçok faktör subjektif
vergi yükünü etkiler ve vergiye karfl› bireysel veya toplumsal tepkiler geliflebilir.
S›ra Sizde 3
Panel a
Tüketici için
h=11,5-10=1,5;
a=100-95=5
Afl›r› vergi yükü
=(1,5x5)/2=3,75
Üretici için
h=10-9,5=0,5;
a=100-95=5
=(0,5x5)/2=1,25
Toplam Afl›r› Vergi Yükü
3,75+1,25=5
Panel b
Tüketici için
h=10,5-10=0,5;
a=100-85=15
=(0,5x15)/2=3,75
Üretici için
h=10-8,5=1,5;
a=100-85=15
=(1,5x15)/2=5,625
Toplam Afl›r› Vergi Yükü
3,75+5,625=9,375
Görüldü¤ü gibi talep esnekli¤inin artmas›yla afl›r› vergi
yükü artmaktad›r. Afl›r› vergi yükünün paylafl›m› da verginin paylafl›m›na benzemektedir. Esnek olmayan fiilen
daha yüksek vergi ödedi¤i gibi daha yüksek afl›r› vergi
yüküyle de karfl› karfl›ya kalmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Talebin tam kat› olmas› yaflamsal de¤eri yüksek bir mal
için söz konusu olabilir. Örne¤in, bir kanser ilac›n›n talep esnekli¤i s›f›r olabilir. Bu durumda afl›r› vergi yükü
oluflmamas› (etkinli¤in bozulmamas›) ad›na kanser ilac›ndan al›nan verginin miktar› veya oran› artt›r›lmal›d›r.
Talep esnekli¤in düflük olmas›n›n nedenlerinden biri
mal›n zorunlu tüketim mal› olmas›d›r. Bu mallar›n talep
esnekli¤i düflüktür. Verginin etkinli¤i bozmamas› için
bu mallardan al›nan verginin yükselmesi ise zorunlu
mallara gelirinin daha büyük bir k›sm›n› ay›ran düflük
gelirlilerin a¤›r vergi yükü alt›nda kalmalar›na yol açar.
K›saca, etkinlik nedeniyle talebi tam veya göreli kat›
olan mallardan yüksek vergi al›nmas› düflük gelirlilerin
yüksek vergi yükü ile karfl›laflmalar›na neden olaca¤›ndan gelir da¤›l›m›nda adaletsizli¤i art›r›r.
S›ra Sizde 5
0,80
1–0,80
x (– 200)
= (–4) x (–200)
= 80088
Vergi azald›¤›nda bireylerin harcanabilir geliri artt›¤›ndan toplam talep artar.
S›ra Sizde 6
Vergi gelirin bir fonksiyonu oldu¤unda vergide yap›lan
bir de¤iflikli¤in talebe yans›mas› küçük olur. Bunun nedenini vergilerin azalt›ld›¤›n› varsayarak aç›klayal›m.
Vergi azalmas› harcanabilir gelirin artmas› anlam›na gelir. Örne¤in, A flahs›n›n ödedi¤i vergi T100 düfltü¤ünde
harcanabilir geliri T100 artm›fl olur. Bu gelirin bir k›sm›n› harcad›¤›nda baflka kifliler gelir elde eder. Ancak vergi gelirin bir fonksiyonu oldu¤unda gelirin bir k›sm›
vergi olarak ödenece¤inden geriye kalan›n belli bir yüzdesi harcanabilir. Vergi gelirin bir fonksiyonu oldu¤unda çarpan de¤erinin hesapland›¤› terimin paydas› (vergi oran› x marjinal tüketim e¤ilimi) kadar büyüyece¤inden çarpan de¤eri küçülür.
S›ra Sizde 7
Toplam Talepteki De¤iflme
0,75
=–
x (–200)
(1–0,75) + (0,75 x 0,20)
= (–1,875) x (–200)
= 375
Vergi azalt›ld›¤›nda toplam talep (denge millî gelir düzeyi) T375 artar.
S›ra Sizde 8
Vergideki Yüzde De¤iflme
eT =
Gelirdeki Yüzde De¤iflme
15–10
x 100
10
=
110–100
x 100
100
%50
=
%10
=5
Esneklik 1’den büyüktür. Bu durumda verginin gelir esnekli¤i yüksek oldu¤undan vergi gelirlerinin ekonomik
konjonktürdeki de¤iflmelere tepkisi güçlüdür.
113
S›ra Sizde 9
Gelir vergisi, artan oranl› tarife yap›s›na sahip oldu¤undan düz oranl› tarifeye sahip olan kurumlar vergisine
göre esnekli¤i daha yüksektir. Ancak tarife yan›nda otomatik stabilizatörlü¤ü etkileyen baflka faktörler de vard›r. Örne¤in, gelir vergisinin baz› gelir unsurlar›n› kapsamamas› söz konusu ise ekonomik dalgalanmalara
tepkisi düflük olur.
Akdo¤an, A. (2006). Kamu Maliyesi, Ankara: Gazi
Kitabevi.
Gruber, J. (2011). Public Finance and Public Policy,
New York: Worth Publishers.
Hyman,
D.N.
(2002).
Public Finance: A
Contemporary Application of Theory to Policy,
Orlando: Harcourt.
Rosen, H., Gayer, T. (2008). Public Finance, New York:
McGraw Hill.
fiener, O. (2001). Teoride ve Uygulamada Kamu
Ekonomisi, ‹stanbul: Beta Yay›nc›l›k.
Turhan, S. (1998). Vergi Teorisi ve Politikas›, ‹stanbul:
Filiz Kitabevi.
Ulbrich, H. (2003). Public Finance in Theory and
Practice, Mason: South Western College Publishers.
6
VERG‹ TEOR‹S‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Vergilenebilir gelirin tan›m›n›n nas›l yap›ld›¤›n› aç›klayabilecek,
Kiflisel gelirin vergilendirilmesinde kullan›lan politika alternatiflerini aç›klayabilecek,
Kiflisel gelir vergisinin yans›ma etkilerini ve iktisadi etkinlik üzerindeki etkilerini tart›flabilecek,
Kurumlar vergisinin neden uyguland›¤›n› de¤erlendirebilecek,
Kurumlar vergisinin ekonomik mükellefini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kiflisel Gelir Vergisi
• Kapsaml› Gelir-Ak›m Gelir
• Toplu Gelir Vergisi-Ayr› S›n›fl›
Gelir Vergisi
• Götürü Vergileme
• Negatif Gelir Vergisi
• Kurumlar Vergisi
‹çindekiler
Vergi Teorisi
Gelir Vergileri
• K‹fi‹SEL GEL‹R VERG‹S‹
• KURUMLAR VERG‹S‹
Gelir Vergileri
K‹fi‹SEL GEL‹R VERG‹S‹
Devletlerin kamu harcamalar›n› finanse etmek için kullanaca¤› kamu gelirlerinin
en önemli kayna¤›n› oluflturan vergilerin neye göre al›nmas› gerekti¤i konusu, vergileme alan›nda tart›fl›lan ve tart›fl›lmaya devam eden en önemli konulardan birisidir. Vergilemenin dayana¤›n› oluflturabilecek iki temel yaklafl›m olan fayda prensibi ve ödeme gücü prensibi birinci ünitede aç›klanm›flt›. Hat›rlanaca¤› gibi gelirin
vergi konusu yap›lmas›, ödeme gücü prensibi çerçevesinde ödeme gücünün göstergesi olarak baflvurulabilecek unsurlardan birisidir. Günümüzde fiilî gelirin ödeme gücünün en önemli göstergesi ya da parças› oldu¤una dönük bak›fl aç›s›, elefltirilen baz› yönlerine ra¤men yayg›n flekilde kabul gören ve uygulamada kullan›lan bir bak›fl aç›s›d›r.
Özü itibar›yla dinî bir karakter tafl›yan ve tar›msal üretimden al›nan aflar (öflür)
vergisi bir tarafa b›rak›l›rsa insanl›k tarihi ve vergi kavram›n›n tarihsel olarak do¤uflu düflünüldü¤ünde gelirin bir vergi konusu olarak kullan›lmas› oldukça yenidir.
Ondokuzuncu yüzy›l›n bafllar›na kadar geliflmifl ülkelerde devletin ihtiyaç duydu¤u finansman, baz› lüks mallar›n üzerine konulan gümrük vergilerine dayanmaktayd›. Bu tür vergilerin devletlerin ihtiyaç duydu¤u yüksek finansman ihtiyac›n›
karfl›lama konusundaki yetersizli¤i, devletleri daha genifl tabanl› bir vergi konusu
bulmaya yöneltmifltir. Tarihsel olarak parasal ekonominin, belge düzeni ve kay›t
sisteminin geliflti¤i ülkelerde bireyler taraf›ndan elde edilen gelirin vergilendirilmesi mümkün hâle gelmifl ve tercih edilmifltir. Bu çerçevede ‹ngiltere’de 1779 y›l›nda
geçici olarak uygulamaya al›nan ve daha sonraki dönemlerde ihtiyaç duyuldukça
k›sa süreli olarak kullan›lan gelir vergisi, 1860 y›l›ndan itibaren sürekli olarak uygulanmaya bafllanm›flt›r. Benzer flekilde Amerika Birleflik Devletleri’nde 1913,
Fransa’da 1849 ve Almanya’da 1891 y›l›nda gelirin vergilendirilmesine dönük uygulamalar bafllat›lm›flt›r. Türkiye’de ise gelirin vergilendirilmesine yönelik ilk uygulama, 1926 y›l›nda yürürlü¤e konulan Kazanç Vergisi’dir. Bu vergi 1950 y›l›nda uygulanmaya bafllan›lan Gelir Vergisi ile yürürlükten kald›r›lm›flt›r.
‹ktisadi aç›dan gelirin vergi konusu yap›lmas›n›n, gümrük vergileri
ve baz› mallar›n
SIRA S‹ZDE
vergi konusu yap›ld›¤› tüketim vergilerine göre daha fazla vergi has›lat› sa¤lamas›n›n
nedeni nedir?
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
116
Vergi Teorisi
Teorik Aç›dan Vergilenebilir Gelirin Tan›m›
‹ktisadi aç›dan gelir, üretim sürecinde rol alan faktör sahiplerinin üretimden ald›klar› pay› ifade eder. Bir mal›n üretilmesinde; emek, arazi, sermaye ve giriflim olmak
üzere dört faktör bulunmaktad›r. Üretim sürecinde yarat›lan katma de¤erden emek
ücret, arazi kira, sermaye faiz ve giriflim kâr olarak gelir elde etmektedirler. Bir
ekonominin bir y›l içerisinde üretti¤i has›la; ücret, kira, faiz ve kâr gelirlerinin toplam›ndan oluflmaktad›r.
Bireyler aç›s›ndan düflünüldü¤ünde; her birey bu faktör gelirlerinin biri ya da
birkaç›ndan gelir elde edebilir. Günümüzde geçmiflteki iktisadi ak›mlardan farkl›
olarak, bireyleri üretim sürecinden ald›klar› gelirin niteli¤ine göre bir s›n›fsal ayr›ma tabi tutmak oldukça zordur.
Bireyin toplam gelirinin içerisinde ücret gelirinin oran› daha yüksek olsa da
e¤er kira ve faiz geliri, hisse senedi kâr pay› ya da sahip oldu¤u servetin de¤erindeki art›fl gibi sermaye geliri niteli¤inde gelirleri de varsa bu bireyin hem emek s›n›f› hem de sermaye s›n›f› içerisinde yer ald›¤› söylenebilir. Di¤er taraftan günümüzde çok yüksek ücretlerle çal›flan baz› üst düzey yöneticilerin yüksek ücret gelirleri düflünüldü¤ünde, onlar›n toplumsal olarak gelir da¤›l›m› içerisinde alt-orta
gelir grubunda yer alan ücretli-emek s›n›f› içerisinde oldu¤unun düflünülmesi çok
kolay olmayacakt›r.
Ekonominin geneli aç›s›ndan düflünüldü¤ünde de; bir ekonomide üretilen tüm
mal ve hizmetlerin üretiminde rol alan faktör sahiplerinin üretimden ald›klar› ücret, kira, faiz ve kâr gelirlerinin toplam›n› oluflturan Millî Gelir, nihai olarak o ekonomide üretilen tüm mal ve hizmetlerin de¤erlerinin toplam›n› temsil eden Millî
Has›la’ya eflit olacakt›r. Dolay›s›yla e¤er bir ekonomideki faktör gelirlerinin hiç bir
istisna olmaks›z›n hepsinin vergilendirilmesi durumunda, o ekonomide üretilen
tüm has›lan›n ya da katma de¤erin, di¤er bir bak›fl aç›s› ile mal ve hizmetlerin vergilendirilmifl olaca¤› söylenebilir.
Kapsaml› Gelir
Kapsaml› gelirin tan›m›n›n ne oldu¤undan önce, vergilendirilecek birimin kim ya
da ne oldu¤u ile kapsaml› gelirin hangi dönem baz al›narak hesaplanaca¤› sorular›n›n cevapland›r›lmas› gerekir. Kiflisel gelir vergisi aç›s›ndan vergileme birimi bireylerdir. Dolay›s›yla gelir kazanan tüm bireyler, yafl› ve kazand›¤› gelirin büyüklü¤ü dikkate al›nmaks›z›n elde ettikleri gelirler üzerinden vergiye tabi olacakt›r. Bu
tür bir uygulama içerisinde iflletmelerin kazançlar› için ayr› bir vergiye ihtiyaç yoktur. Çünkü, iflletmelerin elde etti¤i kazançlar da öyle ya da böyle kâr, kâr pay› ya
da da¤›t›lmam›fl kazançlar olarak firma sahiplerinin pay›na düflecektir. Fakat bu
mant›¤›n ifllemesi ve ekonomide yarat›lan tüm gelirin vergilendirilerek kapsaml›
gelir tan›m›n›n uygulanabilmesi aç›s›ndan, tüm kurum kazançlar›n›n ortaklar›n pay› oran›nda ortaklara tahsis edilmesi gerekir. Ancak bu flartlar alt›nda, kurum kazançlar›n›n vergilendirilmesi için ayr› bir vergiye ihtiyaç olmad›¤› düflünülebilir.
Gelir bir zaman dilimi ya da dönemi ile iliflkilendirilerek tan›mlan›r. Bir bireyin
gelirinin T10.000 oldu¤unun tespiti hiç bir anlam ifade etmez. Bu rakam bir saatte, bir günde, bir ayda, bir y›lda ya da ömür boyu elde edilen gelir olabilir. Belirli
bir dönemi olmayan gelir üzerinden al›nacak bir vergi hem uygulanabilirli¤i hem
de adalet sonuçlar› aç›s›ndan önemli problemlere neden olacakt›r. Bu nedenle vergisel amaçlar aç›s›ndan bir bireyin geliri genellikle dünyan›n bütün ülkelerinde y›l
esas›na göre tan›mlan›r ya da belirlenir. Y›l esas›na dayal› ve dönemler aras› de¤ifl-
6. Ünite - Gelir Vergileri
meyen bir gelir vergisi sistemi uygulamada karfl›lafl›labilecek problemlerin azalmas›na yard›mc› olacakt›r.
‹ktisadi aç›dan bir bireyin belli bir y›ldaki geliri; asl›nda o bireyin mal ve hizmetlere iliflkin al›m gücünün bir göstergesidir. Bu anlamda H. Simons geliri; “toplumun k›t kaynaklar›n›n kullan›m› üzerindeki kontrol gücü” olarak tan›mlam›flt›r.
Bu anlamda birey sahip oldu¤u al›m gücünü tüketime dönüfltürebilece¤i gibi gelecekte tüketmek üzere saklayabilir, baflka bir ifade ile tasarruf edebilir. Bireyin
al›m gücü ile ilgili yapm›fl oldu¤u tercihlerin, bireyin bu günkü tüketimi ve net serveti üzerinde etkisi vard›r. Net servet, bir bireyin belli bir andaki varl›klar› ile borçlar› aras›ndaki fark›n de¤erini temsil etmektedir. Gerçek hayatta birey bugün daha
çok tüketmek ya da daha az tüketmek fleklinde karar verirken, efl anl› olarak baflka konularda da karar vermektedir. Net serveti pozitif olan bir birey bir y›lda elde
etti¤i al›m gücü ya da gelirden daha az›n› tüketmeye karar verirse, efl anl› olarak
tasarruf karar› ya da net servetini artt›rma karar› da alm›fl olacakt›r. Bireyin y›llar itibariyle vermifl oldu¤u tüketim ve tasarruf kararlar›n›n bir sonucu olarak net servetinin belirli bir andaki de¤eri pozitif ya da negatif olabilir.
Kapsaml› gelir, gelirin kullan›m flekline ya da kaynaklar›na göre farkl› flekillerde tan›mlanabilir. Kullan›m flekline göre belirli bir y›l için kapsaml› gelir (I); bir bireyin o y›ldaki tüketim harcamalar› (C) ve söz konusu y›ldaki kiflinin net servetinde ortaya ç›kan de¤iflimin (∆NW) toplam›n› ifade eder. R. Haig (1921) ve H. Simons (1938) taraf›ndan gelifltirilen ve günümüzde “Haig-Simons gelir tan›m›” olarak bilinen kapsaml› gelir tan›m›, en kapsay›c› gelir tan›m› olarak kabul edilmektedir. Bu tan›m formülle ifade edilirse:
117
Net servet; bir bireyin belli
bir andaki varl›klar› ile
borçlar› aras›ndaki fark›n
de¤erini temsil etmektedir.
Kapsaml› gelir; bir y›ldaki
tüketim harcamalar› ve
bireyin o y›ldaki net
servetinde ortaya ç›kan
de¤iflimin toplam›na eflittir.
I = C + ∆NW
Formülde yer alan net servetteki de¤iflme (∆NW); kiflisel tasarruflar (S) ve sermaye kazançlar›n›n (CG) toplam›ndan oluflmaktad›r. Sermaye kazanc› (CG) ise elde tutulan varl›klar›n de¤erinde, y›lsonu itibar›yla meydana gelen de¤iflmeyi ifade
etmektedir.
E¤er birey o y›l elde etti¤i gelirden daha az›n› tüketirse, bireyin net servetindeki de¤iflim pozitif olacak yani net serveti artacakt›r. Tam tersi durumda, yani birey
elde etti¤i gelirden daha fazlas›n› tüketirse bu durumda da net servetindeki de¤iflim negatif olacak yani net serveti azalacakt›r. Ancak gerçek hayatta kimi durumlarda bireyin gelirini kulland›¤›, ancak net servetinde de¤iflme yaratmayan ya da
tüketim anlam›na gelmeyen baz› kullan›mlar›n oldu¤u da unutulmamal›d›r. Bireylerin di¤er bireylere ya da kurumlara yapm›fl olduklar› ba¤›fllar, verdikleri hediyeler ya da ödedikleri vergiler bu kapsamda düflünülebilir. Gelirin bu tür kullan›m›
iktisadi anlamda bir tüketim say›lamaz, yukar›daki formülasyonda bu nedenle gelirin bu tür kullan›mlar›n› da göz önüne alarak bir düzeltme yap›lmas› uygun olacakt›r. Bu anlamda ödenen vergiler (T), yap›lan ba¤›fl/yard›m ve verilen hediyeleri (G) de dikkate alarak kapsaml› geliri afla¤›daki gibi yazmak mümkündür.
I = C + T + G + ∆NW
Kapsaml› gelir, gelirin kayna¤› dikkate al›narak da tan›mlanabilir. Kaynaklar›
aç›s›ndan kapsaml› gelir; veri bir y›lda bireyin al›m gücünü art›ran kazançlar ile net
servetinin de¤erinde ortaya ç›kan art›fllar›n toplam›d›r. Bu anlamda bireylerin gelirlerinin; üretim faktörlerinin sat›fl›ndan elde edilen kazançlar, kifli ve kurumlardan
al›nan transferler ve sahip olunan servetin de¤erinde ortaya ç›kan art›fllar ya da
sermaye de¤er art›fl kazançlar› olmak üzere üç kayna¤› bulunmaktad›r. Bunlar afla¤›da s›ras›yla aç›klanm›flt›r:
Kapsaml› gelir tan›m›n›n
kullan›ld›¤› gelir vergisi
sistemlerinde bireyin tüm
geliri üzerinden
vergilendirilme ifllemi
gerçeklefltirilmektedir.
118
Vergi Teorisi
• Bireylerin üretim faktörlerinin sat›fl› ile iki tür kazanç elde etmesi söz konusudur. Birincisi, bireyler sahip oldu¤u emek faktörünün karfl›l›¤›nda ücret
veya maafl türünde kazanç elde ederler. ‹kincisi, bireyler sahip oldu¤u parasal ya da fiziki sermaye faktörlerinin üretim sürecine dahil edilmesiyle sermaye geliri elde ederler. Bireyler sahip olunan sermaye faktörünün niteli¤ine (parasal sermaye ya da sabit sermaye) ve/veya üretim sürecine dahil
edilme flekline göre (kredi, ortakl›k ya da mülk sahipli¤i gibi) faiz, kâr pay›
ya da kira türünde sermaye kazanc› elde ederler.
• Di¤er kifli ve kurumlar taraf›ndan yap›lan gelir transferleri de bireylerin belirli bir y›lda elde ettikleri gelirin kayna¤›n› oluflturabilir. Transferler karfl›l›¤›nda bir mal ya da hizmetin söz konusu olmad›¤› ödemelerdir. Bu anlamda bir bireyin di¤er bireylerden, kâr amac› güden ya da gütmeyen özel kurulufllardan hediye-ba¤›fl ad› alt›nda ya da devletten sosyal-iktisadi yard›m
ad› alt›nda gelir elde etmesi mümkündür. Dolay›s›yla kapsaml› gelir tan›m›
içerisinde bu tür transferler de yer almaktad›r.
• Sermaye de¤er art›fl kazançlar› da kapsaml› gelir tan›m›n›n içinde yer almaktad›r. Gerçekleflmifl olsun ya da olmas›n bireylerin ellerinde tuttuklar› varl›klar›n de¤erindeki art›fllar sermaye de¤er art›fllar›n› oluflturur. Gerçekleflmifl
sermaye de¤er art›fllar› kazançlar›; bir varl›¤›n sat›fl› ya da el de¤ifltirmesi sonucunda de¤er art›fl kazanc›n›n ortaya ç›kt›¤› durumu temsil eder. Gerçekleflmemifl sermaye de¤er art›fllar› kazançlar› ise herhangi bir sat›fla konu olmayan ya da el de¤ifltirmeyen varl›klar›n de¤erinde ortaya ç›kan art›fl› ifade
eder. Gerçekleflmemifl sermaye de¤er art›fl kazançlar›n›n da kapsaml› gelir
tan›m› içerisine dahil edilmesinin temel nedeni; parasal hâle dönüflmüfl olsun ya da olmas›n al›m gücü üzerinde art›fl anlam›na gelen tüm de¤er art›fllar›n›n dahil edilmesinin istenmesidir. Bu mant›¤a paralel olarak sahip olunan varl›klar›n de¤erinde ortaya ç›kan kay›plar›n ya da azal›fllar›n da gelirden düflülmesi ya da baflka bir ifade ile net sermaye de¤er art›fl›n›n hesaplanmas› gerekmektedir.
Gelirin kullan›m›na ya da kayna¤›na göre yap›lacak bir gelir hesaplamas›nda
gelirin elde edilmesi ile ilgili kabul edilebilecek giderlerin (komisyon ödemeleri,
seyahat giderleri, vb.) kapsaml› gelirden düflülmesi gerekir. Kullan›m›na ve kayna¤›na göre kapsaml› gelir izleyen formüllerle hesaplanabilir:
Kullan›ma Göre Kapsaml› Gelir =
[(Tüketim + Vergiler ve Hediyeler + Tasarruflar) - Gelir Elde Edilirken Katlan›lan Maliyetler]
Kaynaklar›na Göre Kapsaml› Gelir =
[(Kazançlar + Transferler + Net Sermaye De¤er Art›fl›) - Gelir Elde Edilirken Katlan›lan
Maliyetler]
Ak›m Gelir
Ak›m gelir sadece bireylerin sahip oldu¤u üretim faktörlerinin kullan›lmas› sayesinde elde edilen sürekli nitelikteki gelirlerden oluflmaktad›r. Bu gelir tan›m›, kapsaml› (genifl anlamda) gelir tan›m› içinde yer alan; bireylerin hediye ya da sermaye de¤er art›fl kazançlar› gibi baflka adlar alt›nda, ar›zi (geçici) nitelikte elde etti¤i
gelirleri içermedi¤i için vergilenebilecek gelirin daha dar flekilde tespit edilmesine
yol açmaktad›r.
119
Daha önce ifade edildi¤i gibi bir mal›n üretilmesinde üretim faktörleri ve bu
üretim faktörlerinin üretim sürecinde yarat›lan katma de¤er nedeniyle elde ettikleri kazanç ve iratlar› vard›r. Dolay›s›yla ak›m gelir, tan›msal olarak sadece bu faktör
gelirlerinin toplam›ndan oluflmaktad›r.
Herhangi bir istisna olmaks›z›n tüm faktör gelirlerinin vergi kapsam›na al›nd›¤›
varsay›m› alt›nda, ak›m gelir tan›m›na göre hesaplanan gelir büyüklü¤ünün o ülkedeki toplam millî gelir rakam›na eflit olmas› gerekmektedir. Bu noktada flu sorulabilir: “Ak›m gelirin teknik olarak bir ekonomide yarat›lan tüm millî geliri kavramas› mümkünken, hâlâ neden kapsaml› gelir tan›m›na göre daha dar bir gelir düzeyini temsil etti¤i ifade edilmektedir?” Bu sorunun cevab›: Kapsaml› gelir, tüm
faktör gelirlerini, tüm net sermaye de¤er art›fl kazançlar›n› ve tüm gelir transferlerini içerdi¤i için teknik olarak baz› gelirlerin çifte hesaplanmas› problemini ortaya
ç›karmaktad›r. Örne¤in ba¤›fl yapan kifli de ba¤›fl alan kifli de tan›m gere¤i gelir elde etmektedir ve dolay›s›yla ayn› gelir üzerinden çifte vergilendirme söz konusu
olmaktad›r.
Türkiye’deki Gelir Vergisi uygulamas›nda benimsenen gelir tan›m›n›SIRA
inceleyerek
S‹ZDE hangi tip
gelir tan›m›n›n benimsendi¤ini cevapland›r›n›z?
Uygulamada Gelir Tan›m›
2
SIRA S‹ZDE
Bir önceki bafll›kta teorik olarak ele al›nan kapsaml› gelir tan›m›n›n oldukça basit
S OAncak
R U konu üzeoldu¤u ve bu nedenle de basitçe uygulanabilece¤i düflünülebilir.
rinde biraz daha derinlemesine düflünüldü¤ünde, uygulamada kapsaml› gelirin
tespitinde önemli baz› güçlüklerin oldu¤u fark edilecektir. Bu güçlüklerin bir k›sD‹KKAT
m› bireylerin tüketim büyüklü¤ünün tespit edilmesi ile ilgili iken bir k›sm› da net
servetin de¤erinde ortaya ç›kan de¤iflikli¤in ve gelirin temini ile ilgili yap›lan harSIRA S‹ZDE
camalar›n belirlenmesi ile alakal›d›r.
Bireylerin tüketimlerinin de¤erinin tespit edilmesi s›ras›nda karfl›lafl›lan en
önemli problem; bireylerin öz tüketim ya da ayni gelirlerinin bulunmas›d›r. Bu tür
AMAÇLARIMIZ
ayni gelir veya tüketim konusu olan mal ve hizmetlerin varl›¤› gelir vergisinin uygulanmas›nda önemli bir problem oluflturmaktad›r. Piyasa d›fl› ifllemlerin varl›¤›n›n
bir sonucu olarak ortaya ç›kan bu tür ayni gelirler, bireyin parasal
olmaks›K ‹ T Ageliri
P
z›n tüketimini/sat›n alma gücünü art›r›c› bir etki yaratmaktad›r. Bu tür ayni gelirlerin tespitindeki güçlükler nedeniyle birçok gelir vergisi sisteminde bu tür gelirlerden vergi al›namamaktad›r.
TELEV‹ZYON
Bireylerin piyasa d›fl› ifllemlerin sonucu olarak elde etti¤i ayni gelirlerin kayna¤› çok çeflitli olabilir. Bu tür ayni gelirlerin ortak niteli¤i; bu ayni nitelikteki tüketim olmasayd› ihtiyac›n ancak d›flar›dan para harcayarak giderilebilecek olmas›d›r.
‹ N T E R çocu¤una
NET
Evde sebze yetifltirmek, yiyeceklerin evde yap›lmas›, kad›n›n kendi
bakmas› gibi öz tüketim durumu ile bu tür mal ve hizmetlerin parayla sat›n al›nmas›
durumu aras›nda fark bulunmaktad›r. Konuyu bir örnekle aç›klamak mümkündür.
Biri çal›flan di¤eri ev han›m› olan iki kad›n›n durumunu düflünelim. Çal›flan kad›n›n geliri parasal oldu¤u için vergi konusu olurken, ev kad›n›n›n geliri öz-tüketim
niteli¤inde ayni oldu¤u için vergi konusu de¤ildir. Dolay›s›yla ödeme gücünün
adil flekilde vergilendirilebilmesi için ayni gelirin de gelir hesab› içerisine dahil
edilmesi gerekmektedir. Benzer bir durum kiflinin kendi evinde oturmas› halinde
gerçekleflmektedir. Kirac› olan kiflinin tüketim harcamalar› içinde kira ödemeleri
de oldu¤u için, kira ödemeleri de kapsaml› gelir tan›m›na dahil edilerek vergilendirilecektir. Ancak kiflinin kendi evinde oturmas› durumunda her hangi bir kira
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
120
Vergi Teorisi
harcamas›ndan söz etmek mümkün de¤ildir. Bu nedenle bireyin kendi evinde
oturmas› durumunda oturdu¤u evin rayiç kira tutar›n›n tüketim harcamalar› aras›nda hesaba dahil edilmesi yatay eflitli¤in bir gere¤idir.
‹flverenler taraf›ndan çal›flanlara verilen k›yafet, yemek, servis/araç, lojman,
sa¤l›k sigortas› ve hizmet içi e¤itim ayni menfaatlere örnek gösterilebilir. ‹flverenler taraf›ndan bu ayni menfaatler yerine parasal karfl›l›klar› ödenmifl olsayd›, kiflinin geliri içinde bu ödemeler de gözükecektir. Dolay›s›yla kapsaml› gelir tan›m›
aç›s›ndan bu tür menfaatlerin de parasal de¤erinin gelir içerisine dahil edilmesi gerekmektedir. ‹fli biraz daha uç örneklere götürdü¤ümüzde, bofl zaman›n de¤erinin
dahi kapsaml› gelir tan›m› içerisinde hesaplamaya dahil edilmesi gerekti¤i söylenebilir. ‹nsanlar gelir kazanmak için zamanlar›n› çal›flarak geçirirler. Bir birey bofl
zaman›n› gelire dönüfltürmek için kullan›rsa, gelir vergisi uygulamas› bu bireyi vergilendirir. Oysa birey çal›flmamay› tercih ederse gelir vergisi bu bireyi vergilendirmez. Bu nedenle eflitlik gere¤i bofl zaman›n da kapsaml› gelir tan›m› içerisinde yer
almas› gerekti¤i söylenebilir.
Kapsaml› gelirin hesaplanmas›nda karfl›lafl›lan problemler ve daha basit olmas›
nedeniyle gelir vergisi uygulamalar›nda kapsaml› gelir tan›m› yerine ak›m gelir tan›m› tercih edilmektedir. Ayr›ca kapsaml› gelir tan›m›na ba¤l› olarak gerçeklefltirilecek vergilendirmenin daha önce bahsedilen çifte vergilendirmeye yol açmas› ve
sermaye birikimi üzerindeki olumsuz etkileri ak›m gelir tan›m›n›n tercih edilmesindeki di¤er gerekçelerdir. Bu tür nedenlerle gelir vergisi uygulamas›nda genel olarak ak›m gelir tan›m›n›n benimsendi¤i, bireylerin gelir transferleri yoluyla elde etti¤i gelirler ve sermaye de¤er art›fl kazançlar›n›n di¤er vergi uygulamalar› ile vergilendirilmesinin veya k›smen ya da tamamen vergilendirilmemesinin tercih edildi¤i
görülmektedir.
Kiflisel Gelirin Vergilendirilmesinde Politika Alanlar›
Gelir vergisi uygulamas›nda sistemin nas›l tasarland›¤›na ba¤l› olarak farkl› sonuçlara ulafl›lmas› mümkündür. Sistemin tasar›m›nda kullan›lan farkl› özelliklere ba¤l›
olarak ülkeden ülkeye ya da ayn› ülkede bir dönemden di¤er döneme farkl› gelir
vergisi uygulamalar› ile karfl›lafl›labilir. Gelir vergisi uygulamalar›na flekil veren ve
farkl› uygulamalar›n ortaya ç›kmas›na yol açan önemli politika alternatiflerinin oldu¤u alanlar afla¤›da ele al›nmaktad›r.
‹ndirilebilecek Giderler, ‹stisna ve Muafiyetlerin Kapsam›
Gelirin vergilendirmesi aç›s›ndan önemli konulardan bir tanesi; daha önce gelir
kavram›n›n tan›m› ile ilgili aç›klamalardan da hat›rlanaca¤› gibi; gelirin elde edilmesinde katlan›lan maliyetlerin elde edilen brüt gelirden düflülmesi gereklili¤idir.
Bireylerin iktisadi faaliyetlerinin tafl›m›fl oldu¤u özellikler ve iflin yap›lmas› s›ras›nda katlan›lan maliyetler birbirinden farkl› oldu¤u için, bireylerin gerçek refah›n›n
göstergesi olan net gelirin tespitinde iflin yürütülmesi ile ilgili giderlerin brüt gelirden indirilmesi bir zorunluluktur. Örne¤in brüt gelirleri T90.000 olan, ancak net
gelirleri s›ras›yla T40.000 ve T10.000 olan iki bireyin brüt gelir esas al›narak eflit
miktarda vergi ödemesi adil olmayacakt›r.
Vergilemeye temel olmas› gereken gelir, iflin yap›lmas› için gerekli giderler düflüldükten sonra kalan net gelir olmal›d›r. Bu durum ilk anda kolayca çözümlenebilecek bir konuymufl gibi gözükse de uygulamada bir gelirin elde edilmesi ile
iliflkilendirilebilecek giderlerin neler oldu¤u konusu önemli güçlükleri bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Özellikle bir gelirin elde edilmesi s›ras›nda ekonomik ömrü
birden çok y›la yay›lan sermaye mallar›n›n kullan›lmas› durumunda, bunlar›n de¤erinde ortaya ç›kan kayb›n (amortisman›n) ilgili y›l›n geliriyle iliflkilendirilmesi
gerekmektedir.
Gelir vergisi uygulamalar›nda gerek ilgili y›l içinde kullan›l›p ekonomik de¤eri yok olan cari masraflar›n gerekse de y›llara yay›lan etkilere sahip makina-teçhizat gibi sabit sermaye yat›r›mlar›n›n brüt gelirden indirilmesinde kullan›lan
farkl› yaklafl›mlara ba¤l› olarak, gelir vergisi sistemleri birbirinden çok farkl›laflabilmektedir. Di¤er taraftan uygulamada bu giderlerin kapsam›n›n vergi kanunlar› ile belirlenmesi ve denetimi de ayr› bir güçlük do¤urmaktad›r. Gelir vergisinin
konusunu oluflturan gelir türleri ve mükelleflerin faaliyet gösterdikleri sektörler
dikkate al›nd›¤›nda, indirilebilecek giderlerin kapsam›n›n tan›mlanmas›, ulafl›lmak istenen vergilemede adalet hedefi aç›s›ndan oldukça zorlaflmaktad›r. Üstelik kendi alanlar›nda mükelleflerin sahip oldu¤u mesleki ve sektörel bilgi seviyesi, vergi denetim elemanlar›n›n sahip olduklar› bilgi düzeyinden daha yüksektir.
Bu nedenle söz konusu bu indirim düzenlemelerinin, vergi kaç›rmak için kullan›lmas› ihtimali do¤maktad›r.
Gelir vergisi uygulamas› aç›s›ndan politika gelifltirilebilecek alanlardan bir di¤eri de istisna ve muafiyetlerle ilgilidir. ‹stisna vergi konusu aç›s›ndan, muafiyet ise
mükellef itibariyle getirilen vergi ba¤›fl›kl›¤›n› ifade etmektedir. Vergi uygulamalar›nda bazen iktisadi bazen de sosyal nedenlerle istisna ve muafiyetlere yer verildi¤i görülmektedir. Bu tür istisna ve muafiyetlerin kapsam› gelir vergisinin sonuçlar› üzerinde etkiye sahiptir.
Artan, Azalan ve Düz Oranl› Gelir Vergileri
Vergi tarifeleri oran yap›s› bak›m›ndan artan, azalan ve düz oranl› vergi tarifeleri
olmak üzere üç grupta toplanabilir. Bir verginin tarife yap›s›n›n hangi grupta yer
ald›¤›n› tespit etmek için, matrah ile ortalama vergi oran› aras›ndaki iliflkiye bakmak gerekir. E¤er ortalama vergi oran› matrahtaki art›fla paralel olarak art›yorsa artan oranl› vergi tarifesi, ters olarak azal›yorsa azalan oranl› vergi tarifesi ve de¤iflmiyorsa düz (sabit) oranl› vergi tarifesi söz konusudur.
