bakü – tiflis – ceyhan boru hattı projesi sosyal ve yeniden yerleşim

Transkript

BAKÜ – TİFLİS – CEYHAN BORU HATTI PROJESİ
SOSYAL VE YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI
İZLEME HEYETİ
ŞUBAT 2004
Robert Barclay
Frédéric Giovannetti
Tasneem Salam
Part A Overview BTC SYYEP Expert Panel Review February 2004 Rev. 1
A-2
BÖLÜM A SYYEP İNCELEME BULGULARI HAKKINDA GENEL
BİLGİ
ŞUBAT 2004
A-3
KISIM A GENEL BİLGİ BÖLÜMÜ İÇİNDEKİLER TABLOSU
1.
2.
3.
4.
GİRİŞ .......................................................................................................................................................... 5
1.1
UZMAN HEYETİ İNCELEMELERİNE İLİŞKİN KOŞUL .............................................. 5
1.2
PROJE TANIMI......................................................................................................... 5
1.3
UZMAN HEYETİ İNCELEME AMAÇLARI ................................................................. 6
1.4
ŞUBAT 2004 İNCELEMESİNİN KAPSAMI ................................................................. 7
1.5
RAPORUN ŞEKLİ...................................................................................................... 7
ARAZİ İKTİSABI...................................................................................................................................... 9
2.1
BUGÜNE KADAR KAYDEDİLEN İLERLEME ............................................................. 9
2.2
İNŞAAT SIRASINDA İLAVE ARAZİ GEREKSİNİMLERİ ........................................... 10
2.3
HARAÇ VE RÜŞVET İDDİALARI ............................................................................. 12
2.4
KULLANIM HAKKININ İADESİ / KULLANIM KISITLAMALARI ............................. 12
GEÇİM KAYNAKLARININ ESKİ HALİNE GETİRİLMESİ........................................................... 13
3.1
GEÇİM KAYNAKLARININ ESKİ HALİNE GETİRİLMESİ ........................................ 13
3.2
YYEP FONU.......................................................................................................... 14
3.3
KORUNMAYA MUHTAÇ GRUPLAR ........................................................................ 15
3.4
ETNİK VE DİNİ AZINLIKLAR ................................................................................. 15
İNŞAATIN YEREL HALK ÜZERİNEKİ ETKİLERİ......................................................................... 16
4.1
GENEL ................................................................................................................... 16
4.2
YEREL İSTİHDAM .................................................................................................. 16
4.3
YEREL ALIMLAR ................................................ ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
4.4
YEREL HALKIN EMNİYETİ ................................................................................... 17
4.5
İNŞAATIN KÖYLER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ ......................................................... 18
4.6
YEREL HALKLA İRTİBAT ................................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
4.7
ŞİKAYETLER .......................................................................................................... 19
5.
6.
A-4
TOPLUMSAL YATIRIM PROGRAMI ................................................................................................ 19
5.1
TYP UYGULAMA ORTAKLARININ SEÇİMİ ........................................................... 19
5.2
TYP PLANLAMASI, TASARIMI VE UYGULAMASI ................................................. 20
5.3
TYP SEÇ .............................................................................................................. 20
5.4
SUPERVİSİON, MONİTORİNG AND EVALUATİON .................................................. 21
ORTAYA ÇIKAN ÖTEKİ SORUNLAR ............................................................................................... 21
6.1
HALKA DANIŞMALAR VE AÇIKLAMALAR ............................................................ 21
6.2
HALKIN BİLGİLENDİRİLMESİ GEREKSİNİMLERİ ................................................. 21
6.3
DEĞİŞİKLİK YÖNETİMİ ......................................................................................... 22
6.4
İŞLETME AŞAMASINA GEÇİŞ ................................................................................ 23
6.5
BÖLGESEL KALKINMA GİRİŞİMİ .......................................................................... 25
7.
SONUÇ...................................................................................................................................................... 26
8.
ÖZET SORUN TABLOSU...................................................................................................................... 27
8.1
DAHA ÖNCEKİ İNCELEME TAVSİYELERİNİN İZLENMESİ .................................... 27
TARİH ............................................................................................................................. 27
TAVSİYE .......................................................................................................................... 27
ŞUBAT 2004’DEKİ DURUM .............................................................................................. 27
8.2
ŞUBAT 2004 İNCELEMESİ TAVSİYELERİ .............................................................. 29
A-5
1. GİRİŞ
1.1
Uzman Heyeti İncelemelerine İlişkin Koşul
Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Boru Hattının ikinci Sosyal ve Yeniden Yerleşim Eylem Planı
(SYYEP) izleme çalışması Şubat 2004'te gerçekleştirilmiştir.
SYYEP incelemeleri, Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı Yeniden Yerleşim Eylem Planı
(bundan sonra "YYEP" olarak anılmaktadır) ve BTC Çevre ve Sosyal Eylem Planı (ÇSEP)
çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. SYYEP izleme gözden geçirme çalışmaları altı aylık
aralıklarla yapılmaktadır ve boru hattı yapımının tamamlanmasından sonra 36 ay veya
SYYEP Heyetinin, etkilenen kişilerin yaşam standartları ve gelir düzeylerinin tam olarak
eski haline getirildiğini belirlediği tarihe kadar devam edecektir. Söz konusu tarihte bir
Tamamlama Denetimi gerçekleştirilecektir. Tamamlama Denetimi, BTC Şti.'nin YYEP'de
belirtilen yeniden yerleşim taahhütlerine uyduğunun doğrulanması amacını taşıyacaktır.
Bir sonraki Uzman Heyeti izleme gözden geçirme çalışması Temmuz 2004'te yapılacaktır.
1.2
Proje Tanımı
BTC Boru Hattı, Azerbaycan'ın başkenti Bakü yakınlarındaki Sangachal Terminalinden
Gürcistan üzerinden Türkiye'nin Akdeniz kıyısındaki Ceyhan'da bulunan yeni deniz
terminaline günde bir milyon varil- yılda 50 milyon ton - kadar ham petrol taşıyacak
tahsisli bir boru hattı sistemi olacaktır. Daha sonra petrol tankerler aracılığıyla uluslararası
piyasalara taşınacaktır. 1,760 kilometre uzunluğundaki boru hattının 2005'in ilk yarısı
içinde hizmete girmesi öngörülmektedir.
BTC boru hattı, uluslararası standartlara göre inşa edilecek ve işletilecektir. Toprağa
gömülü olacak ve Şekil 1.1'de gösterildiği gibi Azerbaycan (442 kilometre), Gürcistan
(248 kilometre) ve Türkiye'den (1,076 kilometre) geçişi sırasında evlerin veya yerleşim
birimlerinin başka yerlere taşınmasını gerektirmeyecektir. Şu anda boru hattı koridorunda
gerçekleştirilmekte olan tarım ve araziye dayalı faaliyetlerin bir çoğu, bazı kısıtlamalara
tabi olarak inşaatın tamamlanmasından sonra yeniden başlayabilecektir. Bu nedenle
yaratacağı etkilerin çoğunluğu geçici özellikte olacaktır. Boru hattında vana istasyonları,
pompa istasyonları, bir ölçüm istasyonu, muhafaza nakil tesisi ve Ceyhan'da bir terminal
ve iskele gibi bazı "Yer Üstü Tesisleri" (YÜT'ler) bulunacaktır. YÜT'lere ilişkin arazi
daimi olarak kamulaştırılacaktır.
Arazi ve varlıkların geçici veya daimi kaybı, mevcut geçim kaynakları üzerindeki etkiler
veya kullanım kısıtlamalarından etkilenen arazi sahipleri, kiracılar ve arazileri gayrı resmi
olarak kullananların bir özeti, Tablo 1-1'de verilmektedir. Bu tablo, projeden etkilenen
hanelerin toplam sayısını yaklaşık olarak vermektedir (dipnot (2)'ye bakınız). BTC boru
hattı, tahmini olarak 17,716 parsel araziyi etkileyecektir. Bu arazilerin çoğunluğu sadece
nominal üç yıllık inşaat döneminden etkilenecektir. Ancak ilk hafriyat ile eski hale getirme
arasındaki sürenin ortalama yaklaşık 6 ay olması beklenmektedir. Çok az sayıda hanehalkı,
YÜT'ler ve bunlarla ilgili erişim yolları için gerekli olan araziler üzerindeki kullanım
haklarını daimi olarak kaybedeceklerdir. Projeye ilişkin arazi gereksinimleri Tablo 1-2'de
özetlenmektedir.
A-6
Proje, Temmuz 2002'de kurulan Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı Şirketi (BTC Şti.)
tarafından gerçekleştirilmektedir.
BTC boru hattına ilave olarak daha sonra Türk yerli tüketicilere dağıtılmak üzere
Sangachal Terminalin'den Gürcistan üzerinden Gürcistan/Türk sınırına 7.3 milyar
metreküpe kadar doğal gaz taşınması amacıyla Güney Kafkasya Boru Hattı (GKBH)
önerilmektedir. GKBH boru hattı, Azerbaycan ve Gürcistan topraklarında BTC boru
hattına paralel olarak ve aynı 44 metrelik inşaat koridoru içinde inşa edilecektir. GKBH
ortakları, şu anda çok taraflı kredi kuruluşları aracılığı ile finansman aramamaktadır.
1.3
Uzman Heyeti İnceleme Amaçları
Altı aylık SYYEP inceleme çalışmalarının amacı şöyledir:
(i)
YYEP'e genel uygunluğun değerlendirilmesi;
(ii)
projeden etkilenen kişilerin yaşam kalitesi ve geçim kaynaklarının eski haline
getirilmesi veya güçlendirilmesine yönelik önlemlerin uygulandığının
doğrulanması ve bunların etkinliklerinin ölçülmesi; ve
(iii)
etkilenen yerel halkın yaşam kalitesi ve geçim kaynaklarının ne ölçüde eski
haline getirilmiş olduğunun değerlendirilmesi
SYYEP Heyeti, ayrıca ÇSEP'te ve bunun bir parçasını oluşturan Yüklenici Kontrol
Planları’nda (YKP) tanımlanan sosyal etkilerin azaltılmasına yönelik öteki önlemlere genel
uygunluğu da değerlendirecektir. Taahütlerin yerine getirilip getirlmediği veya planlara
uygunluğun izlenilebilmesi saha ziyaretleri ve yerel halkla karşılıklı etkileşim
gerektirmektedir. SYYEP Heyeti tarafından uygulaması incelenecek taahhüt türleri
aşağıdakileri içermektedir:
-
Kirliliğin önlenmesi - yerel toz ve gürültü yönetimi
-
Yerel halkın emniyeti - bulaşıcı hastalıklar konusunda topluluklarda
bilinçlendirme programları; proje trafik güzergahları konusunda halkın
bilinçlendirilmesi ve trafik emniyeti brifingleri
-
Altyapı ve hizmetler - hasar gören altyapının eski haline getirilmesi ve tazminat
süreci; yerel halkı etkilemeyecek şekilde projenin su kullanımı; ve proje
tarafından kullanılan yolların makul bir durumda muhafaza edilmesi
-
Yerel halkla irtibat - proje faaliyetleri konusunda yerel halkın
bilinçlendirilmesi; şikayet prosedürü; şantiye kuralları; işe alma süreci; proje
trafik hız sınırları; gürültülü faaliyetler ve öteki planlanan rahatsızlığa yol
açabilecek faaliyetler konusunda önceden uyarıda bulunulması; mal ve hizmet
satın alma süreci ve yerel halkla düzenli toplantılar ve Halkla İlişkiler
Görevlileri’ne (HİG) erişim
-
Şikayet yönetimi – bildirilen şikayetlerin takibi; HİG'lerile görüşme imkanı;
şikayet prosedürü konusunda yerel halka bilgi verilmesi ve şikayetlerin
sonuçlandırılması
SYYEP İzleme Heyetinin ayrıca (i) bu "katma değerli" programların boru hattından
etkilenen halkın sürdürülebilir sosyal kalkınmasına yaptıkları genel katkıların
A-7
değerlendirilmesi için bir temel oluşturmak üzere Toplumsal Yatırım Programları (TYP)
ve izleme raporlarını gözden geçirmesi ve (ii) yerel halkla genel irtibatın etkinliğinin harici
bir incelemesinin yapılmasına ve çözülmesi gereken önemli sorunların belirlenmesine
temel oluşturmak üzere Halkın Bilgilendirilmesi ve Katılımı Planı (HBKP) ve devam
etmekte olan halkla istişare raporları ile ÇSEP izleme raporlarındaki halkla istişareye dair
kısımların gözden geçirmesi gerekmektedir.