Vergi tarifelerinin de¤erlendirilmesinde bazen yan›lg›ya düflülmesine yol açan
bir hata; tarife yap›s›n›n tespit edilmesinde ortalama vergi oran› yerine marjinal
vergi oran›na bak›lmas›d›r. Ortalama vergi oran›; hesaplanan verginin matraha oran›d›r. Oysa marjinal vergi oran›; matrah›n son birimine uygulanan vergi oran›n› ifade eder. Tarife yap›s›n›n de¤erlendirilmesinde ortalama vergi oran› yerine marjinal
vergi oran›n›n kullan›lmas› yanl›fl sonuçlara ulafl›lmas›na yol açabilir. Bu durum
marjinal tarife yap›s› dikkate al›nd›¤›nda sabit oranl› gibi gözüken ve bireylerin asgari yaflam standartlar›n› esas alan bir gelir indirimine izin veren bir tarife yap›s› örnek al›narak incelenebilir.
Tablo 6.1’de sabit oranl› ve gizli artan oranl› bir tarife örne¤i verilmifltir. Sabit
oranl› tarifenin farkl› gelir düzeyleri için marjinal ve ortalama vergi oranlar›n›n eflit
olmas› sonucunu yaratt›¤› dikkat çekmektedir. Oysa gizli artan oranl› tarifede marjinal vergi oran› ayn› kalmas›na ra¤men, 500 liral›k gelir indirimi nedeni ile ortalama vergi oran› gelir düzeyiyle birlikte art›fl e¤ilimi göstermektedir. Bu sonucun
do¤mas›n›n temel nedeni; sa¤lanan sabit miktardaki gelir indiriminin, gelir düzeyi
artt›kça nispi öneminin azal›yor olmas›d›r. Dolay›s›yla asl›nda fleklen bak›ld›¤›nda
tarife yap›s› sabit (düz) oranl› bir yap›ya sahip olmas›na ra¤men gerçekte artan
oranl› bir tarife yap›s› ile benzer sonuçlara sahiptir. Bu nedenle yukar›da da ifade
edildi¤i gibi tarife yap›s›n›n sa¤l›kl› olarak de¤erlendirilebilmesi için; marjinal ver-
121
Muafiyet, vergi kanunlar›na
göre vergilendirilmesi
gereken kiflinin ayn› veya
baflka vergi kanunlar›nca
k›smen veya tamamen vergi
d›fl› b›rak›lmas›d›r.
‹stisna, vergi kanunlar›na
göre vergilendirilmesi
gereken konunun ayn› veya
baflka vergi kanunlar›nca
k›smen veya tamamen vergi
d›fl› b›rak›lmas›d›r.
122
Vergi Teorisi
gi oran› de¤il, ortalama vergi oran› ile matrah aras›ndaki iliflkinin yönüne bakmak
gerekmektedir.
Tablo 6.1
Marjinal, Ortalama
Vergi Oranlar› ve
Gizli Artan Oranl›
Tarife
Negatif gelir vergisi, düflük
gelirli mükelleflerin gelir
vergisi ödemeleri yerine
devlet taraf›ndan
kendilerine ödeme yap›lmas›
suretiyle fakirli¤in olumsuz
etkilerini azaltmak ve artan
oranl›l›k derecesini art›rmak
için oluflturulmufl bir vergi
politikas› arac›d›r.
Gelir
(T)
Gizli Artan Oranl› Tarife
(T500 gelir indirimi)
Sabit (Düz) Oranl› Tarife
Matrah
(T)
Marjinal
Vergi
Vergi
(T)
Oran›
Ortalama Vergi
Oran›
Matrah
(T)
Marjinal
Vergi
Vergi
(T)
Oran›
Ortalama Vergi
Oran›
500
500
% 20
100
%20 (100/500)
0
% 20
0
% 0 (0/500)
1000
1000
% 20
200
%20 (200/1000)
500
% 20
100
% 10 (100/1000)
2000
2000
% 20
400
%20 (400/2000)
1500
% 20
300
% 15 (300/2000)
5000
5000
% 20
1000
%20 (1000/5000)
4500
% 20
900
% 18 (900/5000)
10000 10000
% 20
2000 %20 (2000/10000)
9500
% 20
1900 % 19 (1900/10000)
Yukar›daki örnek fleklen düz oranl› gibi gözüken bir gelir vergisinin gelir indirimi uygulamas› ile artan oranl› hâle getirilebilece¤ini göstermektedir. Buradaki artan oranl›l›k derecesini biraz daha artt›rman›n yolu; belirli bir gelir düzeyinin alt›ndaki, düflük gelir seviyesindekilere negatif gelir vergisi uygulanmas› ile gelir aktar›m›nda bulunulmas›d›r. Negatif gelir vergisi, düflük gelirli mükelleflerin gelir vergisi ödemeleri yerine devlet taraf›ndan kendilerine ödeme yap›lmas› suretiyle fakirli¤in olumsuz etkilerini azaltmak ve artan oranl›l›k derecesini art›rmak için oluflturulmufl bir vergi politikas› arac›d›r. Dolay›s›yla vergi tarifesinin sabit oranl› olmas›, vergi uygulamas›n›n artan oranl›l›¤› veya yeniden da¤›t›m sonuçlar› aç›s›ndan
tek bafl›na bir anlam ifade etmez. Tarifenin söz konusu etkilerinin de¤erlendirilmesi aç›s›ndan gerçek anlamda artan oranl› bir etkiye sahip olup olmad›¤›n›n de¤erlendirilmesi gerekmektedir.
Gelir vergisinde belirli bir geçim indirimine sahip düz oranl› tarifeyi savunanlar›n iddialar› flunlard›r:
• Düz oranl› vergilendirme artan oranl› bir gelir vergisi uygulamas›ndan beklenen gelir da¤›l›m›n› düzeltici fonksiyonlar› tafl›maktad›r;
• Düz oranl› vergilendirme daha düflük etkinlik maliyetine yol açmaktad›r;
• Artan oranl› bir tarife vergi uyum ve yönetim maliyetlerini yükseltmektedir;
• Düz oranl› vergileme vergi kaç›rma ve vergiden kaç›nma davran›fllar›n›n
azalmas›na neden olmaktad›r.
Baflka bir ifadeyle son dönemlerde kamu ekonomisi teorisinde yayg›n flekilde
kabul gören bak›fl aç›s›; sabit oranl› gelir vergisi tarifesinin alternatif uygulamalar›n›n hem adalet, hem de etkinlik aç›s›ndan di¤er tarife yap›lar›na göre daha üstün
oldu¤u yönündedir. Nitekim son y›llarda birçok dünya ülkesinde uygulamaya sokulan tarife yap›lar›n›n düzlefltirilmesine dönük genel e¤ilimin temel mant›¤› da bu
bak›fl aç›s›yla iliflkilidir.
Toplu Gelir Vergisi ve Ayr› S›n›fl› Gelir Vergisi
Baz al›nan dönem içerisinde elde edilen gelirlerin hepsinin toplanarak standart bir
usulde vergilendirilmesine toplu gelir vergisi denir. Bu tip bir uygulama gelir türleri itibariyle farkl› uygulamaya yer vermez ve standart bir vergileme usulünün uygulanmas› sonucunu yarat›r. Toplu gelir vergisi uygulamas›n›n en önemli nedeni;
belirli bir dönem içerisinde elde edilen tüm gelirlere artan oranl› bir tarifenin uy-
gulanmas›na imkân sa¤layarak eflitlikçi bir adalet anlay›fl›na uygun sonuçlara ulafl›lmas›na hizmet etmesidir. Vergileme biriminin ne olmas› gerekti¤i bak›fl aç›s›na
ba¤l› olarak toplu gelir vergisi uygulamas›nda kimlerin, hangi gelirlerinin toplanaca¤› esas› da de¤iflmektedir. Vergileme biriminin aile oldu¤unun kabul edildi¤i sistemlerde, aile içerisindeki efllerin ve çocuklar›n gelirlerinin birlefltirilerek vergilendirilmesi söz konusu iken vergileme biriminin birey olarak belirlendi¤i sistemlerde, her bireyin vergileme dönemi içerisinde elde etti¤i gelirlerin toplam› üzerinden
vergi yükümlülü¤ü hesaplanmaktad›r.
Elde edilen farkl› gelir türleri aras›nda farkl› vergi tarifelerinin ve usullerinin uygulanmas›na ayr› s›n›fl› gelir vergisi denir. Bu yöntem gelirlerin toplanmas›n› geSIRA S‹ZDEstandart bir
rektirmez. Bu anlamda farkl› gelir türlerinin vergilendirilmesi aç›s›ndan
usulden söz etmek mümkün de¤ildir. Uygulamada ticari kazanç, kâr paylar›, ücretler gibi farkl› gelir türlerine göre belirlenmifl s›n›flar için farkl›Dvergileme
Ü fi Ü N E L ‹ M rejimlerinin belirlenmesi söz konusu olmaktad›r. Dolay›s›yla bu tür bir gelir vergisi sistemi
içerisinde artan oranl› tarifenin uygulanmas›n›n ya da bu tür bir tarifenin uygulanmas›ndan beklenen sonuçlar›n elde edilmesi mümkün de¤ildir.S O R U
Baz› kamu maliyesi kaynaklar›nda Toplu Gelir Vergisi yerine ‘Üniter Gelir
Ayr› S›D ‹ K KVergisi’,
AT
n›fl› Gelir Vergisi yerine ise ‘Sedüler Gelir Vergisi’ kullan›lmaktad›r.
Kiflisel Gelir Vergisinin Ekonomik Etkileri
‹ktisadi Etkinlik Üzerindeki Etkileri
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
‹ktisat teorisinin en temel çal›flma alanlar›ndan bir tanesi olan refah iktisad›n›n ilgilendi¤i en önemli konulardan bir tanesi; ne üretmeliyiz, nas›l üretmeliyiz, kim
K ‹ T iktisadi
A P
için üretmeliyiz ve bu kararlar› kim almal› sorular› çerçevesinde,
hayat›n
organizasyonudur. Refah iktisad› içerisinde yap›lan analizlerin bizi götürdü¤ü temel sonuçlardan bir tanesi; belirli varsay›mlar alt›nda rekabetçi piyasalar›n Pareto
T E L E V refah›
‹ Z Y O N en çoklaetkin oldu¤u, kaynak kullan›m›nda etkinli¤i sa¤layarak toplumsal
yacak sonuçlar› üretti¤idir. Dolay›s›yla piyasa aktörleri taraf›ndan al›nan iktisadi
kararlar›n bozulmas›na yol açacak müdahaleler etkin kaynak kullan›m›ndan uzaklafl›lmas›na yol açacakt›r. Bu nedenle devletin gerek kamu mallar›n› topluma sun‹NTERNET
mas› gerekse de di¤er piyasa baflar›s›zl›klar›na müdahale için ihtiyaç duydu¤u vergilerin toplanmas›nda, olabildi¤ince piyasan›n oluflturdu¤u etkin kaynak tahsisi sonuçlar›n› bozmamas› gerekir.
Devletin kamu harcamalar›n› sürdürmek için ihtiyaç duydu¤u finansman› vergi
yolu ile sa¤larken iktisadi aktörler üzerinde afl›r› vergi yükü yaratmamas› beklenir.
Bir vergi, bireylerin iktisadi kararlar›n› de¤ifltirmesine neden olmuyorsa bu verginin sapt›r›c› etkilerinin olmad›¤›n› ya da etkinlik maliyeti yaratmad›¤›n› söyleyebiliriz. Tersi durumda ise vergi etkinlik kayb› yaratacakt›r. ‹ktisaden götürü vergi d›fl›nda tüm vergiler bireylerin kararlar› üzerinde etkiye sahiptir ve bu nedenle az ya
da çok etkinlik kayb› yarat›rlar.
Gelir vergisinin vergi konusunu oluflturan ücret, faiz, kira ve kâr gelirleri düflünüldü¤ünde, gelir vergisinin az ya da çok bireylerin çal›flma, tasarruf ve yat›r›m kararlar› üzerinde etkiler yaratmas› beklenmelidir. Ortaya ç›kan sapt›r›c› etkilerin büyüklü¤üne ba¤l› olarak da etkinlik kay›plar›n›n artaca¤› söylenebilir.
123
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
124
Vergi Teorisi
Gelir Vergisinin Emek Arz› Üzerindeki Etkisi
Gelir vergisi uygulamas›nda sahip oldu¤u ifl gücünü (zaman›) çal›flarak de¤erlendiren ve bunun karfl›l›¤›nda gelir elde edenlerin bu elde ettikleri gelir üzerinden
vergi ödemeleri söz konusu olmaktad›r. Asl›nda birey çal›flma karar› ald›¤›nda bu
karar› üzerinde iktisaden etkili olan en temel de¤iflken ücret haddidir. Gelir vergisi uygulamas› ile çal›flan kiflinin eline geçen vergi sonras› ücret düflecektir. Dolay›s›yla bireylerin bir k›sm› için ifl gücüne kat›lma karar›n›n olumsuz etkilenece¤ini ya
da arz ettikleri çal›flma saatlerinin azalaca¤›n› söylemek mümkündür. Bu durum
fiekil 6.1 yard›m›yla aç›klanabilir.
fiekil 6.1
Ücretler Üzerine
Getirilen Gelir
Vergisinin Emek
Arz› Üzerine Etkisi
Ücret geliri (W)
B
Vergi Öncesi Bütçe K›s›t›
B’
D
E
I
B*
Ê
Vergi Sonras›
Bütçe K›s›tl›
E*
I’
F
L’
L
Bofl Zaman (L)
‹ktisat kuram› içerisinde emek arz›n›n yap›s›na iliflkin iki farkl› bak›fl aç›s› vard›r. Bunlardan birisi; emek arz›n›n standart bir arz e¤risi gibi pozitif e¤imli oldu¤u
yönündedir. ‹kincisi ise tersine dönen emek arz e¤risi diye bilinen ve belirli bir ücret haddinin üzerinde emek arz›n›n negatif e¤imli hâle geldi¤i varsay›m›na dayan›r. Bizim buradaki analizlerimizde, gerçek dünyadaki gözlemlerle daha tutarl›
olan standart pozitif e¤imli bir emek arz› varsay›lacakt›r.
fiekil 6.1’de ücretler üzerine getirilen bir verginin etkileri; bofl zaman ve ücret
geliri aras›nda tercih yapan bir bireyin durumu ele al›narak incelenmektedir. Teorik olarak ücretler üzerine getirilen bir verginin arz edilen emek miktar›n› art›rd›¤›,
azaltt›¤› ya da de¤ifltirmedi¤i durumlar› düflünmek mümkündür. fiekil 6.1’de ele
al›nan durum, eme¤in geliri olan ücretler üzerine getirilen bir verginin bireyin çal›flma karar› üzerine her hangi bir etki yaratmad›¤› durumu temsil etmektedir.
fiekil 6.1’de yatay eksende bofl zaman ve dikey eksende ücret geliri (W) yer almaktad›r. Birey sahip oldu¤u zaman›n tümünü bofl zaman fleklinde de¤erlendirmesi durumunda (L) kadar bofl zamana ve sahip oldu¤u zaman›n tümünü çal›flmak
için kullan›rsa en çok (B) kadar gelire ulaflmaktad›r. Vergi öncesinde birey (E)
noktas›ndaki denge çözümünü tercih etmifl ve L1 kadar bofl zaman kullan›p zaman›n›n geri kalan k›sm›n› çal›flmaya ay›rm›flt›r.
Ücret gelirleri üzerine getirilen bir vergi sonras›nda çal›flman›n karfl›l›¤› olan bireyin ücret geliri düfltü¤ü için vergi sonras› bireyin bütçe k›s›t› (B*L) hâline gel-
mektedir. Bu hâliyle bütçe k›s›t› bireyin çal›flma sonucunda elde etti¤i ücret gelirinin vergi nedeniyle azald›¤›n› temsil etmektedir. Yeni denge noktas› (E*) noktas›nda bireyin vergi öncesi ve vergi sonras› bofl zaman tercihi ayn›d›r. Baflka bir ifade
ile vergi bireyin arz etti¤i emek miktar›nda bir de¤ifliklik yapmam›flt›r.
Ücretler üzerine getirilen bir verginin bireyin çal›flma ya da bofl zaman tercihi
üzerinde etki yaratmad›¤› bu sonucun do¤mas›nda birbiriyle ters yönde iflleyen
gelir ve ikame etkilerinin varl›¤› etkili olmaktad›r. Vergi sonras›nda ücretler düfltü¤ü için gelir etkisi ile birey gelirinde ortaya ç›kan kayb› telafi etmek için eskisinden daha çok çal›flmay› tercih etmektedir.
Baflka bir ifade ile vergi gelir etkisi ile bofl zaman tercihini (E) noktas›ndan (Ê)
noktas›na geçecek flekilde azaltmakta baflka bir ifade ile çal›fl›lan süreyi art›rmaktad›r. ‹kame etkisi ise bu etkiye ters yönde ifller; birey aç›s›ndan vergi sonras› ücret azald›¤› için (çal›flmak ile bofl zaman aras›ndaki nispi fiyat düfltü¤ü için) eskisine göre çal›flman›n ödülü azalm›flt›r, bireyin bofl zaman tercihi artar ve bu nedenle birey ücret gelirini bofl zamanla ikame eder. Bu etki nedeni ile (Ê) noktas›ndan
(E*) noktas›na yeni bir hareketin oldu¤unu söyleyebiliriz. Dolay›s›yla birey biri çal›flma karar› üzerinde pozitif, di¤eri negatif olan ayn› büyüklükteki bu iki etkinin
bir sonucu olarak; toplam çal›flma süresini azaltmam›flt›r. Ele al›nan bu örnekte gelir ve ikame etkileri ayn› büyüklükte oldu¤u için böyle bir sonuç ortaya ç›km›flt›r,
ancak gelir etkisinin ikame etkisinden daha büyük oldu¤u durumlarda emek arz›n›n artmas› ya da tam tersi ikame etkisinin gelir etkisinden büyük oldu¤u durumlarda emek arz›n›n azalmas› da mümkündür.
Bu noktada sorulmas› gereken as›l önemli soru; fiekil 6.1’deki gibi bir durum
ortaya ç›kt›¤›nda yani verginin çal›flma süresini de¤ifltirmedi¤i bir durumda, etkinlik kayb› olup olmad›¤›d›r? ‹lk anda bu sorunun cevab›; “çal›flma süresi azalmad›¤›na göre etkinlik kayb› yoktur” fleklinde düflünülebilir. Ancak vergiler ve etkinlik
kayb› konusundaki bilgiler hat›rland›¤›nda bak›lmas› gereken temel noktan›n ikame etkileri olup olmad›¤› konusuyla ilgili oldu¤u an›msanacakt›r. Dolay›s›yla ikame etkisi varsa etkinlik kayb› söz konusu olacakt›r. fiekil 6.1’de (Ê) noktas›ndan
(E*) noktas›na geçifle yol açan etki ikame etkisiydi. Dolay›s›yla bu ikame etkisi nedeni ile bir etkinlik kayb› do¤acakt›r.
Bu etkinlik kayb›n›n büyüklü¤ünü tespit etmek için, ücretler üzerine getirilen ve
sapt›r›c› etkileri olan bir gelir vergisi ile bireyi ayn› refah düzeyinde (I’) b›rakan ve
sapt›r›c› etkileri olmayan, etkinlik kayb› yaratmayan bir götürü vergiyi karfl›laflt›rabiliriz. Bu karfl›laflt›rmay› yapabilmek için öncelikle fleklimizde (BL) bütçe k›s›t› e¤risine paralel ve (I’) kay›ts›zl›k e¤risine te¤et olan bir götürü vergi sonras› bütçe k›s›t›
e¤risi (B’L’) çizeriz. Götürü vergi uygulamas› alt›nda denge noktas›nda (Ê), vergi öncesi bütçe k›s›t› ile götürü vergi sonras› bütçe k›s›t› aras›ndaki dikey uzakl›k (DÊ), bireyin ödedi¤i verginin büyüklü¤üne eflittir. Bu büyüklük ile ücreti vergi konusu yapan gelir vergisinin sa¤lam›fl oldu¤u vergi has›lat›n› (EE*) karfl›laflt›rd›¤›m›zda, götürü verginin (E*F) kadar daha fazla vergi has›lat› sa¤lad›¤›n› söyleyebiliriz. Dolay›s›yla bu büyüklü¤ü sapt›r›c› ya da ikame etkilerine sahip olan ücretler üzerindeki gelir
vergisinin yaratt›¤› etkinlik kayb› ya da afl›r› vergi yükü olarak nitelendirebiliriz.
Sonuç olarak bireyi ayn› refah düzeyinde b›rakan iki vergiden; ikame etkilerine sahip olan ve ücreti vergi konusu yapan gelir vergisi, ikame etkilerine sahip olmayan götürü vergiden daha az vergi has›lat› sa¤lam›flt›r. Bu sonuca neden olan
temel unsur, ücretleri vergi konusu yapan gelir vergisinin çal›flman›n ödülü olan
ücretin bireyin eline geçen k›sm›n› azaltarak, çal›flma kararlar› üzerinde yaratt›¤›
sapt›r›c› etkidir.
125
126
Vergi Teorisi
Ücretler üzerindeki gelir vergisinin yaratt›¤› etkinlik maliyetleri sadece çal›flan
bireylerin çal›flt›¤› süreyi azaltmas› ile ilgili de¤ildir. Ayr›ca aile içindeki gelirin toplanarak beyan edildi¤i vergi uygulamalar› alt›nda aile içerisindeki ikincil nitelikteki iflgücünün ifl hayat›na kat›lma karar› üzerinde de olumsuz etkisi olabilir. ‹ki çal›flan›n oldu¤u evlerde ikinci ifl gücünün emek arz› ile ilgili karar›, ilk ifl gücünün
karar›ndan farkl›d›r. Özellikle de evde bak›ma muhtaç küçük çocuk bulundu¤unda, bak›c› masraf›, ev iflleri için d›flardan hizmet al›nmas›, ulafl›m gibi masraflar çal›flma karar›n› zorlaflt›r›r ve çal›flman›n alternatif maliyetini art›r›r. Bu karar›n al›nmas›n› zorlaflt›ran bir di¤er unsur da vergisel uygulamalardan kaynaklan›r. Bu durumu flu tür bir örnek üzerinden aç›klamak mümkündür. ABD’de 1997 y›l› vergi
mevzuat›na göre efllerden biri y›ll›k 56.050 ABD dolar›ndan daha fazla gelir elde
ederse %28’lik vergi oran›ndan vergi öder. Di¤er eflin de y›ll›k kazanc›n›n 15.000 $
oldu¤unu varsayal›m ve çocuk bak›m› için ailenin 5.000 $ harcama yapmak zorunda kald›¤›n› varsayal›m. Dolay›s›yla ikinci eflin net geliri 10.000 ABD dolar›d›r.
‹kinci eflin geliri de %28’den vergiye tabidir ki, bu durumda net gelir aç›s›ndan vergi oran› %42 olarak gerçekleflecektir. ‹fle kat›lma karar› sonucunda ortaya ç›kmas›
muhtemel di¤er maliyetler de düflünüldü¤ünde, ifle kat›lma karar›n›n daha da güç
hale gelece¤i aç›kt›r. Dolay›s›yla vergi nedeni ile ikinci ifl gücünün ifle kat›lma karar›n› almas› daha da zor hale gelmektedir.
Farkl› ülkelerin ifl gücü piyasalar› üzerinde yap›lan uygulamal› çal›flmalar emek
arz›n›n ücrete duyarl›l›¤›n›n çok yüksek olmad›¤›na yöneliktir. Dolay›s›yla ücretler
üzerine getirilen vergilerin emek arz› üzerinde azalt›c› etkisinin çok önemli olmayaca¤› söylenebilir. Bununla birlikte bu konuda daha derinlemesine bir bak›fl, konunun baflka boyutlar›n›n da olabilece¤ini göstermektedir. Bunlardan bir tanesi
kad›nlar›n emek arz›n›n ücretlere duyarl›l›¤›n›n erkeklerinkine göre çok daha yüksek olmas›d›r. Dolay›s›yla vergilerin kad›n ifl gücünün ifl hayat›na kat›l›m›n› daha
olumsuz etkiledi¤ini söyleyebiliriz.
Gelir Vergisinin Tasarruflar Üzerindeki Etkisi
Gelir vergisinin konusunu oluflturan bir di¤er iktisadi de¤iflken tasarruflard›r. ‹ktisaden bireyler sahip olduklar›n› ya tüketirler ya da tasarruf ederler. Bu karar üzerinde di¤er de¤iflkenlerin yan›nda tasarruf edilen gelirin sa¤lad›¤› getiri ya da kazanç da önemli bir de¤iflkendir. Dolay›s›yla tasarruflar›n getirisi (faiz) üzerine konulan bir verginin tasarruf kararlar› üzerinde olumsuz etki yaratmas› ve bireylerin
tasarruf etmek yerine tüketmeyi tercih etmesi beklenebilir.
Bireyin tasarruf etmesi durumunda, tasarruf etti¤i miktar›n (S) cari faiz haddiyle (r) çarp›larak:
Yap›lan Tasarrufun Gelecek Dönemde Sa¤layaca¤› Tüketim ‹mkân› = [(1+r) S]
formülü ile bulunacak tutar kadar faiz geliri elde etmesi ve dolay›s›yla ayn› gelirle gelecekte bu gün yapabilece¤inden daha fazla tüketim yapabilmesi mümkün
olmaktad›r. Bu anlamda elde edilecek faiz geliri iktisaden bireyin tasarruf yapmas›n›n en temel etkenlerinden birini oluflturmaktad›r. Bu faiz getirisi üzerine getirilecek bir verginin, tasarruf yapman›n de¤erini düflürerek:
Vergi Sonras›nda Yap›lan Tasarrufun Gelecek Dönemde Sa¤layaca¤› Tüketim
‹mkan› = [(1+(r-t)) S]
formülü ile hesaplanacak miktar kadar bireylerin tasarruf e¤ilimini düflürmesi
beklenmelidir.
127
Teorik olarak tasarruflar üzerine getirilen bir verginin t›pk› ücretler üzerine getirilen vergide oldu¤u gibi gelir ve ikame etkisi söz konusudur. Gelir etkisi ile birey verginin tasarruflar›n getirisi üzerinde yaratt›¤› kayb› telafi etmek için eskisine
göre daha fazla tasarruf etme e¤ilimi içerisine girerken, ikame etkisi ile tasarruf etmenin getirisi azald›¤› için tasarrufa göre bugün tüketmek daha cazip hâle geldi¤i
için tasarruflar›n› azaltma e¤ilimi içerisine girer. Bu nedenle toplamda ortaya ç›kan
etkinin ne olaca¤› tamamen bu ters yönlü iki etkinin büyüklü¤ünün ne oldu¤una
ba¤l›d›r. Teknik olarak getirilen vergi nedeni ile tasarruflar azalabilece¤i gibi de¤iflmeme hatta artma ihtimali dahi bulunmaktad›r. Ancak tasarruflar üzerine getirilen bir vergi tasarruflar üzerinde hiçbir etki yaratmasa dahi, tüketim ve tasarruf kararlar› üzerinde sapt›r›c› etkiler yaratt›¤› için etkinlik kayb›na yol açar. fiekil 6.2’de
tasarruflar üzerine getirilen bir verginin tasarruflar› azaltmad›¤› bir durum ele al›narak, herhangi bir etkinlik kayb› olup olmad›¤› sorusuna cevap aranmaktad›r.
fiekil 6.2
Gelir Vergisinin
Tasarruflar
Üzerindeki Etkisi
Gelecek Dönem Tüketimi (CF )
S
Vergi Öncesi Bütçe K›s›t›
S’
D•
E
•
Ι
S*
Vergi Sonras›
Bütçe K›s›t›
0
•
Ê
F
•
•
E*
Ι'
B’
B
Bu Dönem
Tüketimi (CT)
fiekil 6.2’de bir bireyin kolayl›k olsun diye iki dönemle s›n›rland›r›lm›fl dönemler aras› bütçe k›s›t› üzerinde, bu dönem ve gelecek dönem tüketimleri aras›nda
karar alan bir bireyin durumu ele al›nmaktad›r. Birey gelecek dönemde elde etti¤i
gelirin tamam›n› borçlanarak bu dönem tüketmek isterse (OB) kadar, bu dönem
elde etti¤i gelirin tamam›n› tasarruf ederek gelecek dönem tüketmek isterse (OS)
kadar tüketim yapabilir. Bireyin tasarruf etmesi durumunda, tasarruf etti¤i miktar›n
(S) cari faiz haddiyle (r) çarp›larak bulunacak tutar kadar faiz geliri elde etmesi ve
dolay›s›yla ayn› gelirle gelecekte bu gün yapabilece¤inden daha fazla tüketim yapabilmesi mümkün olmaktad›r. Bu koflullar alt›nda birey E noktas›n› tercih etmifl
ve bu dönem (CT1) kadar tüketmeyi, gelirinin geri kalan k›sm›n› ise tasarruf etmeyi tercih etmifltir.
fiimdi devletin tasarruflar üzerine bir vergi getirdi¤ini ve bu nedenle bireyin tasarruflar› ile gelecek dönemde tüketebilece¤i miktar›n düfltü¤ünü varsayal›m. Bu
flartlar alt›nda vergi sonras›nda yeni bütçe k›s›t› (BS*) hâline gelmifl ve birey yeni
koflullar alt›nda (E*) noktas›ndaki bileflimi seçerek tüketici dengesini oluflturmufl-
128
Vergi Teorisi
tur. Dikkat edilirse bu yeni durumda da bireyin bu dönemki tüketimi ayn›d›r. Yani bireyin tasarruf miktar›nda herhangi bir de¤ifliklik yoktur. Bu sonucun do¤mas›na birbiri ile ters yönde etkileflim için de olan gelir ve ikame etkileri yol açm›flt›r.
Gelir etkisi tüketimin azalarak (E) noktas›ndan (Ê) noktas›na do¤ru bir harekete
yol açarken, ikame etkisi tüketimi art›rarak (Ê) noktas›ndan (E*) noktas›na do¤ru
bir harekete yol açmaktad›r. Bu örnekte iki büyüklük eflit oldu¤u için birbirini etkisiz hâle getirmektedirler ve bu nedenle de tasarruf miktar› de¤iflmemektedir.
Tasarruflar›n de¤iflmemesi, etkinlik sonuçlar› aç›s›ndan ne anlama gelir? Daha
önce ifade edildi¤i gibi bir vergi ikame etkisine yol açt›¤› için etkinlik kayb› da
oluflmaktad›r. Bu etkinlik kayb›n›n büyüklü¤ü (E*F) büyüklü¤üne eflittir. Çünkü
bireyi ayn› refah düzeyinde b›rakan bir götürü vergi al›nsayd› devletin bu vergiden
elde edece¤i vergi has›lat› (DÊ) büyüklü¤ü kadar olacakt›r. Dolay›s›yla etkinlik
kayb› yaratmayan götürü vergiye göre tasarruflar üzerindeki sapt›r›c› nitelikteki gelir vergisi devlete (E*F) kadar daha az vergi has›lat› sa¤layabilmektedir. Bu büyüklük tasarruflar üzerindeki gelir vergisinin yaratt›¤› etkinlik kayb› olarak al›nabilir.
Tasarruflar›n getirisi üzerine getirilen gelir vergilerinin etkilerini incelemeyi
amaçlayan uygulamal› çal›flmalar›n büyük bir ço¤unlu¤unda; vergilerin yol açt›¤›
ikame etkisinin gelir etkisinden bir miktar daha büyük oldu¤u ve bu nedenle vergilerin tasarruf miktar›n› azalt›c› etkiye sahip oldu¤u sonucuna ulafl›lm›flt›r. Bu sonuç bir yönüyle iyi bir yönüyle kötü bir durum olarak nitelendirilebilir. ‹yi taraf›;
tasarruflar üzerine getirilen vergilerin tasarruf hacmi üzerinde çok olumsuz etkiye
sahip olmamas›d›r. Kötü taraf› ise gelir vergisinin bir politika arac› olarak tasarruflar› yönlendirebilme potansiyelinin bulunmamas›d›r.
Ulafl›lan bu sonuçlar›n etkinlik maliyeti aç›s›ndan bir de¤erlendirmesi yap›ld›¤›nda da resmin çok iyimser oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Herfleyden önce ikame etkisinin varl›¤› ve gelir etkisinden daha büyük bir etkiye sahip olmas› etkinlik kay›plar›n›n oldu¤unu göstermektedir. Ayr›ca artan oranl› bir tarife yap›s›
içinde marjinal tasarruf e¤ilimi yüksek olan orta ve üst gelir grubunun daha yüksek
vergi oranlar›na muhatap olmas›na yol açar ki, bu durum etkinlik kay›plar›n›n çok
daha yüksek gerçekleflmesine yol açar. Son olarak gelir vergisinin tasarruflar üzerinde azalt›c› etkisinin çok önemli olmad›¤› yönünde tespitleri olan uygulamal› çal›flmalardan farkl› olarak, bu vergilerin tasarruflar üzerindeki olumsuz etkisinin daha fazla olaca¤› sonucuna ulaflan çal›flmalar da bulunmaktad›r. Dolay›s›yla ele al›nan ekonomi ya da dönem için bu öngörülere paralel bir durum var ise, tasarruflar›n vergilendirilmesi konusunda daha ihtiyatl› davran›lmas› gerekti¤i söylenebilir.
Gelir Vergisinin Yat›r›mlar Üzerindeki Etkisi
Teflebbüs (kâr) gelirlerini vergi konusu yapan bir gelir vergisinin yat›r›m kararlar›
üzerinde de sapt›r›c› etkilere sahip olaca¤› söylenebilir. Kâr geliri elde edenlerin
vergi öncesi ve vergi sonras› kazançlar› aras›ndaki farkl›l›k, yat›r›mc›lar›n yat›r›m
kararlar› üzerinde negatif etkiye sahip olabilir. Ancak bu konudaki sonuç, genel
olarak ekonominin ve sermaye piyasas›n›n yap›s›na iliflkin varsay›mlara ba¤l›d›r.
Yat›r›mc›lar›n vergi sonras›ndaki kârlar›, ekonominin d›fla aç›k ya da kapal› ekonomi niteliklerinden birisine sahip olmas›na ba¤l› olarak belirlenecektir. Kapal› ekonomi varsay›m› alt›nda yat›r›mlar›n kârlar› üzerine getirilecek vergiler k›smen yat›r›m k›smen tasarruf sahipleri taraf›ndan yüklenilece¤i için, yat›r›mlar üzerindeki
olumsuz etkisi daha düflüktür. Ancak d›fla aç›k küçük bir ekonomide tasarruf arz›
sonsuz esnektir ve bu ekonomide kâr gelirleri üzerine getirilecek bir vergi tamamen yurt içindeki yat›r›mc›lar taraf›ndan yüklenilir.
129
fiekil 6.3
Gelir Vergisinin Yat›r›mlar Üzerindeki Etkisi
Yat›r›mlar›n Getirisi (r)
Yat›r›mlar›n Getirisi (r)
r
Tassarruf
Arz›
t
rw+t
t
Tassarruf
Arz›
rw
r’
0
Ι'
Ι
Vergi Öncesi
Yat›r›m Talebi
Vergi Sonras›
Yat›r›m Talebi Sermaye
Miktar› (C)
(a)
0
Ι'
Ι
Vergi Öncesi
Yat›r›m Talebi
Vergi Sonras›
Yat›r›m Talebi Sermaye
Miktar› (C)
(b)
fiekil 6.3(a) kapal› ekonomi, fiekil 6.3(b) aç›k ekonomi koflullar› varsay›larak çizilmifltir. fiekillerden görülebilece¤i gibi; yat›r›mlar›n getirisi üzerine getirilen ayn›
büyüklükdeki bir vergi (t) aç›k ekonomi varsay›m› alt›nda yat›r›mlar üzerinde çok
daha büyük bir azal›fla (I-I’) yol açmaktad›r. Bu sonucun do¤mas›nda kapal› ekonomi koflullar› alt›nda tasarruf arz›n›n sadece ulusal yat›r›mc›lar taraf›ndan kullan›lmas› etkili olmaktad›r. Aç›k ekonomi flartlar› alt›nda (fiekil 6.3 b) sermaye arz›n›n
sonsuz esnek hâle gelmesi sermaye sahiplerinin dünya piyasalar›nda geçerli olan
(rw) faiz haddinden daha düflük bir faiz haddi ile iç piyasada sermaye arz etmemesine neden olmaktad›r. Dolay›s›yla (rw) faiz haddini ve devletin koymufl oldu¤u
vergi maliyetini aflabilen getiri haddine sahip yat›r›m alternatifleri (I’) ile s›n›rl› oldu¤u için, vergi sonras›nda yat›r›m miktar› (I’-I) kadar azalacakt›r.
Gelir Da¤›l›m› Üzerindeki Etkileri
Gelir vergisi uygulamas›n›n sahip oldu¤u özelliklere göre farkl› gelir da¤›l›m› etkilerinin olaca¤› aç›kt›r. Daha önceki bafll›klar alt›nda farkl› tarife yap›lar› tan›t›lm›flt›. Hiç flüphesiz teorik olarak; gelir vergisi uygulamas›nda benimsenen tarife yap›s› d›fl›nda gelir da¤›l›m› sonuçlar›n› etkileyebilecek baflka unsurlar da vard›r. Bunlar brüt gelirin tan›m›, indirimlerin kapsam›, muafiyet ve istisna uygulamalar›n›n
kapsam›, gelir türleri itibar›yla farkl› vergisel uygulamalar›n belirlenmesi (ay›rma
kuram› uygulamas›), artan oranl› tarife uygulamas›, en az geçim indirimi ve negatif gelir vergisi uygulamas› fleklinde say›labilir. Bu uygulamalardan ay›rma kuram›;
emek faktörü sahiplerinin sermaye faktörü sahiplerinden daha düflük ödeme gücüne sahip oldu¤u bak›fl aç›s›na dayanan ve ücret gelirlerine daha düflük vergi oran› uygulanmas› esas›na dayan›r.
En az geçim indirimi uygulamas› ise; vergi mükelleflerinin vergi ödeme gücünün kendisinin ve ailesinin hayat›n› sürdürebilmesi için gerekli gelir düzeyini aflt›¤› andan itibaren do¤aca¤›na iliflkin düflünceden kaynaklan›r.
Bu uygulama çerçevesinde belirlenen en az geçim indirimi tutar›ndaki miktar
vergilendirilecek gelirden düflülür ve kalan tutar üzerinden vergilendirme gerçeklefltirilir. Bazen en az geçim indirimi miktar› hesaplanan vergiden düflülür. En az
geçim indirimi uygulamas› ile birlikte uygulanabilecek negatif gelir vergisi uygulamas› ise; belirlenen en az geçim seviyesinin alt›nda kalan bireylere devletin gelir
Emek faktörü sahiplerinin
sermeye faktörü
sahiplerinden daha düflük
ödeme gücüne sahip oldu¤u
bak›fl aç›s›yla ücret
gelirlerine daha düflük vergi
oran› uygulanmas›na ay›rma
kuram› denir.
Vergi mükelleflerinin
kendisinin ve ailesinin
hayat›n› sürdürebilmesi için
gerekli miktar›n matrahtan
veya vergiden indirilmesine
en az geçim indirimi
uygulamas› denir.
130
Vergi Teorisi
transferinde bulunmas›d›r. Negatif gelir vergisi, sosyal devlet anlay›fl›na uygun olarak en az geçim indirimi uygulamas›n›n gelir da¤›l›m›n› düzeltici etkisini daha da
güçlendirmek için gelir vergisi sistemine entegre edilebilecek bir sosyal yard›m
program› olarak da görülebilir.
Gelir vergisinin gelir da¤›l›m› sonuçlar› aç›s›ndan belirleyici olan ve yukar›da
bahsedilen teorik çerçevenin d›fl›nda, uygulamada vergi yönetim ve denetiminin
sahip oldu¤u nitelikler de gelir da¤›l›m› sonuçlar› aç›s›ndan belirleyici olmaktad›r.
Her ne kadar vergi sistemi ka¤›t üzerinde ulafl›lmak istenen gelir da¤›l›m› hedefleri aç›s›ndan iyi tan›mlanm›fl olsa da e¤er vergi yönetim ve denetimindeki aksakl›klar nedeniyle istenen vergi yükü da¤›l›m› gerçeklefltirmiyorsa, gelir vergisinin gelir
da¤›l›m› üzerindeki etkilerinin arzulanan flekilde gerçekleflmesi söz konusu olmayacakt›r. Dolay›s›yla istenen gelir da¤›l›m› sonuçlar›na ulaflmak aç›s›ndan vergi sisteminin tasar›m› gerekli bir kofluldur. Ancak yeterli koflul de¤ildir. ‹stenen gelir da¤›l›m› sonuçlar›na ulaflabilmek için vergi yönetim ve denetiminin de etkili flekilde
iflletilmesi gerekmektedir.
Son olarak gelir vergisi uygulamas›n›n sonuçlar› aç›s›ndan piyasa koflullar› ve
bireylerin iktisaden verdi¤i tepkilerin de etkisi söz konusudur. Her ne kadar gelir
vergisi sistemi benimsenen adalet anlay›fl›na uygun olarak verginin hakça yüklenilmesini sa¤lamak üzere tasarlanm›fl olursa olsun, piyasa sürecinde vergi yükünü
baflka bireylere yans›tmak mümkünse kanunla ulafl›lmak istenen hedeflere ulafl›lamayacakt›r. Örne¤in gelir vergisi; ticaret erbab›n› ya da serbest meslek erbab›n› bir
vergi mükellefi olarak vergilendirmeyi amaçlam›fl olabilir. Ancak söz konusu bu
kanuni mükellefiyet, ticaret erbab›n›n ya da serbest meslek erbab›n›n satm›fl oldu¤u mal ya da yapm›fl oldu¤u hizmetin fiyat›n› yükseltmesi suretiyle tüketicilere aktar›labiliyorsa kanuni mükellefin ayn› zamanda ekonomik mükellef de oldu¤unu
söylemek mümkün de¤ildir.
Baflka bir örnek menkul sermaye irad› kapsam›nda faiz geliri elde eden mükellefler aç›s›ndan verilebilir. E¤er getirilen vergi piyasa yap›s›na ba¤l› olarak daha
yüksek faiz ödenmesi suretiyle sermaye talep edenler taraf›ndan yükleniliyorsa,
kanuni mükellef ile ekonomik mükellef farkl›laflacakt›r. Dolay›s›yla bir gelir vergisi uygulamas›nda bu türden yans›ma etkileri ne kadar çok ortaya ç›karsa, o gelir
vergisi uygulamas› ile vergiyi kimin yüklendi¤i sorusunun cevab›n›n da o kadar
zor verilebilece¤i söylenebilir. Bu durumda gelir vergisi uygulamas› ile ulafl›lmak
istenen adalet sonuçlar›ndan da uzaklafl›laca¤›n› söylemek mümkündür.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
3
Faiz gelirlerine
SIRAkonulan
S‹ZDE bir gelir vergisinin, tamamen sermaye talep edenler taraf›ndan
yüklenildi¤i bir durumun hangi koflullar alt›nda ortaya ç›kabilece¤ini de¤erlendiriniz.
D Ü fi Ü N E L ‹ VERG‹S‹
M
KURUMLAR
Kiflilerin elde etti¤i geliri vergi konusu yapan Gelir Vergisi d›fl›nda gelir üzerinden
al›nan bir di¤er
de Kurumlar Vergisi’dir. Ülkeden ülkeye baz› farkl›l›klar olS O Rvergi
U
makla birlikte kurumlar vergisi ile gelir vergisinin birarada uygulanmas› flu flekilde
gerçekleflmektedir. Bir kurumun faaliyeti sonucunda bir kâr elde edilmifl ise; bu
D‹KKAT
kârdan kanunen kabul edilmifl indirim, istisna ve muafiyetlerden sonra kalan tutara kurumlar vergisi oran› uygulanarak kurumlar vergisi hesaplan›r ve ödenir. KuS‹ZDEkâr›n›n ortaklara temettü (kâr pay›) olarak da¤›t›m› söz konurumun vergiSIRA
sonras›
su oldu¤unda ortaklar kendi kiflisel beyannamelerine söz konusu bu kâr paylar›n›
da dahil ederek ayr›ca bir gelir vergisi ödemektedirler. Dolay›s›yla kurumlar taraAMAÇLARIMIZ
f›ndan elde edilen kazanç k›smen kurumlar vergisine k›smen de gelir vergisine ta-
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
bi tutulmufl olmaktad›r. Bu durum kurumlar vergisinin ayn› vergi konusu (gelir)
üzerinden iki ayr› vergi al›nmas› suretiyle çifte vergilendirmeye sebep oldu¤u fleklinde elefltirilmesine yol açmaktad›r.
Ayr› Bir Kurumlar Vergisinin Gereklili¤i
Asl›nda gelir vergisi d›fl›nda neden bir de kurumlar vergisi uygulanmas›na ihtiyaç
oldu¤u literatürde önemli bir tart›flma konusudur. Bir grup ayr› bir kurumlar vergisine ihtiyaç olmad›¤›n› savunurken di¤er bir grup ise ayr› bir kurumlar vergisi uygulanmas› gerekti¤ini savunmaktad›r.
Ayr› bir kurumlar vergisi uygulanmas›n›n gereklili¤ini savunanlar, bu görüfllerini farkl› nedenlere dayand›rmaktad›rlar. Bu nedenler flu flekilde s›ralanabilir:
• Kurumlar, kendini oluflturan ortaklardan ayr› ve onlardan daha büyük bir
ekonomik güce sahiptir. Bu güç onlar›, borçlanma, ortak olma ve riske katlanma gibi yönlerden kiflilere k›yasla daha üstün ve avantajl› konuma getirir. Hâliyle kurumlar›n sahip oldu¤u bu avantaj ve üstünlük, vergilemede
ödeme gücü ve adalet ilkesinin bir gere¤i olarak, gelir vergisinden ayr› bir
kurumlar vergisi varl›¤›n› gerektirmektedir.
• Devlet kurumlara, kârlar›n› art›r›c› nitelikte genel ve özel birtak›m fayda ve ayr›cal›klar sunmaktad›r. fiirket ortaklar›na s›n›rl› yasal sorumluluk tan›nmas›, alt
yap› hizmetlerinin sunulmas›, çevre düzeninin oluflturulmas›, verimlili¤i artt›rmaya yönelik e¤itimler verilmesi söz konusu fayda ve ayr›cal›klar›n bafll›calar›d›r. fiirket ortaklar›na s›n›rl› yasal sorumluluk tan›nmas›ndaki amaç, flirket
borçlar›na karfl› ortaklar›n koyduklar› sermaye ile s›n›rl› olmas›d›r. Gelir vergisinde oldu¤u gibi flirket borçlar›na karfl› tüm mal varl›¤› ile sorumlu olunmamas› durumu, hâliyle hisse senedi ve tahvil ihraç ederek sermaye piyasas›ndan
rahatl›kla borç alabilme sonucu do¤urmaktad›r. Kurumlar vergisi mükelleflerine sa¤lanan bu avantaj onlara, gelir vergisi mükelleflerine k›yasla daha çabuk
büyüme ve geliflme imkan› sa¤lamaktad›r. Bu nedenle devletin, piyasada rekabet eflitli¤ini sa¤lamak amac›yla kurumlar vergisi almas› hakl› görülmektedir.
• Kurumlar vergisinin olmad›¤› bir durumda, gelir vergisi ancak ortaklara kâr
pay› da¤›t›m› söz konusu olursa al›nabilece¤inden mükellefler di¤er bir ifade ile ortaklar, gelir vergisinden kaç›nmak için kâr paylar›n›n tamam›n› ya
da bir k›sm›n› kurum bünyesinde tutarak gelir vergisinden kaç›nacaklard›r.
Bu nedenle kurum kârlar› vergilendirilerek vergiden kaç›nma s›n›rland›r›l›r.
• Devletler, en az dirençle en çok gelir sa¤lama arzusundad›r. Kurumlar vergisi de bu amac› gerçeklefltirmek için uygun vergi çeflididir. Çünkü kurumlar vergisinin mükellefleri nispeten az say›da, düzenli iflletme ve muhasebe
sistemine sahip olan sermaye flirketleridir.
Ayr› bir kurumlar vergisi uygulanmas›n›n yanl›fl oldu¤unu ve bu nedenle kurumlar›n da gelir vergisi sistemi içerisinde gelir vergisine tabi tutulmas›n›n do¤ru
oldu¤unu savunanlar›n görüflleri ise flu gerekçelere dayan›r:
• Ayr› bir kurumlar vergisine karfl› ç›kanlar, kurumlar›n gerçek sahiplerinin asl›nda bireyler oldu¤unu ve nihai olarak elde edilen kazanc›n asl›nda kurumlar›n ortaklar› taraf›ndan paylafl›ld›¤›n› iddia ederler. Dolay›s›yla elde edilen
gelirin ilk aflamada kurum bilançosunda kâr olarak gözükmesi, bu kazanc›n
nihai olarak ortaklara ait oldu¤u gerçe¤ini de¤ifltirmez. Bu nedenle kurum
kazançlar›n›n ayr› bir kurumlar vergisine tabi tutulmas› gereksizdir.
• Ayr› bir kurumlar vergisine gerek olmad›¤›n› savunanlar, kurumlar taraf›ndan elde edilen kazançlar›n tamam›n›n kiflisel gelir vergisine tabi tutulmas›-
131
132
Vergi Teorisi
n› önermektedirler. Bu önerinin hayata geçirilmesi durumunda, kurum kazanc› ister da¤›t›ls›n ister da¤›t›lmas›n herhangi bir oran farkl›l›¤› olmadan
kiflisel gelir vergisine tabi tutulacakt›r. Haliyle, kurum kazançlar›n›n hem kurum taraf›ndan elde edildi¤inde hem de kâr pay› sahiplerince elde edildi¤inde vergilendirilmesi sonucu do¤an, “çifte vergilendirme” sorununa da çözüm üretilmifl olacak ve ayr› bir kurumlar vergisi uygulamas›ndan kaynaklanan karmafl›kl›k ortadan kalkacakt›r.
• Kurumlar›n vergilendirilmesi, ekonomideki kurumsal iflletmelerin cezaland›r›lmas› anlam›na gelir. Özellikle kurumsallaflman›n geliflmedi¤i az geliflmifl
ve geliflmekte olan ülkelerde bu vergi ekonominin kurumsallaflmas›n› engelleyerek, kay›t sisteminin geliflmesini de olumsuz etkiler.
• Ayr› bir kurumlar vergisi uygulamas› vergi sisteminin karmafl›k hale gelmesine ve hem mükellefler aç›s›ndan uyum maliyetlerinin hem de idare aç›s›ndan yönetim ve denetim maliyetlerinin yükselmesine yol açmaktad›r.
Kurumlar Vergisinin Yans›mas›
Kurumlar vergisi her ne kadar kurumlar taraf›ndan ödense de nihai olarak bu vergiyi kurum bünyesinde rol alan; ortaklar, çal›flanlar, di¤er tedarikçiler ya da tüketiciler yüklenir. Baz› ekonomistler kurumlar vergisinin yüksek fiyatlar vas›tas›yla
tüketicilere yans›t›ld›¤›n› ileri sürerken; baz›lar› vergi yükünün daha çok ortaklarca yüklenildi¤ini düflünürler. Ayr›ca kurumlar vergisinin ücretleri düflürmek suretiyle çal›flanlara yüklenildi¤ini iddia eden iktisatç›lar da mevcuttur. Dolay›s›yla bu
konuda kesin bir yarg›ya ulaflmak oldukça güçtür. Asl›nda kurumlar vergisinin kim
ya da kimler taraf›ndan yüklenilece¤i tüketim vergilerinin yans›t›lmas›nda da etkili olan faktörler (arz ve talep esnekli¤i, dönem uzunlu¤u, piyasan›n rekabet yap›s›
gibi) taraf›ndan belirlenir.
Vergi yans›mas› konusu kitab›m›z›n dördüncü ünitesinde aç›klanm›flt›. Dördüncü ünitedeki bilgilere paralel olarak kurumlar vergisinin yans›t›lmas› konusunda
flunlar belirtilebilir. Kurumlar vergisinin yans›t›lmas›nda belirleyici faktör kurumun
satt›¤› mal›n arz ve talep esnekli¤idir. Kurum taraf›ndan sat›lan mal›n arz esnekli¤i
ne kadar yüksekse ve/veya mal›n talep esnekli¤i ne kadar düflük ise o kadar kolay
flekilde tüketicilere do¤ru yans›t›labilir. Tam tersi durumda ise kurumlar vergisinin
tüketicilere yans›t›lmas› güçleflmektedir.
‹ktisaden k›sa dönem, firman›n arz ve talep koflullar›n› de¤ifltirebilmek için sermayesini ayarlayabilme f›rsat› bulamayacak kadar k›sa bir süre iken; uzun dönem,
sermayenin ayarlanabilece¤i bir dönemdir. K›sa dönemde sermaye stoku sabittir ve
sermaye sabit bir maliyet niteli¤indedir. Bilindi¤i üzere sabit maliyetler k›sa dönemde de¤iflmezler. Kurumlar vergisinin kâr› düflürmesine ra¤men, ortaklar›n iktisadi
kaynaklar›n yerini de¤ifltirmek suretiyle vergi yüklerini azaltmalar› mümkün de¤ildir. K›sa dönemde sermaye sahiplerinin iflletmeyi terk etmeleri mümkün de¤ildir.
Üstelik verginin, ne fiyatlar› artt›rmak suretiyle tüketicilere (ileriye do¤ru yans›ma)
ne de faktör fiyatlar›n› (özellikle eme¤in fiyat›n›) düflürmek suretiyle üretim faktörlerine (geriye do¤ru yans›ma) yans›t›lmas› söz konusudur. Oysa uzun dönemde kurumsal sektördeki sermayenin azalmas› ve buna ba¤l› olarak kurumlar vergisinin
k›smen ya da tamamen ileri ya da geriye do¤ru yans›t›lmas› mümkün olabilecektir.
Kurumlar vergisinin yans›t›labilmesi piyasan›n rekabet yap›s›na ba¤l› olarak da
de¤iflecektir. Tam rekabet koflullar› alt›nda, firmalar, fiyat› veri olarak ald›klar›ndan, kurumlar vergisini fiyatlar› yükseltme yoluyla yans›tma flanslar› da yoktur.
Dolay›s›yla, kurumlar vergisi nedeniyle sermayenin kârl›l›¤›n›n azalmas› tüm firmalar için geçerli oldu¤undan, üretilen mal miktar› ve sat›fl fiyat› de¤iflmeden ayn›
kalmaktad›r. Ancak aksak rekabet piyasas›nda durum tam tersidir. Yans›ma mümkündür ve yans›man›n derecesi aksak rekabet koflullar›n›n niteli¤i ile ilgilidir.
Tekel koflullar› alt›nda, talep esnekli¤i düflük olan bir mal üretilmesi söz konusu oldu¤unda tekel taraf›ndan ödenen kurumlar vergisinin tüketicilere yans›t›lmas› çok daha mümkün hâle gelecektir. Oligopol piyasalar›nda ise getirilen kurumlar
vergisinin yans›t›l›p yans›t›lamayaca¤›, söz konusu piyasada firmalar aras›nda verginin fiyata yans›t›lmas› konusunda bir anlaflma olup olmamas›na ba¤l›d›r. E¤er firmalar vergiyi fiyatlar› art›rmak suretiyle tüketicilere yans›tma konusunda anlafl›rlarsa, verginin tüketicilere yans›t›labilmesi mümkündür. Ancak her hangi bir anlaflma
yoksa, verginin tüketicilere yans›t›lmas› mümkün de¤ildir.
Kurumlar Vergisinin ‹ktisadi Etkinlik Üzerindeki Etkisi
Kurumlar vergisinin iktisadi etkinlik üzerindeki etkileri genel olarak gelir vergisinin etkilerine paraleldir. Yani kurumlar vergisi risk alarak yat›r›m yapan giriflimcilerin olumsuz etkilenmesine ve yat›r›m hacminin azalmas›na ve dolay›s›yla ekonomik aktivitenin olumsuz etkilenmesine yol açar.
Kurumlar vergisinin di¤er bir etkisi kurumsallaflma üzerinde ortaya ç›kar. Kurumlar vergisi sadece kurumsal sektörün tabi oldu¤u, gerçek kifli iflletmeler söz konusu verginin mükellefi olmad›¤› bir vergidir. Dolay›s›yla kurumlar vergisi kurumsal iflletmeler ile kurumsal olmayan iflletmeler aras›nda vergisel aç›dan bir fark
oluflmas›na yol açar. Kurumlar üzerindeki bu farkl› vergisel uygulama getirilen vergisel yük ve avantajlar›n niteli¤ine ba¤l› olarak iflletmeler için kurumsallaflmay› teflvik eden ya da engelleyen bir iflleve sahip olabilir.
E¤er kurumlar vergisi kurumsal iflletmeler üzerinde ek vergisel yükler oluflturuyorsa, iflletmeler aç›s›ndan kurumsal iflletme olmak ve/veya kurumlar vergisi mükellefi olmak rasyonel olmayacakt›r. Ancak bazen ülkeler taraf›ndan tasar›m› yap›lan kurumlar vergileri içinde, iflletmeler aç›s›ndan çok cazip vergi avantajlar› ya da
teflvik uygulamalar›na yer verilebilmektedir.
Baz› durumlarda da sektörlerin tafl›m›fl oldu¤u özellikler kurumlar vergisi
içinde var olan avantajlardan ve teflvik uygulamalar›ndan daha çok yararlanmaya imkan vermektedir. Bu gibi durumlarda kurumlar vergisi mükellefi olman›n
iflletmeler taraf›ndan tercih edilece¤ini söylemek mümkündür. E¤er kurumlar
vergisi kurumsallaflma üzerinde olumsuz etkilere sahipse; bu durumda o ekonominin uzun dönemde kurumsallaflmadan sa¤layaca¤›; ortalama iflletme ölçe¤inin büyümesi, organizasyon kapasitesinin geliflmesi, bono ya da hisse senedi
ihrac› gibi finansman imkanlar›n›n kullan›labilmesi gibi avantajlardan yararlanmas› mümkün olmayacakt›r.
Asl›nda iflletmelerin hukuki statüsüne iliflkin kurulufl karar›; faaliyet gösterilecek sektörün nitelikleri, ortakl›k yap›s›, iflletmenin büyüklü¤ü, vergi kanunlar›, ticaret kanunu, borçlar kanunu gibi çok say›da ekonomik, sektörel ve hukuki de¤iflkene ba¤l› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Dolay›s›yla vergisel çerçeve çok say›da de¤iflkenden sadece bir tanesidir. E¤er bir ülkede di¤er koflullara ra¤men kurumlar
vergisi mevzuat› iflletmelerin sermaye flirketi fleklinde kurulmas›n› engelliyorsa, kurumlar vergisinin iktisadi kararlar üzerinde sapt›r›c› etkiye sahip oldu¤unu söylemek mümkündür. Hatta biraz daha ileri giderek, kurumlar vergisinin getirdi¤i ek
mali yükümlülüklere tabi olmak istemeyen bir yat›r›mc›n›n, baz› sektörlerde yap›lacak yat›r›m ancak sermaye flirketi fleklinde faaliyet göstermeyi gerektiriyorsa, bu
sektörlere yat›r›m yapmaktan kaç›naca¤›n› söylemek mümkündür. Dolay›s›yla bu
anlamda kurumlar vergisi yat›r›mlar›n yönelece¤i ya da yönelmeyece¤i sektörleri
belirleyerek yat›r›m kararlar› üzerinde etkili olabilir.
133
134
Vergi Teorisi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Vergilenebilir gelirin tan›m›n›n nas›l yap›ld›¤›n›
aç›klamak
Teorik olarak geliri kapsaml› gelir ve ak›m gelir
fleklinde tan›mlamak mümkündür. Kapsaml› gelir; veri bir y›lda bireyin al›m gücününü art›ran
kazançlar ile net servetinin de¤erinde ortaya ç›kan art›fllar›n toplam›d›r. Ak›m gelir ise; sadece
bireylerin sahip oldu¤u üretim faktörlerinin kullan›lmas› sayesinde elde edilen sürekli nitelikteki
gelirlerden oluflmaktad›r. Bir mal›n üretilmesinde
emek, arazi, sermaye ve giriflim olmak üzere dört
faktörden söz etmek ve s›ras›yla bu faktörlerin
üretim sürecinde yarat›lan katma de¤erden ücret,
kira, faiz ve kâr ad› alt›nda gelir elde ettiklerini
söylemek mümkündür. Dolay›s›yla ak›m gelir, tan›msal olarak sadece bu faktör gelirlerinin toplam›ndan oluflmaktad›r. Uygulamada kapsaml› gelir tan›m›na ulaflmada karfl›lafl›lan problemler, gelir vergisi uygulamalar›n›n kapsaml› gelir tan›m›ndan uzaklaflmas›na ve daha basit oldu¤u ve uygulama kolayl›¤› tafl›d›¤› için ak›m gelir tan›m›n›n
benimsenmesine yol açmaktad›r.
Kiflisel gelirin vergilendirilmesinde kullan›lan
politika alternatiflerini aç›klamak
Gelir vergisi uygulamas›nda sistemin nas›l tasarland›¤›na ba¤l› olarak farkl› sonuçlara ulafl›lmas›
mümkündür. Sistemin tasar›m›nda kullan›lan
farkl› özelliklere ba¤l› olarak ülkeden ülkeye ya
da ayn› ülkede bir dönemden di¤er döneme farkl› gelir vergisi uygulamalar› ile karfl›lafl›labilir. Gelir vergisi uygulamalar›na flekil veren ve farkl›
uygulamalar›n ortaya ç›kmas›na yol açan önemli
politika alternatiflerinin oldu¤u alanlar; brüt gelirden indirilebilecek giderler, istisna ve muafiyetlerin kapsam›, vergi tarifesinin yap›s›, toplu
gelir vergisi ya da ayr› s›n›fl› gelir vergisi uygulamas›n›n seçilmifl olmas› ile ilgilidir.
Kiflisel gelir vergisinin yans›ma etkilerini ve iktisadi etkinlik üzerindeki etkilerini tart›flmak
Gelir vergisi uygulamas›n›n sonuçlar› aç›s›ndan
verginin ekonomik olarak kim taraf›ndan yüklenildi¤i önemlidir. E¤er piyasa koflullar› verginin
kanuni mükellef d›fl›ndaki kiflilere yans›t›lmas›na
izin veriyorsa vergiden beklenen eflitlik ve adalet
sonuçlar› yerine gelmeyecektir. E¤er bir vergi,
bireylerin iktisadi kararlar›n› de¤ifltirmesine neden olmuyorsa bu verginin sapt›r›c› etkilerinin
olmad›¤›n› ya da etkinlik maliyeti yaratmad›¤›n›
söyleyebiliriz. Gelir vegisinin vergi konusunu
oluflturan ücret, faiz, kira ve kâr gelirleri düflünüldü¤ünde, gelir vergisinin az ya da çok bireylerin çal›flma, tasarruf ve yat›r›m kararlar› üzerinde etkiler yaratmas› beklenmelidir. Ortaya ç›kan
sapt›r›c› etkilerin büyüklü¤üne ba¤l› olarak da
etkinlik kay›plar›n›n artaca¤› söylenebilir.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Kurumlar vergisinin neden uyguland›¤›n›
de¤erlendirmek
Maliye alan›nda önemli bir kitle ayr› bir kurumlar vergisi uygulamas›na gerek oldu¤unu düflünmektedir. Bu düflüncenin alt›nda yatan baz› gerekçeler flunlard›r: Kurumlar›n kendini oluflturan
ortaklardan ayr› ve onlardan daha büyük bir ekonomik güce sahip olmas›; Kurumlara hukuken
kârlar›n› art›r›c› nitelikte genel ve özel bir tak›m
fayda ve ayr›cal›klar›n sa¤lanm›fl olmas›; Kâr da¤›t›m› yap›lmayarak ortaklar›n gelir vergisinden
kaç›nma yönündeki e¤ilimlerini s›n›rland›rmas›;
Kurumlar›n daha kolay ve politik olarak az tepki
çekerek finansman bulma imkân›n›n olmas›.
Kurumlar vergisinin ekonomik mükellefini
aç›klamak
Kurumlar vergisinin kim ya da kimler taraf›ndan
yüklenilece¤i tüketim vergilerinin yans›t›lmas› ile
ilgili belirleyici olan; arz ve talebin esneklik de¤erleri, piyasa dönemi ve piyasan›n rekabet yap›s›na iliflkin özelliklere paraleldir. Kurumlar vergisi kurum taraf›ndan üretilen mal›n arz esnekli¤i ne kadar yüksek ve/veya talep esnekli¤i ne
kadar düflük ise o kadar kolay flekilde tüketicilere do¤ru yans›t›labilir. Kurumlar vergisi k›sa dönemde yans›t›lamazken uzun dönemde kurumsal sektördeki sermayenin azalmas› ve buna ba¤l› olarak kurumlar vergisinin k›smen ya da tamamen ileri ya da geriye do¤ru yans›t›lmas› mümkün olabilecektir. Kurumlar vergisinin tam rekabet koflullar› alt›nda yans›t›lmas› mümkün de¤ilken aksak rekabet koflullar› alt›nda k›smen ya da
tamamen yans›t›lmas› mümkündür.
135
1. Afla¤›daki gelir kavramlar›ndan hangisi gelir vergisi
uygulamas›nda uygulama kolayl›¤› nedeniyle yayg›n
olarak kullan›lmaktad›r?
a. Haig-Simons Gelir Tan›m›
b. Brüt Gelir
c. Ak›m Gelir
d. Kapsaml› Gelir
e. Cari Gelir
5. Afla¤›daki iktisadi de¤iflkenlerden hangisi gelir vergisi uygulamas›n›n sapt›r›c› etkilere sahip oldu¤u de¤iflkenlerden de¤ildir?
a. Emek arz›
b. Tasarruf
c. Tüketim
d. Yat›r›m
e. Bofl zaman
2. Afla¤›dakilerden hangisi gelir vergisi uygulamas›nda
kullan›labilecek politika alanlar›ndan biri de¤ildir?
a. ‹stisna ve muafiyetlerin kapsam›
b. ‹ndirimlerin kapsam›
c. Tarife yap›s›
d. Toplu ya da ayr› s›n›fl› gelir vergisi uygulamas›
e. Ç›k›fl ülkesi uygulamas›
6. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Ücretler üzerine getirilen gelir vergisinin etkinlik kayb› yarat›p yaratmad›¤›n› ikame etkilerine
bakarak de¤erlendirebiliriz.
b. Ücretler üzerine getirilen gelir vergisi emek arz›n›
azaltm›yorsa herhangi bir etkinlik kayb› do¤maz.
c. Ücretler üzerine getirilen gelir vergisi sadece ikame etkisi yarat›r.
d. Ücretler üzerine getirilen gelir vergisi sadece çal›flma süresi üzerinde olumsuz etkilere sahip olabilir.
e. Ücretler üzerine getirilen gelir vergisi yans›t›lamaz.
3. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. E¤er ortalama vergi oran› matrahtaki art›fla paralel olarak art›yorsa artan oranl› vergi tarifesi söz
konusudur.
b. Bir tarifenin yap›s›n›n de¤erlendirilmesi için marjinal vergi oranlar›na bak›lmas› gerekir.
c. E¤er ortalama vergi oran› matrahtaki art›fla ra¤men de¤iflmiyorsa düz (sabit) oranl› vergi tarifesi söz konusudur.
d. E¤er ortalama vergi oran› matrahtaki art›fla ters
olarak azal›yorsa azalan oranl› vergi tarifesi söz
konusudur.
e. Gelir vergisi uygulamas›nda sabit bir gelir indirimine yer verilmesi fleklen düz oranl› olan bir tarifeyi gizli artan oranl› hale getirir.
4. Afla¤›dakilerden hangisi gelir vergisi uygulamas›nda
düz oranl› bir tarife yap›s›n› savunanlar›n temel gerekçelerinden birisi de¤ildir?
a. Toplumsal olarak daha çok kabul görmesi
b. Mükelleflerin bu tür bir gelir vergisine daha kolay uyum sa¤lamas›
c. Daha düflük yönetsel maliyetlere yol açmas›
d. Vergi kaç›rma e¤ilimini azaltmas›
e. Daha düflük etkinlik kayb›na yol açmas›
a. Verginin yans›mas› gelir vergisinin gelir da¤›l›m›
hedeflerinin gerçekleflmesini engeller.
b. Gelir vergisi tasar›m› ideal dahi olsa verginin uygulama sonuçlar›n› verginin yönetim ve denetim performans› belirleyici olacakt›r.
c. En az geçim indirimi ve negatif gelir vergisi uygulamas›, gelir vergisi sisteminde gelir da¤›l›m›n› düzeltmek için kullan›lan araçlardand›r.
d. Düz oranl› bir tarife yap›s› gelir da¤›l›m›n› eflitlemek için kullan›labilecek en etkili tarife yap›s›d›r.
e. Gelir vergisi uygulamas›nda gelir da¤›l›m›na etkileri aç›s›ndan tarife yap›s›n›n seçimi d›fl›nda
baflka önemli unsurlar da vard›r.
8. Afla¤›dakilerden hangisi ayr› bir kurumlar vergisine
ihtiyaç olmad›¤›n› düflünenlerin düflüncelerinden biri
de¤ildir?
a. Kurumlar›n kazançlar› nihai olarak ortaklar›n gelirini oluflturur ve gelir vergisine tabidir.
b. Kurum kazançlar› da¤›t›ls›n ya da da¤›t›lmas›n
do¤rudan gelir vergisine tabi tutulabilir.
c. Kurumlar›n do¤rudan gelir vergisine tabi tutulmas› vergi sisteminin basitleflmesine katk› sa¤lar.
d. Kurumlar vregisi kurumsallaflma üzerine olumsuz etkilere sahiptir.
e. Kurumlar vergisi gelir da¤›l›m› üzerinde sapt›r›c› etkilere sahiptir.
136
Vergi Teorisi
“
a. Kurumlar vergisi yans›t›lamayacak bir vergidir.
b. Kurumlar vergisinin uzun dönemde yans›t›labilmesi çok daha muhtemeldir.
c. Kurumlar vergisi ileri yans›t›labilece¤i gibi geri
de yans›t›labilir.
d. Kurumlar vergisinin ileri yans›t›labilmesi aç›s›ndan arz ve talebin esneklikleri belirleyicidir.
e. Kurumlar vergisi tekel koflullar› alt›nda çok daha kolay flekilde yans›t›labilir.
10. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Faiz gelirleri üzerine getirilen bir gelir vergisi tasarruf arz›nda bir azal›fl yaratmaz.
b. Tasarruflar›n vergilendirilmesi teorik olarak tasarruflar üzerinde azalt›c›, art›r›c› ya da etkisiz
olabilir.
c. Gelir vergisinin tasarruflar üzerine etkilerini inceleyen uygulamal› çal›flmalar›n büyük bir ço¤unlu¤u ikame etkilerinin gelir etkilerinden bir
miktar düflük oldu¤unu göstermektedir.
d. Tasarruflar üzerindeki gelir vergisinin yaratt›¤›
gelir ve ikame etkileri ayn› yönde ifllemektedir.
e. Hiçbiri.
ASGAR‹ ÜCRETL‹ VERG‹DE EN ZENG‹N‹ ÜÇE
KATLADI
‘’En Zengin 100 Türk’’ün serveti ile ‘’Vergi Rekortmeni
100 Türk’’ün ödedi¤i y›ll›k gelir vergisi rakamlar› k›yasland›¤›nda ‘’asgari ücretli’’nin ödedi¤i vergiyle zenginlere fark att›¤› belirtildi.
‹stanbul Serbest Muhasebeci Mali Müflavirler Odas›’n›n
(‹SMMMO) aç›klanan gelir vergisi rekortmenleri istatistikleri üzerinden yapt›¤› tespitlere göre, geçen y›l ‘’En
Zengin 100 Türk’’ün toplam serveti 92 milyar 351 milyon liray› bulurken, ‘’Vergi Rekortmeni 100 Türk’’ün
ödedi¤i y›ll›k vergi 530.5 milyon lira olarak gerçekleflti.
En zengin 100 Türk’ün ödedi¤i gelir vergisinin oran›
servetleriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda yüzde 5.7’lik bir oran
ortaya ç›kar›rken, asgari ücretten al›nan gelir vergisi
oran› yüzde 15 ile bu oran›n yaklafl›k üç kat üzerinde
gerçekleflti.
‹SMMMO’nun analizinde; Maliye’nin aç›klad›¤› Türkiye
genelinde en yüksek beyanda bulunan 100 mükellef
listesinin kendi içindeki analiti¤ine göre ‘’elde edilen
kazançlar›’’, asgari ücretlilerin kazanc›yla karfl›laflt›r›ld›.
2011 y›l› vergilendirme dönemi içinde Maliye’nin bütün
mükellefler ortalama tahakkuk verilerine göre, ‘’100
Vergi Rekortmeni’’ y›ll›k 2 milyar 40 milyon lira kazanç
elde ederken, ayn› kazanc› yaklafl›k 3 milyon 215 bin
asgari ücretli ancak elde edebiliyor. Di¤er bir ifadeyle
32 bin 150 asgari ücretlinin y›lda kazand›¤› geliri bir
zengin tek bafl›na elde edebiliyor.
VERG‹ REKORTMEN‹ L‹STES‹NDE YOKLAR
‹SMMMO’nun incelemesinde, her y›l aç›klanan ‘’En Zengin 100 Türk’’ten çok say›da ismin Maliye’nin aç›klad›¤› vergi rekortmenleri listesinde bulunmay›fl›na da dikkat çekildi.
ARIKAN: AZDAN AZ, ÇOKTAN ÇOK
Vergi istatistiklerini de¤erlendiren ‹SMMMO Baflkan›
Yahya Ar›kan, Türkiye’de vergi geliri politikas›n›n büyük oranda adaletsiz vergi olarak tan›mlanan ‘’dolayl›
vergiler’’ üzerine kuruldu¤unu an›msatarak, vergideki
adaletsiz da¤›l›m›n Türkiye’nin kronik sorunu oldu¤unu söyledi.
Ar›kan, Türkiye’de büyük zengin ve patronlar›n yüksek
vergi ödemekten flikayetçi olduklar›n› dile getirdiklerini, oysa dar gelirlilerin kazançlar›n›n tümünü tükettikleri için tamamen vergilendirildi¤ini vurgulad›.
Varl›kl› s›n›flara ait flirket ve banka gibi iflletmelerin, kurumlar vergisi olarak toplam vergide yüzde 10 paylar›
137
oldu¤unu bunun da büyük bir haks›zl›k oldu¤unu söyleyen ‹SMMMO Baflkan› Ar›kan ‘’Varl›kl›lar›n gelir vergisindeki katk›s› da toplam›n içinde devede kulak kal›yor’’ dedi.
Ar›kan, dünyada geliflmifl ülkelerde vergi adaletinin temel unsurunu oluflturan ‘’az kazanandan az, çok kazanandan çok’’ ilkesini Türkiye’nin de hayata geçirmesi
gerekti¤ini belirterek, ‘’Vergi taban›n›n geniflletilmesi,
düflük gelir gruplar›na vergi muafiyeti sa¤lanmas› ve dolayl› vergilerin bütçe pay›n›n geriletilmesi vergi politikas›n›n temel karakterini oluflturmal›’’ fleklinde konufltu.