1.4
Şubat 2004 İncelemesinin Kapsamı
İkinci SYYEP incelemesi, 1-23 Şubat 2004'te gerçekleştirilmiştir. İnceleme, SYYEP
Heyeti üyeleri olan Tasneem Salam, Frédéric Giovannetti, ve Robert Barclay tarafından
yapılmıştır. Uluslararası Finans Kurumu sosyal uzmanları olan Ted Pollett ve Shawn
Miller, Heyete sırasıyla Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan'da eşlik etmiştir.
Şubat 2004 incelemesinden önce SYYEP Heyetine, BTC projesi inşaat aşaması sosyal ve
çevresel yönetim ve raporlama sistemleri konusunda bir brifing verilmiştir (son
incelemedeki (a) maddesindekitavsiye uyarınca). İncelemeden önce Heyet'e Kredi
Sağlayan Kurumların Üç Aylık Çevresel ve Sosyal İzleme Raporları ve BTC’nin üç aylık
dahili YYEP izleme raporları verilmiştir.
SYYEP Heyeti'ne ilişkin İş Tanımı, Ağustos 2003 tarihli ilk SYYEP Raporunun ekinde
görülebilir.
1.5
Raporun Şekli
Genel Bilgi başlıklı bu A Bölümünde Uzman Heyeti'nin genel BTC projesi ile ilgili olan
tavsiyeleri ile sosyal ve yeniden yerleşim inceleme bulgularının genel düzeyde bir özeti
verilmektedir. Ayrıntılı ve ülkelere özgü gözden geçirmeye ilişkin görüşler ve tavsiyeler,
aşağıdaki ayrı ülke raporlarında yer almaktadır:
-
Bölüm B Azerbaycan
-
Bölüm C Gürcistan
-
Bölüm D Türkiye
Tablo 1-1
A-8
Projeden Etkilenen Haneler Özeti1
Projeden Etkilenen Hane
Kategorisi
Arazi sahipleri3
Kiracılar
Gayrı resmi kullanıcılar
İşletme işçileri5
Toplam Etkilenen Haneler
Azerbaycan
Arazi parçalarının sayısı
Türkiye
Gürcistan
(58 metrelik
koridor)2
3,921
(58 metrelik
koridor)
3,110
153
6
152
4,232
257
N/A
3,3676
(28 metrelik
koridor)
5,970 +
3,017 zilyet4
1,080
Yaklaşık 50
N/A
10,117
Toplam
16,018
1,490
56
152
17,716
1
Bu tablo, YYEP için hazırlanan özet cetvellere dayanmaktadır. Üç ülkenin tamamında projeden
etkilenen hanelerin gerçek sayıları, devam eden parsel ve arazi sahibi belirleme çalışmaları gayrı resmi
kullanıcı çalışmaları ve benzeri diğer çalışmalar sonucunda tabloda gösterilenlerden farklı olacaktır.
Projeden etkilenen kişilerin nihai bir değerlendirmesi, üç ülkenin tamamında arazi edinim çalışmaları
tamamlandığında gerçekleştirilecektir.
2
Azerbaycan ve Gürcistan için arazi sahibi ve kiracı sayıları, kullanım kısıtlamalarından etkilenen ancak
aynı zamanda 44 metre genişliğindeki inşaat koridorunu ve 8 metrelik boru hattı koridorlarını içeren 58
metre genişliğindeki arazi koridoruna dayanmaktadır.
3
Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye'de bir arazi parseline ilişkin tapuda belirtilen birden fazla mal sahibi
bulunması yaygın bir durumdur. Bu tabloda gösterilen rakamlar anlaşmaların imzalanacağı arazi parsel
sayısına dayanmaktadır. Türkiye'deki bir çok parselin bir aileden fazla sahibi bulunmaktadır ve bu
nedenle projenin bir parseli etkilediği, ancak bundan iki veya daha fazla hanenin etkilendiği durumlar
sıkça görülebilmektedir.
4
Türkiye'de zilyet hakları, kullanıcının herhangi bir ihtilaf veya müdahale olmadan araziyi 20 yıl
kullanmış olduğunu kanıtlayabilmesi halinde kabul edilen mutat veya intifa haklarıdır. Bu kullanıcılar,
tapu sahibi arazi sahipleri ile aynı haklara sahiptir ve tam olarak tazmin edilecektir.
5
Azerbaycan'da kamu iktisadi teşebbüslerinin bazı personeli, ücret almak yerine geçimlerini özel kişilere
ait hayvanlara çobanlık yaparak sağlamaktadır. Daha ayrıntılı açıklama için YYEP Bölüm B Kısım
5.2.3.1'e bakınız.
6
Bu toplamda Gürcistan'da sakrebulos'lara tahsis edilmiş olan ve genellikle otlatma veya yem bitkisi
ekilmesi için kullanılan ve boru hattı yapımından etkilenen (tamamen veya kısmen) 438 parça arazi
dikkate alınmamıştır.
A-9
Proje Arazi Gereksinimleri Özeti7
Tablo 1-2
Project
Gereklilikleri
BTC Projesi İçin Gerekli Arazinin Yüzölçümü (Hektar)
Azerbaycan
Gürcistan
Türkiye
Toplam
Geçici
Daimi
Geçici
Daimi
Geçici
Daimi
Geçici
Daimi
arazi
arazi
arazi
arazi
arazi
arazi
arazi
arazi
kullanımı kullanımı kullanımı kullanımı kullanımı kullanımı kullanımı kullanımı
Boru hattı
inşaat
koridoru
İnşaat
şantiyeleri,
boru
depolama
alanları
YÜT'ler ve
erişim yolları
Toplam
1,970
-
1,088
-
2,903
-
5,961
-
219
-
30
-
100
-
349
-
-
26
-
70
-
101
-
197
2,189
26
1,118
70
3,003
101
6,310
197
2. ARAZİ EDİNİMİ
2.1
Bugüne Kadar Kaydedilen İlerleme
BTC Şti. tarafından bildirilen 31 Ocak 2003 tarihine kadar arazi iktisabı konusunda kaydedilen
ilerleme şöyle olmuştur:
-
Azerbaycan'da arazi edinimi hemen hemen tamamlanmış ve bütün özel ve
belediye arazileri için tazminat ödemeleri yapılmıştır (köy dışında yaşayan 16
arazi sahibine yapılacak ödemeler hariç)
-
Gürcistan'da genel arazi edinimi yüzde 85 oranında tamamlanmıştır ve özel
arazi parsellerinin yüzde 87'si satın alınmıştır
-
Türkiye'de genel arazi edinimiyüzde 82 oranında tamamlanmıştır ve özel arazi
parsellerinin ise yüzde 59'u kamulaştırılmıştır.
Bu üç ülkenin tamamında BTC Şti. (Azerbaycan ve Gürcistan) ve BOTAŞ/ADK (Türkiye)
tarafından oluşturulan arazi edinim usulleri tatmin edicidir ve etkin şekilde
uygulanmaktadır. Müzakerelere hazırlık, anlaşmaların imzalanması ve ödeme usüllerinde
kişilere yardımcı olmaya yönelik düzenlemelerin iyi bir şekilde uygulandığı sonucuna
varılmıştır. Bu üç ülkenin tamamında projeden etkilenen kişiler, üçüncü taraf yasal
yardımından serbestçe yararlanmakta ve gerektiğinde mahkeme idari işlemlerinin
tamamlanması için desteklenmektedirler.
7
Bu tablo, YYEP için hazırlanan özet cetvellere dayanmaktadır. Üç ülkenin tamamında projeden
etkilenen hanelerin gerçek sayıları, devam eden parsel ve arazi sahibi belirleme çalışmaları gayrı resmi
kullanıcı çalışmaları ve benzeri diğer çalışmalar sonucunda tabloda gösterilenlerden farklı olacaktır.
Projeden etkilenen kişilerin nihai bir değerlendirmesi, üç ülkenin tamamında arazi edinim çalışmaları
tamamlandığında gerçekleştirilecektir.
A-10
Azerbaycan'da son inceleme tarihinde henüz gerçekleşmemiş olan belediye arazilerine
ilişkin ödemeler tamamlanmıştır. İlk kadastro ölçümünde 66 arazi sahibini etkileyen bazı
hatalar olduğu belirlenmiştir. Ancak bunlar tamamen giderilmiştir. Boru hattı "istişare" ve
"koruma" alanlarına uygulanacak kurallar, Yakıt ve Enerji Bakanlığı tarafından
onaylanmıştır ve Mart 2004'te uygulamaya konulması beklenmektedir. Arazi üzerindeki
hakların BTC Şti.'ye verilmesine ilişkin nihai adım olan "omnibüs anlaşması"na son şekli
verilmektedir ve Azerbaycan Devleti ile BTC Şti. arasında Haziran 2004'te imzalanması
beklenmektedir.
Gürcistan'da BTC Şti., özel ve kiralık arazilere ilişkin anlaşmaların imzalanmasında
istikrarlı bir ilerleme kaydetmeye devam etmektedir. SYYEP Heyeti, ilçe Tapu
Müdürlüklerinin de daha önceki arazi edinimleri ile ilgili geri kalan kadastro ve arazi
sahibi belirleme sorunlarının çözümünde ilerleme kaydetmiştir. Tabatskuri Köyü’nde tapu
kaydının iptaline ilişkin çözülmesi gereken bazı sorunlar vardır. Bu mesele, şu anda Bölge
Mahkemesi tarafından incelenmektedir. Köy ortak meraları ve yem bitkisi üretilen
arazileriçin köy Toplum Kuruluşlarına (TK'lar) ödemeler, bazı yerlerde bölünmelere yol
açmıştır. SYYEP Heyetinin belirttiği kaygılar üzerine BTC Şti., tazminatın köyde şeffaf bir
şekilde dağıtılması konusunda ilave tavsiye ve yönlendirme sağlamak amacıyla bir sivil
toplum kuruluşu olan Arazi Sahipleri Haklarını Koruma Derneği'nin (ASHKD) mevcut iş
tanımının süresini uzatmıştır. BTC Şti., Akhaltsikhe, Gardabani ve Rustavi'de proje
tarafından önerilen tazminatı kabul etmeyi reddeden 39 arazi sahibine karşı "gerekli geçiş
hakkı" (bir tür "kamulaştırma ve kullanma hakkı") davaları açmıştır. YYEP Heyeti,
bunların YYEP ve UT 4.30 ilkelerine uygun olmasını sağlamak için bu davaların
sonuçlarını izlemektedir. Yerleri belirlenemeyen arazi sahipleri için de "gerekli geçiş
hakkı" kullanılmıştır. BTC Şti., bölgede yaşamayan arazi sahiplerinin yerlerinin
belirlenmesi çabalarını sürdürmektedir ve bunda bir ölçüde başarılı olmuştur.
Türkiye'de arazi edinimi tatmin edici bir şekilde ilerlemektedir. Bölgede yaşamayan arazi
hissedarlarının köyde yaşayan akrabalarına vekaletname vermemeleri durumunda araziden
yararlanabilmek için BOTAŞ/ADK'nın Kamulaştırma Yasası'nın 10 ve 27. Maddeleri
hükümlerine başvurma gereksinimi devam etmektedir. BOTAŞ/ADK'nın ödemelerin bir an
önce yapılabilmesi amacıyla bu tür durumların sayısını asgariye indirmek ve mahkeme
muamelelerini hızlandırmak için her türlü çabayı gösterdiği gözlemlenmiştir. Proje
çevresinde daha önce mahkemeler tarafından yapılan belirlemeler ve tescilden sonra
zilyetli arazinin mülkiyeti konusunda Ardahan, Kars ve Erzurum'da bazı ihtilaflar ortaya
çıkmıştır. SYYEP gözden geçirmesi sırasında incelenen bütün dosyalarda doğru yasal
süreçlerin izlendiği belirlenmiştir. SYYEP Heyeti, ihtilaf konusu olan zilyetli mülkiyetin
mahkemeler aracılığı ile çözüme kavuşturulmasını tavsiye etmiştir.
Genel olarak, BTC projesi arazi edinimi sürecinin 17,700'den fazla arazi parseline ilişkin
işlemleri kapsadığı dikkate alındığında güçlüklerle karşılaşılan durumların sayısının çok
düşük olduğu görülmektedir.