Kaynak: www.ntvmsnbc.com/id/25346403/
(06.05.2012)
”
1. c
2. e
3. b
4. a
5. c
6. a
7. d
8. e
9. a
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uygulamada Gelir Tan›m›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kiflisel Gelirin Vergilendirilmesinde Politika Alternatifleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Artan, Azalan ve Düz
Oranl› Gelir Vergileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Artan, Azalan ve Düz
Oranl› Gelir Vergileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kiflisel Gelir Vergisinin
Ekonomik Etkileri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gelir Vergisinin Emek Arz› Üzerine Etkisi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kiflisel Gelir Vergisinin
Ekonomik Etkileri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ayr› Bir Kurumlar Vergisinin Gereklili¤i” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kurumlar Vegisinin Yans›mas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gelir Vergisinin Tasarruflar Üzerine Etkisi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Bir ekonomide yap›lan tüketim o ekonomide üretilen
gelirin ancak bir k›sm›n› temsil eder. Bilindi¤i gibi d›fla
kapal› devletin olmad›¤› varsay›lan basit bir ekonomide
üretilen gelirin, tüketim ya da tasarruf olmak üzere iki
flekilde kullan›lmas› (Y=C+S) esast›r. E¤er vergi uygulamas›nda vergi taban› olarak tüketim al›n›rsa vergilendirilebilecek gelirin tasarrufa yönelen k›s›mlar› vergilendirilemez. Bu nedenle gelir, bir ekonomideki en genifl
vergi taban›n› oluflturmaktad›r.
S›ra Sizde 2
Gelir Vergisi Kanunu’nda gelir unsurlar›; ticari kazançlar, zirai kazançlar, ücretler, serbest meslek kazançlar›,
gayrimenkul sermaye iratlar›, menkul sermaye iratlar›,
di¤er kazanç ve iratlar olarak say›lm›flt›r. Bu tan›mlama
dikkate al›nd›¤›nda gelir vergisi sistemimizin hem kapsaml› gelir hem de ak›m gelir tan›m›n› esas alan karma
bir yaklafl›ma sahip oldu¤u söylenebilir. Gelir unsurlar›ndan ilk alt›s›, sahip olunan üretim faktörlerinden elde edilen geliri vergilendirmeyi amaçlayan ve ak›m gelir tan›m›na uygun s›n›fland›rmalarken yedinci gelir unsuru olarak say›lan di¤er kazanç ve iratlar s›n›fland›rmas› ise bireyin servetinde ortaya ç›kan de¤er art›fl kazançlar›n› ve ar›z› (geçici) olarak elde etti¤i kazançlar›
vergi konusu yaparak kapsaml› gelir tan›m›na uygun
bir çerçeve oluflturmaktad›r.
S›ra Sizde 3
Faiz gelirlerine konulan bir gelir vergisinin, tamamen
sermaye talep edenler taraf›ndan yüklenildi¤i bir sonucun ortaya ç›kabilmesi için sermaye arz e¤risinin esnekli¤inin sonsuz olmas› gerekir. Bu durum ancak tam
sermaye hareketlili¤ine sahip (d›fla aç›k) küçük bir ekonomi aç›s›ndan geçerli olabilir. Bu tür bir ekonomide
dünya faiz haddinden istenildi¤i kadar sermaye kullanabilmek mümkündür. Ancak faiz kazanc› dünya faiz
haddinin alt›na düfltü¤ünde sermaye arz› d›flar›ya yönelece¤i için içe dönük sermaye arz› s›f›ra düfler. Bu nedenle faizler üzerine getirilen bir vergi, sermaye talep
edenler taraf›ndan ödenir.
138
Vergi Teorisi
Seligman, E. (1914). The Income Tax: A Study of the
History, Theory, and Practice of Income Taxation at Home and Abroad, New York: The Macmillan Company.
Kiesling, H.J. (1992). Taxation and Public Goods: A
Welfare-Economic Critique of Tax Policy Analysis, Michigan: University of Michigan Press.
Turhan, S. (1998). Vergi Teorisi ve Politikas›, ‹stanbul: Filiz Kitabevi.
Rosen, H., Gayer, T. (2008). Public Finance, New York:
Pearson.
Stiglitz, J. E. (2000). Economics of the Public Sector,
New York: W. W. Norton & Company.
Uluatam, Ö. (2003). Kamu Maliyesi, Ankara: ‹maj Yay›nevi.
Edizdo¤an, E., Çelikkaya, A. (2010). Vergilerin Ekonomik Analizi, Bursa: Dora Yay›nevi.
fiener, O. (2010). Teori ve Uygulamada Kamu Ekonomisi, ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Karay›lmazlar, E., Güran, M.C. (2005). “Gelir Vergisinde
Tarife Yap›s›: Adalet ve Etkinlik Temelli Teorik Tart›flmalar Çerçevesinde Karfl›laflt›rmal› Bir Analiz”,
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Dergisi, 60(2), 141-169.
Güran, M.C. (2004). “Vergilemede Adalet ve Gelir Vergisi Uygulamas›”, Hacettepe Üniversitesi ‹.‹.B.F.
Dergisi, 22(2), 243-265.
Kay, J. A., King, M. A. (1990). British Tax System,
New York: Clarendon Press.
Arthur Cecil Pigou (1877-1959)
Pigou negatif d›flsall›klar›n olmas› durumunda devletin
ekonomiye müdahale etmesi gerekti¤ini savunmufltur.
Pigou negatif d›flflall›klar› azaltmak için vergilerin bir araç
olarak kullan›lmas›n› ilk ortaya atan kiflidir. Negatif
d›flsall›klar› azaltmak için al›nan vergilere Pigocu vergiler
de denir.
James Alexander Mirrlees (1936-..)
1996 Y›l›nda Nobel Ekonomi Ödülünü kazanan Mirrlees,
optimal vergileme konusunda öncü çal›flmalar yapm›flt›r.
Artan oranl› vergilemeye karfl› düz oranl› vergilemeyi
savunmufltur. Mirrlees en yüksek geliri olan kiflinin
marjinal vergi oran›n›n %0 olmas› gerekti¤ini iddia
etmifltir. Mirrlees, Peter Diamond’la birlikte yapt›klar› bir
çal›flmada, küçük ülkelerde gümrük vergisi al›nmamas›n›
ve üretim yerine tüketimin vergilendirilmesini önermifltir.
Arthur Betz Laffer (1940-...)
Vergi oranlar› ile vergi has›lat› aras›nda do¤rusal bir
iliflkinin olmad›¤› Laffer taraf›ndan ileri sürüldü¤ü için bu
konunun aç›klanmas›nda kullan›lan e¤ri Laffer E¤risi
olarak adland›r›lm›flt›r. Laffer E¤risinde vergi oran›
artarken belli bir maksimum noktaya kadar vergi has›lat›
da artmakta ancak, bu nokta geçilirse vergi oran›n›n
artmas›na ra¤men vergi has›lat› düflmeye bafllar. Laffer
E¤risi vergi oranlar› ile vergi gelirleri aras›ndaki iliflkinin
belli bir noktadan sonra ters yönlü oldu¤unu
göstermektedir.
7
VERG‹ TEOR‹S‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Vergi taban› olarak tüketimin al›nmas›n› savunanlar›n görüfllerini
de¤erlendirebilecek,
Tüketim vergisi türlerini aç›klayabilecek,
Etkin bir tüketim vergisinin özelliklerini aç›klayabilecek,
Tüketim vergilerinin gelir da¤›l›m› ve etkinlik üzerindeki etkilerini
tart›flabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Katma De¤er Vergisi
Özel Tüketim Vergisi
Ciro Vergisi
Vergi Piramidi
• Gümrük Vergisi
• Ramsey Kural›
• Pigocu Vergi
‹çindekiler
Vergi Teorisi
Tüketim Vergileri
• VERG‹ TABANI OLARAK
TÜKET‹M
• TÜKET‹M VERG‹S‹ TÜRLER‹
• FARKLILAfiTIRILMIfi TÜKET‹M
VERG‹LEMES‹
• TÜKET‹M VERG‹LER‹N‹N
EKONOM‹K ETK‹LER‹
Tüketim Vergileri
VERG‹ TABANI OLARAK TÜKET‹M
Bireylerin ödeme gücünün gelir ve servet d›fl›ndaki üçüncü bir göstergesi tüketimdir. Teknik olarak bireylerin gelirinde bir de¤iflme yokken ve dönem bafl› ve dönem sonu serveti de sabitken y›l içerisinde varl›klar›n›n (servetinin) de¤erindeki
art›fl› tüketime yönlendirerek tüketim yapmas› ve refah›n› art›rmas› mümkündür.
Bu nedenle bireylerin gerçek ödeme gücüne ulaflmak için tüketimin de bir vergi
taban› olarak al›nmas› uygun olacakt›r.
Geçmiflte birçok ülkede özel olarak baz› mallardan vergi al›nmas›n›n tercih edilerek ihtiyaç duyulan finansman›n kolayca sa¤land›¤› görülmektedir. Günümüzde
de birçok vergi sisteminde tüketim üzerinden al›nan vergilerin devletlerin finansman› aç›s›ndan çok önemli bir yeri oldu¤unu söylemek mümkündür. Geliflmifl ülkelerde toplam kamu finansman›n›n yaklafl›k % 30-40’› tüketim üzerinden al›nan
vergilerden oluflurken bu oran Türkiye aç›s›ndan son y›llarda % 70 seviyesinde
gerçekleflmektedir. Bu durum bir yandan Türkiye’de kamu harcamalar›n›n finansman› aç›s›ndan tüketim vergilerinin çok önemli bir yerinin oldu¤u anlam›na gelirken di¤er taraftan kamu finansman›n›n a¤›rl›kl› olarak tüketim üzerinden al›nan
vergilerden oluflmas›n›n sak›ncalar›n› gündeme getirmektedir.
‹ktisat ve maliye yaz›n›nda uygun vergi taban›n›n ne oldu¤u veya vergilemenin
neye dayand›r›lmas› gerekti¤i konusunda eski ve önemli bir tart›flma sürüp gitmektedir. Ana ak›mlardan bir tanesi; genifl bir ekonomik taban› oluflturdu¤u için ve gelir da¤›l›m›n› düzeltmeye dönük hedefler aç›s›ndan daha uygun oldu¤u için gelirin
vergi taban› olarak al›nmas›n› ve vergi sisteminin a¤›rl›kl› olarak gelir üzerinden
al›nan vergilerden oluflmas› gerekti¤ini savunmaktad›r.
Uygulamada nispeten daha zay›f destek bulan di¤er bir anaak›m ise gelir vergilerinin bireylerin üretim, çal›flma ve yat›r›m kararlar› üzerinde yarataca¤› düflünülen olumsuz etkileri nedeniyle uygun vergilendirilebilir taban›n gelir de¤il tüketim
oldu¤unu savunmaktad›r. Bu bak›fl aç›s›na sahip olan iktisatç›lar›n tüketimin vergi
taban› olarak kullan›lmas›na iliflkin en güçlü gerekçeleri; verginin çal›flarak, üreterek, tasarruf ederek topluma katk› sa¤layanlardan de¤il, toplumun üretti¤i de¤erleri tüketerek, yok eden bireylerden al›nmas›n›n hem etkinlik aç›s›ndan hem de
ahlaki aç›dan daha do¤ru oldu¤udur. Bu bak›fl aç›s›na göre vergi sisteminin iktisaden toplumun sahip oldu¤u ekonomik refah› bir daha ki dönemlere büyüterek tafl›maya yönelik iktisadi davran›fllar› cezaland›rmamas› gereklidir. Bu nedenle devletin zorunlu olarak ihtiyaç duydu¤u finansman›n gelir üzerinden de¤il, tüketim
üzerinden al›nmas› do¤rudur.
142
Vergi Teorisi
Tüketimin ödeme gücünün en iyi göstergesi oldu¤unu savunan Kaldor’a göre
bir bireyin kiflisel tatmini ancak bir mal ya da hizmeti tüketti¤inde gerçekleflmektedir. Tasarruf yapmak bireyin kendisini mal ya da hizmetlerin tüketiminden al›
koymas›d›r. Bir ülkenin sermaye stoku ancak yat›r›ma dönüfltürülebilir tasarruflar
sayesinde artar ve ülke gelecek dönemlerde daha yüksek bir üretim ve refah düzeyine yükselir. Dolay›s›yla bireylerin üretti¤i gelirden tasarruf ettikleri tutarlar›n
vergilendirilmemesi baflka bir ifade ile sadece tüketimin vergilendirilmesi iktisaden
do¤rudur.
Kaldor’un bak›fl aç›s›n›n daha ça¤dafl bir versiyonu; ödeme gücü göstergesi olarak bireylerin gelir yaratma kapasitesinin al›nmas›n›n daha uygun oldu¤u düflüncesine dayanan bir örnek vererek aç›klanmaktad›r. Bu bak›fl aç›s›, yaflam boyu ayn› geliri yaratma kapasitesine sahip olan bireylerin yatay eflitlik gere¤i ayn› vergisel muameleye tabi tutulmas› temel mant›¤›ndan hareket eder.
Bir bireyin tercihleri daha çok tasarruf etmek yönündeyse vergi sisteminin ona
daha fazla vergi ödettirerek yatay eflitli¤i bozmamas› gerekir. Bu konuda basit bir
örnek verilebilir: Ayn› e¤itim düzeyine, servete ve gelire sahip olan Tutumlu ve
Müsrif adl› iki bireyden Müsrif, elde etti¤i gelirin tümünü tüketirken, Tutumlu bir
k›sm›n› tasarruf etmektedir. ‹zleyen y›llarda Müsrif sadece elde etti¤i ücret gelirinden gelir vergisi öderken Tutumlu hem ücret geliri hem de tasarruflar› üzerinden
elde etti¤i faiz gelirleri üzerinden vergi ödeyecektir. Basitçe ifade etmek gerekirse
gelirinin tamam›n› tüketen Müsrif sadece emek geliri üzerinden vergi verirken Tutumlu hem emek gelirinden hem de biriktirdi¤i tasarruflar› üzerinden vergi ödemek zorunda kalacakt›r. Dolay›s›yla gelir vergisi bafllang›çtaki ödeme güçleri ayn›
olan iki bireyden, daha çok tasarruf etme e¤ilimi olan bireye, gelirini tüketen bireye göre daha çok vergi yüklemektedir.
Daha çok tasarruf etme e¤ilimi olan bireyin neden daha çok vergi ödemek zorunda kald›¤›n› anlamak için tasarruflar›n karfl›l›¤› olarak elde edilen faiz gelirinin
neyin karfl›l›¤› olarak al›nd›¤›n›n biraz daha düflünülmesinde yarar vard›r. Asl›nda
faiz paran›n zaman de¤erinin bir göstergesi olarak kabul edilmelidir. Kural olarak
bireyler bugünkü 1 liray› bir y›l sonraki 1 liraya tercih ederler. Bunun nedeni bugünkü 1 liran›n bir y›l sonraki 1 liradan, bugün tüketmeye imkan verdi¤i için daha de¤erli görülmesidir. Bu nedenle bireyler, bir y›l sonras›nda geri almak üzere
baflkas›na 1 lira borç verecekleri zaman (miktar› bireyden bireye de¤iflmekle birlikte) 1 liradan daha fazla bir geri dönüfl sa¤lad›klar›nda kendilerinin refah›nda bir
azal›fl olmayaca¤›n› düflünmektedir. Tersi durumda da bireyler bir y›l sonraki 1 lira yerine bugün 0,90 liraya (90 kurufla) raz› olabilmektedir. Dolay›s›yla faiz geliri
esas olarak paran›n zaman de¤eri ya da bireylerin o geliri bugün tüketmekten vazgeçmesinin bir karfl›l›¤› olarak düflünülmektedir. Bu flekilde düflünüldü¤ünde gelirinin tümünü bugün tüketen Müsrif’in elde etti¤i gelirin flimdiki de¤eri ile bir k›sm›n› tasarruf eden ve faiz geliri elde eden bireyin gelirinin flimdiki de¤erinin ayn›
oldu¤unu ve bu nedenle ödedikleri verginin de ayn› olmas› gerekti¤ini söyleyebiliriz. Ancak tasarruflar›n vergi konusu yap›lmas›, Tutumlu’nun Müsrif’e göre daha
fazla vergi ödemesi sonucuna yol açmaktad›r.
Gelirin vergi taban› olarak al›nmas›n› elefltirenlerin bir baflka düflüncesi gelir
vergisinin bir çifte vergilendirme oldu¤u esas›na dayan›r. Buna göre tasarruf sahipleri gelirlerinin üzerinden tasarruf yapt›klar› y›l bir gelir vergisi öder ard›ndan tekrar tasarruflar› üzerinden ikinci kez vergi öder. Bu flartlar alt›nda tasarruf eden bireyler gelirlerinin tümünü tüketen bireylere göre daha fazla vergi ödemifl olur. Bu
sonucu do¤uran, faizin vergilendirilmesidir. Tasarruflar üzerindeki bu farkl› uygu-
143
7. Ünite - Tüketim Vergileri
lama, enflasyonun yüksek seyretti¤i ve herhangi bir ayarlaman›n (enflasyon düzeltmesinin) yap›lmad›¤› ülkelerde çok daha a¤›r gerçekleflmektedir.
Uygulamada tüketimin vergi taban› olarak al›nmas›n›n vergilemenin kolayl›¤›
aç›s›ndan baz› üstünlükleri bulunmaktad›r. Tüketimin izlenmesinin kolay olmas›,
baz› tüketim mallar›n›n s›n›rl› say›da üreticisinin olmas› ve baz› tüketim mallar›n›n
sadece ithalat yoluyla teminin söz konusu olmas› gibi özellikler tüketim vergilerinin vergi idareleri aç›s›ndan uygulanmas›nda büyük kolayl›klar sa¤lamaktad›r. Tüketim vergisi uygulamalar›nda ekonomik olarak vergiyi ödeyen taraf al›c› iken vergiyi tahsil ederek vergi idaresine ödemekle yükümlü olan›n sat›c› olmas›, otokontrol ifllevi görmektedir. Bu özellikler, özellikle organizasyon kapasitesi düflük olan
ve kay›t d›fl›l›¤›n yüksek oldu¤u az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde önem kazanmaktad›r. Vergi idarelerinin organizasyon kapasitesi düflük, belge düzeni yerleflmemifl ve kay›t d›fl› ekonominin yüksek oldu¤u az geliflmifl ve geliflmekte olan
ülkelerde tüketim vergileri daha çok tercih edilmektedir.
Sizce dolayl› vergilerin sahip oldu¤u uygulama kolayl›¤›n›n, Türkiye’de
SIRA vergi
S‹ZDE gelirlerinin
yaklafl›k % 70’inin dolayl› vergilerden oluflmas›na etkisi var m›d›r?
D Ü fi Ü N E Lolmamas›
‹M
Sermaye birikimi ve/veya tasarruflar üzerinde olumsuz etkilerinin
ve
uygulama kolayl›¤› d›fl›nda, tüketim vergilerini savunanlar›n bir di¤er gerekçesi
küreselleflme ve ülkeler aras›nda yaflanan vergi rekabetidir. Küreselleflme
olgusu
S O R U
üretim, tüketim ve yat›r›m kararlar› aç›s›ndan pazar›n genifllemesine yol açmaktad›r. Art›k üreticiler üretim yeri seçiminde tasarruf sahipleri tasarruflar›n› yönlendiD‹KKAT
rece¤i yeri seçerken global ölçekte düflünmektedir. Dolay›s›yla al›nan bu kararlar›
etkileyen en önemli de¤iflkenlerden biri vergisel düzenlemelerdir. Bu nedenle ülSIRA S‹ZDE
keler yat›r›mlar› ve tasarruflar› kendi ülkelerine çekmek için di¤er
ülkelerle vergi
rekabetine girmektedir. Ülkeler aras›ndaki vergi rekabetinde avantajl› hâle gelmenin en temel yöntemi; gelirin de¤il tüketimin vergi taban› olarak al›nmas› ve hareAMAÇLARIMIZ
ketli üretim faktörü olan sermaye faktöründen vergi almamak ya da di¤er ülkelerden daha düflük vergi almakt›r. Bu bak›fl aç›s›n›n bir sonucu olarak günümüz global dünya ekonomisinde ülkeler ihtiyaç duyduklar› kamu finansman›n›
K ‹ T A P daha çok
tüketimin vergilendirilmesi ve hareketlili¤i daha düflük olan ücret gelirlerinin vergilendirilmesi üzerine infla etmektedir.
Sonuç olarak tüketim vergileri; toplumun üretmifl oldu¤uT Eekonomik
de¤erleri
LEV‹ZYON
tüketerek, yok edenlerin vergilendirilmesi anlam›na geldi¤i için hem etkin hem de
ahlaki bulunurken, gelir da¤›l›m› sonuçlar› aç›s›ndan elefltiriye tabi tutulmaktad›r.
Çünkü tüketim vergileri, bireylerin öznel nitelliklerini dikkate almayan ve bu neT E R Nvergilerdir.
ET
denle de vergilemede azalan oranl› bir yap›n›n do¤mas›na yol‹ Naçan
Bir verginin otokontrol
özelli¤ine sahip olmas›;
vergi mükellefinin d›fl›nda
verginin ödenmesini
sa¤layacak flekilde üçüncü
kiflilerin kay›t, bildirim,
vergiyi keserek mükellef
ad›na idareye ödeme gibi
verginin takibini ve tahsilini
kolaylaflt›ran
mekanizmalara sahip
olmas›d›r.
1
Vergi rekabeti, rekabet
gücünü art›rmak isteyen
idarelerin vergilendirme
S O R U
yetkisine sahip oldu¤u
alanlarda rakip idarelere
k›yasla mükelleflerin vergi
yüklerini düflük tutmak
D‹KKAT
suretiyle hareketlili¤i yüksek
olan üretim faktörlerini
kendi bölgesine çekmeye
SIRA S‹ZDE
yönelik çabalard›r.
N N
TÜKET‹M VERG‹S‹ TÜRLER‹
Tüketim vergilerini, iktisadi aç›dan genel anlamda dolays›z tüketim vergileri ve dolayl› tüketim vergileri olarak iki bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. fiekil 7.1’de
tüketim vergilerinin türleri tasnif edilmektedir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
144
Vergi Teorisi
fiekil 7.1
Tüketim
Vergilerinin Türleri
TÜKET‹M VERG‹LER‹
Dolays›z Tüketim Vergisi
Dolayl› Tüketim Vergisi
Genel Tüketim Vergileri
Yay›l› Tüketim Vergileri
Gümrük Vergisi
Toplu Tüketim Vergileri
Ciro Vergisi
‹malat Tüketim Vergisi
Katma De¤er Vergisi
Toptan Tüketim Vergisi
Perakende Tüketim Vergisi
Dolays›z Tüketim Vergisi
Bir gerçek kiflinin belli bir dönemde yapt›¤› toplam tüketim harcamalar› üzerinden
al›nan dolays›z bir vergi türü niteli¤indeki tüketim vergisi; kiflisel harcama vergisi,
nakit-ak›fl vergisi gibi isimlerle de an›lmaktad›r. Dolays›z tüketim vergisi, gelir vergisi uygulama mant›¤›n›n vergi taban› olarak sadece bireyin tüketiminin esas al›narak uygulanmas› temeline dayan›r. Bu çerçevede dolays›z tüketim vergisi uygulamas›nda, bireyin bir dönem (y›l) boyunca yapm›fl oldu¤u tüm tüketimin hesaplanarak bu miktar›n üzerinden sabit ya da artan oranl› bir tarife ile vergilendirilmesi
söz konusudur. Bu durum esasen tüketimin gelirle iliflkisi ele al›narak aç›klanabilir. C, tüketimi; Y, geliri; S de tasarrufu temsil etmek üzere iktisaden tüketim gelirin tasarruf edilmeyen k›sm›d›r [C=Y-S]. Buna göre tüketim bir art›k de¤er olarak
tan›mlanmakta ve tasarruflar›n gelirden ç›kar›lmas› ile elde edilmektedir. Dolay›s›yla gelir vergisi ile dolays›z tüketim vergisi aras›ndaki temel fark, tasarruflar›n
vergi konusu yap›lmamas›d›r.
Dolays›z tüketim vergisine iliflkin uygulama önerilerinin bir k›sm› vergi mükellefiyetinin hesaplanmas›nda farkl› prosedürler önermekle birlikte prensipte mükellefler gelirlerini ve tasarruflar›n› gösteren bir beyanname doldurmakta ve aradaki
fark üzerinden vergi ödemektedirler. Gelirler; ücret, maafl, faiz, kira, sermaye de¤er art›fl kazançlar› gibi her türlü kiflisel gelirin toplam›ndan, tasarruflar da tüm
menkul ve gayrimenkul varl›klar›n, alacaklar›n, banka hesaplar›n›n toplam›ndan
oluflmaktad›r.
Bu çerçevede gelir ve tasarruflar aras›ndaki fark vergilendirmeye esas matrah›
oluflturmaktad›r. Dolays›z tüketim vergisini gelir vergisinden ay›ran en önemli unsur da söz konusu matrah›n hesaplanmas›nda ortaya ç›kmaktad›r. Buna göre gelir
vergisi uygulamas›ndan farkl› olarak dolays›z tüketim vergisinde vergiye esas matrah tasarruflar düflüldükten sonra elde edilmektedir. Bu nedenle, dolays›z tüketim
vergisinin, bireylerin tasarruf kararlar›n› teflvik etmek gibi önemli bir ifllevi oldu¤u
kabul edilmektedir. Hindistan ve Sri Lanka gibi ülkelerde uygulama alan› bulan bu
vergi türü, tasarrufu teflvik edici niteli¤i nedeniyle Amerika Birleflik Devletleri’ndeki son y›llardaki vergi reformu tasar›lar›n›n ve tart›flmalar›n›n da önemli bir konusu hâline gelmifltir.
145
Dolayl› Tüketim Vergileri
Dolayl› tüketim vergileri ise herhangi bir dönem esas›na ba¤l› olmaks›z›n, tüketimin gerçekleflti¤i aflamada verginin do¤du¤u ve vergilemenin gerçekleflti¤i tüketim vergisi türüdür. Bu tür tüketim vergileri mal ve hizmetlerin tüketiminden do¤an ya da piyasa ifllemleri üzerinden al›nan ve yükü genellikle yans›t›labilen vergilerdir. Kanuni mükellefi üretici gibi gözükse de verginin gerçek mükellefi ya da
ekonomik yüklenicisi genellikle tüketicidir.
Dolayl› tüketim vergileri öncelikle üç gruba ayr›labilir. Bunlardan birincisi tüm
mal ve hizmetler üzerinden al›nan genel tüketim vergisidir. ‹kinci grup, belirli mal
ve hizmetlerin tüketimi üzerinden al›nan özel tüketim vergileridir. Üçüncü grup ise
sadece gümrük ifllemlerine konu olan ithal edilen ve ihracat› yap›lan mallar üzerinden al›nan gümrük vergileridir.
Genel Tüketim Vergileri
Bu vergi türü toplu tüketim vergisi ya da yay›l› tüketim vergisi fleklinde uygulanabilir.
Toplu tüketim vergileri; imalat, toptan sat›fl ya da perakende sat›fl aflamas›nda olmak üzere tek bir aflamada uygulanan tüketim vergileridir.
• ‹malat (Üretim/‹stihsal): Üretici firman›n üretti¤i mal› sat›fl esnas›nda tahsil
etti¤i vergidir. ‹malat vergisinin yönetimi kolay, yükümlü say›s› azd›r. ‹malat
vergisinin tüketiciye yans›t›lmas› kolayd›r.
• Toptan sat›fl: Yaln›zca toptan sat›fl aflamas›ndan al›nan vergidir.
• Perakende sat›fl: Mal›n tüketiciye sat›lmas› aflamas›nda al›nan vergidir.
Toplu tüketim vergileri tek aflamadan al›nan genel harcama vergileri yaln›zca
bir aflamadan al›nd›¤› için bu aflamada vergi kaç›r›l›rsa vergilendirilecek baflka bir
aflama olmad›¤› için vergi kayb› yüksek olur. Toplu tüketim vergilerinin di¤er bir
olumsuz yönü, bir aflamada gerçekleflti¤i için verginin yans›t›lmad›¤› varsay›m› alt›nda vergi yükü imalat vergisinde üreticinin, toptan sat›fl vergisinde toptanc›n›n,
perakende sat›fl vergisinde perakendecinin üzerinde kal›r. Vergi yükü imalattan tüketime kadar olan süreç içinde yer alan sat›c›lar taraf›ndan paylafl›lmak yerine bu
süreçteki bir aktör taraf›ndan üstlenilmektedir. Bu sonuç vergi eflitli¤i aç›s›ndan
olumsuz bir sonuçtur.
Yay›l› tüketim vergileri ise üretimden nihai tüketim aflamas›na kadar her aflamada al›nan vergilerdir. Yay›l› tüketim vergilerinde, verginin mal›n her aflamas›ndaki
sat›fl fiyat› üzerinden hesaplanan tipine ciro vergisi, her aflamada ilave edilen katma de¤er üzerinden belirlenen tipine katma de¤er vergisi denilmektedir.
Ciro vergisi, sahip oldu¤u baz› olumsuzluklar nedeniyle çok fazla uygulanmamaktad›r. Ciro vergisi vergi piramidine yol açmaktad›r. Özellikle ciro vergisi, nihai
tüketime kadar mal›n geçti¤i aflama say›s›n›n artt›¤› durumda çok daha büyük
olumsuzluk yaratmaktad›r. Bu durumu ciro vergisi oran›n %10 olarak al›nd›¤› Tablo 7.1’deki örnek yard›m›yla ele alal›m.
Fiyat
A Mal›
B Mal›
1. Aflamadaki Sat›fl Fiyat›
100
100
1. Aflamadaki Vergili Sat›fl Fiyat›
110
110
200
150
220
165
-
200
-
220
30
45
Vergi Miktar›
Bir yay›l› tüketim vergisi
olan ciro vergisinin önceki
aflamalarda ödenen vergiyi
mahsup etmeye imkân
vermemesi nedeniyle, önceki
aflamalarda ödenen
vergilerin de vergi
matrah›na dahil olmas›n›n
yaratt›¤› sonuca vergi
piramidi denir. Daha basit
bir ifade ile vergi piramidi;
ciro vergisinin yaratt›¤›
önceki aflamalarda ödenen
vergi üzerinden de vergi
hesaplanmas› durumudur.
Tablo 7.1
Ciro Vergisi ve Vergi
Piramidi Etkisi
146
Vergi Teorisi
Örnekte ele al›nan A mal› iki aflamada, B mal› üç aflamada nihai tüketiciye ulaflmaktad›r. ‹ki mal›n ilk aflamadaki ve nihai tüketim aflamas›ndaki sat›fl fiyat› ayn› olmas›na ra¤men B mal›n›n nihai tüketiciye ulaflana kadar üç aflamadan geçmesi, B
mal›n›n fiyat› içerisinde 15 lira daha fazla vergi oluflmas›na yol açmaktad›r. Asl›nda her iki mal için de ciro vergisi bir vergi piramidine yol açmaktad›r. Örne¤in A
mal›n›n ikinci aflamadaki sat›fl fiyat›n›n içerisinde birinci aflamada mal›n sat›fl fiyat›
ya da mal›n al›fl maliyeti de yer almaktad›r. Dolay›s›yla asl›nda ikinci aflamada birinci aflamada ödenen 10 liral›k verginin üzerinden de %10 tutar›nda (1 lira) vergi
hesaplanmaktad›r. Bu durum verginin vergisinin hesaplanmas› ya da vergi piramidi olarak isimlendirilmektedir. Ortaya ç›kan bu durum aflama say›s› artt›kça daha
büyük bir sorun hâline gelmektedir.
Ciro vergisi alt›nda üreticiler vergi avantaj› elde etmek için üretimde dikey
bütünleflmeye yönelebilmektedirler. Üreticiler bu yolla, mal›n nihai aflamadaki
sat›fl fiyat› içerisindeki vergi miktar›n› düflürmeye çal›fl›rlar. Örne¤imizdeki B mal›n›n üretimindeki ikinci ve üçüncü aflaman›n birlefltirildi¤ini düflünürsek mal›n
nihai sat›fl fiyat› içindeki vergi miktar› 45 liradan 30 liraya düflecektir. Örne¤i mal›n tek aflamada üretilip sat›ld›¤›n› varsayarak gelifltirirsek bu durumda mal›n nihai sat›fl fiyat› (220 lira) içerisindeki vergi miktar› 20 lira olacakt›r. Bu sonuç, verginin piyasa kararlar› üzerinde ve dolay›s›yla kaynaklar›n etkin kullan›m› aç›s›ndan gerekli olan ifl bölümü ve uzmanlaflma üzerinde sapt›r›c› etkisi oldu¤unu
göstermektedir. Çünkü iktisat kuram›nda vergi öncesinde piyasa aktörlerinin bir
mal›n üretimine iliflkin belirlemifl oldu¤u yöntemin, teknik olarak o mal›n üretilmesi için en uygun ifl bölümü ve uzmanlaflmay› temsil etti¤i öngörülmektedir.
Dolay›s›yla ciro vergileri piyasa aktörlerinin alm›fl olduklar› bu kararlar›n de¤ifltirilmesi sonucunu yaratmaktad›r.
Ciro vergilerinin sahip oldu¤u bu olumsuzluklar, birçok ülkede yay›l› bir tüketim vergisi olarak katma de¤er vergisinin uygulamada yayg›nl›k kazanmas›na yol
açm›flt›r.
Katma De¤er Vergisi (KDV) üretimin her aflamas›nda yarat›lan katma de¤eri
vergi konusu yapt›¤› için ciro vergisinin tafl›m›fl oldu¤u olumsuzluklar› tafl›mamaktad›r. KDV 1954 y›l›nda ilk olarak uyguland›¤› Fransa’dan sonra çok k›sa bir sürede yayg›nlaflm›fl ve maliye tarihinin en h›zla yay›lan vergisi olmufltur. KDV, vergi
konusu ürünlerin üretiminden tüketimine kadar geçirmifl olduklar› her bir aflamada kazand›klar› katma de¤er üzerinden al›nmaktad›r. Katma de¤er, bir mal›n sat›fl
de¤eri ile bu mal için yap›lmas› gerekli olan giderler ya da mal›n üretim maliyeti
aras›ndaki farktan oluflmaktad›r.
KDV’nin temel özellikleri flu flekilde özetlenebilir:
• KDV, millî gelirin tamam›n› kapsayan genel bir vergidir.
• KDV perakende sat›fllar dâhil mal ve hizmetlerin üretim ve teslimlerinin her
aflamas›nda uygulan›r.
• KDV, tek (düz) oranl› bir vergi olup artan oranl›l›¤›n uygulanmas› mümkün
de¤ildir.
• KDV bireylerin öznel durumlar›n› dikkate almayan objektif, tarafs›z bir vergidir.
• KDV kay›t ve belgelere göre al›nd›¤› ve otokontrol mekanizmas›na sahip oldu¤u için belge düzeninin yerleflmesine katk› sa¤lamaktad›r.
KDV bireylerin subjektif durumlar›n› (engelli olmak, vb.) ve gelirlerini dikkate
almamas› nedeni ile elefltirilebilmektedir. KDV’de bireylerin zengin ya da fakir
olup olmad›¤› dikkate al›nmaz. Bu nedenle ödenen vergi ile bireylerin gelirleri ara-
147
s›nda azalan oranl› bir iliflki söz konusu olmaktad›r. Ancak KDV uygulamas›n›n gelir da¤›l›m›n› düzeltecek hiçbir ifllevden yoksun oldu¤u da düflünülmemelidir.
KDV oranlar›n›n mal gruplar› itibar›yla farkl› belirlenmesi mümkündür. Bu çerçevede düflük ve orta gelir gruplar›n›n tüketiminde önemli yer tutan temel tüketim
maddeleri ve g›da ürünlerinde oranlar düflük, lüks tüketim mallar›nda ise yüksek
belirlenebilmektedir.
Türkiye’deki KDV uygulamas›nda gelir da¤›l›m›n› düzenlemek üzereSIRA
mal S‹ZDE
gruplar› itibar›yla oranlar›n nas›l belirlendi¤ini inceleyiniz.
Ü fi Ü N E L ‹ M
KDV’nin gayrisafi millî has›la içerisinde vergiye tabi tuttu¤uDkapsama
göre farkl› uygulama türleri vard›r.
S O sat›n
R U al›nan serGayrisafi Has›la Tipi KDV: Bu tip KDV’de di¤er firmalardan
maye mallar›n›n bedelleri, amortismanlar ve y›l içerisindeki stok art›fllar› matrahtan
düflülememektedir. Bu uygulama alt›nda KDV matrah›; [(Sat›fllar + Stok Art›fllar›) D‹KKAT
Al›fllar] fleklinde hesaplanmaktad›r. Bu tip bir KDV uygulamas›n›n sermaye oluflumunu ve yat›r›mlar› olumsuz etkileyece¤i aç›kt›r.
SIRAgelir
S‹ZDE
Gelir Tipi KDV: Gayrisafi has›la tipi KDV’den farkl› olarak
tipi KDV’de
sermaye mallar›n›n amortismanlar› vergi matrah›ndan indirilebilmektedir. Böylece,
kapal› bir ekonomide gelir türü KDV’nin toplam matrah› millî
gelire eflit olmaktaAMAÇLARIMIZ
d›r. Gelir tipi KDV uygulamas› alt›nda matrah [(Sat›fllar + Stok Art›fllar›) - (Al›fllar +
Amortismanlar)] fleklinde hesaplanmaktad›r.