2.2
İnşaat Sırasında İlave Arazi Gereksinimleri
İnşaat şantiyeleri ve boru depolama alanları için arazi alımı, genel olarak üç ülkenin
tamamında da YYEP’e uygun olarak gerçekleştirilmiştir. Ancak, SYYEP Heyeti, inşaatla
ilgili diğer geçici arazi kiralama işlemlerinin daha az etkin bir şekilde yönetildiğini
gözlemlemiştir. Bu tür gereksinimler arasında şunlar bulunmaktadır:
A-11
-
Bitişikteki araziye yayılan toprak yığınları veya geçiş hakkı güzergahı ötesinde
temizleme ve dekapaj sonucunda ilave alan kullanımı (bütün ülkelerde)
-
Geçici inşaat erişim yolları
-
Boşaltma havuzları, geçitlerde artan çalışma genişliği, ariyet alanları ve benzeri
yerler için gerekli olanlar gibi başka inşaat alanları
Üç ülkenin tamamında boru hattı inşaat yüklenicileri, geçiş hakkı alanı içinde depolanmış
malzemelerin muhafaza edilmesinde bazı yerlerde güçlüklerle karşılaşmışlardır. Güçlükler,
boru hattının mevcut altyapının altından geçebilmesi için hendeğin daha derin kazılması
gereken geçitlerde veya kayalik alanda kazı yapılması sonucunda daha fazla hafriyat
malzemesinin çıkması durumunda ortaya çıkmaktadır. Gürcistan’da inşaat yüklenicisinin
arazi mülkiyetini yeterli şekilde teyit etmeden veya komşu köylerle yeterli danışmalarda
bulunmadan geçici erişim yolları inşa etmesi nedeniyle yerel halkla bazı ihtilaflar ortaya
çıkmıştır. Belirtilen geçiş hakkı güzergahının ve çalışma alanlarının ötesinde bu tür arazi
kullanımlarının önceden anlaşmaya varılmadan veya tazminat ödenmeden gerçekleşmesi
durumunda komşu yerleşim birimleri ile anlaşmazlıklara yol açabilmekte ve projeyi, UT
4.30’a uymadığı yolunda eleştiriye açık hale getirmektedir. SYYEP Heyeti, BTCŞti.’nin
bütün yüklenicilere YYEP taahhütlerine uymaları gerektiğini hatırlatmasını ve
gerektiğinde aşağıdaki önlemleri almasını tavsiye etmektedir:
-
Onaylanmış geçiş hakkı güzergahı veya öteki belirtilen çalışma alanlarının
ötesinde yüklenicilerin çalışmalarından etkilenebilecek bütün alanlar (geçiş
hakkı güzergahı, erişim yolları, boru depolama alanları, inşaat şantiyeleri,
geçitler, agreda sahaları ve benzeri yerler) konusunda bir inşaat etki araştırması
yapılması
-
Daha önce tazminat ödenmemiş olan işgal edilmiş araziler için yüklenicilerin,
YYEP ilkeleri ve rayiçlerine uygun olarak anlaşmalar yapmaları ve tazminat
ödemeleri için düzenlemeler yapılması
-
Gerekli tazminatın ödenmesinden önce geçiş hakkı güzergahı ve belirtilen
çalışma alanları dışında gelecekteki ilave arazi işgallerinin asgari düzeye
indirilmesi amacıyla bu alanda yüklenicilerin çalışmalarını denetlemek için
gerekli sistemler, prosedürler ve insan kaynaklarının gözden geçirilmesi. Bunun
kaçınılmaz olması durumunda arazi sahiplerine hızla tazminat ödenmesi
Bazı yüklenicilerin, geçiş hakkı güzergahı dışındaki arazilerin kullanılması için “ayni”
tazminat ödenmesi konusunda anlaşmaya varma uygulaması YYEP’e uygun değildir ve
desteklenmemelidir.
SYYEP Heyeti, yüklenicilerle arazi işlemlerine taraf olan arazi sahipleri ve kullanıcılara
üçüncü taraf yasal yardımı (APLR, CLEE, KKGV veya eşdeğer kuruluşlar yoluyla)
önerilmesi gerektiği yolunda Ağustos 2003’te yapılan tavsiyeleri tekrarlamaktadır.
İnşaat amaçları için ilave arazi kiralanmasına ilişkin YYEP ilkelerine uyma ve yüklenici
performansının özellikle Gürcistan’da güçlendirilmesi gerekmektedir. Gürcistan ve
Türkiye’de ilave çalışma alanlarının başlaması yüklenicilerin geçici arazi edinim sistemleri
ve kaynakları üzerinde daha fazla baskı oluşturacaktır. BTC Şti., yeni çalışma sahalarının
açılmasından önce yeterli personel, kayıt tutma ve teminat usullerinin mevcut olmasını
sağlamalıdır. Yeni inşaat sahalarında çalışacak alt yüklenicilere araziye girmeden önce
A-12
eğitim verilmeli ve bunlar YYEP yükümlülükleri konusunda tam olarak bilgi sahibi
olmalıdır.
Tavsiye:
a. BTC Şti. arazileri, ekinleri veya varlıkları geçiş hakkı güzergahı ve öteki belirtilmiş
olan çalışma alanlarının ötesinde inşaat faaliyetlerinden etkilenecek arazi sahipleri
ve kullanıcıların belirlenmesi ve bunlara tazminat ödenmesine ve kendilerine henüz
tazminat ödenmemiş olanların belirlenmesine öncelik verilmesini sağlamalıdır.
b. BTC Şti., yeni çalışma sahaları açılmadan önce yeterli personel kaynakları,
denetim, kayıt tutma ve teminat usullerinin mevcut olmasını sağlamalıdır. Bu,
gerek BTC Şti. gerekse alt yüklenici kaynakları ve sistemleri için geçerlidir.
c. BTC Şti. yeni çalışma sahalarında çalışacak alt yüklenicilerin saha ekiplerinin
çalışmalara başlamadan önce eğitim almalarını ve proje YYEP yükümlülükleri ile
giriş öncesi şartlar konusunda tam olarak bilgi sahibi olmalarını sağlamalıdır.
2.3
Haraç ve Rüşvet İddiaları
Üç ülkenin tamamında kendileri ile görüşme yapılan tazminat alan kişiler, kendilerinden
haraç alma konusunda herhangi bir girişime maruz kalmadıklarını veya kendi köylerinde
bu tür olaylar meydana geldiğini duymadıklarını ısrarla belirtmişlerdir.
BTC Şti.’nin ortağı olan sivil toplum kuruluşlarından alınan bilgiler, Azerbaycan’daki
Cumhuriyet Savcılığı’nın yerel hükümet yetkililerinin projeden etkilenen araziler için hile
yoluyla tazminat alma konusundaki muhtemel girişimlerine yönelik arazi işlemleri
usulsüzlükleri konusunda az sayıda soruşturma başlattığını göstermektedir. Gürcistan’da
da yerel hükümet yetkililerinin karıştığı bir kaç arazi usulsüzlüğü meydana gelmiş ve
ayrıca suç çetelerinin tazminat alan kişilerden koruma parası altında haraç aldıkları
bildirilmiştir. Bir kaç vakada da yetkililer toplu tazminatları zimmetlerine geçirmişlerdir.
Polis ve savcılığın açtığı bir kaç soruşturma sonucunda bazı kişiler mahkum olmuştur.
Türkiye’de bugüne kadar hiç bir rüşvet olayı olduğuna dair bir şikayet bildirilmemiştir.
SYYEP Heyeti, Azerbaycan ve Gürcistan’da polis ve savcılıkların tutuklama ve
mahkumiyetlerle sonuçlanan soruşturmalar başlatmış olmasını gözlemlemekten
memnuniyet duymaktadır. Genel olarak etkilenen kişilerle yapılan görüşmeler, rüşvetin
önlenmesine ilişkin proje önlemlerinin makul şekilde başarılı olduğunu göstermiştir.
Tavsiye:
d. BTC Şti., rüşvetle mücadeleye yönelik tutumunu hükümetin her kademesinde
sürdürmeye devam etmelidir.
2.4
Kullanım Hakkının İadesi / Kullanım Kısıtlamaları
Ağustos 2003’teki SYYEP raporu, YYEP’te taahhüt edildiği şekilde arazi kullanım
hakkının iadesine yönelik açık bir strateji bulunmamasını, Gürcistan yeniden yerleşim
programının hızla çözülmesi gereken önemli bir eksikliği olarak belirlemiştir. Kullanım
kısıtlamalarının nasıl uygulanacağı konusunun da çözüme kavuşturulması gerekmektedir.
Şubat 2004 YYEP incelemesi, arazi kullanım hakkının iadesine ilişkin bir strateji ve
A-13
usullerin oluşturulması açısından sınırlı bir ilerleme kaydedildiğini belirlemiştir. BTC Şti.
Gürcistan’da dahili stratejinin Haziran ayına kadar kararlaştırılmasını beklemektedir.
Ancak, harici danışma ve mevzuatın onaylanması konusunda ilave süreye ihtiyaç olacaktır.
BTC Şti. arazi kullanım hakkının iadesinin fiilen gerçekleşmesinin 18 ila 24 ay arasında
sürebileceğini tahmin etmektedir. Projeden etkilenen kişiler arasında arazinin iadesi
konusundaki beklentiler çok yüksektir. Arazi kullanım hakkının iadesinin dikkatli ve
sistemli bir şekilde yönetilmemesi durumunda sosyal anlaşmazlık çıkması olasılığı
yüksektir ve bundan kaçınılması gerekmektedir. SYYEP Heyeti, BTC Yönetim Ekibinin
bu konunun acilen çözülmesi için gerekli kaynakları tahsis etmesini önemle tavsiye
etmektedir.
Bütün ülkelerde arazilerin iade süreci ve kullanım kısıtlamalarının özelliği konusunda
etkilenen yerel halka açık bilgiler verilmesi gerekmektedir (daha ayrıntılı bilgi için Kısım
6.2’ye bakınız).
Tavsiye:
e. BTC Şti., Gürcistan’da arazilerin geri verilmesi ve kullanım kısıtlamalarına ilişkin
meselelerin çözülmesi için yeterli kaynakların en kısa süre içinde temin edilmesini
ve gerekli ilginin gösterilmesini sağlayacaktır.
3. GEÇİM KAYNAKLARININ ESKİ HALİNE GETİRİLMESİ
3.1
Geçim Kaynaklarının Eski Haline Getirilmesi
Bu ülkelerin her birinde geçim kaynaklarının eski haline getirilmesine yönelik YYEP
stratejisi, başlıca üç önleme dayanmaktadır:
-
İnşaat döneminde tarla ürünleri ve öteki üretim yapılan varlıklardan gelir
kaybının karşılanması için nakdi tazminat (arazi üzerindeki mülkiyet haklarının
bir yıllık ürün kaybı için ödenen tazminatla birlikte satın alınmış olduğu
Gürcistan hariç)
-
Boru hattının inşasından sonra tarım ve başka üretim amaçlı kullanılan
arazilerin etkin şekilde eski haline getirilmesi
-
Bazı kısıtlamalara tabi olarak arazi kullanım hakkının etkilenen arazi
sahiplerine iade edilmesi (YÜT’ler ve öteki daimi tesisler hariç)
Bu önlemlerin her birinin bugüne kadarki etkinliği, aşağıda kısaca ele alınmaktadır.
3.1.1
Nakdi Tazminat Kullanımı
İnceleme sırasında yapılan istişareler, projeden etkilenen hanelerin çoğunluğunun aldıkları
tazminatı, gelirlerini çeşitlendirmek için verimli varlıklar, geri kalan tarım arazileri için
girdi veya evlerini iyileştirmek için dikkatli bir şekilde kullandıklarını göstermiştir. Çok az
sayıda aile, tazminat paralarını daha az basiretli bir şekilde kullanmıştır. YYEP’in izlediği
bütün ülkelerde Halkla İlişkiler Görevlileri (HİG) ve TYP ortaklarının projeden etkilenen
A-14
kişilerin karşılaşabileceği güçlüklere karşı uyanık olmaları ve gerektiğinde “yeniden
yerleşimin.... başka yerlerde iskan edilenlerin ekonomik altyapılarının iyileştirilmesi veya
en azından eski haline getirilmesi” yolundaki UT 4.30 ilkesi uyarınca ilave yardımda
bulunmaları gerekmektedir.
3.1.2
Eski Haline Getirme
Tarım ve başka üretim amaçlı arazilerin eski haline getirilmesi çalışmalarına henüz
başlanmamıştır. Yapılan istişareler, üç ülkenin tamamında projeden etkilenen kişilerin eski
haline getirme çalışmalarının yeterince yapılıp yapılmayacağı konusunda kaygı
duyduklarını göstermektedir. Bazı ailelerin kaygıları, Batı Güzergahı İhracat Boru Hattı
(Azerbaycan’da ve Gürcistan’ın doğusunda) ve Doğu Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı
(Türkiye) çerçevesinde yapılan eski haline getirme çalışmalarının yetersiz olmasından
kaynaklanmaktadır. Etkin eski haline getirme çalışmalarının YYEP geçim kaynaklarının
eski haline getirilmesi stratejisinin çok önemli bir unsuru olması nedeniyle SYYEP Heyeti,
bunun uygulanmasını yakından izleyecektir.
3.1.3
Kullanım Hakkının İadesi
Kısım 2.4’deki tavsiyelere bakınız.
3.1.4
Gölovası Balıkçılarının Geçim Kaynaklarının Eski Haline Getirilmesi
Gölovası balıkçıları için ayrıntılı bir tazminat planı oluşturulmasına ilişkin kapsamlı bir
çerçeve YYEP’e dahil edilmiştir. Ankara Üniversitesi (EDUSER), Ceyhan Terminali ve
İskelesi çevresinde yasak bölgelerin uygulanması sonucunda balık avlama bölgelerinin bir
kısmına girmeleri yasaklanacak Gölovası’ndaki balıkçıların geçim kaynakları konusunda
ayrıntılı bir araştırma yapmıştır. Geçim kaynaklarının eski haline getirilmesine ilişkin
plana henüz son şekli verilmemiştir. Geçim Kaynaklarının Eski Haline Getirilmesi Planına
son şeklinin verilmesi ve etkilenen balıkçılara sunulabilmesi için BTC Şti. ve BOTAŞ’ın
balıkçılara önerilebilecek muhtemel işler ve eğitim fırsatları konusunda hızla anlaşmaya
varmaları gerekmektedir. Balıkçıların faaliyetlerinin henüz proje nedeniyle engellenmemiş
olmasına karşın geçim kaynaklarının eski haline getirilmesi paketine son şeklinin verilmesi
ve üzerinde anlaşmaya varılması amacıyla yapılması gereken hala çok iş vardır.
Tavsiye:
f. BTC Şti., geçim kaynaklarının eski haline getirilmesi planına son şeklinin verilmesi
ve etkilenen balıkçılara sunulabilmesi için Gölovası balıkçılarına önerilebilecek
muhtemel işler ve eğitim fırsatları konusunda BOTAŞ ile bir an önce anlaşmaya
varmalıdır.
3.2
YYEP Fonu
YYEP fonları başlangıçta Dünya Bankası Uygulama Talimatı 4.30 kapsamında kazanılmış
haklar ile Gürcistan ve Türkiye’deki ulusal mevzuat çerçevesinde öngörülen yasal haklar
arasındaki tazminat farklılıklarını karşılamak amacıyla oluşturulmuştur. Azerbaycan’da bu
farklılıkların karşılanması için başka mekanizmalar kullanılmıştır.
A-15
Türkiye’de SYYEP incelemesi sonucunda YYEP Fonunun üçüncü taraf arazi
kullanıcılarına tazminat ödenmesi (Bölüm D, Kısım 2.3.4’e bakınız) ve ortak kullanılan
mülkiyeti devlete ait arazi tazminatlarının ödenmesi (Bölüm D, Kısım 2.3.5’e bakınız) için
başarılı bir şekilde kullanılmakta olduğu teyit edilmiştir. Ancak, YYEP Fonundan
karşılanan “intikal masrafları”’ndan faydalanmak için projeden etkilenen kişilerden çok az
sayıda talepte bulunulduğu belirlenmiştir.
Gürcistan’da YYEP Fonu şu anda bankacılık ve tazminat yatırımı konusunda seminerlerin
desteklenmesi, sakrebulo otlak ücretlerinin ödenmesi ve korunmaya muhtaç ailelere ayni
yardımda bulunulması için kullanılmaktadır. Fon çerçevesindeki faaliyetler genellikle
tatmin edici bir şekilde gerçekleştirilmektedir.
3.3
Korunmaya Muhtaç Gruplar
SYYEP Heyeti, korunmaya muhtaç grupların müzakere öncesi süreç, anlaşmaların
imzalanması ve projenin tazminat aşamalarında dezavantajlı bir duruma düşmemelerinin
sağlanmasına bütün ülkelerin özen gösterdiğini belirtmekle birlikte ödeme sonrası
dönemde bu muhtaç durumdaki hanelerin sürekli izlenmesine daha fazla dikkat
gösterilmesi gerektiğini vurgulamaktadır.
YYEP’de belirtilen taahhütlerin bir parçası olarak Gürcistan, projeden etkilenen muhtaç
durumdaki ailelere ayni yardımda bulunulmasını öngören bir program başlatmıştır. BTC
Şti., Toplumsal Yatırım Programı ortaklarının tavsiyeleri üzerine YYEP taahhütlerinin
ötesine geçmiş ve bu ayni yardım programının kapsamını projeden arazisietkilenen
köylerde yaşayan korunmaya muhtaç bütün haneleri kapsayacak şekilde genişletmiştir.
SYYEP Heyeti, bugüne kadar yapılmış olan istişarelere dayanarak Gürcistan’da
uygulanmakta olan programa benzeyen programların Azerbaycan veya Türkiye’de gerekli
olduğu veya UT 4.30 ilkelerini karşılamak için bunların gerekli olduğu görüşünde değildir.
Ancak Heyet, Azerbaycan ve Türkiye’de Halkla İlişkiler Görevlilerinin ve TYP
ortaklarının, gelir düzeylerini kontrol etmek için korunmaya muhtaç kişileri temsil eden
gruplarla, köy ve topluluk liderleri ile düzenli ve sistemli olarak istişarelerde bulunmalarını
tavsiye etmektedir. Korunmaya muhtaç hanelerin projenin sağladığı olanaklardan
yararlanma konusunda dezavantajlı bir durumda olduklarının veya projeden başka şekilde
olumsuz etkilendiklerinin belirlenmesi durumunda gerekli yardımın yapılması
gerekecektir.
Korunmaya muhtaç kişilere ilişkin ülkeye özgü tavsiyeler Bölüm B, C ve D’de yer
almaktadır.
3.4
Etnik ve Dini Azınlıklar
Şubat 2004 incelemesi sırasında boru hattı güzergahında yer alan köylerdeki etnik ve dini
azınlıklarla görüşmeler yapılmıştır8. Ayrımcılık yapıldığını gösteren herhangi bir kanıt
8
Şubat 2004 SRAP incelemesi sırasında görüşülen etnik ve dini azınlıklar şöyledir: Azerbaycan’daki
Misket Türkleri, Gürcistan’daki Azerilar, Rumlar ve Ermeniler ile Türkiye’deki Kürtler, Terekemeler
ve Aleviler.
A-16
bulunmamıştır. Türkiye’de BTC Şti. ve BOTAŞ/ADK personelinin, etnik azınlık
konularına yaklaşımlarında duyarlı ve dengeli oldukları belirlenmiştir. Gürcistan’da TYP
programlarının kültürel ve dini farklılıkları dikkate aldığı ve Müslüman Azeri köylerinde
kadın ve erkeklerin dengeli katılımını teşvik edecek şekilde düzenlendiği gözlemlenmiştir.
4. İNŞAATIN YEREL HALK ÜZERİNEKİ ETKİLERİ
4.1
Genel
SYYEP incelemesi, kendi iş tanımı çerçevesinde özellikle de etkilenen yerel halkın
deneyimleri ve görüşlerine dayanılarak BTC Şti.’nin Yüklenici Kontrol Planlarında
(YKP’ler) yer alan taahhütler konusundaki performansının bir değerlendirmesini
içermiştir.
4.2
Yerel İstihdam
Üç ülkenin tamamında yüklenicilerin yerel istihdam performansı hedeflerini
gerçekleştirdikleri veya bunun ötesine geçtikleri bildirilmiştir. Yapılan görüşmeler
köylülerin çoğunluğunun yerel istihdama ilişkin uygulanan prosedürlerin adil ve şeffaf
olduğu görüşünde olduklarını ortaya koymuştur. Köylülerin bir çoğu projenin oldukça az
sayıda iş imkanı yaratacağını anlamıştır. Heyet, BTC boru hattı koridorunda işsizlik
düzeylerinin yüksek olduğunu ve bu nedenle iş talepleri ve istihdam konusundaki
şikayetlerin kaçınılmaz olarak süreceğini belirtmektedir. Proje Halkla İlişkiler
Görevlilerinin sınırlı istihdam konusundaki mesajları sürekli tekrarlamaları ve devam eden
talepleri projeye yönelik bir eleştiri olarak yorumlamamaları gerekmektedir.
Türkiye’de boru hattının B Bölümünden sorumlu olan bir yüklenici, bazıları 50’den az
personele sahip olan çok sayıda küçük alt yüklenici görevlendirmiştir. ÇED hükümleri
çerçevesinde 50’den az personele sahip olan alt yükleniciler, YKP yerel istihdam
hedeflerine uyma zorunluluğundan muaf tutulmaktadır. Bu nedenle Bölüm B’deki işgücü
bileşimi, Türkiye’de yerel vasıfsız işçi kadroları için belirlenmiş olan gerekli performans
hedefinin (TPG - temel performans göstergesi) oldukça altına düşmektedir. Bu durumun
komşu köylerde proje istihdam politikasına tam olarak uyulmadığının anlaşılması
durumunda tartışma yaratması olasılığı bulunmaktadır. BTC Şti.’nin BOTAŞ ve Bölüm B
yüklenicisini, proje istihdam politikasını özellikle vasıfsız işgücü konusunda bütün alt
yüklenicilere uygulamaları için teşvik etmeleri tavsiye edilmiştir.
4.3
Yerel Alım
Yerel alımlar Proje tarafından “..mal ve hizmetlerin ulusal düzeydeki işletmelerden veya
boru hattının geçtiği yerleşim birimleri veya ilçelerden yerel olarak satın alınması” olarak
tanımlanmaktadır.9
Bugüne kadar Proje, Bakü’deki Özel Teşebbüs Merkezinin bu verilerin şu anda
derlenmekte olduğunu belirtmesine karşın ulusal düzeyde ülke harcamalarına ilişkin
9
Satın Alma ve Temin Konusunda Azerbaycan Yüklenici Kontrol Planı, 23 Mayıs 2003.
A-17
herhangi bir rakam yayınlamamıştır. Bu veriler, Projenin yerel ticaret açısından ne ölçüde
yararlı olduğunun gösterilmesi için yararlı olacaktır.
Her ülkede inşaat yüklenicileri ile yapılan görüşmelerden ve projeden etkilenen az sayıdaki
yerleşim biriminden alınan bilgilerden Türkiye’deki yüklenicilerin il merkezlerinden alım
yaptıklarının belirlenmesine karşın yerel düzeydeki (ilçe ve köylerde) alımların sınırlı
olduğu sonucuna varılmıştır. Alınan bilgiler, gıda maddeleri ve taze tarım ürünleri gibi
malların yöreden alınma oranının inşaat şantiyelerinin yakınında bulunan yerlerde daha
fazla olduğunu göstermiştir. Ofis malzemeleri, yakıt, agregalar, şişe suyu ve sigaralar,
bazen yerel olarak satın alınan öteki kalemler olarak belirtilmiştir. Bir yüklenici, belirli
ürünlerin “doğrudan satın alınması” yerine tedarikçiler arasında “ihaleye çıkılması”
şartının yerel alımları engellediğini söylemiştir. Yerel tedarikçilerin gıdaların taşınması,
taşıt emniyeti ve emisyon standartları gibi alanlarda sağlık, emniyet ve çevre (SEÇ)
standartlarına uyamamaları da sınırlayıcı bir unsur olarak belirtilmiştir.
Proje SEÇ standartları belirlenmiş ve yürürlükteki inşaat sözleşmelerine dahil edilmiştir.
Yerel düzeyde alımların payının artırılması için bu standartların hafifletilmesi konusunda
gerçekçi bir fırsat bulunmadığı gibi SYYEP Heyeti, bunu savunmamaktadır. Gelecekteki
işletme aşamalarında ilçe ve köy birimi düzeyinde alım fırsatlarının azami düzeye
çıkarılmasına önem verilmesi gerekmektedir. İnşaat döneminin geri kalan süresinden
faydalanılarak yerel halka, mevcut işletmeleri harekete geçirmeleri ve projenin işletme
aşamasında gerek duyulacak mal ve hizmetlerin teminde teklif verebilmeleri için gerekli
SEÇ standartlarına uymaları konusunda hazırlanmalarına yardımcı olunmalıdır. Ayrıca
Kısım 6.4’deki tavsiyelere bakınız.