Tüketim Tipi KDV: Tüketim tipi KDV’de di¤er firmalardanK sat›n
mal ve
‹ T A al›nan
P
hizmet bedelleri ve sermaye mallar›n›n bedelleri firman›n sat›fl has›lat›ndan düflülmektedir. Bu nedenle amortismanlar›n ayr›ca vergi matrah›ndan düflülmesi söz konusu de¤ildir. Tüketim tipi KDV uygulamas› alt›nda matrah [Sat›fllar
flekT E L E V ‹ Z Y- OAl›fllar]
N
linde hesaplanmaktad›r. Özellikle yat›r›mlar› teflvik etmek isteyen ülkeler taraf›ndan tercih edilen tüketim tipi KDV uygulamas›n›n tasarruflar› vergiden muaf tutan
bir gelir vergisi uygulamas›na efl de¤er oldu¤unu söylemek mümkündür.
‹ N Tüzerinden
ERNET
Ücret Tipi KDV: Bu tip KDV uygulamas›nda sadece ücretler
bir vergilendirme gerçekleflmektedir. Verginin matrah› yap›lan ücret ödemeleridir. Bu tip
bir KDV uygulamas›n›n üretim sürecinde emek faktörü kullan›m›n› olumsuz etkileyece¤ini ve üreticileri sermaye mal› kullan›m›na yöneltece¤ini söyleyebiliriz.
Vergilemede KDV’yi kullanan ülkelerin çok büyük bir k›sm› tüketim tipi KDV’yi
kullanmaktad›r. Ülkemizde uygulanan KDV ise gelir tipi KDV ile tüketim tipi
KDV’nin bir karmas› fleklindedir.
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Özel Tüketim Vergisi (ÖTV), sadece baz› mal ve hizmetlerin vergi konusu yap›ld›¤› tüketim vergisi türüdür. Özellikle iktisadi ve sosyal amaçlar›n yerine getirilebilmesi aç›s›ndan ÖTV oldukça uygun bir vergi tipidir. Piyasalar›n çal›flmas› sonucunda ortaya ç›kan d›flsall›klar ya da kaynaklar›n etkin kullan›lamamas› sonucunu yaratan di¤er piyasa baflar›s›zl›klar›yla ilgili olarak ÖTV, bir düzeltici vergi olarak ifllev görmektedir. Ayr›ca özellikle devletin mali amaçlar›n› gerçeklefltirmek için
ÖTV; akaryak›t, elektrik, temel g›da maddeleri, alkollü içecekler ve tütün mamulleri gibi talep esnekli¤i düflük olan mallar üzerine konulmaktad›r.
Bunun d›fl›nda ÖTV gelir da¤›l›m› çarp›kl›klar›, bölgesel geliflme farkl›l›klar› ve
çevresel sorunlar gibi toplumsal ve kalk›nma temelli sorunlar›n afl›lmas› aç›s›ndan
da önemli fonksiyonlar yüklenebilir. Bu çerçevede özellikle az geliflmifl bölgelerin
Düzeltici vergiler, negatif
d›flsall›klar yaratan baz› mal
ve hizmetlerin tüketimini
düflürerek negatif
d›flsall›klar›n azalt›lmas›n›
amaçlayan vergilerdir.
148
Vergi Teorisi
üretim ve/veya tüketim özellikleri aç›s›ndan önemli özellik tafl›yan ürünlere vergisel avantajlar sa¤lanabilmektedir. Tam tersi geliflmifl bölgelerin üretim ve/veya tüketim özellikleri aç›s›ndan özelli¤i olan ürünlere ise yüksek ÖTV uygulanabilmektedir. Bu flekilde hem geliflme farklar›n› hem de gelir da¤›l›m› sonuçlar›n› düzeltmek mümkün olabilmektedir. Ayr›ca yüksek gelirli ve düflük gelirli gruplar›n tüketim kal›b› içinde önemli olan mallar için farkl› ÖTV politikalar› benimsenerek gelir da¤›l›m›n› düzeltici sonuçlar elde edebilmek mümkündür.
Gümrük Vergileri
Gümrük vergileri bir ülkenin uluslararas› mal ve hizmet ticareti üzerinden ald›¤›
bir tüketim vergi türüdür. Günümüzde genellikle ithal edilen mallar üzerinden
gümrük vergisi al›nmaktad›r. Ancak hem tarihî olarak hem de günümüzde ihraç
edilen mallar üzerinden gümrük vergisi al›nd›¤› durumlar da bulunmaktad›r.
‹thalat üzerinden al›nan gümrük tarifeleri, bir yandan kamu finansman› sa¤lama amac›na yönelirken bir yandan da ülke içerisinde benzer mallar› üreten yerli
üreticilerin korunmas›n› amaçlamaktad›r. Gümrük vergileri döviz darbo¤az›na giren ve/veya ödemeler dengesi aç›klar›n› kontrol alt›na almaya çal›flan ülkeler taraf›ndan da s›kça baflvurulan bir araçt›r. Bir mal›n yurt d›fl›ndan ithal edilmesinin nedeni o mal›n ülke içinde yeterli miktarda üretilememesidir. ‹thal mallar üzerinden
al›nan gümrük vergileri, o mal›n ülke içerisine girifl fiyat›n› yükseltir. Dolay›s›yla
ülke içinde ithal mala rakip olarak üretim yapan iflletmeler ürettikleri mallar› rakip
mallar›n gümrük vergili yüksek fiyat düzeyinde satabilme imkân›na ulafl›rlar. Bu
nedenle ithalat üzerine konulan gümrük vergileri ülke içindeki piyasa fiyat›n›n
dünya fiyatlar›ndan daha yüksek olmas›na ve tüketicilerin mal› dünya fiyatlar›na
göre daha yüksek fiyata tüketmek zorunda kalmalar›na yol açar. Bu nedenle gümrük vergileri; o mal›n ülke içerisindeki üreticileri aç›s›ndan refah art›fl› yarat›rken
tüketicileri aç›s›ndan ise refah kayb› anlam›na gelir.
Ülkelerin ithal mallar üzerinden gümrük vergisi almas›n›n yukar›da ifade edilen makul gerekçeleri vard›r. Ancak ihracat üzerinden gümrük vergisi al›nmas›
çok makul gelmemektedir. Daha önce de ifade edildi¤i gibi çok yayg›n olmamakla birlikte uygulamada bu durumla karfl›laflmak mümkündür. Bu durum özellikle
bir mal›n ihracat›nda söz sahibi olan az say›da ülkenin oldu¤u durumlarda karfl›lafl›lan bir durumdur. Bu tip mallar›n dünya piyasalar›nda arz› düflük oldu¤u için
ve sat›c› ülkeler mallar›n› iyi fiyatla satmak istedikleri için, ihracat üzerinden vergi almaktad›r.
FARKLILAfiTIRILMIfi TÜKET‹M VERG‹LEMES‹
Ülkeler farkl› amaçlarla sadece baz› mal ve hizmetler üzerine ayr› (farkl›laflt›r›lm›fl)
vergiler uygulamay› tercih etmektedirler. Bu vergilerden havaalan› vergisi ve köprü geçifl ücretleri gibi baz›lar› “fayda prensibi” çerçevesinde uygulanmaktad›r. Petrol ürünleri, tütün mamulleri ve alkollü içecekler gibi baz› mal ve hizmetler üzerine konulan vergiler ise “düzeltici vergiler” (ya da Pigocu vergiler) olarak kullan›lmaktad›r. Di¤er bir grup vergi ise sosyal adalete de katk› sa¤lamaya uygun olarak
parfüm, kozmetik, mücevher gibi lüks tüketim konusu mal ve hizmetlerin vergilendirilmesini hedefleyen “lüks mal ve hizmet vergileri” dir.
Bu tür gerekçeler mal ve hizmetlerin farkl› flekilde vergilendirilmesi için rasyonel bir çerçeve oluflturmaktad›r. Ancak bu tür gerekçeler d›fl›nda iktisadi etkinlik
aç›s›ndan da mal ve hizmetlerin tüketiminin farkl› flekilde vergilendirilmesi gerekebilir. Frank Ramsey etkin bir tüketim vergisinin tafl›mas› gereken özelliklerin neler
149
oldu¤unu ortaya koymufltur. Ramsey’in temel ilgisi etkinlik meselesi ile ilgili oldu¤u için da¤›l›m konusunu tart›flma alan›n›n d›fl›na ç›karmak üzere modelinde bir
varsay›mda bulunmufltur. Bu çerçevede bütün bireylerin benzer oldu¤u varsay›m›
alt›nda, bir mal üzerine uygulanacak vergi oran›n›n o mal›n talep esnekli¤i ile ters
orant›l› olmas› gerekir. Ters talep esnekli¤i kural› olarak bilinen bu kurala göre bir
mal›n talep esnekli¤i ne kadar yüksekse o mal›n vergi oran› o kadar düflük olmal›d›r. Tersi durumda ise bir mal›n talep esnekli¤i ne kadar düflük ise o mal›n vergi
oran› o kadar yüksek olmal›d›r.
Ramsey’in ortaya koydu¤u bu bak›fl aç›s›n›n pratik sonuçlar› önemlidir. Ramsey’in analizleri talep esnekli¤i düflük zorunlu tüketim mallar›na yüksek, lüks tüketim konusu mallara ise düflük vergi oran› uygulanmas›n› önermektedir. Bunun
temel mant›¤› bireylerin zorunlu tüketim mallar›n› tüketmekten kaç›namamas›d›r.
Dolay›s›yla bireylerin tüketim davran›fllar›nda de¤ifliklik ortaya ç›kmayaca¤› için
etkinlik kayb›n›n da ortaya ç›kmayaca¤› düflünülmektedir. Akaryak›t ürünleri, elektrik, temel g›da maddeleri, alkollü içecekler ve tütün mamulleri gibi talep esnekli¤i düflük olan mallar üzerine konulan özel tüketim vergileri Ramsey kural›n›n bir
uygulamas› olarak görülebilir ve düflük etkinlik kayb›na yol açt›¤› savunulabilir.
Oysa lüks tüketim mallar›n›n talep esneklikleri yüksek oldu¤u için getirilen vergi
nedeniyle tüketim davran›fllar› çok de¤iflecek ve etkinlik kayb› yükselecektir.
Günlük hayattan zorunlu ve lüks tüketim konusu birer mal düflünerek
SIRAbunlar
S‹ZDE üzerine konulan bir tüketim vergisine karfl› muhtemel tepkimizin ne olabilece¤ini düflünün.
D Ü fi elefltirilmektedir.
ÜNEL‹M
Bütün bunlarla birlikte gelir da¤›l›m› aç›s›ndan Ramsey kural›
Ramsey modelinin vergilemede adalet konusu ile ilgili bir önermesi yoktur. Hatta
bu konuyu d›fllamaktad›r. Bu kural›n kat› bir flekilde uygulanmas›;
ürünS O Rakaryak›t
U
leri, elektrik, su, g›da gibi talep esnekli¤i düflük zorunlu tüketim mallar›n›n yüksek
oranlarla vergilendirilmesini gerektirir. Bu mallar›n gelir düzeyi düflük bireyler taD‹KKAT
raf›ndan da kullan›l›yor olmas›, bu tip bir vergilemenin gelir da¤›l›m›n› daha da
olumsuz etkilemesi sonucunu yarat›r. Bu nedenle, hükûmetlerin politik olarak bu
S‹ZDE
kural› kat› bir biçimde uygulamalar›na olanak bulunmad›¤›n›SIRA
ifade
etmek mümkündür. Ancak yine de Ramsey kural›, vergilerin etkinli¤i ile ilgili de¤erlendirmelerde iktisatç›lara yararl› bir analiz arac› sa¤lamas› bak›m›ndan oldukça önemlidir.
AMAÇLARIMIZ
TÜKET‹M VERG‹LER‹N‹N EKONOM‹K ETK‹LER‹
Ters talep esnekli¤i kural›;
mallar üzerine konulacak
vergiler için belirlenecek
vergi oranlar›n›n, mallar›n
talep esneklikleri ile ters
orant›l› olarak tespit
edilmesidir.
3
N N
K ‹ T A P
Tüketim Vergilerinin Gelir Da¤›l›m› Üzerindeki Etkileri
Hat›rlanaca¤› gibi vergilemede adaletin sa¤lanabilmesi için yatay ve dikey eflitli¤in
sa¤lanmas› gerekmektedir. Yatay eflitlik, iktisadi aç›dan ayn› konumda
olan bireyTELEV‹ZYON
lerin vergi aç›s›ndan da ayn› muameleye tabi olmalar›n› ifade etmektedir. Bunun
bir sonucu olarak iki birey vergiden önce ayn› fayda seviyesinde ise vergiden sonra da ayn› fayda seviyesinde olmal›d›r. Bir baflka deyiflle vergiler bu iki bireyin re‹ N T Eise
R N Eödeme
T
fah seviyesinde nispi de¤iflikli¤e yol açmamal›d›r. Dikey eflitlik
gücü
farkl› olan kifliler aras›nda yüksek gelirliden daha fazla, düflük gelirliden daha az
vergi alarak vergi yükünün adil da¤›t›lmas›n› ifade etmektedir.
Tüketim vergileri yatay ve dikey eflitlik bak›m›ndan da baz› sorunlar› beraberinde getirmektedir. Her fleyden önce dolayl› tüketim vergilerinde bireylerin kiflisel özelliklerini dikkate alarak artan oranl› bir vergi yap›s› uygulama olana¤› yoktur ya da oldukça s›n›rl›d›r. Tüketimde düz oranl› bir vergi yap›s›n›n, yatay ve di-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
150
Vergi Teorisi
key eflitlik aç›s›ndan baz› sorunlara yol açt›¤› kabul edilmektedir. Örne¤in ayn› gelire sahip olan ancak yafl, al›flkanl›klar ve di¤er faktörler nedeniyle tasarruf ve tüketim seviyeleri farkl› iki aile farkl› vergi ödeyecekleri için yatay eflitlik söz konusu olmayacakt›r.
Dikey eflitlik aç›s›ndan da düz oranl› tüketim vergilerinin uygulanmas›nda eflitlik ilkesi bak›m›ndan problem mevcuttur. Her ne kadar ödenen vergi miktar› tüketim miktar› ile birlikte mutlak olarak artsa bile, yüksek gelir grubunun marjinal tüketim e¤ilimi düflük oldu¤u için ödenen verginin gelire oran› düflük kalacakt›r.
Dolay›s›yla düz oranl› bir tüketim vergisi gelir düzeyine göre azalan oranl› bir nitelik gösterecektir.
Düz oranl› tüketim vergilerinin bu azalan oranl› özelli¤ini azaltmak için alternatif uygulamalar ve öneriler gelifltirilmektedir. Gelir vergisinde “artan oranl› bir vergi yap›s›n›n” uygulanma imkân› ve bu tür bir vergi yap›s›n›n vergi adaletine olumlu katk›lar›, benzer bir vergilemenin tüketim vergileri bak›m›ndan nas›l elde edilece¤ine iliflkin aray›fllar› da art›rm›flt›r. Dolayl› tüketim vergilerine iliflkin baz› uygulama örnekleri ve önerilerinin, artan oranl› bir vergi yap›s›na benzer nitelikte etkilere sahip oldu¤u görülmektedir. Bu uygulama örneklerinden biri farkl› mallara,
farkl› vergi oranlar›n›n uygulanmas›d›r.
Bu çerçevede (ülkemizde ÖTV uygulamas›nda oldu¤u gibi) özellikle yüksek
gelirli gruplar›n tükettikleri mal gruplar›na (lüks mallar gibi) yüksek oranl› vergiler
uygulanmaktad›r. Di¤er taraftan g›da, sa¤l›k, ›s›nma gibi düflük gelirli gruplar için
tüketimi zorunlu mallar ise düflük vergi oranlar› ile vergilendirilmekte ya da vergi
istisna ve muafiyeti tan›nmaktad›r. Ancak dikkat edilebilece¤i gibi önceki k›s›mlarda ele ald›¤›m›z Ramsey kural› bu bak›fl aç›s› ile çeliflmektedir.
Hat›rlanaca¤› gibi Ramsey tüketim vergilerinin etkinlik kay›plar›n› en aza indirmek için ters esneklik kural›n›n iflletilmesi gerekti¤ini ortaya koymufltu. Oysa gelir
da¤›l›m›n› düzeltme kayg›s› ile oluflturulan bir tüketim vergisi sisteminde ise düflük
talep esnekli¤ine sahip mallar›n düflük oranlarla buna karfl›l›k lüks mallar gibi esnekli¤i yüksek ürünlerin yüksek vergi oranlar› ile vergilendirilmesi gerekmektedir.
Dolay›s›yla gelir da¤›l›m›n› düzeltme hedeflerine yönelen bir tüketim vergisi tasar›m›, verginin yol açt›¤› etkinlik kay›plar›n› art›racakt›r.
Özellikle az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin içinde bulundu¤u gelir da¤›l›m› bozukluklar›, Ramsey vergilemesinin bu ülkeler için uygulama aç›s›ndan
bir de¤er tafl›mamas› sonucunu do¤urmaktad›r. Baflka bir ifade ile Ramsey vergilemesi gelir da¤›l›m› çarp›kl›klar›na sahip ülkeler aç›s›ndan pratik bir de¤er ifade
etmemektedir.
Az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde genel olarak kamu finansman› dolayl› vergilerin üzerine infla edilmifltir. Bunun en temel nedeni bu ülkelerde vergi bilincinin geliflmemifl olmas› ve vergi idareleri aç›s›ndan dolayl› vergilerin iflletilmesinin daha kolay olmas›d›r. Bu ülkelerde tüketim vergilerinin spesifik olarak baz›
mal gruplar› üzerine konulan özel tüketim vergilerine ve farkl› mal gruplar›na farkl› vergi oranlar›n›n uyguland›¤› genel tüketim vergilerine dayand›¤› görülmektedir.
Bu sistem içerisinde düflük gelirli gruplar›n tüketimi içerisinde önemli yer tutan zorunlu tüketim mallar›na düflük oran ya da istisna uygulamalar›na yer verilmektedir.
Bu sayede hem dolayl› vergilerin sahip oldu¤u uygulama kolayl›klar›ndan yararlan›lmakta hem de daha eflitlikçi bir vergi sistemi uygulanmaktad›r.
151
Tüketim Vergilerinin Yans›mas›
Bir verginin ekonomik olarak mükellefinin kim olaca¤›n› belirleyen birçok faktör
vard›r. Bunlar aras›nda; zaman boyutu, piyasa yap›s›, arz ve talebin esnekli¤i ve
uygulanan verginin tipi say›labilir. Verginin yans›t›labilmesi kanuni vergi mükellefinin, verginin ekonomik yükünü tafl›mamas› sonucunu yarat›r. Bu durum, vergi
politikas›n› oluflturanlar›n vergi sistemi ile ulaflmak istedikleri gelir da¤›l›m› hedeflerine ulaflamamas› sonucunu do¤urmaktad›r. Verginin yans›mas› nedeni ile vergi
yükünün adaletli ve dengeli da¤›lmamas›, bireylerin vergi sistemine güvenini sarsarak, vergiye gönüllü uyumu da güçlefltirmektedir.
Dolayl› tüketim vergileri, sat›fl aflamas›nda mal ve hizmetlerin fiyatlar› ile birlikte tahsil edildi¤i için tüketicilere yans›t›lmas› kolay olan vergilerdir. Ancak yukar›da da ifade edildi¤i gibi verginin yans›ma sonuçlar›n› belirleyen baflka unsurlar da
vard›r. ‹zleyen k›s›mda tam rekabet piyasas› varsay›m› alt›nda, bir mal üzerine getirilen verginin arz ve talebin esnekli¤ine ba¤l› olarak farkl› yans›ma sonuçlar› ele
al›nacakt›r. Bu çerçevede verginin tamamen al›c› ya da sat›c› taraf›ndan yüklendi¤i ve her ikisinin k›smen yüklendi¤i durumlar ele al›nacakt›r.
Bir mal üzerine getirilen verginin kim ya da kimler taraf›ndan yüklenece¤i arz
ve talep esnekli¤ine ba¤l›d›r. Verginin tamam›n›n al›c› ya da sat›c› taraf›ndan yüklenilmesi sonucunu yaratan durumlar vard›r. Arz e¤risinin esnekli¤i sonsuz ya da
talep e¤risinin s›f›r esnek oldu¤u durumlarda verginin tümü al›c›lar taraf›ndan yüklenilir.
fiekil 7.2
Fiyat (P)
Fiyat (P)
Tüketim Vergisinin
Tamam›n›n Al›c›
Taraf›ndan
Yüklenilmesi
D
S’
S
P+t
P
E’
E
D
Qt Q
(a)
S’
P+t
S
P
Miktar (Q)
E’
E
Q=Qt
Miktar (Q)
(b)
fiekil 7.2’in (a) k›sm›nda sonsuz esnekli¤e sahip bir arz e¤risi bulunmaktad›r.
Arz esnekli¤inin sonsuz olmas›; sat›c›lar›n P fiyat düzeyinden tüketiciler taraf›ndan
istenilen bütün talebi karfl›lamaya haz›r oldu¤u anlam›na gelir. Ancak fiyat›n P düzeyinin alt›na düfltü¤ü durumda ise arz edilen mal miktar› s›f›ra düflmektedir. Dolay›s›yla sat›c›lar›n fiyattaki düflüfle duyarl›l›klar› çok yüksektir ve fiyat düflüfllerine
çok güçlü tepki vermektedirler. Bu flartlar alt›nda, söz konusu mal›n üzerine getirilen t miktar› kadar bir verginin tamam› al›c›lar taraf›ndan yüklenilecektir. Aksi
takdirde al›c›lar piyasada mal bulamayacaklard›r. Grafi¤in (b) k›sm›nda da benzer
bir sonuç ortaya ç›kacakt›r. Ancak bu sonucun ortaya ç›kmas›na yol açan neden
farkl›d›r. Bu durumda, talep e¤risinin esneklik de¤eri s›f›rd›r. Talep e¤risinin fiyat
esnekli¤inin s›f›r olmas› talebin fiyata duyarl›l›¤›n›n olmad›¤› yani fiyat ne olursa
152
Vergi Teorisi
olsun tüketimin söz konusu miktar›n›n de¤iflmeyece¤i anlam›na gelmektedir. Bu
flartlar alt›nda, söz konusu mal›n üzerine getirilen t miktar› kadar bir verginin tamam› al›c›lar taraf›ndan yüklenilecektir. Aksi takdirde al›c›lar›n piyasadan almak
istedikleri miktarda (Q) mal alabilmesi mümkün olamayacakt›r.
Arz e¤risinin s›f›r esnek veya talep e¤risinin sonsuz esnek oldu¤u durumda ise
verginin tamam› sat›c› taraf›ndan yüklenilir. Afla¤›daki fiekil 7.2’de söz konusu bu
durumlar ele al›nmaktad›r.
fiekil 7.3
Tüketim Vergisinin
Tamam›n›n Sat›c›
Taraf›ndan
Yüklenilmesi
Fiyat (P)
Fiyat (P)
S
S’
S
P=Pt
E’
E
t
Qt
Q
(a)
D
Miktar(Q)
P=Pt
E
D
Q=Qt
Miktar(Q)
(b)
fiekil 7.3’ün (a) k›sm›nda; sonsuz esnekli¤e sahip bir talep e¤risi bulunmaktad›r. Talebin fiyat esnekli¤inin sonsuz olmas›; al›c›lar›n P fiyat düzeyinden sat›c›lar
taraf›ndan arz edilen bütün mallar› sat›n almaya haz›r olduklar› anlam›na gelir. Ancak fiyat›n P fiyat düzeyinin üstüne ç›kt›¤› durumda ise talep edilen mal miktar› s›f›ra düflmektedir. Dolay›s›yla al›c›lar›n fiyattaki yükselifle duyarl›l›klar› çok yüksektir ve fiyat art›fllar›na çok güçlü tepki vermektedirler. Bu flartlar alt›nda, söz konusu mal›n üzerine getirilen t miktar› kadar bir verginin tamam› sat›c›lar taraf›ndan
yüklenilecektir. Aksi takdirde sat›c›lar piyasada mal satamayacaklard›r.
Grafi¤in (b) k›sm›nda da benzer bir sonuç ortaya ç›kacakt›r. Bu durumda, arz
e¤risinin esneklik de¤eri s›f›rd›r. Arz e¤risinin esnekli¤inin s›f›r olmas› arz›n fiyata
duyarl›l›¤›n›n olmad›¤› yani fiyat ne olursa olsun arz edilen söz konusu miktar›n
de¤iflmeyece¤i anlam›na gelmektedir. Bu flartlar alt›nda, söz konusu mal›n üzerine
getirilen t miktar› kadar bir verginin tamam› sat›c›lar taraf›ndan yüklenilecektir. Aksi takdirde sat›c›lar›n piyasada satmak istedikleri miktarda (Q) mal satabilmesi
mümkün olamayacakt›r.
Buraya kadar ele ald›¤›m›z ve verginin tamamen ya al›c› ya da sat›c› taraf›ndan
yüklenildi¤i bu uç durumlar d›fl›nda, verginin k›smen sat›c› k›smen de al›c› taraf›ndan yüklenildi¤i durumlar da olabilir. Verginin k›smi olarak yüklenildi¤i durumda
verginin kimin taraf›ndan, ne kadar yüklenilece¤ini belirleyen arz ve talep e¤risinin esnekliklerinin nispi büyüklü¤üdür.
153
fiekil 7.4
fiekil 7.4’te getirilen verginin bir k›sm›n›n al›c› bir k›sTüketim Vergisinin
Fiyat (P)
m›n›n da sat›c› taraf›ndan
Al›c› ve Sat›c›
Taraf›ndan Birlikte
yüklenildi¤i bir durum söz
Yüklenilmesi
S’
konusudur. Vergi öncesinde
S
piyasa dengesi P fiyat ve Q
miktar düzeyinde E noktas›nda oluflmufltur. Devletin biE’
rim bafl›na t kadar vergi uyP’
gulamas› sonucunda arz e¤rit
E
P
si vergi miktar› kadar yukar›
kaymakta ve yeni denge noktas› E’ noktas›nda oluflmaktad›r. Yeni denge noktas›nda P’
D
Miktar (Q)
fiyat›ndan Q’ miktar›nda mal
Q’ Q
tüketilmektedir. Vergi uygulamas› ile piyasa fiyat› PP’ kadar artmaktad›r. Dikkat edilirse fiyat art›fl› verginin ancak bir k›sm›n› oluflturmaktad›r. Verginin geri kalan k›sm› ise sat›c›lar taraf›ndan yüklenilmektedir. Mal›n üzerine konulan t miktar› kadar verginin daha çok kimin taraf›ndan yüklenilece¤i, arz ve
talep e¤rilerinin esnekliklerinin nispi büyüklü¤üne ba¤l›d›r. Arz e¤risi talep e¤risinden daha esnekse verginin daha büyük k›sm› al›c›lar taraf›ndan yüklenilir. Tam tersi durumda ise verginin daha büyük k›sm› sat›c›lar taraf›ndan yüklenilir.
Bir mal›n tüketimi üzerine konulan verginin büyük k›sm›n›n sat›c›SIRA
veyaS‹ZDE
al›c› taraf›ndan
yüklenildi¤i iki ayr› fiekil çiziniz.
4
Tüketim Vergilerinin Etkinlik Üzerindeki Etkileri
SIRA S‹ZDE
Tüketim üzerinden al›nan vergiler iktisadi kararlar› çarp›tarak etkinlik maliyeti yarat›rlar. Bireyler verginin olmad›¤› duruma göre tüketim konusunda
S O R Uverdikleri kararlar› de¤ifltirerek, iktisadi etkinli¤in bozulmas›na ve refah kayb›n›n ortaya ç›kmas›na neden olurlar. Verginin iktisaden ortaya ç›karaca¤› refah kayb›n›n büyüklü¤ü;
D‹KKAT
bireylerin davran›fllar›n› ne ölçüde de¤ifltirdikleri ya da ikame etkileri ile ilgilidir.
Bireylerin vergiye karfl› davran›fl de¤iflikli¤i ya da ikame etkileri ne kadar büyükse
SIRA S‹ZDE
etkinlik kayb› da o kadar büyük olacakt›r.
Mal ve hizmetler üzerine konulan tüketim vergilerinin yaratt›¤› etkinlik kayb›n›
ele alman›n; tüketici dengesi analizi ve tüketici fazlas› analizi olmak üzere iki yoAMAÇLARIMIZ
lu bulunmaktad›r. Söz konusu bu yaklafl›mlar kitab›m›z›n beflinci ünitesinde ele
al›nm›flt›. Ancak burada tekrar özet olarak tüketici fazlas› kavram› üzerinde durulmas›nda ve etkinlik kayb›n› belirleyen de¤iflikliklerin neler oldu¤unu
K ‹ T A hat›rlamakta
P
yarar vard›r.
fiekil 7.5’te getirilen verginin tümünün al›c› taraf›ndan yüklenildi¤i bir örnek incelenmektedir. Getirilen t miktar› kadar verginin tamam›n›n talep
edenler taraf›nTELEV‹ZYON
dan yüklendi¤i vergi sonucunda, mal›n fiyat› vergi kadar yükselmifl ve tüketim
miktar› da düflmüfltür. Vergi öncesinde tüketici fazlas›n›n büyüklü¤ü APE üçgeni
taraf›ndan temsil edilmektedir. Vergi nedeniyle mal›n tüketim miktar› QQ t kadar
‹ N T E R Nsonras›nda
ET
azalm›fl ve tüketiciye maliyeti de (P+t) düzeyine yükselmifltir. Vergi
tüketici fazlas› alan› [AE’(P+t)] üçgenine daralmaktad›r. Dolay›s›yla tüketici fazlas›
alan›nda [PEE’(P+t)] alan› kadar bir azal›fl söz konusudur.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
154
Vergi Teorisi
fiekil 7.5
Tüketim
Vergilerinin
Etkinlik Kayb›
SIRA S‹ZDE
S O R U
fiekildeki üçgenin
hesaplanmas›nda kullan›lan yükseklik de¤erinin vergi miktar›D ‹ K K Aalan›n›n
T
na eflit oldu¤u, söz konusu üçgenin uzun kenar›n›n talep e¤risinin esnekli¤ine ba¤l› olarak de¤iflti¤ine
SIRA dikkat
S‹ZDE ediniz.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
fiekil 7.5’te görüldü¤ü gibi bu
toplam alan›n iki bilefleni vard›r.
Fiyat (P)
[PFE’(P+t)] alan› tüketicinin Qt tüA
ketim miktar› için devlete ödedi¤i toplam vergi miktar›n› temsil
etmektedir. Bu alan birim bafl›na
vergi ile vergi sonras› tüketim
E’
P+t
miktar›n›n çarp›lmas› sonucunda
E
S
P
bulunmaktad›r. Bu alan tüketiciF
lerin devlete ödedi¤i bir miktar
oldu¤u için bir kay›p olarak deD
Miktar (Q)
¤erlendirilmemektedir. FEE’ alan›
Qt Q
ise tüketici fazlas› alan›nda ortaya ç›kan net bir kay›pt›r. Bu etkinlik kayb›; tüketimde etkinlik kayb› ya da verginin yol açt›¤› afl›r› yük olarak
isimlendirilmektedir. Bu flekilde isimlendirilmesinin nedeni; vergi öncesinde tüketicilerin tüketim miktar› ile ilgili olarak verdi¤i cevab›n de¤iflmifl olmas›d›r. Piyasa
kurallar› içerisinde tüketicilerin verdi¤i kararlar, onlar›n refah›n› en çoklayan çözümleri ifade etmektedir. Dolay›s›yla getirilen vergi, tüketicilerin söz konusu vergili mal yerine vergi al›nmayan veya daha az al›nan alternatif mallara yönelmesine
ve ikame etkisinin do¤mas›na yol açacakt›r. Bunun anlam› tüketicilerin vergi nedeni ile en iyi tercihlerinden uzaklaflarak refah kayb›na u¤ramalar›d›r.
Söz konusu bu etkinlik kayb› belirli baz› de¤iflkenlere ba¤l› olarak büyüyebilir
ya da küçülebilir. Etkinlik kayb› üzerinde etkili olan bu de¤iflkenler; vergi miktar›,
talep e¤risinin esneklik de¤eri ve söz konusu mal›n tüketici bütçesi içerisindeki
nispi pay›d›r. Vergi miktar› artt›kça tüketim miktar› çok daha fazla azalacak ve bu
nedenle etkinlik kayb› alan› büyüyecektir. Benzer flekilde talep e¤risinin esneklik
de¤eri büyüdükçe, talep e¤risi daha yatay hâle gelecek ve etkinlik kayb› büyüyecektir. Esneklik de¤erinin artmas›, tüketicilerin fiyata duyarl›l›¤›n›n yükselmesi ve
ikame etkilerinin artmas› anlam›na gelir. Etkinlik kayb›n› etkileyen son de¤iflken;
vergi getirilen mal›n tüketici bütçesi içerisindeki nispi önemidir. E¤er vergi getirilen mal›n fiyat› çok düflükse ve/veya çok az tüketimi olan bir mal ise bu mal üzeSIRA S‹ZDE
rine getirilen
verginin ikame etkileri yaratmas› söz konusu olmayacak ve çok fazla etkinlik kayb› ortaya ç›kmayacakt›r. Tersine e¤er mal yüksek fiyatl› ve çokça tüketilen birD Ümal
fi Ü N Eise
L ‹ Mbu durumda ikame etkileri ve etkinlik kayb› büyük olacakt›r.
Örne¤in bir ailenin ayl›k tüketimi içerisinde tuza ve akaryak›ta harcanan bütçenin
nispi önemi ayn› de¤ildir. Dolay›s›yla bu iki mala uygulanacak bir tüketim vergisiS O R U
ne karfl› bireylerin gösterece¤i tepkiler birbirinden farkl› olacakt›r.
N N
5
Vergi miktar›ndaki
ve esneklik de¤erindeki art›fl›n etkinlik kayb› alan›nda yarataca¤› deSIRA S‹ZDE
¤ifliklikleriAMAÇLARIMIZ
flekil üstünde gösteriniz.
K ‹ T A P
S O R U
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Vergi taban› olarak tüketimin al›nmas›n› savunanlar›n görüfllerini de¤erlendirmek
Gelir vergisinin üretim, çal›flma ve yat›r›m kararlar› üzerinde olumsuz etkileri olmas› nedeniyle
tüketimin daha uygun bir vergi taban› oldu¤u
ifade edilmifltir. Bu bak›fl aç›s›na sahip olan iktisatç›lar›n tüketimin vergi taban› olarak kullan›lmas›na iliflkin en güçlü gerekçesi; verginin topluma katk› sa¤layanlardan de¤il, toplumun üretti¤i de¤erleri tüketen bireylerden al›nmas›n›n daha do¤ru oldu¤udur. Ayr›ca tüketimin ödeme gücünün en iyi göstergesi oldu¤unu savunan Kaldor’a göre bir bireyin kiflisel tatmini ancak bir
mal ya da hizmeti tüketti¤inde gerçekleflmektedir. Tasarruf yapmak bireyin kendisini mal ya da
hizmetlerin tüketiminden al› koymas›d›r. Bir ülkenin sermaye stoku, ancak yat›r›ma dönüfltürülebilir tasarruflar sayesinde artar ve ülke gelecek
dönemlerde daha yüksek bir üretim ve refah düzeyine yükselir. Dolay›s›yla bireylerin üretti¤i gelirden tasarruf ettikleri tutarlar›n vergilendirilmemesi baflka bir ifade sadece tüketimin vergilendirilmesi iktisaden do¤rudur.
Tüketim vergisi türlerini aç›klamak
Tüketim vergilerini, iktisadi aç›dan dolays›z tüketim vergileri ve dolayl› tüketim vergileri olarak
iki bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. Dolays›z tüketim vergisi, gelir vergisi uygulama mant›¤›n›n, vergi taban› olarak sadece bireyin tüketiminin esas al›narak uygulanmas› temeline dayan›r. Dolayl› tüketim vergileri ise herhangi bir dönem esas›na ba¤l› olmaks›z›n, tüketimin gerçekleflti¤i aflamada verginin do¤du¤u ve vergilemenin gerçekleflti¤i tüketim vergisi türüdür. Dolayl›
tüketim vergileri öncelikle üç gruba ayr›labilir.
Bunlardan birincisi tüm mal ve hizmetler üzerinden al›nan genel tüketim vergisidir. ‹kinci grup,
belirli mal ve hizmetlerin tüketimi üzerinden al›nan özel tüketim vergileridir. Üçüncü grup ise
sadece gümrük ifllemlerine konu olan ithal edilen ve ihracat› yap›lan mallar üzerinden al›nan
gümrük vergileridir.
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
155
Etkin bir tüketim vergisinin özelliklerini
aç›klamak
Mallar üzerinden al›nan tüketim vergisinin etkinlik maliyetinin en düflük düzeyde gerçekleflebilmesi için uygulanacak vergi oran›n›n o mal›n talep esnekli¤i ile ters orant›l› olmas› gerekir. Ters
talep esnekli¤i kural› olarak bilinen bu kurala
göre bir mal›n talep esnekli¤i ne kadar yüksekse
o mal›n vergi oran› o kadar düflük olmal›d›r. Tersine bir mal›n talep esnekli¤i ne kadar düflük ise
o mal›n vergi oran› o kadar yüksek olmal›d›r.
Tüketim vergilerinin gelir da¤›l›m› ve etkinlik
üzerindeki etkilerini tart›flmak
Genel olarak tüketim vergileri objektif nitelikte
vergiler oldu¤u için gelir düzeyine göre azalan
nitelik gösterirler. Bu nedenle gelir da¤›l›m› aç›s›ndan bozucu etkiye sahip oldu¤u söylenebilir.