Tavsiye:
g. BTC Şti., yerel alımların bir göstergesi olarak her ülkeye ilişkin harcama verilerini
üç ayda bir yayınlamalıdır.
4.4
Yerel Halkın Emniyeti
Yüklenici’nin yerel halkın emniyet konusunda bilinçlendirilmesi konusundaki
programlarının yeterli düzeyde etkili olduğu sonucuna varılmıştır. Gürcistan’daki az
sayıdaki yerde eğitimin Azeri ve Ermeni etnik kökenli daha küçük çocuklar tarafından
anlaşılmayan bir dilde verilmesine karşın bir çok okul öğrencisi, emniyet bilinçlendirme
eğitimi aldıklarını bildirmiştir. Türkiye’deki bazı çocukların eğitim almış olmalarına karşın
proje taşıtlarının oluşturduğu tehlikeden habersiz oldukları gözlemlenmiştir. Türkiye’de
proje tarafından çocuklar arasında emniyet bilincinin daha etkin bir şekilde
yaygınlaştırılmasına yönelik bir program oluşturmak üzere bir eğitim bilimi uzmanı
görevlendirilmiştir. Türkiye’de kadınların geçiş hakkı güzergahıbekçisi olarak daha fazla
kullanılması (kültürel açıdan kabul edilebilir olması koşulu ile) da boru hattındaki çalışma
alanlarının yakınında çocukların bilinç düzeyinin artırılmasının bir yöntemi olarak
önerilmiştir.
Türkiye’deki SYYEP incelemesinde bazı çalışma alanlarında (boru depolama alanları,
Bölüm B) BTC Şti.’nin SEÇ şartlarına aykırı olarak çitle çevrilmediği belirlenmiştir.
Trafik hızının kontrol edilmesi için bazı dar köy geçişlerinde trafiği düzenleyen bayrakçı,
hız tümsekleri ve bariyerlerin konulması gibi ilave önlemlere ihtiyaç duyulduğu da
gözlemlenmiştir.
4.5
A-18
İnşaatın Köyler Üzerindeki Etkileri
Şikayet kayıt sistemi incelendiğinde ve köylülerle yapılan görüşmelerde, bu tür işlere özgü
çeşitli şikayetlerin dile getirildiği görülmüştür. Gürültü ve tozun yol açtığı rahatsızlık,
yöredeki yolların ve altyapının hasar görmesi, taşıt hareketleri veya patlatmalardan
kaynaklanan titreşimin yol açtığına inanılan evlerdeki çatlaklar ve geçiş hakkı güzergahı
dışında kalan ürünlerin gördüğü zararlar, köylüler tarafından görüşmeler sırasında
belirtilen etkiler arasında bulunmaktadır.
Şikayet kayıt defeterleri, şikayetlerin çoğunluğunun yeterli bir şekilde ve zamanında
giderildiğini ortaya koymaktadır10. BTC Şti.’nin yollar ve altyapının en azından proje
öncesi durumuna getirilmesinin sağlanacağı yolundaki taahhüdü, köylüler ve muhtarlar
tarafından heryerde tam olarak anlaşılmamıştır. Bu taahhüdün köylerde açıkça
tekrarlanması halinde kaygı ve rahatsızlıklar büyük ölçüde giderilebilir.
Projenin önemli bir başarısı da dışarıdan gelen işgücünün varlığı ve davranışları konusunda
şikayet olmamasıydı. Kendileri ile görüşülen köylülerin proje işçileri hakkında herhangi
bir şikayeti yoktu. Bu konuda BTC Şti. ve yüklenicilerine çok az sayıda şikayet iletilmiştir.
4.6
Yerel Halkla İlişkiler
Azerbaycan ve Türkiye’de gerek BTC Şti., gerekse yüklenici Halkla İlişkiler
Görevlilerinin (HİG) yerel halkla irtibatının yeterli olduğu sonucuna varılmıştır. Gürcistan
da ise BTC HİG’lerinin sayısı, karşılaşılan iş yükünü yönetmek açısından yetersiz
kalmıştır. BTC Şti., incelemenin yapıldığı dönemde ilave HİG personelinin istihdam
edilmesi sürecini başlatmıştı ve bu raporun hazırlanması sırasında üç ilave HİG ve bir saha
sosyal denetçisinin işe alındığını teyit etmiştir. SYYEP Heyeti, BTC Şti.’nin Gürcistan’da
yerel halkla irtibat konusundaki performansının artırılması konusunda başka önlemleri
kabul etmiştir. BTC Şti.’ye göre bu önlemlerin bir çoğu bu raporun kaleme alınması
sırasında uygulanmış bulunmaktaydı.
SYYEP İzleme Heyeti, Gürcistan’da işletme aşamasının başlamasına kadar boru hattının
emniyeti konusunda dikkatli bir şekilde planlanmış bilgilendirme ve eğitim kampanyasına
duyulan gereksinimi vurgulamıştır. Bu gereksinim konusundaki belirgin bir örnek, Rustavi
şehrindeki dört apartmanın sakinleridir. Bu apartmanlar, BTC ve GKBH boru hatlarına
sırası ile 240 metre ve 310 metre mesafededir. SYYEP Heyeti, 10 Şubat 2004’te 70
apartman sakini ile görüşmeler yapmıştır. Bu görüşmelerden apartman sakinlerinin boru
hatlarının yakınlığı nedeniyle emniyet konusunda ciddi kaygıları ve kendi binalarının
yapısal sağlamlığına ilişkin kuşkuları olduğu açıkça anlaşılmıştır. Emniyetle ilgili
kaygılarının bazılarının, boru hatlarının yol açabileceği etkiler konusundaki ciddi yanlış
anlamalardan kaynaklandığı görülmüştür. Bu durum, BTC Şti.’nin konuya daha fazla ilgi
göstermesi, bölgede yaşayanlara ve yerel toplum liderlerine kolayca anlayabilecekleri
şekilde doğru bilgi sağlanması gereğini ortaya koymaktadır.
Apartman sakinleri 7 Şubat 2004’te boru hattının geçiş hakkı güzergahı konusundaki bir
gösteriye polisin müdahalesi konusunda SYYEP Heyetine belirli iddialarda
10
Şikayetlerin giderilmesindeki bazı çelişkiler konusunda Kısım 4.7’ye de bakınız.
A-19
bulunmuşlardır. Bu iddialar BTC Şti. yönetimine iletilmiştir. BTC Şti.’nin yaptığı
araştırma, Rustavi sakinleri tarafından bu olaylarla ilgili olarak Devlet makamlarına hiç bir
şikayette bulunulmadığını göstermektedir. Bu koşullarda proje tarafından herhangi bir
makul müdahalede bulunulmasını önermek güçtür. Bazı durumlarda mülke zarar gelmesi
veya insanların yaralanmasını önlemek için polis müdahalesi gerekli olmakla birlikte
SYYEP Heyeti, bu müdahalenin sadece son çare olarak ve Güvenlik ve İnsan Hakları
Gönüllü İlkeleri ile uyumlu bir şekilde kullanılması gerektiği görüşündedir.
Gürcistan’da BTC Şti. 2003’ün son bölümünde ve 2004 başında boru hattı geçiş hakkı
güzergahının protestocular veya köylüler tarafından kapatıldığı bazı durumlarla
karşılaşmıştır. BTC Şti., Şubat 2004’teki SYYEP ziyaretinden bu yana bu tür kapatma
olaylarının sayısının azaldığını bildirmiştir. Bu durum, seçim sonrası dönemdeki daha
sakin yerel siyasi durum yanı sıra yeni hükümetin konuya ilişkin eşgüdümü ve kaynakları
artırmasına bağlanmaktadır.
Kısım 2.2’de belirtildiği gibi Gürcistan ve Türkiye’de yeni çalışma sahalarının açılması,
Halkla İlişkiler ekiplerine yönelik talepleri artıracaktır. Bunlar önceden kestirilebilir ve
gerektiğinde ilave personel işe alınabilir (Tavsiye b’ye bakınız).
4.7
Şikayetler
Bütün ülkelerde şikayetlerin giderilmesine yönelik çalışmalar, arazi edinimi ve inşaat
şikayetlerini kapsayan şikayet kayıt defterlerinin her ülkede tutulması nedeniyle daha
etkinleşmiştir. Şikayetlerin giderilme yöntemlerinin tanımlanma ve kaydedilmesine ilişkin
yöntemler konusunda bazı sorunlar devam etmektedir. Şikayet giderme süreçlerinin
güçlendirilmesi konusunda ülkelere özgü tavsiyeler, Bölüm B, C ve D’de verilmektedir.
5. TOPLUMSAL YATIRIM PROGRAMI
5.1
TYP Uygulama Ortaklarının Seçimi
Üç ülkenin tamamında Toplumsal Yatırım Programları, yerli ve uluslararası sivil toplum
kuruluşları, eğitim kurumları ve özel şirketlere açık olan bir ihale süreci sonucunda
verilmiştir. Değerlendirme, harici danışmanlık heyetlerinin de teklifler üzerinde görüşleri
alınmak suretiylekurum içinde gerçekleştirilmiştir. SYYEP Heyeti, bu üç ülkenin
tamamında TYP ortaklarının seçim sürecinin etkin, rekabete açık ve şeffaf olduğu
sonucuna ulaşmıştır. Bütün teklifler için ulusal yoksullukla mücadele stratejileri ile
bağlantılar bir koşul oluşturmuştur.
Azerbaycan ve Gürcistan’da TYP programları, deneyimli, kalkınma alanında çalışan
uluslararası sivil toplum kuruluşları tarafından yerel sivil toplum kuruluşları ile işbirliği
halinde yürütülmektedir. Türkiye’de TYP programları, ulusal sivil toplum kuruluşları ve
bir üniversite tarafından uygulanmaktadır.
Toplam TYP bütçesi 25.0 milyon ABD Dolarıdır ve aşağıda belirtildiği şekilde
paylaştırılmıştır: Azerbaycan, 8.0 milyon ABD Doları; Gürcistan, 8.0 milyon ABD Doları;
and, Türkiye, 9.0 milyon ABD Doları.
5.2
A-20
TYP Planlaması, Tasarımı ve Uygulaması
Her ülkedeki TYP programları birden fazla alanı kapsamaktadır (örneğin altyapı
rehabilitasyonu, enerji, sağlık, tarım, mikrofinans) ve özellikle Azerbaycan ve
Gürcistan’da geniş toplum katılımının teşvik edilmesi, kapasite oluşturma ve eğitim
verilmesine büyük öncelik verilmektedir. Bütün altyapı projeleri, köylülerin girdilerin
yüzde 25’i oranında katkıda bulunmasını öngörmektedir (nakit, işgücü, malzeme, teçhizat
ve benzeri kalemlerin sağlanması yoluyla). Köylülerle yapılan görüşmeler TYP program
faaliyetleri konusunda geniş bilgi sahibi olduklarını göstermiştir. Önemli oranda kadın,
grup toplantılarına katılmış ve topluluk inisiyatif gruplarında etkin rol oynamıştır. Yerel
yönetim ve hükümet kuruluşları ile bazen yerel belediye yetkililerinin topluluk inisitayif
gruplarına katılması ve aynı zamanda devlet kuruluşlarının bir teknik kaynak olarak
kullanılması yoluyla bağlantı kurulmuştur. Genel olarak SYYEP Heyeti, TYP
programlarının tasarımından ve bunların etkin bir şekilde uygulanmasından etkilenmiştir.
Türkiye’de TYP uygulamasındaki bazı eksikliklerin giderilmesi amacıyla güçlendirme
önlemleri kabul edilmiştir. Türkiye’de TYP uygulayıcıları tarafından kullanılan katılımcı
planlama süreçleri, öteki iki ülkede olduğu kadar gelişmiş değildi. Türkiye SYYEP
incelemesi ayrıca bazı projelerin teknik tasarımı konusunda bazı kaygıları ve daha sıkı
tasarım incelemeleri konusundaki gereksinimi dile getirmiştir. Tavsiye edilen güçlendirme
önlemleri bu raporun D Bölümü 5.2 Kısmı’nda açıklanmaktadır.