Uygulamada tüketim vergilerinin azalan oranl›
özelli¤ini düzeltmek için farkl› gelir gruplar›n›n
daha çok tüketti¤i mal gruplar›na farkl› vergi
oranlar›n›n uygulanmas› tercih edilmektedir.
156
Vergi Teorisi
1. Afla¤›dakilerden hangisi bir tüketim üzerinden al›nan bir vergi türü de¤ildir?
a. Ciro Vergisi.
b. Katma De¤er Vergisi.
c. Özel Tüketim Vergisi.
d. ‹ntikal Vergisi.
e. Gümrük Vergisi.
6. Afla¤›dakilerden hangisi “ters talep esnekli¤i” kural›
diye bilinen vergileme kural›n› gelifltirmifltir?
a. Irvin Fisher.
b. Frank Ramsey.
c. Nicholas Kaldor.
d. Adam Smith.
e. David Ricardo.
2. Afla¤›dakilerden hangisi idarelerin tüketim vergilerini daha çok tercih etme nedenlerinden biridir?
a. Adil olmas›.
b. Ekonomik olarak en genifl vergi taban› olmas›.
c. Uygulama kolayl›¤›na sahip olmas›.
d. ‹ktisadi canlanmay› teflvik etmesi.
e. Toplumdaki dar gelirlileri korumas›.
7. Afla¤›dakilerden hangisi tüketim vergilemesinde gelir da¤›l›m› bozukluklar›n› düzeltmek için kullan›labilecek yöntemlerden biridir?
a. Ramsey kural›n› iflletmek.
b. Ters talep esnekli¤i kural›n› iflletmek.
c. Düz oranl› tüketim vergisi uygulamak.
d. Tasarruflar› vergi d›fl›nda tutmak.
e. Gelir gruplar›n›n bütçesi içinde önemli yer tutan
mal gruplar›na farkl› tüketim vergisi oranlar› uygulamak.
3. Afla¤›dakilerden hangisi farkl›laflt›r›lm›fl tüketim vergisi uygulamalar›ndan biri de¤ildir?
a. Kullan›c› ücreti uygulamalar›.
b. Düzeltici vergi uygulamalar›.
c. Lüks mal ve hizmet vergileri.
d. Özel tüketim vergileri.
e. Düz oranl› tüketim vergileri.
4. Gelir Tipi Katma De¤er Vergisi uygulamas›n›n Gayrisafi Has›la Tipi KDV aras›ndaki temel fark nedir?
a. Amortismanlar›n vergi matrah›ndan indirilmesi.
b. Al›fllar›n vergi matrah›ndan indirilmesi.
c. Sermaye giderlerinin vergi matrah›ndan indirilmesi.
d. Sat›fllar›n brüt olarak al›nmas›.
e. Sadece ücret gelirlerinin vergi konusu yap›lmas›.
5. Afla¤›dakilerden hangisi ciro vergisinin olumsuzluklar›ndan biri de¤ildir?
a. Vergi piramidine yol açmas›.
b. Aflama say›s›na ba¤l› olarak vergi yükünün artmas›.
c. ‹fl bölümü ve uzmanlaflma kararlar›n› sapt›rmas›.
d. Önceki aflamadaki verginin de matraha dahil
ediliyor olmas›.
e. Vergi taban›n›n afl›nmas›na yol açmas›.
8. Afla¤›dakilerden hangisi bir verginin yans›ma sonuçlar›n› belirleyen de¤iflkenlerden de¤ildir?
a. Verginin uygulama takvimi.
b. Piyasa türü.
c. Talep e¤risinin esnekli¤i.
d. Arz e¤risinin esnekli¤i.
e. Zaman boyutu.
a. Arz e¤risinin esneklik de¤eri s›f›rsa verginin tamam› sat›c›lar taraf›ndan yüklenilir.
b. Arz e¤risinin esneklik de¤eri sonsuzsa verginin
tamam› al›c›lar taraf›ndan yüklenilir.
c. Arz e¤risinin esnekli¤i talep e¤risinin esnekli¤inden daha yüksekse verginin daha büyük k›sm›n› al›c›lar yüklenir.
d. Talep e¤risinin esneklik de¤eri s›f›rsa verginin
tamam› al›c›lar taraf›ndan yüklenilir.
e. Talep e¤risinin esneklik de¤eri sonsuzsa verginin tamam› sat›c›lar taraf›ndan yüklenilir.
10. Afla¤›dakilerden hangisi bir mal›n tüketimi üzerine
konulan verginin yarataca¤› etkinlik kayb›n›n büyüklü¤ü ile ilgili de¤ildir?
a. Vergi miktar›.
b. Talep e¤risinin esneklik de¤eri.
c. Mal›n tüketici bütçesi içindeki önemi.
d. Verginin tahsil zaman›.
e. ‹kame etkileri.
“
157
Yaflam›n ‹çinden 1
Sigarada kaçakç›l›k korkusu
Sigarada Özel Tüketim Vergisi art›fl›na paralel
gelen fiyat art›fllar›, sigara kaçakç›l›¤›nda art›fl
endiflelerini de beraberinde getirdi.
Sektör temsilcilerinden al›nan bilgiye göre, sigara üreticileri son vergi ve fiyat düzenlemelerinin tütün mamullerindeki kaçakç›l›¤› tetikleyece¤i korkusunu tafl›yor.
Türkiye’ye özellikle komflu ülkelerden rahatl›kla kaçak
sigara girifli olabilece¤i belirtiliyor.
Yap›lan bir çal›flmaya göre, Türkiye’de en fazla tüketilen sigaralar, komflu ülkelerde üçte bir fiyat›na sat›l›yor.
Türkiye’de flu anda 7 liraya sat›lan bir sigaran›n döviz
karfl›l›¤› 3,30 avro. Bu sigaran›n sat›fl fiyat›, Suriye’de
1,13 avro, Irak, ‹ran, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan’da 1 avro olarak belirleniyor. Söz konusu sigaran›n Rusya’daki sat›fl fiyat› da 1 avroya yaklafl›yor. Bu rakam, Bulgaristan’da 2-2,5 avro civar›nda seyrederken,
Türkiye’deki sat›fl fiyat›, sadece Yunanistan’la benzerlik
gösteriyor.
Türkiye’deki kaçak sigara oran›, 2007 y›l›nda yap›lan
bir pazar araflt›rmas›nda % 7 civar›nda tespit edilmiflti.
Kaçak sigara, en yo¤un flekilde Türkiye’nin do¤usunda
tüketiliyor.
Devletin sigara kaçakç›l›¤›ndan vergi kayb› da 1 milyar
dolara ulafl›yor. Kaçak sigara oran›n›n artarak, 2 kat›na
ç›kmas› halinde, vergi kayb›n›n yeni ÖTV rakamlar›yla
2 milyar dolar› aflaca¤› tahmin ediliyor.
Sigaradaki kaçak oran›n›n ‹ngiltere’de oldu¤u gibi %
27’ler seviyesine ç›kmas› halinde, Türkiye’ye y›ll›k 4
milyar dolar fatura ç›karaca¤› ifade ediliyor.
Bu arada, sigaradaki kaçak oran›, Malezya’da % 36, Kanada Quebec’de % 50, Kanada’n›n di¤er eyaletlerinde
ise % 35’ler civar›nda hesaplan›yor.
Türkiye’de fiyat› 3,3 avro olan bir paket sigara, Almanya’da 4,70-5 avro, Fransa’da 5,3 avro, ‹spanya’da 3,75
avro, ‹ngiltere’de ise 6 sterlinden (6,9 avro) sat›l›yor.
VATANDAfi KAÇAK S‹GARAYA YÖNEL‹R
Öte yandan BAT Kurumsal ‹liflkiler Direktörü Tuna Turagay, sigarada fiyatlar›n çok yüksek olmas›n›n kaçak
oran›n› art›raca¤›n› savundu ve “Bunun en iyi örneklerinden biri ‹ngiltere. Üstelik ada ülkesi. Ama fiyatlar
yüksek oldu¤u için kaçak oran› % 27” dedi.
Kaçakç›lar›n da¤›t›m kanallar›n› h›zl› kurduklar›n› belirten Turagay, Do¤uda kaçak oran›n›n zaten % 20’lere
ulaflt›¤›n›, kaçak sigaran›n Ankara ve ‹stanbul’da da yo-
¤unlaflmas›ndan korktuklar›n› söyledi. Sigara kaçakç›l›¤›n›n büyük illere de gelmesi halinde s›k›nt›n›n çok büyüyece¤ini kaydeden Turagay, flöyle devam etti:
“Her görüflmemizde gerek Gelir ‹daresi’ne, gerek Gümrük Müsteflarl›¤›, gerek Emniyete bunu söylüyoruz. Türkiye’de tüketimin % 60’› alt segmentten geliyor. Yani en
fazla tüketilen ürünler alt segment ve düflük fiyatl› ürünler. Bunlar›n ortalama fiyat› da zam öncesi 3,5 lirayd›.
Türkiye’deki asgari ücret de, son art›fltan önce 546 lirayd›. Yeni art›flla birlikte asgari ücret 577 lira oldu.
Önceden 546 lira alan bir ücretli, günde 1 paket sigara
içti¤inde, 3,5 liradan, ayda 105 lira sigaraya gidiyordu.
Bu kifli maafl›n›n % 19’unu sigaraya harc›yordu. fiu anda ortalama fiyat 4,5 lira. Ayl›k sigara masraf› 135 lira.
Bu durumda asgari ücretli, maafl›n›n % 23’ünü sigaraya
yat›racak. Yani maafl›n›n neredeyse dörtte birini. Ancak
asgari ücretlinin maafl›n›n dörtte birini sigaraya ay›rmas› zor. Herkesin de sigaray› b›rakmas› kolay olmad›¤›na
göre, bu ücretli, çok rahatl›kla kaçak sigaraya yönelebilir. Bizim temel endiflemiz bu.”
DEVLETLE SEKTÖR EL ELE ÇALIfiSIN
Turagay, sorunun çözümü için devletle sektörün el ele
çal›flmas›, halk›n da bu konuda bilinçlendirilmesi gerekti¤ini ifade etti.
Sigara firmalar›n›n ürettikleri her ürünün TAPDK onay›na tabi oldu¤unu hat›rlatan Turagay, “Ancak kaçak sigara, ne bir denetime, ne onaya, ne de bir düzenlemeye tabii. Bu da bir risk unsuru. Bu nedenle devlet, özel
sektör ve halk olarak bilinçli bir flekilde mücadele etmemiz gerekiyor. Bunlar› devletin ilgili birimlerine de
aktar›yoruz” diye konufltu.
”
Hürriyet Gazetesi
Kaynak: http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=13530528 (20.01.2010)
158
“
Vergi Teorisi
Yaflam›n ‹çinden 2
Yüksek ÖTV otomotiv taleplerini düflürüyor
Otomotiv Distribütörleri Derne¤i (ODD), akademisyenlerle iflbirli¤i yaparak haz›rlad›¤› “Otomotiv Ticaretinde
Yol Haritas›-Talep Tahminleri 2012-2016’’ raporunu yay›nland›.
ODD’nin, sektörün yol haritas›n› oluflturmak üzere 2009
y›l›nda gerçeklefltirdi¤i akademik çal›flman›n devam› niteli¤indeki rapor, “mevcut vergi sisteminin pazara ve
ekonomiye etkileri”, “Türkiye’deki otomobil sahipli¤i
ve talebi etkileyen unsurlar’’ ile “araç park› ve bunun
ekonomik ve çevre etkileri’’ gibi bafll›klar› kaps›yor.
Fiyat, gelir ve kredi hacminin pazar büyümesini etkileyen önemli etmenler oldu¤unun alt›n›n çizildi¤i ODD
raporunda, tüketicilerin borçlanma imkanlar› artt›kça
kredi hacminin genifllemesiyle birlikte talebin de yükseldi¤i, çeflitli nedenlerle meydana gelen fiyat art›fllar›n›n ise talebi olumsuz etkiledi¤i vurgulan›yor.
Araç talebinin % 81’i, en üst gelir grubundan geliyor
Türkiye’deki otomobil talebinin büyük ölçüde ülke ekonomisindeki geliflmelere duyarl›l›k gösterdi¤inin ifade
edildi¤i çal›flmada, gelir düzeyi olarak en üstte yer alan
% 20’lik kesimin, toplam araç al›m›n›n % 55,6’s›n› gerçeklefltirdi¤i, bu grubun ikinci s›radaki % 20’lik grupla
birlefltirildi¤inde ise toplam araç talebinin % 81,5’ini
oluflturdu¤u kaydediliyor.
Son y›llarda bu dengesizli¤in azalma e¤ilimine girdi¤i
belirtilen raporda, bin kifliye düflen otomobil sahipli¤i
bak›m›ndan Türkiye’nin, geliflmifl Bat› ülkeleri ile Avrupa ortalamalar›n›n çok alt›nda bulundu¤una dikkat çekiliyor.
Raporda, bin kifliye düflen otomobil say›s›n›n ABD’de
965, Do¤u Avrupa ülkelerinde 318, Avrupa ülkelerinde
641, Kore’de 340 iken Türkiye’de bu oran›n son y›llardaki art›fllarla birlikte ancak 141’e ulaflt›¤› bilgisine yer
veriliyor.
Türkiye’de araç kullanabilecek genç nüfusun pay›n›n,
Avrupa ortalamalar›n›n çok üzerinde bir orana sahip olmas›na ra¤men, Türkiye otomotiv pazar›n›n potansiyelinin çok gerisinde oldu¤u ifade ediliyor.
-Yüksek ÖTV, hedeflere ulaflmay› engelliyorYüksek oranl› vergilerin, özellikle de ÖTV oranlar›n›n,
talep art›fl›n› önemli ölçüde engelledi¤i öne sürülen raporda, mevcut flartlar de¤iflmeden, % 5,5 oran›nda gelir
art›fl› olmas› durumunda 2016 y›l›nda otomobil sat›fllar›n›n y›ll›k 850 bin 39 adet, toplam otomotiv sat›fllar›n›n
da 1 milyon 246 bin 323 adet seviyesine ulaflaca¤› tahmininde bulunuluyor.
Raporda, ÖTV’nin % 18 oran›nda uygulanmas› halinde
otomobil sat›fllar›n›n 2016 y›l›nda 1 milyon 16 bin 168
adet, toplam otomotiv sat›fllar›n›n ise 1 milyon 412 bin
252 adet olaca¤› tahmin edilirken, ÖTV’nin % 27’ye düflürülmesi durumunda ise otomobil sat›fllar›n›n 930 bin
682 adet, toplam otomotiv sat›fllar›n›n da 1 milyon 326
bin 966 adet olaca¤› öngörülüyor.
-Türkiye’deki araçlar›n yar›s› 12 ve üzeri yafltaODD raporunda, Türkiye’deki araç park›n›n yüksek yafl
ortalamas›na da dikkat çekiliyor.
Raporda, 2011 y›l› sonu itibariyle Türkiye’de toplam
araç park›n›n 12 milyonun üzerine ç›kt›¤›, bu say›n›n
yar›s›n› 12 ve üzeri yafltaki araçlar›n oluflturdu¤u, 16 ve
üzeri yafl grubunu oluflturan araçlar›n oran›n›n % 34, 20
yafl ve üzeri araçlar›n oran›n›n ise % 22,6 oldu¤u bilgisi de yer al›yor.
Ömrünü Tamamlam›fl Araçlar teflvi¤inin yarataca¤› etkinin s›n›rl› olaca¤› ve geçmiflte uygulanan hurda teflvi¤ine benzer bir uygulaman›n gündeme gelmesinin gereklili¤i vurgulanan raporda, uygulamayla hem trafikte can
ve mal güvenli¤ini tehdit eden hem de karbon emisyonunda art›fla yol açan araçlar›n pazardan çekilmesinin
söz konusu olabilece¤i öngörülüyor.
Yarat›lacak ilave taleple devletin ödedi¤i teflviklerin çok
üzerinde vergi geliri elde edilerek, sektörün ivme kazanaca¤› de¤erlendirmesinde bulunulan raporda, teslim
edilen araçlar için sahiplerine kilogram bafl›na 3, 4 ve 5
liral›k bir tutar ödenmesinin hem devletin hem de sektörün ihtiyaçlar›na yan›t verece¤i, bu teflvik uygulamas›yla devletin net gelirlerinin 350-600 milyon liraya ulaflaca¤› öngörülüyor.
Raporda, geliflmifl ülkelerde araçlar›n yafllar› ve motor
hacimleri ile de¤il, karbon emisyonlar› nedeniyle yaratt›klar› etki dikkate al›narak vergilendirildi¤i ifade edilerek, Türkiye’de uygulanan Motorlu Tafl›tlar Vergisi’nin
silindir hacmine ve otomobilin yafl›na göre belirlenmesinin ve arac›n yafl› büyüdükçe ödenecek y›ll›k vergi
tutar›n›n azalmas›n›n yaratt›¤› sorunlara de¤iniliyor.
Raporda, “Türkiye, otomotiv sat›fl adedinde dünyada
18’inci, otomotiv üretim adedinde 17’nci s›radayken,
Avrupa genelinde sat›flta 6’nc›, üretimde ise 5’inci s›rada bulunuyor. Otomotiv y›lda 20,4 milyar dolar ile Türkiye’deki ihracatç› sektörler aras›nda ilk s›rada yer al›yor. Türkiye’de toplam araç üretiminin 3’te 2’si Avru-
159
pa’ya ihraç edilirken, sektörde toplam 400 bin kifli istihdam ediliyor’’ fleklindeki bilgilere de yer veriliyor.
-“Ekonomik büyüme, otomobile talebin en önemli etkeni’’Raporun kamuoyuna aç›kland›¤› toplant›da konuflan
ODD Yönetim Kurulu Baflkan› Mustafa Bayraktar da, 3
y›l önce yay›nlad›klar› “Otomotiv Ticaretinde Yol Haritas› Gelecek On Y›l’’ adl› çal›flmay› bu sene yenilediklerini belirtti.
Bayraktar, “Rapordaki ekonometrik modelin revize edilmesiyle beraber, talep tahmini konusunda güncel sonuçlara ulaflm›fl olduk. Gördük ki de¤iflmeyen tek do¤ru, gelir art›fl›n›n, yani ekonomik büyümenin ülkemizde otomobile olan talebin en önemli etkeni oldu¤udur’’
dedi.
Sat›n al›mda ödenen yüksek vergiler ve yafla göre azalan motorlu tafl›tlar vergisinin Türkiye’deki araç park›n›n bugünkü durumuna gelmesinin nedeni oldu¤unu
ifade eden Bayraktar, flunlar› kaydetti:
“Bunun yan›nda, otomotiv sektörü ülkemizde olmas›
gereken potansiyeline yaklaflamam›fl, kabul edilemeyecek çevresel etkiler yaratm›fl, kullan›m› gereksiz hava
kirlili¤ine yol açan bir araç park›m›z olmufltur. Yüksek
bedeller ödenerek, geliflmekte olan ülkelerden sat›n al›nan gereksiz, eski yedek parçalar kullan›l›yor. En önemlisi de son y›llarda variline 100 dolar seviyesinde bedel
ödenerek ulafl›m için kullan›lan yak›t da cabas›...
Ortalama yafl› 12, % 20’si 20 yafl ve üzeri, % 35’i ise 16
yafl ve üzeri olan bir araç park›n›n yaratt›¤› yak›t israf›n› herhalde benim söylememe gerek yok. Otomotiv
sektörü maalesef ülkemizin cari aç›¤›n›n sorumlusuymufl gibi görülse de as›l israf yafll› araç park›na ödenen
kullan›m ve bak›m bedelleridir. Kazalar ve kamu sa¤l›¤› taraf›n› da söylememe gerek yok.’’
Bayraktar, ömrünü tamamlam›fl araçlarla ilgili kanuni
düzenlemeler yap›lm›fl olsa da sistemin mevcut vergi
yap›s›yla ifllemesinin mümkün olmad›¤›n› dile getirerek, “Biz de, devletin vergi gelirlerini azaltmadan, hatta
art›rarak sistemin nas›l çal›flt›r›labilece¤i konusunu ana
ç›k›fl noktam›z olarak belirledik’’ diye konufltu.
”
Kaynak: http://www.bloomberght.com/haberler/haber/1177843-yuksek-otv-otomotiv-taleplerini-dusuruyor (31.08.2012)
1. d
2. c
3. e
4. a
5. e
6. b
7. e
8. a
9. c
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim Vergisi Türleri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergi Taban› Olarak
Tüketim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farkl›laflt›r›lm›fl Tüketim
Vergilemesi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel Tüketim Vergileri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel Tüketim Vergileri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farkl›laflt›r›lm›fl Tüketim
Vergilemesi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim Vergilerinin Gelir
Da¤›l›m› Üzerindeki Etkileri” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim Vergilerinin
Yans›mas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yans›mas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Etkinlik Üzerindeki Etkileri” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Türkiye gibi geliflmekte olan ülkelerde piyasa faaliyetleri tümüyle kay›tl› de¤ildir. Di¤er taraftan vergi idarelerinin büyük ölçüde beyan usulüne dayanan dolays›z
vergileri yönetme ve denetleme konusundaki kapasitesi s›n›rl›d›r. Bu ülkelerde etkin bir vergi denetiminin yap›lmas›n› sa¤layabilecek alt yap› ve idari kapasite yetersizdir. Vergi bilincinin yerleflmemifl olmas› ve denetimin etkinli¤inin düflük olmas›na ba¤l› olarak dolays›z
vergi tahsilat›ndaki yetersizlikler, kaç›n›lmaz olarak kamu finansman› için dolayl› vergilere a¤›rl›k verilmesine
yol açmaktad›r. Dolayl› vergilerin takibinin kolay olmas› ve bünyesinde var olan otokontrol mekanizmalar›,
bu vergiler arac›l›¤›yla ihtiyaç duyulan finansman›n sa¤lanmas›n› mümkün k›lmaktad›r.
160
Vergi Teorisi
S›ra Sizde 2
Türkiye’de KDV’nin genel oran› % 18’dir. Bu genel oran
d›fl›nda I say›l› listedeki (baz› tar›msal ürünler ile ekmek, 150 metre karenin alt›ndaki konutlar gibi) ürünler
için % 1 vergi oran› öngörülmüfltür. II say›l› listedeki g›da maddeleri ve di¤er baz› mallar için % 8 uygulanmaktad›r. Dolay›s›yla temel g›da maddeleri ve zorunlu mallar için vergi oranlar›n›n genel orandan daha düflük tespit edilerek düflük gelirlilerin korunmas›na dönük bir
uygulamaya gidilmifltir.
S›ra Sizde 3
Günlük hayatta kulland›¤›m›z elektrik zorunlu bir tüketim mal›d›r. Lüks tüketim konusu bir mal ise müzik
CD’si olarak düflünülebilir. Bu iki tip mal›n tüketimi
üzerine vergi konulmas› durumunda, her iki mal›n hayat›m›z›n devam› aç›s›ndan anlam› ayn› olmad›¤› için
tepkilerimiz de farkl› olacakt›r. Elektrik tüketmedi¤imiz
zaman bütün hayat›m›z etkilenece¤i için vergiye ra¤men belirli bir miktar elektrik tüketmeye devam ederiz.
Ancak CD için ayn› fley geçerli de¤ildir. Yeni CD’ler almasak dahi var olan CD’ler ile ya da radyo dinleyerek
hayat›m›z› sürdürmeye devam edebiliriz.
S›ra Sizde 4
Fiyat (P)
P’
P
Fiyat (P)
S’
S
P’
P
t
D
Q’Q
Miktar
(Q)
S’
S
t
Q’ Q
D
Miktar
(Q)
fiekillerden solda yer alan flekilde görüldü¤ü üzere arz
e¤risi talep e¤risinden daha esnekse verginin daha büyük k›sm› al›c›lar taraf›ndan yüklenilir. Tam tersi durumda, sa¤da yer alan flekilde görüldü¤ü gibi verginin
daha büyük k›sm› sat›c›lar taraf›ndan yüklenilir.
S›ra Sizde 5
Fiyat (P)
Fiyat (P)
P+2t
P+t
P
E’
P+t
E
S
D
Qt Q
Miktar
(Q)
P
A B
S
D
Miktar
(Q)
Soldaki flekilde görüldü¤ü gibi vergi miktar›ndaki art›fl
etkinlik kayb› alan›n› büyütmüfltür. Vergi miktar›n›n iki
kat›na ç›kmas›, etkinlik kayb› alan›n dört kat›na ç›kmas›na yol açm›flt›r. Bu nedenle vergi miktar›ndaki art›fl ile
etkinlik kayb› aras›nda karesel bir iliflki oldu¤unu söyleyebiliriz.
Sa¤daki flekilde ise farkl› esneklik de¤erlerine sahip iki
farkl› talep e¤risi yer almaktad›r. D1 talep e¤risinin esnekli¤i D talep e¤risinin esnekli¤inden daha yüksektir.
Ayn› büyüklükteki vergi D talep e¤risi söz konusu iken
A alan› kadar etkinlik kayb› yarat›rken esneklik de¤eri
daha yüksek olan D1 talep e¤risi söz konusu iken A+B
alan› kadar etkinlik kayb› ortaya ç›karmaktad›r. Dolay›s›yla talep e¤risinin esnekli¤i artt›kça etkinlik kayb› artmaktad›r.
Auerbach, A. J. (2006). “The Choice between Income
and Consumption Taxes: A Primer”. NBER Working Paper, No. 12307.
Edizdo¤an, E., Çelikkaya A. (2010). Vergilerin Ekonomik Analizi, Bursa: Dora Yay›nevi.
Güran, M.C. (2004). “Avrupa Birli¤i’nde Özel Tüketim
Vergilerinin Uyumlaflt›r›lmas› ve Türkiye Aç›s›ndan
De¤erlendirilmesi”, Hacettepe Üniversitesi ‹.‹.B.F.
Dergisi, 23(1), 261-286.
Kaldor, N. (1955). An Expenditure Tax, London: Allen and Unwin.
Rosen, H., Gayer T. (2008). Public Finance, New York:
Pearson.
Stiglitz, J. E. (2000). Economics of The Public Sector,
New York: W. W. Norton & Company.
fiener, O. (2010). Teori ve Uygulamada Kamu Ekonomisi, ‹stanbul: Beta Yay›nevi.
Tekir, S. (1990). Vergi Teorisi, ‹zmir: Akl›selim Ofset.
Uluatam, Ö. (2003). Kamu Maliyesi, Ankara: ‹maj Yay›nevi.
161
8
VERG‹ TEOR‹S‹
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Serveti tan›mlayabilecek
Servet vergilerinin türlerini ay›rt edebilecek
Servet vergilerinin al›nmas›n›n olumlu ve olumsuz yönlerini tart›flabilecek,
Servet vergilerinin ekonomik etkilerini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Servet
• Motorlu Tafl›tlar Vergisi
• Emlak Vergisi
• Veraset ve ‹ntikal Vergisi
• Gerçekleflmemifl Kazanç
• ‹ki Yönlü Artan Oranl› Tarife
‹çindekiler
Vergi Teorisi
Servet Vergileri
• SERVET VERG‹LER‹
• SERVET VERG‹LER‹N‹N
SINIFLANDIRILMASI
• SERVET VERG‹LER‹N‹N OLUMLU
VE OLUMSUZ YÖNLER‹
• SERVET VERG‹LER‹N‹N EKONOM‹K
ETK‹LER‹
Servet Vergileri
SERVET VERG‹LER‹
Konular›na göre veya ekonomik kaynaklar›na göre vergi s›n›fland›rmas›nda, vergiler gelir, tüketim ve servet olarak üç gruba ayr›lmaktad›r. Belirli bir anda bir gerçek kifli veya tüzel kiflinin sahip oldu¤u iktisadi de¤eri olan menkul ve gayrimenkul varl›¤›n tümüne servet denir. Servet tasarruf, miras ve ba¤›fl yoluyla elde edilebilir. Finansal varl›klar (hisse senedi, tahvil, vb.), nakit para, arsa, ev, iflyeri, dayan›kl› mallar (araba gibi), mücevher servete örnek gösterilebilir.
Ekonomide de¤iflkenler stok ve ak›m de¤iflkenler olarak ikiye ayr›lmaktad›r.
Vergi konular›ndan gelir ak›m de¤iflkene, servet ise stok de¤iflkene örnek gösterilebilir. Fiziksel sermaye bir stok de¤er, gelir ise stok de¤erden elde edilen ak›m de¤erdir. Servet gelirin birikmifl ve stoklanm›fl fleklidir. Bir kiflinin gelirini T4.000 olarak belirtmesi bir anlam ifade etmez. Kiflinin gelirinin gün, ay, y›l gibi bir süreye
ba¤lanmas› gerekir, örne¤in ‘ayda T4.000 gelir elde edildi¤inin belirtilmesi’ gibi.
Stok de¤iflkenlerde ise belirli bir zaman dönemi belirtilmesine gerek bulunmamaktad›r. Kifli T10.000 de¤erinde servetinin oldu¤unu belirtiyorsa bu rakam söylendi¤i tarihte kiflinin sahip oldu¤u toplam serveti ifade eder.
Kitab›m›z›n birinci ünitesinde ‘Verginin Tarihsel Geliflimi’ bafll›¤› alt›nda servet
vergilerinin vergi tarihi içindeki yeri ve önemi ayr›nt›l› bir flekilde aç›kland›¤› için
burada tekrardan kaç›naca¤›z. Sanayi öncesi toplumlarda servetin arazi ve bina
fleklinde saklanmas› ve vergi al›nacak baflka kaynaklar›n s›n›rl› olmas› servet vergilerinin toplam vergi gelirleri içindeki pay›n› art›rm›flt›r. Ancak toplumlar ekonomik
olarak gelifltikçe servet farkl› formlara bürünmeye bafllam›fl genel servet vergileri
yerini özel servet vergilerine b›rakm›flt›r. Gelir ve harcamalar üzerinden vergi al›nmaya bafllan›lmas›yla birlikte servet vergilerinin önemi giderek azalm›flt›r. Günümüzde hemen hemen tüm geliflmifl ekonomilerde gelir ve tüketim vergilerine k›yasla, servet üzerinden al›nan vergilerin toplam vergi gelirlerine oran› çok düflüktür.
SERVET VERG‹LER‹N‹N SINIFLANDIRILMASI
Türkiye’de son y›llarda servetten al›nan vergilerin toplam merkezi hükûmet gelirlerine oran› %2 civar›ndad›r. Ülkemizde motorlu tafl›tlar vergisi en fazla has›lat› olan servet vergisidir. Di¤er önemli servet vergileri veraset ve intikal vergisi ile emlak vergisidir. Motorlu tafl›tlar, veraset ve intikal vergileri merkezî hükûmet taraf›ndan, emlak
vergisi ise yerel yönetimler (belediyeler) taraf›ndan toplanmaktad›r. Tablo 8.1’de gösterildi¤i gibi servet vergileri çeflitli bilimsel kriterlere göre s›n›fland›r›labilmektedir.
Servet belirli bir zaman
noktas›nda, gelir ise belirli
bir zaman döneminde
ölçülür.
164
SIRA S‹ZDE
Vergi Teorisi
1
Tablo
D Ü fi Ü N8.1
EL‹M
Servet Vergilerinin
S›n›fland›r›lmas›.
Emlak vergisi
niçin
yerel yönetimler taraf›ndan toplanmaktad›r?
SIRA
S‹ZDE
Kriter
Kaynak
S O R U
S O R U
Kapsam
Objektiflik
N N
SIRA S‹ZDE
Nitelik
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Veraset vergisinde miras›n
tutar› artt›kça ve varisin
murise olan akrabal›k
derecesi azald›kça vergi
oran›n›n artmas›na iki yönlü
artan oranl› tarife denir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
Servet Transferinden Al›nan
Servet De¤er Art›fl›ndan Al›nan
Özel
Objektif
Subjektif
Gerçekte
AMAÇLARIMIZ
Süreklilik
K ‹ T A P
Servetten Al›nan
Genel
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Servet Vergi Türü
Görünürde
Sürekli
Geçici
‹ T A P
KaynakKkriterine
göre ayr›mda servet vergileri servetten al›nan, servet transferinden al›nan ve servet de¤er art›fl›ndan al›nan fleklinde üç gruba ayr›labilir. Servetten al›nan vergilere emlak vergisi ve motorlu tafl›tlar vergisi, servet transferinL E V ‹ Z Y O Nise veraset ve intikal vergisi örnek gösterilebilir. Servet de¤er
den al›nanT Evergilere
art›fl vergileri belli bir dönem bafl› ile sonu aras›ndaki servet fark› üzerinden genellikle bir defaya mahsus al›n›rlar. Genellikle servet de¤er art›fl vergilerinin h›zl› flehirleflme ve‹ Nsanayileflme
sonucu servet de¤erlerindeki ani art›fl nedeniyle uygulanTERNET
mas› beklenilir. Servet de¤er art›fl vergileri uygulamada pek kullan›lmamaktad›r.
Servet vergileri konusunun kapsam›na göre genel ve özel servet vergileri olarak s›n›fland›r›labilir. Genel servet vergilerinde tüm servet unsurlar› kapsan›rken,
özel servet vergilerinde yaln›zca baz› servet unsurlar› kapsan›r. Genel servet vergileri geçmiflte tercih edilmifltir. Günümüzde uygulanan servet vergileri özel servet
vergisi türünde kabul edilebilir.
Servet vergileri subjektif ve objektif servet vergisi fleklinde de s›n›fland›r›lmaktad›r. Veraset vergisi akrabal›k derecesi gibi kiflisel ve ailevi özellikleri dikkate almakta oldu¤u için subjektif karakterli kabul edilir. Motorlu tafl›tlar vergisinde tafl›t›n sahibinin kiflisel veya ailevi özellikleri de¤il, vergi al›nan tafl›t›n yafl, motor hacmi gibi nitelikleri dikkate al›nd›¤› için bu vergi objektif servet vergilerine örnek
gösterilebilir. Emlak vergisinde ödenecek vergi hem mükellefin niteliklerine hem
de evin niteliklerine ba¤l› olarak de¤iflebilmektedir. Bu nedenle emlak vergisi ‘yar› flahsi (objektif) servet vergisi’ kabul edilir.
Veraset vergisinde
niçin iki yönlü artan oranl› tarife kullan›lmaktad›r?
SIRA S‹ZDE
Servet vergileri vergi kayna¤›n›n niteli¤ine göre gerçek ve görünürde (nominal)
D Ü fi Ü Nolarak
E L ‹ M s›n›fland›r›labilir. Gerçek servet vergileri sermayenin kendisi
servet vergileri
üzerinden al›n›rken görünürde servet vergileri sermayenin getirisi üzerinden al›nmaktad›r. Görünürde
servet vergilerinde matrah servetin de¤eri olmas›na ra¤men,
S O R U
vergi servetin getirisi ile ödenir. Gerçek servet vergilerinde ise servet hem verginin
matrah› hem de kayna¤›d›r. Gerçek servet vergileri ile servet görünürde de¤il gerD‹KKAT
çekten ve maddeten vergilendirilir. Vergiyi servetin getirisi üzerinden de¤il de servetin kendisi üzerinden hesaplaman›n sa¤lad›¤› avantaj gelir getirmeyen ancak potanSIRA
S‹ZDE sa¤layan servetin (mücevher gibi) vergilendirilmesini mümkün
siyel tüketim
olana¤›
k›lmas›d›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
8. Ünite - Servet Vergileri
Servet vergileri tahsilat›n›n süreklili¤ine göre geçici ve sürekli servet vergileri
olarak s›n›fland›r›labilir. Emlak vergisi sürekli servet vergilerine örnek gösterilebilir. Ola¤anüstü servet vergileri geçici servet vergilerine örnek gösterilebilir. Toplumlar›n hayat›nda yaflanan, ülke ekonomisini sarsan ve ola¤anüstü harcamalara
yol açan ciddi olaylar (savafl ve depremler gibi) karfl›s›nda uygulanan servet vergileri ola¤anüstü servet vergileri olarak adland›r›l›r. Bu vergilerin uygulamas› oldukça istisnaidir ve genellikle bir defaya mahsus al›n›rlar. ‹kinci Dünya Savafl› y›llar›nda Türkiye’de uygulanm›fl olan ‘Varl›k Vergisi’ ola¤anüstü servet vergilerine örnek
gösterilebilir.
SERVET VERG‹LER‹N‹N OLUMLU VE OLUMSUZ
YÖNLER‹
Tarihsel süreç içinde gelirin tasarruf edilen bölümü olan servetin vergilendirilmesinin birincil amac› mali amaçt›r. Di¤er bir ifade ile di¤er vergilerde oldu¤u gibi
devletin servet vergilerini toplamas›n›n nedeni kamu harcamalar›n› finanse etmektir. Servet vergilerinin mali amac› gerçeklefltirme yönü gelir ve tüketim vergilerinin de öneminin artmas›yla birlikte giderek zay›flam›flt›r.
Servet vergilerinin devlete gelir elde etme amac›n›n yan› s›ra, gelir da¤›l›m›nda
dengesizli¤in azalt›lmas› gibi sosyal amac›da vard›r. Servet vergileri ile gelir vergisi ile vergilendirilemeyen baz› kaynaklar›n vergilendirilmesi amaçlanmaktad›r.
Geçmiflle k›yasland›¤›nda günümüzde servet vergilerinin önemi azalm›flt›r. Servet
vergilerinin toplam vergi gelirlerine oran›n›n düflük olmas› gerçe¤i de dikkate al›n›rsa servet vergilerinde mali amaçtan daha ziyade sosyal amaç ve di¤er amaçlar›n
hedeflendi¤i söylenebilir. Servet vergilerinin al›nmas›nda devletin birçok amac›
bulunmaktad›r. Bu amaçlar servet vergilerinin olumlu yönleridir. Gelir ve tüketim
vergilerinin yan› s›ra servet vergilerinin de al›nmas› elefltirilmektedir. Dolay›s›yla
servet vergilerinin olumsuz yönleri de bulunmaktad›r. Servet vergilerinin olumlu
ve olumsuz yönleri afla¤›da aç›klanm›flt›r.