5.3
TYP SEÇ
SYYEP Heyeti, üç ülkenin her birinde TYP projelerinin uygulanması ile ilgili bazı
muhtemel SEÇ sorunlarını belirtmiştir. Heyet, TYP uygulamasında BTC düzeyinde SEÇ
standartlarına uyulması zorunluluğu getirilmesinin muhtemelen çok pahalı olacağını ve
sağlanan faydaları büyük ölçüde azaltacağını dikkate almaktadır. Projelerin bir çoğu küçük
ölçeklidir. Ancak SYYEP Heyeti, TYP uygulayıcılarının her proje ile ilgili sağlık, emniyet,
sosyal ve çevresel risklerin basit bir değerlendirmesini yapmalarının ve gerektiğinde proje
tasarımına olumsuz sonuçları hafifletici önlemleri dahil etmelerinin gerekli olduğunu
belirtmektedir. Sınırlandırma olmadan aşağıdakiler dahil olmak üzere proje türüne bağlı
olarak temel emniyet önlemlerinin uygulamaya konulmasının sağlanmasına özen
gösterilmelidir:
-
Açık hendekler ve hafriyat alanların yeterli çitle çevrilmesi
-
İçme suyu kalitesinin test edilmesi (en azından yeni bir su kaynağının
çıkarıldığı projelerde)
-
Asbest ve öteki tehlikeli malzemeler konusunda uygun önlemlerin alınması
-
Trafik yönetimine dikkat edilmesi
-
Su temin iyileştirmelerinin öngörülmesi durumunda kanalizasyon sistemlerinin
durumu ve kapasitesi
TYP faaliyetlerinin periyodik izlenmesinin bir parçası olarak BTC Şti., TYP ortaklarının
uygun SEÇ önlemlerini aldıklarını doğrulamalıdır.
A-21
Tavsiye:
h. BTC Şti., TYP uygulayıcılarına her proje ile ilgili sağlık, emniyet, sosyal ve
çevresel risklerin basit bir değerlendirmesini yapmaları ve gerektiğinde proje
tasarımına olumsuz sonuçları hafifletici önlemleri dahil etmeleri konusunda talimat
verilmelidir.
5.4
Supervision, Monitoring and Evaluation
BTC Şti.’nin her ülkedeki TYP programlarını denetim ve izleme düzeyleri, önemli
değişiklikler göstermektedir. Bu görevin kapsamı etkilenen köylerin coğrafi dağılım alanı
ve sayısı ile TYP projelerinin Azerbaycan ve Gürcistan’a göre daha büyük olduğu
Türkiye’de öteki ülkelere göre önemli ölçüde geniştir. Temel izleme rolünün TYP
Ortakları tarafından üstlenilmesi tavsiye edilmektedir. TYP projelerini temsil eden bir
grubun risk yönetim etkinliği konusunda bir inceleme, orta dönemli TYP program gözden
geçirme çalışmaları çerçevesinde gerçekleştirilmelidir.
Tavsiye:
i. BTC Şti., her ülkede TYP programlarının gerçekleştirilmesi ile bağlantılı risklerin
yönetilmesi için izleme veya öteki teminat süreçleri konusundaki gereksinimi
gözden geçirmelidir.
6. ORTAYA ÇIKAN ÖTEKİ SORUNLAR
6.1
Halkla İstişare ve Açıklama
Halkın Bilgilendirilmesi ve Katılımı Planları (HBKP), ödünç veren kuruluşların şartlarına
uygun olarak her ülke için hazırlanmış ve açıklanmıştır. Kredi sağlayan kuruluşlara,
HBKP’lerin yerini almak üzere her ülke için ‘İletişim Planları’ hazırlanacağı yolunda
taahhütte bulunulmuştur. Bunlar henüz sonuçlandırılmamıştır.
SYYEP Heyetine, BP İş Unitesi tarafından bir sivil toplum kuruluşu katılım programı
hazırlamakta olduğu bildirilmiştir. BTC Şti.’nin bakış açısından bu programın hızla
uygulanması ve BTC proje bilgi yayma ve geri bilgi akışı gereksinimleri yanı sıra BP
şirket amaçlarını etkin şekilde gerçekleştirmesinin sağlanması gerekmektedir.
Tavsiye:
j. BTC Şti., gelecek SYYEP gözden geçirme çalışmasından önce her ülkeye ilişkin
iletişim planlarını tamamlamalıdır.
6.2
Halkın Bilgilendirilmesi Gereksinimleri
Köylerde yapılan görüşmelerden projeden etkilenen yerel halkın projenin kamuoyu
tarafından yaygın şekilde yanlış anlaşılan yönleri konusunda daha fazla bilgiye ihtiyaç
duydukları bazı temel alanlar ve projeden etkilenen kişilerin bilgilerinin artırılması gereken
konuların bulunduğu açıkça anlaşılmaktadır. Bu alanlar şöyledir:
-
Boru hattı emniyeti (ve 500-metrelik ‘danışma’ alanının etkileri)
-
Kullanım konusundaki kısıtlamalar
-
Arazi kullanım hakkının geri verilmesi
-
Test ve işletmeye alma sırasındaki faaliyetler
-
İşletme aşaması sırasındaki faaliyetler
A-22
500 metrelik ‘istişare alanı’ konusundaki yanlış anlamalar Doğu Gürcistan’da yaygındır11.
Gürcistan’daki (ve Azerbaycan’daki) Arazi Kamulaştırma ve Tazminat Rehberi (AKTR)
ve YYEP’ler BTC Şti.’nin boru hattının her iki tarafında 500 metrelik bir alan içerisinde
önerilen imar çalışmaları olması durumunda kendisi ile danışmalarda bulunulmasını
istediğini veya hastane ve okul gibi stratejik tesislerin bu alan içinde inşaa edilmemesi
gerektiğini ortaya koymaktadır12. Bunun bazı topluluklarda (i) 500 metrelik alanın bir risk
veya “tehlike” bölgesi oluşturduğu; ve (ii) BTC Şti.’nin belirli türde tesisler konusunda
(okullar, hastaneler) dikkatli planlama yapılmasını istemesi nedeniyle etkilenen arazi
sahiplerinin tazminata hak kazanması gerektiği yolunda yanlış anlamalara yol açtığı
görülmektedir. Boru hattı emniyeti konusunda açık bilgiler sağlanması ve 500 metrelik
alanla öteki koruma alanları konusundaki yanlış anlamaların giderilmesi için dikkatli bir
bilgilendirme kampanyasının başlatılması gerekmektedir.
Tavsiye:
k. BTC Şti., boru hattı emniyeti, kullanım kısıtlamaları, arazi kullanım hakkının
iadesi, işletmeye alma sırasında gerçekleştirilecek faaliyetler ve işletme aşamasında
meydana gelecek faaliyetlerle bunların (eğer varsa) boru hattına yakın yerlerde
yaşayanlar üzerindeki etkiler konusunda yerel halka zamanında bilgi sağlanmasına
yönelik stratejiler oluşturmalıdır.
6.3
Değişiklik Yönetimi
Şubat 2004 gözden geçirme çalışması sırasında SYYEP Heyeti, tasarım, inşaat yöntemi ve
performans kriterleri konusunda YYEP ve YKP’de belgelendirilenlere göre bazı
farklılıklar olduğunu (bir TPG değişikliği) belirlemiştir. Bunlar arasında aşağıdakiler
bulunmaktadır:
-
Tasarım değişiklikleri (güzergahların yeniden belirlenmesi (bütün ülkeler), PT 1
için enerji kaynağı değişikliği (Türkiye), helikopter pistleri için arazi alımı,
koruma alanının genişliği ve boru hattı ayırma konusunda önerilen değişiklikler
(Gürcistan))
11
İki kişinin anlattıklarına göre 500 metrelik danışma alanı konusundaki bazı yanlış anlamalar,
Gürcistan’ın doğu ilçelerinde etkin olan ve projeye karşı çıkan sivil toplum kuruluşları tarafından
yaratılmış olabilir.
12
Boru hattının her iki tarafındaki 500 metrelik alanın amacı, Devletin hastane veya okullar gibi daha
sonraki tesislerin yapımını onaylamadan önce BTC Şti. ile danışmalarda bulunması ve dikkatli planlama
yapmasıdır.
A-23
-
İnşaat üsülünde değişiklikler (örneğin geçiş hakkı güzergahı dekapaj usulü
(Gürcistan), ilave inşaat yayılmalarının uygulamaya konulması Gürcistan ve
Türkiye)
-
YKP’lerde değişiklikler (örneğin yerel alımlar için Temel Performans
Göstergesi)
-
YYEP’e göre öteki değişiklikler (örneğin Gürcistan’da YYEP’de tanımlanan
kamulaştırma yönteminden farklı olan “gerekli geçiş hakkı” kullanımı)
SYYEP Heyetinin, her gözden geçirme çalışmasından önce onaylanmış “değişikliklerin”
bir özetini alması yararlı olacaktır. Mümkün olduğu taktirde her değişiklik konusunda
aşağıdakileri kapsayan özet bilgilerin elde edilmesi de faydalı olacaktır:
-
Arazi gereksinimlerindeki değişiklikler
-
Projeden etkilenen nüfustaki değişiklik
-
Proje tarafınan önerilen ilave istişare veya bilgi açıklama faaliyetleri
Tavsiye:
l. SYYEP Heyetine her inceleme çalışmasından önce onaylanmış değişiklikler
konusunda özet bilgiler verilecektir (tasarım, inşaat usulleri ve YKP belgeleri).
6.4
İşletme Aşamasına Geçiş
SYYEP Heyeti İş Tanımı çerçevesinde SYYEP izleme çalışmaları 2008 sonuna kadar veya
SYYEP Heyetinin geçim kaynaklarının eski haline getirilmesinin tamamlandığını
belirlediği daha erken bir tarihe kadar gerçekleştirilecektir.
2004 ortasından itibaren BTC İşletme Ekibi, rolü 2005 başında sona erecek olan İnşaat
Ekibinden boru hattı yönetimini aşamalı olarak devralacaktır. İşletme ekibi üyelerinin şu
anda istihdam edilmesi ve bütçelerin oluşturuluyor olması nedeniyle SYYEP Heyeti, bu
sorumluluk devrine ilişkin bazı konuların gündeme getirilmesinin uygun olacağını
düşünmektedir. Bu konular, uygunluk açısından değil yönetilen bir devir açısından
gündeme getirilmektedir. Bunlar üç başlık altında toplanmaktadır:
-
İşletme aşaması istihdam ve satın alma alanlarında köy ve ilçe düzeyi katılıma
ilişkin fırsatların azami düzeye çıkarılması
-
TYP Programlarının sürekliliği
-
Yerel halkla irtibat, sosyal ve YYEP izlemesi, şikayetlerin incelenmesi ve
bununla bağlantılı bildirimler ve kayıt tutmada süreklilik
6.4.1
Köy ve İlçelerden Alım Fırsatları
Kısım 4.3’te belirtildiği gibi proje inşaat aşaması sırasında köylülerden mal ve hizmet alım
fırsatlarının sınırlı olduğu anlaşılmıştır. BTC boru hattı işletme aşamasında mal ve
hizmetlerin yerel olarak alımı konusunda daha sürdürülebilir ve uzun vadeli fırsatlar ortaya
çıkabilir. Köylerin ve köylerdeki işletmelerin bu tür fırsatlar için teklif verebilecek duruma
gelmeleri amacıyla köylülerin hazırlıklar, fırsatların belirlenmesi, temel iş planlaması,
işletmelerin kurulması, önerilerin hazırlanması ve SEÇ eğitimi konusunda yardıma gerek
A-24
duyacakları 12-18 aylık bir hazırlık süresine gereksinim bulunmaktadır. BTC İşletme
Ekibinin (özellikle satın alma bölümlerinin) işbirliği ve erkenden sürece katılmaları ile
inşaat aşaması TYP, Küçük ve Orta Ölçekli firmaların desteklenmesi girişimleri, işletme
aşaması faaliyetlerine teklif vermeleri için köylüleri hazırlama süreci üzerinde
odaklaşabilir. Aşağıdaki adımların atılması önerilmektedir:
-
Yerel alımların bir hedef olarak işletme aşaması politikaları ve planlamasına
dahil edilmesinin sağlanması
-
İşletme Ekibinin harekete geçmesinden sonra mümkün olan en kısa süre içinde
boru hattı ve pompa istasyonu işletmesinin gözden geçirilmesi ve köylülerin işe
alınması veya harici olarak mal ve hizmet sağlamalarına yönelik fırsatların
(örneğin çevre bakımı, genel bakım, güvenlik, gıda temini, taşıt bakımı, yakıt
temini, yeme içme hizmetleri, üniforma imalatı, çamaşır hizmetleri, temizlik
hizmetleri, basım ve levha hazırlama, vs.) belirlenmesi
-
BTC İnşaat Ekibi ve İşletme Ekibi için yerel istihdam ve satın alma görevlerinin
İşletme Ekibine etkin bir şekilde devredilmesi için hangi bağlantıların gerekli
olduğunun belirlenmesi ve köylülerin işletme aşaması alım ihalelerine
katılmalarının kolaylaştırılması için inşaat aşaması TYP küçük ölçekli işletme
geliştirme girişimlerinde bulunulması fırsatlarının araştırılması amacıyla bir
seminer düzenlenmesi
Boru hattı güzergahında yeralan köy ekonomileri, önemli nakit sıkıntısı çekmektedir ve bu
nedenle küçük dışarıdan alım fırsatları bile yerel nakit akışına önemli katkıda bulunarak
çoğaltıcı etki yaratabilir. Alımlarla ilgili köy kapasite oluşturma çalışmalarına başlanılması
için zaman çok erken değildir.
Tavsiye:
m. İşletme Ekibinin harekete geçmesinden sonra mümkün olan en kısa süre içinde
BTC Şti., boru hattı ve pompa istasyonu işletmesini gözden geçirmeli ve köylülerin
işe alınması veya harici olarak mal ve hizmet sağlamalarına yönelik fırsatları
belirlemelidir.
n. BTC Şti.’nin köylülerin işletme aşaması alım ihalelerine katılmalarının
kolaylaştırılması için inşaat aşaması TYP küçük ölçekli işletme geliştirme
girişimlerinde bulunulması fırsatlarını araştırması önerilmektedir.
A-25
6.4.2 TYP Programarının Sürekliliği
Şu anda inşaat aşamasının bir parçası olarak gerçekleştirilmekte olan TYP programlarının
süresi oldukça kısadır. Sürdürülebilir faydalar sağlanması için ideal olarak sağlık
sektöründekiler gibi programların üç yıllık dönemden sonra da desteklenmesi
gerekmektedir. İnşaat aşaması, her ülkede hangi programların etkili olduğunun ve
hangisinin uzatılmasının gerektiğinin değerlendirilmesi açısından mükemmel bir temel
oluşturmaktadır. TYP girişimlerinin işletme aşaması toplumsal yatırım programlarının bir
bölümünü oluşturduğu görüşünden hareketle İşletme ekibi, her şeye sıfırdan başlamak
yerine mevcut TYP girişimlerini ve alınan dersleri incelemesi ve bütünleşmiş ve devam
eden programlar oluşturmak için bunlardan bazılarının süresinin veya coğrafi kapsamının
genişletilmesi olasılığı üzerinde durması tavsiye edilmektedir.
Tavsiye:
o. BTC Şti., TYP programlarının İşletme Aşamasında sürdürülmesi için hangi
bağlantıların ve adımların gerekli olduğunun incelenmesi için BTC inşaat ekibi ve
işletme ekibinin katılacağı bir seminer düzenleyecektir.
6.4.3
Yerel Halkla İrtibat ve Sosyal Yönetimde Süreklilik
BTC Şti., her ülkede zaman içinde ve yerel halkla düzenli görüşmeler yaparak güçlü ağlar
ve ilişkiler oluşturan ve yerel konular, kaygılar ve paydaşlar konusunda bilgi edinen inşaat
halkla ilişkiler ekipleri kurmuştur. Bu kişiler, proje açısından büyük önem taşımaktadır.
Bunlar ayrıca SYYEP izlemesinin 2008 sonunda tamamlanmasına kadar SYYEP izleme,
şikayet usulleri ve bildirim şartarı konusunda bilgi sahibidir. İnşaat HİG’lerinin çekirdek
kadrosunun, oluşturulmuş olan yerel halkla ilişkilerin ve projenin sosyal yönetim sistemleri
konusundaki bilgilerin kaybolmaması için işletme aşamasında da muhafaza edileceği ümit
edilmektedir.
Tavsiye:
p. BTC Şti., işletme aşaması yerel halkla irtibat kaynak gereksinimleri gündeme
geldiğinde mevcut HİG’lerin değeri ve bunların yerel halkla iyi ilişkiler
sürdürülmesindeki rollerini dikkate alacaktır.
6.5
Bölgesel Kalkınma Girişimi
Ülke için TYP programları genellikle kurumsal sosyal yatırımların gerçekleştirilmesi ve
halka yardım sağlanması için mükemmel modeller oluşturmaktadır. Bunların ulusal
yoksullukla mücadele stratejileri ile bağlantıları, ulusal sosyal kalkınma hedefleri açısından
önemlerini artırmaktadır. TYP programlarının geliştirilmesi ve uygulanması ve bunlardan
başka kaynaklardan ilave hibe yardımı sağlanması amacıyla kullanılması sırasında
gelecekteki kurumsal sosyal yatırımların oluşturulması açısından önemli dersler alınmıştır.
SYYEP Heyeti, BP’nin kendi Bölgesel Kalkınma Girişimini oluştururken TYP
programlarını kurumsal sosyal yatırım konusuna temel yaklaşım olarak benimseyeceğini
ve kendi ülke ekipleirnin edindiği derslerden yararlanacağını ümit etmektedir.
A-26
7. SONUÇ
Genel olarak BTC projesinin YYEP ve YKP’lerde belirtilen taahhütlerini gerçekleştirdiği
sonucuna varılmıştır. Ancak bu incelemede genel proje performansının güçlendirilmesi
gereken bir kaç alan belirlenmiştir. Bu alanlar şöyledir:
-
Yükleniciler tarafından geçici arazi alımının yönetilmesi
-
Projeden etkilenen halka bilgi verilmesi
-
TYP projeleri konusunda SEÇ teminatı
-
Özellikle YYEP ve YKP’lerde belgelendirilmiş olanlardan farklılık gerektiren
değişikliklerin yönetilmesi
Proje uygulamasının geciktiği ve sorunların çözülmesi için ilave çaba gerektiren iki alan
bulunmaktadır. Bunlar şöyledir:
-
Gürcistan’da arazi kullanım hakkının iadesi ve kullanım kısıtlamaları
uygulanmasına yönelik strateji
-
Gölovası balıkçıları için geçim kaynaklarının eski haline getirilmesi planı
SYYEP Heyeti, üç ülkenin tamamında TYP programlarının bugüne kadar planlanması ve
uygulanmasından etkilenmiştir. On iki ay sonra TYP programları katılan köylere önemli
faydalar sağlamıştır. Türkiye’de bunların performansının daha da artırılması için bazı
önlemler tavsiye edilmiştir.
A-27
8. ÖZET SORUN TABLOSU
8.1
Daha Önceki İnceleme Tavsiyelerinin İzlenmesi
Aşağıdaki tabloda Ağustos 2003’teki ilk gözden geçirme çalışması sonucunda SYYEP Heyeti
tarafından yapılmış olan tavsiyelerle birlikte bunların Şubat 2004’deki durumları
verilmektedir.
Tablo 8-1 Daha Önceki İnceleme Tavsiyelerinin İzlenmesi
Tarih
Tavsiye
Şubat 2004’deki
durum
Ağustos 2003
a.
Gerçekleştirilmiştir
Ağustos 2003
b.
Ağustos 2003
c.
Ağustos 2003
d.
Ağustos 2003
e.
Ağustos 2003
f.
Ağustos 2003
g.
Ağustos 2003
h.
BTC Şti., Şubat 2004 SYYEP gözden geçirme
çalışmasının başlangıcında inşaat aşaması
sosyal ve çevresel ynetim ve bildirim
sistemleri konusunda uzman Heyeti için
kapsamlı bir brifing düzenleyecektir.
BTC Şti., SYYEP Uzman Heyetinin
çalışmalarına başlamasından önce en son Üç
Aylık Çevre ve Sosyal Ödünç Veren İzleme
Raporlarının mevcut olmasını sağlayacaktır.
BTC Şti. sosyal izleme ekipleri köylerde ve
sınıra yakın alanlarda tazminattan kaynaklanan
gerginliklere karşı dikkatli olacaklardır.
BTC Şti. boru hattı koridoru boyunca arazi
satış fiyatlarını izleyecek ve ulusal eğilimlerle
karşılaştıracaktır. Bilgiler yıllık olarak
yayınlanacaktır.
BTC Şti. her ülkede merkezi hükümet nezdinde
yolsuzluğa karşı tutumunu güçlendirmeye
devam edecektir.
BTC Şti. bölgesel ve yerel yönetimler nezdinde
yolsuzluğa karşı tutumunu düzenli olarak
güçlendirecek ve etkin olarak liderlerin
desteğini sağlamaya çalışacaktır.
BTC Şti., ortaklık yaptığı sivil toplum
kuruluşlarını (CLEE, APLR, & KKGV)
kişilerin gizli tutulacak şikayetlerde
bulunabileceği yerler olarak duyuracaktır.
Ülke ekiplerinin muhtemel usulsüz arazi
tescilleri veya işlemlerinden haberdar olmaları
durumunda BTC Şti., sorumlu Devlet
Makamlarını soruşturma yapmaları ve
sonuçları ve adli takibatları kamuoyuna
açıklamaları için teşvik edecektir.
(devam
etmektedir)
(devam
etmektedir)
(devam
etmektedir)
A-28
Tarih
Tavsiye
Şubat 2004’deki
durum
Ağustos 2003
i. BTC Şti., YYEP ve Dünya Bankası UT 4.30
ilkelerini dikkate alarak Yüklenicinin basit
protokoller yoluyla arazi edinmelerine yönelik
usulleri veya başka uygun güçlendirici
önlemleri gözden geçirecek ve
resmileştirecektir.
j. BTC Şti., sivil toplum kuruluşlarının Yüklenici
ile yapılan işlemleri izlemeleri için
düzenlemeler yapacak ve ilgili bütün özel
taraflara gerekli yardım ve desteği
sağlayacaktır.
k. BTC Şti., mümkün olan en kısa süre içinde
Gürcistan’da kullanım haklarının iadesine
ilişkin resmi mekanizmaya son şeklini
verecektir.
l. Koridorun kullanım hakkının iadesine yakın bir
tarihte BTC Şti., arazi kullanım haklarının
iadesinde izlenecek usulleri tekrar vurgulamak
ve ailelere uygulanacak kısıtlamaları
hatırlatmak amacıyla üç ülkede bir bilgi yayma
kampanyası düzenleyecektir.
m. BTC Şti., yıllık olarak tekrarlanan hane gelir ve
harcama anketlerini, üç ülkenin tamamında
kendi sosyal izleme programının ayrılmaz bir
parçası olarak dahil edecektir.
n. BTC Şti., şikayet inceleme görevleri ve
sorumluluklarının açıklığa kavuşturulması
amacıyla seminerler düzenleyecektir.
o. BTC Şti. (veya ortağı olan sivil toplum
kuruluşu) kararlaştırılan düzeltici önlemlerin
tamamlandığını ve şikayetçilerin tatmin
olduğunun doğrulanması için düzenli şikayet
sonuçlandırma
incelemeleri
gerçekleştireceklerdir.
p. BTC sosyal izleme ekipleri, herhangi bir
şikayetleri veya endişeleri olup olmadığının
belirlenmesi için korunmaya muhtaç gruplarla
görüşmeler yapılmasına özen göstereceklerdir.
q. BTC Şti. Yüklenicilerin yerel alımlar
konusundaki performansının artırılmasına
yönelik önlemleri araştıracaktır.
Gerçekleştirilecek
Ağustos 2003
Ağustos 2003
Ağustos 2003
Ağustos 2003
Ağustos 2003
Ağustos 2003
Ağustos 2003
Ağustos 2003
(Devam
etmektedir)
(Az, Tü)
A-29
Tarih
Tavsiye
Ağustos 2003
(Az.);
Devam
etmektedir (Tü);
(Gü)
s. BTC Şti., geleceğe dönük Toplumsal yatırım Gerçekleştirilecek
planlaması çerçevesinde işletme sırasında
muhtemel finansman sağlanması amacıyla TYP
yatırımlarının
değerlendirilmesini
dahil
edecektir.
Ağustos 2003
8.2
Şubat 2004’deki
durum
r. BTC Şti., kendi TYP programlarının coğrafi
kapsamını veya süresini genişletmek için
ortaklık veya destek yoluyla öteki taraflarla
işbirliği yapılması imkanlarını araştıracaktır.