Servet Vergilerinin Olumlu Yönleri
Fayda prensibine göre, kamu hizmetlerinden servetlerine yönelik fayda elde eden
bireyler servet vergisi ödemelidir. Devlet servetin de¤erinin artmas›nda ve korunmas›nda rol üstlenmektedir. Devlet ev gibi gayrimenkuller için yol, su, kanalizasyon
vb. altyap› hizmeti sunmaktad›r. Devlet servetlerin savunma hizmeti ile fiilî korunmas›n› ve yasal düzenlemelerle mülkiyet haklar›n›n hukuki korunmas›n› sa¤lamaktad›r. Bu hizmetlerin karfl›l›¤› olarak servet sahipleri servet vergisi ödemelidir.
Ödeme gücü prensibine göre servet vergisi ödenmelidir. Servet, gelir ve tüketim gibi ödeme gücünün bir göstergesidir. Bir kimsenin veya ailenin vergi ödeme
gücü sadece elde etti¤i gelire de¤il, ayn› zamanda sahip bulundu¤u servete de
ba¤l›d›r. Servet sahibine, servete sahip olmayanlara göre ba¤›ms›zl›k, güven ve
güç duygusu vermekte ve prestij sa¤lamaktad›r. Servet geçmiflte elde edildi¤i için,
servetin tüketimi kiflinin hiçbir fedakârl›k yapmas›n› gerektirmez. Bu avantajlar kifliye ilave bir ödeme gücü kazand›r›r. Bu nedenlerle, gelir ve harcaman›n yan› s›ra
servet de bir ödeme gücü göstergesi kabul edilir. Servet vergileri, baflka vergilerle
kavranamayan vergi ödeme gücünün de¤erlendirilmesine imkan sa¤lar. Di¤er bütün koflullar›n ayn› olmas› flart›yla, gelirleri birbirine eflit olan iki kifliden serveti fazla olan bireyin vergi ödeme gücü serveti az olan bireyden fazlad›r. Serveti fazla
olan kimse, daha önceden servet edindi¤i için daha fazla tüketip, di¤erine oranla
daha az tasarruf edebilir. Servet gelir getirebilir veya getirmeyebilir. Ancak serve-
165
Ola¤anüstü servet vergileri
millî dayan›flma vergileri
olarak da adland›r›l›r.
166
Vergi kaçakç›l›¤›n›n baflka
bir vergi ile denetlenmesi
durumundaki vergiye
denetleyici vergi denir.
Veraset vergisi gelir
vergisinin denetleyici
vergisidir.
Bir vergide meydana
gelebilecek vergiden
kaç›nman›n veya kaç›rman›n
di¤er bir vergi ile telafi
edilmesi durumundaki
vergiye telafi edici vergi
denir. Gayrimenkul kaynakl›
gerçekleflmemifl
kazançlarda emlak vergisi
gelir vergisinin telafi edici
vergisi olabilir.
Vergi Teorisi
tin vergi ödeme gücünü temsil etmesi gelir getirme flart›na ba¤l› de¤ildir. Servet sahibine verdi¤i güvenlik hissi ve potansiyel gelir/tüketim sa¤lama niteli¤i dolay›s›yla vergi ödeme gücünün ba¤›ms›z bir unsurudur.
Servet vergisinin gelir vergisini tamamlay›c›l›k fonksiyonu vard›r (tamamlay›c›
vergi). Ay›rma kuram›na göre emek ve sermayenin ayr› vergilendirilmesi ve sermayenin (servetin) sa¤lad›¤› ek avantajlar›n daha fazla vergilendirilmesi amaçlan›r. Bu
yüzden ay›rma kuram›n›n yan› s›ra servet vergisi kullan›lmas›na karfl› ç›k›labilir.
Ancak ay›rma kuram›na göre servetin getirisi (irad›) yoksa sermaye vergilendirilmez. Servet vergilerinde servetin getirisi olmasa da vergi al›nmaktad›r. Bu yüzden
servet vergilerinin gelir vergisini tamamlay›c›l›k yönü bulunmaktad›r. Bir servet
vergisi olan veraset ve intikal vergisinin iki ayr› unsuru olan veraset ve intikal vergileri de birbirini tamamlamaktad›r. Veraset ve ba¤›fl (intikal) konular›n›n birlikte
vergilendirilmesi zorunludur. Veraset vergilendirilirken, ba¤›fl vergilendirilmezse
(veya tersi) vergiden kaç›nmak mümkün olacakt›r. Örne¤in veraset vergisi al›n›rken, ba¤›fl vergisi al›nmazsa kifliler veraset vergisinden kaç›nmak için servetlerini
hayatta iken çocuklar›na ba¤›fllayabilir.
Servet vergilerinin denetim fonksiyonu vard›r (denetleyici vergi). Örne¤in hayatta iken vergisi kaç›r›lan gelir servete dönüfltürülür ve kiflinin ölümünden sonra
bu servetin veraset vergisi ile vergilendirilmesi durumunda veraset vergisi kaç›r›lan
gelir vergisinin ‘denetleyici vergisi’ olmaktad›r.
Servet vergilerinin telafi edici vergi fonksiyonu vard›r (telafi edici vergi). Kazançlar gerçekleflmifl ve gerçekleflmemifl olarak ikiye ayr›labilir. Gerçekleflmifl kazanç ile
kiflinin elde etti¤i ve nakde dönüfltürdü¤ü gelir ifade edilmektedir. Gerçekleflmemifl
kazanç ise kifli için tahakkuk etmifl ancak nakde dönüflmemifl (kiflinin cebine veya
kasas›na girmemifl) gelirdir. Bir kiflinin sahip oldu¤u evin de¤eri artarsa bu evi sat›p paras›n› ald›¤› zaman kiflinin elde etti¤i bu kazanç, gerçekleflmifl kazançt›r. Kiflinin evinin de¤eri artmas›na ra¤men bu evi satmad›¤› müddetçe de¤er art›fl› bir gerçekleflmemifl kazançt›r. Gerçekleflmemifl kazançlar kiflinin cebine girmedi¤i için gelir vergisi sistemlerince vergilendirilmesi mümkün de¤ildir. Ancak evin piyasa de¤eri üzerinde al›nmas› flart›yla y›ll›k al›nan emlak vergisi ile k›smen de olsa gerçekleflmemifl kazanç vergilendirilebilmektedir. Gerçekleflmemifl bir kazançtan yasal
olarak gelir vergisi al›namayacakt›r, di¤er bir ifade ile vergiden kaç›n›lacakt›r. Gelir
vergisi ile vergilendirilmesi mümkün olmayan bir kazanç (gerçekleflmemifl kazanç),
servet vergisi ile vergilendirilebilmektedir. Baz› gerçekleflmemifl kazançlarda (gayrimenkullerde meydana gelen de¤er art›fl›n›n vergilendirilememesi durumunda oldu¤u gibi), servet vergisi gelir vergisinin telafi edici vergisi olabilmektedir. Gayrimenkul sermaye irad› elde edilen servetlerde mülk sahibi ile kirac› anlaflarak daha düflük gelir vergisi ödenmesine neden olurlarsa emlak vergisi ile gelir vergisinde devletin u¤rad›¤› gelir kayb› k›smen telafi edilebilmektedir.
Servet vergilerinin gelir da¤›l›m› dengesizli¤ini azaltma fonksiyonu vard›r. fians,
miras, yetenek, beceri, çal›flkanl›k vb. farkl›l›klar nedeniyle bir toplumda gelir da¤›l›m› dengesizli¤i oluflmaktad›r. Devlet gelir da¤›l›m› dengesizli¤ine çeflitli araçlarla müdahale ederek dengesizli¤i azaltmaya çal›fl›r. Artan oranl› gelir vergisi, ay›rma kuram›, en az geçim indirimi ve muafiyet/istisnalar kullan›larak vergilemede
adalet sa¤lanmaya çal›fl›lmaktad›r. Bu teknikler yard›m›yla fazla kazanandan (daha
fazla ödeme gücü olandan) daha fazla vergi al›nmas› öngörülerek toplumdaki
mevcut gelir da¤›l›m› dengesizli¤i azalt›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Devlet ödeme gücüne sahip olanlardan toplad›¤› vergileri düflük gelirlilere (kamu harcamalar› arac›l›¤›yla) yeniden da¤›tarak gelir da¤›l›m› dengesizli¤ini azaltmay› amaçlamaktad›r.
K›saca, devlet vergi toplayarak gelir da¤›l›m› dengesizli¤ini azaltabilir. Servet vergileri de gelir da¤›l›m› dengesizli¤ini azaltmada kullan›labilecek bir araçt›r. Servet
vergileri ile dikey ve yatay gelir eflitsizli¤i azalt›labilir.
Servet vergilerinin dikey eflitsizli¤i azaltma fonksiyonu vard›r. Servet da¤›l›m›ndaki farkl›l›klar toplumdaki gelir da¤›m› dengesizli¤inin kaynaklar›ndan biridir. Bir
toplumda gelir ve tüketim da¤›l›m›yla k›yaslanacak olursa servet da¤›l›m› en fazla
dengesiz oland›r. Örne¤in zengin bir kifli fakir bir kifliye göre belirli bir zaman
noktas›nda 10.000 kat fazla servete sahip olabilir ancak bir günde 10.000 kat fazla
yiyecek tüketemez. Servetin vergilendirilmesiyle hem servet da¤›l›m›ndaki dikey
eflitsizlik hem de servet sahipli¤inden kaynaklanan gelir da¤›l›m›ndaki dikey eflitsizlik azalt›lmaya çal›fl›l›r. Servet vergilendirilmezse dikey eflitsizlik daha da artacakt›r. Örne¤in, Birey A’n›n ayda T10.000, Birey B’nin ise T1.000 gelir elde etti¤ini; Birey A’n›n arabas› oldu¤unu Birey B’nin ise arabas›n›n olmad›¤›n› varsayal›m.
E¤er Birey A’dan arabas› nedeniyle servet vergisi al›n›rsa her iki birey aras›ndaki
gelir da¤›l›m› fark› al›nan servet vergisi miktar› kadar azal›r. Arabadan servet vergisi al›nmazsa gelir da¤›l›m› farkl›l›¤› ayn› kalacakt›r. Dolay›s›yla servet vergisi dikey gelir da¤›l›m› dengesizli¤ini azaltmada olumlu bir etkiye sahiptir.
Servet vergilerinin yatay eflitsizli¤i azaltma fonksiyonu vard›r. Yatay eflitli¤i sa¤lama aç›s›ndan gelire göre servetin vergilendirilmesi gelirin vergilendirilmesine göre daha avantajl›d›r. Ayn› gelire sahip bireyler belirli bir zaman noktas›nda gelirleri üzerinde ayn› kontrol gücüne sahip de¤ilken ayn› net servete sahip bireyler servetleri üzerinde ayn› kontrol gücüne sahiptir. Bu nedenle yatay eflitli¤in sa¤lanmas›nda servetin vergilendirilmesi gelirin vergilendirilmesine göre daha baflar›l›d›r.
Bu iddian›n geçerli olabilmesi için net servetin de¤erinin do¤ru bir flekilde hesaplanmas› gerekmektedir. Net servetin de¤erinin gerçekçi bir flekilde hesaplanmas›n›n önündeki çeflitli engeller servetin gelirden daha iyi bir ödeme gücü oldu¤u
fleklindeki iddialar› zay›flatmaktad›r. Net servetin de¤erinin gerçekçi bir flekilde
tahmin edilmesi iyi çal›flan donan›ml› bir vergi idaresi gerektirir.
Servet vergilerinin uygulanmas› basittir. Servetin de¤erinin hesaplanmas› gelirin
hesaplanmas›na göre daha kolayd›r. Bir evin de¤erinin hesaplanmas› evin gelirinin
hesaplanmas›ndan daha kolayd›r. Bir evin de¤erinin hesaplanmas›nda çeflitli karineler kullan›labilir. Örne¤in, geçmiflte ‹ngiltere’de pencere say›s›na göre emlak
vergisi al›nm›flt›r. Gayrimenkullerin veya motorlu tafl›tlar›n vergi idaresinden gizlenmesi güç oldu¤u için vergi idaresinin zay›f olmas› durumunda bile servet vergileri kolayl›kla uygulanabilir.
Servet vergilerinin mülkiyet hakk›n› k›s›tlama fonksiyonu vard›r. Piyasa ekonomisinde s›n›rs›z mülk edinme özgürlü¤ü vard›r. Bu özgürlük ancak kamulaflt›rma ve servet vergileri yöntemleriyle k›s›tlanabilir.
Servet Vergilerinin Olumsuz Yönleri
Kifliler elde ettikleri gelir üzerinden vergi öderler. Gelirin bir k›sm›n› tüketirken
vergi öderler. Gelirin tüketilmeyen k›sm› olan tasarrufun servete dönüfltürülmesi durumunda servet vergisi ödenmesi çifte vergilemeye yol açmaktad›r. Bu nedenle servet vergileri elefltirilmektedir. Birey A, B ve C’nin T10.000’si oldu¤unu
varsayal›m. Birey A paras›yla tatile gitmifl, Birey B paras›n› çocu¤unun e¤itim
masraflar› için kullanm›fl, Birey C ise tasarruf ederek paras›n› servete dönüfltürerek çocuklar›na b›rakm›flt›r. Tasarruf yaparak gelirini stoka dönüfltüren Birey
C’nin servetinden vergi al›nmas› elefltirilmektedir.
167
168
Vergi Teorisi
Servetin oluflmas›nda bireyin eme¤i büyüktür ancak toplumunda pay› vard›r
fleklinde veraset vergisini savunanlar›n yan› s›ra tarihte baz› düflünürler miras b›rak›lmas›na karfl› ç›karak f›rsat eflitli¤ini engellemesi nedeniyle kifli ölünce mal›n›n
devlete kalmas›n› savunmufllard›r. Miras b›rakma gelir ve servet da¤›l›m›ndaki dengesizli¤in devam etmesine neden olur. Miras hakk›na karfl› ç›k›lmas› dolayl› bir flekilde veraset vergisinin reddi anlam›na gelmektedir.
Servet üzerinden al›nan vergilerin millî gelirdeki de¤ifliklikleri izlemesi zordur,
esnek de¤ildir. Örne¤in ülkemizde motorlu tafl›tlar vergisi spesifik matrah üzerinden al›nd›¤› için tafl›t›n yafl› ilerledikçe ödenecek vergi de azalmaktad›r. Servet vergileri ad valorem matrah üzerinden al›n›rsa bu olumsuzluk azal›r. Servet vergilerinde matrah türü ne olursa olsun servetin de¤erini belirlemekte güçlükler bulunmaktad›r. Geliflmifl finansal varl›klar›n (türev ürünler, vb.) de¤erlemesi oldukça karmafl›kt›r. De¤erli resim, tablo gibi de¤eri kifliye göre de¤iflebilen servetlerin de¤erlemesi güç ve maliyetlidir.
Servet vergilerinde stok vergilendirildi¤i için, stokun y›ll›k olarak de¤erlendirilmesine ihtiyaç duyulur. Bunun da bir maliyeti vard›r. Ayr›ca pek çok servet unsurunun ‘piyasa fiyat›’ bulunmamaktad›r. Servet vergilerinin denetimi güçtür. Mücevher gibi gizlenmesi kolay olan varl›klarda servet vergilerinin uygulanmas› güçleflmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
SIRA servet
S‹ZDE vergilerinin önemi niçin giderek azalm›flt›r?
Tarihsel süreçte
SERVET VERG‹LER‹N‹N EKONOM‹K ETK‹LER‹
Kitab›m›z›n gelir ve tüketim vergileri ünitelerinde aç›kland›¤› gibi gelir ve tüketim
vergilerinin mükelleflerin çal›flma/dinlenme ve tasarruf/tüketim tercihleri üzerinS O R olumsuz
U
de olumlu veya
etkileri bulunmaktad›r. Benzer flekilde servet vergilerinin de ekonomik kararlar üzerinde olumlu ve olumsuz etkileri bulunmaktad›r.
Servet vergilerinin
olumlu veya olumsuz ekonomik etkileri ancak bir tak›m varsaD‹KKAT
y›mlar kullan›larak ileri sürülebilmektedir. Veraset vergisinin ekonomik etkileri
konu bafll›¤› alt›nda ileri sürülen baz› görüfller do¤rudan bu vergiyle de¤il miraSIRA S‹ZDE
s›n etkileriyle
ilgilidir.
Gelir ve tüketim vergilerinin ekonomik etkileri kitab›m›z›n alt›nc› ve yedinci
ünitelerinde
aç›klanm›flt›. Gelir ve tüketim vergileri ile karfl›laflt›r›l›nca, servet verAMAÇLARIMIZ
gilerinin ekonomik kararlar üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri fazla ve güçlü
de¤ildir. Servet vergilerinin iki temel nedenle ekonomik kararlar üzerindeki etkisinin gelir veK tüketim
‹ T A P vergilerine k›yasla zay›f olmas› beklenir.
Birincisi, mükelleflerin ödedikleri toplam vergi içinde servet vergilerinin pay›n›n düflük oldu¤u gerçe¤ini göz önünde tutarsak servet vergilerinin ekonomik kararlar üzerindeki
gelir ve tüketim vergilerine k›yasla zay›f olaca¤› bekleT E L E V ‹ Z Yetkisinin
ON
nebilir.
‹kincisi, servet vergileri ile günümüzde veya gelecekte de¤il geçmiflte elde edilen varl›klar vergilendirilir. Bu nedenle servet vergilerinin çal›flma/dinlenme ve ta‹ N T E Rgibi
N E T ekonomik kararlar üzerindeki sapt›r›c› etkileri gelir ve tüketim
sarruf/tüketim
vergilerine göre daha azd›r. Ancak, bu iddian›n geçerli olabilmesi için yaflam boyu servetin dikkate al›nmas› gereklidir.
Kaynaklarda servet vergilerinin ekonomik kararlar üzerindeki etkisinin gelir
vergisi ile ayn› oldu¤u yönünde iddialar da bulunmaktad›r. ‘Yaflam boyu servet
vergisi yerine y›ll›k servet vergisi al›n›rsa, servet vergisinin ekonomik kararlar üzerindeki sapt›r›c› etkisi y›ll›k al›nan gelir vergisi ile ayn›d›r’ fleklinde bir görüfl bu-
N N
lunmaktad›r. Bu görüfl flu örnekle ispat edilmeye çal›fl›lmaktad›r. Bir servetin parasal ve parasal olmayan y›ll›k getiri oran›n›n %5 oldu¤unu varsayal›m. Bu servetten
al›nacak %1 oran›nda bir servet vergisi ile bu servetin getirisinden al›nacak %20
oran›ndaki gelir vergisinin etkileri ayn›d›r. Servetin de¤erinin T1.000 oldu¤unu
varsayal›m. Bu servetten %1 oran›nda servet vergisi al›n›rsa T10 vergi ödenir. Ödenen bu vergiyi (T10) servetin %5 getirisi olan 50 liraya oranlarsak (T10 / T50 =
0,20) %20 gelir vergisi hesaplan›r. Sonuçta %1’lik servet vergisi %20’lik gelir vergisi etkisine yol açar.
Afla¤›da aç›klanan servet vergilerinin olumlu ve olumsuz ekonomik etkileri bu
k›s›tlar alt›nda ihtiyatl› bir flekilde de¤erlendirilmelidir.
Servet Vergilerinin Olumlu Ekonomik Etkileri
Servet vergileri geçmifli, gelir vergisi ise mevcut çal›flma gücünü vergilendirdi¤i
için servet vergilerinin çal›flma iste¤i üzerinde gelir vergisinden daha az olumsuz
etkisi vard›r. Servet vergisinin al›nmamas› durumunda bireyler ev, arsa gibi do¤rudan üretimde kullan›lmayan varl›klara yat›r›m yaparlar. Servet vergisinin al›nmas›
durumunda ev gibi at›l varl›klar yerine verimli alanlara yat›r›m yap›lmaya bafllan›r.
Bu nedenle servet vergisi yat›r›mlar üzerinde olumlu etkiye sahiptir.
Spesifik matraha dayal› motorlu tafl›tlar vergisinde motor hacmi büyüdükçe
ödenen vergi artmaktad›r. Vergi bir maliyet unsurudur. ‹ktisat kurallar›na göre maliyet artt›kça fiyat artar, fiyat artt›kça mala olan talep azal›r. Bu nedenle motorlu tafl›tlar vergisinin motor hacmi büyük tafl›tlar›n tüketimini azaltmas› beklenir. Motor
hacmi büyük tafl›tlar›n daha fazla hava kirlili¤ine neden oldu¤u düflünülürse, motorlu tafl›tlar vergisinin dolayl› bir flekilde hava kirlili¤ini azalt›c› etkisinin oldu¤u
iddia edilebilir. Bu etkisinden dolay› motorlu tafl›tlar vergisi bir çevre vergisi olarak da de¤erlendirilebilir. Devlet motorlu tafl›tlar vergisi ile hem gelir toplamakta
hem de dolayl› bir etkiyle çevre kirlili¤ini azaltmaktad›r.
Servet Vergilerinin Olumsuz Ekonomik Etkileri
Yüksek oranlarla uygulanan servet vergileri ekonomik kararlar üzerinde sapt›r›c›
etkiye yol açabilir. Örne¤in yüksek oranlarda al›nan servet vergisi üzerinden al›nd›¤› servetin elden ç›kar›lmas›na yol açabilir. Kifli çocuklar›na b›rakaca¤› servetten
yüksek miktarda veraset vergisi ödenece¤ini bilirse servetini elden ç›kararak veya
azaltarak çal›flma yerine dinlenmeyi tercih edebilir.
Miras nedeniyle topraklar küçük parçalara bölünmekte flirketler ve fabrikalar
paylafl›lmaktad›r. Ölçek ekonomilerine uygun çal›flan iktisadi iflletmeler miras paylafl›m› nedeniyle bu özelli¤ini kaybetmektedir. Veraset vergisi miras nedeniyle bölünen parçalardan al›nmakta ve paylar› daha da azaltmaktad›r. Dolay›s›yla servet
vergilerinin sermaye birikimi üzerinde olumsuz bir etkisi vard›r. Servet vergilerinin
sermaye birikimini teflvik etmemesi yat›r›mlar› azaltabilir. Servet vergilerinin yat›r›mlar üzerinde negatif etkisi olabilir. Bu nedenle de servet vergileri vergi rekabetinde bir araç olarak kullan›labilir. Servet vergileri az olan veya hiç olmayan yerler,
di¤er yerlere göre yat›r›m yapmak ve yaflamak için daha cazip hale gelebilir. Özellikle federal ülkelerde eyaletler aras› vergi rekabetinde servet vergileri de kullan›labilmektedir. ABD’de 1920’li y›llarda Florida ve Nevada eyaletleri varl›kl› kiflileri kendi bölgelerine çekebilmek için veraset ve intikal vergisini tamamen kald›rm›fllard›r.
Miras›n çal›flma iste¤i üzerinde olumsuz etkisi vard›r. Çal›flmadan elde edilen miras kiflileri aylakl›¤a teflvik etmektedir. Daha yüksek miktarda miras kalanlar›n az
miktarda servet kalanlara göre çal›flma isteklerinin daha az oldu¤unu verilerle ispat
eden akademik çal›flmalar bulunmaktad›r.
169
170
Vergi Teorisi
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Serveti tan›mlamak
Belirli bir anda sahip olunan menkul ve gayrimenkul varl›¤›n tümüne servet denir. Servet tasarruf, miras ve ba¤›fl yoluyla elde edilebilir. Hisse senedi, nakit para, arsa, ev, ifl yeri, tafl›t servete örnek gösterilebilir. Servet bir stok de¤er, gelir ise stok de¤erden elde edilen ak›m de¤erdir.
Servet gelirin birikmifl ve stoklanm›fl fleklidir. Kifli T10.000 de¤erinde servetinin oldu¤unu belirtiyorsa, bu rakam söylendi¤i tarihte kiflinin sahip
oldu¤u toplam serveti ifade eder.
Servet vergilerinin türlerini ay›rt etmek
Motorlu tafl›tlar vergisi, veraset ve intikal vergisi
ile emlak vergisi en fazla bilinen servet vergi türleridir. Servet vergileri bilimsel s›n›fland›rmada
kaynak, objektiflik, nitelik, süreklilik, kapsam
kriterlerine göre s›n›fland›r›labilir. Kaynak kriterine göre ayr›mda servet vergileri servetten al›nan, servet transferinden al›nan ve servet de¤er
art›fl›ndan al›nan fleklinde üç gruba ayr›labilir.
Servet vergileri konusunun kapsam›na göre genel ve özel servet vergileri olarak s›n›fland›r›labilir. Servet vergileri tahsilinin süreklili¤ine göre
geçici ve sürekli servet vergileri olarak s›n›fland›r›labilir. Servet vergileri vergi kayna¤›n›n niteli¤ine göre gerçek ve görünürde (nominal) servet
vergileri olarak ayr›ma tabi tutulabilir. Servet
vergileri subjektif ve objektif servet vergisi fleklinde de s›n›fland›r›lmaktad›r.
Servet vergilerinin al›nmas›n›n olumlu ve olumsuz yönlerini kavramak
Servet vergilerinin birincil faydas› devlete gelir
kazand›rmakt›r. Fayda ve ödeme gücü prensiplerine göre servet vergisi ödenmelidir. Servet vergisinin gelir vergisini tamamlay›c›l›k fonksiyonu
vard›r. Servet vergilerinin denetim fonksiyonu
vard›r. Servet vergilerinin telafi edici vergi fonksiyonu vard›r. Servet vergilerinin gelir da¤›l›m›
dengesizli¤ini azaltma fonksiyonu vard›r. Servet
vergilerinin dikey eflitsizli¤i azaltma fonksiyonu
vard›r. Servet vergilerinin yatay eflitsizli¤i azaltma fonksiyonu vard›r. Servet vergilerinin uygulanmas› basittir. Servet vergilerinin mülkiyet hak-
N
A M A Ç
4
k›n› k›s›tlama fonksiyonu vard›r. Bu olumlu yönleri ile birlikte, servet vergilerinin baz› olumsuz
yönleri de bulunmaktad›r. Gelirin tüketilmeyen
k›sm› olan tasarrufun servete dönüfltürülmesi durumunda servet vergisi ödenmesi çifte vergilemeye yol açmaktad›r. Bu nedenle servet vergileri elefltirilmektedir. Baz› düflünürler miras b›rak›lmas›na (dolay›s›yla veraset vergisine) karfl› ç›karak, f›rsat eflitli¤ini engellemesi nedeniyle kifli
ölünce mal›n›n devlete kalmas›n› savunmufllard›r. Servet üzerinden al›nan vergilerin millî gelirdeki de¤ifliklikleri izlemesi zordur, esnek de¤ildir. De¤eri kifliye göre de¤iflebilen de¤erli resim gibi servetlerin de¤erlemesi güç ve maliyetlidir.
Servet vergilerinin ekonomik etkilerini aç›klamak
Servet vergilerinin ekonomik kararlar üzerinde
olumlu ve olumsuz etkileri bulunmaktad›r. Servet vergileri geçmifli, gelir vergisi ise mevcut
çal›flma gücünü vergilendirdi¤i için servet vergilerinin çal›flma iste¤i üzerinde gelir vergisinden daha az olumsuz etkisi vard›r. Motor hacmi büyük tafl›tlar›n daha fazla hava kirlili¤ine
neden oldu¤u düflünülürse, motorlu tafl›tlar vergisinin dolayl› bir flekilde hava kirlili¤ini azalt›c› etkisinin oldu¤u iddia edilebilir. Yüksek
oranlarla uygulanan servet vergileri ekonomik
kararlar üzerinde sapt›r›c› etkiye yol açabilir.
Örne¤in yüksek oranlarda al›nan servet vergisi
üzerinden al›nd›¤› servetin elden ç›kar›lmas›na
yol açabilir. Veraset vergisi miras nedeniyle
bölünen parçalardan al›nmakta ve paylar› daha
da azaltmaktad›r. Dolay›s›yla servet vergilerinin sermaye birikimi üzerinde olumsuz bir etkisi vard›r. Miras›n çal›flma iste¤i üzerinde
olumsuz etkisi vard›r. Çal›flmadan elde edilen
miras kiflileri aylakl›¤a teflvik etmektedir.
171
1. Belirli bir anda bir gerçek kifli veya tüzel kifliye ait
olan menkul ve gayrimenkul varl›¤›n tümüne, sahip
olunan bütün iktisadi de¤erlere ne denir?
a. Zenginlik.
b. Refah.
c. Servet.
d. Emlak.
e. Para.
2. Afla¤›dakilerden hangisinin üzerinden servet vergisi
al›namaz?
a. Finansal varl›klar.
b. Nakit para.
c. Dayan›kl› mallar.
d. Sat›lan mallar.
e. Fiziksel sermaye.
3. Servet ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi/hangileri do¤rudur?
I. Stok de¤iflkendir.
II. Ak›m de¤iflkendir.
III. Gelirin birikmifl ve stoklanm›fl fleklidir.
a. Yaln›z I.
b. Yaln›z II.
c. Yaln›z III.
d. I ve II.
e. I ve III.
4. Servet vergileri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Emlak vergisi yerel yönetimler taraf›ndan toplan›r.
b. Veraset ve intikal vergileri belediyeler taraf›ndan toplan›r.
c. Servet ödeme gücünün bir göstergesidir.
d. Ödeme gücü prensibine göre servet vergisi
ödenmelidir.
e. Fayda prensibine göre servet vergisi ödenmelidir.
5. Afla¤›dakilerden hangisi servet vergisinin fonksiyonlar›ndan biri de¤ildir?
a. Mülkiyet hakk›n› özgürlefltirme fonksiyonu.
b. Denetim fonksiyonu.
c. Tamamlay›c›l›k fonksiyonu.
d. Telafi edici vergi fonksiyonu.
e. Gelir da¤›l›m› dengesizli¤ini azaltma fonksiyonu.
6. Afla¤›dakilerden hangisi veya hangileri servet vergisinin olumsuz özelliklerindendir?
I. Çifte vergilemeye yol açmas›.
II. Denetiminin güç olmas›.
III. Gelir vergisini tamamlay›c› olmas›.
a. I ve III.
b. I ve II.
c. I-II-III.
d. Yaln›z I.
e. Yaln›z III.
7. Servet vergilerinin ekonomiye etkileri ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?
a. Servet vergilerinin sermaye birikimi üzerinde
olumlu bir etkisi vard›r.
b. Servet vergileri çal›flma iste¤i üzerinde gelir vergisinden daha az olumsuz etki yaratmaktad›r.
c. Devlet motorlu tafl›tlar vergisi ile hem gelir toplamakta hem de dolayl› bir etkiyle çevre kirlili¤ini azaltmaktad›r.
d. Motorlu tafl›tlar vergisinin motor hacmi büyük
tafl›tlar›n tüketimini azaltmas› beklenir.
e. Yüksek oranlarla uygulanan servet vergileri
ekonomik kararlar üzerinde sapt›r›c› etkiye yol
açabilir.
8. Servet vergilerinden afla¤›dakilerden hangisi veraset
vergisinin özelliklerinden biridir?
a. Servet art›fl›ndan al›n›r.
b. Subjektiftir.
c. Objektiftir.
d. Türkiye’de belediyelerce toplan›r.
e. Dilimli artan oranl›d›r.
9. Milli dayan›flma vergisi olarak da adland›r›lan servet
vergisi türü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ola¤anüstü servet vergileri.
b. Veraset vergisi.
c. ‹ntikal vergisi.
d. Emlak vergisi.
e. Motorlu tafl›tlar vergisi.
10.Veraset vergisinde miras›n tutar› artt›kça ve varisin
murise olan akrabal›k derecesi azald›kça vergi oran›n›n
artmas›na ne ad verilir?
a. Düz oranl› tarife.
b. Artan oranl› tarife.
c. Tek yönlü artan oranl› tarife.
d. ‹ki yönlü artan oranl› tarife.
e. Azalan oranl› tarife.
172
Vergi Teorisi
Okuma Parças›
VERG‹, HUKUK VE DEMOKRAS‹
Eser Karakafl
Star Gazetesi
06.03.2012
29 fiubat Çarflamba günü Hürriyet gazetesindeki köflesinde Prof. fiükrü K›z›lot çok önemli, hatta yaflamsal diyece¤im bir vergi mükellef verisi aktard›.
K›z›lot bu veriyi mükelleflere yönelik bilgilendirme
amaçl› olarak yay›nlad› ama meseleye baflka aç›dan,
Türkiye’nin en temel meselesi olarak da bakmak
mümkün.
Ayn› verilere Gelirler ‹daresi Baflkanl›¤›’n›n
www.gib.gov.tr adresli sitesinden ulaflmak mümkün
ama bu ulafl›m daha bir profesyonellik, iktisatç›l›k,
maliyecilik gerektiriyor; K›z›lot yukar›daki adres kökenli veriyi Hürriyet gazetesi gibi bir gazetede yay›nlayarak kan›mca çok önemli bir ifl yapm›fl.
Prof. K›z›lot ülkemiz Türkiye’de gerçek usulde gelir
vergisi mükellef say›s›n›n 1 milyon 700 bin, kira geliri beyan edenlerin say›s›n›n da bir milyon oldu¤unu
aktar›yor.
Seçmen say›s›n›n (18+) elli milyonu geçti¤i ülkemizde
gerçek usulde gelir vergisi mükellef say›s›n›n bir milyon 700 bin olmas›, laf› hiç abartm›yorum, Türkiye’nin
en önemli, en tehlikeli meselesi.
Söz konusu bir milyon 700 bin gerçek usulde vergi veren mükelleflerin de bir bölümü zaten zarar gösteriyorlar, vergi verenler de, meslek gruplar› olarak ödenen
ortalama vergi yukar›da adresini verdi¤im sitede var,
GERÇEKTEN ÇOK KOM‹K.
Koca koca meslek gruplar› mensuplar›n›n ödedikleri
senelik ortalama vergi miktar› Türkiye’de gerçek usulde
kiflisel gelir vergisi ödenmesinin bir oyun oldu¤unu ortaya koyuyor.
Gerçek usulde vergi veren mükellef say›s›n›n ve ödenen ortalama verginin bu düzeyde oluflu Türkiye’nin
en büyük sorunu.
Meseleye en geneliyle bir bak›fl atal›m.
Her yurttafl yaflarken, tüketirken tüketim vergilerini bir
biçimde ödüyor.
Çok tüketen çok, az tüketen az ödüyor.
Bu aç›dan bakt›¤›n›zda da tüketim vergilerinin adaletsiz
oldu¤u sav› tart›flmal› olabilir.
Ancak, KDV türü tüketim vergileri vergi mükellefinde
vergi ödeme bilinci pek uyand›ram›yor.
Etraf›n›za, b›rak›n etraf›n›z›, kendinize bir sorun, 2011
senesinde ne kadar tüketim vergisi ödediniz?
Bu sorunun cevab›n› verebilecek kifli say›s› çok de¤ildir.
Dolays›z vergiler, özellikle de gerçek usulde, beyan
ederek ödenen gelir vergileri ise mükellefte vergi bilincini, kamu harcamalar›n› denetleme iste¤ini, yurttafll›k
bilincini daha çok uyand›r›yor.
Bu aç›dan gerçek usulde vergi veren 1 milyon 700 bin
kifli demokrasi için çok önemli.
At›lmas› gereken ilk ad›m, bu kadar köklü bir maliye
teflkilat›m›z da varken, gelir vergisini herkesin beyan
usulüyle ödemesini sa¤lamak.
Tüm iflçiler, memurlar, özel sektör mavi yakal›lar› gelir
vergilerini beyan usulüyle öderler ise, yani ceplerine s›cak s›cak giren brüt ücretlerinin bir bölümünü kendileri, elleriyle maliyeye beyan ederek vergi olarak öderler
ise, ihale yolsuzluklar› acaba bu kadar olabilir mi?
‹nsanlar bu meselelere, askeri harcamalara, silah al›mlar›na bu kadar kay›ts›z m› davran›rlar?
Acaba, s›rf bu gerçek denetleme süreci devreye girmesin diye mi, gerçek usul 1 milyon 700 bin düzeyinde tutuluyor?
1. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Servet Vergileri” konusunu
2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Servet Vergileri” konusunu
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Servet Vergileri” konusunu
4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Servet Vergileri” konusunu
5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Servet Vergilerinin Olumlu
Yönleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Servet Vergilerinin Olumsuz
Yönleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Servet Vergilerinin Ekonomik Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Servet Vergilerinin S›n›fland›r›lmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Servet Vergilerinin S›n›fland›r›lmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Servet Vergilerinin S›n›fland›r›lmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
173
S›ra Sizde 1
Birçok ülkede emlak vergisinin toplanmas› merkezi hükûmetçe yerel yönetimlere b›rak›lm›flt›r. Emlak vergisi
ülkemizde belediyeler taraf›ndan toplanmaktad›r. Belediyelerin gelirleri d›fl ve iç (öz) gelirleri olarak ikiye ayr›labilir. Emlak vergisi belediyelerin en önemli iç gelirlerindendir. Emlak vergisi gelirleri ile belediyeler harcamalar›n›n bir k›sm›n› karfl›layabilmektedir. Belediyeler
evlere su, kanalizasyon, sokak temizli¤i gibi hizmetler
sunmaktad›r. Bu hizmetler karfl›l›¤›nda vergilemede fayda prensibine göre ev sahiplerinin emlak vergisi ödemesi gerekir. Emlak vergisinin merkezi hükûmet taraf›ndan de¤il de yerel yönetimler taraf›ndan toplanmas›n›n en önemli gerekçesi, evlere sunulan önemli hizmetlerin yerel yönetimlerce sunulmas›d›r. Belediyelere emlak vergisi ödeyen halk, belediyeden daha kaliteli hizmet bekleyecek ve yerel harcamalar›n yerindeli¤i konusunda yöneticileri sorgulayabilecektir. Bu nedenle
emlak vergisinin yerel yönetimlerce toplanmas›, yerel
yönetimlerin ‘hesap verebilirli¤inin’ artmas› aç›s›ndan
yararl› olmaktad›r.