Şubat 2004 İncelemesi Tavsiyeleri
Türkiye’deki BTC projesinin Şubat 2004 incelemesinden kaynaklanan başlıca tavsiyeler,
aşağıda belirlendiği şekilde önceliklendirilmiştir:
Yüksek YYEP, ÇSEP veya Dünya Bankası UT 4.30’te yer alan taahhütlere
uygunluğun sağlanması açısından önem taşıyan eylemler
Orta
Sosyal veya yeniden yerleşim iyi uygulama ilkelerine uymak veya
gerçek veya muhtemel sosyal risklerin giderilmesi için yararlı görülen
eylemler
Düşük
Zaman açısından daha az önem taşıyan önemli eylemler
q. BTC Şti. arazileri, ekinleri veya varlıkları geçiş hakkı güzergahı ve öteki belirtilmiş
olan çalışma alanlarının ötesinde inşaat faaliyetlerinden etkilenecek arazi sahipleri ve
kullanıcıların belirlenmesi ve bunlara tazminat ödenmesine ve kendilerine henüz
tazminat ödenmemiş olanların belirlenmesine öncelik verilmesini sağlamalıdır.
r. BTC Şti., yeni yayılma çalışmalarının başlamasından önce yeterli personel kaynakları,
denetim, kayıt tutma ve teminat usullerinin mevcut olmasını sağlayacaktır. Bu, gerek
BTC Şti. gerekse alt yüklenici kaynakları ve sistemleri için geçerlidir.
BTC Şti. yeni yayılma alt yüklenicilerinin arazi ekiplerinin çalışmalara başlamadan önce
eğitim almalarını ve proje YYEP yükümlülükleri ile giriş öncesi şartlar konusunda tam olarak
bilgi sahibi olmalarını sağlamalıdır.
Konu
Proje İlkeleri
Performans
A-30
Tavsiyeler
Kimin
tarafından
Öncelik
ARAZİ EDİNİMİ
İnşaat amaçları
için ilave arazi
yönetimi
Yüklenici, ilave arazi
gereksinimlerini YYEP
ve UT 4.30’a uygun
olarak yürütecektir.
BTC Şti. uygunluğu
izleyecektir.
SYYEP Heyeti, yüklenicilerin UT
a. BTC Şti. arazileri, ekinleri veya varlıkları BTC Şti.
4.30 ilkelerinin aksine ödemeden
geçiş hakkı güzergahı ve öteki belirtilmiş
önce araziyi işgal ettikleri bazı
olan çalışma alanlarının ötesinde inşaat
durumlardan kaygı duymaktadır.
faaliyetlerinden etkilenecek arazi sahipleri
Heyet, yüklenici tarafından
ve kullanıcıların belirlenmesi ve bunlara
yürütülen ek arazi alımının
tazminat ödenmesine ve kendilerine henüz
denetlenmesi ve yönetilmesi için
tazminat
ödenmemiş
olanların
yeterli kaynakların sağlanmaması ve
belirlenmesine
öncelik
verilmesini
eğitime özel önem verilmemesi
sağlamalıdır.
durumunda Gürcistan ve Türkiye’de b. BTC Şti. yeni inşaat sahalarının BTC Şti.
yeni inşaat sahalarının açılmasından
açılmasından önce yeterli personel
sonra bu tür olayların daha da
kaynakları, denetim, kayıt tutma ve
yaygınlaşması riski bulunduğunu
teminat usullerinin mevcut olmasını
gözlemlemiştir.
sağlayacaktır. Bu, gerek BTC Şti. gerekse
alt yüklenici kaynakları ve sistemleri için
geçerlidir.
c. BTC Şti. yeni çalışma sahalarını BTC Şti.
üstlenecek olan alt yüklenicilerin arazi
ekiplerinin çalışmalara başlamadan önce
eğitim almalarını ve proje YYEP
yükümlülükleri ile giriş öncesi şartlar
konusunda tam olarak bilgi sahibi
olmalarını sağlamalıdır.
Yüksek
Yüksek
Yüksek
Konu
Proje İlkeleri
A-31
Performans
Tavsiyeler
Kimin
tarafından
d. BTC Şti. rüşvete karşı tutumunu bütün BTC Şti.
Bugüne kadar yapılan görüşmelere
Yolsuzluk ve
Proje, her türlü
hükümet düzeylerinde güçlendirmeye
dayalı olarak bu tür olayların yaygın
haraç iddiaları
yolsuzluğu hoş
devam etmelidir.
olmadığının anlaşılmasına karşın
görmemekte veya
Gürcistan ve Azerbaycan’da
desteklememektedir.
yolsuzluk ve haraç olayları meydana
geldiği söylemleri mevcuttur.
e. BTC Şti. Gürcistan’da arazilerin geri BTC Şti.
Arazi kullanım hakları, Gürcistan’da 58 metrelik koruma
Boru hattı
verilmesi ve kullanım kısıtlamalarına
alanının tamamlanması için özel
inşaatın
koruma alanı /
ilişkin meselelerin çözülmesi için yeterli
arazide 44 metrelik koridorun her iki
tamamlanmasından
kullanım
kaynakların en kısa süre içinde temin
haklarının iadesi sonra esas sahiplerine tarafında iki şerit iktisap edilmesi
edilmesini
ve
gerekli
ilginin
stratejisi henüz tamamlanmamıştır.
iade edilecektir.
gösterilmesini sağlayacaktır.
Öncelik
Orta
Yüksek
GEÇİM KAYNAKLARININ ESKİ HALİNE GETİRİLMESİ
Gölovasi
balıkçılarının
geçim
kaynaklarının
eski haline
getirilmesi
Ceyhan Deniz
Terminali yakınındaki
Gölovası köyü
balıkçıları, YYEP
uyarınca tazminata hak
kazanmışlardır.
Kapsamlı temel araştırma
tamamlanmıştır (Ankara
Üniversitesi). Gereksinimlere göre
tam bir Geçim Kaynaklarının Eski
Haline Getirilmesi Planını
oluşturulacaktır.
BTC Şti. geçim kaynaklarının eski haline BTC Şti.
getirilmesi planına son şeklinin verilmesi
ve etkilenen balıkçılara sunulabilmesi için
Gölovası balıkçılarına önerilebilecek
muhtemel işler ve eğitim fırsatları
konusunda BOTAŞ ile bir an önce
anlaşmaya varmalıdır.
Yüksek
g. BTC Şti. yerel alımların bir göstergesi BTC Şti.
olarak her ülkeye ilişkin harcama
verilerini üç ayda bir yayınlamalıdır.
Yüksek
f.
İNŞAATIN YEREL HALK ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ
Yerel alımlar
Yüklenicilerin ülkelere
ilişkin harcama verileri,
yerel alım Temel
Performans
Göstergelerinden
biridir.
Yerel alım performansının
değerlendirilebilmesi için ülkelere
özgü harca verilerinin derlenmesi
gerekmektedir.
Konu
Proje İlkeleri
A-32
Performans
Tavsiyeler
Kimin
Tarafından
Öncelik
TOPLUMSAL YATIRIM PROGRAMI
TYP Projesi
SEÇ
TYP projelerinde
sağlık, emniyet ve
çevreye ilişkin
sorunların giderilmesi
için makul önlemler
alınmalıdır.
SYYEP Heyeti üç ülkenin her
h. BTC Şti. TYP uygulayıcılarına her proje BTC Şti.
birinde TYP projelerinin
ile ilgili sağlık, emniyet, sosyal ve
uygulanması ile bağlantılı bazı
çevresel
risklerin
basit
bir
muhtemel SEÇ sorunlarına işaret
değerlendirmesini
yapmaları
ve
etmiş ve TYP uygulayıcılarının her
gerektiğinde proje tasarımına olumsuz
TYP projesi ile ilgili sağlık, emniyet,
sonuçları hafifletici önlemleri dahil
sosyal ve çevre risklerinin basit bir
etmeleri konusunda talimat verecektir.
değerlendirmesini yapması
i. BTC Şti. her ülkede TYP programlarının BTC Şti.
gerektiğini belirtmiştir.
gerçekleştirilmesi ile bağlantılı risklerin
yönetilmesi için izleme veya öteki teminat
süreçleri konusundaki gereksinimi gözden
geçirecektir.
Orta
Orta
HALKLA İSTİŞARE VE AÇIKLAMA
Bilginin
yayılması
Ülke Ekipleri, Halkla
İstişare ve Açıklama
Planlarının yerini
İletişim planlarının (Gürcistan’da
paydaş katılım planı) hazırlanması
üç ülkede de ileri bir düzeydeydi.
j.
BTC Şti. gelecek SYYEP gözden geçirme BTC Şti.
çalışmasından önce her ülkeye ilişkin
iletişim planlarını tamamlayacaktır.
Yüksek
Konu
Proje İlkeleri
A-33
Performans
Tavsiyeler
Kimin
Tarafından
alacak “iletişim
Planlara son şeklinin verilmesi
k. BTC Şti. boru hattı emniyeti, kullanım BTC Şti.
planları” oluşturacaktır. gerekmektedir. SYYEP görüşmeleri,
kısıtlamaları, arazi kullanım hakkının
etkilenen toplulukların boru hattı
iadesi,
işletmeye
alma
sırasında
emniyeti ve 500 metrelik “danışma
gerçekleştirilecek faaliyetler ve işletme
alanı”nın önemi; kullanım
aşamasında meydana gelecek faaliyetlerle
kısıtlamaları ve inşaatın
bunların (eğer varsa) boru hattına yakın
tamamlanmasından sonra arazi /
yerlerde yaşayanlar üzerindeki etkiler
arazi kullanım hakkının iadesi gibi
konusunda yerel halka zamanında bilgi
konularda daha fazla bilgi estidği
sağlanmasına
yönelik
stratejiler
bazı alanları belirlemiştir.
oluşturacaktır.
Öncelik
Yüksek
DEĞİŞİKLİK YÖNETİMİ
Değişiklik
yönetimi
Sistemli ve
belgelendirilmiş
değişiklik yönetimi
SYYEP Heyetine her gözden geçirme BTC Şti.
çalışmasından
önce
onaylanmış
değişiklikler konusunda özet bilgiler
verilecektir (tasarım, inşaat usulleri ve
YKP belgeleri).
Orta
SYYEP Heyeti, inşaat aşaması TYP m. İşletme Ekibinin harekete geçmesinden BTC Şti.
sonra mümkün olan en kısa süre içinde
eğitimi ve faaliyetleri ile işletme
BTC Şti., boru hattı ve pompa istasyonu
aşaması istihdam ve alım faaliyetleri
işletmesini gözden geçirecek ve köylülerin
arasında erkenden işbirliği yoluyla
işe alınması veya harici olarak mal ve
gerçekleştirilebilecek muhtemel
hizmet sağlamalarına yönelik fırsatları
sinerjiler bulunduğunu
belirleyecektir.
gözlemlemiştir.
Orta
SYYEP Heyeti, sahada karşılaşılan
proje tasarımı ve uygulamasında
değişiklikler konusunda bilgi
almamıştır.
l.
İŞLETMEYE GEÇİŞ
TYP, istihdam
ve alım
girişimlerinin
sürdürülmesi
Devam eden proje
faydalarının yerel
halkla paylaşılması
konusunda kararlılık
Konu
Halkla irtibatta
süreklilik
Proje İlkeleri
Toplulukla irtibatın
sürekli etkin yönetimi
konusunda kararlılık
Performans
A-34
Tavsiyeler
Kimin
Tarafından
n. BTC Şti. köylülerin işletme aşaması yerel BTC Şti.
alım
ihalelerine
katılmalarının
kolaylaştırılması için inşaat aşaması TYP
küçük
ölçekli
işletme
geliştirme
girişimlerinde bulunulması fırsatlarını
araştıracaktır.
o. BTC, TYP programlarının İşletme BTC Şti.
Aşamasında sürdürülmesi için hangi
bağlantıların ve
adımların gerekli
olduğunun incelenmesi için BTC inşaat
ekibi ve işletme ekibinin katılacağı bir
seminer düzenleyecektir.
p. BTC Şti., işletme aşaması yerel halkla BTC Şti.
BTC Şti., yerel halkla iyi ilişkiler
irtibat kaynak gereksinimleri gündeme
tesis etmiş olan bazı mükemmel HİG
geldiğinde mevcut HİG’lerin değeri ve
personelini işe almış ve eğitmiştir.
bunların yerel halkla iyi ilişkiler
Bazı kilit HİG’lerin işletme
sürdürülmesindeki
rollerini
dikkate
faaliyetleri sırasında da muhafaza
alacaktır.
edilmesi düşünülmelidir.
Öncelik
Orta
Orta
Düşük

bakü – tiflis – ceyhan boru hattı projesi sosyal ve yeniden yerleşim

Transkript

Benzer belgeler

YÖNETİM ÖZETİ

Executive Summary_Turkish

çalışma özeti

referanslar

Bireysel Başlık Talep Formu

5 0 CENT - Polatlı İstiklal Gazetesi

Kişisel Bilgiler

pdf 12.6 MB

AAT PROJE ONAYLAMA BİRİMİ