S›ra Sizde 2
Veraset vergisinde miras›n tutar› artt›kça ve varisin murise olan akrabal›k derecesi azald›kça vergi oran›n›n
artmas›na iki yönlü artan oranl› tarife denir. Miras›n tutar› artt›kça veraset vergisinin artmas›ndaki gerekçe gelir vergisindeki artan oranl›l›k sistemindeki gerekçeyle
ayn›d›r. Daha fazla gelir elde eden kifli daha fazla ödeme gücüne sahiptir, dolay›s›yla daha fazla vergi ödemelidir. Bir kiflinin servetinin elde edilmesinde eflinin
ve çocuklar›n›n do¤rudan katk›s› olabilir. Ancak kiflinin
kardeflleri, ye¤enlerinin veya daha uzak akrabalar›n›n
servetin elde edilmesinde katk›s› az olabilir veya hiç olmayabilir. Servetin elde edilmesinde hiç katk›s› olmadan miras elde eden uzak akrabalar›n, ölenin daha yak›n akrabalar›na göre daha fazla vergi ödemesi vergilemede adaletin sa¤lanmas› aç›s›ndan daha uygun bir
yöntemdir.
S›ra Sizde 3
Tarihsel süreçte önemli bir yeri olan servet vergileri giderek önemini kaybetmifltir. Günümüzde tüm geliflmifl
ekonomilerde toplam vergi gelirleri içinde servet vergilerinin pay› gelir ve tüketim vergilerinden sonra gelmektedir. Gelirin vergilendirildikten sonra kalan k›sm›
ile kifliler servet edinmektedir. Servetten tekrar vergi
al›nmas›n›n çifte vergilemeye yol açmas›, servet vergilerinin en önemli olumsuz yönünü oluflturmaktad›r. Bu
ve benzeri olumsuz yönlerinin olmas› servet vergilerinin giderek öneminin azalmas›na neden olmufltur. Gelir ve tüketim vergilerinin günümüzde devletlerin finansman ihtiyaçlar›n› giderebilecek kadar has›latlar›n›n
yüksek olmas› da servet vergilerine verilen önemin azalmas›nda etkili olmufltur. Hatta baz› ülkelerde veraset
vergisinin tamamen kald›r›lmas› tart›fl›lmaktad›r. Servetin kolayca gizlenebilir formlarda tutulmas› durumunda
servetin vergilendirilmesi ve denetlenmesinin zor olmas› da servet vergilerinin öneminin azalmas›nda katk›s›
bulunmaktad›r.
174
Vergi Teorisi
Akal›n, G. (2000). Kamu Ekonomisi, Ankara: Akça¤
Yay›nlar›.
Akdo¤an, A. (2006). Kamu Maliyesi, Ankara: Gazi
Kitabevi.
Beaumont, M.S. (2005) Property Tax, Real Property,
Business, içinde Cordes, J.J., Ebel, R.D. ve Gravelle, J.G (Editörler), The Encyclopedia of Taxation & Tax Policy, Washington D.C.: The Urban
Institute Press.
Edizdo¤an, E., Çelikkaya, A. (2010). Vergilerin Ekonomik Analizi, Bursa: Dora Yay›nevi.
Esenwein, G.A. (2005) Wealth Taxation, içinde Cordes,
J.J., Ebel, R.D. ve Gravelle, J.G (Editörler), The Encyclopedia of Taxation & Tax Policy, Washington
D.C.: The Urban Institute Press.
Nadaro¤lu, H. (1998). Kamu Maliyesi Teorisi, ‹stanbul: Beta Yay›nc›l›k.
Rosen, H.S. (1995). Public Finance, Chicago: Irwin.
Sheffrin, S.M. (2005) Property Tax, Real Property, Residential, içinde Cordes, J.J., Ebel, R.D. ve Gravelle, J.G (Editörler), The Encyclopedia of Taxation & Tax Policy, Washington D.C.: The Urban
Institute Press.
Shvedov, M.A. (2005) Property Tax, Motor Vehicle Taxes, içinde Cordes, J.J., Ebel, R.D. ve Gravelle, J.G
(Editörler), The Encyclopedia of Taxation & Tax
Policy, Washington D.C.: The Urban Institute Press.
Türk, ‹. (2005). Kamu Maliyesi, Ankara: Turhan Kitabevi.
Sözlük
175
Sözlük
A
C-Ç
Ad valorem vergi: Vergi konusunun de¤eri üzerinden al›nan
Ciro vergisi: Yay›l› tüketim vergilerinde, verginin mal›n her
vergilere ad valorem vergiler denir.
aflamas›ndaki sat›fl fiyat› üzerinden hesaplanan tipine ci-
Ak›m gelir: Bir mal›n üretilmesinde rol alan emek, arazi, ser-
ro vergisi denir.
maye ve giriflim faktörlerinin üretim sürecinde yarat›lan
Çapraz yans›ma: Bir sat›c›, vergi ödedi¤i mal›n fiyat›n› art›r-
katma de¤erden; ücret, kira, faiz ve kar fleklinde elde et-
d›¤›nda mal› satamazsa, di¤er bir mal›n fiyat›n› art›rarak
tikleri gelirlere ak›m gelir denir.
vergi yükünü devretme yoluna gidebilir. Buna çapraz
Artan oranl› vergi tarifesi: Matrah yükseldikçe daha yük-
yans›ma denir. Çapraz yans›ma ileriye yans›man›n özel
sek oranlarda vergi ödenen tarifeye artan oranl› vergi ta-
bir halidir.
rifesi denir. Artan oranl› tarifede matrah artt›kça vergi
Çarpan katsay›s›: Vergideki ve kamu harcamas›ndaki bir
oran› artar. Bu yüzden matrah art›fl› vergiyi hem miktar
de¤iflikli¤in toplam talebi (milli geliri) kaç kat de¤iflti-
hem de oransal olarak art›r›r.
rece¤ini gösteren katsay›ya çarpan katsay›s› denir. Çar-
Aynî gelir: Bireylerin her hangi bir harcama yapmaks›z›n,
pan katsay›s›n› marjinal tüketim e¤ilimi ve vergi oran›
de¤eri olan mal ve hizmetleri tüketebilmesi imkan› sa¤layan (ev temizlik, bak›m iflleri, kendi evinde oturma,
belirler.
Çifte vergileme: Bir vergi konusunun iki defa vergilendirme-
çocu¤una bakma vb), parasal niteli¤i olmayan al›m gücüne aynî gelir denir.
sine denir.
Çifte vergileme: Ekonomik olarak ayn› vergi konusundan iki
Ayni vergi: Verginin para olarak de¤il de mal ya da hizmet
farkl› vergi otoritesi ya da iki farkl› vergi uygulamas› ile
fleklinde ödenmesine denir.
Azalan oranl› vergi tarifesi: Matrah yükseldikçe daha dü-
birden çok kez vergi al›nmas›na çifte vergileme denir.
flük oranlarda vergi ödenen tarifeye azalan oranl› vergi
D
tarifesi denir. Azalan oranl› tarifede matrah artt›kça ver-
Denetleyici vergi: Vergi kaçakç›l›¤›n›n baflka bir vergi ile
gi oran› azal›r. Bu yüzden matrah art›fl› vergiyi hem mik-
denetlenmesi durumundaki vergiye denetleyici vergi
tar hem de oransal olarak azalt›r.
denir.
Diferansiyel vergi yans›mas›: Devlet harcamalar› sabit tu-
B
tuldu¤unda, bir verginin kald›r›larak yerine baflka bir
Bafl vergisi: kiflinin fiziki varl›¤› üzerinden al›nan dolays›z bir
vergidir. Kelle vergisi olarak da bilinen bu verginin günümüzde uygulamas› bulunmamaktad›r.
Beklenti teorisi: Bireyler belirli bir referans noktas› belirleyerek, ki bu genellikle bafllang›çtaki servet durumlar›
verginin sal›nmas›n›n gelir da¤›l›m›nda yaratt›¤› etkiye
diferansiyel vergi yans›mas› denir.
Dikey adalet: Farkl› ekonomik koflullara sahip kiflilerin vergileme aç›s›ndan farkl› muameleye tabi tutulmalar› anlam›na gelmektedir.
olur, bu referans noktas›na göre yeni durumun kay›p
Dolayl› tüketim vergileri: Her hangi bir dönem esas›na ba¤-
veya kazanç olaca¤›na göre karar verirler. Beklenti te-
l› olmaks›z›n, tüketimin gerçekleflti¤i aflamada verginin
orisine göre kiflilerin yüksek oranl› kazançlar için riskten
do¤du¤u ve vergilemenin gerçekleflti¤i tüketim vergisi
kaç›nmas› fakat kesinli¤i yüksek kay›plar› önlemek için
risk almas› beklenir.
Bireysel vergi yükü: Bireyin ödedi¤i toplam verginin bireyin
gelirine oran›d›r. Genellikle yüzde ile ifade edilir.
uygulamalar›na dolayl› tüketim vergileri denir.
Dolayl› vergi: Vergi yükünü tafl›mayan kiflilerden toplanan
vergilere dolayl› vergi denir. Dolayl› vergiler genellikle
kolay yans›t›l›rlar.
Birincil gelir da¤›l›m›: Düzenlemeler d›fl›nda devletin vergi
Dolays›z tüketim vergisi: Dönemsel olarak uygulanan gelir
ve harcamalarla bir müdahalede bulunmad›¤› varsay›m›
vergisi uygulama mant›¤›n›n, vergi taban› olarak sadece
alt›nda piyasa iflleyiflinin ortaya ç›kard›¤› gelir da¤›l›m›-
bireyin tüketiminin esas al›narak uygulanmas›na dolay-
na birincil gelir da¤›l›m› denir.
s›z tüketim vergisi denir.
Bölgesel gelir da¤›l›m›: Gelirin ülkenin farkl› bölgeleri veya
illeri aras›nda da¤›l›m›na bölgesel gelir da¤›l›m› denir.
Dolays›z vergi: Vergi yükünü tafl›yan kiflilerden toplanan
vergilere dolays›z vergi denir. Dolays›z vergiler kolayca
yans›t›lamayan vergilerdir.
176
Vergi Teorisi
Düz (sabit/tek) oranl› vergi tarifesi: Sabit bir vergi oran›-
Fiili (‹ktisadi) yans›ma: Yasal mükellefin vergi yükünü, ik-
n›n matraha uygulanmas› durumundaki vergi tarifesine
tisadi (ekonomik) imkânlar kullanarak baflkalar›na ak-
düz (sabit/tek) oranl› vergi tarifesi denir. Bu tarife uyguland›¤›nda matrah artt›kça vergi miktar olarak artmakta
tarmas›na fiili (iktisadi) yans›ma denir.
Fonksiyonel gelir da¤›l›m›: Gelirin, geliri üreten faktörler
fakat oransal olarak ayn› kalmaktad›r.
Düzeltici (Pigocu) vergiler: Çevre kirlili¤i gibi negatif d›flsal-
aras›nda da¤›l›m›na fonksiyonel gelir da¤›l›m› denir.
l›klar›n olufltu¤u alanlarda ortaya ç›kan etkinlik (refah)
G
kay›plar›n› kontrol etmek üzere uygulanan vergilere dü-
Genel tüketim vergisi: Tüm mal ve hizmetlerin vergi konu-
zeltici (Pigocu) vergiler denir.
su yap›ld›¤› tüketim vergilerine genel tüketim vergisi
Düzenleyici vergiler: Kullan›m› topluma büyük maliyetler
denir.
yükleyen mallar›n tüketimini k›smak ve/veya vergiye
Genel vergi: Bütün vergi matrah›n› kapsayan ve hiçbir istis-
ra¤men kullanmaya devam edenleri cezaland›rmak için
na, muafiyet ve indirime yer vermeyen vergilere genel
uygulanan vergilerdir.
ya da genifl tabanl› vergi denir.
Gerçek vergi yükü: Mükellefin ödedi¤i vergi ile mükellefe
E
yans›yan vergiler yük olufltururken kamu hizmetlerin-
En az geçim indirimi: Bireylerin hayatlar›n› sürdürebilmesi
den sa¤lanan fayda ile yans›t›lan vergiler yükü azalt›r. ‹fl-
için asgari düzeyde ihtiyaç duyduklar› mal ve hizmet pa-
te ödenen vergiye yans›yan vergilerin eklenmesi ve sa¤-
keti esas al›narak hesaplanan ve bireylerin vergi ödeme
lanan fayda ile yans›t›lan vergilerin düflülmesi sonucun-
gücünün bu seviyenin üzerinde bafllad›¤› düflüncesine
da ortaya ç›kan de¤erin gelire oran›na gerçek vergi yü-
dayanan gelir indirimine en az geçim indirimi denir.
Enflasyon düzeltmesi: Enflasyonist ortamlarda enflasyonun
kü denir. Genellikle yüzde ile ifade edilir.
Gerçekleflmifl kazanç: Kiflinin elde etti¤i ve nakde dönüfltür-
gelir ya da servet (iflletmeler için stoklar) gibi vergi matrahlar›nda ortaya ç›kard›¤› nominal art›fl› düzeltmek için
dü¤ü gelire gerçekleflmifl kazanç denir.
Gerçekleflmemifl kazanç: Bir varl›k nakit olarak sat›lmasa ya
yap›lan düzeltmeye enflasyon düzeltmesi denir.
da bir baflka varl›k ile el de¤ifltirmese dahi tahakkuk et-
Esneklik: Bir ba¤›ms›z de¤iflkende ortaya ç›kan de¤iflikli¤in
ti¤i y›lda bu varl›¤›n de¤erinde meydana gelen art›fl› ifa-
ba¤›ml› de¤iflkende yol açt›¤› de¤iflikli¤i konu alan bir
de etmektedir.
kavramd›r. Ba¤›ms›z de¤iflkendeki de¤ifliklik yüzde ola-
Geriye yans›ma: Ödenen verginin al›nan hammadde fiyat›
rak paydada, bunun ba¤›ml› de¤iflkende neden oldu¤u
azalt›larak ve/veya iflçi ücretleri gibi di¤er üretim girdile-
tepki de yüzde olarak payda yer al›r. Örne¤in talebin
rinin fiyat› düflürülerek yans›t›lmas›na geriye yans›ma
(arz›n) fiyat esnekli¤i, mal›n fiyat›ndaki bir de¤iflmenin
denir.
talep (arz) miktar›nda yol açt›¤› de¤iflmeyi; verginin ge-
Gini katsay›s›: Mutlak eflitlik (efl bölüflüm) do¤rusu ile Lo-
lir esnekli¤i ise gelirdeki bir de¤iflmenin vergide yol aç-
renz e¤risi aras›ndaki alan›n efl bölüflüm do¤rusunun al-
t›¤› de¤iflmeyi ifade eder.
t›nda kalan toplam alana oranlanmas› ile bulunan ve 0
Eflit marjinal fedakârl›k: Eflit marjinal fedakârl›k; toplumun
ile 1 aras›nda de¤erler alan bir katsay›d›r. Gelir da¤›l›-
katland›¤› toplam fedakârl›¤›n mümkün oldu¤unca mi-
m›nda eflitlik artt›kça 0’a; eflitsizlik artt›kça 1’e yak›n de-
nimum olmas›n› ifade etmektedir.
¤erler al›r.
Eflit mutlak fedakârl›k: Vergi oranlar›n›n bütün kiflilerin kat-
Gizli artan oranl›l›k: Düz oranl› vergi tarifesi uygulamas›n-
land›klar› fedakârl›k ayn› olacak flekilde ayarlanmas›n›
da matrahtan (standart veya matrah artt›kça azalan) bir
ifade etmektedir.
indirim yap›lmas› öngörüldü¤ünde ortaya ç›kan fiili du-
Eflit orant›l› fedakârl›k: Eflit orant›l› fedakârl›k; toplumdan
daha fazla fayda elde ettikleri gerekçesiyle, yüksek gelir-
rum gizli artan oranl›l›k olarak adland›r›l›r.
lilerin, düflük gelirlilere göre daha fazla vergi ödemeleri-
H
ni (fedakârl›kta bulunmalar›n) ifade etmektedir.
Harç: Baz› kamu kurulufllar›n›n sunduklar› ticari ve s›naî mahiyette olmayan hizmetlerden yararlananlar›n yararlan-
F
ma karfl›l›¤› ödedikleri bedele harç denir.
Faydalanma prensibi: Herkesin kamu hizmetlerinden sa¤lad›¤› fayda oran›nda vergi ödemesine fayda prensibine
göre vergileme denir
Sözlük
‹
177
Lorenz e¤risi: Birikimli gelir gruplar›n›n gelirin birikimli yüzdelerinin ne kadar›n› ald›¤›n›n görsel ifadesi olan e¤ri,
‹kame etkisi: Bir mal›n di¤er mallara göre nispi fiyat›nda or-
gelir da¤›l›m›nda adaletin ne kadar sa¤land›¤›n›n anlafl›l-
taya ç›kan art›fl›n (azal›fl›n) bireylerin tüketim kararlar›n›
mas›na yard›m eder.
de¤ifltirerek fiyat› artan mal yerine di¤er mallardan (fiyat› azalan maldan) daha çok tüketilmesi fleklinde yaratt›¤›
etkiye ikame etkisi denir.
‹ki yönlü artan oranl› tarife: Veraset vergisinde miras›n tu-
M
Magna Carta: ‹ngiliz Kral› John taraf›ndan 1215 y›l›nda kabul
edilen ve tarihte ilk kez kral›n s›n›rs›z olan vergilendir-
tar› artt›kça ve varisin murise olan akrabal›k derecesi
azald›kça vergi oran›n›n artmas›na iki yönlü artan oranl›
tarife denir.
me yetkisini s›n›rland›ran sözleflmenin ad›d›r.
Maktu vergi çarpan›: Vergi gelirden ba¤›ms›z ise bir götürü
verginin milli geliri kendinden kaç kat daha fazla etkile-
‹kincil gelir da¤›l›m›: Devletin vergi ve kamu harcamalar›n›
yece¤ini gösteren katsay›ya maktu vergi çarpan› denir.
kullanarak birincil gelir da¤›l›m›na müdahale etmesiyle
Maktu vergi çarpan›n›n büyüklü¤ü marjinal tüketim e¤i-
ortaya ç›kan gelir da¤›l›m›na ikincil gelir da¤›l›m› denir.
Bir di¤er ifadeyle, bütçenin gelir ve gider kalemlerinin
etkilerini de tafl›yan fiili gelir da¤›l›m›d›r.
limine ba¤l›d›r.
Mali sürüklenme (mali engel): Vergilerin durgunluktan ç›kmaya çal›flan bir ekonomide kendili¤inden devreye gire-
‹leriye yans›ma: Ödenen verginin fiyata ilave edilerek al›c›-
rek büyümeyi yavafllat›c› (geciktirici) etki göstermesine
ya devredilmesine ileriye yans›ma denir.
K
mali sürüklenme denir.
Marjinal vergi oran›: Matrahtaki art›fl›n (de¤iflmenin) vergide neden oldu¤u art›fl› gösteren orand›r. Paydada mat-
Kamu harcamas› çarpan›: Kamu harcamas›ndaki de¤iflikli-
rahtaki de¤iflme, payda ise buna ba¤l› olarak vergide or-
¤in milli geliri kendinden kaç kat daha fazla etkileyece-
taya ç›kan de¤iflme yer al›r. Genellikle yüzde olarak ifa-
¤ini gösteren katsay›ya devlet harcamas› çarpan› denir.
Vergi gelirin bir fonksiyonu ise kamu harcamas› çarpan›n›n de¤eri küçülür.
de edilir.
Mutlak vergi yans›mas›: Di¤er vergiler ve devlet harcamalar› sabitken bir verginin düzeyinde yap›lan de¤iflikli¤in
Kanuni (Yasal) yans›ma: Verginin baflkalar›na devredilmesi
gelir da¤›l›m› üzerindeki etkisine ise mutlak vergi yans›-
ilgili kanunlarca öngörülmüflse bu yans›maya kanuni
mas› denir.
(yasal) yans›ma denir.
Kapsaml› gelir: Veri bir y›lda bireyin al›m gücünü art›ran kazançlar ile net servetinin de¤erinde ortaya ç›kan art›fllar›n toplam›na kapsaml› gelir denir.
Karma vergi çarpan›: Vergi gelire ba¤l› ise vergideki de¤iflikli¤in milli geliri ne kadar etkileyece¤ini gösteren katsay›d›r. Karma vergi çarpan›n›n büyüklü¤ü marjinal tüketim e¤ilimi ve vergi oran›na ba¤l›d›r.
Katma de¤er vergisi: Yay›l› tüketim vergilerinde, verginin
her aflamada ilave edilen katma de¤er üzerinden hesaplanan türüne katma de¤er vergisi denilmektedir.
Kay›t d›fl› ekonomi: Milli gelir hesaplamalar›na flu veya bu flekilde dahil edilmeyen tüm ekonomik faaliyetlere denir.
Kiflisel gelir da¤›l›m›: Gelirin toplumu meydana getiren bireyler, haneler veya gelir gruplar› aras›ndaki paylafl›m›na kiflisel gelir da¤›l›m› ad› verilir. Kiflisel gelir da¤›l›m›
en çok kullan›lan gelir da¤›l›m› türüdür.
L
N
Negatif gelir vergisi: Düflük gelirli mükelleflerin gelir vergisi ödemeleri yerine devlet taraf›ndan kendilerine ödeme
yap›lmas› suretiyle fakirli¤in olumsuz etkilerini azaltmak
ve artan oranl›l›k derecesini art›rmak için oluflturulmufl
vergi politikas› arac›na negatif gelir vergisi denir.
Net vergi yükü: Ödenen vergi mükellef için yüktür. Önemli
ölçüde vergi ile finanse edilen kamu hizmetlerinden sa¤lanan fayda bu yükü hafifletir. ‹flte ödenen vergi ile kamu
hizmetlerinden sa¤lanan faydan›n fark›n›n gelire oran›na
net vergi yükü denir. Genellikle yüzde ile ifade edilir.
O-Ö
Objektif vergi: Vergi mükellefinin kiflisel özelliklerinden (kiflisel, ailevi, medeni durum ve di¤er özellikler) ba¤›ms›z
olarak faaliyetler ya da ifllemler üzerinden al›nan vergilere objektif vergiler denir.
Laffer e¤risi: Vergi oranlar› ile vergi gelirleri aras›ndaki iliflkinin belli bir noktadan sonra ters yönlü oldu¤unu göstermektedir.
Optimal vergi oran›: Laffer e¤risinde vergi has›lat›n› maksimize eden oran optimal vergi oran›d›r.
Ortalama vergi oran›: Ödenen verginin matraha bölünmesiyle ulafl›lan orand›r. Genellikle yüzde olarak ifade edilir.
178
Vergi Teorisi
Ödeme gücü prensibi: Bireyin kendisi ve bakmakla yüküm-
S›n›rl› yans›ma: Vergi, yans›t›ld›ktan sonra belirli bir kifli
lü oldu¤u ailesinin geçinmesine yetecek kadar gelirinin
veya grup üzerine yerleflmekteyse buna s›n›rl› yans›ma
denir.
üzerinde kalan k›sma ödeme gücü denir. Herkesin ödeme gücüne göre vergilendirilmesine ödeme gücü pren-
S›n›rs›z yans›ma: E¤er vergi hiç kimsenin veya grubun üzerine yerleflmez, yans›t›lm›fl vergi sürekli olarak baflkalar›-
sibi denir.
na yans›t›l›rsa buna s›n›rs›z yans›ma (verginin yay›lmas›)
Özel tüketim vergileri: Sadece baz› mal ve hizmetlerin ver-
denir.
gi konusu yap›ld›¤› tüketim vergilerine özel tüketim vergileri denir.
Spesifik vergi: Vergi konusunun büyüklü¤ü ya da a¤›rl›¤›
üzerinden al›nan vergilere spesifik vergiler denir.
Özel vergi: Vergi matrah›n›n sadece belli bir k›sm›n› vergiye
tabi tutan ya da genel vergi matrah›ndan bir tak›m istis-
Subjektif vergi: Vergi mükellefinin kiflisel ödeme gücüne gö-
na ve indirimlerin yap›lmas›na izin veren vergilere özel
re ayarlanabilen vergilere subjektif vergiler denir.
ya da dar tabanl› vergiler denir.
P
T
Tamamlay›c› vergiler: Vergilemeye iliflkin amaçlar›n ger-
Para basmak (Senyoraj): Devletin para basmadaki tekel gü-
çeklefltirilmesi bak›m›ndan birbirleri ile uyumlaflt›r›lan
cünü kullanarak elde etti¤i reel gelire senyoraj denir.
vergilerdir. Bu anlamda kiflisel bir harcama vergisi, gelir
Parafiskal gelirler: Sosyo-ekonomik alanda devlet müdaha-
vergisini tamamlay›c› bir vergi olarak kullan›labilir. Zira
lecili¤inin artmas› nedeniyle artan kamu harcamalar›n›
gelirini saklayan kiflilerin ayn› baflar›y› harcamalar›n› sak-
gerçeklefltirmek üzere kurulan yar› kamu kurumu niteli¤ine haiz sosyal ve mesleki kurulufllarca toplanan kamu
lamada da göstermesi güçtür.
Telafi edici vergi: Bir vergide meydana gele¬bile¬cek ver-
gelirlerine parafiskal gelirler denir.
giden kaç›nma¬n›n veya kaç›rman›n di¤er bir vergi ile
Patrimuan gelirleri: Devletin mülk ve teflebbüs gelirlerine
telafi edilmesi durumundaki vergiye telafi edici vergi
patrimuan gelirleri denir. Patrimuan kelime olarak miras,
kal›t, mülk, gelir anlamlar›na gelmektedir.
denir.
Ters esneklik kural›: Vergiler esnekliklerle ters orant›l› olarak sal›nmal›d›r. Vergi nedeniyle denge miktar› fazla dü-
R
flürülemeyen (esnekli¤i düflük) mal ve faktörlerden daha
Ramsey kural›: F. Ramsey’e göre vergilemede etkinli¤in sa¤-
yüksek oranda vergi al›nmal›d›r.
lanmas› için vergilerin ekonomik birimlerin karar›n› etki-
Toplam vergi yükü: Toplam vergi gelirlerinin, gayrisafi yur-
lememesi gerekir. Vergi sistemi bunu sa¤layacak flekilde
tiçi hâs›la (GSYH) gibi toplam gelir büyüklüklerine ora-
dizayn edildi¤inde vergi öncesi etkin kararlardan sapma
n›na toplam vergi yükü denir.
(verginin afl›r› yükü) minimize edilmifl olur. Pratik sonuç
Toplu tüketim vergileri: ‹malat, toptan sat›fl ya da peraken-
olarak vergi oranlar›n›n esnekliklerle ters orant›l› olmas›
de sat›fl aflamas›nda olmak üzere tek bir aflamada uygu-
gerekir (Bkz. Ters Esneklik Kural›).
lanan tüketim vergilerine toplu tüketim vergileri denir.
Transfer fiyatland›rmas›: Ayn› iflletmede bir birimin di¤eri-
S
ne satt›¤› mal ve hizmete uygulanan fiyata denir.
Sabit miktarl› vergi tarifesi: Önceden saptanan sabit bir
Tüketici rant›: Piyasa denge fiyat› üzerinde ve talep do¤rusu
miktar›n vergi olarak ödenmesi durumunda ortaya ç›kan
alt›nda kalan alan tüketici rant› olarak adland›r›l›r. Tüke-
tarifeye sabit miktarl› vergi tarifesi denir. Ödenecek ver-
ticinin fiilen ödedi¤i fiyat›n (piyasa fiyat›) ödemeye raz›
gi ile matrah aras›nda bir iliflki kurulmad›¤›ndan götürü
oldu¤u fiyattan düflük olmas›n›n bir sonucudur.
vergilerde bu tip tarife söz konusudur. Sabit miktarl› ver-
Tüketim vergileri: Bireylerin iktisaden gelirlerinden tasarruf
gi tarifesine, tersine artan oranl› tarife (ric’i vergi tarifesi)
ettikleri miktar ç›kt›ktan sonra kalan k›sm›n› vergilendi-
de denir.
ren uygulamalara tüketim vergileri denir.
Sektörel gelir da¤›l›m›: Gayri Safi Yurtiçi Has›lan›n ana sektörler (tar›m, sanayi ve hizmet) veya alt sektörler (hay-
Ü
vanc›l›k, bal›kç›l›k, bankac›l›k, sigortac›l›k, otomotiv vb.)
Üretici rant›: Piyasa denge fiyat› alt›nda ve arz do¤rusu üze-
aras›nda paylafl›m›na sektörel gelir da¤›l›m› denir.
rinde kalan alan üretici rant› olarak adland›r›l›r. Üretici-
Servet: Belirli bir anda bir gerçek kifli veya tüzel kiflinin sahip
nin fiilen elde etti¤i fiyat›n (piyasa fiyat›) mal›n› satmaya
oldu¤u iktisadi de¤eri olan men-kul ve gayrimenkul varl›¤›n tümüne servet denir.
raz› oldu¤u fiyattan yüksek olmas›n›n bir sonucudur.
Sözlük
V
179
Vergi uyumlaflt›rmas›: ‹ki veya daha fazla ülkenin vergi sis-
Vergi ahlak›: Mükelleflerin devletle aralar›ndaki iliflkiyi belirleyen davran›fl normlar›d›r.
Vergi arbitraj›: Vergi sistemindeki farkl›l›klardan do¤an özellikleri kullanarak herhangi bir riske girmeden kazanç
sa¤lama faaliyetidir.
Vergi cenneti: Herhangi bir ülkede veya bölgede, finansal ve
di¤er hizmetler üzerinde herhangi bir vergi al›nmamas›
veya nominal bir vergi al›nmas› ve/veya bir ülkenin
ken¬disini vergi cen¬neti olarak tan›mlamas› veya baflka
ülkelerce bu flekilde varsay›lmas› durumunda bu ülke/bölge vergi cenneti olarak adland›r›l›r.
Vergi erozyonu: Yasal boflluklar ve vergi harcamalar› gibi
nedenlerle vergi gelirlerindeki azalmay› ifade etmek için
kullan›lan bir terimdir.
Vergi gayreti oran›: Toplanan verginin vergi kapasitesine
oran›d›r.
Vergi harcamalar›: Vergi mükelleflerine getirilen muafiyetler, vergi konular›na getirilen istisna ve indirimler dolay›s›yla vergi gelirlerindeki kay›plara denir.
Vergi istisnas›: Vergi uygulamas›nda vergi konusu içinde yer
alan baz› unsurlar›n sa¤lanan vergi ba¤›fl›kl›¤› ile vergi
d›fl› tutulmas›na vergi istisnas› denir.
Vergi kaç›rma: Mükellefin vergi yükünü yasa d›fl› yollarla
azaltmas›d›r. Mükellef aç›s›ndan risklidir, çünkü yakaland›¤›nda cezai müeyyide ile karfl›laflacakt›r.
Vergi kaç›rmada beklenen fayda modeli: Mükellefin vergi
kaç›rmadan önce fayda maliyet analizi yapaca¤›n› ve vergi kaç›rman›n beklenen faydas›n›n maliyetinden yüksek
olmas› durumunda vergi kaç›raca¤›n› ifade etmektedir.
Vergi kapasitesi: Bir ülkenin en az geçim seviyesinin üstünde kalan GSYH’sine o ülkenin vergi kapasitesi denir.
Vergi muafiyeti: Vergi uygulamas›nda vergi mükellefleri aras›nda yer alan baz› kiflilerin sa¤lanan vergi ba¤›fl›kl›¤› ile
vergi d›fl› tutulmas›na vergi muafiyeti denir.
Vergi rekabeti: Ülkelerin veya ülke içinde bölgelerin birbirleriyle vergi konusunda (vergi oranlar›n› düflürerek, vb.)
rekabete girmelerine denir.
Vergi tatili: Bir ülkede yabanc› veya yerli sermayeden belirli
bir süre boyunca vergi al›nmamas›n› ifade eder.
Vergi uyum maliyeti: Vergi idaresinin ve mükelleflerin vergisel ifllemleri yürütürken katland›klar› maliyetlerin tamam›na vergi uyum maliyeti ad› verilir. Vergi idaresinin
görevini yürütmesi için yüklendi¤i tüm maliyetler vergilemenin aç›k maliyetidir. Mükelleflerin, vergisel yükümlülüklerini yasalara uygun olarak yerine getirmek
için katland›klar› tüm maliyetler ise vergilemenin sakl›
maliyetidir.
temleri aras›ndaki farkl›l›klar› azaltmas›na denir.
Vergi uyumu: Mükellefin vergi ile ilgili yürürlükteki tüm kurallara uyarak gelirini tam olarak beyan edip vergisini
ödemesidir.
Vergi yans›mas›: Vergi mükellefinin üzerindeki vergi yükünü baflkalar›na aktarmas›d›r.
Vergi yans›mas›: Vergi yükünün iktisadi baz› imkânlardan
yararlan›larak mükellefi taraf›ndan k›smen veya tamamen baflkalar›na devredilmesine vergi yans›mas› denir.
Vergi yükü: Birey, sektör, toplum, bölge gibi ekonomik birimler taraf›ndan ödenen vergilerin bu birimlerin gelirlerine oran›na vergi yükü denir. Mükellefin hissetti¤i vergi
yükünü azaltacak etmenleri dikkate almad›¤›ndan bu
yüke brüt vergi yükü de denir.
Vergi: Devletin ve devletin yetkilendirdi¤i kamu kurulufllar›n›n mali ve mali olmayan görevleri gerçeklefltirmek üzere gerçek veya tüzel kiflilerden hukuken zorla, karfl›l›ks›z olarak ve egemenlik gücüne dayanarak ald›¤› para
fleklindeki iktisadi de¤erlere vergi denir.
Vergiden kaç›nma: Mükellefin vergi yükünü yasal yollarla
(yasal boflluklardan yararlanmak suretiyle, vb.) düflürmesidir.
Vergilemenin s›n›r›: Verginin bir birim dahi art›r›lmas›n›n
mümkün olmad›¤› noktaya denir.
Vergilerin otomatik stabilizatörlü¤ü: Vergilerin ekonomik
dalgalanmalar› fark edip kendili¤inden ve bu dalgalar›n
tersine do¤ru harekete geçerek ekonomik istikrar› sa¤lamaya yard›mc› olmalar›na vergilerin otomatik stabilizatörlü¤ü ad› verilir.
Verginin afl›r› yükü (Verginin etkinlik kayb›): Vergilerin,
piyasada rol alan aktörlerin ekonomik olarak ald›klar›
üretim ve tüketim kararlar›n› de¤ifltirmesi ya da sapt›rmas› sonucunda ortaya ç›kan etkinlik kayb› ya da refah
kayb›na verginin afl›r› yükü ya da verginin etkinlik kayb› denir. Di¤er bir tan›mla, vergi piyasa denge miktar›n›n
de¤iflmesine yol açarak üretici ve tüketici rantlar›nda
vergi tahsilat›n›n üzerinde ve ötesinde azalmaya yol açabilir. ‹flte ranttaki azalma ile vergi gelirleri aras›ndaki bu
farka verginin afl›r› yükü denir.
Verginin amortisman›: Vergi al›nmas› (veya art›r›lmas›) nedeniyle vergi konusu olan mal›n de¤erinin azalmas›na
denir.
Verginin gelir etkisi: Ödedi¤i vergi nedeniyle mükellefin
daha fazla çal›flmak suretiyle vergiden önceki gelir düzeyine ç›kmas›na denir.
Verginin ikame etkisi: Ödedi¤i vergi nedeniyle mükellefin
tüketimini k›sarak dinlemeye ve/veya e¤lenmeye yönelmesine denir.
180
Vergi Teorisi
Verginin kapitilizasyonu: Bir verginin kald›r›lmas› (veya
azalt›lmas›) nedeniyle vergi konusu olan mal›n de¤erinin artmas›na denir.
Verginin reddi: Uygulanmak istenen bir verginin toplumsal
boyutta kabul edil¬memesine denir, vergi grevi olarak
da adland›r›lmaktad›r.
Y
Yar› flahsi servet vergisi: Ödenecek vergi hem mükellefin
niteliklerine hem de vergi konusu mal›n niteliklerine
ba¤l› olarak de¤iflmekteyse bu vergiye yar› flahsi servet
vergisi denir.
Yatay adalet: Ayn› ekonomik koflullara sahip kiflilerin vergisel aç›dan ayn› muameleye tabi tutulmalar› anlam›na
gelmektedir.
Yay›l› tüketim vergileri: Mal ve hizmetlerin üretiminden nihai tüketim aflamas›na kadar her aflamada al›nan vergilere yay›l› tüketim vergileri denir.

VERG‹ TEOR‹S‹ - Personel Web Sistemi

Transkript

Benzer belgeler

MAHSUP DİLEKÇELERİ İNTERNET ÜZERİNDEN VERİLECEK

kat karsiligi insaat sozlesmesinde ba bs formu hk

tas baski ve guaj teknikleri kullanarak boya ve cesitli akrilik

tasfiyeye giren kurumlarca gecici vergi beyannamesi verilmesi hk

kendi imalati olan tahta tablolarin bir isyeri acilarak satisi yapilmasi

G-20 Uluslar arası Vergi Sempozyumu